A Ocalan Sumer Rahip Den DEMOKRATIK UYGARLIGA Cilt 1

Abdullah calan
Smer Rahip Devletinden DEMOKRATK UYGARLIA

A HM Savunmalar
Cilt I
Abdullah calan
Smer Rahip Devletinden DEMOKRATK UYGARLIA

A HM Savunmalar
Cilt I
Smer Rahip Devletinden DEMOKRATK UYGARLIA A HM Savunmalar Cilt I Mezopotamya Yaynlar
Birinci Bask: Kasm 2001 ISBN: 3-931885-27-5 Basm: ERACGO Tel.: 0032 89 51 11 51 Fax: 0032 89 51 11 52
Herausgeber: Mezopotamen Verlag und Vertrieb GmbH Stolbergerstr. 200 50933 Kln/Deutschland
NDEKLER
nsz ..................... Birinci Blm KLEC TOPLUM VE UYGARLIKSAL GEL ME A- Smer: Dicle-Frat kylarnda uygarlk C- Smer uygarlnda kalc sonular
................................. 21
....................................................... 23 .............................. 29
B- Smer uygarlnn tarihsel rol ve kurumlamas D- Tarihsel gelime ve yaylmada yntem sorunu E- Kleci uygarln yaylma ve olgunlama dnemi 2- Hindistan Pencap ve ndus Vadisinde
..................................................................
41 57
......................................... 51 ..................................
1- Msr uygarl .................................................................................................................. 60 Harapa ve Mohenjadaro uygarl .............................................................................. 62 3- in uygarl ...................................................................................................................... 62 F- Ortadou kleci kent devletikleri a
............................................................. 67
1- Tarm ve obanln gelitii dnem .................................................................. 71 2- Kurumlama ve airet dzenine gei ................................................................ 71 3- Uygarln ekillenmesinden, birka temel snf biiminden gnmze kadarki dnem ............................. 71 I- Hititler ............................................................................................................................... 72 II- Hurriler, Gutiler, Mitaniler, Urartu ve Medler ....................................... 74 III- Dou Akdenizde uygarlama; Smer ve Msr sistemlerinin birleik etkisini en erkenden yaayan blge Dou Akdeniz ................. 77 IV- Girit uygarl ............................................................................................................ 85 V- Smer ve Msr uygarlklar ............................................................................... 85
G- Kleci uygarla kar direni ve reform
...................................................... 89
1- Tek tanrl dinlerin douu ve uygarlktaki yeri ........................................ 93 2- Etnik yaplarn direnii ve kleci uygarlk ................................................. 101 3- Felsefi dncenin geliimi ve uygarlk (Zihniyet ve ruhsal gelimenin ksa tarihi) ........................................................ 105 I- Zerdt ve Zerdtlk .......................................................................................... 113 II- Budizm ....................................................................................................................... 115 III- Konfys .............................................................................................................. 116 IV- Sokrates ve toplumsal felsefe a ........................................................... 117 H- Kleci uygarlkta doruk
.......................................................................................... 129
1- Grek uygarl ................................................................................................................ 130 a- Neolitik ala beslenme .................................................................................... 131 b- Uygarlk ayla beslenme .............................................................................. 132 2- Kleci uygarln Roma dnemi ........................................................................ 143 3- Medya-Pers k ve Dou-Bat yol ayrm ................................................ 155 - Kleci uygarln k a- Douu ve gelimesi
...........................................................................................
175
................................................................................................ 205
b- Olgunlama ve yaylma zaman ......................................................................... 206 c- Uygarln klasik dnemi veya doruk ve k a ............................. 208 d- Kleci uygarln miras .......................................................................................... 210 kinci Blm FEODAL UYGARLIK AI
...................................................................................... 217
A- Feodal an ideolojik kimlii
............................................................................. 223 .......................................... 237 ......................................... 279
B- Feodal an devrimci gc olarak slamiyet C- Feodal uygarln kurumlamas ve yaylmas D- Feodal uygarlkta doruk ve k E- Sonu yerine
................................................................... 291
......................................................................................................................
313
nc Blm KAP TAL ST UYGARLIK AI

............................................................................ 325
A- Kapitalist uygarln douu ve ideolojik kimlii B- Kapitalist uygarln geliimi ve kurumlamas C- Kapitalist uygarln yaylma ve doruk a
............................... 335 ................................... 353
........................................... 375 ............... 389
D- Uygarln genel bunalm ve demokratik uygarlk a Drdnc Blm
YEN UYGARLIKSAL GEL MEN N DEOLOJ K K ML MEKAN, ZAMAN VE KOULLARI

.................................................................... 429
Beinci Blm ORTADOU KLTR GELENE YEN UYGARLIK SENTEZ OLAB LECEK M ?
.................................... 483
Smer Rahip Devletinden
Bu almay, insanln douuna beiklik eden corafyamzn ve onun deerli halknn kurtuluu iin kahramanca can veren ehitlerimize adyorum...
HALK CUMHURYETNE DORU
NSZ
mraldaki yarglanmada; dnemin koullar, komplo temelinde gelitirilen tutuklanmann douraca iddetin nne ivedilikle gemek, komplocularn ve dayanaklarnn temel beklentilerine frsat vermemek, ayrca doru olan yapmak; ok snrl da olsa onurlu bir bar ortamna gidite katk sunabilecek abalara byk ihtiya gsteriyordu. Buna en pratik yaklam, gelitirilen savunmalarn bar ve demokratik birlik zm temelinde olmasyd. Bu koullarda ortama siyasi lin havasnn egemen klnd asla unutulamaz. yle sanyorum ki, Trkiyenin saduyulu ve yetkili evreleri de, o koullar altnda komplonun geliim mantn kavramaktan uzakt veya gelimelerin bu ynl akna hazrlkl deillerdi. Salkl karar ortam her dzeyde yoktu veya ok snrlyd. Komplo esasta histeri dzeyine varan ovenizme havadan bir paket sunarak, 20. yzylda, arenada aslanlara yedirme biiminde bir Roma oyununu hazrlamt. Burada aslnda PKKnin tm amalarn da aan ve hatta bu amalara zt olan, iinden klmaz bir kr iddetin derinliine sahnelenii sz konusuydu. Ne ac ve ne yazktr ki, btn kart konumda bulunanlar birbirlerine kar en intiharvari saldrlar ve direnmeleri en meru haklar olarak belleme ve buna inanma konumuna gelmi veya getirilmilerdi. in daha kt olan yan ise, taraflarn bu oyunu kavramann ok tesinde braklm olmalaryd. Asrn en byk ihanetlerinden biri, kendisini halen dost ve zgrlk yanls gibi gsterirken, en mazlum ve kahramanla layk tavrn sahipleri acmaszca yok edilecekler ve unutturulacaklard. Meydan pusuda bekleyen ve saysz defa byle ortamlardan kan her tr hain ve ibirlikiye braklacakt. Aslnda her ey benim lmme gre ayarlanmt. Arlkl olarak fiziki, bu olmazsa anlam itibariyle yok edilme hedefti. ok dnmeme ramen, bunun dnda baka bir hedefin varolduunu sanmyorum. Komplo o kadar derin ve bilinmezlerle doluydu ki, bunu
9

yrtmak gerekten mucize deerinde ok ileri bir insanlk kn gerektiriyordu. Tm dnyann kar taraf durumuna drld, en yakn dost ve yoldalarn bile hakim inan ve moral deerlerine gre erefli bir lm den baka bir ey beklemedikleri bir acmaszlk kaderine gre dzenlenmiti. Asrn mant buydu. Dostun da, dmann da mant buydu. Duygu ve inanlarn donduu nokta da burasyd. Her ey korkun bir yalnzla mahkum ediyordu. Bir sava kuralna gre kuruna dizilmek ok uzak bir ceza demeyeceim, bir hak olarak grlmesine ramen, bu hak bana tannmyordu. Uygarlk baka trl intikam almak istiyordu. Ben hibir zaman kahramanla oynamadm. yle sanld tr bir cesaretin sahibi de olmadm. Olduum gibi tannma isteime ramen, en yakn arkadalarmda bile buna tank olmadm iyi biliyordum. Ama bir yanm vard ki, ona ihanet etmeyecektim: Hayalleri ne ihanet etmeyen ocuk olmay srdrecektim. Uygarln tanrlarn tanmayacak, kurumlarnda erimeyecek, karlarnn aile erkei olmayacaktm. Kiiliimin diyalektii byle bir gelimeyi baarmt. Mesele Trkiyenin bir basit i elikisi olmaktan oktan kmt. Konumum neredeyse beni ada bir Prometheusulua mahkum ediyordu. mral kayalna ivilenmem, efsanedeki Prometheusun Kafkasya dalarndaki ivilenmesinden fark olmad gibi, ne ac ve hazin bir benzerliktir ki, bu da ayn Athena tanrs Zeusun torunlarnca gerekletirilmiti. Uygarln sekin merkezlerinden Moskova, yetersizlikleri de olsa milyonlarn sosyalizmine kar oynad ei grlmemi alaka oyunu, benim meselemde de hi utanmadan bir iki ihale ve birka milyarlk IMF kredisi iin daha da tannmaz bir biimde oynamaktan en ufak bir rahatszlk duymayacakt. Romada ise, klasik klecilik arenasyla modern kapitalizmin ince hesaplar hibir moral ve hukuk deerini tanmayacak, inanlmaz bir psikolojik terrle beni byk bir onur savana zorlayacak ve gerekeni yapmak durumunda kalacaktm. Athena ise, en deme fahieliin bile cesaret ve akl edemeyecei, dost ad verilen inanc en alaka bir biimde kullanarak, beni Kenya bakentine, yamyamlar diyarna paketleyecekti. 20. yzyl uygarlnn en sinsi, en ikenceci, en duygusuz ve kar mantndan baka hibir insani deere yer vermeyen yz her geen dakika suretini daha da netletirecek ve ben donakalacaktm. Reflekslerimin donduu kar gereklik buydu ve bu doruydu. Farkl tutum
10

bekleyenler, gerei tm ynleriyle kavrayp iliklerine kadar hissetmeseler, gereken dnsel ve moral sonular karamazlar. Kadere hi inanmadm. Ama kader glerinin bana bitii 20. yzyln ada armhnda tek bama ve mezar sessizliinde bekleyecektim. Yreimin en son at kadar, bilincimin en son krntsn da insanlktan yana kullanmay kendi z erdemim ve anlamm olarak belleyecek ve artk olan doallna brakacaktm. mral duruumu anlamak isteyenlere bu ok ksa tanm yaparken, geliecek olan ne sradan bir eletiri ve zeletiri, ne af, ne de u veya bu tr yaam beklentisidir. Bu ynl gelimeler, yaadmn erdemi ve anlam olamazlar. Durum daha farkl ve bir orijinaliteyi ve zgnl kavramay gerektiriyor. Tereddtsz, ok snrl da olsa bir bar ve kardelik tavrnn en derinden bir z nitelii olduundan kuku duymadm iin; ikinci srada yer alan, almas gereken siyasi tavr meselesine ncelik vermeyecek veya uygarln sa ve soluna gre tutarl beklentilerine fazla cevap olmayacak, kendimi alet etmeyecektim. Ycelii burada arayacak, ada uygarln lanetine yenik dmeyecektim. Eer onurlu bir bar ve zgrlkten geen bir kardee yaam ortaklna yer verecekse, her siyasi yaklama deer verecektim. Ayr ayr siyasi adacklarn deerine fazla inanmadm gibi, bunlarn hayalcilii kadar, yoksunluk ve yoksulluk deerlerine daha ak olduklarn bilerek, her dzeyde zgr ifadeye dayal niterlii, birlikleri tercih edecektim. Her zaman olduu gibi, zoraki birlik kadar zoraki ayrlkla da dmeyecek lde anlaml duruumu srdrecektim. mral savunmalarmn z budur. Umarm deeri her geen gn daha iyi anlalyordur. Eer Trkiye zerinde lanetli bir kr talihin rn olan gerek terr biraz durdurabildiysek ve acmasz rant smrclnn karlarn yavalattysak, siyasi mcadelenin demokratik yolunun daha anlaml olmak kadar geerli olduunu ortaya koyduysak ve bar istemeyen glere kar meru bir silahl savunmann nasl olmas gerektiine bir katkda bulunduysak, herhalde gerein, adaletin ve zl duygular olanlarn deer verecei en tarihi tavrn sahibi olmuuz demektir. Bu temelde tarihi deer ifade edeceine inandm, Dounun Batya ve Ortadou kltrnn Avrupa uygarlna kar bir savunmas anlam bata olmak zere, tarihin doru aydnlatlmasna dayal, artk evrenselleen ve halklar adna da sylenmesi gereken szlerin syle11

necei demokratik bir hukuk platformunu deerlendirmeyi grev bilerek, A HMe ynelik savunma hakkm kullanmak durumundaym. Kapsaml bir hal alan tm toplumsal sorunlarn zm dilini yakalayan, ama yine de hakim gcn karlarndan kaynaklanan bu hakk kullanarak, ok gecikmi ve Trkiyenin kurulu esprisi ve mantna da ters oligarik kilitlenmeyi amay, snrl da olsa bar ve demokrat birlik zmne dayal bu platformun AB yeliine de katkda bulunmasn yanl bulmuyor ve komplekse dmyorum. Avrupa ileri konumdadr. Onu zenginletiren ynleriyle zmsemeden, Dounun ve Ortadounun zne her zaman inandm kltrlerinin aama yapmasna da olanak yoktur. AB deerlerini toplumsal glerin adil karlarna gre paylamay bilmek ucuz ve bilinen anlamda ibirlikilik olmad gibi, buna kar duruun da bir ilericilik olmad, khne ve softa bir gericilikten baka anlamnn olmayaca aktr. Tutuklanmama yol aan koullar ve bunu gerekletiren gler ada uygarln hakim gleri olduuna gre, savunmamn da bu nitelikte gelitirilmesi gerektii aktr. karlmas gereken birok dersi olan Avrupa servenimin akla kavuturulmas ncelik tamaktadr. Bu noktada salt Trkiye, hatta Ortadou gerekliine gmlrsek, gerein tmn grmemiz mmkn olmayacaktr. Soru nun kayna kadar zmn de Avrupa uygarlk gerekliinde aramak belirleyici nem tamaktadr. imdiye kadar adna ulusal kurtulu denen birok hareket bu btnsellii yakalamad iin, ya daha st dzeyde Avrupa uygarlnn oktan at ve ayak ba haline gelen zm yollarnn tutsa haline geliyor, ya da daha kt bir bl-ynet politikasnn girdabnda boulmay yayor. Milliyetilik, dincilik ve demokrasiden uzak kalmlk, Avrupann oktan at deerler olmas kadar, uluslar st kurumlama, kltrel oulcu yaam ve birey haklarna kadar derinletirilen demokratik sistem kendini kantlayan evrensel ada deerler haline geliyor. Bu ana yaklam, bir uygarlk zmlemesini gerekli klyor. Dier nemli bir neden ise, ahsmda yaanan trajedinin kiisel olmaktan teye, pratiin de gsterdii gibi bir halkn, Krt halknn yaad gerekliin plak bir ifadesi olmasnda yatyor. Krt gerekliini doru tanmlamak, etkisi imdiden Avrupann gndemini de igal eden bir sorunu doru tehis etmeye yol aacaktr. Bu tehis esasta Trkiyede demokrasinin kaderini belirleyen bir neme sahiptir. Bu anlamda Trkiyede bir demokratik zm tm Ortadou,
12

Kafkasya, Orta Asya ve hatta Balkan sorunlar zerinde hayati zmlerin gelitirilmesine katkda bulanacaktr. Sorunun byk uluslararas nemi bu gereklikten kaynaklanmaktadr. Hatta imdiye kadar yapld gibi sorunu inkar eden veya bunun tersinden abartl ve zm ans olmayan yaklamlar, bu olumlu katkda bulunma rolnden alkoyaca gibi, yaanan krizin derinleerek srp gitmesine yol aacaktr. Krt olgusu zerinde nemli bir tartma yaplrken, phesiz sorunun bu aamaya gelmesinde nemli pay sahibi olarak, kapsaml, bilimsel ve zmleyici bir yaklam savunmann temeli haline getirmek byk nem tamaktadr. Dolaysyla derinliine olmasa da, ana hatlaryla uygarln tarihsel zmlemesini yapacaz ve eldeki sorunun kaynana inmenin yan sra, sorunun zmn de bu zmlemenin yol gstermesine balayacaz. imdiye kadar yaplan ya inkar ya da bilimsellik deeri zayf ve tepki ieren oven duygusal yaklamlar yol aldrmad gibi, hi kazandrmayan ve byk kaybettiren olumsuzluklarn da temel nedenidir. Sorunlar rmeye terk etmek, herhalde en kt yntem olsa gerekir. Belki yok etmenin bir mant vardr, ama rtmenin manta deer bir yan yoktur. Temel toplumsal sorunlar yaayan tm halklarn sorunlarnda olduu gibi, Krt halk gerekliini tanmlamak, hastalklarnn tehisini yapmak ve salkl tedavi yolunu bulmak, bu yaklam yntemine sk skya baldr. PKKnin k srasnda yeterince yaplamayan, reel sosyalizmin ematik yaklamlarnn yan sra, Krt ilkel milliyetiliinden duygusal etkilenmelerle daha sonraki kmazlarn, anlamsz kayplar ve aclarn temel nedeni olan ve hakkyla yerine getirilemeyen bu almay yapmak; gecikmi de olsa ve bu byk aclar pahasna da gelse, herkesin gc orannda yerine getirmesi gereken bir grevdir. Tabii ancak gc ve sorumluluu olanlar bu greve hakkn vereceklerdir. Kaln izgileriyle uygarlk zmlemesine girimemin anlam budur. Birok halk veya toplum iin bu netlemi olabilir. Onlarn ok kapsaml tarihsel ve toplumsal almalar bunu mmkn klmtr. Ama Krt olgusu iin bu gereklidir ve anlam kazandrmay bekliyor. Bunu yaparken, yine tarihsellik esas alnmak durumundadr. Her ne kadar parlak ve kaln bir izgide olmasa da, bir Krt tarihi vardr. Bu tarihi aydnlatmadan, gnmz grmek ve iinden klmaz ha13

le gelen bu gereklii tehis ve tedavi etmek mmkn olmayacaktr. Tarihsel metot baarldnda, esiz bir zm gc ortaya kar ve ayn oranda ince bir kolayla yol aar. Temel tarihsel perspektifleri ana aamalar halinde tamamlamak, gnmz kavramann, krl aydnla evirmenin ve zengin zm perspektiflerinin olanakl olduunu gsterecektir. Hem dinsel, hem de ar milliyeti yaklamlarn gzleri ne kadar kr ettii, tek boyutlu ve hayali yaklamlar abartt bilince karldnda, bu yaklamn byk nemi kendini daha anlaml klmaktadr. Bir anlamda bu ok gecikmi saylmaz. Bir Filistin sorunu ve benzeri sorunlarla karlatrldnda, byk kmaznn yan sra, dinsel kkeniyle birlikte asrlarca sren ve halen arlaarak devam eden milliyeti yntemin yolunu terk etmek, erken bile saylmas kadar, bilimsel ada demokratik yaklamn gereidir. lgili her kesim ve kurumun bu yntem yeniliini grmesi ve tutumunda gerekli dzeltmeyi yapmas hayati neme haizdir. Kapsaml bir hal alan Trkiyenin kriz yaps bunu ertelenemez bir grev konumuna getirmitir. phesiz Krt gereinin yaad birok tarihsel ve gncel ilikiler boyutunun en belirleyici olan Krt-Trk ilikileri boyutudur. Bu boyutu daha da derinliine ve kapsaml ele almak hayatidir. Arzulanan zm eer niter devlet yapsnda ve demokratik birlik temelinde olacaksa, bu durum ilikiler tarihinin bilimsel zmlenmesini daha da nemli klacaktr. Krt sorununu tanmak istemeyenlere bile unu hatrlatmak gerekir ki, ok sayda Trki devlet ve toplulukla ortak devlet ats altnda birlemek bir yana, snrl bir dayanma bile, bu dayanmann tarihsel oluunu ve gncel gerekliinin doru tannmasn art klmaktadr. Duygusal yaklamlarn sonuta tepkilere de yol at gnmzde de ok iyi grlen bir gerektir. Bu yanl ve yetersiz bir yntemdir. Dolaysyla Krt-Trk ilikisinin kapsaml bir demokratik reformdan geirilmeyi acil bir grev olarak dayatt gnmzde, bu ilikilerin mahiyeti, arpk yanlar ve olumlu ynleri yeniden deerlendirilerek salam bir reforma ve yeniden dzenlenmeye tabi tutulacaktr. phesiz reformlar i dinamizmden kaynaklanr; ama bir paras olunduuna inanlan ve yesi olunmaya allan AB gerekliiyle btnlk iinde bu abalarn yrtlmesi iin nemini iki kat daha artrmaktadr. ve d konjonktr, reformu bir yk deil, byk krizli yapdan k iin ans haline getirmektedir. Savunmann PKK boyutu daha da nem tamaktadr. PKKyi bi14

limsel bir deerlendirmeye tabi tutmak, sadece mensuplar iin ve kitlesel taban asndan deil, ona kart konumda yer alanlar asndan da gereklidir. Salt terr nitelemesinin hibir zmleyici yan yoktur. Buna kart olarak yaptmz her ey kutsaldr demek de yalnzca byk yanllara gtrr. Gnmzde sadece Trkiye somutu asndan deil, Ortadounun ilgili corafyasnda Krt ve PKK olgusu son derece i ie gemi bir mahiyet arz etmektedir. PKK zmlemesini zenle yapmak, anlaml bir zeletiri kadar, olas zm yollarn ak hale getirir. PKK deyince en ok gndemletirilen iki temel konuya, terr ve ayrlk kavramlarna aklk getirmek byk nem tamaktadr. phesiz bu kavramlarn bal olduu tarihsel ve toplumsal arka plan iyi grmek, yine ada devrimlerin ideoloji ve pratiklerini gzden geirmek gerekir. Daha da nemlisi, Krt gerekliini tam bir cendere altnda tutan, tarih boyunca srekli gelitirilen, yaatlan ve srekli gndemde tutulan dayatc terr de bilimsel zmlemeye tabi tutmak arttr. Sadece ekonomik, kltrel, sosyal ve siyasal alanda zgr gelimeyi yasaklamakla yetinmeyen, bunu anayasal dil yasana kadar taran bir terr yaklamn da hem siyasi ve askeri adan, hem de hukuk ve demokrasi asndan deerlendirmek hayatiyet tamaktadr. Dolaysyla PKKye zemin ve dayanak tekil eden, ayn zamanda kart bir konumdan da kaynaklanan baz kavramsal ve kuramsal deerlendirmelere aklk getirmek nemini korumaktadr. Bu temelde sosyalizm, bamszlk, zgrlk, demokra si, milliyetilik, zor, terr, niter birlik, ulusallk, birlik ve ayrlk lk kavram ve kuramlarna hem siyasi hem hukuki ynleriyle aklk getirmek, dorular ve yanllaryla ortaya koymak son derece nemlidir. Bu kavram ve kuramlarn s bir ekillenmesinden etkilenen PKKnin, teorik ve pratik ynlerini ortaya koymak, srecin olumlu zmlere kavumasna katkda bulunacaktr. Ya ar sulayc veya tersi savunmac yaklamlarn zme hizmet etmedii ortaya km ve anlalm bulunmaktadr. PKKye ister kendi iinden, ister dndan, ister kart, ister lehinde deerlendirmelerde bulunurken; Krt sorununun zgnln, aclarla ve iddet ortamnda younlam halini, bilimden nasibini almam, toplumsal gelime ve hele hele siyasi almlara konu edilmemi, srekli yasaklanm ve bastrlm zelliklerini tamamen gz nne getirmek gerekir. Aradaki etki tepki ilikisini grmeden yaplacak de15

erlendirmeler olduka sbjektif kalacak ve tehlikeli siyasi sonular beraberinde getirecektir. Bu da zme deil, kmaza gtren yaklamlarn zdr. Bunu amay nemli gryorum. Bu konuda zerime deni yapmay byk bir sorumluluk kadar, tarihi bir grev biliyorum. nk bu, bakalarnn yerine getirmesi ok zor olan bir grevdir. PKKye ilikin bu deerlendirmeler, anlaml ve zme katkda bulunacak, salkl (gereki) ve olduka gerekli bir zeletiriye de imkan tanyacaktr. Salt mahkum etme yaklamlar ve sulamalar olas bir dnm ansn azaltaca gibi, kat ve eskide srar eden anlaylar ve tutumlara g katacaktr. Trkiyede sol ya da sa ve dini eilimlere kar demokratik siyaset kapsn kapatan yaklamlarn bir ksr dngye ve taraflarn ok deer yitirmelerine yol aan pratii gz nne getirildiinde, bu yaklamn nemi daha da arpc olmaktadr. Bu noktada Avrupann stnl, uzun deneyimlerden sonra vard demokratik siyasete ve her tr zgrlksel ifadeye kapy alabildiine ak tutmasdr. Bu yntemin doruluuna inanmak ve ans vermek, sorunu zmenin gereki ve ada yoludur. Krt sorununun zmnde iddetin yntem olmaktan kmas, inkar ve bask politikalarnn snrl da olsa almas, demokrasi seeneinin zne uygun biimde ak tutulmasna baldr. Dil ve kltr zerindeki eitim ve yayn yasa terrn en ar biimi olduu gibi, kar iddete de srekli davetiye karmaktadr. PKKde iddetin olduka kontrolsz ve meru savunma anlayn aan kullanm olmutur. Gnmzn birok hareketinde de daha ar biimlere bavurulduu iyi bilinmektedir. Buna karlk tek tarafl atekes ve arlkl olarak snrlar dnda meru savunma pozisyonunda kalma, terrizm sulamasn geersiz klmaktadr. Yaplmas gereken, diyalog srecine ve demokratik birlie ak kap brakan yaklamlar devreye sokup, tmyle silahn braklmasn salamaktr. PKKnin mevcut konumunun bu kapsamda deerlendirilmesi, ileride telafisi g gelimeleri nlemek asndan da nemli bir frsat sunmakta ve deerlendirmeyi gerektirmektedir. PKKnin Trkiye somutunda yasal demokratik dnmne ak kap braklmas, tmyle yasaklama ve tasfiye srecine sokma yntemine gre daha gereki ve uygulama ans olan politik zmn doru yoludur. Savunmamda bu yaklam esnekliini elden brakmadan srekli
16

gz nnde tutmay, tercih edilmesi gereken temel yntem belledim. Ortadou genelinde de Krt sorununun yaand her devlet snrlar iinde ksr bir ayrlk-milliyeti atma yntemi yerine, zgrlklerin tannmasndan geen demokratik birliktelii, halklarn kardeliine, bara ve yoksullua kar daha gereki bir politik yaklam olarak deerlendirdim. ada birok deneyim, mikro milliyetiliklerin yol at atmalarn, zmszle yol amann yan sra, zmlenir gibi olan rneklerin ounda eskiden daha beter sorunlar ortaya kardna bolca tanklk etmektedir. atma potansiye li hayli yksek Krt corafyasn ikinci bir Filistin- srail haline getirmemek byk bir sorumluluk gerektirmektedir. Demokratik Orta dou seenei stratejik bir hedef olarak her zaman gz nnde bulundurulmak durumundadr. A HM sreci ayn zamanda hukukun zm olanaklarn da test etmemize imkan vermekte veya bir ans olarak deerlendirilmesini nemli klmaktadr. Trkiyenin de hukuken bal olduu A HS (Avrupa nsan Haklar Szlemesi), ahsm ilgilendirmekten teye genel bir konumu gzler nne sermektedir. BMnin de kabul ettii temel kuak haklar bireysel haklar, medeni haklar, ekonomik ve sosyal haklar, halklarn ve kltrlerin varln zgrce belirleme haklar A HS daha kapsaml tanmlamakta ve gereklerinin tm yelerince salanmasn zorunlu klmaktadr. A HMe bu ierikte tanm birok dava artk sorunun kkl ele alnmasn, yani kiileri aarak bir hukuk normuna kavumasn gerekli klmaktadr. Binlerce dava iin ayr kararlar gereki olmamakta veya artk gerekli yasal karln ulusal parlamentodan geirilmesini zorunlu klmaktadr. Trkiye bu konuda bata yaam hakk maddesi olmak zere zerine deni yapmayan tek Avrupa Konseyi yesi durumundadr. AB aday yelik srecinde bile A HSnin bir baka anlamda alm olan Ko penhag Kriterleri nin gereklerini yerine getirmemektedir. Kiisel davamn hzlandrc bir etki yaratmas arzulanmaktadr. Hatta eer Trkiye arzu ederse, dostane zme de ak olduumu belirtmek durumundaym. Savunmann bu yn de hukukun politik bir zme katkda bulunma imkann doru deerlendirmektedir. zce gemite oka kullanlan askeri ve sert politik yntemler yerine, demokratik hukuk devleti llerinde bir zme ans tanmay nemli grmekte; Trkiyenin bu ihtiyacn sorumluca deerlendirerek dostane zmn geniletilerek bir siyasi diyaloa kap aralan17

masn temenni etmektedir. Kiisel durumumu daha ayrntl ele almay da tarihi bir sorumluluk olarak grdm. Mahkemenin teknik ihtiyacnn ok tesinde baz yaanan durumlar edebiyat yan ar da bassa ilemek, davann altnda yatan gerekleri aydnlatmak asndan kanlmaz bir grevdir. Sadece uluslararas hukukun deil birok moral deerin inenmesi, savunmamn bu ynn derinliine ele almaya zorlad. ahsmda sadece Krt halknn gncel trajedisi deil, lanetli tarihinin yol at muazzam yalnzl, srekli komplolara alet edilmesi, grlmemi ihanetleri yaamas ancak kapsaml aklamalarla aydnlatlabilir. Bunda ama, hi olmazsa bundan sonra bu trajediye dur diyebilmek ve ada gelime yoluna koyulmaktr. Bu blm savunmamn bir zeti ve sonu olarak deerlendirmek de mmkndr. Bu nsz temelinde gelitireceim savunmann birok eksiklik ierecei beklenmelidir. Bunda nceliklere ilaveten, mralda tek bana geen yln hafza ve dil zerinde yaratt ypranma nemli bir etkendir. Ama acmasz pratikten kardm derslerin ve yaadm younluun ilgili evrelere iyi bir hizmet tekil edeceine inandmdan, uzun sredir ilk defa yazarak bu grevi de yerine getirmeye altm.
18
BRNC BLM
19
20
KLEC TOPLUM VE UYGARLIKSAL GELME
avamn zn oluturan Krt sorunu, kendi zgnl iinde dalma srecini ok ynl yaayan bir toplumsal gerekliin douundan geliimine kadar uygarlk dorultusundaki gelimelerle, yaad iliki ve elikileriyle yakndan balantldr. ada llerle yaplan snfsal ve ulusal yap deerlendirmeleri Krt gerekliini tam kavrama imkan vermemektedir. Bu ynl deerlendirmeler yaplsa bile, bunlarn soyut ve barnda birok yanl ieren politik sonular dourmas kanlmazdr. Hatta sorunun Ortadou snrlarn zorlayp, bata Avrupa olmak zere nde gelen ada glerin gndemine girmesi, uygarlk tarihi kapsamnda ele alnmay zorunlu klmaktadr. Sorunun dayand temel doru tanmlanmadan, doru hukuki sonular dourmas da engellenmi olur. A HS ve A HM, Avrupa uygarlnn en son gelitirdii demokratik hukuk kurumlardr. Gnmz uygarlnn yetkin ve hakim temsilciliinin Avrupa deer lleriyle belirlendii tartmaszdr. ronik bir biimde bugn Avrupa kaplarnda kendi sorunlarna yer ve zm arayan Krtler, esasta bu uygarln dou kaynadr. ok yalanm bir ana, bin yllarca kendi beiinde bytt ve neredeyse artk kendisini tanmaz hale gelen evlatlarndan adalet beklemektedir. Bu uygarlk anasna hakk tannacak mdr? Sorun biraz da byle kilitlenmi bulunmaktadr. Toplumsalln gcyle bireyselletirmenin gc kar karyadr. Dou ile Bat, Asya ile Avrupa, Anadolu ile Grek corafyalar, tam bir tiyatro grnmnde sergilenen mral tiyatrosunun arka cephesini oluturmaktadr.
21

Dikkatlice bakmasn bilen sradan biri bile, bu yargsal tiyatronun senaryosunu kimler yazd, belli bal roller nasl paylald, aktrler ve figranlar kimlerdi, seyirciye hangi mesajlar sunulmak istendi sorularn sorup cevap aramak durumunda kaldn inkar edemez. A HMin de dar ve bireysel boyutuyla incelemeye ald davam bu nitelikte deerlendirmesi, birok gerein gz ard edilmesinde tiyatronun son perdesi durumuna dme sakncas tamaktadr. Bu duruma dmemek iin ok kanl, ikenceli ve acl bir tarihsel gelimenin tepkisel rn olan demokratik hukuk kurumlarnda adil bir karar ve yrtme tam gereklemese bile, zgr bir deerlendirmeye imkan verecei inancyla, bu davamn arkasndaki kirli, kanl ve ok talihsiz geen tarihi aydnlatmay temel grevim olarak grmekteyim. Ana blmler halinde gelitirmek istediim deerlendirmelerin, bir yandan savunma amal olmas, dier yandan ok snrl ve yllarca tek kiilik bir hcrede yaamann yaratt hafza zayfl nedeniyle ok eksiklik tayacan yine belirtmeliyim. Tarihsel davalar tarihsel deerlendirmeleri gerekli klar. Acs ve kayb byk olan bu davann herkes iin gerekli ve kazandrc dersleri vermesi iin de, sorumlularn aklama grevlerini baaryla yerine getirmeleri gerekir. Tarihsel davalara layk ve gerekli olan da budur. Bu grev ne kadar anlaml yerine getirilirse, davann kendisi de tarihsellik sfatna o kadar layk olur.
22
A- SMER: DCLE-FIRAT KIYILARINDA DOAN UYGARLIK
rkeoloji, etnoloji ve teoloji bata olmak zere toplumsal bilimin temel kollarnn zellikle geen yzylda kapsaml aratrmalarla vard sonu, ilk devletli toplumun, yazl tarihin ve uygarln sahibinin Smerler olduunu gstermektedir. Tarihin kendisinin uzun sre devletli toplumun alt ve styapsnda gerekleen kurumlarla zde tutulduu gz nne getirildiinde, bu gelimeye tarihin en byk gelimesi demek mbalaa saylamaz. Devletleme, olumlu ve olumsuz ynleriyle insanlk tarihinde byk bir srama anlamna gelmektedir. Devlet, bir toplumsal ara ve en kapsayc kurum olarak, gnmzde de varln douundaki ana izgileriyle srdrmektedir. Devletler, deien insan emeinin rnleri zerine kurulan hakimiyet biimleridir. Bu nedenle Smerleri tanmak, kendimizi ve gnmz tanmaktr. Smerler kefedilmeselerdi, bu en eski ve ana uygarlk kaynan unutmakla aslnda kendimizi de unutacak, tarihi doru balatmayacaktk. Bu gerekeyle Smerler dnmzdr ve bize dn gibi ok yakndr. O halde Smer nasl gerekleti ve kapsamnda hangi temel uygarlk kurumlarn barndrmaktadr? Bu tarihsel sorularn yantn da tarihsel aratrmalar her geen gn doruya yakn bir biimde vermektedir. phesiz devletlemeden nceki toplumsal varlktaki gelimeler devletli toplum iin nkouldur. Evrim kuramnn antropolojiye uygulanmasyla ilkel primatlarn insanlarn ilk maymunsu atalar 60 milyon yl nce olutuklar, 20 milyon yl nce de iklimsel koullar sonucu Dou Afrikada ilkel aralarla iki aya stne yryen trn
23

gelime gsterdii kantlanmaktadr. Yaklak 3 milyon yl ncesinden Dou Afrika, Kzldeniz ve Akdenizin kntlerini takiben ciddi bir yaylmann gerekletii de kantlanmaktadr. Bir milyon yla yakn bir sreden beri Dou Akdeniz ve Toros-Zagros kavisinde tarihilerin deyiiyle Altn Hilal gittike artan bir younlama gzlenmektedir. Bunda iklim, bitki ve hayvan kltrlerinin sunduu elverililik temel rol oynamaktadr. Artan nfus bu corafya parasndan dnyann drt tarafna yaylmaktadr. Gnmzn Asya ve Avrupa insannn kkeninde bu olgu genetik olarak da kantlanabilmektedir. Altn Hilal , daha arlkl olarak da Dicle-Frat aras, yani dier tarihsel adyla Mezopotamya, ilkel komnal toplumun oluumunda da uzun ve baat bir ana kaynak rolne sahiptir. Son buzul ann gnmzden yaklak yirmi bin yl nce ortadan kalkmaya balamas, souk ve kurak iklimin yerini lman ve yal iklim koullarna brakmas, on iki bin-on be bin yllar arasnda mezolitik toplumun gelimesine yol amtr. Mezolitik toplumun kantlarna blgede bolca rastlanmaktadr. Gelimenin iklime ok yakndan bal olduu toplumsal gelimede, yaklak on bin yl nce yaanan ani bir kuraklk, avclk ve toplayclktan ibaret olan gelime biimi yerine, tarihte neolitik cilal ta devri devrim denilen aamaya yol amtr. Neolitik toplumun kalntlarna imdiye kadar en eski tarihler olarak Dicle ve Fratn yukar ksmlarnda rastlanmaktadr. Neolitik devrimin, znde tarm balatmaya ve hayvanlar evcilletirmeye dayal bir ky devrimi olarak tanmlanmas da mmkndr. Diyarbakr-Ergani, a yn-eme Kote Ber, Batman-eme Xallan, Urfa-Siverek-Nevala orede yaplan kazlar, toplu yerlemelerin tarihini M. 10000 ylna kadar gtrmektedir. Dicle ile Frat arasnda ok saydaki topraktan oluan tepelerin altnda ilk neolitik devrimin kyleri -Gondyatmaktadr. Krte gond, ky demektir. Anadolunun en eski halk olan Luwiler onlar da Ari dil grubuna girerler dilinde yksek yer ler memleketi anlamna gelmektedir. Gondwana, daha sonra Kurdian, ortaada da ran Seluklularn lehesinde Krdistan olarak deyimlenecektir. Bu konu Krt tarihi blmnde daha kapsaml incelenebilir. Gerekten gnmzde bile ok sk grlen bu toprak tepeler buralarda neolitik devrimin derinliine ve kapsaml olarak yaandn aka gstermektedir. Dnyann hibir yerinde bu eskilikte bir yerleme grubuna imdiye kadar rastlanmamtr.
24

Mezolitik toplum gibi neolitik toplumun da dnyann drt yanna bu topraklardan yayld, bilimsel bir gr olarak genel kabul grmektedir. Bu, ana yaylmann tarih ncesi en nemli a olduu gi bi, toplumsal kapsam itibariyle de uygarl hazrlayan tm koullar barnda besleme zelliine sahiptir. Neolitik toplum M. 60004000 yllar arasnda Orta Dicle ve Frat boylarnda gelimi; Kha laflama kltr denen aamaya urarken, M. 6000 yllarnda Ku zey Afrika -Msr-, Aa Frat, Basra Krfezi ve Orta Anadoluya, atalhyke, yaklak M. 5000de Kafkasya, Kuzey Karadeniz, Balkanlar, Kuzeydou ran, Hindistan, Pencap ve ndus kylarna, 4000de ine, tm Avrupaya, 3000de Amerika ktasna ulamtr. Bilimsel tarih gr, bu tarz yaylmay bulgular temelinde en doruya yakn tezler olarak dorulamaktadr. Tel Khalaf kltr , uygarlama iin tm gerekli aralar icat etmi konumdadr. mlek, balta, saban, yn eirme, dokuma, tane tme, toplu ky mimarisi, tekerlek, bakr tandan yar madeni aletler, yldzlar iaretleri olarak kabul etme, bir tanra anlayna dayal ideoloji, tekerlek vb. gibi uygarl hazrlayan tm aralar, bu tarihin afak vaktinin byk insan rnleridir. Tarihi gelimedeki rolleri kyaslandnda, bunlar ancak 16-20. yzylla mukayese edilebilirler. Bu kltrn tarihteki yeri bu anlama sahiptir. Dicle ve Fratn Basra Krfezine yakn ok verimli bir alvyonlu alana dalmas, Tel Khalaf kltrn temsil eden topluluklarn abalaryla o gne dek grlmemi bir rn bolluuna yol at. Bunda, M. 4. ve 3. binde kendini gsteren bir kurakla kar sulama kanallaryla sulu tarma geme belirleyici rol oynamtr. Bol hurma aalar ve balklar da rnlere eklenince, insanln dimana kkl bir cennet anlay olarak yerleme ve tarihi bir dnem olarak balatma ansna kavumu oluyor. Artk Tarih Smerde balar dnemine girilmitir. M. 3000den itibaren gelitirilen ivi yazsyla birlikte, yazl tarih srecine de girilmi bulunmaktadr. Uygarl tanmlayabilecek birok zellik olmasna ramen, belirleyici olan zellii, kendi tketiminin ok stnde verimlilie yol aan insan emeinin art rne, kleci ilikiye, yani mlkiyete konu edilmesidir. Smerlerin gerekletirdikleri biim, rahiplerin Ziggu rat denilen ve hem tapnak, hem kolektif i, hem de toplumsal ynetim merkezi roln oynayacak birimlere kavumasdr. Toplumun kimlii olan, gkyz dzeninin yeryz temsilcisi gibi kutsal bir
25

anlama brnen bu merkezler, daha sonraki tm uygarlk boyunca gelitirilecek olan byk tapnaklarn, meclislerin, i merkezleri ve askeri karargahlarn, eitim ve kltr merkezlerinin prototipidir, devlet kurumlamasnn ana rahmidir. Devlet denilen icat, yani Zigguratlar, o dnemin ideologlar olan rahipler zerinde yol at grlmemi verimlilikle daha balangcnda kutsal ilan edilecekler; hem de gkyznn yeryzndeki temsilcisi kutsal dzen olarak insan zihnine egemen klnacaklar ve en gelikin otorite kayna durumuna ykseltileceklerdi. Bu, bir yandan bir retim arac olarak kle emeinin grlmemi maddi verimlilii ve buna dayanarak retim d kalan ok sayda insann din, zanaat ve ynetim ileri iin bo vakit ve refah imkanna kavumasdr, dier yandan manevi bir ynetim merkezi olarak Smer teolojisinin tanrlar dzeninin yaratlmasyla beyin, dnce ve ruhsal yaplar zerinde byk bir egemenlik kazanmas srecidir. Maddi ve manevi gelime birbirini karlkl beslemi; kutsal mlkiyet, aile ve dini kurumlama ailenin temel dayana olarak yeniden ekillenmi; kan ve soy birliine dayal toplum bylesine snfl, tabakal ve yeni kurumlarla temsil edilen bir yap kazanmtr. Gerekten devlet Smerlerin bir icad olmutur. Bu srecin ncleri balangta byk ideolog olmak kadar, retimin pratik dzenlenmesinde de rol olan yneticiler olarak ilev gren kimselerden olumu bir snfn reym hali durumundayd. Rahiplerden rahip krallar dnemine gei artk iten bile deildi. Maddi ve manevi zemin mkemmel gelimiti. Eldeki metinlerden Smer mitolojisi incelendiinde, Smerlerin yaptklar her eye tanr dzeni demelerinin nedenini bilimsel olarak imdi daha iyi anlamaktayz. Ama o dnemin insanlar bunu bir insan dzeni olarak bilmek yerine, buna rahiplerin oluturduu semavi dzenin yeryzndeki ilahi dzeni olarak inanmak durumundaydlar. Dncenin temel biimi bilmeye deil, inanmaya dayalyd. Her ey tanrlarn dzeniydi. Buna iten ve tmyle kukulanmakszn inanyorlard. Hibir ideoloji, Smer mitolojisi kadar insan zerinde bu kadar etkili olma ansna kavumamtr. Smerlerin bu mitolojileri nasl oluturup teoloji haline getirdiklerine, buna bal olarak bir devlet ve ideoloji olarak dzenleyip nasl daha sonraki tm dinsel ve felsefi akmlarn, dolaysyla bilimlerin dayana ve balang kayna yaptklarna, yine edebiyat ve sanatn da saf, ilkel biimleri olarak
26

nasl anlam bulduklarna armamak iten bile deildir. Smeroloji, tarihin en nemli bilim dal olarak, her geen gn nemini ortaya koyduunda buna armamak gerekir. Kaynak ok nemlidir. Bu kaynak zmlenmedike, tm tarihler eksik kalmaya ve yanl yazlmaya mahkumdur. Smer bu nedenle ok nemlidir ve ne yazk ki bu nem yeni yeni anlalmakta ve arpc sonular ortaya kmaktadr. Smerlerin tarihsel gelimeye temel katklarn ana hatlaryla yle sralayabiliriz: a- Yaznn icad b- Matematik ve takvim c- lk kapsaml mitoloji ve teoloji d- Devlet kurumu ve siyaset, snflama e- Yasalar ve yazl hukuk f- ehircilik, tapnak, zanaat, ticaretin merkezilemesi g- zel ve kolektif mlkiyet h- Kutsal aile ve hanedanlk i- Yazl edebiyat ve destanlar, mzik j- lk kolonileme ve emperyalizm ok sayda kavram, kurum ve sistem daha bu elere ilave edilebilir. Ama bu ksa tablo bile, uygarln ana gvdesi ve kaynann esasta olutuunu arpc olarak ortaya koymaktadr. Daha sonra ilave edilenler snrl ve niceliksel boyutludur, ayrntl blmeler ve gelitirme faaliyetleridir. Smerlerin kullandklar ve ok sevdikleri bir deyimleri vardr. Buna me , yani yasa, uygarlk zellikleri demek de mmkndr. Yani gerekletirdikleri icatlarnn farkndadrlar ve kutsal me ler, yasalar olarak adlandrlmakta ve kavramlatrlmaktadr. imdiye kadar bunlardan 104 tanesi saylmtr. Bu say daha da artacaa benzemektedir. Doksan dokuz tanr sfat, bu Smer kavramlarndan ileri gelmektedir. Smerler bahsinde ele alnmas gereken dier bir temel konu da, arlkl olarak anaerkillie dayanan dzenle, ataerkillie dayanan dzen arasndaki atmann mitolojik ifadesidir. nceleri Ninhur sag, da kraliesi olarak kavramlatrabileceimiz Kuzey ve Dou dalk alanlarnn dzen tanrasnn ki yldzla temsil edilmektedir, Krte Sterk olarak adlandrlan bu tanrann Smer erkek hakimiyetli devlet dzeninde ikinci plana drlmesi, klelemeyle birlikte cinsin de kadn aleyhinde g kaybetmesi byk bir at27

ma alandr. Smerde kadn byk bir sayg grmekte olup, henz her eyini kaybetmemitir; tanrlar dzeninde yar yarya yer kaplamaktadr. Ninhursag , erkek tanrs kurnaz ve bilge Enki ile die di bir hesaplama iindedir ve bu atma genellikle uzlamayla sonulanmaktadr. Daha sonra nanna olarak karmza ktnda, neolitiin yaratc tanras olarak me lerini, yani kendi z icatlarn En kiden tekrar devraldnda, Enki nin kenti Eridu dan kendi kenti Uruk a dn yaptnda, ahane bir baarnn sahibidir. Smer mitolojisinde ayn zamanda kesin inan konusu olduu iin dinsel olmutur. Yrtlen tm kavgalar aslnda Smer devletlemesinin, snf mcadelesinin ve hanedanlk kent savalarnn arpc ve anlalr bir yansmasdr. nsanlar asla birbirleriyle atmazlar. Tanrlar dzeninde bu dnlemez. nk kullar ancak glge olabilirler. Tek irade sahibi tanrlardr. nsanlar adna ancak onlar kavga edebilir ve uzlaabilirler. Bu ok arpc bir ideolojik egemenliktir ve daha sonraki tm dini, hukuki ve siyasi dzeni kendi merkezilemesinde temsil eden devlet kavram ve kuramlarnn zn tekil etmitir. Bu egemenlik halen arpc olarak varln dnme uratsa da srdrmektedir.
28
B- SMER UYGARLIININ TARHSEL ROL VE KURUMLAMASI
ygarlk srecini grkemli bir biimde balatmasna ramen, bilimsel tarihteki yerini laykyla alamamasnn temel nedeni, ge kefedilme ve Avrupa benmerkezci dnce yapsnn hakimiyetinden ileri gelmektedir. Greko-Romen uygarlnn bencillii bunda nemli rol oynamaktadr. Aslnda her uygarlk adm gelimeyi kendisiyle snrlama ve kendisinden balatma gibi bencil bir doaya sahiptir. Smerler de her eylerini bal olduklar neolitik an deerlerine kar benzer bir bencillik ve kendilerine mal etme tutumu iindeydiler. Hatta her eyin yaratln kendilerini de yaratan tanrlar sistemine balamlard. Bylesine ok arpc ve neredeyse gnmze kadar tam kavray ve kurumlamalarn altnda bu Smer mitolojik-teolojik dzeni yatmaktadr. Bu etkilemeyi ana blmler halinde yle sralayabiliriz: a- Snfl toplumun oluturulmas. Toplumsallama srecinin kendi bana gezegenimizin insan eliyle gerekleen en temel olgusu olduu bilimce kabul grmektedir. Genelde insan d tm canl varlklarda sren doal evrim sreci, insan toplumunda kendi kavrama ve iradesiyle bilinlice srdrlmektedir. nsan trnn Homo Sapiens trnde gnmzn dil yapsna yol aan kavrama srecindeki srama, iradeli toplum oluumlarna sratma imkan vermitir. Yabanl topluluk aamasnda insan gruplar bir nevi gelikin hayvan topluluklarnn dzeyini yayordu. Beyindeki byme ve yaam aralarn ve tekniklerini kullanma, Homo Sapiens trnde niteliksel bir sramaya ulatnda, aslnda toplumsal devrimin en temel ve birin-
29

ci aamas gereklemi oluyordu. Bu toplumsal devrimin en temel zellii, topluluk halinde yaamann stnlnn kavranmasdr. Maddede ilk elementlerin oluumu gibi, toplumsallkta da dayankl birimlerin kalc ve giderek ilerleyen bir izgide geliimi sz konusudur. Uygarlk tarihinden nce, binlerce yl sren byle bir toplumsal tarih vardr. Neolitik ky devrimi, bu srete ikinci byk aamadr. Yaklak on iki bin yl nce gelien bu devrim, toplumsallamann en byk admdr. Bu admn insanlk gelimesi zerindeki etkisi maddi ve manevi kurumlar ile zihniyet yapsnda srp gitmektedir. Bugn bile ok arzulanan doal zgr yaam zihniyeti, doayla canl dostluk, korkutucu tanrsal glerin hkm srmedii ve etkilemedii ruhsal yap, gl analk duygular, kadn-erkek eitlii arzusu, tarm ve evcilleen hayvancln bugn de Avrupa uygarln besleyen rnleri ve aralar, bu rn ve aralara dayal ideoloji, dnce ve dil yaplar ve kavramlar, madenlerin kefi ve kullanma almas bata olmak zere uygarl srekli ve halen besleyen ana unsurlar yaratan ey, neolitik ky devrimi ve buna dayal olarak gelien yerleik krsal toplum yapsdr. Frat ve Dicleyi besleyen, doa ve ovalarna dayal bu uygarl douran aralar ve ona dayal byk toplumsal dzen olmasayd, ne Smer snfl toplumu, devleti ve styap kurumlar, ne de daha sonraki uygarln gelime izgisi ortaya kard. Denilebilir ki, tarih durmazd, kesinlikle bir yerlerden fkrp geliirdi. Bu bir varsaymdr. Gerekleen tarih ciddiye alnacak, dolaysyla bilimsel tarihin tek geerli yaklamdr. Tarihin doru yazm, dolaysyla bilinci iin bu yaklammzn hayati nemi vardr. Genelde Avrupa d, zelde Dou toplumlarnn kendi tarihsel rollerini doru kavramalar, gnmzde zgven gelitirme ve kendi doru yollarna koyulma imkann ortaya karacaktr. Bat uygarlnn emperyalist yannn en tehlikeli yn, ideolojik egemenlik yndr. Bu egemenlik krlmadan, siyasal ve ekonomik gelime yoluna zgrce girmek ve salkl, haka bir dnya dzeninden pay sahibi olmak mmkn olmayacaktr. Bu hususlar ilgili blmlerde derinletirerek ele almay nemli ve uygun buluyorum. Ek gibi gzkse de, bir konuya deinilmezse ciddi bir eksiklik doaca kansndaym. lerideki blmlerde daha iyi ortaya konulacaktr ki, Avrupa uygarlnn temel bir dayana olan, bireysel insan haklar kavram
30

ve hukukuna da resmiyet kazandran bireycilik olumadan nce, yz binlerce yl sren primatlardan kan, maymunsulaan bir grubuna ok yakn insan toplumsallatrmak iin ok byk abalar harcanmtr. Tm ilkel fetiizm, animizm, totemizm, ok ve tek tanrl dinsel yaplar esasta insan trn dzene ve topluma balama savan yrtmler, bu konuda abalarn eksik etmemilerdir. Anaerkillik , ataerkillik , byclk , amanizm , rahiplik ve peygamberlik kurumlar hep insan hayvani gdlere tabi olmaktan karp, toplumsal kurallara ve dzene tabi klmak iindir. Bunun iin seilen yntemler ok acl, acayip ve anlalmaz gibi gelebilir; bata insann kurban edilmesi olmak zere eitli sunular ve trenler ilkel eitim srecinin bir paras olarak grlp, hep trn toplumsal gcn ortaya karmak iindir. Vahi toplum deyip gememek gerekir. Uygarl douran hayvanlktan kmak ve doay hizmetine uygun hale getirmek iin insan soyunun byk soylu abalar olarak grlmelidir. Bu abalar olmasayd biz olmazdk. Bilinsizliin her an cehenneme dntrebilecei doa koullarndan bir cennet dnyasna yol almak, bu ok acl ve zahmetli toplumsallama yolundan gemektedir. tici zorluklar anlatan cehennem kavram, insan zihnine ilk temel kavramlardan biri olarak yerleirken, cennet kavram hep umuda, gelecee ve gerekleen insanca dediimiz yaama ar kavramdr. Gln bulduumuz mitolojiler ve dinler yaratlrken, bu insann nasl insan olduu hikayesini hibir zaman unutmamak gerekir. Fizikten bir kanunla karlatrrsak, gne enerjisini oluturan hidrojen atomlarnn birleip helyum atomuna dnmesi gibi, toplumsal enerji ve patlamann ortaya karlmas iin bu toplumsallatrma olgusuna ihtiya vardr. Ana, ata , totem, tanr , byc , rahip ve pey gamber kiilikleri bu srecin yaratc kurumlar olarak anlalrsa, toplumsall daha doru kavram olacaz. Bat veya Avrupa uygarlnn temel bir zellii olarak, yaklak ve arlkl olarak gelitirdii baz ynleriyle bu ters sre, yani kendi karna uygun grmedii toplum yaplarn datp bireyi zgrlk ad altnda ahlandran deneyimidir. Tarihin tm krallar ve zenginlerinden daha otoriter ve zengin kapitalist kii ve kurumlar bu ters felsefenin rndr. Bunlar milyonlarca yllk insan emeine dayal toplumsal madenleri, dayandklar corafyay, alt ve styaplarn, maddi ve manevi yanlarn, karlarna uygun ve ksaca karl bulmadklar tm ynle31

rini paralarken; kara uygun yanlarn da mlkletirmitir. Bunun ne kadar uygarlamaya, ne kadar uygarlk dna, hatta toplum dna, yani hayvanlamaya doru olduu, gnmz filozoflarnca zerinde en ok durulan temel konulardandr. Buna sosyalizm biimindeki tepkinin de ne kadar amacna uygun olduu ilgili blmde genie ele alnmay gerektirir. Smerlerin icad olan snflamay, snfl devlet toplumunu tanmlamaya alrken, toplumun nceki tarihsel gelimesini ortaya koymadan deerlendirmek ok eksiklik tayacaktr. Soyut kleci toplum teorileri fazla aklayc olmamtr. zellikle Smer somutu zmlenemedii iin, olutuu gibi ortaya konulamamtr. Roma ve Atina kleliine baklarak genel baz sonulara varlmtr. Belki kleliin olgunlama ve rme aamasnda bu rneklere deinmek yararl olabilecektir. Ama uygarlk tarihini ve snfl toplumu oluumunun ana kaynanda inceleyemezsek, dolaysyla ok byk farkllklar ieren zelliklerini olduu gibi somutun ana hatlar iinde gereki ve doru gzlemleyemezsek, doru bir tarih bilincine ulamak mmkn olmayacak veya ulalsa bile birok hayati eksiklik ve yanllk ierecektir. Smer toplumunun zerinde nemle durmamzn nedeni, tarihin kendisinde balad geliim izgisini somutta olduu gibi kavramak iindir. Mevcut tarih ve toplum bilimleri buna ulamad gibi, bana gre byk eksiklikleri ve yanllklar, yok sayma ve abartmalar barnda tamaktadr. Savunmamn bir nedeni de tarih ve toplumun doru tannmasna, adalet lleriyle yaklalmasna dair bir arya duyduum ihtiyatr. Soy birimlerine dayal toplumdan siyasal topluma gei, klelik kurumunun geliimine baldr. Bu da derinliine dnmlere maddi zemin oluturmaktadr. Kle emeinin tketimin ok stnde bir verimlilie yol amas, tccar ve zanaat kesimden oluan ve yeni gelien bir snf orijiniyle kabile konfederasyonlarn aan, soya dayanmayan bir yneten sekinler snfnn stte olumasna olanak salamtr. Bylece toplumun gnmze kadar sren l temel yaps orijinal ekillenmesine balam olmaktadr. Fakat kesin izgilerle ayrm olmad gibi, tmyle soy balarndan kopmu da deildir. Bunlar birbirinin barnda doan gelimelerdir. Bu toplumsal oluumun ak bir dnsel ifadesi yoktur. Ama mkemmel bir mitolojik ifadeyle izah, Smerli yazar ve airlerinin en temel ilerinden biri saylmtr. Klelemeyi Smerler kadar arpc bir mitolo32

jik ifadeyle, hem de hi ikayet ettirmeden, tm topluma kutsal bir tanrlar dzeni biiminde sunan bir uygarlk yok gibidir. Daha dorusu sonraki tm snfl toplum ideologlar ve yneticileri temel gdalarn Smer mitolojisinden alp kendi koullarna uygun bir terminolojiye kavuturma roln oynamlardr. Yani oluturulan ve yeni saylan mitoloji ve teolojiler Smer versiyonlardr, onun uyarlanm taklitleridir. Smer sylencesi, yani mitolojisi yle bir ideolojik egemenlik kurmutur ki, rahip-krallar bile bunun gereklerini bir tanr yasas olarak yerine getiren en st dzey temsilciler olmulardr. Yaratlan, aslnda kendi karlarn ebediletiren ideolojik egemenlikleridir. Ama bunu gkteki tanr dzeninin yeryzndeki yansmas olarak mkemmel bir biimde, inanarak ve inandrarak sunmalar, byk ve arpc bir toplumsal yaratm sanatdr. M. 4000den yaklak 2000 yllarna kadar kle tam bir glge ve kul durumundadr. Tapnakta yrtlen bu dzende rahip-kraldan tarla emekisine kadar herkesin bir yasa gibi belirlenen konumuna gre hareket etmesi gerekir. Nasl ki gkyznde yldz hareketleri deimez bir dzene sahipse, yeryzndeki de yle olmak zorundadr. Baka trls dnlemez bile. Bu dzen anlaynda tm duygular tanr nasl istiyorsa yle bir anlama sahiptir. Kiiye gre, onun istedii gibi duygu olamaz. Yine tanrlarn dnce dnyasndan farkl bir dnce de olamaz. Nasl buyrulmusa yle olan, ncesi ve sonu olmayan bir dzen sz konusudur. Kle emeine dayal egemen smrc snfn bu ilk ideolojik eseri gerekten muhteem gzkyor. Tanr-kral ldnde, kendileri lmsz tanrlarla e tutulduundan, btn maiyetiyle te dnyada da yaamalar iin birlikte mezara gmlmlerdir. Bir kral mezarnda ou hizmeti kadn ve e olmak zere yedi yz ceset saylmtr. Bunlar kralla birlikte canl mezara giren ve aniden zerleri toprakla doldurulan klelerdir. Bu eylemi grev bilmektedirler. Aclarn ve korkularn dile getirmeleri bile dnlemez. Benzer uygulamalara Msr firavun mezarlarnda da bolca rastlanmtr. Smerlerin eitli derecelerde insan kurban etme ibadetleri ve inanlar, kleliin ideolojik gcyle yakndan balantldr. Egemen smrc snflamann tm uygarlk tarihi boyunca uyanan insan akl ve iradesi karsnda srekli gerekli olan yenilenmeyi, revizyonu yaparak srdrd bu ideolojik egemenliktir. Zincir bir an bile koparlmam, srekli yenilenerek glendirilmitir. Smer devlet
33

aygt bunun en saf ve inanlan arac iken, daha sonrakilerin kendileri iin inanmayp alt tabakalar iin inandrc klnan saysz ideolojik egemenlik biimleriyle dzenin srekli yetkinletirilmesi sz konusudur. nsanlk gnmze kadar dnce ve irade beyan etme zgrl iin ok byk abalar harcamsa da, kleliin bu biiminin egemenlii krlmaktan ok uzaktr. Tersine daha inandrc ve pekitiren eitsel kurumlarla genelletirme, kalc klma abalaryla yetkinletirilmitir. Modern teknolojiyle genlere kadar hkmetme gcn yakalamas sz konusudur. Bu Smer somutunda daha ok kolektif tapnak klelii biiminde geliim gsterirken, Roma ve Atinada daha ok zel klelik egemendir. b- Smer toplumunda gelien ilklerden dier nemli bir gelime, cinsiyet farknn ulat seviyedir. Smerin doduu ve yan bandaki neolitik an hakim retim gc kadndr. Tarm ve evcilletirme arlkl olarak kadn icaddr. Yine yerleik yaam dzeni, yani ky devrimi, kadn doasna daha iyi cevap vermesi nedeniyle kadnn damgasn tar. mlekilik, dokuma, tane tme hep kadn nclkl ilerdir. Aile kadn etrafnda younlamakta ve soy belirleme kadna gre olmaktadr. Anaerkil dzen hakimdir. Bu, ideolojik ifadesini yldzlarda ve ayla temsil edilen tanra arlkl dinsel inanlarda bulmaktadr. Smer toplumundaki snfsal farkllkla at ba gelien cinsler aras farkllk, ideolojik ifadesini mitolojide younca yaamaktadr. Stat farkllamasnn buradaki yansmas arpc olmaktadr. Tanralarn konumu balangta arlklyken giderek zayflar; Babil dneminde balangta Tiamat ahsnda lmcl darbeyi yer. Kk oul Marduk , tek tanrla hzla koan egemen erkek kltr temsil etmektedir. Daha sonra bu kltr esas alacak olan Hz. brahim , tek tanrcln en nemli peygamber atas roln oynayacaktr. Kadn nceleri tapnaklarda erkek rahipler kadar etkiliyken, evde ikinci plana der. lk genelev de Musakatdim ad altnda bir Smer icaddr. Kadnn stats uygarln ikinci dalgasndaki kadar dm deildir. Uzlamaya yakn bir stat tm Smer mitolojilerinde kendini yanstmaktadr. c- ehir devrimi ve devleti de Smerlerin gerekletirdikleri temel ilklerden biridir. Neolitik a bir tarm ve ky devrimine dayanrken, uygar toplum esasta bir ehirleme ve ona dayal devlet olarak tanmlanr. Hem ekonomik altyap kurumlamas, hem devlet merkezli styap kurumlamalar, o dneme kadar toplum tarihinde grl34

memi byklkte insan topluluklarnn yeniden rgtlenmesine yol aar. Bym ve karmak hale gelmi toplum yaps, yeni zihniyet ve kurumlamalar beraberinde getirir. Yaz, edebiyat, hesap, takvim, salk, eitim kurumlaarak yeni meslekler haline gelir. Btn bu ve benzer meslekler Smerlerin yol atklar ilkleri ortaya karrlar. Yeniden kurumlamalarda soy balar yannda ve yerinde, meslein zelliklerine dayal yeni sosyal yap ekillenir. Smerlerin yol at sosyal kurumlamalar ve iliki tarzlar gnmze kadar gelmekte, ancak kapsam ve ayrntda zenginleerek varln srdrmektedir. Zincirin ilk halkalar olmadan son halkann da fazla anlam yoktur. d- Smer ekonomik kurumlamalar da uygarln en temel olu umlar olma ansna sahiptirler . Kolektif ve zel mlkiyet ilikileri gelime gsterip kurumlamlardr. Toprak zerinde her iki mlkiyet biimi tannmaktadr. Zanaatlarn topraktan koparak bamsz icra edilen meslekler haline gelmeleri salanmtr. Bata ticaret, marangozluk, madencilik, dokumaclk ve mlekilik olmak zere, ekonomide artk vazgeilmez hale gelen meslekler Smer toplumunun esasl dayanaklarndandr. Smer stnl ve yenilii nemli oranda bu mesleklerin gcne dayanmaktadr. Bilgelik ve peygamberlik kurumlar bu mesleklerle yakndan balantldr. e- Smer toplumunun styap kurumlar daha da zengin ve o g ne dek rnei grlmeyen bir yaratcl temsil etmektedir. Devlet kurumlamasnn krallk, meclis, askerlik, vezirlik gibi brokratik blmleri ilk rnekleri oluturup kendilerinden sonraki bu ynl gelimelerin esin kayna olmulardr. Kavram ve kurum olarak oluturulan deerler yetkinleerek gnmze kadar ulama gcndedir. Bu konuda da kaynan oluumunu grp deerlendirmeden, tarihin ve gnmzn zmlenmesi nemli eksiklikler ve yanllklar ierecektir. f- deolojik yaratm ve kurumlamalar, insanolunun zihniyet ya psnn deiiminde ve geliiminde en nemli yere sahiptir. Smerlerin mitolojik yaratmlar, ibadet biimleri toplumun alt ve styap kurumlarnn ileyiinde benzin ve yalama roln oynamaktadrlar. Smer ynetici eliti, zellikle rahipler snf, dneminin arklarn dndrecek ideolojik tasarlar ve topluma benimsetme biimlerini yaratmadan, oluturulan snfl toplumu ve devleti ynetip srekliliini salayamayacann tam bilincindedir. Neolitik toplumun, basit tarm ve hayvancla dayal ky toplumunun soy rgtlenmesi ve
35

ynetimi de basit olup, karmak dnce ve ynetim kurum ve kurallarna pek ihtiya gstermez. Zengin bir mitoloji kaynana gereksinim fazla gelimemitir. Ana ve ata kltne dayal, daha ok totemle ve snrl olarak gksel varlklarla kavramlatrlmaya allan bu an Smer toplumu iin alp yetkinletirilme gerei kendini dayattka, rahiplik kurumu nemli gelime gsterir ve temel kurum dzeyine ykselir. Smer ideolojik tasarmlar bugn bile hayranlk ve aknlk uyandrmaktadr. Tanr bilimi (teoloji) ve edebiyatn temelini oluturan mitolojik yaplarnn uygarlk tarihinin ideolojik yapsn en ok etkileyen tasarmlar olduu, aratrmalar gelitike daha iyi anlalmakta ve teslim edilmektedir. Tm dogmalarn temelinde de Smer dnce yaps nemli bir yer igal etmektedir. Bu anlamda Smeroloji, nemi artan bir tarih dal durumundadr. Dnce biiminin dogmatik yaps, diyalektik dnme olduka ak ve zengin bir yaratm kaynadr. Temel dnce normlarnn belli bal elerini sralamak mmkndr: 1) lkel bir diyalektik yap arz etmektedir. Gn kart yer, ayn zamanda eril ve diil ilkeyi temsil etmektedir. Ge En , yere Ki denilmektedir. Enki bu birliin eril, erkek arlkl biimi olup, tanrayla uzlatnn tamamen farkndadr. Baba kavramnn atas ko numundadr. Tm tanralarla evlenmekte ve bolca zellikleri olan doumlara yol amaktadr. En son doan bu konuda Babil Yaratl Destan Enuma Eli e baklabilir ve ok retici olan Babil tanrs Marduk la, lmcl darbe vurularak ana tanra Tiamat , tanrlar Pantheon undan kurul saf d edilmektedir. M. 2000den itibaren tanra klt ve onu ifade eden mitolojik sylem byk bir gerileme ve dlamaya uramaktadr. Bu gelime kadnn toplumsal statdeki dyle yakndan balantldr. Erillik erkek egemenlik ilkesi toplum ve devlet yapsnda hakimiyetini pekitirmektedir. Krallk otoritesinin en st devlet kurumundan en alt birimlerine kadar erkekleen ve tekleen tanrlar dini biiminde, mitolojinin gittike kesin inan biimini kazanmasyla, toplum byk bir ideolojik ve ahlaki dnm yaar. Krallar ya bizzat tanr, ya da dorudan tanrnn temsilcileri durumundadr. Efendi-kle ilikisi tanr-kul ilikisine ahane bir biimde dntrlmtr. Mitolojik dncenin temel inan, yani din ve yasa, yani hukuk haline dnm, ok nem36

li sonular douracak olan tarihsel ve toplumsal bir geliimdir. Smer tapnaklar ve Edduba , yani kltr akademileri, rahip-krallarn otorite geliimi ve bunun srdrlmesi iin zerinde en ok kafa patlatlan dnce kurumlardr. Mitoloji oluturmada bir yandan teoloji halinde din, dier yandan edebiyat destanlar halindeki tasarmlar, rahiplerin, edebiyatlarn ve dnrlerin temel misyonlardr. Kutsal Nippur , daha sonraki Babil, bu ilerin bin yllar sren kltr, din ve edebiyat merkezleridir. 2) Dnce sistemi gk dzenine dayanmaktadr. Nasl yldz, ay ve gnein deimez hareket rotalar varsa, yeryznn yasalar da onu temsil etmek durumundadr. Devlet ve rahip-kral bu dzeni tanr adna temsil etmektedir. radeleri kutsal, szleri yasadr. Yeryznn tm kuvvetlerinin birer tanrs vardr. Ayn ey toplum gleri iin de geerlidir. Tanrsz hibir zellik, eya ve varlk dnlemez. Buna tanrsal, teolojik dnce tarz demek gerekir. Bu dnce tarz daha sonra byk evrim gsterecek, Yunanda felsefe, ada Avrupada bilimsel dnce tarz olarak gelimenin balangcn oluturacaktr. Dnce biimlerinin bu temel kalplar arasnda birbirini yadsma biiminde bir eliki varsa da, birbirlerinden doduklar iin de sk bir bala birbirlerini dourmulardr. Aralarndaki ba ortaya koymadan, ne dinler tarihi, ne felsefe, ne de bilimsel dnce tarihi doru izah edilebilir. Dnemine gre Smer dnce biimi byk bir ilerlemeyi tekil etmektedir. Tanr yasalar daha sonra karmza bilimsel yasalar olarak kmlardr. 3- lk insan, cennet ve cehennem, cennetten kovulma, tufan gibi temel mitolojik kavramlar Smer dncesinde nemli yer tutar. Doada ve toplumda ortaya kan zorluklar ve elikili durumlar iir diliyle destan havasnda sylemek Smer geleneidir. Kendilerine gre kavramlatrp bir teori haline getirdikleri tm doal ve toplumsal olgular tam bir sistem halinde ifade edilir. Teolojilerini her olay ve ilikiye uygulayp birer sonu karrlar. Bu yaklam bir dnce patlamasna yol aar. Kurulan sistemin yaklam ve yarglamasndan hibir ey kurtulamaz, hibir ey babo deildir. Her ey birbirine baldr. Sanki diyalektiin birinci ilkesinin ilkel biimiyle kar karyayz. lk topya ve destanlar Smer kaynakldr. Cennet topyas, Adem ile Havvann yaam ve cennetten kovulmas, ilk Habil-Ka bil karde kavgas ve Glgamein yar tanr-insan kiilikli destan yazl olarak gnmze kadar ulamlardr. Bu topya ve destanlar37

da dile gelen ey, znde neolitik toplumun eitlik gnlerine zlemle toplumsal elikilerden doan zorluklarn yol atklar mcadelelerin kendisidir. Anlatm, dnce byledir. Bilimsel izah iin zaman ok erkendir. nsan usu bilimsel adan ok uzaktr. Unutmamak gerekir ki, Greko-Romen uygarlnda bile bilimsellik ok snrl olduu gibi, felsefe tmyle mitoloji ve teolojiden kurtulmu olmaktan uzaktr. g- lk emperyalizm ve kolonicilik uygulamalarn sistemletiren de Smer uygarldr. Akad Hanedanl n kurup tm Smer ehir devletlerini fethedip birletiren Sargon , ilk imparator olma unvanna sahiptir. Sargon smrgeci devlet aamasn balatr. Ondan nceki Smer ehir devletleri, kendilerini savunma ve ticaret amal baz karakollar dnda, fetih ve koloniletirmeye ynelmezler. Sargon ise, karakollar yerine geni koloniler ve ehirler iinde bir baehir kurup, sistemi ileri ve yaylmac bir aamaya iddet temelinde ulatrmann yaratcsdr. Ondan sonra tm emperyalist ve kolonyalistlerin yaptklar, bunu yetkinletirip uygulamaktan ibarettir. Planl iddetle insan ldrmek, ellerindeki her eyi almak, onlar kleletirmek, yararlarna bulduklar yerleri koloniletirmek ve kendilerine bal ynetim gc halinde tutmak, tarihsel gelimenin en nemli aamalarndand. Bir nevi dnemin evrensel imparatorluunu mkemmel bir biimde kurmu saylmaldrlar. Bu anlamda Smerler sadece snfl devlet toplumu olmann da tesinde, ok etnik yapl emperyalist bir uygarlktr. h- lk yazl hukuk normlarnn erefi de Smerlere hastr. Smerler hukuk kurallarn kayalara kazp dikerek, toplumun temel ynetim yasalarn herkesin anlayp uygulamasna zen gstermilerdir. Urnamu, Hammurabi yasalar nlerini gnmze kadar duyurmulardr. Temel uygarlk deerlerinden mzik, iir temalar gnmzdeki uygulamalarnn temelini oluturmaktadr. Bu hususlar kantlamak zor deildir. Ezgiler, arklar, trkler makam ve aralarna kavutuklar gibi, daha sonraki sreleri bin yllardr etkilemektedir. i- nemi itibariyle akla kavuturulmas gereken dier bir hu sus ise, Smerlerin orijinidir. Hangi etnik zelliklere sahiptirler, etnik varlklar karsnda tutumlar nasldr? Bu kadar tarihe damgasn vurmu bir uygarln etnik temelinden geriye ne kald? phesiz bu sorular nemlidir ve aratrmalarn derinletirilmesini gerektirir. Smer blgesi tarihte byk rol oynayan iki temel blgenin kesime
38

alandr. Arabistan lyle Zagros-Toros da silsilesinin en verimli ovalarnda yer alan Smer memleketinin, uygarln gelitirdike srekli saldrlar ve igallere urayaca aktr. Bir dnemlerin Grek ve Roma mparatorluklar gibi, Smer uygarl da yaratt zenginlikle gz kamatrc ve itah acyd. Kald ki, kendisi de srekli yaylmacyd. Etki-tepki ilkesinin olanca arlyla hayata gemesi, diyalektiin hkmn tarihsel gelime biiminde yrtmesi kanlmazd. Gneyden ve batdan Semitik, kuzeyden ve doudan Aryen, dier bir Smer deyiiyle Horrit kkenli kavim ve topluluklarn saldrlar, uygarl zmsedike dalga dalga yklenmekten geri durmayacaklard. Bu yaklam Smerlerin sonunu izah edebilir, ama kaynan izah etmede snrl bir aklama imkann vermektedir. Kazlar sonucu ortaya kan belgeler ve mlekler, kuzey ve batdan bir yaylma olduunu gstermektedir. Gney ve doudan gelen Amoritler ise obanl temsil ettiklerinden, belge brakma durumunda deildirler. Muhtemelen bu iki alandan gelen kk komnal topluluklar ilk yerleme birimlerini M. 6000 yllarnda kurmulardr. Alann farkl ve verimli retim olanaklar, uzun zaman srecinde gereken dnme yol ap Smer orijininin farklln yaratmtr. Smer dil yapsndaki hem Horrit, hem de Amorit kkenli birok kelimenin varl bu yaklam dorulamaktadr. Ama bu, Smerlerin orijinal bir kavim durumunda olmadn gstermez. Tersine ok alanda yaand gibi farkl kltrel birimlerin i ie geip bir st sentezde buluarak yeni kltrel varl ortaya karmas gibi, burada da bu tarzn ok parlak bir rnei, orijinali olumu bulunmaktadr.
39
40
C- SMER UYGARLIINDA KALICI SONULAR
onu itibariyle ve tarihteki kalc yeri anlamnda, her kltrde olduu gibi, Smer uygarl da arpc dnmlere urayarak, bylelikle kendini baka ve bizzat oluumuna en temel katky yapt kltr varlklarnda srdrerek, tarih iinde deeri gittike daha iyi anlalan belirli bir yere oturmutur. Semitik yan ar basan Sargonun Akad Hanedanl , tarihte tespit edilen ilk nemli deiim rneidir. Resmi dil ve kltrel hakimiyet tamamen Smer karakterlidir. Yaklak M. 2350-2250 yllarnda hkm sren bu hanedanlk altnda, Semitik dil yapsnda younlama gzkmektedir. Biraz da buna tepki olarak Aryen-Horrit kkenli Gutilerin kar bir hamlesinin, belki de bir Smer hanedanlyla ittifak yle olduu kantlanyor kurarak, bir yeni denge ve dnme urama durumu vardr. ran-Elam kltr arlk kazanyor. M. 2000lerde gney ve doudan ok youn Semitik-Amorit gruplarn istilas gerekleiyor. Artk nc Ur Hanedanl nn yklyla Amorit arlkl beylikler ve ehir devletleri dnemi alyor. M. 1800lerde mehur Amorit Hammurabi hanedanlyla Smerler siyasi glerini tamamen yitiriyorlar. Smer dili artk resmiyette kullanlmyor. Resmi dil bugnk Asuri ve Keldanilerin kulland dilin kkeni olan Babil Akadasdr. Tm Ortadounun kltr dili artk Babilcedir, Arami dilidir. Bu sefer kuzeyden Aryen-Horrit kkenli Kassit, Mitani ve Hitit saldrlaryla, iki kltr arasnda M. 1600lerde tekrar bir denge kuruluyor. Ama yine de ynetimin beyni ve dili Babil ve Babilcedir. Tm Smer kltr artk Babil szgecinden geer ve Babil tarz teoloji ve edebiyat dnemi tarihteki byk yerini alr. Babil ma41

tematii ve astronomisi hamle yapar. Babilin kuzeyinde Ninovadaki Asur-Amorit Hanedanl bu sreci bir adm daha ileri sratr. Babilin ideolojik ve kltrel nderliiyle Asurun politik-askeri nderlii, tm Ortadouyu kasp kavurur. Smer uygarlnda Babil ve Asur dnemleri, Akadaya dnmn tamamlanmas ve dorudan tm Ortadouya, dolayl olarak dnyann geri kalan yrelerine yaylmasdr. Bu daha ok emperyalist iddet yntemleriyle olur. deolojik ve kltrel katklar snrldr. Smerce eski kutsal dil olarak renilir ve srekli evirilerle dnyaya tarlr. Yerel kltrlerin karlkl zmsenmesiyle giderek bakalama urar. Ama kadim ilk rnein Smer olduu kesindir. Smercenin dil olarak varl miladi yllarn balangcnda tamamen ortadan kalkar. Smer uygarlnn tarih iindeki yerine baktmzda, hibir uygarln insanl bu kadar uzun sre ve derinliine etkilemedii kabul grecektir. M. 4000den 2000e kadar dorudan, 2000den 0a kadar dolayl izleyicileri tarafndan insanl hem emmesi, hem de beslemesi sz konusudur. Toplumun alt ve styap kurumlarnn kleci sistemi hazrlayp srekli klmas ve adeta edebi dogmalaryla kutsallatrmas baka hibir ideolojinin baaramayaca grkemliliktedir. Bunun anlam zerinde durmakta saysz yarar vardr. Uygarln zmlenebilmesi iin, bu anlamnn ortaya karlmas gerekir. ok kaln izgilerle bir somut deerlendirmesi yapldnda, u tespitleri yapmak mmkndr: 1) Smer kleci uygarl, halklarn Verimli Hilal de yaklak on bin yllk sre iinde gelitirdii neolitik toplumun deerleri zerin de ykselmitir Bazen ticaret, bazen iddetle ve ounlukla kendi . verimli sistemini gelitirerek neolitik teknolojiyi ve bilimi tmyle kendisine mal ettii gibi, zanaat ve meslek kollar halinde kurumlatrarak kendi varl iin olaanst bir zenginlie ve verime dntrmtr. amzn ABD emperyalizminin halklara kar tutumunda olduu gibi, neolitik toplumu oluturan halklar ve etnik gruplar da Smer kleci uygarlnn bu ykselii karsnda aklp kalmlardr. Smer emperyalizmi, zellikle Asur dneminde halklar yle altst etmi ve yerlerinden atmtr ki, Ortadou ve tm dnyada etkisi halen yaanmaktadr. Bir yandan yere akma, kaza aklma, dier yandan datma bir terr ve soykrm yntemi haline getirilip insanln belleinde silinmez izler brakmtr. Snfl toplumda s42

mr ve hakimiyetin insan tr stnde bu ilk planl ve sistemli yrtlmesi, gnmze kadar yetkinleerek srp gelmitir. Eer amzda da planl ve sistemli insan krm teknik gelimeyle orantl olarak daha da byyerek yrtlyorsa, bu durum toplumun hafzasnda bir gen olarak yerleik bu ilk uygarlk pratiine derinliine bal olmasndan ileri gelmektedir. Canl trn insann genleri nasl oluup benzer rneklere yol ayorsa, toplumsal hafzann da oluan genleri vardr ve daha sonraki toplumlara yerleerek benzer etkilere yol aarlar. Toplumun hakim ve smrc kesimi srekli iip bir fazlala yol aarken, smrlen ve ynetilen kesimler zayflayarak hep bir eksiklii yaarlar. nsan trndeki zalimliin ve smrnn diyalektii bir kurulmaya grsn, bu arkn durdurulmas henz mmkn olamamaktadr. nsanlk atomu paralyor, ama bu ark paralamaktan hala uzaktr. Toplum iin hem fazlalk hem eksiklik aslnda gereksizdir. kisi olmadan toplum daha dengeli ve mutlu olabilecektir. te bu durum ilk ve hayvandan farkl bilince dayanan insan acsna, onurun douuna ve baka bir tarih izgisine, direni ve zgrlk eiliminin douuna yol aar. Ortadou corafyasnda peygamberlik kurumu tam tamna bu anlama gelir. Bu ilk muhteem rneinde grlyor ki, uygarlk, insanlk hafzasndaki yansmas cennet hayali olan neolitik eitliki ve savasz toplumun byk bir hrszlkla alnmasyla, geri kalanlarnn srekli tarih dna itilmesiyle ve tarihsiz klnmasyla balyor. Kendine mal edilen deerlerle, devlet kurumlamasnn icadyla, donanmsz tm birey ve etnik topluluklar yutarak tam bir canavar kesiliyor. 2) Devletin snfl toplumun zeti ve kimlii olarak Smerde douu gerekten olaanst ve muhteemdir. Bu yle bir aratr ki, gerekletirmedii bir hayal yok gibidir ve halen devletin ar basan yan byle grlr. Ya devlet baa, ya kuzgun lee deyii arpcdr; devletli adam, devletli ulus, kendini Allahtan her hakkn doal sahibi gibi grr ki, anlam bu kadar derindedir. Devletin bu gc nereden aldn ortaya koyan Smer rnei, ilk ve taze olduu iin uygarln zmlenmesinin en uygun aracn vermektedir. Bir defa hem bireye ve ounlukla birlikte anld etnik gruba, hem de devlet d kalm tm toplum kesimlerine kar olaanst, kyaslanamaz bir glenme sz konusudur. Bu g srekli yetkinletirilecektir. Smer rahiplerinin devlet oluumundaki
43

hem ok kurnazca hem de ustaca ideolojik bulular, toplumun zihniyetini oluturup, bu zihniyetle devlete gksel dzenin yerdeki ekillenmesi olarak bakmalar harikadr. Zaten sylence (mitoloji) ve tanr bilimlerinin ana amac, kutsal ve ebedi bir snfl toplumun domasn doann dzeni diye egemen klmaktr. Tanr otoriteleri, aslnda yeni ykselen krallk hanedanldr. Ama bunu dorudan sylemeleri, topluma aktan sunmalar inandrcln salayamad gibi, kurulu ve srdrlmesini de mmkn klmaz. Devlet nce ideolojide kurulmak ve kazanlmak durumundadr. deolojik kazandrmayla neolitik toplumun teknolojisi art-rn snrnda birletirildiinde devlet douyor. Birincisinin salanmasyla ikincisi elde ediliyor; ikisi birletirildiinde o dneme kadar grlmemi verime yol ayor. Smer tapnann devletin ana rahmini tekil ettii ok aktr. Yani daha sonra iddia edildii gibi devlet usun, insan aklnn bilimsel ifadesi deil, teolojik, dogmatik ifadesidir. Yeni ve yaln bir tanm sunuyorum: Uygarlk ve onun z olarak devlet, snflamann ilkel aamasnda bilimsel dncenin olumad dogmatik kavrayn te olojik ifadesidir. Temelinde bilim deil, inan dogmas yatmaktadr. Belki de bu anlamda en ad ara devletin kendisidir; onun zellikle halklaamayan klasik biimleridir. lerideki blmlerde greceiz ki, Avrupann snrl da olsa bu konuda att en nemli ve ileri adm, devletin karakterine demokrasiyi kazmasdr. Tabii bu da ancak halklarn, snflarn, uluslarn ve bireylerin ei grlmemi direni ve zgrlk mcadeleleriyle mmkn olmutur. Devletle tanr, merkeziyetilii ar gelimi devletle tek tanr dncesi ve inanc arasnda ok sk bir iliki vardr. Tanry ne kadar gl, tm sfatlarn ki bunlar uygarln temel zellikleridir sahibi, ulalmaz ve anlalmaz klarsanz, devleti ve iine gizlendii uygarlk maskelerini o denli gl, korkutucu, anlalamaz ve ulalamaz klm olursunuz. Bu hususlar ayn zamanda krallarn zellikleridir. Kral eitiminin z, bu zellikleri kazandrmaktr. Tanrnn temsilcisine bu yarar, bu gerekir. Snfl toplumdan nce totem, temsil ettii topluluun zet kimliiydi; bir nevi soyadyd. Toplumun smrc karakteri olmad iin, bunlarn yle rktc yanlar yoktu. Tanr da deillerdi. Kabile eflerinin smrc karakterleri gelitii oranda, totemin de yava yava tanrsal ycelie trmand grlr; yeryznden gkyzne yer deitirir. Ya44

kn, dokunulur, korkulmaz sfatlarndan soyulur; uzak, ulalmaz, rktc sfatlar kazanr. Toplumda snflamann ihaneti de zne kar byle balar. Tabii devleti tmyle dolayl bir hrszlk ve yalana dayal ara olarak zmek byk eksiklik tar. Ortaya kmas salt bu zellikleriyle izah edilemez. Snfl toplumun karmak nitelii, kesin artan iblm ihtiyac, ortak gvenlik sorunlar mutlak bir koordinasyona ihtiya gsterir ki, egemen smrc snfn devleti olumlamas kadar, kendini vazgeilmez klmas da bu ihtiyalarn ortaya kmasyla olduka balantldr. Devletin bir trl doru zmlenememesi de, bu iki karakter zelliinden trdr. Bu, iki ynl dogmatik yorumlarn kmasna yol amtr. Devlet snflarnn tmyle tanrsal ve kutsal bey yorumuyla, kartlarn eytani, lanetli ve kara yorumlar kar karyadr. Devlet bu durumda karlar elikili, eksikli ve fazlalkl toplum yanlarnn u verdii zmlenemez toplumsal kimliin ifadesidir. Douundan gnmze kadar devletin dnce ve uygulamada bu kadar uratrlmas bouna deildir. nk kayna tanrsaldr. Bilim-doa ilikilerinde tanry imdilik dlamtr. Ama toplumda bunu baarmaktan uzaktr. nk devlet vardr. Devletin olduu yerde her zaman tanr vardr. 3) Smer uygarln incelediimizde, bir olgu daha zmlenme sini vazgeilmez klyor Mitoloji ve ondan kaynaklanan tanrbilim . Greke teoloji, Arapa ilahiyat en az Karl Marks n devlet ve para tahlilleri kadar nemlidir. Marksn teorisi bilimsellie deerli katklarda bulunmutur. Ama bana yle geliyor ki, devletin kkenindeki ideolojik gc basit bir yansma olarak deerlendirmesi, teorisinin en ciddi eksik ve o denli de tehlikeli yandr. ok sradan ve basitmi gibi dine toplumun afyonudur deyip gemesi, bir trl baarya gidememesinin de temel nedenlerinden biridir. Bana gre en az para ve devlet tahlili kadar, bir ilahiyat tahliline ihtiya vardr. Smer gerei bunu ok arpc gstermektedir. Smer uygarln zmek iin mutlaka onun ilahiyatn zmleyeceksiniz. Tanrbilim, Smerlerin snf mcadelelerinin bilimidir. Kavram ve kuramlaryla tanrbilimin toplumsal izdmlerini tahlil etmeden, Smer ideolojisini, dolaysyla ona dayanan tm antik dnyay zemezsiniz. Tek tanrl dinleri zemezseniz, klasik ve Ortaalarn, hatta gnmz toplumlarnn zihniyet ve edebiyat yaplarn zemezsiniz. Tm toplumlarn zihniyetlerinde ilahiyatn imzas vardr.
45

Bu imzay deifre edip kazmadan, bilimsel temellerde pozitif toplumu kuramazsnz. Daha sonra kapsaml incelemeyi dndm reel sosyalizm in en byk eksii ve hatas, toplumun tarihsel ve ideolojik alannn yanndan bile geememesi ve devlet tahlillerindeki tek yanllktr. Sadece para ve sermaye zmlemesiyle toplumsal gereklik tam izah edilemeyecei gibi, tersine bu oka eletirdii idealizmin deiik bir biiminin kucana dmesine yol aar. Tpk reel sosyalizmin sermayenin kucana kendiliinden teslim olmas gibi. Eksikli marksist dncenin buraya gtrmesinin, izah etmeye altmz nedenlerden dolay kanlmaz olduu grlyor. deolojinin, ilahiyat biiminin gc paradan daha az olmad gibi, devlet gcnden de az deildir. Kald ki, de i iedir, birbirinin iine szmtr. Belki de tarihte hibir l bu kadar i ie szp en byk gc tekil etme imkanna sahip deildir. Bu biraz da ba ba, kutsal ruh ve oul ilikisine benziyor. Benziyor deil, oluum tarzlar ayndr. Birisi giderek maddileirken, dieri manevileiyor. te bu l Smerde birbirine yapktr. Bir lden birinden dnya gc, dierinden ahiret gc douyor. ok ilkeldir dediimiz Smerler bu safsataya inanmyorlar; onlar yarattklarn ok iyi biliyor ve nasl ie yaradklarn da ok iyi anlyorlar. Tuhaftr, ama en yobaz ve softas gnmzn bilimi ve bilim adamlar oluyor. Nasl Smer insan gnmz biliminden uzaksa, gnmz bilimli insan da Smer ilahiyatndan o kadar uzaktr. Burada softalk izafidir. Gereklik her iki taraftadr. Arayp bulmaktan ve yerli yerine oturtmaktan baka k yolu gzkmyor. Oul anasz nasl tanmlanamazsa, bilim de ilahiyatsz tanmlanamaz. Burada ilahiyata bir ar yoktur. Dogmatik dzenlerin milyonlarca kurbanlarn nleyememekten sorumlu olan bilim, ilahiyat zmlemesini, dolaysyla devlet ve uygarlk zmlemesini birlikte yapmad iin, kendi bysnn kurban olan bycnn durumuna dmtr. Bilime dayal olduunu iddia eden ada toplum ideologlar, ancak ilahiyat-devlet-para lsnn i ie gemi tm etkileyici yanlarn dengeli ve znde yatt gibi tahlil edip buna gre toplum projelerini olutururlarsa, belki amalarna ular ve kendilerini bylerinin ykc etkilerinden kurtarrlar. lerdeki blmlerde amay arzuladm bu konular bana ok nemli gelmektedir. 4) Smer snfl toplumu ve yol at uygarlk tarihi kaynanda deerlendirilirken, dier ok nemli bir konu, bilim ve felsefeyle mi 46

toloji ve din arasndaki iliki zerindeki etkisidir. Bir iddia uygarlkla birlikte bilim ve felsefe geliti derken, dier gr kartn iddia etmektedir. Genel kabul gren gr ise; M. 6. ve 4. bin yllar arasndaki bulular neolitik toplumun Tel Khalaf kltr, ancak M.S 16. yzyldan itibaren ortaya kan bulu ve teknolojilerle kyaslanabilir. Snfl toplumu bilimsel bulgu ve tekniin kayna olarak deerlendirmek doru grlmemektedir. Tersine en byk bilgi ve teknik artn snfl toplumdan nce saland, devletin ideolojik hegemonyasnn tutucu bir rol oynad Smer rneinde kantlanmaktadr. Smerin ilave bilgi ve teknik bulular snrldr. Daha ok gerekletirdii, tarm, toplumunun bilgi ve teknik zenginliklerini tekelletirmek ve stne ideolojik bir hegemonya kurmaktr. Bilgi tekniin, insan emeinin ve pratiinin rn olarak deil, tanrlarn zellikleri ve hizmetkarlar olan insana birer ltuf kayra olarak idealize edilmektedir. Tarihin en byk arptmalarndan biri budur. Smer rahiplerinin belki de snfl toplum tarihinde gerekletirdikleri ideolojik yanlsama gc, devletin gerekletirilmesinde ve uygarln snfl karakterinin hakim olmasnda en byk paya sahiptir. Belki de bu arptma Smer mitolojisi ve dini vastasyla bu denli yanlsamaya ve ideolojik hegemonyaya dntrlmeseydi, bilim, teknik ve felsefe insann zgr retim pratiiyle ok daha erken ve hzl gelime imkanna sahip olabilirdi. Tarihi Smer uygarlnn ilk rnei arketip u adan byk nem tamaktadr: Toplum ilikilerindeki zgrlk dzeyi bilgi, teknik ve felsefi yaratcla daha elverili iken; bask ve ideolojik yanltma gelitike, bilim ve felsefe, yani doa hakknda doru bilgilenme ve genel yorumlama dzeyinde ciddi d meydana gelmektedir. Snfl toplumda bir kesimin tmyle retimden kopmas, dier geni kesimin insandan teye sanki bir makine parasym gibi kleletirilmesi, tm ideolojik dogmalarn kaynan oluturmaktadr. Rahip snfn tm uygarlk tarihi boyunca hakim rol budur. Ac iine sokulan insana sahte bir cennet ve cehennem aracn ve cezalandran tanr anlayn sunup yetkinletirir ve srekli klarken, kendileri ve balantlar olan ynetimin maddi kar glerini, bu dnyada grlmemi biimde almadan dneme gre her tr bollua kavuturmay salamaktadr. Bunun iin en ok bavurulan ara, egemen dzen lehine srekli hegemonik zihni aralar, tasarmlar, yani mitolojiyi ve dini gelitirmektir. retim
47

merkezleri balangta tapnaklar iken, daha sonra bu rol aydn-yazar kesimiyle birlikte gelien akademilere dmektedir. zellikle Greko-Romen uygarlnda filozoflarn akademi dzeni ne kar. Smerde ilk defa kltr merkezi Nippurda, Edduba edebiyat akademisinin prototip olarak douunu grmekteyiz. Bu gelime ayn zamanda insanlk tarihinde ilk niversite olarak yer etme ansna sahiptir. Bu deerlendirmeden din eittir egemen snf veya devlet olarak grmemek gerekir. phesiz o dnem toplumuna egemen olan doa anlaynda birok ilkel din anlaylar egemendir. zellikle kabile totem anlaylar, ana ve ataerkil din anlaylarn esas almaktadr. Genel bir ruhuluk inan her tr bycle gereken toplumsal zemini sunmakta, bilimsel doa anlaynn ok uzanda yaanmaktadr. Ama snfl toplum geliip kar atmalar artnca, din ve mitolojideki blnme de egemen ve smrc dzen lehine artar; yeni rahip snf eski din anlaylarn, zellikle bycl lanetler, gnah ilan eder. Kendi eylemini ise sevap ve kutsallk olarak mjdeler. eytan ve Allah atmasnn temelinde aslnda byle bir toplumsal blnme temel rol oynamaktadr. Smer mitolojileri bunu ok ak ortaya koymaktadrlar. Yanlsatma o dnem iin kesindir, ama gnmzden baktmzda, snf karakterli olduu tartmaszdr. zellikle Adem ile Havvann cennetten kovulmas, snf ayrmnn balangcnn en temel mitolojik ifadesidir ve mitoloji anlatm arpc ve iirseldir. Buraya alntlamay gerekli bulmuyorum. Habil-Kabil atmas, tarm ve obanlkla uraanlarn kavgalarn yanstmaktadr. Kadnn stat zayfl, tanrlar topluluunda pantheon tanrann giderek yerini ve nemini kaybetmesi biiminde, yine tam bir iirsel mitolojik anlatmla verilmektedir. Bir adm tesi olan tek tanrl dinde, hem ideolojik ifade ve yanlsatma olarak, hem de toplumda kadn klelie yatrlm cins konumundadr. Her bakmdan ie kapanma ve azn dilini kapatmas sz konusudur. Tanralar andan eser bile kalmamtr. Gemiinde de Ademe ilk gnah iletme nedeniyle sulu ve gnahkar klnan temel tip, sorumlu durumundadr. Burada erkek cinsi lehine arpc stnlk, mitoloji ve ondan kaynakl din vastasyla merulatrlp egemen klnmaktadr. Erkek egemenlik a da her dzeyde yceltilmekte, dinin kutsal temsilcisi klnmaktadr. Cins kleliinin sinsice gelitirilme tarihi sz konu48

sudur. Smer mitolojisine baktmzda, Enki bunun byk ve kurnaz bilgesi olarak uzlama mantyla gelitirirken, Babilin ne kmasyla Babil tanrs Marduk, Tiamat ahsnda ana tanraya lmcl her tr darbeyi indirmektedir. Babil Yaratl Destan Enuma Eli iki ynl byk bir neme sahiptir. Kraliyetin mutlak karakteri belirginlik kazanmtr ve bu, Hammurabi Y asalar yla tarihsel nemde ve yazldr. Dier yandan Smer mitolojisinde kesin kar klamaz din yasalar, kendi kurallarn ortaya karmtr. Bu, snf ve cins kleliinde ok byk aamay temsil etmekte ve en byk kurumlamasna yol amaktadr. Mutlak otoritenin n tanryla e biimde ardna kadar almtr. Kadnn kalc biimde zel ve genelev kleliine kapatlmas da tam bir derinlik ve kurumlamaya, yasallamaya uramtr. ok tanrl ve tanral dinler dnemi byk bir gerilemeye urarken, Ortadou corafya ve kltrnde Hz. brahim Halilin atalyla sembolize edilen tek tanrl byk dinler tarihinin yolu da ardna kadar almtr. Bu deerlendirme temelinde Smerlerin rolnn tmyle olumsuz olduunu sylemek mmkn deildir. Doa olaylarnn geliiminin yasal karakterinin bilimsel olmasa da sembolik ifadesinin yanstlmasdr. Tanr fikrini basit totemik putlatrma olarak grmek istemediim ve yle deerlendirmediim gibi, yceleen, gkleen ve giderek tekleen tanr fikrinin evrensel dzenin, gnmzde zel ve genel izafiyet teorisinin sembolik ve bilimsel olmayan ilkel bir n aamas olarak yorumlanmasnn daha doru olaca kansndaym. Ama esasta hakim roln snf ilikilerini ifade ettiini nemle belirtmek gerekir. Toplumla bir paras olduu doal gler dnyasnn bilimsel ifadesi srekli bir gelime halindedir. Smer uygarl bunu egemen snf karl gelitirdii mitoloji ve ondan da tutucu olan kesin hkml din kurallaryla resmi devlet izgisinde yrtrken, her ne kadar eytan, byc, simyac gibi eitli adlarla resmi makamlarca sulansalar da, daha ok dlanan ve kart karl konumda olan kesimlerin felsefe ve bilimsel bilgilerin gelitirilmesindeki toplumsal konumlar nemli bir role sahiptir. zce, her iki toplumsal kesimin mitolojik, dinsel, felsefi ve bilimsel gelimesini ilerici ve tutucu yanlaryla, atmal karakteriyle kesinlikle gz nne getirerek deerlendirmek doru bir uygarlk zmlemesi iin vazgeilmez nemdedir.
49
50
D- TARHSEL GELME VE YAYILMADA YNTEM SORUNU
onumuzla yakn ilikisi nedeniyle tarihe yaklam yntemleri arasnda tanmlama dzeyinde bir deerlendirmeyi nemli bulmaktaym. Ele almakta olduumuz yntemler tarihi, materyalizm ve idealizm kartl deildir. Bu yntem atmas gelimenin zn olduu gibi yanstmaktan uzaktr. Ayrca tarihin snfsal-kahraman birey atmas temelinde izahlar da ok aydnlatc olmamaktadr. Bu sorunla ok daha yakndan balantl bir dier sorun, toplumsal gelime ve tarih ilikisidir. Daha dorusu zaman aradan ekip yaplan tarihsiz bir toplum, bir uygarlk zmlemesi ne kadar dorudur? Sosyolojinin birok blm tarihsizdir. Sanki gelime aniden olmu gibi varsaylmakta, ekonomik, hukuki, siyasi, askeri tm dier deerlendirmeler bunun zerine ina edilmektedir. Hem de en yaln bilimsellik adna bu yaplmaktadr. Dier yandan toplumsal gelime tarihsel dnem ve blnmelere ayrldnda, ayn soyutluk ve donmu iliki yaklam devam etmekte; sanki dnemden bamszm ve aralarnda belirleyici bir iliki yokmu gibi ele alnmaktadr. Her dnem bir ncekini ya inkar etmekte, ya da arptarak kendi sbjektif yaklamlar iin malzeme olarak kullanmaktadr. Sonuta tarih esas itibariyle kendisinin belirleyiciliine hizmet orannda bir dar anlam dzeyine drlmektedir. Her dnemin dierinden ne alp verdiini ve bir dieri olmakszn varolup olamayacan abartmadan ve kmsemeden, gerekte olduu gibi deerlendirme sorunu gnmzde de canlln korumaktadr. Bu anlamda bilimsel tarih anlay henz emekleme aamasndadr denildiin-
51

de, belki de dorusu sylenmektedir. Kendi yaklamm bu eletirel adan deerlendirmeyi aklayc bulmaktaym. zellikle s bilgilenme dneminde kitabi-ematik yaklamlar son derece sakncal, gerekten uzaklatran sonular dourmutur. Eldeki hazr reeteleri tarih ve toplum analizleri olarak ortaya koyma, en bilimsel geinen sosyal bilimcileri bile byk sorumluluklarla kar karya brakmtr. En bilimsel olduu savyla ortaya kan reel sosyalist yaklamlarn dogmatik idealist yaklamlarla benzer sonular dourmas son derece reticidir. Bunun temelinde yatan, Smerden beri devam eden benmerkezci anlayn kendisidir. Mevcut politik kuruluun kesin onayndan geen her anlay, en bilimsel geineninde bile sistemi meru gstermenin temel aracdr. Yaplan, Smer rahibinin yaptndan farkl deildir. Belki de bol bol bilimsel bilgi kullanld iin bu ok daha tehlikelidir. Bilimsel ada bilim adna rtulama, abartma ve kmsetmenin mitolojik ve dinsel yaklama gre topluma verdii tahribat ok daha fazladr. Mitoloji ve din bir afyon ise, arptmal bilim toplumun zne bir hanerdir. Afyonun uyuturucu etkisini amak ne kadar kolaysa, hanerin koparc ve ldrc etkisini onarmak o kadar zordur. Gnmzn bilim ve tekniine dayal smr ve bask dzenlerinin devasa boyutlara ulamasnn en temel nedeni, phesiz ikenceli yntemden ziyade, esasta bilimin yapl ve kullanl tarzyla balantldr. Bilim ve bilimin temsilcileri bu durumdan kesinlikle sorumludur. Bunlarn Smer rahiplerinin Smer devleti ve uygarlndan sorumlu olmaktan daha fazla sorumlu tutulmalar byk nem tamaktadr. amzda bata iki dnya sava olmak zere tm savalarda, yoksulluk, evre kirlilii, cinsler aras eitsizlik, nkleer dehet dengesi, nfus fazlal, teknoloji ldrmas gibi konular esas olmak zere ortaya kan ar sorunlarda bilim yapma tarz ve temsilciliinin sorumluluu politikac ve askeri komutanlardan daha az deil, daha fazladr. Bu gidiata bilim rahipleri geit vermilerdir. Gnmze doru niversiteler, Smer ve ortaalarn tapnaklarndan daha az olmayan, tutucu ve bencil anlamda aa kar byk sorumsuzluk iine dmlerdir. Bol bol ilkalar ve ortaalar sulayp kendini vaftiz etmek, hem de bunu bilimsel yntem suyuyla gerekletirmek, herhalde fazla temizleyici ve arndrc bir deere sahip deildir. Bu bir abartma deildir. 20. yzyln insanda gerekletirdii imha, ikence, alk ve hastalklar, dier tm yzyllarn
52

toplamndan fazladr. Bununla u kantlanyor: Eer gerekten tarih ve toplum karsnda sorumluluk duyuluyorsa, amzn temel paradigmalar, dayandklar yntemler, ortaya serdikleri eserler, bilim tarzn ve zellikle uygulanmasn kkl bir zeletiriden geirmek gerekiyor. Bu grev baaryla yerine getirilmedike, hibir rahip veya byc snfn ktlklerinden daha az bir ktle yol amadklar sulama ve yarglamasndan kurtulamayacaklardr. Bunun iin en bata yaplmas gereken ey, tarih ve toplumsal yaklamn dorultulmas ve temel derslerine, etik, ahlaki sonularna mutlaka bal kalnmasdr. Aksi halde kontrolden kan bir by ve sapkn tarikat, bir ernobilden ve Hiroima dan daha ykc ve ac veren durumda olmad gibi, bir byc ve din adam da bir bilim adamndan daha tehlikeli deildir. unu demek istiyorum: Tahribata yol aan ve ac veren her gelimenin arkasnda, moral deerden oktan kopmu, neye ve kime hizmet ettiini sorgulamakszn kabul eden bilim adamnn masasnda gerekleen bir plan ve program vardr. Bunun da arkasnda byk yanllklar, lszlkler ve adaletsizlikler yatan sakat bir tarih ve toplum anlay bulunmaktadr. Bilim bu byk sorunlar zmeden, bu ar sulamadan ve eletiriden kurtulamayacaktr. nk varolan gereklik hakl eletirinin ta kendisidir. Uygarlksal gelimeyi Smere ve Smerleri de neolitik toplum kaynana dayandrmann tarihi nemi, bu eletirinin nda daha iyi anlalmaktadr. nk uygarlk tarihi Smerle balar. Smer de Dicle ve Fratn doduu dalarn ve getii ovalarn doa vergisine dayal verimli ortamnda, insan trnn yaratt birinci byk toplumsal dalgaya, tarm-ky devrimine dayanr. En azndan kesintisiz M. 10. binden itibaren bata Smer uygarl olmak zere tm dnya uygarln kendisini kurutma pahasna da olsa beslemesine dayanr. Uygarln douran anasdr. Tarihin balad yazl anlamda, diyalektik ilkenin ilemeye balad toprak ve insanlardr. Bu hususu duygusallkla ve yurtseverlik nedeniyle belirtmiyorum. Byle anlalrsa ok yanl olur. Tarihin diyalektik bann yer ve zaman itibariyle doru kurulmas iin bunu ok nemli gryorum. Gnmzde gelitirilen ve genellikle kabul gren ksaca deindiim eletirinin gereklerini karlamak iin yapyorum. Uygarlk zmlemesine doru balang yapmann hayati gereinden tr zerinde tekrar tekrar duruyorum. nk iyi
53

bilinmektedir ki, balangc doru konulmayan bir tarih ve toplumsal varlk asla doru tanmlanamayacaktr. Doru tanmlanamayan bir tarih ve toplum da srekli bir tehlike ve bunalm kayna olmaktan kurtulamayacaktr. Eer tarihin kayna doru konulmusa, aydnlatlmas gereken balantl dier bir sorun olarak, baka kaynaklar da yok mudur veya varsa aralarndaki iliki nasldr sorusu nem tar. Bu konuda da yaplan vahim bir hata, toplumsal biimlerin sanki bir kadermi gibi zorunlu bir ematik gelime ifadesiyle ortaya konulmasdr. Bu anlamda Marksn diyalektik materyalizmiyle Hegelin diyalektik idealizmi arasnda fazla bir fark yoktur. phesiz tarihin doru yorumlanmasnda Marks ve Hegelin yntem anlaylar byk nem tar. Bunlar geerliliklerini yitirmi olmaktan hala uzaktr. Tam da bu nedenle tarih ve toplumun somutuna ilikin gereklerin ortaya karlmasnda en bata sorumlu tutulmalar gereken bu iki yntemdir. Ynteme gre somut, byk oranda ikinci plana braklmtr veya ynteme hizmet ettii oranda somut deer grmtr. zellikle 20. yzyla doru gelindiinde, tersine somutun en ince ayrntlarn bile bilimsel dal haline getirip ana dorultuyu gzden yitirmeleri veya bilimin konusu deildir deyip ikinci plana drmeleri, bilim adamlarn tipik bilim softalar durumuna drmtr. phesiz bu da niversitenin ve bilim adamnn tapnak ve rahip rolnden kesinlikle kmam olmasndan kaynaklanmaktadr. unu hibir zaman gz ard etmemek gerektiini vurguluyorum: amzn benmerkezcilii bireysel dzeyde alsa bile, kurumsal dzeyde kesinlikle ilk ve ortaalardan daha ileri olmayp, birok bakmdan daha geri ve toplum ahlak asndan da daha tehlikelidir. Kendini emein savunucusu ve eitliin temsilcisi, dolaysyla adaletli ve bilimsel yaklamn esas sahibi gibi gsteren bilimsel sosyalizm, bu sfatna sahip olmaktan henz ok uzaktr. Kant, reel sosyalizmin iine dt ve yol at en byk ahlaki bunalm ve adaletsizliktir. phesiz bu da tarihe ve topluma doru ve adil yaklaamamann kar intikamdr. u gr kabul ediyorum: Tarih ve toplum canl organizmalardr. Onlar yanl yorumlayanlara ve inkar edenlere er veya ge ama mutlaka karln verecek ve hak ettii tokad vuracaktr. Toplumsal proje ve programlar soyut emalara ve yanl tarih grlerine dayandrmak, en ac sonula54

rn reel sosyalizm, reel faizm vb. birok toplumsal hareket ve devlet kurumlamasnda gstermitir. Temeli yanl rlen, gereken dzeltmeyi yerinde ve zamannda yapmazsa, ieriine gre bir ykl yaayacaktr. Hibir a, amz kadar bu kuraln doruluunu yaamamtr. Tarihi besleyen baka kaynaklar eitlidir. Farkl g arlklar vardr. Burada esas sorun akn ana kaynadr, srkleme ve besleme gcdr. Kendi balarna kk akarsular ve gletler fazla yararl olamazlar. Ancak bir ana kanalda birikip baraja dntrldklerinde kullanlabilir bir enerjiye dnm olurlar. Tarihin de byle bir ana nehir olma sorunu vardr. Tarihsel gelime kendi bana akarsu ve gletlerden ibaret deildir. Byle tarihler de vardr. Ama temel izgi anlamnda dier kaynaklar ya zorlayp kendine katan ve besleyen, ya da yalnzlatrmaktan tr kurutan ana kaynak olma gerei de vardr. Tarihsel akn ana nehri birok koldan beslenerek gnmze kadar gelmitir. Geen zamanla baz girdaplarda evrelense ve duraanlasa da, giderek byyen ve hzlanan bir nehir akndadr. Bu akta hangi toplum biriminin nerede, ne zamanda ve nasl bir katkda bulunduunu tespit etmek tarihiliin temel grevidir. Tarih dnda kalmann da bu yntemle tespiti kolay olmaktadr. Gelimenin dz bir izgi gibi mi veya helezoni halkalar halinde mi olduu tartmalar nemli olmakla birlikte, yntem iin ikinci plandadr. Bu yaklammzn derin bir hmanizmle balantl olduu aktr. Elimizde en milliyeti geinen toplumun bile tarihten en ok beslenen toplum olduunu ok iyi bilmek gerekir. Bunun tipik rnei, Y hudi toplumudur. Tarih boyunca en milliyeti ve kendini sa tn, farkl konumda tutan bu toplum, tarihin ana kaynaklarndan en ok beslenen toplum konumundadr. Byk Smer, Msr, Fenike, Grek, Roma, Avrupa ve gl temsilcisi ABDden en ok beslenen toplum Yahudiler olduu gibi, bunlara en ok bilinle katlm gsterip beslemenin gereini yapan toplum da yine Yahudilerdir. Bu anlamda Yahudi tarihi, zelle genelin i ie zelliini en arpc yanstan tarih olma ansna da sahiptir. Yahudi kkenli aydnlarn dnya apnda rol sahibi olmalar da yine bu tarihsel katlm ve bilinle derinden balantldr. Yahudi toplumunun gc de kaynan bu gereklerden alr. Yaklammn bir dier sonucu, gereklii orannda, hak ettii oranda deer vermeyi gerekli klddr. Tarih bir btn olduu gibi,
55

bu btn iinde her parann yeri ve deeri vardr. En kk bir topluluun ve en sradan bir bireyin bile deeri yadsnamaz. Nasl ki tarih bir toplumda, bir toplum da tarihte yansrsa, bir toplum bireyde, birey de bir toplumda yansr. Diyalektik yntemin tarihe uygulanmasnn bir ifadesi olarak, tarihsel materyalizmin varaca en temel sonucun bu formlde yattn bilimsel bir inan deerinde gryorum. Bu yntemsel sorunlar ilgili blmlerde ele alacamz konulara ilikin olarak daha da amlamann gerekli ve nemli olduu kansndaym.
56
E- KLEC UYGARLIIN YAYILMA VE OLGUNLAMA DNEM
mer toplumu ekonomik retimdeki olaanst verimini kantlaynca, stn toplum durumuna gemenin temel kantn da elde etmi bulunuyordu. retimdeki verim stnl daha sonraki tm uygarlklarn g gstergesi ls olmay srdrecektir. Verimli toplumlar, gl toplumlardr, dolaysyla ekim ve yaylmann med-cezir olay, merkezi konumunu tekil ederler. Smerdeki bu stnln arpa ve buday gibi bitkilerde bire seksen kadar bir verimlilie ulat hesaplanabilmektedir. Bu olgu bile dnemine gre nasl bir etkileme ve yaylma gcyle kar karya bulunduunu arpc olarak ortaya koymaktadr. Elde edilen tketim fazlasyla ok sayda zanaat ve ticaret biriminin istihdam edilmesi, beraberinde retim merkezi durumunda olan tapnak etrafnda hzl bir ehirleme ve ehir devrimine yol ama anlamna gelmektedir. Aa Mezopotamya ovasnda balayan bu sre yksek tempolu bir toplumsal gelimeye, hem snfl, ehirli, hem de kolektif, siyasi hakim kimlik olarak devlet tarz rgtlenmenin yaratlmasna yol amtr. Bu bir siyasi devrim demektir. Biriken deerler ncelikle gvenlik sorunlarna yol aarken, savunma ve saldr aralarnn nemi kendini dayatm, bu dneme gre sava tekniklerinin ne kmasn zorunluluk haline getirmitir. Daha nce tarmsal verimlilie belirleyici katkda bulunan tun kazma, saban ve balta teknolojisi, artk silah teknolojisine dnmtr. Tun silah, gnmzdeki atom silahndaki stnlk gibi bir glenmeyi beraberinde getirmitir. yle ki, artk silahl g anlamnda da dneme gre Smer toplumunun karsnda uzun sre dayanacak g yok gibidir.
57

Bu ikinci stnlk biimine devlet organizasyonu gibi en gelikin rgtllkle birlikte sistemin enerjisini ve yan oluturan son derece gl tapnak gcn eklediimizde, tarihi balatacak gc ana hatlaryla bir kez daha tanmlam oluyoruz. Sadece kendini retmek ve korumakla kalmayan, gcn olaanst yaylma gcyle kantlayabilen bir sistemle kar karyayz. Akad Hanedanlnn kurucusu Sargonun ahsnda bunun tarihte ilk defa nasl planl ve amal bir emperyalizme dntn grdmzde daha iyi anlam oluyoruz. Kleci toplum sistemine dayal emperyalizm a balamaktadr. Buna tarihin, uygarln ilk med-ceziri, yani yaylma ve kar koyma aamas demek mmkndr. Sargonun tarihteki rol, ilk defa olarak Smerin kk ve birbirleriyle atmal hale gelmi ehir devletlerini birletirme ve glerini darya yayma olarak deerlendirilebilir. Bu rnei daha sonraki tm yaylmac gler yetkinletirerek taklit etmilerdir. Demek ki, uygarln sadece douu ve kurumlamasnn deil, yaylma biiminin de arpc sistemini Smerlere borluyuz. Yaklak M. 4000-2500 yllarn dou ve kurumlama sreci olarak kabul edersek, 2500den sonra da halen zenle aratrlan ve gittike dorulanan bir Smer emperyalizm ve kolonyalizm sreciyle karlyoruz. Bu srecin mantn ana klar halinde yle sralayabiliriz: a- Y aylma, retimdeki fazlaya dayanmaktadr. Fazlann hem hammadde hem imalat maddeleri giderek byyen bir pazara ihtiya gstermektedir. Pazardaki alm satm ilk defa kurumlaarak gelime srecine giriyor. Buna dayal tccar snf yaylmann motor snf olarak douyor ve tarihteki tahrik edici motor roln oynama durumuna geiyor. b- Tunca dayal silah tekniinin hem geliimi hem de bol sayda ki retimi profesyonel bir askeri gcn domasna, kurumlamasna ve sistemle birlikte yaylma srecine girmesine yol ayor Ganimet . dnemi kapsaml, planl olarak alyor. nsan soyu ilk defa planl, ganimet ve kleletirme amal kendi trnden insanlar imha etmeyi mmkn klyor. Bu husus undan dolay ok nemlidir: Tm hayvanlar sisteminde hayvanlarn hibirinde kendi trn yok etme biiminde bir eyleme tank olmuyoruz. Hele planl ve rgtl imha hi yoktur. Bunu ilk nce insan tr uyguluyor. Bu kesinlikle snfl toplumla birlikte geliiyor. Snflamann gelimedii neolitik ve daha nceki ada byle bir uygulamay grmyoruz. Yamyamlk denilen
58

rneklerin bile, ok snrl ve kutsal bir amacn gerei olarak gerekleen bir ritel , bir ibadet biimi olduu kantlanm bulunmaktadr. Bu uygulamann en arpc bir biimi de kraln ldrlmesi kuraldr. Mevsimlik dou ve ln tanrsal temsilinin bu gerekletirilme biimi, daha sonra kendi ocuklarna benzer yaknlarn kurban etme biiminde devam etmitir. Planl ve talan amal saldr ve yok etme kesinlikle smrc-egemen snfn bir uygulamas olarak geliiyor, sistemleiyor ve sanki normal bir tarih eylemiymi gibi merulatrlyor. Daha sonra egemen dinin ve trenin kutsallatrmasyla kahramanlk eylemi, bir hak durumunda anlam kazanyor, destanlatrlyor. Toplumun bir snf veya snflamas bunu temel bir amac haline getiriyor. Bir meslek mertebesine ykseltiliyor. Bylece insan insann kurdudur a balatlyor. Lanetlenmenin kaynan da bu gelimede grmek gerekir. nk Smerlerin en nemli destan Agadenin Lanetlenmesi , kutsal kent Nippurun Akadlarca yerle bir edilmesiyle balantldr. Agade, tarihte ilk defa bu nedenle lanetlenme unvanna sahiptir. c- Kk ehir devletlerinin i atmalar bu srece yol aarken, byyen ihtiyalar emperyalistlemeyi gerekli klmaktadr Daha n. ceki komnal topluluklarn da ok yne doru yaylmalar vardr, ama bu yaylma byle talan amal deildir ve hkmetmeye dayanmamaktadr. Bu, doal ihtiyalara dayal ve yan yana yaama kuralna olduka bal gelien ve younca yaanan bir durumdur; kleci emperyalizmin talan ve koloniletirme uygulamalarndan tamamyla farkldr. Ksaca ite skan egemen smrc snf, hem bu baskdan kurtulmak hem de kazanl kmak iin en temel politika olan i basklar da yneltme srecini balatmtr. d- Bu temel neden, snfl uygarln en temel kural olan ya ylmayla kendini byterek yaatma gereine dnyor. Bu tarz, uygarln doasndaki bir zelliktir. Yaylmann amalarna bal olarak ok eitli biimleri vardr. Bir anlk talan amal olmann yannda, demir ve bakr gibi dneme gre son derece stratejik hammadde kaynaklar zerinde srekli kontrol kurmaya dayanan, te yandan ticaret kolonileri kurmaya ve bu temelde yeni ehir oluturmaya kadar varan yaylma biimleri vardr. Yine hammadde temini ve mamul madde satmna dayal ticari yaylmann yan sra, kendi tapnaklarnn benzerlerini kurmaya ncelik veren dini ve ideolojik yaylma rnekleri de youndur. Yaylan alann zelliklerine uygun
59

olarak ya geici, ya da kalc olarak yerleme de ok grlen biimlerdir. Kalc biimler uygun bir sre sonra karlkl yaanan zmsemeyle birlikte yeni uygarlk alanlarna dnrler. Tarihin temelinde byle bir oluum mant byk rol oynar. Uygarlk kaynaklarna ilikin yaplan aratrmalarn dayand tm tezler, merkezi yaylma alan ve zaman olarak Smerleri gstermektedir. nde gelen merkezlerin oluumunda, Verimli Hilal neolitiiyle Smer Mezopotamyasnn belirleyici bir etkiye yol at bilimsel kantlarla dorulanmaktadr.
1- Msr uygarl Smerlerden hemen sonra ortaya kan ilk kleci toplumlardan biri de Msr-Nil uygarldr. Msr uygarln deerlendirirken, bunun dayand bir Kuzey Afrika neolitii pek kantlanamamakta, orijinalitesi ve yaygnl gzlemlenememektedir. En yksek olaslk, Verimli Hilalde olgunlaan tarm devriminin, her tarafa yayld gibi, M. 6000 yllarnda bu yreye de ulat ynndedir. Kronolojik adan bu deerlendirme yaylma mantna da uygun dmektedir. Nilin ok verimli alvyonlar benzeri bir ehir devrimine imkan vermektedir. Yine de orijinalinde Smer ehir devriminin izleri grlmektedir. Fakat yksek verimlilik oran, Msrda en erkenden bir zmseme sreciyle kendi zgn yapsn ortaya karmaya yol amaktadr. Gerek daha erkenden neolitik kltre dayanmas, gerekse hzl zmseme yetenei, Msrn bir koloni olarak deil, zgn bir uygarlk, bir snf toplumu olarak ekillenmesine olanak salamaktadr. Ama bu zgnlne ramen, Verimli Hilaldeki tarm devrimiyle Smer ehir devrimi olmadan, Msr uygarlnn kendi bana ortaya kamayaca bir tarihsel gerektir. Nasl ki Nil olmadan Msr uygarl dnlemezse, Verimli Hilal ve Smerdeki kent ve ky devrimi dnlmeden de, Nil verimi ve Msr uygarl dnlemez. Bunun en nemli kant, Nili evreleyen corafya ve iklim koullarnn, daha da nemlisi kendi bana bir bitki ve hayvan kltrnn neolitik tarm devrimine imkan vermemesidir. Msrda zgn tarm devriminin koullar bulunmamaktadr. Bu olsayd, deimeyen koullarndan tr, Nil vadisi ok nceden bir tarm ve kent devrimine beiklik eder, Mezopotamya tarm ve kent devriminden sonra deil, nce gelime gsterirdi. Nilin asl rol, sulama ile ok msait ve ok verimli toprak zelliinden kaynaklanmaktadr. Ge60

rekli olan tarm teknolojisine ulanca, bilinen hem zgn hem hzl uygarlk srecini yaamtr. Msr uygarl yaklak M. 3000den itibaren balam, Milat balarna kadar fazla deimeden varln srdrmtr. Geometri, mimari, deiik yaz tr alanlarnda Smerden daha farkl geliim gstermitir. zellikle mimaride ancak Romayla kyaslanabilecek bir stnle sahiptir. Yelkenli gemi tamacl da olduka gelikindir. Yldzlara dayal yl ve mevsim hesaplar daha dzgndr. Devlet kurumlamas daha merkezi olmakla birlikte, ok fazla sayda ehir devletine imkan vermemektedir. Daha ok eyalet tr bir idari blnme vardr. O da Smerler gibi erken, orta ve ge dnemler biiminde otuzu akn hanedan tarafndan ynetilmitir. nce rahip arlkl iken, daha sonra kral rahiplie gre stnl salamtr. Tanr-krallk anlay egemendir. Mitolojik yap Smerlere gre daha fakir ve snrl bir yansma eklinde gelime gstermitir. Burada baba-ana-oul lsne yakn bir tanrsal odak sz konusudur. Gk dzeninin kat bir yeryz yansmas olarak kendini idealize etmektedir. Bu temelde ok gl bir ideolojik hegemonya yaps kuruyor. Msr rahip gelenei bu kaynaktan tr gnmze kadar ok gl yayor. Emperyal koloniletirme abas ok snrl kalyor. Ticari amal bir Girit-Fenike ilikisi, buralarda alt uygarln gelimesine etkide bulunuyor. Uygarlk ana nehrinin beslenmesinde ancak gl bir kol olma rolndedir. Smerlerin ana kayna yannda, Msrn besleyen bir kol olmann tesinde rol sahibi olarak deerlendirilmesinde abartma pay gldr. Ama yine de kleci uygarln ana izgi halinde M. 3000den Milada kadar geliiminde ana pay sahiplerinden biridir. Grek uygarln, daha az ve dolayl olarak Roma uygarln beslemedeki rol gz ard edilemez. Afrikay uygarla aamad gibi, ilerine doru ticareti gelitirebilmitir. Yelkenliyle ticaret, Nil, Kzldeniz ve Akdenizde geliiminin balangc itibariyle Msr uygarlna ok ey borludur. Msr, mitoloji tasarmnda Smere gre fakir olmakla birlikte, tek tanrl dinlerin gelimesinde nemli bir konuma sahiptir. Tek tanrl din denemesine girimekle birlikte snrl kalmtr. Msr rahip snf, ok gl eitici rolleriyle Grek mitoloji ve dininde kadrolarn yetitii merkez konumundadr. M. 5. yzyla kadar Grek rahip ve filozof ncleri gdalarn nemli lde Msr ve Babildeki eitimlerden almlardr.
61

Msr uygarl kleci uygarln geliiminde Smerlerden sonra gerek erken ve zgn bir temelde geliimi, gerekse bykl itibariyle ikinci srada bir arla sahiptir. Sistemin beslenmesinde retken ve sreklidir. Kleliin derinliine ilenmesinde o kadar ileri gitmitir ki, zellikle piramitler iin harcanan kle emeinin korkunluu o kadar arpcdr ki, ondan cesaret alan bata Roma olmak zere birok imparatorluun kaltmnda temel pay sahibidir. Ortadou despotizminin halen ok gl olmasnda Msr sisteminin ektii toplumsal genlerin pay kesinlikle gz ard edilemez. Klelii ok derinden bir ilevsellie kavuturduu gibi, siyasi ve dini otoriteyi de o denli kudretli bir ilevsellikle yetkin klmtr. Tarihte kleci sistemin doup gelimesinde Smerlerin rol ne kadar belirleyiciyse, olgunlama ve srekli klnmasnda Msrn rol de o denli nemlidir.
2- Hindistan Pencap ve ndus Vadisinde Harapa ve Mohenjadaro uygarl M. 2500lerde yerden mantar bitercesine biten grkemli bir uygarlk koluyla kar karyayz. Bu, Msrn biraz daha tecrit edilmi bir biimine benzemektedir. Mimaride ve yazda snrl bir gelimesi kantlanmtr. Smerlerle Hint Okyanusu yoluyla balants tahmin edilmektedir. Blgenin ran zerinden M. 5000li yllarda neolitik biimlerle tanmaya balamas, ama buradan kaynaklanan bir tarm devriminin rn olmaktan ziyade, Smerlerle balantl bir ticaret kolonisi tarznda gelimi olmas olaslk dahilindedir. Uygarln bu kolunun M. 2000lere geldiimizde genelde yaanan kuraklkla birlikte, her uygarlk blgesinde grlen bir bunalma dayanamayarak tarih dnda kalp snd ve henz bilmediimiz bir kopukluu yaad varsaylmaktadr. Bir Msr kolu kadar zgnlk ve sreklilik kazanamad grlmektedir. Hindistan uygarl bu sreklilii ve zgnlemeyi gl Aryen gruplarn yerleikliine balln sonucu olarak M. 1000li yllardan itibaren yaamaya balayacaktr. 3- in uygarl Asyann dou snrndaki in, Verimli Hilale dayal neolitik ala M. 4000lerde tanmtr. Tarmsal devrimde bir isel gelimenin izi grlmemektedir. Sar Irmak, verimlilii ve sulamaya uygun
62

dzenliliiyle Msr Nilinin oynad rol oynamaktadr. Corafya ve iklim, suni sulamann da dnda, bitki kltrlerinin tarmna elverilidir. inde M. 1500lerde snfl toplumun geliimine dayal gl bir kleci imparatorluk douyor ve Msr hanedanlar kadar sert merkezci bir konumda geliiyor. Hindistan rneinde grld gibi bir kesintiye uramyor. Birok paralanma ve merkezileme evresini geirerek kendini gnmze kadar taryor. Uygarla ok zgn bir katks tespit edilmemekle birlikte, kendi kendine beslenen bir i zgnl de srekli klabiliyor. Uygarlk ana kanalna Miladn balangcnda Roma dneminde giderek artan bir akkanlkla katlabiliyor. Asya ve Avrupann uygarlk izgisinde birlemesiyle irili ufakl birok toplumsal uygarlk kolunun ana nehre katlmas hz kazanyor. Ana nehir byyor, hzlanyor. Atlas Okyanusundan Byk Okyanusa doru uygarlk alanlarndan geen izgiye kuzeyden ve gneyden srekli akan toplumsal gler, izginin temel zelliklerini srekli alt ve st kurumlamalarna tararak ve kendi zlerinden baz renkler de katarak, tarih dediimiz zenginlie katkda bulunuyorlar. Tarihi pek Y gerekliinin efsanevi anlam da, bu zenginolu lemede oynad rolden ileri gelmektedir. Uygarln ktasal ayrlmasnda Amerikann payna den, M. 3000lerde neolitikle tanma ve M. 5. yzylda kent devrimine geitir. Kendi iinde snrl bir gelimeyi yaayan kta, dnya apndaki roln ancak Avrupa kapitalizminin koloniletirmesine dayal olarak ok ge ve en son 20. yzylda ABD nclnde oynamaya balayacaktr. 4- Smer uygarlnn yaylmasnda ve kar konulmasnda asl gelimeler komu alanlarnda yaanmaktadr. Douda ve kuzeyde Aryen kkenli Horritler , bat ve gneyden Semitik kkenli Amorit adl gruplar, ortalarnda ykselen Smer zenginlii ve gc karsnda byk bir hareketlilik iine sokulmulardr. Tarmsal yerleik ky dzeniyle obans gebe dzeninin eski kendiliinden sakin yaamlar byk bir sarsnt iindedir. Aryen topluluklar derinliine yaadklar tarmsal ve hayvanclk dzenini aacak durumda deildir. Bu stnl Smerler oktan ele geirmitir. Amorit oban kabileler, hem tarmn hem de kent yaamnn ok daha uzanda, ln zorlu koullarnda kurakln zaman zaman artmasyla etin bir yaam sava vermektedir. Yan balarnda bir cennet ykseliyor. Ya hizmeti kleler ya da igalci fatihler olarak kaderlerini oynamakla yz yze63

ler. Daha batda Msr uygarl da benzer gelimelerle kar karyadr. Uygarlk snav ya barbarlk karsnda kazanp yaylacak, ya da boulup snecektir. Tarih belirleyici bir diyalektik srecin kritik anlaryla kar karyadr. Aslnda Smeri balatan sre de bu kabilelerin hareketiyle balantldr. Fakat kendisi stnlk kazannca, farkllk eliki douruyor. M. 2500lerde ehirlemenin doal snrlarna varp aralarndaki rekabet ve mlkiyet sava kznca, aradan syrlan Semitik kkenli Sargon Hanedanl, elikileri zorla bastrp da seferber etmeyi temel politikas haline getirmitir. Sargonun fark, daha nce zaman zaman bir kahramanlk eylemi gibi yaanan da almalar Glgame Destan bu gelimelerin rndr tekil olaylar olmaktan karp, sistemli ve planl bir yaylma ve koloniletirme srecine sokmasdr. Drt tarafa hem kara, hem deniz, hem de nehir yoluyla ticaretle i ie bir hakimiyet dnemi almtr. Yaztlarda bu sre byk bir gururla anlatlmaktadr. Ticaret kolonileri M. 2500-2000 yllar arasnda Dou Akdenizden Karadenize, ran ilerinden Basra Krfezi ada ve kylarna kadar gibi yaylmtr. Dou Akdenizde Fenikeliler , Anadoluda Hititler , Yukar ve Orta Mezopotamyada Mitaniler , randa Dou Zagroslarda Elamllar ilk koloniletirme uygulamalarndan sonra zgnleerek, belki de iyzlerini bilemediimiz, ama kanl getii dikilen yaztlardan anlalan uzun direnmeler sonucunda siyasi gce ulap devletlemilerdir. Tpk kapitalist smrgeletirme srecinde tepki olarak doan direnme savalar sonrasnda oluan ve devlete benzeyen yerel devletler ve federasyonlarn olumas gibi. Smer emperyalist koloniciliinin ve bundan etkilenerek zgnleen yerel yaplarn glenmesiyle birlikte, oluan yeni tarih sreci nemli gelimelere yol amaktadr. Hem zmseme, zgnleerek snfl topluma ulama, hem de artan rekabet sonucu atma ve yerel kk devletler olarak tarih sahnesine kma, bu dnemin tipik zelliidir. Smere dayal koloniletirme, yaklak M. 2500-2000 yllarnda hakim eilim iken, M. 2000 sonras yllar arlkl olarak kolonilerin etrafnda gelien siyasi oluumlarn arlk kazand yeni bir dnemin giderek g kazand grlmektedir. M. 2000lerden M. 5. yzyla kadar arlkl olarak yaanan bu dnem, Ortadou tarihinde byk bir anlama sahiptir. nsanlk tarihinde de en azndan klasik Smer ve Msr katklar kadar birok gelimeye yol ama64

lar, yerel zenginlikleri katmalar sz konusudur. Bu, kleci sistemin tam bir kadermiesine insanln bana reklenmesi ve en olgun dnemini yaamas anlamna da gelmektedir. Dolaysyla kleci uygarln bu yeni srecini ok ynl zmlemek byk nem tamaktadr.
65
66
F- ORTADOU KLEC KENT DEVLETKLER AI
mer ve Msr kleci sistemlerinin iyice kurumlap kalclklarn kantladktan sonra her stn toplumsal sistemde olduu gibi yaylma srecine girmeleri doalar gereidir. liki ve etki altna aldklar tarm ve obanlkla geinen kabile toplumlar, eski zgr yaamlarnda gittike artan bir kstlamayla karlarlar. a deimektedir. M. 10000lerden beri oluan tarm ve oban kabileler, bu etkiye kar arlkl olarak iki seenekle tepki gelitirirler. Artan ve yoksullaan kesim, her iki uygarln bir nevi ilkel igc kayna olarak, Smer ve Msrn kent evrelerine yerleir. Gerekten byle bir srecin yaand belgelerden de anlalmaktadr. Msrda Semi tik brani ve Smerde Aryen Kassit gruplarnn byle yoksul bir igc olarak yar zgr koullarda yaadklar Tevrat ve birok Babil yazlarnda rahatlkla anlalmaktadr. Tpk gnmzn byk metropollere akan yoksul ve yar zgr kyl kkenli igc gibi. Geriye kalan ve arlkl olarak kabilelerin st ayrcalkl kesimi ise, iki merkezi gcn ana halkalar olarak, yerel egemenlik alanlarnda younlamaya ve kentleerek cevap vermeye alrlar. Balangta kleci emperyalizmin merkezlerine bal komprador tccarlar gibi rol oynarken, giderek merkezi modeli takip edip kk kent devletikleri konumuna geerler. Bu srecin Ortadou corafyasnda M. 2000lerden itibaren giderek artan bir tempoyla yaand kesindir. nclklerini Dou Akdeniz kylarnda Biblos ve Ugarit , Kuzey Suriye veya Orta Mezopotamyada Karkam, Samsat, Ebla, Urfa, Harran, Mari, Anadoluda Hattua, Kane, Dou Zagroslarda Elam ilk yerleim sahalar, sistemin birinci byk yaylma dalgasnda ortaya kan yerleim alanlardr.
67

Neolitik ada yerleim blgeleri arlkl olarak tarm amal olduklar iin ky olmay aamyorlard. Bu yeni model yerleim blgeleri ise, stratejik geit blgelerinde arlkl olarak ticaret ve ksmen imalat alanlar olarak i grdklerinden, hzla kasaba ve giderek hkmedilen bir alan olan kent merkezlerine dnm ifade ederler. Ticaretin en arlkl ve oka aranan maddesi, Lbnan ve Toros dalarndaki sedir keresteleri ile maden cevheridir. Bunun yannda, bata dokuma ve mlekilik olmak zere ok sayda zanaat rn, d ticaret amacyla retilmektedir. Pazar ve deiim arac olarak para devreye girmekte, ticari mektuplara kadar varan bir yaz sistemi zellikle Fenike kentlerinde basit ve kullanl bir karakter kazanmaktadr. Uygarln pazar, para ve yaz gc artmaktadr. Grkemli tccar snf a gelimektedir. Bir anlamda tarihte orta snf, snfl toplumun gvdesi olarak oluum halindedir. Tapnak ve ynetim merkezlerindeki rahip, kral ve brokrasiyle birlikte, bamllar olan kabile st kesimini yksek ba snf olarak deerlendirdiimizde, zayf da olsa giderek bamszlaan tccar ve zanaatkar kesimi (orta, gvde snf) ile, daha geni olan ve kabile balarn da yitirmeye balayan bir kle snf da bu dnemin snfl toplum yapsn karakterize etmektedir. phesiz bu yeni snflama ok net ve ayrm deildir. Fakat tarihi eylemliliklerin oluumunda snf karlarn yanstacak bir maddi toplumsal zeminin doduu da kesindir. Bu aamada zenle zmlenmesi gereken dier temel bir tarih sorunu, yukar barbarlk, dier bir deyile kent devletinin n aamas olarak da deerlendirebileceimiz kabile konfederasyonu olgusudur. Bu aamann, uygarlama ncesinde her gelikin akraba kabile topluluklarnda ortaya kt grlmektedir. Bunda iki nemli nedenin rol oynad anlalmaktadr. Bir yandan tpk kent devletiklerinin i anlamazlklar gibi kabileler aras atma ve ihtilaflar gidermek, daha arlkl olarak da saldran uygarlk glerine kar kendilerini savunmak ve daha dengeli, karlarna uygun kazanmlar elde etmek iin birlemek ihtiyacndan domaktadr. Buna devletlemenin pro, n aamas da demek mmkndr. Bu geici bir formasyondur. Henz bir ehir merkezinde younlam ordu yoktur, tapnak ve brokrasisini kurmu deildir. Orta snf yaratamamtr. ve d tehdit karsnda her an dalabilir. Tarihin bu aamasnn dier bir ad da kahramanlk adr. Bu an kleci merkezi devletin oluumundan az nce, Smer ve Msrllarda M. 3000lerde, kleci sis68

temin olgunlama aamasnda Aryen kkenli Hurriler ve Hititlerde M. 2500-2000lerde, Semitik kkenli Amorit ve Kenanilerde M. 2000-1000lerde yaand anlalmaktadr. Greko-Romen ve Hindistanla in kleci sisteminin n aamas olarak, M. 1500-100 yllarnda gl ve etkileyici biimler altnda yaanmlardr. Kabile federasyonlar dnemi derinliine kavranmay gerektirmektedir. Bu corafyada (Ortadou) halen gl olan kabilecilik ve airetilik, gcn bu tarihten almaktadr. Yzyllar deil bin yllar bu formasyonlar altnda gemi, byk kahramanlklar gsterilmitir. Aslnda bu sre bir nevi airetler, dier bir deyile etnik yaplar tarihidir. Kavim; hanedan, din ve snf tarihinden ok nce gelmektedir. Doru bir tarih anlayna ulamak asndan, etnik yapl tarih sorunu zme kavuturulmak durumundadr. Gerek ilka, gerekse orta ve yakn alar kendilerini hep hanedan, din ve kavim alar olarak merulatrmlardr. lkan hanedan arlkl, ortaan din motifli ve yakn an da milliyet temelinde resmiletirilen tarih anlaylar, daha karmak olan toplum tarihini somut olarak yanstmaktan uzaktr. Bu anlamda tarih o kadar arptlmtr ki, gerekten hanedan, din ve kavimsel arlklar da yerli yerine oturtmak zor olmaktadr. Adeta tarihin tarihini yeniden yazmakta byk bir zorunluluk vardr. Tm abartma, yok sayma, kk ve eksik grme, bile bile yanl yazm ve anlatmlara kadar yaklam tahrifatlarn ayrtrmann anlam (logosu, hikmeti) ne ise, yle bir tarih gn yzne karlmadan gereklerin hakkn vermek mmkn grnmemektedir. Her ne kadar yazl bir temeline fazla tank olunmasa da, etnik tarih din, hanedan ve kavim tarihlerinden daha gereki ve uzun sreli bir role sahip gibi bir anlam vermektedir. Etnik (airet ve kabile dzenleri) yaplarn objektif ve sbjektif yaplanmalar en byk gelimelerini tarm ve oban arlkl neolitik ada yaamlardr. Yabanl (vahet) toplum dneminin esas birimi ana merkezli klan olup, hibir zaman yzlerle ifade edilebilecek saylar amamtr. Maara yaam ve gezgincilik hakimdir. Uygun iklim ve mevsimlerde canlanan hayvan avcl ve bitki toplayclyla geinirler. Yaklak son buzul ann sonlarna kadar (M. 20000) yaayan bu klan yapl toplumlar hep birbirine benzeyip, snrl bir ses dzeni, iaret yan ar basan ilkel bir dil aamasndadr. Animist (ruhuluk)
69

bir totemci (klan kimlii) din ve zihniyet anlayna sahipler. nsanlk tarihinin yzde doksan sekiz evresi bu toplum biimi altnda gemitir. Hibir din, hanedan, kavim zellii, dolaysyla tarihi henz olumamtr. Yaklak M. 20000 ile 10000 aras bir gei (mezolitik dnem) aamasndan sonra neolitik (barbar kabileler) aa geilmektedir. Tarm ve hayvanclk temel geim kayna olup, yerleik ky dzeni esastr. Gerlik snrlanmtr. Anaerkil bir akraba kabileler topluluu halinde yaanmaktadr. Say bazen binleri bulmaktadr. Ama be binleri at pek grlmemektedir. Kabile zgrl ok gl bir duygudur. Ana tanra arlkl dini tapnmalar gelimektedir. Bu dnemin tm yerleim alanlarnda bol miktarda ana tanralar da diyebileceimiz kk heykelcikler mevcuttur. Kadnn yldz ve ayla temsiline arlk verilmekte, ama daha ok yerel doal glerin doal anas olarak byk bir arla sahip olmaktadr. Bunun anlalmas zor deildir. Tarm ve evcilletirmeyi yaratan kadn emei, ocuklarn da douran anas olarak kadn, tarihte en byk kutsanmaya uramaktadr. Bir anlamda yaamn yaratc gcdr. Doa, toprak anadr. Doa, bitki ve aalarn rn kefeden gc olarak tanra temsili, doal karakterli olarak anlam derinliine yol amaktadr. Olaanst artan kadn-ana nemi, erkek karsnda bariz bir stnle yol amaktadr. Erkein rol, avclk hakim geim arac olduunda ne kadar glyse, arka plana den avclk nedeniyle, bu sefer erkek olduka zayflam grnmektedir. Kadn tarihi demek budaygillerin, kk boylu srlarn, meyve aalarnn, ky hanelerinin, dokumann, kazmann, kk el deirmeninin tarihi demektir; saygnn temelinin emek, retim olduu dzen demektir; emekle yaratlan rnlerin ve bytlen ocuklarn, kurulan ev dzenlerinin tarihi demektir. Yine ilkel iaretlerden zengin bir dile, anlaml retim aralarna dayal kavramlara, dolaysyla insanln zihniyet oluumuna gei tarihi demektir. Etnik tarihin dou ve olgunlamasn bu biimde kavramlatrmak gereki ve nemlidir. M. 4000lerde tarlada saban dneminin ve sr obanlnn nem kazanmasyla birlikte, kadnn retim srecindeki yeri daralr. Giderek eve kapatlr ve bu derinleerek gnmze kadar gelir. Bu anlamda tarihin kavramlatrma ve yazmnn kadn hak ettii yerin ok gerisinde brakt tartmasz ve kesindir. Erkek egemenliinin uygarlk sreciyle birlikte yetkinlemesi, kadnn snfl toplumun alt ve styap kurumlarndan giderek dlanmas, kadnsz
70

tarih kitaplar yazmann da temelidir. Byk bir arptma da cinsler aras eitsizliin bir sonucu olarak tarih diye sunulmaktadr. Etnik yapya ilikin bu ksa genel deerlendirmeyle birlikte, u sorunun cevabn aramaya alyoruz: Airet konfederasyonlar ne zaman ve nerelerde uygarlksal gelimelere kar olumu ve evrim geirmilerdir? Ortadou tarihi byk oranda bu cevabn gereki verilmesine baldr. Bu yan, yani cevap, fazlasyla karanlkta gml bulunmaktadr. Yine de Ortadounun kabile sistemlerinde temel dnemleri e ayrmak mmkndr. 1- Tarm ve obanln gelitii dnem: Arabistan ve Kuzey Afrikada Semitik dil ve kltr grubu olarak M. 9000-6000 yllar arasnda neolitik toplum etkisinin yaylmasyla birlikte ortaya ktklar ve gelitikleri genel olarak kabul grmektedir. Toros ve Zagros da sistemine dayal vadi ve ovalarda, merkezi olarak Verimli Hilal denilen corafi alanda, M. 10000-6000 arasnda neolitik tarm ve evcilletirmenin yaratc gruplar olarak, Aryen kkenli halklar ad altnda anlam kazandklar bilinmektedir. Etimolojik incelemeler arkeolojiyle birletiinde, bu halk grubunun tarm ve evcilletirmenin yaratc grubu olduu kesinlik kazanmaktadr. Her iki topluluun adlandrlmasn da Smerlere borluyuz. 2- Kurumlama ve airet dzenine gei: Neolitik toplumun Verimli Hilalde Tel Khalaf kltr altnda kalc bir kurumlamaya yol at dnem, airet gruplarnn ekillendii bir aama anlamna da gelmektedir. M. 6000-4000 yllar arasnda yaklak olarak iki bin yllk bir sreyi yaayan bu dnem, uygarl hazrlayan temel icatlar sreci gibi ok nemli bir rol oynamaktadr. Smeri hazrlayan esasta bu dnemdir. Aryen ve Semitik gruplar aralarnda ekonomik bir btnlk oluturan alanlarda farkllaarak, birbirine benzeyen kabilelerden farkl airet birimlerine gei halindedirler. Henz gl bir airet bilinci ve zihniyeti olumamsa da, objektif varlklaryla etnik karakterli toplumlar haline gelebilmilerdir. Snflamann ve ok sonralar uluslamann maddi ve ekonomik koullar nasl belirleyici bir rol oynamsa, bu dnemin maddi ekonomik ve sosyal koullar da etnik toplumu, airet yaplarn belirlemi, ortaya karmtr. 3- Uygarln ekillenmesinden, birka temel snf biiminden gnmze kadarki dnem: Airetlerin direni ve uygarlama dnemi de diyebileceimiz bu aama, airet bilincinin kuvvetle gelitii,
71

herkesin kendini airetten saymasnn yaamn vazgeilmez bir art olduu destans, iirsel a olarak da deerlendirilebilir. Kendi aralarnda nem kazanan toprak ve yaylalar iin giritikleri kavga ile gelien uygarlk glerinin saldrlarna kar direnme ve kar saldrya geme biiminde nitelenebilecek savala dolu geen bir dnem sz konusudur. Yaamak iin airetiniz gl olmaldr. Airet iinde de kabile ve aileniz gl olmaldr. te yeni zihniyeti douran maddi gereklik budur. Halen birok toplumda gl olan destan ve yk anlatmnn iir dili esasta bu dnemi dile getirmektedir. Bitmez tkenmez airet kavgalar ve dtan saldrlara kar kahramanlk, direni ve kar saldrlar, her halkn tarihinde en nemli yere sahiptir. Bu tarih, her etnik yapl toplum gruplarnn koullarna bal olarak, neminden hibir ey yitirmeden, orta ve yakn alara kavimler ve uluslar ana kadar toplumsal tm srelere arlkl olarak damgasn vurmutur. M. 4000den beri gelien bir airet bilinciyle hem yakn akraba ve komu airetlerin, hem de eitli devlet glerinin bitmek bilmeyen saldrlar, Ortadou etnik yapsnn gcn ortaya koymaktadr. Bu yaplarn Ortadou corafyasnda bu kadar gl olmalar ve halen ayakta kalmalarnn altndaki temel tarihsel gereklik bu hususlardr. Adeta her airet grubu bir ulus, bir hanedan, hatta zihniyet itibariyle bir din ve lehesi itibariyle bir dil sahibi gibidir. Ulus ovenizminin zayfl yannda airet ovenizminin duygusallnn, zihniyetinin gll de kaynan bu gereklikten alr. Bu gerekli n bilgilenme ve yntemsel yaklam asndan bakldnda, kleci toplumun olgunlama ve bir dnya sistemine doru gitmesinde, Ortadou M. 2000lerden M. 5. yzyla kadar belirleyici konumu yaamakta ve yaatmaktadr. Rol sadece Smer ve Msr uygarlndaki kurulu ve kurumlamada nderlik deildir. Olgunlama srecinde de nderlik kesin Ortadou corafyasndadr. Bu hususu deerlendirmeden nce, birinci yaylma dalgas dneminde ortaya kan belli bal uygarlksal gelimelere bakalm.
I-Hititler Kk Asyada, Anadolunun i blgelerinde gelien Smer kolonileme hareketlerinin bir sonucu olarak, M. 1900-1200 yllarnda hkm sren bir uygarlktr. Smer modelini esas almaktadr. nemli bir ticaret merkezi olmak kadar, alandaki bol maden yataklarnn salad avantaja dayanmaktadr. Hem Babil ve Asurlulara,
72

hem de Msrllara kafa tutmaktadr. M. 1595te Babil igal edilmi, 1243de Msrllarla Kade Antlamas imzalanmtr. Balangta airet konfederasyonu biimindeyken, giderek kleci merkezi bir yapya kavumutur. Anadolunun uygarlamas byk oranda Hitit dzeninin eseridir. Barnda toplad etnik gruplar kuzeydouda Khalidler (Ermenilerin atalar), gneydouda Hurriler (Krtlerin atalar), Gney ve Bat Anadoluda ise Luwilerdir. etnik grup da Aryen kltrne ve dil yapsna sahiptirler. Maden yataklar zerinde tekelleme, gcnn zn tekil etmektedir. Savunma anlaylar, maden yataklarn korumay n plana almaktadr. Maden cevherine iddetle ihtiya duyan Babil, Msr ve hatta yeni gelien Helen , yon ve Mitani konfederasyonlaryla srekli atma halindedirler. zellikle Ermeni kkenini tekil eden etnik gruplarn denetiminde gelien bakr ve demir madeninin ilenmesindeki gelimeler, uygarla yaplan en nemli katklardr. Smer mitolojisiyle Aryen etnik gruplarn mitolojilerine dayanan, esasta gk, yer ve toprak glerini temsil eden l bir tanr yaps esastr. Daha nceleri ok sayda tanrya dayanan mitolojik yap, merkezi krallk gelitike azalmakta ve Smer rneindeki gibi bir uzlamay da ifade eden l yapya kadar inmektedir. Tek tanr anlayna henz ulalamamtr. Tanrlar sava daha uzun sre devam edecektir. Uzlamada tanra konumu halen gldr. Ama birincilii oktan yitirmitir ve giderek nemini kaybetmektedir. Buna Tanra Kibe le (Kupapa) kltr de denilmektedir. Romann kuruluunda kendisine ihtiya duyulduu gibi, Arabistanda halen kble denilen namazda yn anlay da bu tanraya balln bir izini tekil etmektedir. Nasl ki Smer uygarl Anadolu Hitit uygarln belirlemise, Hitit uygarl da bir adm tesini, Grek uygarln Bat Egede yonya, esas olarak da anakkale boazna hakim Troya kentleri araclyla etkileyecektir. Bu anlamda ncelikle Troyaya dayanan bir kahramanlk a byk rol oynayacaktr. Aslnda M. 1000 yllarna kadar Hititlerin bir ileri karakolu, genelde de Ortadou uygarlnn en nemli yaylma kaps ve merkezi durumunda olan Troyann nemi bu tarihi rolnden ileri gelmektedir. Nasl Kane Mezopotamya uygarln Anadoluya tamann kapsysa, Troya da Balkanlara ve Grek yarmadasna, giderek Avrupaya tamann en nemli kaps ve merkezini temsil etmektedir. Homeros un lyada snn bu kadar
73

n yapmasnn nedeni, merkezine Troya savalarnn bir blmn yerletirip ilemesinden, Avrupaya uygarlk ve tarih taran konumundan ileri gelmektedir. Troyann d yeni bir tarihi balang tekil edecektir.
II- Hurriler, Gutiler, Mitaniler, Urartu ve Medler Anadolu Hitit mparatorluu ile Smer ardl Babil-Asur mparatorluu arasndaki Yukar ve Orta Mezopotamyann (Luwice Gondwana, Smerce Hurrit=yksek memleket) zengin maden yataklar ve dou-bat gei noktasnda yer almas, ayrca tarm ve hayvancln en verimli sahalarna ve doal sulama gibi bir iklime sahip olmas, onun adeta tarihin douran anas, byten beii roln kanlmaz klmtr. Bu zellii ayn zamanda drt taraftan ve srekli istila ve talan alanna dnmesine yol amtr. Uygarlk douran temel alan olmasna ramen, merkezi yaplar ve kurumlara kalc olarak sahip olamamas da bu zellikleriyle yakndan balantldr. Tampon bir gei blgesi olmaktan kurtulamamaktadr. Halbuki gnmze kadar buradan beslenmeyen uygarlk yok gibidir. Bu zellii, onun gnmzde dilini bile hayvan sesi kadar zgrce kullanamamasnn nedenini de izah etmektedir. Bu alandaki etnik yaplar M. 6000den beri bilinmektedir. Tarm devriminin merkezleri, Dicle ve Fratn kollaryla birlikte kt dalarn ova kesimleriyle birletii noktalarda ortaya kmlardr. Yzlerce tmsekte yaplan kazlar bunu kesinlikle dorulamaktadr. Hint-Avrupa dil grubunun temellerinin de bu tarm devriminin merkezlerinde olutuu hem etimolojik hem de arkeolojik kazlarla dorulanmaktadr. Geliim merkezleri olmas alann temel zellikleriyle birleince, bu durum kabile ve airet dzenlerinin ok gl yaplar olarak ekillenmelerini beraberinde getirmitir. Bu etnik yapsal zellikler etraftaki merkezilemi uygarlk glerinin istila ve igal hareketleriyle birletiinde, bir uygarlk alan olarak merkezilemeye kolay kolay frsat tanmamaktadr. Bu genel yaklamn nda Hurri adl benzer ve akraba balar olan airetlerin M. 2000-1500 yllar arasnda bir konfederasyon tekil ettii, ama merkezileerek Hititler kadar bir gelimeyi salayamadklar anlalmaktadr. Hurriler, Hititlerle ve toplumsal temellerini oluturan Luwi ve Khaldi etnik gruplaryla srekli iliki halinde olmutur. Ticaret yoluyla Smer, Babil ve Asur etkilerinin kuzey
74

ve douya tanmasnda ilk halka roln oynamaktadr. Smer uygarlyla komuluklar ve neolitiin sahibi olmalar nedeniyle ok yakn akrabalklar mevcuttur. Dil yaplarnda ve birok kelimede ortaklk sz konusudur. Bunun ok erken dnemde, daha sonra Smerler kurulu aamasndayken gelitii de kabul gren bir grtr. Bir anlamda Smer ehir alanlaryla Hurri tarmsal alanlar doal bir ittifak durumunu yaamaktadr. Tanra nanna mitolojisinde ve Glgame Destannda bu gerein izlerine gl bir biimde rastlanmaktadr. Yani Hurrilerin merkezi uygarl bir nevi Smerdir. Ayr bir merkez kurma ihtiyacn gl bir biimde duymamaktadr. nk yan banda bu ihtiyac gren merkez dururken, yeni bir tane kurmann gerei yoktur anlay olduka gldr. Gnmze kadar bu anlayn izlerini gl bir biimde yaamaktayz. Oynanan rol, yan bandaki merkezilemi siyasi glerin eyaleti, otonomisi, federesi olma biimindedir. Bugn bu alanda yaanan bu gerekliin daha tarihin balang yllarnda bir temele dayand anlalmak durumundadr. Gutiler daha ok da Smerlerin dousunda Zagros eteklerinde yaayan dier Aryen kkenli bir etnik gruptur. Smer ehir devletlerinin iki bal olduklar dnemde bir tarafn mttefiki olarak hareket etmektedirler. Semitik Akad Hanedanlnn yklmasnda bir ksm Smer ehir devleti yneticileriyle yaplan ibirlii sonucunda kurulan bu ittifak temel rol oynamtr. Burada tarih gnmze kadar bu tip ittifaklara srekli tank olacaktr. Gutinin kelime manas da (Gud=kz, sr) bugnk Krtede yer alan kz, sr sahibi halk anlamna gelmektedir. Smerlerin srekli bu tarz bir kavramlatrma dil yaplar mevcuttur. Guti Hanedan yaklak M. 2250-2150 yllar arasnda yz yllk bir hanedanlk kurmutur. Bu hanedan Smer topranda hkm srmtr. Daha sonra yine bu sefer Semitik kkenli Amorit (Smerce bu kelime Batllar demektir) gruplarla ittifak kuran bir ksm Smer ehir yneticileri bu hanedanl ykm ve srmlerdir. Kassitler, daha ok kuzey ve dou dalk alanlarndan gelen bir nevi yoksul kr emekileri olarak Smer kentlerinde yaayan bir kesimdir. Zaman zaman glerini birletirerek hanedan deiikliinde nemli rol oynamlardr. M. 1595te Mitaniler ve Hititlerin Babili istilalarnda Kassitlerin rolnden de bahsetmek mmkndr. Brokrasi ve kltr alanlarnda kendilerine gre bir ekol yaratm75

lardr. Bunun izlerine ran kkenli vezirler olarak Abbasi mparatorluunda Barmekiler , Seluklu mparatorluunda Nizam-l Mlkn vezirliinde tank olmaktayz. Bu tip brokrasi Kassitlere kadar gitmektedir. Mittaniler , Hurri konfederasyon denemesinden sonra kurulan daha gl bir federasyon konumundadr. Habur aynn doduu yerde Wajukani adl bir kent merkezine sahip olduu, buradan kan tabletlerden anlalmaktadr. Hurri dil grubu konuulmakta, arlkl olarak orta Mezopotamyada, bugnk Urfa , Mardin ve rnak blgelerinde hkm srmektedir. M. 1500-1250 yllar arasnda yaamtr. Demiri kendi tekelinde tutmutur. At yetitiriciliinde mehurdur. Asur ve Hititlerle srekli ve iddetli bir atma ortamn yaamtr. En son Asur mparatoru Salmanassar tarafndan varlna geici olarak son verilmitir. Urartu (Smerce, yksek yerler memleketi) Van kysnda merkezileen nemli bir uygarlk parasdr. Khaldi ve Hurri etnik gruplarna dayanmaktadr. Khaldilerin giderek arlk kazandklar anlalmaktadr ve Ermenilerin atalar olmalar yksek bir ihtimaldir. Devletin daha ok kuzey blgelerinde yaamaktadrlar. Yzlerce Hurrit kkenli airetlere dayandklar, balangtaki gevek federasyonlamay giderek merkezi bir devlete dntrdkleri grlmektedir. M. 1000-700 yllar arasnda yaamlardr. Maden yataklarna, at yetitirme merkezlerine ve orman kerestesine sahip olduklarndan, Asurlularn korkun saldrlarna maruz kalmlardr. Bu dnemde sava teknolojisi gl Asur krallar hibir halka aman vermedikleri gibi, karlarnda direnen tek g olmalar nedeniyle Khaldilerin bylesine boy hedefi olmalar anlalr bir husustur. Tarihte ilk defa en uzun sulama kanal (56 km uzunluu) ve barajlar kurma ustaln gstermilerdir. Elit tabakann dili karktr. Smer kutsal metinlerini okul sisteminde okutmaktadrlar. Asurca devlet dili arasnda yer almaktadr. Her tarafta olduu gibi Smer uygarlnn ar dil ve kltr yaps etkinliini srdrmektedir. Airetlerin dili farkldr ve yazya konu olmamaktadr. Bu husus da gnmze kadar varln srdren bir blge gerekliidir. Egemen ve ibirliki yneticiler hakim dil ve kltrn tayclar iken, airetler daha ok yerel halk dil ve kltrnn tayclar konumundadrlar. Urartulardan az sonra, bu sefer daha douda Gutilerin bir devam gibi Babillilerle ittifak halinde hareket eden Aryen kkenli
76

Med airetler federasyonu, M. 625lerde Asur mparatorluunu ykar. Babil bir kez daha ve son olarak stnlk kazanr. Medlerin gevek federasyonu, ykselen Aryen-Pers kkenli Akhamenit Ha nedanl iin bir gei roln oynar. Med kral Astiyagn yeeni Kirosun saray darbesiyle, siyasal otorite ilk defa Gneybat randa younlaan Pers aristokrasisinin eline geer ve ksa bir sre sonra M. 550 yllarnda gl ve merkezi Pers mparatorluunun kuruluuyla sonulanr.
III- Dou Akdenizde uygarlama; Smer ve Msr sistemlerinin birleik etkisini en erkenden yaayan blge Dou Akdeniz Burada mezolitik ve neolitik temel gldr. Verimli Hilalin bat ucunda yer almaktadr. Semitik kabilelerin M. 4000den beri giderek artan younlamalar grlmektedir. Lbnan sedir ormanlar hem Msr hem de Smerler iin en ok ihtiya duyulan zenginlik kaynadr. Msr, Anadolu ve Girit geninde deniz ulam yaplabilmektedir. Verimli tarm topraklarna sahiptir. Yine Anadolu, Mezopotamya ve Msr geninde yer alp, bu ynyle de konumu hem deniz, hem de kara ticaretine uygundur. Fenike, tccar snf uygarl olarak gelimeye adaydr. Tarihi Fenike uygarln ortaya karan belli bal koullar bunlardr. Genel ad Kenan memleketidir. Fenike uygarl, Anadoludaki Kane kolonisi gibi bata Biblos, Tyr ve daha kuzeyde Ugarit kentlerinde gerekleen kolonilemeye dayanmaktadr. Buralarda karmak etnik gruplardan kolonilerin olutuu grlmektedir. Gnmz Lbnannda olduu gibi balangcndan beri bir kozmopolit kltr egemendir. Ama Fenike somutunda bir zgnleme de yaanmaktadr. Genelde ticarette, zelde Akdeniz ticaretinde bir deniz kavmi olarak korkusuz ve girikendirler. M. 2000 balarnda kendi kent devletiklerine sahiptirler. Etraf surlarla evrili bu ehir devletleri arlkl olarak ticarette, ikinci srada zanaatlarda, zellikle marangozculukta ileri gitmilerdir. Fenike gemicilii mehurdur. Daha kurulu aamasnda Akdenizin birok ky alannda kendilerine bal koloniler oluturmulardr. Tarihe en nemli katklar Fenike alfabesi dir. Gnmzde kullanlan birok alfabenin temelinde bu alfabe rnek tekil etmitir. Smer mitolojisi esas etkileyici olmakla birlikte, dikkate deer bir zgnlemeleri vardr. En yce tanrlar Eldir (Allah buradan ileri gelmekte77

dir). Onun altnda g tanrs Babil ile lm tanrs Moddur. tar, Astarte unvanyla yaamaktadr. Youn olarak ocuklarn kurban edilmesi grlmektedir. Hz. brahimin smaili kurban etmesi efsanesi bu gelenekle balantldr. Fenike kltr Msr ve Smerlerden sonra Grek, Roma, Bizans ve slam kltryle srekli zmsemeye dayal bir zgnlemeyle gnmze kadar etkisini duyurmutur. Lbnann laik kltrnn temelinde Fenike uygarlnn zellikleri yatmaktadr. Tarihte Kartaca ve Girit uygarlnn oluumunda nemli pay sahibi olduu kadar, Grek kltrn en ok besleyen de Fenikelilerdir. Ortadou mitolojisinin ve alfabenin Greklere tanmasnda belirleyici rol yine Fenikeliler oynamtr. Dou Akdenizin daha i blgelerinde, bata Kuds, am ve Ha lep gibi kentler olmak zere, ikinci srada bir kentleme kua daha olumaktadr. Ticarete dayal bu kentlemeler Mezopotamya ile Ak deniz, Anadolu ile Arabistan yarmadas arasnda ticaretin merkezleri olarak ykselmekte olup, yakn evreleri tarma da olduka elverilidir. Bu uygarlk kua birok tarihi yolculua tank olmutur. Kltrlerin tanma ve zmsenme merkezleri olarak da belirgin bir konuma sahiptirler. Arlkl olarak Bat Semitik kabilelerin dil yaps egemendir. ok kltrl bir yapy tanmas bu elverili koullar sayesindedir. M. 1500lerde Ortadounun genelinde olduu gibi bu kuakta da uygarlama hareketleri kent devletikleri biiminde doruk aamasndadr. Corafi koullar nedeniyle ne Babil ve Asurlularn, ne Hititlerin, ne de Msrllarn egemenliini tam tanmlardr. Biraz da diplomasi sayesinde l merkez arasnda oynayarak bamszlklarn srdrebilmilerdir. Skan her kabile, bu zelliinden dolay ba tarafndan buralara tanmaktadr. Belli llerde zgnlklerini ve zgrlklerini koruyabilmilerdir. te tarihte nemli rol oynayacak kabilelerden biri de bu nitelikte bir g sonucu buraya Hz. brahim tarafndan tanan brani kabilesidir. Aratrmalar branilerin kkeninin Smer kolonileri olarak kullanlan bugnk Urfa (Ur=tepe) ve Harran (Smerce, Drtyolaz) yresinden geldiini gstermektedir. Bu kolonilerde Horrit ve Amorit etkiler birlikte gzlenmektedir. brani kltrnde bu zelliklerin izi bulunmaktadr. Tahminen M. 1800lerde Babil kral Hammurabi anda yaanan bu serven, yaygn bir kral unvan olan Nemrut adl ehir kralyla karlar bozuan bir kabilenin hareketine benze78

mektedir. Sk baskl bu kent merkezlerinde barnma imkanlar snrlannca, bir de tarihi bir ticaret hattnda yer alnca, bu tip kabile hareketlerini ska grmek mmkndr. Dneme ilikin Ugarit belgelerinde Hz. brahimin kuzeyden gneye hicretinde olduu gibi birok tccar kabile hareketi sz konusudur. Yar oban tacirler olan bu kabileler konar-ger biiminde youn bir hareketlenmeyi yaamaktadrlar. Hz. brahimin Smer Ur ehir kltrnden etkilendii, onlarn ok tanrl yapsn tand, ama ataerkil bir kabilenin bakan olarak kendi totemini esas alp dnemin egemen din ve tanr kltrnden aldklaryla birletirerek tek bir kabile tanrs kavramna ulat ok gl bir ihtimaldir. Kendi kabile totemini tanr katna ykseltmesi ve tek tanrya dntrmede kabilesinin zgrln bir toplumsal zemin olarak kullanmas, aslnda Hz. brahimin din alanndaki en byk devrimcilii olduu gibi, bu dnmn zn de yanstmaktadr. Smer sisteminden tepki sonucu kopmutur. Zaten birok Amorit kabilesi bu tr tepkiyi srekli yaamakta, bununla birlikte eskinin ilkel kabile totemi dnemin din ihtiyacna cevap verememektedir. Bu, almas gereken bir modeldir. Bu ikili tarihi koul, brahim dininin temelini oluturmaktadr. Kk, nemsiz gibi grnen bir admdr, ama tarihi adan en byk ideolojik devrim roln oynamtr. Kutsal kitaplarn her nde de (Tevrat, ncil, Kuran) kabul edilen tek tanrl dinin kurucu atas, peygamberi unvan bouna deildir; oynad bu stratejik rolden trdr. ok tanrl dinler, olgunlaan uygarlk aamasna gre artk geri tasarmlar, kimliklerdir. Putlatrlamayan, gze grnmeyen, insann gelien zihniyet yapsna, mantna daha iyi hitap eden, siyasi birlie de daha iyi hizmet eden bu ideolojik devrim, tarihi dneme zamannda ve en iyi ilerletici cevap durumundadr. Hz. brahim geleneinde grlen olu smaili kurban etmekten vazgemesi de devrimci nitelikte bir uygulamadr. Fenike inanlarnda kendi ocuklarn Tanr Baal e kurban etmek olduka yaygn bir dinsel ibadettir. Byk ktlkler ve olumsuzluklarn nne ancak byle geilmektedir. Hem ok vahi hem de zorunlu ve yaygn olan bu adete kar kmak, o dnemin koullarnda bir dinsel devrim niteliindedir. ocuk kurbanln nlemek, sradan tekil bir olay olmayp kkl ve yaygn, ama ilkel dinsel fanatizmin en u rneine kar insan vicdannn uyanmas eylemi olarak byk deer ifade etmektedir. Bu, ilkellie kar ok byk anlam olan bir eylem niteli79

indedir. yle anlalyor ki, Hz. brahim sadece bu iki nemli devrimi gelitirmekle, yani dnemin iyice tutuculaan ilkel puta tapclk ve ocuk kurban trenlerine kar kmakla yetinmez. Kenann Elini (bu El ve l kelimeleri de kaynan lah Elden alsalar gerek), gk tanrs Eli kabul eder. Ama bunu kendi kabile nderlii gerekliiyle uyumlu hale getirerek yapar. Elin giderek tm Arabistan yarmadasnn Allah haline gelmesi, l oban kabilelerinin totem (puta tapclk) geleneini krp tm kabilelerin tek tanr srecine girmesi, tek tanrl din devriminin en nemli aamasdr. Bu yle kolay olmayacak, uzun bir sreci kapsayacaktr. Musa da bu Eli tek ilah olarak esas alacaktr, ama o ncelikle brani kabilelerin tanrsdr. Kitab- Mukaddes te bu husus yle geer: Sizi kendimle evlendirdim ve tm insanlardan stn tut tum. Bu ok nemli bir hkmdr ve gnmze kadar Yahudi toplumunun zgnln ortaya karan gelenein oluumunda temel rol oynar. Zaten ismini de deitirirler. Bunu Musa salar. nce Elo him olan ad, sonra zel kavim tanrs haline getirilmesi sonucu Ye hova (Yahudi ismi buradan gelir) adn alr. srailin kelime manas da El ile greendir; yani Tanr El ile neredeyse e kuvvette olan brani kabilesi, o kadar senli benlidir ki, tanrsyla greebiliyor. Hz. brahimin Kenan illerinde yaad bu dnmler Kutsal Kitapta kendine zg bir slupla tanr kelam gibi konulmaktadr. Kabilenin giderek byd ve Msrdan k srecinde 72 kabile sayldna gre nem kazand ortaya kmaktadr. Saylar artnca bir emirlik konumuna geerler. Yerel kabile birliklerinin ve kk ehir devletiklerinin kendi aralarndaki elikilerden yararlanrlar. Bazen eliirler. Tpk bugnk srail-Arap atmas gibi bir durumu daha balangta yaarlar. Bu anlamazlk ve atma ayn karakterde halen devam ediyor. Hem de ayn yerde, Kuds evresinde. Hz. brahim dnemindeki brani kabilelerinin durumuyla Msrdan k sreci arasndaki ilikiyi ve oluumu zenle deerlendirmek byk nem tar. Daha brahim dneminde gn durmadn, Msra kadar gittiini din kitaplarnn Tanr sz biiminde anlatmas ilgin ve ok reticidir. Tpk Aryen yoksul kabileleri zengin Smer uygarlk alanna, ehirlerine ayn zaman diliminde Kassitler ad (Smer dilinde Kassu=Fakir, Kassit=Fakir halk anlamna gelmektedir) altnda nasl yerleiyorlarsa, Msr iine doru da benzer bir gelime yaanmaktadr. Birok yoksul l kabilesi Msra ak80

maktadr. Tpk zamanmzn ABD ve Avrupasna her taraftan akn eden gler gibi. Msrllar, bu glere Abiru (kelime manas, tozlu l insan) demektedirler. brani szc de bu kelimeden tremitir. Kabile Urfadan, Harrandan karken byle bir ad, zellii yoktur. Msrda yoksul, ama yar zgr kabileler olarak yaam srdryorlar. lerinde Yusuf rneinde grld gibi, ok snrl olarak brokrasi iinde yer bulan kyor. Yusuf yks, Msr brokrasisi iinde ykseliin kutsal tanr kelam haline getirilmi biimidir. Benzeri bir gelimeyi Amorit kabilesi Akadl Sargonun yksnde daha zgn bir mitolojik anlatm biiminde grmekteyiz. yle anlalyor ki, ad san pek duyulmayan bir kabileden yeni bir hanedan yaratan ya da devlet adam olan ok kii iin byle yklerin gelitirilmesi ok uzun bir tarihi gemie dayanmaktadr. braniler iin Msr sreci yaklak yz yl srmektedir. Arlkl ihtimal Msr iindeki bir isyanda taraf durumuna gelmeleri ve Musa (Msrca Mos=oul) adl brokraside Yusuf gibi yer bulan birisinin bu anlamazlkta yer almas, konumunun tehlikeye girmesi, ayrca branilerle akrabalk bann bulunmas, yeni gn k ipularn vermektedir. l kabilelerinin halen gl olan serbest yaama alkanlklar bunda rol oynayacaktr. Hem Msr firavunu ( brahim iin Nemrut unvan neyse, Musa iin Firavun unvan ayndr, kraln unvan anlamna gelmektedir) iin gvenilirliklerini yitirmeleri, hem de eski kabile yaamlarna duyduklar zlem bu kn maddi koullardr. Tahminen M. 1300lerde balayan bu g knda say yaklak olarak 25 bin civarndadr. 72 kabile (72 millet sz buradan gelse gerek) halinde blnmlerdir. brahimin kabilesi byk ihtimalle birka yz gememektedir. Kabileden byk bir airet veya kavim olumu durumdadr. Tevratn ana konusu olan Hic retin (dini gelenee gre bu tr klara huruc, hicret denilmektedir) tarih iinde ok gl izler brakt bilinmektedir. Yaklak krk yl srd iddia edilen bu tarihe geen ilk uzun zgrlk yry ok etin gemektedir. Sina lnden geiyorlar ve daha sonra karlarna kan yerleik ve gebe birok kabileyle hem atyorlar, hem iliki kuruyorlar. Musa Msrdayken, ilk defa tek gne tanrs Aton inancn zorla resmiletiren dnemden kalma bir rahipten olduka etkileniyor. Yolda Kzldenizin dou ucunda Midyan blgesinde inan ekli, trleri, ticaretle birlikte deiim yeri etkili bir rahip olan Y trodan da ete
81

kileniyor. Yaad ok youn ynetim sorunlaryla bu inanlarn birleik etkisi, Hz. brahimin dini anlaynda ikinci byk kkl sraya, mucizesel gelimeye yol ayor. Mucizeler zaten bu srelerin k areleri olarak anlam bulmaktadr. nceki yol ve yntemlere ve ardndaki anlaylara gre sorunlara zm yolu bulunamamas, yeni anlay ve uygulamalara ynelmeyi gerekli klar. Mucize deyimi bu yeni anlay ve uygulamalara verilen addr. Yeni dnemin arpc ve zmsenmesi kolay kolay kabul edilemeyen byk zihniyet deiimi mucize kelimesiyle karlanmaya allmaktadr. Tarihte bu nitelikte birok srecin yaand, peygambersel klara bu kavramlarla anlam verilmek istendii ok iyi bilinen bir gelenektir. Musann k srecindeki sorun ok etin ve belirsizliklerle doludur. Eskinin dar birka kabileden ibaret ynetim anlay ve zihniyet yapsyla kavimsel bir aamaya gelen ve tam bir isyan halinde olan 72 kabile kalabaln ynetmesi zordur. Sadece maddi sorunlar nedeniyle her gn ailelerin isyan edercesine tepkileriyle karlamaktadr. Kabilelerin stnlk kurma abalar hi eksik olmamaktadr. G koullar, kendi mlkleri olmayan araziden gemeleri sk sk yerlilerle kanl biten atmalara yol amaktadr. Puta tapclk yrede ok canldr ve kendi kabileleri de bu tip trenlere katlmaktadr. Mehur altn buza tapclar yznden, Musa kendilerini lmle cezalandrmak zorunda kalr. Sradan bir airet konfederasyonuyla srecin altndan kmak mmkn grnmemektedir. Derinliine bir ideolojik, moral ve ynetim deiimine veya devrimine ihtiya vardr. Her geen gn ve adm bu ihtiyac gittike dayatmaktadr. Bu sorunlar altnda bunalan Musa, her peygambersel kta grld gibi doa ve maaraya ekilip inzivaya gemekte, younlamaktadr. Toplumsallamada amanizm gelenei genel bir toplumsal aamadr. lkel klan ve kabile dnemlerinde byyle kark bir uygulama olarak topluluu, zellikle genlerini inan ve geleneklere uygun olarak btnletirmek ve zmsetmek amacyla rahip ve eyh ncesi manevi nderleri, bilgeleri temsil etmektedir. Arabistandaki eyh gelenei bir nevi alana uyarlanm amanizmdir. Fakat peygamberlik kurumu eyh kurumundan daha stndr. eyh gelenei hakim treyi zmsetmek, egemen klmak ve bylece kabile dzenini srdrmekle ykmldr. Gelenek yrtcsdr. Rol amanizme hayli yakndr. Sadece dini gelenei deil, tm treyi, zellikle maddi yaam koullarn ustaca elde etme yntemlerini de
82

retmekte, ynetmektedir. Peygamberlik bunlardan ok farkldr. Peygamberlik bir yeni k, bir gelecek topyasdr. Gemii daha ok ret ve ama amacnda olup, gelecei de yeni kavram ve planlarla yeniden kurmak esini ve emriyle ykmldr. Peygamber rahip de olamaz. Rahipler daha ok yerlemi bir dini gelenei temsille sorumludurlar. Peygamber ise, bu dini gelenei ama ve yenisini kurmayla grevlidir. Tanr kavramnn kapsaml bir deerlendirmesini ilerideki blmde yapmaya alrken, ok ksaca belirtelim ki, tanr kimlii de nemli dnmler geirmektedir. brahimin Allah kavram birok farkllk ve yenilik tamaktadr. Dnemin bu somut koullar karsnda Musa ne bir Msrl emir gibi kalabilir, ne de bir eyh veya bir rahip olabilir. Her ey onu peygambersel ka zorlamaktadr. brahimi gelenein kabilelerde snrl da olsa yaayan etkisi, phesiz Musay tek tanrl dinler tarihinde en byk ka, Musevi dininin temellerini atmaya zorlamtr. Allah daha zgn ad olarak Yehova (anlam Odur) oluyor. Sert ynetim ihtiyac Yehovann azndan, Sizi kendimle evlendirdim, baka tanrya varamayacaksnz biiminde kskana dile getirilmektedir. Buradaki zgnlemeye, Yahudi gerekliinde dinin millilemesi demek de mmkndr. Erimemek ve byk tehlikelerle srekli yz yze olmak, bu kavimsel Yahudi din anlaynn temelidir. Dadan ald mehur vahiyle, On Emir le birlikte, yeni dini sre gn son aamasnda biraz daha ekillenmeye kavuur. Bu srete Musa birok hukuki, mali ve rgtsel tedbir gelitirir. Yeni dinin temsilini, ideolojik ve mali nderlii kardei Harun a verir. Bir hukuk ileri kurulu oluturur. Mehur Y euyu askeri komutan olarak atar. Kabile bakanlarndan bir danma meclisi varln korur. Baz kar klar ok sert cezalandrr, ldrr. ata ata Kuds yaknlarna kadar ular. Tahminen bu kn 40 yl srd sylenmektedir. Yehovann vaat ettii kutsal, bol meyveli ve taneli gdalar yetitiren topraklar yerleiktir; yeni misafirleri gnl rzasyla kabul etmekten uzaktr. Eskiden kalma baz brani kkenli akrabalar fazla ie yaramamaktadr. Sonucu, zor kullanm belirleyecektir. Tpk gnmzde olduu gibi. Kutsallkla lanetlilik ne kadar da i iedir! Bu tanr emri yerine getirilemeden, yani kutsal topraklara yerleilemeden, ok ypranan Musa Nebo danda tek bir kiiyi yanna alarak lme yatar. Tevrat bu yky kendi slubuyla arpc anlatrken,
83

aslnda tek tanrl dinlerin terminolojisi ve tarznn da temelini atar. Muhtemelen gerekler farkl gelimitir. Ama kn tarihi nemi ve sonular arpcdr; birok gelimeyi barnda tamaktadr. brani yrynn bundan sonraki safhalar da efsaneyle kark anlatlmtr. M. 1000 yllarna kadar Hakimler (nder) Dnemi denen bir sre yaanyor. Saul ile birlikte rahiplikten kralla bir srama gerekletiriliyor. Yani dinsel bir uzun kuluka dneminden sonra, siyasal kurumlamaya geiliyor. Davut ve Sleyman la kahramanlk dnemi yaanyor. Asurlarn saldrlar karsnda Kuds krall fazla yaama ansna sahip olamyor. M. 7. yzylda Asurlularn, M. 585te de Babillerin Kuds yakp ykmalaryla siyasal varlklarna son veriliyor. Byk bir ksm Babile g ettiriliyor. Babil srecinde Smer mitolojisini olduka zmsyorlar. Yeni bir yazar aydn kesimi ortaya kyor. Peygamberlerle birlikte artk yazarlarn eitim ve ynetimi arlk kazanyor. Pers mparatoru Ki rosun 538de Babili ele geirmesiyle zgrle kavuuyorlar. Tekrar Kudse dnlyor. Kuds yeniden ina ediliyor. skender le birlikte Helen dnemi balyor. skenderiyede Yahudi varl Grekeyle temas ediyor, bir de Greke kuak yetiiyor. Bu iki kaynaktan, yani hem Babilce hem Greke kaynandan iyice beslendikten sonra buna Pers Zerdt etkisini de eklemek gerekir gnmzde bilinen ekliyle Eski Ahit biimlendiriliyor. Helen igali srecinde birka mezhebe blnyorlar: Muhafazakar ve ibirliki Sadukiler (Dost), Ferisiler (Fars etkisi var), radikal Makabiler ( syanc). Romann M. 63te igaliyle birlikte, bu mezhep atmalar ve isyanlar bitmiyor, Roma ibirlikisi kahinler srecin kontrol dna tamasna engel olamyorlar. Yoksul Esseniler Ha reketi, Vaizci ve Vaftizci Y ahya yeni dnemin temsilcisidirler. Genelleen Roma kleliine kar genel bir insanlk dininin maddi koullar hzla olgunlamaktadr. Kahinlerin milliyeti, Yahudi resmi dini ortama cevap olamyor. Yahyann propagandas sa nn (Mesih=Beklenen kurtarc) nn aarken, kellesine de mal oluyor. sann armha gerilmesi ve M.S 70te Romann Kuds tekrar ykp Yahudileri dnyann drt tarafna savurmas, yeni bir tarih dneminin de balamasna yol aacaktr. brani yksnn uzun tutulmasnn nedeni, tek tanrl dinlerin dou gereine ve kleci uygarlk sisteminde ifa edecei rol konusunda bir tanmlamaya, anlam bimeye giri yapmak iindir. Bundan
84

sonraki blmde grlecektir ki, bir yandan byk klasikler, felsefeyle balayan reform, dier yandan peygamberler nderliinde gelien dini bakaldr ve reform hareketi, klelii nce ideolojik, giderek siyasi kurumlamada dnme zorlayacaktr.
IV- Girit uygarl M. 2000lerde Girit adasnda da uygarln hzla zgnleen bir biiminin ekillendii grlmektedir. Msr ve Fenikeyle yakn ilikileri vardr. Uygarln en bat ucunu tekil etmektedir. Yunan yarmadasn besleyen nc kaynak durumundadr. mlekte ok ileri olup her tarafa ihra etmektedir. Grkemli bir saray dzeni kurmutur. Mitolojide balang halindedir. Zeus ve Demeter domak zeredir. Fenike yazsna benzeyen ilkel bir yazya sahiptir. Msra daha ok baldr. M. 1500lerden itibaren Yunan Miken uygarlnn igaline urayarak, birka yzyl iinde bamszln yitirecektir. Ortadou uygarl asndan Girit, o dnemde dnyann son noktas, bat ucu demektir. Sra Grek uygarlnn yaratlmasndadr. Bu ie drt koldan sarlan Fenike, Msr, Anadolu (Troya, Hitit, Frigya, Lidya) ve Girit, bir anlamda Avrupa uygarlnn da ekirdei olan bu doumu gerekletirecektir. Grek mitolojisinde tanrsal doumlar, zellikle Zeusun dourtmalarnn o kadar eitli ve karmak olmas, bu kadar karmak gereklikle yakndan balantldr. Yedi Kocal Hrmz gibi bir doula kar karyayz. Btn zgnletirme abalarna karn, Zeusun alnndan, baldrndan, her yerinden birer farkll temsil eden tanr yaratmlarna ramen, byk Ortadou uygarlnn drt koldan buraya tand ok aktr. Avrupa nasl dodu, kime borlu? meselesini aydnlatrken, ilgili blmde Grek uygarl zerinde kapsamlca durmay gerektirmektedir. V- Smer ve Msr uygarlklar M. 2000lerde nemli bir dnm geirmektedirler. Grkemli dou ve kurumlama dnemi geride kalmtr. Smerler M. 20501950 yllarnda son Ur Hanedanl yla ksa bir restorasyon dneminden sonra tarih sahnesinden giderek uzaklaacaktr. Smerli yazarlarn, derinden fark ettikleri bu gereklie ilikin birok at, ezgi ve destan yazdklar grlmektedir. Tarih douran uygarln bu tarz anlatm arpcdr. Btn kutsal kitaplarn, dramlarn, tragedya ve komedyann ana kaynann bu Smer yazlar olduu kant85

lanm gibidir. Yine tek tanrl dinlerin, yeniden oluturulan mitolojilerin ana kaynann da Smerlerde yatt kantlanmtr. Tm siyasi kurumlarn ilk rnekleri de tam bir orijinalite halinde Smerde u vermi ve dalga dalga dnyann her tarafna tanmtr. Smer, altyap aralar ve onlara ilikin bilginin de en nemli kaynadr; yzyllar boyu bu kaynaktan her tarafa tanmaya allmtr. Babil ve Asurlularn tarihi rol daha ok bu aktarmayla snrldr. Semitik Amorit kkenli bu iki hanedan, M. 1900lerden Miladn balarna kadar Smer mirasn yeniden dzenleyip yemek ve etrafa tarmakla uramlardr. zgn katklar snrldr. Babilliler Smer mirasn yazya geirmede byk aba harcamlardr. Smerler onlar iin de kutsal bir anlam iermektedir. Grkemli bir Babil dnemi bu miras zerinde ykselmitir. Babil uzun sre, M. 1800lerden Perslerce ele geirildii 550 yllarna kadar dnyann bakenti konumundadr. Babil kulesi dnemin kozmopolitizminin temsil edilmesinde arpc bir ifadeye, insanln dini ve ebedi zihninin oluumunda en byk paya sahiptir. Babil kleci sisteminin olgunlamas ve temellerinin yaz diline evrilerek dnyaya tantlmas ve tarlmasnda da belirleyici olmutur. ki bin yllk Smer orijinalitesini, iki bin yllk Babil tercme, yazma, dntrme ve aktarma sreci takip etmektedir. Drt bin yllk bu sre, insan uygarlnn oluumunun kurumlama ve olgunlamasnn bata gelen sahibi ve sorumlusuyken, bu katklarnn olumlu ve olumsuz ynleriyle deerlendirilmesi tam yaplmaktan uzaktr. Tarihin bu anlamda almas gereken ok mesafe vardr. Asurlular bu yaylma ilerini daha ok acmasz askeri seferler ve ticaretle yrtmlerdir. Asl Asur alar M. 1300-650 yllar arasdr. Etnik varlklarn yerlerini altst etmede tarihte en byk rol oynamlar, etnik hareketlerin kurutulmasn ba ama bellemilerdir. Bu nedenle Asurlularla birlikte tarihte toplumsal hareketler, dinsel ve mezhepsel inan rengine brnr. Ortadou, tarihi etnik yrylerin tarihi yerine, dinler ve mezheplerin ortaya k ve yry tarihi haline gelir. Asur tam bir askeri emperyalizmdir. Asurlular, dnemlerinde askeri stnlklerini her tarafa ezici bir biimde kabul ettirmilerdir. Buna Msr, Anadolu, Dou Akdeniz, Yukar Mezopotamya ve ran dahildir. Tarihteki yeri Babilden daha geridir. Smerli mirasa dayanmaktadr. Yazm ve yayn iini srdrmlerdir. Mimaride bir gelikinlikleri vardr. Smerlerin son dorudan tayc ve
86

yayc gcdr. Kleliin insan zihninde ve davranlarnda hakim olmasnda Asurlu krallarn rol kmsenemez. Ticaretin geliim ve kurumlamasnda da rolleri belirleyicidir. Babil ile birlikte yaklak bin yllk bir kleci uygarlk yrynde nderlikleri sz konusudur. Bu nderlie kar merkezi Yukar Mezopotamya olan ve Anadoluda Hititler, Kuzeybat randa Medya ve ksmen Dou Akdenizdeki glerle kurulan ittifak halindeki bakaldrlar da bu tarihin dier yzn, direni cephesini oluturmaktadr. En byk abay Aryen kkenli Mitaniler ve Urartular gstermiler, fakat sonunda dalmaktan kurtulamamlardr. Demirci Kawa Efsanesi de kaynan bu uzun direni srecinden almaktadr. Nihayet M. 625te Medyal ve Babilli glerin ittifakyla Asur Bakenti Ninovann yaklp yklmasyla Asur mparatorluu sona ermi, bir daha belini dorultamamtr. Fakat Asurlu rahiplerin ve yazarlarnn faaliyeti devam etmitir. Ninovann en byk ktphanesi gnmze kadar gelebilmitir. Asur Aramice dili, Greke ve Latince gibi bir uygarlk dili olarak Ortadouda iki bin be yz yllk temel bir iletiim roln de oynamtr. sadan sonra ilk Hristiyan halklardan biri olan Asur halk, bu dinin zellikle doudan yaylmasnda, dolaysyla kleci uygarla kar mcadelelerde kmsenemez bir roln de sahibidir. Msr uygarl M. 2000lerde orta hanedanlklar dneminde gelimesini srdrmtr. M. 1800lerden itibaren kuzeyden gelen Hiksoslar n (n braniler, ksmen Aryen) igaline uramlardr. Birka hanedann varlndan sonra zmseyip kalanlar srmlerdir. M. 1500lerde balayan yeni hanedanlar dneminde Asurlularn, Perslerin, Greklilerin ve en son M. 30 yllarnda Romann egemenliine girmeleriyle orijinalitelerini kaybetmilerdir. Kleopatra dnemi, bu yknn, tarihin en son hznl yzn yanstr. Kleopatra hem direniin, hem teslim oluun, dolaysyla intiharn kadnca ifadesi iken, bu uygarln kolayca unutulamayacann ve grkeminin de son byk ifadesidir.
87
88
G- KLEC UYGARLIA KARI DREN VE REFORM
ygarla geii deerlendirirken, en ok iki konuda deerlendirme ve zmleme yapmaya altk. Bunlardan ilki; birikmi retim aralar, zellikle verimli topraklarn sulamaya almas, tuntan tekniin kii bana yol at verim karsnda zanaatn gelimesi ve zincirleme bir nfus bymesiyle ehir tipi yerleme biiminin ortaya kmasyd. Fiziki anlam dnda, bu tm toplum yapsnda bir devrim anlamna gelmektedir. Kk birimlerden oluan kabile ve soy ynetimi, ehir iin geerliliini uzun sre ayakta tutamazd. retim tarz buna elverili deildi. srecinin farkllamas, soy rgtlenmesinin dalmasn beraberinde getirdi. Tarm ve obanla denk gelen kabile tipi rgtlenme, zanaat ve tarmn iblm karsnda almak durumundayd. ehir devriminin maddi gereklii znde budur. kinci nemli husus; bu maddi retim biimindeki deiiklie zihnen hazrlk sorunudur. Krsal alann serbestlie olduka elveren retim tarz, ehir koullarnda srdrlemezdi. Tapnan ayn zamanda bir retim merkezi rolne sahip olmas nedeniyle, alan zerinde ynetim gcn de oluturmak zorundadr. Bir nevi emekisini yaratmak, onun tm zamann planlamak, yapaca i iin eitmek durumundadr. Bu konum tam bir zihniyet devrimini gerektirmektedir. Kabile tarz yaamdan koparlan kii ehir ortamnda tam bir bolua dt gibi, fiziki varln srdrmesi iin ikna edilmesi gerekir. Yalnz bana plak zor, bir hayvan bile uzun sre alda tutamaz. Kabile zgrln tm benliinde yaayan birinin ehir ortamnda yaamaya ikna edilmesi ve neredeyse fiziki zorunluluklar dnda tm zamann retime koturmas, ok arpc bir ikna olay-
89

na, ideolojik deiime ve zihniyet devrimine ihtiya duyar. Tapnak rahibinin neden hem retim ynetimini, hem de yeni ideolojiyi i ie birlikte yaratmak ve yrtmek zorunda olduunu somut alma ve yaama koullar belirlemektedir. Smer ve Msr ilk uygarlklarnn biimlenmesi bu gereklikle yakndan balantldr. Bu gereklik bize rahibin varln art kld gibi, ideoloji retmek ve eitmek konusunda byk aba harcamak zorunda olduunu, siyasal olgu kurumlamadan ve krallk ortaya kmadan nce onun varlna ncelik tandn iyice aklamaktadr. yle bir inan sistemi oluturulmal ki, sonsuz inandrsn, itiraz pay brakmasn. Yeni retim sistemi byle gl bir inan sistemi olmadan yrtlemez; sadece zor ancak lm getirir. Smer mitolojisi ve dininin bykl, ilk defa kleletirilen insan ikna etme gcnde yatar. Rahiplerin yaratt ideolojik veya dier deyile mitolojik ve dini sistem o kadar gldr ki, tm uygarlk alarn gnmze kadar tarmay mmkn klmakta en byk payn sahibidir. Smer teolojisi (tanrlar bilimi) olmadan, ne tek tanrl dinler, ne Hint, ne Grek-Roma mitoloji ve dinleri mevcut biimde ortaya kabilirlerdi. nk tarih bu alanda da Smerle balar ve sonrasn koullandrr. Genelde zihniyet ve ruh geliimini, zelde mitoloji ve din yaplarn incelemek henz gelimemi bir bilimdir. Din, bir dinin mensubu olmak veya reddetmekle snrlandrld iin gnmzde verimsizdir. Bunun yerine okutulan kuru sosyoloji, gerein sofistike (ntr bilgilik) edilmesinden teye bir anlama sahip deildir. Grtlana kadar metafizie batmakla ters konuma, salt maddi koul tahlillerine girimek, gereklii arptmada ayn sorumsuzlua gtrr. Gnmzde zihniyet, felsefe, hatta bilim eitimi bu hastal derinliine yaamaktadr. Bu saptamay unun iin yapyorum: Smer tapnanda olup biteni anlamadan, gnmz anlamak mmkn deildir. Camiyi, kiliseyi, havray, tm sanat merkezlerini, hatta niversiteyi tanmak da mmkn deildir. Ziggurat bize ok eskiden, gnmz llerine gre komik bir dzen gibi gelebilir. Ama hi unutmamak gerekir ki, binlerce uygarlk kurumunun dl yatadr, zihniyetin gen yapc merkezidir, Allahn kulunun yaratld ilk ibadet yeridir, ilk konservatuar ve konser merkezidir, ilk niversitedir, ilk tanr ve tanra evidir, ilk zel ve genelevdir. Ksaca uygarln gzde temel kurumlarnn yapm, yaratm, kimlik, ad verme merkezidir. Msrdakiler dahil, daha sonraki tm tapnaklar, okullar ve salonlar bu modelin gelitirilmi bi90

imleridir. Bu gerekelerle Smer tapnanda olup bitenler, gerekletirilenler, tarih ve toplum bilimi eitiminde derinliine ele alnmadka, gerek bir tarih ve toplum bilincine ulalamaz. Bu ksa deerlendirme bir Smeroloji tanm olmad gibi, hele onun kapsaml anlatm hi deildir; sadece bir gereksinimi hatrlatmak iindir. ABD niversitelerinde son dnemde gittike ilgi konusu olmas, bu gereksinimin farkna varmalarndan trdr. Smer mitolojisinin tanrlar dzeninin kulu yaratmas, en byk icatlarndan biridir. nk en temel retim arac bu kledir. Bir tekerin, bir baltann ne kadar zor, belki de binlerce yllk insan deneyimimin sonucu yaratld gz nne getirildiinde, kle aracnn yaratm yksnn daha da incelemeye deer bir husus olduu kabul edilecektir. Daha sonra kyl serfin ve fabrika iisinin ne anlama geldiini, adna neler yapldn bilince karttmzda, tarihin en uzun sreli, acl ve zahmetli bu kul dzeninin anlamn daha iyi karrz. Bir tek piramidin veya antik kentin kuruluunu gz nne getirdiimizde, gerekletirilen iin bykl ve deheti daha iyi hissedilecektir. Tarih ve toplum biliminin asl grevi, bu gereklii bilince karmak, ruha hissettirmek tir. Kul zihniyetinin yaratm ve srdrlmesi snfl toplumla birlikte daha da nem kazand gibi, bu i gnmzde daha ince bir mhendislie varrcasna pekitirilerek yrtlmektedir. Burada zihniyet, ruh, bilin analizleri yapmayacam. Ama toplumlarn bu yanlarn ortaya koymadan da, tarih srelerini doru ortaya koymak kolay ve doru olmayacaktr. Bundan nceki bu hususlara ilikin anlatmlarm, bu ihtiyac en azndan tanmlama dzeyinde gidermeyi amalamaktadr. Her tarihsel ve toplumsal biimlenmede olduu gibi, kleci snf toplumunun da bizzat insan pratiiyle oluum, kurumlama ve ok eitli koullarda uyarlanmalardan sonra deiim ve dnme zorlanmas doas gereidir. Tarihsel maddecilik hibir biimin kalc olmadn, zamann keskin bayla maddesini dorayarak yeniyi yaratma iinin asl olduunu bize retmektedir. Bilimin alana ilikin grevlerini henz tam yapmak urada kalsn, byk arptmalar bile aamad, ancak ortaya bilgi malzemesini yd, konumuza ilikin bizim yapabileceklerimizin bir tanmlama denemesini aamayaca aktr. Ama yine de nemli bir grevim olduundan her zaman ilgilendim; yanl veya doru, dile geleni nemli buldum ve syledim.
91

Kleci uygarlk sisteminin M. 2000lerde 3. Ur Hanedan ve Orta Hanedan la yaadklar, bir restorasyon denemesidir. Sistemin elikileri i ve d karakterli olarak srekli bymektedir. Sargonun acmasz ve zor deneyimleri, sistemi darya tarma abalar, slalesinin yz yldan daha fazla srmesine imkan vermemi, ayn zorbalkla tasfiye olmaktan kurtulamamtr. Orta Hanedann mr de ok ksadr. Sistem eski tarz srdrlememekte, restorasyon ise ze ilikin olmadndan uzun mrl olamamaktadr. Tanrkrallar dnemi eski kutsallna ve inandrclna sahip olmakta zorlanmaktadr. Zorlanmann kayna hem ite hem de dtadr. te eyalet veya ehir yneticileri kral modeline gre bydklerinden sk sk bamszla abalamakta, bunun iin darda says olduka fazlalam ittifak unsurlarn bulmaktadr. Uzun deneyimle tanrkral dzeninin bir insan dzeni olduunun farkna varlmaktadr. Zihniyet deiiklii adm adm gelimektedir. Rahip-kral elikisi batan beri vardr. Birok hanedan deiiklii rahip tapnaklarnda gereklemektedir. nem kazanan eyaletler ve ehirler srekli g artrm ve istemi peinde komaktadr. Yalnz bana yaplan dev mezarlar ve krallarn lmyle birlikte maiyetinin tmyle diri diri mezara konulmalar en byk inan ve zihniyet devriminin de zeminini hazrlamakta ve bunun birikimine yol amaktadr. Gelien ve bol rne yol aan teknik, bizzat kle varl nedeniyle kullanlamamakta, bir kenara braklmaktadr. Zaten neolitiin yaratt tm retim aralar zerinde hakimiyet ilikisinin kurulmasyla bir tutuculuk srecine girilmi, zanaatkarn zgrl byk oranda kstlanmtr. Kendi koullarnda o da ya sarayn ya tapnan mlk konumundadr. Eski zgrlk gnlerinin bile ok uzanda kalmtr. Kendisi iin alamamaktadr. retimle ilikisi olmayanlarn says giderek artarken, retenler rnn sonularndan mahrum braklmaktadr. Zihniyet devrimi ve isyanlarn snf temelinde bir genilik, alm grlmektedir. ine sokulan cendere her geen nemli srete daha da zorlanmakta, inan malzemesine kuku artmaktadr. Tanrlarn bu kadar vicdansz olmamalar gerektii artan tempoda zihinde ve ruhlarda yank bulmaktadr. Yalvarma ve isyan duygular, derin ac mrldanmalar giderek tahammlsz bir hal almaktadr. Sistemin Eypler i oalmaktadr. Ac ve sabrn peygamberi Eyp, ruh ve zihniyet yapsndaki tarihi deiikliin peygamberidir. Bu sreci temsil etmektedir.
92

Dardan bakaldr ve kar saldr olanaklar daha da oalmtr. Arabistan lnn Semitik kabileleri iki koldan, Kenaniler ve Amoritler olarak doudan ve batdan, daha Smer ve Msrda uygarlk tam ekillenmeden buralara srekli akn halindeydiler. Aryenler, tm kuzeyin dalk ve verimli ovalarna ve ormanlarna srekli saldran emperyalizme kar, onlardan iyice rendikleri ve bolca kendi maden yataklarndan elde ettikleri silahlarla artk savunma ve saldr yapabilecek koullara sahip bulunmakta; i mttefiklerle sk sk hanedan deiikliinde rol almakta, bizzat kendilerinden hanedan kurmaktadrlar. Gutiler, Akadlar, Kassitler, Hiksoslar bu gelimenin tarihe iz brakan rnekleridir. Genelde bir kabileler federas yonu cephesi her tarafta kurulmakta, kleci emperyalizme kar artan bir direnii yaama gemektedir. Bu direni sreci birok yeni devletik oluumuna yol amaktadr. Bu durum sistemin daha da zayflamasna yol aarken, kendini korumas iin daha da saldrganlatrmaktadr. Babil ve zellikle Asurlular dnemi Sargonu aratmayan Hammurabiyle balayan ve Assurbanipal ile sona eren (M. 1900625) 1300 yllk saldr konumlaryla Ortadounun tm etnik yaplarn dehete bomulardr. Altst edilmeyen etnik yap neredeyse kalmamtr. Her taraf dehet iinde ve acyla inlemektedir. Tarihin en byk inan ayla zihniyet ann toplumsal zemini alabildiine genilemi olarak alrken, byk inan sistemlerinin ve ruh isyanclarnn ncleri olan byk peygamberler ve tek tanrl dinler dnemi de artk kendini giderek dayatmaktadr. Mesih (Kurtarc) fikri her geen gn artan bir beklenti olarak zihinlere yerlemektedir. Sadece inan deiiklii deil, artk tanr-krallar iyice tanyan ve kendileri gibi insan olduklarn anlayan, mitoloji ve teolojiyle yetinemeyen, onlardan kopan zihnin, felsefi dncenin de kendini dayatt tarihi dneme girilmektedir.
1- Tek tanrl dinlerin douu ve uygarlktaki yeri

Tek tanrl dinlerin douu, insanln zihniyet ve ahlak-moral yapsnda devrim anlamna sahiptir. Konunun Tanr var m, yok mu? tartmasna indirgenmesi tam bir saptrmadr. Sorunun bu konulu tarz onun zn rtbas etmekte ve ok nemli roln karanlkta brakmaktadr. Halen tek tanrl din bilimcileri ve mensuplarnn yaptklar, kendilerini kuru bir savunmadan teye gitmemektedir. Bu
93

dinsel doularn derin sosyal analizi kadar, ondan da daha nemli olan insann zihinsel gelimesi, mantk yaps, hatta felsefi dnceyle bilimlerin ortaya kndaki rol yeterince ortaya konulmaktan ok uzaktr. Toplumsal gelimenin en nemli bunalm srelerinde ortaya kmalar devrimci karakterlerini yanstrken, neyin almas gerektii ve yeni olan hangi zihniyet ve kurumlamalara imkan hazrlad, cevaplandrlmas gereken en temel hususlardr. Snflama ve siyasallamadaki zgnlkleri daha da nem kazanmaktadr. Konuya bundan nceki ksmlarda yer yer deinmitik. Sonraki blmlerde yeri geldiinde daha derinlikli yaklalmaya allacaktr. Bu ksmda kleci snfl toplum ve uygarlksal gelimedeki rolnn tanmlanmas yaplacaktr. a- Uygarlk kurumlarnn en temel olanlarnn Smer uygarln dan kaynaklandklar, son dnem bilim saptamalarnn ortak nokta sdr. lk peygamber olarak dnlen Adem (boluktan veya ilk or taya kan) meselesini Smer mitolojisi arpc bir biimde aydnlatmaktadr. Hatta Havvann kaburga kemiinden yaratlmas, Smerlerdeki her zelliin bir tanrs olduundan, hastalanann, yaratc tanr Enkiden bir iyiletirici olarak nasl dourtulduu belgesel olarak aydnlatlm bulunmaktadr. Daha da nemli olan cennetten kovulma sylencesi de Smer mitolojisinde arpc bir iirsel anlatma sahiptir. Kavram olarak cennet ok ynl bir zmlemeyi gerektirmektedir. Ama bunun zce halk iin zor ve iddet olaylarnn pek olmad, insann doann bir dostu ve paras olarak yaad, ilikilerde genel bir eitliin hkm srd neolitik alardaki dnemlerin zihinsel izdm ve zlemiyle balantl gelitirildii inkar edilemez. Yeni ykselen efendi snf iin ise cennetin, zorunlu almadan kurtulduklar, emirlerinde ok sayda insan hizmeti olarak kullandklar bir dnya, bir toplumsal farkllk anlamna geldii de ok aktr. Cennet, Smer snfl toplumu ykselirken, altta kalann hayal ettiini, ste kann ise arpc olarak yaadn birletiren bir kavram olarak douyor. lk toplumsal snf farkllamasnn rol mitolojik doumda ok canl ve iirsel olarak anlatlmaktadr. Basra Krfezindeki adalarla, Frat ve Diclenin kylarnda kurulan saraylar ve tapnaklarn bunda esin kayna olduklar kesindir. Drt yaratc tanrnn (An, Enlil, Ninhursag, Enki) rol oynad ve ou zlm olan tabletlerden okunan birok hususun tek tanrl dinsel gelimele94

rin kaynan oluturduklar rahatlkla anlalmaktadr. Dilmun olarak adlandrlan cennete ilikin anlatmlar, daha sonraki cennet tasvirlerinin en temel kavramlarn iirsel bir dille anlatmaktadr. Enkinin Eridu kentindeki Abzu adl saray (havuz kelimesinin kayna ve havuzlu sarayn ilk rnei) bu hayalin somutlam biimini ifade etmektedir. Daha sonraki Babil Asma Baheleri ve tm gelikin saray ve park kltrleri bu ilkel modelden esinleneceklerdir. Smer mitolojik anlatmnda Ninhursag ve daha sonra nanna roln en bata oynayan tanralar uygarlk tarihi boyunca nemlerini yitirecekler, sann Meryem Anasna kadar indirgeneceklerdir. Havvann ahsnda bu yitim bir hayli gelimitir. Enkinin hasta kaburga kemiinden yaratlmas, olduu gibi Adem-Havva efsanesine dntrlmtr. Halbuki Ninhursag, Zagros da blgesinin tanrasyken, Enkinin stnde bir konuma sahiptir (Smerce Nin=Tanra nvan, Hur=da-tepe, Sag=para anlamna gelmektedir). Bu mitolojik anlatm, tarm devrimi dneminde kadnn bata gelen roln ve henz Frat-Dicle ovalarna inmeden nceki Aryen dil yapsnda ad Star (sonradan Akada tar) olan tanra temsilinin Smer mitolojisinin kaynandaki tarihi gerekliini arpc olarak ortaya koymaktadr. Tanra kltrnn neolitik tarm devriminin rn olarak gcn ve Smerce nasl dnme uratldn nete dile getirmektedir. Smer tanrlar kurulunun (Greke Phanteon olarak anlam dnmne uramtr) insanlar amurdan yaratma sreleri de ok arpcdr. Tanrlarn nasl almaktan yorulduklar ve artk hizmetilere ihtiyalar olduu, ilgili mitoloji blmlerinde yine tam bir iirsel ve kutsal dille anlatlmaktadr. Tanrlar hizmetilerinin zelliklerini bile kararlatrmaktadr. Drt drtlk tanrsal bir kul dzenini planlayp yarattklar ok aktr. u husus da ok nettir: Bu sre Smer rahip, siyaset, askeri ve brokratik st kesiminin oluumunu dile getirmektedir. Rahipler ve dier aydn kesimler ideoloji retip yayarken, elbette insanlara gelin, sizi hizmeti yapacaz diyerek bu ii baaramayacaklarn ok iyi bilmektedirler. Zorla birlik yerine, esas olarak insanln o zamanki zihniyet ve ruh yaplar zerinde kuracaklar kesin egemenlikle bu iin stesinden geleceklerini de ok iyi bilmektedirler. Mitolojik ve dini tasarm onlarn en temel iidir. Bunu baarmalar, herhalde gnmz Avrupa ve ABD niversitelerinde yaplan hakimiyet kurma savandan az nemli deildir.
95

Tersine dneme gre daha kalc, bilimsel ve baarldr. Bir egemen snf, tabaka veya elit ykselmek isterken, ilk yapaca i olarak ilgilileri inandrmak ve bilinlendirmek zorundadr. Bu baarlmadan, sadece zorbalk ve yalanlarla yrtlmek istenirse, gelime salanamayaca saysz denemelerden bilinmektedir. nce inan ve bilin sava yaratlarak verilmelidir. Burada varolan ideolojik inan ve hazr bilimi kastetmiyoruz. Bu basit bir eitim sorunudur. Smer rnei gibi, uygarl, yani yeni snfl toplumun tm alt ve styapsn kurma gerei, zorunlu bir ihtiya olarak kendini dayatan, o dneme gre yaratc byk bir mitolojik doumdur. Smerli rahipler bu tarihi byk ile uramaktadr ve tm uygarlk tarihini etkileyecek denli baarldr. Baary sadece nlerinde ykselen egemen smrc snf iin salamyorlar. Tm snfl toplumu, dier bir deyile uygarl temsil eden gler adna dourmaktalar. nemleri buradadr. Benim burada bu ii nasl yaptklarn belgelere dayandrarak anlatmam zor olmaz. Ama yeri buras deildir. Fakat zellikle Ortadou tarihini dogmalarn etkisinden arndrarak anlatmak asndan ok nemli ve ilgin bir konuyu oluturduklar da yadsnamaz. Ademin amurdan yaratlmas btn kutsal din kitaplarnda vardr. Fakat bu anlatmn da ana kayna Smer mitolojisidir. Hem de bu amuru hangi uurumun kenarnda ve hangi tanrnn dourduunu iirsel anlatmlarnda vermektedir. Tabii insan hizmeti olarak dndklerinden, bir nevi dklarndan yaratyorlarm gibi bir aalama ifadesi de anlatmdan rahatlkla karlmaktadr. Tek tk baz gzde hizmetilerini zaman zaman kendi birliklerine dahil ettiklerine de tank olmaktayz. Bu hususun snf deitirmenin ilk tanrsal yazl anlatm olduuna dikkat etmeliyiz. Kendileri gkten, aydan, gneten, ateten, havadan yaratlrken, insan kendilerinin dk amurundan yaratlmaktadr. Egemen smrc snf kendi farkn ancak bu kadar akldane ve arpc ortaya koyabilir. Yine tm kutsal kitaplarda yer alan cennetten kovulma kavram da rahatlkla zmlenebilir. Smer snfl toplumundaki ayrmalarla yakndan balantldr. Bu bir yandan ayran st snfn kendini eskiden soy birlii halindeki akranlarndan koparn, dier yandan hizmeti kullar durumuna den kesimin st snf etkinliinden kaln perdelerle drln ifade etmektedir. Gnah meyvesi kavram, saraylarndaki sofrada kendilerine artk yer olamayaca gere96

ine kar sulayc bir iddia olarak, bir baka ideolojik saldryla balantldr. Yani kendileri gibi ve kendilerinin yaadklar cennet gibi yerlerde hizmeti insana yer olamaz. Bu kavram, st snfn kendi snf farknn gerekesini tm uygarlk tarihi boyunca krmz bir izgi, kaln bir perde ve yklmaz bir duvar gibi rmesini yanstmakta ve temsil etmektedir. Nuh peygamber efsanesi, yani Tufan olay da tm kutsal kitaplarda yer ald gibi, bata Glgame Destan olmak zere birok Smer destannda ilenmitir. M. 3000lerde okyanus yzeyinde ykselmeler olduu bilimsel olarak tespit edilmektedir. Smer dneminde Basra denizinin toprak dzlemine yakn seviyede oluu bu yllarda birok tamaya yol am, yerleim yerlerini su basmtr. Efsanenin byle bir maddi zeminle ve zamanlamayla akmas vardr. Bu durum, Smer yerleim yerlerinin giderek kuzeye tanmalarnn da bir nedenidir. Bu tamann nedenlerinin tanrlarn insanlar lanetlemelerine balanmas kadar, artan nfusa bir tepki olarak mitolojiye tamalar da olasdr. Bir cezalandrma eylemi olarak ideolojik klf giydirilmi olmaktadr. Tufandan kurtulmak iin her cinsten bir iftin bindii geminin konduu da Cudidir. Zaten Cudinin Aa Mezopotamyaya en yakn ve yksekten bakan da konumunda olmas da bunu dorular. Halen yrede Nuh efsanesinin yeri olarak anlatlmaktadr. Nuh ve Cudi kelimeleri bugnk Krtede yeni ve yer gr d anlamna gelmektedir (Nuh=yeni, cu=yer, di=grd). Etimolojik kkleri ok eski olan bu kelime, Hint-Avrupa dillerinin tmnn kk kelimesidir. New, geo ve deus kkleri bunu aka kantlamaktadr. Bu kkler ayn zamanda M. 10000 yllarnda olutuu tahmin edilen neolitik tarm dili Aryen dilinin bu yreden gerekleen devrimle balantl olma gereinin de ciddi bir kantdr. Hintten Avrupaya kadar birok kk kelime kavramnn Verimli Hilal kaynakl olmas bu sav genel olarak dorulamaktadr. Aryen kk zerinde yzlerce dilli halk grubunun geliim gstermesi, neolitik an byklnn, zaman bakmndan uzaklnn, dolaysyla gcnn de kantdr. Eyp peygamber efsanesi de Smer toplumundaki byk aclarn ve umutsuzluun boy verdii bunalm dnemlerinin rndr. Byk bir acl ve umutsuz yaam gereiyle yz yze gelen insanln yalvarmalarna tanrlarn, yani egemen snfn yant veremedii bu bunalm yllar, M. 2000 yllarna doru art gstermektedir. Ur97

fada halen trbesi bulunan Eyp peygamberin Smer kkenlilii aktr (Urlu tm kelimeler Smercedir, tepelik yere kurulan yerleim yeri anlamna gelmektedir; Ur, Uruk gibi). Peygamberler ehri olarak onurlanan Urfa ve yresi, M. 2000 yllarna yakn Smer kolonilerinin yaygn kurulduu bir yerdir. Ayn zamanda iki tarihi kltrn, Semitik kkenli gebe oban Amorit gruplarla (srekli Arabistan llerinden kuzeye, Mezopotamyaya akn etmektedirler) Aryen kkenli kuzeyli tarmc Hurrilerin kar karya geldikleri, attklar ve daha ok da Smer kolonilerinde ticarete altklar tarihin kaynak bir yresi oluyor. Smer sistemine kar muhalefetin ok kolay gelimesi bu maddi gereiyle balantldr. ok kltr, ok zihniyet demektir. U noktalarndan olduu iin, denetim ok gl olamaz. En nemlisi, yerleik zihniyetlerin tapnmalar da varlklarn inatla srdrmek durumundadr. Urfa Nemrutuna (Nemrut=Smerce kral unvan) kar genel bunalm dnemlerinde bakaldrnn artaca Hz. brahim efsanesinden de belli olmaktadr. Urfada daha birok peygamber yeri ve efsanesi mevcuttur. yle anlalyor ki, hem dtan emperyalist Smer kolonicilii ve onu temsil eden Nemrut hikayeleri, hem de ilk muhalifler olan peygamberlere ilikin efsaneler, Urfann uzun sren bir mcadele alan olarak rol oynamak durumunda kaldna iaret etmektedir. Urfann corafyas, toprann verimlilii, iklimi, kltrel kimlii ve tarihsel geliimi bu olasl glendirmektedir. Buna birazdan deineceiz. Kuds blgesi benzer bir rol oynayacaktr. Urfa daha ok Smer emperyalizmine kar bu rol oynarken, Kuds daha ok Msr kleci emperyalizmine kar rol oynayacaktr. Her iki yer de peygamber yatadr. Bunlar bir nevi muhalefet merkezleridir. M. 2000li yllardan itibaren bu kent ve yrelerin tarih sahnesinde tek tanrl dinlerin merkezi olarak ne kmalar da bu konumlarndan ileri gelmektedir. Hz. brahimin Kudse doru hicretinden tutalm, sann bakaldrsna kadar bu byledir. b- (O dnemde Urfada egemen olan Abgarlarn say Urfaya davet ettikleri rivayet edilmektedir.) Geen iki bin ylda birok gidi geliin bu iki yer arasnda gereklemesi de bu tarihsel konumlarndan ileri gelmektedir. Tek tanrl dinlerin mayalandklar bu iki merkez, o dnemin kutsallk derecesinde zgrlk umutlarnn yeerdikleri kltr ortamn da temsil ediyorlar. ok kat klecilie kar bu konumlar, bu iki kentin bugn bile kutsal olarak tannmasnn altn98

daki temel etkendir. Rol ok byk olduu iin insanlk hafzasndaki yerleri de byk ve unutulmaz oluyor. Peygamberlik konumunu ar din rtsnden ektiimizde ve arkaik en eski kleci uygarlkla iliki ve elikilerini kurmaya altmzda, daha doruya yakn tanmlamak mmkndr. Tez halinde temel zelliklerini aadaki gibi deerlendirebiliriz: I- Arlkl olarak iki kkl arkaik kleci sistemin barnda gelimekte; hem toplumsal ayrmann dourduu ideolojik kurumlardan, hem de sistemin ar bunalm srecinde ortaya kan kargaa dneminden etkilenmektedir. Sistemin insanln zihni yaps ve ulusal ekillenmesi zerindeki korkun basksna kar maheri bir vicdan isyan biiminde ortaya kmaktadr. II- Bamsz bir ideolojik ekillenmeden ziyade, hakim mitolojiyi veya dinsel (vicdan) anlay gereklikle plak bir biimde elien yanlar konusunda yeniden ekillendirmeye almaktadr. Resmi anlay ve kurumlar ama gcnde deildir. Devrimci yanlar olsa da, hakim zellikleri hep reform niteliindedir. Sistemi yenilenmeye ve daha katlanr klmaya ynelik sonular dourmaktadr. III- Sosyal temeli ayran toplumsal snflarn yoksul kesimleriyle zlen etnik yapnn hakim kesimi dnda kalan blmlerini esas almaktadr. Sistemle tmyle elien kabilelerin nderliine getikleri toplumsal kurumlardan kopan ve yalnzlaan bireyleri de erken eken karakterleri ska gzlenmektedir. IV- Maddi, siyasi bir g gibi hareket etmekten ziyade manevi, moral yan ar basan bir ideolojik nder biiminde ortaya kmaktadr. Daha da gelitirebileceimiz bu hususlar kurumlamann niteliini yeterince aklamaktadr. byk peygamberin zellikleriyle kyaslandnda, biraz da anlam yakalarz. Bu zellikler temelinde Ortadou corafyasnda somut peygamber hareketlerine baktmzda, yol atklar gelimeleri de yle sralayabiliriz: 1- Din anlaylarnda brahim, tevhid (birlik) ad altnda tek tanrya dayanan bir sistemin temelini atmtr. Hz. brahimin tanrs nemli zellikler gstermektedir. Bir kere Smer ve Msr tanrlar birliinden kopmutur. Bir anlamda tanrsal bamszlk kazanlmtr. Bu, insann genelde zgrlk, zelde etnik yapnn, ounlukla kabilenin zgr kalmasyla balantl olup bunu simge lemektedir. Yeni tanrsal kimlik, her iki arkaik sistemin mitolojik ve dinsel yapsna gre kesinlikle zgrlemede bir adm anlamna gelmektedir.
99

2- Tanrsal kimlik tmyle insandan farkl, lmsz ve putlatrlamaz niteliktedir. st dzeyde bir soyutlama sz konusudur. Hem kabilenin totemik din anlay, hem de klelik sisteminin krallk yansmas olan snfsal din anlay alyor. Barnda tm insanlara hitap eden ve zihnin daha gelimi bir aamasn esas alan dinsel gelime sz konusudur. 3- Bu haliyle insan zihniyetinde ileri bir mantk aamasn temsil etmektedir. ok tanrl ve totemli bir kavramlatrma daha ocuka ve mantk asndan geridir. leride dncesi ve vicdan uyanan herkesi barnda toplamas bu zelliiyle balantldr. 4- Daha ok sistemle btnleemeyen, elikileri olan ve zgr hareket alkanlklarn terk etmeyen Aryen ve Semitik kkenli kabile, zanaat ve ender de ksalar mecnun ve dervi diye tabir edebileceimiz kiiliklerin ortamnda baarl olmaktadrlar. zellikle M. 2000lerden sonraki kleci sistemin derinleen bunalm, peygambersel dalgann giderek pe pee ykselmesine yol amakta ve toplumsal hareketin en nemli bir ynn tekil etmektedir. 5- Msr ve Smer merkezi devleti dnda ortaya kan ok sayda kk kent devletii, bu peygambersel hareketlerle yakndan balantldr. En arpc rnek brani Kralldr. 6- Hem sistemin (egemen kleci sistem) karakteri, hem de ataerkil kabile yapsndan tr, kadn ve tanra klt tamamen silinmi durumdadr. zellikle Amorit gruplarn Smerleri siyasetten silmelerinden ve Babil imparatorluk srecinin domasndan sonra bu husus kesinlemitir. Babil Yaratl Destan (Enuma Eli) bunun arpc ifadesidir. Hz. brahimle birlikte tm peygamberler erkektir ve sistemlerinde kadna yer yoktur. Kadnn yeri eytana yaknlatrlmtr. Hz. brahim zerindeki Babil etkisiyle Musa zerinde Msr etkisi kadnn dlanmasnda ok etkili olmutur. Toplumsal gelimede, daha dorusu uygarlk srecinde, kadn M. 2000lerden sonra statsn srekli kaybeder durumdadr. Genel snfsallamayla cins ayrm at ba gitmektedir. 7- Tek tanr fikri, daha sonralar kral otoritesinin pekimesinde en ok kullanlacak olan ideolojik motif olacaktr. Tek tanr=Tek kral adeta bir ynetim forml halinde kullanlacaktr. Halbuki bu fikir balang aamasnda zgrlk gelimede nemli bir adm roln oynad gibi, soyut mant da besleyen nitelikteydi. Bir yerde egemen snf, yeni dinin olumlu tanrsn da zmseyip kendine uyarlam olmaktadr.
100

Peygamberlik kurumunun tarihsel rolnn, arkaik kleci sistemin yumuatlmasnda belirleyici olduuna kuku yoktur. nsanln zihni ve ruhu zerine doa kanunlarn uygulayan tanr-krallar dneminin almasnda, krallarn da hesap vermekte sorumlu olduklar bir byk ve tek tanr olduuna dair gelien yeni dini akmlar Ortadouda yaratlan ikinci byk uygarlk hareketidir. Hem insann mantk yapsnda, hem de devlet ynetiminde tek tanr yasalar yozlatrlsa da, bir ilerlemeyi ifade ettikleri aktr. zellikle din kurallarnn politik yapy da balamas, snrsz g uygulamasn durdurmutur. Dnce yapsnda kkl bir deime, mantn geliiminde nemli bir aamaya denk gelmektedir. nl Alman airi ve filozofu Goethenin ruh alarna ilikin ileri srd iir, ilahiyat, felsefe ve nesir biimindeki ayrmna denk gelen ilahiyat aamas, arlkl olarak peygamberlik kurumunun ykselttii tek tanrl dinlerin egemenlik ana denk gelmektedir. Tarihin tan en byk ve uzun sreli imparatorluun (Smer-Asur, Msr ve Roma) almasnda da tek tanrl dinler adna yrtlen mcadele temel rol oynamtr.
2- Etnik yaplarn direnii ve kleci uygarlk

Douundan kne kadar kleci sistemin srekli boumak zorunda kald bir tarihi hareket tr de, bilin kazanm etnik (kabile, airet) birliktir. Neolitik ada kendiliinden bir yapya sahip olan etnik varlklar, kendiliinden ii snf gibi bir anlam ifade ederler. Varlklarn srdrmek iin bir direni bilincine gereksinimleri yoktur. nk saldran dman yoktur, etnik bilince yol aacak elikiler olumu deildir. Etnik birlik ve direni hedef gerektirir. Bu hedefin hem d kkenli olmas, hem de etnik yapy aan bir snfl toplum tarafndan yneltilmesi, bilince yol aacak elikinin doas gereidir. Yan balarnda ve barlarnda gelien yeni snfl siyasal toplum bu elikiyi dourur. Etnik yapnn st kesimi yeni snfl topluma katlrken, alt kesimi kendini ok ynl bir tehditle kar karya bulur. Balangta snfl toplum birimleri neolitik dnyann okyanus geniliinde birer ada durumundadr. Tehdit zayftr. Uygarlk adalar drt taraftan geliince, bu sefer kendileri adack durumuna derler. Tmyle yutulmamak iin, gzlerini drt amaktan ve direnmekten baka seenekleri yoktur. Halen Ortadou ve benzer yrelerde ok gl olan etnik bilincin altnda bu tarihi gelime ya101

tar. Kleci uygarln emperyalizm aamasna gelmesiyle birlikte, etnik varlklar asndan bilinli etnik gruplar olma dnemi gelmi demektir. Tarihsel geliim asndan bu sreci yle izlemek mmkndr. a- M. 3000 yllarnda kent uygarlna dayal koloniletirme hareketleri, etnik yaplarn kendi blgelerindeki hammadde kaynaklarna ve ticari karlarna sahip kma bilincine yol amtr. Koloni ynetimleri zorla imkanlarna el atnca, bilinlilik, direnii ve ok kanl bir dnemin aln da beraberinde getirmitir. b- in iine nemli maddi karlar girince, hem kendi iinde hem de da kar etnik yapnn yeniden rgtlenmesi, zellikle savunma ve saldr gcne kavumas yeni bir aamadr. Kolonilerde ve emperyalist sava srecinde rendikleri silah teknolojisiyle bir askeri komutanlk oluturmalar kanlmaz olmutur. Ayakta kalmalar ve karlarn savunmalar artk askeri glerine baldr. c- G dengesine ulamak iin, benzer elikilerle kar karya olanlarla bir ittifak kanlmaz olmutur. Bu ittifak tarihte karmza kabileler federasyonu biiminde kmaktadr. Bu durumun sistem iindeki elikilerle birlemesi ve ynetimlerde birok hanedan deiikliine yol almas bu srele yakndan ilikilidir. Bu sre ayn zamanda airetlerin kahramanlk a dediimiz dnemlerine denk gelmektedir. d- Kurulan federasyonlar iki sonu beklemektedir: Ya baarl olup daha fazla merkezilemeye ve kent merkezine sahip bir devlete dnecekler, ya baarszlk karsnda dalp dalara ve llere snarak kendilerini korumaya alacaklar veya hakim snfl toplumun yeni esirleri olarak eriyip gideceklerdir. Tarihin ark bu gereklik karsnda hep byle dnmektedir. Bu, gnmze kadar srp gelmitir. e- Bu tarz airet bilinci snrl ve ilkel bir kavim (millet deil, milliyet) bilincini barnda tamaktadr. Kavim bilinci airet bilincinden sonra gelir ve onun almasyla geliir. Airet bilincinin ok kkl olduu yaplarda kavim bilinci kolay geliemez. Airet yapsnn yetmedii, hatta engel tekil ettii aamalarda veya sorunlar karsnda, milliyet bilinci ve yaplanmas bir adm daha atar. Bu admlar ounlukla siyasi ve askeri niteliklidir. Ortadou tarihinde ve corafyasnda bu zmlemenin nda da somut olarak u gelimeleri gryoruz:
102

I- Semitik kabile dalgalar byk aamada nemli rol oynamlardr. Msr ve Smer uygarlklarnn oluumunda katlmlar belirgindir. kinci aamada daha ok direni gstermilerdir. Arlkl olarak peygambersel nderliklidir. Douda Smerlere kar kp saldran Amoritler, batda Msra direnen ve zaman zaman saldran Kenaniler ve braniler bu ikinci aamay tekil ederler. Son aama feodal slam ann Semitik Arap yaylmas adr. Halen yaylmay Araplar srdrmektedir. II- kinci byk grup, Aryen kkenli olanlardr. M. 3000lerde etnik bilinci ykselen Aryenler, Smerler tarafndan eitli adlarla adlandrlmaktadr. Yksek memleketliler anlamna gelen Hor rit kelimesiyle bu dalgalanmaya genel bir ad verilmektedir. Horritlerin kollar durumunda olan Gutiler, Kassitler, Mitaniler, Urartular ve en son Medler birinci kua oluturmaktadr. Blgede ok gl olan airet bilinci, kaynan bu yllardaki uzun sreli amansz takipler karsnda yaanan direnilerden almaktadr. Airetilik adeta ayakta kalmann ve varln en cra da kelerinde srdrmenin temel arac haline gelmitir. III- Aryenlerin Hint ve Avrupaya dalan kollar (dalm fiziki deil, daha ok kltreldir) daha ok paleolitik (eski ta devri, yabanl dnem) yaplar ykarak, tarmsal devrimi ve neolitik kurumlar gelitiriyorlar. Hedef snfl toplum deil, daha geri ilkel toplumsal yaplardr. M. 2000-1000 yllar arasnda Byk Okyanustan Atlas Okyanusuna kadar Aryen kltr temelinde in, Hint, Trk, Kelt soy gruplarna dayal uygarlk oluumlar, Smer ve Msrn etkilemesiyle birlikte ortaya kmaya ve biimlenmeye balarlar. Yaylmann ikinci byk dalgas dnemi sz konusudur. Asya ve Avrupa uygarlklarnn oluumunda, esas olarak tarm devrimi ve kltrn temsil eden Aryen soy gruplarnn etnik yaplarnn byk hareketlilii belirleyici rol oynar. IV- Bu dnemin dnya apnda en byk gc, Aa Mezopotamyadan kuzeye yaylarak oluan ve daha ok Smer kltrn zmseyip Akaday daha da gelitirerek resmiletiren Amorit kabilelerinin hakim tabakalarnn temsil ettii Babil-Asur mparatorluudur. M. yaklak 2000lerden balayan bu srete, Pers mparatorluunun kuruluuyla M. 550 yllarnda siyasi varln yitirmitir. Bu dnem, zellikle Asur mparatorluunun tarihte ilk defa en kanl bir biimde hakimiyetini tm Ortadouya egemen klmasyla
103

tannmaktadr. Etnik yaplarn temizlenmesinde ilk soykrm denemeleri Asur belgelerinde iftiharla anlatlmaktadr. Gerek Hz. brahimin atalnda kabul gren tek tanrl dini biimler altnda gelien ve arlkl olarak Semitik kabile gruplarna dayal peygamber nderlikli zgrlk hareketleri, gerek dorudan airet bilincine ve nderliklerine dayal Aryen kkenli kabile federasyonlarnn direnileri tarihsel gelimede nemli bir role sahiptir. Sonu olarak; kleci emperyalizme kar gelien ve i ie bir durumu yaayan tek tanrl dini ekillenme altnda ideolojik ve kabile federasyonlar biimindeki politik gelime, klasik klecilik merkezlerini ykp, feodal uygarlk sistemine ulamay baaramamsa da, sarslmasnda ve yeni biimler kazanmasnda belirleyici rol oynamtr. Sistemin yumuamas ve reformasyonunda bu direnilerin varl kesindir. nsanlarn zihniyet ve ruh yapsnda kurtulu ve zgrlk normlarnn gelimesinde de bu byk hareketliliklerin nemi kmsenemez. Adeta bir eya, bir glge haline getirilmi, ezilen ve ynetilen tm gruplarn aclarn dile getirme, isyan etme ve kurtarc arama sreci balamtr. Bu, byk bir aray dnemidir. Ortadou corafyasnda etnik yaplar yannda mistik (gizemli) yaplarn ortaya k aamasdr. Bu yeni tr bir sosyal oluumdur; etnik yapsna bakmadan, birbirlerini gizli tarikatlar temelinde karde kabul eden bir toplumsal dnmdr. Dolaysyla hem kleci snfl toplumdan, hem de etnik toplumdan ayr nc bir toplumsal ekillenme tr insanlk yryne katlmtr. Tarih nemli oranda bu tr toplumsal gruplarn hareketiyle adeta bir din ve mezhepler tarihi ekline brnmtr. Daha sonra temel anlatm halini alacak olan dinler tarihi sylemi bu gelimenin rndr. Artk Ortadou tarihi boydan boya bir din ve mezhep savalar tarihidir ki, ortaada bu doruk noktasna varacaktr. Bu gruplarn geirdii dnmler felsefi nitelikli gruplarn da prototipidir. Araylar din alanndan yava yava felsefe alanna kaymaktadr. Dini, zellikle tek tanrl dini gelimeler nasl mitolojinin barnda geliim gsterdilerse, felsefi yaklamlar da uygarln maddi zeminindeki ve gizemli gruplarn bilinli hareketliliindeki gelimelerden etkilenerek ortaya kmaya balayacaklardr. Kleci sistemin reform ihtiyac ve insanln zihni ve ruhi yapsndaki geliim, dnce biiminde felsefe ana geie zorlamaktadr.
104
HALK CUMHURYETNE DORU 3- Felsefi dncenin geliimi ve uygarlk (Zihniyet ve ruhsal gelimenin ksa tarihi)
nsann zihniyet yapsndaki gelimeler toplumsal dzeyle ilikilidir. phesiz tr olarak insanda beyinsel gelime iin, grtlak yapsnn belli bir fizyolojik dzeye gelmesi nkouldur. Ama dnce ve ses organlar ne kadar gelise de, toplumsal varlk haline gelmedike atl kaldklar ve gelimi bir primat olmaktan teye gidemedikleri deneyle dorulanmaktadr. Dnce ve sesten dile gei, kesinlikle toplum halinde yaamayla ilerlemekte ve niteliksel sramalara uramaktadr. En dar ve ilkel toplum biimi olan klan dzeyine denk gelen, snrl birka dnce imgesi ile dile getiri tarz olarak da baz jestler, iaretlerdir. Dilin ilk biimi iaretlemelere dayanmaktadr. Jestler ve mimikler henz kelime halindeki ses dzenine gemekten ok uzaktr. Toplumsal yaamn ortaya kard g ve vazgeilmezlik kendini kantladka ve pratikleme beyne yansdka, dnceden dile doru bir gelimenin de hzland ok iyi bilinmektedir. nsanlk tarihinde bu gelimeye ilk ve en byk devrim de denilmektedir. Toplumsal gelimenin rn olan, her ey olarak tanmlayabileceimiz kltrel varlk fizik, bitki ve hayvanlar dnyas olgusundan sonra drdnc bir olgu olarak kesinlik kazandka, dnce ve dilin maddi zemini olarak gereken temelin doduu biiminde anlam kazanacaktr. Bu oluumda dnce ve dilin gelimesi pasif bir yansma deildir. ok sk bir diyalektik ba halinde toplumsal yaamn srdrlmesi bu ilk devrime dayanacaktr. Toplumsal diyalektik onun kltrel varlyla dnce gc arasndaki iletiim tarafndan belirlenecek, gelime kanunlar olarak hkm ifade edecek ve pratiklemeyle yenilenip srecektir. Bu gc gsterdi mi, hkmn ve yasann iledii en yakn toplumsal g iinde eriyip dalacaktr. Bu, tm toplumlar iin genel bir gelime yasas olup, tarihi diyalektik maddecilik (zdekilik) olarak adlandrlmaktadr. Bu erevede insandaki zihniyet gelimelerinin birka nemli gelime aamasndan getii grlmektedir: a- En uzun sren zihniyet yapsna dayal dnce tarz, insanla rn her eyi kendileri gibi canl dnen varlklar olarak imgeledik leri dnemdir. Fiziki, bitkisel ve hayvansal doadaki her nesnenin canl ve dnen bir varlk olduuna inanlmakta, yle sanlmakta105

dr. Bu inanlar konusu cansz eya olunca fetiizme ve ilk aamasnda tm varlklar kapsayan ruhulua, animizme kadar genel bir yaygnlk gstermektedir. Tm ilkel topluluklarda bu dnce tarzna rastlanmakta, zce doa canl dnlmektedir. Aslnda bu ilk insanln dnce tarz yanl da deildir, fakat kendiliinden her eye genellenince, byk bir yanla dlmektedir. Canllk, phesiz doal gelimenin, belki koullar altndaki maddenin karmak organizasyonunun bir sonucudur. nsan bu anlamda dnen maddedir. Ama organizasyon kazanmas; enerjili en kk madde paracklarndan kuasarlarn, kuasarlardan galaksilerin, galaksilerden yldzlarn, yldzlardan gezegenlerin, gezegenlerden uygun atmosfer, su ve kara paralarnn oluumuna, oradan tek hcreli canlya ve bitki ve hayvanlar dnyasna, byk bir evrim tarihinden sonra toplum olgusunun oluumuna kadar, milyarlarca yllk bir gelimenin en son rn olan dnen varlk olarak insan a kadar ok uzun bir sreci kapsamaktadr. Bu anlamda insan, canllk ve dnce gcne ulam madde demektir. nsan yalnz maddedir denilmez, dnceli maddedir denilir. Demek ki, ilk insan esasta yanl dnmyor; kendisi canl olduuna ve dndne gre, ilkesi her eyin yle olmas gerektiidir. Bu ilke aslnda klk deitirerek srmektedir. Benmerkezcilik ilkesi de diyebileceimiz bu ilke klanclk, kabilecilik, eflik, hanedanclk, devletilik, zel mlki yetilik, dincilik, bireyciliin her tr kategorileri biiminde srp gitmektedir. Bu dnce tarz amanizmi, bycl dourmaktadr. amanizmin ve bycln z, etkilemek istedikleri olgular ve olaylar maketlerine dayal ritel (bir nevi ibadet, tren) dzenlerle istedikleri duruma getirme denemeleridir. Bir nevi bilimin, eyann yasalarna uygun olarak gerekletirdii deiimi, aman veya bycler ocuka bir saflkla gelitirdikleri oyun dzenleriyle gerekletirmek istemektedir. Bu dnce tarznn uygulama biimleri ok sama gibi gelebilir. Ama deiim iradesini ortaya koymas asndan, byk ve ileri bir gelime aamasdr. Bir defa olgular arasndaki ilikiyi dnmekte, mdahale etmekte ve sonu alacana inanmaktadr. Bir de aman ve bycnn bulunduu dnemin ve topluluklarn en younlam dnce ve ruh geliimine sahip, pratikte de zellikle avclk ve toplayclkta kendini kantlayan kiilerden ktn gz nne getirdiimizde, ne kadar zor ve nemli bir misyonla
106

kar karya olduklarn anlarz. Kendimize gre deil, dnemin amansz yaam koullarnda bir umut olmann bile kendi bana toplumu ayakta tutmakta ne kadar nemli bir ilev grdn kyaslayarak bunlara anlam verebilmeliyiz. Bunlar bir anlamda ilk bilgin ve pratisyenler roln oynamaktadr. Bu dnce tarznn dier bir zellii, tanr ve dolaysyla din aamasna henz ulaamamasdr. Daha dorusu bu tarz, insanln gnmze kadarki mrnn yzde doksan sekizini igal eden ilkel klan ve kabile dzenlerinin dnce veya inan yapsn, dolaysyla ilk dinini tekil etmektedir. Bu anlamda dnsel gelimenin ilk rgtl ve kurumlam ifadesini amanizm veya byclk olarak deerlendirmek mmkndr. Bu kurumlarn yenilenip srdrlmesinde nclk gibi bir rol oynamaktadr. amanlar, temsil ettikleri topluluun nde gelen ailesi olarak giderek nem kazanmlardr; bu rol ata veya anaerkil kabile dzenlerine geite de nde gelen bir etkendir. Toplumun eitlik dzeyi ve retim koullar, kadn-erkek arasnda bir stnle fazla imkan tanmamaktadr. Yaamlarnda en ok ilikide bulunduklar eya, bitki veya hayvan simgeletirmektedirler. Bir nevi klann soyad, kimlii olarak yaplan bu adlandrmaya totem denilmektedir. Ona gsterilen sayg ve inan, aslnda kendi varlklarna ve atalarna ballklarnn sembol ifadesidir; kimliklerinin ve glerinin farkna varmadr. Bu uzun dnemin inan yapsnda z olarak her eyde genel canlla inanlmakta, pratikleriyle ilgilendikleri nesne, eya, bitki ve hayvanlarla kurulan ilikiye kutsallk atfedilmekte, buna mana denilmektedir. Mana, bir bakma uratklar nesnelere emekleriyle geen deer oluyor. Buna totemle simgeletirerek sahip klmakta, tapnlmaktadr. Totemden sonra ok tanrclk dinlerine geilecektir. b- Tarm ve evcilletirme devrimi dnce biiminde de srama ya yol amaktadr. ne kan varlklar; toprak, ekilen bitkiler, meyve veren aalar ve ok ynl yararlanlan evcil hayvanlardr. nsann dikkati, kendilerine en ok yaam olanaklar sunan bu varlklara ynelecektir. Tanmak isteyecekler, emek verecekler, kutsayacaklar, onlarda olaanst zelliklerin varlna inanacaklardr. Bu arada tarm yapmak ve hayvanlar beslemek iin mevsimler, gne, yamur gibi olgular vazgeilmez varlklar olarak anlaldndan, bunlara daha ok balanacaklar ve kutsayacaklardr. Kendi toplumsal varlklarna anlam veren ve zenginlik katan, bu olgulardr. Hayati nemle107

rinden tr bu olgular dier tm varlklara gre zel isimler kazanacaklar ve giderek tanrlatrlacaklardr. Totemden tanrya gei, neolitik ala derinden balantl, dnce ve inan yapsnda byk bir aamadr. nsan zihniyetinde doann doruya daha yakn tannmasnda, zelliklerinin kavranmasnda, ksaca bilgilenmede en verimli bir dnemdir. Tarihin gnmze kalan byk dil gruplar bu aamann rndr. Arabistan ve Kuzey Afrikada Semitik dil grubu, Hindistandan, Avrupa ve Amerikaya kadar Aryen kkenli Hint-Avrupa grubu, bu hattn daha kuzeyinde Fin-Uygur veya Ural-Altay grubu, KafkasBask-Akdeniz grubu arlkl olarak bu dnemde olumutur. Aryen kltr, tarm devrimini gerekletirdii iin en geni etkiye de sahip olan gruptur. Temel dnce kavramlar kken olarak topraa dayal yaama ne kadar balysa, bu dil grubunda ad kazanmtr. Tarm ve hayvanclk dneminin baat gc kadn olduundan, dnce ve dilin geliiminde kadnca bir tarz damgasn vuracaktr. Halen birok dilde bu n veya arka ek kullanlmaktadr. Bitki yetitirilmesi ve hayvanlarn evcilletirilmesi, arlkl olarak bir anlamda kadnn dnce ve pratiklerine bal olduu iin, hepsini douran Ana Tanra olarak nem kazanmasna yol aacaktr. Kadnn ok yaygn ve hakim tanra olarak nem kazand, bu dnemden kalma, adeta her neolitik yerleim yerinde bulunan kadn heykellerinden nete anlalmaktadr. O, bereketli topraklarn benzeri olan, douran ana tanradr. Kadn byk bir kutsallk kazanyor, eski totem dinini ikinci plana dryor, kendi kltn egemen klyor; Gne, Ay Yldz gibi gksel deer atfediliyor. Aryen dilinde , Stark hem tanr, hem kutsal byklk, hem de yldz anlamna gelmektedir. Tek bana star kavramlamas bile bu dnemin din gerekliini tantmaya nemli bir aklk getirmektedir. Hayvanlardan boa, inek, kei, domuz nem kazandklarndan, tanrsallatrmada bunlarn figrleri kullanlmaktadr. Tanralarn olduu yerde onlar da vardr, onlarla ortaktr. Boa, Apis olarak en nemli Msr tanrlarndandr. Horoz, kei yine kutsal varlklardr. nek halen Hindistanda dokunulmazdr. Buday ve dar gibi bitkiler, mee ve asma gibi aalar da tanrsal kaynakl kutsall tayan varlklar arasnda nde gelen nimetler olarak anlmaktadr. Daha nceki dinlerde yaygn olan mana gc, daha az sayda, ama nemleri bata gelen varlklara tarlmakta, ok
108

sayda totem saylarla olduka snrlandrlm tanrya indirgenmekte, en byk varlk ise douran gcn sembol tanra ana olmaktadr. Blgesel dzeyde tanra isimleri de ortaya kmaktadr. Erkee ilikin tek bir heykele rastlanmamaktadr. Erkek daha ok ana tanrann kucanda bir oul-e dzeyinde anlam kazanmaktadr. Mitolojideki tar-Dumuzi, sis-Osiris, Afrodit-Adonis, Kibele-Attis ikilisi, neolitik a kaynakl ana tanra kltrn temsil edip, tm insanlk kltrnn temelinde bir anlama da sahiptir. Burada anlalmas gereken en nemli husus; kadnn kutsall ve nderliiyle, erkein bir ocuk uysallnda kadna ballnn uzun bir tarih ncesi dneminin yaand gereidir. c- ehir devrimi toplum yapsnda olduu gibi dnce yapsna da yansyan kkl deiimlere yol amtr. En byk yenilik, doal srelerdeki yasalarla toplumsal gler arasnda direkt bir etkinin olmadnn anlalmasdr. Bireysel eylemliliklerle doal srelerin etkilenmeyeceine ilikin bir zihinsel seviye kazanlmtr. Artk byclk ve amanizm eski nemini yitirmitir. Yeni dinsel e, ehrin etrafnda ina edildii tapnak ve rahibidir. Belki de byclk ve amanist etkiler rahipte toplanmtr. Karmaklaan topluma yeni ve disiplinli bir dzen gerekmektedir. Her zaman kutsal bir nem verilmi olan dzen iin yeni bir kutsallk kayna gerekmektedir. Smer rahibi bu dzeni Mezopotamyann duru ve dzgn hareketli gnde bulmutur. Gkte harika bir dzen srmektedir. En kutsal dzen gk dzeni olduuna gre, yeryznde esas alnmas gereken dzen de odur. Gk cisimlerinin dzenli hareketi toplumda insan hareketleri iin de esas olmak zorundadr. Buna hi kar gelinemez. Bu dnlemez bile. Buna ciddi olarak ve ok gl bir inan da sz konusudur. Yani tanrlar saylar biraz daha azalarak, gk ve onu tekil eden varlklar yanstacaklardr. Aslnda insan zihninde buna denk bir kavramlatrma dnemi de domaktadr. nsan dncesi g kazanmtr. Yeni retim tarz nemli oranda art-rne yol amtr. Zamann sadece zihni tasarmlarla uraarak geirecek kiiler iin, bu fazladan rahatlkla pay ayrlabilecektir. Bu devrimde nc rol oynayan rahipler iin, bu fazlay tapnakta ambara doldurmak byk bir gvenceyi beraberinde getirmektedir. rn fazlal rahip etrafnda oluan yeni snf iin de bir gvencedir. Bu, yneten ve giderek mlkn sahibi olacak olan snftr. deolojik yansmas, gk tanrsal glerinin yeryz temsilci109

liidir. Zigguratlar, tanrlar birliiyle temsilcilerini birletiren karargah gibidir. En st katta rahip srekli tanrsal ilerle urar ve yeni kehanetleri buradan gk cisimlerine bakp karrken, alt katta da kullar iin mutlak uyulmas gereken tanrsal hkmleri aklamakta, ibadet etmelerini salamaktadr. Yeni dinsel devrim, karargahnda ahane bir biimde baarlmtr. Doal gleri temsil etmek kadar, toplumun adlarna ynetildii bir tanrlar dnyas mkemmel bir biimde kurulmutur. Egemen snftan nce veya onunla birlikte senaryosu yazlp, tiyatrosu tm zihinlere ve ruhlara kutsal bir ibadet biiminde nakedildikten sonra, artk hakim snf btn grkemiyle tanrsal bir ehreye brnm olarak kullatrlm hizmetilerine grnebilir. Byk bir ikiyzllkle olduu kadar, byk bir inanm-inandrlmlkla tm zihinleri ve ruhlar ileten ve teslim alan yeni dnce ve din mekanizmas, mevsimsel kalplar halinde tekrarlanp deie dne gnmze kadar gelecektir. Ortadou insanlarnn genlerine ok gl kaznan ve belki de halen gcmz kadar gszlmzn de temelinde yatan, bu dzen inanc ve toplumsal tre gereidir. Adna hangi dini, hangi dnceyi koyarsanz koyun, temeli byle salam atlm ve eski deirmen talar gibi halen zihinlerimizi ve ruhlarmz ten de bu dzen dncesi ve inanc arkdr. Smer dnce ve inan tarz, farknda olunmasa da, insanln zihni ve ruhsal yaps zerinde dolayl da olsa etkisi halen gl, global deeri olan bir sistemdir. Smerler birok din ve dnce biimini deiimden geirip kendi koullarna uyarlayarak farkllatrmlardr. Yine dnem itibariyle felsefi dnceden bilimsel dnceye kadar temel diyalektik bann ileyiiyle bu ynl dnmleri balatan temel kaynaktr. nsan dnce ve ahlak yapsna ok gl bir dzen normu yerletirmitir. Daha nceki dzenlere gre uygarl mmkn klan gte bir dzen kalbdr. Yazyla ve edipleriyle kurumlamasn gl yrtt iin, ezici bir stnlk kurabilmitir. Sanatla, zellikle mzikle tam bir ahenk birlii kurularak, bu alanda da gnmze kadar yaamla mzik arasndaki uyumu en gl ifade eden bir tarzn sahibidir. Din mziinin de ana kaynadr. Bu dnce ve inan tarznn en tehlikeli yn ise, ok gl dogmatik zelliidir. nsan zihniyeti zerinde kurulan bu dogmatizm, eitli dnmler geirerek gnmze kadar gelen tm dogmatik dnce ve inanlarn temelinde yer almaktadr. Kleliin oturmasnda
110

ve kurumlamasnda, bu dnce ve inan tarznn, dier bir deyile dini anlay ve uygulamann etkisi altnda, bilgiden bilime ve felsefeye ykselmek ok zordur. Uygarlk tarihinde yle genel bir kural vardr: Bir toplumsal tarz en ok gelitiren kltr, deiime en ok direnen kltr tekil edip, z kltrn kolay kolay brakmayacaktr. Ortadou, bu kuraln acsn ekmektedir. Avrupann kapitalizm uygarlnn arpc serpilmesine yol amasnn Ortadou tarz uygarl yaamamasyla balantl bir sonucunun bulunmas ne kadar doruysa, bunun tersi de bir o kadar dorudur. Yani kleci uygarln ruh ve zihniyet zerindeki derin etkisi, kapitalizmin zihniyet ve ruhunun zde olduu gibi kolay zmsenip kurumlamasn zorlatrmaktadr. Tpk anakkn yeni filizlere yol amas olas iken, tersinin, yani yeni bir filizlenmenin anakk zerinde tutunup kk salamamas gibi. Tarm devrimini douran Verimli Hilal blgesindeki kltr iin, bu daha derin etkiler brakan bir husustur. Bu blge halen neolitik kltrn gl etkileri, alkanlklar ve gelenekleri altnda yaamaktadr. Fakat u da kesindir ki, nasl tarm-ky devrimi olmadan ehir devrimi ve kleci uygarlk mmkn olmazsa, kleci uygarln bata ehir ve snfl toplum yaps ile ideolojik elerinin varl olmadan da felsefi dnce tarzna ulalamaz. Diyalektik ileyi asndan, felsefi tarzn savamyla doacak dnce tarz kleci tarzdr. Burada felsefenin elikisi neolitik kltryle deil, snfl toplum kltryledir. Yine felsefe snfl toplumun yol at fazla rne dayal refah ve bo zaman ihtiyacn da kleci sistem iinde bulabilecektir. Zt kutbunu ve eliik gcn kleci sistemin deer ve yasalaryla arptrarak gelitirecektir. d- Felsefi dnce, mitoloji ve din dogmalarna dayanmadan, do a ve toplum gereklerini aklama abas olarak tanmlanabilir. nsan zihninin bu seviyeye gelebilmesi, toplumsal gelimenin rndr. Birey zihninin felsefi dnceye cesaret etmesi ok byk bir zgrlk admdr. nsan ilk defa kendi varl hakknda kendine dayanarak aklama yapmaktadr. Yaklamn kendisi yerleik dogmalar paralama giriimidir. Tek ilahl din nasl totemik putlar ve tanrlar kurulunu aarak zihniyet yapsnda kkl deiimlere yol atysa, felsefi dnce de tanrsz veya tanry ie kartrmadan da bunun yaanabileceini kantlayarak, dnce tarihinin en byk devrimini yapmaktadr. Mitoloji ve dini dogmaya dayal toplumsal zihniyet, tam klelemeye veya ancak kendini mutlaka birilerine dayayarak ve adaya111

rak yaanabileceine duyulan inantr. Bu zihniyet yapsnda dogmadan, inan ve ibadet tarzndan uzaklamak veya dlanmak lmle, bitimle zdetir. Bu, en byk cezadr. Dogmatik ideolojinin gc de, gszl de bu zelliinde yatmaktadr. Bireyi toplumun sorgusuz sualsiz mutlak bir tabisi olarak balyor. Bylesine bir ideolojik yaplanmada toplum, inand simgeler ve deerlere atfettii gler vastasyla kendini gl hissedebilir. Ama bir bunalm srecinde alternatif retecek bamsz bir zihni yap olmadndan, o toplum ya kecek, ya ok daha geri toplum biimlerine savrulacak, ya da hakim ve ilerde bir g tarafndan asimilasyona alnacaktr. Ortadou toplumlarndaki gl dogmatik zihniyet yaps tm bu sonular gzler nne sermitir. rnein Smer toplumu o olaanst yapsna ramen, bunalm srecinde basit l ve da kabilelerine yenilmekten kurtulamamtr. Msr ayn akbete uramtr. Grek ve Roma da, belli bir felsefi temele sahip olmalarna ramen, esasta kleci toplum zihniyetinin genelde yol at tutsaklk sonucu zlm, yklm ve dalmlardr. phesiz bunun altnda retim tarz zerinde kleci mlkiyet ilikileri esasta belirleyicidir. Ama tm toplum yapsna egemen olan ideolojik yap, direnerek aama kaydetme temelinde k yapmasn engellemitir. deolojik yapda kszlk, zmszlk ve dalmadr. te dnceye hakim olan dogmatik yap bu nedenle toplumlar iin en zmsz ideolojik engeller olarak rol oynar. lka kleliinin o kadar uzun srmesi de, toplumun ideolojik yaps zerinde kurduu dogmatik dnce hakimiyetiyle yakndan balantldr. Yine bu nedenle zellikle peygambersel klarn byk deer kazanmasnn ve bir tanesinin bir devrimci hamleyle zde klnmasnn nedeni de, kar kt dogmalarn yapsnda at deliklerdir. Hz. brahim devriminin bir put krmayla balantl olmas, Hz. Muhammedin ilk hedef olarak Kabe putlarna ynelmesi, hatta Musann en byk fkesini altn buza tapclar na gstermesi, bu nedenle ve kendi dnemleri iin belirleyici bir neme sahiptir. Doay hedeflemek, paralamak, bu devirler iin bir devrim demektir. Kleci uygarln dou merkezlerindeki bunalm ve zmszlk, grld gibi bir yandan daha yumuatlm ve etnik bilinci glendirilmi evre devletiklerine yol aarken, dier yandan ideolojik planda tek tanrl dinlerle mistik araylarda k bulmaya abalamaktadr. Felsefe zellikle mistik gruplarn artt ortamda geli112

meye daha elverili olmaktadr. Resmi kleci ideolojiye gizli bakaldran grup deneyimleri de diyebileceimiz bu gruplarda serbest dnme imkan daha fazladr. Belirgin dogmalara sahip olmaktan ziyade, yeni balanlacak, zihin ve ruhlarn tatmin edecek ve korkularn atracak bir deerler sisteminin aray iindedirler. Bir nevi ilka tarikatlardr. Felsefi dnceye yol aan dier nemli bir etmen, retim aralarndaki gelimelerdir. lk kleci uygarlklar esasta tun ann zerinde ykselmilerdir. Tun zerinde kurulan mlkiyet, bu madenden yaplan tarm, zanaat ve askeri aralar, kleci snfn eline muazzam bir glenme imkan vermitir. Merkezin dnda ok snrl bulunan bu aralarn ktl, etnik yaplar gsz brakyordu; elde ettikleri oranda da direnmelerinde baarl oluyorlard. Fakat M. 1000lerden itibaren yaygnlaan demir teknii byk bir demokratik etkiye, nfuzun yoksullara dek geni bir kesimin eline geecek kadar bir yaygnlamasna yol at. Demir tekniiyle retim ve savunma en ileri boyutlara vard. Bu hem bolluk hem gvenlik anlamna geliyordu. Gvenlik ve bolluk hem refaha hem de bo vaktin artmasna yol ayordu. Felsefe de zaten byle bir toplum zeminini n art klar. Felsefi dncenin byk klasiklerinin M. 5. ve 6. yzyllarda ortaya kmalar kendiliinden olmayp, ilka kleci toplumunun ideolojik yapsndaki paralanmalar ve temel retim aralar (demir, tun aralar) zerindeki tekellerin krlmasyla balantldr. lkan son dnemi de (M. 5 ve M.S 5 aras) diyebileceimiz kleci sistemin klasik a ayn zamanda byk filozoflarn ortaya kt, retilerini gelitirip kurumlatrdklar felsefe a anlamna da gelmektedir. Bu dnemin r aan filozoflarndan adlarna okul brakm olanlar yakndan tandmzda, insanlk iin yeni zihniyet ve ruh aamasnn ne anlama geldiini de daha iyi anlayacaz.
I- Zerdt ve Zerdtlk Zerdt her ne kadar peygamber olarak deerlendirilmekteyse de, duruu filozofa daha yakndr. M. 1000 yllar ile 6. yzyl arasnda yaad tahmin edilmektedir. Tarm devriminin gl yaand Kuzeybat randa doduu kabul edilmektedir. Tarm ekonomisine ak derecesinde baldr. Bir anlamda neolitik kltrn dourduu etkilerle varl ve kiilii arasnda bir ba kurulabilir. Emei, reti113

mi, helal kazanc esas almaktadr. Yeile kutsallk atfetmekte, hayvanlar korumay esas almaktadr. Hayvanlar kurban etmeyi men etmi, glerini iftilikte deerlendirmeyi, st ve yalarndan yararlanmay yeterli bulmutur. Zerdt ilkel Aryen inan sistemini esasl bir reformdan geirmitir. l tanr sisteminden tek tanrl sisteme doru bir sreci balatt oranda peygamberdir. nk o da Hz. brahim gibi ok tanrl dinden tek tanrl din arayndadr. Hz. brahim daha ok Semitik kabileler iinde bunu gelitirirken, Zerdt Aryen kabileler iinde gelitirmektedir. Dnemin temel Arya tanralar olan ndra , Mitra ve Varuna dan Ahura Mazda adnda (Hz. Allah) bir tanrya gei yapm, bir anlamda ran, Medya ve Anadolu tek tanrclna doru bir aama yaptrmtr. Cennet, cehennem, srat, melekler, gk katlar, maher, byk mahkeme, iyilik-ktlk terazisi gibi birok kavramn oluumunda rol sahibi saylmaktadr. Kadna ise stn deer bimektedir. Temizlik yine ok nem verdii bir konudur. O bir anlamda tarmn, helal kazancn, iffetli ailenin, iyi dzenlenmi evin, z savunma dnda iddete kar olmann peygamberidir. Filozof yannn temelinde ise, byk ahlaklyla karanlk ile aydnln, iyi ile ktnn srekli mcadelesi biiminde, ztlarn birlii ve kartl eklindeki diyalektik ilke yatmaktadr. lk defa insan iradesinin zgrln tanmtr. nsan iradesine zgrlk tanmak, o dneme kadar hep tanrya zg dnlen yaratcla insann da sahip olmas demektir. Bat dncesinin z olan bireysel yaratclk, Zerdtn en nemli felsefi yandr. zgr iradeyi esas almak felsefenin balangc ve kul anlaynn reddidir. retisi tam da bu noktada dinle felsefe arasnda bir gei durumundadr. Dinle felsefe arasnda yol ayrmn temsil etmektedir ki, bu ok byk bir gelime anlamna gelmektedir. Yaplan aratrmalar hem Dou (Hint, in) hem Bat felsefesinin oluumunda, iki atall gelimenin balangcnda ve balatcs olarak rol oynadn gstermektedir. yle anlalyor ki, bu ynl kaynak roln daha derininde, Smer kltryle Arya kltrnn st dzeyde bir sentezi yatmaktadr. Medya, yani Zagros ve Toros sistemlerinin verimli vadilerle birletii bu lke, hem Smer ehir devriminin, hem de neolitik tarm-ky devriminin birleme noktasdr. Zerdt bu mirasn bir sentezcisi olduu kadar, onu st dzeyde bir dnme, byk bir reforma uratarak, hem ilka kleciliini yumuatp manta daha uygun kla114

sik a dnemini balatma, hem de tarm toplumunun kullatrlmam iradesini zgrletirip felsefeye ak bir yolu ama misyonunu temsil etmektedir. Tek tanrl din peygamberliiyle zgr iradeye dayal filozofluun i ie gemiliini bylesine bir uygun corafyada btnlemi tarihin en derin iki kltr varlnda aramak en gereki yaklamdr. Zerdt zerinde aratrma ve younlamalarn byk nemini en iyi kavrayan kiinin byk Alman filozofu Nietzsche olmas tesadf deildir. Ortadounun, Mezopotamyann yitik irade ve moral deerlerinin kaynan ararken Zerdte ynelmek, salt bir bilim merakndan teye, zgr bir toplum felsefesine ve en temel bir yann oluturan diriltici ahlak anlayna ulamann kaynana erimek, benliini tarihte adeta yeniden kefedip gncelletirmek ve yaamsallatrmak anlamna da gelmektedir.
II- Budizm Hint rahip (Brahman) devletinde en byk reformcu rol Budha oynamtr. Kendisi bu sistemin bir prensi konumundadr. Muhtemelen yaad ar yenilgi veya kaybetmelerden sonra, byk aclar iinde geen bir yaam tarzna tank olmutur. Adeta cennetten cehenneme bir d gibi yaanlan durum, onu byk bir younlamaya gtrmtr. Bu tecrbe ona Brahman kleciliinin acmasz yanlarn ve ok kat snf farkllamasnn sonularn arpc olarak gstermitir. Hint kast sistemi o kadar acmasz ve katdr ki, insan kurban etmeyi geen yzyla kadar srdren ve halen kastlar aras kltr farkn koruyan birok zellii devam ettirmektedir. Snfl toplumun kat ve ok zgn bir biimini yzyllarca olduu gibi yaamtr. Budhay anlamak asndan, snfl toplumun bu rneinin insann zihniyet ve ruh yapsndaki yansmalarn deerlendirmek nemlidir. Bir yandan grlmemi bir ihtiam ve sefahat, dier yandan insandan saylmayan ve hayvanlar gibi kurbanlk olarak yetitirilen, alnp satlan en aa tabakadan insanlar. Byle bir sistemin byk bir trajedinin ve aclarn kaynan tekil edecei aktr. Budha bu sistemin rndr. Felsefesinde tanrya yer olmad gibi doay da esas almaz. Yaratc ve yaratlanla pek ilgilenmez. zm arad esas sorun acl dnya gereidir, toplumun acl yaam zellikleridir. Daha sonra Budizm ad altnda gnmze kadar Gneydou Asyada nemli bir topluluun yaam felsefe115

si olarak varln srdren bu reti, temel toplumsal zellikleri asndan bir ahlak felsefesidir, bir ahlak reformudur. Temel formlasyonu yle ortaya konulmaktadr: a- Dnya, toplum aclarla doludur. b- Aclarn kaynanda iddetli arzular, korkular ve cehalet yatmaktadr. c- Aclardan kurtulmak mmkndr. Bu abada en yce mertebe Nirvana ya (bir nevi tanr, cennet, mutluluk an) ulamaktr. d- Bunun yolu Y oghidir (bilgiyle aydnlanmak, i younlama ve bunun iin gerekli birok yol, yntem). Ak ki, kleci Brahman kast sisteminin dier ilk rneklerde de grdmz Msr, Smer gibi insan zihni ve ruhsal yaps zerinde kurduu kaskat egemenlii yumuatlmak istenmektedir. Budhann kendisinin Brahmanlarla atmal olmas bununla ilgilidir. M. 5. ve 6. yzyllarda Greklerden ine kadar yaanan toplumsal reform srecinin bir halkas konumundadr. Zerdt geleneinden etkilendii gibi, her iki taraf, Dou ve Baty etkilemitir. Misti sizmle (tasavvuf) yakn balar vardr. ilecilik, arzulardan kesilme, yalnz yaam gibi yntemler egemen-smrc snfn snr tanmaz bencilliini kavrama ve onu snrlandrma gereini ortaya koymaktadr. Bylesine yaam deneyimleri nefsi terbiye ettii gibi, beraberinde igr, ariflerin bak as, fazlalklarn kr ettii vicdana geli, doal dengeyi gereki gzleme gibi bir esinlenme yntemiyle renmeye yol amakta, vicdan rahatln dourmaktadr. Budha retisi Gneydou Asya kleci uygarlnda Brahmanlarn tanrsal egemenliini krd gibi, daha mantkl bir sistemin olumasnda rol oynamtr. Dogmalarn payn snrlandrrken, akln ve vicdann payn sisteme tarmtr. nsanlk tarihinde byk bir ahlak reformcusu olarak rol oynamtr.
III- Konfys inde Budhann roln oynamtr. Ayn dnemde, M. 5-6. yzyllarda yaad tahmin edilmektedir. in monarisinin dalmasyla bu yzyllarda byk bir kargaa yaanmaktadr. Eski grkemli dnemin anlar (M. 1500-700 aras), dalma ve bozulmann nedenleri zerine dndrmektedir. Doal yolun (Tao) tekrar nasl kurulmas gerektii sorgulanmaktadr. Bu arada unu belirtelim ki, bu dnemde en ok kullanlan bir kavram (yasa, yol, eriat anlamnda)
116

olan inde Tao , Hintte Dharma , Smerde Me, Msrda Maat , Greke Moira szckleri esasta uygarln temel zellikleri anlamna gelmektedir. Yaam mutlaka bu temel zelliklere gre olmaldr. Byle olmad m, sistemin ve dzenin bozulmas kanlmazdr. Bu yzyllarda byle bir durum yaanmaktadr. Dzenin temel yasalaryla uyumayan, dier bir deyile artk ilk rneklerin (paradigma) ald, yenilerin daha yerine konulamad bu dnemin reforma uratlmas kanlmaz olmaktadr. Rahip devletin dogmalar ile sistem yrtlememektedir. Verilen yant; kk devletler (adeta kleci beylikler diyebileceimiz paralanma dnemi), mistik gruplar ve byk felsefi retiler biiminde olmutur. in uygarlnn payna den belirgin isim Konfys oluyor. Be temel ilkesi unlardr: a- Ynetici yneticiliinin tam gereklerini yapmaldr. b- Kadn eliinin tam gereklerine gre yaamaldr. c- Oul babaya tam balln gereklerini yerine getirmelidir. d- Kk karde byk kardee tam uyum gstermelidir. e- Herkes arkadaln gereklerine uymasn bilmelidir. Reformasyondan ziyade restorasyona (yeniden eskiyi kurma) benzemektedir. Konfyste din hi yoktur. Sadece toplum ve siyasi dzen sorunu vardr. Bozulan siyasi ve toplumsal dzen nasl yeniden kurulacaktr? Burada da en ok zerinde durulan husus, kurumlar aras ilikilerin yeniden kurulmasndan ok, sadece bireylerle uramaktr. Yani Konfyslkte da temel sorun ahlakidir. Ahlaki dzen tam kurularak dzen oturtulmaya allmaktadr. Bireyler aras yaam kurallarnn nasl olmas gerektii ar biimde en ince hususlara kadar belirlenmeye allmakta, adeta kl krk yarlmaktadr. Bu zihniyetin halen in toplumu zerinde byk bir etkisi olup, in karakterinin ve alkanlnn da znde yatmaktadr. Mistik karakterde bir reti olup, uygarln genel geliim seyrindeki rol inkar edilemez.
IV- Sokrates ve toplumsal felsefe a Mezopotamya ve Msr merkez ilka klelii, uygarlk snrlarn Asyann dousundan bat ucuna kadar yaymt. Grek ve Roma kleci sistemi bu zengin miras zerinde ykselme srecindeydi. Demir temel retim teknii olarak refaha geni katkda bulunuyor, orta snfn genilemesine yol ayor, iletiim ve okur yazarlk artyordu.
117

nsanlar kendilerini daha gvenli hissedecek koullara sahiplerdi. Bat Anadoluda Sard kentinden ran mparatorluunun bakenti Persepolise kadar rahatlkla yolculuklar yaplyordu. Msr ve Babil rahiplerinden ilkan kltrel ve ideolojik birikimlerini alabilirlerdi. Dounun gnmzde Bat merkezlerinde bilim ve kltr renmek iin yaad srecin tersi geerliydi. Yksek bilim ve kltr merkezleri Babil ve Msrdayd. Grek ve Romaya ideoloji tayanlar, bu merkezlerde sk eitimden geen rahip adaylar ve mistiklerdi. Dou retim tarz kadar ideolojik rnlerini de bu M. 1000 ylnda younca yayor, bilimsel tecrbelerini aktaryor, alfabe sistemini retiyordu. Ksacas Avrupann iki Asyaya yakn yarmadas, Grek ve talya, deerleri tama kprs rolndeydiler. Uygarla bakirce alan taze alan durumundaydlar. deolojik dzeyde Smer ve Msr mitolojisi ve din uygulamalar bu tanmadan ayr tutulamayaca gibi, nc rollerini srdreceklerdi. Grek teolojisi, Smer mitolojisinin bozulmu bir trevi olarak geliir. Msr ve Fenikeyle Girit versiyonundan da srekli etkilendii iin, tam bir eklektizmi yaamaktan kurtulamaz. Fakat iselletirmek iin youn bir asimilasyondan geirir. Zeus adeta Babilin tanrs Mardukun kopyas iken, Enkiyi Kronos taklit eder. Zaten temel noktadan aktarma balaynca, gerisi orap sk gibi gelir. Btn neolitik ve kleci snfl toplumun mitolojik ve dini kavramlar, gerekli ad ve kavram deiikliiyle birlikte yerelletirilir. M. 1500 yllarna kadar tek bir ad bile anlmayan Grek mitolojisinde, bundan en zengin bir mitoloji gelitirilir. Maddi deerlerden daha nemli olan manevi deerlerin zapt ok nemlidir ve bu baarlr. Neredeyse dnyada en grkemli ve yaratc mitoloji olarak kabul edilmeye allan Grek mitolojisi, her geen gn daha iyi anlalyor ki, Smer mitolojisinin ikinci, nc elden bir kopyas durumundadr. Son yllarda kantlanmas iin yaplan aratrmalarn vardklar sonular budur. Zaten tarih eer bir nehir akysa, bu yllarda bir kolunu buraya uzatm; bu topraklar cokun akyla besledii gibi, oradaki kk rmak ve glleri de ana akna balamt. Grek mitolojisi gibi ondan yola kan felsefi gelimesi de, bu uygarlk nehrinin tad bilim birikiminden de yararlanarak kendi an balatacakt. Grek filozoflar felsefe an balattnda, en azndan Mezopotamyada M. 10000 ylndan beri derinleen ve dalga dalga yaylan neolitik a kltryle snfl toplumun byk birikiminin kaynakla118

rna dayanyorlard. Bat dnce sistemi bu gerei son derece basit ve nemsiz gsterir. Bat uygarlnn emperyalist yz kendisine sarslmaz bir meru temel yaratmak iin, her eyde ileri srd benmerkezcilii esas almaktadr. Dier halk kltrlerinin ve uygarlk deerlerinin bykl ortaya karldnda, iddialarnn geersizlii kadar, kendilerinin byk uygarlk nehrinin son be yz yllk bir nc katlm gc olduunu da kabul etmek zorunda kalacaklard. Grekler bu oven anlay daha klasik an balarnda gsteriyorlard. Yarmadadaki uygarlk alan dndaki tm halklar ancak barbarl temsil edebilirlerdi. Halbuki kendileri tarihin aka gsterdii gibi, o dnemin yeni yetme agzl ocuu durumundayd. Msrdan mimariyi ve tapnak kltrn, Fenikeden alfabeyi ve gemicilii, Frigyallardan demircilii, Altn Hilalden tarm devriminin tm teknik aralarn, Smerlerden mitoloji ve teolojiyi aldnda, ilkel yar gebe, daha tatan kulbeler bile kuramam bir dnemde yayorlard. Avrupa tmyle vahet toplumu aamasndayd. Tarihin arptlmas, btn yanl gr ve tutumlarn altndaki temel nedendir ve byk hakszlklara yol aar. Doru tarih anlay, gelitirilecek adaletli bir uluslararas dzen iin de vazgeilmez esastr. Eer Avrupa hukukuna ve adaletine gven duyacaksak, her eyden nce bunun doru ve adaletle hakk verilen bir tarih anlayna dayandrlmas gerekir. Bu uygarlk gerekliine ramen, Greklerde bir zgnln ve yaratcln gelitii de kesindir. Grek yarmadas ve yakn komular, Bat Anadolu ve Gney talya ile kuzeyde Makedonya, tarihin Mezopotamyadan sonraki en byk uygarlk denemesine girerken, daha nceki biimlerden esinlendikleri mitolojik, teolojik ve ideolojik yaklamlarla yetinemezlerdi. Bunda corafya ve iklim farkllndan daha nemli rol oynayan bir olgu olarak, Smer ideolojisi, hem Medyada Zerdt gelenei hem de Hint Budha geleneiyle alp felsefeye yakn biimler kazanmt. Yarmadann ilk filozoflar olan Thales ve Phytagoras , uzun yllarn Msr ve Mezopotamyada geirerek, M. 6. yzylda birok yenilii tarma ve seslendirme olgunluuna gelmilerdi. Adeta gnmzde az gelimi lke genlerinin Avrupa uygarlk grlerini lkelerine yaymalar gibi, bu ilk filozof adaylar da genliklerini zellikle dnemin kltr merkezi Babilde geirerek ve uzun pratik deneyimlerden geerek, dnyann o dnem iin en gelikin (matematik ve tp bata olmak
119

zere) bilgilerini, mitolojik ve teolojik esaslarn mkemmel bir biimde renip dnyorlar, tarihi bir klasik a Grek hamlesinin dnce temellerini atyorlard. O dnemin dnce diyalektii byle bir yaylma zelliine sahiptir. Sfrdan balatlmas urada kalsn, bu bilgiler olduka olgun bir aamada ve reformlardan gemi olarak tanp zgnletiriliyor, moda deyimle lkenin somut koullarna aktarlp yaratc bir biimde uyarlanmaya ve uygulanmaya allyordu. Grek aydnlanmasnda rol oynayan dnce aamalarn pe pee ele aldmzda unlar belirtebiliriz: a- Homeros ve Hesiodosla balad kabul edilen ilk sre, Gr ek mitolojisi ve teolojisinin anlatm dnemidir. Homeros, klasik an byk ozandr. Bir anlamda M. 1000 yllarndaki iir dnemini temsil ediyor, grkemli iiri yanstyor. Bu tarihi dnemde Hindistanda Ve dalar , randa Avesta, Mezopotamyada Babil Yaratl Destan Enuma Eli , Kenanda Yehova, Elohim (dier deyile Tevrat) anlatmlarnn yazl ve szl damgasn vurduu yllardr. Hepsindeki dil iir dilidir. Bunlar kabile ve airet konfederasyonlaryla hanedanlarn kurulu destanlarn tekil etmektedirler. Bunlara kahramanlk destanlar demek de mmkndr. Kendini yar tanr gibi gsteren ykselen snf ve kiilerin arzu ve iradelerini yanstmaktadrlar. Homerosun anlattklar, kendinden ok nceleri Ortadou corafyasnda gelenekletirilen bir anlatmn Grek kahramanlk aamasnn parlak bir uygulamasdr; M. 1800lerden 1200lere kadar sren ve tarihi Troya ehrinin dmesiyle sonulanp, Anadolunun kapsn bu sefer tersine Akalara ve Dorlara aan barbar aknlarn destans bir dille anlatlmasdr. anakkale Boaznn Anadolu yakasndaki Troya ehrinin tarihi nemi byktr. En azndan M. 4000 yllarndan beri Mezopotamya ve Anadolu kltr ve uygarlk deerlerinin buras zerinden Grek yarmadas ve Balkanlara tanmasnda temel bir kap roln oynamaktadr. Grek ve Balkanlar beslemekte ve hakim olmakta, bununla Troyann gz kamatrc altn a yaanmaktadr. Troyann dmesi bu nedenle byk ve uzun sreli bir tarihin tersine evrilmesidir. Glgame Destanndan sonra ikinci derecede nem kazanan Homerosun lyada s, bu byk tarihin on yllk dnemini, M. 1200lerin bitiinden sonraki bir savan destanlatrmaktadr. Sava o dnemde benzer birok halk direniinde ve saldrsnda gerekleen biimiyle destanlatrldndan,
120

lyada bu nedenle evrensel bir anlatm deerine sahip olmutur. Barbarlk aamasnda, dier bir deyile henz devletleemeyen, etnik soy birimlerinin geici ve zorlukla yrtlen federasyon tarz birliklerinde, kabile eflerinin olaanst rolleri abartlarak anlatlmaktadr. Buna ihtiya vardr. nk bu g younlamas olmadan, bir sonraki aamadaki snfl toplum ve devletleme gerekletirilemeyecektir. Halen her halkn zihninde gl olarak yaatlan bu destans anlatmlar uygar bir gce kavumann nem ve zorluklarn yanstmakta, tarihin a dnmn ifade etmektedir. lyadann yazl bir halde gnmze ulamasnn bylesine byk bir tarihi deeri vardr. Greklerin ilk Helen birlik ryasn dillendirirken, gerekletirilenin byk deerinin farkndadr. Bilindii zere Troyann dnden sonra, Bat Anadoludan balamak zere M. 1200lerden itibaren deniz kavimleri denilen bir kar yaylma dnemi balar. Bat Anadolu yonlarken, bu dalga Mezopotamya, Dou Akdeniz, Gney Akdeniz, Gney talya, bugnk Makedonya ve Karadeniz boylarna kadar dalga dalga yaylacaktr. Homerosun ikinci byk destan Odysseia , bu yayllarn deniz yoluyla gerekletirileninin dier parlak bir anlatmdr; deniz maceraclnn, fethinin destanlatrlmasdr. Tarihte ilk defa deniz yoluyla bir yaylmay yazl olarak gnmze kadar tad iin, hem belgesel nitelii, hem de dnemin mitolojik edebi dilini yanstmas asndan byk nem tamaktadr. Burada Glgamein lmszlk otunu aramak iin yeralt sularnda yapt geziye benzer bir anlatma sahip olduu iin, gelenekle ilikisi asndan da deerli bulunmaktadr. Hesiodosun Theologia s da M. 800l yllarda ozan diliyle yazlan, dnemin koullara uyarlanan mitolojisinden esinlenmektedir. Smer mitolojisinin zellikle Hititler versiyonu temelinde Anadolu zerinden alnarak, Grek kahramanlk dnemini tanrlatrmada kullanlmaktadr. Bu tarihi dnemin tm kahramanlk eylemleri ve ard sra gelien hanedanlk temelinde ykselen devletleme abalar, Smer ve Msr mitolojisinden esinlenerek, birer kk tanrlar birlii Pantheon ideolojisine dntrlerek din, yani uyulmas zorunlu inan kalplar haline getirilmektedir. Hititler ve Hurrilerde Teup, Fenikelilerde Baal , branilerde Y hova, Elohim , e Hintlilerde Brahma , randa Ahura Mazda biiminde ykseltilen en byk tanr anlayna dayal dinselletirme abalar, gecik121

meli olarak Greklerde Olimpia tanrlar da denilen Zeus nderliindeki tanrlar birlii Pantheon olarak ekillenmektedir. Bunun altnda da kahramanlk dneminden geen toplumun etnik yap ve soy birliinden siyasal birlie, devletlemeye doru geiinin ideolojik styapsnn kurulmas yatmaktadr. Yani siyasal birliin gerei ve zorla yaratlmas ideolojik bir gerekeye dayandrlmaktadr. deoloji yaratma her yeni siyasi organizasyon iin zorunludur. Tarihin her dneminde ve gelien her toplumunda bu sreci gzlemek mmkndr. Hepsinin de temelinde Smer kahramanlk dneminde, yaklak M. 4000-3000 yllar arasnda gelien toplumsal dnm, snflara ayrma ve devletlemeyi idealize etme abas yatmaktadr. Bu aba sonucu, Smer rahiplerinin harika yaratl olan gk tanr An, hava tanrs Enlil , da tanras Ninhursag (sonradan nanna, tar), su ve yer tanrs olarak gelien Enki tasarm, kimliklemesi biimindeki gelenei esas alnmaktadr. Gnmze kadar tm Theologia lara temellik eden ve biim kazanmasnda barol oynayan bu Smer deneyimleridir. Tabii her yerel alan kendi kltrel geleneklerini kattrarak, gerekli grd dnm ve asimilasyonu gerekletirerek kendine uyarlamtr. Hesiodos bunu Grek yarmadas iin yapmaktadr. Bu alanda yrtlen aratrmalar Enki=Kronos , En=Uranus , Marduk=Zeus ilikisini bilimsel olarak kurgulayabilmilerdir. Hesiodosun Theologias zgn, sistematik olduu ve gnmze kadar yazl ulat iin nem kazanmaktadr. nsanlk kltrel geleneinin nemli bir parasn bu temelde hazrlamak kmsenemez. Ama kayna ortaya koymadan da doru sonulara varlamaz. zellikle tek tanrl dinlerin douunu deerlendirirken, bu geleneksel kltrel ak kesinlikle gz nne getirerek zmlemek byk nem tamaktadr. b- Kahramanlk destanlar ve Theologia anlatmlar, M. 6. yz yldan itibaren yetersizliklerini iyice ortaya koymaktadr. lkel kleci dnemin bu ideolojik kalplar bunalm geiren kleci uygarl srdrmeye yetmemekte, k bulamamaktadr. Bu aamada yeni bir ideolojik patlamaya, zihinsel ve ruhsal ka kesin ihtiya bulunmaktadr. Hem olgular doada ve toplumda yeni izahlara kavuturmak, hem de toplumsal kargaaya zm bulmak gittike kendini dayatmaktadr. Zerdt ve Budhann zellikle ahlaki alanda yol atklar reformu daha da genelletirip, tm doaya ve toplumsal ilikilere yanstmak gerekmektedir. Grek, Gney talya ve Bat Anado122

lunun yeni kurulan ehir ortamlar bu i iin ideal bir ortam sunmaktadr. Smer ve Msrn merkezi devletlerinin ezici bask ve dinsel kltr, buralarda gl bir temele oturmu olmaktan uzaktr. Yeni Grek klecilii, hizmetinde ideologlara ihtiya gsterdii gibi, bask kuracak bir darla da decek durumda deildir. ok verimli bir kent ykseli sreci yaanmaktadr. Yceltici ideolojik abalar engel deil, daha ok katk sunmaktadr. Grek aydnlanmasnn temelinde bu maddi gereklik yatmaktadr. Felsefenin ilkin gelitii Bat Anadoludaki yonya ile Gney talyadaki Elea blgeleri, merkezi Grekten uzak bulunduklar iin, daha fazla bir zgr ortama da imkan vermektedir. Tarihte ilk filozof olarak adlandrlan Miletli Thales in felsefeye katks, tanry ie kartrmadan, doay kendi z ilikileriyle izaha kalkmas abasnda grlmektedir. Evren sudan yaratlmtr derken, belki gnmz llerinde fazla bir ey sylemedii dile getirilecektir. Fakat insan dncesinin tanr glgesi dmeden bunu bamszca sylemesi, insanlk dnce tarihinde devrimci bir deere sahiptir. Unutmamak gerekir ki, bu dncenin altnda da Smer tanrsnn nce suyu yaratt veya sudan tanrnn yaratld gr yatmaktadr. Thalesin hem Msr, hem de Babilde eitim grd bilinmektedir. Yine her taraf tanryla doludur dncesi de Thalese mal edilmektedir. Burada da din felsefesine bir ynelim sz konusudur. Doa ile tanr kopuu tam gerekletirilememitir. Daha ok iki varln i ie oluu varsaylmakta, vahdet-i vcutuluun ilk biimlenmesi anlayna yol amaktadr. kinci nemli adm Herakletios atmakta; tanrdan hi bahsetmeden, doann temelinin kendi kendine hareket etmekten ibaret olduunu sylemektedir. Doann logos anlam yasas olarak da deerlendirebileceimiz kendi i yasalarnn dzeniyle hareket ettiini, dtan hibir tanrsal etkiye ihtiya duymadan srekli deitiini sylemekte; dncesini bir nehirden geen sudan ikinci kez ykanla mayaca biiminde formlletirmektedir. lk defa ak bir biimde maddeyi (zdek) esas alan bir dnce tarz temellendirilmektedir. Felsefe tarihindeki maddecilik, daha sonra gelitirilen tarihsel maddecilik gr, ana kaynan bu dnce tarzndan almaktadr. Dier uta Gney talyada Phytagoras , idealist felsefenin temellerini atmaktayd. O da Thales gibi genliinde uzun bir sre Msr ve Babil rahip okullarnda eitim alm, uygarln o gnk durumunu
123

gezerek de grmtr. M. 6. ve 5. yzyllarda yaayan filozofun asl nemi, doa ilikilerine matematii uygulamasdr. Saylara kutsallk atfetmekte, saylarn zellikleriyle her eyin aklanabileceine inanmaktadr. Evrendeki uyum dilinin mzikle duyurulabileceini ne srerek, armonia dzenliliini savunmaktadr. Her eyin temelinde ruhsal varlklar ngrmekte, maddi ve bedensel gerei kafes rolnde grmektedir. retisini mistik (gizemli) tarzda yrtmekte, ok sk bir eitimi esas almaktadr. Grek ve talyada doan snfl toplumun Eflatun ncesi filozofa ynetimini hazrlamaktadr. Aslnda yaptklarnn Smer ve Msr ynetimlerine esas tekil eden ilkelerin gncelletirilmesi ve yerel koullara uyarlanmas olduu, bu merkezlerden youn bir biimde etkilendii aktr. Fakat doadaki her ekillenmenin, formun bir saysal oran ilikisine dayandn, eylerdeki bu orann bulunmasnn esas olduunu ngrmesi nemli bir katkdr. Tbbn, mimari ve mziin gelitirilmesinde, bu oransalln yakalanmasnn byk nemi vardr. likilere say, l ve snr yerletirmesi de nemli bir ilerlemedir. nsann zihniyet ve ruhsal yapsnda manta ulalmasnda ileri bir role sahiptir. Grek merkez alannda ise, M. 6-5. yzyllar arasnda yaayan en nemli filozof Parmenides tir. Byk nemi her eyin temelinde mant, anlama, us yeteneini ngrmesidir. Duygular yoluyla renmeye gvenilemeyeceini, duygulardan gelen bilgilenmenin aldatcln ne srerken, usla bilgilenmenin esas olduuna, bu tarz bilgilenmeyle gereklie ulalabileceine inanmaktadr. Aslnda Parmenidesin nemi, uyanan insan aklna, usuna byk deer vermesinde yatmaktadr. Belki arya kam, somut bilgilenme kaynaklarndan uzaklaarak, byk bir yntem yanllna bin yl srecek bir kap aralamtr. Ama mantkl dncenin temelini atmak ve nemini ortaya koymakla evrensel bir rol de oynamtr. Atina devletinin Persler karsnda urad zor durumlar, verdii kayplar, Isparta yla rekabet, artan snfsal farkllklar, M. 5. yzyln sonlarndan itibaren giderek derinleen bir buhran dnemine yol aar. Toplumsal sorunlar gittike kendini dayatr. Ortam tam da Sofistler (bilgi geinen, bilgi satan retmenler) iin olgunlamtr. Bu durum iki ynl bir etkiye yol amtr. Bir yandan dini dogmalar inandrcln yitiriyor, tanrlara inan zayflyor, dier yandan birbirine zt felsefe okullar srekli kafa kartryordu. Bundan yararlanan sofistler, herkesin kendine gre bir fikri var dr
124

slogan altnda birey zgrlne yakn bir pozisyona yol ayor; fakat temel dnce kalplarndan dld iin bir sla, bilgi ve dncenin ayaa dmesine sebep oluyorlard. Bir yozlama, istismar durumu sz konusuydu. Ne dinde ne felsefede l diye bir ey kalmamt. Herkesin kendine gre lleri demek, tekrar orman kanunlarnn hkmranlna, toplumda da tiranla, demagoglarn egemenliine gtrecekti. Tm toplumsal deerlerde kalitesizlie, anmaya, giderek sahtekarla yol aacakt. Bu gidie dur denilmesi kanlmazd. c- Sokrates bylesi bir gidiatn ortal tozu dumana katt bir dnemin rn olarak ortaya kar . Arlaan toplumsal sorunlar izah ve zm ararken, bunun yntem ve ieriinin nasl olmas gerektii temel sorun olmaktayd. Sofistler kargaay krklemekten teye bir rol oynamyorlard. Dzeni lakalatryor, sarsyor, ama alternatifini ortaya koyma sorumluluundan kanyorlard. Sorumsuz bir genlik kuana yol alyordu. Bu genlik kendini hibir deer ve inanla ykml saymayacakt. Tehlikenin bykl buradan ileri geliyordu. Sokrates (M. 470-399) bu durum karsnda ok kkl bir ahlaki retinin temelini atmakla tarihi bir rol oynar. Sokratesin esasen cevaplandrmak istedii soru; her eyin, zellikle her iin bir erdemi (mkemmeliyet lleri, yasas, gelenei) olduudur. Biraz daha aldnda, bir konu, bir i hakknda konumak iin ilk yaplmas gereken ey, o iin, o konunun esaslarn bilmektir. Bu konudaki parola mehur kendini bil ilkesidir. Konu ve i hak knda yeterli, hatta mkemmeliyet derecesinde bilgisi olmayanlar konumamal, o ie soyunmamaldr. Bilgisizlik, cehalet tm kargaann, yanllklarn, dolaysyla ktlklerin anasdr. yiliin yolunu amak isteyen, onun bilgisini de kazanmaldr. Bu bilginin de genel lleri vardr. Herkesin kendine gre lleri olamaz. Her meslein, kurumun kendi lleri ve yasalar vardr ve bunlar tm meslek ve kurumlarn e dzeydeki kollar iin de geerlidir. Askerlik, siyaset, iftilik, zanaatlar, dindarlk gibi tm toplumsal kurumlarn bilgiye dayanan tam lleri vardr. Bu llerle hareket edildiinde, o kurum, o meslek roln hakkyla oynayacaktr. Bunun iin en ok gerekli olan; iin, meslein konusu olan her abann bilgiye dayanmas gerektiidir. Bilgisi olmayann yapt i, eninde sonunda kmaz bir yola sapacaktr. Bir anlamda salam pratik, salam teoriye dayanr ilkesinin temelini seslendirmektedir.
125

Dikkat edilirse bu tavr, Budha, Konfys ve Zerdtn de peinde kotuu bir tutumdu. Sokratesin zgl bir konunun ieriine dair kapsaml bir gr veya kitab yoktur. O daha ok yntemle, nasl yaamal sorusuyla uramaktadr. Yntem olmaynca, biriktirilecek btn bilgiler eein srtna vurulacak kitaplar gibidir; belki de ondan daha tehlikelidir. nk insann elinde yanl bir yntemle kullanlacak bir bilgi, eein sessizlii yannda bin kat daha tehlikeli ve yanl bir duruma yol aabilir. Sokrates, bu temel sorunda hakl olarak ok radikal bir tavrn sahibi olarak karmza kyor. Zaten derdi ok bilgi edinmek deil, bilgiyi niin ve nasl elde ettiidir. Nedeni ve nasl olmayan bilginin deeri olduuna hi inanmaz. Ayn zamanda niin bilgi sorusuna cevap doru verilince, o bilgi ve ona dayal ite doru da ortaya kar. Sokrateste doru dnmek iyi yapmaya gtrr. yi yaplan i de gzel olan itir. Doru dn, iyi (mkemmel) yap, gzel ol ilkesi Sokrates ahlaknn zdr. Zerdtte bu ilke doru dnme, doru sz, doru eylem biiminde formlletirilmitir. Aslnda birbirine benzeyen bu retilerin ortak yan, bozulan sistemi reformdan geirmektir. lk kurucularn yaptklar bunun gereini hakim klmaktr. Tabii bunalm toplumundan kar olanlar, bu ilkeli ve kat tutumu honutlukla karlamayacaklardr. Her dnemde grld gibi bunalmn rantndan geinenler, kanundan, adaletten kopuk tiranlar ve diktatrler durumundadr. En byk silahlar, demagoji (szle aldatmaca sanat) ve zorbalktr. Sokratesin genliin ahlakn kkl bir reformdan, doru ilkelere dayal bir dnmden geirmesi, yarglanmasnn esasdr. Ama gerekesi Atinann yce birlik ve btn lk ilkelerini ve koruyucu tanrlarn inkar ediyor ad altnda dzenlendiinde, Sokratesin verdii cevap ve ald tutum esiz ve unutulmazdr. Yasalara uymay erdem olarak kabul etmekte, erdem ilkesine gre yaamaktadr. rencileri kamay teklif ettiklerinde, bunu erdemsizlik sayar ve reddeder. Byk bir rahatlk iinde baldran zehri dolu kadehi bana dikerek erefle ehit olmann lmszleri arasndaki birincilik yerini alr. d- Eflatun ve Aristo ile klasik felsefe a doruk noktasna varr. Toplum felsefesinde ikisi de Sokratesin rencisi saylr. Eflatun , hocasnn ansna balln gerei olarak doru, iyi, gzel kavramlarn Atina devletinin kurtarlmasnda ve filozofa ynetilmesinde bir model haline getirmek iin Devlet adl kitab yazar. Eflatunun
126

dnyasnda idea esastr. Maddi dnya, idealar dnyasnn zayf hatrlanan anlarndan ibarettir. nce z, yani idea vardr. Sonra younlaarak maddi trlerin varlna yol aarlar. Kendi bana madde dnlemez. Bu, Parmenidesin us anlaynn daha gelitirilmi bir biimidir. dealizmin en byk filozofu saylmaktadr. Peygamberlie yakn bir konumu vardr. Bu haliyle biraz da Zerdte benzemektedir. Sokratesle Eflatunun toplamn, Zerdt retisine yakn bir cevap olarak da dnmek mmkndr. Bilgeler ynetimi, sanatkarane grnm, atletik bir fizik, Eflatun felsefesinin temel zellikleridir. Sekinler byle yetitirildiinde, devlet salam ynetilir. O da Sokrates gibi diyalog yntemini esas alr. Tarihte ilk defa derslerini Atina yaknlarnda Akademia adl yerde verdii iin bu adla birlikte anlr. Akademia gelenei ve kurumlamas, yntemiyle balantldr. Snfl toplumun filozofudur. Tm insanlarn eitliini dnmemektedir. Kleci uygarlk doal ve srekli bir dzen olarak dnlmektedir. Atina devleti bu doal dzenin en gl ideas olarak Devlet adl diyalounda tasarlanmaktadr. Greklerin kendileri dndaki herkesi kk grmeleri de bu dnce tarzyla balantldr. Kendisinden sonra birok idealist dnr Eflatunu eitli biimlerde gelitirmeye, dnemlerin retilerini onunla izah etmeye alr. Neo Eflatunculuk ; genelde dini dnceyle felsefi dnce, zelde de bunun Hristiyanlk somutunda gerekletirilmesi anlamna gelmektedir. slam dini ve felsefesi zerinde de derin etkisi vardr. Tm yakn a idealist anlaylarda da bu etki esasl rol oynar. Aristo (M. 386-320) klasik an son byk felsefi dnce yaratcsdr. skenderin hocasdr. Atinallar kendisini pek sevmez. Grek kalbna biraz smaz konumdadr. Kendi dnemine kadar olan tm dini ve felsefi dnceyi bir ansiklopedik kafa gibi incelemi, renmitir. Doa zerinde derin bir gzlemcidir. Hem usa, hem duygulara eit yer verir. Usla duygu ve alglar arasndaki ba salam kurmaya alr. Dnemin tm bilgilerini renmeye ok merakl olduundan, doa ve toplum ayrmn yapmakszn toplamaya alr. Bu aba onu genellemeci, tmdengelim metoduna gtrr. Aristo mant denilen de budur. Aslnda o dneme kadar biriken bilgi ve dncelerden genel mantk esaslarn ina etme abasdr. Aristo bu anlamda o dnem iin insan zihniyetinin bir toplam, genel gc olarak da tanmlanabilir. Sistematik bilgi ve dncenin hep doruktaki sembol olarak
127

adlandrlmas, bu zelliinin bir sonucudur. Somut ifadesi ve uygulamas, Byk skenderin en byk cihan imparatorluunu gerekletirmesidir. Bu byk dncenin byk uygulanmas, evrensel dncenin evrensel iktidar anlamna da gelmektedir. Tanry yadsmaz. lk neden olarak dnp daha sonraki sreleri doann kendi kendine geliimi olarak inisiyatifli sayar. Her eyin sonuta ilk nedenle, yani tanryla birleeceini sylemekle amal evren anlayn ortaya koyar. Her eyin bir nedeni ve bir amac vardr dsturu Aristosal bir formldr. Dolaysyla tanrsaldr. Bu ynyle tek tanrl dinler zerinde byk etkisi olduu gibi, ortaan slam ve Hristiyanlk felsefesi zerinde etkisi de byktr. Daha dorusu slam ve Hristiyanlk felsefesi Eflatun ve Aristo dncesi kullanlarak gelitirilmitir. Gnmze kadar vasat, ortalama insann mantk yapsna da Aristocu gr egemendir. Diyalektik mantk henz insan zihniyetine hakim olmaktan uzaktr. Bu zellii nedeniyle mantkta halen gl bir biimde yaayan da Aristodur. Mminin inan felsefesinde yaayan da odur. Dolaysyla kmsenemez. Ama almadan da, amzn doru dnce tarzn ve bilimini renmek mmkn deildir. Aristonun felsefi dnce tarznda byk bir aama olarak deerlendirilmesi, ama bilgilenme dzeyinin oktan almas, fizik, kimya, biyoloji ve toplumsal bilimlerdeki byk ilerleme nedeniyle de artk tutuculuun inan ve mantndaki durak olarak grlmesi nemlidir. Bu durakta durmak gnmz iin gericiliktir. Aristoyu bu temelde amak gnmz iin byk bir nem tayp, ilerleme ve dnmenin kanlmaz bir gereidir. Grek dnce yapsnda daha sonrasnda bu byk filozoflarn eitli yorumlarna dayanan birok farkl okul gelitirilmitir. Yaknaa, Renaissance a kadar bata slam ve Hristiyanlk olmak zere bir yandan ok eitli dinsel felsefeler, dier yandan din d birok felsefi okulun geliiminde dolayl veya dorudan kaynak roln oynamlardr. Uygarlk tarihinin dnce ak da bir nehir gibidir. Ana kayna Verimli Hilalin da etekleri iken, oradan ald kollarla Smerde bir anadalga ak olur. Msrdan, Anadoludan, Hintten, inden, randan ald kollarla Grek darboaznda bir felsefe baraj olarak enerji kayna haline gelir. Tekrar ak gc kazanr. Ortaan kurutucu engellemelerine ramen, yaknada Avrupada tekrar byk bir gce kavuup gnmzn nnde durulmas zor bir sel ak haline gelir.
128
H- KLEC UYGARLIKTA DORUK
ygarla ilikin zmlemelerimi gelitirirken, konular arasndaki bantlarn varlna dikkat etmeye altm. Bu yaklamn altnda yatan, gnmzde tam bir felaket halini alm olan, bilim ve ahlak arasnda kopmu bulunan balantnn yeniden ve gl bir biimde kurulmasna ilikin umut ve niyetlerimdir. Slk ve tekrar, bu kaygmdan dolaydr. Daha ska tekrar ve vurgu kanlmazdr. Kleci uygarl zmlemekle u amacm hi gz ard etmiyorum: Kapitalizmi kendi bana zmek, o sistemin lehinde veya aleyhinde sonular karmak, yntem olarak byk bir yetmezlii iermektedir. Kapitalizmde, hatta gerekletii oranda reel sosyalizmde yaanan ve ierilmi bulunan, znde kleci toplumsal yapnn hem alt hem de styapda gerekletirdii yaratmlarn, uygarlk zellik lerinin daha da genelletirilmi ve amlandrlm biimleridir, onun altndaki zleridir. Belki ller ve biimlerde artma ve yetkinlik temelinde gelime arpcdr. Hatta kyaslama tanmaz dzeydedir de denilebilir. Ama yine de uygarln ilk biimlenmesi ve bunun altndaki z esasta belirleyicidir. Bilimin ska uygulad bir yntemi toplumbilimin de uygulayamamas, ancak ok gl snf hakimiyeti kavramyla izah edilebilir. oka tekrarlanan objektiflik, belirleyicilik kavramlar, toplumbilime bir trl uygulanamyor. Bunun temel nedeni, zellikle objektif ve sbjektif anlamda kaskat klnmak kadar, ok artc reklamsal ideolojik grntlerle ortama mutlak egemen olma iradesidir. Bahsetmek istediim, bilimdeki belirleyicilik, yani genel kurala, yasaya ulama anlarnn gzden yitimi; ar ve kopuk niceliksellik, hibir eyin anlatlamamas, hatta anlamn yitirtme yntemine dntrlmesidir. Av-
129

rupann, zellikle ABDnin toplumsal bilimler anlaynda bu byk arptmann gerekletirilmesi, snfsal hakimiyet ve onun dnya apnda daha da arlk kazanan emperyalist tahakkm ihtiyacyla yakndan balantldr. Niyetim, eer bilimsel sosyalizm ad altnda kavranmak istenen bir z varsa, hi olmazsa bunun doru yntemine ulamadr. Belki baz keskin solcular bunu fazla anlaml bulamayacaklar. Ama iddia ediyorum ki, eer eletirisi doru yaplp dzeltilemezse, marksizm Smer rahip ideolojisinin bile ahlaken daha gerisinde ve kapitalizmin en masrafsz bir oyuncak aletinden baka bir sonula karlaamayaca gibi, pr oleter diktatrlk teori ve uygulamas da Smerin bir kaba Sargon emperyalizmi, tahakkm modelinden, kapitalizmce kullanlan bir baka aletten teye gidemeyecektir. Reel sosyalizmin hibir teorik modelle izah edilemeyen bu knn altnda bu vahim gereklik yatmakta ve ne demek istediime ilikin bir rnek olmaktadr. Hata, yanllk ve ihanet nerede? Ne zaman, kim ler tarafndan ve nasl yapld? sorusu kadar; dorusunun ner ede, ne zaman, kimler tarafndan ve nasl gerekletirilmesi gerektii de bu sorunun zmlenmesiyle balantldr. Yeri geldike bu hususlar amlamann, savunmamn zellikle 20. yzyl ikiyzllne kar en nemli yann tekil edeceini belirtmekle yetiniyorum.
1- Grek uygarl Kleci uygarln Greko-Romen biimlenmesinin doru tanmlanmas, tarih biliminin en nemli sorunudur. Bunun doru ortaya konulamamas, tarihe ve toplum bilimine ilikin yaplan hatalarn, yanllk ve arptmalarn temelini tekil etmektedir. En temel arptma da, olduka abartarak, uygarlksal kn temeli olarak ne srlmesidir. Bu husus daha ok Avrupa merkezli anlaylarn ana zellii olarak karmza karlmakta ve dayatlmaktadr. Bunun zdd dier temel anlay ise, Doucu, zellikle slamc bak asna dayal kmseyici, kfr niteliinde deerlendirici ve fazla bilimsel deeri olmayan propaganda arlkl yaklamdr. Her iki anlayn temelinde de bir yandan Grek mitolojik ve felsefi dnce tarzyla, dier yandan Ortadoucu dinsel dncenin fanatizme varan dlayc, benmerkezci doal yaklamcl yatmaktadr. Mevcut bilimsel verilerin nda deerlendirildiinde, GrekoRomen uygarlnn iki ana kaynaktan ve tarihi dnemden beslendii rahatlkla gzlemlenebilecektir:
130
HALK CUMHURYETNE DORU a- Neolitik ala beslenme: Altn (Verimli) Hilal kaynakl neolitik tarmsal devrim dalgasnn M. 5000 yllarnda Balkanlar ve Gney Rusya stepleri zerinden Avrupaya ulat kantlanabilmektedir. M. 4000 yllarndan itibaren de tm Avrupann tarm devrimiyle tant grlmektedir. Tarihte buna Aryen kaynakl Hint-Av rupa dalgas denilmektedir. Bir yanl anlamay imdiden nlemek asndan Aryen kelimesini akla kavuturmak nem kazanmaktadr. Dier birok Ortadou kkenli kavramn adlandrlmasnda Smerlerin oynad rol, bu kavramda da esas olmaktadr. Ar ve Ard , Smerce saban ve srlen yer, tarla anlamna gelmektedir. Zagros-Toros etekleri tarm devriminin dou kaynaklar olduundan, ilk tarla haline gelen topraa Smerliler Ard yer demektedirler. Onlar da bu kelimeyi byk ihtimalle toprak sahibi olan ve genelde Horrit denilen bu alandaki kabile topluluklarndan alm olabilirler. Horrit kelimesinin de yksek memleketliler anlamnda Smerlerce kullanld tarihe bilinmektedir. Ar kelimesinin ise, Ard la yakn balantl olarak saban anlamn vermesi terminolojinin gereidir. Daha sonra Araplar Arz olarak kullanrken, bugnk Krtede de ard, yer, tarla olarak kullanlmaktadr. Bu durumda Aryen kelimesi yeri, topra, tarlay sren halk, topluluk anlamna gelmektedir. Dolaysyla tarm, tarla devriminden geen tm halk topluluklarna Aryen denilmesi anlalr olmaktadr. Daha sonraki Ari=yce, Ar=ate yaklamlar biraz zoraki yaktrmalar olup fazla gereki gzkmemektedir. Ama yine de dnemine gre en ilerde olan topluluklar olarak ycelikle, Arilikle deerlendirilmesinden rk sonular karmak doru deildir. Alman faizminin bu kavram arptmas bilimsel deil, ideolojik ve propaganda amaldr. Bundan sonra bu kavram kullandmzda, bu ierikle anlalmas gereini nemle belirtme gereini duyuyorum. Avrupann tarm devrimiyle beslenmesi sresince hep Ortadou kaynakl yaratmlardan, ara ve kavramlarndan yararland, tarihin ok iyi tespit ettii bir husustur. Gordon Childe n yaklamlar bilimsel kantl ve yol gsterici niteliktedir. Bu dnemde z tarm devriminin yaylmasna dayanan, onun kltrn esas alan, fiziki ve g olgusuyla bire bir yaknl olmayan genel bir halklama ve kavimlemeye doru gelimenin yaand grlmektedir. Ortadou topluluklarnda da daha M. 6. binlerde yaanmaya balanan bu zgnleme131

ye dayal etnik gruplarn olumas, bin-iki bin yllk gecikmeyle Avrupada bir nevi tekrarlanmakta veya uyarlanmaktadr. Benzer gelimeyi Kuzey Afrika, Hindistan ve in de ayn tarihlere yakn dnemlerde yaamlardr. Tarihin her dneminde karmza kan ana kaynak kltrden dalgalar halinde beslenme olaynn en temel olanyla kar karya bulunuyoruz. Hint-Avrupa yaylmasnn bu ierikle anlalmas, tarihin doru anlalmasna katkda bulunacaktr. M. 1000li yllara doru geldiimizde, demirle de beslenen bu halk veya etnik gruplamalar temel baz adlandrmalar kazanmlardr. Bugnk Rusya ve bitiiklerinde Slaw, en Kuzey Avrupada Norman , Tton, Almanyaya doru Germen , Got, daha gneye doru Kelt ve Latinler olarak ad kazanmlardr. kinci merhalede bu etnik gruplamalardan daha dar bir corafyada ve zgnlemi halk gruplar, kavimler veya milliyetler dediimiz oluumlar ortaya kacak ve ekilleneceklerdir. Grek yarmadasnda Helen , talyada ise Latin halklama sreci bu dnemin bir rndr. Neolitik an sonlarnda bu genel adlar altnda younlatklar grlmektedir. b- Uygarlk ayla beslenme: Grek uygarlk biimlenmesinin temelindeki daha yakn bir etkileme kayna, Smer, Msr ve ikinci uygarlk halinde etkiledikleri tm Ortadou kleci uygarldr. Grek uygarlnn bu kaynaktan dorudan beslenmesi, drt temel kol zerinden ve zellikle M. 2000lerden itibaren younlar. Anadolu zerinden Troyadan, Dou Akdenizden, Fenikelilerden, Msrdan ve Giritten olmak zere bu kaynaklardan ald uygarlk glerini, daha nce alm ve zmsemi bulunduu neolitik deerlerle kattrarak zengin bir senteze gidebilmitir. Gerek neolitikten, gerek uygarlktan nce Grek yarmadasnda ok ilkel Akdeniz vahi klan topluluklarnn varolduu dnlmekte, fakat neolitik dalgayla zmsendikleri tahmin edilmektedir. Grekenin Aryen zellikler tayan bir dil olmas bunun kantdr. Halbuki neolitik adan nce Kafkasyadan Baska kadar ilkel komnal klanlar dneminde, tahminen M. yirmi-yirmi be bin yl nce oluan Akdeniz (Kafkas-Bask) dil grubu farkl bir yapdadr. talya yarmadasnda da buna benzer bir geliim geerlidir. Grek corafyasnn zellikleri phesiz uygarlk biimlenmesinde kendine has etkilere yol amtr. Bu kural her alan iin geerlidir. Grek zgnl asndan belirleyici bir rol oynamaz. Bu zgnln ok zengin gelimesi, beslendii kaynaklarla yakndan balant132

ldr. Tm neolitik an kazanmlarn uygarln en ok gelitii drt koldan ald kazanmlarla birletirmesi, corafyasnn Asya, Afrika ve Avrupann kesime noktasnda bunu sentezleyip zgn klmas, zenginliinin ve yeniliinin gereki izahdr. Bir zenginliin olumas nasl beslendii deerlerle llyorsa, Grek uygarlk olumas da, bnyesinde birletirdii kaynaklarla beslenip biimlenmekte ve tarihte ok nemli bir st aama olarak rol alabilecek duruma gelmektedir. Zengin bir bireim ortaya karmaktadr. Katks, sentezi baarl yapabilmesindedir. Hani malzemesi bol olduunda aurenin iyi yaplmas gibi. Bu rol kmsenemez, ama yepyeni, yaratc z kaynaktan bir dourma rol olarak da deerlendirilemez. Bu srece ksmen deinilmiti. Tekrardan kanrsak, ana hatlaryla unlar sylenebilir: I- Mitolojisi esasnda Smer ve snrl olarak da Msrdan armadr. Smer kaynan Anadolu ve Fenike zerinden alrken, Msr kaynan Girit zerinden almtr. Buna ikinci elden aktarma demek daha gerekidir. nk Smer Anadoluda ve Fenikede belli bir yerellie uyarlandktan sonra yarmadaya tanr. Msrda, Giritte nemli bir zmsenmeden sonra ayn durumu yaar. Bir n, proto uygarlk gc olarak Mikenlerin yarmadada uygarln mitolojisine ilikin bir dourma gcnde olmad, Zeusun Girit doumlu olmasndan da rahatlkla anlalmaktadr. Yaklak M. 1500lerde rastlanlan Zeus mitolojik klt, yarmadaya nasl tandna ilikin arpc bir rnektir. Etimolojik (dil yaps asndan) olarak Zeus kelimesi Aryen kkenli divden remitir. Div, o dnemde tm Aryen gruplarda dev, en byk anlamnda kullanlmaktadr. En bye tanrsal varlk denildii bilinmektedir. Dev, Smerlere tanrken de bu rol oynamtr. Ortadou tanr kavramnn ncl en primitif, ilkel haliyle bu Aryen neolitik topluluklarn bir kavramlatrmas, kimlik kazanmas olarak karmza kmaktadr. eitli aamalardan geerek en byk tanr, ilah, Allah kavramna ulalmtr. Anadoludaki en eski tanra kltr olarak Kibele kltr tanra Artemis olarak en nemli bir kaynak rol oynarken, arap ve meyve tanrs Tarhuzza , Dionysos olarak zmsenmitir. Bilindii zere Anadolu Helenlemeden nce, en eski bilinen halk grubu olarak Luwilerin heykellerinde de rastlanan bu meyve, zellikle zm ve arap tanrs Tarhuzza ok belirgindir. Dionysos biiminde zgnletirilmesi, kaynaktan beslenmenin dier arpc bir rneidir. Afro 133

ditin Kbrs kylarndaki kpklerden domas da mitolojik bamlln nasl gelitiini, yani yol uran iyi gstermektedir. Apollon da giderek kadn tanraya kar stnlk kazanan, zellikle bunu Hitit ve Hurrilerde Telepinu ve Teup olarak gerekletiren erkek egemen tanr ekillenmesi olarak Bat Anadoludan Greklere tanr. Msr tanrs sisin, o ve Osirisin benzer etkilemesi, Demeter ve kz Persephone rneinde etkilemeye sahip olduklar zmlenmi hususlardr. Mitolojik tanmay daha fazla detaylandrma fazla anlaml olmaz. Fakat Hesiodosun, zellikle Babil Yaratl Destan (Enuma Eli) bata olmak zere, dnemin birok mitolojik kaynandan beslenerek Theologiasn yazd rahatlkla belirtilebilir. O dnemin bir kltr grubu, benzer Theologialara (tanr bilimler) sahiptir. z Smerlere dayanan bu bak alar ve bilin biimleri, phesiz neolitik an kavram dzeyine gre ilerici bir ideolojik dzeyi yanstmaktadr. Kleliin temel ideolojik rts olarak, bu teoloji daha sonraki tm tanrbilimlerin temelinde yatmaktadr. Unutmamak gerekir ki, bu olmadan felsefi ve bilimsel bak alarna da ulamak mmkn deildir. nk aralarndaki tarihsel diyalektik ba kesin ve nettir. II- Bugn de tm Avrupada kullanlan alfabeyi Fenikelilerin Smerlerden alp gelitirdikleri ve M. 1000-700 yllar arasnda Greklere tadklar da bilinen dier nemli bir husustur. Grek uygarl bu alfabeyle tarihe mal olmutur. Benzer bir biimde matematik ve geometri Msr ve Smerlerden alnmtr. Edebiyat tarz hem az hem ierik olarak bura kltrlerini esas almtr. Greklerde oluan zihniyet ve ruh yaps, dnemin genelinde olduu gibi ekillenmesini bu kaynaklara borluyken, kendi katklarn ustaca yapmay da bilmitir. Esas nemi de buradadr. Bu bir kopyac tarzda alm ve tarm olmayp, sindirme, zmseme ve daha zengin ruh ve zihniyet yapsna ulama biiminde olmutur. Bu ynyle de uygarlk tarihine nemli bir katk roln oynamtr. Yanl olan, bu katk roln kaynak, dourtma eklinde sunarak saptrmadr. Grek ve daha sonra Avrupa uygarl bu saptrmay fanatizme varrcasna bir ovenizmle yapmtr. Greklerde kendi dnda herkesi barbar olarak gsterme bir gelenek halini almtr. Halbuki kendileri bir uygarlk gc haline gelmeden, ok ilkel kabile dzenleri halinde yaarken, uygarlk orijinal kaynaklarnda oktan yaratlmt.
134

III- Helenler olarak kendilerini adlandrdklarnda, temel bir uygarlatrma arac olan demir de Yukar Mezopotamyada gerekleen bir bulu olup Frigler yoluyla adaya tanmtr. Troya zerinden de tun kkenli aralar tanmtr. Demir ve tuntan silahlar M. 1000lerden itibaren yaygn olarak Helen boylarn elinde younlatktan sonra ancak kar bir hamle gc haline geliyorlar. M. 1200lerde Troya dtkten sonra Anadolu kaps alyor. nce Bat Anadolu yonlar, sonra tm Anadoluda, ta Frata kadar bir Helen zmsenmesi yaanr. Luwiler silinir. Yine Frigya , Lidya benzer bir akbeti yaar. Ancak Komagenes Krallklar denilen, bugnk Krtlerin ve Ermenilerin atalar saylan etnik gruplar varlklarn korurlar. Helen kltrnn bu kar yayl, M. 1000 yllarndan balayp gel-git dalgalar halinde skenderle doruk noktasna varr ve M.S 20. yzyl balarnda Anadoludan Trkler tarafndan tmyle atlmalaryla trajik bir biimde sona erer. Yaylma Batda da devam eder. M. 1500lerden itibaren Girit bamszln yitirir. Kbrs benzer bir sreci yaar. Makedonyaya alm salanr. Bu arada gl bir kolonizasyon sreci yaanr. Karadeniz kylarnda Pontus ve Akdenizin hemen her tarafnda gl Helen kolonileri kurulur. talya yarmadas daha youn bir yerleime alr. Gneyi adeta Helenleir. IV- M. 7. ve 6. yzyllarda Grek yarmadasnda etnik yapl federasyondan snf temeline dayal merkezi bir kleci devlet yaps doar. Bu kleci devlet ekillenmesinin en zgn yan, rahip karakterinin ikinci planda kalp siyasi ynnn baat olmasdr. Daha da nemlisi, ksa bir krallk dneminden sonra, belki de yaanmadan, kleci cumhuriyet diyebileceimiz bir biimlenmeyi gerekletirmesidir. Smer, Msr ve hatta tm Ortadou kleci devlet yaplanmalarnda rahip snfnn rolyle daha sonra hanedanlk kurulular esasl bir rol oynarken, Grek ve talya rneinde cumhuriyeti yan n plana kar. phesiz bu durum ideolojide rasyonalitenin, tarmn yannda da ticaretin nem kazanmasyla balantldr. zellikle ticaret burjuva snfna yakn bir sosyal gelimeyi beraberinde getirir. Esasta bir orta snf olarak laiklie daha yakn ve karlar gerei rahip ve hanedan ynetim tarzna daha uzak duruu ifade eder. Denizlerde karayollarna gre olduka elverililik kazanan ticaret, Grek stnlnn de temel maddi koulunu oluturur. Ticaretin getirdii zenginlik ve refah, felsefi dnce tarznn da maddi zemini135

ni oluturacaktr. Ekonomide farkl bir gelimeden ziyade ticarete dayal bir iblmn gerekletirmesi byk nem arz eder. Bu iblm o gnn koullarnda uygarlk dnyasnn dousu-bats, kuzeyi-gneyi arasnda ticaretin nemli kld bir uzmanlamay da beraberinde getirir. Bylelikle zanaatlkta da yeni bir yaylma dnemi ve gelimesi yaanr. Denebilir ki, Atlas Okyanusundan Byk Okyanusa kadar bir mal ticareti dolam imkan kazanr. lk nemli kreselleme bir anlamda byle gerekleir. Tabii ortak fikir ve inanlar da ticaret yollarnda benzer bir alverii yaayacaklardr. Ekonomik, sosyal ve ideolojik gelimelerin bu tarzna uygun yapnn cumhuriyet , daha sonra da onun en gelimi ifadesi olarak demokrasi olmasna armamak gerekir. Zengin ve karmak maddi koullara dayanan snfsal gelime, siyasi planda kendine en uygun yapy zorlayacak ve bulacaktr. Atina demokra sisinin tarihsel deeri kadar uygarla katks da bu konudadr. phesiz bu demokrasi bir kleci snf demokrasisidir, ama yine de nemli bir yeniliktir. Kat rahip ve hanedan tekelinden uzak olmas, bat uygarlna beiklik etmede nemli bir rol oynayacaktr. V- phesiz Grek uygarlnn en nemli yenilii ve tarihe katks felsefi dnce tarzn gelitirmesidir. Bilgiyi sevme adna felsefeyi tmyle bir Grek yarmada dourtmas olarak deerlendirmek, bir abartma ve nemli eksiklikler ieren bir yaklam olacaktr. Felsefi dnce tarzn belgeli olarak balatan kiiler olarak adlandrlan Miletli Thales ile yine adalardan Pythagorasn, temel eitimlerini genlikleri boyunca Msr ve Babilde uzun sre kalarak gerekletirdikleri bilinmektedir. Felsefi dnce tarz ortaya kmadan nce, hemen hemen tm maneviyat ncleri eitimlerini Msr ve Babil rahip okullarnda gerekletirirlerdi. Yarmadada bu yllarda zgn bir okulun olmad, ancak Homeros, Hesiodos, Orpheos kiilikleri biiminde bir gezginci ozanlar dalgasnn M. 8-7. yzyllarda yaand tahmin edilmektedir. Bu yllarda Msr, Babil seviyesinde tapnaklar bir yana brakalm, yerli tapnak kltrne bile gl bir zemin salanlamamtr. deoloji youn bir biimde doudan ithal edilmektedir. Homeros bile bir Bat Anadolu ozandr. Fakat bu gereklik felsefi dncenin ne kmasnn byk nemini ortadan kaldrmad gibi, uygarln ortak mal olarak dnlmesi gerektiini ortaya koyar. Diyalektik olarak felsefi dnce,
136

ancak Doudan kaynakl mitolojik izahlarn artk yetmezlie dt, insan zihnini doyuramad, hatta gln kat bir ortamn rndr. Mitoloji ve ona dayal dini yaklamlarn artk bir ideolojik rt ve yalama gc olarak iine dtkleri yetersizlik, toplumun ruh ve zihniyet yapsn yeni araylara itecektir. Grek toplumunda dinsel inancn bir Msr ve Babil toplumuna gre ok zayf olmas, olann da kat olmamas, siyasi rejimin cumhuriyet ve demokrasiye yatknl, maddi zeminin refah ve bol bo vakte imkan vermesi, yeni dnce ortamnn ana zelliklerini elverili klmaktadr. Maddi zenginlik ve siyasal rejimin tartmalara ihtiya gstermesi, gvenlik ve zgrlk olanaklarn beraberinde getirmektedir. Tanrlardan korkma a getii gibi, karmak kent devleti daha rasyonel, akla dayal dncelere ihtiya gstermektedir. Hepsinin altnda yatan temel etken, kleci uygarlk neredeyse bin yllk bir dnemi geride brakrken, doal gelime ve olgunlamasnn ardndan bir ciddi ypranmay yaamasnn da kanlmaz olmasdr. Sistem artk sonuna doru yaklamaktadr. Doruk ve k yakndr. Esas olarak Greko-Romen uygarl bu gerekliin itirafdr. Tm bu koullar mitolojik inan alarnn getiini, aklla dnme vaktinin de geldiini gsterir. nsanln uzun alarnn birikimi olan bilgi daarc da olduka bymtr. Eya hakknda pratiin, emein rn olan bilgilenme, doa, bitki ve hayvanlar aleminin zellikleri hakknda aydnlatc rol oynamaktadr. Neden-sonu ilikisi, ruhlar ve tanrlar olmakszn da kendini gstermektedir. nsan ve tanr iradesinden bamsz bir doa ileyii olduu, kendini gittike daha fazla zihin dnyasna kabul ettirmektedir. Saf inanlar dnyasnda gittike daha fazla kukular beslenmektedir. ocuka hayaller dnyasndan gerekler dnyasna gei yaplmaya cesaret edilmektedir. Bu olgularn altnda yatan, Grek ticaret dnyasnn her kapya koulan, srlar kefetmekten holanan ve kar bulan gerekliidir. Smer bezirganclnn snrl gerekletirdii ii, Grek tccarl sonuna kadar vardrmakta kararldr. Tpk sanayi burjuvazisinin kar iin snr tanmamas gibi. Tanrlarn yasalar dar gelmekte, ticaretin deien dnyasna ancak kendisi iin hzl dnmek zorunda olan z akl gc, bireyin gc gerekmektedir. Tarmn mevsimlik durgun yaps iin yeterli olan mitoloji, kentlerin ticaret ve zanaat dnyas iin kesinlikle yetmemekte, gln kalmaktadr. Toplumun hakim snf, kendi hakim dncesini dourmaya zorlanmakta137

dr. Yine kleci ilikilerin varl temelinde, snf yapsnda deiiklik, kendi styapsnda deiimi yaratacaktr. Dncede felsefi devrimin objektif ve sbjektif koullar zerinde daha fazla durulabilir. Ama bir doru tanmlama iin bu belirlemeler yeterlidir. z de udur ki, uygarln gelimesi altyapsnda nasl zincirleme ve diyalektik bir ba halinde ise, styapsnn temel bir kurumu olan ideolojik tasarm ve aktarm aralarnda da zincirleme bir ba ve diyalektik btnlk iindedir. Kendiliinden, birikime dayanmadan, baz ahslarn keyfi dehasndan ortaya kmaz. Bunun byle olmas, felsefi dnrlerin roln kmsemeyi iermez. Tersine, hangi koullarn rn ve ne tr byk bir uygarlk yaratclar olduklarnn doru bir izah anlamna gelir. Onlar hakkyla deerlendirme ve doru sonular karmay olanakl klar. Filozoflar anda mitolojik koputan sonra iki temel zerinde elikili bir dnce srecine girildii gzlenmektedir. a- Duyumlar esas alma yntemi pratik arlkldr. Doann objektif varln tanr. Olaylar arasndaki neden ve sonular kavrar; insann eylem ve isteminden bamsz yasalara sahip olduklarn bilir. Bilgilenmede deney ve gzleme dayanmann ilk biimleniidir. Mitolojik ve dini dogmalara dayanmadan, bir doa izah tarzna ulalmaya allmaktadr. Bilime gtrecek yolun talar salam denmektedir. b- Uyanan ve byleyici bir etkiye yol amas kanlmaz olan ussal dnme yntemi, gemi dogmalarn daha fazla etkisi altndadr. Us bamszln ilan etmekten hayli uzaktr. Ama yine de tanrlarn glgesinden uzak, bakir bir ormanda yrmeye cesaret etmekte, yani snrl da olsa bamsz dnmeye adm atmaktadr. Varolan her ey dncede gereklemektedir. Nesnel dnya bir grnt, bir aldatmacadr. Akldan kaynaklanan dnce en deerlisidir. Bunda phesiz dncenin zgcye ilk defa ayaa kalkmasnn da byk etkisi vardr. O kadar bylemektedir ki, dnda gerein varolup olmad o kadar nem arz etmez. lklerin etkileri nasl arpc oluyorsa, tarihin bu byk gelimesi de elbette arla kamadan gereklemeyecektir. Felsefi dnce geliiminin bu iki ana kolunun temsilcilerine ilikin ksa bir sunu yapldndan tekrarlamayacaz. Ama her iki kolun da en az Smer mitolojisi kadar etkisini gnmze kadar tardklar nemle belirtilmelidir. Nasl ki inan dnyamzn temelinde Smer mitolojisi rol oynuyorsa, felsefi ve bilimsel dncemizin temelinde de bu iki ana koldan akp gelen dnceler rol oynamaktadr.
138

Bir nevi felsefenin peygamberleri konumundadrlar. Thales, Phytagoras, Parmenides, Herakleitos, Sokrates, Platon ve Aristo bata olmak zere, kendileri ve adlarna zincirleme ekol oluturulan zincirin tm nemli halkalar, dnce gcmzn oluumunda en az inan dnyamzn peygamberleri kadar pay sahipleridir. Bireyin gcn ortaya karmada vazgeilmez bir kaynak kiilik konumundadrlar. Mitoloji ve dinler daha ok toplumsal kutsall, statkoyu mutularken, felsefe uyanan ve zgrlne koan bireyi mjdelemektedir. Aslnda ikisi, yani din ve felsefe, uygarlksal gelimede vazgeilmez kurum niteliinde iseler ve yine aralarnda bir ortak mitolojik kkene uzanma varsa da; birbirlerinden gittike ayrldklar, elitikleri, attklar ve zaman zaman st bir sentezde birletikleri de dorudur. Dnce ve inan dnyalar arasnda bu nitelikte kartlarn varl ve birliktelii yasas geerlidir. Bu yasa ileyecek ve ilerleme doacaktr. Felsefenin iki kolu arasndaki yasaya da daha sonra dnecek olan bu yasa, felsefi dncenin gnmze kadar elikili, atmal ve senteze varma biiminde ilerlemesini srdrecektir. Bi limi gelitirirken kendisi de bilimden beslenecektir. 6- Uygarlk zerinde Grek katksnn sanat ve moral yaps zerindeki etkisi de byk ve kalc olmutur. Mzik alannda Smer etkisi olmakla birlikte, bir zgnlemeyi de yaayabilmitir. Duygularn eitiminde ilerleme salanmtr. Hem tapnak hem bireysel ark trnde gelime grlmektedir. Mzik, Phytagorasda bir nevi evrenin dili olarak yorumlanmaktadr ki, Smerlerde de ayn yaklam geerlidir. Yaamn sadece mitolojik, edebi ve filozof diliyle, izahyla yetinilmiyor, mzik diliyle izahn vazgeilmezlii iyice oturuyor. Mimarlkta Msr etkisi belirgindir. Belki de Msrdan sonra mimarlkta ikinci nemli adm atmay baarabilmilerdir. Helen kltrnn, yayld her alanda mimari izler brakt grlmektedir. Heykeldeki katks ok daha belirgin ve ekol niteliindedir. Adeta doadaki gzellikle bir yar halinde canl tasvire gidilebilmektedir. Bir btn olarak Grek sanatndaki yerellemenin hzla evrenselleme yetenei kendini gstermektedir. Katk stn nitelikte bir sentezin rn olarak karmza kmaktadr. Ayn tr gelime, moral (ahlak) alannda da gzlenmektedir. zellikle Sokratesle birlikte gelien erdem anlay, bireyin toplum sal sorumluluu na aklk getirmektedir. Tm bireyler iin genel bir entelektel (bilgi dzeyi) gelimenin salanmas ngrlmekte139

dir. Bunun parolas kendini bil dir. Erdemi, uralan her alana ilikin olarak mkemmeliyete ulama olarak deerlendirirsek, bireyin payna den, yapt i konusunda gerekli bilgiye mutlaka ulamak ve bylelikle erdemli yaamay gerekletirmektir. Birey iin sorumlu davran bylece iyi ahlakn ls olmaktadr. Temelleri ksmen Zerdtlkte de atlan bylesine bir ahlaki davran anlay nemlidir. Snrl da olsa bir zgrlemeyi ngrmektedir. Bireyin kendi kaderini belirleyebilecei, bylesi bir ahlak anlaynda geerli olabilmektedir. Halbuki daha nceki tre anlaylarnda, ok nceleri kut sal deerlerce tayin edilen kurallar neyse yle hareket edilecektir. Baka tr bir gelime akla bile getirilemez. Zaten inan sisteminde her eyi mutlak dzeyde belirleyen tanrlardr. Birey glge dzeyinde bir varla bile sahip olamaz. Kul, kle felsefesinin z de burada yatmaktadr. Bunun bireyi ve ahsnda toplumu nasl tutsak ettii arpcdr. Mitolojik ve dinsel inantan beslenen ahlaki davran, ok eskiden kalma tresel zelliklerle bireyin davranlarna mutlak hakimiyete dnm bulunmaktadr. Neolitik alarn bireyinde, kolektif de olsa yaanan zgr davran dzeyinin ok gerisinde ve tersine, tm zihin ve ruhsal balantlarnda adna kader denilen bir bala zincirlenme ve bunun sonsuza kadar byle sreceine dair bir ideolojiyle balanma sz konusudur. Kleci uygarln rahip eliyle topluma ierdii bu ahlak anlay, sistemin srmesinde temel bir rol oynar. Zerdt, Budha ve Sokrates retilerinde esas olarak ksmen saldrlan ve paralanan, bu ahlak anlaydr. Bunlarn byk irade reformcular olarak adlandrlmalarnn nedeni de burada yatmaktadr. Belki aktan tanrya, yani simgeleen kleci uygarla kar klmyor, ama znde denedikleri yol bu dzenin zgrlk lehine paralanmas, gedik vermesidir. Bunu hangi ideolojik ve pragmatik usullerle yrttkleri ikinci planda kalan bir husustur. M. 5. yzyla doru gerekleen bu zgrle ynelik admlar giderek glenerek, gnmzn en gl davran ve ahlak anlayna yol aacaktr. Yeri geldiinde nmzdeki blmlerde, zellikle amzn eletirisinde en temel bir konu olarak grlmesi gereken bu sorun byk nem arz etmektedir. Bir dnem olduka uzun sren ve etkileri gnmze kadar yaayan kul, kle sistemindeki ahlak anlayna kartlk temelinde gelien bir eyci, zgr ahlak anlay da, tersinden bireyi kendi esareti altna alma tehlikesini somut olarak ifade etmektedir.
140

zellikle Avrupa uygarlnda zirveye kan bu ahlak anlay, ok ynl deerlendirmeyi ve alternatif gelitirmeyi hayati klmaktadr. Bilim ve teknik tarafndan da snrsz bir biimde beslenen bu bireyci ahlak anlay zmlenemezse, en byk felaketlere, zellikle 20. yzyldaki lgn sava trlerine yol amakla, evreyi yaanamaz duruma getirmekle yetinmeyecek; insanla kar ilkel vahet dzeninin ok masum kald bir vahet dzenini veya kaosunu yaatabilecek tehlikeleri barnda tamakta ve srdrmekte gz kara davranacaktr. Grek uygarlnn bu moral atlaytaki rol, phesiz bireysel ahlakn gelitirilmesi ynndedir. Romayla bu daha da geliecek ve Avrupa uygarlnda zirveye ulaacaktr. atlan dier ynn ise Dou davran kltr veya ahlak belirleyecektir. Greklerde tanr giderek insanlap birey gcne dnm srecine girerken, Dou dnce ve ahlak yapsnda bireyin kendisini tanrlatrmas ve kurduu dzeni de tanr dzeniyle kutsallatrmas biiminde bir geliim srecini yaamas sz konusu olacaktr. Smerlerde ortak bir kkene sahip bu iki anlay ve irade eilimi Zerdtle atlattrlrken, tarihi Dou-Bat ayrm da, kaln birer uygarlk izgisi olarak gnmze kadar nemini yitirmeksizin elikili, atmal ve st sentezlere vararak srdrlecektir. Uygarln bu elikili yaps nmzdeki d nemin amlanabilmesi iin kapsaml deerlendirmeleri ngrmektedir. imdiye kadar gelitirilen kapitalizmin liberal sylemi ile, sosyalizmin marksizm syleminin snrl bir zmleyicilie olanak verdii, yzeysel kaldklar genelde kabul gren bir deerlendirmedir. Ne liberalizmin ne reel sosyalizmin vaat ettikleri cennet gerekletirilememektedir. Belki de yanllk cennet anlaynn kendisindedir. Buna ilikin deerlendirmeyi sona brakrken, aslnda tarihsel yaklammzn temelinde bu soruna bir zm gc olmasa da, en azndan bir aydnlk getirmeyi amaladmz aktr ve nemlidir. Grek uygarl temelinde derinletirilen atlakta beliren Bat yolu, phesiz insan esas almas, onun yeteneklerini kullanarak doay ve toplumu zmlemeye almas, birey yararn n plana alarak yeni ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasi dzeyi gelitirmesi ne gemesinin temelini atmtr. Aristo ile ideolojik dorua ularken, Byk skenderle Douya yaplan byk yaylma hamlesi, bu stnln hem de ok ksa bir srede Hindistana kadar tm uygarlk alanlar zerinde kantlamtr. Yeni dncenin iyi eitilmi rencisi, grevinde grkemli bir baary yakalamtr.
141

Dou dnce tarz ise, zellikle Babilde iine gmld rahip tartmalaryla eski yaratc gcn bile yitirmi, ancak eski metinlerin kopyalar ile ilgilenen s bir dzeyin iinde boulmu gibidir. Msrda durum daha da geridir. Hint Brahmanizmi, eski Msr ve Smer rahip ve krallar dzenini tekrarlamakla uramaktadr. Zerdtn irade kkreyii bu alalmay durdurmaya yetmemektedir. Bir yandan tek tanrl dinlerin gelimesi snrl bir ilerlemeye yol aarken, temeli ok gl denmi bulunan rahip devlet anlay alamamaktadr. Tapnak etrafnda rlen toplumun yeni kimlik dzeni, devletlemeyi evrendeki deimez dzenin yeryzndeki ifadesi olarak esas almaktadr. Tm ideoloji ve ahlak bu esasa gre yenilenmekte, denmekte ve ebediletirilmektedir. Birey esamesi okunmamak zere yitirilmektedir. Glgesine bile olanak tanmayan bir kast, tanrsal dzen egemen klnmaktadr. Sadece syleneni yapan bir anlay ve ahlakn egemenliidir. Artk kral, efendisi, hocas iin lmeyi en yce erdem belleyen kklemi Dou yolu yla kar karya bulunuyoruz. Zerdtn zgr irade hamlesine dayanan ters k her ne kadar Atina kaplarna kadar dayandysa da, ayn Dou anlaynn iine gmlmesi nedeniyle 25 yandaki bir renci olan skendere yenilmekten kurtulamayarak stnl Batya kaptracaktr. Halbuki Dounun maddi gc ok byk, askeri o denli fazladr. Ama her eyi tanrya havale eden, krallarn da tanr yerine koyan bu anlay, Aristonun dorua kard rasyonalizme, akl ana kar hibir retici deere sahip deildir ve yenilmekten kurtulamayacaktr. Savan kaybndan Dou yolu sorumludur. Ayn yolu izleyen inde ve Hintte de sonu ayndr. Ortaan balangcnda slami doula canlandrlan reform denemesi, tm grkemliliine ve uzun sreliliine ramen, ayn Dou yolu na aklp kalacak ve Batnn yolu karsnda yenilmekten kurtulamayacaktr. Dikkat edilirse ve ilerideki blmlerde daha kapsaml konulduunda grlecektir ki, ykseli ve kleri belirleyen, sistemlerin temelindeki mantk yaps ve ahlaki davran kalplardr; bunlara yn veren dnce tarz ve irade gcdr. Uygarlklarn dou, ykseli, deiim ve klerinde rol oynayan belirleyici etkenin, dayand zihniyet ve moral deerler olduu, maddi deerlerin ancak buna baml olarak nem kazand, gelitii ve kaybettii, Grek rneiyle arpc olarak kantlanmaktadr.
142
HALK CUMHURYETNE DORU 2- Kleci uygarln Roma dnemi Romann ykseliini hazrlayan koullarda, kuzeyde 12 blgeye dayal Etrsk Konfederasyonu gelimesini srdrmektedir. Daha derinlerde neolitik kltrn szmas ve Latin kkenli halkn M. 1000lerden balayarak demir ileme tekniine dayal olarak daha fazla glenip yaylmas ve yarmadann etnik yapsna damgasn vurmas sz konusudur. Etrskler Anadolu zerinden Mezopotamya uygarlk deerlerini getirdiler ve Romann ykseliine kadar nclk rol oynadlar. Romay besleyen en nemli kaynak Etrsklerdir. Gneyde Helen kolonilemesi neredeyse ikinci bir Bat Anadolu durumunu yaratmakta, birok kk kent devletikleri oluturmaktadr. Ticari, kltrel ve ideolojik hakimiyeti srekli gelime halindedir. Daha gneyde Sirakuza Krall ve Kuzey Afrikada Fenike kkenli Kartaca uygarl parlak bir dnemi yaamaktadr. Ortadou uygarlk etkileri, tm bu kanallar zerinden Romann temeline denmektedir. M. 750 yllarnda Romann bir kent krallk devleti olarak varlk kazand grlmektedir. Etrsklerin derin etkisi olmakla birlikte, Latin kkenli etnik gruplar srece giderek damgasn vuracaklardr. M. 500lere doru Roma, Latin kkenli bir cumhuriyet olarak ykselie gemektedir. zellikle etnik yapnn ayrmasna dayanan soylularla (patrici) alt kesimi tekil eden yoksullar (plebler) arasndaki sert snf mcadelesi, uzlamaya dayal cumhuriyet kurumlamalarna yol aarak dzenlenmeye allmaktadr. Senato ve halk meclisleri Atinadaki rneklerinden daha gl olumu bulunmaktadr. Yrtme (magistra) ve yarglama (preator) kurumlara ayrmaktadr. htiyalar dayattka benzer kurumlamalar ortaya kacaklardr. Roma vatandal ayr bir nem kazanmaktadr. nce Roma kent halkna tannan vatandalk hakk tm yarmaday kapsadnda, cumhuriyetin sorunlar art gstermektedir. Kartaca tehlikesi (M. 264-146) atlatldktan sonra, Helen dnyas zerine yava yava hakimiyet sreci tesis edilecektir. M. son yzyla girildiinde, zellikle Sezarn seferleriyle; Galya (Fransa), Gney Almanya, Britanya adasnn gneyi, spanya ve dou Akdenizle Anadolunun fethi tamamlanmak zeredir. Msr dmekte ve baml bir eyalet olmaktadr. Uygarln temel kaleleri kadar, birok bakir toprak paras da artk Romann hkmranl altndadr. air Vergilius un altn a gelmi bulunmaktadr. Cumhuriyet rejimi yerine imparatorluk gnle143

ri (principa), imparatorlarn, kudretlilerin, birinci dereceden yurttalarn dnemi gelip atmtr. Roma kleci uyarlnn bu ykselii ve yaylnn o dneme kadar oluturulan en byk gc temsil ettiine dair tarihin hkm kesindir. Fakat bunun temelinde yatan etkenler, objektif kriterler esas alnarak izah edilmekten uzaktr. Tpk Grek douundaki mitolojik, abartl ve fanatik yaklam Roma rnei iin de geerlidir. Uygarlklarn gnmze kadar benmerkezli ele aln biimi, burada da iddiasn sonuna kadar srdrmek durumundadr. Bilimsel tarihe den ise, lleri yerli yerine koyarak izahat doru klmaktr. Byk air Vergiliusun, Aieneas Destan nda Romann kuruluunu, Troya direniinde bulunup daha sonra talyaya gelen Aieneasa dayandrmas tesadf deildir. Bylece o, Romay douran kltrel kkene gnderme yapmaktadr. Romann Grek kltrnden en yakndan ve iddetle etkilendii, hatta onun devamn tekil ettii inkar edilemez bir hakikattir. Bu durumda dorudan Anadolu, Fenike ve Msrdan etkilenmesi ikinci plandadr. Bu kanaldan beslenen Grek uygarl vastasyla, dolayl beslenmesi sz konusudur. Byle de olsa, Etrsklerdeki Smer etkisine baktmzda, Batdaki uygarln Ortadou kaynandan yaylan son byk halkasn oluturduu da bir o kadar dorudur. Nasl ki Doudaki en byk halka Byk Okyanusa dayanan in mparatorluu ise, Batda da Atlas Okyanusuna dayanan en son halka Roma mparatorluudur. Bylece bir anlamda Roma, uygarlk douran Altn Hilalden yaylmann nc ve son byk halkasn tekil etmektedir. Uygarlklarn gelime ve yaylma dili biraz da byledir. Roma uygarln zmlemeye alrken, onu Smerlerle kyaslamak hayli retici olacaktr. Smerler kleci toplumsal yapnn orijinali iken, Roma onun en yetkin tamamlayc gc konumundadr. Smerler, sistemlerinin tm alt ve styapsn, gkyz dzeninin yeryznde temsili temelinde mitolojik bir dnceyle ve rahiplerin kutsal tapnak kltryle donatrken; Roma, arkasna Grek kltrn de alarak, daha rasyonel ve laik bir cumhuriyet yaplanmas biiminde somutlatrmaktadr. Tanr-krallar yerini imparator-tanrlara brakmtr. mparator Sargon tm imparatorlarn ilk modeli olduu gibi, Roma imparatorlarnn da esin kayna ve temel karakteridir. Smer mitolojisi orijinal iken, Romannki onun nc elden bir kopyas durumundadr. Glgame Destan Aieneas Destanna dnmtr. Kyaslamay daha birok benzer konuda gelitirmek
144

mmkndr. Aralarndaki balar kesin ve benzerdir. Farkllklar zde deil, zaman ve mekann doal olarak yol at biime zgdr. Kaba bir benzetmede bulunursak; Zagros-Toros eteklerinden yuvarlanan ve tanra tarn ( nanna) benim melerim, yasalarm dedii uygarlk deerlerinin kk kartopunun, Mezopotamya dzlklerinden Nil vadisine, oradan daha da byyerek Anadoluya ve tm Ortadouya, giderek Grek yarmadasna ve hayli yklenip talya yarmadasna, Kuzey Alpler zerinden, tandk ve kendi ncellerine ait olan izler zerinden Roma tepelerine kadar ulatnda dev bir kartopuna dnmesini andrr. Bu anlamda uygarlk bir kartopuna, dt her yerden yeni deerler alp byyen ve nnde durulamayan bir a benzer. Bu tr bir deerlendirmeyle, Romann bykln ve zgn ynlerini kmseme durumuna dtmz dnmyoruz. Tersine, onu besleyen kaynaklar doru ve ll olarak tesbit ederek, gerek deerini tanmlamak istiyoruz. Bir eyi doru tanmlamadan, hakknda doru karar vermek ve deerlendirmede bulunmak mmkn deildir. phesiz Romann, zgnletirip karakterize ettii temel neme haiz uygarlk deerleri vardr. Ana hatlaryla izlemeye alrsak; a- Mitolojik yapda fazla zgnlk yoktur Babil tanrs Marduk ve . Grek batanrs Zeusun yerini Jpiter almtr. Dionysosun yerini Liberte alrken, Afrodit Vens e dnmtr. Anadolu tanras Kibele, tapnayla birlikte olduu gibi Romaya tanmtr. Sralama byle nemini yitirerek devam eder. Burada sylenmesi gereken en temel husus; Smerlerin ana yaratl mitolojisinin asalet ve orijinalitesi, zaman ve mekanda srekli yaanan zgnletirme ve asimilasyondan sonra Romaya vardnda, hayli snklemi ve inandrclktan olduka uzaklamtr. Ald yeni biimler artk birer sembol deerinde olup, sadece sayg gsterilmektedir. Bir anlamda Roma dini eklektik olup, sunidir; gnmz ABDsi gibidir. Esas din siyasette younlamtr. Siyasetin kendisi din kadar kutsallk kazanmtr. Yceltilen kurum klasik anlamda din deil, siyasettir. Romann ideolojisi dini rtye fazla ihtiya duymamakta, ak siyasal deerleriyle kendisini ortaya koymaktan daha ok holanmaktadr. Hieratik (kutsal) devletten laik (dind) devlete doru temel bir adm atlmakta, zemin kazlmaktadr. b- Daha anlaml olan, Romada siyaset kurumunun gelimesinin uygarla katksdr. Snf demokrasisinde Atina ne kadar zgn bir
145

konuma sahipse, onun daha konumlanm, daha etkin yasa deeri kazanm biimi olarak cumhuriyetin bir ynetim biimi olarak bakeye oturmasnda Romann pay o kadar belirgindir. Kald ki her demokrasi cumhuriyeti, her cumhuriyet de demokratik olmak durumunda deildir. kisi arasnda eitlik de kurulamaz. Kald ki, ilk meclis rneklerine, bir anlamda snf demokrasilerinin en nemli kurumuna Smerlerde rastland kantlanmtr. Ama snrl bir snfsal ierie dayal ve seimi tanyan bir ynetim biimi olan, en uzun sreli, gelimi kurum ve yasalara sahip bir rejim olarak Roma dzeni bir uygarlk katksdr. Snf egemenliinin en gelimi biimidir. Atina demokrasisi tresel demokrasinin biraz daha gelimi ve ksa srm bir biimi olarak da deerlendirilebilir. Roma Cumhuriyetinin laik karakteri de nemli bir zgnlktr. Ynetenler dinsel rtye snma gereini fazla duymadklar gibi, her dine mesafelidirler ve karlarn tehdit etmedike, uzlaarak ve hatta benimseyerek ok dinli bir rejim olmay da baarmlardr. Bir Smer, Msr veya Atina dininden bahsetmek mmkndr. Ama Roma dininden bahsetmek kolay deildir. Bu konuda da Roma, gnmzdeki ABD ve AB gibi gelimi uygarlk blgelerindeki oulculua ulam gibi grnmektedir. Ama iki rnek Roma siyasi dnemi ve din anlay bakmndan arpcdr. Askeri snfn gelimesinde katks grlen ve kkeni Hint-Aryenlere dayanan Mitra dini, Hristiyanlktan nce neredeyse resmi din haline gelecekti. O nedenle ta Avrupa ilerine kadar Mitra mabetlerine izin verilmi ve kalntlar gnmze kadar gelebilmitir. Hristiyanlk ise, zellikle askeri yapy zayflatt iin hedef alnm, en vahi ikencelere uratlmaktan geri kalnmamtr. zl srecinde ise, birletirici bir imento rol oynayabilecei grldnde, resmi din olarak ilan etmekten geri kalnmamtr. Kald ki, din ve devlet ilikilerinde yararclk, her zaman ilkesel z bir yana braklarak esas alnmtr. c- Romann uygarlksal gelimede en nemli kurumsal katks hu kuk alanndadr. O dneme kadar daha ok geerli olan tre hukukunun yan sra, kendilerini tanr iradesinin ya kendisi veya temsilcisi olarak kabul eden ynetici kii ve kurumlarn sylemleri hukuk alannda etkilidir. Ne bir hukuk bilimi ne de bir yasal kurumun hukuk retmesi fazla sz konusu deildir. Snf iradesinin arpc, yazl ve resmi bir kural dzeni olarak ilan ve uygulanmas, Roma Cumhuriyetinde temel bir ilevdir. Bunun iin patrici ve pleb kesimlerin yz146

yllar bulan bir mcadelesi gerekmitir. Bir anlamda gelien ve karmak bir hal alan toplumsal kargaa, hukuk dzenini zorunlu klmtr. Bu biraz da Romann kaderidir. nce Roma ehri bu dzenlemeyi zorunlu klarken, daha sonralar tm imparatorluk iin bir dzenlemeye gidilmesi, yani hukuk kurallarnn resmen geerli olduu bir aamaya geilmesi kanlmaz olmutur. Tarihte mehur Pax-Ro mana Roma bar, dar anlamda Roma hukukuna dayal resmi dzenin egemenlii demektir. Modern hukukun da en temel kaynaklarndan biri Roma hukukudur. lkeleri gnmzde de nemli lde geerliliini korumaktadr. Bu, onun ok nemli bir toplumsal ilevi yerine getirmesinden trdr. Hukuku gelitiren toplumlarn uygarlk deeri hep yksek ve kalc olmutur. Toplum gelitike, salt din ve tre kurallaryla ynetilemez hale gelir. Siyasal ynetimin emir dzeni de, z gerei, dzeni kurmaya ve korumaya yetmez. Siyaset gnlk kural ve denetim gerektiren bir i iken, hukuk souk, uzun erimli ve herkesi (tm vatandalar ve kurumlar) kapsamna almak durumunda olan bir kurumdur. Kalclam, zerinde temel uzlama salanm, herkes iin gerekli meyyidesi (uygulama gc) olan, younlam temel bir siyaset olarak da ifade edilebilir. Bu anlamda Roma Cumhuriyetinin hukuksal deeri yksek ve uygarlksaldr. d- Romann askeri alanda dnemin en byk gc olduu kuku suzdur. Fakat Babil, Asur, Pers ve Msrn askeri alanda gerekletirdikleri ilerlemeyi zde amaktan ziyade, belli bir zerklie ulam bir g olarak zgnln ifade etmek daha gereki olacaktr. Siyasetiler snf karsnda, zellikle Sezarla balayan zerk bir askeri kanadn siyaset zerine arlk kurmaya alt grlmektedir. phesiz daha konfederasyonlar aamasnda askeri gc ve maddi otoritesi nde olanlar; genelde ef, bakan, kral veya imparator olarak, kendi ahslarnda siyasi, askeri, hukuki, hatta dini sfatlar birletirmilerdir. Uygarlk tarihi, bir anlamda bu kurumlarn gelime, ayrma ve zerklie kavumasnn da tarihidir. Roma Cumhuriyetinde (daha sonra mparatorluunda) gerekleen en temel ayrma, askeri ve siyasi arlk merkezlerinin ayrmasdr. S mer ve Msrda ise, temel ayrma rahiplik ve krallk kurumu arasndadr. Her iki ayrma da ok uzun bir sre iinde ve sert geen mcadeleler boyunca gerekleip, nem ve glerine gre kurumlamlardr. Kurulan her devlet, bu tr bir ayrmay veya birlemeyi
147

esas almtr. Aslnda, gerekleeni pratik sisteme kavuturmutur. Yani yaratmamtr. Yaratma, bir anlamda zgn olan, tarihi dnemi ve toplumsal ihtiyac karlamada temel olan gerekletirme eylemidir. Onun ardnda ok ynl bir zihniyet, ruhsal, snfsal mcadele yatmaktadr. Romann askeri teknik ve taktikten ziyade, ordu rgtlenmesinde merkezi ve blgesel lejyonlar esas almas nem tamaktadr. Askerlik kalc ve asil bir meslektir. Bu zelliiyle gnmze kadar etkisini srdrmtr. Tm toplumsal ve siyasal gler karsnda askeri kurumun stnlk kazanmas, Romann bu alandaki zihniyet, ruh yaps ve kurumsal geleneiyle yakndan balantldr. Bir anlamda her asker veya general sivrilmek istediinde, siyasete arlk koymaya altnda, aslnda Roma geleneini srdrmektedir. Bunun ilk rneini Akadl Sargon olutururken, son grkemli rneini de Napolyon Bonapart temsil etmektedir. Fakat gnmzde de siyaset zerinde potansiyel bir eilim olarak etkisini srdrmekte, zellikle bunalm srelerinde ilevsel roller stlenebilmektedir. Bu kken siyasi eilimlere genel olarak Sezaryanizm veya Bonapar tizm denilmektedir. e- Toplumsal snflarn statsn belirlemede de Romann katks nemlidir. zellikle her snf hukuk kapsamna alp ilevsel klmas, vatandalk ve snfsallk arasndaki balar netletirmesi, hak ve grevlere kadar ayrntl dzenlemelere tabi klmas, onun zgnlk arz eden yanlar olmaktadr. Snfsallk kavramna kesin bir resmiyet kazandrmtr. Hatta imparatorluun son dneminde her meslek ve tabakann konumu bile ayrntl hukuki dzenlemelere tabi klnmtr. Vatandalk haklarndan bahsedilmekle birlikte, temel insan haklarn tandndan, bunu resmiletirdiinden bahsetmek gtr. Latince ykselen bir dil olarak egemenlik alannda ne kmakta ve Grekeyi ikinci planda brakmaktadr. Eitim ve salk alannda ciddi bir zgnl gzlemlenememektedir. Felsefi dnce alannda, siyasi dnce ve hitabet sanatnda bir ilerlemeye sahip olmakla birlikte, esasta Grek filozofisine bal olarak, daha ok Stoa ve Epikrclk kurumsallam eilimler olarak gelime salam ve etkili olmulardr. Ama Grek filozofisindeki yaratclk ve ekol oluturmayla karlatrldnda, Romann yaratclktan son derece uzak kald grlmektedir. Daha dorusu Grek roln oynadndan, bu alanda Romann payna den rencilik roldr. Helen kltr arln ko148

rumakta ve sistemi besleyen kaynak olarak roln oynamaktadr. Romann siyasi ve askeri stnl yannda, Helenizmin dnce ve kltr stnlyle karlkl bir dengeleme ve uzlama ihtiyac tm imparatorluk tarihi boyunca iin iin ilemi ve uygulanmtr. Bu nedenle Greko-Romen sistemi denilmekte ve bu daha gereki bir tanmlama olmaktadr. ki uygarlk gc arasnda saysz iliki biimi, kurum ve dnce ortak rol oynamakta, sistemi gelitirmekte, g konumlarna gre paylamakta, zaman zaman da tasfiye etmektedir. ki temel sistem, adeta rol paylamna dayal olarak ekillenmekte ve daha ok birbirini besleme esas olmaktadr. f- Ekonomik alan derinliine ve geniliine bir byklk kazan mtr. Avrupann nemli bir ksmn kleci tarz bir ekonomiye kazandrm, bu anlamda uygarlatrmtr. Demiri yaygn olarak tarmda kullanmtr. Tarm, asillerin temel meslei olarak en salkl ekonomik faaliyet alandr. iftlik sistemi (latifundia) geerlidir, sulama kemer ve kanallar gelimitir. Ticaret ve zanaat ikinci planda iler olarak grlmekte ve asaletten yoksun saylmaktadr. tibar yksek deildir. ok gelimi bir yol sistemi vardr. Tm yollar Ro maya gider zdeyiinden de anlald gibi, gelimi bir ulam a askerlikle balantl olmakla birlikte ticaretin gelimesinde de byk rol oynamtr. Akdeniz bir Roma gl olarak ticaretteki nemini de gelitirerek srdrmtr. Gemicilik gelimi bir zanaattr. Fakat Smer ve Msrla kyaslandnda, Romann uygarlk katks ekonomide ok snrldr. Gerekletirilenin kurumlatrlmas ve dzenlenmesinden ileri gitmemitir. Ekonomik ara rolnde, bir tarmc (latifundia) kle snfn byk bir kapsama ulatrmtr. Kle emei dorua karlmtr. ehirlerde ilk defa adna proletarya denilen ii snfna benzer bir sosyal katman olumutur. Aslnda Atina ve Roma ehirleri, kapitalist sistem temelinde oluan ada ehirlemenin de prototipleridir. Pazar, ars, tiyatro ve arenasyla, akademi, tapnak ve meclis saraylaryla, kurumlamalarn Msr ve Smer dzenlerine gre ilerletmilerdir. Salam bir mimariye dayanan bu ehirler, bugn bile harabeleriyle byleyici bir etkiye sahiptir. ehir devleti ilk nce nasl bir Smer ana kurumuysa, ehrin kendisi de esas olarak bir Grek ve Romaya zg kurumsal yerleme dzenidir. Msr ve Smer ilk rnekleriyse, daha ok tapnak ve kral saraylar etrafnda sk bir iblmne dayal karargah, ynetim ve tapnma merkezleri roln oynamaktadr. htiyalar kadar zanaat
149

kleyi de barndran bu merkezlerin nfusunun on binleri amas, ok az gzlemlenen bir husustur. Tabii bu durum orta snfn gelimeyii ve bamszlamamasyla balantldr. ehir, esasta tccar ve zanaatkarn yerleim dzeni olarak geliim gsterir. ehir, M. 3000-2000 yllar arasnda doar, 2000-1000 yllar arasnda yaygnlar. Greko-Romen tarz ehir bu dneme rastlar; M. 1000 ve sonrasnda da byme ve kurumlama aamasnda nem kazanr. Temel tarmsal yerleim dzeni olan kye kar daha belirleyici bir konum kazanmas da Greko-Romen dneminde gerekleir. M. 2000lere kadar dnya, bir kyler ve komlar denizinde birka adacktan ibaret bir ehirleme dzeninde yaamaktadr. ehirlerin stnlk dnemi M. 500lerden balar ve gnmzde ezici bir hakimiyet kazanr. Her ne kadar uygarlamann dier bir ad medeniyet (Arapa ehir dzeni) ise de, yol at temel sorunlar asndan ehir ve ehircilik, uygarl en ok tehdit eden dzen yaamnn, ama ayn zamanda toplumun da temel kayna durumundadr. Uygarln ad ve sembol olduu kadar, temelini rten kaynadr da. Salt bym bir yerleim alan olmaktan te, derinliine zmlenmesi gereken bir toplumsal sorundur. Gl bir hastalk kayna haline gelmi bulunmas yksek bir ihtimaldir. Sadece evre kirlenmesi olarak deil, tm doal aka ters yaam biimleri, ehirlemeyle balantl ele alnmaldr. Genellikle yaplan deerlendirmelerde ehir hep ilerleme lt olarak ele alnmtr. lgili blmde daha geni ele almak zere, uygarlkla birlikte bir ehircilik zmlemesinin byk nem tadn bu vesileyle belirtmekle yetineceim. g- Sanat ve bilimde Romann uygarlk katks birka alanla snr ldr. zellikle mimarlk sanatnda Msrdan sonra en byk ilerlemeye tank olunmutur. Bir mimarlk ve mhendislik sanatndan bahsetmek mmkndr. Kald ki, bu alanda Msr ve Grek tarz esas alnarak bir grkemlilie ulaldn sylemek daha dorudur. Gereklemesini snrsz kleci egemenliine borludur. Kle emei dnlmeden, ne Msr piramitleri, ne mimari deeri yksek GrekoRomen eserleri asla gerekleemezdi. Bir ksm tarafndan insanlk soyu zerinde en acmasz bir uygulama, daha ok bu mimarlk aheserlerinin gerekletirilmesinde kendini gstermitir. ehir mimarisinin merkezinde yer alan tiyatro, arena, agora, tapnak ve nemli yneticilerin saraylar ve dier binalarnn, yaanlan tarihin canl kantlar olarak, adeta ulalamaz birer varlk gibi hisle150

rimizi etki altna almalarn bu dnemin mimarlk sanatna borluyuz. Herhangi bir eyin klelik dneminden kalma mimarlk aheserleri kadar bir etkiye sahip olacana inanmak zordur. Bu sihirli gerein altnda, sanyorum kle emeinin toplu ve snrsz olduu kadar, acmasz kullanlmasnn pay belirleyicidir. htiam ve rpertiyi veren, emek ve onun kullanl tarzdr. Ayn grkemlilii kpr, kemer, mezarlk, kale, sur yapmlarnda da grmek mmkndr. Roma uygarl, klelik dneminde gerekleen ne kadar mimari rnek varsa hepsini incelemeye dayanan ve gl bir senteze ulaan kendi zgn mimarisini yaratrken, gerekten doruk aamasndadr. Klelie hakkn (klelie hak olmaz, ama onlarn diliyle) en laykyla veren ne varsa, Roma onun gereini yapmtr. Her kurumlamada olduu gibi, mimarlkta da bu husus en arpc bir ifadeye sahiptir. Heykel de Greklerin bir uzants gibidir. Farkl bir orijinaliteden bahsetmek gtr. Mzikte, zellikle askeri alanda marlar ve zafer arklar zgnletirilmitir. Romaya has bir giyim modelinden bahsetmek mmkndr. Roma asaleti kendini giyim kuamda da belli eder, fakat tm bu alanlarda Doudan devirme yapt ok aktr. Edebiyat sanatnda Helenizmin etkisi belirgindir. Vergilius biraz da Homerosun lyadasna zenerek, Roma kurulu destan olan Aie neas Byk Augustus un ansna yazmtr. Ama yine de deerli bir edebi klasiktir. Tiyatro sanat gelimitir. Hitabet olaanst nem kazanm ve kurumsallamtr. talya dilinin gnmzdeki arpc, hakim ifade edi tarznn da bu dnemin hitap gcyle balantl olduu kansndaym. Tabii bu hitabn da altnda dnyaya hakim bir gcn iradesi yatmaktadr. En gl egemenler, en gl ve belagatli dile ularken; klelerin payna den, Ezopun lanetli, anlalamaz dili olmutur. G ve zgrlkle dil hakimiyeti ve gzel konuma arasnda sk bir iliki olduunu dnrken, aklma hep Roma egemenlerinin hatipe konumalar gelir. Araplar, spanyollar, ranllar bu sanat ikinci derecede gelitiren kavimlerin banda gelir. Vergilius, hem karakter ve hem dil olarak bu grkemliliin ve asaletin ifadesi olarak anlalmaldr. Bilimsel alanda Roma uygarlna ilikin ciddi bir bulua tank olunmamakla birlikte, bilinenlerin azami bir uygulanmasna nem verildii grlmektedir. Tanmlanma dzeyinde bu deerlendirmelerden karlabilecek en temel sonu, kleci uygarlk tarihinde klasik Romann yerinin
151

k ncesi doruk olduudur . Roma, kleci sistemin iindeki tm zl deerleri nemlerine gre iyi inceliyor, derliyor ve onlar azami bir devlet kurumlamasna dntryor. unun ok iyi farkndadr: Daha dnn neolitik topluluklar zor bela karnlarn doyururken, yan balarnda en az bin yllk bir klecilik mirasnn beslenmesine dayanan uygarlk deerleri filizlenmektedir. Latin etnik topluluklar iin bu, altn a n ryas demektir. Smerden Msra, Perslerden Greklere irili ufakl birok uygarlatrma gc ve kltr, Roma uygarl ad altnda bir senteze doru gitmekte, en st dzeyde bir zgnleme ve kurumlamayla yz yze bulunmaktadr. Bu ayn zamanda Romann byk ansdr. Tarihte bylesine frsat anlar doar. Deerlendirilmesi bilinirse, kendileri de tarih olabilecek gelimelere yol aar. Smerlerin ans, Frat-Dicle kaynaklarnda gelien ky devrimiydi. Kendilerinin katks, ehir devrimi ve uygarlk sisteminin yaratlmasdr. Ayn ans Msrllar Nil vadisinde yakaladlar. Sar Irmak vadilerinde in, ndus ve Pencap vadilerinde Hint uygarlklar bu ans zincirinin dier byk halkalardr. Aslnda yeri olsa da anlatlsa! Bu bazlar iin ans haline gelen gelimenin altnda hangi muazzam insan emei ve adsz kahramanlarn byleyici abas yatmaktadr? Bir anlalabilse! Bu emekler zerine o grkemli mitolojiler ve yeryz cennetleri nasl kuruldu? Bir hakk teslim edilse! Byk umut dnyalar kadar, cehennem kavramn douran aclar da anlatlsa, belki biraz adalet yerini bulacak, gerek doru dillendirilecektir. Grekler, drt koldan yakaladklar uygarlk ansnn en erken farkna varan Batl kavimdir. Byk bir itahla Doudan geleni yediler, zmsediler ve bir st evrede uygarlk gc olarak doularn gerekletirdiler. Bunu Zeus batanrs etrafnda gelitirilen tanrlar diyalounda byk bir heyecanla takip etmek mmkndr. Bu mitolojide anlatlmak istenen, aslnda Grek etnik gruplarndan ayran soylularn egemen snf haline gelilerinin ve Ortadou kaynakl uygarlk deerlerini zmseyilerinin hikayesidir. Bu hikaye iir diliyle sylenmi, destan olmutur. lyada , Odysseia olmutur. Tanr bilimi Theologia olmutur. Akl glerini bu temele dayatp harekete geirerek felsefeye ulamlardr. Grekler Bat uygarl iin zgn beik olma rollerini iyi oynamlardr. Bebei salkl bytmlerdir. Nereden baklrsa baklsn, Douyla yaplan evlilik hayli verimli olmu ve bu evlilikten doan
152

ocuk skender haline geldiinde, kendini bouna Babilde Semira misle bir evlilikle tekrar kar karya bulmamtr. Hem sembolik hem gerek olarak skender-Semiramis evlilii, bir uygarlk evliliidir ve doan ocua Helenizm ad verilmitir. Bu ilk Dou-Bat karmdr. Sylenir ki, skender 20 bin askerini Mezopotamya boylarnda yerli kadnlarla evlendirmitir. Kltrler byle karyor ve kendi sentezini douruyor. Ayn mitolojik evlilikleri Smerin kurnaz tanrs, yani ykselen soylular snfnn sembolik temsilcisi Enki da tanras Ninhursagla yaparken, dourulan ocuun Smer uygarl olduunu iyi biliyoruz. nanna ahsnda da kraliesi, benim kutsal melerimi geri ver dediinde, burada neolitik tarm devriminin yaratcs olan kadnn inkar edilen yaratm deerleri, uygarlk aralar ve hakknn istendiini de biliyoruz. Mitolojinin dilini doru zmlediimizde tarihi doru yazabileceimiz gibi, ok byleyici ve iirsel bir ze sahip olduunu da iyi hissederek, acs ve sevinci iinde renebileceiz. Bin yllardan beri zeri karartlan tarih bylesine yeillendiinde, yan bamzda meyvesini vermeye devam eden salam kklere sahip bir aa olduunu da greceiz. Roma bu ans yakaladnda, uygarlk aac en verimli anda ve adeta devirtilmeyi bekler gibiydi. Roma btn hmyla yle yklendi ve vurarak devirdi ki, aacmz gvdesinden yarlarak kt ve bir daha kendine gelemedi. Roma uygarlnn byk baars kadar, beklenmedik biimde knn altndaki temel gereklik karsnda da eer sistemi bu kaba kyaslamalarla anlalr klmak istediimiz gibi zmleyebilirsek fazla armamak gerekecektir. Doada olduu gibi toplumdaki bir varlk da, diyalektik kural gerei kendini tam yaanlr klmak iin tm potansiyelini kullanacaktr. Ztlarn birliktelii olarak da formle edilen bu ilkeye gre, eliik yanlar mcadeleyle st bir sentezle sonulanncaya kadar bu sre devam edecektir. Romann zd, sisteme gre gerilik arz eden her nemli toplumu kapsamna almak ve dntrmektir. Kleciliin geri toplumsal yanlarla kurduu hakimiyet ilikisi, bu geri yanlarn sistem iinde tasfiye edilip, yeni fikir ve ruh kalplarna gre kurumlatrlarak yaamlarna yeni biimler altnda devam edilmesidir. Roma bu anlamda muazzam bir tme makinasna benzetilebilir. Ulaabildii tm insan topluluklarn bu makinadan geirerek kendine benzetecektir. Tpk gnmzdeki kreselleme olgusu ve bunda ABDnin ba ekmesi gibi.
153

Bilinmektedir ki, doada hibir ey yok olmaz. Gerekleen deiim ve dnmdr. Metafizik yaklam bu sreci ya imkansz grr ya da yok olma biiminde anlar. Bu mantk yaps son derece tehlikelidir. Uygarlklar deerlendirirken, bu deiim ve dnm yasasn her an gz nnde tutmak gerekir. Romann dntrme eylemi, sadece sisteme ilk defa dahil edilen Avrupann neolitik yaplar zerinde yrmyor. Bu eylemini, daha nce uygarlk kapsamnda olup da tm potansiyelini kullanamayan eski yaplar zerinde de srdryor. Kapsaycl ve bykl bu anlamdadr. Smer, Msr, Hitit, Grek ve daha alt dzeyde birok uygarlk, kendi alanlarnda dou ve gelimelerini saladlar. Snrl da olsa, bir yaylma dalgasyla kendilerini tardlar. Katklar hem alan olarak dar, hem de derinlik anlamnda dou ve gelime alaryla snrldr. k iin vakit erkendir, ileri yalara daha birok yeni gelime sdrlacaktr. phesiz uygarln ilk kentlerinden tutalm, en kozmopolit birliklerine kadar hepsinde bir evrenselleme yan iddia dzeyinde vardr. Ama gerekletirme anlamndaki katklar snrldr. Sargon kendini tm evrenin ilah sayabilir. Ama gerekte att snrl birka admdr. Babil, Asur daha byk admlar attlar, ama yine de Ortadou corafyasnn tmne bile hakim olamadlar. sel olarak da hibir zaman Smer zgnln aamadlar. Dier birok devletik sistemin u beylii olmaktan teye fonksiyon sahibi deildir. skenderin Dou-Bat sentezi daha ciddi bir cihan deneyimidir. Katks daha derin ve kalc olmutur. Roma uygarlk sistemi ise, tm bu kendini nceleyen uygarlk admlarnn zmsenmesi zerine ykselirken, Avrupann bakir topraklarn da kapsamna alarak, dneminde cihan imparatorluuna en yakn model olmay baarmtr. Nasl bugn her tarafta ABD yaam kltrnn etkilerinden bahsediliyorsa, Roma dneminde yzyllarca bu etkiye ulama ve temsil etme bir tutku halindedir. Kleci sistemin tm egemen gleri Roma tarzna gre yaamay asaletin ve uygarln gerei sayarlar. in ve Hint gibi kendi iinde kapal ve halen de yle olmaktan kurtulamam bir iki ada dnda, Pax-Romana bir dnya dzenidir. Bin yllk mrnde, bir sosyal ve siyasal sistemin kendi mantk erevesi ve zemin bulduu deerler erevesinde ne kadar kurumlaabiliyorsa o kadar kurumlam, ne kadar fethetmek gerekiyorsa o kadar fethetmi ve zne gre ne kadar yaamak gerekiyorsa o kadar yaam, eine bir daha rastlanmayan bir tarih gerekliidir.
154

Fakat bu gerekliin ad Roma olarak kalmtr. Hele son dnemlerinde her etnik topluluktan yetien imparatorlaryla, blgelerin stnlk kazanmalaryla, en ok btnletii sanlan dnemde iin iin paralanma denemeleriyle, barndaki elikileri st dzeye sratmann da btn iaretlerini vermektedir. Zaten Romann grkemi ve uzun mrl olmasnn altndaki en temel neden de, ileri dzeyde yaama sanatn benimsetme gcdr. ovenist deil, kozmopolittir. Her soylu ve st tabakada yaamak isteyen g, bunun Roma dzeninde ideal dzeyde yaandn bilerek ilgi gstermekte, bylece gcne ve mrne katkda bulunmaktadr. Zorun rol sanldnn aksine belirleyici olmaktan uzaktr. Asur ve Persler de zoru sistemli uygulamlardr. Ama ayn kalcl ve etkileyicilii gsterememiler, yerel kalmay fazla aamamlardr. Sistemlerindeki kurumlamann belkemiini hanedanlar oluturup daha bandan bu ynleriyle darla mahkum olmulardr. Halbuki Romann kurumlar hanedan, din ve etnik farkllklara gre deil, sistem iindeki katk gcne gredir. Bu da rasyonalite, yaratc aba, karakter ve gle beslenen kurumlar anlamna gelmektedir. Kiiye ve kurumlara tam hakkn verdiniz mi, sistem glenip mr uzuyor. Bu niteliklerini yitirdi mi, doal olarak bir mozaik gibi olan zemininde ve kurumlar arasndaki denge bozulup paralanyor ve dalma srecine giriliyor. Sonu olarak, Roma uygarlnn bykl ve uzun mrll, kurumlarnn adal, her tr gelimeye ak nitelii, kendinden nceki tm toplumsal varlklara kendisiyle btnletii oranda en geni zerklii veren bir felsefeye sahip olmas, bu zihniyet ve kurumlamay kesin yasal ifadeye kavuturmas ve sistemde rol alma ve ykselmeyi kaliteli abann ve savamn baar gcne balamas, onun asl srlarn tekil etmektedir. Roma sisteminin zl ve almasnn nedenlerine bakarken, sistemin dier ucundaki Pers mparatorluunun roln de tanmlayp toplu olarak deerlendirmek daha retici olacaktr.
3- Medya-Pers k ve Dou-Bat yol ayrm Uygarln douuna yol aan Zagros-Toros sisteminin birletii kavis (Verimli Hilalin merkezi), retkenliini bu sefer uygarlk merkezini Mezopotamya dna tarmada gsterecektir. Art arda gelien Smer-Babil-Asur dnemlerinde uygarlk merkezi hep Dicle-Frat arasdr. Neolitik devrimin olgunlama, kurumlama aamasn da
155

eklediimizde, M. 6000den Asurun yklna, M. 600n sonlarna kadar uygarla yn veren deerler bu yreden kmaktadr. Bouna insanln dou beii denilmiyor. nsanlk tarihinde byk aamadan bahsedilir: Tarm-ky aamas (M. 10000-3000), uygarlk-ehir dnemi (M. 3000-M.S 1950ler) ve gnmzde yaanmaya allan ve tam bir adlandrmas yaplamayan aama. Kimi atom, elektronik, internet a diyor; kimi de bilgi-iletiim a veya postmodern, uygarlk tesi dnem diyor. Bu kaba blmlemede Mezopotamyann payna den, yaklak on bin yllk yaratla nderlik roldr. Tarihin bir nehir halindeki ak be alt blgede cereyan etmitir. Tarih oluumuna yn veren fikir, inan ve icatlar ile bilgi birikiminin ana hazinesinin bu srede ve bu blgede gerekletiine dair genel bir bilimsel kan vardr ve bu kantlanabilir. Blge kltrnn bu muazzam rol gnmzdeki tannmazln da ifade etmektedir. Bir sistem ne kadar derinliine kk salar ve uzun yaarsa, genel olarak kendine zt sistemin oluumunu bu kkler zerinde gerekletiremez ve yeni sistem en bakir topraklarda gerekleir. Bu kuraln tarihte birok kant vardr. Greko-Romen uygarl olutuunda, corafya ve kltr en bakir dnemini yaamaktayd. Kapitalist uygarlk, o gne kadar neredeyse uygarln elinin en az dedii Atlas kylar ve Orta Avrupa merkezlerinde gerekleecektir. Postmodernizm bile Avrupada deil, yeni dnya ABDde gelimektedir. Uygarlksal gelimede byle bir ana kural vardr. Daha derinliine zmlenmeye deer bir konudur. En eski merkezler Verimli Hilal, Smer ve Msr bugn dnyann en acl blgeleridir ve tarihi kkleriyle badamayan, krdm olmu elikilerin girdabnda boumaktadrlar. ada tarih bir trl ana kke alanamyor. Tarihin yaratclar gnmzn en ksr, gsz, gten baka umutlar olmayan, kendi kendilerinin ba belalar haline getirilmitir. ok temel bir uygarlk zmlemesi konusu da bu olsa gerekir. Uygarlk merkezlerinin Mezopotamya dna kaym olmas, gnmzde de acil zm isteyen sorunlar doru ele almaya katkda bulunacak bir yaklam nemli klmaktadr. Merkez-evre sorunu, dnya apnda da giderek eylemsel bir sorun halini almaktadr. Kreselleme ve kartlar meselesi basit ekonomik konulara indirgenemez. Mevcut kresel sistem tarihsel ve kltrel ak zeminine oturtulamazsa, reel sosyalizmin beklenmedik akbetinden kurtulamaya156

ca gibi, neredeyse iki yz yllk bir birikime dayanan bilimsel sosyalizmin pratik zmszlnn temel nedenlerine de gereki yaklamlar retilemeyecek, bu alandaki slk alamayacaktr. Smer uygarlnn evre ilikileri, kar rnlerini M. 2000 yllarndan itibaren vermeye balayacaktr. Birer kolonileme dzenine ok benzeyen Msr, elverili evre corafyasnn bir sonucu olarak erkenden kkleip kendi yolunda ilerlerken, douda ndusPencap vadilerindeki Harapa ve Mohanjadaro uygarl kuruyacaktr. Bunlarn Msrla ayn sreklilii gsterme gcnde olmad grlmektedir. Smer iin, gerek merkezleri ve gerekse kolonileri iin asl tehlikenin, batda Arabistan llerinin Amorit kabileleriyle, kuzey ve doudan yksek memleketliler anlamnda Horritler olduu belirtilmiti. Horritlerin tarmc, ifti zelliklerine karlk, Amoritlerin oban ve gebe yanlarnn ar bast bilinmektedir. Smerlerin, bir yandan bu kabilelerin saldr ve tehditlerine kar kent savunma sistemlerini gelitirirken, dier yandan ekonomik altyap almalarnda ucuz igcn ve kleleri kullanmay bir politika olarak benimsedikleri grlmektedir. Ayrca kolonilemenin gelimesiyle birlikte, youn bir ticaretin gelime salad da nemli bir husustur. Balangta ilikilerde ticaretin nemli rol oynad, karlkl artan ihtiyalarn g ve iddete artan oranda bavurmay beraberinde getirdii de bilinen dier nemli bir husustur. M. 2000lere doru gelindiinde, glenen evrenin saldrlar gittike younlamaktadr. Buna karn zellikle Akadl Sargonla balayan sistemli bir emperyalist politikaya gei sz konusudur. lk defa bir uygarlk, talan ve igal anlamnda planl, sistemli bir iddet politikasn devletin vazgeilmez arac haline getirmektedir. Bu emperyalizmin kulland teknik stnlk hasmlarnn eline geince, kar bir savunma ve saldryla yeni bir dnem almaktadr. Emperyalizmin kulland silahlarn kendine kar ynelmesinin tarihsel temelinin byle atld kesindir. Bu, ayn zamanda insanlk tarihinde olmamas gereken ok acl, kanl, soykrml, talanl, igalci bir srecin balangcdr. Merkez-evrenin bu nitelii kazanmas, merkezi toplumun i yapsnda sertlik ve iddetin giderek trmanmasna yol aan snflama, d etnik yaplarn bastrlmas ve kart temelde etnik bilincin gelimesiyle sonulanr. teki planl bask ve iddet snf mcadelesini balatrken, dta emperyalizme ve kolonicilie kar etnik toplumun
157

zgrlk mcadelesi, uygarlamann vazgeilmez elikili bir zgnl olarak tarihteki yerini alr. Bu anlamda diyalektik ve tarihsel materyalizmin yasalar, toplumun ilerleme yasalar haline gelir. Marksizm daha ok bu yasalar kapitalist uygarlama srecine uygulayarak zmlemelere gitmitir. Bana gre eksik olduu kadar, vahim yanlglara yol aabilecek bir yntem hatasdr. Gerei doduu zeminde ve dnemde, karakteristik zellikleriyle zmlemedii iin, hem teorik-ideolojik hem pratik-politik ynden tarih boyunca ok gl olumu bulunan egemen ideolojik ve pratik gerekliin izdmnde yol almas gl bir ihtimaldir. Uygarlk zmlemeleri, en son gerekleen toplumdan ziyade, ilk nce gerekleen toplum baz alnarak gelitirilse ve test olarak da karlkl mukayese edilerek sonular gzlemlenseydi, daha gereki yaklalm olacakt. phesiz bilimsel sosyalizmin dou srecinde bilgi ve felsefe birikiminin snrllna dayanan dnem marksizminin; hem bilgi ve felsefi birikimin, hem sosyal ve politik uygulamann zengin sonularna dayanlarak yetkin bir dzenlemeye tabi tutulmas vazgeilmez bir sorumluluk gereidir. Hele reel sosyalizm gereinin iinde bulunduu durum ve kapitalizmin derinliine kkleen kresel bunalm ise, bu ynl yaklamlarn zeletirilerine dayal eletirisel tutumlarna deer bimekte ve zmleyicilikte gereki olmalarna nemli frsatlar sunmaktadr. M. 2000 sonlarndan itibaren Smer ve Msr uygarlk merkezlerine, gittike daha sk aralarla evrenin yklenmesi gzlenmektedir. M.S 20. yzyl ve 2000 yllarnda da, kapitalist uygarlk merkezleri evresinde, ister ulusal kurtulu savalar, ister gler yoluyla, ayn ze sahip olgularn yaandna tank olmaktayz. Semitik kkenli etnik gruplar, tek tanrl dinler bayra altnda, merkezi youn bir dnmden geirerek tarihi rollerini oynarken, Aryen kkenli etnik gruplar, daha ok Dou-Bat ayrmna yol aan uygarln atall gelimesine yol atlar. Horrit ad altnda toplanan gruplar, hem merkezin iine ve hem dna doru tarihi bir yaylma hareketlilii kazanmakta, buna dayal daha geni neolitik Aryen gruplar ise Hint-Avrupa uygarlamas diyebileceimiz tarihin en derinlikli ve geni hareketlenmesine yol amaktadr. Bu hareketlenmelerin younlat ve atallamann gerekletii kken corafyas, yine Zagros-Toros sistemidir. Fakat yaylmann ynnde ve ieriinde nemli gelimeler yaanmaktadr. Smerlerle
158

youn ilikiler bir yandan emperyalist-kolonyalist bir zor mantna yol aarken, dier yandan bu olguya kar direnme, ancak uygarlk silahlarn zmseme ve kullanma temelinde bir dnme zorlamaktadr. Uygarlama yaanmadan, eskinin etnik yaplaryla bu tarihi dnemin baaryla yaanmas mmkn olmad gibi, toptan silinme tehlikesinden de korunamaz. Horritlerin ve daha genel olarak tm Aryen gruplarn hem tarihi ans kullanmalar hem de varlklarn korumalar; uygarlamaya, yani etnik balar zerek snfl toplum olgusuna verecekleri yantlara baldr. Semitik Amoritlerin verdii yantlar, Smer merkezlerinde gerekletirdikleri tarihi Akad, Babil ve Asur imparatorluklardr. Daha batda baka bir Semitik leheye dayal brani ve Kenani gruplarn verdii yantlar ise, Fenike, brani ve Ugarit krallklar gibi kk kent devletlemeleridir. Anadolunun ilerindeki Aryen gruplardan verilen yant ise, yine M. 2000lerden itibaren giderek nemli bir gelime gsteren Hitit mparatorluudur. En batdaki ucu Troya bir kent devletii olup, hamlenin Avrupaya tanmasnda nemli bir rol oynamaktadr. Grek yarmadasnda Helenleme ve talyan yarmadasnda Etrsklere dayal (etnik olarak deil, uygarl tama etkilerine dayal) Latinlemenin dier bir anlam, toplumun etnik yapdan kp snfl toplum yapsna geii ve Greko-Romen uygarlna dnmdr. Bu dnmenin niteliklerini daha iyi kavramak, Zagros-Toros sistemindeki atallamay anlamakla balantldr. Yalnz ok hakim grnen bir tarihsel yaklam yntemini dzeltmeden bu konuda ilerlemek zor grnmektedir. O da udur: Avrupadan ve Rusyann gney steplerinden kalkan mavi gzl ve sarn Aryenler, M. 2000lerde Kuzey ran platolarna, oradan da Hinte, Medyaya, Anadoluya akn etmilerdir. Bu yaklam kknden yanl ve Alman faizminin yaylma emellerine alet olmak amacyla hazrlanan rk bir grtr. Dorusu tersine ve farkldr. Her eyden nce tarihte bylesine kapsaml bir fiziki g yoktur. Varsa da sonu douracak kadar deildir. Dier byk olduu sylenen gler iin de ayn hususlar geerlidir. Daha doru olan, yaylmalarn fiziki g olgusundan ziyade, gl kltrel birikim olgusuna dayal olarak gerekletiidir. Bnyesinde evre kltrlerine gre daha stn ve zengin ierikli olan kltrel olgular, srekli yaylma zellii gsterirler. erik olarak zayf kltr yapl toplumsal gruplar, gelikin merkezlere sald159

rabilirler, belki baz fiziki baarlar da salayabilirler. Ama sonuta zmsenmekten ve yenilmekten kurtulamazlar. Aryenlerin g hikayesinde doru olana ksmen deinmitik. ncelikle bilinmesi gereken; Aryen kavram bir rk veya etnik olgudan ziyade, tarm devrimine dayal, iftilii ve hayvancl esas alan kltr ilk gelitiren etnik gruplara verilen genel bir adlandrmadr. Bu gruplarn da ilk defa Zagros-Toros sisteminin i kavislerinde Dicle ile Fratn doup byd eteklerde ortaya kt bilimsel bir hakikattir. Adlandrma Smer sistemine dayaldr. Ve sabanc (Ar=saban) grup veya hayvanl (Gud=kz) grup, bazen lke halk (Ur=tepe) anlamnda Horritler, Gutiler, Aryenler demektedir. yle ki, hepsinin de z aa yukar ayn corafya ve kltr ifade etmektedir. phesiz ilkin u veya bu etnik grup gerekletirmitir denilemez. Bilinmesi de imkanszdr. Ama bu kltrn tarihi, corafyas ve yaylma periyotlar belli ekstremler altnda bilinmektedir. Dolaysyla illa bir yaylmadan bahsedilecekse, arlkl ihtimal, kltr ierikli ve gerekletiren merkezden her elverili yne doru olandr. Tarihsel kantlarla da desteklenen gr, dolaysyla doru olan yntem de bu yaklamda temellenir. Verimli Hilalin i eteklerinde ve aa ovalarnda gerekleen Smer uygarl ne kadar nemliyse, onunla yakn diyalektik ba iinde ve daha ok Zagros-Toros sisteminin yksek platolar ve d kavislerinde gerekleen uygarlk atallamas, yani ilk Dou-Bat ayrm da o denli nemli bir tarihsel gereklemedir. Medya-Pers uygarlk izgisini bu adan zmlemek byk nem tar. Tarihte kendini Med-Pers geliimi olarak adlandran admlarn kkeni phesiz eskiye uzanr. Fakat aklamaya altmz gibi isel bir olgudur ve Smer oluumuyla yakn diyalektik ba iindedir. Farkl dnemlerdeki adlandrmalar bizi artmamaldr. Her iki kesimdeki oluumlar balangtan beri karlkldr ve iliki srekli gelime halindedir. Gnmzde de hzndan bir ey kaybetmemitir. u hususu, tarihi doru zmlemenin bir yntemi olarak daima gz nnde bulundurmak gerekir: Bir iliki tarihsel kkeninde nasl kurulmusa, esas olarak yle yrr ve gncelleir. Gncelden tarihe, tarihten gncellie bu bak asyla bakldnda, doruya yakn birok sonuca ulamak mmkndr. lk dnemde Smerlerle iliki ve elikiler, Elam ve Guti ad altnda Zagrosta yaayan etnik gruplarla olur ve Smer siyasetinde
160

bazen mttefik, bazen dman olarak srekli kullanlr. Sargonun Elam katliam vahicedir, ama Gutilerle Smerlerin ittifak Sargon Hanedann ykabilmitir. Gutiler uzun sre ynetici bir g olmulardr. Kassitlerin benzer bir ilikisi Babillilerle olmutur. M. 2000lerde Hurriler zeri Hitit uygarl gelime salayabilmitir. Merkezden evreye yaylmann nemli rneidir. Fakat ara halka olarak Hurriler szgecinden gemi olmalar kantldr. Anadoluyla Mezopotamya arasnda, gnmze kadar sren ve diyalektik z gl olan bir iliki ve eliki sreci balamtr. Baty, yani Greko-Romay douracak ilk kol, ilk nemli adm byle atlmtr. Bu adm daha ok Toros kltrel halkasna dayal olarak gerekleenidir. Zagros hattnda ise daha nceki Elam, Guti ve Kassitlerin uygarlk birikimine dayal olarak, bugnk Kuzeybat ran veya Van Gl, Urmiye ve Zap blgelerinde, byk ihtimalle Asurlarn verdii bir adlandrma ile Medya dediimiz lkede M. 1000lerin balangcnda ilk defa gl ve merkezilemeyi baaran Urartu uygarl geliir. Urartular, daha nce ayn kltr ve corafyada ileri dzeyde airet konfederasyonlar biiminde devletleme tasla da diyebileceimiz bir uygarlama evresini yaayan (M. 2000-1250) Hurri ve Mittani kltrlerine dayanmaktadr. Uygarlk, kazanmlarn Kuzeybat rana, yani Medyaya doru tarmaktadr. Byk ihtimalle bu yrelerden de uygarlk asndan daha zengin blgelere, Dicle-Frat arasna Med adl etnik gruplar gelip yerlemilerdir. Urartular ayn corafi ve etnik kltrel yaplara dayanmakla birlikte, uzun bir direni dneminin mirasna da sahiptirler. Smer uygarlamasn Asurlular ahsnda olduka zmsedikleri ve st tabaka dili olarak yazl iletiimde Asur dilini kullandklar; halk gruplarnn ise iletiimde kendi dil ve kltrleriyle daha farkl bir yaam iinde bulunduu anlalmaktadr. Gnmzde de bu gerekliin birok rnei vardr. Hint ynetim snflar ngilizceyi kullanrken, halk gruplar kendi dillerini kullanmakta ve yeni yeni ulusal dil seviyesine ykseltebilmektedirler. Cezayirin ynetim dili smrgeci Fransann dili iken, halkn kltr dili Arapa, Berberice ve eitli lehelerdir. Osmanlca karma bir dil iken, tabiyetindeki halklar kendi etnik lehelerini kullanmakta ve giderek ulusal dil mertebesine ykseltmektedirler. Ayn srecin ilk ve ortaalarda da yaandna ilikin ok sayda kant bulunmaktadr. Urartu, kelime olarak da bir etnik grubu akla161

mamakta, Smerce yksek yer anlamnda corafi bir tanmlama yapmaktadr. Hurri ve Mittani dnemlerinden sonra farkl olan gelime, airet konfederasyonlamasnn alarak merkezi kleci bir snf haline gelinebilmesidir. At yetitirmeleri, kereste ve maden yataklarna sahip olmalar, Hitit, Smer-Akad, Babil ve Asurlarn temel hedefi haline gelmelerine yol amaktadr. Urartu ahsnda yaanan, ayn uygarlk aracyla, yani merkezi devlet gcyle direnmeye sreklilik kazandrmak ve mmknse bir uzla dengesinde eite yaayabilmektir. Asurlularn, ileri dzeyde talan, igal ve soykrmdan arta kalanlarn g ettirilmesine dayanan politikalar buna frsat vermemektedir. Romann yapt gibi, egemenliine ald halklara yaam ans brakarak imparatorluk srdrlmyor. Yasas olmayan, snrsz ve keyfi bir otorite uygulamas esastr. Zaten beklenmedik biimde son bulmas bu politikasyla balantldr. Salt zora dayanan tm politik sistemlerin sonu benzer olmaktadr. Bu emperyalist politikann Sargondan miras alnp Babilli Hammurabiyle yetkinlemesi ve en acmasz uygulamasnn Asurlularca yrtlmesi, tm Ortadou halklar ve kleci beylik dzenleri iin bir cehennem anlamna gelmektedir. Ortadou halklar ve kltrnn, hibir dneminde tank olmad bir bask ve yerinden koparlma politikasna maruz braklmas, derin bir bunalma yol amas kadar, insanln ruh ve zihniyet yapsnda da derin izler brakmtr. Asur egemenliinin sonlarna doru, kurtulu zlemi ve sistem araylarnn genel bir ruh hali biimini ald gzlenmektedir. Bu ynl abalar, bir yandan tek tanrl efaat ve kurtulu vaat eden dinlere ve mistik guruplara yol aarken, dier yandan uygarlk yaklamlarnda Dou-Bat ayrmna gtrmektedir. Byk ihtimalle Urartu miras temelinde g kazanan ve Asurlularn g getirmekte en ok zorlandklar Medya diyarnda, bu cehennemden kurtulma yol ve yntemleri gelitirilmektedir. Bu anlamda Med gruplarn Hazar tesi-Kuzeydou randan gelen bir kavim olarak deerlendirmek byk yanllklar iermektedir. Tersine Medler, Verimli Hilalin ekirdek kltrne sahip Aryen gruplardan olup, Asur dneminde hem yeni bir ad, hem de uzun sreli direniin getirdii daha iradeli bir ideolojik z kazanarak, tarih sahnesine kmlardr. Asur zulmne yant temelinde yeniden dou M. 1000lerden itibaren yaygnlk kazanmaktadr. brani kabileleri ilk defa birleerek Saul-Davut-Sleyman dnemlerinde bir kralla
162

ulam bulunmaktadr. Helenler Troyay yenip Athena ehir devleti biiminde yeni bir uygarln temelini atmaktadr. Etnik beylikler temelindeki direnilerin acmasz ezilmeleri, babo kalan insanlarn etnik zellikler dnda gizli inan ve adetler gelitirmeleriyle, esasta bir tarikatlama srecine girilmektedir. Herkeste ve her gurupta bann aresine bakma anlay, bu tip mistik eilimlerin sosyal dokusunu oluturmaktadr. Medyada Mag ad verilen rahiplerin aray da, bu genel eilimin bir parasdr. Mag rahipleri bir kurtulu ideolojisi ve gruplamasn temsil etmektedirler. Maglarn yeni olan yanlar, Aryenlerin dinsel anlaylaryla Smer mitolojisini sentezleyip, daha kurtuluu ve insana yakn bir tutuma yaklam olmalardr. Mitolojik dou her ciddi uygarlk gelimesi iin ok gerekli ve nceldir. Sistemin hakim mitolojisi ve dini anlay almadan, yeni uygarlksal k olanak dahiline girmez. Uzun sreli ve mitolojik yan ar basan bir kuluka dneminden sonra, yeni siyasal ve toplumsal hareket geliecektir. Adeta gerekli benzin ve ya roln oynamaktadr. Medyann byleyici corafyas ve uzun sreli direni kltr, muhtemelen Mag rahiplerinin ideolojik esin kaynadr. Smerden ve Aryenlerin doal din anlaylarndan etkilenmekle birlikte, ciddi bir zmsemeyle bunlara yant vererek, yeniyi yerele uyarlamay saladklar gzlemlenmektedir. Demirci Kawa direniini de, bu eilimin daha ok destans pratik yan olarak deerlendirmek mmkndr. Tpk ayn tarihi srete Demirci Davutun branilerde ve Akhilleusun Helenlerde oynad kahramanlk rol gibi. Son derece arpc bir benzerlik sz konusudur. Ama bu dnemde daha gl olan kesim ideolojik cephe olup, bunu da rahipler temsil etmektedir. Yine ayn dnemde Hindistanda bu eilimi ok gl bir biimde Brahman rahipleri temsil etmektedir. Medyal Mag rahipleri M. 1000lerden itibaren, en stratejik alanda bu tarihi eilimin temsilini yapmaktadr. Etnik yapda Kavi-Mir denilen prenslik dzeyine yakn bir otorite gcne ulalmakla birlikte, snfl toplum ve devlet oluumu gzlenememekte, airetler varlklarn koruduu mddete beylik tarzn aacak bir siyasallama mmkn grnmemektedir. En ok airetler aras konfederasyonlara gidilebilmektedir. Gerek Medyada Med, gerek Orta ve Gneybat randa Pers kabilelerinin M. 1000lerde iinde bulunduklar siyasi ve sosyal konumlar, arlkl olarak birok benzerleri gibi byledir. Mitolojik ve dini yaplarnda, en stte l bir tanr sis163

temi gzlenmektedir. Genelde bu l sistemler baba, anne ve en gl evlat kltrnn bir ataerkil dini olarak yceltilmesine dayanmaktadr. Temsil ve sembolleri ne kadar farkl da olsa, bu dnemin uygarla dahil olan yakn alanlardaki topluluklarnda, ayn ynde bir dinsel gelime grlmektedir. M. 1500lerde henz ayrmam olan Hint-Aryen gruplarda bu l sistem, ndra-Mitra-Varuna olarak adlandrlmaktadr. Mitanni ve Hitit devletlerinin imzaladklar tabletlerde bu tanrlar adna ant iilmektedir. Ortak kltr yerel alanlarda dnme uradka mitolojik farkllk da artmakta ve bu husus kendini en ok tanr adlandrmalarnda gstermektedir. Medyada bu ideolojik reform iinde en byk katky Zerdt yapacaktr. Byk ihtimalle M. 600 yllarnda yaayan bir kiilik olan Zerdtn en byk nemi; inde Konfys, Hintte Budha ve Greklerde Sokratn oynad byk ahlaki reformculuu, hepsinden nce ve ok gl bir biimde gerekletirmi olmasdr. Smer ve Msr mitolojisinde ve onlara dayal dini anlaylarnda temsil ettikleri mutlak kul, kle anlay nedeniyle, her eye hkmeden tanr karsnda, aresiz ve iradesiz, kul insan esastr. nsanlarn kendine has glgeleri bile olamaz, her ey tanrdan gelir. Yani ykselen efendi snfn iradesi mutlak ve kutsaldr. zinsiz glgeye bile sahip olunamaz. Dnemin ruh ve zihniyet yapsna bu ideoloji egemendir. Bunun siyasal sonucu, tanr-krallar ve snrsz emir dzenidir. Kraln her szc yasa deerindedir. te Zerdtn btn reformculardan en nce atlatt, bu egemen ideolojik kalplardr. Zerdt Gatha larnda (Zerdtn szleri; Gotin Krtede sz demektir) tanry adeta sorgulayan bir yakar slubu hakimdir. Aslnda dnem ideolojisini sorgulamaktadr. Bunu isyankar bir iradeyle, aka ve hi rnei grlmemi bir cesaretle yapmaktadr. Tek yanl tanr buyruklar yoktur. Sorgulayan ve cevap almadan brakmayan iradeli bir karakterle kar karyayz. O dneme kadar, krallar da dahil hibir insanolu tanry sorgulayamamtr. Zerdtn gerekletirdii ilk budur. Aslnda bu ilki hem ilkel doa dinine, hem mutlak hakim tanrl Smer din geleneine kar gerekletirmektedir. Byk Alman filozofu Nietszche bu tarihi kn anlamn en derinden kavrayan kii olup nl eserine bouna Byle Buyurdu Zerdt demiyor. Uygarlk aknda egemen olan ve sistemi tmyle saran ideolojiyi delerek ykselen insan iradesine yol amak, en byk ideolojik devrimlerden biridir. O d164

neme kadar glgesine bile sahip kamayan insanln zihniyet ve iradesinde, byle ben varm, sana sylyorum ve cevap ver diyerek tanrya kmak, byk yol ayrmna adm atmaktr. Siyasal ve sosyal sistemde birey zgrln ilk defa seslendirmektir. Mutlak egemen tanrlar an ve temsil ettikleri snrlandrlmam kle dzenini sarsmak ve reformasyondan gemeye zorlamaktr. Zerdtn yaad lke Medyada uygarlk iki kola ayrlmaktadr. Hintte, inde, Msrda ve pek ok devletikte kendini tanrlatran, tanrlar kendiletiren mutlak otorite dzeniyle birlikte, GrekoRomen sistemde, cumhuriyet ve aklla ksmen snrlandrlan bir tanrlar ve siyasal dzen ayrm gelimektedir. te uygarln byk atallamas veya Dou-Bat ayrm dediimiz bu gelimenin altnda, ilk defa en byk rol Zerdtn oynad reformcu k yatmaktadr. En az uygarl dourmak kadar, onu atall bir deiime zorlamak da, Medya lkesinde gerekleen ikinci byk tarihi adm oluyor. Tam bu noktada Zerdt, ideolojisindeki aydnlk-karanlk, iyilik-ktlk, cennet-cehennem, gzellik-irkinlik, doruluk-yanllk gibi temel kavramlarn anlamn yerli yerine oturtuyor. Her eyden nce temel bir felsefi ilke yakalanmtr: Gelimenin ancak ztlarn varlyla mmkn olduu ilkesi. Gnmzde bilimin de tamamen dorulad bu ilke, doada ve toplumda tm gelimeleri harekete geiren yasay ifade etmektedir. Deiim dediimiz olay da budur. Bu deiimi, tekli, yaratamayan, hareket edemeyen, mutlakyeti zihniyete sahip, her zaman tek tarafl davranan tanrlar dnyasnn etkisindeki bir toplumdan karmak kolay deildir. Neolitik dnemin srngenlere has doa yasalaryla, kleci uygarln insanna kendi glgesine bile sahip kamayaca tarzda dayatlan tanr yasalarna dayal geen bin yllk zihniyete sahip ruh yaplarna, ayaa kalk, iradene ve zihnine sahip k ve saygl ol demek, ok zor bir ahlak ve zihniyet devrimidir. te Zerdtte en ok gerekleen ve gittike nemi daha iyi anlalan uygarlk katks budur. Zerdt inancndaki iyi tanr Ahura Mazda ve kt tanr Ehriman kavramlar da bu gerekliin dini ifadeye kavuturulmas anlamna gelir. Ancak bunlar iin esas nemli noktas deildir. Dnemin ideolojik sylemi bylesi kalplar gerektirdii iin Zerdt ayn terminolojiyi kullanmaktadr. zde gerekletirdii bir felsefi devrimdir. Toplumda da gerekleen byk bir ahlak devrimidir. Bunun pratik baz sonularn biliyoruz. lkel doa dininden kalma youn kurban
165

sunmaya son vermek istiyor. Byk bir hayvan sevgisi var. Yaamda bize bu kadar faydas dokunan bu varlklar kurban etmeyelim, diyor. O ayn zamanda tarmn peygamberidir. iftilie ok nem veriyor. Bir ziraat tutkunudur. Mkemmel bir ele birlikte yaamn en gl ahlaki ifadesine sahiptir. Eit llerde zgr iradeli bir ele ortak yaamay en nemli mutluluk saymaktadr. Hibir dzende bylesine deerli bir e anlayna rastlanmamaktadr. Emekle ba salamdr. Belki de alnterine dayal mutluluk anlaynn en gl temsilcisidir. Aydnla, a tutkuludur. Kadn gzelliinin farkndadr. Karanla ve souklua kar olmay felsefesinin temel zellii haline getirmitir. phesiz Zerdtn gatha larn ve kendisine mal edilen dini inanlarn zmlemek bir uzmanlk iidir; ama ana hatlaryla byle olduuna kuku duyulamaz. Dnce ve ahlaki yaklamlarnn tamamlanamam olduu da bilinmektedir. Tamamen gerekleip toplumsal bir dzen haline gelemedii gz nne getirildiinde, ztlarn atmasndan senteze ulamay ve amzn zgr birey ahlakna hakkyla sahip olmay esas alan Zerdt dncesinin ne kadar byk olduu daha iyi anlalmaktadr. inde yaad ve etkiledii toplumlarda hala etkisinin ok gl yaandn da zenle belirtmek gerekir. Zerdtn ve onun ardllarnn temsil ettii Zerdtln siyasi sonular da domakta gecikmeyecekti. Med-Pers knn dayand kltrel ve siyasi koullar deerlendirirken, baz yanl yntem anlaylarn da amak kadar, en genel hatlaryla gerekli doru bilgilenmeyi esas almak nemlidir. Aksi halde Ortadouda, Dou-Bat ayrmnda kilit bir konum arz eden bu kn zmleyici deeri doru anlalamayacaktr. Bu k yeni bir dnemi aarken, Batda Greko-Romen uygarlnn geliimini hzlandrm; Douda ise in ve Hintte kleci uygarlnn daha nceki Harapa rneinde grld gibi boulmamas ve tersine kalc bir olgunluk srecine girmesinde temel bir rol oynamtr. Bu halka olmadan, Dou ve Batdan ykselen uygarlamann gerekleemeyecei veya bambaka bir seyir izleyecei, genellikle kabul gren bir grtr. Bu zellik sadece corafi konumdan ileri gelmiyor. Daha yakndan zle balantldr. Zerdt gelenei olarak tanmlamaya altmz bu ideolojik ve ahlaki reform, sanldndan daha fazla, Dou-Bat ayrmna yn vermeye ve onu gerekletirmeye y166

neliktir. Smer ve Msr kleci sistemleri ile, bunlar esas alan ve dna pek kamayan uygarlk admlar, bin yl boyunca insanln ruh ve zihin yapsna mutlak klelii alayarak devletlemeyi ve ona dayal her tr tahakkm yrtmlerdir. zgrlk asndan, neolitik alarn ok gerisinde bir insanlk durumu yaratlmtr. Bu durumu yaratanlar, hile ve zorbaln, o gne dek toplumsal ilikilerin hi tandk olmad bin bir biimini mthi bir ideolojik maskeyle maskeleyerek, gk dzeni ve onun yneticisi tanrlar dnyas adna bir kader ideolojisi haline getirebilmilerdir. Bu, insanln zgrlk dzeyinde ok byk bir d pahasna gerekleebilmitir. Bir yanda azndan kan her szcn mutlak tanr iradesi olarak anlalmas ve uyulmas gereken kleci dzen sahipleri, dier yandan glgesine bile sahip kamayan, bir retim arac olmaktan baka deeri dnlemeyen kul-kle insanlar dzeni. phesiz bu sisteme kar srekli direnilmitir. yle kutsal kitaplarn yazd gibi, bu sistem yce ilahlarn iradesiyle yrmemitir. Byk zulmn, yalann ve smrnn gelitii her admda direni, doruluk ve hak mcadelesi admlaryla kar kma da vardr. Gelimenin ztlarn birlii kural burada da acmasz ilemitir. Ama belki de ilk defa tarihe r ama anlamnda, Med-Pers knn zaferi sz konusudur. Sonuta bu k da, hakim sistemin mantk ve uygulamalarna dmek durumunda kalmtr. Hakim toplumsal ve siyasal sistem yklp yerine yenisi kurulamamtr. Bunda retim tarznn belirleyicilii esas rol oynamtr. Fakat yine de Asurlularn ahsnda en gaddar ve kknden kopartlan uygulamalarla, Ortadouyu, dolaysyla insanl dehet iinde brakan bin yllk klecilik dzenini ykp insanla biraz nefes aldran reformcu uygulamalarla, daha yumuak bir kleci sisteme gei yaptran bir tarihi hamle olduundan kuku duyulamaz. Tarihin byk yol ayrmna yol aarak, ztlarn birlii yasasn uygarln daha st bir aamasnda harekete geirerek yeni bir dnemi kesinletirdiinden de kuku duyulamaz. Med-Pers knn tarihteki roln byle tanmlamann en gereki ifade olduu kansndaym. Somut tarihsel bir gelime olarak Med organizasyonunun bir airetler konfederasyonu aamasn tekil ettii kabul gren genel bir grtr. Bu organizasyonun Ekbatan da merkezilemeye alt grlmektedir. Asl tarih sahnesine kmalar, daha nceleri defalarca Gutilerin, Kassitlerin baaryla denedikleri ittifaklar sayesinde
167

gereklemitir. Asurlularla srekli ekime ve rekabet iinde olan Babil-Med ittifak, M. 612de bakent Ninovann yaklp yklmasyla sonulanmtr. Bir yandan Smer merkezi anlayna dayal olarak Babilin n alrken, te yandan Zagroslarn dousundaki uygarlksal ykseli, en nemli gelime ve tarihte yeni bir dnem oluturma ansn vermitir. Bu ykseliin, ta Smer uygarlksal geliiminden beri Elamlar, Gutiler, Kassitler, Hurriler, Mitaniler ve Urartularn tarih sahnesine klar kadar; bir efsane olarak srekli hafzalarda yer alan Demirci Kawa gibi halk direni gelenekleriyle de beslendii ve Zerdtln irade-ahlak devrimiyle sentezledii bir tarih zeminine dayand aktr. Gerisi daha ayrntl ve belgelere dayal bir tarih aratrmasnn iidir. Bu gerekliin dier nemli bir boyutu, ilk defa farkllaan ve tarihe kendi adyla kan Pers olgusudur. Perslerin Medlerle akrabal bilinmektedir. Yine Medlerin ve ncellerinin, en genel tanmyla Aryen kkenli Hurrilerin, bugnk Krtlerin atalar konumunda olduklar da, halen yaanmakta olan Krt olgusuyla rahatlkla kantlanabilmektedir. Aradaki dier halklarn Guti, Kassit, Mittani, Urartu tanmlamalarnn da, tarihin deiik aamalarnda ayn dil ve kltr gruplarna verilen isimler olduu genel kabul gren bir grtr. Med organizasyonuna kadar kendini ismen kantlamayan Perslerin bu tarihte ne gemeleri, uygarln yaylma kuralyla daha anlalr klnabilir. Dil ve kltrleri arasnda ok yakn bir akrabalk durumu, bugn bile ayn komu corafyada rann Fars ve Krdistan eyaletlerinde rahatlkla grlmektedir. Belli ki, tarihin daha nceki dnemlerinde fazla ayrmamlard ve ortaklaa bir dzen iindeydiler. Bunlara daha sonra Hindistana ve dier dou yrelerine tanan Aryen gruplar da dahildir. Esasl ayrmann M. 1500lerde gelitii gzlenmektedir. Bu gruplamalardan Kuzeybat randakilere Mad lar , Kuzeydoudakilere Paidler ve Orta-Gneybatdakilere Parslar , Gneydoudakilere Beluciler denildii tarih olarak sabittir. Aryenlerin Afganistan ve Hindistana yaylmalar da, bu ana gruplamalarn bir devam niteliindedir. Bu ayrmada hem neolitik, hem Smer uygarlk merkezlerine en yakn den kesimler Madlar oluyor. Dolaysyla derinliine glenme ve Smer ve Akad-Babil-Asur yaylmaclna hep kar koyma durumunda kalanlar da corafi konumlarndan tr Mad boylar ve airetleridir. Asur mparatorluunun ykl da, Mad gerekliinin sradan olmadn, kapsaml ve uzun
168

sreli bir tarihsel oluumla balantl olduunu gstermitir. Btn tarihsel kantlar buna iaret etmektedir. Perslerin bu uzun tarihi srete ypranmadklar, srekli Medya kanalyla glendikleri anlalr bir husustur. Daha da nemlisi, Medlerin airet konfederasyonlar aamasn geip merkezi bir uygarlk kurmalar aralarndaki dengeyi bozacaktr. Perslerin de dahil olduu Med Konfederasyonu merkezi bir devlet olmaya doru yneldiinde Pers airetlerinin kar darbesiyle karlat tarihsel bir tespittir. Nitekim son Med-Pers Konfederasyon efi Astiyag, yeeni Kiros (Kura) tarafndan bir saray darbesiyle devrilince, egemenlik Pers Ahameniler slalesinin eline geer. ou tarihi bu sreci, Medlerin yenilgisi ve Perslerin zaferi gibi sunsalar da, bu yaklamn yntem itibariyle pek gereki olmad rahatlkla belirtilebilir. Gerekleen, yeni ykselen devlet oluumundaki bir hanedan deiikliidir. Bu deiiklii bir etnik topluluun yenilgisi biiminde sunmak ar bir hata, yanl bir grtr. Daha sonraki sistemde, Medler ve Persler ayn dzeyde ilk srada yer alrlar. Devlet iindeki dzenleniin bu niteliini, o dnemde yaayan Herodot bile ok ak belirtmektedir. 22 satraplktan (eyalet valilii) oluan Pers mparatorluunda Medlerin yerinin Perslerle birlikte derecelenmesi, ortak bir etnik yapnn ar bastn gstermektedir. eliki, baz Med efleriyle Medli Mag rahipleri arasndadr. Bu durum da sk sk isyanlara ve katliamlara yol aar. zcesi, Med-Pers iliki diyalektiine byle bakmak daha doru sonulara gtrecektir. Pers Ahameni Hanedanl nn egemenlik tarihi, M. 550 yllarnda Kirosla balar. Ksa srede byk alm gsterir. 539da Babil bal klnarak, uygarlk merkezi ilk defa Mezopotamyann dna, Persepolise tanr. Yzyln sonuna doru Msr ve en batda tm Anadolu alnp Atina kaplarna kadar dayanlm, ilk defa Kafkasyada Ermeni Satrapl oluturulup Karadeniz ve Hazara ulalm, en douda Partya, Afganistan ve Hindistana girilmi, bylece o tarihe kadarki en byk siyasal organizasyon gerekletirilmitir. Bu kadar hzl ve byk tarihsel gelimenin altnda, dayand gl tarihsel ve kltrel zemin kadar, Asur mparatorluuna gre ok daha yumuak ve akll bir ynetimin pay belirleyicidir. Asurlularn ynetim tarznda yerel, etnik yaplara nefes brakmak urada kalsn, bunlar yurtlarndan edilip yerlerine bakalar, kendi bendekul ilikilerini kabul edenler yerletiriliyordu. Persler ise tersine, on169

lar yurtlarnda tutmakla yetinmeyip, emirlik dzeyinde bir muhtariyet pay brakyordu. Her etnik grup veya kavim kendi adyla satraplk oluturup, belli bir vergi ve askeri ykmllk dnda tamamen serbest braklyordu. phesiz imparatorluk baka zgnlklere de sahiptir. yi bir ula m ve haber ana dayal denetim hayli etkilidir. Ege kylarndan, tarihte mehur Sard ehrinden balayp Persepolise kadar yol a mkemmel kurulmutur. Gnlk hazr olan atl gruplar, birbirlerinden aldklar haberi doksan gn iinde Sardtan Persepolise ulatrabiliyordu. Dnemine gre bu byk bir hzdr. Brokrasi tekilat daha gelimitir. En nemli yenilik olarak Smer mitolojisi alm ve Zerdt geleneine dayal en byk tanr Mazda inanc yerlemitir. Babildeki srgnlklerine son verdiklerinden tr Perslere sayg duyan branilerin tek tanrl din kltrnn geliimi, nemli oranda Mazda inancndan etkilenmitir. Hatta Pers yanls ok gl bir brani Ferisiler Partisi bile olumu olup, gnmze kadar srailliler iinde bir kk olarak varln srdrmtr. Aslnda brani kltrnn ilk kurucularndan saylan Hz. brahimin de salt bir brani kabile efi olmad, dneminde Urfann hakim etnik gruplar olan Hurrilerle yakn ba iinde olduu, bu kltrn de branileri brahim gelenei biiminde etkiledii daha doru bir yaklam olup, baz etimolojik kantlar bu hususu aka gstermektedir. zce, tek tanrl dinin geliiminde Hurri ve Pers kltrlerinin yeri ok nemlidir ve aratrmay gerekli klmaktadr. Pers imparatorluk sreci tm Ortadou etnik ve siyasal topluluklarna geni bir nefes aldrmtr. Newroz Bayram nn zgrlk bayram olarak kutlanmasnda bu sre nemli rol oynamtr. Tm kltrlerde kendilerini yaama ve gelitirmede ilerleme salanmtr. Siyasal kltrde prensliklere meruiyet tannmtr. Mirlik, emir dzeni, bu srelerde daha da belirginlik kazanmtr. Kleci sistem tmyle almamtr, ama yumuatlp birok yenilikler temelinde reformdan geirildii aktr. Sistem de esas gcn bu politika deiikliinden almaktadr. Byle bir ynetime fazla itiraz olmad gibi, zorda olan birok yeni oluum da onun desteini aramtr. Bunun rnekleri ok sayda ve belgelidir. Medlerin hanedan ekimesi dnda fazla i isyanlarla karlamamas, bu hususu dorulamaktadr. Perslerin asl ekimesi Grek yarmadasndadr. Douda in ve Hindistana doru ilerici bir roln sahibi olarak srekli ilerlemektedir.
170

Ayn ilerleyii eski Smer ve Msr merkezlerinde de srdrmektedir. Yine ileri konumdadr. Birok yerel, etnik kltr, sosyal ve siyasal deiime uramakta, nemli ilerlemeler salamaktadr. Bu ilerletici nitelii, imparatorluun muazzam gcne yol aarken, ayn zamanda dengesini bozmak, kemikletirmek ve giderek tutucu klmak anlamnda da kendi kartn dourmaktadr. Sistem Asura gre ilericidir, ama Bat Anadolu ve Grek yarmadasndakine gre geri kalmaktadr. Nasl ki Medli Mag rahipleri ve Zerdt reformculuu Med-Pers ykseliinin ideolojik hamuru ise, Bat Anadoluda Miletli Thalesle balayan felsefi ideolojik aray da, Grek uygarlk ykseliinin hamuru ilevini grecektir. Perslere gre daha rasyonel bir dnce tarz olarak felsefe byk gelime kaydetmektedir. Aslnda bu gelimede hem Babilin mitolojik eserlerinden hem de Zerdtn ahlaki reformundan yararlanma byk rol oynar. Tm Helen filozoflar bu merkezlerde uzun sre kalm, eitimden gemi kiilerdir. Yaptklar, bu geni birikime dayal st dzeyde bir dnce sramasdr. nsan davrannda, yani ahlak ve iradesinde zgrlk hamlesidir. Hem etkilenmenin hem tepkinin ok youn yaand, Grek edebiyatnda ok arpc grlmektedir. Birok eser, konusunu ve adn bu iliki ve elikilerden almaktadr. Pers saldrlarna kar giderek byk bir ideolojik hamle yrtlmektedir. Bizzat Heredotun tarih kitab, kart kutupta yer almasna ramen bu hususu kapsaml ve arlna denk olarak yanstmaktadr. Perslerin askeri ve siyasi stnl kesindir. Atinann kendisi, dmekten kl pay kurtulmutur. Fakat yaanan bu ar tehlikeli durum, o dneme kadar dnlemeyen ve gerekletirilemeyen birok gelimeyi salayacak, bu arada Isparta-Atina birlii, kral Filippus la birlikte kuzeyde Makedonyaya kadar bir yaylma biiminde kendini gsterecektir. Bunun phesiz tehlikenin bykl temel zorlayc etkendir. Ama ideolojik ykseliin pay da o denli byktr. Pers-Grek ekimesi uzun srelidir; esasta da uygarln atallamas gereiyle yakndan balantldr. Persler ilk balardaki Bat yolunu aan, zgr iradeli birey izgisine atlm yaptran ze yabanclatklarnda ve kendilerini mutlak irade olarak tanrlatrdklarnda, kaybetmenin ideolojik nedenlerine de yol am oluyorlard. Tpk Smer ve Msr monarklarna benzer bir despotlama, Greklerde, Atinada gerekleen demokrasiye kar kazanamazd. atma bir anlamda Persepolis despotizmiyle Athena demokrasisi arasndadr. Daha geni bir adan bakldnda, yeni
171

alan Dou-Bat yollarnn ilk ciddi atmasdr. Balangta siyasi ve askeri g olarak saysal anlamda ok zayf olmasna karlk, ideolojik nclk ile askeri ve siyasi taktiklerdeki stnlk ksa srede etkisini gsterecek ve Byk skenderle birlikte Helen kltr Hindistana kadar yldrm hzyla bir zafer yryne geecektir. skender ok gentir, ama arkasnda tm akl gcnn deposu olan Aristo durmaktadr. Napolyonun da ok iyi belirttii gibi, sonucu belirleyen, yeni akl ve irade gc ve buna dayal plan ve taktiklerdir. Bu tr bir hzl geliimi burjuva devrimlerinin yaylma srecinde Napolyonun kendisi de gstermitir. Pers imparatorluk yaplar ok byk kurumlar olmalarna karn, hantal ve tutucudurlar. Grek tarznda bir yenilik yapacak durumda deildirler. Byle bir zveri de yoktur. Balangtaki zn yitimi bu ans oktan kaybettirmitir. Fakat bu ksa anlatm bile, Grek uygarlk sisteminin, hem etkilenme hem tepkilenme yntemleriyle, gelimesini byk oranda Pers gerekliiyle balantl kld aktr. Yenenler ve yenilenler arasnda srekli bir diyalektik iliki tarz vardr. Bu iliki olmadan, yengi ve yenilginin de anlam olamaz. Hibir zaman, yengi veya yenilgiye yol aan nedenler tek bir taraftan kaynaklanmaz. Pers-Grek, Dou-Bat biimindeki tarihin byk yrynde de karmza kan, bu yasann hkmdr. Her ne kadar abartl olarak anlatlsa da, Byk skenderin yrynde hakim yan askeri ve siyasi olmaktan ziyade kltreldir. Askeri ve siyasi aralar basit kpr rolndedirler. n kouldurlar; ama belirleyici ve kalc etkiye sahip olan ve daha ok yn veren e kltrdr. Helen kltr, felsefi dnce tarzyla ok ileri bir konumdadr. Msr ve Smerden kalma kurumlarn bu gelimeye yant ans yok denecek kadar azdr. Snrl Med-Pers reformculuu da bu gelimeyi karlamaktan uzaktr. M. 300lerden M.S 300lere kadar, Grek ve Roma dnemlerinde Ortadouda skenderle balayan Helen kltr a yeni bir aamadr. lk byk Dou-Bat sentezidir. Bu kltrn kalc iz brakan merkezleri olarak Msr- skenderiye , Ana dolu-Bergama , Dicle-Ktesiton ve irili ufakl birok baka ehir birimleri tarihi yeniliklere yol amlardr. Aktel bir konu haline gelen Frat-Zeugma ehri de, bu dnemden kalmadr. Denilebilir ki Ortadou, hamam, tiyatrosu, pazar, okulu olan ehir anlayyla bu dnemde tanmtr. Romadan Hindistan ve ine kadar hareket halinde bir pazar olumutur. Tccar snfnda bamszlama ve b172

yme gelimitir. Zanaatn birok kolu bamszlna kavumutur. En bata kle pazarlar olmak zere byk mal pazarlar olumutur. deolojik dnya dogmatizmden kurtulup fikirler ve mezhepler gibi gelimitir. Etnik yap ve dogmatizme dayal eski sosyal, moral dzen alp, inan ve dnce yapsn esas alan yeni tr bir sosyal yap ve mistik akmlar dnemi iin iin ilemektedir. Eski renilirken, birok yenilik de domaktadr. Dou-Bat sentezinin ortaya kard yeni dnya budur. phesiz bunda, Perslerin zellikle ilk dnem etkileriyle birlikte, Helen kltrnn yerel kltre nfuz edip yenilemeye yol amas esastr. Daha sonraki Roma dneminde, Douda Partya daki (M. 250-216) yeni ran ykselii, bu kltrel gelimenin nnde duracak konumda deildir. Tersine hizmet etmek durumundadr. Byk bir altst oluun yaand kesindir. Kleciliin Pers-Grek-Roma yryndeki doruk noktasna gelinip dayanlmtr. nsanlk tarihinde hibir dnem bu kadar derinliine ve uzun mrl olmamtr. Reformcu yenilenme, Roma uygarl somutunda M.S 300lerden itibaren hzn tamamen yitirmi ve kaskat bir tutuculua dm durumdadr. sa Mesihin dini, bu srecin kart inan ve sosyal dokusunu olutururken, Hz. Muhammedin dini de ok gecikmeden, ar siyasi ve askeri darbelerle bu sreci tarihin diplerine gmmeye alacaktr.
173
174
- KLEC UYGARLIIN K
enelde toplumu, zelde snfl toplumu, kendi iinde sistemli btnlk ieren dnemlere ayrtrmak, z gerei doru ve gerekli olmakla birlikte, olgulara yaklam yntemlerine bal olarak nemli sakncalar beraberinde getirmektedir. Ayrmlarn hangi temel llere gre yaplmas gerektii tartmaldr. Birok farkl e esas alnarak eitli, hatta elikili ayrtrmalar yapmak mmkndr. Ama yine de doada her eyin bal olduu tez-antitez-sentez biimindeki diyalektik yasay, toplum sistemini zgnln ok duyarl biimde gz nne getirerek uygulamak, vazgeilmez bir zmleme yntemidir. Kleci uygarln douuna ilikin yaklamlar hayli tartmaldr ve yle olmak durumundadr da. Toplumsal gelimenin ne kadar zorunlu bir aamas olduu, gerekip gerekmedii kadar, nasl biimlendiine dair grler olduka farkldr. Neolitik dnemin insanlar, nasl oldu da gelime vaat eden, olduka yaratc ve esasta toplumsal eitlik ve zgrlk dzeyinin geerli olduu, kendini kantlam bir dzeni kleci arklara terk ettiler? Bu temel soru, toplumbilimin nemli birikimlerine ramen tam cevabn bulmaktan uzaktr. Smry temel alan kaba snfsal yaklamn Egemenler zor ve hile ile kleci ilikileri yarattlar biimindeki hakim gr, Peki, egemenler nasl ortaya kt? sorusu karsnda zorlanmaktadr. Dier hakim smrc snfn yaklam olan, Uygarln gelimesi iin snflama arttr biimindeki genellemesi de, Uygarla gtrecek bir sistem neden aleyhine ezici sonular verecek bu tr gelimeye yol asn? sorusu karsnda zorlanmaktadr.
175

ki tr ana yaklama dayal olarak gelitirilen tm grlerin ve hatta bilimsel tezlerin iflas ettii sylenemezse de, nemli bir kmaz yaad kesindir. zellikle bilimsellik iddialar hayli gl, bireysel liberalizm temelindeki kapitalizme zg sistemlerle, toplumu esas alan sosyalizme zg sistemletirmelerin zmleyici deerlerinin, toplum gerekliinde arlaan sorunlar karsnda ciddi bir yetersizlii yaadklar kesindir. Her ne kadar Bilimsel gelimeler de eliik ve problemli olmak durumundadr denilse de, varolan bunalmn ierdii tehlike ve hastalklar, ancak insan en tehlikeli ca navar olarak izah etmekle mmkndr ki, bu da kendimizi, insanl inkar anlamna gelmektedir. Bu tehlikeli eilimin kkenleri iin, belki toplumun oluum dnemlerine, hatta tm doa ilikilerine kadar uzanarak izahlar bulmak mmkndr. zellikle snfsalln derinlemesine dayal uygarlksal gelime yaklamlar ister ocuksu mitolojik, ister ok ciddi dinsel, ister felsefi ve hatta bilimsellik adna izahlar getirsinler, bunlar asla insanln yaad ar elikisellii kabul ettirecek dzeyde olamazlar. Akla, vicdana sahip olduu iddiasndaki insanlk, bu elikisellii normal, yaanmas zorunlu maddi sreler olarak gremez. Bu ynl deerlendirmelerin kendisi, toplumun bilin ve zgrlk dzeyinin tamamen inkar anlamna gelir ki, insanln mevcut hali buna imkan vermemektedir. nsanln, hibir dneminde, ister yce kutsallk, ister tam bilimsellik iddialaryla sunulsun, bu biimdeki gr, inan ve teorilerdeki ideolojik dogmatizme teslim olmad, belki de gerekliin tek doru ifadesi olduu iindir ki, ancak bu temelde genel bir kabul, doruya en yakn ifade tarz olacaktr. Sonu olarak unu vurgulamaya alyorum: nsanlk ve onun toplumsall gereklik, adalet ve sevgi boyutunda genel kabul gren bir tanma ulamaktan henz uzaktr. Bu boyutlarda bir tanm da her zaman gerekli olduu gibi, bu gereklilik gnmzde de neminden bir ey yitirmeksizin zmlenmeyi beklemektedir. Bu zmleme, vazgeilmez bir bilimsel grevdir ve taknlmas zorunlu olan bir ahlaki tutumu iermelidir. Bu zmlemeye ilikin yaklamm bu ikili tarz, yani bilimsellik deeri ile kesin birliktelik iinde olan, olmas gereken ahlaki tutumu sorgulayarak srdrmeye alacam. Benim iin bu husus vazgeilmezdir ve deeri ilkesel olduu kadar, pratik nem ieren temel bir yntemdir.
176

I- Uygarln kleci tarz bir zorunluluk mu? nsanln gerek kendine, gerek doaya kar en temel elikisi, zgrlk ve zorunluluk arasndaki ilikidir. zgrlk nedir ve nereye kadar? zgr lk ile zorunluluk nedir ve nasl uyulmal? arasndaki elikinin, yaam varln srdrdke devam edecei kukusuzdur. nsanln doasnda srekli zgrlk mmkn olmad gibi, aresizliin ve kaderin mahkumu olma da srekli olamaz. Srekli zgrlk durumu, i-emek srecinden kopmu aylak snf ve kiilerin sahte cennet topyas olduu kadar, srekli esaret de mcadeleden kopmu, yenilgiyi hazmeden klelerin lanetli cehennem azab dnyasdr. kisi arasnda sk bir iliki olmakla birlikte, insanlk tarihi ve yaamn kendisi daha girift bir temel karaktere, manta sahiptir. ki u noktas birok dogmatik yaklama yol amakla birlikte, yaamn kendisi daha ok bilgi ve bilimsellie bal grlere yol veren bir gereklie sahiptir. Anlalyor ki, snflamayla gelien uygarln bnyesi, elikileri younlatran bir zle yaamsalln srdrmektedir. Snfsallama, ierdii elikilerin yol at mcadeleyle kararllk kazanmaya alr. Sava, iddet dzeyine varm bir mcadele durumu yeni bir karar dzeyini gerekli kld gibi, sakin ve bara yakr bir durum ise dengeye oturmu bir karar dzeyini ifade eder. Srekli sakinlik veya tersi, yani srekli sava, ya toplumun tmyle atmayla tkenmesi ve bambaka olgulara dnmesi, ya da derin bir atalet iinde ryp gitmesi anlamna gelir. Kleci sisteme yneltilecek en temel eletiri, Dou srecinde neler pahasna gerekleti; gereklemekle insanla ne kazandrd, ne kaybettirdi? sorularna verilecek cevaplarla anlaml olabilir. Kleci iliki ve yaam tarznn devam edegelen zelliklerini hibir zaman gz ard etmeden gelitirilecek yetkin eletiri ve o denli gereki yantlar, sistemi doru anlayabilmemize nemli katklar sunacaktr. stenmedii halde u tehlikeli yanlglara srekli dlmesi, aslnda bilimsel yaklamn da gerekliliini ve sonularnn zn vermektedir. Toplumun snfsal ular ve u boyutlardaki dier diyalektik kartlar, kendilerini srekli idealize etme, vazgeilmez dogmalar haline getirme saplantlarna dmlerdir. Bu gereklemede yalnz egemen ve aylakla yakn smrc kesimi sorumlu tutmak, tek yanlla yol aar. En az bunlar kadar, alttaki, daha ok smrlen mahkum kesimlerin de dogmatizme yakn karakteri gz ard edi177

lemez. Bu, iki nedenle byledir: Birincisi; doal olarak ideolojik hakimiyet st kesimde olduundan, onlarn dogmatik etkisi srekli alttakinin hayal dnyasn bilinli olarak saptrarak besler. kincisi; alttakinin nefes aldrmayan i ve yaam zorluklar, z karlarna dayal bir ideoloji ve tavra kolay izin vermez. Bu yntemsel yaklamn nda, Hangi somut koullar kleci tarzda toplumsal ilikilere yol at? biimindeki temel bir soruya daha gereki cevaplar gelitirilebilir. Neolitik tarm toplumu, uzun sren olgunlama srecinde, zellikle M. 6000-4000 yllarnda, kendisinden daha verimli bir retim tarz iin gerekli ok zengin bir retime ve teknik birikime yol at. Tun ve ona dayal teknikler; saban, mleki arklar, dokumaclk aletleri, havyan enerjisinden yararlanma, ok sayda bitki ve hayvan kltr, tekerlek, ev mimarisi, mhr, ok tanrla dayanan mitoloji gibi uygarla geii mmkn klacak kltrler olgunlam durumdaydlar. Bu kltrler verimli nehir boylarnda kabile yaplanmasn aacak toplumsal organizasyonla nemli bir art-rne yol aabilirlerdi. Tanmlamaya altmz Smer ve Msr yeni toplumu, bu organizasyonu tapnaklar etrafnda baarma benziyor. Tapnak sz konusu olunca, inancn nemi ortaya kar. Byclkten, amanlktan rahiplie srayn nemi burada yatar. Rahibin gelitirdii dzen aslnda iki boyutludur. Ataerkillie veya anaerkillie dayanan belli totemlerle temsil edilen dinsel dnceler, bu gelenei aan ve daha temel ve akla uygun bir din anlay ile yer deitirirken, aslnda gerekleen ideolojik bir devrimdir. Etnik yaplarn akrabala dayanan darlnn yol at retim azl da, tapnak etrafnda younlaan kolektif toplu emek gcyle almaktadr. Kolektif alma olaanst bir verimlilie yol amaktadr. Biriken art-rn daha byk kolektif iftlikleri dourmaktadr. Sonu, retim patlamasdr. Bunun iin gerekli zanaatlar da tapnak mlkiyetinde birleince, yeni toplum hem alt hem de styapsyla bir ekirdek oluuma kavumaktadr. Yeni toplumun kalbi tapnaktr. Daha dorusu ana rahmi tapnan barndadr. Kleci retim biimini, yeni iblmne ve ideolojik styapsna dayandrarak dourmaktadr. Daha sonraki sre, modelin azami bymesi ve kendini tekrarlamasdr. Dikkat edilirse, temelde kaba zorla gerekleen bir toplum biimi deildir. Daha inandrc bir mitoloji ve kendini verimlilikle kantlayan bir retim tarz
178

sz konusudur. Zor daha sonra devreye youn olarak girecektir. nsanlk balangta iine girdii yeni toplumun, hi de daha sonra altndan zor kalklacak amansz bir klecilik tarzna dayal toplum olduuna inanarak girmiyor. Rahiplerin de tmyle bu bilin ve kurnazlkla hareket ettiklerini sylemek zordur. Onlar eski toplumun ilerisinde bir gelimeyi pratikleriyle kantlyor ve inandrabiliyorlard. Srecin balang znn bu biimde gelitii yksek bir ihtimalle kantlanabilmektedir. Zaten daha stn bir toplum biimi salt zor ve hileyle kurulmaz. stnln kantlamadan, hibir toplumsal biimleni ne zorla kurulabilir ne de gelimesini srdrebilir. Daha da nemlisi zor, ancak ilevini yitirmi biimler iin, eskinin ykl ve yeninin douu iin rol oynayabilir. Ama sre bydke ve kendini yaydka, balangta gzkmeyen elikili karakter kendini aa vurur. Smer rneini gz nne getirdiimizde, byyen st ynetim ve denetim tabakas ayrma yaar. Rahipler grubu nemini yitirirken, nce politik ve daha sonra da askeri komutanlk nem kazanr. Rahip-krallar dneminden sonra, politik krallar dnemi ar basar. Bunun sert atma izleri grlmekte, dil ve edebiyat yapsna kadar kendini yanstmaktadr. nceleri tm st tabakann mitolojik ifadesi olarak muazzam bir ideolojik ilev gren tanrlar kurulu (Pantheon), aralarndaki elikilerin artmasyla, olduu gibi tanrlar arasnda da farkllama ve atmaya gtrr. Rahipler ve politikaclar arasndaki denge altst olmadka, tanrlar birlii varln srdrecektir. Balangta kadnn toplumsal etkinlii halen Pantheonda yerinin varlyla da belli olmaktadr. Politik elitin toplum zerindeki arl arttka, tanrlarn iblmnde ve nem yerlerinde arpc deiiklikler gze arpar. lk toplumsal biimlenite gl bir ize sahip kadn, bunu ilk merkezlerden olan Uruk Sitesinin Tanras nannann kimliinde gsterir. nanna, Smer toplumundaki ok gl olan konumunu, neolitik toplumdaki baat roln inatla srdrmekten almaktadr. Kleci toplum gelitike bu rol nemini yitirecektir. Rahip kimliini daha ok bir eitim ve edebiyat merkezi olan Nippurun koruyucu tanrs ve balangta ok gl olan Enlil temsil edecektir. Giderek etkinlii artan ve en yaratc ve i dzenleyici tanr olarak sivrilen Enki kimlii, aslnda ynetici politik snf temsil etmektedir. Daha sonraki birok tanr oluumunun akl hocaln hep Enki yapacaktr. Bu, toplumun politik gcnn artan neminin yaygnlamasnn arpc
179

bir yansmasdr. Fazla iddete bulamamas da politik zelliiyle yakndan balantldr. Enlile bile akl ve yol gstermeye cesaret etmesi, politik snfn rahipler grubu karsndaki ykselen konumunun dier bir ifadesidir. Babilin tanrs Marduk, babas Enkinin yerine geer. Mardukun anas Tiamata (ki, ana tanradr) ok iddetle ynelmesi, onu olu ve kocas rolndekilerle beraber alaa etmesi, babas Enkiyi ise daha kibarca yerine oturtmas; askeri komutanln ne gemesini ve monark, despot, imparator geliimi biiminde tek kii diktatrlne geii simgelemektedir. Babildeki ynetim tarz, iddete ve rol ok artan krala dayal dinsel kurumlamasn yeniden dzenlemektedir. Kleciliin kendine artan gveni ve kurumlamas gksel dzene olduu gibi yansmakta ve ufukta tek tanrnn silueti gzkmektedir. Az sonra, brahimin geleneksel rahip tarznn gten dmlk ve eskimilikten kaynaklanan zayfln peygamber kurumlamas biiminde sisteme bir eletiri olarak gelitirecek, bylece sistemin reformasyonuna ilikin en nemli kapnn aralanmasna yol aacaktr. II- Smer rnei, zordan ziyade ideolojik yeniden kuruluun barol oynadn kantlamaktadr. Msrda da bu husus geerlidir. u gerei tespit etmi oluyoruz: Snfl toplumun balangtaki rol ilericidir. Bunu ideolojik stnlk ve art-rnn kyaslanma kabul etmez fazlalnda gstermektedir. O halde insanlk, Neden klecili i kabul ettin? diye sulanamaz. Bu olsa olsa edebi deer tayan bir eletiri olabilir. Daha sonraki bir ur gibi byyen ynetici snfn varl da bir gerek olup, azmanlama nn, azgnlamann gelimesinin temel toplumsal nedenidir. Urlama, snflamann gereksiz ksmdr. Aylaklatka ilevsizleen kesim, sistemin artan smr ve zorbalnn kayna durumuna gelmekte gecikmeyecektir. Bu durum nceleri iblmnde gerekli bir yeri olan ynetici snfn bymesiyle paralel olarak ya da, emperyalizme ynelerek talan ve igal politikasn gelitirecek, veya birlikte i smr olanaklarn sonuna kadar zorlayarak, kleci sistemin tutuculamasna ve giderek tmyle gereksizlemesi srecine yol aacaktr. Burada insan doasn, zellikle psikolojik temel zellikleriyle toplumun mitolojik ada yaamasnn dourduu ruhsal ve zihinsel yapnn kral ahsnda kendini nasl tanrlatrmaya gtrdn, politik kimliin bu dinsel yansmasn incelemek bal bana ayr ve nemli bir konudur. Fakat tanrnn balangta gzkmeyen ceza 180

landran sfat, kesinlikle kleci sistemin tutuculamasn ve artan tepkilere kar ynetici snfn zor sistemine artk kurumsal bir ilev kazandrmasn yanstmaktadr. Tanrlar sistemiyle politik ve toplumsal sistem arasndaki dili zmek, sosyolojinin en temel bir zmleme grevidir; bu dili sessizce veya silike, daha az nem vererek ele almak ise, ancak hakim snf anlaynn etkisiyle izah edilebilir. Halbuki toplumlar zmleyebilmek, en az maddi deerleri rnein para, manevi deerleri rnein din ve tanr incelemek kadar nemlidir. lerdeki blmlerde bu konuya daha derinliine yaklamaya alacam belirtmekle yetiniyorum. Fakat bu ynl zmlemelerin arketip (ilk rnek) olarak Smer toplumunda incelenmesinin ok arpc ve verimli sonular verdii de aktr. Bu anlamda uygarlk tarihi aslnda Smer toplumunun bym, dallanm ve giderek farkllaarak eitlenen devam niteliindedir. M. 2000lere gelindiinde Babilin ykselmesinde somutlaan durum, kleci sistemin artan zorbal ve rahip saptrmaclnda gelien bilinli hileliktir. Hammurabinin ahsnda yaanan, sistemin zorba karakterle ancak yryebileceidir. Dolaysyla bu aama genel bir anlama sahip olup, ya k ya reform gibi bir ikilemi de tarihin gndemine sokmu bulunmaktadr. Daha sonraki gelimeler, klerin zorla durdurulmas kadar, ard arkas kesilmeyen peygambersel klarla yumuatlmas ve daha yaanlr klnmas biiminde kendini gsterecektir. III- Daha nceki ksmlarda da deinildii gibi, dinler tarihinde nemli bir aamann balangcnda, peygamberlerin atas olarak gsterilen Hz. brahim ortaya kmaktadr. Onun kiilii, yaad dnem ve temsil ettii eilim; Babilde Smerlerin politik gcnn yklmas ve Amorit kkenli sreci ahsnda en iyi temsil eden Hammurabi Nemrutlar ann balamasyla yakndan balantldr. Bu sre klelikte zorun ok iddetli ve sistemli uygulanma dnemidir. Daha sonra Asurlu hanedanlar bunu doruk noktasna vardracaklardr. Msrda da benzer bir durum yaanmaktadr. Verilen yantlar, ierde hanedan savalar ve dta emperyalizme kar etnik kkenli zgrlk hareketleridir. Semitiklerde daha ok hanedan deiiklikleri ve peygamberlik gibi gelimeler nem kazanrken, Aryen kkenlilerde etnik yan ar basan, snfsal zellikleri fazla gelimemi beylik ve konfederasyon tarz siyasi gelimeler ne kar. Ayn zamanda birinci yaylma halkalar olarak ilev gren bu yeni
181

gelimeler, kleci sistemin mrn uzatmasna da katkda bulunmaktadr. Bakir topraklarn bykl, sistemin yaylarak mrn uzatacan gstermektedir. Kleci glckler iki okyanus arasna yaylma olanaklarna da sahiptir. Temel merkezlerde rahip yozlamasna dayal derinleme, birinci yaylma halkalar olarak Ortadounun tmnde yumuayarak yaylan sistem; Hint, in ve Avrupaya ikinci byk dalga halinde ulap, M. 1000lerden sonra dorua ulaacaktr. Demirin devreye bolca girmesiyle, adeta sistemin demokratlamas diyebileceimiz bu son aama, birok yenilii ve reformu barnda tamasna ramen, btn zl belirtilerini de gstermekten kendini kurtaramayacaktr. M. 1000lerden M.S 500lere kadar Hint, in ve Kuzey Avrupada grkemli bir sre yaandktan sonra, k her sahada gndemdedir. Bu dnemin en nemli gelimeleri olarak ran platolarnda gerekleen Med-Pers siyasal gc, kkl bir Dou-Bat ayrmna yol amaktadr. Adeta tanry sorgularcasna bir irade, ahlak devrimi olarak kendini gsteren Zerdt gelenei bu yol ayrmnn, atallamasnn ideolojik zemini olurken; Pers mparatorluu, klelii bir yandan Hint ve ine kadar Dou hatt izgisinde tarmakta, dier yandan Bat yolunda Grek-Romen izgisinin douunu hzlandrarak, byk bir tarihsel rol oynamaktadr. Med-Pers mparatorluunun bu rol, kleci sistemin, kendi mant iinde daha adil, yumuak bir biime brnerek, mrn yaklak bin yl uzatmasna yol amtr. Dou izgisinde Hint ve inin yaadklar, aslnda Smer ve Msrn gecikmi bir tekrardr. Hem de yaklak iki bin yl sonra. Bat izgisinde gelien ve dorua ulaan Greko-Romen uygarl ise, mitolojik ve dinsel dnce tarzn ap felsefi dnceye yol amakla, gnmzde stnle ulaan Bat uygarlnn ilk hamurunu iyi yourma roln baaryla oynamtr. Bu konulara ksmen deindiimiz iin tekrardan kanacaz. Bize daha ok gerekli olan, sistemin neresinde ve ne zaman zl ve k belirtilerini gsterdiidir. Buna yol aan nedenleri ve kimlerin rol oynadn daha yakndan grmek iin, zellikle sistemi zen ideolojik ve pratik gelimeler byk nem tamaktadr. a- Uygarln klelik aamasnda sistemin zlnn teorik ve pratik ynlerden izah mmkndr Teorik olarak bir toplum sistemi. nin zl, barndaki gc ortaya tam olarak karmasn gerektirir. Sistem eer somut koullara gre bir yaam gcne sahipse, bu182

nu kantlamas gerekir. Belki bu ykm sreci, daha eski biim tarafndan engellenerek geciktirilebilir, zorla bastrlabilir; ama koullar elverdike kendini gstermesi kanlmazlar. Belirleyici olan, yeni sistemin yaam gcdr. Bunun bilinci ve iradesi gelitike, pratiklemesini hibir zor gc, hilebazlk dzeni nleyemez. Bu genel kuraln nda kleci snf, toplumun temel iliki mant lsnde, en derinliine ve geniliine uzun mrl bir sistem olmay baarmtr. Bunun srr, insan zerine kurulan mlkiyet dzeniyle balantldr. Daha nceki toplumda retim aralar zerinde toplumun kolektif mlkiyeti esas biimdi. Daha ok tketim deerleri zerinde ancak snrl bir mlkiyet geerliydi. nsan-tanr anlay geerliydi. Bir soyutlama kimlii olarak tapnma varlklar, tanrlar, insanla ve onun iinde yer ald toplulukla yan yana, i ie, akraba durumundaydlar. Tanrlarn insan yaratmas ve onun sahibi olmas sz konusu olmayp, daha ok tersi geerliydi. nsan ve topluluun sahip olduu tanrlar vard. Bu tasar, znde insann toplum gc olarak kendini kutsamas, kimlie kavuturmas, kendi farkna varmas anlamn tamaktadr. Daha sonraki, toplumsal dnmn yansmasdr. nsanlarn kendileri mlkiyet konusu olunca, tanrya kulluk kleci toplumun en nemli yansmas olarak kimlik kazanmaktadr. nsann bir soyad, bir kimlii olan tanrdan, insan kul yapan bir tanr anlayna varlmtr. Dolaysyla kkl bir dini dnme urama, kkl bir toplumsal dnm anlamna gelir ve bu srete yaanan youn bir mcadele sonucudur. zce, tanrya kulluk ve hizmetkarlk, dinler tarihinde keskin bir snf oluumuna dayanr. Maddi snf oluumu, ideolojik bir yansma olarak dini geliim zerinde belirleyici bir etkiye sahiptir. Smer toplumunda bu sre ok arpc ve reticidir. Orijinali yanstt iin zerinde nemle durmay gerektirir. zellikle Ninhursag, nanna, tar, En, Enlil, Enki ve Marduk olarak ekillendirilen ve insan biimli tanrlar olarak kimliklendirilen bu tasarmlar, Smer toplumundaki dnmn belgeleri niteliindedir. Efsane olarak yazldklar iin belge deerleri yksek olan bu tanr mitlerinin doru zm, kleci toplum ilikilerinin geliimini daha iyi anlamamza yol aacak verimliliktedir. O dnemde insanln zihniyet ve ruh yapsnda bilim dili deil, efsanelerin, yani mitlerin iirsel dili geerlidir ve esas olarak bu dil ideolojik glenme arac olarak kullanlmtr. Bu nedenle mitolojik dili zmlemek bilimin vazgeilmez bir grevidir.
183

Kleci ilikilerin douu hakkndaki bu ksa deerlendirme bile, insann temel retim arac haline getiriliinin bu toplumun temel zellii olduunu anlamaya yeterlidir. Bata tun ve dier retim teknikleri, retim arac olarak kleden sonra ikinci planda rol oynar duruma getirilirler. Tm dikkatler kleci ilikiye, insann mlkletirilmesine younlatrlr. Rahipler byk bir inandrclk ve korkutuculukla, yani psikolojik olarak, politikaclar denetim ve rgtlenmeyle, yarglar yasalarla kle zerine yle bir sistem kurarlar ki, buna ancak byk tanrlar sistemi denilebilir ve yle olmutur. Dinlerin bu ynl yceltilmesi, kar klmas dnlemeyecek kadar kutsal ve korkutucu bir g olarak insann karsna dikilmesi, kleci snfl toplumunun belirleyici karakteristikleridir. Kleci ilikinin temel stratejik zellii, onun yaamda mutlakln yasalarna bal klnm olmasdr. Mutlakyet, sistemin temelidir. nsann mlkletirilerek retime srlmesi byk bir art-rne yol amtr. Sadece toprak ilerinde deil, tm ticaret ve zanaat ilerinde kle emei artan oranlarda kullanlmaktadr. Ynetici snfn tm zel hizmetlerinde de kle emei esastr. Hatta vezirler bile kleci statsnde altrlacak kadar hizmetlerde yaygn kullanm gzlemlenmektedir. Cins ayrm, kadnda kleliin daha da derinletirilmesine yol amaktadr. Toplumsal kleletirme ve kadnn ikinci plandaki bir cins olarak klelemesi i ie gelitirilmektedir. Kleci sistemin almas, ancak kle olarak insann ve onun bu iliki biiminin verimsiz bir hale gelmesiyle olanakldr. Kleci ilikinin verimlilii srdke, bu sistemin kendi kendine veya zor gcyle zlmesi adeta olanaksz hale getirilmitir. deolojik cephede tm insanlarn ruh ve zihniyet yaps zerinde, insann tanrlar tarafndan ya korkutulmas ve cezalandrlmas, ya da iyi hizmetin karl olarak sevgili kul olarak karlanmas temelinde, paralanamaz bir a halinde egemenlik kurulmutur. Pratik cezalandrmalar korkun boyutlardadr. armha gerilme, gcnn doruuna giden Roma uygarlnn bir icaddr. Kaza aklma, derisi yzlme birer Asur icaddr. Kraln ve nde gelenlerin lm halinde, maiyet ve hizmetkarlaryla tm kadnlarnn diri diri mezara gmlmeleri, Smer, Msr, Hint ve in kral mezarlarnda, zellikle srecin ilk zamanlarnda bolca tespit edilmitir. Klenin can olduu dnlmemektedir. O, kraln, efendinin bir uzvu, bir parasdr. Sahip ldnde paralarnn da onunla mezara gitmesi ok
184

doal grlmektedir. Daha vahimi, kle ve hizmetilerin kendileri de byle olduuna inanmakta, isyan dnmeyecek kadar baml bir uzuv, bir ek para haline getirilmi bulunmaktadr. Msr piramitleri, Smer, Hint, in, Aztek mezar ve tapnaklar, Romann tm mimari eserleri, ayn zamanda korkutucu ve kutsallklar kum tanesi gibi kaynatrlan kle emeinin sonucudur. Klecilik dnda hibir sistem, insan bir ara olarak kullanma gcne sahip olmamtr ve olamaz. Bu ilikinin verimsizlemesi ve giderek astar yznden pahal bir klfet haline gelmesi zln temelidir. Bunda M. 1000lerden itibaren demirin tarm, zanaat ve askerlikte yaygn kullanlmasnn nemli bir etkisi vardr. Demir hem topran yaygn ve verimli hale getirilmesinde, hem de zanaatlarn snf olarak bamszlamasnda belirleyici bir rol oynam ve ok sayda grubun eline bir silah olarak ulamtr. Tun snrl bir madendir ve daha ok efendilerin, ynetici snfn sk mlkiyetinde bulunmaktadr. Demirin bolluu bu ktl ve tekeli krmtr. Bu gereklik, demir madeninin toplum bilincinde efsanevi bir anlama brnmesinin zn de vermektedir. Dier yandan her sistemde uzun sreli kullanmdan ileri gelen anma burada da karmza kmaktadr. Sistem balangtaki kutsalln ve verimliliini yitirirken, adiliini, korkunluunu giderek insan bilincinde de gstermekte ve daha verimli alternatiflerin bulunabileceine dair umutlar artmaktadr. Yeni retim aralar, zellikle demir etrafndaki ilikiler bunda barol oynamaktadr. Mitolojik tanrlarn yapayln Grek felsefesi aa vururken, Medya Zerdtl de insan iradesini tanrya kar savunmakta ve kutsamaktadr. Bilin ve ruhun, dnce ve ahlakn yapsnda kkl bir dnm, sistemin doruk aamasnda bile iyice aa kmaktadr. Yasalarn tanr sz deil, kral ve ynetici emirleri olduu iyice anlalmaktadr. Tanrlar tekletirilip gn telerine gnderilir ve grnmez klnrken, insann artan nemi peygamberlemede ve filozoflukta kendini daha cesaretli, iradeli ve grnr klmaktadr. Yaratcln aslnda yeni ve ok gl uyanan insan aklnn ii olduuna gittike daha ok gvenilmektedir. Kleci ilikilerin barnda yeni insan, retim ve sosyal temeliyle birlikte dnce ve irade gc halinde domakta, sistemin dayand kul olmaktan kmakta, zen g haline arpc, heyecanl ve olduka akll olarak gelmektedir.
185

b- Kleci sistemin pratik zl toplumun tm alt ve styap kurumlarnda gzlemlenebilmektedir. 1- Her sistemin zlme ve almasnda kendini gsteren ncelikler i ie olmakla birlikte, maddi yapdaki gelimelerin sonucun belirlenmesinde temel bir etkiye sahip olduu bilinen bir husustur. Balangta sistemin sahip olduu tm retim aralarnda, bata kleler olmak zere byk bir ylma olmakla birlikte, kleci mlkiyet ilikileri buna denk bir kullanma frsat vermemekte, bunu kendi karna uygun bulmamaktadr. Mlkiyet ilikisi, zellikle klelik konumu tam bir ayak ba durumuna gelmitir. Artan askeri seferler piyasay klelerle doldurmutur. Yine zgr kyllk alanlarna srekli el koymalar, kle ve proleter snfa artan sayda katkda bulunmaktadr. Kle ve isiz nfusun sistemin zmseyebileceinin ok stnde artmas sistemi nefessiz brakrken, dier yandan artan retim aralarnn, bata demir olmak zere rahatlkla edinilebilmesi, krsal alanda serf (feodal) ilikisi temelinde bir retime kap aralamaktadr. Kyllk yeni bir geliim olanana kavumakta ve buna dayal dzenlemeyi beklemektedir. Kleliin srekli aleyhine gelitii kyllk, demirin demokratikletirme gcne dayanarak ayaa kalkacak, dier yetkinleen retim aralaryla ortaalarn temel snfna dnecek aamadadr. Kyl artk ya zgrdr, ya da yeni efendisine kleci bir mlk ilikisini aan, daha ok toprak mlkiyetine dayal ortaklk biimleri temelinde bir iliki dzenine balanmaktadr. Bu iliki dzeni, retim aralarna daha fazla deer vermeye, retimle yakndan ilgilenmeye ve yaama sarlmaya yol amaktadr. Bir ev dzenine sahip olma hakk tannmaktadr. Bu durum kleliin retim aralar karsndaki ilgisizliine, kendisine ancak fiziki varlna yetecek deerin verilmesine gre ok ileri bir dzeydir. Kleliin krsal alandaki zlmesinin temelinde, bu verimlilik salayc, yeni u veren gelimeler belirleyici olmaktadr. Sistemi ekonomik ve sosyal alanda bir zle ve yeni ekonomik ve sosyal dzenin kuruluuna gtrecek koullar, artan bir tempoda etkisini her alanda hissettirmektedir. Maddi alanda bu gerekliin ortaya kmas, alternatif olabileceinin kantlamas, zl ve kn en temel nedenidir. Bu ynl gelimeler genel olmakla birlikte, sistemin eski ve merkez alanlarnda daha belirleyici konumdadr. Avrupann ok geni, tarma elverili bakir topraklar, yeni sistemin oluumunda en uygun koulla186

ra sahiptir. Kleci ilikilerin derinliine yaanmamas, adeta yeni bir tarm devrimine yol aabilecek zellikleri barnda tamaktadr. Avrupa, feodal dzenin yeni, gl ve retken merkezi durumundadr. Ortadounun neolitikten beri kullanlan topraklar da yeniden serf ilikileri temelinde dzenlenecektir. Zaten olduka gl olan tarmsal temel, feodal ilikiyle daha da canlanacak ve o da adeta ikinci tarm devrimi gibi bir rol yeniden oynar duruma gelebilecektir. Feodal devrimin derinliine yaanmas kanlmaz olup, koullar da son derece elverilidir. Kleliin ok derin ve uzun sreli etkileri, feodal iliki ve retim tarzna ikinci bir kutsallk deeri vermekte, blgenin nclk roln kolay terk etmeyeceini gstermektedir. Kleci ekonomi ve sosyal yapnn ehirlerdeki bunalm ve zl de derinlemektedir. M. 1000lerden sonra demirin ikinci byk etkisi, ehrin zanaat snf zerinde grlmektedir. Daha nceleri madenin pahall ve ounlulukla siyasal ynetici kesimin mlkiyetinde olmas, kleci iliki tarznda bir nevi bamlla yol ayordu. Ucuzlaan ve bollaan demir bata olmak zere madenler zanaatkarn mlkiyetine geince, onun sisteme kart yeni bir snf durumuna dnmesi kanlmazdr. ehirler de artk kleliin merkezleri olmaktan kp, daha ok ona kart bir rol oynayabilecek sosyal yaplara dnmektedir. Bu gelimeler, bata tccarlar olmak zere, dier kesimleri de etkilemektedir. Dokumaclar, camclar, mlekiler, deirmenciler, yazclar vb. birok meslek bamszlamakta, kleci iliki tarznn karsna gemektedir. Kent devrimine yol aan kleci mlkiyet tarzna kar, imdi kent tarafndan bir mezar kazc rol oynanmaktadr. Krsal alan gibi, kentlerde de younlaan bunalm ve kleci mlkiyet ilikilerinin zl, ncelikle kent nfusunda byk azala yol aarken, yeni kentlemenin de temelini demektedir. Gerekten M.S 5. yzyla geldiimizde, kleci sistemin egemen olduu kentler neredeyse bir enkaz durumundadr. Byk bir gerileme sz konusudur. Sistem doruk noktasndayken, zellikle GrekoRomen stildeki harikulade kentlemenin k, byk bir kayp olarak da etkisini gstermektedir. Hala hayranlk uyandran bu mimariye bir daha ulalamayacaktr. Esasta ikinci bir tarm devrimi olarak tarih sahnesinde gl yerini alacak olan feodal sistemde kentlerin rol ikinci plandadr. Hibir zaman kleci sistemin kent gcne, mimarisine ve zenginliine ulalamayacaktr. Daha ok
187

yeni ynetim karargahlar olarak klm kentler ve bym kyler gibi bir konumda yaayacaklardr. Merkezlerindeki azalma ve klmeye karlk, kylerin saysnda ve nfuslarnda artma nem kazanacaktr. Ekonomik ve sosyal koullarda kleci iliki tarz, bir btn olarak byyen insann retim, dnce ve moral yapsna dar geldii iin zlmtr. nsann retim gcnn nicel ve nitel bymesi, retim aralarndaki benzer byme ile, kleci mlkiyet, zihniyet ve yaam tarzyla gittike artan ztlamann, zln asl nedeni olduu aka grlmektedir. Kurulutaki daha verimli dzenleni, stn dnce ve moral yaps nasl belirleyici olmu, zor ve hile buna bal olarak ikinci planda rol oynamsa, kte de ayn nedenler retim aralarn verimli dzenleyememe, atl brakma, dncede gerilik ve moralde yaanan ykm temel rol oynamtr. Ekonomik ve sosyal alandaki gelimeler bu gereklii olduka dorulamaktadr. Yeni ideoloji ve zorun rol ikinci plandadr. 2- Roma emperyalizmiyle doruk noktasna varacak biimde, kleci uygarln siyasi ve askeri unsurlar da azami gelimelerini salamlardr. Siyasette monari, oligari ve demokrasi, birer ynetim biimi olarak denenmilerdir. Sekin bir oligarik cumhuriyet olan Roma, daha sonra gl bir imparatorluk dzenine gemekle, zor sistemini ite ve dta en ok gelitiren ve uzun sre kullanan bir rejim durumundayd. Ama en beklenmedik zlmeyi de Roma mparatorluunda gryoruz. Bu gelime, siyasi ve askeri zorun temel toplumsal sistem dnmlerinde belirleyici olmadna dair nemli bir kanttr. M.S 300 yllarndan itibaren, sistemin kalesi her taraftan delik deik edilmektedir. Kuzeyden inen barbar boylarn bu denli etkili olmalar, sistemin iten rmesiyle balantldr. Bu tr aknlar kuruluundan beri varolmalarna ramen etkili olmadklar halde, bu dnemde etkili olmalar, bu gerei aka gstermektedir. Devlet tmyle korporatif bir biime dntrlmesine ramen, zl durdurulamamaktadr. Bir nevi kleci faizm uygulanmaktadr. Her ey talimnamelere balanarak, sistem en otoriter ve totaliter bir yapya dntrlmesine ramen zln durmay, ancak sistemin mrn doldurmasyla izah edilebilir. Bu rnek de, kendi bana en gelikin siyasi ve askeri kurumlarn, kuruluta olduu gibi zlte de belirleyici olamayacaklarn gstermekte, bunda esas roln ekonomik ve sosyal gelimeyle balantl
188

olduu aa kmaktadr. phesiz bu dnemlerde bask ve zulm grlmemi boyutlarda trmandrlr. Kitleler zerine terr estirilir. Arenalarda dehet sahneleri dzenlenir. Muhalifler aslanlara paralattrlr. Her tr ikence uygulanr. Entrika ve yolsuzluklar diz boyu artar. Sk sk darbeler yaanr. Ama tm bunlar iine girilen sreci tersine eviremez. Belki geciktirir, bazen de hzlandrr. Artk irade tutmamakta, yeni dzen kendini dayatmaktadr. Daha Douda bu yzylda M.S 216da kurulan Pers-Sasani m paratorluu da Roma ile benzer bir konumunu yaamaktadr. Tarihe yapabilecei bir katk bulunmamaktadr. Eski Ahamenilerin bir kopyas olarak kurumlamaya almaktadr. Yeni ideolojik ve moral deerlere sahip olmad gibi, imparatorluk kurumunun hanedan zellii, siyasi darl da beraberinde getirmektedir. Yakn gelecekte karlaaca slam-Arap saldrlar karsndaki hantall da, tpk skender karsnda dalmaktan kurtulamayan Ahamenilerin akbetini anmsatmaktadr. Burada da karmza kan, iten zlm sistemin zorla ayakta tutulmasdr. Byk bir askeri gc olmasna ramen, hakim ideoloji ve moral, yeni ideoloji ve morale kar stnlk salamaktan uzaktr. Helen kltrndeki ilerletici elerin roln slam kltr oynamaktadr. Birincisindeki gl zor, ikincisinin daha snrl zoru karsnda tutunamamaktadr. Kantlanan, yine yeninin stn ideolojik ve moral gcdr. Gerisi, aslnda birka yenilgi de yaansa, karlacak dersler temelindeki yeni siyasi ve askeri rgtlenmenin zaferi olacaktr. Tarih bu ynl saysz gelimeye tanktr. Smerlerin Akad, Babil ve Asurlular karsnda yaadklar, Msrn Pers, Grek ve Roma karsnda yaadklar da bu gerekliin dier bir kantdr. Sistem hantallap tknefes olunca, ya iten ya dtan, yeni g bir eski gc tm kuvvet eitsizliine ramen er veya ge yenecek veya aabilecektir. Hint ve in bu durumu daha gecikmeli, ama benzer dalmalar ve i rmeler biiminde yaarken, zor, ok ksr ve kargaay krkleyen bir rol oynamaktadr. Kleci sistemin siyasi ve askeri kurumlarnn uyguladklar zorun yakndan zmlenmesi hayli reticidir. Tarihte ilk defa kendi soyunu planl ve iddet temelinde ezmeye cesaret eden ve bu karar ei grlmemi yntemlerle hayata geiren sistem, tarihin kanla yazlma geleneinden de sorumludur. Hibir hayvan soyu hemcinsine kar bu ynl bir iddet eilimini gstermemektedir. Dolaysyla snf, cins, etnik ve kltrel farkllklara dayal siyasi ve askeri zor, sylen189

dii gibi insanlk d, hayvanca bir uygulama deil, tersine hayvanlk d, insanca, en lanetli bir snfl toplum gereklii olarak hayat bulmaktadr. Kleci zorun ilk olmasnn byle bir zellii, zerinde zenle zmleme yapmay gerektirir. Zorun byleyici gcne snan styap ve yneticilerinin yol atklar en nemli ve ahlaki adan en tehlikeli gelime, kendilerini tanrlatrma lgnlamasdr. Ynetim ilahi karakterli olduunu ilan edince ve bunun youn propagandasna giriince, geriliin lgn kaps ardna kadar alm bulunmaktadr. Tarih dehetli rneklerle, en tehlikeli rejimlerin ilahlar adna kutsananlar olduuna tanktr. Aslnda kuru bir snf tahliliyle zmlenemeyecek kadar karmak olan kle devletin ideolojik hamuruyla yorulmu, zorla doldurulmu karakteri, gnmze kadar tm devletlerin esas karakteridir. Buna reel sosyalizmin devleti de dahildir. Laiklik ilkesinin savunuculuunu yapan snf karakteri de bu gereklii tam zmleyemedii gibi, bir nevi kendi ilahln siyasi olguya iermekten de geri kalmamtr. Fransz Burjuva Dev rimine dayal devletin laik karakteri yzeyseldir. Sorunun zne dokunamad gibi, reformist yaklam tehlikeyi daha da katmerli klmaktan teye rol oynayamamtr. III- Kleci uygarln gerek oluum, gerek zl srelerindeki ideolojik yansmalar ok daha nem tamaktadr. Tarihin zmlenmesi, ideolojinin dili zmlendike tam anlamn bulmaktadr. Ancak snfl toplumun barndaki temel mitolojik, dini ve felsefi gelimeleri maddi unsurlaryla balantl deerlendirmekle doru bir tarih anlayna ulalabilir. Kopuk ve soyutlanm mitoloji, dinler ve felsefe tarihleri yazmak byk sakncalar ierir. Bu yaklam, gerein yarm bilgisine gtrr ki, bu tam bilgisizlikten daha tehlikelidir. nsanln kutsal kitab olmas gereken tarih alanndaki byk arptma ve yanllklar kadar, boluklarla dolu braklmas, kutsal kitaptan yoksun bir yaama mahkum ediyor. nsan iin tarihsizlik en byk krlktr. Yanl tarih, krlkten te yanl grmektir. Bu gerekliin temelinde ise, kleci uygarln ideolojik srelerinin temel zihin ve ruh kalplarnn zmlenememesi yatmaktadr. Klecilii tanmlamaya ilikin bu deerlendirmemizde, ok zayf renklerle de olsa, tarihe kutsal bakabilme ihtiyac esas kaynamzdr. Tarihten kaynaklanan kadar hibir krln, beyni ve yrei oraklatrc bir etkiye sahip olamayacann bilincine vararak bunu belirtiyorum. Muhteem bir mitolojiyle temellendirilen kleci sistemin ideolo190

jik yaplarnn nemli cepheden krlmasyla, kurtulua ve zgrle gtren yollarn gelitirilmeye alld gzlemlenmektedir. a- lk nemli yol denemesi brani kldr byk tek tanrl . dinin tarihi, kendilerini biricik doru yol gibi gsterseler de, aslnda ayn gelenein aamal kollardr. Kald ki, birok baka kolu etkileme ve etkilenme durumu da tarih bilincinin gelimesiyle aydnla kavumaktadr. Bunda objektif koullarn varl temeldir. Bunlar, kendi i gelimeleriyle ortaya kan, ilahi kaynakl klar deildir. Smer ve Msr uygarlk merkezleri olutuklarnda, iki merkez arasnda Semitik kkenli Smerlerin Amorit, Msrllarn Abiru (Amorit=Batl l Kabileleri, Abiru=Doulu Tozlu Kabileler) dedikleri kabileler srekli hareket halindedir. Sisteme ya taze igc olarak katlmakta, ya da zaman zaman saldrarak talan etmektedirler. M. 3000lerden beri uygarln oluumuyla balyor bu sre; Arap yarmadasnn kuzeyinde nemli bir tarihsel eliki kayna olarak vcut buluyor. Sistemle rekabet edecek gleri olmad gibi, ln derinliklerinde iyi savunma olanaklarna sahiptirler. Kabile eflii olarak eyhlik kurumu, aman ve byc roln ap, en yal bilge kii konumunda eyh tarafndan temsil edilmektedir. Kabile kat ataerkil trelerle ynetilmektedir. eyh, sistemin temsilcisi ve gelitiren gcdr. ki merkezden de etkilenme kesindir. Mal ve fikir deiimi tarihin en eski gelenei olarak srp gitmektedir. Kabileler erkenden ticaretin neminin farkna varmakta ve ticarilemektedir. Adeta Msr ve Mezopotamyann tamamlayc halkas konumundadrlar. Bu kabilelerin yakn balarna dayal olarak Sargonla Akad Hanedanlnn (M. 2350) kurulmas, artan glerini kantlamaktadr. brahim kabilesinin M. 1700lerde Msrda yerlemeye alt gzlenmektedir. Urfa Harrandan Msra gidip yerleme, ticaret ve hareketlenmenin geliim dzeyini yanstmaktadr. Fakat merkez iinde snrl baz memurluklar kazanmalarna ramen, brahim kabilesinin yar kle kalmaktan kurtulamadklar ve bu ynl bir elikiyi srekli yaadklar, kutsal din kitaplarndan rahatlkla anlalmaktadr. Msr ve Smerin ideolojik kurgular ve mitolojik dnce yaplaryla tantklarn ve youn bir etkilemeyi yaadklarn yorumlamak zor deildir. Fakat ataerkil dinlerini kabile varlklar nedeniyle kolayca terk etmeyecekleri de anlalr bir husustur. Youn iliki ve elikilerin, kabile yaplarna dayal klara sk sk yol aaca beklenebilir.
191

Peygamberlik kurumu habercilik anlamna gelmektedir. Bir kaynaktan esinlenme, eer anlam arpc bir gelimeye yol amsa, peygamber k olarak nitelenmesi anlalrdr. Bir nevi yaratc eyh anlamna gelmektedir. Kabilelerin youn hareketi, sistemden beslenmeleri ve kalc etkiye yol aan klarna nderlik eden kiilere nem atfetmeleri de belirginleecek bir husustur. Yeni gelimelere yol aan fikir ve hareketlere yol amsa, kabile veya topluluk nderine peygamber denmesi de yeni kurumun zn ifade etmektedir. Bu durumda peygamberlik; Smer, Msr ve daha sonralar baka merkezlerden esinlendii fikirlerle kabilenin ataerkil tre ve din anlayn birletirerek, yeni bir mitolojik veya dinsel yapya yol aan kii ve kurum olarak tanmlanabilir. Buna kabilenin zgrln tmyle yitirmeme abasn da eklediimizde, peygamberlik klar yeni bir dini rt altnda kabilelerin eski sisteme kar bir zgrlk hareketi olmaktadr. Ama sistemi aacak yetenekte olmad iin, ancak sistemi reformlara zorlayacak kadar bir etkiye sahip olmalar beklenen sonutur. Daha da nemlisi, iki merkezin dnda nc bir yol olarak geni bir corafyada giderek etkili olmalar da beklenen bir gelime olacaktr. Tarihte byk sonulara yol aacak Hz. brahim nderlikli byk dinlerin k, bu kabile hareketlerinin somut ifadesidir. Gerek kleliin yaylmasnda, gerekse almasnda en temel rol oynayacak bu gelenein balangtaki sistemi yumuatma ve reforme etme eilimi, Hz. sa ile birlikte, kleci sistemin zl srecine girmesinde en bata gelen bir ideolojik ve sosyal hareket roln oynayacaktr. Daha somut olarak braniler izgisi diyebileceimiz bu gelime, Smer ve Msr mitolojisinin katlaarak tek tanrl dinlere dnm yks olarak da yorumlanabilir. Bu yky, tarihe yansd kadaryla, Hz. brahimin Babil ve Asurlu hanedanlarn egemenliine geen Urfa ve yrelerindeki koloni merkezlerinden kyla balatmak mmkndr. brahimin put krma efsanesi, onun eski geleneklere ve arkasndaki mitolojiye inanszl ve bakaldrs anlamna gelir. O dnemde birok kabilenin bu tr zgr hareket istemi ve bundan kaynakl atmal bir yaam sreci yaygndr. Site devleti, resmi ideoloji ve tapm kltrleriyle bir taraf durumundadr. Snfl toplumu yayma olgusu, kabile eitliini tehdit etmektedir. Urfa yresi neolitik toplumun belki de en eski ve temel blgesi olduundan, uygarlk srecine alnmas bu dnemde (M. 2000 sonlar) yaygn bir sosyal
192

hareketlilie merkezlik etmi olabilir. Blgede halen ok anlatlan, gl grnen peygamber inan ve ziyaretgahlar bu olguyu dorulamaktadr. Bir nevi Babil-Asur kkenli snfl toplum geilerine muhalefet merkezi konumundadr. Puta kar kma ve put krclk, bu srecin sembolik ve ideolojik ifadesidir. Hz. brahimi burann ideolojik atas ve bu memleketin sembol ve olarak grmek yerindedir. Onun Babil ve Asur egemenliini, dolaysyla ideolojik aralarn ve kimliklerini tanmas doaldr. Dier yandan kabile eflii, ataerkil treyi korumaya yneltmektedir. Tarihin o dnemine kadar bu iki kltrden bir st sentezin domas en nemli bir gelime potansiyeli tamaktadr. Tarihi sre bu sentezin ideolojik sembol olarak, ok tanrclktan tek tanrcla ynelen bir srete gerekletiini ortaya koymaktadr. ki kltr de aan bir karakterde somutluk kazand iin, ilerici bir kaldra rol oynamas mmkndr. Bu durumda ge ykseltilmi, put olmaktan karlm ilah kavram yenilikler iermektedir. Smer geleneindeki ok tanrclk ve put temsilinin hedeflenmesi, yerleik dzene, yani klecilie kar tavr alma anlamna gelmektedir. Dier yandan zlen kabile dininin kalnts olarak, totemin de put nitelii itibariyle almas gerekecektir. Bu husus dar kabilecilikten syrlma ve daha geni bir kabileler birliine srama sonucuna zorlayacaktr. Tek tanrl kavray, iki ama iin de son derece zmleyici bir inan biimi olarak kendini gstermektedir. Gc bytlm, putun somut gszlnden kurtarlm, gkte buyruk veren dzeye gemi bir ilah anlay, somut toplumsal gereklikte hem direni ve zgrlk, hem de bunun iin gerekli birlik ihtiyacna mkemmel bir cevap olmaktadr. Dnemin ok geni, farkl ekonomik ve sosyal biim deiikliklerine bu tr bir yant aramann tarihi bir anlama brnecei aktr. zgrlk ve birlik yant olaanst ekici, glendirici ve yenileyici karakterdedir. Smer ve Msrn zl iaretlerini oktan veren alt ve st toplum kurumlar karsnda kendini savunma ve snrl da olsa zgnletirme, yeni bir yaam biimi olarak nefes alma, tarihi anlamn arpc ifadesidir. Tek tanrl dinlerin halen ok gl olan etkisi, bu tarihi ihtiyac karlamadaki byk neminden ileri gelmektedir. zn byle ifade edebileceimiz brahimi hareketin, blgede i ie olan Aryen-Hurri ve Semitik-Amorit kltrlerinin sentezine de yakn olduu, dolaysyla dnemin evrensel yant olma potansiyeli
193

de dier nemli bir yndr. Dayand kltr zemini, karsna ald klecilik sistemi, hedefledii zgrlk ve birlik amalar, tek tanrl din ideolojisinin alabildiine yceltilmesine ok yksek deer bimektedir. Smer ve Msr rahiplerininkiyle e dzeyde bir mitoloji retme misyonu sz konusudur. Bu misyon, peygamberlik-eli kavramyla somutlatrlmakla, tanr-insan farkn kesinlikle ortaya koymaktadr. nsann asla tanrlaamayaca gereini temel ilkesi haline getirmekle, din anlaynda en byk reforma yol amaktadr. nsann tanr olamayacann kavran, byk bir devrimdir. Daha nceki tm inanlarda, insan biimli tanrlar dzeni egemendir. Bu inantan yola karak kendini tanr ilan etme, tanr gcnde gsterme mmkndr. Nitekim Smer ve Msrn tanr-krallar, bunun en ar ve dehet verici biimleri olarak tarihi rol oynamlardr. nsann tanrsallaamamas, bu tarz klecilie byk darbe indirmektedir. Bylesi bir ideolojik ve sosyal hareketlilik, antikleci sistemi zecek en gl eylem ve k niteliindedir. Tarihte zellikle de Ortadouda olup bitenler, nemli oranda bu gerekliin yksel ifadesidir. Efsane veya din tarihi biiminde anlatmdr. Hz. brahimin Kenan ve oradan Msra doru g yks, bizzat kendisinden ziyade gelenein hareket ynn gstermektedir. Dicle-Frat havzasyla Nil havzas arasndaki uygarlklar arasnda, giderek gelien tarihi mal ve fikir alveriini dile getirmektedir. Ortam bu ynl hareketlilie byk imkanlar sunmaktadr. Blgenin kervanlarla uygarlk kervanna katlmn yanstmaktadr. Birok kabile ve birok brahim sz konusudur. Gelenek, bunu tek akm olarak belirginletirmekle yolu, yeni eriat (yasay) dillendirmektedir. Tahminen M. 1700-1300 arasndaki bu ak, Musann Msr kyla yeni bir aama kaydedecektir. Fakat arada brahim dneminde Kuds evresinde bir younlama ve dnm yaanmaktadr. Deniz kenarnda Fenike uygarlamasnn i kesimlere ynelik bu yn giderek gelimektedir. Kuds, Urfa gibi ikinci nemli deiim ve dnm merkezidir. brahimin ahsnda bu srete etkilenme gzlemlenmektedir. lahn nitelik deiimi, aileden ziyade tm kabilelerin ilah haline gelmesi, ayn zamanda blgede etkili olmay, yerlemeyi, bir emirlik halinde glenmeyi ve tannmay ifade etmektedir. brani kabilelerinin daha nceki yerellere kar kimlik savam, yar askeri ve siyasi bir g haline gelmelerine yol amaktadr. Bu
194

arada smailin kurbanlk olmaktan kurtarlmas, blgede ok yaygn uygulanan, Baale (byk blgesel tanr) ocuk kurban sunulmasna kar kmay ifade etmektedir. Burada da daha geri, insan biimli ok tanrl gelenee uymama, reddetme tutumuyla dinsel farkllk yaratlyor. Bu, dnmn dier bir halkasdr. Kabileler bu farkllk temelinde, yerel iinde kendilerini erimekten koruyorlar. Hacer yks ise, ksmen erimeyi dile getiriyor. Yusuf ve babas Yakubun Msr seferi, kabilenin hareketliliini yanstmaktadr. Ayn zamanda cariyelerin de ticaretin konusu olduu, Sara yksnden anlalmaktadr. Msrda sarayda baz kk hizmet memurluklar elde etmekle birlikte, yar kle konumunu aamyorlar. Muhtemelen hanedanlar aras atmada yenik tarafta yer almalarndan tr, ar cezalandrlmaktan korkarak ve kabilelerin halen gl olan bamsz yaam zlemlerine yant olarak, Musa nderlikli k gerekletirilmektedir. Tahminen 25 bin kiilik 12 kabileden olutuu sanlan bu k da, brahimin Urfa k kadar anlam ykldr. Bu sayda insann lden geirilii ve ynetimi, muazzam bir ideolojik ikna ve pratik rgtlk gerektirir. Musay yaratan bu l yrydr. Byk anlayszlklar karsnda On Emir dzeniyle yantlanan ilahi k srdrlmektedir. Daha nce Kenan illerinin genel tanrlarndan biri olan El , brahimle Elohime dntrlrken, Musa ile Yehova (Tanr Odur) adyla milliletiriliyor. Adeta evlendirilircesine srail ( srail =Tanryla green) kavminin (kabilelerin birlii kavmi oluturmaktadr) tanrs olarak yeniden kimlik kazanmaktadr. Dada tanryla konuma, eski bir aman geleneinin kalnts olup yaygn yaanmaktadr. Birok peygambersel k, bu gelenei kullanacaktr. On Emir dzeni, yeni sosyal ve ideolojik dzenlemeyi ve Musann nderliini, yasa-eriat haline getirmeyi amalamaktadr. Siyasi ve kavmi nitelii gelimi brani kabileleri bundan sonra tarih sahnesinde, ellerinde ve sandukalarnda On Emirle balayan Tevrat (tre Tevrattan gelmektedir), eriat-yasa sahibi bir kavim olarak tannacaklardr. Tahminen M. 1250lerde yaanan Musa yrynden sonra, daha alt dzeyde bir nder kadrolar (Hakimler) dnemi geiriliyor. Bunu ilk balatan da Musann nl komutan Y eudur. Yeu, kavmin bugnk Filistine yerlemesini salyor. Kahin misyonlu rahipler, burada da krallamaya gidiin ncleri konumundadrlar. Kk bir Smer-Msr modeli yaratlmaya allyor. Ksmi bir yerelle195

meye dnme olsa da, kahin gelenei kesinlikle Msr ve Smer yansmasdr. Samuel adl rahip M. 1000lere doru rahip-devletii gerekletirmeye alrken, politik kesimin temsilcisi Saul le ekime halindedir. Ortadan sivrilen ve olduka kiisel yetenek ve tecrbe sahibi oban ve demirci kkenli Davut, ilk srail Kralln M. 1010da gerekletiriyor. Bylelikle krallk dnemi alyor. Sleyman la dorua karken, daha sonra geriliyor. M. 700lerde Asur hakimiyetine giriyorlar. Birok rahip ve peygamber, Babil hkmdar Nabukadnasar dneminde tmyle Kudsten alnp Babile srlyorlar (M. 585). Babil bu dnemden ksa bir sre sonra Pers egemenliine geecektir. Perslerin bilinen her kltre sayg ve z yerlerinde alma politikalarndan yararlanyorlar ve tekrar Kuds dnemi balyor. Babil saraylarnda renilen okur yazarlk ve memurluk olduka etkiliyor. Yazarlar dnemi diye balayan bu yeni aamada, Ezra adl, Babilde kendini iyi yetitirmi bir yazarn ncl nemli rol oynamaktadr. Kitab- Mukaddes (kutsal kitap) ilk defa yazya geiriliyor. Hagadol adl bir ilk siyasi meclisle, bu aama yeni bir kimlik kazanyor. Perslerden, zellikle Zerdt geleneinden olduka etkilenme sz konusudur. Ferisiler adl Pers yanls bir parti oluuyor. Bu ilk nemli siyasi blnme oluyor; snfsal blnme geliiyor. skenderden sonra Grek hakimiyetiyle karlayorlar. Antioklar denilen bu dnemde, bu sefer Grek etkisine kaplyorlar. Grek yanls ve daha ok aristokrat nitelikte olan Sadukiler adl yeni bir ibirliki parti-mezhep ekilleniyor. Dini inanlar Grek sistemine bal olan daha zayf bir kesim oluyor. Greke ikinci bir Kitab- Mukaddes (Septuaganint) dnemi balatlyor. 72 kabileden seilen bir kesim, skenderiyedeki Grek krallnn yannda yerleip orada g ediniyorlar. Orada Makabiler denilen bir kesim, M. 200lerde bir direni dnemi balatyor. ok iddetli geen bu dnemde bir milli kimlik kazanma ve bamszlama salanyor. Daha sonraki Romann (M. 63) stnlk dneminde, Roma yanls bir Yahudi Krall halinde ibirliki bir Roma eyaleti olarak dzenleniyorlar. st tabaka sk Roma ibirlikisiyken, yoksullarn Esseniler adl hareketi gelime salyor. Bu hareketin Y ahya adl nemli bir vaizinin ldrlmesiyle, sa nn isyan dnemi ba gsteriyor. Tarihin bir sfr noktas olarak balang anlam verdii bu k, olduka ilgintir ve bilimsel yaklamay ok nemli klmaktadr.
196

Kii olarak varlyla kyaslandnda, sa adna dzenlenen hareketin tarihte gittike byyen bir etkiye yol amas; genelde brani kltrel ortam, zgnlnde ise herkese ak kolektif bir yoksullar hareketi olarak gelimesiyle balantldr. Aslnda sa ismi altnda tarihsel bir eilim kanal bulmu olmaktadr. sann Roma Valisi Pla tusa kart zel bir tavr yoktur. Hatta dnyevi iktidarn Sezarn hakk olduundan bahsetmektedir. iddetle karsnda olduu, resmi Yahudi kahinlik kurumudur. sa, kahinliin olumlu zn oktan yitirdiinden emindir. Maddi kar balar ve yoksullar dnyasyla elikisini iyi grmekte ve tavr koymaktadr. Daha da nemlisi, tek tanrl inanc kat bir ovenizmle yalnz Yahudilere zg saymas, etrafta kaynayan yeni insanlk dnyasyla ak bir elikiye iaret etmektedir. Kabile ve kavim stnlk anlay, yeni sosyal gelimelerin etnik kkeni dna tamasn engellemektedir. Daha ok ne kan ayn etnik kkene mensup olma deil, ayn maddi koullarn ortaya kard sosyal gruplara mensup olma olgusudur. Esinlendii Esseniler byle bir gruptur. Yahudi toplumunun snf temelinde daha derin bir paralanmasyla, Yahudi ideolojisi de paralanacaktr. Hz. brahim ve Musa daha ok kabilelerin kavimsel birliine byk nem verir ve buna gre ideoloji ve eylem ekillendirirken, sa gelenei kavimsel birlii ikinci planda tutarak, hatta karsnda yer alarak bir ilki gerekletirmektedir. O, kendi tanrsn evrenselletirmektedir. Yahudi sylemi yoktur. Esas olan, ac iindeki insanlarn kurtuluudur. Bu ynyle Budhaya olduka yaklamaktadr. Bununla birlikte branilerin yoksul kesimine iktidar yolunu amak istedii objektif bir gerekliktir. Hareketini siyasal ve askeri olarak deil; inan, ahlak temeline dayal bir sosyal hareket olarak yaymaktadr. Yakalandnda, Petrusun klc kullanmasna bizzat kar kmtr. Kahinlerin peygamber geleneine ihanet ettikleri ve kendisinin beklenen Mesih (Kurtarc) olduunu kabul ettirmek onun en nemli iddialardr. Halbuki Kudste srtn Roma Valisine dayam, olduka gl ve zengin bir kahinlik kurumu vardr. Yani kahinlik oktan beri dnyevi, maddi, siyasi bir gtr. Kahinler eski saf dinin grevlileri olmaktan kmlardr. Dini anlay olarak Smerin etkisi daha grlmektedir. Baba, oul ve Ruh-l Kuds, aslnda l tanr anlaynn bir kalntsdr. Kkeni Enki-Tiamat-Marduk geleneine kadar eskiye uzatlabilir. Anne Meryem tanra, Tiamat (daha nce tar) kltnn ok zayf197

lam bir yansmasdr. Ancak ruhuna flenerek Tanrnn Olunu dourmaktadr. (Smerlerde baba tanr, tanra ana ve oul tanr kavramlar daha gerilerinde tanra-oul-e kltrne dayanmaktadr.) Ak ki, sa adna eski mitoloji ile Yehova inancnn bir karmas sz konusudur. Daha da nemlisi, kendinden nceki dinsel akmlardan farkl olarak insan aclarna arlk vermesidir. Bunda Roma kleciliinin doruk noktasna vardrd maddi koullarn rol esastr. Romada M. 70lerde Spartaks n isyan, aclarn isyana dnebileceini kantlamtr. Yahudi eyaleti, kltr birikimi ve isyan gelenei asndan da bylesi bir srece nderlik edebilecek tm koullara sahiptir. sann ok planl ve rgt olduu sylenemez; daha ok inanl ve salam bir ahlaka sahip bir insan grnmndedir. nanlarnda samimidir ve pratik yaamn tmyle buna adam bir kiidir. nsanl saran lanete kar sonuna kadar adanmas, tanrnn sz olmasnn ayrlmaz bir gereidir. Siyaset ve taktik dnecek, yapacak konumda deildir. Aslnda en zayf gzken bu yn, tarihe en gl gemesine yol aacak yandr. Bu zelliiyle sa gerekten dnemin o olmadan da yaratmak zorunda kalaca nderlii temsil etmektedir. Bu nedenle de sa kendini yetitirmi bir nderlikten, bir peygamberden ziyade, oluturulmu ve yaktrlm bir nder-peygamberdir. Btn ac ve yoksulluk ekenlerin zlemleriyle, lanetlilerin fkesini srtlam bir kurtarc haline getiriliyor. Beklenen Mesih (Kurtarc) oluyor. Tarihin maddi koullar, birikimleri olmadan, hibir kiilik zel marifetleriyle nderlik ykmlenemez. Ayn yaktrmalar belli bal tm nderlikler iin geerlidir. Byk ihtimalle doru olan udur: armha gerilme gerek say yaratyor. armh olmasayd, sevilik muhtemelen o dnemin ok yaygn olan mistik tarikatlarndan birisi olup snecekti. u halde ortamn zgn kltr yaps, yoksullarn mistik tarikatlar dnemi, hepsinin altnda Roma kleciliinin olgunlatrd maddi sosyal gerekler dnyas, kendi byk peygamberini sann ahsnda yaratm oluyor. Kk bir gruptan (zorbela bir araya gelebilen 12 havari, birisi hain) byk bir insanlk hareketi douyor. phesiz bunda brani kltrn de derinden etkilemi Grek kltrnn derin ve birleik bir etkisi vardr. Dier yandan katk kltrleri de n amlardr. Zerdtn yeni ahlakyla Stoaclarn doal inan ve yaamlar, brani kltrnn salam peygambersel zyle birleerek
198

sevilie yol amtr. Bu anlamda snfsal, ahlaki ve inan ynyle bir sentez olarak, kleci sisteme kar en byk hareket saylmaldr. Hzla her kavim arasnda yaylmas, bu evrensel zellikleriyle yakndan balantldr. ok zengin ve gl inan, ahlaki z, ok gl bir sosyal harekete yol ayor. Hristiyanlk dinini byle tanmlamak geree daha yakn dmektedir. Hareketin yaklak yz yllk gizli direni yks, ayn zamanda Roma uygarlk narnn da zl yksdr. Saysz aziz ve azizeyi kurban vermitir. Ama kleci sistemin en byk temsilini zmeyi de baarmtr. nsan aclarna sahip kmas, barl alma tarz, kolektif manastr yaam dzeni, insanln en gl ve kkl bir ahlaki yapya kavumasnda pay sahibidir. Hristiyanlk teolojisi balangta ikinci plandayd. Sonradan ve skolastik dnemde siyasal ve maddi bir g haline gelindikten sonra, papalk dnyas tarafndan n plana karlmtr. sada esas olan inan deil ahlaki tutumdur. Maddi deil manevi gtr. Daha sonra Dou Roma mparatorluuyla balayan resmiletirme dnemi, yozlamann da balangcdr. ktidar savamnda ideolojik bir ara olarak kullanlmas, ok byk bir blnmeyi yaamasna yol amtr. Bat Roma ykldktan sonra, Hristiyanln kendisi bir imparatorluk (papalar) gc haline gelmitir. Ortaan en byk kurucu ve koruyucu gc olarak, bu dnemdeki geliiminin de zerinde nemle durmak gerekir. Grld gibi Hristiyanln dou ve gelimesi, kleci sistemin rme ve zlnn hem sonucu, hem hzlandrcs konumundadr. brani gelenek, Esseniler ve saya yol amakla ortaaa gl bir etkide bulunmu oluyor. Milliyeti Yahudilik ise M.S 70lerde bir defa daha dnyaya savrulacak ve her tarafta Yahudi gruplar sistem kertme ve yenisini kurma iinde ok zel bir yetenek kazanarak gnmze kadar etkili olmay bileceklerdir. Balangta ticaretle byyen Yahudi kabilecilii, daha sonra kavimleerek bu gelenei glendirmitir. Ticaret yalnz mal alveriinin deil, fikir alveriinin de temel arac olarak, Yahudi kavminde byk temsilini gelitirerek srdrecektir. Bu ite uzmanlaan Yahudi kltr, kendi kavmini byk zorluklara uratrken, kazand deneyimlerle adeta tm uygarlklarn ajan gc olma ustaln kazanmtr. Smer, Babil ve Asuru anlam, Hz. brahime ve onun dinine yol amtr. Msr zm, Musann zgr hamlesine ve
199

kavim dinine sahip olmutur. Dinin anlam ve nemini bu tecrbesiyle en iyi bilen kavim durumuna gelmeyi bilmitir. Bildii oranda Smer ve Msr klelik sistemlerinden ticari olarak yararland gibi, fikir ve inanlarn kendine mal ederek zgnlemesini baarabilmitir. Babil ve Perslerden okuma yazmay renerek, ilk yazl Kitab- Mukaddese sahip olabilmitir. Grek ve Romadan daha nce Fenikelilerden renerek, kltr ykselmesini en st seviyeye karabilmitir. Tabii bu kadar ticaret ve fikir aktarma, byk elikileri toplama ve datma anlamna da gelmektedir. Dolaysyla en byk felaketleri de bizzat kendi bana kendisi davet etmitir. saya yol amakla Romann zln hazrlarken, kendisi dnyann drt bir tarafna savrulmutur. Her tarafta dnyaya retmeye alrken, stn kavim ovenizmiyle srekli kendi katliamna yol amtr. Arabistanda Hz. Muhammed ve slamn douunda temel kltr rolndeyken, en byk darbeyi slamdan yemitir. Ortaan yaratc en temel glerinden iken, kendini ortaan katliamlarna en ok urayan kavim durumuna drmtr. Kapitalizm an hazrlayan temel sermaye gc ve fikir hareketlerinde ba eken snf ve aydn glerinin banda yer alrken, kapitalizmin ve daha sonra pay sahibi olduu marksizmin en ok darbe ve katliamlarna da uramaktan kurtulamayan g, kavim ve kltr kkenidir branilik. b- Kleci sistemin zlnde Zagros-Toros sisteminin d kavi sinde, Medya-Persya platolarnda, M. 1000lerden itibaren nem kazanan Medyann Mag rahiplerinin gelenei de gz ard edilemez. Smer mitoloji gelenei dnda, daha ok tarm toplumunun ahlaki yetkinlemesi olarak kendini gsteren bu eilimin, boulan insan iradesinin yeniden ayaa kaldrlmasnda pay byktr. Aryen gruplarn ahlaki yan ar basan ve tanrlatrlmas ikinci planda kalan bu eiliminin sa, Budha ve Sokratesten ok nceleri Zerdtte reformdan geirilerek Med ve Pers ykseliinin temeli haline getirilii, kleciliin en ar biimini uygulayan Babil ve Asur mparatorluunun sonunu getirmitir. Antik klecilie kar stn bir inan ve moral yapsn ren Zerdt gelenei; Budha, Sokrates ve daha sonra say etkilemede temel zemindir. Glgesine bile sahip kamayan insanla, kendini en gl tanr konumuna getiren insan ayrmna dayal sistemin paralanmasnda Zerdt iradecilii belirleyicidir. Bunu, pek anlayamad tanrs Ahura Mazday adeta sorgulayarak ser200

gilemesi, deerini daha da ykseltmektedir. Antik kleciliin bu temelde kertilmesi, Greko-Roma ykseliine hem maddi hem ideolojik ynden ve dorudan etkide bulunmutur. Perslerin zlne ramen, nce Partlarn, daha sonra devam niteliinde Sasanilerin (M. 250-M.S 650) Romay vergiye balayacak kadar glenmeleri, yine ideolojik ve moral zeminini Zerdt geleneinde yaratmtr. deolojik etkinin Romann merkezlerinde nemli taraftar kazand bilinmektedir. Yine Zerdtlkle Hristiyanln zgn bir sentezi olan Maniciliin (kurucusu Mani, M.S 215-275), Sasani gerici rahiplerinin katliamlar olmasayd, sevilik kadar yaylma potansiyeline sahip olduunda gr birlii vardr. Avrupaya kadar tarikatlar biiminde yayld ve ortaa etkiledii bilinmektedir. Douda Uygur Trklerinin resmi dini seviyesine de ykselebilmitir. Ortadou corafyasnda bu dnemlerde zgn bir inan ve sosyal grup tr olarak, mistik tarikatlar byk bir gelime gstermektedir. Bunlarn nemi, bireyin bamsz dnce ve irade geliiminde ok nemli bir aamay tekil etmelerinden ileri gelmektedir. Bu kk gruplar kendi balarna resmi inan ve ahlak yapsndan koparak, kleci sosyal ve ahlaki dokunun zlmesinde nemli rol oynamaktadr. Balangta sann da mensubu olduu Esseniler ve hatta Hz. Muhammedin etkilendii Hanifiler , bu tr mistik, gizli inan gruplarndandr. Bu gruplarn bu kadar gelimesinde kleci toplumun ve onun siyasal kurumlarnn kat yaplanmasnn insanl soluksuz brakmas kadar, zgrlk eilimine imkan veren uygun biimlenilerin olmas da nemli rol oynamaktadr. zce, gerek Batda Roma, gerekse Douda Sasanilerin giderek gericilemeleri ile birlikte, bunlarn aralarnda yzlerce yl sren atma ortamlarndan kaan insanlar, Grek felsefe okullarnda ve ok daha eskinin yerel dini (neolitik dnemin insan-tanr yaknl) geleneinden etkilenerek, gnmze kadar varln srdren bir tarikatlama srecine girmilerdir. Gnmzn sa-sol gruplar gibi, Asur sonras dnemde klasik kleci sistem zorbalna kar ok eitli mezhepler ve tarikatlar biiminde rgtlenerek, sistemin zlnde ok nemli roller oynamlardr. Onlar bir nevi tarihin isimsiz kahraman yapclardr. Tpk Antik dnem kleci sistemine kar kabile ve airet dzenlerinin ad brakmam saysz direni kahramanl gibi. Belki de tarih daha ok bu kahramanlklarn yazlmam tarihidir dersek, gerei daha doru dile getirmi olacaz.
201

c- deolojik zn mitolojiye dayandran Antik a klecilik sisteminde nc nemli krlma noktas, tanr iradesine dayanmayan doann ilk aklanma abalar olarak felsefi gelimelerdir . Uygarlk, dou ve gelimesini hep mitolojilere dayandrd. Binlerce yl insan dnce ve ruh yapsn tmyle kuatan mitolojik grn propagandasna verdi. Her eyi tanrlar nceden kararlatrdklarna gre, ne dnmeye ne hareket etmeye gerek vard. Kaderde ne varsa o yaanacakt. Sistem en byk gcn bu kr kader inancndan alyordu. Bir de buna tanr-krallar gc eklenince, klelemenin snrsz uygulanma yolu ardna kadar alm oluyordu. Hz. brahimin tek tanrl dini, insann tanrlaamayacan temel inan konusu yapnca, sistem nemli bir ideolojik darbe alm oluyordu. Zerdt geleneinde tanrlara bal olmadan iradeli davrann, zgr ahlakn mmkn olduunun ilenmesi ve bunun siyasallamasyla, Smer ve Msr tarz Antik a kleciliinin ayakta duramayaca grld. Dikkat edilirse, biri inan devrimine yol aarken, dieri ahlak ve irade devrimine yol amaktadr. Klasik Grek ve Roma kleciliinin barnda gelien felsefe devrimi ise, sonuncu ideolojik darbeyi vuracaktr. Kleci kurum ve yaam tarz objektif olarak akl gcyle, onun tanr ve dinin dogmalarndan ayr bamsz dnmeye balamasyla yeni bir senteze gidecektir. Felsefi dnce zellikle Eflatun ve Aristoyla, Atina site devletini kurtarmaya ve mkemmelletirmeye alyordu. Filozoflarn babas olarak kabul edilen Sokratesin tm abas, bilgili yurttan mmkn olduunu gstermek, bylelikle Atina devletinin bylesi bilinli bir yurtta anlayyla kurtarlabileceini kantlamakt. Bu amala her ii, ncelikle o i konusunda tam bilgiye dayandrmak istiyordu. Felsefesinin z buydu. Eflatun bu anlay, daha dorusu ahlaki tutumu devlet haline getirmeyi temel ama edinmiti. Devletin filozofa ynetimi en ideal olanyd. Aristo ise bunun en iyi ve pratik yolunun aristokratik ynetimden getiini, dolaysyla bu snfn eitilmesini esas alyordu. Buna ramen tersine sonu verdi; Atina devleti ve demokrasisi kt. Felsefi dnce tarz objektif olarak ykma yol at. nk kleci sistemin doasnda insan akl ve iradesi yoktur. Orada kle insan hibir hakka sahip olmayan retim arac konumundayken, kle sahipleri tanrlatrlyordu. Felsefi dncenin kendisi, daha ilk sofistler dneminde elikiyi ve badamazl grmt. Sofistler, yasalarn tanr yaps
202

deil insan yaps olduunu aka sylyorlard. Herkesin kendi akl ve dncesine gre davranmas hakkndan bahsediyorlard. Akln ilk eletiri dnemini balatmlard bile. M. 500lerin sonlarnda bu srece girilmiti. Grek uygarlnn hem bykl, hem zl bu gereklikle balantldr. Akln zgr almaya balad yerde, hibir dogmann uzun mrl olmas dnlemezdi. Dogmaya dayal kleciliin de bu akl gc karsnda zlmesi kanlmazd. Atina devleti bunu bildii iin, kendini kurtarmak isteyen Sokrat zehirlemi, Eflatunu kartm, Aristoyu ise gnll srgne yollamtr. Birok filozofun ac sonu ldrlmek biiminde olmutur. Tpk ilk dnem Hristiyanl gibi tm felsefi okullar, yar yarya gizli gruplara blnmlerdi. Bir nevi felsefenin yeralt dnemi balamt. M.S 500 ylna kadar felsefe takip altnda tutulacak, en son okulu ise bu yllarda kapatlacakt. Akl devrimine, ortaan giriinde bir kar-devrimle cevap verilecekti. Romann Stoacl resmi gr biiminde kabul etmesi, daha ok evrenselleen imparatorluun bu nitelikte herkese hitap eden bir ideolojiye duyduu ihtiyatan trdr. Stoaclar imparatorluu bir kader gibi gryorlard. Doal gr anlaylarna gre en doru hareket tarz, doadaki uyum gibi dzenle uyum iinde yaamakt. Bir nevi felsefeyi imparatorluk dini haline getirmilerdi. Bir mddet sonra nasl Hristiyanlk resmi din halinde ilan edilecekse, felsefi tm ekollerden eklemli bir yap oluturularak, devletin resmi gr halinde ilev grecekti. Bunu da en iyi Stoaclar temsil ediyordu. Buna ramen Roma sistemi de, temelindeki hibir hakka sahip olmayan kleyle, snrsz g sahibi imparator biimindeki blnmeyle; akln uyand ve insann ancak tanrnn sevgili kulu olabilecei biimindeki inan geliimi karsnda daha fazla dayanamayacakt. Roma mparatorluunu, dolaysyla en gl kleci sistemi zen ve kerten g, kuzeyden yzyllardr srekli saldran barbarlar deil, onun son birka yzyl iinde inan ve akl gcyle ideolojik yapsn paralayan fikir ve sosyal hareketleridir. ap itibariyle kk, ama etkisi itibariyle belirleyici bir gelimedir bu. Urfada halen anlatlan yk, Nemrutu (Asur kral veya temsilcisi) ldrenin kl deil, beynine giren bir sivrisinek olduu biimindedir. Sivrisinein yeni inan ve dnceler olduu aktr. Daha da ak olan, tm dogmatik sistemlerin zlnde grld gibi kleci sistemi de, beynine giren sivrisinek, yani sistemin inan ve moral yapsna y203

nelen yeni inan ve dnce biimleri zmtr. ster dtan ister iten kaba zorun baard ise, bu zlme iini birka kaba iddet darbesiyle tamamlamak olmutur. Efsanevi Roma mparatorluu bunu dorulayan en arpc rneklerden biridir. IV- Kleci sistemin zaman ve mekan balants: Tanmlanmas gereken bir baka konu, sistemin tarih zamanlar ve corafya koullaryla balantsdr. Her toplum sisteminin, zamann ruhu diyebileceimiz, yaanlan an ve dnemin temel zihniyet ve ruh kalplaryla ilikisini kavramak, doru bilgilenme asndan nem tamaktadr. amzn zihniyet ve ruhsal oluumuna kleci ilikileri dayatmak ok zordur. Bu ancak byk bir bilin tahribi ve saptrmasyla, insanlarn kiilik ve aidiyetini tadklar toplum yapsnn bakalama uratlmasyla mmkndr. Buna karlk zgrlk bilinci ve iradesinin direni dzeyi ve an genel eilimi, bu yaklam ve uygulamalara tahamml edilecek boyutlarn ok stndedir. an karakterine ters bir uygulamann yrme ans, ancak ok zel durumlarda (savalar, isyanlar) mmkn olabilir ki, mevcut iletiim, evrensel hukuk ve siyasal birlik dzeyleri, bu uygulamalarn kalc olmalarna uzun sre frsat tanmaz. Kleci iliki tarz bu nedenle insan hukukunun henz resmen tannmad, iletiimin ok dar kald, hesap verilecek i ve d siyasi arlkl kurumun olumad dnemlerle yakn iliki iindedir. Toplum yelerine siyasi ve dini (siyaset ve din i iedir) otoritenin mutlak egemenlii, sistemin temel zellii olmaktadr. Ykselen kleci snfn her dzeydeki kurumlamas, bireyi ancak kendi karnn doyurmasna dayanan bir ilikiye balanmaya mecbur brakmaktadr. Zihni, ruhu, tm yaam bu ilikiye gre olumak durumundadr. lka kleciliinin zaman balants, insanla bu tarzda kurulmaktadr. Burada zamanla toplum ekillenmesi arasnda tam bir diyalektik ba kurulmutur. Bu keyfi bir tercih deildir. Zaman, fiziki Einstein dorularcasna bir balantlk (rlativite) boyutu olarak sistemi balamaktadr. Tam bir kuvvet durumundadr. Zamansz kleci sistem olamayaca gibi, zamanla yaamayan bir toplum ekillenmesi de sz konusu olamamaktadr. Zaman sadece doa bilimlerinde bir etken olarak lmek yetmez. Daha nemlisi zaman-toplum lsn yakalayabilmektir. Zaman, toplum bilimlerinde nemi kavranp etkisi aa karlmam bir boyut konumundadr. Doru bir toplum bilimi, ancak zaman lsn doru tayin ettiinde ve tm toplumsal
204

iliki, eliki, hareket ve oluumlarnda zaman boyutunu hesaba kattnda mmkndr. Bu anlamda kleci uygarln kronolojisi (zaman dizimi) yapldnda, baz ana dnemleri belirlemek mmkn grnmektedir.
a- Douu ve gelimesi: Tahminen M. 3500-2500 yllarna denk drlebilir. Devlet yaratlmtr. Sistemin yaanabilirlii kantlanmtr. Yaylmaya, kolonilemeye uygundur. nsann zihin ve ruhsal durumuna, tanrlar birlii (pantheon) biiminde bir mitolojiye brndrlen rahip-krallar, siyasi bir hanedann veya grubun mutlak hakimiyetiyle karakterize edilebilir. deolojik hakimiyet esas iken, politik ynetim yeni gelimektedir ve ikinci plandadr. Egemenler, devlete balad ilikilere tmyle kendi snrsz mlkiyetleri gzyle bakmaktadr. Bu dneme tanr-krallar dzeni demek de mmkndr. z Smerlerde temellendirilmitir. En yakndan etkiledikleri Msr, ndus ve Pencaptaki Harapa ve Mohenjadaro uygarlklardr. Msrdakinin M. 3000-2350, dierlerinin ise M. 2500-2000 arasnda bu dnemi yaadklar tahmin edilmektedir. Bu zamann temel dnce biimi mitolojidir. Dili iirseldir. Balang zamanlarn mitolojik dnce biimlerinde tmyle iirsel dil hakimdir. Yaamda duruluu, safl en iyi iir dile getirmektedir. iir dili yaamn matematiidir. iirselliin yrtld ilikilerde yabanclama, d boyutlu bir balantlk sz konusu olmaktadr. Yaamn iirsel gsterisi, zne daha doru bir yant niteliindedir. iirsizlik yaamn yitiriliiyle yakndan balantldr. Bu konuda u hataya dmemek gerekir: Vezin lleri, ktalar dzeni, ksalk ve uzunluk gibi hususlar ayrntya ilikindir ve iir gerekliini belirlemez. iir dilinde ll cmleler ve dier biim dzenleri deil, ihtiva ettii z esas ve belirleyicidir. Ayrca bu dnem yaz kurumuyla da belirginleir. Uygarln douuyla yaz dzeni arasndaki iliki kesindir. Yaz deyince sadece harf iaretleri ve saylar kastedilmemektedir. Dncenin kendini yanstma iaretleri olarak anlalmaldr. Ancak bu dzeye gelen bir dnce dnemi uygarl dourabilir. Dier temel kurumlardan tapnak ve saray mimarisi ortaya kmtr. Tapna ve saray olmayan bir klecilik dneminden bahsedilemez. Tm saray ve tapnaklarn temeli, kurulu dnemlerinde bir ilk olarak gereklemi, daha sonraki dnemlerde bu iz zerinde ge205

liim srmtr. Mlkiyet dzeni, bu zaman dneminde tanrlarn hakim olduklar dnyann ilikilerdeki temsili biimindedir. Kolektif mlkiyet ar basmaktadr. Topran, ilikilerin sahibi, yneten, topluluun tmdr. Ynetim tanrsal kaynakl olup, kullarn ancak hizmet etme grevleri vardr. Temel yerleme mekan ehirdir. ehir bu dnemin ruh ve zihniyetini belirleyen temel bir kurumdur. Uygarln balatlmasnn ehir devrimiyle ba kesindir. ehir sadece fiziki bir yerleme biimi deil, yeni ruh ve zihniyeti douran sosyal ve siyasal toplumun merkezidir. Zanaat younlamas gelien bir kurumdur. Ama bamszl henz yoktur. Tapnak ve sarayn bir paras olarak kle ilikileri hakimdir, insann mlk konusu olmas esastr. Gelien ticaret de benzeri bir iliki biimine sahiptir. Orta snf ve kiilemesinden bahsetmek zordur. Mutlak yneten-ynetilen, her eye sahip olan ve sahip olunan iliki tarz tm konularda egemendir. Orta snfn herhangi bir kimlik ve iradesi ile zgrlnden bahsedilemez. retim aralar arlkl olarak neolitik toplumun yaratmlar olup, yeni ehir ynetiminin kolektif mlkiyetine geirilmeleriyle, yeni bir iliki tarz kurulmutur. Kendine mahsus ciddi bir ara yaratm gzkmyor. Ayn toplulatrma toprak iin de geerlidir. Yapay ve doal sulama en ok balanlan olgulardr. Etnik topluluk yerini snfsal topluma brakmtr. Hakim hanedanlk kltr ykseltilmektedir. Bu zaman diliminin maddi kurumlamalar ve ruh-zihniyet yaplaryla olduu gibi zmlenerek anlalabilmesi, tarih biliminin en temel sorunu ve grevidir. b- Olgunlama ve yaylma zaman: Bu dnem, her nemli merkez iin farkl olmakla birlikte, yaklak olarak M. 2500-500 dnemini kapsamaktadr. Bu zaman diliminin en belirgin zellii, kendini kantlayan sistemin oturmas ve yaylmasdr. Smer toplumu bu dnemde yerini (M. 2000) Babil ve Asurlulara brakr. Babil ve Asurlularn egemenlik dnemi biraz i ie gemekle ve elikili yrmekle birlikte, bir btnlk arz etmektedir. M. 2000-1600 dou ve gelime, M. 1600-1000 orta olgunluk, M. 1000-M.S 100 doruk ve k biiminde yaanmtr. Msrda M. 3000-2350 dou ve gelime, M. 2000-1800 orta olgunluk, M. 1500-0 doruk ve k biiminde dnmletirilebilir. Harapa kendini srdremez; M. 2000lerde sner. inde bu kronoloji, M. 1500-1000 dou ve gelime, M. 1000-500 orta olgunluk ve M. 500-M.S 500 doruk ve
206

k olarak dzenlenebilir. Hintler iin M. 1000-500 dou ve gelime, M. 500-M.S 500 orta olgunluk, M.S 500-1000 doruk ve k olarak dnemletirilebilir. Greko-Romen uygarl daha ok genel olarak doruk ve k dneminin rnleridir. Daha alt dzeyde ana modele benzeyen Hitit, Mitani, Fenike, brani ve Girit bu dnemin uygarlklar olup, bunlarn kendi ilerinde benzer dnemleri ya ksmen ya tamamen yaamaya altklar gzlemlenmektedir. Bu dnemin en belirgin zellii byme ve yaylarak oalmadr. Daha nceki dnemin birok kolonisi ve baml kenti, kent devletii dzeyine ykselmekte ve yeni ana merkezler domaktadr. Kentler Ortadou corafyasnda adeta bir yldzlar haritas dalm gstermektedirler. Devlet ynetiminin rahip karakterleri ikinci plana dmtr. Daha ok ideolojik ilevi olan kurum niteliindedir. Politik otoritenin kendini tanrya yakn gte hissetmesi ve uygulatmas sz konusudur. Saray ve tapnaklar bym ve oalmlardr. Krallk kurumu daha da yetkinlemitir. Sosyal gelimede bu dnemin en temel zellii, orta snfn domas ve kiilik kazanmasdr. Tccarlar ve zanaatkarlar, kentlerin bymesinin ekirdei olup, kentler aras ve kent-kr ilikilerinde ekonomik ve sosyal gelimenin motor gc konumundadr. Zanaatkar bamszlamakta, tccar kk bir kent devletii kadar etkili olmaktadr. Balangta Asurlular, sonradan Fenike, Girit, Kartaca, braniler ve Anadolu kysnda birok devletik, esasnda tccar ve zanaatkar karakterindedir. Bunlar, uygarln rahip ve kral kurumlarndan sonraki en nemli sosyal snflar olarak rol oynayacak glerdir. Ekonomide metalama gelimitir. Ticarete konu olan maddelerde srekli art vardr. Kle ticareti younlamtr. Fabrikaya yakn atlyeler domaktadr. Devletin denetimi dnda bir ekonomik ileyi kendi yolunda gelimektedir. zellikle M. 1500de kleci uygarln bir kreselleme sreci yaanmaktadr. Buna tun ann kresellemesi de denebilir. Sistem olgunlamann keyfini karmaktadr. lk defa bol hediyeli diplomasi kurumu devreye sokulmutur. Ortadou uygarl, en sarslmaz ve kendine gvenli an yaamaktadr. lka mitolojisi krlmaya uramtr. nsanlarn tanr olamayaca ve tanrnn putlatrlamayacana dayal tek tanrl dini gelime, bu krlmada ba ekmektedir. Btnleen ekonomi ve ticaretin zihinsel ifadesi olan yeni tek ilah kavram daha btnletiricidir ve tm insanlara hitap edebilecek bir ideolojik yaplanmann temel ta
207

olarak denmektedir. Kabile ve kent koruyucu tanrlar dnemi alrken, tm insanl kucaklayan tek tanrl din gelenei olarak tarihsel gelimede Allah en nemli rollerden birini oynamaya balamtr. En az maddi koullar kadar manevi yansmalarn da tarihsel rolnden bahsetmek gerekidir. Bu dnemin dier nemli bir kurumlamas, at gcnn devreye girmesi ve sava arabalarna koturulmasdr. lk defa askeri kurum atl arabalar sayesinde adeta ahlanmakta ve yeri g inletmektedir. Tarihin en nemli hzlandrc gc devrededir. st tabakann hakimiyetindeki bu teknik, tun silahlarla birlikte askeri komutanln gl an haber vermektedir. Bu hakimiyet, Babil kral Hammurabinin ahsnda en arpc ifadeye kavumaktadr. c- Uygarln klasik dnemi veya doruk ve k a: Bu dnem, M. 500-M.S 500 zaman diliminde geerliliini srdrmektedir. Mezopotamya merkezli uygarlk yerini Douda Medya-Persya mparatorluuna brakrken, Batda Msr ve Anadolu merkezli uygarlklar yerini Greko-Romen uygarlna brakmtr. Med-Pers imparatorluk dnemi Babil ve Asurun arlklarn ap daha adil ve barl bir dnemi temsil ederken, sarslmaz bir imaj brakan Nemrut ve Firavunlar dnemini de geride brakmaktadr. Kleliin kader olmad, zgrln, kurtuluun mmkn olaca zamann haberi verilmektedir. nsanl grtlana kadar sarm klelik zincirinin paralanabilecei ifade edilmektedir. Batda Grek ve Roma arkalarna akl gc ve felsefeyi de alarak sistemi dorua trmandrrken, dn tm unsurlarn da kendi iine ekmektedir. Kleci Roma cumhuriyeti ile Atina demokrasisi, felsefenin gcn kantlarken, bu sistemle badamazln da itiraf ettirmektedirler. Kleci uygarln temel zellii olan otoritenin tanr sallatrmaya kadar abartlmas, zgrleen inan, irade ve dnceyle uzun sre bir arada olamaz. Bir sistemin dorua trmanmas, zl ncesi elikilerin varlndan tr olduu kadar, d de ayn elikinin zt kutbunun ileyie gemesinden trr. elikinin bir ucu trmandrrken, dier ucu drmektedir. Zaman sistemin en hzl srecine girmitir. Hzlanma, zamann artan rol demektir. Hz hem ykc hem yapcdr. Bir yapdaki hzlanma, k ve yeniden kurulu elerinin harekete, olua getii bir dnemi ifade etmektedir. Bu anlamda tarih M. 500lerden itibaren hzlanma srecine girmitir. Uygarl Bat ucundan Dou ucuna at srtnda en hzl kat et208

me srecine girilmitir. Mal ve fikir ticareti bir utan dierine ayn hzla dolama girmektedir. Dou-Bat ayrm geliirken, ayn zamanda aralarnda her dzeyde bir hareketlilik srp gitmektedir. Daha nceki Pers-Grek ekime ve atmas, yerini Roma-Sasani atmasna brakmtr. Denge diplomasisi beraberinde birok yeni oluuma yol amaktadr. Hayvan enerjisi yannda, rzgar ve su enerjisinden daha fazla yararlanma imkan geliim halindedir. Para dolama girmitir. Camclk ve yazarlk gelien zanaatlardr. Klasik kent mimarisi esiz bir dnemi yaamaktadr. Laik hukuk kk salmaktadr. Orta snf nicel ve nitel gelimesini srdrmektedir. Evrensel insanlk dini olarak sa Mesihilik, en byk inan ve ahlaki hareket olarak, dnemin en gl sosyal partisi olma yolundadr. Manicilik bata olmak zere gibi mistik tarikatlar tremektedir. Bata Stoaclk olmak zere, felsefi okullar giderek yaygnlamaktadr. Evrenselleen Romayla uygarlk her sahada evrensellemeye srklenmektedir. Kleci uygarln hibir kurumu, anlay ve uygulamalarnda harekete geen insanl durduracak gte deildir. Zaman atlama ve yeniyi dourma zamandr. Snen klecilik zaman uzun bir yavalamadan sonra tekrar hzlanacak, en gl ve hzl uygarlk zamann yaratmak zere ortaa douracaktr. Uygarlk ve corafya ilikisi de mekanik olmaktan teye, zle ilgili diyalektik bir anlam iermektedir. Verimli Hilal olmadan, asla Smer ve Msr olamazd. Msr ve Smer olmadan Ortadou olamazd. Ortadou olmadan Hint ve in Douda, Grek ve Roma uygarlklar Batda gelimezlerdi. Grek ve Roma olmadan, Avrupa uygarl ve gnmz olamazd. Tarih zincirlemesinin zaman boyutu kadar, bylesine birbiriyle kopmazcasna balantl mekansal bir zincirlemesi de vardr. Corafya ve tarih arasndaki balanty, salt fiziki ve elverili doa paralar olarak dar ele almamak gerekir. Corafyann iklim, bitki ve hayvan rtsyle neolitik toplum ekillenmesi arasnda kopmaz bir iliki vardr. Tarih ve doa bu ans Verimli Hilal corafyasna vermitir. Bu corafyay neolitik topluma, byk tarm devrimine ve ana aanlar, aslnda tarihi ana rahminde douranlar ve insanln beiini ilk sallayan gerek kahramanlar durumundadr. Bunlar tarihin adsz ana tanralar ve emek kahramanlardr. Tarih bu temelde balad, ama yalan yazld. ocuk burada byd, ama baka isim kondu. Tm uygarln dayanaklar burada ya209

ratld, ama bakalar el koydu. Halen uygarl bunlar besliyor, ama bakalar yayor. Verimli Hilalin tarihe verdikleri itiraf edilmedike ve hakk geri verilmedike, bu tarih kksz ve yalanlarn tarihi olmaktan kurtulamayacaktr. Msrn Nilin hediyesi olduunu Heredot kendi anda tespit etmitir. ndus ve Pencap Hint uygarln doururken, Sar Irmak ini dourur. Anadolunun doal sulama zellii, besledii tm uygarlklar dourur. Uygarlk merkezleri olutuunda hzlanan ticaret, en elverili corafi noktalarda art arda uygarlk adalar dourur. Akdeniz corafyas hem kylar hem suyuyla en byk ve en eski uygarlk denizi olma zelliine sahiptir. Elverili iklim ve toprak yaps, tm Avrupay en byk uygarlk merkezine dntrr. Her corafyann toplum ve tarih asndan incelenmesi nemini korumaktadr. Olumlu ve olumsuz ynleriyle corafya, uygarln, daha genel olarak da toplumun yaps ve gelimesi zerinde srekli ve temelli bir etkiye sahiptir. Eer bugn evre sorunlar tam bir felakete gtrmse; bu, ok bilimsel geinen amzn, corafya ve toplum ilikisindeki krlyle ve buna yol aan doaya ters uygarlk ynleriyle balantldr. Corafya, toplum gerekliinde beik roln oynar. nsanln, hibir zaman onsuz edemeyeceini, yaayamayacan bilerek, kendi beiini tahrip etmemesi gerekir. Uygarlk zmlemelerinde bulabileceimiz en nemli sonulardan biri budur. d- Kleci uygarln miras: Snfl topluma gei, Neolitik toplumun zm bulamad elikilerinin sonucuydu. Biriken retim aralar ve bilgi dzeyi st boyutta rgtlendirilemediinden, atl kalyordu. Dier yandan nemli bir nfus art gereklemiti. Topran geniliine blmnn sonuna gelinmiti. Kyl toplumu yaylarak sorunlarn zme imkanlarn tketmiti. M. 4000lere gelindiinde, tarm toplumu Atlas Okyanusundan Byk Okyanusa kadar tm elverili Avrupa ve Asya topraklarn kaplamt. Akdenizin evre blgelerinde younlama da ileri boyutluydu. Ky toplumu gelimesinin azami snrlarna vardnda, ya yeni bir sistemle k arayacak, ya da son dnemlerinde yaygnlaan toprak kavgalar nedeniyle ksr bir atma ortamnda yozlaacakt. Teknik dzey ve artan nfus, zm sistem deiikliinde bulacakt. Kleci snf toplumunun zm tarzn yakndan grmeye altk. Bu bir kent devrimiydi. z, eldeki teknikle tketebileceinin ok stnde retebilen insan emeinin toplu organizasyonuna dayanyordu.
210

Dicle, Frat ve Nil vadilerinde artan nfusun sulu tarma seferber edilmesi harikalar yaratyordu. Gnmzn silikon vadisi gibi, bu yeni retim merkezleri bir ryann, mucizenin gereklemesi gibiydi. nsanlk durumu bu gelimeyi byle alglyordu. Tm dnce yapsna da byle ilenecekti. Neolitik ky toplumunun binlerce yl sren yeknesaklna bu tr bir k yaptrma phesiz byk bir ilerlemeydi. Barndaki tasavvur bile edilemeyecek elikiler, hemen kendini gstermek durumunda deildi. Her ey bir hayal dnyas gibi iirsel ve ekiciydi. alan bile eskisine gre karnn daha iyi doyuruyor ve gvenlik iinde yayordu. M. 3500lerde ilkin Smer Uruk, Eridu gibi kent kurulularnda balayan sistem, tam bin yl zn koruyarak ve zincirleme kurumlara yol aarak, kesintisiz byyerek ve yaylarak, tarm toplumunun olutuu tm alanlar adeta yeniden fethederek uygarlk alanna dntrmeyi baarmt. Yaratlan uygarln bugn bile tm ynleriyle zmlenebildiinden bahsetmek zordur. Gnmzn geerli olan tm temel iliki ve kurumlar kaynan bu uygarlktan almaktadr. Yarattklar, toplumsal ifreler halinde hafzamzn derinliklerinde bizleri ynlendirmektedir. ehirlemenin tm temel kurumlar, sosyal snflar ve yaam kltrnn kkenleri bu kaynaklara kadar uzanmaktadr. Tapnak, saray, tiyatro, pazar, meclis, caddeler, atlyeler, okullar, zel ve genelevler ilkin bu kk kentlerde gereklemilerdi. Yneten, ynetilen, mlkiye, memur, vezir, ba yrtc, danma organlar, askeri komutanlk hep bu dnemden kalmadr. Yaz, mitoloji, resim, mzik, tiyatro, folklor, rituel (ibadet) tapnan icatlarndan saylr. Bu tip kurumlarn ne kadar nemli olduklarnn derinliine farknda olan Smerler, bunlara en yce yasalar olarak Me lerimiz diyecek ve hep saygl davranacaklard. Uygarln daha sonraki sreleri, bu kurumlarn ve onlara yn veren zihniyetin gelimesi ve yaylmas anlamna gelecekti. elikileri dayanlmaz boyutlara vardnda, yeni ilahlara ve ba temsilini yaptklar dinlerine snacaklard. Daha da zorlandklarnda iradelerine gl bir cesaret ykleyerek, zgrln yeni dnyalarna alacaklard. Gerektiinde ilahlara bavurmadan, kendi akllarna bavurarak, her eyin znde yatan yasalarn bilgisine ulamaya alacaklard. Doada nceleri toplayp yedikleriyle, sonralar ekip bitikleriyle yetinmeyecek, deitirip biimlendirerek de zenginlemeyi reneceklerdi. Sadece toplumun deil, devletin de yasalar oluturulacak, hukuk da yaratlacakt. n211

sanlk kendini, ky toplumunun elikilerini zme arac olarak gerekletirdii ehir devriminin daha da byyen elikileriyle kar karya bulacakt. Her zm yeni bir elikiye kap aralyordu. Uygarlkla hzlanan toplumsal zamana ilerleme denilecekti. ster kader diyelim ister zgrlk yry, insan varolma tarzn byle kararlatracak ve yryecekti. Kleci uygarln barnda gelien elikiler, sistemin z mekanizmalaryla zlecek cinsten deildi. Hepsinden ncelikle toplumun genel zihniyet ve ruhsal durumu, kleci yaam tarzyla toptan bir eliki iine yuvarlanmt. Uyanan zihniyet ve zgrlemeye balayan irade, yeni yollar aryordu. phesiz bu gelimelerin altnda temelde maddi elikiler rol oynamaktadr. Bata klenin olmak zere, retim aralar zerine kurulan mlkiyet ilikisi byk bir atalet, isizlik ve aralarla ilgilenmeme sonucunu douruyordu. Birok icat, rnein suyla alan deirmen, su ark gibi ucuz kle emei nedeniyle kullanma yeterince sokulmuyordu. Tm nemli retim aralar, geerli kleci mlkiyet ilikileri ve zihniyet yaps tarafndan rmeye ve kapasitelerinin ok altnda bir verimlilie terkedilmiti. Savalar nedeniyle kle ordusu daha da byyordu. Kleliin kurulu aamasnda byk verimlilie yol aan kleci alma dzeni, imdi tam bir verimsizlik sistemine dnmt. Daha nceleri geri toplumlarn ve siyasi yaplarn zlmelerinde ileri bir rol oynayan askeri eteler, son dnemlerinde tahribat, ykm ve karl bulanamayan masraflara yol ayordu. Askeri etelerin ekici bir yn kalmamt. Kent orta snfnn ticaret ve zanaatl eski canlln yitirmiti. Yeni bilim ve felsefe abalar grlmedii gibi, eskinin ezberciliini bile unutan karanlk bir dneme giriliyordu. Toplumsal gvenceler, tre ve hukuk geerliliini yitirmi durumdaydlar. Resmi ideolojiler ve tapnmalar en banaz ve anlamsz dzeye dmlerdi. Tepede kanl hanedan savalaryla merkez dalrken, blgesel g odaklar peydahlanyordu. Devletin vidalar sktrldka, daha ok paralanmalara yol ayordu. inden Romaya kadar M.S 300lerden itibaren aka kendini yzeye vuran gerekler byle bir gelimeyi yayordu. Sistemi douran ve byten tm iliki, kurum ve temsil eden gler artk sistemin iine smyor ve dalmaya zorluyordu. Ne armha germeler, ne aslana yedirmeler, insanln vicdan ve zihin gcnn yeni uyann durduramyordu. Uygarlktan ald derslerle z
212

akl ve iradesinin yrynde, insanlk yeni bir sistem peindeydi. Kutsallk blgesi Ortadou, yeni kutsallk gleriyle bir kez daha dourganlk srecindeydi. Babilin ve Romann Kudsteki en kirli ibirlikileri kral ve kahinlerine kar byk vicdan devriminin isyancs sa, oktan Ruh-ul Kuds olarak gn ve yerin manevi krallna oturmutu. nanl bir avu havarisinin vicdan ve ahlak sava, grkemli Romay iten kertmiti. Hristiyanlk partisinin yz yllk sosyal hareketi, imparatorluu teslim almak zereydi. Daha Douda, Medya platolarnda bir imek gibi akan ve aslan yry halinde bir irade gcne dnen Zerdt gelenei, Mani ahsnda bir yeniden dou hareketine kavumak zereydi. Eer oktan gericileen Sasani rahipleri Kartirler olmasayd ve Mani katledilmeseydi, Avrupa tr bir uygarlk Mezopotamya kkenleri zerinde boy verebilirdi. Erkenden gericileen Sasani mparatorluu, skender karsnda birka muharebeyle yklan Ahameniler, slam gleri karsnda yaayacaklard. Bunlar, Bizans kadar bir dnm gc gsteremediler. Sistemin kendini yenileme ans olmad akt. Daha douda in ve Hint, byk i boumalardan sonra M.S 300de yeni Byk Han ve andagupta Hanedanlyla feodalleme srecine gireceklerdi. Ortadou kutsallk tarihi, nc byk douun gerekleme aamasndadr. M. 300 ve M.S 300 aras yllarda bu topraklarda ok yaygn yaanan kutsal birlikler hareketi, dnemin gizli ve yar meru partilemeleridir. Oturmu snflar olmadndan, dzenin meruiyet sorgulamas ancak bu biimler altnda mmkn olabilirdi. ster ardna gnostik (biliciler), ister mistik gruplar densin; bu akmlar hem resmi din hem resmi felsefe akmlarndan kopmakla, znde dzeni sorgulamaktadrlar. Yakn aralarla Sokrat, sa ve Maninin katledilmeleri, gnostik ve mistik temelde hareket etmeyi zorunlu klyordu. nderlerin yaamndan kan dersler bunu gerekli klmaktayd. Kleci uygarla kar kutsal corafyada alt yzyldan fazla bir ideolojik ve moral hareket sz konusudur. Maddi koullardaki zmszlk, ruh ve zihniyet dnyasna yansyarak byk mritler ve tarikatlar ana yol amaktadr. Tarihiler arasnda M. 500-M.S 500 aras yllara byk klasikler a denilmesi bouna deildir ve sistemin son srecine girmesiyle yakndan balantldr. Konfysn be byk kurala ballk ahlak, Budhann aclardan kurtulma ahlak, Zerdtn iradeli insan ahlak, Sokratn kendini bilme
213

ahlak, byk klasikler ann balanglardr. Hepsi M. 500 civarnda yaamlardr. Yol atklar zihniyet ve ahlak devrimleri, znde kleci uygarla kar olmak kadar, etnik yaplarn dar treciliine kar da bir yant niteliindedir. Din ve felsefe adna gelitirilmi tm dncelerin yeni bir uygarlk yaratmak zere byk beyin ve vicdanlarn hareketiyle reformdan geirilmeleri, bu on yzyln ortak zihniyet ve maheri vicdanna yol amtr. Maddi koullardaki elikiler, kendi bana uygarln sistem deiikliine yol aamaz. Ancak kendi mecrasnda byk zihin ve vicdan oluumlar yeni sistemin nn aabilir, yeni an dnce ve ruh tarzn yaratabilir. Bu yzyllarda Ortadounun kutsal topraklarnda gibi bitiveren sosyal hareketlilik, yeni sistemin ana rahmine dmesi ve ekillenmesi anlamna da gelmektedir. Daha somut olarak, kent devrimine dayal uygarln, kentten kaynaklanan zmlenemez elikilerle bouunca areyi krsallkta arayaca beklenen gelimedir. Klelerin beslenmesinin bile gletii bir srece girildiinde, bunlar kendiliinden krsala boaltlacaklard. Ya da yaygn kalarla artk nne geilemez bir srece girilmiti. Burada da karmza kan, tpk kurulu aamasnda olduu gibi zl srecinde de belirleyici olan zor deil, retim koullardr. Kle emeine dayal verim ve verimsizlik durumudur. Toplumun temel yasas ilemektedir: retim ilikileri (mlkiyet tarz ve st ynetim) retim gleriyle zmlenemez bir badamazla dnce, bunlarn paralanmas ve yeni bir biim altnda ilerlie kavumas kanlmazdr. Tarihiler bu dnm eitli adlar altnda vermektedirler. Klasik an sonu ve ortaan balangc, daha genelletirici bir anlatmla, kleci uygarlktan feodal uygarla gei de denilebilir. Hristiyanln M.S 325lerde resmi din olarak ilan ve imparatorluun Dou ve Bat Roma olarak blnmesi (M.S 395) ve en son Gotlarn Bat Romay ele geirip hanedanlk kurmalar (M.S 495), tarihin resmi kronolojisi olarak deerlendirilmektedir. in, Hint ve Ortadounun uygarlk merkezlerinde zde benzer, ama deiik biim ve tarihlerde ayn durum yaanacaktr. Tarih, insanlk ok yorgun dm de olsa, neolitik an ana yurtlarnda, ama ondan farkl ve st dzeyde yeni bir zihniyet ve ruhla, daha da gelitirilmi retim aralaryla ikinci byk uygarlk dnemine emin ve yava admlarla girmekte ve ilerlemektedir.
214
KNC BLM
215
216
FEODAL UYGARLIK AI
anr-Allah nidalaryla gmbrdeyen ve genel uygarlklar tarihinde ortaa veya feodal uygarlk dnemi olarak da kavramlatrlan bu sistemi zmleyebilmek; gnmz iin, zellikle de Ortadou toplumlar asndan hayati nemini alabildiine korumaktadr. Bu toplum tipini ve ykselttii uygarlk gereklerini zmlemeden, bugn de byk kmazlarla, ac ve kan deryasna yol aan atmalarla, despotik ynetim biimleriyle, yozlaan cumhuriyetilikle, ekonomik ve sosyal gerilikleriyle tam bir bunalm ve krdm haline gelmi dnemi amak mmkn olmayacaktr. Gelimenin esasnn para ve teknik aktarm olmad ortaya kmtr. Araplarn elindeki para ve teknik herhangi bir Avrupa lkesinden az olmad halde, ounun yozlam bir ortaa dzenini srdrmesi bu iddiay kantlamaktadr. Benzer birok blgesel g iinde de ayn durumun yaanmas, sorunun kaynan baka yerde grmek gerektiini ortaya koymaktadr. Kendi bana para, bilgi ve teknik aktarm, Bat uygarlk sistemiyle ayn sonular dourmamaktadr. O zaman sorunun, yani bunalm ve kmazn kayna ideolojiktir. Halen feodal zihniyet ve yaam kalplarnn etkinlii bu tezi dorulamaktadr. deolojik styap zmlenmedike ve yerine dneme cevap verecek olan ideolojik yeniden yaplanma kurulmadka, toplumun bunalm ve dmlenmeyi zmesi ilerleme, daha st bir senteze srama anlamnda gereklemeyecektir. Avrupa kapitalist uygarlk sistemi stnln feodal sistemi zmeye borludur. Sanldnn aksine, feodal sistem ncelikle bilim ve teknik tarafndan zmlenmedi. Bunlarn da temelinde ve geli217

melerine yol aan asl devrim ideolojik alanda ncelie sahiptir. Kilise dogmatizmine kar zafer kazanan zgr zihniyet devrimi, tm gelimelerin zdr. Bunda phesiz gelien bilgi, teknik ve maddi zenginliklerin pay vardr. Ama belirleyici deildirler. Bilgi, teknik ve maddi zenginlikler birok blgede, rnein inde, Avrupaya gre geri deil, daha ileridir. slam lkelerinde de benzeri durumlar yaanmaktadr. 8. ve 12. yzyllarda slam dnyasndaki bilgi, teknik ve maddi zenginlikler Avrupann ok ilerisindedir. Birincisinin giderek gerilemesi, dierinin byk bir dnm yaamas, nedenin ideolojik olduunu kantlamaktadr. Feodal uygarlk an zmlemede dier nemli bir soru, onun nerede ve nasl baladna ilikindir. Tm hakim sistemlerin yapt gibi, tarih yazmna damgasn vuran Avrupa merkezli tarih yazmlarnn, bu a Romann kyle kendi alanlarnda balatmalar ok nemli bir arptmadr. Bu, stnlk kurma anlayyla yakndan balantldr ve ok byk yanllklar iermektedir. Feodal uygarlk, neolitik ve klelik alarnn dou ve sonuna kadar olgunlama ve zlme srelerini yaadklar gibi, Ortadou kltrel ortamnn bir rn olarak domu ve gnmze kadar en etkili olmu bir uygarlk sistemidir. Bu tespit, tarihin zincirleme bir manta sahip olduunu anlamak ve bu mant yitirmemek iin nem tamaktadr. Uygarlklar rasgele domaz. zlmeleri de kolay deildir. Tarih biliminde bu ynl bir kargaann yaand gzlenmektedir. Siyasal hakimiyet en ok da tarih biliminde benmerkezli bir anlatma ihtiya gstermitir. Bilimin birok alannda objektif olunmakla birlikte, tarih alannda objektivitenin tam salandn sylemek zordur. Daha yakndan bakldnda, kleci ve feodal sistemler arasnda ok yakn balarn olduu grlecektir. Kapitalizmin feodalizmle ztl serttir ve kopuu da kapsaml ve atmaldr. Doas gerei byledir. Egemenlik tarz tm feodal balarn vahice paralanmasn gerektirmektedir. Devrimci z de buradan kaynaklanmaktadr. Halbuki kleci sistemin zl, Roma rneinde grld gibi feodalizmle sessiz bir uzlama iinde gereklemitir. Gl kopu ve atmalardan ziyade, iten ie devretme, kendiliinden dme ve belli bir evrimsel mantkla ykselme biiminde bir trend izmektedir. Bat Roma kleciliinden Dou Roma Bizans feodalizmine gei byle olmutur. Hint, in olay da buna benzerdir. Tabii bunda
218

elikinin karakteri belirleyici olmaktadr. Klelik biimindeki ilikilerin bamllk dzeyleriyle, feodal biimdeki bamllk dzeyleri arasnda fark, ok derinlikli bir zmlemeyi gerektirmemektedir. zmlemenin snrl olmas, sistemleri yakn klmakta ve kkl kopular ksa sreli atma veya devrimci tarz biiminde somutlatrmaktadr. Evrimci yolla bir dnm geerli biim olmaktadr. Tarihin en nemli grevlerinden biri de, bu evrimsel dnmn yer ve zamanlamasn uygarlklar balamnda gereki yapmasdr. Eksik olan, tarih biliminin halen doru bir yer ve zaman akna dayal sistematii kuramamasdr. Bunun da en temel nedeni, Bat uygarlnn Dou uygarlna, zellikle de Ortadou uygarlna uzun sre smrgeci oryantalist zihniyetle bakmas ve onu kendisi iin byk bir tehlike olarak grmesidir. Daha yeni yeni baz aratrmaclar eitli tezler halinde bu yanll ve hakszl amaya almaktadrlar. Feodal uygarln Ortadou kaynakl olmas, birok nemli hususun aydnlanmasna katkda bulunacaktr. Bu veri, bata Dou-Bat elikisini daha gereki temelde aydnlatacaktr. kincisi; tarihte tek tanrl dinsel ideolojinin doru zmlenmesinin yolunu aacaktr. Dinsel ideolojinin zmlenmesi halen en nemli entelektel bir grev olarak ilgilenmeyi beklemektedir. ncs; bu zmleme Ortadou kltrnn doru tanmlanmasna ve tarihsel rolne ilikin bilimsel yaklama byk hizmetlerde bulunacak, bu da tarih biliminin doru yazmna en byk katky yapacaktr. Drdncs; Ortadoudaki, dolaysyla benzer tm dnyadaki gerilik, bunalm ve kmazdaki toplumlarn sorunlarnn doru tehis ve zmlerine yol aacaktr. Arap- srail atmasnn neredeyse kapitalizm-sosyalizm atmasnn bile ok stnde dnyay uratrmas, halen vahice srp gitmesi, tarihsel kkenlerle yakndan balantldr. Bu atma, amzn eliki boyutlarnn Ortadounun gncelliinde nasl bir krdme yol atn gstermesi asndan byk nem tamaktadr. Bu elikide tarih boumakta, dinler biimine brnm toplumsal dzeyler atmaktadr. Uygarlk sistemleri kar karya gelmektedir. Grnte bir kabile sava gibidir. Ama ierdii zellikler itibariyle tarihteki sreklilik ve an genelleen elikilerinin toplam biimindeki mevzilenmesiyle, diplomatik ve askeri yntemleriyle adeta bir dnya savan andrmaktadr. Tm dnyann belli bal glerinin ilgilenmek zorunda kallar, bu tezi dorula219

maktadr. Bunun da altnda Ortadou uygarlk gereklerinin gc yatmaktadr. Btn dnya defalardr birleiyor. BM ciltler dolusu kararlar ald. Ama sorunun zmnde arpa boyu yol alnamadysa, bu, byk yanllklarn yapldn gstermekte, kantlamaktadr. Soruna nereden ve nasl yaklalmas gerektiinin ortaya konulmad ispatlanmaktadr. Bir kinci Dnya Sava bile, tm dehetine ramen artk bir andr. Ama Ortadouda sadece srail-Arap atmas bile, srekli mealesi tten bir atma olarak srp gitmektedir. Birok baka atma cephesinin de bundan geri kalmad bilinmektedir. Bu husus bile, Ortadou uygarlk gerekliinin, gc doru tannmadka neye kadir (tanrlar gibi) olduunu tuhaf ama inat bir biimde gstermektedir. Avrupa, feodal sistemi snrl yaamasna ve temelinde uzun sreli bir klelik a bulunmamasna ramen, bu a ancak ok kapsaml bir Renaissance dnemiyle aabilmitir. 15 ve 16. yzyllardaki Renaissance olmadan, bugnk Avrupann doaca iddia edilemez. Fakat sistemleri derinliine ve uzunluuna bir mekan ve zaman boyutunda yaamasna ramen, Ortadounun bir Renaissance yaamamas, acaba bugnk kmaznn en temel nedeni deil midir? Soru yerinde ve ok kapsaml cevaplandrmay gerektirmektedir. Ortadou uygarlklarnn en son gl biimini slami k oluturmaktadr. slamiyetin grkemli bir feodal devrim olduunu sylemek mmkndr. slam, Ortadounun son byk atlmdr. Avrupa feodalizminin slamiyet ahsnda Dou feodalizmi karsnda bir stnl yoktur. Hal Seferleri nde grld gibi, gcn srekli Dounun stnlnden almak ihtiyacndadr. slamiyetin Osmanl Trklerince temsili, Avrupa feodalizmini savunma durumuna itmitir. Avrupa, ancak kapitalizmin douuyla savunma durumundan kurtulmutur. Bu ayn zamanda Bat uygarlnn Dou uygarlk biimlerine kar kesintisiz ve giderek younlaan stnlne ve hakimiyetine yol aacaktr. Dou ve Ortadou, halen devam eden bir savunma, daralma, bunalm ve zmszle, bu stnlk ve hakimiyet altnda girdi. Bunu dar yaklaml emperyalizm ve smrgecilik tahlilleriyle aklamak ok yetersiz kalmaktadr. Kald ki, bu tr tahliller Bat tarih anlaynn bir kolundan, daha ok reel sosyalizmden kaynaklanmaktadr. Reel sosyalizmin zlnn kendisi henz zmlenememiken, yapt dar zmlemelerinin yksek ve tam bir anlam ierme220

si dnlemez. Dou ve Ortadou bu dnemde byk bir zihniyet kaybna uramtr ve halen sersemliini stnden atm deildir. Kendi Renaissancen aklna bile getirememektedir. Ama her ey Ortadounun olas bir Renaissance hamlesine baldr. Snrsz petrol, teknik aktarm ve Bat merkezli aydnlanma zmleyici olamamaktadr. Dev bir nfus sorunu, isizlik, kaynaklarn arur edilmesi, tarihe ihanet, taklitilikte bile baarszlk (Japonya kadar olamama) insan haklar ve demokrasinin farknda olamama, Smerlerden bile daha geri despotik saplantlar, en tehlikeli bir krlk olarak dincilik, sfrn altnda moral deerler, elikilerin zmnde ilkel klan toplumlarnn bile gerisinde bir anlayszlk, bu zihniyet ve ruhsal bunalmn ak gstergeleridir. Bunlar almadan, szde Kutsal ehir Kudste en lanetli lmlerin gereklemesinden kurtulunamaz. Daha da geniletirsek, bu zihniyet almadan, kutsal Ortadou topraklar en byk lanetlilii yaamaktan kurtulamaz; tarihlerine kar byk sululuktan kendilerini affettiremez. Bu ise, ancak bir Ortadou Renaissance yla gerek kutsalln yakalanaca, ondan g alan bir zihniyetle yeniden ruhsal douun yaanaca, ancak bu temelde tarihle buluma ve ala kavuma gerekletirilerek bir st tarihsel hamle srecine girilebilecei anlamna gelmektedir. Ortadou kaynakl uygarlk sistemlerinin zmlenmesi, bu zihniyet devriminin zdr. En bata gerekli olandr. Ortadou toplumsal yapsndaki alabildiine yaygn zihniyet paralanmas ve yitimi, ancak bu ideolojik devrimle alabilir. Feodal uygarl ne kadar doru zmler ve o temelde zihniyet devrimine ve ruhsal yaamn yeniden ekillenmesine dntrrsek, o oranda ok kkl bunalm ve krdm olmu sorunlara cevap olabileceiz.
221
222
A- FEODAL AIN DEOLOJK KML
n snrl toplumdan en gelikinine kadar, toplumun zihinsel dzeyi ve tasarmlarnn bir ifadesi olan ideolojik kimlik, vazgeilmez bir olgudur. Ekonomik arlkl toplum tanmlamalar bu anlamda byk yetersizlikler iermektedir. Toplumbilimde ideolojik kimliin rol zmlenmi olmaktan uzaktr. Tarihin kapsaml gzlemlenmesi, toplumsal birimlerin kurulu ve zl srelerinde yeni ideolojik kimlik oluturmann ve eski kimliin dalmasnn belirleyici role sahip olduunu gstermektedir. Hem toplumsal gemiin hafzas hem de gelecek topyann tasarmlar olarak ideolojik kimlikler, toplumun beyni olarak rol oynamaktadr. Kaba bir benzetmeyle, el ve ayak nasl ki ekonomiyle yakndan balantl ise, beynin esas ilevi de zihni tasarmdr. Her canl varlkta beyin yaamn ynetim gc iken, organlar daha ok yaamn ii gcdrler. Deiik bir biimde de olsa toplumsallk bir varlk olarak ekillenince, beyin sorunu ortaya kar. Bunun adna ideolojik varlk kazanma demek doru bir tanmlamadr. Toplumsal oluumda beynin oluumunu bir styap kurumlamas olarak deerlendirirken, retim aralarnn temel rol oynad ekonomik kurumlama, altyap, el ve ayak olarak deerlendirilmektedir. Baat olann, ncelik tayann ideolo jik styap olmas bu nedenledir. Bu deerlendirme phesiz genel doal dzenin toplumlar iin de geerli olduuna dayanan felsefi anlaytan kaynaklanmaktadr. Toplumbilimin gelien zmleme dzeyi, bu anlayn doruluuna ilikin gl kantlar vermektedir. Bu temel yntemsel anlay dorultusunda snfl toplumun ilk ve en gelikin biimi olarak kleci uygarl deerlendirirken, Smer
223

rneine nemli bir yer verdik. Smer toplumunun tarihte bilinen ilk rnek olma zellii yannda, birok belgeyi de geride yazl olarak brakmas, onun zmlemelerde temel alnmasn gerektirmektedir. Vazgeilmezlii keyfi deil, bu nedenledir. Uygarlksal douun birok toplumsal alt ve styap kurumsallamasnda, evrensel bir etki dzeyini temsil etmektedir. Smer zgnl, snfsal toplumun temel ideolojik kimlii olarak yaratt mitolojik rtlerle, tm uygarlklarn temelinde yatmaktadr. Baka rneklerin kmas bu evrensellii bozmamaktadr. Tersine, bu modelin gl ve temel bir deer olduuna kant tekil etmektedir. Nasl ki sermaye birikimi zmlenmeden kapitalist toplumun bilimsel izah tam yaplamazsa; Smer ideolojisi, mitologyas zmlenmeden de tm uygarlklarn, bata ideolojik kimlikleri olmak zere styap kurumlarnn bilimsel izah yaplamaz. Vazgeilmezlii buradadr. Asln zemezseniz, piini zmekle hibir doruya varamazsnz. Aslndan yola karak, pilemeyi, yozlamay veya dnm rnlerini tanmlamak mmkndr. Fakat tersinden giderek asl bulmak zordur ve byle bir yol tuzaklarla doludur ve yanla sevk eder. Dnya felsefe ve edebiyatnda pilemi, dnm rnekler snrsz bir anlatmla verilmekte, ama orijinaller sanki yokmu gibi unutulmakta veya zmlenme gerei duyulmamaktadr. Dinler tarihi andan bu durum daha vahimdir. Hemen tm byk dinler kaynan Smer mitologyasnda bulduklar halde, aslna kfr yadrmay, inkar etmeyi en byk ideolojik saptrma olarak yaamaktan geri durmamlardr. Bu tarihsel saptrmalar, kutsamalar ve tanrsal buyruklar ad altnda adeta ideolojik metalar olarak sunuma sokulmu, bylece byk haksz kazanlar elde edilmitir. Tarihin bu anlamda en byk ideolojik smrsnden bahsetmek gerekir. Tabii Smerlerin de, ideolojik paralar ayn arma yntemleriyle yan balarndaki neolitik ideolojiden aldklar kantlanmaktadr. Burada nemli olan, ideolojiler arasndaki savalar doru ve gereki deerlendirmektir. Birbirinden alp vermeyen sistem yoktur. Ama tarihiye den, gerekte olduu gibi, Kim, kimden, neyi, nasl, hangi amala ald, nasl kulland? gibi temel sorulara doru yantlar vermektir. Genel tarih yazmnda bunun yeterince yapldn ve ideolojiler tarihinin bilimsel bir ifadeye kavutuunu sylemek ok zordur. Tarih biliminin nndeki en temel grevi bu erevede belirlemek byk nem tamaktadr.
224

Feodal uygarln douunu tanmlayabilmek iin ideolojik ereveye ncelik tanmamz, bu ksa deerlendirmeden da anlalabilecei gibi yerindedir. Bu ok karmak konuda byle bir yerindelik, yntem tutturmada ve uygulamada byk kolaylk salayacaktr. Tarihin ortaalarna kulak kabartanlara srekli Allah, Musa, sa, Muhammed adlarnn nlatlmas, bu kavramlarn ideolojik kimlie ilikin niteliini zmeyi art klmaktadr. Nedir Allah? Muhammed, sa, Musann en byk olduklar eli peygamberlerin anlam nedir? Toplumsal mantkta, logosta bunlar neye karlk gelmektedirler? Bu birka isme ve kavrama anlam vermeden tarih anlatmak, imdiye kadar hep uygulanagelen bir yntem olmutur. Ama halen din adna yaanlan cinnetler, aslnda zmlenmenin tam yaplmadn veya yaplsa da gereklerinin hayat bulmadn ifade etmektedir. Bu yaplmadan, halen birok lkede byk sorun tekil eden laiklik konusunda da fazla ilerleme kaydedilemez. Yaanan birok vahim olay bu tespiti dorulamaktadr. Bizim byk bir Ortadou Renaissancendan bahsetmemiz de bu nedenledir. Mmkn olduunca tekrardan kanarak belirtmek gerekirse, toplumsal biimlenmenin ilk rnekleri olan klanlardaki toplumsal ideolojinin, ruhuluk (animizm), tabuculuk gibi daha ok kutsallk arz eden, anlalmas g, ancak hissedilen bir mana gcne dayand bilinmektedir. Toplumsallk bir olgu haline gelince ortaya kan g ve enerji anlam bulmaya almakta, fakat ilkel zihniyet durumu bunu ancak ruhuluk ve tabuculuk gibi tasarmlarla kimlik ve izaha kavuturmaya almaktadr. Doan olgu ok nemlidir; yaamn mutlak bal olduu koul olmaktadr; bu hissedilmektedir, ama bilimsel izaha kavumas iin daha binlerce yllk bir pratie gereksinim olacaktr. nsanln ocukluk aamasnda en kolay tasarm yolu, ocuklar gibi her varln kendisi gibi canl olduunu hissetmek, arzular ve duygulara sahip olduunu sanmaktr. lk toplumsallama gerekten ocuk gibi bir zihniyet ve ruh yapsna sahiptir. Psikoloji ocukla ilk toplumu karlatrdnda arpc benzerlikler bulmaktadr. Genetik bilimi, toplumbilim alannn birok noktasnda da aklayc olabilmektedir. zce, klan ideolojisinin ocuka aamasnda animizmi (ruhuluu) ve tabuculuu (kutsal anlam) dourmas anlalrdr. Toplumsal olgu kutsallk ieren bir ruhsal varlk olarak kavramlatrlmakta, kimlie kavumaktadr.
225

Totem klann kimliinin simgesi olmaktadr. Totemin kimlii, kendi farkna varan, gcn tanyan toplumun bu manevi, zihni hissediinin sembol olarak anlam bulmaktadr. Daha sonra geliecek olan tapnak ve tanrnn tasla durumundadr. Totemle klan g bulmaktadr, benliinin farkna varmaktadr. Kendini itiraftr. Varlk nasl adlandrmasz olamazsa, klan da yle adlandrmasz olamyor. Adlandrma biimden de daha karmak bir kavramdr. Toplumsal oluumun ierdii her eyin tanmna denk geliyor. Totem aslnda toplumsal olgunun dile getirilmi simgesi, soyad gibidir. Basit bir kabile putuluu deildir. Toteme sayg ve ballk, klan yelerinin kendilerine sayg ve ball anlamna gelir. lkel din, bylelikle topluluun temel ideolojik ifadesi olurken, onu sembolize eden eya, hayvan bir kutsallk ve dokunulmazlk kazandnda, mensubu olunan toplumun kendisi yceltilmi, glendirilmi oluyor. Totem kimliinde ideoloji, temsil ettii topluluu ayakta tutan anlam gc oluyor. phesiz ok zor koullar altnda yaamn srdren klann tecrbe ve kazanmlar, ierilmi deerler olarak anlam kazanrken, tabu ve kutsallk arz etmeleri de anlalmaktadr. Totemin varlnda gemiin aclar, sevinleri, zorluklar, emei gizlenmektedir. Sembolize edilen, toplumun tm gemi varl ve gelecek umududur. Bu tanmlamaya gre dinin douu; ilk ideolojik biimlenme olarak klann, kabilenin manevi bir tasarm, zihni ve ruhi ekillenmesinin ilk rnei (arketip) olmaktadr. Din, toplumun maddi varlnn manevi alandaki yansmasnn ilk biimidir. Toplumlar tarihindeki en uzun sreli ve nde gelen konumu bu zelliinden ileri gelmektedir. Tanrl din kavram, totemik din anlaynn bir adm tesi, daha gelimi bir biimidir. Tanr kavramna sray, daha gelimi bir toplumsal olguya tanklk etmektedir. Byyen, gc artm, yetenek kazanm, kendini daha gvenli srdren toplum bunun sembolik ifadesini, kavramlatrmasn tanr biiminde kimliklendirmektedir. Tanr, toplumun kendini srdrmesinde doadan ve kendi tecrbesinden karsad her eyin genel ifadesi olarak sunulmakta, kavramlatrlmaktadr. Tm doa ve toplumsal gcn yklendii varlk olmaktadr. Bir anlamyla yapaydr, tasarmdr, kavramdr. Daha da tesine bakldnda doann tm srlarnn, yasalarnn, toplumun ilk sezgileri biiminde adlandrlmasdr. Daha sonra felsefe bir adm ilerde doay aklamaya altnda, aslnda dinsel dnceden de koparak bunu yapacaktr. Ama aradaki iliki nemlidir. Tanr kav226

ramlar da doa ve toplum aklamalardr. Felsefe, sadece doay ve toplumu, tanry devre d brakarak, daha dorusu tanrsal dnce biiminin tutuculua, verimsizlie dtn grp, ocukluk an gemi bir toplumun anlay dzeyi olarak yeni bir dnce biimine ulamaktadr. Tanrl dnce, toplumun ocukluk dnemiyle yakndan balantldr. Tanrya atfedilen doann genel varl, toplumun gelimesi ve farkllamasyla yeni anlamlar yklenecektir. Genel toplum gcyle birlikte, toplumun en gl yanlar tanrsalla brnerek anlam kazanacaktr. Tanr bymektedir. nk doann genel ifadesi, onun tm kuvvetlerinin bilekesi yeniden tanmlanmakla yetinilmemektedir; ycelen ve farkllaan toplumsal g yeni bir kimliine sahip klnmaktadr. O artk tm doal ve toplumsal glerin yansmasdr. Neolitik toplumun nem kazanan ve gittike retim ve yaamla vazgeilmez ba ortaya kan toprak, bitkiler, hayvanlar, aalar, sular, rzgar, bulutlar, iklim gibi olgular, neolitiin dini rgsnde temel rol oynamaya balayacaktr. Tm bu olgular tanrsallamaktadr. nk toplumsal yaam belirleyen olgulardr. Tanrlar artk daha somut ve ihtiyac karlayan nesnelerin sembolik ifadesi oluyorlar. Bu dnce biimiyle bir nevi ilk bilim yaplmaktadr. Daha dorusu tanrlar bilimi domaktadr. Totem dneminde anlatm ok snrl olduu iin, ideoloji basit bir tapmdan teye gidememektedir. Mitoloji gelimemitir. Tanrlar bilimi ise daha sonra olacaktr. Neolitiin insanlara dost tanrl din anlay, o a toplumunun temel niteliini de yanstmaktadr. Toplumun atmal olmayan karakteri ve doadan yararlanmann eski vahet dnemine gre cennetvari imkanlar, tanrlarn hep veren dost bir kimlikle sembolize edilmesine, anlam bulmasna yol ayor. nsanlarla i iedirler. nk toplum temsil ettikleri olgularla i iedir. Daha da nemlisi neolitiin, tarm devriminin baat gc kadn olduundan, onun dourganlndan da g alarak, tm tanrlar kadn biimlidir. Smerlerin, Msrllarn, Hintlilerin de ilk dnemlerinde tanrsallk, diilik n ekiyle adlandrlmaktadr. Erkeksi yan ok daha sonralar ortaya kacaktr. Neolitik dnemden kalma tm heykelcikler kadn biimli yaplmlardr. Erkek heykelleri yok denecek kadar azdr. Tanr ve insan birliktedir. nsandan ok farkl, kopmu bir tanr, dolaysyla din anlay henz gelimemitir. Bilinen tm byk tanralar tar, nanna, sis, Demeter, Kibele, ndia hep bu dnemden kalmadr. Dnemin, an dinsel biimleni227

i, toplumsallkta kabile ve daha gelikin birimlerin ideolojik ifadesi olmaktadr. Her kabilenin yaamnda rol oynayan temel olgulara gre nicelik kazanan tanrlar olumaktadr. Ne kadar temel kuvvet fark ediliyorsa, bunlarn yarar ve zararlar ne kadar kestiriliyorsa, o kadar sayda kavrama, dolaysyla tanrya ulalmaktadr. Dnce biimi ve kavramlar dzeni tmyle tanrlarla ifadelendirilerek yrtlmektedir. Tabii bunlar onun derecelerine gre sralanmaktadrlar. Kavramlarn byleyici gcnn tanrsallamasna armamak gerekir. Bu dnemler ilk dou, yaratl dnemleridir. Her yeni kavram yeni bir imkan, dolaysyla yeni bir tanrdr. Anann retimdeki ba etkenlii ve dourganl olaanst bir nem kazanmasna, tanralar ana yol amaktadr. nk birok buluu ve icad kadn salamaktadr. Faydal bitkiler, meyve aalar, evcilletirilen hayvanlar, topran ilenmesi, ev yapm, ocuk beslenmesi, apa, el deirmeni ve belki de ilk kannn kadnn bulu ve icatlar olmas ihtimali yksektir. Ana tanralar a, bu mthi gelimelerin ardnda kadnn roln sembolize etmektedir. Kadnn bu tarm devriminin ilkin Zagros-Toros kavisinde gerekletirildiini nceki blmde anlatmtk. Smerlerin bu kltr devralarak snfl topluma geiin ilk rnei olduu da anlatlmt. Smer ideolojisinde rahiplerin belirleyici rol arpcdr. Daha dorusu douun ideolojik ncelii ak ve grkemlidir. Rahiplik snfl toplumun oluum merkezidir, ideolojik nderliidir. Tapnak, ilk snfl karargah ve ynetim merkezidir. Orada oluturulan ideoloji ve tapm biimleri, yeni bir toplumsal kimlik olarak ykselmektedir. Snfl toplumun idealize edilmesi, kavramlatrlmas bir adm daha ilerletilmekte, ge daha fazla yceltilmekte, gk dzenine benzer bir dzene yknmektedir. Rahip, yeni snfl toplumu doururken, ortaya kan byk verimin ne anlama geldiini ok iyi bilmektedir ve tm gcyle bu kadar verime yol aan sistemi idealize etme gereinin, tanrlarna kavuturma ihtiyacn da giderme grevinin tamamnn farkndadr. Yeni tanrsal kimlikler btn kutsallklaryla kavramlamal ve yce makamlarna oturtulmaldrlar. Hemen zigguratlar oluturularak en st kat tanrlara verildii gibi, alt kat kullarn, klenin ziyaretine almaktadr. nce ekonomi mi, ideoloji mi tartmas Smer rneinde nemli bir sorgulamay gerektirmektedir. Ama tm gstergeler, rahibin karargah olarak tapnaklarn, hem maddi retimin hem manevi
228

yaratmn merkezi olduunu kantlamaktadr. Uygarlk, devlet ve kent bu temelde olumutur. retimin kendi bana, rahibin tapnak merkezi olmadan gerekletiine dair bir rnee rastlanmamaktadr. Bununla u kantlanyor: Toplumun ideolojik kimlik gc, tanrsall, dini retimin asla vazgeemeyecei kurumlar niteliindedir. En azndan dou aamasnda bu kesindir. Daha sonradan, ilk biimlerin gereksizlemesi de rollerinin sona erdii anlamna gelmez. Sadece yerini yeni biimlere brakt anlamna gelir. Ana karakter olarak Smer tanrlar, neolitiin devam niteliinde olduklar iin, halen insana yakn ve insan biimlidirler. nsanlar gibi yemekte, imekte, evlenmektedirler. Kadn ve erkek biimliler olarak balangta dengede bulunmaktadrlar. Ama aralarndaki rekabet ve mcadele gittike kzmaktadr. Toplumun snfsal blnmesinin yansmas olarak Adem ve Havvann cennetten kovulmas ve hizmetilie mahkum edilmeleri bu srece denk gelmektedir. nsanlar arasnda ciddi bir ayrma gidilmekte; Smer tanrlar yaratc klnrken, kullarn hizmeti olarak yeniden yaratmaktadrlar. Enki ve Ninhursag- nanna mitolojilerindeki ekime ve yaratclk, bir yandan kadnn gemi yaratcln ikinci plana brakp gzden drmeyi ifade ederken, dier yandan da kle, hizmeti insann ekillenmesini sembolize etmektedir. Daha sonraki tm tanr-kul ikileminde Smer rahiplerinin bu tasarm rol oynamaktadr. Bu hususun tespiti ok nemli olmakla birlikte, din kitaplarnn bundan kanmas ve hatta iddetle reddetmeleri, i yzlerinin, dolaysyla karlarnn rtl olmasna duyulan ihtiyatan trdr. Smer toplumunda tasarmlanan tanrsal kimlikler, hem doa hem toplumsal glerin yeni bir yansmas, adeta mevzilenmesi gibidir. Doasal boyutun yannda toplumsal boyut ne kmakta, kadn arl giderek azalmakta; kul, hizmetkar insan ayrmnda arpc gelimeler gzlenmektedir. Toplumun artan politik gc tanrlardan bir ksmnn sivrilmesine neden olurken, baz kimlikler kaybolmakta ve nemli biim deiikliine uramaktadr. Babil aamasnda monarkn mutlak gc, tanr Mardukun ykseliinde yansmaktadr. Smer mitolojisinin bu son aamas, tek tanrl dinlerin douunun eiine gelindiini gsterir. G kazanan Semitik kkenli l kabileleri tek dze ve ataerkil yaamlarn Smer uygarlyla birletirince, mitologyadaki tanrlar sava kzmaktadr. Smer ve kadn etkileri silinirken, ln ataer229

kil kabile gelenei politik g haline geldiinde, despotizme, monarkla ynelecektir. Hammurabi ahsnda l kabile gelenei ka nun benim biimindeki krallk anlaynn kkenini oluturacaktr. Ayn zamanda kabileler aras ve kabile iindeki elikilerin younlamas, brahim peygamber gelenei biiminde, kendini tanryla zdeletiren merkezi politik gce kar bir muhalefete itecektir. Peygamberlik, Smer din anlaynda kkl bir kopua da yol aacaktr. nsan biimli tanrlar dnemine kar, hibir zaman tanr olamayacak bir insanlk anlayna geilecektir. Bu anlayn ierii nemli bir zmlemeyi gerektirmektedir. nsann tanrlaamamas, bir anlamyla tanr-kral kltne isyan, tavr almay iermektedir. Dier bir yandan tanry insan biimli olmaktan kararak, kabile ynetiminde vekil-eli temsili biiminde daha yumuak bir ynetime gei yaptrlmaktadr. Neolitik toplumda yan yana, dost olan insan biimli tanrsal kimlikler; kleci uygarlkta tanr-hizmeti kul ayrm biimine brnerek hakim, kahhar, cezalandran, altran sahip tanr anlamna kavumaktadr. Ciddi bir kavramsal dnm yaanmaktadr. Tabii snfl toplumun politik gcn artk merkezine alm, mitoloji bu temelde yeni yorum ve nitelikler kazanmtr. Kabile ayrmalar ve direnilerinin ideolojik biimleri, bir adm daha ileri atarak, zellikle ezilen, smrlen konuma yakn olanlarn karna kurtarc ve tanr-kraldan farkl olarak kullarna rahmet yadran tanr kimliini ne karmtr. brahim peygamber gelenei esasta budur. nsanlar tanr olamaz. Ancak tanrnn vekili, elisi olabilir. Tanrlar sadece kahretmez, cezalandrmaz; rahmet ve kurtarclk da yapabilirler. Ancak ar su ilendiinde cezalandrma olur. Ama ona ibadet edip affedilme de mmkndr. Bu anlay tek tanrl dinlerin zdr, ok st dzeyde bir doa ve toplumsal g soyutlamasn ifade etmektedir. znde tanr-kral kltn merkez alan kleci din anlayna kar bir ktr. Dnemin snfsal ve toplumsal mcadele dzeyinin ideolojik rts, biimidir. Dolaysyla her ne kadar Smer klecilik mitologyas ve dininden k yapsa da, bir kart yan da giderek ne kmaktadr. Kleci uygarla kknden bir kartl iermektedir. nsan biimli olmayan tek tanrl dinlerin ykselii, bu nedenle klecilie kar ideolojik ncl yklenmektedir. Tek tanr kavram evrensellie de aktr. Kabilelerin darln her an yrtma eilimindedir. nk kabilelerin birlik ihtiyac srekli tek
230

tanry zorlayacaktr. Baka kabilelerin benzer durumu da ayn etkiyi douracandan, en eski klan ve kabile totemleri ve putlar almak zorunda kalacaktr. Bunlar, artk geri biimler olarak birlik nnde engel konumundadrlar. Tanr-krallardan da epey ac ekildiine gre, herkesin birliini sembolize eden, kurtarc, merhametli tanr kavram gelime kaydetmekte, artan elikiler ve birlik ihtiyacyla giderek yceltilmekte ve birok yeni sfat yklenerek esiz ve biricik klnmaktadr. Eskinin her temel zellii bir tanryla ifade edilirken, bu yeni dinde tm bu zellikler tek tanrnn sfatlar olarak anlam bulmaktadr. Allahn doksan dokuz sfat, Smerlerde yakn saylarda uygarlk zellikleri olarak yasa, tre deerinde Me ler biiminde varolmutur. Musann tek tanrl dine getirdii yenilik, tm brani kabilelerini eski kabile anlaylarndan radikal tarzda koparmak ve tek bir kavmin ulusal dini haline getirmek biiminde olmutur. Yehova bir milli tanr olarak, brani kabilelerini kendine skca balayan ve balangta vahyedilen On Emirle baml klan yapsyla, ileri bir aamay temsil etmektedir. Msr firavunlarna kar kmann ifadesi olduundan, zrlk bir yan da olmaktadr. Aslnda Babil ve Msr monarklarnn tepkisel ve daha geri kabileleri birletirmeye yarayan bir ideolojik kimlik tasarlanmaktadr. Zorunlu olarak iki gl klecilik merkeziyle atldndan ve onlara da srekli muhta olunduundan, etkilenme ve tepkilenme i iedir. ki merkezden edindikleri birikimleri kendi zgnlklerinde yourup, yeni ideolojiyi biimlendirmektedirler. brani veya srail gerekliinin tarihi temelinde bu ideoloji yatmaktadr. Kleci sisteme kart olma, ama onun etki sahasndan kma gcnden yoksunluk, branileri bu tarihleri boyunca srekli yeniliklere zorlayacaktr. Zayflklarn uygarlklardan aldklar ve kattklaryla telafi etme yoluna gideceklerdir. Bu, uygarlksal gelimede bir izgiyi temsil etmektedir. sa, Yehuda geleneinde ortaya kmasna ramen kart kutbu temsil temektedir. Nasl ki brahim, Babilli Nemrutlarn geleneinde yetiip onlara kartlk temelinde farkl bir dine ynelmise; sa da, kleci Romayla btnlemi, yoksullar dnyasndan ayrm resmi kahin Yahudiliinden kopuu ifade etmektedir. Bu konumu ayn zamanda kavim emberini de ykmaya gtrmektedir. Bunda Roma dnyasnn evrensel bir dzen kurmas maddi bir zemin tekil etmi, objektif bir rol oynamtr. Kabilelerin, kavimlerin st kesimleri Ro231

maya zenip ibirliine ynelirken, yoksul kesim bann aresine bakmaya zorlanmaktadr. Bir nevi enternasyonal bir zemin sz konusudur. sann k, Romann klelik dnyasnn vicdan olarak ykselmektedir. Tpk kapitalizme kar ii snfnn karlarn ifade ettii savyla ortaya kan sosyalistler gibi. sa, kleci sisteme kar daha ok ideolojik ve sosyal bakaldry ifade etmektedir. l tanr anlay henz tek tanrya indirgenememitir; eski Smer, Msr, hatta neolitik etkiyi tamaktadr. Kavim tanrs olarak Yehovay ancak bu biimiyle amaktadr. Kavim tanrs kimliinde fazla alma ans yoktur. Yahudi kahinler bu ans oktan ve skca kapatmlardr. sann dini bir kurtarclk dinidir. Roma klecilii insanln vicdan zerine o kadar bask kurmutur ki, srekli beklenen Mesih (Kurtarc) inanc daha sa domadan nce ideolojik bir zemin kazanmtr. Ha geldi ha gelecek beklentisi srekli ve canldr. Ortadou inanlarnn kayna Kudste bir potada erimektedir. Yahudi gelenek zaten kk salmtr. skender sonras Helen gelenei yine Yahudiler ve Grekler arasnda gl bir sosyal kesim yaratmtr. Pers-Zerdt gelenei de gl etkilerini oktan alanda ekmitir. Dnem tam bir mistik tarikatlar dnemidir. Olagelen bir vicdan hareketidir. Romann egemen evrensel dzeni, ezilenlerin evrensel dzenine zorlamaktadr. Roma, kabile dzenlerini, kk krallklar paralayp kendine balarken, geriye kendi dnyalaryla ba baa kalan geni insan ynlar brakmaktadr. nsanlk yeni sahibini, tanrsn aramaktadr. sann kimlii esasnda bu zeminden kaynaklanmaktadr. Kiisel yetenekleri nemli olmamaktadr. Dnemin Mesih beklentisi, onu kendi szcs dzeyine ykseltecektir. Hristiyanlk olarak evrensel bir ad kazanan bu ideolojik ykseli, Romann iini kemirecektir. Byk vicdanszla kar insanln yeni vicdan olmay bilecektir. Belki de ilk defa evrensel bir insanlk partisi gelimektedir. yz yl sonra bu parti Romay iten fethetme baarsn gsterecektir; olan aslnda kansz bir devrimdir. Daha dorusu, evrimsel akn yol at feodal uygarln douudur. lk balardaki inan sava ve sosyal yaam farkll, daha sonra siyasal gce dnecektir. Resmi din olarak M.S 325lerde ilan edildiinde, aslnda Romann uygarlksal niteliinde nemli deiimler yaanmaktadr. Kleci kentler kerken, krsal alana geri ekilinmekte ve insanlk iin yeni bir iliki biimi olarak, yumuatlm bir klelik ba ieren serf232

lik kurumu ekillenmektedir. Tarmda gerekleen yeni devrim neolitie bir dn deildir. zellikle demir tekniinin stnde ykselen, insan yaama biraz daha balayan yeni bir uygarlk ekillenmesidir. Zaten Roma imparatorlar son dnemlerinde gittike tanr-kral sfatn terk etmilerdir. phesiz bunda tek tanrlln ve insann tanr olamayaca bir dinin propagandasnn byk rol vardr. Artk tanr, dini ve felsefi kavramlarn rts altnda iyice ge itilmitir. Burada da yeri daraltlmak istenen mutlak hakim imparatordur. Tanr ne kadar insandan uzak tutulursa, o kadar zgrlk elde edilmektedir. Dier yandan resmi tanrya kar bu muamele yaplrken, gnostik ler, mistikler, eski neolitiin insan dostu tanr anlayna snmaktadrlar. Enel Hak, ben tanrym, tanrda birletim anlay, aslnda resmi politik temsile kar, gayri resmi ve alt tabakann kendi en eski dini geleneklerine snmasdr. nsana yabanc, ona hkmeden ve cezalandran tanr yerine, kendini tanrsyla birletiren bu anlay, balangta sada da Tanrnn olu biiminde srmektedir. Bir anlamda o da bir mistiktir. Gnostiktir. Daha sonra Eflatun ve Aristo felsefesiyle bu anlay deitirilecektir. nem tayan, sann ahsnda giderek evrensel bir tarzda tm yoksullarn eilimleri tek bir potaya tanarak, st dzeyde bir uygarla yol alarak snrl bir kurtulu gereklemektedir. Hristiyanln feodal uygarln ekillenmesinde tarihi bir rol oynad kesindir. nan ve ahlaki alanda insanln kaderinde derin bir yol amtr. Kleci dnyann almasnda ok byk fedakarlklara, direni ve aclara katlanarak ortaa hazrlamlardr. Saf bir ideolojik akm olarak harekete getikleri, uzun sre siyasetin ve iddetin dilinden uzak durduklar bir gerektir. Kolektif ve ileye dayal manastr ve kilise yaamlar, tpk Smer rahiplerinin klecilii douran tapnak dzenlerinin roln oynamtr. Bu yaplar, yeni toplumun ekillendii, alternatif yaam ve iktidarn hazrland okullar olmutur. Manastr ve kiliseler birer ibadet yeri olmaktan ok, yeni toplumun eitim ve ynetim mekanlardr. Smer modelinin devamdr. phesiz Romann egemenlik ilikilerinde yaamalarndan dolay, sre iinde ondan ok etkilenmilerdir. Balangtaki saflklarn yitirmi, giderek kendileri de Romaya benzemilerdir. Etkilenme ve tepkilenme karlkldr. Ortaya kan rn bir sentezdir. Kleci uygarln Dou karargahnda sa hareketine benzer bir gelimeye Mezopotamyal Mani kiiliinde rastlanmaktadr. Hele233

nizm, Zerdtlk ve Hristiyanlk kltrlerini daha ileri bir sentezde birletirmek istedii ve epey mesafe ald bilinmektedir. M.S 216da Sasani Hanedanlyla ayn zamanda doan Maninin ideolojik hareketi gerici rahipler snfn aabilseydi, belki de Sasani mparatorluu Romaya kadar yansyabilecekti. Manicilik , tek tanrl dini dogmalardan farkl olarak, biraz Avrupa Renaissancena benzeyen bir akm oluturabilirdi. Ortadou iin erkenden bir Avrupa tarz uygarlk admna yol aabilirdi. Erken dou ve gl kleci devlet gelenei ve Yahudi kahinleri gibi gerici, resmi Zerdt rahipleri Kartirler buna geit vermediler. Hareketin iktidar olma ansn yok ettiler ve ok acmasz uygulamalara tabi tuttular. mparatorluktaki bu ideolojik tutuculuk, hem Bizans ve hem de yeni doacak slamiyet karsnda tutunma ansna sahip deildir. Gerici ideolojik yap, en gl bir imparatorluu bile hareketsiz ve kendi kendine rmeye brakarak, birka saldr darbesi altnda can vermenin kaderine terk edebiliyor. Kleciliin barnda ekillenen ideolojik kimliklerin, sistem savalarnn nc kollar gibi rol oynadklar grlmektedir. Sisteme zihinsel ve vicdani bakaldr ncelik tamakta ve kitleselletike yeniyi yaratma ans ykselmektedir. Birok nc savatan sonra nndeki sistemi ya ykmakta, ya dntrerek ele geirmektedir. Fakat Hristiyanln gc tm kleci tortular temizleyemeden slamiyet k gerekleecektir. Belki de kendi bana Hristiyanlk yetmemektedir. Radikal dnm daha kkl bir ideolojik ve pratik nderlik beklemektedir. slamiyet de tpk Hristiyanlk gibi daha gecikmi olarak, ayn tek tanrl dinlerin izinde, zellikle Asuri kkenli Nestori rahipleriyle Yahudi kabilelerin etkisi altnda, bedevi Araplarn son byk patlamas olarak ekillenerek Muhammed ahsnda son peygamberini yaratm ve tarihin gl kaldralarndan biri roln oynamtr. slami ideolojiyi zmlemek, salt tarihi anlam itibariyle deil, gnmz slam toplumlarn zmlemek asndan da byk nem tamaktadr. Halen slamn ne tr bir kiilik yaratt anlalamamaktadr. Daha ok askeri yn ar basan bir eylem dini olarak anlatlmakta, ideolojik ve sosyal kimlii ise karanlkta kalmaktadr. Ne kadar tersi iddia edilse de, slam halen bir muammadr. Din olarak da, siyaset olarak da, i yz zmlenmi olmaktan uzaktr. Karanlk ve aydnlk yz o kadar i ie gemitir ki, gerekten son pey234

gamber ve tek tanrl din olarak bir dini an sonu anlamna da gelmektedir. ddia edildiinin aksine, dinsel nitelii ve tek tanrl en zayf konumda bir ideolojik rt olmas yannda, siyasi ve askeri yan daha hakim bir din biiminde somutlamaktadr. slamiyet, Smer mitologyasnn dnmnn nc aamasnn ideolojisi olarak ok katmanl zelliklere sahiptir. Hz. Muhammedin tm byk younlama abalarna ramen, bu mitologyay ve onun yol at iki byk dini amas, baka bir kimlie brnmesi snrl kalmtr. Ama yine de kmsenmemesi gereken bir dnm baard inkar edilemez. Feodal an ideolojik ncl olarak tek tanrl din ve Allah kavramn daha yakndan izlemek ve toplumsal anlamn zmlemek, doduklar dnem kadar nem tamaktadr. Ortadou aydnlanmas ve yeniden dou iin bu kavram betonlamasn skmek ve malzemeyi doru kullanmak gerekir.
235
236
B- FEODAL AIN DEVRMC GC OLARAK SLAMYET
slamiyet, tarihsel planda olduu kadar gncel olarak da, teorik ve pratik tartma ve gelimelerin temel konularndan biridir. Bunun nedeni, slamiyetin dile getirdii gerekliin zmlenememesi kadar, yerine henz doyurucu bir ideolojik kimlik konulamamas veya gereken a dnmne uratlamamas gerei yatar. Douunda da slamiyetin yeterince anlam bulduu sylenemez. Hz. Muham med, yakndan anlamaya alt savamn cehalete kar olarak ilan etmektedir. Kastettii cehalet, ataerkil kabile ideolojisidir. Bu ok nemli bir husustur. Musa tek tanrl dini kn brani kabilelerini birletirmek iin gelitirirken, Hz. Muhammed zmeye almaktadr. Bir nevi kabile toplumunu ama abasdr. Kabilecilik g olmay ve uygarlamay engelleyen en temel etkendir. Kabede 360 ufak ve drt byk putla temsil edilen farkl ideolojik kimlikler bulmaktadr. Zihniyet zerinde olanca arlyla ken bu olgu almadan ilerlemek mmkn deildir. kinci nemli olgu, Mekkenin nemli bir ticaret merkezi olarak konumudur. ehir ticaret zerinde varlk bulmaktadr. Denilebilir ki, Msr ve Smer uygarl nasl Nil, Dicle ve Fratn bir hediyesi ise, slamiyet de Arabistanda Mekke merkezli bir ticaretin hediyesidir. brani gelenei esasta uygarlk merkezleri arasnda gelien ticaretin rndr. Halen dnya ticareti ve finansmannda Yahudi hakimiyeti gz nne getirildiinde, ticaretin uygarln gelimesindeki muazzam rol daha iyi anlalr. Ticaretin uygarlatrc rolyle kabile taassubunun ilkel ve tutucu gerilimi, Hz Muhammedin knda esas maddi toplumsal zemini
237

tekil etmektedir. Bir taraf ilerlemeyi, uygarlamay dayatrken, dier taraf ksrlatrcdr; kabile kavgalarn srekli yaayarak rme ve gerilemeye yol amaktadr. Hz. Muhammed uygarln byk merkezinin farkndadr. Kuzeyde grkemli Dou Roma, Bizans ykselii, Douda gl Sasaniler , Dou Afrikada Habeistan srekli esin kaynadr. Muhammedin kendisi defalarca Mekke-amKuds arasnda ticaret kervanlaryla gidip gelmitir. Yolda Hristiyan rahiplerinden, zellikle Asuri Nestori rahiplerinden ok ey renmitir. Yahudi kabileleri yan bandadr. Yahudi kavim dini olarak Yehova inancn daha yakndan tanmaktadr. Birer gnostik, mistik tarikat olarak tek tanrl din propagandasn Mekkede bile Sabi kkenli Hanifiler yapmaktadr. sa nasl Esseniler tarikatndan etkilenmise, Hz. Muhammedin de Hanifilerden bir etkilenmeyi yaad bilinmektedir. Sasani rahip geleneinde Zerdtln kavramlarn iitmesi zor deildir. Hristiyanlk, Musevilik ve Zerdtilik, Hz. Muhammedin knda resmi ideoloji konumundadrlar. de egemenlie ulam ideolojik kimliklerdir. Yan bandaki Kabe tanrlar da az ok kabilelerin meru ve egemen manevi kimlikleridir. Drt taraftan bu ideolojik kuatma, mistik Hanifi eilimine daha ok ilgi duymasna yol amaktadr. Oluacak kendi eilimi de yeni bir gnostik (tanry bilen) akm durumundadr. Benzer rneklerine Ortadou corafyasnda M. 5. yzyldan beri yaygn olarak rastlanmaktadr. Gnostisizm aslnda kleci ideoloji ve dininden kopuun kk, fakat vicdanen zgr tarikatlna verilen genel addr. Tarihi dnem, klecilikten feodalizme dnmn hzland bir gei aamasdr. Tpk bir dnem Avrupa feodalizminden kapitalizme dnm gibi. Arap l kabileleri, etraflarndaki gz kamatrc uygarlklar zayf dnemlerinde deneme-snamayla ele geirme geleneinde ustadrlar. Daha nceleri ayn kkenden gelen Semitik kabileler, Smer ve Msr uygarlk merkezlerine bazen talan amal, bazen de yar kleler olarak akn ederlerdi. Smerlerde ilk bilinen rnekler Akadlar iken, braniler de Msra benzer biimde akan Semitik kabilelerdi. Yine Semitik kkenden gelmekle birlikte, bu sefer Arap (gzel) ad altnda tarihi bir hamleye kalkmak zeredirler. Tarihin yr, kazanrsn dedii andr. Hz. Muhammedin adna en byk tarihsel hamleyi gerekletirdii Allah kavramn zmlemek kilit mahiyette bir sorundur. Maddi zemini belirlemek nem tamakla beraber, daha zor olan, te238

mel ideolojik kavram olan Allah zmlemesidir. Her ne kadar eitli ilahiyat ve felsefe akmlar Allah tanmlamaya almlarsa da, fazla bilimsel deeri olduu sylenemez; kavramn sosyolojik zmlemesi yaplmamtr. Eldeki snrl verilerle birlikte, El (ruh) Semitik kkenli bir ilah, tanr kavramdr. Tahminen kabilelerin totemik din aamasndan sonra, uygarln etkisi altnda gelitirdikleri yce gk tanrs anlamna gelen bir tasarmdr. Arap yarmadasnn her tarafnda deiik lehelerde farkl biimde sylenmektedir. Kabile toplumunda farkllamann artt, eyhlik kurumunun ekillendii, tekdze bir doal dzenin usuz bucaksz bir l denizi gibi geerli olduu, kabile=eyh, doa=El paralelliinde bir ideolojik temel kimlik olarak kavramlat ileri srlebilir. Doa dzeninin genel sahibi olarak dnlmesi, kabilelerdeki evrimlemeye denk dmektedir. Kabilenin sahibi nasl eyh ise, tm doann sahibi de El, Allahtr. eyh kabile iin hem manevi hem politik lider konumundadr. Kabilenin artan gc eyhte, onun yetki ve gcnde yansma bulmaktadr. Bir nevi ilkel kraldr. Bu durumun eyhte yarataca dnce, nasl kendisi kabilenin stnde gl ve sahip ise, Allah da tm doann stnde ve sahibidir. ki kavram yeni gelimitir ve nem tamaktadr. Yce olan, El ile karlanmaktadr. Kabilenin srngenlikten, ar doal koullara balanmaktan kurtulduu, daha gvenli ve zgr koullara kavutuu, farkllamayla altst ilikilerinin olutuu, ayn zamanda stn sahip ve egemen rol stlendii bir aamada, totemik inancn zayflayp benzer bir yolla doann da yer ve gk olarak ikiye ayrld; gn, Elin yere (eyh nasl kabileye, alttakilere hkmediyorsa) hkmettii tasarmlanarak, yeni bir ilah olarak kavramlatrlmaktadr. Allahn ycelik yannda dier nemli sfat sahiplik ve hkmranlktr. Malik, melik, mlk kknden tremedir. Mlkiyet, sahiplik anlamndadr. Malik ve melik, Semitik tm dillerde mlkiyet ilikisini karlamakta, kabile eyhliinde kral anlamnda meliklie kadar gelien bir anlam kazanmaktadr. Kabiledeki ycelik ve meliklik, doann temel yer-gk ilikisinde, yere hkmeden gk veya yerin sahibi Allah biiminde kartn bulmakta ve dnmektedir. Daha balangta Elin tek tanr olarak dnlmesi, ln yeknesaklyla yakndan balantldr. Semitik Allah, kabile ve eyh ilikisinin yer ve gk ilikisindeki yansmasdr. Bylesi bir paralellik kavram aklayc niteliktedir. Aralarnda sk ba olduu kesin239

dir. ok sayda yaama hkmeden gcn bulunduu Msr, Smer, Grek, Hint gibi toplumsal gelimelerde ok tanrclk esastr. Tek tanr kavramna ok sonra, siyasi otoritenin olduka merkeziletii aamaya gelindiinde ulalmaktadr. Bu gzlemin de aklayc deeri yksektir. Bir Arabistan yarmadas tasarm olarak Allah, yaklak M. 2000lerde bir ideolojik kimlik olarak btn Semitik kabilelerin zihninde yer edinmektedir. Esasta kabile ii farkllamaya ve tekdze doa dzeninden esinlenmeye dayal bu kimliin giderek ykselmesi, yaygnlamas ve g kazanmas, kabilelerin geliim dzeyini de yanstmaktadr. Ortadou corafyasnda ve tm slam lkelerinde temel kavram olarak Allah daha yakndan grmekte byk yarar vardr. ncelikle kavramlarn gcn iyi bilmek gerekir. nsanln ocukluk aamasnda yeni kavramlar adeta gerein kendisiymi gibi byleyici bir anlama sahiptir. Kavramla gereklik aynym gibi alglanmakta, kavram gerein yerine konmaktadr. Hatta Eflatun gibi bir filozofta esas varlk olarak idea lar dnyasna ncelik tannmaktadr. Maddi dnya basit, hayal meyal hatrlanan bir glge deerinde anlam bulmaktadr. phesiz bunun en temel nedeni, insann kavrama ve mantk gcnn gelimesi ve glenmesidir. Bu dzeyde bir anlama gc yeni bir olgudur ve harikulade grlmektedir. Anlam a balamtr. Beyin rn vermektedir. Tek tanrl din tasarmlaryla felsefi dnce tarz anlam gcn dorua karmtr. nsanlk bununla delikanllk ana girmektedir. Hangi kavram topar layc, birletirici ve izah edicilikte elveriliyse, o kavram tanrsal bir anlama veya bir felsefi ekole zemin olmaktadr. Kavramlar retmek ve pratie elverili hale getirmek, rahip ve yeni doan filozoflarn en temel ve kutsal iidir. En ok ie yarayan, toplumun birleme ve glenmesine yol aan bir kavram, en deerli bir meta, bir deiim arac olarak ilev grmektedir. nsanlk dilin kavramlamasnn, usun gelimesinin en parlak an uygarlamayla birlikte daha etkili yaamaya balar. Uygarlk, bir anlamda temel kavramlarn ve yansttklar olgunun farkllamas ve toplumsal zihne yerletirilmesi eylemidir. Daha genel olarak toplumsal gelime, dil ve kavram dzeyinin geliimiyle at ba yrr. Dil ve anlk us gerei, toplumun kendini adlandrma, farkna varma ve yeniden retmeyi bilinli yrtme olaydr. Toplum ussuz, anlksz kendini yeniden retemez. Ancak hayvanlar dzeyinde igdsel bir
240

oalma seviyesinde kalr. Toplum olma ve yrme, dil ve usla mmkndr. Dil ve usunu yitiren bir toplum bitmi veya baka bir ey olmu saylmaktadr. Dolaysyla bir toplum iin temel olan, bir hayvan gibi maddi varln srdrmeden teye, dil ve us gcyle toplumsal hafzaya, gelenee, dine, felsefeye, bilime ulamaya zincirlemesine yol aan zihinsel gelimedir. Din ve kavram toplumun zihinsel gelimesinin, hafzasnn temel talardr. Bu talara sahip olmadan, hibir toplumsal faaliyet ina edilemez. Ekonomiden politikaya kadar tm kurumlarn olumas ve yrmesi; dil, kavram ve bunlara dayal dnce gcyle mmkndr. Bu dnce gc gelenek biiminde, toplumun hafzas olarak tre veya ahlaki davran biiminde, temel kurum olarak ilk varlk kazanan yasadr, deerdir. Gelecee ilikin tasarm topyalar, hayaller biiminde srkleyici bir deer kazanr. Toplumun dini, hem gelenek ve ahlak olarak gemi hafzay, hem gelecek umudu ve hayali iermesi nedeniyle temel topyay birlikte temsil etmekte, bu nedenle en temel toplumsal kurum olarak balangcndan beri nemli bir yer tutmaktadr. Dinle toplum arasnda bylesine hayati diyalektik bir ba sz konusudur. Temel sosyolojik anlam byledir. Dinsel kavramlatrmalar bu ierikle deerlendirdiimizde, bunlarn toplumun anlam gc olduklar ortaya kar. Kaba bir materyalist anlayla meseleyi Din bir safsatadr, tanr yoktur biimine indirmek, son derece tehlikeli ve en az Tanr yledir, urdadr demek kadar bir safsatay, bilimdl ifade etmektedir. Doru olan, dinin toplumsal gereklikte hangi rol oynad, ne tr bir gc, kurumu tekil ettiidir. Daha sonralar gelitirilen Evreni ne ynet mektedir? sorusu felsefeyi, din felsefesini ilgilendiren bir konudur. Bilimsel aamaya gelindiinde ise, bu sorulara verilecek yantlar, bilim yasalar biimindedir. Birbirlerini douran srelerdir. Bu anlam gelimesi sonsuza dek srp gidecektir. Asl gericilik, tutuculuk ve safsata, bir dnemin anlam dzeyini mutlak doru olarak kabul edip zorla herkese dayatmaktr. Dini dogmatizm ortaya kt gibi, engi zisyon sreci de bu anlayn doal sonucudur. Toplumda din olgusunun kaba bir inkar, bu tip sreleri besleyen kart ular olarak olumsuz ilev grmektedir. Sosyolojinin bir bilim katna ykselmesi, ancak toplumsal gereklii bu erevede ele almasyla; anlam ve kurumlamalarn nasl ortaya ktn, hangi ilevi grdklerini, ne tr bir gce sahip olduklarn cevaplamasyla mmkndr.
241

Allah kavramlamas da bu erevede ortaya kan, srekli gelien ve g kazanan en temel toplumsal dini kurumlardan biridir. Smer ve Msrllarda bu kavrama yaklalmtr. Yine Zerdtlkte de benzer bir gelime gzlemlenmektedir. Toplumda g merkezilemesi gelitike, temel dnce biimi olarak dini kavramlarda tanr tekliine, tevhide doru bir ilerleme gelimektedir. Dnemin asli dnce biimi din olduundan, kavramlardaki gelime en son tek tanryla sonulanmaktadr. Yerde kral, gkte tanr formlne ulalmaktadr. Arap yarmadasndaki tek tanrlama Allahla kavramlatnda, aslnda birok nemli toplumsal gelimeyi ihtiva etmektedir. Bu kavram her eyden nce nemli oranda Smer ve Msr geleneinden kaynaklanmakla birlikte, kart ve zgn bir yana da sahiptir. Smer ve Msr kltrnde insan-tanr bileimi vardr. Nemrut ve Firavunlar kendilerini ounlukla tanr-krallar olarak ilan etmilerdir. lka kleliini tanr-krallar olarak yrtmlerdir. Piramit ve Smer mezarlarndan da kantlandna gre, kullar kendilerinin eki gibidir. ldklerinde onlar da lm saylmakta ve kendilerine en gerekli olanlar canl canl topraa gmlmektedir. Bu dehetli bir durumdur. Bir are bulma, insanln en temel grevidir. Belki de tarihin en uzun sreli ve kutsal mcadelesi, kendilerini en byk kutsal sayan tanr-krallara kar verilen ideolojik savamdr. Hz. brahimin bykl ve tm kutsal dinlerin atas saylmas, esasta bu zelliinden ileri gelmekte, yle varsaylmaktadr. brahimin putlar krma eylemi, aslnda tanr-kral kavramna en ldrc darbeyi tekil etmekte, bu nedenle de srekli kutsanmaktadr. nk canl canl mezara gitmenin nlenmesi ancak bylesi bir tavrn baarsyla mmkndr. Halen Urfa ellerinde erkek bin defa yaparsa hovardadr diye meru grlmesi, ama kzn arzulu bir gzle baktnda treye gre ailenin lm fermanyla karlamas, bu Nemrut yasasnn en son kalntlarndan biridir. Be bin yllk bir gelenek, tanr-kral anlay hkmn icra etmekte, en doal bir insan davrann mezara gmmekle cezalandrmaktadr. Demek ki, Hz. brahim bouna bu topraklarda domamtr. Onu douran, Smer ve Msrn belki de daha eskiye dayanan en tehlikeli kulluk anlaynn srngenlere mahsus yasalardr. Hz. brahimle btnletirilen Allahn ykseltilii, bu yasay geersiz ilan etmeyle kesin balantldr. Birinci zellik nsan, Allah olamaz kuraldr. brahimin dini geleneinde yaanan corafya ve
242

kabilelerin farkllaan toplumsal yapsyla Allah kavramnn ilikisi zmlenmeye allmtr. Ama onun daha zgn yn ve anlam, Smer ve Msr tanr ve din anlayna kart olmasdr. nsan tanr olamaz derken, bu aslnda Firavun ve Nemrutlar tanr olamaz anlamndadr ve ideolojik deeri ok yksektir. brahimin put krma eylemi veya devrimi en byk anlam deerini bu ierikte bulmaktadr. Nemrut ve Firavunlarn tanryla zdeleme ann getiini haykrmaktadr. brahimin anlaynda ykselen Allah, bu ieriiyle mutlak klelie nemli bir darbe indirmektedir. Olduka ilerici ve zgrletiricidir. Nitekim Hz. Musada bu ok daha somutluk kazanacaktr. Tm kabilelerin genel tanrs olarak Allah nidalar her taraf nlattnda, bir yandan tanr-krallar dzeni, dier yandan kabilelerin olduka tutuculam totemik dnemi paralanmakta, almaktadr. Yksek devrimci z burada yatmakta ve tarihte bu nedenle nemli bir yer igal etmektedir. Ykseltilen ve glendirilen Allah, glenen ve zgrlk dzeyi gelien toplumdur. Yzyllarca Allah! Allah! nidalaryla yrtlen eylemler, savalar, gerici ve tutucu bir aamaya kadar en nemli devrimsel slogan ilevi grmektedir. Kapitalizm dneminde yaasn liberalizm, yaasn sosyalizm, yaasn millet ne anlama geliyorsa, kleci ve feodal dnemde de Ya Allah, Allah birdir nidalar da o anlama gelmektedir. Toplumsal zmleme derinletirildiinde, bu sloganlarn altnda yatan gereklii byle tespit etmek zor deildir. Sradan bir bilimsel drstlk bunun iin kafidir. Allahn yceltilmesinde aamay ayrt etmek mmkndr. Birinci dnem, Smer ve Msr mitolojilerinden etkilenme ve kabile totemlerinden sonra gelen oluum dnemidir. ki uygarlk merkezi arasnda younlaan ticari ve kolonileme ilikileri, ideolojik alanda kimlik dnmn zorunlu klmaktadr. Kabilelerin genel tanrs El giderek nem kazanmakta ve Hz. brahimle tarihi bir hamle yapmaktadr. kinci aama sa ile yaplmaktadr. Kavim dinine ve tanrsna dnen Musa sreci Yahudilikte bir brani krallna kadar gelime salamasna ramen, Hz. brahim gelenei asl patlamay sa ile yapacaktr. Nasl ki Smer ve Msr klelii brahim ve Musayla bir kart cevab bulduysa, sayla da Greko-Romen klelii kartn dourmutur. brahim ve Musa kavmin egemenleri olarak kendi Allahlarn yceltirken, sa tm Roma ezilenlerine kendi yorumunu amaktadr. sann Rabbi, babas konumundadr. Bu ynyle Smer geleneinden olduka etkilendii aktr. Babil tanrs Marduk, bilge
243

ve kurnaz Eridu tanrs Enkinin oludur. Bir gelenek takibi sz konusudur. Smer otoritesinin Babildeki karl Marduk ahsnda ideolojik kimlik kazanmaktadr. sa bu gelenein ezilenlerin dnyasnn karl olarak, bir Kuds versiyonu gibidir. Smer geleneini esas alrsak, tanrlar anda nc nemli aamadr. Tek tanrl dinleri iermektedir. nceki tanrlar daha ok kent, kavim ve blge tanrsyken, sann Rabbi (Rab=Efendi) tm insanlarn ve yerin-gn tanrs olarak yceltilmektedir. Bir dnya devleti olan Romann yol at evrensellik, tanr kavramndaki deiimi olduka etkilenmitir. Maddi koullarn manevi alana yansmas bir kez daha nemli bir tarihi aamaya yol amtr. sa, Roma egemenliinin insan zihni ve ruhu zerindeki basksna kar Allah geleneiyle verilen cevab tekil etmektedir. Gelenekte vicdani, ahlaki yan ar basan, ezilen herkese sahip kan ve hitap eden yeni aamay temsil etmektedir. Tutucu, Yahudi kavmine zg tanrsndan ve dininden de kopuu temsil etmektedir. O kadar byk etkiye yol amas, kaynakland ve hedefledii bu yaplarla yakndan balantldr. Romann nefessiz brakt insanlk vicdan, sa ve babas Rabbin, Yahudi kahinlerine radikal tavr al ve Allahn yceltilmesiyle, tarihi bir kopu, bakaldr ve kurtulu imkanna dnmektedir. Miladn en byk ve yeni ideolojik kimlii olarak tarihte yerini almakta, yeni bir tarih balatmaktadr. sann Rabbi, dnem ve dayand sosyal kesimler nedeniyle, politik krall deil, ruh ve ahlak kralln ncelikle hedeflemektedir. Politik iktidar iin ne gc ne hazrl vardr. Ama vicdann krall iin ortam ok uygundur ve buna ynelme kanlmaz olmaktadr. Birok belirti, balangta sann Kuds krallna gz diktiini gstermektedir. Ama bunun karln armha gerilmeyle bulunca, hareket uzun vadeli bir inan, ahlaki ve sosyal cemaat olarak yn kazanmak zorunda kalr. Aslnda resmi Yahudi kahinliine kar bir isyan sz konusudur. Kahinliin Roma ibirlikilii ve yozlama bu isyana yol ayor. Balangta kitlelerin desteiyle Kudse sahip kacana inanyor. Ama 12 havarisinden Yehuda skaryotun ihaneti, kolay ele gemesine yol ayor. Roma valisi aslnda serbest brakmak istiyor. Kahinler karlarn tehlikede grdklerinden, kraldan daha kralc bir tavrla armha gerilmesinde muvaffak oluyorlar. Oysa byle bir cezalandrma olmasayd, sradan ve oka grlen bir isyan olmaktan teye gitmeyecekti. Fakat olgunlam objektif koul244

lar ve armha gerilmenin yol at infial, tarihin en gl dini hareketlerinden bata gelenine yol ayor. Genellikle ufak kvlcmlarn ateledii sreler olarak bylesi durumlar tarihte ska karmza kmaktadr. allarn ok biriktii bir ortamda, ufak bir kvlcm byk bir yangna yol aabilir. sann armha gerilmesi de bu rol fazlasyla oynamtr. seviliin balangtaki bu saf hali, Grek felsefe akmlarnn etkisi altnda, zellikle Eflatun felsefesiyle bir teoloji (tanrbilimi) haline gelecektir. l tanr anlay (teslis) eitli yorumlarla amlanmaya allacaktr. Bu yorumlarn izlerini de, daha ok Smer mitolojisinde bulmaktayz. Gerek Enki, gerek Babil-Marduk mitolojilerinde, baba tanr, ana tanra ve daha gl oul tanr anlayna rastlamak, temel anlay dzeyindedir. Bunun da arkasnda, en eski ata, gelenek ve dnem temsilini yapan torun ve oul ls yatmaktadr. Daha ada felsefi bir yorumu Hegel gelitirmitir. Tez-antitez-sen tez biimindeki bu yorum, evrenin temel oluum yasas olan diyalektik kural dile getirmektedir. Gerekten tm doa oluumlarnda bu yasa hkmn icra etmektedir. Zerdtlkteki ikilem de, bu grn ilk farkna varlan bir biimidir. Zerdtlkte tez ve antitez, sentezle sonulanmamtr. Grek felsefesinde biraz daha Herakleitosla ilerletilecektir. En ada anlamna Hegelle varlacaktr. Daha sonra Hristiyanlkta ana Meryeme biilen rol ilgintir. Meryem ana tanra nannadan, Stardan ok uzaklamtr. Bunda, gerek Babil destannda Mardukla birlikte ana tanra Tiamatn lmcl bir darbe yemesi, gerekse Musayla tamamen eve kapatlmasyla kalan son izlerin de tarihten yitip gitmesinin nemli rol vardr. Bu srete zellikle Semitik gelenekte, erkee dayal ataerkil toplumun ok sert kurallar, znde bir neolitik da ve tarm tanras olan tar ( nanna ve Starla ayn) kltrnn anaerkil kurallaryla ztlk tekil etmesi ve Babil dneminde Smer kltrndeki tanra arlnn son kalntlarnn almasyla yakndan balantldr. Ana bu dnemden sonra eski tanra, artk evinde, uysal, iffetli bir kadndr. Tanrlarla eit olmas urada kalsn, sesini duyuramayacak, yzn amayacak haldedir. Yava yava peeye sarlmakta, gl erkein mutlak haremi olarak tutsak alnmaktadr. Musa, brahim geleneinde bunu daha da gelitirmitir. Kadn kleliinin Arabistanda ok derin olmas, bu tarihsel gelimeyle balantldr.
245

sann anas Meryem, gelenein en eski biimlerinde tanradr. Ama kadnn srekli stat kayb, sann dou dneminde tam bir doum arac durumuna kadar inmitir. Genelde de byledir. M. 2000 ile M.S 2000li yllar arasnda kadn tarihi, erkek lehine siyasal iktidar ve smrnn zor ve hileyle gelimesi orannda, srekli en alttaki snfn tarihidir. Erkein klelemesi yannda, cins zellii nedeniyle kadn daha katmerli bir klelie mahkum edilmektedir. Babil dneminde ana tanra Tiamat ba baa savamaktadr; hatta Musa dneminde yakn olan Mariam la iddetli bir kavga yaanmaktadr. Musaya kolay boyun eilmemitir. sann anas Meryeme gelince, hibir etkinlii yoktur. Rab flemi, o da dourmutur. Bunun anlam, erkein mutlak hakim olmasdr. fleme, hakimiyeti dile getirmektedir. Kadnn, kucanda ocuk bytmekten teye rolnn kalmadn simgelemektedir. Dier nemli bir husus, bu flemeye Ruh-l Kuds (Kutsal Ruh) denilerek, aslnda kadnda temsil edilmesi gereken tanrsal g arptlmaya allmakta, Meryemin ahsnda kadndan alnmaktadr. Smer izinde buna denk den ana tanradr. Aslnda bu konunun ok byk bir ideolojik nemi vardr. Bu ideolojik kimliin, feodal dnemde daha da silinecek olan kadnn etkinliini yitirmesinde belirleyici rol vardr. O gnden beri Meryemler hep silik, sessizce ocuklarna alayan, erkeine tmyle balanm, sanki ezeli tutsaklar gibidir. Bu durumun, kadn doallyla hi ilikisi olmad gibi, erkein byk siyasal egemenliiyle balants kesindir. Bir dnem nasl kadn tanralar a egemen idiyse, tarihin bu snfl ve devletli dneminde de erkeksi tanrlar a egemendir. Tarihin derinliklerinde karanla terk edilen ve erkek tarafndan hep ikiyzl bir namus-harem anlayyla rtbas edilen bu gereklik, ancak zgrlk mcadelesinin yarataca genel toplumsal zgrlk dzeyiyle orantl olarak aa kacak ve anlam bulacaktr. Hristiyanln kilise babalar eliyle M.S 5. yzyldan itibaren felsefi bir anlama kavumas ve teolojisini kurmasyla, feodal an gl bir ideolojik kimlii haline geldii kesindir. Bu dnemden itibaren devlet ideolojisi haline gelmesi, hem feodal an dourucu ideolojik g olarak rolnn tannmasnn, hem de kleci Romayla uzun bir mcadele dneminden sonra onun birok zelliini kaparak, balangtaki eitliki znden koparak gerekletirilen uzlamay ifade etmektedir. Artk ne Roma mparatorluu eski kleci im246

paratorluktur, ne de Hristiyanlk eski eitliki, saf, sa ve havarilerinin kutsal dinidir. Hristiyanlkla dnce dnyasna dinsel dogmalarn egemen olmas a balar. M.S 5. yzyldan M.S 15. yzyla kadar yaklak bin yl, dini dnce tarznn hakimiyetiyle geer. M. 5. yzyldan M.S 5. yzyla kadar geen bin ylda ise, daha ok byk felsefe klasiklerinin arl hakimdir. Ciddi bir gerilemenin yaand aktr. Bunun en bata gelen nedeni, kent toplumunun zl ve krsal ekonominin bir kez daha nem kazanmasdr. Kent karmak ve bym topulumu ifade eder. Rasyonel dnceyi zorlar. Daha gelimi bir ynetimi ve iblmn gerekli klan krsal toplum, tekdze, dar bir toplumdur ve dogmatizme ak bir dnce biimi, kiisel ynetim ve fazla i blmn gerektirmeyen bir ekonomiyle rtr. Onun bu yapsal zellikleri, dini dogmatizme ak bir zemin sunar. Ortaaa karanlk denmesi de bir anlamda bu durumundan kaynaklanr. nsanlk tarihindeki klasik a gerekten kalc izler brakmtr. Yeni an douunda esastr. nsan aklnn ve iradesinin en byk uyann temsil eder. Dinsel dogmann egemen olduu a ise, kleciliin zln barajlayp daha geriye d nlemek ve yeni a hazrlamak asndan byk nem tar. Kent toplumunun ar ileri gitmesinin yol at bir krlma, dayanamayp atlamasnn yol at bir sonutur. Bazen neolitie geri dn gibi gelse de, aslnda durum farkldr. Klelii douran neolitik tmyle almtr. Hatta yeni toplum krsal alan arlkl da olsa, kleci topluma gre daha ileri bir z tamaktadr. nsanlk bir daha kendisine klelik zincirleri vurulamayacak bir benlik kazanm, dnce ve moral yap edinmitir. Ortaaa girite insan hibir zaman Smer ve Msrn karsndaki insan deildir. Dini inancn hakimiyetinde de olsa, ancak gkteki tanrya kulluk edebilir. Yerdeki tanr-krala kulluk etmeyi en byk kfr saymaktadr. Dinler klecilie kar insan yeterince eitmi ve olgunlatrmlardr. Gerileme daha ok kentlerin knde ve rasyonel dncenin ok zayf kalmasnda yaanmaktadr. Bu alanlarda bile neolitiin ok ilerisinde kentlerin varolduu, yeni kentlerin kurulduu ve rasyonel dnce eserlerinin birok ktphanede sakl tutulduu bir dnemi ifade etmektedir. Daha yakndan bakldnda, inan ann terbiyesinden gemeden yeni aa ulamann mmkn olmayaca anlalacaktr.
247

slam ideolojisinin doduu dnyay ve dnemi, z itibariyle byle tanmlamak mmkndr. Hristiyanlk znden byk tavizler verse de, byk Roma mparatorluunu iten zm ve Dou Romann, Bizansn resmi ideolojisi statsn kazanmtr. Pers-Sasani mparatorluuna kar stnlk kazanmaktadr. Bu yeni din, Avrupa stnde yeni bir yaylma srecine girmitir. Bir nevi Dou-Bat yaknlamasn inan temelinde de olsa kurmay baarmtr. O zaman slamiyetin rol ne olacaktr? Tarih iin bir yenilik mi, bir tekrar mdr? Hangi boluu dolduracak ve hangi yeni uygarlk dalgasna yol aacaktr? Bu gc kendi yeniliki knda m, yoksa baz gelenekleri canlandrmasnda m bulacaktr? Sadece bir corafi boluu mu dolduracak, yoksa eski bir uygarl dntrecek gc m temsil edecektir? Buna benzer hayati sorularn cevaplanmas, slamiyeti tanmlamak asndan nemlidir. slamiyetin tarihteki ykseliini feodal uygarlk ann radikal devrimci eilimine balamak daha gereki grnmektedir. Hristiyanlk eer feodalizmin evrimci, reformcu izgisi ise, slamiyet radikal devrimci izgisidir. deolojik olarak ayn kkenden kaynaklandklar yeterince gsterilmitir. ncil ve Kuran bu kaynaklanmann en nemli kantlardr. Eski Ahit olmadan ncil ve Kuran dnmek olanakszdr. Ama Smer ve Msr mitolojisi olmadan Tevrat ve tm Eski Ahiti tasarlamak da olanakszdr. imdiye kadarki uygarlk deerlendirmemizin, bu gereklii yeterince aklad kansndaym. Fakat slamiyeti Mukaddes Kitapn (Eski ve Yeni Ahit) basit bir aktarma veya yorumlanmas olarak dnmek de byk yanllk olur. Etkilendii kadar, kendi a zgnln, dnm ifadesini oluturduu da byk bir aklkla belirtilmesi gereken temel bir husustur. Hz. Muhammedin alara yarar bir devrimci kiilik sergiledii tartmaszdr. lk nemli peygamberle brahim, Musa ve sayla karlatrldnda, mantk ve iradesini daha gl ortaya koyan, rgtleyen ve eyleme geiren somut bir kiilik olduu da kesindir. izgisini oluturup baarl rgt ve eylem abalaryla daha salnda Arabistan yarmadasnda en hakim g konumuna ulamay baarmtr. Bu yn ile tarihte ok az kiilikle, belki de skender ve Leninle mukayese edilebilir. Hz. Muhammedin, dinsel dogmatizmle deil de, bilimsel tarih ve toplum anlayyla yaklaldnda son derece retici bir ideolog, siyaset ve eylem
248

adam olduu arpc olarak grlecektir. Hz. Muhammedin kutsallk zrhyla rlm olarak baklmasna, deerlendirilmesine ihtiyac yoktur. Bilimle hakk verilecek, en nde gelen kiiliklerdendir. Sanldnn aksine, slamiyetin dogmatik geliimi kendisini yceltmemi, bilakis hak etmedii dini dogmalara boulmu bir kii hviyetinde gstermitir. Ortadounun yeniden dou (Renaissance) devriminde yaplmas gereken en temel ilerden birisi, Hz. Muhammedi tarihi ve gncel dogmatikler ve despotlarn elinden kurtarmaktr. Bu tarih, kiiliiyle en ters dogma ve uygulamalar onun adna gsterme tarihidir. Ehli beyt dedii yakn evresinin bana gelenler, daha vefat ettiinde bile cenazesinin gn yerde kalmas, ihanetin ilk gnden beri nasl bir eilim ve cretkarlk iinde olduunu iyi kantlamaktadr. Kerbe la vakas yalnz bir tarih trajedisi deil, slamiyetin barndaki ihanetin en erken patlamas ve gerek gcdr. Daha dou srecinde, kutsal tutulmas gereken deerlere byle saldran ihanetin, daha sonraki tarihi srelerde ne tr bir fanatizme ve vahete yol aacana bir rnek olarak da gstermek mmkndr. Sradan bir bilimsel uyan bile, slam gereini ve tarihesini yeniden ve btn ynleriyle didik didik zmlemeyi art klmaktadr. Bu betonlatrlm ve tm Ortadounun ve slam lkelerinin zihniyetini kaplam kirelenme ayklanmadan, ada bireyin olumas mmkn deildir. Gerek bir laiklik veya slam yenilikisi, bu gerek karsnda rolnn bilincinde olduunda ve gerekenleri yaptnda anlam kazanacaktr. Hz. Muhammed kiiliine anlaml bir sayg da, ancak bu gerei bir trl grmeyen, tersine habire zihni betonlatran ve basky ada Nemrut ve Firavunlar olarak katmerletiren despotlarn ve dogmatiklerin almasyla mmkn olabilecektir. Bu saygnn ve imdiye kadar bu dorultuda ok byk emek sahiplerine balln bir gerei olarak slamiyeti zmleme abalarna katklarmz sunmaya alacaz. 1- Aydnlatlmas ncelik tayan en temel kavram tevhid, yani Allahn birlii sorunudur. Daha tam ekliyle, Allahn varl ve birlii ile Hz. Muhammedin son elisi olmas, bu haliyle kavrama kilit bir nem atfetmektedir. Neye, kime kar varlk ve birlik, neden son eli? slam teologlar imdiye kadar hep dini snrlar iinde kalarak cevap aradlar. Yaplan bilimsel analizler ise, zellikle Smer mitolojisinden habersiz olduu ve Avrupa uygarlk merkezli bir
249

bencillii aamad iin, snrl izahlar getirmekten teye gidemediler. Ortadou aydnlanmas, bunu z yetenekleriyle salamak grevinden kanamaz. Tabular paralamadan da bu grev baaryla yerine getirilemez. Neolitiin kadn arlkl ve ok tanrl dinsel geliimi srecinde, Smer ve Msr uygarlyla nemli bir sramaya ve dnme urad, eldeki belgelerden izlenmektedir. Toplumun hem snflamas hem cinsiyet ayrmna dayal yaps, retimde byk bir verimlilikle kendini kantlaynca, rahiplerin oluturduu mitolojiye byk bir gven geliti. Rahip tapnaklarnn ayn zamanda retim merkezleri rolnde olmalar, bunda byk pay sahibidir. Semavi, ge dayal dinlerin k, bu srele birlikte dinsel inanlarda kkl bir aamaya yol aar. Gk dzenindeki istikrar ve deimezlik, temel inan olarak rnek alnr. Ortadou inanlarndaki banazln gelimesinde, bu gksel dzendeki istikrarn temel bir etkisi vardr. Deimezlik, ebedi, ezeli gibi kavramlar hep bu etkiyle balantldr. Bu deimezlik dncesinin insanln zihniyet yaps ve geliimi asndan en byk yarar ise, kalc yasa fikrine ak bir yapda olmasdr. Gkteki dzen yerde de aranmaya allr. Yeni dini inanlar hep bunu arayacak ve zihniyet dnyasna hakim klmaya alacaktr. ok tanrlk yaps korunmakla birlikte, saylar giderek azalmakta ve ilerinde yer, gk, su, hava, frtna gibi olgular temsil eden bazlar en byk tanrlar olarak sivrilmektedir. nsan biimli olmaya devam etmekle birlikte, snf ayrmasnn doal sonucu olarak, insanl efendi tanrlarla kul hizmetileri biiminde yeniden yaratmak ilevine soyunmaktadr. zellikle bilge ve kurnaz tanr Enki, efendi-kul yaratmnn byk ustasdr. Dier tanrlara bunun akl hocaln yapar. Kabul ettirir. Tanr Ninhursag (dalk blgenin tanras) ve son ald biim nannann rol en aza indirgenir. Sessiz bir uzlamayla yaratt erkek arlkl ve kullarn dlayan tanrlar kuruluyla (Pantheon), gk sisteminin bir versiyonu olarak yeryz dzeni kurulmu gibidir. Ademle Havvann cennetten atlmas ile edebi hizmetilie mahkumiyet, insanln kaderi olarak izilmektedir. Smer rahipleri, efendi-kle ayrmna dayal bu snfl toplum yapsn mitolojik ve dini kurallara balayarak, tm Ortadounun, hatta dnyann dinsel gelimesinin temelini ok gl bir biiminde atm bulunmaktadr. Dinler tarihinin bu gereklii kabul etmesi gerekmektedir. Bu kabul edilmedike, hibir dini yorumlama doru bir tarihi temele, dolay250

syla gereklie dayal olarak izah edilemeyecektir. Eksik kalacak ve birok yanl anlam tarmaktan kurtulamayacaktr. Semavi dinlerin temelinin Smer rahiplerinin tasarmlarna ok ey borlu olduklar inkar edilemez. Rahip tapnaklar, hem maddi retim alannda hem ideolojik yaratmlarnda bir ana rahmi grevini grmekte; burada yaratlan uygarlk insanlk evriminde ve tarihin balamasnda en temel rol oynamaktadr. Smer rahiplerinin tanr kavramna getirdikleri en nemli katk onu ge yceltme, doann temel kuvvetlerini ona ykleme; toplumda ise efendi-sahip sfatlar yceltilirken, insanlar onun kullar statsne tabi klma olmutur. Politik iktidarn ideolojik temelinin kurulduu ok aktr. Smer ilahiyatnda tanr, toplumun politikleme ihtiyacyla at ba gelitirilmekte, yceltilmektedir. Dier bir deyile maddi bir olgu olan politik iktidarn ideolojik yansmas veya karl, insanlar hizmetkar olarak yaratan tanrdr. Bylelikle tanr kavram politika olgusuyla zdelemektedir. Politikann ideolojik karl olmaktadr. deolojik karlk yaratmadan hibir politik dzenin yrme ans yoktur. Politikann yrmesi her zaman tanrlarn glgesi altnda mmkn olmutur. Politikann kendisi, ideolojisinin zihniyetlerdeki dogmasyla etle trnak gibi i iedir. Klasik politik g zlmeden laikliin asla gerekleememesi de bununla balantldr. Hz. brahim atalna balanan tevhid, birlik ilkesi, daha nce yorumland gibi corafyann yeknesakl ve kabilelerin birlik ihtiyacyla sk bir zdelik iinde gelimektedir. Arabistandaki kabile dzenlerinde totemik aamadan sonra tanr kavramnn, Smerlerin yceltilmi tanr kavramnn genel ifadesi olan El ile karlanmaya alld gzlenmektedir. Ama birok kabilenin kendi Eli vardr. Bu durum kargaaya yol at gibi, birlik ihtiyacnn giderek kendini dayatmasna yol amaktadr. Tevhid ilkesinin sosyolojik izahn bu birlik ihtiyacnda grmek en dorusudur. Neden herhangi bir zamanda deil de, yakn kabilelerin hem savunma hem saldr ihtiyacyla birlie en ok ihtiya duyulan bir dnemde El iin tevhid dnlmektedir? brahimin kendi yakn akraba kabileleri iinde bile iddetli bir birlie ihtiya olduu Eski Ahitten rahatlkla anlalmaktadr. evredeki ok sayda kabilelerin farkl Eli varolduka, birlik gereklemeyecektir. brahimin misyonunu gerekletirebilmesi iin, ok tanrl dnemden kalma kabile Ellerini tekletirmesi gerekmektedir. En azndan kendi kabileleri iin bunu salamas ve kendi251

ni de ona gre tek Elin en yakn, yani elisi olarak kurumlatrmas, ideolojik oluumdaki kilit edir. Bu ideolojik operasyonla hem Eli zelletiriyor, hem de kendisiyle yakn ba elilik iinde tutarak, beklenen sramay gerekletiriyor. Buna dinler tarihinde ikinci byk krlma veya dnm demek mmkndr. Yeni tanrsal kimlik hem tevhid sfatyla teklemekte, hem de insann tanr olamayaca ilkesiyle elilie gei yaptrmaktadr. Bunun politik ve toplumsal anlam, kabile aristokrasisinde eyhlik kurumuna ulamadr. eyh, Smerlerdeki gibi tanr-kral olamaz. nk kabile tam bir snflamaya ayrmamtr. eyhin kabileden olduu, gnlk yaamda i ie yaadklar toplumun geri kalanlaryla arasnda mesafenin henz tam almad bir sosyal gereklik egemendir. Tanrlatrlacak durumda deildir. Tanrlama ancak krallara ait bir zellik olarak dnem kltrnde yer etmitir. Bunun ideolojisi ve uygulamas, Msr ve Smer toplumunda ok nceden ve arpc olarak gerekletirilmitir. Zaten kendisi de bir eyh olan brahim, Tanr Nemruta isyan sembolize etmektedir. deolojik kkeni, insandan tanr olamayaca biimindedir. nsan tanrya kartlk temelinde ideolojisini, yeni tanrsal kimliini belirlemeye almaktadr. Sonuta bu ideolojik savam tevhidle, yani tanrnn birliiyle ve ona en yakn olann ancak elisi olabileceiyle, dinler tarihinin byk bir aamasn gerekletirmektedir. Klelie gre daha insancl ve yumuak bir dnm salanyor. Smer ve Msr mitolojik etkileriyle kabile totemciliinin arpmasndan, tez ve antitezinden yeni bir sentez olumaktadr. Tevhid gereklii budur. Sosyolojik olarak birlemek zorunda olan akraba kabilelerin kavimsel birliine denk gelmektedir. Politik olarak ise eyhin otoritesinin snrlln ifade etmektedir. Tevhid, Allah ve eyhin ynetiminde birleen kabilelerin byk, heyecanl ideolojik kimliidir. Allah artk kavmin soyad gibidir. Bir g kaynadr. Ya Allah demek, mdadma ye ti, g ver anlamndadr. Bir nevi birlik iin yaam slogandr. alar dolduran Ya Allah sesleri, birleelim-glenelim-kazanalm formlnn sihirli, mucizevi anahtardr. Tarih iindeki geliimine baktmzda, Allah tapmyla birlie ve gce ulalmak istendii ok ak grlmektedir. yle sevgili kulun cennete gitmesi gibi kavramlar, iin fantezi, edebi ksmdr. z, iddetle ihtiya duyulan sosyal ve politik birlikle gl ynetim ihtiyacdr. deolojilerin daha ok gelimemi, dnemin zihniyetine daha
252

inandrc olmak iin bavurduu edebiyat ksmyla, esasta temel bir toplumsal ve politik ihtiyac karlayan z arasndaki ayrm iyi grmek gerekir. Aksi halde tarihte iine amal olarak ska ve younca dlen dogmatizmden kurtulunamaz. Her ideolojik rtnn altnda, dile getirdii temel bir toplumsal ve politik gereklik yatmaktadr. Bunun da altnda, son tahlilde temel ekonomik farkllklar ve karlar yer almaktadr. zmlemeyi bu erevede btnsel klmadan, yalnz bir alanda snrlamak, toplumbilim almalarnda bilinli veya kendiliinden en temel yntem hatasna dmeye yol amaktadr. Hz. brahimin atas olarak kabul edildii bu byk ideolojik dnm, Musa ve sa dnemlerinde daha da gelitirilecektir. znde birbirlerine yakndrlar. Zaten tek tanrl dini gelenek denilmesi de bu anlamdadr. Kald ki, saya kadar yaklak bin yllk bir sre iinde, kutsal kitaplara gre 124 bin peygamber yaamtr. Bununla, her topluluktaki duyarl, vicdanl aydn kiilerin peygamber olarak deer grdkleri anlalmaktadr. Temel grevleri gemii ve bal olunan gelenei canl tutmak ve bu geleneklerde ngrlen, vaat edilen lke, hayal edilen cennet veya kurtulu gnnn umudunu diri tutmaktr. Kimi dnem Musa, Davut, Sleyman, Yerem ya, Ezra, Yahya, sa gibi ok nem kazananlar ortaya kt gibi, ounlukla bir eitmen gibi olanlar da ayn zincirin halkalar durumundadr. Peygamberlik eskinin ata klt gibi, daha bir incelik ve tanrsallk kazanm toplumun kutsal geleneidir. Her zaman temsilcileri vardr, peygambersiz dnem yoktur. brahimden beri, ar bunalm dneminde en gl peygambersel klara ihtiya duyulmaktadr. kinci derecede kutsal kitaplar tayanlara ise Musevilikte kahin denilirken, sevilikte Patriyark , Mslmanlkta ey hlislam denilecektir. Bunlar daha ok kitab ve snneti olan peygamberlerin yorumlayclar ve yazarlardr. te tam bu koullarda Hz. Muhammedin slam a volkan gibi patlayacaktr. slamiyetin hzl geliimini ve yayln salt kl gcyle izah etmek gereki olmamaktadr. Koullar olgunlamadan hibir zor, ne kadar iddetle uygulansa da, toplumsal gelimelere yol aamayaca gibi, tahripkar sonular dourmaktan teye gidemez. slamn iddeti, oktan gl ve dereciklerin nn tutan kum ynlar gibi, zlm bentleri datmaktan teye baka bir anlama gelmez. Zaten zlm bu tutucu bentler birka darbeyle tmyle y253

klmakta ve feodal uygarln gl nehirsel akna her gl ve derecikten kollar katlarak, ak nnde durulamaz bir sel haline gelmektedir. Bu byk devrimsel hamleyle insanlk, en temel merkezlerinde, yeni bir ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasal deiimle, uygarlk tarihinin yeni biimi ve gc haline gelecektir. Bu tarihi gelimeyi byle tanmlarken, phesiz onun temel kiilii olarak Hz. Muhammedin zelliklerini ve katksn daha yakndan grmek byk nem tamaktadr. Belirtildii zere doup byd koullar, an temel gc olan Bizans, Sasani ve Habeistan mparatorluklarnn kesime noktasndaki Arabistann i blgeleri olan Mekke, Medine ve Taif geninin koullardr. Bu ehirler imparatorluk arasnda byk gelime gsteren ticarete dayal olarak kurulmulardr. l bedevisi kabile dzenine gre parlak ve zengin bir gelime, kentleme anlamna gelmektedir. Kentleme, Arapada Medineleme, uygarlama demektir. Zaten bir ehrin ad Medinedir. lk defa Semitik saf Arap kabileleri ticaret yoluyla gelitirdikleri bu kentler etrafnda bir uygarlama imkanna kavuur gibidir. Ortadounun ideolojik kimliinde Hz. brahimle balatlan brani gelenek, Smer ve Msr uygarlnn birikimine dayanmakla birlikte, onlar aan, dntren ve geni l kabilelerinin uygarlama srecine eken tarihi bir aamay tekil etmektedir. O, uygarln ikinci byk dalgasnn ideolojik bayradr. Byk toplumsal hareketliliin gelien zihniyeti ve ruhsal olarak yeniden ekillenmesidir. Bir yandan ilkel kabile gericilemesini temsil eden totemik putlar krlrken, dier yandan insan biimli, ok tanrl, en bykleri kendini tanr-kral olarak sunan Smer ve Msr, Nemrut ve Firavun dzenlerine de ba kaldrlmaktadr. Elin Allahlamas, bu tarihi evrimin en temel ideolojik silahdr. Allah birdir, peygamber elisidir szyle kitleselleen mminler, en byk propaganda gcdr. Hz. Muhammed dnemine gelindiinde, ekonomik ve sosyal koullarn gelimesi karsnda politik yaplanmalar durgunlarken, resmi ideolojiler gericileip saldrganlamaktadr. Ekonomik ve sosyal kurumlamalarda klelik hzla alrken, hakim devlet biimleri tutuculukta byk bir srar yaamaktadrlar. Smer ve Msr monarklarnn bile gerisine dmlerdir. Doan yeni ekonomik ve toplumsal ilikileri karlamaktan uzaktrlar. Politik yap, yeni tip retim ve sosyal g ilikileri nnde en temel engel konumundadr. zel254

likle Bizans ve Sasani mparatorluklar, an oktan doldurmu, ilevini yitirmi, klelik kalnts devlet aygtlar olarak, uygarln yeni hamlesi nnde almas gereken bentler durumundadr. nsanln ykselen yeni yaam tutkular, hayalleri bu bentlere arpp durmaktadr. Bizansta Hristiyanlk yoluyla yaanan evrim, giderek bask ve karanla yol aan byk bir tutuculua dnmektedir. sann eski saf haliyle ezilenlerin kurtulu umudu olan Hristiyanln kendisi, bir vicdan ve ahlak dini olmaktan kp, iktidar oyunlarnn bir arac haline getirilmitir. Hz Muhammedin ycelme dneminde resmi Hristiyanlk, iktidar sahiplerinin yaylma ve bask arac olarak, zyle ters bir biime dntrlmtr. Kitlelerin umudu olmaktan karlm, bir uyutma arac olarak kullanlmaktadr. Gelenekteki Mesih (Kurtarc) inanc, yeni Mesihini, yani peygamberini, Kutsal Ahitte de getii gibi yeniden arar duruma dmtr. Yeni peygamberin ne zaman ve nerede ortaya kacana dair iaretler artmtr. Her gn yeni iaretler gsterilmekte ve tartlmaktadr. Pers-Sasani mparatorluunda Maninin ykselii, daha balangta (M.S 275) oktan Zerdtl tutucu klan rahip Kartirler tarafndan katliamlarla durdurulmu, tm yeniliklere kar imparatorluk nefessiz braklmtr. Zerdtiliin tutucu bir aygt olmaktan te rol kalmamtr. Daha da telerde in ve Hint uygarlklar iten byk boumalar yaamakta, feodalleme sancl gelimektedir. nsanlk, tpk Asur mparatorluunun son dnemlerinde olduu gibi kurtuluu, ok yaygnlaan mistik, gizli tarikat birliklerinde aramaktadr. Yar dini, yar felsefi bu mistik kanallar, insanln zgrle ak yegane yollar olarak kalmakta, ama bir trl ana kurtulu akm haline gelememektedir. Kk gl ve dereciklerden bir ana nehre yol alamamaktadr. Bu kentlerin bir avantaj, imparatorlua gre bir evre konumunu tekil etmeleridir. Hibir imparatorluk buralar bir trl snrlarna tam olarak dahil edememektedir. l, adeta doal bir savunma denizi roln oynamaktadr. Demire, kl gcne ve ata kavuan Arap kabilelerine hibir dzenli ordu gc dayanamamaktadr. Burada kl ve at, stratejik bir rol oynamaktadr. Devenin bir l gemisi olarak ticarette oynad byk rol ve yeni kavuulan Arap atlar ve kllar ln doal savunma gcyle birleince, aslnda stratejik tarihi aamann en temel koullar olgunlam bulunmak255

tadr. Her imparatorluk da Mekkeye kadar trl seferler dzenlemekle birlikte, ar kayplarla geriye ekilmekten kurtulamamaktadr. Dzenli ordunun bu koullar altnda yapaca fazla bir ey yoktur. Ayette geer; Ebabil kularnn Habe ordusunu att talarla perian etme yks, aslnda kabile glerinin at ve klla savamalarnn dinsel anlatmdr. imparatorluk arasnda ticaret olaanst bir zenginlemeye yol aarken, at ve kl da l koullarna gre bir gerilla sava tarz olarak yeni domakta ve olaanst baarma imkanlarn beraberinde getirmektedir. Bu l gerillasna, halen Byk Sahra da, Fas , Cezayir ve Sudan daki rejimlere kar uygulananlar da dahil olmak zere, tarihin her dneminde dayanmak ok zor olmaktadr. Tarihte bu l gerillasnn bir benzeri de Moolistan ve Trkme nistan llerinden kaynaklanacak ve tarihin en gl yaylma hamlelerine yol aacaktr. Aryenlerin Zagros-Toros da sistemlerine ve Germenlerle Slavlarn kuzeyin orman ve steplerine dayal olarak uygarlk merkezlerine kar savunma ve saldr yntemleri de, benzer koullara ve ayn manta dayanacaktr. Arabistan yarmadasnda daha nceleri M. 3000lerden beri Nil ve Dicle-Frat vadilerinde gelien uygarlk merkezleri arasnda da benzer koullarn olutuu bilinmektedir. Kuzeyin ok retken neolitik kyleriyle, Nil, Frat ve Diclenin ehir merkezleri arasnda erkenden ortaya kan ticaret koullar Semitik kabileleri dntrm, bir saldr ve savunma gc haline getirmitir. Sk sk talan yapmakta, g getirdiklerinde kalc yerleimlere gemekte, g getirmediklerinde de ln derinliklerine kap kendilerini savunmaktadrlar. brahimin atal bu gelenei en st dzeye karm, ahsiyet kazandrm, giderek bir z uygarlk gc haline getirmitir. Henz kl ve at gcne sahip olmadklar dnemde, bu etki ancak devenin gcyle ilevsel olmutur. M. 1000lerden itibaren demirden silahn devreye girmesiyle etkinlik artacak, ilk brani krall kurulacaktr. Msrla Babilin ve daha sonra Asur, Pers ve Romann bu yeni uygarlk merkezlerine saldrmalar, bazen ok acmasz ezmeleri ve yerinden skmeleri nedensiz deildir. nk bu merkezleri en ok zorlayan, bu l kaynakl kabilelerin saldrlar ve alternatif oluturma yetenekleridir. Nitekim bu kabile gelenekleri Smer, Msr ve hatta en son sa yoluyla, grkemli Romann da zln ve sonunu getirmekte en temel rol oynamlardr. Hz. Muhammed dnemi,
256

bu gelenein yeni koullar altnda bir volkan gibi patlayan ve halen etkileri sren yeni bir uygarl, feodalizmin grkemli ykseliini hazrlayan doruk srecini oluturmaktadr. 2- Hz. Muhammedin kiilii, zce dile getirilen dnem koullarnn etkisi altnda olduka elikili bir geliim gstermektedir. byk imparatorluun yaylan kltrleri, Arap kabile kltrlerinin ok ilerisindedir. Aralarnda kyaslanmaz uurumlar bulunmaktadr. Kabedeki Pantheonda (tanrlar topluluu) biriken kabile totemleri canszdrlar ve hibir g ilham edecek zellikleri kalmamtr. Her ne kadar Lat, Menat , Uzza gibi bazlar en bykleri olarak sayg grmekte ve belli bal gl kabileleri temsil etmekteyseler de, bunlar yeni bir uygarla ilham vermekten uzaktrlar; tersine giderek onlar yznden yeni fikirler ve mistik tarikatlar yasaklanmaktadr. styapda kabile tutuculuunu esas alan zihniyet ve kurumlar egemendir. Herkes ancak kabilesiyle vnmektedir. Kadnlar hor grlmekte, kz ocuklar lme terk edilmektedir. Mekke-am aras ticaret yolculuklar, Hz. Muhammedin fikri olgunlamasnda temel bir neme sahiptir. Hristiyan Nestori rahiplerini ok dinledii, onlarla tartt bilinmektedir. Hatice nin kendisine gveni, sevgisi ve evlilii, kadnlar hakknda olumlu dncelere ulamasnda belirleyici neme sahiptir. Hatice olmadan Muhammedin peygamberlemesi mmkn grnmemektedir. Bu ynyle Hatice, st rtl de olsa Meryemin ok stnde bir etkiye sahip ve tanra kadn kltrn temsil etmek durumundadr. slam tarihinin Haticenin roln laykyla vermemesi, erkek egemen toplumsal yapnn hakimiyetinden trdr. Muhammedi Mekke toplumunda ilk destekleyenin Hatice olduu aktr. Yaa da Muhammedden byk ve ticaret kervanna sahip olacak kadar zengin ve gldr. Bu durumun kadn hor gren ve kz ocuklarn diri diri lme terk edecek kadar erkek egemenlikli Mekke toplumunda Haticenin ciddi bir eliki tekil edecei aktr. Kendi bana bu azgn toplumla ba edemeyeceine gre, Muhammedle ilikileri ve evlilii ok anlaml olmaktadr. Sevginin de tesinde, Mekke resmi toplumuna kar bir ideolojik ve politik ekirdein ilk nvesi gibidir. lnceye kadar Muhammedin baka kadnla evlenmemesi, saygnn tesinde Haticenin maddi ve manevi gcyle balantldr. Muhammedin peygamberliini ilk onaylayan olmas, oluumdaki payn aka ortaya koymaktadr.
257

Hz. Muhammede daha sonra ilk inanacak olanlar, amcasnn olu ve ocuk yataki Hz. Ali ile klesi durumundaki Zeyddir. Bu tablo, grubun devrimci niteliini aka gstermektedir. Alinin ahsnda kabile balarn devrimci tarzda paralarken, Zeydin ahsnda da klelii balamakta ve devrimle ortadan kaldrmaktadr. Aslnda bu ilk lde devrim, ilkel de olsa gerekletirilmektedir. Hatice ilikisi ile kadn devrimi, Aliyle kabile devrimi ve Zeyd ile klelie kar devrim yaplmaktadr. Ortak bir komn yaam oluturduklar iin de, yaamlarna devrimci bir tarz hakim olmaktadr. Grubun bu temelde bymesi, ideolojik manifestoyu kanlmaz klacaktr. Muhammedin peygamber olmadan nce uzun sre Hira dana ekilmesi, ideolojik younlama srecidir. Tm peygamberlik gereklemelerinde buna benzer sreler yaanmaktadr. Musann Sina da larnda bu sreci yaad, Ahdi-Atik de uzun uzun anlatlmaktadr. Hz. Muhammede 40 yalarnda peygamberliin inmesi, aslnda yeni devrimci younlamann ilan ve ak mcadele srecine geii temsil etmektedir. Bir nevi merulama ve Mekkede egemen olmann ak bildirimidir. deolojik younlamadan politiklemeye adm atmaktadr. Bu dnem vahiyleri daha ok inan ve ahlaki temellerle ilgilidir. Devrimin bir nevi teorisi yaplmakta, ilkeleri belirlenmektedir. Tehlikenin giderek bymesi, Mekkenin resmi toplumunu harekete geirdiinde, ldrlme an meselesidir. Ticaretle daha ok zenginleen Taifi kabul etmeyerek, Muhammed Medineyi tek seenek olarak grp, 52 yanda, M.S 622de hicret eder. Tarih, Hz. sann armha gerilmemesi halinde, Hristiyanln basit bir mistik topluluk olmaktan teye gidemeyeceini belirtmektedir. Hz. Muhammedin Medine hicreti iin de ayn ey sylenebilir. Hicrete zorlanma olmasayd, iddetli bir taassup gsterilmeseydi, bir gnostik topluluk olarak kalabilirdi. Ama koullar ve etki-tepki yasas bir harekete geti mi, en basit gruplarn bile en byk tarihsel hamlelere yol at oka bilinen gereklerdendir. Medine dnemi, askerileme ve politikleme dnemidir. Ayetler daha ok yeni politik sistemin nasl oluturulacayla ilgilidir. Medinede yeni bir toplumsal anlama ve kent devleti olumaktadr. Ama dnem Smer ve Msr uygarlnn dou sreci deildir. Gelikin bir ticaret ve yan balarnda eitli imparatorluk merkezleri vardr. Hzla devletleme ve dier devletlerin aleyhine byme kanlmazdr. Bu bir varlk ve yokluk meselesidir. l kabilelerinin evredeki uygarlk
258

merkezlerine itahlanmalar ve grece yoksul durumlar, Hz. Muhammedin ideolojik kn ve Medine ittifakn olaanst ekici klmakta; bir kez daha tarihin yr ya kulum, nn aktr hkmnn geerlilik kazanmasna yol amaktadr. Hz. Muhammedin vefatna doru, devlet sistemi de oluturulmu durumdadr. Bu kadar ksa bir srede tarihi o kadar etkileyen ve halen bu etkisini srdren oluumun ideolojik, politik, askeri ve toplumsal zelliklerini yakndan grmek byk nem tamaktadr. a- deolojik kimlik dzeyinde gerekletirilen, Smer mitolojisinin nc byk versiyonu, dnm geirmi biimidir Kaynan S. mer mitolojisi olduu, son tablet zmlemelerinden olduka aydnlatlm bulunmaktadr. Babilde birinci, branilerde ikinci, gelenein son ocuklar Araplarn elinde nc dnmle en yetkin biime kavuturulmaktadr. Kaynak ve birinci, ikinci dnmlere ilikin yeterince aklamalarda bulunduk. nc dnmn iyice anlalabilmesi iin, bu kaynak ve dnmlerin ska gz nnde bulundurulmas gerekmektedir. Burada amacmz ne Kurann nemini kmsemek, ne de zihin ve moral deerler zerinde tam bir karabasan gibi kertilen dogmatiklemeyi sradan bir dini gelimeymi gibi gstermektir. Tersine Kurana doru sosyolojik yaklam gstermek ve slam dogmatizminin hangi lanetli karlara byk maske yapldn akla kavuturmak, temel bilimsel grevimiz olmaktadr. Ortadou ve slam aydnlanmas, ancak bu grevini hakkyla baardnda gerekleebilir. Hi unutmamak gerekir ki, yaanlan bir karanlk aydnlatlmadan, ne mevcut uygarlk gleri doru tannabilir, ne de uygarlamada baaryla oynanabilecek bir roln gerekleri yerine getirilebilir. slamiyetle ilgili ideolojik tartmada, Allahn varlna ve bir liine inanyor musun? biiminde bir soruyla giri yapmak, en oportnist (saptrmac) bir yaklam olup, tm klasik ve ortaa sofistlerinin yntemlerini kullanmak demektir. Maalesef yzyllardr gerek ilahiyat, gerek felsefe, bu sofist yntemle bo bir tartmaya srklenmi, bu yolla muazzam llerde entelektel g boa harcanm, nice can alnm, insanlar ikenceden geirilmi, zindana atlm, sonuta incir ekirdeini dolduracak bir sonuca da ulalamamtr. Halbuki Sokrates daha ilk sofistlerle olan diyaloglarnda, tartmann bu tehlikeli biimini sezmi ve tm mrn bu tehlikeyi nlemeye harcamtr. Hep unu demitir: zn bil! nemli olan
259

bo tartma deil, iin zne ilikin olan bilebilmektir. Marangoz var mdr, yok mudur? Veya iyi midir, kt mdr? tartmasn yapmak yerine, ona gre En mkemmel (erdemli) marangozluk nasl yaplr? sorusuna yant bulabilmek nemlidir. Birinci tarz sofistlerin oportnist tarz iken, ikinci tarz gerek filozoflarn, bilge ve bilginlerin yolu ve yntemidir. O halde slamn temel k olan Allahn varl ve birlii ile ne kastedilmektedir? Hangi tarihsel ve toplumsal gelimenin rn olarak karmza kmaktadr? Pratik amac ne olmaktadr? Aydnlatlmas gereken en temel sorular bunlardr. Allah kavramnn geliimini bir kez daha gstermeden nce, ilahiyat ve felsefenin ok iledii evrenin ilk nedeni, kurucusu, sa hibi gibi tanmlamalar fazla anlaml bulmadm belirtmeliyim. Bunlar sofizme yakn tanmlamalardr. ster Allahn var ve tek olup olmamasna, ister ilk neden, kurucu, sahip olup olmamasna ilikin dnce ve tartmalarn neresinde olduumuzu da anlaml bulmamaktaym. Bu hususlar peinen unun iin belirtiyorum: zellikle, tarihte olduu gibi gncel gericilik de pratik politik karlar gerei dini aydnlanmaya kar kullanarak, bu kurnaz sofist yntemlerle sonu almaya almaktadr. Trkiyede ve birok slam lkesinde halen gericiliin bu yntemleri en ok kullanarak nemli karlar salad grlmektedir. Muazzam bir istismar ve smr gerekletirilmektedir. Belki ileride bu deerlendirmelerimi de istismar edebileceklere peinen belirtmeliyim ki, srekli toplumla birlikte gelien Allah kavram, bilgi toplumunda da varln srdrecektir, srdrmelidir. Ama o artk ancak evrenin ve toplumun teklemi yasasnn bir ismidir. Bu yasay ne kadar iyi tanrsak, ismini de, Allahn da o kadar doru ve anlaml tanm olacaz. Bunun dndaki tm tanmlama ve tartmalar sofistedir. Esasta gericilii ve karanl rtbas etmek ve smr dzeni, korku ve haksz karlar dnyasn savunmak anlamna gelmektedir. Bu yaklamn nda Allah kavramn ilahiyat ve felsefe ekolleriyle deil, toplumbilimin yntemleriyle zmeye alacaz. Toplumla vcut bulan bir dini kimlik olarak hangi toplumsal gereksinimin karl olarak ortaya ktn, gelitiini ve dntn tanmlamaya alacaz. Hz. Muhammedin yaamna ilikin tm belirtiler, en ok Allah kavram zerinde younlatn gstermektedir. Kendini en ok u260

ratran sorun, Allahn varlk ve birlik kimliinin aklanmasdr. Bunun yapay bir sorun olmad, ok byk ve youn abayla yant aramasndan bellidir. Kilit bir kavram olarak ierii yeniden tanmlanmaya allmaktadr. Doksan dokuz sfatla yklenmesi, nitelikte bir sramann gerekletirilmeye alldn gstermektedir. Adeta Allah kavramna srekli yeni biimler altnda ve ok youn olarak enerji ierilmektedir. Bu almay daha iyi anlamak iin, liberalizm ve sosyalizm kavramlarna ierilen deerlerle mukayese etmek hayli retici olacaktr. Toplumsal dnmlerde ideolojik kimlik gelitirilirken, kilit kavramlar hep byle amalanan deerlerle zenginletirilmekte, glendirilmektedir. Arabistan yarmadasndaki kabilelerin genel tanrsal g olarak Eli M. 3000 yllarndan beri bir ideolojik kimlik olarak benimsemeye abaladklar bilinmektedir. Kavram, kabilelerin i yapsndaki deiimlerle, dta dier topluluklarla, zellikle de ykselen Smer ve Msr uygarlklaryla girilen ilikilerden domakta ve gelimektedir. Totem, bu srete geri kabile dneminin yar tanrsal varl olarak yetmezlie ve yeni deiimlere yant veremez duruma dnce, daha soyut ve gkte seyreden tanr olarak El, zihne yerlemektedir. phesiz bunda Smer ve Msr rahiplerinin gk dzeni ve ona dayal en yce ve deimez tanrlar kavram belirleyici rol oynamaktadr. Kabilelerin soyut ve monolitik yaps, corafyann yeknesakl ve uygarlk merkezleriyle olan iliki ve atma dzeni, Eli tek ve birletiren kavram olarak gelimeye zorlamaktadr. brahim geleneinin en temel zelliinin bu olduu, kapsaml olarak aklanmaya alld. Musann kavrama yapt ykleme bir adm daha ileri gtrlmtr. Adeta Eli milliletirmitir. srael kavram olarak brani kabilelerin tanryla, El ile yaplan grei anlamna gelmektedir. ok zel bir yaknlk kurulmak istendiine, srael kelimesi tek bana en nemli bir kanttr. Daha sonra rahip Samuel ve onun desteiyle kral haline gelen Davut ve olu Sleymanla ilk politik g merkezilemesi haline gelerek resmileecektir. Elin ad artk resmi tanr olarak branice Elohime dnecektir. Elohimin, younlaan, politikleen ve kralla dnen brani kavminin, sraelin toplumsal varlnn yeni ifadesi, ad olduu ok aktr. Dnen toplumun zihinsel soyut ifadesi, kavramlatrlm ideolojik kimliidir. Kavram261

lardan g karma, glenmeden de yeni kavramlara ulamann tarihsel ve arpc bir yaratm rneiyle kar karyayz. Bu srael ilahnn gnmze kadar hangi savalara, icatlara, yeniliklere, dncelere yol at gz nne getirilirse, ne mthi bir tasarm olduu daha iyi anlalacaktr. sayla gelien Hristiyanlk gelenei, znde resmi brani geleneinden, yoksul kesimler adna bir kopuun ifadesi olarak ortaya kar. Toplumsal farkllamann, gelenein ezilenler adna yorumuyla yeni dnemin umudu, kurtulu iradesi, inanc ve ahlak tarz olarak ekillenmesi ve yeni ideolojik kimlik (Ahdi-Cedit) olarak varlk kazanmasdr. Elohim, sann konutuu sylenen Asuriceden, dnem dili olan Aramiceye geerek, Rabb olarak ad deitirmektedir. Elohim, Rabb olmutur. Szlk anlam Efendidir. Smer ve ardllarnda tanr kavram ounlukla Efendi anlamndadr. Ykselen snf temsil ettii aktr. Hizmeti duruma drlm insanlara da kul denildii, bununla da ezilen ve smrlen snflarn kastedildii ok aktr. sann Allah kavramna, ezilenler adna bata rahmet, kurtulu, ltuf, inayet, kardelik, bar, adalet, sevgi gibi ahlaki yan ar basan zellikler ykledii ok iyi bilinmektedir. Ezilen topluluklarn yeni ideolojik kimlii olarak Rabb, bu kavramlarla glendirilmekte ve yeni tarihi hamlenin g kaynana, enerji deposuna dntrlmektedir. Rabbn ocuklar olarak, bata olu sa olmak zere, Hristiyanlar yeni kutsanm bir topluluktur. Rabblar onlar en zor koullarda koruyacak, yardmn esirgemeyecektir. Bundan sonra tm dualar ona yaplacaktr. O da umutlar gerekleinceye kadar hep onlarla olacaktr. Toplumlarn soyut kavramlar gelitirmesine, bununla glenme, gelime ve dnmenin salanmasna arpc bir tarihsel rnekle bir kez daha rastlyoruz. deolojinin gcnn ekonomik ve sosyal gelimeden kopuk olamayacan, bir dieri olmakszn gelimenin imkanszln, bazen ideolojinin tayin edici nc rol oynadn kantlayan, a belirleyen rneklerden biridir bu. Daha sonra Hristiyanlk adna Paul un katklarndan Protestanlarn yeniliklerine kadar, feodal an oluumundaki rolnden, kapitalizmin douu ve geliimi zerindeki etki ve tepkisine kadar, nasl muazzam gelimelerin, deiim ve dnmlerin yaand, tarihte adm adm izlenebilmektedir. unu nemle vurgulamak istiyorum: Kavramlara yklenen umutlar, inanlar ve dncelere doru bal kalnr, gereklerine uygun yaanr ve ngrdkleri eylemselletirilirse, eer a ve gndemle
262

elimiyorsa, tersine ilerletilmesine ynelikse, muazzam gelimelere gtrmekte; tersi konumda ise gericilie, durgunlua ve ke hizmet etmektedir. Byk kavramlarn dili, znde olduu gibi zmlenmesi, bu gelimeler nedeniyle hep nem tamtr. Byk ideologlarn, inan sahiplerinin eksilmeyen rol ve nemleri de bu gereklikten kaynaklanmaktadr. Hz. Muhammedin Rabbine (karklk olmamas iin: Rabb daha ok Asuri-Sryani kkenli bir kavram iken, Allah brani kkenli bir kavram olup ayn anlama gelmektedir) ykledii anlamlar daha da byk nem tamaktadr. Aslnda brani ve Sryani gelenein ykledii kavramlar nemli oranda benimsemitir. Bu kavramlarn arkasnda Smer, Msr ve biraz da Aryen varlklarn yattn hi unutmayalm. Fakat daha nemli olan, M.S 5. yzyldan itibaren younlaan feodal ekonomi ve toplum ilikilerinin yol at zihinsel ve ruhsal deiime cevap olabilmek iin, kendini en ideal biimde hazrlamas ve younlatrmasdr. Hz. Muhammedin kendisi yeni ykselecek an en gelimi zihni ve ruhu olarak, olaanst bir younlamay ifade etmektedir. Azndan her ayet ktnda titremesi, terlemesi, aslnda ne kadar byk bir abayla younlatn gstermektedir. Hz. Muhammed bu durumlarda batan ayaa bir kavram younlamas, yeni ideolojik kimlik olarak ekil kazanmas ve somutlaan sosyal varlk olarak ahlaki davran btnl demektir. En byk devrimi, yeni kavramlar zihin, ruh ve irade yapsna ykleyerek kendinde gerekletirmektir. Ayet ve snnetin birinci ve ikinci dereceden nem srasna gre aklanmas, yeni insan ve toplumun yaratlmas olarak deerlendirilmelidir. Btn peygamberler en temel kavram olarak Allahla ilgili, ona yklem yaparak ve karlnda g olarak eylemlerini yrtmlerdir. Toplumun en temel zellii olan ticaret, burada tam bir ilahi mantk kazanmakta, Ne kadar Allahna verirsen, yani ne kadar du an, ibadetini, kurbann sunarsan, karln o kadar tam alrsn formlne, dini kuralna dnmektedir. unu hi unutmamak gerekir: Tek tanrl dinlerin, genel olarak ve zelde brahimin atalna dayanan Allah biimleri, ticaret toplumuyla yakndan balantldr. Ticaret tarm toplumuna gre daha ileri toplumsal sreleri zorlamakta, kent toplumuna, dolaysyla devlete yol amaktadr. Devletin douuyla ilahlarn ykselii arasndaki ilikiyi doru kurduumuzda, neden zihni srelerin daha ileri bir aamasna denk dtn
263

de daha iyi anlarz. Bu gelenekle, zellikle brani topluluklar har neir olmulardr. Allahlarn ne kadar glendiriyorlarsa, o kadar g alyorlar, gleniyorlar. Mkemmel bir forml kurulmu veya bulunmutur. Allahn ne kadar glyse, sen de o kadar glsn. Allahn yok et, kendini de yok etmi olursun. Allahn art, kendini de artm olursun. Smer tanras nannann elinden kendi z deerlerini, neolitik toplumda yaratt ne kadar deer varsa hepsini alan snfl Smer toplumu ve onun akll, kurnaz erkek tanrs Enki, aslnda bylece toplumdaki kadn cinsinden varn younu almaktadr. Enkinin Uruktan Eriduya anl gidi ve baarl dnn ifade eden, tam tamna 104 kadar Me sini, yasasn geri alarak Uruka dnn dile getiren mitolojik destann en unutulmaz destanlardan biri olmas bouna ve tesadfi deildir. Bu, tanr ve tanralar arasnda, toplumda yaanann bir yansmas olarak cereyan eden iliki ve elikilerin nasl bir alverie ve atmaya yol atnn mitolojik, dinsel ve edebi anlatmdr. Smer edebiyatlarnn bu ahane iine ve baarlarna amamak ve hayran kalmamak elde deildir. Aslnda edebiyatn da z budur. Hz. Muhammed, slamiyetle birlikte Allah kavramna arlkl olarak devrimin politik ve askeri niteliini artran sfatlar eklemitir. Musann daha ok sosyal terbiye ve ynetimle ilgili sfatlarna, sa kurtarclk, ltuf, sevgi, adalet gibi ahlaki yan n plana kan sfatlar yklemitir. Kahhar, hakim, malik gibi sfatlar slamiyetle birlikte eklenen askeri ve politik zelliklerdir. Ezel, ebed, yaratlmamlk, ahdamarndan daha yaknlk, Grek felsefi dncesinin, zellikle Eflatun ve Aristo felsefesinin etkilerini yanstan teolojik kavramlardr. Felsefenin slamiyetin douu zerinde etkisi byktr. Hristiyanla gre felsefi etkinin daha douundaki yansmas, Grek klasiklerini erkenden elde eden Nestori rahiplerinin Hz. Muhammedle ilikilerine balanabilir. Maddi zemin olarak, dnem toplumunun karmak ekonomik ve sosyal iliki dzeyleriyle felsefi dncenin Ortadouda yaygnlamas, Kurann inan ve ahlak ilgilendiren ayetleri dnda ok sayda felsefi dnceyi barndran ayetleri iermesinde etkili olmutur. Ahd-i Atik ve Ahd-i Ceditin inan ve ahlak arlkl bir ierikte olmalarna karlk, Kurann felsefi ierikli dnsel yaps nemli bir boyut tamaktadr. Hz. Muhammedin kendini Allahn son elisi olarak ilan etmesi, zerinde daha nemle durulmay gerektiren bir husustur. Dinsel a264

dan en nemli, reform niteliinde bir yaklamdr. Peygamberlik a na kendi eliyle son vermektedir. Bu durum Marxn sosyalizmle devletli uygarlk ana son vermesine ok benzemektedir. Devlete gereksinim olmadan ynetim nasl ki olgunlam, rasyonel, anlamsz snf ve tabakalardan kurtulmu toplumlarn iliki dzeylerini gerektiriyorsa, peygambersiz toplumlarn da benzer bir olgunluk ve zgrlk dzeyine ulat varsaylmaktadr. Kendi zgr iradesiyle ynetim gcne kavuan toplumlarn, insanln peygamberlere ihtiyac olmayaca ngrlmektedir. Bu anlamyla slamiyetin kendisi din ana son vermektedir. Daha dorusu dinden felsefe ana geiin son evrensel dini biimi olmaktadr. Bir eyin varlna ar ballk her zaman kukuyu barnda tar. lszlk, doru olmamaya da iarettir. slamiyetin Allah inanc nemli lde felsefi dnceye dayannca, kendiliinden kukuculua da dlm olmaktadr. Hz. Muhammed bu nedenle Allahn varl ve birlii konusunda hibir peygamberde grlmeyen bir aba harcamaktadr. Sfatlarn saymaktan tutalm, yaam ve alma tarzna, ebedi ve ezeli olmasndan tutalm, her eyi yaratmasna kadar Allah zerinde durmakta ve tanmlamaya almaktadr. nsann unu soras geliyor: Bu kadar bilen, yaratan, hakim bir Allah, neden kendini kullarna ak bir izahla kabul ettirmiyor da, son peygamberi yoluyla zor bela kabul ettirmeye alyor? Aslnda bu sorunun arad yant, aklanmaya allan eyin esasta yeni snfl toplum ve uygarlk a olduudur. Zorluk, yeni toplum ve uygarln alaca biimlenmenin karmak yapsndan ileri gelmektedir. zellikle yeni politik ve hukuksal yap, zm bekleyen en temel problemlerdir. l kabile kltryle cevaplandrlmas son derece zor bu kurum karsnda Hz. Muhammedin zorlanaca, ok ter dkecei aktr. Kurulan sadece yeni bir toplum ve devlet deil, bir adr. Bu an en st dzeydeki sembolik ifadesi veya ideolojik kimlii, tanmlanan Allah kavramdr. Hz. Muhammed ok iyi bilmektedir ki, Allah kavramna ne kadar anlaml sfat yklerse, bu kavramla birlikte kural, yasa, emir gc oluturursa; yeni toplumu, dolaysyla yeni devlet ve a da o kadar kolay oluturup ynetebilecektir. Smer rahiplerinin kent toplumu ve devleti dourduklar aamada yaadklarna benzer bir durum sz konusudur. Yeniden rgtlenen toplumun verimlilii, gl ve tam inanc gerektiren bir ideolojik kimliin hem sonucu hem nedeni olmas, onlar tapnaklarda mitolo265

ji, din retmeye zorlamtr. Bunda ne kadar baarl olurlarsa, yeni toplumun da o denli gvenceye kavuacandan emindirler. Dolaysyla ideoloji retme ve yayma, retimle et ve trnak gibi balant iinde olup, ihmale gelmez. Tm toplumlarda, tarihte ve gnmzde temel bir toplumsal gereklik olarak ideolojik yapyla retim arasnda kopmaz bir iliki vardr. Hz. Muhammedin Allah kavramna ar yklenmesi, hem arka cephedeki tarih boyunca bununla neyin yaratldnn bilincinde, hem de daha ok gelecein toplum ve ann bundan ne kadar g alacann da farknda olduunu gsterir. Aslnda sosyolojik dn mektedir. Bunu ok nemle belirtiyorum. Ama felsefe de iin iine girdii iin, yeni topluma dinin yetmeyeceinin, rasyonel akln giderek ne kacann derinden bilincinde olduu iin, eliki iinde kalmaktadr. nk felsefenin olduu yerde din, dinin olduu yerde felsefe kolay barnamaz. atma kanlmazdr; bir taraf ar basacaktr. Grek ve Roma deneyiminde felsefenin ne kt bilinmektedir. Sasaniler de, Mani de felsefeyi ne karmak istiyordu. Ama sonuta tutucu din rahipleri etkili oldu. slamiyet bu tehlikeyi daha banda yaamaktadr. Din ve felsefenin i ielii, Hz. Muhammeddeki kukulu kiiliin en temel nedenidir. Hibir din kitabnda olmad kadar Allahn varl ve birliini kantlamaya almas; doacak toplumsal dzenin akla uygun yasalarla m, yoksa daha eski an geri toplumsal zihniyet yapsna, kolay etkili olan dini hkm ve yasalarna gre mi idare edilebilecei sorularn oka dnmesinden kaynaklanmaktadr. Allah kavramna bu kadar yklenme ve balanmann basit bir zihni tatmin olmad da, kendi yaad deneyimle gayet iyi aklanmaktadr. Daha ada bir rnei verirsek, durum daha iyi anlalacaktr. Nasl bir sosyalizm? Birka yzyldr tartlmasna ramen, en iyisi bulunup halen uygulanamamtr. Bu durum liberalizm tartmalar iin de byledir. unu da nemle belirtelim ki, Hz. Muhammed ideolojik yapy olutururken, son derece inanl ve yaptklarnn aklla dorulanacandan emindir. Sahte sofizm asla sz konusu deildir. Kendisinde dinin savunulabilecek btn deerlerini zmsemek kadar, aklla, felsefeyle izahtan kanlamayacak bir ada bulunduunun da farknda olarak, slami sistemi kurmaktadr. Hem dinsel hem felsefi i ielik ok zor bir sentezdir. Ama Hz. Muhammedin en temel bir
266

zellii de budur. Bununla birlikte sosyolojik bilginin, bir anlamda bilimin de derinde farknda olduu, sistemini kurarken dneme gre bilimsel davrand da ok dikkate deer bir zelliidir. Bylesine dini, felsefi ve bilimsel olan bir kiiliin, kendi ahsnda peygamberliin sonunu ilan etmesi anlalr olmaktadr. nsan aklnn kendisinden sonra felsefi ve bilimsel dnceye ulaacana inanmak, deha derecesinde bir kiilik gerektirmektedir. Ama ne kadar byk bir eliki ve acdr ki, kendi sisteminin bana en byk dinsel gericilik belas en erkenden gelip, gnmze kadar mmetinin akl ve ruhsal yapsna zamk gibi yapmtr. Marx bir dnem Fransada kendi zamannda yaplan marksizm tartmalarn grdnde yle der: Je nais pas marxist (Ben marksist deilim.) nanyorum ki, Hz. Muhammed bir kalkp, kendi mmetinin ala yaad elikiyi grse, ok daha kesin bir biimde Ben slam deilim diyecektir. slamn ideolojik kimliini zmleme konusunda daha kapsaml deerlendirmeler gelitirmek mmkndr. Mhim olan tanmlamann gereki yaplmasdr. Sadece tarihi doru kavramak asndan deil, daha ok gnmzde bir Ortadou aydnlanmas iin kanlmaz bir grev olmaktadr. Gnmzde Muhammed adna yaplanlar ona hakaret niteliindedir. Kendisi dnemin dini, felsefi ve bilimsel gelimesini ahsnda en st dzeyde younlatrp, en retken toplum ve devlet yapsna tarrken, yine daha yaamnda dnyay sarsan admlar atarken; kendini bile doru tanmlamaktan aciz slam kiiliini ve toplumlarn nasl Muhammedi olarak deerlendirebiliriz? ok ak ki, Hz. brahim, Musa, sa ve Muhammedin yaptklarna benzer bir put krma hareketini, gnmzn tm zihniyet ve ruh yaplarnda, giderek alt ve st toplumsal kurumlarnda gerekletirmek gerekmektedir. b- slamiyet, younlam ideolojik kimlii ile i ie ve balang cndan itibaren bir askeri-siyasi devrim olarak gelimektedir . deolojik yapsyla, adeta zincirinden boalm a bir aslan gibi etrafna saldrmaktadr. Adeta evre uygarlklarndan intikam alma hareketi gibi bir atlma gemektedir. slamn evreye saldrs, Avrupada barbarlk aamasndaki Gotlarla, Hunlarn Roma uygarlk merkezlerine saldrlarna benzemektedir. Bizans, Sasani ve Habeistan mparatorluklar, ar ve hantal yaplaryla en verimli ekonomik blgelerin denetimini elde tutarken, ln Arap kabilelerinin artan nfusla daha da zorlaan yaamlar arasndaki eliki temel rol oynamakta267

dr. Uygarlk merkezleri kendilerine cennet hayali gibi bir ekicilik sunmaktadr. Ta Smer ve Msrn ilk dnemlerinden beri sregelen ticaret ve saldrlaryla uygarlk nimetlerini iyi tanmaktadrlar. l onlara cehennem azabn ilham ederken, uygarlk yaam cennet kavramna esin kayna olmaktadr. slami ykseli onlara ilk defa cehennemden kurtulma ve cennete kavuma hayalinin gerekleebileceini inandrc klmaktadr. Yeni ruhun, hayalin yaratlmas, grlmemi bir inan ve bu uurda snrsz cesaret, fedakarlk ve eylemlilii beraberinde getirmektedir. yle bir hayal ki, ehit olurlarsa inanm olduklar ahiret dnyasndaki cennete hemen gidecekler, gazi olurlarsa bu sefer yeryz cennetine sahip olacaklardr. Hz. Muhammedin ustal burada yatmaktadr. Bu inan dzeyini yarattktan sonra, gerisi basit bir rgtlenme ve eylem planlamasdr. Teknik olarak at ve klcn en bol dneminde bulunmas ve l arazisinin gerilla tarz saldr ve savunma iin ideal bir konum arz etmesi, slami fetihlerin ardna kadar nn aacaktr. Fetih yasalar, ahiret ve dnya iin en kutsal ve maddi olarak da hibir eyi olmayana en geni imkanlar tand iin, askeri ordulamann gibi gelimesi, volkan gibi patlamas, adeta tarihin bir alnyazs gibi geliecektir. Tarihin en derli toplu bir devrim hareketiyle kar karya kalnd aktr. deolojik ve askeri yaplanma, dnyay fethetmeye tmyle hazrdr. Karlarndaki imparatorluklar devlet olarak kle-kul ilikilerine dayal olarak kurulup, en durgun dnemlerini yaamaktadrlar. Siyasi olarak oynayabilecekleri ilerici bir rolleri bulunmamaktadr. Uzun bir evrim srecinden sonra, etnik gruplardan kavimsel bir yapya doru gelien halklarn nnde birer engel konumuna oktan gelmilerdir. Klelii aan ekonomik ve sosyal koullar, yeni zihniyet ve ruhsal ekillenmelerle bu nlerinde bent tekil eden khnemi yaplardan kurtulmak istek ve umudundadrlar. Halklar dizginlemek artk eskisi kadar kolay deildir. sann ortaya kmasyla, beklenen Mesihin geldii biiminde karlk bulmas olay bir kez daha tekrarlanmaktadr. Sadece l kabileleri iin deil, tm imparatorluk halklar iin bir kurtulu esini yaratmak zor olmamaktadr. Biraz adalet ve gerici eler dnda kltrlerine sayg, halklarn slamiyeti benimsemesi iin yeterli olacaktr. merin adil kiilii, aslnda bu tarihi gereksinimden trdr. deolojik stnlk, geri ideolojik kimliklerin kolay terk edilmesine yol amakta, belki de fetih seferlerinin baarl gemesinde en temel rol oynamaktadr.
268

slamn bir kl dini olarak deerlendirilmesinde doru yanlar olmakla birlikte, arkasndaki ideolojik stnl hesaba katmadan tek bana klcn ie yaramayaca aktr. Kl ve at ok nceleri de vard. Ama bir adm bile ilerletmiyordu. Hristiyanlk balang yzyllarnda ne kadar bir inan, bar ve sosyal hareketlilik olarak gelimise, slamiyet de daha ok stten silahl sava ve siyasal bir hareket olarak gelimitir. deolojik, askeri ve siyasi yanlar i ie younlam ve ok hzl akan bir devrimci olgular zinciri olarak fethetmekte ve egemen olmaktadr. Hristiyanlk ise sosyal alanda gelimekle birlikte, srekli olarak ezilmekte ve egemenliklere mahkum yaamaktadr. slamn askeri seferleri, dzenli orduya kar gerilla sava niteliindedir. Baarszlk halinde geri ekilme ve hzla yeniden dzenlenerek tekrar saldrya geme zor olmamaktadr. Dzenli orduya her taraftan ve hzla saldrp ypratmak kolay olmaktadr. Tek bir arpmalk sava trlerine girmeyip, uzatmal bir stratejiyi uygulamaktadrlar. Az gle kalabalk bir orduyu ilevsiz brakma taktiklerini srekli gelitirmilerdir. Buna karlk dzenli ordular ok masrafl olmakta, ar ve hantal kalmakta, tek arpmal sava dzenlerine gre mevzilenmekte, fazla paralanmaya elverili olmamakta, bir bozguna uradlar m kolay kolay toparlanamayan zelliklere sahip olmakla daha balangta slam askeri sanatna kar dezavantajl bir konumda bulunmaktadrlar. Yine psikolojik stnlk tamamen slam ordularndadr. Yeni doan glerle eskiyi korumak isteyen glerin koullar olgunlanca, yeniler adna byk zaferlerin yaand tarihi bir dnem yaanmaktadr. Askeri zaferlerden sonra slamn siyasi dzeni ard sra kurulmaktadr. Bir nevi Perslerden kalma eyalet valilii sistemi, yeni ideolojik kimlik altnda canlandrlmaktadr. slamiyet yeni uygarlk alanlar amaktan ok, uygarla katlamam l Araplaryla dier halklardan benzer konumda olanlar, eski uygarln taze kan halinde kullanarak, kendi ideolojik kimlii altnda yenilemektedir. Bu yeniliin en temel zellii, klelik sistemine dayal devletin zihniyet ve kurumsal yaplarn feodal iliki dzenine gre dntrmektir. Bu, dnemine gre ok ileri bir admdr. Kkeni binlerce yl ncesine giden kleci zihniyet ve iliki biimlerini yalnz tanrya kulluk etmek gibi soyut bir varla balamak, byk bir manevi rahatlk, insan onuruna daha uygun bir moral deere yol amaktadr. Tanr-krallarn
269

kullar olmayla karlatrlnca, Allahn sevgili kullar olmak, byk bir eref, gven ve moral stnlk salamaktadr. Buradaki psikolojik stnln temelinde, alaltan kleci zihniyet ve moral yapsnn paralanmas ve onun yerine insana eref, sayg ve adalet baheden yeni kimliin konulmas yatmaktadr. Hristiyanlk taban almas yaparak, askeri ve siyasi yaplanmalardan uzak durarak, kendine bal sosyal alanlar yaratarak siyasal yapy fethetmeye alrken, slamiyet tepeden askeri fetihlerle siyasi yapy fethetmekte ve kendi ideolojik kimliine gre yeniden ekillendirmektedir. Birisi siyasi ve askeri devrimden sosyal devrime giderken, dieri sosyal devrimden siyasi devrime gitmektedir. Bir nevi 20. yzyldaki tepeden inmeci Bolevik yaklamla, tabandan kl sosyal-demokrat yntemler arasndaki ilikiye benzemektedir. Amaca evrimle mi, devrimle mi gitmek daha uygundur? ikilemini de artrmaktadr. phesiz feodal devrimin en arpc askeri ve siyasi grevlerini slamiyet balatmtr. Hristiyanln Avrupay fethetmesinde slamiyetin rol belirgindir. unu da nemle belirtmeliyiz ki, Hristiyanlk da Ortadou kltrnn bir parasdr. Eer katkdan bahsedilecekse, halen Avrupay uygarlk asndan besleyen Ortadoudur. Bu besleme ii yaklak M. 10000lerden balayp Hristiyanln Rnesans karsnda ikinci plana dmesine kadar devam etmitir. Yalnz uygarlk tarihini ele alrsak, drt bin yl neolitikle birlikte sekiz bin yl Avrupay Ortadou kkenli toplumsal gelimeler beslemektedir. Buna karlk Avrupa son be yz yldr kar bir saldr ve stnle gemi bulunmaktadr. Snrl baz uygarlk deerlerini verirken, iliklerine kadar kurutma yntemlerini de hibir zaman eksik etmemitir. Yeri geldiinde Dou-Bat uygarlk mukayesesini daha kapsaml yapmaya alacaz. slamiyet dncesinde siyaset teorisi ilgin bir konu arz etmektedir. deolojik kimlikteki Allah kavram, siyasi kurumlama sz konusu olduunda, tm glgesini olduu gibi yaymaktadr. Sultanlara, iktidar sahiplerine Zl-ul-Allah (Allahn glgesi) denilmesi, dier bir kilit kavrama iaret etmektedir. Allah kavramna ierilen kahhar, hakim, cabbar, sattar, adil, muktedir gibi sfatlar siyasi karakterli olup, daha sonra iktidar sahiplerinin sfatlar olarak karmza kacaktr. Buna ideolojik oyun deyip basitletirmemeliyiz. Bilimsel bir ideoloji olarak sunulan sosyalizmde de ierilen birok kavram, daha sonra
270

siyasi sistem olarak sahnelenmitir. Tm ideoloji ve siyaset kurumlamasnda benzer bir iliki dzeni yaanmaktadr. Bu yalnz slamiyete zg bir durum deildir. Bunun ilk ve harika biimleniini Smer rahiplerinin nasl gerekletirdiklerini kapsamlca gstermeye almtk. Fakat Allah kavramna ar lde siyasi sfatlarn ierilmesi, daha sonraki koyu mutlakyetin ideolojik temeli olarak rol oynayacaktr. Bu nedenle Hristiyanla gre ok kat bir iktidar anlayna yol amas kanlmaz olacaktr. Klelikle tek fark, tanr-kral forml yerine tanr-glgesi kral formln koymasdr. Birinde kral tanrla abilmektedir. slamiyet sisteminde ise glgesi olunmakla, aslnda st rtl tm tanr sfatlarnn, zellikle siyasetle ilgili olanlarnn sahibi haline gelmekle, Allah yetkisine hayli yaklalmaktadr. slamn siyaset teorisinin bu sakncas, onun ideolojik yapsndan kaynaklanmaktadr. Din ve felsefe ayrmnn tam yaplamamas da, ok nemli sonular douran bir kusurdur. ktidarlar yozlatka, kleci sistemi bile geride brakan gaddarlklara girimekten ekinmeyeceklerdir. Kleci dnemin tanrlar fazla gelimediinden, tanrkrallar da fazla gelimemitir. slamiyetin Allah ise, son derece gelitirilmi, zellikle siyasi sfatlar ok eitli ve gl bir tanrdr. Glgesi durumundaki iktidar sahipleri bu sfatlar paylanca, felaket domaktadr. slamiyetin birok olumlu zelliini mahveden yan burasdr. Balangtaki ilerici dnemde ve M.S 10. yzyla kadar itihada ak siyasi yaplarda bu tehlike fazla yzeye vurmazd. Ama itihadn, tartmann yolu, eyhlislamn fetvasyla, kr krne gelenek taklidiyle kesilince ve bir btn olarak slami sistem gerici ve tutucu aamaya girince, siyasal sistem tam bir betonlamay yaad. Hibir duyarlla, ne iten ne dtan cevap olabildi. Avrupada uygarlk Rnesansla 15. yzyldan itibaren z ve biimini deitirip kapitalist temelde ykselirken, slamiyetin despotik siyasal kurumlar Ortadou tarihinin en gerici srecine damgasn vuracaklard. On be bin yldan beri srekli ykselen bir izgide gelien toplum ve tarih, bundan sonra hi de hak etmedii, layk olmad en karanlk dnemin iine yuvarlanacaktr. Gnmze kadar da bir trl bu karanlktan k yolu bulamayacaktr. c- slami kn ekonomik ve sosyal ieriinde ticaretin altn a n yaad bir dnem belirleyici rol oynar. brani kabile kkenli dinsel klarda, emek de dahil, deiimin ticaretin temel maddi ze271

minini oluturduu, yeni ideolojik kimlik araylarnn bu gereklikle balantl gelitii nemli bir husustur. Dinler tarihini bilimsel bir deerlendirmeye tabi tutmak asndan, bu tespitin srekli gz nnde bulundurulmas gerekir. Nasl ki zgr ifti ve kyllk, ona dayal zihniyet ve ruhsal gelime, tarm devrimine bal ve tm neolitik aa damgasn vurmusa, kent devrimi ve zanaatlk da kleci toplumun ve zihniyet yapsnn temelidir. Bu iki nemli tarihsel dnemde ticaret ortaya kmakla birlikte, bamsz bir snf gc haline gelememitir. Saray, tapnak ve kye baml olarak aba harcamaktadr. Art-rn ve deiimin gelimesi, ticaretin tarihte giderek temel deiken olmasnda rol oynayacaktr. Sabit ky ve kent yaam, durgun mitolojilere ve tembel tanrlar yapmna yol aarken; ticaretin srekli deikenlii ve hareketlilii, zihniyet alannda kavramlarn deiimine, ierik deitirmesine ve soyutlanmasna katkda bulunacaktr. Buna dayal olarak styap kurumlarnda yeni dinsel eilimler u verecek, daha hareketli ve gelikin sfatlara sahip tanr tasarmlarna yol alacaktr. Ticaretin znde deiimden kaynaklanan bir soyutlama var. Zihniyet ve mantn gelimesinde soyutlama yetenei ok nemli bir aamadr. Dilin ve dncenin zenginlemesinde temel bir katkya sahiptir. Durgun, ilevsiz ve hantal tanrlar yapsna dayal mitolojilerden, bu deiimle bantl olarak hareketli, mantkl ve becerikli tanrlara arlk veren dinlerin gelimesi dnemi balar. Ticaretin, keyfi hareket eden deil, yasalara bal, akll ve her yerde gvenlik arz eden, hazr ve nazr tanrlara ihtiyac vardr. Hz. Muhammedin Allah kavramn zmlerken, toplumun yaamnda kk salm, vazgeilmez bir snf haline gelmi tccarlk olgusuyla ban kurmak kilit neme sahiptir. Hz. Muhammedin kendisi, tccar bir kadnla ticaret yollarnda geen bir yaam birlikteliinin rndr. Ticaret iin o dnem gvenlik temel bir sorundur. l kabilelerinin apulculuunu durdurmak, bin yllardan beri hep bir sorun niteliini korumutur. brahimin kendisi de tccar bir kabilenin badr. Daha M. 1700 yllarnda ortaya kt tahmin edilen dnemde yol gvenlii kuvvet gerektirmektedir. Arabistan yarmadasnn sosyal varl, kuzeyde Anadolu ve Mezopotamya, batda Msr ve Habeistan, douda ran uygarlksal gelimesiyle ok sk ballk iinde geliim gstermektedir. Hatta daha nceleri bu alanlardaki tarm toplumlarnn gelimesine yakndan balan272

mlardr. Rolleri bu merkezler arasndaki ulam ve ticarettir. lk defa doan uygarlk merkezlerinin ortaya kardklar tm maddi ve manevi deerlerin deiim ve ticaretini, l kabilelerinin aristokrat kesimi ynlendirmektedir. Deve, l gemisi gibi temel ulam aracdr. Devenin yzlerce adnn olmas, bu yaamn vazgeilmez arac oluundan trdr. Ticarete sadece mallar deil, mitoloji, dinler ve eitli fikirler de konu olmaktadr. Tanr heykellerinin mal gibi pazarlarda satldna ilikin bol kant vardr. Grek uygarl bunu deniz koullarnda daha da gelitirmitir. ln yerini deniz, devenin yerini yelkenli gemiler almtr. Bu arada l ve deniz yollarnda mallarla birlikte bol bol din ve tanr ticareti yaplmaktadr. Heykelciliin ok deerli bir sanat haline gelmesi, tanrsal rnlere duyulan ihtiya ve yksek deerlerinden trdr. Dinde deiimin olduu kadar, felsefi dncenin douu da bu ticaret yollarnda gelimitir. Daha nceleri Babil ve Asurun ykselileri ve imparatorluk kurmalar, hep ticaretin gelien nemi, varl sayesinde olmutur. Hint, in, Orta Asya ve randa uygarl balatan kvlcmlar ilkin Smer, Babil ve Asurlu tccarlar atmlardr. Yollardaki korsanlk, gl devlet karakollarn gerektirmitir. Karakollar etrafnda ticaret kolonileri, daha sonralar yeni uygarlk merkezleri ve bunlara dayal birok devletin kurulduu bilinmektedir. Mekkenin de bu tarihsel srecin en nemli halkalarndan biri olduu iyi bilinmektedir. Nasl ki Msr ve Smer Nil, Frat ve Diclenin rnyse, Mekke ve evresi de ticaretin rndr. Ticaret olmadan Mekkenin yerinde bir adrn bile kurulamayaca ak bir husustur. Kabenin bir Put-Pazar olduu da bizzat Hz. Muhammedin szleriyle, Kuran ayetleriyle belgelidir. Bu ksa deerlendirme bile slamiyetin hem ideolojik kimlik, hem siyasi ve askeri kurumlama, hem de temel ekonomik faaliyet alannda ticaret olgusuyla derinden balantsn gstermektedir. slami k ve ykseli, tccarn heybetli, akll, kurall temsili ve gcdr. lk defa bir ticaret ailesinin, bamsz bir ideolojik kimlikle, byk bir vurucu g, devlet ve yeni bir uygarl yaratma eylemidir. Arabistan yarmadasndaki bin yllar boyunca salanan ticari birikimin, brani kabilelerinin Kuds krallk deneyimlerinden sonra, dnya apnda bir etkiye yol aan volkan gibi patlamasdr. Arap kabilelerinin ticarilemeye dayal byk dini, askeri, siyasi ve ekonomik
273

hamlesidir; temel bir devlet ve uygarlk gc haline gelmesidir. Ticaret ekonomisi ve tccarn egemenlik adr. Kurann birok ayetinde ve Hz. Muhammedin snnetlerinde, ticarete vg ve yceltme, onun nasl bir ilahi deer olarak kutsandn aka gstermektedir. Halbuki neolitik ada ve tarma dayal Smer, Msr kleci sisteminde kutsal olan, bitkisel gdalar, aa meyveleri ve evcil hayvanlardr. Kutsallk kavram ve kelimesi Smerce gda anlamnda Kauta dan gelmektedir. Tarmc snf, kyllerden sonra tccar snf, uygarln dayand ikinci byk sosyal gtr. Klelik bu iki hakim snf arasnda dalmtr. Zanaatkarlar daha ok ticarete bal ve tccardan sonra gelirler. Ortadouda bu snfa tefeci-bezirganlar da denir. Bunlar, faizin bir kurum olarak gelimesine nclk etmilerdir. Parann ve hesap sistemlerinin, matematiin gelimesinde de ticaretin etkisi bata gelmektedir. Soyut dnme ve kelimelerin farkl anlamlar tamas da, ekonomik yaamdaki deiimin, ticarilemenin bir yansmas olarak geliim gstermektedir. Klelik anda, hatta neolitik dnemin tarm ekonomisinde, ticaret snrl bir gelimeye sahip ve tccar bamszlamam bir snf konumundayken, feodal ada tersi bir durum ortaya kar. Kentler bamszlaan ticaret merkezleri olarak krsal alan, tarm kendilerine balarlar. slamiyetin Medine-Mekke devleti, bu tarihsel dnmn nde gelen rneklerinden biri konumundadr. Uygarln sosyal zemininde nemli bir deiim yaanmaktadr. Ticaret etrafnda ekonomi yeniden dzenlenmektedir. Ticari rnlere daha fazla arlk verilmektedir. Ekonomik deiim birimi olarak para kullanma girmektedir. slamiyet adeta uygar dnyann tccar gc olarak ortaya km gibidir. Tpk gnmzn kresellemesi gibi, serbest piyasann tm engellerden kurtulmas iin dnya gc ABD nasl rol oynuyorsa, o dnemin dnya gc olarak slam devleti de gvenlik iinde ticaretin serbeste gelimesi iin benzer rol oynamaktadr. Byk retim merkezleri arasnda gvenilir devleti oturtarak, Atlantikten Byk Okyanusa, Hint Okyanusundan Sibirya steplerine kadar uygarln gelimesinde vazgeilmez bir konuma ulamaktadr. d- slamiyetin hmanizm ve birey zerindeki etkisi de deerlendirme gerektiren nemli konulardandr. Hristiyanln, kavim ve snf kkenli taassubu aarak, tm halklardan ve sosyal kesimlerden bir insanlk dini (hmanizm) yaratma yolunda en nemli admlardan
274

biri olduu kesindir. nsanlk ilk defa bir kavram olarak anlam bulmaktadr. Farkl kabile, rk ve sosyal kesimlerden olmak, kardelie engel deildir. Hatta Yahudi kavmiyle ve Musevilikle kyaslandnda, slamiyetin bir enternasyonal hareket olarak balad rahatlkla gzlemlenmektedir. Hristiyanlk bu ynyle en ileri bir din olarak gnmze kadar nc konumunu srdrmtr. Tersine Musevilik, doduu gnden bugne kavmi zelliini banazca koruyan dinlerin banda gelmektedir. Dier birok dinsel gelime de kavim ve blgesel snrlar iinde kalmlardr. slamiyet bu adan arada durmaktadr. Her ne kadar bizzat Hz. Muhammed Arapn Aceme stnl ancak ibadet derecesinde olabilir demise de, kavmi nitelii fazla aamadn belirtmek gereki olacaktr. Yahudi st tabakasnn snf karakteri, oven bir kavmiyetilii hep gerekli klmtr. Ayrcalkl konumunu srdrmesi, bu zellii korumasna baldr. Yahudicilik hem st bir snf hem de yneten tek kavim olmak iin kavmiyetilii zorunlu klmaktadr. Tanr Yehova bizzat Sen benim ayrcalkl kavmimsin, seni kendimle evlendirdim diyerek, bu kskanln oven niteliini ortaya koymaktadr. Tarih boyunca Yahudilerin hem byk rol oynamalar, hem ok ac trajedileri yaamalar, bu ideolojik banazlkla yakndan balantldr. Sekincilik anlay onlar byk dnmeye, en nemli ileri yapmaya zorlarken, etrafta yaydklar eitsizlik ve kskanlk da kine ve dmanla zorlamaktadr. Hitler faizmi bu ynl gelimenin son halkasdr. Filistin- srail trajedisi kkenini yine tarihsel tortulardan almaktadr. Hristiyanln tersi bir anlay sergilemesi, insanlarn kardeliine ve bara nemli katkda bulunmutur. Tm etnik kkenlere, kavimlere, rklara, farkl dncelere eit ve bar amal yaklamas, ilkel sosyalizmin ilk ciddi uygulamalarn yaamas, beeriyetin hmanist bilincinde byk bir admdr. Cins ayrm yapmamas, deerini daha da yceltici klmaktadr. lkel sosyalizmin ilk byk enternasyonal hareketi demek yerindedir. Ancak daha sonraki yozlama ilk dnemlerdeki bu zl gelimesini temsil etmemektedir. Hristiyanln da bir ze dn temelinde yenilenmeye ihtiyac olduu kesindir. slamiyet bu anlamda ara yerde durmaktadr. Bu biraz da snf karakterinden ileri gelmektedir. slamiyet daha ok orta snfn dinidir. deolojik kimliinin, sosyal ve siyasal yaplanmasnn temel sosyal
275

gc tccar snf olduundan, ne Yahudilik kadar kavmiyeti ne de Hristiyanlk kadar enternasyonaldir. l kabilelerini birletirmek zorunda olduundan, Arap kavminin gelimesinde byk bir rol oynad kesindir. slamiyet bilinli bir kavmiyetilii yapmamtr. Allah btn beerin tanrsdr. Tanr Yehovaya gre Allah, tm kavim ve etnik kkenlere daha eit davranmaktadr. Irk ayrm da yapmamaktadr. Fakat kesin sosyalist deildir. Kuranda ve snnetlerde, balangta yumuak bir snf ve cins ayrm yapt aka grlmektedir. Hindu Brahmasnn kat kastl yannda, slamn Allah hayli yumuak ve karlkl geilere izin veren yapdadr. Beeriyet, hmanizm kavramna ulalmtr. Dier tek tanrl dinleri meru grmektedir. Hara karl, isteyen herkes sistem iinde yer bulmaktadr. slama saldranlar kafir ilan edilmekte, bunlarla sonuna kadar sava en byk ibadet olarak deerlendirilmekte ve cihad grevi olarak mmetin nne konmaktadr. mmetin kendisi slam enternasyonalizmi demektir. Gnmzn liberal snf konumuna denk dmektedir. Bylelikle tarihsel planda Yahudilik st tabaka dini, Hristiyanlk en alttakilerin dini olurken, slamiyet orta kesimlerin dini olarak anlam bulmaktadr. Zaten nn de gnmze kadar varlklarn korumalar, bu sosyal ve hmaniter konumlaryla balantldr. slamiyetin kabileleri birletirmesi orannda, ortaa milliyetlemesinde rol olumludur. Nasl kapitalizm ulusa, millete yol amsa, slamiyet de milliyet ve kavmin olumasnda nemli rol oynamtr. zellikle iktidarda olan kavim kkenliler, kendi kavmi gelimelerinde bu rol daha baarl oynamlardr. slamiyette en ok iktidarda kalan Arap, Fars ve Trk kavim kkenlilerin, bilinli olmasa da objektif olarak, gnmze doru Araplarn, Farslarn ve Trklerin nde gelen slam uluslar olmalarndaki pay belirgindir. slamiyet olmasayd, kaderlerinin bambaka olaca aktr. slamiyetle snfsallk ve ulusallk arasndaki ilikileri daha derinliine zmlemekte yarar vardr. zerinde fazla deerlendirilme yaplmamtr; ancak bu alanda dini ve milli ovenizmi amak, kardelie ve bara ak bir slam enternasyonalizmine gitmek, birok sorunun almasnda yapc rol oynayacaktr. Hristiyanlk gibi slamn da znde daha adaletli ve anlaml bir bara olanak veren, beer anlayna, enternasyonalizme ynelme sorunu ve yerine getirmesi gereken nemli grevleri vardr.
276

Birey anlamnda slamiyet insana erefi mahlukat, yaratklarn en ereflisi demektedir. Bunun derinliine bir insanlk anlay olduu inkar edilemez. Bu kavram daha ok klelie kar ycelttii ileri srlebilir. Kleliin ok alaltt insan, slam onurla yceltmek istemektedir. lerici bir birey anlayna sahip olunduu kesindir. Ortadou gibi binlerce yl her eit klelik emberinden geen insana bylesine yceltici bir onur bahetmek, an en nemli gelimesi olarak grlmelidir. Belki de toplumun zgrlk dzeyinden daha ileri bir birey zgrlne yaklalmaktadr. Kleci zihniyet ve ruh yapsn paralamak, soyut bir Allahtan bakasna kul olunamayacan ilan etmek, bugn bile deeri yeterince anlalamam bireyin zgrlk devrimi olarak anlalmaldr. Ortadounun ta Smer ve Msrllardan kalma ok kat klelik ilikileriyle, zihniyet ve ruh ekillenmeleriyle, znden ok farkl bir yabanclamaya uram insann snrl da olsa kendi zne yaklatrmak, slamiyetin en nemli kazanmlarndandr. Etkili olmasnn bata gelen bir nedenini de burada bulmak daha gereki olacaktr. Dnem insanl slamn bu ynn derinden kavrayarak ve tereddtsz bir ballk gstererek, tarihi admlar doru alglama yeteneini bir kez daha gstermitir. slam devriminin birey asndan en byk sonucu budur. Tmyle klelii kaldramamtr. Kapitalizmin salad birey zgrlne uygun bir ortam da tam salamamtr. Ama gerek kleliin tmyle kaldrlmasnda ve gerekse kapitalizmin birey zgrlne yapt katkda slamiyetin rol kesin ve belirleyicidir. slamiyeti dnmeden kleliin alabileceinden bahsetmek, gereki olmamak anlamna gelir. Hristiyanlktan daha fazla slamiyet, klecilii radikal admlarla am ve bu en radikal eylemini sratle tm uygarlk alanlarna tad gibi, saysz kabile ve etnik yapy, klelie drmeden, adeta snf atlatarak ileri konumlara tarabilmitir. Bu ynyle kapitalizmin enternasyonalizmine dnyay en ok hazrlayan uygarlk sistemi slamdr demek daha gereki bir deerlendirme olacaktr.
277
278
C- FEODAL UYGARLIIN KURUMLAMASI VE YAYILMASI
leciliin yaratt zihniyet ve ruh yaplanmasyla siyasal kurumlarnn Hz. brahim geleneine dayanan Hristiyanlk ve slamiyet klaryla alabilecei kantlannca, feodal kurumlama ve yaylma srecine girmek kanlmaz olmutur. Hristiyanln tabandan evrimleme yoluyla, slamiyetin ise tepeden devrimci yolla delik deik ettii Dounun ve Batnn klecilik sistemleri ortadan kalkarken, uygarln yeni biimleri kurumlamakta ve yaylmakta glk ekmeyeceklerdir. deolojik sreler yeni toplumsal ekillenmenin etrafnda geliecei kiilikleri oluturur. Bu bir nevi yeni dzenin program ve kadro almasdr. Kitle propagandas ve eylemlilik ise, eski toplumun geersiz klnmas almalardr. Bu dneme genel olarak devrim sreci denilmektedir. Hristiyanlkta ideolojik sre ve devrim yllar uzun srmtr. sann aklamalar ve ilk havarileri; temel kiilii, kadro ve program oluturmaktadr. Resmi din ilan edilinceye kadarki dnem, kitle propagandasna dayal eylem yllardr ve yz yla yakn srmtr. Korkun ikencelere ramen, byk bir inan, bar ve kardelikle eski toplumsal inanlar ve ilikileri datm, yeni inan ve ilikiler kurarak ilk byk baarlarna ulamlardr. slamiyet Muhammed ahsnda nc kiiliini bulmu, ilk aklamalarla birlikte kk, ama inanl Mekke grubuyla program ve kadroyu oluturarak, erkenden eylem yan ar basan devrim srecine girilmitir. Devrim, Hz. Muhammedle birlikte Drt Halife zamannda, yaklak krk yllk bir zaman diliminde esas olarak zafere ulamtr.
279

Her nemli devrimde benzer sreler yaanmaktadr. Devrimler ksa srede amalarnn ilk aamasna ularken, evrimlerle bu sre daha uzun sreli olmaktadr. Aralarndaki fark, daha ok alma tarzndan kaynaklanmaktadr. Daha sonraki sre farkl bir dnemdir; genel olarak bu dnemlere kurumlama ve yaylma dnemleri demek uygun olmaktadr. Devrimin ilkeleri ve kendini kantlam ilk model ilikileri uzun vadeli bir kurumlama, derinliine ve geniliine yaylma ihtiyac gstermektedir. En sonunda dorua kla balayan sistem, k sreciyle zlmekte ve yerini yeni oluumlara brakmaktadr. 1- Hristiyanln kurumlama sreci, M.S 500-1000 yllar arasnda srekli gelime ve yaylma halindedir. Resmilemeyle birlikte, Roma mparatorluu iinde ak kurumlamalara gitmektedir. Kilise temelindeki bu kurumlamalar manastr dzenine gre byk gelime gstermilerdir. Nasl ki Smer tapnaklar etrafnda ehirler domakta ve devletler kurulmaktaysa, feodal dnemde de benzer bir durum yaanmaktadr. Kilise kurumu etrafnda en gelikin bir mimariyle ortaa ehirleri yeniden kurulmakta ve yeni kurulacak devletlerin ekirdeini oluturmaktadr. Aslnda Avrupay uygarla hazrlayan, resmi kilise kurumudur. Kilise nereye girdiyse, etrafnda bir niversite amakta, nfus artyla birlikte yeni ehirler domakta, buralarda ya beylik ynetimleri ya da belediyeler kurularak, ada devlete doru bir adm olmaktadr. Daha da nemlisi, halkn zihniyet ve ruh yapsn tanr iradesi dorultusunda eiterek, ortaa devletinin temelini atmakta ve glendirmektedir. nan ve moral deerlerini kaybeden Roma mparatorluu nasl zldyse, yeni inan ve moral yapsyla Kutsal Roma, Germen ve Frank mparatorluklarnn temeli de yle atlmaktadr. Eer kilise tm Avrupa barbarlarna ulap kendilerini eitmeseydi, daha sonraki Avrupa uygarlndan bahsetmek mmkn olmayacakt. nk barbarlar uygarlatracak bir ideoloji yoktu. deolojisiz uygarlk da mmkn deildi. Bir Ortadou inan ve moral deerler sistemi olarak Hristiyanlk, M.S 1000 yllarna doru Avrupay tamamen fethettiinde, kapy ardna kadar uygarla amaktadr. Hristiyanln gericilik ve k sreci neden gsterilerek, bu tarihi rol gz ard edilemez. Avrupa uygarl Hristiyanln eseridir. Avrupann vahet dneminden kalma barbar ruhuna, bin yllarn uygarlk imbiinden damtlm inan ve moral deerler alanarak uy280

gar insan tipi yaratlmtr. Bu insan tipi etrafnda yeni ehir toplumu ve kyllk oluturulmu, bu ehir ve kylere dayal olarak ortaan kutsal devleti kurulmutur. Bu dnemler, Ortadou uygarlk deerlerinin direkt ve dolayl olarak younca tand dnemlerdir. Avrupa uygarlk deerleri gnmzde nasl dnyann her tarafna tanyorsa, binlerce yl boyunca tm dnyaya olduu gibi Avrupaya tanan da Ortadounun byk uygarlk birikimleridir. M.S 1000 yllarnda kilise tm siyasete de egemen olmaktadr. Kilise bizzat devlettir. Ayrca iinde hareket ettii benzer etnik topluluklar daha geni kavim birliklerine tararak, gelikin milliyetler haline gelmelerine yol amaktadr. Kilise etrafndaki siyasi younlama, etnisiten, milli younlamaya ve lke kavramna ulamaya nemli katkda bulunmaktadr. Avrupa ortaa bu anlamda milliyetlerin olumasn kiliseye borludur. Kilise zellikle ortak bir dil ve kltrn gelimesine katkda bulunarak, bu roln belirleyici dzeyde oynamtr. Okumay, insanlk kltr alannda elinde biriken tm deerleri reterek, Avrupay okur yazar ve kltrl yapmtr. Dini arlkl da olsa, ilk teoloji ve felsefi dnceyi yayarak, akln ve zihniyetin ileri dzeyde srama yapmasn salam; yeni ruhsal ekillenmelere nclk ederek, daha sonraki bilim ve Rnesans alarnn temellerini atmtr. Derinliine bu gelimesine karlk, Ural dalarna kadar tm ktada bir genileme gcn gstermitir. Hristiyanln Douya doru kurumlamas ve yaylmas ayn baary gsterememitir. Bunda nceleri Pers-Sasani mparatorluu, daha sonra da slamiyet engel tekil etmitir. Greklerin Batya doru Hristiyanl tarma roln, Douda Asuri-Sryaniler oynamtr. zellikle Nestori mezhebi kilisenin Douda tutunmasnda rol sahibidir. Grek felsefe klasiklerine dayanp Hristiyan teolojisinin gelimesinde ve daha sonraki slamiyete tarlmasnda retici ve biriktirici bir konuma sahiptir. Klasik an ortaaa mal edilmesinde, bu Nestori rahiplerinin ok youn almalar byk deer ifade etmektedir. Bunlar bir nevi ortaan ayakta kalan en nemli aydnlardr. Bunda phesiz eski Smerlerden kalma Asur-Babil kltr birikiminin byk pay vardr. nsan u soruyu sormadan edemiyor: Avrupada olduu gibi Asyada da daha aydn bir kilise ile Hristiyanlk kurumlap egemen olsayd, acaba tarih nasl geliirdi? nce Maninin (M.S 3. yzyl), ardndan Sryani rahiplerinin nderlik ettikleri aydnlanma ve yeni281

den uygarlama ansn yitirmekle, Mezopotamyann ok ey yitirdiine insann inanas geliyor; Emevi ve Abbasi sultanlarnn ellerindeki slam gcyle byk uygarlklar yaratan bu topraklara layk bir uygarlk yaratmadklarn ve her bakmdan yetersiz kaldklarn, erkenden bir keyif ve amataya dalarak ok ey kaybettirdiklerini dnesi geliyor. Avrupadaki din atmalaryla kyaslandnda, daha sonralar birok trajediye yol aan talihsiz slam-Hristiyan atmasnn daha erkenden ve ok tahripkar rol oynad anlalmaktadr. Gnmzde din ve laiklik tartmalar yaplrken, tarihe daha eletirisel yaklamak ve dersler karmak, neminden hibir ey yitirmeden yerine getirilmesi gereken bir grev olmaktadr. 2- slam Devrimi nden sonraki kurumlama ve yaylma, Emevi Hanedanl nn iktidar ele geirmesiyle gelimitir. Emevi Hanedanlnn ykselii ve egemenlie ulamas bir kar-devrimle mmkn olmutur. Hz. Muhammedin ksmen Kurey airetinin Ha imi koluna dayanmasna karlk, Osman ve Muaviye, Emevi koluna dayanmaktadr. Mekkenin ynetimi daha ok bu kolun elindedir. Hz. Muhammed dar anlamda iktidar bu kabile topluluunun elinden almakta ve yeni bir devrimle devlet kuruluuna dntrmektedir. Bu eylem devrimcidir. Byk bir ilerleme ufkuna sahip olduu gibi, kabilecilii aan yeni siyasi ve askeri kurumlamalara gitmekte, tm bunlar yeni bir ideolojik kimlie, ayet ve snnetlere dayanarak gelitirmektedir. Emeviye kolu, devrim tam baarya gittikten sonra Mslmanla geti. Bu gei gnlsz ve kar temeline dayanmaktayd. Bunlar iten Mslmanlara kinliydiler. Hz. Muhammedin lmyle hazrlklarn hzlandrdlar. Muaviyenin am Valilii, kar-devrimin merkez kanad olarak alt. Muaviye iktidar sanatnda daha tecrbeliydi; amda Bizansn tm iktidar entrikalarn renmiti. Yannda ran iktidar geleneinin gl temsilcilerinden Bermekioul larn bulunduruyordu. Ehlibeyt, Alinin ahsnda temsil ediliyordu. Drst, hakkaniyete yakn ve devrimin zde olduu gibi srdrlmesinden yanayd. Fakat iktidar sanatnda tecrbesiz ve drstln gerei olarak ok saft. lkeli olmakla birlikte, ciddi bir devlet kurumlamasna yatkn deildi. slam Devriminin militan olarak ok baarl iken, erkin, gcn kurumlap devletlemesinde, Muaviyeye gre yetersizdi. Ayrca kutsal dine kendisi gibi samimiyetle sarldklarna inanyordu. Burada yanld anlalacakt.
282

Belki de tarihte gerekletirilen en byk kar-devrimlerden biri, Emevi Hanedanl adna yaplandr. slamiyete kar hi drst olmam, iten kinle bilenmi, ama baarlarna en ok karlar temelinde el koymu olan bu hanedann nde gelenleri, Halife Osman ile ileri bir adm atp, Alinin katledilmesi ve Hseyin in de Kerbelada vahice ehit edilmesiyle, iktidar tam anlamyla ele geirmi oldular. Yaklak M.S 640tan 681 ylna kadar sren bu acmasz komplocu kar-devrimin acsn bin drt yz yldr tm slam mmeti ekmektedir. Yaplan, gerekten kabilecilii ve hanedanl yeniden ve slam Devriminin gl etkilerinden de yararlanarak diriltmek ve tekrar kurmak biiminde olmutur. Bu adm tm slam tarihi boyunca sanldndan ok daha fazla gericilii beslemi, eski toplumun baskc ve smrc karakterine byk g katmtr. Geriye kalan biimsel slamclktr ve aslnda slamiyetin zne ihanettir. 12 mamlarla, daha sonra iilerle ve birok Batni hareketle bu z aranp korunmak istenmitir. Ama tm bu byk abalarla yrtlen hareketlerin baarl olduunu sylemek zordur. Dolaysyla slam tarihine kar-devrim tarihi demek, nemli gerekleri dile getirdii oranda, devrimci slamla kar-devrimci slam ayrtrp dorular ortaya koyduunda byk anlam tar. Dz ve tek izgide bir slam tarihi, ihaneti ve kar-devrim tarihini gizlediinden, slam olduunu sanan tm toplumlar iin byk bir krlk oluturmaktadr. Bu kardevrim olgusu btn sonularyla doru zmlenmedike, salkl bir slam tarihi anlatmak ve gnmzde slam adna anlaml tartmalar yrtmek mmkn olamaz. slam toplumlarnda ve aydnlarnda yzyllardan beri sren ksrln en temel nedenlerinden biri budur. Kerbela sadece felaketli bir an deildir, sregelen lanetli bir tarihtir; slam adna en byk felaketin tarih boyunca yaatlmasdr. Halen randa, Cezayirde ve birok slam lkelerinde olup bitenler, bu lanetli gereklikle yakndan balantl olup, kar-devrimin bir anlk etkiyle atlatlamayacan kantlamaktadr. Daha da nemlisi, bitmeyen ve ihanete urayan bir devrimin yeni ada yorumunun ve nasl gerekletirilmesi gerektiinin canl bir sorun olarak yaandn gstermektedir. Birok devrimin buna benzer sreleri yaad bilinmektedir. En ada Fransz ve Rus Devrimleriyle kar-devrimlerinin etkileri halen srp gitmektedir. Ama slam Devriminin bykl, evrensellii ve tarihi gz nne getirildiinde, bu tartmann zgn ve gn283

cele yant olmas gereinin ok byk nem tad aktr. slam toplumlarnn bu tarihle ok yakndan balantl olan ok acl, bunalml, geri braktrlm, sorunlu yapsnn baarl bir zmlemesini ve dorultulmu pratiini zorunlu klmaktadr. Bu eletiriyle birlikte, slamiyetin kurumlama ve yaylmas Emeviler dneminde byk hz kazanr. Muaviye ve ardllarnn realistlii de bu gelimelerde rol sahibidir. Atlas Okyanusundan Hindistana kadar bir yaylma gerekletirilmitir. Kuzeyde Kafkasya eteklerine dayanlm, gneyde Afrika ilerine girilmitir. Devletleme, dier bir deyile siyasi kurumlama Bizans ve Sasani geleneinden yararlanmaktadr. Bermekiler ve benzeri birok brokrat kkenli aile, yeni devlet organlar oluturulup balarna geirilmektedir. Daha ok toplumlarn st tabakalarndan kimseler, kendi toplumlarn merkezi devlete baladklar oranda yetkilendirilip glendirilmektedir. Bir nevi Pers imparatorluk modeli rnek alnmaktadr. Bu ynyle kleci dnemin siyasal kurumlaryla erkenden bir uzlamaya gidilmektedir. Her kar-devrimin eski toplumun hakim kurumlaryla yapt uzlamalarn daha gl uygulanan bir benzeri sz konusudur. Emevi Hanedanlnn yz yl sren egemenlii, slam adna gl bir imparatorluk iin yeterli olmutur. Ama fetih, igal ve talan hareketlerinde o kadar gaddar davranlm ve ileri gidilmitir ki, kar etkide bulunmamas dnlemez. Her tarafta muhalif akmlar zaten hibir zaman eksik olmamtr. 12 mamlar Hareketi kadar, Harici ler ve birok Batni tarikat bu dnemde temellerini atmlardr. lk baarl direni, uzun bir tarihsel gelenei temsil eden rann Horasan blgesinde geliti. Helen igaline kar Partlar da bu blgede bakaldrmlar ve bu, be yz yl sren Arsakiler Hanedanl nn kurulmasyla sonulanmt. Partlar, Aryen kkenli Persler ve Medlerden baz farkllklar olan blgesel bir topluluktur. syanc gelenee sahiptirler. Merkezleri Horasandr. Emeviler, hem Ehlibeyt (Peygamber ailesi) hem de ibirlikiler dnda tm halklarn tepkisine yol amlard. Hakim milliyet olarak birok Arap kabileleri iinde zellikle yoksul kesimleri, Hariciler biiminde oktan isyan halindeydiler. Ali taraftarlar, Aleviler ve iiler olarak sadece Araplarda deil, zorla slamlatrlm tm halklarda bir isyan eilimi olarak varlk kazanmlard. ran, Smer dneminden beri batsndan gelen tm saldrlara hep baaryla kar koyma geleneine sahip olmutu. rm Sasani
284

mparatorluunun birka darbeyle paralanmas, bu gelenein yeniden harekete gemesine yol at. Tpk Persler sonras Partyadaki bakaldr gibi, yine Ebu Mslim nderlikli, Partya-Horasan merkezli bir direni hareketi geliti. Bata Farslar, Krtler ve Azeriler olmak zere birok topluluun katlmyla gibi gelien direni, M.S 750de Emevilerin devrilmesiyle baarya ulat. Bu, slamiyet iin bir yenilenme imkan olabilirdi. Devrimin anlar daha canlyd. Ama bu frsat da Emevilerden farkl olmayan dier bir hanedan olan Ab basiler doru ve hakkaniyete uygun kullanamadlar. syann lideri Ebu Mslimi alaka katlettiler. Ebu Mslimin katledilmesi, mam Alinin katledilmesi kadar olumsuz bir rol oynamtr. Feodalizmin erkenden gericilemesi, bu iki cinayetle yakndan balantldr. Ali ve Ebu Mslim, slamn adil, yoksullar gzeten, ilkelere bal, kavim taassubu bulunmayan eiliminin militan temsilidir. Kurumlaamamalar, dar tarikat snrlar iinde ounlukla gizli hareket etmeleri, salkl olmayan birok sonucu beraberinde getirmitir. Devrimci eilimlerin mezheplemelerinin, kar-devrimin iktidarlamas kadar gericilemelere yol atna birok rnekte tanklk edilmektedir. Mezhepleme, kanlmaz olarak yozlamay beraberinde getirir. Zaten devrimci eilimler baarl olamadklarnda, bunun nedenleri mezheplemeye yol aar. Mezhepleme, baarl olamam devrimlerin baarszlk birikimi, devrimdeki hata ve yanllklarn kemiklemesidir. Devrimci anya bal olduklarn syleseler de, bunu istismar konusu etmekten kurtulamazlar. Tarihte kar-devrim iktidarlarn besleyen temel bir kaynak da, devrimci muhalefetin bu gerici mezheplemesidir. ada koullarda sosyalist ve ulusal demokratik devrimlerin kar-devrim iktidarlar karsnda yaadklar mezhepleme durumlar, bu gerekliin tm zamanlarda yaygn bir olgu olduunu gstermektedir. Trkiyenin birok devrimci eiliminin bana gelenler de bu olgunun kapsamllna ilikin dier arpc bir rnektir. Abbasiler devri slam tarihinde olgunluk dnemini temsil eder. slamiyetin dini yorumunu felsefeyle glendirme bu dnemde byk bir gelime gsterir. Avrupadan ok nce, bata Eflatun ve Aristo olmak zere Grek klasikleri Arapaya evrilmitir. Bilim ve felsefede bir canlanma, aydnlanma dnemi yaanr. stnlk her alanda Doudadr. M.S 800-1200 yllar, slamn altn a gibidir. Merkezi devlet modeli, her beylik iinde adeta mayalanp birok yeni devle285

te yol amak zeredir. Dnya apnda da feodal uygarln merkezi olunduu kesindir. slamiyet etkisini spanya ilerinden ine, Sibiryadan Afrikann derinliklerine kadar tarmtr. Ticaret iin byk bir gvenlik ebekesi ve altyap kurumlar, yollar, hanlar kurulmutur. Ticaret tam bir patlamay yaamaktadr. Hristiyanla kar da her sahada bir stnlk grlmektedir. slamiyetin Avrupay fethi zorbela durdurulmutur. Ama felsefe, bilim ve ynetim anlayyla etkilemedeki gcnden hibir ey yitirmi deildir. Avrupa iin Dou hayaller lkesidir; hayal dnyalarn Doudaki uygarlk deerleri sslemektedir. Birok kitap tercme edilerek Latince ve dier dillere kazandrlmaktadr. Douda Hindistana girilmitir. Hindistan uygarl slamiyet ile yeni bir dneme gemitir. Yaygn bir slamlama yaanmaktadr. Bu eilim ta ine kadar srmektedir. Orta Asyada Trk boylar hzla slamlamaktadr. Tarihi sarsacak Trk ve Mool kabileleri slamiyetin at zemin ve gelitirdii kurumlamalar temelinde harekete gemek zeredir. slamiyet bu dnemde ideolojiden politika ve askerlie, ekonomiden bilim ve felsefeye kadar her alanda dnyann en byk uygarlk gcdr. Hem corafya olarak geniliine, hem de kurumlama ve zihniyet yaps itibariyle derinliine Ortadounun Smerlerden beri sregelen uygarlkta nclk konumu son gl dnemini yaamaktadr. Yaklak M. 10000lerden balayan tm nc alarn yaratc gc olarak, bu rol adeta Badat saraylarnda Binbir Gece Masallar ndaki ryalar gibi bir yaamla finali oynamaktadr. Tarihin douran, beikte byten, btn delikanllk yaramazlklarn atran ve olgunlatran uygarlk izgisi, bu ryalar dansndan (Raks ve rakkase, bu dnemin harika dans ve danssdr) sonra ba aa inecek ve bir mddet sonra sona erecektir. 3- Feodal uygarln gerek slamiyet ve gerekse Hristiyanlk biimlenileri evrensellii temsil etmektedir. Her ne kadar inde feodal uygarlk bir gelime gstermekteyse de, tm Hindi ini ve Japonya dahil, mahalli dzeyde geri bir aamay yaamaktan te zgn bir anlama sahip deildir. Amerika ktasndaki gelimeler neolitik aamay derinliine yaarken, kleci sistemle yeni tanmaktadr. Afrika ve Avustralya vahi kabileler an yaamaktadr. nsanl evrensel dzeyde Ortadou kltr kkenli slamiyet ve Hristiyanlk temsil etmektedir. Aradaki Yahudiliin ve her tr mistik tarikatn marjinal olmaktan teye bir rolleri yoktur.
286

nsanlk ilk defa slamiyet ve Hristiyanlkla kendilerini tanr yerine koymayan, tanrnn glgesi, elisi, sesi sayan bir anlayla ynetilmeye allmaktadr. Feodalizmi klecilikten ve daha geri ve kendinden stn toplumsal biimlerden ayrt eden yan bu zelliidir. Kleci uygarln tanr-krallk sistemi, insann mutlak kleliiyle sonulanmtr. nsanlk tarihi ilk defa bu kadar derinliine bir tutsakla mahkum edilmektedir. Daha nceki neolitik ve hatta paleolitik dnemlerin insan yaamndan tmyle farkl bir durum ortaya kmtr. Dehet verici birok zellii ortaya koymutur. Sanki ok doalm gibi diri diri kraln ve adamlarnn cesetleriyle mezara konulmalar, armha gerilmeler, kaza oturtulmalar, a aslanlara paralatlmalar bu dehet rneklerinden bazlardr. Korkun piramit yaplar, kral mezarlar, su kanallar, ehir mimarileri dier arpc ve akl donduran rneklerdir. Savalardaki vahet, klelerin her tr alma koullar bunlara dahil edilebilir. Feodal uygarl doru tanmlamak asndan, bu objektif gereklerin insanln zihniyet ve ruh yaps zerinde nasl bir etkiye yol aacan yakndan grmekte zorunluluk vardr. Kyaslamay kapitalizme veya sosyalizme gre deil, kleci sisteme gre yapmak iin dorusudur. Gerek mitolojinin, gerek tek tanrl dinlerin douunu bu sistemle yakn ba iinde grmek, doru bir tarih anlay iin arttr. Mitolojilerdeki tanrlar, dzenin rahipleri, yani yaratclar tarafndan, aslnda snfl toplumda gerekletirilmi kleci iliki dzenini ebedi ve ok gl klmak iin, bir de ezeli klnarak zene bezene yaratlmlardr. Tanrlar dzeni iin en temel zellik olarak biilen ezeli, ebedi ve deimez dzen anlay, yerdeki korkun klelik dzeninin yansmasdr. Smerlerde bu o kadar aktr ki, insanlk Smer edebiyatlarna ne kadar teekkr etse azdr. Tanrlarmz kendi ellerimizle nasl yaratp bamza ta yaptmz onlar kadar harika anlatan baka bir yazar takmna rastlamak gtr. nsanlk bu tacn ne olacan yazl tarihten beri her geen gn daha iyi anlamaktadr. Bizzat devletin kendisinin de bu dnemden kalma bir tanrsal ta olduunu hep gz nne getirdiimizde, klelik adna yaratlan zihniyetle temel maddi g dzenini daha iyi anlayacaz ve aralarndaki ilikinin neye hizmet ettiini daha iyi greceiz. Tek tanrl dinin peygamber adl yapclar, bu dzenin nce zihniyet, sonra da sosyal ve siyasal kurumlamalar dzeyinde sarslp deitirilebileceine dair inan ve akl gelitirdikleri iin ok deerlidirler. Binlerce
287

yl bir kabus gibi insan zihnine ve ruhuna ken bu arl kaldrmak, ok byk inan, akl, cesaret, direni gc gerektirir. Tarih bilimi henz dinin ve genel olarak ideolojinin gcn doru tanmlam olmaktan uzaktr. ok kuru ve sanki yaayan insanln dnda olaylar yaanm gibi bir sylem tutturulmutur. Bu yzden din kadar bile ciddiye alnmamaktadr. Eer insanlar halen lmne peygamber ideolojilerine ballk gsteriyorlarsa, bu herhalde deiik biimler altnda Nemrut ve Firavun rejimlerini yaadklarndan trdr. Tm bu konularda bir kargaann hkm srd aktr. Ortadou kltr rnesans yaanmadka, bunun almayaca ok iyi bilinmelidir. Yeri geldiinde daha iyi aklamaya alacaz ki, Avrupa Rnesans yzeysel ve ksmi bir anlama sahiptir. Dayand zeminden tr bu durum kanlmazdr. Ortadounun kltr zemini evrenseli ierdiinden, rnesans da daha kapsaml ve evrensel olmak durumundadr. Tek tanrl din ideolojileri, batan sona siyaset ideolojileridir. Hatta bunlar gnmzn en gelikin siyaset dncelerinden daha derinlikli siyasi anlamlar ierirler. Dini sylem, Allah, peygamber ve melek gibi kavramlar dnemin siyasi literatrdr. Szn ettiimiz dnemlerde siyaset bu terminolojiyle yapld iin bu kavramlar kullanlmaktadr. Daha da nemlisi, insanln zihniyet durumu bu kalplarla, yani dini tarzda dnmeye altrld iin, bu sylem kullanlmaktadr. Yaplan, amansz siyasi mcadelelerdir. Gnmzn bilimsel dini yoktur diye kmsemek veya sanki siyasi gerekliimizden ok uzaklarm gibi deerlendirmek, byk bir hata ve kendimizi aldatmaktr. Peygamber geleneinin gnmzn siyasal diline evrilmesine iddetle ihtiya vardr. Anlaml bir laiklik mcadelesi, ancak bu temelde bir aydnlanma salandnda anlaml ve baarl sonular verebilecektir. Feodal devrim ve siyaset kurumlamalarnn snrl bir zgrleme saladklar gereki olarak deerlendirilmelidir. Ama bu daha ok da kleci sistemle kyaslanarak yaplmaldr. Eer Hz. brahim halen kutsal bir kiilik olarak anlyorsa, bunun altnda yatan temel gereklik, Nemrut rejiminde, tanr-krallar sisteminde ilk gedikleri aan tm kiilik ve eylemliliklerin sembol saylmasdr. nsanlk neye deer verdiini iyi bilmektedir. Ama gncele boulmu aydnn bunu anlad kukuludur. Yine Musa hep byk bir isim olarak anlyorsa, Tanr-Fi288

ravun rejimine bakaldrp byk klarn en byk isimlerinden biri olduu iin byledir. sann sembolize ettii en byk deer; tek bana insanln zihnine, ruhuna ve gelimi kiilii olarak ne varsa onun zerine en onursuzca, en zalimce kurulan korkun Roma dzeni ile, yce peygamberlerin adn en kirli karlar iin kullanan ibirliki kahinlik iktidarna kar direnmi olmas, bunun iin kendini tmyle feda etmesi; maddi yaamn tm deerlerine kar, insanln byk vicdan ve onuru olmay tercih etmesidir; tek bana, strateji ve taktik dnmeden, vicdannn sesine (buna tanr sz diyor) bal kalarak, en ar ikence altnda da olsa, mutlak egemen klelik sistemine kar lmne direnebilmesidir. Bu nedenle insanln te biri Onu her zaman en kutsal duygularla anmaktadr. En byk siyaset; inancyla, moral yanyla, evrenselliiyle ancak byle olabilir. Hz. Muhammede gelince; sanldnn tersine daha ok akla yer veren, klasik tanr anlaylarn yere gmerek, kendisine kalsa soyut tanry en deme topyadan daha yce, adil ve yaratc bir Allah-Kuran topyas haline getirecek olan byk bir siyaset admnn sahibi ve baaran kutsal kiiliidir. Klecilii gmerken ne yaptn ok iyi bilmektedir. nsan sevgisinin olaanst boyutunun da bilincindedir. O dnemin koullarnda gerekleen zgrln snrl olmas, bu admlarn bykln kltmez. unu nemle belirtmek durumundayz: slamiyet ile Hristiyanln nderliinde gelitirilen ortaa, yeniadan bakldnda o da son dnemlerinden tr belki karanlk grnebilir. Ama binlerce yl sren kleci dnyaya gre byk bir aydnlanma a olduu da inkar edilemez. Belki klasik Grek-Roma kltrnn stn rtt iin eletirilebilir. Fakat kleci sistemin en son temsilcisi olan Roma mparatorluunun insanla dayatt klelikle karlatrldnda, sa ve Muhammedin miraslarnn ortaaa katklarnn pay kmsenemez. Ortaan kendisi bu dnyaya gre ileridir. Belki grkemli kentler kuramamlar, sanat eserleri yaptramamlardr. Ama insanln zihninden ve ruhundan klelii skmeleri ve snrl da olsa insan bir adm ilerde zgrletirmelerinin bu maddi yetersizliklerden daha deerli kazanmlar olduu inkar edilemez. Ortaa yeni an bir hazrlayc dnemi olarak deerlendirdiimizde, ilerde en byk kent kurulularnn ve sanat eserlerinin yapmnda en byk pay sahibi olduu da grlecektir. Tarihsel gelimeyi diyalektik ba iinde anlamaya altmzda, ortaan rolnn byk nemi daha iyi ortaya kmaktadr.
289
290
D- FEODAL UYGARLIKTA DORUK VE K
em slamiyet hem de Hristiyanlk iin, M.S 1000-1250 dnemi dorua ulamay temsil eder. Kendine gvenli, uygar dnyann ok byk ksmnda iktidar ele geirmi, altn a yakalam gibi yaamaktadr. Tek tanrl dinlerin gksel imparatorluu kutsal amacna ulam, bu byk zaferi nemli yldnmlerinde kutlamak ve kutsamaktan baka ii kalmam gibidir. Fazla fethedilecek dnya kalmamtr. Birbirlerine benzedikleri iin yok etme savalarna girmeleri pek anlaml olmamaktadr. stnlk iin, gerisini felsefi tartmalar tamamlayacaktr. Her stn uygarlk gc iin bu tip dnemleri, amacna ulam ve doruu yakalam gibi deerlendirmek doaldr. Her programna ulaan rgt, benzer duygu ve dnceleri yaar. Bunun bir adm tesi, daha da ykseli deil dtr. Sistemin ideolojik bagajnda, ykselmek iin yeni bir admn malzemesi yoktur. Ykseliin tm gerekeli admlar atlmtr. Bir maraton kousuna benzetirsek, 40. kilometreler tketilmektedir. Gerisi, durma ve dmedir. Her ne kadar doal srelere tpatp benzemese de, toplumsal srelerin de ayn mantn kurallarna bal olduklar tarihin de rettii derslerdendir. Sanki bu sreci dorularcasna, her iki uygarlkta da sk bir felsefe tartmas yaplmaktadr. Felsefi tartmalara Aristo mant ve dnce yaps damgasn vurmaktadr. Halbuki dou ve gelime srelerinde her ikisi Eflatun dncesine arlk vermilerdir. Daha dorusu bu mirasn sk etkisi altndadrlar. Eflatunun ycelttii idealar dnyas Hristiyanlk ile slamiyet zerinde sanldndan daha fazla bir etkiye sahiptir. Soyut tanr kavram Eflatunun en gelikin idea dnyasnn bir rndr. Hibir filozof veya peygamber,
291

Eflatun kadar anlam, us ve fikir yceliine ulam deildir. ounlukla kendisine skender gibi peygamber denmesi yerindedir. Tanr kavramnn ok zengin sfatlarla yklenmesi, Eflatun felsefesinin sonucudur. yilik, gzellik ve dorulua ilikin btn kavramlar bir kutsallk gibi bu felsefede deerlendirmeye konu olmulardr. Smerlerin uygarlk zelliklerine verdikleri ad olan Me kavram, yasa, temel fikir anlamna da gelmektedir. Meler Eflatunda idea , dnceler, fikirler anlamndadr. sada bunlara Kutsal ruh, Tanr sz gibi kavramlarla yaklam gsterilmektedir. Bu temel kavramlara dayanlarak, ya bir din ya da bir felsefi sistem oluturulmaktadr. Hz. Muhammedde ise, bu kavrama Allahn varl ve birlii denmektedir. Allahn doksan dokuz sfat olduundan bahsedilmektedir. Smerlerde de benzer sayda sfat saylmtr. Eflatun bu soyutlamay daha sistemli gelitirmitir. nsanlk iin bu dnemler anlamn harikulade ekici grnd dnemdir. Anlam iinin geliimine tanrsal bir kutsallk atfedilmektedir. Hz. Muhammedin Allahnn ok gl olmas, bu tarihi dnemlerin tm anlam, fikir birikimlerini tek bir varlkta, hep varolan ve tek Allahta birletirmi olmasndan kaynaklanmaktadr. Adeta Allah fikrini atomize etmektedir. Nitekim Allah adyla yaplan hamleler atom bombas deerinde etki gstermilerdir. Kavramlarn bu etkisi pratikte de arpc sonularyla kantlannca felsefeye, felsefenin dine uygulanmasna yksek deer biilmitir. zellikle Eflatun felsefesinin yardmyla dini dncenin yorumlanmas olan Y Ef eni latunculuk , Hristiyanln ve Mslmanln beslendii ortamn hazrlanmasnda, doularnda ve gelimelerinde nemli bir etkiye sahiptir. Balangta inan dogmalar ve ahlak kurallar biiminde basit bir ideolojik ierie sahip olan Hristiyanlk, dnemin gl felsefi eilimi olan Stoacln da etkisiyle, felsefi bir yoruma ihtiya gstermitir. Hareket ettii sahalarda felsefi okullar insan dncesini ilerletmilerdir. nsanlar sadece inanla tatmin olamamaktadr. Saint Au gustinous , bu ihtiyac zaten zlerinde ierilmi bulunan Yeni Eflatunculukla gidermektedir. Artk bir teolojiye kavuan Hristiyanlk daha da glendirilmi bulunmaktadr. Hz. Muhammedi ve slamiyeti daha balangta Yeni Eflatunculuun gl bir temsili olarak deerlendirmek yanl olmayacaktr. slamiyetteki yksek akl oran, Allahn gl sfatlar, Yeni Eflatunculuun en salam kantlardr.
292

Feodal uygarln doruk aamasnda yaplan felsefi tartmalar Aristoyu esas almaktadr. Aristo, tpk Atina site devletinde olduu gibi, bir uygarln en gelimi evresinin rndr. Ykltan az nce byk yaplarn varln aklayan ve nasl ayakta tutulmas gerektiinin aresini arayan filozoftur. Kurulu ve gelime dnemlerinin deil, doruk ve k engelleme srelerinin teorisyenidir. Tm abasnn Grek uygarln ve onun gzde temsilcisi Athenay kurtarmak olduu iyi bilinmektedir. Siyaset felsefesinin bu zellii, feodal uygarln doruk ve k aamasnda en ok tartma arac olarak kullanlacaktr. nk sistem dorua vard iin olduka karmaklam olduundan ve zlme belirtileri gsterdiinden, gelikin bir siyasi teoriye ihtiya gstermektedir. En uygun felsefi aracn Aristo olmas, bu dnemde hem slamiyette hem de Hristiyanlkta Aristo dncelerinin Kutsal Kitaptakiler kadar deer bulmasna yol amaktadr. Daha nceleri tehlikeli karlanan dnceleri, artk kurtarc dnceler olarak sralanmaktadr. Teolojinin (tanr bilimi) en gl dayanaklar olarak, mutlak dorular gibi kabul ettirilmeye allmaktadr. Hristiyanlkta Aquinal Thomas buna nclk ederken, slamiyette bni Sina ve bni Rt daha kapsaml olarak ilemektedirler. Dnemin en gelikin dnrlerinin teoloji yapmalar, yaadklar an zihniyet dzeyini yanstmalar asndan nem tamaktadr. Feodal toplum olgunlap karmaklamtr. Birok yeni kurum ve fikir birikmi, mensuplarn eitmitir. Dou ve gelime dneminin inan ve fikir dzeyi bu yeni duruma yetmemektedir. nsanlar her eyin nedenlerini ve sonularn, niin ve nasllarn daha fazla sorgulamaktadr. Felsefi yorumlar bu gelimenin bu son aamasndaki temel sorunlara bir are olarak dnlmektedir. Bu, zl ve ykl srecine girmeden nce yaplmas gereken son savunma hamlesi gibi grnmektedir. Dnemdeki roln oynadktan sonra, artk zl ve ykl srecinin tutuculuk ve gericilik dnemine geilecektir. Artk felsefe yerini tutucu ve gerici dogmatizme terk edecek, zorla inandrma ve ikence devreye girecektir. Her tarihi dnemin balang ve sonu aamalarnda younlaan ideolojik faaliyet ve tartmalar, domakta olan ve srdrlme sorunlaryla karlaan sosyoekonomik biimlenilerle yakndan balantldr. Bu ynl gelimeler i ie yaanmaktadr. Balangtaki byk iman gcyle yceltilen yeni fikirler ve inanlar, aslnda domakta olan yeni dzeni mj293

delemektedir. Bunlar dou abalar olarak da deerlendirilebilir. Yeni dzenin bir nevi program ve ona yn veren temel ilkeler belirlenmektedir. Doacak olan yeni toplumsal dzenin zellikleri netletirilmeye allmaktadr. Ayrca ok byk abayla dourtulduu iin, yeni kavramlarla adlandrlmaktan tutalm, zne kadar gl bir din ilahi anlayla kutsanmaya allmaktadr. Yeni kutsal kitap, kurucunun szleri, davranlar, gelitirilen ibadetler, tapnaklar, bu douun ideolojik kimlii olarak youn bir propagandayla zihinlere nakedilmekte ve ruhun temel gdas haline getirilmektedir. Yeni toplumsal dzen kurumlap sistemli hale geldikten sonra ortaya kan sorunlar, dzeni srdrmenin kendi ii yapsndan ve dndan kaynaklanan gelimelere ilikindir. Dzen bu sorunlar nasl aacak ve varln nasl srekli klacaktr? Temel soru budur ve bu soru tm sistemi ilgilendirdiinden, tartma en st dzeyde ve ok kapsaml yaplmak zorundadr. nk dzene kar gelien muhalefet ve yeni fikirler inandrc ve tatminkar cevaplarla karlanmazsa, zlme tehlikesi kendini gsterir. Bu durum ortaya ktnda, iddetli bir tartma kanlmaz olur. Balangtaki uyum ve birlik yerini ikilie ve muhalefete brakr. Bu gelimeyi doal karlamak gerekir. Her ikilik ve muhalefet kt deildir. Burada ok nemli olan, diyalektik materyalizmin de zmledii gibi, yeni tez ve antitezin salkl geliip gelimedii hususudur. Erken doumlar nasl lmle sonulanrsa veya dkler canl klnamazsa, yeterince olgunlamam maddi koullarda yeni fikir ve muhalefetlerin de benzeri konumlara dmesi ska rastlanan olaylardr. Tarih bu tip olaylarn saysz rnekleriyle doludur. Aksi durum da ktdr ve rmeyi derinletirir. Sosyo-ekonomik sistem i ve d nedenlerle tm alt ve styaplaryla srdrlemez duruma geldiinde, antitezin, yani yeni fikirlerin muhalefete savunulmalar bir ikilem durumu olarak gelimezse, rme ve bunalm kanlmaz olur. Tarihte bu tr dnemlere bunalm ve k sreci denilmektedir. Bunun da her sistemde oka rnekleri gzlenmektedir. Bat uygarlnn stnle gemesi, bu diyalektik balar zmesi ve tm toplumsal faaliyetlere yanstmasyla yakndan balantldr. Bilimsel yntemle sorunlar ortaya konulmakta, zamannda zm nerileriyle, en az ac ve kayplarla sonu alnmaya allmaktadr. Eskiden ar iddet, savalar veya boyun emelerle, ucuz ve haince denilebilecek ibirliki yntemlerle elde edilen sonulara fazla ei294

lim duymamakta; diyalektik kural gereince ve antitezden anlaml bir senteze ulalarak, en yararl olay, iliki, olgu ve dzen gerekletirilmeye allmaktadr. Tarihi olarak bunun iinde en uygun sistemin demokratik uygarlk olduuna inanmaktadr. slamiyet ve Hristiyanlk dnyasnn M.S 1200lerde yaad youn felsefi tartmalar, yaadklar ciddi i ve d kaynakl sorunlar nedeniyledir. Sistemleri her geen gn artan eletiri ve muhalefetlerle karlamakta, inandrclk iin balangtaki izahlar yetmemektedir. Toplum bym, sorunlar artm, zihniyet gelimi ve habire sorgulamaktadr. Dtan yeni saldrlar hi eksik olmamtr. Zaten kendileri de srekli saldr halinde gelimilerdir. Saldr ve savunma, kar saldr ve savunma birbirini davet etmektedir. Sistemin i sorunlar da artnca, rnein eskisi kadar ekonomik zenginlik olmaynca, nfus artnca, doal yklma gelitike dtan saldrlar etkili olmaktadr. Tm bu durumlar zihni yansmasn bulacak ve pratik zmler gelitirilmeye allacaktr. Sistemin kaderi sz konusu olduundan, bu zihni tartmalar ve pratik zmler kapsaml ve sonu alc olmak zorundadr. Tarihte bu dnemlerin iki tip yntemle almaya alldna dair bol rneklere rastlanmaktadr. a- Sistemi reformlarla yenilemek. Restorasyonu da bu srece eklemek gerekir. Ama restorasyon reform deildir; daha ok ayn temeller stnde, ayn biimde, ama talarn ve harcn deitirerek yeniden ina etmeye benzer. Reform ise hem temeli, hem kullanlacak malzemeyi ana ilkelerden vazgememekle birlikte deitirmeyi ve yeni temel zerinde yeni bir yaplandrmay ifade etmektedir. Bu yntemle birok sistem mrn uzatmakta, hatta dnm derinletirip kalc bir sreklilie salkl olarak sahip olabilmektedir. b- Sistemi zorla ayakta tutmay amalayan tutucu yntem. Tarihte bu yntemin de ska uyguland gzlenmektedir. Bu yntem, ii ve z tamamen koflam ve boalm bir durum sz konusuysa ve dtan gelen tehditlerin uzlamaz boyutta olduuna dair bir inan varsa denenmektedir. Gz kara bir kar direni, her eyi boma ve yeniliklere asla frsat vermeme, ya zafer ya hi anlayna dayanmaktadr. Sistem dnm yeteneini kaybettiinde, yaayabilecei kadar her tr zorba ve despotik yntemi kullanmay tek are olarak grmektedir. Bu tr durumlarda devrimle yklmak kanlmazdr. Yklan kiilik ve kurumlarn ardnda kalanlar tamamen teslimiyet
295

srecine alnmaktadr. Eski kimliklerinden kopu kkldr. Hakim dzene gre yeniden kimlik kazandrlmaktadr. Dogmatik zihniyetin hakim olduu, geri braklm ve tutuculukta ar srarn yaand toplumsal iliki ve kurumlarda bu yntem, tarihin aclarla ve kanla dolu geen trajik yzdr. nsanlk ancak deiim ve dnmn doann biricik kalc gerei olduunu algladktan sonra bu yntemi terk etmektedir. Doru, iyi ve gzel olann, anlamsz, gerici ve tutucu zihniyet ve davranlardan deil, zamannda deiim ve dnm yaamaktan getiini fark ettikten sonra brakmaktadr. slamiyet ve Hristiyanlk, ortaa uygarlnn evrensel gleri olarak tarihin bu darboaznda felsefi dnceye cesaret edebilmilerdir. Felsefeyi, ideolojik kimliklerini tartma nedenleri, vurguland gibi balang ve gelime aamalarndaki yaklamdan farkldr. u hususu hi unutmamak gerekir ki, felsefi dnce her iki dini kimlikte doularnda da i ielemi bulunmaktadr. Bunlar yar yarya felsefe-din karm kimliklerdir. Bu dnemde dini anlaylar byle olmak durumundadr. Hint, ran, Grek ve Roma dncelerinde, ortaan dinsel yorumlarnda felsefi gelime bolca grlmektedir. Daha tam bir ifadeyle, slamiyet ve Hristiyanlk, kleci sistemin hakim ideolojisi olarak, mitolojiyle, daha sonra tepki olarak gelien felsefenin ustaca sentezine dayanmakta, gerekli deiim ve dnme uratp birletirerek z kimlii olarak sunmaktadr. Burada bir Smer orijinalitesi yoktur. Yine Grek felsefesinin douuna benzer bir durum da yaanmamaktadr. Peygamber ideolojilerinin nemli bir zellii budur. Her iki sistemin felsefi tartmas; temeldeki dzen sarsntsna bal olarak gelien inan zayflamas, bozulmas ve farllklarn ortaya kmasdr. Aristoya sarlmalar, mantk yapsndaki gcnden kaynaklanmaktadr. Aristo, dnceleri ve mantk yaps halen alamayan en byk otoritedir. Gerekten Aristonun byk deeri, insanln toplum gerekliinin rn olan zihniyet dzeyini sistemletirmede ve anlatmada yatmaktadr. Zihniyet yeteneini ve dnce gcn zirvede temsil etmektedir. Kavramlar ve dncelerle i yapmak isteyen her kiilik ve sistemin Aristoya bavurmas bu niteliinden ileri gelmektedir. Bir nevi tm ilk, klasik ve ortaan kompteri durumundadr. Dolaysyla doruktan ke giderken, felsefeyi dinin imdadna koturan Aquinal Thomas ile bni Sina ve bni Rt gibileri dnem296

lerinin Aristo yorumlayclardr. Bunlar teolojiyi daha karmak hale getirmilerdir. En ok uratklar ey, tanry mantkla ispatlamak dncesidir. Burada sanldnn aksine, tanrdan ok dzenin kalcl ispatlanmaya allmaktadr. Tanrnn mantkla ispatlanmasnn, znde sistemi kurtarmay amalad aktr. Tpk Aristonun site devletini kurtarmak amacyla siyasal dnceyi gelitirmesi gibi, bu dnemin teologlar da Allahn varln ve birliini yeniden kantlamakla, tehlikeye giren Hristiyanlk ve slamn devlet dzenlerini, Allahn glgesi olan yeryz devletini ve dzenini de kantlamakta, kutsamakta ve srekliini gvenceye almaktadr. Bu tipik bir kimlik glendirme faaliyetidir. Allahn varolup olmamas, soyut ve pek anlam olmayan bir sorundur. Aslnda ne kadar byk bir hakikatmi gibi urasalar ve hatta yaptklarna sonuna kadar inansalar da, sosyolojik olarak yaplan ey, hakim dzen, var ve bir olmas gereken tek dzen midir, deil midir? tartmasdr. Hakim olmu dzenin yeniden bir ideolojik kimlie kavuturulmas amalanmaktadr. Ortaada teologlarn neden Allah kavram zerinde bu kadar nemle durduklarn sosyolojik olarak zmlemek gerekir. Hz. brahim ve Musann balangta gk tanr anlamna gelen ve tm Arabistan yarmadasnda kabilelerin farknda olduklar Eli kendi brani kabilelerine daha yakn klarak, adeta milliletirerek kendi sosyal kimliklerinin sembol haline getirdikleri Ahdi-Atikte arpc olarak anlatlmaktadr. Bu, brani kabilelerinin birleerek aldklar yeni biimlenmeyi yanstmaktadr. Adn da Elohim, Yehova olarak gelitirip bu biime uygun hale getirmektedirler. Daha sonra sosyal varln glenmesiyle Yehova da glenecektir. Toplumun kazand tm yeni zellikler yansmasn tanrda bulaca gibi, tersine Tanr Yehova da toplumun kendine gvenme ve inanmasnn srekli kayna olacaktr. sann Rabbinde daha farkl zellikler yansmasn bulmaktadr. Onun Rabbi yalnz Yahudilerin deil, tm insanlarn eit davranan tanrs olmakta, ezilenlerin kurtulu umudu haline getirilmektedir. Sosyal snflama tanrnn niteliklemesinde yansmasn bulurken, adeta bir snflamay temsil eder hale gelmektedir. sayla ibirliki dzen kahinleri arasndaki mcadele Rabbin varlna yansmakta, resmi Yehovadan ayrmakta, tm insanln Rabbine dnmekte, sosyal mcadelede olup bitenlerde ideolojik formlasyon olmaktadr. Amalanan yeni toplumun manifestosu, esin kayna olmaktadr.
297

Hz. Muhammedle bu sre daha da younlatrlmtr. Eflatun felsefesiyle daha da glendirilmi ve toplumsal temeli daha gl tek tanr Rabbi kavram, Hz. Muhammedle birlikte, Onun kar kt toplumsal zelliklerle kurmak istedii toplum dzeninin zelliklerini yklenerek, Kuranda getii gibi doksan dokuz sfatla, yani zellikle glendirilmektedir. Bu ok gl bir Allah kavramdr. Dolaysyla yeni toplumun gl olaca ana kavramdan bellidir. Doksan dokuz sfatl Allah, bir nevi topya ve manifestodur. Mminlere younca ierilmesi ve inandrlmas, manifestonun amacna balanmay amalamaktadr. Allaha inan, erevesi izilen yeni topluma inantr. Yeni toplum bu tanrsal sfatlara uygun olarak geliip hakim olacaktr. Gnmz deyiiyle, program baaryla uygulanp iktidar gc haline gelinecektir. Ortaan Allah eksenli dnce tarz ve moral ekillenmesinin sosyolojik zmlemesinin ana hatlaryla byle olduu aktr. Ne acdr ki, hibir teolog bu basit gerei dile getirme gcn gsterememitir. Hatta daha da kts, bilim ve sosyoloji adna gnmzde de bu ynl bir zmlemenin ilahiyat ve sosyoloji okullarnda okutulmad ac bir gerektir. Tartma halen, teolojinin Tanr var m, yok mu? sorunsalyla, sosyolojinin kaba inkarc materyalizmi arasnda gemektedir. Halbuki yaplmas gereken, tartmann temelindeki toplumsal gereklii yakalamak, bylelikle kendini gizleme oyununa dmemektir. Unutmamak gerekir ki, ilahlar savann en byk silah kendini izlemek ve maskeli olarak sunup kabul ettirmektir. stisnasz tm tanrsal dzenlerin kullar zerindeki en temel oyunu budur. Bu oyun baarl srdke, temsil ettikleri ve g alp verdikleri dzen gvenlikte demektir. Oyun bozulup maske dtke, zaten dzen olduu gibi aa kar ki, o zaman dzenin kendini srdrmesinin en zor dnemidir. Yine hibir zaman unutmamak gerekir ki, dzenlerin ideolojik maskeleri dtke, hibir gcn artk ayakta tutamayaca gn gelip atm demektir. Aquinal Thomasn teolojisi Hristiyanla ksmi bir adm salam; Protestanla, Hristiyanln reformizmine giden yol almtr. Aslnda bu ok nemli bir gelimedir. Hristiyanln dier kolu, tutucu ve giderek gericileen akm ise, engizisyonla kendi kn durdurmaya alacaktr. saya yaplandan daha dehetlisi, reform yanls kilise adamlarna, yeni yeni gelien bilim adamlarna ve laik filozoflara uygulanacaktr. Giordano Bruno diri diri yaklacaktr.
298

Galile, szn geri alarak, ayn cezalandrmadan kurtulacaktr. ek rahip Jean Huss diri diri yaklacaktr. Birok mistik tarikat erbab, byclkle uraanlar ve yeni kilise akmlar oluturanlardan binlercesi bu dnemde yaklacaktr. Engizisyon mahkemesi tarihin en byk kym makinesi olarak alacaktr. Btn bunlar szde tanr adna, zde ise ayaklanan zgr insanlara ve yava yava milli bilince kavuan halklara kar, kilisenin egemenliini koruma ve kurtarma adna yaplacaktr. Tanrlarn hibir zaman ne korunmaya ne de kurtarlmaya ihtiyac vardr. Tersine, sktka daha fazla tanr maskesine snan ve artk iren bir hal alan hakim dzenin korunma ve kurtarlmaya ihtiyac vardr. Avrupa zellikle M.S 1000-1800 yllar arasnda bu tarz maskeli kar savalarnn en amansz biimlerini yaamtr. Ortadouda oyun eskiden beri oynand iin, kurallar az ok bellidir. Avrupa ise ilk defa bu tarz bir savala karlat iin, ok byk kmaz, kanl ve uzun sreli savalarla boutuktan sonra dorular grebilmitir. Kilise savamndan Avrupann kard laiklik ilkesi, bu amansz ve iinden klmas ok g koullardan kaynaklanmaktadr. k iki koldan yaplmtr. a- Hristiyanln reformasyonu, kilisenin millilemesini ve demokratiklemesini ifade eder. M.S 1500lerde baarl olmaya balayan bu sre, ada demokratik hukuk devletiyle sonulanmtr. Reformasyonun yeni sosyal snf olarak burjuvaziye dayanmasnn, tarihte de rnei ok grlen ileriye ynelik bir ideolojik dnm olduu aktr. Bu, Avrupada feodal ortaa uygarln sona erdiren en temel admlardan biridir. b- Bilimsel laik k, kiliseyle tm ban koparan bilimsel dn yolunu temsil eder. Bilime dayanan birey, hibir ilaha bavurmadan, kendi kaderini zgcyle izmeye alacaktr. Aslnda giderek yeni bir din olmaya allmakta, dolaysyla barnda birok tehlikeyi barndran bilimci din diyebileceimiz bir yol izilmektedir. amz en ok ekillendiren bir akm da bu olacaktr. Bu iki yoldan geliecek ulusal dil, kltr ve edebiyatla, ulusallk ve bilimsellik tarzyla birey ahlanacaktr. Ar tanrsallaan toplum, bu sefer tersinden ar tanrszlaan ve kendini tanrlatran bireyle baka bir tehlike kaynana yol aacak veya tehlikenin iine decektir. Yenilmi grkemli kilise bu gelimeleri fkeyle karlayacak, ama kendini de ada gelimelere uyarlayarak, ok byk deer arz eden gemi aziz ve azizelerinin anlarna bal olmay srdrecek299

tir. Vicdanszlaan toplumun daha drst vicdan olma konusunda abalarn yenileyerek srdrecektir. slam toplumu klasik bilimine Abbasi mparatorluu dneminde kavumutur. slamiyetin Snni yorumuna dayanan bu biim, devletleen ve resmileen toplumdur. slamiyet ideolojik zne uygun olarak, hzla monariye kayacaktr. Hz. Muhammedin Allah kavramnn doal sonucu, kudretli bir sultanlktr. Genelde tm snfl toplum ideolojileri, znde oluturduklar tanr kavramyla politik otoritenin sahnesini hazrlamaktadr. Tarihte en byk arptma, tanrlarn maskesiyle yaplmaktadr. Tm tanrlatrma faaliyetleri ve zihni younlamalar, sanld gibi yce hakikati bulmay amalamamaktadr. Buna inanlsa ve farknda olunmasa da, gelien snfl toplum iin ynetim esaslar hazrlanmakta, otoritenin bir manevi gc yaratlmaktadr. nsanlk, gl bir manevi ve zihni hakimiyete dayanmadan, kaba politik otoriteyi hibir zaman olduu gibi kabul etmemitir. ok dikkatli ambalajlanarak, maskelenerek, zellikle tanr biimleri esas alnarak maddi iktidarn n almakta ve topluma sunulmaktadr. Smer ve Msr rahiplerinin en temel ileri, ykselen politik iktidarn tanr maskelerini yaratmaktr. Mitolojilerinde bu ok ak ve arpcdr. Hititler ve Grekler bunu ikinci kopya olarak Batya doru tarrken, Hindistan Douya zg maskelemeyi bin bir renge boyayarak sunmann en ileri yapmcs, sunucusudur. Kleci sistemin iktidar sanatnda mitoloji yaratma, tanr oluturma, bununla balantl tren, ritel yapma (bayramlar, yldnm kutlamalar) en nemli yeri igal eder. Rahipler snfnn gc, bu ii baaryla yerine getirmelerinden kaynaklanmaktadr. Tarihte o kadar etkili olmalarnn nedeni, iktidar olgusunun gerekletirilmesi ve srdrlmesindeki bu vazgeilmez rollerinden trdr. Bu asli rolleri bir tarafa brakmak, soyut bir tanr kutsamas, tartmas ve atmas gerekmi gibi davranmak, en temel saptrmalardan biridir. Bu saptrma olmadan, hibir maddi iktidar, politik g ve otorite plak biimde varln srdremez. Klece sistemin temel maskesi olan tanr-kral inanc, ancak insanln ocukluk dneminin zihniyet yapsyla mmkndr. Snfl toplumun retim pratii gelitike ve iktidarla smr arasndaki iliki aa ktka tanr maskeleri de yrtlmakta, yeni biimlere ve daha rtl maskelere ihtiya duyulmaktadr. Tm bu maske yapmlar, insanlar kastl, bilerek yanltmak iin deildir. Bu bir inan kltrdr.
300

Hatta ok gl ve tabusal zelliklere brndkleri iin, en byk hakikat olarak zihne yklenme gcn de kazanmaktadr. nsanln snfl toplumun ilk aamalarnda zihinsel olarak buna yatkn olduunu iyi bilmek gerekir. Siyasal bask ve smrnn, en byk yalann en byk gerekmi gibi sunulmasyla yrtldn, bir snfl toplum kural olarak srekli gz nnde bulundurmak gerekir. Feodal a bu ocukluk dneminin maske tanrlaryla yryemez. Zaten peygamberlerin ve filozoflarn temel iddias, tanrlarn insan olmayacadr. Tanr maskelerinin bu tr bir deifrasyonu nemlidir. Esasta gelien insan bilinci ve zihniyet durumunun oyunu iyice kavramasndan dolay bu byledir. Yeni tanr kavramna, doa yorumlamalarna ihtiya vardr. Peygamberler, insan olmayan, toplumun ve doal kuvvetlerin genel ve birleik bir yansmas olarak tanr kavramn teke indirmiler ve onu gklerin tesine, bilinmez ve grnmez bir yere tamlardr. Mutlak Nemrut ve Firavun ynetim tarznn almasna elik ettii tarihsel bir durum sz konusudur. nsanlk, insan-tanr, tanr-kral belasndan bir adm uzaklamaya almaktadr. ok korkulan bir varlk karsnda sergilenen gzya, sevgi, ibadet gsterileri, arlkl olarak beladan kurtulmay amalamaktadr. Neolitik dnemde ise, smr olmadndan tr bu olgular daha ok kran ifadesi olarak rol oynamaktadr. Filozoflar ise, tanry ya ilk neden sayarak, ya da her zerrede varolduuna ilikin bir yaklamla doann uzants haline getirerek, insan dncesini bir adm daha ilerletmekte, insan tanr korkusundan (yneten ve smren otoriteden) kurtarmaktadr. Bu iki durumda da snfl toplumun gelimesi, zihniyet durumunun ocukluk aamasndan kurtulmas rol oynamaktadr. Yeni tanr, din, felsefe kavramlarna ihtiya duyulmaktadr. Tarihsel gelenek bu biimde gelierek srmektedir. Hz. Muhammedin Allah kavramlatrmas bu tarihsel sreci kapsamak durumundadr. Hem Smer ve Msr mitolojik tanr kavramlarn, hem de Grek ve Romen felsefe kavramlarn iermeyen bir tanr tanmlamas, feodal toplumun hizmetine koulamayacaktr. O, bunun derin bilinciyle byk bir ideolojik zorlanmay yaamakta, baylmakta, kan ter iinde kald bilinmektedir. Feodal toplum ileri dzeyde bir evrenselleme ve derinlemeyi yaayacaktr. deolojik kimlii buna denk gelmelidir. zellikle tanr kavram inandrc, yetkin, her tarafta hazr ve nazr olmal, insana ahdamarndan daha yakn olmaldr. Bylece olas feodal otoritenin, saltanat ve sultanln
301

manevi yolu almaktadr. Fikri, ideolojik dou yaplmaktadr. Snf ynetme sanatnn bir incelii olarak, bir yansma olan tanrya en byk g denirken, feodal otoriteye ise Zil-ul-Allah (Allahn glgesi) denilerek, bir tersyz etme durumu yaanmaktadr. Gerek olan sultanlk ise, yansmas da tanr olmaktadr. Toplumsal kimlik byle dengelenirken, yzyllarca yaplan tanr tartmalarnn ne kadar demagojik bir sonuca yol at, bu bilimsel yaklam karsnda daha iyi anlalmaktadr. Burada kastmz Allah kavramn kmsemek deildir, tersine gerek anlamn vermektir. Kavramlar bir toplumsal varlk olarak birer gerektirler ve en azndan ekonomi kadar etkiye sahiptirler. Hz. Muhammedin Allah kavramn gelitirmesi basite alnamaz. Kaba materyalistlerin bu ynl hatalar, en azndan idealistlerin yaptklar kadar olumsuzdur. Materyalistlerin tanr inkaryla idealistlerin mutlak hakikatmi gibi iddialar ayn kapya kmakta ve doru bir sosyolojik yaklamla toplumsal varlk iindeki gerek anlamn saptrmaktadr. Feodal toplumun ideolojik yaratm, pratik yaratmndan daha zor ve ustalk isteyen bir itir. Bu, bir ocuu salkl dourmakla, onun normal bymesi arasndaki fark gibidir. Bunun Grek toplumundaki insana yakn, ona benzeyen, fazla yaratc olmayan, daha ok kabile federasyonu olmasna denk gelen maskelemesi, daha sonraki devletleme ve Athena demokrasisi zerinde etkili olmutur. Tek tanrl dinlerde ise, ok glendirilmi insandan farkl Allah kavram, otoriter topluma ve hanedanlk saltanatna yol amtr. deolojik kimlik genelde toplumsal biimlenite, zelde politik iktidarn oluumunda ve yapsnda temel bir rol oynamaktadr. Bu da slam toplumunda neden demokrasi ve cumhuriyet gelimiyor? sorusuna nemli bir cevap tekil etmektedir. Mevcut ideolojik yap altnda ekillenen slam toplumunun bu kimlik almadan, yani tutarl bir laikleme yaanmadan kolayca demokratikleemeyecei anlamna gelmektedir. Gerek bir laiklik, tarih boyunca glendirilmi ve zerresine kadar topluma szdrlm geleneksel ideolojik kimlik zmlenip alarak gerekleecei gibi, laik cumhuriyet ile demokratik toplumun ve siyasetin gereklemesi de buna bal olacaktr. Buna ramen Hz. Muhammedin Allah kavramnn balangtaki rol ilericidir; yaratc ve akkandr, muazzam glendirici ve eyleme geiricidir. Zihni adan da bir ycelmedir. Tarihi roln baaryla oynamtr. Fakat olgunluk aamasna gelindiinde, oklu kltrel
302

yaplar bu kavram zorlayacaktr. Mahalli etnik gruplar ve kavimler kendi kltrlerindeki tanr kavramlarn Allahla perdeleyip srdreceklerdir. Allaha kar tam bir kandrlma dnemine girilmitir. Her grubun kendi seviye ve karlarna gre bir Allah kavram vardr. Resmi Snnilik yannda, gayri resmi Batni, mistik slami gruplar gibi yaylmaktadr. Fatmiler ve Karmatiler bata olmak zere, muhalif kesimler iktidara ynelmektedir. Bir hayli farkl inanlara saplmakta, tasavvuf gelimektedir. slam toplumu ve devletinin doruk aamasna gelindiinde, tpk Grek kent toplumu ve devletini kurtarmak iin en byk filozof olarak Aristonun ortaya kmas gibi, slam filozoflar da slam toplumunu ve devletini kurtarmayla kar karyadr. M.S 10-12. yzyllar bu ynl byk bir gelimeye tank olmaktadr. Karmak toplumsal ve siyasal gelimeler ideolojik styapda yansmasn bulacaktr. El-Kindi, Farabi, bni Sina ve bni Rt, slam toplumunun Aristolar olarak slamiyete felsefeyi taracaklardr. Bununla kantlanmaya ihtiya duyulan, Allah kavramn deil, znde dalma iaretleri gsteren toplumu ve devleti kurtarmaktr. Byk tartma, byk bunalma ve bu bunalmdan nasl salam klacana iaret etmektedir. Benzer her dnemde bu tartmalarn z ayndr. Burada kurtarlmas gereken soyut Allah deil, toplumun ve devletin kendisidir. Ama Allah kavram ne kadar inandrc klnrsa, hele ne kadar mantkla kantlanrsa, o kadar byk bir ideolojik stnlk kazanyor, dolaysyla toplumun bekas ve devletin srekliliine byk bir hizmette bulunmu oluyor. Rahip hizmetini filozoflar yrtmektedir. slamiyet gerekten Hristiyanln ilerisinde bir teolojik felsefi dnce yaratmtr. bni Sina, Aristo kadar eser sahibidir. Bilimsel dnce ve birikim Avrupann ok ilerisindedir. Tpk bugn Avrupadan yaplan felsefi ve bilimsel eviriler gibi, o dnemde Avrupa Doudan felsefe ve bilimsel bilgi eserlerini tercme etmektedir. Fakat Hristiyanlkta stnlk kazanan bilimsel dnce Douda bu stnl gstermedii gibi, slamn tutucu dnce tarz, varolan bilimsel ve felsefi kazanmlar da kfr olarak deerlendirip ortal kasp kavuracaktr. mam Gazali ve Eari ile felsefi dnce dnemi kapanr. M.S 12. yzyl, bu anlamda slamiyet iin kat dogmacln egemen olmaya balad, akla gvenin kalmad, Kuran ve snnete szle balln tek bilim yolu olarak brakld tutucu dnemin balangcdr. Hris303

tiyanlkta da buna benzer tutucu ve engizisyona giden bir kanat gelimekle birlikte, reformcu ve aklcln bamsz gelime yollar da daha fazla almaktadr. slamiyet kendi reformcu ve dinden bamsz akl yolunu gelitirmemekle tarihinin en karanlk srecine girer. Tarihi gelime iinde deerlendirdiimizde, neolitik toplumun douundan (M. 10000) M.S 1200 yllarna kadar insanln varoluuna nderlik eden Ortadou kltr, bu tarihlerden itibaren bu roln Avrupann kapitalist uygarlk ykseliine terk edecektir. Aslnda en nemli tarihsel grev, bu rol deiikliinin nedenlerini ok ynl zmlemelere tabi tutmaktr. Bu grev hi yaplmamtr. Ancak Batl baz tarihilerin (Gordon Childe, S. N. Kramer vb.) zgn abalaryla tarihi geliim as dorultulmaya allmaktadr. Kuru din savunmalar hi baarl olmamaktadr. Eski stnlkleri savunmak da fazla anlaml deildir. Mhim olan, tarihi gerileme nedenleridir, bu sreci tm boyutlaryla ortaya karmaktr. slamiyet adna iine girilen byk tutuculuk ve gerileme dneminin ncelikle ideolojik alanda baladn aa karmak bizi doru ynteme gtrecektir. Bu yzyllarda Ortadou, maddi zenginlik, sosyal gelikinlik, kentler bakmndan Avrupadan stndr. Gerileme bu sahada deildir. Avrupallarn gznde Ortadou gz kamatrcdr. Zenginlii ve ihtiam, yaam kalitesinin stnln temsil eder. Hal seferlerinin en nemli nedeni bu alandaki stnlkten ileri gelmektedir. O halde tutuculuun ve gerilemenin nedenini ideolojik alanda aramak kanlmazdr. Avrupa 13. yzylda bilim yolunda nemli admlar atmakta, 14. yzylda din alannda reformasyon sreci balamaktadr. 15. yzyl ise Rnesansn balad adr. slam toplumlarnda tam aksi bir gelime ba gstermektedir. Felsefe okullar zndklkla itham edilmekte, itihadn (tartmayla sonuca gitme, hkm karma) kaps kapanmakta, farkl dnceleri ileri srenlere farkl ikenceler uygulanmaktadr. Shreverdi gibi, zgr dnce ve felsefe yapmann peinde olanlarn derisi yzlmektedir. (M.S 1190) Bilimlere ve akla gvensizlik, imann salam gereklerinden saylmaktadr. bni Sina, Farabi gibi filozoflar ve bilginler kafirlikle mahkum edilmektedir. ok s ve sadece nakli bilgiler ve rivayetlere dayanan, Kuran ve snneti ezberlemeyi bilim sayan, akln bamsz dnmesini eytann ii sayan, bilimsel bilgilere tmyle kapy kapatan, belki de Ortadou tarihinde ilk defa korkun bir zihniyet tutuculuunu en deerli meziyet sayan bir softac304

lk dnemi almaktadr. Ortadounun talihsizlii, hi de layk olmad bu yeni softalk dnemi, tm grkemli tarihi yitirmenin ve hafza kaybnn temel nedeni olduu gibi, daha sonraki tarihsizlemenin, srekli yitirme ve gerilemenin de balangcdr. Bu dnemi Ortadou ve slam toplumlar iin en byk felaket olarak deerlendirmek yerindedir. Bu yle bir dnemdir ki, yaklak on be bin yl tm insanla nclk dzeyinde deer kazandran, alar aan, uygarlk balatan alan kltr en byk ihanete uramakta, bykln inkar etmekte, adeta mezara gmlmektedir. Sadece Smer ve Msrn grkemli mezarlar nemli deildir; Ortadounun daha ac ve kalc grkemli kltr mezarlklar da bu dnemde almaktadr. Daha bugne kadar iinde neyin gmldnn bilinmedii mezarlklar! Genel Ortadou tarihi asndan bakldnda, slamiyet snrl bir ilerleme rolne sahiptir. Fazla yaratclk deeri yoktur. deolojik kimlik olarak Smerlerin nc versiyonu, trevi olarak yorumlanabilir. ok tanrdan tek tanrya, mitolojiden dine, tarmdan ticarete, kat klelikten yumuatlm klelie, kabilecilikten kavmi ykselie doru uygarlksal ilerlemedeki rol yadsnamaz. Fakat tm bu olgular nceden de geliim halindeydiler. Yeni yaratlan bir ey yoktur. ok byk yer verilen Allahn varl ve birliiyle, peygamberin el ilii , ok nceden kavramlatrlp kurumlatrlan, toplumsal gelenee ve zihniyete iyice hakim klnan olgulardr. deolojik kimliklerden slamiyetin yaptrd, devrimsel yntemlerle serfletirilmi bireyi merkez alan feodal uygarla hz ve g vermektir. slam burada olduka baarldr. Feodalitenin hzlanmas, younlamas, gce ve kurumlara kavuturulmas ve evrensel bir yaylmaya uratlmasnda slamiyetin rol kesindir. Hatta Avrupa, Hint ve in feodal uygarlklarnn geliiminde tahrik eden, zorlayan belirleyici d g yine slamdr. Amiyane tabirle, slamiyet en iyi feodalizm ihracatsdr. Zaten tccar, esnaf ve ifti dini olmas da bu roln kkrtmaktadr. Cihad anlaynn bu kadar yceltilmesi ve bir igalden baka bir anlam olmayan fetih yntemlerinin kutsanmas; lrse ehit olma ve dorudan cennete gitme, gazi olarak kalrsa ganimetten en ok pay alma, bu feodalizm ihracatlyla yakndan balantldr. lk dou dnemlerinden olgunlama dnemine kadar M.S 7. ve 10. yzyllar feodal devrimin yaylmas biiminde deerlendirilse de, daha sonraki tm zamanlar, hibir ilerici rolleri olmayan hanedanlklar
305

ve emirlerin kr karclk savalar, ganimet ve talan seferleridir. Bu sre, 12. yzyldan itibaren tam bir felakete dnr. Dinin balangtaki ycelii de en iren bireysel hanedanlk ve emirlik iin bir ara olarak kullanlr. Snnilik en tutucu resmi mezhep olurken, halklarn kltrel deerleriyle balarn koparmayan, daha ok ezilenlerin, emekilerin, direniilerin dini eilimi olarak Alevilik gelime gsterir. Zulme ve yalana kar birok Batni mezhep doar. Tekrar gizemcilik, tasavvuf g kazanr. Aslnda bir ilka tarikatlamas olarak mistisizm, tasavvufuluk, resmileen dinlere kar bir tepki olmakla birlikte, ie bzlme, maddi iktidar yerine manevi iktidar ad altnda ahrete, te dnyalara umut balama anlamnda idealizmi beslemitir. Bunlar yenilgi ve gszlk sonras gelien pasif akmlardr ve gnmzdeki sol gruplamalara benzemektedir. Aleviliin iktidarlaan biimleri olarak ran ial ve Msr Fatimilii, devlet dzenlerini kurmakla birlikte, tutarl slam reformizmini gelitirmekten uzaktrlar. deolojik temellerinde dar bir ehlibeytilik dnda, gelimi bir felsefe ve siyasi program yoktur. Yeni sosyal taban yaratma ve temsil etme iddialar da fazla gelimi deildir. Sadece ehlibeyte hakszlk ya pld demekle reform gerekletirilemez; ehlibeyte yaplan zulmn sosyal ve siyasal nedenlerini zmleyemez. Dolaysyla hakl ve mazlum bir zemine dayanmasna ramen, Alevi (Ali yandal) geliimi bir Hristiyanlk reformasyonu dzeyinde deildir. Beklenen ileri rol oynayacak kapsamdan yoksundur. Duygu ykl, iktidarlatnda ayn sosyo-ekonomik kalplara bal, siyasi olarak farkllk iermeyen, biraz sol yelpazeye yerletirilebilecek bir eilimdir. Yzyllarca yrtlen mezhepler sava, bu nedenle daha da iinden klamaz, blnm, karlkl g tketen bir konum yaratmaktan teye sonulara yol amamtr. Genelde snrl slam sadece ge ricilik olarak kalmaz; siyasi olarak da kanl, ok paralanm, tam bir kr dve sahne olmu bir hal alr. Ekonomi ve zanaatlar bu kargaa nedeniyle fazla geliemez. Avrupada merkantilizme ynelen ticaret, burjuva snfn yaratmaya doru ynelirken, slami toplumlarda tccar faize saplanp daha da gericileen bir snf haline gelir. Verimli topraklar zerinde kurulan miri rejimler normal bir feodallemeyi de nleyerek, merkezi feodaliteyi hep gl klarak, kent burjuvalamasn daha balangta boarlar. Merkeziyetiliin geliimini Avrupada olduu gibi bamszca dengeleyecek bir burjuva snf gelimediinden, daha da gericileme kanlmaz olur. Fethe dayal mer306

kezileme, bu olanan sonuna gelindiinde en yoz, anlamsz ve gereksiz bir kurum olarak Ortadounun ve tm slam toplumlarnn derinliine en gericilemi statkocu kurumu haline gelir. Saltanat artk tm toplumlarn barnda bir hastalk uru olarak kalacaktr. Gvdeyi srekli kemiren ve rten bir ur! slami anlamda bile ideolojiye, ilkeye ballk kalmamtr. Her eyi iktidar oyunlar olarak deerlendiren Bizans tarz en yoz bir sre sz konusudur. M.S 1215. yzyllar arasndaki dnem, doruktan ke giden dnemdir. slami toplumlar tarihinde M.S 15. yzyldan 20. yzyla kadar sren dnem, zifiri bir karanlk dnem olarak da deerlendirilebilir. Hibir alanda gelime emaresi yoktur. Doruktan tam ke gitmenin btn zellikleri ortaya kmaktadr. Kutsal kitaplarda ok geen lanetlilik, tepeden trnaa tm zihniyet ve kurumlar sarm durumdadr. En dramatik eliki ortaya kmtr. Yadsmann yadsnmas, en acl ve tketen srece girmitir. Binlerce yldan beri insan toplumunda, zihniyet ve kurumsal yaplarda gerilikleri ap yenilikleri dourma anlamndaki byk yadsma, tez, artk antitez, yadsnma gleri tarafndan yenilme, tketilme ve iinin boaltlmas srecine mahkumdur. Ortadou tarihinde bu dnemi sadece slamiyetten kaynaklanm olarak dnmek eksik olur. Bunu daha derinlikli nedenlere balamak gerekir. Bir kltr, bir uygarlk biimi bir alanda ne kadar derinliine kk salmsa, yenisinin, zddnn ortaya kmas da o kadar zor olur. Yenilie, yeni topraklar ve taze kan gerekir. Bir rnek vermek gerekirse; avclk ve toplayclk toplumunun en ok gelitii evre olan Magdelian (M. 10000lere kadar) kltr, bugnk Fransa ve spanya yresinde gzlemlenmektedir. Paleolitik dnemin yukar aamasn kkl yaamasna ramen, neolitie geemiyor. Baka nedenler yannda en nemlisi, yukar paleolitik kltr kendini yadsyacak koullara sahip deildir. dinamii ve yakn evresi bunu atracak zelliklerden yoksundur. Dardan etkilenerek almas kanlmazdr. Kendisine ok alm biri nasl ki kendine sevdal, kendini stn grr, beenir ve kimseyle deitirmeye yanamazsa; bir kltr de kendini derinliine yayorsa, alabildiine iselletirmise ve baka tr bir varoluu dnmeyecek kadar benmerkezci olmusa, onu deiime zorlayacak g ve kltr dardan etkilemek durumundadr. zl ve yenilenme d dinamiklerin eseri olacaktr.
307

Ortadounun derinliine neolitii yaamas; corafyas, iklimi, bitki ve hayvan kltryle yakndan balantldr. Yan bandaki Dicle, Frat ve Nil vadileri, ikinci nemli corafi kuak olarak kleci sistemi neolitie alternatif olarak gelitirebilecek koullara sahiptir. Bu, tarihi bir ans oluyor. ki tarihi a yan yana birbirinden uzun sre beslenerek yaayacaklardr. Dikkat edilmesi gereken husus, birbirlerinin barndan kmyorlar. ada diyalektik tarih yorumlarnda, sistemlerin ayn yerdekinin ayn yerinde, barnda kmalar deerlendirmesi doru olmamaktadr. Gzlemler, bunun daha ok etkileme temelinde dtan gelitii biimdedir. Smer klelii kesinlikle neolitiin merkezi olan yerinde gelimiyor. iddetli etkilenmekle birlikte, gerekletii alan en geri toplayc kabilelerin yaad bataklk blgedir. Aa Mezopotamya olarak da adlandrlan bu blge, neolitii hi tanmam, klan kltrn amam alanlar olarak bakr toprak roln oynamaktadr. Neolitik kltrn deerleri sulandrlmaya msait topraklarla birletirilince, yeni toplumsal sistem ortaya kar. Yukar ve Aa Mezopotamyann yan yana iki tarihi kltre zemin tekil etmesi ansn sonucudur. Bu anstr ki, tarihin en verimli uygarlna beiklik ediyor, tarihi yaratyor. Feodal uygarlk, yine dta bir alanda, ticaretin rn olan drt yol azndaki bir l kent merkezinde k yapyor. Mezopotamya ve Nil etrafnda feodal uygarlk geliemez. nk kendine sevdal, grtlana kadar kleci zihniyet ve yaam tarzna batm ve kurumlarna alm bu yre kltr, kendi barndan yeni sistemi karamaz. Kendini gelime aamalarna uratabilir, ama ayn sistem iinde olma art geerlidir. Farkl ve yeni olan sistem, dta geliecek ve etkileyip etkilenecektir. Bu, tarihin bir gelime yasas olan yadsmann yadsnmas kuralna uygundur. Yeni sistemin u verdii alan, sanki yeni bir tekniin ve silahn stn patlama gcym gibi daha ncekilerini etkisizletirmesi sz konusudur. Eski, yeni tarafndan dtaki kurulu alanndan saldrya urayacak, ate altna alnacak ve yenilip atrlacaktr. slamiyet Ortadoudaki nc byk k olarak bu roln oynadktan sonra, tarih adeta unutulmaya yz tutacak, dier bir deyile lanete ve ihanete urayarak terk edilecektir. Bu hazin ama anlalr bir sonutur. Hz. Muhammedin son peygamber olma kehaneti anlamldr. Yine maherde dirilme ve Muhammedin efaat iin ortaya kmas bununla ilgilidir.
308

ok sevilmi bir topran nadasa terk edilmesi de bazen gereklidir. rm bir aacn yerine yenisini dikmek gerekir. ok kullanlan, eskir. ldeki patlamayla zaten baka deer retecek toprak kalmamtr. Uygarln tm verileri ortaya km, topran emilecek tm gcn emmilerdir. Ana ihtiyarlamtr, st veremez durumdadr. Yeni bir alanmayla, kocayla rne geecek durumda deildir. retilebilecek btn ocuklar retmi, bol besinin style beslemitir ve artk tekrar toprana dnmenin vaktindedir. nsanlk ailesi iin ne gerekliyse bu ana, bu topraklar retmi ve dnyann drt yanna baaryla savurmutur. Adem ile Havvann Habili ve Kabili olarak, oban ve ifti olmulardr. Nuhun drt olu olmular, drt yne ve drt rka dalp yeryzn uygarla amlar; tarm bitkisini, evcil hayvanlar, ky, kenti, snf, devleti, tanry, tm zanaatlar, kutsal kitap ve peygamberleri, edebiyat ve sanatlar, mzii, mimariyi, silah, yolu, velhasl insanlk adna ne gerekliyse hepsini yaratmlar, beslemiler ve her tarafa armaan etmilerdir. Btn bunlar yorar. Ortadou, dourgan ana kltr, insanlk beii artk perde gerisine, belki de mezarna, kim bilir belki de renkli ve canl yeniden bir uygarlk olarak dou yapmak iin ekilecek, uyuyacak ve yeniden uyanacak, rnesansn gemiine layk gerekletirecektir. Btn bu gerekeler, gerileme ve rmenin tm suunu slamiyete ykleyemeyeceimizi gsterir. Ama yine de slami biim altnda toplumlar yenik ve rmeye terk edilmi gibidir. Hoyrata inenmekte, onuruyla oynanmakta ve aknlktan aknla girmektedirler. Mitoloji yaratan ulu rahipler, din yaratan yce peygamberler, imparatorluk kuran byk Sargonlar, tarihin tand tm tanralar, ilk destan yaratanlar, iiri yazanlar, mziin en derin uyumunu verenler, sonuna kadar gaddarlk yapanlar, en byk vicdanllar hep bu topraklarda, bu kltrde ortaya ktlar, yaadlar, ldler, yeniden ve yeniden dodular. Hem de daha gl, daha zengin, ok renkli, ok sesli olarak. Neden tekrar imlenmesinler? Tarih gerekten retici derslerle doluysa, o halde yaplmas gereken en temel i, lanetliliin ve rmenin nedenlerini doru anlamaktr. Hastalktan kuku duyulmuyorsa, nce gerekli olan rasgele ine yapmak veya besinlerle doyurmak deil, tehisini doru yapmaktr. lk nce u hususlar iyi anlamak gerekir: Ortadounun mitolojik zihniyeti paramparadr. Dini oktan yitirilmitir. Bilimi ise hi olmamtr. Adeta Babil Kulesinin dibinde, her dilden konuup da bir309

birini hi anlamayan sarlar diyalogu yeniden yaanmaktadr. Ne kadar ac bir tecelli! Ortadounun dousunda Safevi ran, batsnda Osmanl Anadolu, tarihin en anlamsz, beyinsiz, yreksiz, tekrarn oynayan Hacivat ve Karagzleri bile olamayacak figranlardr. Ne eski ne de ada tarihle hibir ilikileri yoktur. Ne Batl ne de Doulu uygarlkla alakalar kalmtr. Ne Hristiyanlk ne de Mslmanlkla ilgileri kalmtr. Birisi iktidar iin 17 kardeini boacak kadar insanlkla ilgisini kesmitir. Mitoloji, felsefe ve bilim oktan unutulmutur. Gerek sahiplerini kaybetmi arsalar zerinde en kt speklatrleri temsil etmektedirler. Sadece speklatrclk! M.S 15-20. yzyl, Avrupann byk ykseli adr; akl, bilim ve tekniin ahland zamandr. Bireyin ilk defa her trl klelik zrhlarn paralayabileceine inand, bunun iin emin ve baarl admlar att tarihi dnemdir. Gerek yeni ve byk bir uygarlktr, doup bymekte olan bir uygarlktr. Bunda Ortadounun pay yok mudur? Nasl olmasn? Ona gerekli tm malzemeyi o verdi. Tam on be bin yl Avrupaya bu douu yaptrmak iin, o Ortadou ebelik yapt. On bin yl neolitik ebelik, be bin yl uygar ebelik yapt. Doan ocuun hoyrat, ata tanmaz, kadir kymet bilmez olduu dorudur. Sanki bir tanrym gibi kendi kendine sahiplik edecek kadar marur, byklk sevdasna kaplm olduu dorudur. Fakat toy ve uuruma doru yuvarlanma tehlikesini yaad da dorudur. Btn bunlar ok iyi anlayacaz. Kendi rmlmze sevdalanmadan, ama insanln dou anas ve byten beii olduumuzu da unutmadan, tanyacaz. Taklit etmeden reneceiz. Ama uygarln ana topranda, onun renginden, kanndan, z oullar ve kzlar olarak yeniden dou iin, bu sefer ihtiyarlam Avrupaya ebelik yaptrarak, bu kutsal yeniden douu gerekletireceiz. Genelde Ortadou, zelde slam tarihinden karabileceimiz tm dersler birikip bir Ortadou Rnesansnda dmlenmektedir. Grkemli ideolojik kimliklerin ve temsil ettikleri tm deerlerin oktan km olup, uzun bir sreden beri yaadklar rmenin de artk sonuna gelindiini kabul etmeliyiz. Gemiin tm mitolojik ve dinsel elerinin sosyolojinin dorultulmu bilimsel ltleriyle kapsaml bir zmlenmeye tabi tutulmas, yaplmas gereken ilk aydnlanma iidir. Bunun nda yaplacak cesur ve ok ynl tartmalar doru bir saflamay salayacaktr. Her eyiyle yaanan Babil Kulesinin dibindeki sarlar diyalogu, yerini doru ve yetkin anla310

ya, salam i ve karakter temsiline gtrecektir. Saflarn doru belirlenii ve yetkin karakter temsili kr pratiin, vicdansz, irkin ve yanl yaamn sonunu getirecektir. Tarihin yetki anlam kadar, gelecein doru tasarmna dayal yeni ideolojik kimlik, yaanmas gereken toplumsal pratiin nn aydnlatacak, gerekli cesaretli verecektir. Devrimci pratiin kendisi, gecikmi de olsa Ortadou Rnesansn yaratacaktr. Feodal uygarln Hint ve in rnekleri fazla bir orijinallie sahip deildir. Hint ve in, M. 4000 ylndan beri Ortadounun neolitik kalplar ile tarmsal devrim kazanmlarn zmseme srecine almlardr. Bylelikle ayn tarihsel izgiye ekilmi bulunuyorlar. M. 2500 yllarnda ndus ve Pencap nehirlerinin vadilerinde Hara pa ve Mohenyadora , byk ihtimalle Smerlerin gelimi kent kolonileri olarak uygarlk sahnesine kmaktadrlar. Tunla silahlanan yukar barbarlk aamasndaki Aryenler, M. 1500lerde kesintisiz geliecek Hint uygarlnn temellerini atacaklardr. Ayn gelime Sar Irmak kenarlarnda, inde de yaanacaktr. Kleci sistemin Smer benzerleri, iki bin be yz yllk bir gecikmeyle gelimeye balayacaktr. Rahip arlkl ilk devletleme rnekleri, kat merkeziyeti tanr-krallar rejimini douracaktr. Yaklak be yz yllk kendi tanrlna inanm bu rejimler, ncelikle ideolojik olarak, beraberinde politik olarak paralanp uzun bir kargaa dnemine srkleneceklerdir. Gelien kleci sistem, M. 250 ve M.S 250 yllar arasnda yaayaca son restorasyonla, yerini yeni iliki tarzna, feodal uygarlk geliimine brakacaktr. Konfys ve Budha, Uzak Dounun reformatr peygamberleri olarak, daha yumuatlm smr ve politik sistemin ncleri roln oynayacaklardr. Uzun bir kuluka dneminden sonra, M.S 500 yllar feodal dnm adr. Ortadoudaki gelimeler dtan etkilenmesini srdrmektedir. Feodal slamn baskc etkileri, in ve Hindistandaki feodalizmi hzlandracak ve glendirecektir. M.S 1000-1500 yllar olgunlama sreciyken, bundan sonras gittike ykselen Avrupa uygarl karsnda bamllama ve rmedir. Buna benzer bir gelime, en gecikmi halka olarak Gney Amerikann Az tek ve nka (Meksika ve Peruda) uygarlklarnda yaanacaktr. M. 500de balayan sre, M.S 1500lerde spanyol etkisi altnda bamszlap benzer bir zlmeye urayarak tarihten silinmeyle yz yze kalacaktr.
311
312
E- SONU YERNE
eodal uygarlk sisteminin temel nitelii ve tarihteki yeri nemini korumaktadr. Kleliin kndeki temel eliki, kle emeinin eski verimliliini kaybetmesi ve yeni retim ilikileri nnde engel konumuna gelmesidir. Sermaye olarak insan sahiplii, kleliin dou ve gelimesinde sistemin dayand asl faktrd. Ama saylar retimde kullanlmayacak kadar arttnda ve kleler efendi takmnn tmyle aylak isizleri konumuna dtnde, sistemde rme kanlmazdr. Temel dayanak verimsizliin nedeni olunca, zlme hzlanacaktr. Buna pahallaan kent yaamn ve savalar eklemek gerekir. Nfusu artan ve beslenmesi byk sorun tekil eden kentler, sistemin verimlilik dneminin rnydler. Verimlilik durunca, gibi oalm ve bym kentlerin varln srdrmek giderek zorlamaktadr. Ar kentleme ve pahal yaam, zlmenin en nemli nedenlerindendir. Savalar iin de benzer durum sz konusudur. Balangta ve yeni uygarlk alanlarn kazanmada verimli olan savalar, artk snrlar koruma ve isyanlar bastrma aracna dnnce, astar yznden pahal kurumlara dntler. Ordular istikrarn deil, kargaann gelimesinde rol oynadlar; i iktidar savalarnn arac oldular. Tarm arazilerinin byk iftlikler halindeki paylam iftinin toprakla ilgisini kestiinden dolay, verimsizliin dier temel bir kayna oldular. Sistemin temel elerinde bu zlmelerin genel bir bunalma dnmesi, salam kalan kurum ve ilikilerini de ilevsiz brakacakt. Kullanlamayan sermayenin rmeye yol amasna benzer durum her dzeyde yaanmaktadr. Artk i isyanlarla birleen barbar aknlarnn sistemin sonunu getirmesi, dnemin beklenen kaderidir.
313

Ne kadar sk bir devletilik uygulansa ve basklar artrlsa da, sistemin zl ve yenisinin douu kanlmazdr. Ortaya kan yeni sistem, k nedenlerine bir zm oluturmak durumundadr. retimden kopmu kleyi, isiz askeri, kullanlmayan topra, ur gibi bym kentleri, verimsiz savalar ve gvensiz ortam sorun olmaktan karmak, yeni sistemin nceliklerindendir. Bunlar eskinin restorasyonuyla alacak sorunlar deildir. Kentlerden krsala ka, byk ordularn dal, savalardan kanma, oluan daha dar, ama gvenli alanlar yeni sistemin geliim ynn belirlemektedir. Bir geri ekilmeye benzer durum yaanmaktadr. Adeta neolitik topluma yeniden dnlm gibidir. Fakat bu grnte byledir. Nfuslar azalsa da, kentlerin ou yaamn srdrmektedir. Byk iftlikler belli paylar karlnda iftiye yar mlk gibi datlarak, retimle ilgisi yeniden kurulmaktadr. En azndan bir ailesi vardr, bir yln karlayacak rne sahip olabilmektedir. Snrl bir mlkiyet yava yava gelimektedir. Yeniden topraa bu temelde yneli, byk bir topraa ballk duygusu gelitirmektedir. Toprak ana kavram g kazanmakta ve temel retim aracna dnmektedir. Artk savalar daha ok kle edinmek iin deil, toprak elde etmek iin yaplmaktadr. nsan deil, toprak temel mlkiyet konusu olmaktadr. En ok topra olan, en byk g olmayla zde tutulmaktadr. Topran bu tarz mlkiyet paylam, beylik dzenine gtrmektedir. Neolitik dnemin komnal ky dzeni oktan almtr. Beylikler mlk dzeni esasna gre kullanlmakta ve iftiler yar kle olarak serflik ilikileriyle beye balanmaktadr. Klelikle neolitik dzenin adeta bir karmas olumu gibidir. Beyliklerin etrafnda ancak kk kasabalar oluabilmektedir. Kleci imparatorluk kentleri giderek bir harabeye dnrken, daha rasyonel ve yeni retim dzenini esas alan kasabalarla kentlerin domas yava da olsa gelimektedir. Hem kr hem kent yeni esaslarla dzenlenmektedir. Geri ekilmeden, ileriye doru bir sramaya geilmektedir. Ar geri ekilme hibir zaman neolitie dnle sonulanmayacaktr. Ar ilerleme ar geri ekilmeyle dengelenince, yeni sistemin balangc yakalanmakta ve yukarya doru ykselen bir trend yeni yaamn izgisi olmaktadr. Feodalizmin bu tanmlamas, neden mitolojik, dinsel ve felsefi olarak orijinal doularn gereklemediini anlamamza yardmc
314

olmaktadr. Karma bir sistem durumu, karma bir ideolojiyi gerektirecektir. Orijinal sistemler, orijinal dnce biimlerine yol aarlar. Feodalizm tandk neolitik ve snfl toplumun gereklemi biimlerine dayand iin, onlarn ideolojik kimlik yaplanmalarn da kendisine esas almak durumundadr. Yenilik douracak gc ve zellikleri bulunmamaktadr. En devrimci nitelikte grnen ideolojik yaplanmalar bile ikinci, nc el bir versiyondan, trevden teye bir anlama sahip deildir. Ancak reform anlamn ierebilirler. Bu durum sistemin mantk, inan ve moral yapsn gemiin ancak kopyalanmas biiminde izah etmektedir. Ortaan mantkta en byk gelimesi, ancak mrnn sonlarna doru Aristoyu snrl anlayabilecek ve yorumlayabilecek dzeye gelmekten ibarettir. Onu aan herhangi bir akl gc yoktur. Akln hkmdar Aristodur ve btn mantklar ona baldr. stad- Azam dedikleri de odur. nan bakmndan dinin dogmalarn ezberlemekten teye bir rolleri yoktur. Kutsal kitaplar yazmak ve ezberlemek, en nemli bilgin ve din adam mertebesine eit olmaktadr. Dogmatizm belasnn olanca arlyla insanln zihniyetini bastrmas, en ok bu dnemde geerlidir. Hibir yaratc dncenin filizlenmesine frsat verilmemekte; kuru bir metafizik ve idealizm inanlara eklenerek, ortaan karanlk dediimiz yz ortaya kartlmaktadr. Tanr-kraln klesi insandan tanrnn glgesi insana gemeye paralel olarak, zayf bir insan iradesinin douuna izin verilmektedir. zgr irade ve ahlak halen ok uzaklardadr. nsanlk ancak tanrnn glgesi nispetinde kendine ait olmaya cesaret edebilmektir. Yeni an ortaa iin tanmlad karanln iyzn iyi amak gerekir. Birok ynyle bu karanlk koyulaarak devam ettirilmektedir. Ortaa karanlnn temelinde, ideolojik kimliini yitirmesi yatmaktadr. Genel olarak da sistemlerin dou srelerini aydnlatan ve ruh veren ideolojik donanm; maddi g haline gelindike ve ekonomik, sosyal ve siyasal kurumlarna kavutuka nemini yitirmekte, bakalama uratlmaktadr. Bu durum, eer yeni bir aydnlanma hareketi yoksa, karanlk anlamna gelmektedir. Eski ideolojinin zden koparl, zel karlara tabi tutulmas toplum iin tam bir ideolojik deformasyona ve saptrmaya yol amaktadr. Kelime oyunlar, sahte mezheplemeler, ortal yalana boan demagojik sylem tarz, zellikle ba ideolojik merkezler olarak tapnak-okul dzenleri karanl yayma aralarna dnmektedir.
315

Ortaan somut karanl, klasik an aydnlanmasyla ban yitirmesinde ve daha da tehlikeli olan felsefeyi teolojinin bir kantlama aracna dntrmesinde gzlenmektedir. Bu durumda iki perdeli bir karanlk olumaktadr. Birincisi; saf ve belli bir vicdani anlam olan, dnemine gre en azndan ka yol aan ve bir ahlaki tavr mmkn klan dinsel mesaj yitirilmektedir. Bylelikle sistemin meru temeli kalmamaktadr. Geriye ak maddi karlar kalmakta, kavga bunun iin verilmektedir. kincisi; ideolojik boluu doldurmak iin gelitirilen felsefi teoloji, zihniyet durumunu daha da kartrmaktadr. Buna tepki olarak gelien mistik eilimler, ideolojik paralanmay geri ekerek gelitirmekte, iki yanl birbirini besleyerek karanl koyulatrmaktadr. Ortaan temel handikab budur. Daha da tesinde orijinal tarm devrimi ve kleci sistem bulular zihniyet iin bir kazanm iken, bunlarn ezbere dayanan nakilleri z anlamlarn oktan yitirdiklerinden tr kof dogmalara dnmekte, insanln genel zihniyet durumu iin en byk felaketi oluturmaktadr. Ortaa bu noktada karanla mahkum etmeli, zmeli ve ama dorultusu gsterilmelidir. Sadece z ideolojilerine ters dmemekte, insanln on be bin yllk tm nemli zihni birikimlerinin iini boaltp sz oyunlar, mantk fantezileri, sahte ekoller ve mezhepler haline getirerek en byk tahribata uratmakta, derin bir karanla ve yabanclamaya yol amaktadr. Bu ynyle kleciliin son dnemlerinde ar dini ve felsefi klar zihniyet durumunu zaten tehlikeye atmlardr. Ortaa bunu gittike derinletiriyor. Bir akam vaktini derin karanlklara bouyor. Avrupa uygarlnn stnl ve aydnlatc deeri tam bu noktada kritik bir rol oynuyor. Gerek doay derinlemesine incelemesi, gerekse toplumsal dogmalara kukuyla yaklamas, aslnda Rnesansn temelini oluturmaktadr. Ar karanla boulan zihniyet durumuyla iradesi yok edilmi bireyi iki koldan ele alp aydnlatarak cesaretlendiriyor ve zgr yryn hazrlyor. Bilimsel yntem zihnin aydnlatlmas iin en salam yoldur. Dogmatizmden kopmu bireysel zgrlk araylar ise, zgr ahlak ve iradeyi gelitirecektir. Sorulmas gereken nemli soru, Ortadou kkenli uygarlk sis temleri bu tr k kendi ilerinde karamazlar m? sorusudur. Bugn iin de cevabn arayan soru yine budur. Aslnda 10-12. yzyl Ortadou aydnlanmas iin El Kindi, Farabi, bni Sina, Shre verdi ve hatta Hallac- Mansur un kiiliklerinde byk aba ve fe316

dakarlk vardr. Hakikati aramak bunlarda byk bir tutkudur. Hatta bunun siyasi ve ekonomik karlarn stnde bir deer olarak saygnlk arz ettii bilinmektedir. Hakikat ak, Ortadou corafyasnda belki de hibir dnemde olmad kadar seslendirilmektedir. Mevla na , Muhiddin-i Arabi gibi byk tasavvufular, yani sezgiyle hakikat mritleri yetimektedir. Bilimlerde de ilerlemeler vardr. Matematik, tp, astronomi, bitki ve hayvan aratrmalarnda gelimeler kaydedilmektedir. Btn bu alanlarda Avrupadan stnlk tartma gtrmez. Edebiyattaki stnlk daha da arpcdr. Ortaan destan edebiyat, ehname ve Leyla ile Mecnun klasikleriyle kendini kantlamtr. bni Haldun un tarih felsefesi diyalektik materyalizme yakndr. Buna ramen Ortadou rnesans geliememektedir. Bu kadar elverili olanaklara ramen, Avrupann yeni kimliinin temelini atan Rnesansn Ortadouda neden gelimedii daha da nem kazanmaktadr. Bunda Mool saldrlarnn etkisinden bahsedilebilir. Ama bu belirleyici neden olamaz. Asl nedeni, byk abalara ramen, ideolojik koflama ve dogmatizmin beton arlnda zihne hkmetmesinde ve siyasi kurulamann derinliinde aramak daha doru bir yaklam olur. Ortadou kkenli Hristiyan dogmatizmi, objektif olarak Avrupa halklarnn zihniyet ve karakter yaplarnda olumlu bir rol oynamaktadr. Barbar gelenei halen canl olarak yaayan halklar, Hristiyanlkla yaptklar yzeysel sentezle kazanl kmaktadr. Unutmamak gerekir ki, Hristiyanlk Ortadou kltrnn Avrupaya en byk armaandr. Hristiyanlk Avrupalnn zihniyet oluumunda ok byk bir adm attrd gibi, ahlakn da kesin olarak yaratmaktadr. Yasa fikrini ve disiplini, okuma yazmay Avrupaya daha ok Hristiyanlk sokmutur. Hristiyanln att temel olmadan, uygar Avrupay dnmek olanakszdr. Hristiyanlk olmasayd, Avrupa belki de binlerce yl geri bir kleciliin penesinde yaayacakt. Hristiyanlk, Ortadounun uygarlk kazanmlarn klelii yaatmadan Avrupaya tard iin ok byk rol oynamtr. Avrupann ans buradadr. Kazanmlarn almtr. Ama barbar toplumun gl olan zgr kiiliiyle birletirerek, yine Ortadounun en son bilimsel kazanmlarn da derleyerek tarihi hamlesini gerekletirmitir. Demek ki, yeni uygarlk hamlesinin temelinde Hristiyanlk ile Ortadounun bilimsel birikimi ve barbar toplumun canll yatmaktadr. Daha da nemlisi, zihniyet zerinde derinliine bir ideo317

lojik betonlama gelimedii gibi, binlerce yl geriden gelen bir siyaset ve devlet kurumlamas da yoktur. Romann zl, Bizansn ve sonradan Osmanllarn hakimiyetlerini gelitiremeyileri anslar olmaktadr. Gevek siyasi konfederasyonlar ve prenslikler, ortam Ortadouya gre daha elverili klmaktadr. deolojik ve siyasi betonlamann gelimeyii, zgr zihniyet ve birey ekillenmesine son derece elverili bir zemin anlamna gelmektedir. Ortadounun anszl da buradadr. Yani Avrupa iin ans olan konular, Ortadou iin ansszlk oluturmaktadr. Siyasi kltr snf olarak burjuvalamaya frsat tanmad gibi, gevek federasyon ve prensiplere de imkan vermemektedir. Derinliine kk salm dogmatizm, zgr birey kna olanak tanmad gibi, srar halinde acmaszca cezalandrmaktadr. Ortadou iin yal bir nar anlamna gelen kltrel tarihi Avrupaya tarldnda, dalndan koparlm bir fidan deerinde olmaktadr. Burada taze alarla yepyeni bir aa olmakta, bol rn verebilmektedir. Bu anlamda Avrupa, Avrupalnn eseri deildir. Avrupallar uygarlk fidesini kendi topraklarna ekerek, alama yetenekleri sayesinde yenilemeyi baaracaklardr. Bu anlamda da Avrupa, Avrupallarn eseridir. Uygarlklarn alverileri asndan bu ayrmlar yapmak, dorunun kavranmas asndan hayati nem arz etmektedir. Beyni dalm Ortadou kiilii neye sahip olduunu bilmedii gibi, neyi Avrupaya verdiini ve Avrupadan neyi almas gerektiini de doru bilememektedir. Ayrm ve tercih doru olmaynca, bir ka yzyldr bu kaynaktan da ne aydnlanabilmekte, ne de gerekli rnesansa giriebilmektedir. Ortadounun kmaznda nedenlerin ne kadar kkl olduu, en azndan byle grlmesi gerektii aktr. Yal bir nara ne kadar yeni bir a yaparsanz yapn, taze bir aa olarak hayat bulamayacaktr; ayn ekilde onu tmyle grmezlikten gelerek de, Avrupadan alnacak taze fidanlar (bilim, teknik, yaam kalplar) bu aalarn kaln kkleri dibinde yetitiremezsiniz. Byle olduu iindir ki, Ortadou uygarl kendini yeniden douramamaktadr. Ortadou toplumlarnn zihniyet yapsn dtan bilim ve teknik aktarmla zememenin nedenlerini zmeye alyoruz. in, Japonya ve hatta Hindistann bile en azndan Avrupadan aktardklaryla kendi tercihlerini gelitirdii yadsnamaz. Sosyalist in, liberal-muhafazakar Japonya, demokratik Hindistan giderek byk ge318

lime gsteren maddi koullar ve olanaklarla Avrupa uygarlk yolunda ilerleyebileceklerini gstermektedirler. Bunlar bir dnemler Ortadounun tm neolitik ve uygarlk kazanmlarn nasl zmseyip gl gelimelere yol atlarsa, Avrupa karsnda da benzer bir gelimeyi yaamaktadrlar. Fakat Ortadou ve ona benzeyen uzantlar byk bir direnme iindedir. Ne z imkanlaryla ne dtan mdahaleyle Ortadouda yeterince deiim olabiliyor. Aslnda burada da sorunun derinden kaynaklandn anlamak gerekir. Direnen tarihtir, direnen kltrdr, direnen toplumun ta kendisidir. Bu olgular nemlidir. Bu gerei, savunmann son ksmlarnda derinliine zmeye alacam. imdilik ksa giriler yaplmaya allyor. Hz. Muhammedden beri neminden hibir ey yitirmeyen Allah ak, hakikat ak kavramlarn zmek kilit bir role sahiptir. Din yoluyla ksmen hakikate yaklaldna inanlyor. Grek felsefesi, hakikatin daha deiik adan, akl yoluyla bilineceine dair yeni bir yol ayor. Avrupa ise, en doru yol deneyimin yoludur diyerek, deneysel bilim yolunu ayor. Younlaan ak araylar, yitirilmi dnya kadar, hayal edilen gelecek yaam dnyasn ifade etmektedir. Yitirilmi mitologyay, zmlenemeyen toplumsal elikileri, doann usuz bucaksz srlarn, bizzat insann netliini aramaktadr. Ortaan balangcnda bu arayn Allahla bulunduu sanlmt. Kavram olarak Allaha doksan dokuz sfat ykleniyor. nsann btn hayalleri ak olunacak Yce Tanrya mal edilerek, onun sevgili Peygamberi ve kullar olarak efaat aranyor. En deme sevgiliden istenmeyecek her ey Allahtan isteniyor. Bir ideolojik dnya yaratlarak, tm elikilerden kurtulu salanacak ve arzular tatmin edilecektir. Gerisi ibadet kurallar, eriat yasalar ve gl uygulayclar olarak belirlenip yerine getirilecektir. Hz. Muhammedin kendisi kadna yneliminde, tanr aknn yanstlm bir biimini yaamakta en ileri kii durumundadr. Daha sonra tannmaz hale getirilen bu ak yaants, aslnda dnemine gre bir kadn ve aile yceltilmesidir. lahi akla kadn ak arasndaki mesafe fazla uzak deildir. Fakat zn yitirilmesiyle bu iliki de ok arptlacak ve en aalk uygulamalara alet edilecektir. Ortaada daha da younlaan ak aray, aslnda yitirilen gemiin tm uygarlk deerlerini artrmaktadr. Adeta yaknda tmyle kaybedilecek bu deerlere alanmaktadr. Tanrya tm yalvarmalar bu kaybedile derinden ilgilidir. Ortadou kltrnde derin olan
319

ihanet, eksiklikler, ac kayplar ifadelerini ak iirlerinde bol bol kullanmaktadr. Hallac- Mansurun ve benzeri yzlercesinin trajedisi, bu gerein bireyde nasl yaandn gstermektedir. Mevlanann Mesnevisi, Y unus Emre nin Ak lahileri , yitirilen deerler toplamnn en ac nameleri, iirsel dile getirilileridir. unu sylemek gerekiyor: Ortadou uygarl yerini Avrupaya brakmak zere gmlrken ok ac ekmekte, ehit vermekte, destanlarn yazmaktadr. Ortaan tm soylu edebiyat bu alamadan ibarettir. Fuzuli bunun son byk airidir. Adeta Smerli airlerin M. 2000de syledikleri ezgileri hatrlatmaktadr. Bu edebiyatta umut yoktur. Tm aklarn sonunda yanp kl olma vardr. Leyla ile Mecnun , Kerem ile Asl, Ferhat ile irin , Mem ile Zin bu gerein halk edebiyatna yansm biimleridir. 10. ve 15. yzyllar aras dnemi son byk rpn dnemi olarak bu ierikte yorumlarsak, 15. yzyldan sonra yere gmdrlen on be bin yllk kltr deerlerinin zeri srekli betonlatrlacaktr. Kalanlar da Moollar acele ve iddetle gmdrrken, Osmanllar artk Ortadounun mezar bekilerinden baka bir rol oynamayacaktr. Fatih Sultan Mehmet in birka rpnndan sonra, sofu Be yaztla yrmek artk sadece mezarlara dua etmektir. Gerisi Arap bedevilerinin grkemli Msr uygarlk eserleri zerine pislemelerine benzemekte, bazen de en ilkel Afrika danslar gibi cahilce oynanmaktadr. Osmanl saray dzeni bir lm sessizliidir. Bu o kadar aktr ki, iktidarn selameti iin bebeler bile katledilmektedir. Bunun slamla hibir alakas olamaz. Ehlibeyt anlaynda ailenin tm fertleri kutsallk derecesinde korunmakta ve sevilmektedir. ktidarlamann en yozlam biimleri, yaamn deil lmn gelitirilmesine dayananlar hep byledir. Hristiyanln knda saya uygulanan bu lm iktidarlar Romann Neron uyla sembolleirken, Bizansla koyu bir karanlk iinde yrtlr. slam cilal Osmanl, bu lm tiyatrosunun nc ve son perdesini oynayacaktr. Btn Osmanl saray mzii ve iiri, alamayla sefil zevklerin gayri meru izdivacn dile getirir gibidir. Sylemek istediimiz, kaybedilen byk uygarlk deerleri alatrken, mezarlar zerindeki sefih yaam, ller zerindeki ilkel dans temsil etmektedir. Ortadouda yaamn ekilmez kahr sadece scaklndan, isizliinden, anlamsz tm elikilerinden, cehaletinden deil; daha ok affetmeyen, ihanete uram gemiin intikam alndan ileri gelmektedir.
320

Dolaysyla dar feodalite kaynakl ortaa zmlemeleri, zellikle karanlk srece ilikin deerlendirmeler yetersizdir. Genel ve kapsaml bir tarihsel ve toplumsal zmlemenin doru ve baarl bir anlatm ncelik tamaktadr. Sadece arkeolojiyle alarn belgelerine ulamak yetmez. Yrein, byk ac ve sevgilerin, kahramanlk ve ihanetlerin, lanet ve kutsallklarn belgesi ok az olur. Tanrlarn en ok kutsallklarna mazhar olmu Ortadou topraklar, artk bir deil oklu ve katmanl ihanet ykleriyle, yalan masallaryla, ii boalm tanrsal maskelerle, maskarala oynayan cceleriyle lanetli orak lkelere blnmtr. Hepsi o kadar yapmack, tarihe o kadar saygsz, sze o kadar hain, gereklere o kadar yabancdr ki, en basit kiisel ve ailesel karlar iin hem de en ucuzundan satmayacaklar hibir deer kalmam gibidir. lke iktidarlar bu kadar dmtr. Ayr cehennemlere ihtiya yoktur. Kutsal kitaplarda geen cehennemlerin en belallar yaanmaktadr. Hem de hepsi iin cennet kulu kalmam gibidir. Bir ufak srail-Filistin saval bile, lanetli tarihin en kutsal topraklarda nasl korkun bir dzenekle intikamlap yaanmaz bir orakla dtn anlatmaya yeter. Asl intikam alan ise, layk olunmayan snrsz uygarlk deerleridir. Bir kez daha Tanra nannann ( lk Smer kadn tanras; ondan ncesi dalarn kraliesi Star, sonras tardr) son kez kurnaz ve hilekar Tanr Enkinin huzuruna kp Verin benim melerimi (uygarl yaratan deerler) diyerek, kendini kirletme karlnda bu deerleri Eridudan alp Uruka zafer havasyla giriini ac ve fkeyle anmsatmak ok arpcdr. Kurnaz tanrlar hep aldlar, sattlar. Kadna tmyle kaybettirdiler. Kadna kaybettirildike, toplumun ilk byk yoksullamas bir kader gibi hkmn icra etmeye balad. Daha sonra insanlar kullatrdlar. zerinde her trl zorbal, yalanla smry kutsal hak haline getirdiler. Daha sonrakiler hep bu uursuz iki ii cilalayp gelitirmeyi en iyi yaama sanat bellediler. Korkun ldrdler, mthi lm aralarn gelitirdiler. nsanla yan yana, hep onlara g veren tanr ve tanralarn azgn birer can alcya, intikamcya dntrdler. Dnya cennetinin yaamn cehenneme evirdiler. Ortadou byle lanetlendi. lkeler byle oraklat. Her ey hibir canll kalmam tanr maskelerinin azndan dklen ve ruhsuz temsilcileriyle seslendirilen yasaknamelerle ynetilmektedir. nceden kararlatrlmam hibir olgu, toplum ilikisi ve insan eylemi kalmam gibidir. Hibir yere, olguya, ilikiye z321

grce ve yenice baklamaz. Baklar oktan gzlerde dondurulmu, sesler oktan makaraya sarlm, maskelerin anlamsz yaam ldren yasaklardr. Ezelden ebediyete robotlam yaam kadercilii artk geerlidir. Ortadouda tarih, toplumsal yaamn tm gelitirici gleriyle kartlarnn en ok boutuklar bir zincirin halkalar gibidir. Ortaan ortalarnda bu zincir kopmua benzemektedir. Yeni halka nasl eklenip ykselecek? Avrupada gelien uygarl bir rakip gibi deil, bir yardmc gibi grdmzde, o duruma getirdiimizde, nemli bir adm atlm olacaktr. Uygarlklar sadece birbirleriyle savamazlar, oka dost da olurlar. Ama mutlaka, gerektiinde beyinlerini buldozerle srerek, yreklerini cesur ve zgrce her eye aarak, kendi rnesansn bir kez daha tm insanlk adna ve biraz da soy deerlerine yararcasna gerekletirerek, oraklatrlm topraklar kutsal yaam alanlarna evirmi olacaklardr.
322
NC BLM
323
324
KAPTALST UYGARLIK AI
oplumsalln bir g birikim kategorisi olarak tanmlanmas en st dzeyde bir kavramlatrmadr. Bu kavramn zlmesine ihtiya vardr. Kendi bana en gsz bir hayvan olan insan, nasl oluyor da tm doal glerin hkmedicisi olmaya cesaret edebiliyor? Bu sorunun yant toplumsallamada yatmaktadr. Daha da nemli olan soru, bireyi bu kadar glendiren toplumun ne tr bir olgu olduudur. Doada birok benzer kmenin, canl-cansz ayrm yapmadan bir arada bulunduu gzlemlenmektedir. nsanlarn da bir fiziki kme olarak bir arada bulunmas pek yadrganamaz. Fakat asl yadrgatc olan udur: nsan d tm kmeler, kendi ilerinden farkl gte olan yaratmazlar. Doalnda her biri neyse odur. Kmeleme kendi iinde farkllk yaratmamaktadr. Hidrojen atomu her yerde ayndr. imen her yerde imendir. Karncalar hep ayn karncalardr. Burada evrimin dnm ve farkllk yaratt tartlmyor. Kmelerin kendi iinde de doallktan kaynaklanan farklar bilinmektedir. Btn bu zgnlkler ne kadar artrsa da, insan toplumuyla benzetirme pek retici olamaz. Toplumsal zgnlk kendi bana byk bir niteliksel farkllk iermekte, her eyden nce ok yaratc olmaktadr. Karncadan maymuna kadar her canl kmenin gelien bir yaratcl olmad rahatlkla gzlemlenebilir. nsan toplumunda ise, giderek ivme kazanan bir yaratclk btn zamanlarda geerlidir. nem tayan nc bir soru, birey ve topluma ne kadar ncelik tannmas gerektiidir. Toplumsallama nereye kadar bireyin lehinedir, nerede aleyhinde olmaktadr? Tersine bireyselleme toplum iin ne kadar yararl ve gereklidir, nerede ve ne kadar zararl olmaya ba325

lamaktadr? Birey-toplum ilikisi mutlaka doru zmlenmeyi gerektirmektedir. Belki de otonom, ayrmas ve birletirilmesi kadar nem arz eden bir zmlenme sorunu olarak, insann kendisiyle bu kadar hayati ve ok belirleyici olan bir konuda cahil kalmasna, snrl ve yanllklara dolu bilgilerle yaamasna hayret etmemek mmkn deildir. Kapitalist toplumu tanmlamada en kilit kavram olarak bu temel soruyu sormamz nemlidir. Bunlarn doru cevaplarna ulamadka, kapitalist toplum tanmlamalar yzeysellikler tayacaktr. Dolaysyla ona ilikin tm kavramlatrma ve teoriletirme abalar zincirleme darlklar ve eksiklikler ierecektir. O halde toplumsalln aa kard glenme, bu glenmenin sreklilii ve ivmeli yaratcl, bireyin toplumsallamayla kaybettikleri ve kazandklar doru ve yetkin zmlendii oranda, kapitalist toplum ve bireycilik de tanmlanabilecektir. Bilimsel olduuna dair byk iddia tayan muhalif akm olarak sosyalizmin kapitalizm zmlemelerinin yeterli olmad aa kmtr. Sosyalizmin yaad yenilgiler, haksz olduundan deil, yeterince bilimsel olmadndandr. Genelde toplumu, zelde bireytoplum ikilemini kavramaktan uzak kalmtr. Kapitalist toplumun sosyalist topluma, kapitalist bireyin sosyalist bireye stnl alanmamtr. Bunda da tad gerilik ve doru bilin yetersizlii esasl rol oynamtr. Toplumsallama tarihi, birey aleyhine korkun bir zmsemeyi gerektirmektedir. Korkun derken, sadece kaba bask yntemleri kast edilmemektedir. Olumlu yanlar da, yani efkat, ekici yanlar gibi hi de eksik olmayan yntemler i iedir. Toplumun oluum srecinde gzlemlenen, hep bireyi korkutma ve dllendirmeye dayal ehliletirme ve yelie hazr hale getirmedir. Bu o kadar amansz bir mcadeledir ki, gerekleri yerine getirilmedike, lm bata olmak zere ok ynl kaybetme kanlmazdr. Daha dorusu, yaam ancak ilgili topluluun yelik gerekliliiyle mmkndr. yelik gereince yaplmazsa, yaam yrtlemez. En zayf bir hayvan olarak, imha olmaktan kurtulamaz. Bir ku yavrusu on be gnde uarak yaayabilir; ama insan yavrusu iin bu on yldan aa olmaz. Tek brakldnda, insan yavrusunun bir ku beyinliden daha aresiz olduu grlmektedir. Ama kk klan topluluunun bir yesi olduunda bile, tm hayvanlar aleminin krallna oynayabilmektedir. Bu
326

durum fark edildiinde, toplumsallama o kadar olaanst bysel bir g olarak ortaya kar ki, her tr ilk dnme biimi olan din ve tanr kavramlar ile ifade edilir. Yani dinin ve temel kavram olarak tanrnn ortaya k, bu olaanst byleyici toplumsal glenmenin en bata gelen kimlik yansmasdr. Toplumsallk tanrsallamann ta kendisi, onun maddi temelidir. Pasif bir yansma da sz konusu deildir. Ortaya kan g, gerekten tanrsalln en bata zellii olan her tr yaratcla imkan vermektedir. Toplumsalln yaratmad ne kald? Belki de yoktan var edemez denilecektir. Fakat yoktan varolma gibi bir durumun kantlanmad gz nne getirilirse, toplumsal yaratcln tanrsall daha iyi anlalacaktr. Demek ki, toplumsallamann verdii byk g anlaldka, toplumsallamaya daha da yklenmek kanlmaz olacaktr. Onunla doann bir srngeni, pasif yarat olmaktan kurtulunmakta; tersine gelitike, tm doa deerlerine hkmeden bir g haline gelinmektedir. Toplum tarihinin balang aamalar bu nedenle hep ar toplumsallama, alt biimden st biime, bir blmden dier blme srekli sramalarn yapld bir yap ortaya karmadr. Kendini gsteren tm sorunlar ve engeller, ilgili toplum biimlenileri oluturularak yantlanmaktadr. Ksa sosyolojik bilgilenmeler gerein bu ynl akp geldiini, kesintisiz ve srekli byyen bir gelimenin yaandn gstermektedir. Ara sra kopmalar, paralanmalar ve imhalar, genel eilimin srekli byme ve glenme trendini ortadan kaldracak gte olmamaktadr. Belki de toplumsal evrimlemenin gerekleri olarak eskinin yeni nnde ilevini yitirmi kalntlar ve fazlalklardr. Bireyin toplumsallk iinde adeta eritilmesi esas kuraldr. Toplum olgusunun glendirilmesiyle birey arasndaki iliki ve elikilerde hep toplumsal tre egemendir. Tre bir nevi toplumun yasasdr. Trenin giderek kat bir gelenek oluturmas, bireysel inisiyatif ve enerjinin aleyhine olacaktr. Bir aamadan sonra, birey iin gvenlik ve hayatta kalmann tek yolu olan toplum ve tresi, artk onu zincirleyen bir g konumuna eriecektir. Snfl toplumda trenin de stnde resmi devlet kurallar, gerektiinde iddet uygulanarak daha da kat olarak yrtlecektir. Bireyin ball tutsakla ve klelie dnecektir. Bamllk sadece toplumun maddi retim koullarnda deil, zihniyet ve duygu dnyasnda da egemen klnacaktr. deolojik ve maddi koullar toplumun tm kesimlerinde ilahi dzenin yansmalar olarak kutsallkla benim327

setilecektir. Snfsal smr olanaklar arttka, bunu mmkn klan bamllk ilikileri hem maddi bask ve ikencelerle, hem de manevi korku ve mjde alayan mitolojilerle habire pekitirilecektir. Bireyde artk bir kurtulu zlemi geliecek, byk bir dengesizlie ulam toplumsal arlktan ka sreci balayacaktr. eitli yeni gruplamalarla bamll ve klelii dayatan toplumda zlme hz kazanacaktr. nceleri hafiften aclarndan bahsederken, insan giderek yaknr ve isyana ynelir. Resmi dzen glerine kar kendi dayanma olanaklarn aratrr. Yeni tanr araylar ve toplumsal birliktelikler bu srete gerekli farkll zihinlere yerletirir. Muhalif toplum bireye daha yakndr. zgrlk sreci bir anlamda yeni toplumsal hareketliliktir, onun ideolojik kimlik ve dzen araydr. Eer yeni ideoloji ve toplum, deneyimle muhalefet ettii sisteme ramen yaar ve hatta daha da verimliliini kantlarsa, eskinin yerine geme imkan doar. Kleci sisteme kar ister tek tanrl dinler, ister yar felsefi-dini tarikatlar biiminde olsun gelien bu eilim, sa rneinde grld gibi tam bir Mesihlik, kurtuluu akm olarak belirecektir. Toplumsalln ok uzun sren bir dneminden sonra, bireyin vicdan ve zihni uyanmaktadr. Yz binlerce yl sren toplumsal treciliin prangalarndan kurtulu, arya kam toplumsallk olgusunun itirafdr. Bu eilim feodal toplum sistemini dourduunda durmayacaktr. Tanr ak veya klasik ortaa aklar, yine bireyin ar toplumsallamadan kan, zgrlk arayn ifade edecektir. Bu kadar byk ak araylar ne kadar mahkum yaandnn arpc kantlardr. Toplumdan kalmakta, Allaha snlmakta, birey akndan medet umulmaktadr. Felsefe ve tarikat araylar da bu srecin bir paras olarak davam emektedir. Snrl ve yanl hedef ve aralarla da olsa bakaldran birey artk kolay dizginlenemeyecektir. Kapitalizmi douran en temel etkenlerden biri olan bireycilie bu kapsamda baklnca, burjuva liberalizminin ne kadar gl tarihsel ve toplumsal kkenlere sahip olduu daha iyi anlalacaktr. Bununla birlikte tm hakllna ramen, bilimsel sosyalizm toplumculuunun neden stnlk kazanamadn da daha derinden anlamak mmkn olmaktadr. Toplum bir elik ekirdek olarak varln srdrdke, bireysel liberalizm sosyalizme hep stn gelecektir. Eski toplumun ekirdeksel dal gerekletiinde, o zaman toplum-birey ilikilerinde ideal bir denge kurmann koullar domu olacaktr.
328

Burada tanmlama dzeyinde kapitalizmi douran tarihi eilimlerden bahsediyoruz. phesiz bireycilik akm bu eilimlerin en bata gelenidir. Bu kadar gl etki brakmasnn nedeni, yz binlerce yln ar toplumsal yklenmesidir. Birey adeta eritilmitir. Toplum ise, neredeyse evre elektronlarn yutmu, bym ve paralanmaya yatkn bir atom ekirdeine benzemektedir. te bireycilik, tpk sisteme giren bir paracn zincirleme reaksiyonlara yol amas gibi, eski imi ve hantal toplumu paralayan parack roln oynamaktadr. Doacak kapitalizm gcn bu patlamadan alrken, aslnda byk bir tarihsel sonuca yol amaktadr. Kapitalizm, gcn ve enerjisini, esas olarak yz binlerce yl srekli bym toplumun bireyle arpmas sonucu dalmasndan almaktadr. Yaratclnn srr buradadr. Bilimsel sosyalizmin bu konuda ok dar dnd, eski topluma ok benzeyen ve hatta ondan daha sklam bir toplumsal olgu haline gelmekle, ok iddia ettii zgrlk eilimine ters dt gittike daha iyi anlalmaktadr. Kapitalist toplumun douunu, bireysel eilimle birlikte zaman ve mekan boyutunda da tanmlamak retici olacaktr. Nasl ki bir madde zaman ve mekan boyutu olmadan dnlemezse, bir maddi olgu olarak toplum da zaman ve mekan olgusuna ok sk bal olan zellikler tamaktadr. Zamann doldurmam bir toplumsal biimleni ortadan kalkmaz. Ortadan kalkmad gibi, kendinden sonraki biimi doru yakaladnda, salkl alma imkann elde eder. Bu durumu salamazsa dnme gereklemez. Ya erime ya da dalma ile yaamnn sonuna gelme koullar doar. Direnmesi baarl olursa ayakta kalr; doal gelime srecine girer. Baarsz olursa, kendisi olmaktan kar. Bir toplum iin normal zaman, ancak doal biimleniler art arda geldiinde yaanr. Sonuta bunda en baarl toplum zamann ruhunu yakalam, gerekeni olgunlatrm saylacaktr. Dolaysyla toplumsal biimlenilerde ilkel klandan hibir zaman kapitalizme srama gerekleemez. Baz klanlar kapitalizmle btnlese bile, bu, arada kleci ve feodal sistemlerin atland anlamna gelmez. Tersine, bu sistemler zamanlarnn ruhunu tam doldurup yerlerini kapitalizme terk ettikleri iin, tm eski biimler artk yenisi iinde yutulabilirler. Ama kendilerini normalde takip etmeleri gereken biimleniler olarak yaayamazlar. Oluumla yutulma arasndaki fark burada yatmaktadr. Hibir toplumsal biimleni zamann ruhunu yaamadka, gerekli olgunlua kendi kimliiyle ulaamaz.
329

O halde kapitalist toplum biimlenii, ancak kendisinden nceki birbirini gerektiren tm toplumsal biimlenilerin sonuncu halkas olarak gerekleebilir. nceki halkalar nerede ne kadar yaanmlarsa, kapitalizm ancak sonunca halka olarak eklenecektir. Zamann etkisinden kamak imkanszdr. Vurguland gibi, nasl madde zamansz olamyorsa, sistemler de zamansz oluamaz, birbirine eklenemez. Bu deerlendirmemiz u adan nem tamaktadr: Sanki Avrupa kapitalizmi Avrupa ktasnda yerden mantar bitercesine ortaya km bir toplumsal biim olarak insanla sunulmaktadr. Emperyalist ideolojik egemenlik en ok bu noktada byk bir bilimsel tahrifat, saptrma yapmaktadr. Bylelikle Avrupay esiz, hi eriilemeyecek, kimseye borcu olmayan ve ebediyete kadar srp gidecek bir sistem olarak dayatmaktadr. Tarihte zellikle emperyalist karakteri olan tm toplumlar benzer bir yaklam iindedir. Her eyi kendileriyle balatma, kendilerini merkez alma esastr. Dierleri basit ekler, uzantlardr. Bu bak as toplumsal tarihi anlalmaz klar. Tm bilimsellik iddiasna ramen, gnmz toplum bilinci doru bir tarih anlayna dayanmamaktadr. Bu da doru bir toplumsal bilimin gelimemesi demektir. Doann tm olgularnda olduu gibi, zamansz hibir olgu yoktur. Hepsinde doann tarih izi vardr. Ne kadar, nasl olutuklar tarihle, yani zamanla mmkndr. Bir gk novasnn patlamasndan tutalm, bir tavuk yumurtasndan civciv kmasna kadar, her olgunun gerekli bir zaman vardr. Toplumsallk da maddi bir olgu olduuna gre, bir oluum zamanna tabidir. Ciddi bir toplumsal tarih, toplumsal biimlenilerin nerede, ne kadar srede ve hangi zelliklerle olutuunu, ncelikleri ve sonularnn ne olduunu doruca ortaya koyduunda, doru bir toplumsal tarih, dolaysyla bir toplumsal bilim haline geldiini iddia etmeye hak kazanr. Toplumsalln mekansal boyutu iin de benzer bir deerlendirmeyi gelitirmek mmkndr. Bir toplumsal biimleni ok sk mekan koullarna baldr. Her eyden nce insan trnn dayanabilecei genel fizik koullar esastr. Tr, bir buz kutbunda veya lde yaayamayacana gre, daha toplumsal biimler hi olumaz. Daha da nem tayan, ilk toplumsal biimleniler, avclk ve toplayclk olanaklarnn olduu yerlerde geliebilir. Bunlarn olmad mekanlarda hibir toplum biimi oluamaz. Neolitik toplum gibi daha st
330

aamada bir toplumsal biimleni, evcillemeye elverili hayvanlarla ekilmeye uygun bitkilerin doal olarak gelitii mekanlarda doabilir. Kald ki, bu yerler ayn zamanda toplayclk ve avclkla kendini yaatan toplumlarn varln nkoul olarak gerektirmektedir. Tm bu nkoullarn ancak ok snrl mekanlarda toplanabilecei dier bir gerektir. Neolitik halkann byk gerekletirmeleri olmadan, snfl toplum biimine geilemez. Tarih ancak Zagros-Toros i kavislerinde, Dicle-Frat vadilerinde gerekleen ky toplumunun, bir adm tesi ve ok sk ballk iinde kent devrimine yol aabileceini gstermektedir. Ancak Aa Dicle-Frat havzasnn sulama imkanlar ve verimli toprak yaps bu kent devrimine uygun mekandr ve ncelikle burada gerekleecektir. Toplumsal zincirin halkalar daha da sklamtr. Neolitik toplumda snfl kleci toplumun bir diyalektik ba iinde yeni oluumu gerekletirmesiyle, en temel halkalardan biri daha olumu olacaktr. Bu yeni biimleni kendini derinliine ve mekansal olarak geniliine tam yaadktan ve i elikileriyle almay zorunlu kld bir aamaya kadar bu merkezden ald gle yaayacaktr. Zaman gibi mekan da toplumsal biimleni iin damga vurucu zelliktedir. Toplumsal olguda baat olanla tali olann, nc merkezle evre geliimlerinin diyalektik btnlk iinde bir gereklie sahip olduklarn kavramak gerekir. Genel bir yasa deeri olan bu kural, toplumsal biimlenilerin zaman ve mekan boyutlarn dikkate almadan anlalamayacan gstermektedir. Gereklik bu olduu halde, toplumlarn ideolojik kimliklerinin bir nemli zellii olan kendini apayr ve orijinal gsterme gleri, tarihin doru anlatmn engelleyen balca etkendir. Benmerkezlilik bir ideolojik savam hedefi olmaktadr. Kendini abartma, dndakileri inkar etme bir stnlk olarak alglanmaktadr. Gerei ne kadar arptma gc gsterilirse, o kadar baarl olunduu sanlmaktadr. lk alardan gnmze kadar belli bal tm toplumsal biimleniler kendilerini yaatma yntemi olarak bunu kullanmlardr. Totemcilikte her grup ancak kendi putunu en deerli kabul eder. znde ayn rol oynadklar halde, mitolojide bir adm daha ileri atlr. Toplumlarn gklerde oturan tanr yansmalar temsil yetenei kazanr. Kentlerin en nemli toplum merkezleri olmas, en gl kent koruyucu tanrsna yol aar. Sistemin merkezilemesi, birok kentin birletirilmesi, tanrlar arasnda benzer bir merkezilemeyi dourur. Evrensel bir imparatorlu331

a ulama, tek tanrya politik zemin hazrlar. Yerde tek kral, gkte tek tanr gr zihinlerde yer etmeye balar. Gelimeler bir ynyle byle iken, gerek snfl toplumun iinde, gerekse ona kart, dtan direnmeler, etki-tepki ilikisi iinde kendi sembollerini ve geleneklerini gelitirerek devam etmek isteyeceklerdir. Maddi retim ilikilerinde de benzer gelimeler srp gidecektir. nsanlk tarihi tm bu ynleriyle giderek kollar birletiren gl bir nehir gibi ak zelliini kazanacaktr. Tarih hem zaman hem mekan olan bir nehirsel ak gc olarak, kendisi iin en uygun zemin ve zaman, alan ve anlaryla yenilii zorlayarak devam edecektir. Nasl cokuyla gelen bir selin dan tepesine veya tersine aktlamayp, en uygun meyilde ve kendisine uygun hz kazanma gcnde akna devam etmesi kanlmaz bir fizik yasas ise, toplumlarn da kendi zgrlkleri iin bu tarz bir karakterleri vardr. Toplumsal tarih, kavuma gc olan btn kollar kendisine katp, nehir olarak yoluna devam edecek gte bir canl organizmadr. Hafzas, hayalleri, yrtme gleri, iradesi ve akl olan bir olgudur. Sorun, bu ana ak kollarnn nerede, ne zaman ve ne kadar g aldn ve yol kat ettiini doru belirleyebilmek, doru tarih bilincine ulamaktr. Bizim burada yapmaya altmz; halklar, emekileri, saysz deer katclar unutan ve tarihi en olumsuzundan etkileyen abartmal ideolojik zorlamalar tarih diye insanln gndemine dayatan anlaylarn doru tarih olamayacaklardr. Bu anlamda gnmzn en ciddi bilimsel sorunlarndan biri tarih yazmdr. Bilimin geliiminden en byk pay sahibi olmay baaran kapitalist toplumun nc ideolojik merkezleri, tarih yapmclnda gemii aratmayan arptmalar daha ince ve inandrc klmaya byk zen gstermektedir. Avrupa tarihiliinde on bin yllk nc rol oynayan Verimli Hilal merkezli neolitik an tm insanla verdikleri, onun her tr toplumsal gelimesindeki pay neredeyse yok gibidir. Halbuki ok iyi bilmekteyiz ki, ilk tarm ve havancl gelitiren, yerleim kylerini kuran, bunu btn dnyaya nc dzeyinde yayan neolitik a yaratclar olmadan, insanlktan ve onun geliiminden bahsetmek mmkn olamaz. Smerlerle balayan snfl toplumu ve tm kleci uygarlk an mmkn klan, neolitik toplum evresidir. nsanlk gen haritalarnn oluumunda temel pay sahibi olan bu dnemin binlerce yl sren yaratc faaliyetlerini hesaba katmadan tarih yazlamaz.
332

Avrupa uygarlnn temelinde yatan Greko-Romen uygarl, Smer ve Msr uygarlklarnn doruk aamasn temsil etmektedir. Bu uygarln kendi bana olumasnn mmkn olmad btn tarihsel gelimelerden bellidir. Kulland sabandan tekerlee, yazdan matematie, bakrdan demire, camdan dokumalara, el deirmeninden su deirmenine, tm temel bitki eitlerinden evcil hayvanlara, mimariden heykeltrala, iirden mzie ve mitolojiden tek tanrl dinlere kadar btn temel uygarlk deerleri Verimli Hilalin neolitik devrimi ile Msr ve Smerlere dayal olarak yaratlarak tarihin de kantlad yollarla tanp zmsenmitir. Bu tanma sadece M. 5000lerde neolitik sistemin Avrupaya ulamas deildir. Yine M.S 1500 yllarna kadar en son slam uygarlk deerleriyle tanmtr. Bu tanmaya toplumun bizatihi biimlerinden tutalm, tm alt ve styap kltrel deerleri dahildir. Bu deerler tandnda, Avrupa daha vahet toplumlarnn yaant biiminden kurtulamamt. Bu ksa anlatm bile, Avrupa uygarlnn dayand retim aralarndan temel zihinsel formlarna, moral deerlerinden inanlarna kadar pek ok eyin baka mekan ve zaman koullarnda yaratldn kantlamaktadr. Uygarln mekan ve zaman boyutlar, elikten bir halat gibi biriken deerleri tama erevesinin sapasalam, kesinti kabul etmeyen, her yenilii barnda tayan gleridir. Mitolojik dille sylersek, tanrsallk gleridir. Kapitalist uygarln douunda onu koullayan gemi uygarlk deerlerini doru belirlemek, sadece doru tarih bilimi asndan deil, Avrupann uygarlk nehrine hangi deerleri akttklarnn hesabn ve kymetini bilmek asndan da en doru yntemdir. zmlemelerimizi bu yntemle gelitirmek son derece retici ve kazandrc olacaktr.
333
334
A- KAPTALST UYGARLIIN DOUU VE DEOLOJK KML
oplumsal sistemleri nitelendiren en temel zelliklerin maddi retim koullar ve ona dayal mlkiyet ilikileri olduu, genelde kabul gren bir tanmlama ve grtr. En ok hangi olanak retime katk sunuyorsa, onun etrafnda ekillenen toplum biimine de o ad verilmektedir. lkel komnal dzenlerde tatan yapma aralar en ok rol oynadklar iin, bu dnemlere kaba ve yeni ta (paleolitik ve neolitik) devri denilmektedir. Snfl toplum dnemlerinde retimde en temel rol tm kiiliiyle mlkiyet konusu olan kle insan oynad iin, bu dzenlere de kleci toplum denilmektedir. Tm retim aralar ierisinde en verimlisi klenin kendisidir. Dier aralar onunla en verimli retime yol amaktadr. Ortaada verimlilik oran artan ara topraktr. zellikle demir sabann yaygnlamas ve topran artan oranda retime almas, kle zerindeki mlkiyet ilikilerinin snrlandrlmasnn daha ok verime katkda bulunmas, feodal toplum biimini nitelendirmektedir. Kapitalist toplum biimini ekillendiren ise, maddi retim alannda byk bir stnlk yakalayan endstriyel fabrika retimdir. Bu retimde toprak ve insan gc ikinci plana drlmtr. Fabrikann seri ve bol retimi, o dneme kadar kol gcyle hem toprakta, hem de zanaatlarda grlmeyen bir verimlilikle stnln kantladktan sonra, etrafnda kurulan toplum sistemine de bu ierikte kapitalist toplum denilmektedir. Sermaye anlamndaki kapitalin en younlam biimi fabrika olmaktadr. Fabrikann, sermayenin balangta ticaretle (merkantilizm) yakn balar iinde gelitii, bunun sermayenin ilkel birikim
335

hali olduu, kkeninin ise ta Smerlere kadar uzand bilinmektedir. Fabrika retimi, ilkel ticari sermayenin zanaatkar tarz retimden (kol gcne dayanmaktadr) makine tekniine dayal retime geiiyle gereklemektedir. Dier bir deyile manifaktrden fabrikaya gei, retim biiminde o dneme kadar ei grlmemi bir retim artna yol amaktadr. Kapitalist toplum tanmmzn ierii bu olmakla birlikte ciddi eksiklikler tamaktadr ve eer giderilmezse beraberinde nemli yanlglara yol aacak niteliktedir. Kaba materyalist yaklamlar reel sosyalizmin erken zlnn en temel nedenidir. Kapitalizmi, daha tesinde tm toplumu vermeye altmz bu tanmlama geri ve ok dar tutmaktadr. deoloji ve moralin rol, tarih anlay, devlet tanm ok basite indirgenmektedir. Tanmlama dzeyinde bile bu kadar eksiklik ieren bir yaklam tarznn alternatif bir toplum biimine yol amas beklenemez. Bu yaklam, tarihte rnei oka grlen dar komnal uygulamalardan teye gidemez. Bunlara mistik mezhepleme ve tarikatlar denilmektedir ki, gnmzde farkl ideolojik yaklamlar iinde bulunsalar ve kendilerine sa ve sol gruplamalar da denilse, aslnda sistemi aacak zelliklerden yoksundurlar. ounlukla da hakim sistem tarafndan zmsenmekten ve onun yozlam savunucular olmaktan kurtulamazlar. Kapitalizmin douu erevesine daha kapsaml tanmlamalar getirmek bu nedenle zorunluluk arz etmektedir. Baarszlklar oka ortaya km sa ve sol anlaylarn kapitalist toplum tanmlamalarnn almas, yaplmas gereken ilk itir. Tabiatyla kapitalist toplumu kapsaml deerlendiremeyenlerin, doru bir tarih anlaylar da gelikin olarak ortaya kamaz. Bunlarn nerdikleri alternatif toplum biimlerinin ise hayali olmaktan teye gidemeyeceini, ar zorlanmalarla tm trajik ve komik gelimelerin kaynanda yattn belirlemek de byk nem tamaktadr. Trajedi ve komedi, vakti gelmemi erken doum ve lmlerin en eski sanatsal ifadesidir. znde bunlar eksik anlay ve zoraki uygulamalardan kaynaklanmaktadr. Kapitalist toplumun eksik tanmlanmasnn en vahim sonularndan birisi de, ona ynelik mcadelenin yanllarla dolu yrtlmesinden ve yol at baarszlklardan kaynaklanmaktadr. Bu durum kapitalizmi daha da tutucu klarken, muhaliflerini yerinde olmayan kayplar ve byk aclara uratmaktadr. Genelde toplumsal olgunun tanmlanamay mitolojiletirmeye, ham felsefi ve dinsel anlayla336

ra yol amakta, bu da insann trajikomik yaamn kanlmaz klmaktadr. Kapitalist toplum sistemine dayal byk dnya savalarnn bu gereklerle yakndan balants vardr. Her yerde ve her zaman bilgi ve bilim yetersizlii cehaletin, cehalet de kr dvlerin ebesidir. Onun iindir ki, bilgeliin kkeninde cehaleti ama temel ura vardr. Cehalet ald oranda, her iin doru yaplmas mmkn olur. lm bile bilgi yeterliliiyle aclarn kayna olmaktan karlr. Btn korkular ve ona dayal pasif ve atmal hareketlerin kayna da yine yetersiz ve yanl bilgi ve bilim dzeyidir. Daha yetkin bir kapitalist toplum tanmlamas, ideolojik kimliini ierdiinde yaplabilir. Hibir zaman gz ard edilmemesi gereken bir olgu, toplum sistemlerinin ncelikle zihne ve iradeye dayal olarak doup yrtldkleridir. Kendi kendine retim koullar ne kadar elverili de olsa toplum yrtlemez. deolojik kimlik belirmeden ve iradeye hkmetmeden, retim koullar cansz maddelerden baka bir ey olamazlar. Sistemlerin, hatta en kk topluluklarn douunu, zihnen ve onun kumanda ettii irade ve edimden farkn veya nemini srekli hesaba katmadan baka nedenlerle izah etmek, bugnk sosyolojinin roln oynamamasnn en temel nedenidir. Sosyolojinin temel hastal, ideolojik kimliklerin roln doru ortaya koyamamasndan kaynaklanmaktadr. En az dindarlarn tad sorumluluk kadar, sosyolojiyle uraanlarn da kutsal bir sorumluluk duymalar gerekir. Toplumla uramak fizikle uramaya benzemez. Kald ki, orada bile hatal bir deneyim, kontrol altnda olmayan bir icat en byk felakete yol aabilmektedir. Atom bombas bunun arpc bir rneidir. Toplumsal saha tmyle kutsal bir mabet gibidir. Her iliki ve kurumunu ayn hassasiyetle anlamak ve nasl yaklam iinde olmak gerektiini belirlemek, en az bir tp doktorluu kadar sorumluca ve ustaca ilgilenmeyi gerektirir. Bu yaplmad iindir ki, toplumun trajik kaderi ortaya kmakta; lgnln her biimine, korkun ikence ve savalara kadar gidilebilmektedir. En byk zeletirilerin toplumsal bilime ilikin verilmesi gerei her geen gn nemini artrarak ortaya koyacaktr. Marksizmin eksik tanmlamalarndan karlabilecek en nemli bir ders de, topluma ilikin bilimsel yaklamlarn en az peygamberler kadar uratklar iin kutsallnn farknda olan ve sorumluluk tamay bilen bilim kiiliklerine ihtiya gsterdiidir.
337

Kapitalist toplumun ekillenmesine ilikin dier nemli bir sorun da, neden uygarlk merkezi olarak Ortadouda deil de, Avrupada, Atlantik kylarnda gelitii hususudur. Kapitalist toplumun Ortadouda geliememesinin temelinde, uygarln en kkl ideolojik ve siyasi geleneklerinin slamiyetle birlikte tm ieriklerini tkettikleri gerei vardr. slamiyet Smerlerden beri hem mitolojiyi dinselletirmede, hem de siyasi otoriteyi en gelikin noktalara tarmada maksimum noktay tekil etmektedir. slamiyet, uygarlk sisteminin bagajnda ne varsa hepsini sonuna kadar kullanmtr. Geriye kabuklar, uraya buraya serptii kuru tohumlar kalmaktadr. ok iyi bilinmektedir ki, ortaan ortalarnda bile hem maddi retim koullarnda, hem siyasi otorite alannda, hem de bilim ile felsefi ve dinsel alanlarda slamiyet ve Ortadou, Hristiyanlk ve Avrupaya gre stn konumdadr. Tpk Roma mparatorluunun iinden zlmesinin temel ykm nedeni olmas gibi, ayn gereklik slamiyet iin de geerlidir. Nasl ki birka barbar saldr Romann yklnn nedeni deilse, birka Mool darbesi de slam imparatorluklarnn ykl nedeni deildir. te zn tkenmesi, yaatacak fazladan bir deerinin kalmamas, bunlarla birlikte tpk ze gre kabuun uzun yllar rmeden kalmas gibi, sistemin kabuunu tekil eden siyasi kurumlamasnn gittike katlamas, Ortadounun uygarlksal kaderini belirleyecektir. Bir sistemin en kkl yaand yerde, yenisine kolay kolay yer verilmez. Yeni ve gelimi rnler, her zaman ekilen topraklarda deil, bakir topraklarda yetiir. Btn gstergeler, Ortadou uygarlnn ortaan ortalarnda byk bir yorgunluk iinde ve kendini tketmi olduunu gstermektedir. slamiyetin bile biraz da yeni uygarla alan l kabilelerinin taze kan gcyle zoraki ve fazladan bir k olduunu daha iyi anlayabiliriz. Hz. Muhammedin kendini son peygamber olarak deerlendirmesi de sistemin tkenen gcyle balantl olarak daha doru bir anlama kavuturulabilir. slamiyet, Ortadounun son aslan kkremesidir; binlerce yllk uygarlk geleneinin benden bu kadar deyip son eylemini ortaya koymasdr. Bu ses daha douunda Emevi ihanetiyle aslnda ne kadar ksa mrl olduunu gstermitir. Ama yine de byk uygarlk geleneinin son kua bile, etkisini binlere tayacak byklkten geri durmayacaktr. Geriye kalanlar miras arur eden, yemesini bile bilmeyen, hayrsz, hem ideolojik zden hem de maddi olanaklarndan
338

yararlanamayan sefil mirasyedicilerdir; grkemli abidelerin yeraltndaki varlklar zerinde eeke anrmay yaam sayan, insan ekilli, ama hayvandan daha geri yaratklardr. Ortadounun ortaann zl sreci byleyken, nasl bir yeni uygarla yataklk edebilir? Ana 70 yanda nasl yeni bir doum yapabilir? Byk toplumsal sistemler, kural olarak eskinin ebeliinde, daha ok bakir alanlarda domaktadr. Ortadounun son bakir topra, cra bir kedeki, Arabistan lnn ortasnda yer alan Mekke ve evresiydi. slamiyetle son dou gerekletikten sonra uygarlksal hamle iin baka topraklar, uygarlk dourmak zere bakir alanlar kalmamt. Akdenizden Byk Okyanusa kadar tanmt. Afrika ilerinde azami yaylma gsterilmiti. Sibirya eteklerine dayanlm, Endonezya adalarna ulalmt. Avustralya ve Amerika ktas ise henz bulunmamt. Btn oklar, yeni uygarln bakir topraklar olarak Avrupay gstermekteydi. Her eyden nce Avrupa M. 5000lerden beri neolitik an deerleriyle beslenmitir. M. 2500lerden beri de uygarlkla tanmaktadr. Greko-Romen uygarl, Akdeniz kylarnda ona beiklik etmek zere reym halini yaratmt. Aslnda Greko-Romen uygarl, erken doum yapan bir Avrupa uygarl ile Ortadounun son doan ocuu gibidir. Veya Ortadounun son ve yal kralnn taze Avrupa kzyla yapt evliliin rnne de benzetilebilir. Bunlarn doan ocuklar, asl Avrupay hazrlayacaklardr. Hristiyanlk, Ortadounun Avrupay son terbiyeletirme, barbarlktan karma gc olarak ok byk aba harcadktan sonra, yeni dou iin hazrlayp yeterli hale getirmitir. slamiyetle gerekli son bilimsel ve felsefi bilgiler aktarldktan ve biraz da spanya ve Balkanlar zerinde sktrlp ebelik rol oynandktan sonra, Avrupa uygarlk bebeinin domamas iin geriye fazla bir neden kalmamtr. Avru pa adl nazl bebein (Europa, Fenike Kral Egonorun kz olarak adlandrlmaktadr; saf ve hoppa bir kz olduunu Grek mitolojisi haber vermektedir) dou yksnn kyaslamal olarak byle bir kkenden geldiine dair anlatm son derece gerekidir. Mitolojik ykler her zaman gerein ilk anlatmlar olarak byk deere sahip olup gz ard etmemeyi gerektirir. Avrupa uygarlnn tarihsel ve toplumsal gelimeler iindeki konumunu ana ereve iinde tanmladktan sonra, douuna yol aan ideolojik kimlik zelliklerini daha ayrntl grmeye alalm:
339

1- Kapitalist uygarln douunda en temel ayrt edici zelliklerinin banda, dnce tarzndaki bilimsel bilgiye dayal zihniyet yaps gelir. lkalarn mitolojik zihniyet yapsyla ortaan dinsel arlkl dnce yaps kapitalist ala birlikte almaya balanr. Hem ilk hem de ortaadaki felsefi dnce tarznn nn at bilimsel dnce tarz bu dnemde arlk kazanacaktr. Bu dnce tarznn z, doa ve toplum ilikilerini dtan bir mdahaleciye gereksinim duymadan, kendi i yasalaryla izah etmesine dayanr. Felsefe ile arasdaki fark, felsefenin genel kavramlarla tm varlklar izah etme abasna karlk, bilimin, snrl olgular alannda daha ayrntl ve denenebilir bir izah tarzn esas almasdr. Aralarnda zt zellikler bulunmasna ramen, dnce biimlerinin geliimi arasnda da diyalektik balar mevcuttur. Animal zihniyet yapsnda, tm doa canl, hepsinin ruhu var saylmaktadr. Canl ile cansz, doa ile toplum, insan ile hayvan arasnda canllk asndan ayrm yaplmamaktadr. Bu dnce tarznn yol at teknik, yani uygulama yntemi byclk olmaktadr. Bylerle olgularn kontrol edilebilecei ve istenilen konuma getirilebilecei sanlmaktadr. Aslnda toplumsal pratikte beceri ve ngr sahibi olanlarn esas olduu byclk sanat, ilk toplumsal nderlik konumuna da denk gelmektedir. Byc, en gelikin beceri ve ngrs olan kiidir, dolaysyla nderdir. Dar ve en kritik yaam koullarnda gruptan byle yetenekleri olan birisi olaanst karlanmakta, kendisine byk sayg ve inan gsterilmektedir. nk bunlarn snrl bir katks bile toplum iin byk hayatiyet arz etmektedir. Toplum bunlardan hem ok ekinmekte hem ihtiya gstermektedir. Bycler de toplumun bu tarz balann sezince, kendilerini ayrcalkl bir konuma ykseltip kurumlatrmaktadrlar. Belki de ilk toplum kurumu byclktr. Bycln dier bir ad amanizmdir. Aradaki fark, amanlarn daha gelikin ve kurumlam olmalardr. Paleolitik dnemin tm topluluklarnda bu tarz bir dnce ve uygulama tarz geerli olmaktadr. Daha ileri bir toplum dzeyine erimilii ifade eden neolitik dnemin dnce tarz, yar animal ve totemik din yapldr. Temel toplum birimi olan kabile daha iyi ayrt edilmekte, kabile mensubu olmann nemi anlalmaktadr. Kabile iinde anann nderlik ve yaratc konumu n plana kmaktadr. Baz varlklar, evcil hayvan ve bitkiler dier tm varlklardan daha iyi tannmakta ve gerekli grlmektedir. Dolaysyla bu varlklarn ruhuna daha byk an340

lam verilmektedir. Bu koullarn dnce yapsna yansmas, anaerkil bir dnemde kadnn ana tanra rol oynad, her kabilenin bir simgesi olarak totemle temsil edildii, tm nemli bitki, aa, hayvan ve eyann da birer tanryla temsil edildii bir dnce tarzdr. Totem daha ok kabilelerin simgesel ifadesi olup, tam bir tanrya denk dmemektedir. Yar tanrlam bir ey gibidir. Fakat dier tm temsiller tanrlatrlmaktadr. Hepsinden nce de ana tanra gelmektedir. nk yeni toplumun kurucu, yaratc ve dourucu gc ve korumacln o yapmaktadr. Neolitik toplum o kadar kadn arlkldr ki, erkek adeta silinmi gibidir. Tpk gnmzde kadnn toplumda esas kuvvet olarak silindii gibi. Kadn bu gcn, bitki yetitirmede, hayvan evcilletirmede, ev kurmada, dokuma ve tmede, ocuk dourma ve bytmede elde etmektedir. Bu olaanst bir glenmedir. Dnce yapsna yle yansmaktadr ki, bugn bile tm dillerdeki dii esi, mitolojilerdeki tanra okluu, ana saygnl bu tarihi dnemden gelmektedir. Smer dil yaps bile balangta arlkl olarak diil bir karakter tamaktadr. lk kent koruyucular tanralardr. lk heykellerin tm kadnndr. Ad ve kavramlarda kadnn ezici bir stnl vardr. Avrupa ve Asya ktalar bile Grek mitolojisinde kadn adlardr. Neolitik dnemin dnce tarznda, diil eye dayal, toplum iin arz ettii nem srasna gre tm nemli varlklarn tanrlatrld bir insan-tanr dnce yaps egemen olmaktadr. Her dzeyde ana tanraya dayal bir dnce ve inan yaps gelimekte, ilk defa ana tanra Sterk veya Star ad altnda Verimli Hilalde ge ykseltilerek lmszletirilmektedir. Snfl toplumu balatan Smerlerde temel dnce biimi mitoloji, yani efsane ve sylencelere dayal bir sisteme ulamaktadr. Mitoloji, hem toplum iinde hem de doada en gerekli ve nemli kuvvet olarak, retim ve dier yaam kaynaklarn bir tanrlar dnyas halinde yanstmaya dayanmaktadr. Doal ve toplumsal dzen yasalar arasndaki fark anlalmakta, toplumdaki snflamaya uygun efendikle ayrmn yanstan bir tanrlar dnyas oluturulmakta, buna gre ok sistemli bir mitolojik evren anlay egemen olmaktadr. Belki de Smerlerin insanla en byk hediyesi, gklerdeki deimez dzeni temsil eden tanrsal kimlikler oluturmak ve temel dnce ve inan tarz olarak zihniyetlere hakim klmak olmutur. Tek tanrl dinler de dahil, dini dnce tarznn en byk yaratcs ve temsilci341

si Smer rahipleridir. Daha sonraki mitolojiler, dinler, peygamberler ve rahipler, sadece bu yaratlm kimlikleri yerelletirip dntrmek ve yapmak biiminde bir katkya sahiptirler. Dnce tarznda nc nemli tarihi aama felsefi biimdir. Felsefe, bilgiyi sevme anlamnda, doa ve toplum olgularn daha gereki tanmlama srecine denk gelmektedir. Toplum pratiinde mitolojik dnce tarz ancak bir edebiyat olarak yorumlandnda daha gereki aklama biimlerine ihtiya duyulmaktadr. Zeuslarn sanld gibi bir gcnn olmad, M. 6. yzyllarda iyice anlalmaktadr. Tanrlardan ciddi olarak kuku duyulmaktadr. Bu durum, gelien retim pratii ve toplum-doa, canl-cansz gibi temel kategoriler arasndaki farkn iyice anlald bir zihniyet dnemini esas almaktadr. Bu zihniyet durumuna mitolojik aklamalar gln gelmekte veya yeniden yorumlanmay, daha gereki karlanabilecek bir izah tarzna kavuturmay zorunlu klmaktadr. Ayrca karmaklaan toplum yaps ve dnya hakknda oalan bilgiler, pratikte hakknda ok somut bilgilere ulalan olgular, mitolojik tanrlara ihtiya duymayan aklamalar beraberinde getirmektedir. Tanrlarn ve dinin ise karmad, kartrlmad bir dnce tarz geliim kaydetmektedir. lk dnyevi, laik dnce tarz diyebileceimiz bu gelimeye filozofik dnce denilmektedir. Dnce sahibi olarak insan esas klmas, tapnak dnda gelimesi, ilk defa akademi ve lise gibi okul sistemlerine yol amas ayrt edici zellikleridir. Laik okul ve eitimin temelleri byle atlmaktadr. Ama tmyle mitoloji ve dinden koptuu sylenemez. Burada unu da aklayalm: Mitoloji ile din arasndaki fark, birinin, yani dinin zorunlu inan ve ibadeti iermesine karlk, mitolojide byle bir zorunluluun olmamasdr. Felsefede ise ne zorunlu inan esastr ne de sylence tarz sz konusudur. Felsefe, insann zihniyet yapsna ve mantna duygusalln tesinde inandrc, hatta kantlanabilir baz zellikler tayan ve gnll olarak, bizzat dnerek kabul gren bir dnce tarzdr. nsann zihniyet yapsna gvenmeyi, dolaysyla insan nemsemeyi ne karmaktadr. Hmanizmin ve bireyselliin ilk tohum halindeki yeermesi de bylelikle felsefi dnce tarzyla balantl olmaktadr. Felsefe bu anlamda kapitalist toplumun temel dnce tarznn en nemli bir koulu olmaktadr. Felsefeyle dini ve mitolojik dnce arasndaki atma gelitike ve bu atma felsefe lehine sonulandka, bilimsel dnce tarzna doru bir
342

sramaya yol almaktadr. Bilimsel dnce tarz felsefenin izi zerinde geliecektir. Felsefi dnce tarz daha ok gelimi kent yaamnn rndr. Doduu yerlerin en canl kentler olmas tesadf deildir. lkan en gelimi kentleri felsefi dncenin gelitii merkezlerdir. Felsefenin doduu yer olarak bilinen Miletos, kendi dneminde kent yaamnn en nemli merkezi durumundadr. Daha sonra nem srasna gre Athenna, Roma, skenderiye ne kacaktr. Felsefenin bilimin yolunu amas kmsenemez. Fakat tek yol deildir. Daha da etkili olan yol, pratik bilgilerin retim tekniklerine bal olarak srekli artmasdr. retim ve yaam pratiinin kendisi olgular ve aralarndaki ilikileri tantmakta, neden-sonu ban kurmaya gtrmektedir. Kullanlan teknikler doal zelliklerin kefini de srekli artrmaktadr. Bylelikle balangta hakim olan mitolojik ve dini dnce felsefe yoluyla zayflarken, felsefeyle i ie daha hzl gelien bilim nemini artrmaktadr. Adeta kurulan tez-antitezsentez lsnn bu alana uygulanmas bilim lehine sonulanmaktadr. Birinci tez, mitoloji ve dini dncedir; antitez, felsefedir. Aralarndaki mcadele bilimsel zihniyeti dourmaktadr. Zamanlamaya yaklak uygularsak, M. 3000-500 yllar mitoloji ve dinin hakim olduu a, M. 500 ile M.S 1500 yllar arasndaki dnem felsefenin doup ne getii a, M.S 1500 ve sonras bilimsel dnce a olarak ngrlebilir. nsanln zihniyet dnyasndaki byk savam bilimsel dncenin zaferiyle sonulanmtr. Bu iki koldan felsefe ve pratikte edinilen bilgi birikimleri, M.S 13. yzylda Avrupada adeta kuluka dnemini yaar. Kurulan ilk niversiteler bu yzylda dinsel domann etkisinden kurtularak ve deneye dayal bir yolla ilk admlar atarlar. Roger Bacon bu dnemde bir kilometre tadr. Deneysel bilim ann ncl roln oynar. 15. yzyldan itibaren gelien Rnesans, insan zihnini ve ruhunu dinsel dogmalardan kurtarp dnyevi ve insana ynelik bir izgiye sokmakla bilimin yolunu ardna kadar aar. Bu yolda bata Bruno olmak zere byk ehitler verilir. Fakat bu ehadetler ayn zamanda bilimsel dnce ann zaferi anlamna gelmektedir. nsanlk yeni bir yaam tarzyla kar karyadr. Bilim ana kapitalist uygarlk demek dar gelmektedir. Zaten bu, kapitalist toplumun dourduu bir a deildir. Tersine, bilimsel zihniyetin egemenlik kazanmas, kapitalist uygarln hzlanmasna ve stnlk kazanmasna yol aacaktr. Bilim an, insann zihniyet yapsnn uzun toplumsal gelime
343

yolunda kazand en nemli kazanm olarak grmek gerekir. Bununla yasalar buyuran tanrlarn ve yeryz temsilcilerinin dnemi kapanrken, toplumsal aa, kurallar insann kendisinin belirleyip ynettii bilimsel toplum ana adm atmaktadr. Bu anlamda bilimsel toplum ann balangc yaanmaktadr. Her ne kadar amza bilgi ve iletiim a denilmekteyse de, bata siyasal kurumlar olmak zere, toplumun tm alt ve styap kurumlarnda kleciliin mitologya andan kalma yasalar ve ilikiler yrrlktedir. Kapitalist uygarlk zmlememizin sonunda daha iyi greceiz ki, zellikle merkezini devlet kurumunun igal ettii toplumsal gelenek be bin yldan beri deimemi ve srekli glendirilmitir. Bu kurumlama znde bilimle ztlk halindedir. Bilim yaplrken, onun toplumsal sistemi belirleyen temel ilke haline gelmesi srekli engellenmektedir. Bu nedenle eliki, temelde ideolojik olarak (mitoloji, din ve idealist felsefe) yenilen, fakat bask kurumu olarak varln srdren devlet ile, toplumu bilimsel esaslar zerinde yeniden ekillendirmek durumunda olan bilim arasndadr. Gnmzde oka kullanlan bilgi a henz kendi toplumsal biimini yaratmamtr. Kald ki, bilimin kendisi de srekli gelime halinde olan bir olgudur. Bununla birlikte bilim ahlak henz ilke dzeyinde bile belirlenmi deildir. Dolaysyla kontrolsz bilimin mitolojik tanrlardan ve tek tanrl dinlerin yeryz temsilcilerinden daha tehlikeli rejimleri dourmas imkansz deildir. Bilime dayal toplumsal ahlakn uyulan esaslarndan kopmu ynetim dzenlerinin ok otoriter ve totaliter rnekler sunduklar grlmtr. Bilimin doann g kaynaklarn toplumun hizmetine sunmas bata gelen sonulardan biridir. Toplumun doduu gnden bugne bilgi ve bilimsiz olamayaca aktr. lk ta veya sopay kullanan insan, aslnda bilgiye ulamtr. Bir fizik kuralnn planlanp retimin hizmetine koulmas, formlletirilmemi de olsa bilim yapld n gstermektedir. unu demek gerekiyor: Toplum douundan beri bilim olgusuyla iliki ve eliki iindedir. elikisini zmledike, iliki bilime dnmektedir. Bu da bilimde aydnlanmann srekli bir olgu olduunu gstermektedir. Sorun, alar boyu bunun oranlama dzeyidir. Bilimin pay ne kadar fazlaysa, aydnlanma o kadar gelikin olmaktadr. Bu olguyu sadece kapitalist toplum dneminin bir geliimiymi gibi yanstmak doru deildir. Sadece kapitalist toplumun paynn arttndan bahsedilebilir.
344

Kapitalist uygarln sadece bilimin geliimine deil, snrlandrlmasna da ileri dzeyde yol atn iyi bilmek gerekir. Barndaki elikiler bilimin tm gcn kullanmasn engellemektedir. zellikle toplum bilimleri karsnda en tutucu rejim konumundadr. Fakat imdiye kadar gereklemi tm toplum biimleri iinde bilimle birlikte en ok kendi alt ve styap kurumlarn glendiren sistem kapitalist toplumdur. Bu zellii de kapitalizmin douunda Rnesans ve aydnlanma dnemlerinin yaratc roln ortaya koymaktadr. Gcn bilimin gelitirilmesinden, kurumlatrlmasndan ve ynetilmesinden alan en gelikin toplumdur. Bilimsel olmay en ok baaran toplumlarn veya onun baz kesimlerinin en gl konuma ykselmeleri tesadfi deildir. Bilimsellik, glenmek demektir. Daha dorusu bilimsellik aydnlanma demektir. Aydnlanma, doru i yapma demektir. Doru i yapmak, baarmak, fazla ve kaliteli retim yapmak demektir. Her dzeyde ekonomiden siyasete kadar kaliteli fazla retim, glenmek ve nc konuma gemek demektir. Kapitalist uygarln ideolojik kimliinin ekillenmesinde bilimsellik yannn ne kmas bu erevede tanmlanabilir. Bu halen youn bir iliki ve eliki konumunu srdrmektedir. Dier ideolojik kimliklerden, din ve felsefeden tmyle kopmamtr; kopma yeteneinde de deildir. Toplumsal kapasitesi, dine ve idealist felsefeye mahkum etmektedir. Sorulmas gereken sonuncu ve daha temelli soru udur: Bilim kendi bana kurtarc bir g olabilir mi? nsann doasndaki insan tmyle ortadan kaldrabilir mi? Bilim her ey midir? Daha da arpc soru udur: lk insanlar daha balangta tanr dncesine gitmekle en dorusunu mu yapmlardr? Yani bilim tanr mdr? Tam bilime ulamak tanrlamakla zde midir? Bu durumda Enel-hak=Ben tanrym inanc, bilimin zne sezgi gcyle ulamak; bu dnceye, yani tanrbilime dayanm olmuyor mu? Tanry her eyi tam bilen olarak ilan eden slamiyet, bilim=tanr formln ok nceden ilan etmi olmuyor mu? Bunlara benzer daha birok soru sorulabilir. Eer bilimin tanrlatrc gcn tm insanln ortak karlarn, haklarn ve gvenliini esas alan, mutlak uyulmas gereken ahlaki ilkeye, yani temel davran ilkesine balamazsak; Nemrutlar ve Firavunlardan daha tehlikeli otoriter ve robotlatran dzenlerde, o dnem klelerinden daha ok balanm, tutsak edilmi bir biimde yaamaktan kurtulamayz. 20. yzylda, bilimin en ok uyguland tari345

hin en dehetli savalarnn oynadklar rol, bu tehlikenin gncel ve kyamet dourur nitelikte olduunu aklam, ortaya karm bulunmaktadr. Kleci mitoloji ve feodal tek tanrl dinlerin yeryz temsilcileri bir iken ve bunlarn yaratt despotizmden insanlk hala kurtulmam iken; bilimin tanrlatraca saylamayacak kadar ok insan otoritecilii ve totalitercilii maher anlamna gelmeyecek midir? 2- Bireycilik, kapitalist toplumu douran sistemin temel ruh zelliidir. Nasl bilim bu toplumun temel zihniyet durumunu ifade ediyorsa, bireycilik de esas ruhsal zelliini tekil etmektir. Bireycilik, kapitalizmin douunda zincirinden boalm bireyin, lgnla varan, kendisinin karndan baka hibir kutsall olmayan kkreyiidir; benlii en temel srkleyici glerden bata gelenidir. Bilimden bile ncelikli bir g olarak rol oynamaktr. Kapitalist birey, toplum olgusundan intikam alma hareketidir. zellikle dou srecinde bireyci tutku hi snr tanmamaktadr. Kendini gemiin tm balarndan koparm saymakla zgrletiine inanmaktadr. Para gcn tanryla eitlemektedir. Yani tanr=para forml en ok kapitalist topluma yakmaktadr. Para, sistemin ruhunun somut ifadesi olmaktadr. Sihirli gtr, evrilemeyecei hibir deer yoktur. Toplumun daha nceki biimlerinde simgeleri totem, tanr, tanr-krallar gibi deerlendirilirken, kapitalist biimlenite toplumun en zl ve g yanstcs, bireysel ruhu en ok eken, uruna her eyin gze alnd, gerektiinde tm insanla kan kusturacak savalara gtren g para olmaktadr. Para etrafnda ekillenen bir ruh kimlii geerli olmaktadr. Bireyciliin bu kadar ahlanmas da yz binlerce yllk toplumsallatrmaya duyulan tepkiden kaynaklanmaktadr. nceki tm sistemler, toplumsall srekli kendi kesimlerinin karlarna gre gelitirmekteydiler. ster ak ister kapal, ister gnll ister zorla yaplsn, toplumsallatrma yaamn en vazgeilmez kutsal eylemidir. Tm din, ahlak, retim, siyaset bu amaca balanmak durumundadr. Her gelenek ve herkes bu kuraln deimez propagandacsdr. Kapitalist aamaya gelindiinde, ar yk balanan toplumsallatrmann bireycilikle patlatlarak grlmemi bir gce (atomun paralanmas) ulalaca adeta kefedilmi gibidir. Toplumu en hassas noktalarndan bireycilik bombasyla patlatmak muazzam servete yol amaktadr. lk denemeler baarl sonu verince, geriye kalan sistemletirmedir. Bireyin dergah artk tapnak deildir. Yzler Allaha evril346

memektedir. Gnahkarlk ortadan kaldrlmtr. Yeni Kabe fabrikadr, yeni tanr paradr, kutsal olan bireysel kardr. Gnahkarlk karlln nnde bir tr engeldir. Tabii kapitalizm burada tmyle haksz deildir. Yz binlerce yl birey topluma kurban edildi. Gerekten birok din, en deerli varlklarn, ocuklar, toplumsal esenlikten sorumlu tuttuklar tanrlarna gzn krpmadan kurban verdi. Toplumun kara vicdannda din adna byle yol ald. Snrsz kurban sunmalarla bireyden intikam alnd. Toplum tarihi bir anlamda da toplumu kurtarma adna bireyi kurban etme tarihine dnt. Tm savalar, ibadetler, trenler bunun hizmetin kouldu. Burada toplumsallk adna yaplanlar lgnla varmaktadr. En ufak bir kural ineme, en masum ve hakl bir arzudan da kaynaklansa, en byk gnah ilan edilebilmektedir. Yeryznn cehennemletirilmesi yetmedii gibi, te dnya adna bir baka cehennemle azapl sre srekli klnmaktadr. Bireyin tutsakl o kadar gelitirilmitir ki, glgesine bile sahip kamamakta, glgelerin glgesi konumuna indirgenmektedir. Toplumsallk adna birey bu hale getirilmitir. Bu noktada kapitalizme yol aan ideolojik kimlik sreci, bireycilikle can alc noktay yakalam bulunmaktadr. Belki de oktan vakti gelmi bireyi ne karmakla, aslnda en adaletli bir dengeyi, birey-toplum dengesini kurabileceinin farkndadr. Gcn ve haklln bu tarihsel birikimden ald aktr. Bu kadar birey aleyhine iirilmi, yasaklara boulmu, ezelden ebede adeta robotlatran bir yaama mahkum eden tutucu ve gerici toplum ne kadar zlse, o kadar devrimci ve zgrletirici rol oynayacann farkndadr. Tarihteki byk ilerici ve hakllk pozisyonu byle ortaya kmaktadr. Kuruluta grlmemi tanrsal bir gc ortaya karan toplumsal olgu, imdi tersine en ok bireyselletiren gc ortaya karmaktadr. Bireyin kendisi tanrsallamaya komaktadr. Tarihin bu dnm noktasnda hakl ve ok gerekli bir birey-toplum dengesinin imkan domaktadr. Kapitalizmin aslnda byle bir kaygs, zellikle dou dneminde ok snrldr. Daha ok sosyalist tepki aamasnda bireytoplum dengesi zerinde durulacaktr. Ama buna varmak iin bile, gl bireysel klara ihtiya olduu kesindir. Bireysel devrim bu tarihi gereksinimin rn olarak ortaya kmaktadr. Birey her klelik zincirini paraladnda, olaanst bir yaamn farkna varmaktadr. Dnyann kendisi cennet olmaya balamaktadr.
347

Gnahkar ilan edilen arzular en gzel yaam biimlerine dntrlmektedir. Muazzam bir laikleme balamaktadr. Sanatla yaam gzelletirmenin farkna varlmtr. lkan grkemli sanat eserlerinden esinlenme, yeni douu (Rnesans) mmkn klmaktadr. Bilimin verdii cesaretle, dogmalarn hkmnden korkmadan, dnyann sanatla daha da gzel klnarak sevilmesi ve yaanlr klnmas, bireylemeye byk g vermektedir. Birey olmak da daha fazla zgr dnmeye, keyfince ve cesaretle yaamaya, yeni sevgi ve aka gtrmektedir. lke kavramna ulama, mmet anlayndan ulus anlayna geme, ulusal devlet olma, dnyevileme, zenginleme, bu dnyada yaama balanma, tm gzelletiren sanatlara deer verme Rnesansn yeni ideolojik kimliinin ncelliklerindendir. Eskiden kopu o kadar kkl ve yeni yaratc yaam biimine balanma o kadar gldr ki, eski toplumun almas ve yeninin kurulmas nnde engel tekil edecek tek bir iliki ve tek bir kurum dayanamayacak gibidir. 3- Kapitalist uygarln ideolojik kimliinde insana deer verme, insan ne karma, yani hmanizm ilkesi, nc nemli zellii tekil etmektedir. Daha nceki tm alarn toplumsal biimlenilerinde insan adeta yutulmu gibidir. Toplum iinde eritilmi, nne konulan yapmaktan teye rol olmayan pasif bir varlk grnmndedir. Tm byklk ve nem tanrsal olana verilmektedir. Srekli insan aleyhine yceltilen, bir kimlik tasarmndan ve maskeden baka bir ey olmayan totem ve tanrlardr. Bu ideolojik eylemlerle aslnda toplum srdrlmeye ve glendirilmeye allmaktadr. Ama insan kavramn gelitirerek deil, onun kaderini tayin eden varlklar yaratp ycelterek, sahte bir ideolojik kimlikle yaplmaktadr. Snfl toplum aamasnda ise, insan daha da alaltlacak ve Adem ile Havva ahsnda sulu ilan edilerek, ebediyen tanrlarn kullar biiminde bir kimlie mahkum edilecektir. Sular srekli artrlarak, karlnda nne hizmetle kurtulma seenei konulmaktadr. nsann srekli drlmesi iki eksenli gelitirilmektedir: Soyut kimliksel varlklar adna, toplum karsnda drlmektedir. Bylelikle herhangi bir iddias ve nemi sz konusu olmayacaktr. Her ey toplumun bekas iindir. Toplumun varl iin feda edilmeyecek bir deeri yoktur. Toplumsallaan insan olduuna gre, bata o feda edilecektir. kinci nemli eksen, hakim snf gerei karsnda iddiasn tmyle kaybetmesi iin, insann nemsiz, sular ok olan, ancak hizmeti klnmaya layk birisi olarak dnlmesidir. Bylelikle
348

tanrsal varlklar halinde yceltilmi, dolaysyla insan olmaktan bu tarzdan karlm bulunan efendi snfn yannda, insan olarak hayvanlar gibi sahip olunan ve srekli altrlan kullar, kleler dzeni gerekletirilmektedir. nsan varlna ynelik bu yaklamlar alar boyu srekli gelitirilmitir. Tek tanrl dinlerde, neolitik toplumun klelie kar direnme srecinde, snrl da olsa bir insan vicdan ve onuru savunulmaktadr. Kurtarlmas gereken bir insanlk kavram oluturulmaktadr. lk de fa onur ve vicdan adna bakaldrlmaktadr. Zerdtln ahlak devrimi, Budhann benzer reformculuu, Grek felsefesinin insan ne karmas dier nemli admlardr. Byk ac ektirilen, unutturulan asl emek sahibi insann farkna varlmaktadr. sann bu kadar sahiplenilmesi, bu ynl gelimenin neminden ve bir izgi halinde zemin kazanmasndan trdr. Fark gzetmeksizin, tm insanla bir kurtarc ar olarak alglanmaktadr. Hz. Muhammed, insan erefi mahlukat, yaratlmlarn en ereflisi ilan ederek bir adm daha ilerletecektir. slamiyetin benimsenmesinde insana verilen deer nde gelen bir rol oynamaktadr. Bu tarihsel admlara ramen, klelik ve serflikle alaltlm insan, tmyle merkezi bir nem kazanmaktan ok uzaktr. Kadn ise daha da derinliklerde, eksik, aklsz ve srekli gnaha davet eden, eytann akrabas gibi bir kimlie mahkum klnm ve kaderine raz edilmi olarak durmaktadr. nsanlk biraz gelitirilirken, o henz insandan saylmamaktadr. Hakim ve smren tabaka ise, tanrsal sfatlara mazhar klnarak ve drlm insan soyundan farkl bir varlk olarak tanmlanmaya zen gsterilmekte; buna uygun ideolojik kimlikler en nemli uralar olarak gelitirilmektedir. Gemi uygarlklarn insanla layk grd kaderi ve gereklii ana hatlaryla byledir. Kapitalizm ann douunda intikam alnan nc en nemli olgunun insann iine drld bu durum olmas yerindedir. Eski toplumdan ve egemen snftan insanlk yceltilerek, yani hmanizmle intikam alnacaktr. Hmanizm eski toplumun srdrclerine kar en etkili mcadele silahdr. nsan hmanizm dncesinde ayaa kalkma, zgrleme, bilime ve bylelikle onura kavuma imkan grecektir. Hmanizmin, yeni ideolojik kimliin en temel kavramlarndan biri olmas bouna deildir. Eski toplumun ideolojik kimliinin merkezine tanr oturtulmutur. Bununla hakim ve smrc snfn ideolojik hakimiyeti mkemmel
349

salanmaktadr. Tanrlarn yasa gc, aslnda egemenlerin yasa koyma gcnn yolunu aan bir senaryo deerindedir. lahi yasalar denilen nyarglar, zihnin tutsak edilmesinde ve istenildii gibi altrlmasnda en etkili yntemlerin banda gelmektedir. nsanlk zerinde yabanc iradelerin glgesi hi eksik olmamaktadr. deolojik tutsaklk, en tehlikeli bamllk tr olarak iradesiz ve robotlam insan dourmaktadr. Yeni hmanizm, insan tm bu glge hakimiyetlerinden kurtarmaktadr. En iyi insan yaratma temel ideolojik ilevdir. Eskinin tm ideolojik ilevleri hep tanr, totem, kahraman, cin, eytan, melek gibi insan d varlklarn yaratlmasna ilikindir. Bu varlklarn da en temel ilevi insan etkisizletirmektir. Bunlar aslnda ideolojik egemenlik aralar olarak, insan zihninde kleci etkiyi yaratan ilikilerin banda gelmektedir. Hmanizmin insan bayranda tm bu yapay varlklar yadsnmakta ve en yce deer olarak insan ve onun temel zellikleri konmaktadr. lk defa kapsaml ve yeni toplumu etkisi altna alan zgr insan merkezli bir bak as egemen olmaya balamaktadr. nsan artk hazr dogmalara ve tanrlara tutsak ve kul edilmek yerine, onlardan koparlmakta ve z iradesiyle kendini eiten ve yaratan bir kimlie sahip klnmaktadr. Zihninde bamsz ve yeni dncelere ak bir dnce tarz hakim olmaktadr. Duygularyla istedii renkleri, sesleri, tatlar, scakl semekte; gnden gne orak olmaktan kurtulan ve byleyici bir anlama yol aan dnya imgesine yol almaktadr. Egemenlerin insana kapatt dnya tm hametiyle yeniden domaktadr. Doann her taraf esrarl grnmekte ve kefedilmeyi beklemektedir. Yaratcl tanr ii olmaktan karp bir insan zellii haline getiren zgven duygusu yerlemektedir. nsan artk kendi kaderini kendisi tayin edebilecek bir dneme girmektedir. Binlerce yl hep dardan baka glerin kar iin ynlendirilen insan, artk kendini bizzat ynetmek isteyen bir yetkinlie ulamaktadr. nsana ynelik btn maskeler yrtlmakta, oyunlar bozulmakta ve kendi kendisinin efendisi olabilecek dnem almaktadr. Daha da sralayabileceimiz bu zellikler kapsaml bir hmanist devrimi ifade etmektedir. Bu dneme kadar devrimler hep insan bir egemenlik ve bamllk dzeninden alp baka bir egemen ve baml dzene tarrken, yeni devrim insan tm bamllklarndan kurtulma ve kendisine balanma srecine sokmaktadr.
350

Yeni insanlk durumunda, denge yine nemli bir sorun durumuna gelmektedir. Tm iplerini koparm insan hayvanlamaz m? nsan insan yapan toplumsalln dengesizlii ve arl hayvandan beter kleye yol aarken, toplumda glenmi ve imdi ondan kopan birey, en yrtc canavardan daha tehlikeli olamaz m? Bilimle, parayla glendirilmi ve dnyay bir ganimet alan olarak grmeye alacak insan, toplumun baml kld insandan daha sakncal olamaz m? Bu gibi sorular bouna deildir. Bireycilik anda insanlk adna insanla kar en byk toplu cinayetler, katliamlar, jenositler yrtlmtr. Tarihinin en kanl anda iki byk dnya ve ok sayda blgesel, yerel, snfsal, etnik ve dini savaa yol amas, bu tehlikelerin bo bir kuruntu olmadn gstermektedir. indeki hayvan ok glendirilmi olarak uyandran insan, neredeyse sonunu getirecek evre kirlilii, ahlaktan yoksunluk ve borsaya tapan bir sorumsuzluk dzeniyle yz yze gelmitir. Kapitalizmin ideolojik kimlii ve moral yaps ekillenirken, gerekten bilimsel yan ar basan, bireyi esas alan ve insanl ycelten bir temele sahip olduu ak olmakla birlikte, her tr tehlikeyi barnda tayan bir karakteri de barndrd daha douunda kendini ele vermektedir. Kapitalist uygarln douuna Avrupann beiklik etmesi de daha yakndan bir zmlenmeyi gerektirmektedir. imdiye kadarki anlatm ereveyi vermekle birlikte, zn tekil eden gelime, tarihsel birikim ve en uygun corafi koullarla snfl toplumda derinlememi yaps belirleyici olmaktadr. Eski uygarlklar uzun bir tarihi sreten beri yaayan toplumlarda, yeni biimler ancak dtan mdahaleyle geliebilmektedir. Kendiliinden yeni biimi zmsemesi kolay olmamaktadr. klim ve toprak yaps da yeni biimlenmede etkili unsurlar olabilmektedir. Bu ereveden bakldnda, tarihin tm birikimleri M.S 1000 yllarnda Avrupaya ulamtr. Tarm devriminden kleci kent devrimlerine, oradan da feodal uygarln tm kazanmlarna kadar elde ne varsa Avrupaya aktarlmtr. Aktarlma tm ideolojik, bilimsel ve teknik gelimeleri kapsamaktadr. En son uygarlk zirvesini tekil eden slamn uygarlk deerleri de 15. yzyla kadar tmyle ithal edilmitir. Yine belli gelimeleri yaayan ve tekniin gelimesinde ok nemli bir yeri olan barut, kat ve matbaay oktan icat etmi olan inden buna ilikin bilgiler ve malzemeler alnmaktadr. Artan
351

ticaret olanaklar Avrupay dnyann birok kesindeki rnlerle tantrmaktadr. Uygun iklim ve ok verimli topraklarda bu rn ve bilgiler o dneme kadar grlmemi bir art-rne yol aacaktr. Art-rnn geliimi, zanaat, ticaret, bilim ve felsefi almalar gerekli fazlay yeteri kadar vermektedir. Okur yazarlk artmakta, en iyi eitilmi bir nfusa sahip olunmaktadr. Bu gelimelerin altnda daha temelli bir olgu, Avrupada snfl toplumun derinliine yaanmamasdr. Klelik sistemi Grek ve talya yarmadasnn dna fazla tamam, koloni biiminde ancak seyrek baz kprbalarn kurabilmitir. Feodal uygarlk ok daha yenidir. M.S 1000lerin balarnda ancak Avrupa genelinde yaygnlaabilmitir. Bu dnem ayn zamanda burjuva snfnn da kent burlarnda yetitii dnemdir. Daha da nemlisi neolitik, klelik ve feodal sistem Ortadou kkenli uygarlklar olup, ihra edilmekle fazla kken olmaya yatkn deildir. Barbarln yukar aamasn daha youn biimde yaayan Germen, Frank ve Norman boylar bu sistemlere tepkilidirler. zgrlklerini derinliine yitirmi deildirler. Onlar da Avrupa topraklar gibi snflama anlamnda bakirlik yan ar basan bir dnemi yaamaktadr. Bu tazelik ve zgrlkten tmyle kopmamlk hazr uygarlk birikimleriyle birleince, tpk ad gibi bakir Avrupa topraklarnda insanlk adna en byk sentezin yaanmasna yol aaca beklenebilir. Esasta Avrupa uygarln douran bu ok zengin tez ve antitezlerin, iyi bir zmseme dzeyine gelmi bulunan insann zihniyet yapsnda en gelikin bir senteze yol amas uzun srmemitir. Hani tm malzeme hazr iken, yaplmas gereken aure gibi. Avrupal aydnlar, sanatkarlar ve din adamlar, 15. yzylda Rnesans, 16. yzylda dinde reformasyon, 17. yzylda da felsefe ve bilimde byk aydnlanma hareketlerini balatarak, tarihi nc byk uygarlk ann Avrupa ktasn damgalaryla yaratmasn bilmilerdir. Her uygarln ncelikle bir zihniyet ve ruh devrimini gerektirdii Avrupa rneinde de kantlanmtr. Kendi bana ticaret ve zanaatlar uygarlk douramaz. Onlar olmakszn da olmaz; ama douun ncelikle zihniyet ve ruhsallk alannda kendini kantlamas, daha sonra onlara g vermi sosyal ve ekonomik alanlar egemen duruma geirmesi ve bunu da siyasal devrimle daha hzl gerekletirmesi, gelimenin doru diyalektik yapsn gstermekte ve kantlamaktadr.
352
B- KAPTALST UYGARLIIN GELM VE KURUMLAMASI
apitalist sistemin z, serbest braklan emek sahiplerini, nceden belirlenen bir cret karlnda belirli saatler iinde altrma mkellefiyetine tabi klmasna dayanr. Klelik sisteminde kle birey her eyiyle ve lnceye kadar sahibinin mlkiyetindedir. Dilediini altrr, satar, hatta ldrebilir. Bir hayvandan fazla fark yoktur. Serflik dzeni serfin topraa ortaklk temelinde balanmasna dayanr. Toprak sahibine belli bir payda ortak klnarak balanmaktadr. Yar zgr bir konumdadr. Bir aileye sahip olabilmektedir. Ama topraktan kopma imkanlar son derece snrldr. Kapitalizmde ise kii olarak hi kimseye bal deildir. Emeini diledii kimseye, piyasada oluan bir cret karlnda satabilmektedir. Serflik ilikisine gre bir adm daha zgrlemi saylmaktadr. Sistemin gelimesinde ikinci belirleyici husus, retimin endstriyel karakteridir. Fabrika retimi esastr. Manifaktrden fabrikaya gei, kapitalizmin en nemli gelime admdr. Manifaktrel retim, kol gcnn arlkta olduu ve neolitik toplumdan beri retim tezgahlar olarak bilinen usuldr. Fabrika daha ok kapitalizme zg retim birimidir. Toplu altrmaya ve belli bir teknik temele dayanmaktadr. Kapitalizmi belirleyen nc temel unsur, dayand teknik yapdr. Teknik, kapitalist retim tarznn gelimesinde oynad rol kadar, ondan etkilenerek daha ok gelime kaydetmede bata gelen unsur olmaktr. Teknik meselesini daha geni amakta yarar vardr. nsann doayla ilk kurduu ilikiye teknik demek yerindedir. lk ta ve denek, ilk kullanlan tekniklerdir. Hayvanlardan daha ok bu
353

ynyle ayrlmaktadr. nsann en nemli yn, doayla arasna teknii koyarak byk bir fethe girimesidir. nsana doa karsnda snrsz g veren olgu, kulland tekniktir. nsann neden teknik kullanmaya balad halen tam zmlenememi hususlarn banda gelmektedir. nsanlk alarnn belirlenmesinde, neminden tr temel teknik unsurlar barol oynamaktadr. Paleolitik a, yontulmam talarn temel av silah ve koruyucu alet olarak kullanlmasyla ayrt edilmektedir. nsanlk, varoluundan beri mrnn yaklak yzde doksan sekizini bu ada geirmitir. Avlanma ve toplaycln esas olduu bu dnemde, ta en nemli teknik olarak insann hizmetindedir. kinci nemli a olan neolitik dnem, yontma talara dayanmaktadr. eitli biimlerde yontulan talar birok alanda kullanlmaktadr. Bu teknikle tarm ve evcilletirme devrimine geilmitir. Yontma ta topra eelemede, yrtc hayvanlara kar silah olarak kullanlmada, ev yapmada, kesip delmede en temel teknik olarak rol oynamaktadr. Kleci sistemin balangcnda bakrta ve kalay-bakr karm olan tun madeninden yaplma teknikler retimde, ticarette ve savalarda en nemli rol oynamaktadr. Keskin birok ara haline getirilmesinde, saban ve balta olarak kullanlmasnda, kapkacak ve silah aletleri haline getirilmesinde, tun en nemli teknik aratr. Dolaysyla bu aa tun a denilmektedir. Neolitik a yaklak olarak M. 10000-3000 yllarn kapsarken, tun a esas olarak M. 3000-1000 yllarn kapsamaktadr. Demir a, demir madenine dayal tekniklerin geerli olduu daha gelikin bir dnemi ifade etmektedir. Demirden yapma teknik aralar tarmda, zanaatkarlkta ve askerlikte en stn rol oynamaktadr. Demir teknii insanlk tarihinin en nemli kaldralarndan biridir. M. 1000lerden gnmze kadar nemini koruyarak, bata gelen teknik olma roln srdrmtr. Kapitalizmin geliiminde de en nemli teknik konumunu srdrecektir. Demir tezgah, demir saban, demir zrhlar; zanaatkarlarn, iftinin ve askerin en yakn yardmcs, yani tekniidir. alar asndan byle belirlemekle birlikte, teknik batan gnmze kadar adeta geometrik bir dizi gibi geliimini srdrm, atom ve uzay teknolojisiyle doruk noktasna varmtr. Kapitalist sistemde tekniin niteliinde de devrim yaanmaktadr. zellikle makine tekniinin devreye girmesi kapitalizmle balantldr. Buhar ve lokomotif makinalaryla balayan sre, gibi bir teknik aa yol am354

tr. Teknik devrimde retim tarz belirleyici olmakla birlikte, bilimsel devrimin de rol belirleyicidir. Bu dneme kadar arlkl olarak bamsz gelien bilim ve teknik giderek i ie geecekler, biri dierini besleyecektir. Bilim birok yeni teknie yol at gibi, teknik de birok bilimsel gelimeye esin kayna olacak, snama arac olarak hizmet edecektir. Kapitalist devrimin bir teknik devrimi olmas, bilimin kat ettii mesafeyle ilgilidir. lk defa bilim ve tekniin i ie birbirini beslemesi retim yapsnda bir patlamaya yol amakta, birok doa rezervini insanln hizmetine amaktadr. Su ve rzgar enerjisinin yannda elektrik ve atomun ekirdek enerjisini de aa karp insanln hizmetine koymutur. Canllar alemine gen teknolojisiyle mdahale edilerek yeni mucizeler yaratlmaya allmaktadr. Teknik iin sylenebilecek en nemli eletiri, kontrolden kp bir canavara dnme tehlikesidir. Daha imdiden teknie ar olarak dayal insan yaam tehdit edici birok hastala yol amakta, insann doal zelliklerini yok etme tehlikesiyle ba baa brakmaktadr. Bireycilik kadar toplumsal yaam tehdit etme yan srekli gelimektedir. Bireyci insan kadar tekniin zararl yanlarn veya biimlerini kontrole almak, etik snrlar izmek kanlmaz olmaktadr. zce kapitalist retim biimi, makine tekniinin devreye girmesiyle retim tarihinde en byk gelimeye yol amaktadr. deolojik kimlik kadar retim yapsyla kapitalist uygarlk, gerekten genel tarih iinde ok keskin ykselen bir zirvesini oluturmaktadr. Artk retim deil, tketim sorunlar ortaya kmaktadr. Kapitalizmin egemen olduu toplumlarda retim fazlal ciddi sorunlar ortaya karmaktadr. Eskiden sorunlar retimin bollamasndan kaynaklanrken, daha sonralar tketimin yetersizliinden kaynaklanmaktadr. retim iin artan hammadde olanaklar, d pazarlar sisteminin daha da gelimesini beraberinde getirecektir. Giderek ucuza retim de gelimelerde nemli pay sahibidir. Denilebilir ki, kapitalizm insanla bata enerji olmak zere ilk defa snrsz retim kaynaklarna kavuma imkann vermekle birlikte, sistemin kar biimindeki smrye dayanmas, bu potansiyeli atl kalmak zorunda brakacaktr. Bir anlamda retim ilikileri retim glerini snrlandrma konumuna gemektedir. Teknik zerindeki mlkiyet biimi, snrl ve nemli olmayan azami kar amal retime zorlamaktadr. nsan iin zorunlu ihtiyalar azami kar kanununa ters dtnde, hemen terk edilip yksek kar alanlarna geilmektedir. Bir
355

kez daha insanlk, sahip olduu yetenekleri kendi hizmetinde diledii gibi kullanamama ve kar sahiplerinin keyfine gre belirleme durumuyla karlamaktadr. Bu olumsuzluuna ramen, kapitalist retim sistemi kendini stn bir kantlamayla insanlk tarihinin zirvesine oturtmaktadr. Bilimsel zihniyet, bireysel yaratc ruh ve insanl ne eken yanyla retimde kendini kantlayan yan bir araya geldiinde, kapitalist toplumun stnl tartmaszdr. deolojik kimliiyle retim biimi olarak maddi kimlii, kendisinden nceki sistemlerin ok ilerisindedir. deolojik doula retim yapsnn younlaan ilikileri, sosyal ve siyasal alanda da byk altst olulara yol aarak, kendi konumlarna uygun siyasal ve sosyal kurumlar olutururlar. Sosyal ve siyasal stat ounlukla evrimci tarzda belirlenmekle birlikte, eski statnn ok kat ve tutucu davranmas, devrimci eylemle paralanmasn zorunlu klabilir. Sosyal ve siyasal devrim sreleri, eski statlerin her trl evrimci abay reddetmesi ve reformasyona tabi tutulmay kabul etmemesi durumlarnda daha ok gndeme gelir. Bu durumlarda toplumsal bunalm derinleir. Bunalm, aslnda eski ideoloji ve kurumlarn yetersiz kalmasyla yeni ideoloji ve kurumlamann stat kazanmamas durumunda ortaya kan gei aamasdr. Eski ve yeninin her dzeyde kavgal duruma geiini ifade eder. Bir yandan eski olan rmeye yol aar, yeni olan filiz halinde gelimeye alr. Dnem, dier bir deyile devrim ve kar devrim gibi atmal karakteri ar basan bir hal alr. Kar-devrimin baars ok sert bir rejimi uygularken, devrimin baarmas halinde yeni sistem daha hzl ekillenmeye balar. Kurumlamalarn ierik ve biimlenmesinde, ideolojik ve maddi tarza uyum ve hizmeti daha iyi yapacak deiimler hakim olur. deolojik tasarlar kurumlamayla resmi bir stat kazanm olurlar. retim tarz ise, yeni kurumlamalarn uygun karar ve ynetim gc sayesinde daha hzl ve verimli bir yapya kavuur. Bu durumda sosyal ve siyasal kurumlamalarn kendi balarna bir anlam ifade etmedii, stten ideolojik kimliin dourgan etkisi ve alttan ekonomik koullarn zorlamas sonucu oluan bir statnn devlet durumunu ifade ettii daha iyi anlalmaktadr. Devlet aslnda kendi bana ntr bir ara konumundadr; stteki ideolojik kimlikle alttaki ekonomik hakim gcn iddetli etkisi altnda bulunmaktadr. Ekonomik ve sosyal gcn kendi kar ilikilerine en uygun grd
356

ideolojik kimliklerle kurduu ittifak yeni devlet biimini dourmakta; eskinin uygun olmayan biimsel yaplarn ykarken, yeni biimsel kurumlar oluturarak kendi damgasn vurmaya almaktadr. Bu durumda ekillenen yeni devlet biiminin snfsal ve sosyal temeliyle ideolojik ifadeleri resmiyet kazanarak, tm toplumsal dzenin yasal hakim gc haline gelmekte ve youn propagandayla toplumun tm kesimlerince meruiyeti (onanmas) salanmaktadr. En yce organ olarak kutsanmakta ve bayrann altnda selamlanmaktadr. Tm snfl toplumlarn yenilenmesi, buna benzer sreleri izlemektedir. Mantk ayndr. Biimlenme zaman ve mekan koullarna gre farkllk arz etmektedir. Kapitalist snf toplumunun, genelde tm uygarlk birikimlerine dayanarak, feodal ideoloji ve retim koularnn yetersizliklere dt koullarda kendi z birikimlerini evrimsel yolla uzun bir sre gelitirdii gzlemlenmektedir. Monarik krallklarn siyasal reformlarda gecikmeleri ve tutucu davranmalar, 17. yzylda 1640larda ngilterede, 18. yzylda 1789da Fransada, 19. ve 20. yzyllarda birok Avrupa lkesinde ve dnyann dier lkelerinde alkantl, kanl, devrim denen olgularn yaanmasna yol amtr. Burjuva snf nderlikli bu devrimler, uygarln z ve biimini nemli oranda deiiklie uratmtr. Demek ki, kiilik kazanan yeni sosyal snf, asl roln kendi z siyasi kurumlarn yaratmakta gstermektedir. Bir anlamda yeni sosyal snfn rtn kantlamas devlet olmakla mmkn olmaktadr. Devletlemeyen sosyal snfn kimlii tartmaldr. Daha dorusu kararsz, geici bir statde bulunmaktadr. Ya hakim olup resmi siyasi bir snf durumuna geecektir, ya da alttan ynetilen, dolaysyla resmi sistemin karlarna gre altrlan bir snf durumuna indirgenecektir. retimde en ok rol oynayan snf ve kesimler, dzenin temel snf ve tabakalar olarak yeniden mevzileneceklerdir. Eski snf ve tabakalar ise, giderek marjinal bir konuma indirgenecektir. Kapitalist uygarlklarn geliimiyle birlikte nem kazanan ve ieriinde nemli deiimler yaayan kurumlarn banda lke, ulus, cumhuriyet, yurttalk, laiklik, demokrasi, hukuk ve insan haklar gelmektedir. Bunlardan insan haklar kavram her gn yeni almlar kazanarak genileme gstermektedir. Tm bu kavramlar balangta ve geliim dnemlerinde ifade ettikleri anlam gnmz koullarnda amakta ve yeni anlamlara kavumaktadr.
357

Toplumsal yaamn bu en temel kavramlar ve kurumlamalarn daha yakndan grmek, kapitalist toplumun anlalmasn kolaylatracaktr. 1- lke; bir toplumsal sistemin benzer ve organik balar olan toplum kesimlerinin ortaklaa yaadklar, gemiin birikimleri kadar gelecein umutlarn da kapsayan ve zenginliklerinden tr balla zemin tekil eden corafi mekanlara verilen ad olmaktadr. lkel komnal toplum dzeninde lke kavram gelimemitir. Srekli av ve toplanlacak varlklar peinde kotuu iin, toplum herhangi bir yere balanma gerei duymaz. Dolaysyla yurt, lke kavram domaz. inde yaamn balad deerler olumad iin, younlam ve kurumlam bir lke olgusu da gelimez. Tarmsal devrimle birlikte yerleik ky yaamnn domas, toprakla daha sk bir birliktelii zorunlu klar. Yer, artk toplum yaam iin vazgeilmez bir anlam kazanr. Ekilen bitkiler ve beslenilen hayvanlar o yerin, o topran deerini daha da artrr. Ana etrafnda younlaan topluluk, at ba ayn dourganla sahip topraa da balanr. Ana-toprak benzerlii kurulur. Saylar oalan topluluk ve kylerin barnd alanlar zgnleir. Yava yava onsuz edemeyecekleri bir kavram olarak zihne yerleir. Birlikte ortak anlar, maddi retim koullar ve gelecek hayaliyle yaanlan corafyay kutsallatrr. Bu temelde yurt, lke, memleket, welat kavramnn olumas kanlmaz olur. lke, toplumun maddi ve manevi yaamnn ayrlmaz bir paras olur. Snfl toplumla birlikte bu ynl gelime daha da ilerler. Kutsal tapnak, kent, mlkiyet, ticaret ve hepsinin ortak ynetim aygt olarak devletin domas, sorumluluu duyulan i ve d snrlar kavramna yol aar. Toplum snrlarn iini tmyle kendine ait sayarken, dn yabanclarn olarak grr. Bylece snrlar devletin hkmranlyla belirlenen toprak parasna lke kavramyla karlk verilirken, dna yabanc topraklar denilmektedir. Smerlerle birlikte lke kavram nemli bir aama kat eder. Hatta Dilmun ad altnda cennetle zdeleen bir kavrama kadar yceltilir. Smer mitolojisinde Dilmun cennet vatandr. O gnden beri bu kavram nemini koruyarak devam edegelmitir. Hibir toplum Smerler kadar kent ve topraklarn yceltmeyi baaramamtr. Bunda herhalde ilk defa bol verimli ve eitli rnlerin ve kent yaamnn gerekletirilmi olmasnn belirleyici pay vardr. Buna karlk vatanszlk veya vatann, lkenin harap klnmas ve igal edilmesi en byk felaket olarak ni358

telendirilmitir. Smerler tarihin en ackl atlarn ve destanlarn kent uygarlklarnn yklnda gelitirmilerdir. lkenin yitimi tm destanlarnn zn tekil etmekte ve bugne kadar en orijinal edebi aheserler olma unvann korumaktadr. lke, yurt kavramna ilikin ikinci byk atlm, kapitalist toplumun dou koullarnda grmekteyiz. Thomas Moore un Utopias, Campanella nn Gne lkesi, alar boyu dnyevi yaam cehenneme eviren ve bir gnahkarlk alan olarak deerlendiren dogmatik ideolojilerin glgesinden syrp, bu dnyay ve iinde yaadklar toplumu ideal yaam alanna evirme idealini canlandrmaktadr. Her iki aydn da byk aclar yaamalarna ramen, yeni insanlk topyalarndan taviz vermemilerdir. Rnesansn ideolojik kimliinde dnyevileme, ideal toplumu kurma ve birey zgrl i iedir. Cennet hayali tekrar dnyaya iade edilmektedir. Smerler kadar yeni yaam karsnda bir heyecanlanma, iirleme durumu yaanmaktadr. Kapitalist toplumun retim yaps ve devlet kurumlamas lke kavramn daha somut klmaktadr. Ulusal pazar durumu, ortak dil ve tarih bilinci vatan kavramyla yakndan ilikili olduundan, snr sorunlar daha da ciddilemektedir. Bir kar anavatan topra adna bile savalar dnlmektedir. Kapitalizmin koullar kar ekseni etrafnda, giderek vatanlar aras sava krkler bir nitelie brnmektedir. Daha ok toprak daha ok kar anlamna geldike, balangta ileri ve kutsal bir anlama sahip olan vatanseverlik oven ve saldrgan bir duyguya dnerek gericilemekte ve haksz savalara yol amaktadr. Dolaysyla kapitalizmin lke kavramndaki arl, ar milliyetilikle birlikte uygarlk tarihinin en kanl savalarna yol aabilmitir. Gnmz koullarnda kapitalizmin kar bencillii tersine bir gelimeyle, kresellemeyle telafi edilmeye allmaktadr. Bununla birlikte tarih boyunca ortak bir kltr etrafnda birlikte yaayan toplumlar, ortaan dogmatizmiyle kapitalizmin ovenizmi, dolayl ve direkt igalcilii nedeniyle zgr vatan kavramna tam ulama imkann bulamamtr. zgr vatanda zgr yaamak, hayati bir ama olarak gndemlerindedir. Bar iinde bu yaama kavumadklarnda, hakl savalar yoluyla ulamaya almaktadr. Vatansz ve yaban ellerde yaama, lanetliliin en temel nedeni olmakta; onursuzlua, ok arpk dnce veya dncesizlie yol amakta, sefil ruhlarn anlamsz ve kr yaam gdlerinin peine taklp soysuzlaarak yok olmalara gtrmektedir.
359

2- Ulus kavram, kapitalist toplum koullarnda en ok gelien kavram ve sosyolojik olgudur. Dier bir deyile, ulus olma bilinciyle sosyolojik bir olgu olarak ulusal balarn gelimesi, yeni toplumun temel bir zellii olmaktadr. Kapitalizm hem ulus bilincini hem de bizzat varln gelitirmede dier tm toplum biimlerinden daha fazla bir role sahiptir. Ulus asl gelimesini ilk defa kapitalizmin fideliinde salamtr. Temel aidiyet duygusu, ayn dinden olmann yerine ayn ulustan olmaya kaymtr. Dinsel balar ikinci plana derken, ulusal balar ne gemitir. Din fanatizminin yerini ulusal fanatizm almtr. Ulusal gelime; feodal itleri krma, ortaan mmet anlayn zayflatma, bunlarn yerine ulusal pazar, ortak tarih ve kltr bilincini gelitirmede ilerici bir rol oynamtr. Bunda kapitalist retim tarznn etkisi olumludur. Fakat ayrla kayp adeta yeni bir din biimine brnnce gericilemitir. oven ulusuluk, gereklere ve dier halklara kar gereki olmayan bir stnlk anlayyla yeni dmanlklarn temelini atmtr. Eskinin din ve mezhep savalarnn yerini ulusal savalar almtr. Kapitalist snf, karlarn gizlemek ve dikkatleri baka ynlere datmak iin, tm smrc egemen snflarn yapt ideolojik kimlik saptrma oyununa bavurmaktadr. Snf mcadelesi kztka, bu oyun daha sk oynanacaktr. Yeni oyunun maskeleri din ve tanr grnml olmaktan karlp ulus ve kahramanlarna taklarak oyun srdrlecektir. Ulusal kimliklerine kavumam halklar ise, ulusal bilin ve dayanmayla zgrle doru daha olumlu admlar atabilecektir. Genelde ar milliyetilik, dinin birey yaamnda brakt boluu doldurup oven duygulara yol amakla son derece olumsuz rol oynayacaktr. zellikle 20. yzylda arlaan bu durum, kanl savalarn en bata gelen ideolojik gdas olarak, insanlk aleminde blnme, rklk ve kin yaratarak, uluslararas toplumu zehirleyecek, hmanizmaya zt bir tavr gelitirecektir. Gnmzde milliyetiliin giderek bir hastalk haline geldii gzlemlenmektedir. Ulus olgusuyla birlikte gelien bir eilim de ulusal devlet anlaydr. Ulusal devlet, znde olmayan bir olgudur. Nasl tm toplumun devleti olmazsa, tm ulusun devleti de olunamaz. Devlet daha ok ekonomik ve sosyal olarak ynetici konumda olan snfn damgasn tamaktadr. Balangcnda tm ulusal toplumun karlar eski snfn temsilcisi monariye kar birletiinde, greceli olarak
360

ulusal devletten bahsedilebilir. Ama kar ayrmalar keskinletike, devlet ulusal olmaktan kar, hakim snfn kar ve bask aracna dnr. Ulus kavram da din kavram gibi zerinde oynandka, daha ok plak maddi karlar gizleyen bir maskeye dnmektedir. 3- Cumhuriyet , burjuva snfnn tm ulus adna feodal devlet monarisini ykmak iin dalgalandrd dier nemli bir bayraktr. Kavram olarak halk ynetimi anlamna gelmekle birlikte, zne uygun bir gelimeyi hibir zaman yaayamamtr. Ama yine de krallk, tiranlk ve oligarik rejimlerle karlatrldnda, her ada toplumunun gelimesine en ok hizmet eden devlet ynetim sistemi olmaktadr. lk ve orta alarda ok snrl bir uygulama alan ve dnemini bulan cumhuriyet rejimleri, asl gelimelerini Fransz htila liyle gstermeye baladlar. Azami dzeyde tm toplumsal kesimleri siyasal tartmaya ektii, partilerini kurmaya zorlad, siyaset sanatn renmeye tevik ettii iin son derece eiticidir. Cumhuriyetilik akmlar monarik, oligarik ve diktatrlk ynetimlerine karttr. Bu ynyle devrimci ve demokratik gelimeyi temsil eder. deolojik ynden de her trl dini dogmatizme kar laiktir. Dnyevi, aydn bir ideolojik temeli esas alr. Ortaa karanlna kar Rnesans, reformasyonu ve bilimsel aydnlanmay arkasna almaktadr. Bu nitelikleriyle ok nemli bir siyasi kurum olmasna ramen, bir yandan kapitalist snfn bencil karlar, dier yandan alan snflarla iktidar paylamak istememesi, demokrasi ynyle gelimesini durdurmakta ve ii bo bir tutucu aygta dntrmektedir. Lafta cumhuriyeti olmayan rejim bugn neredeyse kalmam gibidir. Ama znde en ok kopan rejim de cumhuriyettir. Cumhuriyet iin en nemli tehlike, eski tip bir devlet aygtndan farksz duruma dmesidir. Sadece bencil, ulusun karlarna ters den, dar snf karlarn gizleyen bir alet olarak kalmamakta; her eit dar zmre iktidar olan oligarilerin de en ok glgesinde hareket ettikleri bir aldatc aygt durumuna drlmektedir. Hatta birok diktatr toplumun nefesini kestii halde, bunlar kendilerini cumhurbakan olarak sunmaktan hibir sknt duymamaktadr. Tm bu nedenler cumhuriyetin bir bunalm rejimi olarak varlk kazandn gstermektedir. Demokratik ltlerin gelimesi cumhuriyeti yaad bunalmdan kurtarabilir. 4- nem kazanan dier bir kavram yurttalk tr. Tarihsel gelime iinde baktmzda, ilk kabile yeliinden tutalm ilk kent devlet
361

yesi olmaya, oradan imparatorluk vatandalna ve ayn din ve tarikat yeliine kadar farkl yelik konumlarn yaayan birey, ancak burjuva devlet dzeninde en kapsaml uygulamaya tabi tutulmutur. Cumhuriyet yurttal olarak yaygn bir biimde kullanlmaya balayan bu kavram, znde bir devlet yelii anlamna gelmektedir. Dorusu da budur. Yoksa airet yesi olma, bir din mmetinden saylma, bir imparatorluk kulu olma yurttalkla badamaz. Yurttaln asgari bir gerei, en azndan hukuki eitlii varsayar. Dier tm topluluklarn yeliklerinde bu eitlik kolay kolay tannmamaktadr. erii zgrlk dorultusunda fazla gelime gstermemi de olsa, yurtta olmak son derece ileri ve olumlu bir admdr. Sorun, bunun ieriini cumhuriyet deerleriyle doldurmaktr. Bunlar bireysel zgrlk, aydnlanma, siyasal katlm gibi temel konularda kendini yetitirmeyle salanr. Halk iin demokrasi, birey iin zgr yurttalk en temel kavram olarak gncel siyasi nemi artan kurumlarn banda gelmektedir. Tarih boyunca tm toplumsal otoriteler, birey zerinde kendi karlarna gre bir eritme politikas uygulamlardr. Ama, bireyi kendi toplumlarnn tre ve yasalarna uyarlamaktr. Mitolojilerden tutalm zindanlara kadar tm inan boyutlu alanlarndan maddi ceza ektiren kurumlarna kadar bireyin arzulanan konuma getirilmesi ve ynetilmesi esastr. Kapitalist toplum koullarnda birey zerinde devlet eliyle yrtlen politika daha da karmaklamtr. Sadece nne konulan askerlik ve vergi gibi ykmllklerle yetinilmiyor; din dogmalarndan aa kalmayan bir resmi ideoloji ykleniliyor. Tekniin olanaklaryla zihni ve ruhsal ekillenmesi nceden planlanp yapay bir vatanda yaratlmak isteniyor. ada klelik denilen kurumlama byle gelitiriliyor. Aslnda kapitalizmin douunda esas alnan dogmalarla gdmlenmemi bireysel k, daha sinsi ve ince tarzda tersine evriliyor. zellikle dev iletiim teknii sayesinde, tarihin hibir dneminde grlmeyen bir gdmlenmi toplum ve birey yaratlyor. En byk tehlike buradan kaynaklanyor. lgn bireycilik, lgn bir toplumsal gdmlenmeyle dengelenmek isteniyor. Kapitalist uygarlk sisteminin yaad en byk sorun ve tartmalar bu denge srecinde yaanmaktadr. Yurtta, kendi doall iinde diliyle, kltryle, inan ve tarih bilinciyle, zgr gelecek umutlaryla kendi kaderini ne kadar zebilecektir? Resmi toplum ne kadar kendi kalplaryla egemenlik kuracaktr? Sivil toplum, insan
362

haklar, evre kurulular, bu dnemin ne kan devlet d kurulular olarak yeni yurttalk tanmn yapmaya alyorlar. Tarihte bu tip dnemlerde yaygn olan gnostik, mistik tarikat yaklamlar da dzene tepkiyi ifade edip, bireye biraz daha nefes aldran bir stat araylar olarak deerlendirilebilir. stten en gelimi ve planlanm otoritenin dayatt vatanda kimliiyle, sivil toplumun tanmlamaya alt zgr yurttalk kimlii ciddi bir atma ve tartma iinde olup, yeni uygarlksal gelimenin ynn belirleyecek ideolojik kimliin douuna katkda bulunmalar beklenebilir. zellikle marksizmin dar ve daha ok ekonomik boyutlu tartma ve kimlik araynn baarszla uramas, yeni dnem tartmasn toplumun tm boyutlaryla ve gelimi bilgi ve iletiim aralaryla zmlemesine dayandndan daha baarl klabilir. 5- Laiklik ilkesi, burjuva snfnn, hem ideolojik hem de politik olarak kilisenin kuatmasndan kurtulmak iin dnyevilemeye ve zgrlemeye dayal en nemli devrimci ilkesidir. Fakat derinliine davranarak alternatifinin gelitirildii sylenemez. Bir tepki hareketi gibi gelitii sylenebilir. Burjuva snf ideolojisinin balangta dini ve tanry doru zmleyecek gc ok snrldr. En radikal k kuru bir din ve tanr inkarclna gitmekten teye deildir. Bu yaklamn, proleter snf temsil ettiini iddia eden marksizm tarafndan olduu gibi alnmas ciddi ideolojik yetersizlikleri beraberinde getirmitir. Laikliin en zayf taraf, doru bir din zmlemesine dayanmamasdr. Doduu koullarda zaten sosyoloji daha gelimemi bir bilim dalyd. Din zerine eletirel yaklamlar yeni gelimekteydi. Bilimsel cesaret genelde yeni doup dinsel dogmatizmden kopmaya alyordu. ncleri engizisyonda acmaszca cezalandrlyordu. Bu korku, duygusal ve isyan ykl bilimsel klara yol ayordu. Benzer bir durumu felsefe, Athennann resmi dini karsnda yaamt. Sokrates din kart sulamasyla lme mahkum edilirken, Aristo cann kaarak kurtarabilmiti. Birok filozof benzer kaderleri paylat. Daha da nceleri ayn eyi, Hz. brahim kkenli tek tanrl dinler, puta tapcln resmi din haline geldii rejimler karsnda yaamlardr. Bilimsel kn, daha sert ve yaygn dinsizlik sulamas altnda gelimeye alrken, en ok bilim ehidini vermek durumunda kalmasna amamak gerekir. Yeni toplumun douunda en zor aa363

ma, dogmatizme kar verilen bilim savadr. Laiklik bu savan siyasi yndr. Eer bilimsel temeli gl tutulmazsa, bunun fazla baar ansnn olmad aktr. Yaplmas gereken, daha Smer rahiplerinin ilk tapnaklar etrafnda oluturduklar ideolojik kimlie dayal devletin bizzat sorgulanmasdr. Douundan tm tarih boyunca srekli gelimesine kadar, devlet dinsel dogmann en ok kullanlan zorba yaratmdr. Devletin ilkesini Smerler koymulardr. En temel zellii de insan kullatrma, kleletirme biiminde hizmetilii mecbur klmasdr. Bu ilke gnmze kadar hi deitirilmedii gibi, bin bir maskeyle srekli allanp pullanarak gelitirilmitir. Smer rahiplerinin iyzn bilmedikleri gk dzeninin (sabit ve kendini srekli tekrarlayan ay, gne, yldz hareketleri) kaba mantna dayanan mitolojiyle onun siyasi yansmas olan devlet, aslnda insan emei zerinde snrsz smry balatan klelik dzeninin en fazla hakszla, yalana, zorbala ak bir aleti olmas bu znden ileri gelmektedir. Devlet yaratlrken en kaba dzen bilgisine dayanmaktadr. Devlet yaratlrken, snrsz iradeye sahip tanrsal iradenin yeryzndeki ifadesi olmaktadr. Devlet yaratlrken, herkesten hesap soran, hi kimseye hesap vermeyen tarz esas alp ilke edinmektedir. Devlet yaratlrken, herkes istediini alma, can dahil her eyini karlksz sunma kutsallna dayanmaktadr. Smer rahipleri en azgn toplumsal canavar yaratrken, hibir tedbir almamlardr. Kul hakk diye bir kavram bile dnlmemektedir. Devlet her eydir, birey hibir ey , bir Smer ilkesidir. Dogmatizm zce byle devletleir. Devlet, ei grlmemi yalan maskeli tanrlaryla, zorba ve dizginlememi kaba gcyle, tek sorgulayan, yarglayan ve szde tanrlar dnda hi kimseye hesap verme gerei duymayan savc ve hakimleriyle, talanc vergi memurlaryla domutur. Yaratk ocukluk dneminde byleyken, daha sonralar toplumda zorba ve yalanla smr imkanlar arttka daha da gelitirilecektir. Maskesinin anlalmamas ve dmemesi iin srekli pudralanacak ve her tarafna iviler aklacaktr. Onu ykma iddiasyla ortaya kan marksizm bile aldatc konuma dmekten ve ei grlmemi biimde daha ok ivi akarak devleti glendirmekten kendini alkoyamamtr. Bu deneyimin de kantlad ey udur: Devlet sadece bin bir maskeli zorba erkeksi gc temsil etmiyor; srekli pudralanan ekici fahie maskeleriyle de batan 364

karmad bir tanr kulunu brakmamak kadar, ift cinsiyetli gayri meru bir yaratk olduunu da ortaya koymu oluyor. O sadece burjuvazinin deil, proletaryann da olduka sevdaland ift cinsiyetli gayri meru ak oluyor. Tuhaf olan udur ki; devletin dl yata olan Smer tapnaklar, ayn zamanda kadn ve erkek fahieliinin ortaya kt, kaynakland ilk mekanlar olmaktadr. Smer tarzyla devlet hem erkei hem kadn tam fahieletirmedike, topluma dayatt smry diledii gibi yrtemeyeceinin ok iyi farkndadr. Gerek bu kadar plak iken, daha sonra ok az eletirisel, byk ksm onaylama biiminde gelitirilen tm mitolojik, dini, felsefi ve bilimsel dnceler bu plak smr ilikisini gizleyen ve asl ilevi bu olan saysz kavram ve teori gelitireceklerdir. nk gerek ne kadar rtbas edilir, hatta fahielik gerei ekici sunulursa, o kadar etkili ve uzun mrl klnaca aktr. Laiklik ilkesinin roln tam oynayabilmesi iin, Smer tarz devletlemeyi tmyle hedeflemesi gerekir. Burjuvazinin bilgi gc ve karlar buna elverili deildir. Kapitalizm koullarnda reel sosyalist uygulamalar da devletin Smer tarzn ama niyetinde olmadklarn, hatta en iyi Smer devlet uygulayclar olduklarn gstermilerdir. Doru bir laiklik tartmas nemini korumaktadr. Laiklik daha ok da ze ilikin gelitirilmek durumundadr. Yani sadece devletin dini siyasete alet etmesi temelindeki dzenlemeye kar kmak laiklik iin yeterli deildir. z gerei, dini dogmaya dayal Smer devletiliini tmyle hedefleyen bir laiklik byk bir tarihsel rol oynayabilir. Avrupa uygarlnn yapt sadece devletin baz anlamsz maskelerini eletirmekle snrldr. Buna karlk zn kkl dnme uratmaktan uzaktr. Baz ynleriyle de ok daha tehlikeli hale getirip glendirdii grlmektedir. Atom bombal devlet, maskeli tanr devletiyle kyaslandnda, en dehetlisi olduu aa kmaktadr. Avrupann yapt, kendi fahiesiyle meru bir evlilie geitir. Yol at sonular (iki dnya sava, ok sayda blgesel sava ve yerel savalar) ne kadar baarl olduunu gsterdii gibi, gelecekte hangi tehlikelere yol aaca da olduka tartmaldr. Dogmaya dayal devlet Ortadou rn olduundan dolay, laiklik Ortadou toplumlarnda byk tartma ve atmalara yol aabilecek en temel sorunlardan biridir. Dogmatik devlete kknden kar klmadka, gerek bir laiklik mcadelesinden bahsedile365

mez. Eer bir Ortadou Rnesans kanlmaz ise, bunun bata gelen koulu, dogmatik devleti douundan gnmze kadar tm ynleriyle eletirisel olarak ele almak, zmlemek ve almas gereken zelliklerini belirleyip yerine konulacak dzenlemeleri programlamaktr. Bunun iin ncelikle dnce zgrl uruna savam baarl vermek ve deerini iyi takdir etmek gerekir. Yine snrl da olsa, ister laik ister dini temelde olsun, gelitirilen demokratikleme abalarna yksek deer bimek ve baars uruna gereken almalar yapmak byk nem tar. Ortadou Rnesansnn, dolaysyla yeni uygarlk araylarnn kaderi biraz da bu mcadelenin sonularna bal olacaktr. 6- Kapitalizmin gelitirdii nemli bir kurum da demokrasidir. Ynetimin tm vatandalarca seimine dayal olarak tekil edilmesine dayanan demokratik sistemin temeli, kabile toplumlarnn ayrmasna kadar gitmektedir. Ynetimin tm kabilenin onayndan gemesi demokratik bir gelenektir. Snfl toplumla birlikte demokrasi daha ok hakim snfn nde gelenlerinden oluan bir temsili meclisle ifade edilmektedir. Gcne gre yrtmeyi belirlemekten tutalm, danma organ rolne kadar bir kurumlama her snfl toplumda gzlemlenmektedir. Ama ksa srede artan krallk rol demokratik gelenei ortadan kaldrabilmektedir. Smerlerde ilk rneklerine rastlanmakla birlikte, demokrasi asl gelimesini Athenna kent devletinde gstermektedir. Kleci hakim snfn erkeklerine dayal Athenna demokrasisi ilk klasik biimini almaktadr. Geni tartmaya dayal karakteri, hem felsefi dnceden etkilendiini, hem de gelimesi iin en uygun koullara sahip olduunu kantlamaktadr. Bir yerde ne kadar demokrasi varsa, o kadar tartma ve farkl dnce gelimesi de varolmaktadr. Cumhuriyet de seime dayal ynetim organlarna sahip olmakla birlikte, tm yurttalarn katld seimler olmamas ve nceden belirlenmi g sahiplerinin tasdik edilmesine daha ak olmas, demokratik karakterini snrlamaktadr. Her cumhuriyet demokratik olmad gibi, her demokrasi de cumhuriyet olmak zorunda deildir. Demokratik krallklar bile olabilmektedir. Burada demokrasi iin daha ok belirleyici olan, yurttalarn tmnn karlarn gzeten, siyaseti belirlemeye olanak veren, yrtmeye setiklerini denetleyen ve dzenli aralklarla sistemi seimle test eden karakteri, dinamik bir siyaset tarzdr. Bu ynyle imdiye kadar bilinen en iyi ynetim
366

tarz olarak deerlendirilmekte, daha iyisi ortaya karlana kadar bu sfat tayacaa benzemektedir. Tanm byle olmakla birlikte, sorunlar daha ok uygulamadan kaynaklanmaktadr. Burjuva snf cumhuriyeti gze almasna ramen, ayn hzla demokrasiyi gelitirmeye zen gstermemitir. nk demokrasinin snf iktidarn ileri dzeyde daraltacan bilmektedir. Ar kar sz konusu olduunda, demokratik kurumlar tmyle susturulmaktadr. Ar bunalm ve kler sz konusu olduunda ise, tmyle yklmamak iin demokratik zmlere daha ok yaklamaktadr. Demokrasisini en ok gelitiren snf, kendine gveni olan, bir deneyim ve siyasi ufuk sahibi olmay bilen zelliklere sahiptir. Avrupa burjuva snf bu yetenei gstermekle tarihte en kapsaml demokrasi proje ve kurumlarna g verebilmitir. Daha eski toplumsal kalntlar karsnda olduu kadar, yeniyi temsil iddiasnda olan eitli sosyal kesimler karsnda da uzun sren temsil deneyimiyle, siyaset-g ilikisini doru zmlemesiyle, ok zengin devrim tecrbeleriyle stnln kantlam bulunmaktadr. Demokrasinin en ok gelitiren zellikte bir rejim olduu Avrupa uygulamalaryla aa karken, gittike ama edinilen en ada bir uygarlk kurumu haline gelmektedir. Bu anlamda amza demokratik uygarlk a denmesi bir hakikati ifade etmektedir. Demokrasinin esas nemli yan, ynetim yapsndan ok, toplumsal sorunlar zm tarzndan ileri gelmektedir. imdiye kadar tm yneten rejimler, kar bir gle dengeleninceye kadar sorunlar ya zorla tasfiye etmeyi, ya da boyun emeyle sonulandrmay temel kural bellemilerdir. Neredeyse tarihin klasik mant hep byle olmutur. Halbuki demokratik zm tarz en zayf olann da hakkn, yaam gvencesini, gelime ve dnme zgrln ve kltrel varln korumasn ve gelitirmesini mmkn klan bir erevede yeni yaklamlar getirerek, birok tartmal ve atmal soruna cevap retebilmitir. Avrupann stnl esas olarak bu zm tarzyla yakndan balantldr. Nereden baklrsa baklsn, daha insani, bilimsel ve tm yurttalarn karn gzeten bir model olduu iin, zm reten en verimli sistem olduu tartmaszdr. nsanln mevcut bilim seviyesi ve teknolojik gc, kanl devrimlere ihtiya duymadan, her soruna demokratik kriterlerle zm oluturulabileceini gstermektedir. Bir anlamda demokrasinin tam uygulanmas iin gerekli olan bilim ve teknolojinin geliim seviyesi ilk de367

fa istenen dzeyi yakalamtr. Dier bir deyile, bilim ve teknolojik seviye doru ve tam bir demokratik sistemle btnletirilirse, her soruna zm bulunabilecek maddi koullar yakalanmtr. Belki bir dnemler ok tartlan sosyalist sistem iin maddi koullar yle veya byle deerlendirilebilir. Ama ada uygarln demokrasi iin ideal koullar hazrlam olduundan kuku duyulamaz. Bu gereklik, uygarlk dnmleri de dahil, her tr deiim iin tam uygulanabilir bir demokratik rejim ortamnda mmkn olduunu kantlamaktadr. 7- Hukukun stnl ne dayal devlet ynetimi, bu dnemde gelime gsteren dier nemli bir kurumsallamadr. Her devletli dnemde az ok hukuk denen, meyyideli kurallara dayanan bir sistem vardr. Devletin kendisi zaten hakim glerin kural dzenini yrten bir rgtlenmedir. Dier tm toplumsal rgtlenmelerden fark, hepsini kapsamas ve buyurgan konumda bulunmasdr. Dar anlamda hukuk, devlet rgtnn kendi i dzenleme kurallar; vatandalar iin, kendisiyle vatandalar arasnda ve vatandalarnn kendi aralarnda yrrle konulan kurallar btnn ihtiva etmektedir. Tm bu kurallara yasalar denmektedir. Devlet glerinin sadece kendi dnemlerinde ve karlarna gre yaratlan bu yasalara hukuk demek ok eksik bir tanmlama olur. Hukukun kayna daha genitir. Gemiin trel esaslar, yani gelenekler, hukuk alannda bilim adamlar nn kuramsal ve pratik almalar, gemi dnemlerden kalma hukuk mevzuatlarnn hepsi hukukun oluumunda temel kaynaklardandr. Bu kaynaklar devletleri de balar niteliktedir. Hukuka ilikin dier temel bir husus, adaletle bana ilikindir. Adaletle ba olmayan devlet kurallarna hukuk denilemez. Adalet ise, znde yurttalarn kendi iradelerini zgrce belirlemeleridir. O halde hukuk yurttalarn zgr iradesine dayandnda, kanun devletinden farkn ortaya koyar ve gerek bir hukuk rejiminden bahsedilebilir. Kendi yurttalarnn genel ve temel karlarnn ifadesi olarak zgr iradelerini yok sayan bir devlete hukuk devleti denilemez. Tarihte birok devlet bu durumdadr. Yurttalarnn her tr varlna zgrlk tanmayan, tersine bastran devlet tipleri ounluktadr. Hukuk daha ok toplum kesimlerinin bu tip devletlere kar verdikleri mcadeleyle yaratlr; mcadeleyle hak kazanlr. Hatta oul biimiyle, yani herkese tanndndan, hukuk (hukuk= hakkn oulu) olarak ekillenir. Buna benzer birok gelime srekli hukuku besler.
368

Kapitalist toplumun karmak yaps, retimin dayand koullar, ticaret, emekilerin ve dier sosyal kesimlerin hak mcadeleleri, artan nfus ve kt kaynaklar, ok gelitirilmi bir hukuk dzenine ihtiya gsterir. Bu durum ayn zamanda devletin de karmak bir yap olarak yeniden rgtlenmesini zorunlu klar. Dolaysyla kapitalist sistemde kanlmaz bir hukuk tartmas doar. Bu sre anayasa sistemleri ve temel hukuk yasalarnn biimlenmesiyle tarihsel roln oynar. Hukuk i ve d atma dzenini azami yumuatarak, her kesimin karlarn iddete yol amayacak bir biimde dzenleyerek, vatandalarn temel haklarn tanyarak, bar iinde kurall bir toplumun, hukuk toplumunun gereklemesine alr. Bu kurallla devlet ve onu yneten herkes dahildir. Bu tarz bir hukuk sistemini en ok gelitiren uygarln amzda gelime gsterdii aktr. Avrupann nclk ettii uygarln hukuk boyutu byk gelime gstererek tm dnyay etkilemektedir. Tabii bunda hakim snfn ve mensubu olduu gl ulusun, lkenin ve hatta bloun karlar srekli gzetilir. Kaba smrgecilik dneminin zorba yntemleri braklarak, daha ok bilim, teknik, retim ve siyasi stnlne dayanarak, serbest ticaret ve yatrm konularnda uluslararas hukuku yaratarak kurduu hukuk dzenini evrenselletirmeye almaktadr. Uluslararas hukuk bir nevi i hukukun da yanstlarak tamamlanmas anlamna gelmektedir. Demokrasiyle birlikte bu erevede tanmlanan hukuk birletiinde, ortaya kan temel gereklik ada demokratik hukuk devleti olmaktadr. Bir nevi kapitalizme dayal, ama artk birok ynyle onu aan ada uygarln temel toplum sistemi en gelikin eklini bulmaktadr. Demokratik hukuk rejimiyle ynetilen toplum, en ada uygar toplum olma unvanna layk grlmektedir. Ne kadar sorunlar olsa da, bar iinde demokratik siyaset mekanizmalarn kullanarak ve hukuku hep gzeterek, en gelikin zmlere ulalacana ve gerekletirileceine inanlmaktadr. 8- Hukukun bireye ve mensubu olduu dar ama vazgeilmez toplumsal kimliklere uygulanmas demek olan insan haklar hukuku , yeni gelien, ama ok nemli grlen ada uygarln dier temel bir kurumudur. nsan haklar, kapitalizmin olumasyla birlikte ykselen deerleri, yani zgr dnce, inan ve yaam iradesini tanmay esas alan hukuklatrma dzenini ifade etmektedir. Ykselen bireysel deerler, hak ve hukuk olarak daha somut, aka belirlen369

mi, yasal gvencelere kavuturulmu, dolaysyla glendirilmi olarak bireylere layk grlmektedir. nsan haklar denilince; snf, ulus, din, cinsiyet, etnik grup ve rk ayrm yaplmadan, sadece insan olduklar iin herkesin sahip olmas gereken zgrlklerine tannan gvenceler akla getirilmektedir. Bireyin zgrce gelimesi iin bu haklar temel tekil etmektedir. Bunlar da dnce, inan ve ifade zgrl, rgtlenme, toplant ve gsteri hakk, anadilde eitim gibi temel bireysel haklara birinci kuak haklar; ekonomik ve sosyal ierikli ikinci kuak haklar ve halklarn kltrel varlklarn zgrce gelitirme ve yaamalar biiminde nc ve en son tannan haklar biiminde blme ayrlmaktadr. Evrensel apta tannmas gereken bu haklara hibir gerekeyle kar klamaz. Tm bu haklarn banda yaama hakk gelmektedir. Devletin sava halleri dnda ldrme yetkisinin olamayaca ngrlmektedir. Gelime halinde olan insan haklar, ok daha ahtapotlaan devlet gcne kar bireyi korumaya yneliktir. Devlet denetiminin alabildiine artt bir dnemde, buna kar gittike yalnzlaan bireyi korumak nem arz etmektedir. Kapitalist toplumdan nceki dnemlerde airet, din, vakf gibi kurumlarda belli bir gvencesi olan bireyler, bu kurumlarn zayflamasyla ok gsz durumlara dmektedir. Tek bana yaamn glkleri, eitim, salk, i konularnda gvencesizlik bireyi son derece tehdit etmektedir. Aile kuramamakta, kursa da srdrememekte, doan ocuklarn eitim ve salk sorunlarnn altndan kamamaktadr. Aslnda tm bu hususlar kapitalizm karsnda eski toplum biimlerinin zlmesi ve yeni toplumun zmsenememesi sonucu sorun haline gelmektedir. zlen ilikiler, bireyi vahi kapitalizm karsnda ok zor durumlara drmektedir. Birey eskiyle yeni arasnda aresizlie mahkum edilmektedir. nsan haklar hukuku daha ok bu boluun bir rn olarak geliim gstermektedir. Bireyin hem ulusal hem de uluslar st hukuk tarafndan yeterince gvenceye kavuturulduu sylenemez. nsan haklarnn bir paras olarak en son gelien kavramlardan bazlar da kadn, ocuk ve evreye ilikin haklarla ilgilidir. Kadn en eski ve en alttaki snf olarak katmerli bir bask ve smr konusudur. Yeni yeni n alan kadn sorunu, kapitalist toplum erevesine sdrlamayacak kadar kapsaml bir konudur. Kadn zgrl tm zgrlklerin genel ls olarak henz ilk adm370

larn atmaya hazrlanmaktadr. Kadn andan erkek ana gei, kadn aleyhine byk kayplara yol amtr. Be bin yllk snfl toplum tarihi en ok kadna kaybettirmitir. ok ynl bask, hakaret, cinsiyet ayrmcl, her eit eitsizlik kadna layk grlmtr. Adeta yanm, yaklm olan kadn, kllerinin altndan yeni yeni temizlenerek karlmaya allmaktadr. Bireysel tm haklarn hibir koula balanmadan kadna tannmas en bata gelen bir husus olmas gerekirken; en sondan, o da snrl olarak gndemletirilmesi, hakszln derin ve tarihsel boyutlaryla ilikilidir. Konu sosyolojinin bir bilim dal olabilecek kadar kapsaml ve kendi bana programl, planl, rgtl demokratik siyasi ve hukuk mcadelesine uzun vadeli girimeyi gerektirecek kadar nemlidir. Ulusal ve snfsal mcadeleden hem z hem de biim olarak daha zgn olup hayatiyet arz etmektedir. Gnmzde ancak sorunun ad konmu, ieriiyle tam belirlenmemitir. Program, stratejisi, rgt ve eylem biimleri gndeme tam anlamyla oturmu olmaktan uzaktr. Tarih nasl snfl toplum uygarlna kadnn cins klelii temelinde bir zorbalk, sava, smr ve yalanclk tarihi olarak baladysa, kadnn zgrlk mcadelesi ve onun baarsyla da bir zgrlk, bar, eitlik ve doruluk tarihi olarak yeniden yaratlacak ve yazlacaktr. Btn gstergeler yeni uygarln afak vaktinde kadn zgrlnn belirleyici rol oynayacan ve tekrar, ama daha st dzeyde bir zgr kadn ann yaanabileceini gstermektedir. ocuk haklar da ana, baba ve devlete braklamayacak kadar nemli bir konu olduunu her geen gn daha aka ortaya koymaktadr. Tm hayvan yavrular arasnda en zor gelieni olan insan ocuu, ok zel ve bilime dayal bir yaklam zorunlu klmaktadr. Vahi erkek egemenliine dayal dzen; kle, kadn ve emekiden sonra en ok ocuu mahvetmitir. Erkek dzeni ocuu asla tanmayacak kadar kr, vicdansz ve zalimdir. Snfl toplumun ilk dnemlerinde tanrlara srekli ocuklar kurban edilirdi. Belki imdi fiziki kurban verilmemekte, ama manevi kurbanlk hzndan hibir ey kaybetmeden devam etmektedir. Yavru psikolojisini erkee gre daha iyi tanyan ve vicdanl olan kadn, bilgisizlii ve olanakszl nedeniyle roln anne olarak tam oynayamayacak durumdadr. Devletin tepeden buyurgan yntemleri de zaten ocuk dnyas iin tmyle yabancdr. Bu ok genel ereve bile, ocuk haklarnn mutlaka
371

kapsaml bir dzenlemeye tabi tutulmasn gerektirmektedir. Eitim, salk ve oyun bata olmak zere, anne efkatini, bar esas alan bir haklar bildirgesi, ertelenemez bir grev olarak yerine getirilmeyi beklemektedir. evre hakk, daha ok artan nfus ve teknolojik kirlenme nedeniyle temelinde kapitalizmin kar zihniyetinin rol oynad, yerin stn ve altn, hatta atmosferini ve iklimini gittike yaanlmaz durumlara gtrecek kadar tehlikeye sokan durumlara kar alnmas gereken hukuki tedbirleri iermektedir. eliki artk sadece toplumun iini asalak bir snfn smrsne terk etmekle yetinmeyen, ahane yaam gezegenini de hedef alan daha byk bir toplum-doa elikisine dntrlmtr. Evrensel apta tm toplumun bir evre haklar mcadelesine girimesi kanlmazdr. Bata bir evre haklar manifestosu ve ona dayal bir enternasyonalist evre rgtnn seferber edilmesi, genel insan haklar, demokratik siyaset ve hukuk mcadelesinin ayrlmaz bir paras olarak, i ie ve birlikte verilmeyi zorunlu klmaktadr. nsan haklar kavram, dar hukuk erevesini aarak, siyasallama ve felsefenin ele almas gereken temel ahlaki ve politik olgu ve kurumlama olarak yeniden deerlendirilmeyi zorunlu klmaktadr. Batan beri vurgulamaya altmz toplumsallkla bireysellik arasndaki elikinin st dzeyde yeniden zmlenmesi ve kurumlamasna ulamadka, derinleen uygarlk bunalm alamaz. Neolitik an bunalm nasl Smer snfl toplum senteziyle, yani devlet ve uygarlk ana geile aldysa, snfl toplum ve devletin tm alt ve styap kurumlarnn sistematik ifadesi olarak uygarlk ann yaad byk sorun ve bunalmlar da, ancak birey-toplum dengesini, zgrlk ve eitliini tm insanlk asndan kabul edilebilir dzeyde sentezleyen yeni insanlk admyla alabilir. Bazlar bu adm postmodernizm (ada uygarlk, modernizm sonras) olarak deerlendirirken, bir ksm da tarihin sonu biiminde deerlendirmektedir. Her iki kavram da ierik olarak yetersizdir. Daha ok burjuva snf bakn esas almakta, kapitalist uygarln amazlarn ve tkeniini tm insanln sonu ve bitii gibi sunmaktadr. Tersi olarak, liberalizmi veya faizmi ebedi dzen olarak sunmay artrmaktadr. Dar snf ve ulus tahlillerine dayanan zm ve kurumlamalarn kapitalist toplumun elikilerini aamayaca aa kmtr. Tm snfl ve devletli toplumlarn, alt ve styap kurumlarnn sistema372

tik ifadesi olarak devletlemeyle yaad derin bunalm ve sorunlar zmleme yeteneinde olmadklar aa kmakta, anlalmaktadr. Durum ne postmodernizm ne de tarihin sonu dur. Klasik uygarlk mantyla, yani yeni snflar ve devletler dzeni yaratmayla sorunlarn alamayaca bir tarihi dneme gelinmitir. Bunda yine tarihin her dneminde olduu gibi, bilim ve teknik seviye belirleyici rol oynamaktadr. Bilim ve teknik klasik snf ve devlet mantn geersiz klmtr. Bilgi ve iletiim a srecin nemli bir boyutunu dile getirmektedir. Ama yaanan aa sadece bilgi ve iletiim haklar ve evre bilinci a demek de kendi bana yetmedii gibi, tm bu olgular dikkate alan tarihi klara ihtiya vardr. Bu dorultudaki klarn eletirisini doru yaparak, gelitirilecek yeni ideolojik kimlii oluturmak ve bu almayla sk bir pratik birliktelik iinde ekonomiyi ve kamu dzenini yeniden dzenlemek iin hazrlanacak program, strateji ve taktik belirlemeler yeni insanlk kn belirleyecektir. Savunmann uygarla ilikin sonu blmnde bu konuya daha zmleyici yaklalacaktr. Tm deerlendirmemizde bu ynl yapmaya altmz ksa giriler, konularn i ieliini gzden yitirmemek ve yakn balar iinde grlmesini salamak iindir.
373
374
C- KAPTALST UYGARLIIN YAYILMA VE DORUK AI
nsanlk alarnn temel bir zellii, geliimlerinin gittike hz kazanmasdr. Bunda toplumun bilgi ve teknik dzeyinin geliimi belirleyici rol oynar. Doa hakknda ocuksu bilgiye, ta ve sopadan ibaret teknik temele sahip olan paleolitik a, son buzul dnemine kadar ok yava evrim gstermitir. Bununla birlikte mr en uzun, yaklak tm insanlk zamannn yzde doksan sekizini igal eden dnemdir. Bir ara dnem olan mezolitik dnem, yaklak olarak M. 20000-10000 yllarn kapsamaktadr. Neolitik a daha gelikin bilgilere ve uygarl douracak tm teknik donanma sahip olduundan, daha hzl gelien bir dnemdir. Bilgi ve teknik birbirini yakndan beslediinden, retim, sosyal yaam ve ynetim gcnde de hzl ve youn gelimelere yol amaktadr. Yaklak M. 10000-3000 yllarn kapsamakla birlikte, yz binlerce yl sren paleolitik dnemin ok stnde gelimelere sahiptir. zellikle M. 6000-4000 yllar arasndaki sre, Verimli Hilalde insanln kaderini kknden deitirecek bilgi ve teknik gcne kavuturmaktadr. Smerlerin kullandklar tm teorik ve teknik aralar bu yllarda ve bu corafyada gerekletirilmi bulunmaktadr. alarn mr ksalmakla birlikte, iine sdrdklar gelimeler ok bymektedir. Snfl toplumun klecilik evresi M. 3000-M.S 500 yllarna denk bir mre sahiptir. Daha da ksalm bir sreye sahip olmasna ramen, kent, sosyal ve siyasal kurumlar, mitoloji, din ve felsefe alannda en belirleyici bir dnemi tekil etmektedir. Feodal a yaklak olarak M.S 500-1500 yllarn kapsadndan, mrnn daha
375

da ksald grlmektedir. Sanki bir geometrik dizi gibi zaman ksalrken, dier birok maddi ve entelektel alan zt biimde daha hzl gelimektedir. nsanlk alarnn dier temel bir zellii, evrensel yaylmalarn gerekletirmi olmalardr. Paleolitik topluma yaanlabilir tm ktalarda rastlanmtr. En uzun sreli ve en yaygn toplum olma zelliine sahiptir. Neolitik toplum da doduu Verimli Hilalden tm yaanlr dnya blgelerine daha hzl biimde yaylmtr. Bunda yine teknik belirleyici rol oynamaktadr. Smer kleci toplumunun neolitiin izinde ok daha hzl ilerledii, tarihte daha somut biimlerde tespit edilebilmektedir. At ve demirden teknii daha yaygn kullanan feodal a, zellikle slamiyet ve Hristiyanlk temelinden en sratli yaylmalar gerekletirmitir. alar deerlendirirken zmlenmesi gereken dier bir sorun, kolonyalizm ve emperyalizm durumudur. znde ilerici ve gelikin olan her toplumsal sistem, istemese bile yaylma zelliine sahiptir. nk gelimi bilgi ve teknik yaylma stnlne sahiptir. Daha eitliki neolitik Aryen toplumunun tohumlar bugn bile dnyann her tarafnda halen yeermektedir. Buna emperyalizm denilemeyecei aktr. Ayn zamanda bir neolitik topluluk baka bir paleolitik alana yerletiinde, belki kolonyalizmin balangcndan bahsedilebilir. Ama tm alar iin unu hi unutmamak gerekir ki, kolonyal yaylma (buna hakim biimin fiziki yaylm da denilebilir) snrldr. ok az nfus hareket etmektedir. Yaylan daha ok yeni bilgi, teknik ve retim biimidir; buna dayal mitoloji ve din yapsdr. Tarihin byk glerle izah edilmesi, doru olmayan abartl bir grtr. Her stn a fiziki olarak deil, daha ok bilgi, teknik, ideolojik ve kurumsal gc sayesinde yaylma zelliindedir. Kolonyalizmde daha ok geerli olan, ticari bir yaylma ve bunun gerekli kld dzeyde fiziki gtr. Hakim merkezin denetimi iddet aracndan ok, teknik ve retim stnlne dayanmaktadr. Emperyalizm ise, daha ok zorla el koymaya dayal bir igal ve hakimiyet rejimidir. En azndan balangta zor, emperyalizm iin esastr. lk emperyalist uygulamann Smer Akad Hanedanln kuran Sargon zamannda gerekletirildii, tarih olarak tespitlidir. Ama daha ncelerinde de bir kyn tamamen igal edildii grlmektedir. Maddi zenginlik biriktiinde, ya ok yoksul olan komu topluluklar
376

ya da ok zengin ve gl olan merkezler tarafndan igale ve talana konu olabilmektedir. Kleci ve feodal dnemde emperyalizm ok gl bir olgudur. Tanrlaryla, ideoloji ve edebiyatlaryla, teknik ve ordularyla bu alar ayn zamanda dehetli emperyalist yaylma ve talan alardr. Burada da yaylmay sadece zora balamak gereki olmamaktadr. alarn kendilerinden nceki toplum sistemlerine nazaran retim ve siyasal kurumlar gl olmadka, hibir zaman yalnz zorla yaylma gcnde olamayacaklar gzlemlenmektedir. Zor, eer arasndaki retim ilikileri stnse yaylmakta ve kalc olmaktadr. retimin dayand bilgi ve teknik temelle siyasal ve sosyal kurumlama stnl, zorla yerleilen toplum tarafndan uzun vadede karna uygun klndnda, zora ihtiya olmadan da yaylma zmsenerek yerellemektedir. Aslnda yeni a benimsenmektedir. Toplumlar iin en tehlikeli emperyalizm, arkasnda ilerici bir sistem tamayan, sadece talana dayal igal ve istila hareketleridir. Tarihte bu rneklere de ska rastlanmakta ve ok tahripkar rol oynadklar grlmektedir. Moollar bu konuda rnek gsterilebilir. Tarih en azndan ilerici rol oynayan yaylmalar kadar, gerici rol oynayan istilalarla da doludur. Yine tarih zorla yrtlen yaylmalar kadar, gerici rol oynayan istilalarla da doludur. Hatta zorla yrtlen yaylmalardan daha ok, temsil ettii stn deerler sayesinde gnlllk temelinde salanan birok yaylmaya da tanktr tarih. Toplum sistemlerinin yaylmalarnda gzlemlenen dier bir husus yerelleme ve zgnlemeye ilikindir. Yaylmac gler ancak fazla bo alanlar veya zayf topluluklarla karlatklarnda, tmyle hem fiziki hem kltrel olarak olduu gibi yerlemekte ve orann yerel gc olmaktadr. Eer yaylma benzer olan ve olduka gl tarihi ve kltrel temeli bulunan bir yerleik alana doru olmusa, uzun vadede yaylmac g yerel toplum tarafndan zmsenmektedir. Ortaya kan st dzeyde bir sentez olup, daha ok eski yerel kltrn damgasn ve etkisini tamaktadr. Tersine, igalci g uygarlk merkezlerini igal ettiinde, daha ksa sre iinde stn kltr tarafndan yutulmaktadr. Sonucu daha ok belirleyen, yaylmann arkasndaki sistemin yerel toplum karsndaki stn veya aa konumda bulunmasdr. Kiilik ve snflar teslim olsa da, kltrlerin daha kalc ve direnii, zmseme yeteneiyle yeniyi dourmada belirleyici olduklar tarihin yaad dier nemli bir gerektir.
377

Kapitalist toplumun stnl 17. ve 18. yzyllarda kantlanmtr. Avrupann Atlantik kylar kendilerini dnyay fethe hazr hissediyorlard. Kurumlaan her yeni sistemin kendine sonsuz gveniyle, gemi uygarlklarn ayak izleri zerinde, merkezlerinde yava yava boy gstereceklerdi. Kral Sargondan Dariusa, skendere, Sezara, ondan da slam fatihlerine kadar sren gelenek, bu sefer Atlantik kylarnda Portekiz, spanyol, ngiliz ve Hollandal kaif ve fatihlerle srdrlecekti. Kapitalizmin daha gl fetih gerekeleri vardr. Dnyaya yeni bilim ve teknik bata olmak zere sosyal ve siyasal sistemini ve ideolojisini tayacaktr. 15. ve 16. yzyllar daha ok dnyay deniz yollaryla kefetmeyle geer. Amerika ve Avustralya yeni ktalar olarak kefedilir. Deniz yoluyla Hindistana, Hindiine varlr. 17. ve 18. yzyllarda dnyann her tarafna ticaret kolonileri yerleir. Arkalarnda gl sermaye irketleri vardr. Anayurtlarnda evrim ve devrimle kalc ve gl kurumlara kavuan burjuvazi, artk sadece mallar deil, fikir, yaam tarz ve siyas kurumlarn da ihra edebilecek dzeydedir. Eski uygarlk alanlaryla birlikte, geriye kalan el dememi btn dnyadan beslenen fethedilecektir. Bu dneme kadar, yaklak on be bin yl, bata Ortadou uygarlklar olmak zere dnyadan beslenen Avrupa, kar hamleyi yapmak iin her eye sahiptir. Dnyann tmn bilim ve din ithaliyle rendii gibi, byk bir bilimsel ve teknik devrimi de gerekletirerek, dnyann tm dier alanlarna kar byk bir farka ulamtr. Dnyann herhangi bir kesinin ona ulamas, dnem koullarnda mmkn deildir. Avrupann bu deneyiminde bir kez daha kantlanan gereklik, uygarlklarn oluum merkezlerinden dier alanlara yaylmasdr. Her tarafta dengeli gelimelerden ziyade birka merkez ortaya kmakta, yeni sistem oralarda denenip stnl kantlandktan sonra ya zorla ya da kendiliinden ticaretle yaylmaktadr. Yaylmada ticaret daha Smerlerden beri en az askeri yaylma kadar, belki de ondan nce ve ok daha youn biimde fethedici bir karaktere sahiptir. Avrupann yaylma tarznda da bu gereklik kendini gstermitir. 18. yzylda ticari yaylma doruk noktasna varmtr. 19. ve 20. yzyl ticaretle birlikte sermaye ihracna geilen dnemdir. Sermaye ihrac, znde sistem ihracdr; tm dnyann kapitalist uygarla alma dnemidir. Her lkede yeni efendilere zenen ibirliki burjuvazi tremektedir.
378

Tarihte belki de ilk ibirlikiler, Verimli Hilalin Aryen tarm kltrne zenmeyle olumulardr. Smerlerin ibirlikileri daha iyi izlenebilmektedir. Dil, kltr ve yaam tarzna kadar yerel ibirlikilerin Smerleri taklit ettii yazl belgelerden iyi anlalmaktadr. Uygarln balangcnda Anadolu, Grek, talya ve Hindistan, Smer ve Msrn taklitileriyle doludur. Smer ve Msrn rahiplik eitiminden gemeden, ticaret yollarn amadan, yaam tarzlarn tanmadan, tanrsal krallklarn iliklerine kadar hissetmeden, yeni uygarlk merkezleri amak bir yana, barbar toplumun etkisinden kurtulmak bile mmkn deildir. Uygarlk yaylmalarn incelerken, bu gerei hi unutmamak gerekir. Smer ve Msrn izi zerinde nce Perslerin, sonra Helenlerin kendi tarzlarnda uygarlk biimlendirmeleri de tarihe en ok damga vuran gelimelerdir. Onlarn izleri hala genlerimizde yaamaktadr. Roma dneminde, zellikle Pax-Romana anda ise, Roma ibirlikisi olmak, Romann kk bir modelini oluturmak bata gelen en yce amatr. Yerli egemen ibirliki statnn yaratlmasnda en kalc izgilerden biri de Roma ibirlikiliidir. Hristiyan Bizansla slam uygarl da yaylmalarnda, dnya apnda kendi modellerinde ibirliki dzenler yaratmada kalc izler brakmlardr. Sonuta neolitikten balayan yaylmaya dayal ibirliki gelime, kapitalist ticaret ve sermaye ihracyla doruk noktasna varacaktr. Dnyamz her byk yaylmac sistemle att kreselleme admlarnn en byn 20. yzyln son eyreinde atmtr. Dnya adeta snrlarn kaldrld bir yaylma alanna dnmtr. Hatta sermayenin ekilmesinde zor kullanmaya hi gerek kalmamtr. Sermaye adeta yalvarlarak ekilmek istenmektedir. Sermaye iin dnyann tek bir lke haline geldiinden bahsetmek mmkndr. Sermayenin fethi tamamlanmtr. Gerisi nicel byme ve srekli el deitirme oyunlarndan ibarettir. Yaylmann mekansal boyutlarna baktmzda, baz arpc gelimeler gze arpmaktadr. Avrupa yaad iki byk dnya sava, ok sayda i sava ve dtaki klasik smrgeci savalarla bir hayli yorgun dmtr. Aslnda kendini dnyaya tarrken, baarsnn verdii byk bir yorgunluk ve ypranmlk sz konusudur. kinci Dnya Savandan sonra kapitalist uygarln temsilcisi, bir dnemlerin toy ve hoppa Avrupas gibi ABD olmutur. Kuzey Amerikann neredeyse tmn (Kanaday bir eyaleti gibi dn379

mek gerekir) merkez yaparak, hem yaylmay derinletirmek hem de ynetmek artk ABDnin tarihi grevidir. ABD bilimsel ve teknik devrimi daha da derinletirip Avrupay bile aabilecek potansiyeli yakalamtr. Atom, uzay ve internet tekniiyle stnle gemitir. Yaylmadaki yntemi, yeni smrgeciliktir. z itibariyle yerel kapitalist sistemlerin sermaye payn daha bytmek, bunun iin sermayenin zgr dolamna kaplar ardna kadar amak, en cra kelere kadar kapitalist kltr yaymak, bunda biliim ve medya aracn ve etkisini kullanmak bata gelen yntemlerdir. Bu kez de ABD dnyay yeniden fethe almakta ve olduka baarl da olmaktadr. Halen nnde engel tekil eden ulus-devleti aarak, sreci dnya apnda tam oturtmaya almaktadr. Ulus-devlet, bir dnem feodal kalntlarn oynad engel rolne benzetilmekte, globallemenin przsz yrmesi iin etkisizletirilmesi gerekmektedir. Bu anlamda ABD, belki de uygarlk tarihinin son emperyalist gc olarak dnyay olgunlam kapitalizme tmyle aarak, tarihi misyonunu baaryla oynayacaktr. 20. yzyl sonlarnda reel sosyalist denemenin baarszla uramasyla, bu srecin daha da ksalmas kanlmazdr. Aslnda Avrupann tamamlad sreci bir nevi revizyondan geirip yeniden restore etmektedir. zellikle daha nceki rejim ayrm yapmadan ibirlikilere verdii destei giderek daha ok insan haklar ve demokratik gelimelere balamaya almaktadr. Zaten kapitalizmin talanc karakterden uzaklamas buna baldr. Kendi lkesini smrge gibi kullanma, bir 19. yzyl uygulamas olarak almak istenmektedir. Ulus-devlet de bu yzyldan kalma bir ara olarak, sistem iin daha elverili hale getirilmeye allmaktadr. Dnya apnda kapitalist kreselleme asndan yaanan son byk deiimler bu erevededir. Kresellemenin bu son byk dalgas, inden Brezilyaya, Arjantinden Trkiyeye, Rusyadan Endonezyaya kadar son byk ve kendine gre zgr devlet ve kltrleri de kapsamna alarak, ksa srede doruk noktasna varp tamamlanacaa benzemektedir. Gerekten tarihte her byk uygarln yaad doruk noktasna benzer bir duruma ulaldn gsteren ok sayda kant bulunmaktadr. Hem tarihi kyaslamalar hem sistemin i bnyesi bundan tesinin bunalm ve yeni bir dou olduunu gstermektedir. Sistemin bunalm srecini daha iyi kavramak iin yaylma ve olgunlama dnemini daha ayrntl grmek gerekir.
380

Merkezden da yaylma bir yandan sistemin olgunluuna kant iken, dier yandan yol at bunalmlarn ve ortaya kan elikilerin giderilme yntemi olarak tarihte ska grlmektedir. Yol at verimlilik da tarlarak, daha ok deer ve rn kazandracaktr. Kolonyalizmin altnda yatan mantk da budur. Ama daha nemlisi, ortaya kan deerler stnde geliecek sosyal mcadeleyi da kanalize ederek yumuatmaktr. Kapitalist toplum tm uygarlk sistemleri iinde bu yntemi en derinliine uygulama yeteneindedir. Smrnn i ve d olanaklarn en iyi biimde ortaya karma ve reklamla benimsetmede hepsinden stndr. Geniliine yaylma, tarihi olarak tamamlanmtr. Uzayn dnda fethedilecek daha karl bir alan kalmam gibidir. Kapitalist uygarlk sisteminin askeri stnlne yol aan teknik, tersine bir etki gstermeye balamtr. zellikle Sovyetler Birliine kar oluturulan NATO, tarihi ilevini tamamlam saylmaktadr. Nkleer bombalarla kurulan dehet dengesi bir kmaz ifade etmektedir. Bundan kurtulmak iin dnlen fze kalkan sistemi, kmaz daha da derinletirmekten teye bir rol oynamayacaktr. Askeri teknoloji ve rgtlenme, sistemin zerinde byk bir arlk ve masraf tekil etmektedir. Kendisini bir nevi boa kma gibi bir durumda bulmutur. Avrupa ordusu giriimi bu kmazdan kurtulma niyetini ifade etmektedir. Bu, daha kk ve yerel anlamazlklara kar bir mdahale gc olarak dnlmektedir. Buna bar kalc klmann operasyonel gc de denilebilir. Belirtildii gibi bu, askeri gelimeler temelinde dnyann fetih ve paylama srecinin birka defa yenilenerek tamamlanmasna ve nkleer dehet dengesiyle istikrara kavuturulmasna dayanmaktadr. Bundan sonraki sre daha dk llerde bir silahlanmayla, bar ve istikrar ucuz bir maliyetle srdrmeyi amalamaktadr. Dnyann genel gidiat da buna uygundur. Byk ordulara ve pahal teknie yol aan sistem ztlklar nemli oranda almtr. Kapitalist-sosyalist blok atmas geride kalmtr. Klasik ulusal kurtulu savalar da esasta amalarna ulaarak roln tamamlam saylmaktadr. teki snf savalar demokrasiyle, barl aralarla srdrlebilir dzeye indirgenmitir. Bu tarihi gelimeler daha ok 20. yzyln bilanosu olarak, belki de btn alarn en kanls olarak deerlendirilebilecek boyutlardadr. Hibir an 20. yzyl kadar bir yzyl iinde bu boyutlarda
381

lmlere ve tahribatlara yol at grlmemitir. nsanlk bir anlamda kendi maherini yaamtr. nsanla sayg bu gerein byle deerlendirilmesini gerektirmektedir. Uygarln ilk kurulu dneminde Smer ve Msrl tanr-krallarn snrl ve salt mitolojiye dayal maheri, cennet ve cehennem dnyalar, 20. yzylda tm dnyada, hem de bilim ve tekniin dev boyutlardaki gcyle kendini tanrlatran saysz insancklarn eliyle gerekten yaratlm ve yrtlmtr. nsan mitolojiyle bilimi karlatrdnda, hangisi daha tehlikelidir sorusunu sormaktan kendini alkoyamyor. Bilimin yol at dehet bilanosunun bykl, sorunun cevabnn baka yerde olduunu gstermektedir. Kapitalizmin 20. yzyl, zirvede aklp kalmann ifadesidir. Byk savalarn ne gerekli olduklar ne de zm arac olabilecek bir konuma geldikleri kesindir. Uygulandnda, tamamen sistemin kendi kendine intihar anlamna gelecektir. Yeniden paylam savalar, hem bilim ve teknik dzey hem de sermayenin kazand snrsz zgrlk nedeniyle anlamsz, verimsiz, hatta ok zarar getirecek bir konuma getirilmitir. Yoksa bu durum kapitalizmin insancllndan kaynaklanmamaktadr. Yine kar yasas belirleyicidir. Kar oalttnda en lgn savaa girilmekten ekinilmemitir. Ama kar tehdit etme riski ok arttndan, ayn yasa gerei bu sefer bar zorlamaktadr. Kar ve teknik arasnda kurulan bu denge, objektif olarak yeniden byk paylam savalarn gereksiz klmtr. ok karlla yol aacana inanldnda savalara giriilmekten ekinilmeyecei yine kar yasas gereidir. Bu gereklik doruktaki kapitalizmi bir gei srecine zorlamaktadr Tm uygarlk sistemlerinin tarihi dnemden getikleri gzlemlenmektedir: Kurulu, kurumlama ve doruklama. Kurulu aamas dou ve gelimeyi, bir nevi ocukluk ve delikanll; kurumlama, genlii ve kiilik bulmay; doruklama ise yallk dnemini ifade etmektedir. Tarihte Smerlerin, Msrllarn, Romann, Perslerin, inlilerin, Hintlilerin, slamn bu dnemleri, ok arpc bir biimde benzer durumlar yaadklar gzlemlenmektedir. Tm nemli uygarlk sistemleri son dnemlerinde bir ikilemle karlamaktadr. Eskimi olmann verdii tahribat ya restorasyon ya da reformla almaya allmaktadr. Kendini ykmaya alan glere kar her iki yntem de kullanlmaktadr. Restorasyon gerici tarz ifade etmektedir. Devrim roln oynayan glere kar mcadelede kar-devri382

min baars halinde kurulan rejimin yaad dneme restorasyon denilmektedir. Smerlerin III. Ur Hanedan, Msrn yeni krallk dnemi, Romann son iki yz yl rnek olarak gsterilebilir. Bu dnemlerde eski grkemlilik yeniden canlandrlmakta, ayn temel stnde daha sk tutunmaya allmaktadr. Devletilik gelitirilmekte, kurallar sk uygulanmakta, bir nevi korporatif sisteme gidilmektedir. Daha genel bir kavramlatrma ile, sistemlerin zlmemek iin gelitirdikleri bu rejimlere faizm demek yerindedir. Aralarndaki farkllk, sistemlerin zelliklerinden ileri gelmektedir. Reform daha farkl bir sretir. Zorla yklmaktansa, kar glerle uzlaarak sistemi yava yava deitirip yeniden ekillendirmeyi esas almaktadr. Tarihte bu rnein de yaygn olarak yaand grlmektedir. Devrimle kar-devrim glerinin yeniemedii durumlarda veya ok kanl ve tahripkar srelerin nne geilmek istendiinde, reform yntemi kanlmaz olmaktadr. Sonuncu bir durum ise, devrimin baarmasdr. Yklan eski rejim yerine, daha hzl ve kkl tedbirlerle devrimci sosyal glerin program adm adm uygulanmaya geirilmektedir. Tarihte birok byk deiikliin devrimle saland da ska gzlenmektedir. Tabii yaam ak ve karadan ibaret olmadndan sreler ve yntemler i ie yaanmakta, birinden dierine daha hzl geiler olmakta ve karma durumlara da rastlanmaktadr. Sistemlerin bu gei srelerini iyi ayrt etmek, doru deerlendirmelere gidebilmek iin byk nem arz etmektedir. Kapitalist uygarlk sistemini dnemlere ayrdmzda, M.S 1216. yzyllar oluum ve gelime, 17-19. yzyllar kurumlama ve yaylma, 20. yzyl ise doruklama ve yeniden dnyay savala paylama dnemi olarak ayrt edilebilir. lke ve kurumlama dzeyi ilk iki dnemde gerekletirilmektedir. Her olgunun doruk aamas, bir sonraki oluumlar iin zemin oluturmaktadr. Kapitalist sistemin doruunda da benzer gelimeler yaanmaktadr. Sistemin temel elikileri iyice olgunlamakta ve yeni sentezleri barnda beslemektedir. elikilerin atmaya dnmesi de yeninin oluumuyla ilikilidir. Ular henz taze ve i ie iken birbirine muhtatr. Eski kabuk rejim tam atlmamtr. Aralarndaki atma iki tarafn da boulmasna yol aabilir. Bu durumda eski kabuk dzene birlikte kar kp paraladktan sonra zgr gelime imkan bulurlar. Feodalizme kar burjuva devrim dnemlerine kadar iki temel snf, burjuvazi ve pro383

letarya ortak karlara sahiptirler. Devrimin zaferinden sonra ve burjuva snfnn kendi nclnde toplumun yeniden kurumlatrlmasyla bu beraberlik sona erer. Fransz Burjuva Devrimi ve Napolyon nderliindeki byk yaylma seferleri, kurumlama ve yaylma dneminin tipik rneidir. Eski dzen kalntlarnn 1815-1830 yllarnda restorasyonu, feodal sistemin son hamlesidir. Tm tedbirlerine ramen, devrimin dnya apnda yaylmasn ve kurumlamasn nleyemezler. Artk tarih sahnesinde snfl toplumun burjuva evresi yrrlktedir. Zihniyetten ruhsal ekillenmeye, ekonomiden siyaset ve askerlie kadar her alan yeni hakim snfn nceliklerine gre yeniden ekillendirilecektir. Snfn kendi ahsnda sisteme snrsz bir mr bitii dnemdir. El atmad, kendi yetkisinde grmedii hibir yer yoktur. Hepsini kendi bak asyla deerlendirecek, kendi yasalaryla yarglayacak ve kendi yaam tarzna gre kurumlatracaktr. Sadece dnen ve konuan deil, ayn zamanda yrten en meru iradedir. Burjuvazinin kendi zdd olarak besledii emeki snflarla birliktelii sona ermi ve atma dnemine girmitir. deolojilerde, sosyal ve siyasal pratikte ayrma her geen gn kendini daha fazla gsterecektir. 19. yzyl bu anlamda ayrma ve snf kkenli kimliklerin netlemesi yzyldr. Burjuvazi adna liberalizmin, emeki snflar adna eitlii esas alan sosyalizmin hzl almlar grlr. deolojik mcadele, feodal snfn dinsel grnml ideolojisiyle burjuvazinin bilimsel temelde laik pozitivist ideolojisi arasnda gemekten kmtr. Burjuva liberalizmiyle emeki sosyalizmi, ideolojik kavgann yeni kimlikleridir. Emekilerin mcadelesi tarihte ilk defa bilimsel temele dayal bir ideolojik klavuza kavuur. sann ncille yaptn, Karl Marks Kapital ile yapmak ister. Yzyl, uygarlk merkezlerinde emeki mcadelesiyle dolu geer. Birinci ve kinci Enternas yonal kurulur. Ezilenlerin yeni dnyevi hareketi byk bir insanlk umudu yaratr. Merkez dndaki yaylm alanlarnda, tpk bir dnemlerin kabile bakaldrlar gibi, daha gelimi toplumlarn ulusal kurtulu akmlar ba gsterir. evre, merkezden edindii uygarlk silahlaryla kendini savunmaya ve kurtarmaya almaktadr. deolojik alanda milliyetilik, teknik alanda ateli silahlar yeterince edinilmitir. 20. yzyl yaygn biimde evrenin ulusal kurtulu hareketlerine tanklk edecektir. Emeki hareketiyle ulusal hareketin en zayf noktada,
384

Rusyada oluturduu ittifak, ilk defa uygarlk koullarnda eitlik ve zgrln herkese paylald bir adm baaryla atacaktr. Ama yetmi yl aradan sonra, bin yllarn snfl toplum yapsna dayal uygarlk, bu deneyimi kendisine benzetmekte ve iten zmekte baarl olmasn bilecektir. Deneyimi baarl olmasa da, baar yolunda verdii derslerle tarihin kilometre talarndan biri olmay baaracaktr. Kapitalist uygarlk bu gelimeden dehet duyacak ve ilk ciddi restorasyon deneyimine giriecektir. Hitler in nclk ettii Alman nasyonalizmi, aslnda sosyalizm karsnda byk korkuya kaplan kapitalizmin genel bir cevabdr; kar-devrim koullarnda restorasyonun gerekletirilmesini ifade etmektedir. Bu adm, Avrupa kapitalizminin nclk ansn ABDye kaptrmasyla sonulanacaktr. 20. yzyln ikinci yarsnda kapitalizmin en nde merkezi Kuzey Amerika ve ABDdir. Ulusal devletler dnya apnda yeni bir harita oluturmulardr. Reel sosyalizm, temelindeki zaaflarna ramen tarihi baz baarlar gsterebilmitir. ABD ve Avrupada faizm sonras demokratik gelime byk admlar atmaktadr. Restorasyonun faizminden reformasyonun demokrasisine geilmektedir. 20. yzyl tarihte hibir dnemde olmad kadar emperyalist ve ulusal kurtulu, sosyalist ve demokratik, devrim ve kar-devrim, restorasyon ve reformasyon, darbe ve kar-darbe yntemleriyle en kanl bir biimde tarihe gemitir. Buna insanln lgnlatrld dnem de denilebilir. Bu dnemde en korkun silahlar kullanlmtr. Btn inan ve moral deerler yerle bir edilmitir. Sadece toplumun ii deil, yerletii doal evre de tam bir imha sreciyle karlamtr. Sermayenin kar hrs, tm bu gelimelerin altndaki yeni ilahi irade olarak rol oynamaktadr. Kleci sistemin ilk kuruluunda grlmemi art-rn, tanr-krallar ortaya karmtr. Sermayenin grlmemi art-deeri ise, bu gelimeyi zirveye kararak, daha tehlikeli ve gibi tanrsz-krallar insanln bana bela etmitir. 20. yzyl yeni bittii iin genel bir deerlendirmesi erken olabilir. Fakat bu yzyln, zelde kapitalist uygarln ve genelde tm snfl toplum art uygarlk glerinin, ezilen emekilerin snrl da olsa kendileri iin yaratmak istedikleri bir zgr ve eit dnya hayaline kar lgnca saldrya getikleri bir yzyl olduu inkar edilemez. Benzer bir saldr Roma uygarl zirvedeyken gerekletirilmitir. M. 70lerde Gladyatr Spartaksn kle ordusuyla kleci385

lere bakaldrs lgnca ezilmi, be bin kii sra sra dizilerek armha gerilmitir. Sistemler yrekten tehdit edilince, bylesi lgnlklara girimekten ekinmezler. Sosyalizm, devrim ve ulusal hareketlerin geri ekildii veya bir dnemi geride braktklar dorudur. Ama geriye kalan kapitalizmin eski kapitalizm olarak varln srdremedii de dorudur. Ne devrimin zaferi tam salanmtr ne de kar-devrimin; ne emperyalizmin tam zaferi salanmtr ne de ulusal kurtulu hareketlerinin. Yine restorasyon da, reformasyon da zafere ulamaktan uzaktr. 20. yzyln sonunda ortaya kan, her bakmdan yeni bir durumdur. Kapitalizmin, eski sosyalist lkeler dahil, her tarafta gelimeye alt dorudur. Ayakta kaldn iddia eden inde bile uygulanann, devletin kontrolnde gittike gelien bir kapitalizm olduu inkar edilemez. Tm Asya, Afrika ve Gney Amerikada, irili ufakl her lkede yine kapitalizmin sistem olarak kurumsallamaya alt da aktr. Derinliine bir sistem uyarlan yaamaktadr. Fakat yine de yaanann uygarlk tarihinde kapitalizm andan farkl bir durum olduu yadsnamaz. phesiz bu sreci belirleyen birok gsterge vardr. En bata 20. yzyln ikinci yarsndaki bilim ve teknik devrimi gelmektedir. Uygarlk dnmlerinde her zaman bilgi ve tekniin nc rol oynad gzlemlenmektedir. Bilgi ve tekniin yeni dzeyi kar iin farkl durumlar yaratmtr. Biliim ve iletiim teknii bunun en arpc rneidir. Sermayenin hibir zorlua taklmadan her tarafta yatrm gc kazanmas yine farkl bir tarihi gelimedir. alma saatlerinde ciddi azalmalar olmutur. Eski smrgeler snrl da olsa kapitalist gelime yoluna sokulmulardr. Hepsi mali sermayeye balanmtr. Mali sermaye borsa yoluyla dnya apnda bir hkmranla ulam gibidir. Ona boyun emeyen hkmet yok denecek kadar azdr. Eskiden savalar kar iin bir ara iken, yeni durumda bir engel konuma gelmilerdir. Kar iin daha ok gerekli olan, dzgn ileyen bir kapitalizmdir. phesiz tm bu gelimelerin temelinde bilim ve teknik belirleyici rol oynamaktadr. Tm bu gelimelerin kapitalizmin tek tarafl iradesinin sonucu olduunu sylemek doru olamaz. Bata reel sosyalizm olmak zere, ulusal kurtulu mcadeleleriyle, kapitalizmin gl merkezlerindeki emekiler, anayasayla salam gvenceye kavuturulmu ve tarihi mcadelelerinin rn olan ekonomik, sosyal ve siyasal kazanmlar da en azndan bilim ve teknik kadar etkin rol
386

oynamlar, kendi iradeleriyle burjuvazinin iradesini dengelemilerdir. Tarih 20. yzyln sonlarnda bir tarafn mutlaka zaferine deil, her iki tarafn uzlamasna uygun bir durumun douuna tanklk etmektedir. Uygarlk tarihinde ilk defa snfl toplum gleri, eit koullarda olmasalar da, bar iinde ve en geni bir demokratik rejim altnda kaderlerini serbeste tayin etmede uzlam gibidirler. Demokratik uygarlk bir hayal deil, hakikattir.
387
388
D- UYGARLIIN GENEL BUNALIMI VE DEMOKRATK UYGARLIK AI
arihin sonu kavram doru deilse de, uygarln snf karakterine dayal zelliklerinin sonuna gelindiinden bahsetmek gereki bir yaklamdr. Eer tarihi sadece snf mcadelesinden ibaret sayarsak, bu anlamda tarihin sonuna gelindii kavram da anlam tar. Uygarl esas gerekletiren temel, neolitik toplumun yaratt teknik gtr. Bu teknik gcn verimli topraklarla, sulama imkanlarnn olduu corafyada tketilebileceinden fazla art-rne yol amas, snfl toplumun douunu hazrlamtr. Doal olarak yneten-ynetilen ayrm devleti mmkn klmtr. lkin Aa Mezopotamyada gerekleen bu toplum olgusu uygarlamay ifade etmektedir. Uygarln znde tekniin yatt aktr. Teknik gelimenin imkan dahiline girmesi, onunla gelimek anlamna da gelmektedir. Toplumu snf temelinde blnmeye zorlayan teknik iki ynl bir etkiye yol amaktadr. lk aamada zayf teknik temel, derinliine bir snflamaya zorlamaktadr. nsann bizzat kendisi teknik bir alet gibi kullanlmaktadr. Klenin kendisi en gelikin teknik olarak mlkiyet konusu olmakta, bu da toplumun klelik ve kle sahipleri biimindeki en kkl blnmesini beraberinde getirmektedir. nsan klelii, zayf teknik temelin bir sonucudur. Teknik gelitike, snflama dzeyi arasndaki fark da azalacaktr. Kleliin bile daha sonraki aamalarnda, zellikle demirden aletler ve teknikleri gelitirildike, snfsal farkllamadaki derinlik azalmaktadr. Fakat daha da nemli olan husus, teknik seviyeyle snflama arasndaki balantdr. Hatta hangi seviyede tekniin snflama-
389

ya yol atnn bilinmesi, toplumun zgrlk mcadelesi asndan byk nem tar. Bu durumda tekniin gelitirilmesi, zgrln gelitirilmesinin maddi zemini olmaktadr. Kapitalist toplum dneminde manifaktr retimin yerini fabrika retiminin almas, snf ilikisinde de kkl bir deiime yol amaktadr. Gelikin fabrika teknii, alan snf zerinde kleci tarzda bir iliki kurulmasn gereksiz klmtr. Hatta bu tarz bir iliki fabrika retiminin zne de terstir. Gelikin retim, snrl da olsa iinin emeini zgrce kullanmasn getirmektedir. Emein serbeste pazarlanmas sistemin ilkelerindendir. Fakat bunu mmkn klan maddi zemin fabrikann kendisidir. Tekniin tarihinde kapitalist dnem byk gelimelere tanklk etmektedir. Bilimle teknik arasndaki kopukluk ilk defa giderilmekte ve birbirini besleyen etkenlere dnmektedir. zellikle 20. yzylda byk bir bilimsel-teknik devrim yaanmaktadr. Bu yzylda mekanik teknie ilaveten, elektronik ve nkleer teknik ilk defa gelitirilmitir. Her iki tekniin toplumun hizmetine sunulmas, geleneksel tm deerleri altst etmitir. Bu zellikle siyaset, devlet ve askerlik alannda byk dnmleri zorunlu klmaktadr. Younlam ve kurumlam siyaset olarak devlet, klecilik ann bir icad ve aletidir. Marksist sosyolojinin onu daha ok kapitalizm temelinde zmlemesi, bu konuda byk yetmezliin yaanmasna yol amtr. Devletin ilk ilke ve biimini belirleyen Smer rahipleridir. Herhangi bilimsel bir temeli yoktur. En kaba snf smrsn yrten ara olarak devlet, din ideolojisinin bile gerisinde mitolojik dnceye dayanmaktadr. Rahip gzlemlerine gre devlet, gkteki sabit dzenin yeryzndeki rneidir. Tanrlar gkyzn nasl ynetiyorlarsa, devlet de yeryzn yle ynetmelidir. Tanrlarn kutsallkla bir tutulan ynetimi, devlet ynetimi iin de aynen geerli olmaktadr. Devletin kutsal olduu fikri, Smer rahip lerinin mitolojik inanlarndan gnmze kadar gelen, en khne smryle basky gzeten en tehlikeli bir grtr. Denilebilir ki, tm snfl toplum tarihi devlet konusunda bu Smer grn glendirerek srdrmtr. Her yeni hakim snf bunu biraz daha yetkinletirmitir. Belki de deimeyen en eski aralarn banda devlet gelmektedir. Hala en cahili olunan toplumsal gereklikler arasnda devlet bata gelen konu durumundadr. Dinler bile ok byk deiimleri yaadklar halde, devlet srekli kutsal ha390

le brndrlerek korunmaya allmaktadr. Egemen ve smrc snf iin neminden tr byle yaplmakta, deerlendirilmektedir. Siyaset ve askerlie ilikin yaklamlar da devletle ilikilerinden tr benzerdir. Devlet, siyaset ve askeri ilevle teknik temele dayal smr sistemini ve onun toplumsal yapsn ynetmektir. Gerektiinde zor kullanarak bu ilevi de srekli yetkinletirilecektir. Kapitalizmin devrald devlet, tam tamamna bylesine bir Smer rahip imalatdr. Her egemen smrc snf en ok devlet gvencesini srekli aradndan ve onsuz bir gn bile yaayamayacan bildiinden, nndeki en hazr devlet aracna tapnmak durumundadr. Devleti sorgulamak, zmlemek istemez. Daha ok kendi kimliine gre yeni organlar ve elbiseler giydirilir. Bu yle kuvvetli bir gelenektir ki, Sovyet devrimi yapldnda emeki devletin kurulduunu iddia eden birok g, ayn rahip devletine teslim olmaktan kurtulamamtr. Sovyet tarz devletlerin Smer ve Msr rahiplerinin tarzna en ok benzeyenler olmalar tesadfi deildir. Reel sosyalist devrimcilerin en ok gerekletirdikleri, Smerlerden beri fazladan giydirilen elbise ve organlar paralamak olmutur. Ama kutsal devlet fikri ve temel z olan bask ve zorla altrmay pr o letarya diktatrl olarak sunmann kendini aldatmaktan baka bir anlam iermedii ge de olsa anlalmtr. Elbisesinin yrtlmas, kendisinin paralanmas olarak anlalmtr. Proletarya diktatrlnn kelime olarak emekilerle ilikisi olabilir. Fakat tm diktatrlklerin smryle bir ilikisi vardr. Diktatrl bir gn bile srdrmek, smrye alet olmak demektir. Sovyet sosyalizmini ykan, devlet ve diktatrlk konusundaki yanlgdr. Ezilen emeki snflarn, dolaysyla toplumlarn hibir zaman devlet aracna ihtiyalar olamaz. nk o ara snflamay srdren aratr. Varlk nedeni snfl toplumdur. Bu deerlendirmeyi gelitirirken, klasik devleti esas alyoruz. Sovyetik biimleri de dahil, bu aracn deimediini gstermek istiyoruz. Devlet deimedi derken, oluum ilkesini ve temel ilevini kast ediyoruz. Yoksa tarih boyunca ok farkl devlet ynetim biimlerinin mevcudiyeti tartlmyor. Dnya tarihinde samimi olarak in sanlarn basksz, eit ve zgr bir dnyada yaamas iin byk mcadele veren birok devrimci insann abalarnn boa gitmesinin en temel nedeni, yine devlet konusundaki yanl dnce ve eylemlerinden ileri gelmektedir. Kurduklar nice sistemler balarna en byk
391

belay getirmitir. nk Smer rahiplerinin en kutsal varlklarn doru anlamamlardr. Bu ylesine bir aratr ki, toplumun en tortu anlaylarnn en sk ve cahilce, ama dizginlenmesi zor tanrsal bir simgesi olarak srekli artma ve arptma zelliindedir. En yals olduu halde, en yeni makyajla kendini gen ve gzel gsterip ekici klan bu varlk, aslndan byk tecrbesiyle ok az kimsenin bysnden kurtulabildii en etkili ve ift cinsiyetli olduundan blnmesi zor ucube varlktr. Bunu sylerken, ama olumsuzlamak deildir. Snfsal blnme gereklii srdrldke, teknik nedenlerden tr devletsiz yaanamayaca da bilinmek durumundadr. Byle bir durumda devletsiz yaamay istemek, ya ta ana geri dnmek veya anarist olmakla mmkndr. Mevcut toplumsal koullarda ikisi de mmkn olmadna gre devletle yaanacaktr. Hem teknik hem de onun zayflnn bir rn olarak snfl toplum ve devlet, dolaysyla uygarlk olutuuna gre, sorulmas gereken ve bu srele balantl olan soru udur: Hangi teknik gelime srecinde snfsal blnme, dolaysyla devlet ve ona dayal uygarlk sistemi gereksizleecektir? Asl cevaplandrlmas gereken soru budur. Teknik snflamay dourduuna gre, belli bir gelime seviyesinde onu aacak olan da ancak yine teknik olabilir. Tarih, her teknik gelimenin snfsal farklar daralttn ve zgrlk imkanlarn artrdn nete kantlamaktadr. Bir demirden ara tekniinin insanlk iin muazzam bir zgrleme imkan olduunu kimse inkar edemez. rnein eline ucuz klc geiren halklar, sabanna demiri geiren iftiler, tezgahn demirle kuran zanaatkarlar iin bu teknik olanan nasl bir zgrlk imkan yarattn baka bir ara ok az gsterebilir. Tarih bu gibi rneklerle doludur. Bu konuya ilikin zmlenmesi gereken dier bir sorun, tekniin gelimesi temelinde artan meslekleme durumlarnn ve i koordinasyonunun snflama ve devletin gelimesi olarak deerlendirilmemesidir. Artan meslekler ve koordinasyon ihtiyac, klasik snflama ve devletlemeyi aslndan gereksiz klmaktadr. Meslek ve koordinasyon ynetimi devletin almas gerektiini ortaya karmaktadr. 20. yzylda gerekleen bilimsel-teknik devrimlerin belki de en nemli tarihsel sonucu, snflamann maddi temelini ortadan kaldrmasdr. Bu, tarihin en nemli bir olgusu olarak deerlendirilmek durumundadr. Bunun toplumsal gelimeye etkisini gz nne getirme392

den, 18. ve 19. yzyl tekniine gre ekillenmi snflar aras iliki ve elikilere ilikin teorik yaklamlar aynen srdrmek nemli yanlglara yol aar. Kapitalizmi feodalizmden ayrtran, bilimsel-teknik gelimelerdir. Bunun ulusal devlet, cumhuriyet ve laiklik bata olmak zere beraberinde birok siyasal ve sosyal kurumlamay dourduu bilinmektedir. Bu gelimenin dier bir sonucu, snfsal ve ulusal mcadelelere yol amasyd. 20. yzyldaki ikinci byk bilimsel-teknik devrimin sosyal, siyasal ve askeri sonularnn ok daha byk ve kalc olaca ngrlebilir. Bunu mmkn klan, bilimsel-teknik devrimin bykldr. Sonular daha yeni yeni ortaya kmaktadr. Birincisi, bloklarn zlmesidir. Sovyetlerin dalmas bu devrimin ilk nemli sonucudur. Baka nedenleri olmakla birlikte, en nemlisinin bu devrim olduu genelde kabul edilen bir grtr. kinci nemli sonucu, ulusal devletin eski nemini yitirmesidir. Zaten snrlar anlamn nemli oranda yitirmitir. Bunda iletiim teknolojisinin olaanst bir devrimci dol oynad aktr. Bilgi toplumuna doru yneli hibir dnemle kyaslanmayacak kadar hz kazanmtr. nternet, bal bana bir byk devrimsel olgudur. zce mekanik, elektronik ve nkleer teknikte yaanan devrimin ekonomik, sosyal, siyasal ve askeri sonularn hesaba katmayan hibir teorik zmleme, yaanlan dnemi doru deerlendiremez. Bu doru deerlendirmeyi gelitirmeden de doru bir siyasal program, strateji ve taktik gelitirilemez. Bu konularda derinliine bir tartmaya, eletiri ve zeletiriye ihtiya olduu aktr. Yaanan ideolojik bunalmlarn en nemli bir nedeni, bu ynl deerlendirme dzeyinin zayfldr. Eer bilimsel-teknik devrim kanlmaz olarak snfl toplumu byk bir deiime zorluyorsa, o zaman yeni ideolojik kimliin ve siyasal programn nasl gelitirilmesi gerektii byk nem tar. Tarih her zaman bu dnemlerde byk araylar ve tartmalarn boy verdiini gstermektedir. 1- Kapitalizmin kendisi uygarlk sistemi olarak zlm durumdadr. zlen sadece reel sosyalizm deildir. Faizmin yenilgisi, aslnda kapitalizmin yenilgisidir. Smrgelerdeki yenilgi bunun dier bir parasdr. Vietnamda ABDnin yenilgisi, yeni smrgeciliin de yenilgisidir. kinci Dnya Savanda yenilen, aslnda her iki sistemin eski bilimsel-teknie ve felsefeye dayal yaplardr. Bu yaplar daha ok mekaniin bilimsel-teknik ve felsefi dnce yorumla393

rna dayanmaktadr. Teknik dzey, mekanik yasalarn fabrikadaki uygulamalardr. ilerin kol gcne nemli oranda ihtiya vardr. Bilimsel dzey ancak pozitivizmi besleyecek dzeydedir. Siyasete daha da eski kuramlarla, hatta mitolojik yaklamlarla deer verildii ortaya konuldu. Burjuva liberalizmi faizmle, oven milliyetilikle sonulanrken, sosyalizm otoriter ve totaliter dzeyi en gelikin bir devletilik ve sosyal milliyetilikle sonulanmtr. kinci Dnya Sava sradan bir sava olmayp, en derin bunalm srecine giren kapitalist uygarln kkl bir restorasyon amacna dayanmaktadr. Her snfl toplum sisteminin zl srecinde ayakta kalmak iin gelitirdii korporatif tarz, ar devletiliin benzerini tekil etmektedir. Dier yandan kapitalist sistemi devrimle devirme amacna ynelik olarak kurulan nc Sosyalist Enternasyonal , savata yenilmemesine, hatta sava sonras birok alanda baarl olmasna ramen, ideolojik amazlar nedeniyle zlmekten kurtulamamtr. Dikkat edilirse, bunalmdan her iki sistem de baarlaryla deil, denge durumuyla k yapmtr. Kantlanan, kapitalizmin savala varln glendiremeyecei anlaydr, snrsz egemenlik dneminin geride kald gereidir. ki blok anlaynn yanll da ortaya kan dier nemli bir gelimedir; daha dorusu, snflar ve ezilen uluslarla emperyalist kapitalizm arasnda gelien mcadele izgilerinin yetersizlikleri ve yanllklarnn ortaya kmasdr. Sonu ne tarihin sonu ne de proletarya diktatrl adr; znde snfl topluma dayal uygarlk sisteminin kapitalizmle son aamasnda yaad derin bunalmdr. Sava sonrasnda tm insanl yeni temel maddi ve manevi donanma kavuturabilecek, her trl zenginlie ve bollua imkan veren bilimsel-teknik devrimin sonularnn insanln hizmetine konulmad, bu bunalmn dier bir nemli kantdr. Eer hakim ideoloji ve politikalar olmazsa, snfsal ve ulusal elikileri savasz zp bollua kavuturacak teknik temel hazrdr. Ama sistemin styap kurumlar ve mlkiyet ilikileri yeni sistemin kn engellemektedir. Sermayenin en gzde kar sistemi uluslararas borsadr. Kapitalizmin dayand borsa yoluyla kar dnemi, hi almadan byk paralar kazanmay ifade etmektedir. Bu bir nevi sistemin kendini kumar oyununa yatrmasdr. Bir sistemin lzumsuzluunu, gereksiz duruma dn bundan daha ak baka bir ara gsteremez. Bu durum, yani dm mlkiyet ilikilerinin, hakim retim ilikilerinin
394

mevcudiyeti, sadece kumar tarznn tm topluma szan zararl etkilerine yol amakla kalmyor; daha da olumsuzu, yeni sistemin dou ansn srekli erteliyor. Toplumu ucuzdan kazan sistemine (borsa, repo, bono, tahvil, dviz vb.) altrarak ahlakn bozuyor, tutucu klyor. Yaratc ve yenileyici gelimelerin karsna kyor. Sistemin bu duruma gelii mevzii bir durum olmayp genelde yaanandr. Mevcut sermaye ve teknik temel; ihtiyalar, evre, salk, eitim, i temini gibi alanlarda doru yatrma dntrlse, hem snf fark en aza iner hem de ortaya kabilecek tm elikilerin iddetsiz zm rahatlkla mmkn olur. Burada ayrt edilmesi gereken en nemli husus, snfl topluma dayal uygarlk sisteminin kuruluu nasl tekniin bir sonucu olmusa, ortadan kaldrlmas da teknik gelimenin yeni dzeyinin bir sonucu olarak gndemlemi bulunmaktadr. Teknik nasl kleci uygarln bir ar gc olduysa, imdi de snfl toplumun gereksizliinin ar gc olmaktadr. Derinliine teorik zmlemelere gitmeden de, bu durumun yaanan bir gereklik olduu sradan bir bilince sahip herkese tank olunmaktadr. 2- Bu durumda gndeme girmesi gereken alternatifin ana izgileri zerinde durmak, ikinci nem tayan bir husustur. Gerekli olann kanl devrimler olamayaca, daha dorusu teknik temelin bu yntemi de gereksiz klddr. Biliim ve iletiim tekniinin dadaki oban bile annda cep telefonu ile dnyann her tarafyla ilikiye ak kld, her trl yasaklamann anlamn yitirdii bir seviyeye ulald koullarda, zorunla savunma durumlar dnda, kanl yntemlerle sonuca gitmenin anlamn yitirdii aktr. En sert devlet ynetimlerinin bile tekniin bu gcn kramayaca dnyann her tarafndaki rneklerden anlalmaktadr. Teknik sadece verimli retime snrsz imkanlar getirmiyor, nndeki siyasal engellerin kalkmas iin gerekli bilin ve rgtlenme asndan da muazzam imkanlar sunuyor. Bu ynyle de snfl toplum ynetimini aresiz ve geersiz klyor. 19. ve 20. yzyln ilk yarsnda, daha nce de tm tarih boyunca bylesi bir teknik imkan olmad iin, gizli rgtlenme, ayaklanma ve uzun sreli savalar zorunlu yntemler olarak rol oynuyordu. 20. yzyln ikinci yarsnda tarihte ilk defa gerekleen kkl devrimler bu duruma son vermitir. Baz bilim adamlar tarihte temel dnem saymaktadr. Birincisi, ska zerinde durduumuz tarm devrimi ve
395

ky toplumu dnemi, M. 10000den ilk kent devletinin kurulduu M. 3000e kadar srmektedir. Kent zanaatl, manifaktr ve sanayinin ne kt ehir toplumu dnemi ikinci aama olmakta, M. 3000-M.S 1950lere kadarki sreyi kapsamaktadr. Yeni tarihi dnemi ise, 1950lerden sonra tarihte yaanan en byk bilimsel-teknik devrimin yol at gelimeler belirlemektedir. Bu blmleme ciddi noksanlklar ierse de, teknikle retim ve toplum arasndaki ilikiyi en temel nedenlerine indirgedii iin, dikkate alnmas gereken bir izgi izmektedir. Bu yeni dnemin bilim ve teknik dzeyine dayal yaplanmalarn snf karakterlerinin belirgin olmayaca aktr. Oluacak toplum biimini daha ok mesleki yetkinlik belirleyecektir. Siyasi nitelik de eski anlamyla belirleyici olmayacaktr. Daha ok genel koordinasyon, iletme mhendislii gibi kurumlar esas alnacaktr. Sorun, zorla altrma ve ynetme olmayp, yeteneklerine gre mesleki deerlendirmesini doru yapma ve verimli ynetmedir. Daha dorusu, zorlamay ve gnlszl am, almay bir zevk haline getiren ve yaamn ayrlmaz bir alkanlna dntren gnll ynetime katlma dnemidir. Gerek anlamyla sosyalist dzen iin ngrlen alma dzeninin geerli klnmasdr. nsanlk ilk defa bylesi bir alma dzenini mmkn klacak teknik ve bilimsel temele kavumu bulunmaktadr. 3- kinci Dnya Sava sonunda ortaya kan tarihsel durum, uygarlk sisteminin klasik siyaset ve devlet biimleriyle ynetilemeyeceini ortaya karmtr. Bunda bilimsel-teknik devrimin belirleyici rol ortaya konuldu. Askeri teknolojinin geldii seviyenin yeni gelimelere yol amaktan teye, insanl tmyle mahvedecek boyutlara ulamas, dier nemli bir nedendir. Klasik siyaset ve devlet anlaylar yol atklar dnya apndaki savalarla ynetme yeteneini kaybettiklerini kantlarken, mevcut siyasi kurumlamalarn alma gerei ortaya kmtr. Bir anlamda eski uygarln siyaset ettii ve zm gcnn iflas sz konusudur. Kurumlar ve arkalarndaki temel anlaylaryla dayandklar hakim retim ilikileri srdrlmezliklerini ortaya koymulardr. Bloklamalarn aralarndaki nkleer dehete dayal denge durumunun kalc olamayaca, Sovyet sisteminin zlmesiyle daha da netlik kazanmtr. Bundan kar bloun zafer kazand sonucunu karmak gereki deildir. Sadece kmazda inat etmenin zm olmadn ve bunalmn kkl bir karak396

tere sahip olduunu kantlamtr. kinci Dnya Sava sonrasnn zm modellerinin iflasn ve geersizliklerini aa vurmutur. Avrupann kk ordu deneyimi ve ABDnin fze kalkan aratrmalarnn da kkl zmlerden ziyade gn kurtarmak, geici baz karlarn gvenceye almak amacn tadklar anlalmaktadr. Bu ksa deerlendirmelerin ortaya koyduu gereklik, tarihi bir gei dneminin kanlmaz olduudur. Bu kanlmazlk, eski uygarlk sisteminin ok gl etkiye sahip kalntlaryla, insanln yeni k hamlesinin henz belirginlememi olmasndan kaynaklanmaktadr. Tarihte bu tr gei dnemleri uzun boylu yaamlardr. Hatta baz sistemler imparatorluklar halinde bunu temsil etmektedir. Kleci uygarln ilk kurumlam biimleriyle doruk ve k sreci kurumlamalar arasnda arpc gei rnekleri bulunmaktadr. Smer ve Msr mparatorluklarnn ilk kurulu dnemleriyle dorua ulaan Greko-Romen imparatorluklar arasnda Hititler, Hurri-Mitaniler, Fenikeliler ve Frigyallar tipik gei srecinin her alannda ekonomik, sosyal, siyasal, mitolojik, teknik ve bilimsel tayclar roln oynamaktadrlar. Dounun byk uygarlk kazanmlarn Batya ve kendi yerel alanlarna tama aracdrlar. Daha ok da bu ynyle gei aamas karakterindedirler. Dier nemli bir rnek, Bizans ve Sasani mparatorluklarnn, kleci uygarlklarla feodal uygarlklar arasndaki gei aamas roln oynamalardr. Her ikisi de ilkala ortaa arasnda, klelikten feodalizme geiin ara halkas konumundadr. Dier nemli bir rnek olarak, Bat Avrupa monarilerinin feodalizmle kapitalizm arasnda oynadklar kpr rol de ayn kapsamdadr. Monariler feodalizmden kapitalizme geiin ara aamalar, gei biimleri olmaktadr. Rus arl ve Osmanl mparatorluu da baz farkllklar ierseler bile, benzer gei srecine ilikin rneklerdir. Bu tip gei dnemleri ve kurumlam ifadeleri eski uygarlkla yeni doan arasnda bir kpr oluturmakta, her ikisinden ular barnda birletirmektedir. Zaten bilimsel felsefenin bir gerei de, eski ve yeni ularn geici birliinin zorunlu bir aama olmasdr. Doadaki tm gelimeler bu tip geici birlik aamalarndan gemek zorundadr. Gelimenin bu diyalektiinin, doann bir devam niteliindeki toplumlar iin de geerli olmas kanlmazdr. 4- Eski uygarlk sisteminin derinleen ve sreklileen bunalmyla yeni uygarlksal kn belirginlemedii bu gei aamasna Demok 397

ratik Uygarlk a demek uygun dmektedir. 20. yzyln sonunda bir uzlama rejimi olarak demokratik ynetimlerin hakim duruma gemesi keyfi bir tercih olmayp, yaanlan koullarn bir sonucudur. Bu duruma gelinmesinde kapitalizmin faizm seeneiyle, reel sosyalizmin totalitarizminin iflas etmesinin belirleyici pay vardr. Kapitalizmin faizm tercihi sadece Hitlerci biimiyle deerlendirilemez. Bu, kapitalizmin toptan gericilemesinin kanl rejim gereinin, sermaye olarak da finans sermayesinin egemen hale gelmesinin dourduu bir sretir. Sadece kapitalizmin merkezlerinde deil, evre ilikilerinde ve kenar lkelerinde de yaygnlamaya alt bilinmektedir. Tarihin tand en sert rejimler olmas; k koullarnn verdii rknt, milliyetiliin dinsel taassubu bile geride brakan oven karakteri ve sosyalizmin bir sistem olma ihtimalinin gllk kazanmasndan ileri gelmektedir. Baarszlnn temelinde ise, genelde insanln kazand zgrlk dzeyiyle bilimsel-teknik devrimlerin baarlar yatmaktadr. Bu durum kapitalizmi yeni seenee zorlamtr. Faizmin topyekn zaferi mmkn olmadna ve k de kabul edilemeyeceine gre, uzun sreli bir uzlama sistemi kanlmaz olmaktadr. Bu uzlama rejimine demokrasi denilirken, fazla yabancs deildir. zellikle teknik devrimin byk baarlar, demokrasinin sadece dayanmakla kalmayp gelimeyi en ok salayan rejimi olduunu kantlamas, kapitalizmin artan gvenine yol amaktadr. Demokrasi, bataki snrl uygulamalarna karlk, 20. yzyln sonlarnda evrensel bir sisteme gidiin en uygun yaam ve ynetim biimi olarak kabul grmekte ve giderek yaygnlamaktadr. Reel sosyalizmin totaliter ynelmesi, sosyalizmin daha da ilerletmesi gereken zgrlk ilkesiyle elimektedir. Bireyin toplum adna eritilmesi eitlik amacna balansa da, burjuva liberalizmi kadar yaratc klamayaca ortaya ktnda baarszl kanlmazdr. Klelikte en mkemmel eitlik vardr. Klelikte olmayan ey zgrlktr. O dnemden beri insanln en nemli eylemleri biraz daha zgrlk iin olmutur. Reel sosyalizm, bir nevi zamana uydurulmu Smer rahip rejimidir. lk kolektif klelii Smer rahipleri gerekletirmitir. Bir nevi devlet klecilii olmakta ve reel sosyalizmin devletiliine ok benzemektedir. ster sa ister sol adna gerekletirilsin, devlet temelinde kurulan sistemlerin belki eitlie hizmeti olabilir, ama bu mutlaka birey zgrlnn feda edilmesiyle mm398

kndr. Devletin kendisi, snfl toplum koullarnda zgrln inkardr. Daha da youn ve ok genilemi bir uygulama olarak reel sosyalist devletilik, birey zgrln kapitalizmin ok gerisine drmtr. zgrletirmeyen rejimlerin zgrletiren rejimler karsnda baarl olmasnn zor dnda baka bir yolu olamaz. Sovyet sistemi esas olarak bu noktada kaybetmitir. Tabii bu gerekliin arkasnda ideolojik kimliin yanllklar yatmaktadr. Birey kimliini kapitalizm kadar zgrletiren bir felsefi yaklam gerekletirmeden, bunu gereki bir eitlik anlayyla btnletirmeden, yeni bir uygarlktan bahsetmek ar bir yanlgdr. Kaba materyalist bir felsefeyi de yaam klavuzu olarak aldktan sonra, kendini yeni bir klelik dzeniyle kar karya bulmak kanlmazdr. nsan yaam gibi son derece karmak bir olguyu birka kaba materyalist klieye indirgemek, gdlerine mahkum insan yaratmann kapsn ardna kadar am olacaktr. Sovyetler deneyimi biraz da bu gerekliin kantdr. 20. yzyln ahlanan her trden milliyetilii ise, ada kabilecilikten baka bir ierie sahip deildir. Nicel ve nitel olarak bym kabilecilik olarak milliyetiliin yeni bir uygarla katk salamas beklenemez. ada demokrasiyi zmlerken, bu temel gereklerle ilikili olarak bakmak gerekir. Nkleer dehet dengesinde en totaliter devletilikle btn insanlar asker ya da ii olurlar. Snfl toplumun katlanlabilir tm llerini aan bu gelimeler, tkanm devrim ve kar-devrim yaplanmalar olup, normal rejim ilevini gremezler. Ne hibir devrim ne de kar-devrim bylesi yaplanmalarla uzun sre ayakta kalabilir. Kalnamayaca da ok sayda rnekle gl bir biimde kantlanmtr. Demokrasiye ilikin birok tanmlama yaplabilir. Snf karakteri, uzlamacl, barl zerinde uzun boylu durulabilir. Teorik ve pratik gelimesi derinliine amlanabilir. Kendi bana bir uygarlk sistemi olmad da belirtilebilir. Fakat ilk defa tm halklar, kltrler, ideolojik, ekonomik ve politik tercihler adna en kapsaml bir arada bar iinde gelime ve yarma olanann ok yetersiz de olsa gerekletiini sylemek mmkndr. 20. yzyln sonunda zaferi kesinleen demokrasinin dar snf karakterini atn belirlemek byk nem tar. Bu dneme kadar uygulanan tm demokrasiler dar bir snf damgasn tarlar. Demokrasinin biimde de olsa tm resmi yurttalar kapsamna almad, dar bir zengin yurtta topluluunun
399

ynetim biimi olmaktan teye gitmedii sylenebilir. Bir nevi ilk Athenna demokrasisi gibi snf gereklikleri esastr. Fakat 20. yzyl sonunda kesinleen demokratik sistem bu darlklar ileri dzeyde am bulunuyor. Sadece snf kapsamn geniletmekle kalmyor; en geni dnce, inan, kltrel yaam, ekonomik farkllklar, siyasal partilemeler gibi temel alanlarda zgr ifade ve rgtlenmeye olanak tanyor. Btn kartlar zora bavurmakszn kendilerini deitirme ve gelitirme ansna az veya ok sahipler. Burada snfsal ve ulusal, dnsel ve inansal, ekonomik ve kltrel, sosyal ve siyasal alanlarda kart mcadele ve dayanma bitmiyor. liki ve elikiler dondurulmuyor. Sadece barl biimlerde ve geerli yasalara bal olarak yrtlme dnemi douyor. Demokrasinin daha insani bir z tad kesindir. ok kanlln yiitlik ve byklk lt olarak kullanlmas, en barbar bir snfl toplum geleneidir. Bunun o kadar yceltilmesi ve kutsanmas, aslnda en lanetli bir gereklii rtbas etmek iindir. Korkun katliamlarla kazanlm hibir zafer kutsal olamaz. Eer illa kutsallktan bahsedilecekse, tm insanln hayrna zorunlu doum sanclar dnda, en az acyla gerekleen ilerlemeler bu sfata layk olabilir. Dolaysyla snfl toplum tarihi boyunca onun kanl ynetim biimlerini aarak herkesin, her etnik, dini, cinsi, ekonomik ve siyasi grubun kendini zgrce ifade etme rejimi olarak tanmlanabilecek ada demokrasi , kutsallk sfatna en yakn ynetim ve yaam biimidir. Bu kapsamda da tarihte ilk defa gerekletiini belirtmek yerindedir. ada demokrasinin geliimi iten ve evrimseldir. Kendini arpc sonularla ortaya koymaz. Ama zihnini ve ruhunu yaratc gelimelerle doldurmak istiyorsa, insanln bu rejimden daha iyisini bulamad da rahatlkla belirtilebilir. Demokrasinin neden ilk defa bu kapsamda gerekletirildii sorununa yeterince yant verilmekle birlikte, yine de derinleen ve sreklilik kazanan bunalm ile bunu amann maddi imkanlarn ortaya karan bilimsel-teknik devrimler demeyi bkmadan tekrarlamalyz. Uygarlk zmlemelerimizin kantlamaya alt nemli bir gereklik, snflarn olumas ve ortadan kalkmasnn zorla gerekletirilmeyeceini ortaya koymaktadr. Bunda daha ok teknik kapasite belirleyici olmaktadr. Teknik verimle bir topluluk gelime imkann kantlaynca, snfn olumas kanlmazdr. nk bu gelimeden herkes yararlanmaktadr. Balangta klelik sistemi kuruldu400

unda bile, yaam koullar birok kle asndan eskiye gre daha gvenli ve karn doyurucu niteliktedir. Snflamay asl douran bu maddi imkandr. Tarih boyunca tm snfsal gelime diyalektii bu gereklii dorulayc niteliktedir. O halde kapitalist uygarlk dneminde snflar devrimle, zorla ortadan kaldrmak fiziki olarak mmkn olsa da, kurumsal olarak ortadan kaldrlamayaca, imkan bulur bulmaz yeniden doaca, zellikle reel sosyalizmin deneyimlerinden iyi anlalmaktadr. Reel sosyalizmde zorla baz snflar kaldrld. Ama daha pilemi olarak yenilerinin olumas engellenemedi. Nedeni yine teknik dzeydir. Teknik dzeyin msaade ettii, gelimesine yol at bir sosyal olgu, ancak bir teknik dzeyde gereksizleirse ve ihtiya olmaktan karsa ortadan kalkar. Devrimle, zorla, kar-devrimle sosyal olgular belki engellenir, ama ortadan kaldrlamaz. Dolaysyla tekil edildikleri toplumlar da hem alt hem styaplaryla ancak teknik gelimeler kanlmaz kldnda ortadan kalkar veya baka bir toplumsal biime dnrler. ada demokrasilerden nce yaplan lgnlklar bu kuraln gz ard edilmesine dayanmaktadr. Hem faist totalitarizm hem reel sosyalist dzenler bu nedenle baarl olamadlar. Ama onlarn isteyip de baaramad birok gelimeyi de, gelien teknik imkan dahiline sokmaktadr. Herhalde Hitlerin elinde nkleer silahlar bugnk gibi birikmi olsayd, istemediklerini yok edebilirdi. nk teknik temel vardr. Artk kalabalk ii ve kyl snfna gereksinim yoktur. nk teknik gelime bu tr snflarn bu kapsamda varln gereksiz klmtr. Sonuta belirleyici olann zor deil, teknik olduu aktr. Bu durumda ada demokrasi hem teknik ayklamaya, dolaysyla gelimeye en ok imkan veren, hem de bu temelde sosyal olgularn zora bavurmadan, doallk iinde ve bir nevi sosyal ayklama yoluyla ortadan kalkmasna ve dnmesine imkan sunan en gereki yol oluyor. Demokrasinin esas gc, ona ok yrekten bal olanlardan deil, bu doru zm yolundan ileri gelmektedir. Yaplan bilimsel almalar, demokrasiyle ekonomik gelime arasnda salam ve kalc bir korelasyonun bulunduunu ortaya koymutur. Hi phesiz bunun da altnda yatan temel neden, oluumun doal dzenine en yakn toplumsal duruun temsil edilmesidir. Burada doann rahipe tarz veya kaba materyalist bir yorumuna dayal gelimesinden bahsetmiyoruz. Olduu gibi, kendi zgnlk yasalar da gz nnde
401

bulundurularak, toplumun dnm yasalar ancak genel evrim kuramnn erevesi iinde olabilir. Onun dnda veya onu aan bir sosyal olgu yapcl, insan cehaleti elinde ancak lgnlklara yol aabilir. Demokratik an baz zelliklerini daha yakndan grmek nem tamaktadr. a- ada demokrasi , kleci dnemden beri srekli yetkinleen snfl topluma dayal uygarlk sisteminin derin ve sreklileen buna lmnn rndr. Toplumun tm ilke ve kurumlama sistemi byk bilimsel-teknik devrim karsnda yetmezlie dmtr. Bu durum ekonomik alandan ideolojik alana kadar genel bir savrulmay, altst oluu ifade etmektedir. Tm ilkelerden kuku duyulmakta, kurumlar ilevsizlie dmektedir. Buna karn yeni toplumsal sistem de belirginlemekten uzaktr. deolojik kimlii ve temel kurumlarnn ne ekil alaca kestirilememektedir. Eskinin faist restorasyonuyla yeninin devrimci Sovyetik yaplanmalar zm gc olmadklarn kantlamlardr. ada demokrasi bu tarihi evrenin ynetim ve yaam biimidir. b- Bilimsel-teknik devrimler, snfl toplum biiminde yaamay ve uygarlamay buna dayandrmay bir zorunluluk olmaktan karm tr. Teknik temel snflamay deil, snfszlamay geerli klmaktadr. Snfl uygarlk teknik seviyeye dayal olarak gelitii gibi, mevcut teknik dzey artk bu tarz toplumun nnde en temel engel olarak grmektedir. Teknik, snfl toplumun inkarn gerektirmekte; snfl toplumdan meslek toplumuna, yeni bir toplumsal kategoriye doru zorlamaktadr. ada demokrasinin altyaps, teknik temelin snfl toplumu bir zorunluluk olmaktan karmasna dayanmaktadr. Dier bir deyile, teknik devrim ada demokrasinin en gl temelidir. ada demokrasiyle bilimsel-teknik devrim arasnda tayin edici bir ba olumutur. Daha nceki hibir tarihsel dnemde bu ynl gelime ortaya kmamtr. Dolaysyla ada demokrasi keyfi bir seenek deil, yeni tarihsel aamay belirleyen tekniin bilinli ve rgtl toplumu mmkn klan maddi gcne dayanmaktadr. kisi birbirini en iyi besleyen seviyeyi yakalamlardr. Birbirine gereksinim duymakta ve gelitirmektedirler. c- Snflarn ve her trden toplumsal olgularn ortadan kaldrl mas veya dntrlmesi zorla deil, ancak teknik ve bilimsel sevi yenin deimesiyle mmkndr Zorla toplumsal olgu yaratlmaya.
402

ca gibi, ortadan da kaldrlamaz. Dntrlmede de belirleyici olan zor deil, bilimsel-teknik temeldir. Belki baz snfsal ve toplumsal olgular fiziki olarak ortadan kaldrlabilir veya oluturulabilir. Ama zora dayal olduklar iin, bunlar baka zorlar karsnda ortadan kaldrlmaktan kurtulamazlar. Zorun temelinde cehalet belirleyici rol oynar. Pratik ve bilim cehaleti atka, zorun anlamszl daha da ortaya kar. nsanlk tarihinde zor, byk oranda bilim ve pratiin gelimeyiinin bir rndr. Zorun yeni domakta olan bir toplumun ebesi olduuna ilikin teori doru anlalmak durumundadr. Bir annenin doum sancsnda ebenin grevi, daha az sancl ve salkl bir douma yardmc olmaktr. Ama tarihte uygulanan zorlarn nitelii, daha ok domu salkl ocuklar, yani insanlar daha da kltmeyi, zgr geliiminden yoksun brakmay, hatta sr kimliine koymay, kimi zaman da yok etmeyi belirleyen bir karakter tamaktadr. Ebelik ilikisi fazla yoktur, daha ok cellatlk ve tutsak klmayla ilikisi vardr. Tarihte zorun ok abartl ve amansz kullanl, toplumun doal evrimini amakta ve onu zorlamaktadr. Teknik gerilik ve bilimin gelimeyii, bunun en temel nedenlerindendir. Snfl toplum uygarlnn emrindeki zor, bata devlet, ancak bu temel aldnda anlamn yitirir. Bu tarihi dnem bir gerek olmutur. Dolaysyla toplumun kardevrimci, gerici ve tutucu zorla devrimci zora dayal dnm ve yok etme teorileri anlaml olmaktan kmlardr. ada demokrasi toplumun doal evrime uygun dnmn esas almaktadr. Bunun bilimsel-teknik temelinin gl bir biimde varolduunun bilincine dayanmaktadr. Bundan, demokrasi devrimci ve kar-devrimci zorun bir uzlamasdr gibi bir sonu karlamaz. Bu tr yaklamlar kesinlikle yanltr. Demokrasinin znde zorla uzlama yoktur. Tersine demokrasi zorun toplumsal gndemden kmasn esas almaktadr. Bunun boyun emecilikle de ilgisi yoktur. Tersine en doru zgrlksel gelimenin zorun geerli olmad ortamlarda gelieceine inanlmaktadr. ada demokrasi bu ynyle zora dayal her tr uygarlksal varln zeletirisini de gerektirmektedir. Demokrasi kkl bir zeletiri rejimidir. Zor karsnda tavr taktiksel, hatta stratejik deil, ilkeseldir. Demokrasinin en temel ilkesi, zoru dlayan bir tarihsel dnemin varlna inanma, bilim ve tekniin gcyle buna ulamadr. Bu ilke derin bir felsefi temeli ifade etmektedir. Siyasi ve ynetsel strateji ve taktikleri esas almamakta, bunlar daha ok pratiin gerek403

leri biiminde deerlendirmektedir. Zora ynelik bu yaklam, ada demokrasinin barl karakterini ne karmaktadr. Toplumsal bar doal gelimenin biimi olarak kavranmakta, buna inanlmaktadr. Barn zora boyun eme olarak anlalmamas gerekir, tersine zorun devreden karlmas gibi bir anlam vardr. Savasz bir toplum ve uygarlk dnyasna inanmakta, bunu esas almaktadr. Meru savunma , ada demokrasinin dier nemli bir ilkesidir. ada demokrasi ilikilerinin olmad veya demokrasinin saldrya urad toplumlarda, meru savunma temelinde varln savunmak en temel anayasal bir haktr. Demokratik olmayan yasalar ve rejimlere boyun emek, demokratik bir tutum olamaz. Bu yaklam, kar saldryla antidemokratik gleri yok etmeyi iermez. Daha ok toplumun genel bilinlilik, rgtllk ve gsteri hakkn srekliletirip hakszl amay ngrr. Uygulanan direnme kutsal savunma hakkna girmekte ve hukukun da zn tekil etmektedir. Meru savunma, silahl olma da dahil, kaynan ada demokratik ilkelerden alr. Bunu aan bir eylem meru savunma kapsamna giremez. d- Demokrasinin kapsamnda snf, zmre, hakim ulus deil, tm toplum esastr. Tarih boyunca birok demokratik kurum; snf, zmre ve etnik esaslar amamtr. Bunlara klasik snf demokrasileri demek daha uygundur. ada demokrasi ise, tersine toplumla ilgili tm kimlikleri meru kabul etmekte, hibirine yasak getirmemekte, zgrlk ve eitlik haklarn savunmaktadr. Toplumsal kimlikler arasndaki farkllklar sorun olarak grmemekte, zenginlik olarak kabul etmekte, hatta serpilip gelimelerini tevik etmektedir. Bu ynyle ada demokrasi, zora bavurmayan tm ideolojik, kltrel, sosyal, ekonomik, siyasal, rki ve cinsel farkllklara dayal rgtlenme ve eylemliliklere dayanan dinamik bir sistem deerindedir. Zemini bu tarz rgtlenmi bir toplumsal mozaii esas almaktadr. Hep ak veya karaya benzetirme eilimlerini, demokrasiyi tehdit eden eilimler olarak deerlendirmekte; bu ynl otoriter ve totaliter rejim giriimlerini varlna ynelmi tehlikeler olarak grmektedir. Demokratik sistemin bu dayatmalara kar kendini savunma hakkn esas almaktadr. Topluma bu tarz yaklam, ada demokrasinin gerek gcn tekil etmektedir. Yaamak ve gelimek isteyen, birbirlerine dayanarak daha da zenginlemenin salanabileceine inanan tm toplum kesimleri, demokrasinin en kararl savunucular, dolaysyla gleri404

dir. Bu anlamda ada demokrasi demokratik toplumu esas almaktadr. Demokratik toplum her fikrin, inancn, kltrel varln zgrce bilinlenmesini, rgtlenmesini ve yasal eylemini ifade etmektedir. Bastrlm, rgtsz ve bilinsiz braklm, korkudan iradesini ortaya koymayan durumlarda, toplumun demokratik olmasndan bahsedilemez. Demokratik toplum olmadan, ada demokrasiden de bahsedilemez. e- ada demokrasi demokratik devleti gerektirir. Demokratik devlet, temel karar ve yrtme organlarn toplumun semesine dayal grevlendirmeyi esas alr. Hanedanlk, otoriter bir gcn dayatlmas tarznda halkn seimiyle ilikisi olmayan grevlendirmeler devletin demokratik oylama karakterini ilgilendirir. Klasik devlet teorileri ve uygulamalar da, kendilerini ezici bir biimde toplumun stnde, ilahi iradenin tecellisi sayar, babadan veya eitli otoritelerden devralnan kutsallk maskesine brndrlm bir biimde kendilerini takdim ederler. Bu ynyle uygarlk tarihi, adeta devletin topluma kar bir antidemokratikleme tarihi olarak belirmektedir. Toplumun stne kma, toplumu sindirme, kendini gizleme, ilahi kaynakl olduuna inandrma, anlalmaz klma devlet sanat haline getirilmektedir. En iyi devlet toplumu en ok kontrol eden, diledii gibi yneten, smren, savatran devlet olmaktadr. Uygarlk nemli gelimelerini bu ynl devlet faaliyetlerinde bulmaktadr. ada demokrasi ise, devletin bu niteliklerini tersine evirmektedir. Kaynan karmaklaan toplum ilikilerine dayandrmakta, kendini effaf ve ak hale getirmeye zen gstermekte, korku deil gven arac olarak kabul edilmesini temin etmekte, smrnn deil adil dalmn gvencesi olarak grmek istemektedir. Klasik anlamda devletten kmaktadr. Daha ok toplumun karmak iliki dzenini en st dzeyde koordine etmek gibi bir tanmlamaya uygun hale gelmeye almaktadr. Genel gvenlik, eitim, salk, ulam ve diplomasi gibi alanlarda toplumun tek tek kesimlerinin stesinden gelemeyecei, zelletirilemeyecek ilerin karar ve ynetim gc olarak yeniden yaplanmay esas almaktadr. Gnmzde klasik devlet anlayndan ada demokratik devlet anlayna doru youn bir deiim ve dnm mcadelesi yaanmaktadr. ada demokrasiye doru en zor dnen kurum devletin kendisi olmaktadr. phesiz bunda devletin uygarlk tarihi kadar eski, kklemi kurum ve geleneklerinin belirleyici pay vardr. Fakat
405

bilimsel-teknik devrim karsnda fazla dayanamayacan grdke, dnmekten baka aresinin olmadn grmekte ve dnya apnda bu ynl gelimeler her geen gn byk hz kazanmaktadr. f- ada demokraside siyaset kurumu da devlet ve toplumun demokratiklemesi ynnde dnmekte, devletle toplum arasnda bir kpr roln oynamaktadr. Siyasetin demokratiklemesi; devletten topluma, toplumdan devlete doru ak kanallarnn gelimesi ve kurumlamasnn nem kazanmasdr. Bu durum dinamik siyaset kavramna ve uygulamasna yol amaktadr. Daha nceleri siyaset toplumun dnda, rol ve organlar belirlenmi, kurallar geleneksellemi donuk bir kurum niteliindeydi. Siyasetin bu gereklii, deiimi zorla, darbe yoluyla salamay kanlmaz klmaktadr. Bu yzden deiimler hem zor hem de kanl gereklemektedir. Demokratik siyaset ise, dzenli seimlerle ve oulcu parti anlayyla, istenilen fikir ve program altnda, her kltre ve gruba kendini demokratik devlete yanstma ans vererek, deiimlerin barl ve hzl aralklarla gereklemesine uygun bir sistem olmaktadr. Deiimin hem ans hem yntemi herkese ak braklmaktadr. Bu durum demokratik partilemeler, lobiler ve eitli sivil toplum kurulular iin siyasi karar organlar zerinde olduka etkili olma yolunu amaktadr. Adeta nc bir alan domaktadr. Demokratik siyaset aralar da diyebileceim bu alan yeni geliim salamaktadr. Daha nceki alarda yasakl klnmalarndan tr gizli almak zorunda kalan bu aralar, ada demokrasilerde vazgeilmez aralar konumuna gelmektedir. Siyasal partiler bata olmak zere ekonomik, kltrel, sanatsal, sosyal, sportif, bilimsel, evresel ve teknik alanlarda daha ok mesleki zellii olan bu kurumlamalara bir btn olarak sivil toplum kurulular denilmektedir. Klasik devletle toplum arasnda, ada demokrasinin geliim tarihinde en nemli toplumsal gelime aralar olarak sivil toplum kurulular, demokratik yaamn vazgeilmez aralardr. nc alan denilmesi nemlidir. Tarihte nc alan ilk defa bu biimiyle ortaya kmaktadr. aa demokratik uygarlk niteliini vermesi de bu neminden ve yeniliinden trdr. g- ada demokrasinin geliiminde insan haklar ve kadn z grl, nemi en ok artan konularn banda gelmektedir . nsan haklarn ve kadn zgrln kapitalist toplumun bir kurumu saymak eksik bir deerlendirme olur. Tersine bunlar kapitalist uygarl406

n almas srecinde, onun geleneksel ynetim ve yaam gerekliinin yetmezliinin aa kmasyla gelime salamlardr. nsan haklar ve kadn zgrl, toplumun genel demokratiklemesinin iki temel parasdr. Klasik uygarlk erevesi aldka geliim ans artmakta ve yeni uygarlk gelimesine giden yolda sreci en ok belirleyecek iki temel olgu olmaktadr. Kapitalist toplum koullarnn bir rn deil, onu geride brakan toplumsal gelimenin rnleridir. Bu ynyle ada demokratik llere yant verici niteliklerdir. ada demokrasinin geliimi, kendisini en ok insan haklar ve kadn zgrlnde gstermektedir. Yeni uygarlksal kn belirlenmesinde her iki konu baat rol oynayacaa benzemektedir. Tarih boyunca adeta snfl toplum defterinden silinen insan haklar ve kadn zgrl, yenilenmenin en temel alanlar olarak byk gelime salamaya adaydr. Yeni uygarln yasal erevesini temelde insan haklar belirlerken, toplumsal zeminini de esas olarak kadn zgrl tekil edecektir. ada demokrasinin evrimini ve derinliini bu iki alanda salanan gelimeler tayin edecektir. h- ada demokratik uygarln felsefi temelleri konusunda ak olmak, inandrc ve bilinli katlm asndan nem tar. Demokrasi, ilkesiz ve her kesimin karlarna gre yorumlayabilecei bir sistem deildir. Bilime dayal bir felsefeye ve bundan kaynaklanan ilkeli, programl ve eylem anlay olan sistematik bir dnya grne sahiptir. Diyalektik materyalizmin ztlarn varl, birlii ve dnmne dayal kural, ada demokrasinin en gl dayanadr. ada demokrasinin temel ztl, eski snfl topluma dayal uygarlk gerekleriyle yeni uygarlksal gelimenin ortaya kard gereklerin oluturduu ztlktr. Yani eski uygarl tez, yeni uygarlksal olgular antitez olarak deerlendirirsek, ortaya kacak olan sentez srecin son aamas olacaktr. ada demokrasi henz gelimesinin balangcndadr. Eski uygarlk olgular daha etkin ve fazladr. Ama bu olgularn bunalml, ypranm ve gsz konumlarna karlk; yeni uygarlksal gelimeyi zorlayan olgular az, fakat gelecei temsil ettikleri iin gen, diri ve gldrler. Teknik koullarn ve demokratik kriterlerin varl sayesinde, bu karlkl g konumlarnn fazla zora bavurmadan, daha ok doum sancsna benzeyen zorluklarla, st dzeyde yeni diyebileceimiz bir sentezle sonulanmas salanmaktadr. Felsefenin bu temel ilkesi, aslnda ada demokrasinin olgu, iliki ve dnm kavramlarna verdii anlama denk dmektedir. Ta407

rihsel diyalektik materyalizm, ada demokrasiyle, ak ve uygulanabilir bir toplum, siyaset ve devlet sistemine ulamaktadr. Kaba materyalist ve idealist dnya grlerinden kaynaklanan, kaba zora dayal, durgun, evrimsiz ve deiime kapal sistemler toplum, siyaset ve devleti zmszle itmekle byk tahribatlara uratmakta ve sonuta zlerek yine de tarihin diyalektik kuralna uymaktan kanamamaktadr. Sonu olarak demokratik uygarlk a; snfl uygarlk alarnn bilimsel-teknik evrime bal olarak almasnn tam salanamad, yenisinin ise tam belirginlemedii uzun sreli bir tarihsel dnemin kavramlatrlmasn ifade etmektedir. Yeni ile eski i ie, ama barl tarzda dnm ngrmektedir. Mevcut teknik dzeyin, zora bavurmakszn, her trl dnme maddi zemin oluturacak kadar elverili koullar salad grne dayanmaktadr. Klasik devletle kapal toplumun aldn, nc alan olarak sivil toplumun etkinlik kazandn ileri srmektedir. Birinci ve ikinci alan olan devlet ve toplum arasnda nc alan olan sivil toplumun sivrilmesi, federatif ynetim ve yaam tarzn ne karmaktadr. deolojik, ekonomik, sosyal, etnik, cinsi, rki ve siyasi farkllklar toplumun zenginlii olarak dnlmekte, her grubun ifade zgrlne sahip olarak istedii bilin ve rgtllkle sosyal, ekonomik, kltrel ve siyasal yaama aktif olarak katlmna dayanmaktadr. Bu tarz ynetim ve yaamn en doru ifadesi, toplumun ve devletin federatif temelde gerekli her tr kurumlamaya kavumas olmaktadr. Monolitik, otoriter ve totaliter ynetim ve yaam tarz ne kadar ada demokratik deerlere ters dyorsa, sivil toplum kurulularna dayal federatif ynetim ve yaam tarz da ada demokrasiye o kadar uygun dmektedir. Buna dayanarak amzn genel bir kavramlatrlmasn yapmak istediimizde, Dnya Demokratik Federasyon a dememiz uygun dmektedir. 5- Snfl topluma dayal uygarlk tarihinin ald en son biim kapitalist uygarlk adr. Bu an k dneminde ortaya kan en nemli olgu, gerekleen byk bilimsel-teknik devrimlerin toplumlarn dnmnde zorun roln meru savunma koullar dnda geersiz klmasdr. Kald ki, tarihte egemen ve smrc politikalarn hizmetinde zor byk oranda tahribat ve ykm dnda bir anlama sahip olmamtr. Mlkiyetin hrszlk karakterinin verdii korkuyla ynetici kesimi en byk gvence olarak zoru grm, onu
408

kutsam ve abartl kahramanlk ykleriyle srekli yceltme gerei duymutur. Hatta ilk mitolojilerde zor nedir bilmeyen tanrlar, snfl toplumun geliimiyle, zellikle feodal ada en ok cezalandran ve kahreden sfatlar yklenmilerdir. Zorun rol toplumsal dnmlerde sanldndan daha azdr. Toplumsal srelerin niteliksel srama dnemlerinde, tutucu engelleri amak asndan, zor bir dnm rol oynamaktadr. Bu tr zor eylemleri ksa sreli ve niteliksel bir srama gerekletirirken, sonra almak durumundadr. Halbuki tarih boyunca uygulanan ve sreklilik kazanan zorun byk ksm fetih, igal, talan ve benzeri eylemlerle hakszlk iermekte, tahribat ve ykma yol amaktadr. Bunu rtbas etmek iin, bu tr eylemlerin tanrnn emri gerei olduu sylenmekte, lnrse ehit, kalnrsa gazi gibi sfatlarla kutsanmakta, bu da yetmedi mi ganimetten byk paylar verilerek mkafatlandrlmakta, aslnda bylece lanetli bir tarih yazlmaktadr. Bu anlamyla yazlanlarn tarihi en lanetli tarih olarak deerlendirilirken, mazlumlar da insanln gerek vicdan ve emek kahramanlar olarak yceltmek, doru bir tarih yazmak anlamna gelmektedir. lerici sistemlerin savunulmas ve yaylmas da gerek zne sadk olma koullaryla ayn ycelie sahiptir. Uygarlk tarihinin zor zmlemeleri doru yaplmaktan uzaktr. Tarihe damgasn vuran, egemen ve smrc snfn yceltilmesini ve ynetici konuma gelmesini ifade eden mitolojik, dini ve felsefi grlerin ar etkisidir. Tarih bu grlerin etkisiyle ok haksz, roln gerek sahiplerini tersyz gsteren, gerekten tarih olabilecek olgular gz ard eden en tehlikeli kurgusal edebi metinler olmaktan teye bir anlam ifade edemez durumdadr. ncelikle bu tr tarihin tarihini doru yazmak gerekir. Ancak bu grev baaryla yerine getirilirse, daha zmleyici bir tarih yazma ans doar. Belki de tarihte en byk hakszlk, tarihin bu tr yazmna dayal olarak yaplmtr. Daha da olumsuz olan, bu tarihi esas alan, bundan etkilenen ve adna tarihi kiilikler ve kurumlar denen olgularn yaptklar eylemlerin zincirleme haksz akdr. Yanl yazlan tarih hep yanl yaptrr. Doru pratiin bir koulu da bu nedenle ve ncelikle doru bir tarih anlaydr. Doru bir tarih anlay ise, uygarln doru zmlenmesinin balang admdr. Bu savunmayla yapmaya altmz da, en amansz bir srete doru bir tarih ve uygarlk zmne taslak dzeyinde de olsa bir
409

katkda bulunmaktr. Ortada byk hakszlk, komplo olduunda ilk yaplmas gereken i, hakszlklarn tarihsel ve uygarlksal temelini akla kavuturmak ve tarih yaptklarn sananlarn alak komplocular olarak irkin maskelerini drmektir. Batnn ve Dounun tm nemli merkezlerinden komplovari yaklam sahiplerini, arkalarndaki dnya grlerini ve sefil yaamlarn ortaya koymak, insanln byk savunmas anlamna gelmektedir. En son olarak kapitalist uygarlk ann yaad sre birok deerlendirmeye konu olmutur. Muhafazakar tarih bak asna sahip olanlar, yaanlan dnemi tarihin sonu olarak deerlendirirken, devrimci yaklamla bakanlar sosyalizm a olarak deerlendirmek istemilerdir. Bu yaklamlarn arkasndaki felsefe, birincisi iin durgun bir idealizm olurken, ikincisi iin kaba materyalizm olmaktadr. Bunlar yaanlan an tm karmakln grmekten ve zmlemekten uzaktr. Postmodern uygarlk yaklamlar da, fazlasyla pragmatik ve gnbirlik yaama gmlm sistemsiz grlerdir. Sreci derinliine belirleyenin bilimsel-teknik devrimler olduu doru bir yaklamdr. Tm toplumsal sistemlerin dnmn belirleyen gelimelerin maddi temeli, varlan teknik dzeydir. Fakat bu kendi bana tekniin dntrecei anlamna gelmez. Burada devreye girmesi gereken, ideolojik kimlik srecidir. Eski dzenin almas ve yeninin u gstermesi, ideolojik dou olmadan asla gerekleemez. Bunu una benzetebiliriz: Tarla olmadan tohum yeermez. Alan yeni tarlay teknie benzetirsek, tohum da ideolojik kimlii artrmaktadr. Kapitalist an ideolojik kimlii M.S 15. ve 16. yzyllardaki Rnesansla ekillenmitir. Yeterince ilendii iin tekrarlamayacaz. 17-18 ve 19. yzyllarda en byk gelimesini, kurumlamasn ve yaylmasn salam ve tamamlanmtr. Bu konular da ana hatlaryla gsterildi. 20. yzyl ise, bunalm ve bunalmdan k iin yeniden paylam savalar ile karakterize edilmektedir. ki dnya sava ve ok sayda blgesel savalarla sistemin aynen, klasik yntemlerle kendini srdremeyecei kantlanmtr. Eski tarz emek smrs, klasik ve yeni smrgecilik uygulamalar kendilerini almaktan kurtaramamlardr. Ama bu durumlar yeni bir uygarln, hele bir dnemler yaygnca iddia edildii gibi sosyalist an balad ve kurulduu anlamna gelmemekte, daha ok retimin, paylamn ve ynetimlerin dnm geirmesi anlamn tamaktadr.
410

Bu gereklik daha ok 20. yzyln sonlarnda netlik kazanp, ada demokratik uygarlk olarak tanmlanmaktadr. ada demokratik srete kapitalist sistem ortadan kalkm olmamakta, ama daha nceki snrsz egemenlik an geride brakm olmaktadr. Egemenlii, smrs ve yaam tarz ileri dzeyde bir snrlandrmaya tabi tutulmaktadr. ada demokratik kriterlerin kendileri kapitalizmin dizginlenmesi, zapturapt altna alnmasdr; istedii gibi smrme ve ynetme gcn emekilerle ve halklarla paylamaya zorlanmasdr. phesiz bunda emekilerin ve halklarn mcadelesi belirleyici rol oynamakla birlikte, bu ancak teknik gelimenin ok ileri boyutlara varmasyla mmkn olabilmitir. Tarih boyunca emekiler ve halklar ok byk mcadele verdiler. Ama iktidarlarn ve smrnn en ar dzeyde uygulanmasn nleyemediler. Bunda en nemli etken yenilgileri deildir. Daha ok teknik dzeyin kendi lehlerine bir paylama ve katlma imkan vermemesidir. Ancak 20. yzyln ikinci yarsndaki byk bilimsel-teknik devrimler, art-deer ve siyasi iktidar zerinde bir yeniden paylama ve katlma imkan tanyacak bir dzeye gelince, smr ve iktidarn snrlandrmasnn objektif koullar gl bir biimde domu bulunmaktadr. ada demokrasi, bu objektif koullardan sonradr ki byk atlm gstermektedir. Hem ideolojik kimlik olarak hem siyaset kurumlamas olarak kendisini sistematize etmesi bu objektif koullarla yakndan balantldr. O halde ada demokrasi, baka bir adan, kapitalist uygarlk sisteminin tm smr ve ynetme mekanizma ve kurumlarnn emekiler ve halk gruplar tarafndan yeniden paylama ve katlma elverecek tarzda dzenlenmesi ve ynetilmesi anlamna gelmektedir. Bu sistemde ne eskiden olduu gibi kapitalizmin tek tarafl smrs ve iktidar belirlemesi ne de emekilerin ve halklarn kapitalist sistemi tmyle ve zorla devirip kendi sistemlerini devrimci tarzda kurmalar sz konusudur. Tersine iki taraf da kendi kat ve tek tarafl topya ve karlarn snrlandrmay kabul etmektedir. Bar iinde demokratik hukuk devletinin kurallarna gre bir yaam tarz esas alnmaktadr. Tekniin yol at verim, art-deer ve dier tm alanlardaki deer retimleri, demokratik siyaset mekanizmalar kullanlarak yeniden paylama tabi tutulmaktadr. Bunun iin her kesime siyasi iktidara katlm hakk tannmaktadr. Kimi zaman zorlama ve sertlemeler olsa da, bu sistem zerinde uzlamak, kavga iinde yi411

tip tkenmeye tercih edilmektedir. Daha dorusu, bu da yine tekniin belirledii, insanl toptan yok edebilecek kadar gelimi silah teknolojilerine dayal saldr ve fetih savalarnn herkese kaybettirmesinin kanlmazlndan ileri gelmektedir. Bylesi bir objektif temel kazanan sre iinde, kapitalizmin klasik biimini dayatamayaca aktr. Hem teknik hem de emekilerin ve halklarn mcadeleyle kazanlm zgrlk dzeyleri buna izin vermeyecek bilin ve rgtllk dzeyine ulamtr. Keyfi bir tercihin deil, koullarn belirledii yeni bir dnem sz konusudur. Bu gereklie, kapitalizmin demokratik dnme raz olmas da denilebilir. Kapitalizm kanl maceralarla kazanp yok olmaktansa, evrimci bir sre iinde kazanma ve gerektii kadar paylaabilmeyi sistemin gerei saymaktadr. Bunlarla ne klasik kapitalizmin eski gnlerine dnmesi sz konusudur ne de devrimlerle yok olmas geerlidir. Sre ierisinde yava yava ve yeni uygarlk ekillenmeleri gelitike erimesi olanakl grlmekte, tipik bir dnmn varlna inanlmaktadr. Bunun da temeli yine bilimsel ve teknik gelimelerde grlmektedir. ada demokrasinin 20. yzyln sonlarnda bu kadar etkili olmasnn temelinde de, yine bu srece en gereki cevab vermesi vardr. Biliim ve iletiim teknolojisinin topluma kazandrd muazzam bilinlenme olana, sivil toplumun nc byk alan olarak kazand g ve siyasetle devletin demokratik kanallara ak olma zorunluluklar, tek bana bir snfsal egemenlie imkan vermeyecek karmaklkta ve gtedir. Demokratikleen toplum ak veya kara ikilemini kaldramayacak kadar ok renkliliktedir. ok sayda teknik mesleki kurulu olmadan, sadece siyasi ynetimle toplum ileri bir gn bile ynetilemeyecek durumdadr. Daha da temel olan, zgrleen bireyi klasik otoriter ve totaliter anlayla ynetmenin teknik nedenlerle imkansz hale gelmesidir. Sonu olarak, kapitalist uygarlk ada demokratik ller iinde kendini yeniden tanmlamakta, ideolojik kimlik kazanmaya almakta ve tm ekonomik, sosyal ve siyasal kurumlamalarda ilgili toplumsal kesimlerle uzlamaya dayal bir ynetim ve yaam tarzn kabul etmektedir. Bu durum snrsz smr ve egemenlik alarnn geride kaldn kantlarken, yeni uygarlksal gelimelerin de tarihin gndemine girdiini gstermektedir. phesiz yeni uygarlk olgular ve ilikilerinin belirlenmesinde, bilimsel-teknik geliim objektif koullarn temelini tekil etmektedir. Bu zemine dayal yaratc ideolo412

jik kimlik oluumlar, an temel bunalmlarnn karakterini atrabilecek kurumsal olgular serpilip boy verecektir. 6- Kapitalist sisteme kar oluan sosyalist ideoloji ve yol at sosyalist sistem, farkl bir uygarlk haline gelmeyi baaramamtr. ster ideolojik kimliinden kaynaklansn, ister bir erken doum veya yapt yanllklar sonucu olsun, emekilerin ve halklarn zgrlk ve eitlik istemlerini farkl bir uygarlksal gelimeye dntrememitir. Bu ynl iddialarna ramen, sonuta bir devlet kapitalizminden teye varamamtr. Tarihte buna benzer birok ideolojik akm ve sosyal hareket yaanmtr. Dini temellerde olsa ve kabile dzenlerine dayansa da, Hz. brahim ve Musann klar ilk halleriyle kabile sosyalizmini tekil ederler. lkan Ortadousunda zellikle Asur egemenliinin altst ettii, yer deitirttii ve dehete boduu topluluklar, ancak mistik tarikatlar eklinde kolektif yaam dzeniyle varlklarn srdrebilmilerdir. Kald ki, ilk Smer ve Msr rahip dzenleri ilk devlet sosyalizminin kutsal rnekleridir; Sovyet dzenlerine benzer devlet ekonomisiyle uygarlk yolunu amlardr. Daha nceki neolitik toplumda ana-kadn etrafnda tam bir komnal toplum dzeni oluturulmutur. lkel sosyalizm de diyebileceimiz bu toplumsal dzen devleti tanmad gibi, binlerce yl yaanmtr. nsanlk esas mayalanmasn bu dzenden salam olup, eitlik ve zgrlk hayallerini srekli besleyen bir cennet kavramyla hep anmak istemitir. sa ve sonrasnda yaanan yz yllk Hristiyanlk hareketi, sre ve kapsamyla dinsel sosyalizmin en parlak bir rneini sunmaktadr. Bu dnemin reticileri, ideoloji ve pratii kiiliklerinde ylesine temsil etmilerdir ki, o dneme kadar tarihte elerine ender rastlanmaktadr. slamiyetin k, komnal tarzn dier sekin bir rneidir. yeleri arasndaki eitlik ve sayg kutsal bir aile biimindedir. mmet, saf haliyle bir nevi feodal dnem sosyalizmidir. Hem Hristiyanlk hem Mslmanlk devletletikten ve kiilerle hanedanlarn rol arttktan sonra mmet sosyalizminden uzaklamlardr. Gelien zel mlkiyet balangtaki sosyalist karakteri yozlatrm, basit ve ii bo bir ideolojik kabuk haline getirmitir. Bu zelletirmeye tepki olarak birok mezhep ve tarikat ideolojik saflklarn ve kolektif yaam dzenlerini uzun sre srdrmlerdir. Ortaan birok dinsel grnml hareketlerinde yaanan, aslnda ezilenlerin egemen ve
413

smrc dzene kar kolektif dzenini temsil etmektedir. Teknik temellerinin zayfl, bu hareketleri alternatif bir eitlik ve zgrlk dzeni haline getirememektedir. Bazlarnn yzlerce yl yaamalarna, hatta devlet dzeyinde siyasi bir otorite haline gelmelerine ramen, alternatif bir uygarlk modeli haline gelememeleri, bilimselteknik temelin zayflklaryla balantldr. Ayrca ideolojik kimlikleri znde snfl toplum dzenini iermektedir. Dolaysyla ancak hayallerinde eitlik ve zgrlk istemlerini canlandrmlardr. Bu temelde tanrsal ve beeri aklara ynelmiler, cennet hayalleri beslemiler, kardelik zlemlerini diri tutmular, gl bir ahlaki ve edebi gelenee dntrmlerdir. Bu eilimlere filozof okullarn da eklemek gerekir. Felsefi temellerdeki okullar gl sosyalist yaklamlar temsil etmekten geri durmamtr. Yzyllarca sren felsefe partilerini oluturmular, biroklar azgn saldrlara kar kahramanca direnmilerdir. nancn ve bilincin korunmas uruna, bu savalar tarihin eitlik ve zgrlk ierikli sosyal hareketleri olarak tanmlamak gerekidir ve yerindedir. Kapitalizmin douunda bile Utopia ve Gne lkesi ideal bir sosyalizmin hayalini canlandrmaktadr. Kapitalizmi douran zgrlk hayalleri uruna, saysz insan ve topluluk dinsel dogmatizme kar kahramanca savamtr. Onlar savarken, herkesi bireysel tutkularna hizmet ettirmek iin deil, eitlik, zgrlk ve kardelik uruna hareket ettiklerinden asla kuku duymuyorlard. Fransz Burjuva Devriminin bile temel slogan Eitlik, zgrlk ve kardeliktir. Bilimsel sosyalizmin kurucular olarak Karl Marks ve Friedrich Engels bile ideolojik kimliklerini Alman felsefesi, Fransz sosyalizmi ve ngiliz ii snf hareketlerini esas alarak kurduklarn ekinmeden syleyeceklerdir. Bu ksa anlatm bile, neolitik an ilkel komnal dzeninden bilimsel sosyalizm aamasna kadar, emekilerin ve ezilen halklarn eitlik ve zgrlk ierikli bir ideolojiyle kardelie dayal bir komnal yaam uruna her zaman mcadele ettiklerini, byk aclar ektiklerini ve kahramanca direndiklerini gstermektedir. Eer bunlar hak ettikleri dzenlerini kuramamlarsa, bunun nedeni ne az inan ne az mcadeledir; henz bu kutsal amalarn gerekletirecek teknik koullara sahip olamadklardr; teknik geriliin onlar snfl toplum uygarlna mahkum klmasndan trdr.
414

Komnist Manifesto rehberliinde yrtlen ii snf hareketi, bu tarihsel zincirin son eitlik ve zgrlk hareketidir. Manifestonun yazarlar kendilerinden nceki hareketlerin topik karakterlerinin farkndadr. Bu nedenle bilimsel olmaya byk zen gsterirler. Fakat bu bilimsellik kendi alaryla snrldr. Kapitalizm en olgun an yaamakta, daha yeni yeni bunalmlarla yzlemektedir. Kendine gveni sonsuzdur. Tarihi kendisiyle balatmakta ve sonsuz klmaktadr. Ne kadar bilimsellik ierse de, bu sosyalizm henz ayan yere salam basmamtr. i snf hareketi ocukluk aamasndadr. Smrgecilerin kurtulu hareketlerinden ses yoktur. Buna ramen 19. yzyln ortalarndan itibaren Birinci ve kinci Enternasyonalin kuruluuyla, ideolojik ve pratik olarak snf tavrlarn cesurca ilan etmekten geri durmamlardr. Sayg duyulacak yanlar bilimsel durular, emein hakkn her koulda aramalar ve savunmalardr. in peygamberce yan buradadr. Strateji uygun mu deil mi tartmalar bylesi dnemlerin dili olamaz. sa, kendi Rabbine inancndan baka hibir silah olmakszn, o korkun Romann dnya dzenine kar karken, strateji ve taktik dnecek durumda deildir. Ama tarihi ann en gl, insanla ve sonsuz zgrlk ana aama yaptracak adm atmaktan en ufak bir tereddde dmeyecektir. Bu tarzda atlan admlara kutsallk bahedilmektedir. Sosyalizmin kurucu kahramanlarnn ve ilk sosyal tabanlarnn hareketleri de, bu anlamda kutsallk arz etmektedir. Siyasal baar veya ac kayplar, iin z yannda ikinci dzeyde sorunlar olmaktadr. Paris Komn nn baarszl veya kinci Enternasyonalin k, bilimsel sosyalizmi kendi amacna daha da sarlmaktan alkoyamayacak, leninist aamayla byk bir siyasi gce ve devlet gcne ulalacaktr. Klasik tanmla, dnyann te birinin, proletarya ve ezilen halklarn sosyalist uygarlk ana getii ilan edilecektir. Kapitalizmle her alanda baaryla rekabet edildii ileri srlecektir. Gerekten tarihte ilk defa olarak, ezilenlerin eitlik ve zgrlk cumhuriyetleri kendi ayaklar zerinde uzun sre yaama gcn gsterecektir. Ama daha mrlerinin ilk yzyln doldurmadan, 20. yzyln sonuna varmadan, bu cumhuriyetler zlecekler ve tarihi nemini yitireceklerdir. Burjuvazinin propaganda amal bilim adamlar, bu gelimeyi sosyalizmin iflas olarak ilan edecekler, marksistler de eitli biimlerde ihanet olarak yarglayacaklardr; sosyalizme mmince bal olanlar tarafndan ise kutsal hayallerinin ykl ola415

rak deerlendirilecektir. Daha da soukkanl olanlar ve gerekten bilimsel yaklamaya alanlar iin, burada ne byk bir hayal krkl ne de ihanet gibi sbjektif yarglamalarla kolay zme gidilmesi sz konusu olacaktr. Olan bir ey, olmas gerektii iin olmutur. Arzulanan ve hayal edilen, znde ona layk olmad ve onu temsil etmedii iin zlmtr. Buna sevinmek veya zlmek yerine, gerein bunun neresinde olduu sorgulamasyla onu aramak her zaman bilimin yolu olmutur ve baarya da bu yoldan gidilmitir. Sovyet deneyimi derinliine zmlemelere tabi tutulmam, daha da nemlisi zlnn tm sonular henz kendini gstermemitir. Birok husus karanlkta veya yeni dnemi bekler grnmndedir. Buna ramen, ortadaki olgulara bakldnda bunun baarsz felsefe ve uygulamalar belli olmaktadr. Uygulanann sosyalizm mi milliyetilik mi, zgrlk m totalitarizm mi, eitlik mi devlet kapitalizmi mi biiminde sorgulanmas yeni gelimektedir. Bu sorular gerekten bilimsel sosyalizm bilincini ve inancn tayan saysz kahramann ve milyonlarca emeki insann kutsalca yrttkleri mcadelelerinin tarihi nemini asla basitletirmiyor; bu mcadeleler boa gitti demiyor. Tersine, bu deerlere sahip kmann biricik doru yolu olarak, bu pratiin gerekten bilimsel szgeten geirilerek doru zmlenmesinin vazgeilmez nemini ortaya koyuyor. Bu grev baaryla yerine getirilmeden, kutsal zgrlk ve eitlik amalarna daha da baarl yrylerin gerekletirilemeyeceine inanyor. Tarihte daha vahim yanlglarla, uruna savalan amalarn tam tersi sonularla da oka karlalmtr. Daha da karlalacaktr. Ama insanln yaam varolduka, bu yce eitlik ve zgrlk ideallerinin bilimsel ifadelerini daha doruya yakn yapmasn bilecek ve alan doru yolda kararl admlarla yryp baarmasn salayacaktr. an nemli bir gerei olan reel sosyalizmin tarih iindeki yerini daha ayrntl tanmlama aydnlatc olacaktr. a- deolojik kimlik olarak bilimsel sosyalizm, tarihsel, sosyal ve teknik seviye anlamnda ciddi yetersizlikler iermektedir Kurucular . uygarln genel bir zmlemesini yapacak bilgi birikimine sahip deildi. Gereken bilgiler iin aratrmalar snrlyd. Smerlere ilikin tek bir bilgi krnts henz gn yzne kmamt. Antik a bile doru deerlendirilmekten uzakt. Neolitik topluma ilikin de ne ciddi bir arkeolojik alma ne de teorik deerlendirme mevcuttu. Morgan n Eski Toplum u nemsenmekle birlikte ok yetersizdi.
416

Deerlendirilen kapitalist toplum olgunluk andayd. Daha ok retim yaps zmlenmekteydi. Devlet ve ideolojik kimlik zmlemeleri ok snrlyd ve nemli yanllklar iermekteydi. Bu iki nemli olguya kaba materyalist felsefeyle yaklamaktan kurtulunamam, ekonominin basit yansmalar olarak deerlendirilmiti. Reel sosyalizmin inas ve zmlenmesinde bu felsefi yaklamn etkisi belirleyicidir. Uygarlk tarihi bir btn olarak zmlenmeden, onun kk bir zaman dilimine sdrlm paras olarak kapitalist uygarln snrl bir dneminin ekonomik arlkl zmlenmesi, ancak alfabeyi zmek kadar bir deer ifade edecektir. Bununla tm toplumun aydnlatlamayaca, hele hele bunun devrimci dnm iin gerekli program ve eylem hatt iin yeterli olamayaca aktr. Daha sonra ortaya kan gelimeler, bu ynl yetersizliklerin yol at yanllarn baarszlktaki payn gstermitir. Salt ii snfna dayal programlar daha balangta kendini tecrit etmeye gtrr. Ayrca toplum ve snf gereklii arasndaki iliki derinliine zmlenmekten uzaktr. Burjuva snf bile toplumsal gerekliin kk bir dal konumundadr. Sanki soyut iki snf olarak iiler ve burjuvalar dnyann tek gerekliiymi gibi bir anlay hakim olmutur. Halbuki toplum olgusu yz binlerce yllk tarihsel bir gelime olarak ekillenmektedir. Snflama olgusu bunun snrl ve ksmi bir dnemini ve parasn tekil etmektedir. Bunlar bir nevi vcudun yenilenmi ve g kazanm iki eski organ durumundadr. Bu iki organ ne tmyle deitirmek ne de yok etmek, toplumun bir btn olarak varln ve dnmn kendi bana salamaktan uzaktr. ster dar burjuva snf yaklaml, ister dar ii snf yaklaml olsun, devrim ve kar-devrimlerle ina srelerinin faizm ve reel sosyalizm olarak zlmekten kurtulamamalar; dtan kaynakl zor nedeniyle deil, temel toplumsal gerekliklere ters dmelerinden trdr. Toplumsalln tarihsel gc bu tip mhendislik uygulamalarn anlamsz bulmu ve kendi zgcyle zmtr. Toplumsal gerekliin ok derinliine ve olduka kapsaml olmas gereken zmlemesine dayanmayan tm mhendislik almalar, ksa mrl binalar olmaktan teye bir deer ifade edemeyeceklerdir. Kapitalizmin faist restorasyonuyla sosyalizmin reel sosyalist toplum inaatlnn beklenmedik biimlerde zlmeleri, bu deerlendirmeyi dorulayan arpc rneklerdir. Kald ki, tarihte de bu tip
417

inaatlara benzeyen ou tarikat nitelikli kurulular, marjinal yaplar olmaktan kurtulamamlardr. En uzun sreli yaayan toplumsal dnmler, her zaman toplumun teknik seviyesine ve onunla koullanm ideolojik ve politik kurumlamasna sahip olanlar olmutur. ster egemen ve smrc snf karakterli olsun, ister ezilen ve smrlen snflar asndan olsun, bu kural tm toplumsal gler asndan geerlidir. 19. yzyln teknik dzeyi, bilimsel sosyalizmin programn gerekletirmeye yetecek gelikinlie ulam olmaktan uzaktr. Bu teknik seviyenin snfsz toplum iin gerekli maddi zemini sunmaktan uzak oluu, kurulan sosyalist inalarn zlmesiyle de kantlanmtr. Sosyalizmin bu teknik seviyeye 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren gl bir biimde ulamaya balad sylenebilir. Bunda gerekleen bilimsel-teknik devrimin rol belirleyicidir. Hibir ideolojik kimlik, verili teknik seviyenin stnde bir gelimeyi kendi bana salama gcnde deildir. Ne kadar byk tanrsal veya bilimsel iddialar tasa da, bu kural geerlidir. b- Genelde zor, zelde devrimci zor olgusuna yaklamda da sos yalizmin ciddi darlklara sahip olduu gzlemlenmektedir. Zorun abartl deerlendirilmesi, yeni toplumun douundaki ebe rolnden anlalmaktadr. Sosyalist devrimlerde ve reel sosyalizmde uygulanan iddet, bir ebenin yardmc rolnn ok tesindedir. Daha ok Sargon, Hammurabi, skender, Sezar ve Napolyon izgisinin bir devam gibi grnmektedir. Hele ekilen duvarlar ve dikenli tellerle sistemi koruma, tepeden trnaa kadar zor klfnda yaamay artrmaktadr. Bu koullarda bir anne adaynn ocuk dourmas bir yana, olsa olsa ilave zorluklardan ve nefessizlikten tr lmesi sz konusu olabilir. Reel sosyalizm uygulamalarnda bu gereklik fazlasyla yaanmtr. nsanln bu kadar karna olduuna inanan bir sistem evresinde duvar rmez, dikenli tel ekmez. Ancak kendine gvenmeyen sistemler bu tr zor ieren tedbirleri alabilirler. Tersine, eer ideolojik kimlie gveniliyorsa, hem dnyay iine ekmede hem de kendi insanln dnyann her tarafna gndermede her tr kolayl gstermesi gerekir. Kald ki, silahlanma yarndan geri kalmamak adna yaplanlarn, kendi zln hazrlamaktan teye anlaml bir rolnn olamayaca ortaya kmtr. Yani zor deerlendirmesi ve ona dayal uygulamalar, sistemi zerek yaplan en temel yanllklar olduklarn kantlamlardr. Herkes silahlanma politikalarnn reel sosyalizmin zlnde barol oynadnda hemfikirdir.
418

Devrimci zorun yceltilmesi de fazlasyla abartl ve yanllklarla doludur. Burada da ebe rolnden teye, sezaryanla, hatta daha ok dk dourtma gibi roller oynamaktan geri kalnmamtr. Ar zor uygulamalar, genelde egemen smrc snflarn karakteridir. Bu zor, duyduklar korku ve yaptklar hrszlklarn sonucudur. Bu korkuyu gidermek iin srekli yeni silahlar edinirler, sk sk cinayetler iler ve katliamlar yaparlar. Aslnda birer katliam eylemi olan savalarnn bu karakterini gizlemek iin Allah adna, istikrar ve toplumun selameti gibi sfatlarla yceltme gereini duyarlar. Gerekte ise rgtl hrszlk, talan ve bunun iin her tr cinayet ilenmektedir. Toplumsal dnm ve esenlik iin savunulabilecek zor, ancak evrensel hukukun tanmna dayal meru savunma amal zor olabilir. Burada zorun bir topluluun ilerici dnm iin, dtan veya iten dayatlan yok etme, zorla eritme ve dntrme abalarna kar, kendini savunma ve koruma amacna ynelik olmas sz konusudur. Bu amac aan, baka toplumsal varlklar igal etmeyi, maddi ve manevi deerlerine el koymay, zorla dntrp kendine benzetmeyi salamaya ynelik tm zorlar gerici niteliktedir ve uzak kalnmay gerektirmektedir. Ne Allah ne de kutsal vatan veya ulusal kurtulu adna buna benzer zor eylemleri asla ebelik niteliinde olmazlar ve bir zorbann talanc ve katliamc niteliinden teye bir anlam ifade edemezler. Reel sosyalizm ve izinde yryen birok ulusal kurtulu hareketi zor olaynda arya gitmi, ancak zora dayal bir koruma sistemine mahkum olmaktan kurtulamamtr. Bu yaklam kesinlikle egemen ve smrc kesimlerin karakterini yanstr. Zor kullanma sosyalizm ve ilericilik adna yapld iin, ayrca ilaveten ciddi bir yozlamay da beraberlerinde getirir. Tarih bu zor yaklamnn emekilerin ve ezilen halklarn tarz olamayacan bir kez daha reel sosyalizm rneklerinde kantlamtr. Meru savunma hakk ise, her dzeyde ve her zaman yaamsal deerlere kar hakszca ynelim olduka, iinde bulunulan koullar ne olursa olsun, yaplmas gereken varln koruma ve zgrln salama hakk ve kutsal eylemidir. Meru savunmada zoru kullanma hakk, ancak toplumsal varln maddi ve ideolojik elerine saldr olduunda, zgr gelime srelerinde, zellikle niteliksel dnm anlarnda, yani devrimci dou dnemlerinde gelimeleri zorla nlemek isteyen glerin zoruna karlk doar; zor kullanm bu erevede meru ve zorunlu olur. Bunu
419

aacak her zor kullanm haksz kazanmlara, bo kayplara ve ciddi yozlamalara yol aar. Reel sosyalizme bal birok gelimede bu anlamda zor kullanmnn abartl uygulamalar olduu kadar, varln koruma ve zgr gelimesini salama savam veren glere gerekli destein gsterilmedii de birok rnekle kantlanmtr. Zor teorisi bilimsel sosyalizmin en ok yanld konularn banda gelmektedir. Bu yanlglar reel sosyalizmin zlnde en belirleyici etkenlerdendir. c- Sosyalist an siyaset ve devlet kurumlar zgnlklerini orta ya koyamamlardr. Sovyetik biimlenme bir yaam tarzndan ok, devletin propaganda aleti olmaktan teye bir rol oynayamamtr. Aslnda devletin stnde bir arla sahip olmas gereken bu ara, totaliter devlete gei arac olmakla en nemli yozlama arac olmutur. Tek partili siyaset yaps, toplumun ok karmak yapsn ancak faist uygulamalarda grlebilecek bir ak ve kara ikilemine dntrme arac olmutur. Bu araca bal birok yan ve kol ayn konuma dmtr. Sonuta toplumun byk demokratik taleplerini devlete tarma aralarndan ziyade, devletin toplumu tmyle kuatma aralarna dnmlerdir. Devletin kendisi bir genel koordinasyon arac olmas gerekirken, ilahi kaynakl devlet anlaynn stnde bir otoriteye kavumu ve totaliter bir ynetim anlayn sk bir tarzda uygulayan bir ara olmutur. Cumhuriyet ve demokratik kavramlarla ilgisini tmyle yitirmekten kurtulamamtr. Halbuki reel sosyalizmin kapitalist sistemden farkn en ok bu alanda gelitirmesi gerekirdi. Tersine, kapitalist lkelerde demokratik ltler ne karken, reel sosyalist lkelerde katlama, otoriter ve totaliter devlete doru bir gidi yaanmtr. Halkn olduunu iddia eden bir parti ve devlet sistemi, bunu ancak kapitalist bir sistemdeki uygulamalar aan oulcu demokratik sisteme katklaryla kantlayabilirdi. Bu ynl gelime yerine tersi uygulamalarn hakim olmas, sistemin zlnn dier nemli bir nedenidir. Proletarya diktatrl ve halkn devleti ad altnda yaplan teorik almalar bilimsel olmaktan uzak kalm, daha ok propaganda amal olmaktan teye gidememitir. Bu ynyle Marks ve Engelsin bile ok gerisinde kalnmtr. Devlet dar bir brokratik kapitalist gcn kendini savunma, vurgun yapma ve yaatma aracna dnmekten kurtulamamtr. Siyaset ve devlet kurumlamasnda kapitalist sisteme stnlk salamak bir yana, onun ok gerisinde kalmaktan, bir Smer
420

ve Msr rahip-kral tarzna benzemekten kendilerini alkoyamamlardr. Bu anlayn 20. yzyl toplumuyla ban korumas ve zlmemesi mmkn deildir. Tarihsel reel sosyalizm, siyaset ve devlet teorisinin uygulamasnda en geri klelik biimlerine benzemeyi nasl baardn henz zememitir. Bu pratik ancak siyaset ve devletin merkezi rol oynad uygarlk zmlenmelerinin derinliine, tm tarihsel ve toplumsal sreci kapsayacak biimde bilimsel olarak ve baaryla yerine getirilmesi halinde alabilecektir. Ancak bu amayla birlikte yeni uygarlamann teorik ve uygulama biimleri geliebilecek, yeni ideolojik kimlik ve siyasal kurumlamalar anlam kazanabilecektir. d- Reel sosyalizmde demokratik toplum ve sivil kurumlamalar gerekletirilememitir. Bu dnemde kapitalist sistem faist uygulamalardan ancak demokratik ve sivil kurumlar araclyla kurtulmaya alrken, reel sosyalist lkelerde tersine bir gelimeye arlk verilmitir. Varolan doal demokrasi krntlar bile ortadan kaldrlm, sivil kurumlar tmyle devletin ajan kurumlarna dntrlmtr. Halbuki sosyalizmin gc, toplumun en geni ve derinlikli demokratik bilin, rgtlenme ve yaam tarzna kavumasyla ortaya kacaktr. Glenmesi gereken devlet deil, toplum olacaktr. Bunun da yolu ve ad, demokratik toplum ve sivilizasyondur. Her iki olgunun tahrip edilmesi, ancak tepedeki Smer rahip devlet anlayyla mukayese edilebilir. Devlet kapitalizmi en geri lke koullarnn bir sonucu olup, uygulayaca siyasi sistem de en geri kapitalist devlet yaps olacaktr. Bu biim ise, otoriter ve totaliter anlayn bir uygulamasndan bakasna olanak vermez. Bu uygulamann sonucu ise, demokratik toplumun gelimesine frsat tanmamadr; sivil toplum kurulularn devletin propaganda arklar haline getirmektir. Reel sosyalizmin sosyalizm olmadn kantlayan dier bir nemli olgu budur. Sosyalizmin, z gerei demokratik toplumu en ok gelitiren sistem olmas gerekirdi. Sosyalizmin kendisi ancak demokratiklemenin sonucu olarak gerekleebilecek teorik bir ngrdr. Demokrasinin gelimedii toplumlarda, sosyalist ina dnlemez. Demokrasinin etkin aralar olarak sivil toplum kurulular devlete bal olamazlar; tersine, devleti srekli denetleyen uzmanlk gruplar gibi rol oynarlar. Bu rol oynanmadan, karmaklaan toplum-devlet ilikilerini denetlemek mmkn olamaz. Reel sosyalizmin zlmesin421

de, ona sahip kmas gereken toplum, tersine bir an nce ondan kurtulmak iin en geni sosyal hareketlilie girimekten ekinmemitir. Bu hareketlilik aslnda en geri, demokrasisiz bir kapitalizmden daha lml, demokrasiye ak kapitalizme geii ifade etmektedir. Burada ihanet ve kitlelerin aldatlmas yoktur. Bilakis halkn yaam pratiinden kard derslerle daha demokratik bir kapitalizm istemini da vurmaktadr. Bunun da tesinde devlet kapitalizminin nasl mafyalap vahiletii btn plaklyla ortaya km, hukuka dayal bir kapitalizme bile yeteneinin olmad kantlanmtr. Bir kez daha bu rnekte dorulanan, gelimi bir demokrasi olmadan sosyalizme gidilemeyeceidir. En gelimi burjuva demokrasilerini amadan da halk demokrasileri geliemez. Halk demokrasileri oulcu yaplaryla, gerek iradeleriyle, devleti denetleme gleriyle, ite ve dta hogr ve bar tavrlaryla kendilerini kantlamadka, burjuva demokrasilerini ama iddiasnda bulunamazlar. Bir rejimin sosyalist karakterini vurgulayabilecek en temel gstergelerden birisi, uygulanan demokrasidir. Bunun dndaki tm gstergeler ikincil neme haizdir. Reel sosyalizm demokrasi snavnda byk bir baarszl ve demokrasi inkarn yaad iin, bizzat halk tarafndan, hem de sonucu nereye giderse gitsin fkesiyle zlmekten kurtulamamtr. e- Reel sosyalizmin ekonomik sistemi, genelin bir paras olarak devlet kapitalizmini bir trl aamamtr. nceleri bir ara aama olarak dnlen bu kapitalizm, giderek tm sistemi epeevre kuatmtr. ada kleci bir emek kullanmna ramen, klasik kapitalist gelimenin gerisinde kalmaktan kurtulamamtr. Bunda bireyi zel kapitalizm kadar bile tatmin edememesi rol oynamaktadr. Emeinin sonularna yabanclaan bireyin verimi giderek dmtr. Sonuta ilka klelii gibi almaktan bkknlk ve ka balamtr. Halbuki sosyalizmde alma bir ihtiya olarak deerlendirilir ve zevkle yerine getirilir. Sosyalizmin emek ve alma ilkesinin uygulamada yaad durum, yaanann bir angarya tarz olduunu ortaya koymutur. yle ki, zlme yaandnda, dnyann her tarafnda en dk cretle ve tortu ilerde almay nimet bilecek kadar ac bir durum ortaya kmtr. Hibir gerekeyle sosyalist bir yurtta bu duruma drlemez. Drldnde, orada yaanann sosyalizmden baka her anlama gelen yozlam bir rejim olduunu kantlar. f- Reel sosyalizm merkezlerinin bir d politika olgusu olarak bak tklar ulusal kurtulu sreleri ve devletleri, asl sistemden daha ka 422

litesiz ve yoz rnekler olmaktan kurtulamamlardr. Klasik smrgecilikten kurtulduklarnda bile, oturtulan rejimler klasik smrge ynetimlerini arattrmayacak cinstendir. Bu tip lkeler hem klasik kapitalizmin, hem reel sosyalizmin ikinci elden versiyonlar olduklar iin, kendi toplumlar ve halklarnn bana katmerli bela kesilmilerdir. Denilebilir ki, bu tip rejimlerin kontrolndeki toplumlar tarihlerinin en lanetli, krelmi gereini yaamayla kar karya braklmlardr. Bu rejimler derinliine bir taklitilii en acmasz ve en alaltc yntemlerle halklarna uygulayarak, feodal dnemden beri iine drlm olduklar karanla bir de betonarme kalplar biiminde bir basky eklemiler; bu rejimler altndaki toplumlar kendisinde en derinliine yabanclamann yaand toplumlar tekil etmilerdir. Belki de tarihlerinin hibir dneminde bu derinlikte bir yabanclama, z glerine inanszlk, tarih bilincinden yoksunluk, ahlaki seviyede dknlk ve toplumsal varlklar hakknda bilinsizlik yaanmamtr. Bunlar amzda insanln en bunalml toplumlarn temsil etmektedir. g- Tarih boyunca zgrln bir lt olarak deerlendirilmesi gereken bireyin varl ve haklar, reel sosyalizmde sorun olarak g rlmemitir. Gerek kapitalizmin douunda ve gerek bunalm anda en ok zerinde durulan bir konu bireysel zgrlktr. Aslnda her tr dogmatizmin elinden zihnen ve ruhen kurtulmu birey, ok nemli bir gelimeyi ifade eder. Bu sadece kapitalizmle ilgili bir olgu deildir. Her ileri hamlenin lt, bireyin (kendi farkna varmas anlamnda) onuru dzeyinde meydana gelen gelimeyle belli olur. Tarihsel bir devrimin deeri, insanln varlnda ve bireyin onurunda yol at gelimeyle llr; kendi yaratt bireyin bilincinde, yaam tutkusunda, yaratclnda, emeinin veriminde kendini belli eder. lerlemenin veya tersinin en salam lt, bireyi hangi konumdan alp nereye tardna ilikin ortaya kan gelimelerle tayin edilir. Bu l ayn zamanda mensubu olunan toplumun ve ynetiminin zgrlk dzeyini de belirleyen en salam kriterdir. Bireysellik konusunda kapitalizmin tahrik ettii gelimeler arpcdr. Olumlu ve olumsuz ynleriyle bu en ok deerlendirilmeye tabi tutulmas gereken husustur. Reel sosyalizmin ise, bireysellii, sanki kapitalizme zg olumsuz bir konuymu gibi ktlemenin propagandas haline getirmesi, daha sonraki bireysel haklar meselesinde ok geri bir konuma dmesine yol amtr. Halbuki sosyalizmin bu
423

sorunla kapitalizmden daha ok ilgilenmesi gerekir. Sosyalist bireyin tanmlanmas doru yaplp gerekletirilmedike, kurulacak toplumun ve oluturulacak uygarln lleri anlalmaz kalr. nk bir rejimin gerek deeri, en ok yaratt birey trnde karakterize edilir veya en deerli varlk olarak insann merkez alnmasn gerektirir. Bundan daha deerli hibir l olamaz. Hele zgrlk konusunda en ilerisini temsil ettiini iddia eden bir sistem iin, bundan daha salam ve kutsal bir l olduundan bahsedilemez. Reel sosyalizmin en ok kaybettii alann bireysellik olmas tesadf deildir. nk en byk gafleti, eer bahsedilecekse ihaneti ve hakszl en ok birey ve insan konusunda gstermitir. Tm kusurlarna ramen reel sosyalizme gre kapitalizm adeta barna koarcasna tercih edilmise, hi phesiz bu, ne kadar hakl olarak eletirilse de, birey ve bireysel haklar konusunda hassas davranmas ve baz lleri somut klm olmas nedeniyledir. Birey zgrl sadece kapitalizme braklmayacak sorunlarn banda gelmektedir. Kald ki, kapitalizm bile ortaadan kta ve Rnesansla yeniden douta, kendini tanmaya balayan bireyi ne karmakla g toplamaya balamtr. Bu konuda net olmak byk nem tar. Bireysellik ayr, bireycilik ayr konulardr. Bireyselleme ne kadar nemliyse, bireycilik de o kadar saknlmas gereken bir zelliktir. Kapitalizm bireysellikten bireycilii karmtr. kisi ok farkl sonulara yol aar. Bireysellemeden, sosyalistleme olmaz. Ortaadan kalma feodal kiilikle veya onunla i ie bireyci kapitalist kiilikle ne tutarl demokrat ne de sosyalist olunur. Bireysel olmak ok kapsaml bir konudur. Bat uygarl bu konuda kat ettii mesafeyle byk ilerleme kaydetmitir. Bireysel olma, her eyden nce yz binlerce yl her trl yntem kullanlarak ucu buca belli olmayan bir toplumsallk iinde gerekleen erimeyi sorgulamayla balar. Nereye kadar toplumsallk gerekli ve yararldr, nerede anlamsz ve sakncaldr sorularna yant aramak nem tar. Sonuna kadar toplumun, kabile veya airetin, din toplumu veya laikliin yesi olmak ne kazandrr, ne kaybettirir sorularna verilecek yantlar, bireysellemenin nemini daha gereki ortaya koyacaktr. Buna kleci sistemin verdii yant; glgesine bile sahip kamayacak, kral ldnde onunla canl olarak ayn mezara gmlecek kadar kendisinin olmaktan karlm, aslnda yok edilmi bir bireydir. Kleci toplumsallk birey iradesini bu kadar krarak, basit bir ara, mlkiyet konusu bir maddi varlk haline getirmitir.
424

Feodal a ve toplum bu klelik dzeyini yumuatmtr. Birey, glgesine sahip kabilecek kadar kendisinin olmutur. Belki gln karlanabilir ama, bu nemli bir gelimedir. Unutmamak gerekir ki, sultanlar bile kendilerine Zl-ul-Allah, Allahn glgesi lakabn takarlard. Dogmatizmin egemenlii ok gldr. nsann kaderi daha domadan kararlatrlmtr. Derin bir kadercilik, zihniyeti ve ruhu fel etmitir. Hi dnmeye, yaratmaya gerek yoktur. Ne de olsa yce irade her eyi nceden kararlatrmtr. Bouna abalamaya gerek yoktur. Yazlan, baa gelir. Tanr ne ksmet etmise o kazanlr. te zellikle Ortadou uygarlnn tutuculat dnemde ldrc bir etkiye yol aan kadercilik byle domutur. Aslnda bu anlay Eflatun felsefesinin teoloji (tanr bilgisi) haline getirilmesiyle ortaya kmtr. slamiyet ve Hristiyanlk adna, ok sonralar teolojinin, yani tanr iradesinin bir gerei olarak deerlendirilerek, ilk fikirler, ilk idealar dogma olup kmtr. Ama binlerce yl insanln zihnini dondurup ruhunu aylakla hazrlama da en ldrc etkiye yol amtr. Dogmatizmin z byledir. Bat bireysellii ortaya karken, kilisenin bu dogmasyla amansz bir sava vermitir. Dnemlerine gre ilerici bir rol oynayan Aristo ve Eflatun felsefeleri, bu dnemde kilise ve cami yoluyla adeta insanlar teslim alma amac uruna basmakalp kr inan dogmalar haline getirilmitir. Bilimsel yntemin gelimesi ve Rnesansn douuyla bu dogmatizm snrl da olsa almtr. nsanlk adeta bendini yrtan baraj gibi dogmalarn etkisini yrtp dnyaya sarlmaya, yaratc olmaya, sevmeye, kendisinin olmaya balamtr. Kapitalizm bu bireysellemenin gcyle topluma kar bireycilik silahn kullanarak byk bir alm gerekletirmitir. Bu sefer yle bir bireycilik gelimitir ki, bu bireycilii durdurmak sorun haline gelmi, kral-tanr bir iken bin olmutur. Bir utan dierine savrulma gereklemitir. Ama yine de gerekleen, insanlk tarihinin en byk devrimlerinden biridir. Her tr dogmann, yapma tanrlarn glgesinden kurtulan birey yle bir hz kazanmtr ki, bu sefer bireycilii, karn lgnlatrd kapitalisti snrlandrmak byk sorun haline gelmitir. Denge kaybedilmitir. Kar tedbire iddetle ihtiya vardr. Yoksa kapitalist bireycilikle yz binlerce yllarn atomize olmu emeinin ifadesi olan toplumsallk havaya uurulacaktr. Toplumsallk bu noktada vazgeilmez bir tarihsel ihtiya haline gelir. Sosyalist dncenin ve bilimsel sosyalist teorinin geliimi bu
425

tarihi ihtiyacn rndr. Dar snf yaklam aldnda, aslnda tarihi roln tm toplum adna kapitalizme kar bu noktada oynayacak; insanln hayati karlar uruna kapitalist bireycilie kar dur deme gcn ifade edecektir. Fakat bu noktada bireycilie ve karcla hakl olarak gsterilen tepki, bireyselliin nemini gz ard etmeyi beraberinde getirdi. zellikle reel sosyalizm bireysellemeyi Bat uygarlnn bir propaganda oyunu gibi grd. Bireyselleme ve insan haklar konusunu bir ideolojik saldr konusu yaparak, kendini savunma ve bu kavramlara kar sk tedbirler alma gereini duydu. Bu tutum reel sosyalizmin bireyselleme ve bireysel haklar temelinde zlmesinin en nemli nedenlerindendir. Sonuncu darbeyi bu alanda yiyerek zlme sreci daha da hzlanmtr. Reel sosyalizm eletirilerini birok farkl noktada daha da gelitirmek mmkndr. Tanmlama dzeyinde taslak dnceler olarak yaplmaya allan bu eletirilerin amac, phesiz sosyalist birey ve toplum tanmn akla kavuturmaktr. Olumsuz yanlar kadar, tarihin a dnmn bir topya olmaktan karp pratik bir sorun haline getirmektir. zlme sreci nelerin yanl olduunu ortaya koyarken, dorularn neler olmas gerektiini de aydnlatmtr. Yklan, gl tarihsel temeli bulunan topyaclk ve ikiz kardei kaba materyalist felsefedir. ki yaklamn da bilimsel sosyalizmin ifadesi olmayaca aktr. Tersine, bilimsel sosyalizm her tr dogmatik topyacl atka ve diyalektik materyalist felsefeyi kaba materyalizmden arndrdka, insanlk iin yeni uygarlksal k yolunda vazgeilmez eylem ve yaam klavuzu olarak ideolojik kimlii daha yetkin ve uygulanabilir bir biimde kurabilecektir. Yeni ideolojik kimlikte bireysellikle toplumsallk, zgrlkle eitlik tekniin sunduu olanaklar temelinde dengelenerek, amalanan toplumsal dnmler bu sefer daha kalc olarak yeni uygarlksal ktaki roln oynayacaktr. Bu roln, ada demokratik uygarlk srecinin sol kanadna gl bir biimde oturarak gerekletirecektir. ada demokratik uygarlk yaanmadan, gerekleri yerine getirilmeden, her zaman insanln yce lks olan yeteneine gre ve ihtiyac ka dar iarnn gereklemeyeceini bilerek, sonuna kadar demokratik uygarln varlna inanacak, gereklerini yerine getirecek ve bilimsel sosyalizmin zaferini kesinletirecektir.
426
DRDNC BLM
427
428
YEN UYGARLIKSAL GELMENN DEOLOJK KML, MEKAN, ZAMAN VE KOULLARI
aadmz an tanmlanmasnda btnlkl bir yaklama henz ulalamamtr. an nitelii buna imkan vermemektedir. Genelde snfl topluma dayal uygarlk sistemi, zelde onun ald son biimlenme olarak kapitalizm derin bir bunalm ve zlme srecindedir. Bu deerlendirmede de bir btnlk olup pek az kuku duyulmaktadr. Farkl yorumlar daha ok ortaya kan yeni biimlenmelerin tanmlanmas konusunda yaplmaktadr. 20. yzylda ve zellikle ikinci yarsnda gerekleen ve hzla uygulama gc kazanan bilimsel-teknik devrimler, an dnmn ve niteliini belirlemede temel rol oynamaktadr. Tarihte de en niteliksel a dnmleri zihniyet ve teknik gelimede ortaya kan byk yenilikler sonrasnda gereklemektedir. Tun ve demirin bulunmas, tekerlek ve sabann icat edilmesi, yaz, matematik, mekanik, matbaa ve barut gibi teknik bulular, tek tanrl dinler, felsefe vb. nemli dnceler gelitike, an niteliinde byk dnmler yaanmaktadr. Kapitalizmi mmkn klan tekniin, arlkl olarak nce buharla, sonra petrolle alan motor gc olduu bilinmektedir. Kol gcn ikinci plana dren motor, tm sistemin yeniden yaplanmasnda ve glendirilerek srdrlmesinde temel rol oynamaktadr. Bunda bilimsel gelimenin ve arkasndaki doann diyalektik zn ortaya koyan felsefenin pay kmsenemez. Teknik yapdaki bu kkl yenilik, tm alanlara yansyp kendine gre bir retim tarz, siyaset kurumlamas ve zihniyet durumunun oluumunda gerekli en temel maddi zemini tekil etmitir. Bu teknik ve yol
429

at gelimeler, esas olarak fizik biliminin mekanik ksmna dayanmaktadr. Mekanie ilikin kurumlar ve uygulamalar, fabrika tarz endstriyel devrimin temelidir. 20. yzyln balarnda zellikle Albert Einstein n madde ve enerji dnmne ilikin zmlemeleri, tarihin en byk bilimsel ve teknik devrimlerine yol amtr. Elektromanyetik ve nkleer enerjinin teknik uygulamalarla kontrol altna alnp kullanma almas, an niteliinin kknden deimesini kanlmaz klmtr. nsanln hem zihniyet yapsnda hem de pratik yaamnda altst edici gelimeler yaanmtr. Bu devrimin devam niteliindeki biliim ve iletiim tekniiyle, bir kyde ve dadaki obanla Newyorktaki iadam ayn bilgilenme imkanna kavuarak, en kapsaml ve yirmi drt saat sreyle alan bir kreselleme ana ulalmtr. Aslnda teknik, mevcut toplumsal, siyasal ve ideolojik yaplanmann ok ilerisinde bir srama gerekletirmitir. Dnyann birok kesinde ortaadan kalma kalntlarla an nemli merkezlerinde geriye dm dzenler bu teknik sramaya yant, vermesi gereken tempoyla (zamanla) verememektedir. elikinin karakterinde byk bir deiim yaanmaktadr. Eer bu eliki doru deerlendirilemez ve gerekli tedbirler alnmazsa, mevcut uurumlarn daha da bymesi kanlmaz olacaktr. Tedbirlerden kast edilen; kkl ekonomik, toplumsal ve siyasal dnmlerdir. Mevcut teknik yrrlkteki ekonomik, sosyal ve siyasal dzenle uyumazlk iindedir. Yol at snrsz imkan doru kullanlmad gibi, eski toplumun ve klasik kapitalizmin retim, paylam ve ynetim yntemleriyle byk tehlikelere yol aacak biimde istismar edilmektedir. rnek olarak atom bombasnn kullanlmas, evrenin korkun kirlenmesi, iklim deiiklii, AIDS hastal, nfus patlamas, eitim ve salktaki uurumlar bu kt istismar ve sakncal durumlarn banda gelmektedir. eliki klasik kapitalist dnemde daha ok toplumun i yapsnda ve arlkl olarak adil paylam erevesinde gelimelere yol aarken, yeni dnemde doa, evre ve tm toplumsal ynetimler arasnda bir karaktere brnmtr. Bu elikinin bymesinde, teknik ilerlemeyi snfsal, zmresel ve kiisel karlar nedeniyle tm toplumlarn ve evrenin doru dzenlenmesinde gerektii gibi kullanamayan ulusal ve uluslararas hakim gler temel rol oynamaktadr. zellikle ulus-devletten ve hantal, ilevsiz konumdaki uluslar st dzenden sorumlu toplumsal ve siyasal gler, a tehdit eden g430

lerin banda gelmektedir. Hala areyi nkleer dengede ve fzesavar sistemde gren ynetimler ibana gelebilmektedir. Silahlanma yar iin blgesel gerginlikler scak hale getirilmektedir. evre tahribatna yol aan tekniklere gz yumulmaktadr. Nfus artlarna, eitimsizlie, teknik gelimeyle artan hastalklara kar, teknik elverdii halde gerekli bte denekleri ayrlmamaktadr. Bu durumlarn srp gitmesinde phesiz eski retim yaps ve siyasal dzen temelde sorumludur. Bu nedenle eliki, tm insanlk ile paray kirli metresi konumunda tutup siyaseti kontrol eden gler arasndaki mcadeleye indirgenmitir. nk ekonomik yapdaki kontrol bile artk siyasi yapda eski sistemin kontrol mekanizmalarndan kurtularak en tehlikeli hale gelmitir. Tm alarn bunalm ve k srecinde rastlanan dar oligariler, tiranlar ynetimi gibi demokrasi maskeli ada oligarik ve dikta ynetimleri hi eksik olmamaktadr. Bir yandan gerekten kendini dayatan ada demokratik kriterler, dier yandan zddn tekil eden otoriter oligarik dzenler i ie yaamaktadr. Ekonomik yapda retimle pek az ilikisi olan bir avu borsa simsar, her tr maniple aralaryla istedii kar vurgunlarn yaparken, bir kar gurubu medya gcyle istedii oligariyi siyasi iktidara getirebilmektedir. Bylesine gelien ve aralarnda sk iliki bulunan oligarik dzen sahipleriyle tm insanlk arasnda en kapsaml elikiye ulald aktr. Yol alan tehlikelerin bykl tartmaszdr. Sadece alk, hastalk ve blgesel savalarla gelen lmler de deil, yaanmaz hale hzla koan evre ve iklim, zincirlerinden boalm, kontrolsz ve hayvanlamaya doru koan bir bireycilik, mthi nfus artyla birlikte gerek bir kyamete yol aldrmaktadr. Aslnda tarihte oka bahsedilen ve tersinin yaktrlan rol oynad iyice aa kan eytan ynetimiyle kar karya bulunulmaktadr. yle sinsilemi ve maskeler taknmtr ki, z sfat olan tm ktlkleri ve olumsuzluklar hayali bir eytana mal ederken, kendisini de sanat ve medyann olaanst gc sayesinde melek gibi sunabilmektedir. eliki, en ktsnden bir maskelenmeyle, en gl beyin ve ruh ykayclar vastasyla tm insanla yutturulmaktadr. Eskiden sadece dinin uyuturucu etkisinden bahsedilirdi. Din bu maskelerinin yannda nurlu bir nimete dnmtr. Ondan daha tehlikeli ve ta alarn aratmayan, tekniin olaanst gcyle rgtlenen ykmlar ve eritmeler en tehlikeli biimde yrtlmektedir. nsan zihniyeti ve ru431

hu, tarihin hibir dneminde tank olmad bir biim ve ierikle kendi aleyhinde bir dzen tarafndan durmadan bombalanmakta ve her an yenilgiye mahkum klnmaktadr. Tarihte belki de ilk defa insanln cennet hayalini mmkn klabilecek bir teknik stnlk, sorumsuz ve insanln temel karlarndan kopmu bir aznlk tarafndan yaam cehenneme evirecek bir babolua ve yaratclarn yutabilecek bir canavara dnmeye terk edilmektedir. Bu erevede gncel eliki bir yandan ada bir kabileye dnm ulus-devletin oven sahipleriyle, uluslar st mali sermayenin kozmopolit temsilcileri arasnda gelimekte, dier yandan ise tm halklarla bu iki g arasnda yaanmaktadr. Ulus-devletin ie kapanmac gleri, bir yandan kendi halklarn ada demokrasi ve teknik gelimenin zenginletirici etkisine kapatrken, dier yandan uluslar st mali sermayeyle kreselleme konusunda atmaya girmektedir. Her iki konumda da gerici bir rol oynamaktadr. Her ne kadar eski dnemde emperyalizme kar snrl bir ilericilie sahip olan ulusal bamszlk slogan kullansa da, znde bu dnemin koullar ortada olmad iin objektif olarak uluslar st dzenin ultra smrgesi rolnn arac konumunu tekil etmektedir. Sktrldnda kk paylar karlnda eskisinden daha tehlikeli bir pekeilie soyunmaktadr. Mali sermaye emperyalizmiyle ibirliki ulusal temsilcileri arasnda yeni dzenin kurumlamas bu erevede yeniden gerekletirilmektedir. Biliim ve iletiim ann yol at siyasal snrlar anlamszlatrmann etkisi ve gnn yirmi drt saatinde bilgiye ulama imkan, halklar tarihin hibir dneminde grlmeyen bir yaknla ve enternasyonalizme ekmi, enternasyonalist dayanma olanaklar grlmemi boyutlarda artm bulunmaktadr. Tekniin temel rol oynad bu gelime, i ve d elikilerin almasnda yeni durumlar ve olanaklar ortaya karmtr. Bu bir yandan toplumun demokratiklemesini salarken ve sivil toplum kurulularn g sahibi haline getirirken, dier yandan uluslararas dayanmay da en gelikin aralarla mmkn klmaktadr. Bu durum 20. ve hatta 19. yzyln elikileri ve zm tarzlarndan ok farkldr. Egemen oligariyi ada demokratik kriterlere uymaya zorlamaktadr. elikinin farkllaan durumu farkl zm yollarn devreye sokmaktadr. ada demokrasi kriterleri genel zm aralar olarak asgari uzlama erevesini
432

oluturmaktadr. Bu nedenle daha eski elikilerin rn olan devrim ve kar-devrim yntemleri alm bulunmaktadr. Yine bu yntemlerin rn olan faist rejimlerle reel sosyalist dzenler byk oranda zlm durumdadr. nsanln 21. yzyldaki ana gndemi, bu temel iliki ve elikilerin biimlendirdii ideolojik kimlik araylar ve yeni politik kurumlamalar tarafndan belirlenmektedir. phesiz bu iliki ve elikileri belirleyen, esas olarak bilimsel teknik gelimenin vard seviyedir. Durum deerlendirmeleri bu objektif temeller zerinde yeniden yaplmaya allmaktadr. Yrtlen tartmalar tepeden trnaa her konuyu kapsamna alm bulunmaktadr. 1- 2000li yllarn ideolojik kimlii, hem klasik kapitalizm uygarlnn hem de reel sosyalist uygulamalarn temellerindeki felsefeyi aarak ekillenecektir. Kapitalist sistemin sreklilik kazanan bunalm, ne faist restorasyon modelleriyle ne de reel sosyalist biimlerle alacak durumdadr. Savalar, devrim ve kar-devrim uygulamalar bunalm daha da derinletirmitir. Bu da ideolojik kimliin temel belirleyici etken olarak teknik seviyeyi esas alamadn ve douunu gereki klamadn gstermektedir. Hem faist ideolojik kimliin hem reel sosyalizme yol aan ideolojik temelin yenilgisi, bu hususta iki nemli kantlayc rnektir. Ortaya kan sonu, ideolojik kimliin yeniden douunun kanlmazldr. Sorun ne teknik koullarla ne de ekonomik, sosyal ve siyasal koullarn olgunlamas veya rmesiyle ilgilidir. Tm alanlarda olgunlama ve rme fazlasyla yaanmaktadr. Daha da nemlisi, yeni doular iin teknik temel ve ideolojik birikimler hibir dnemle kyaslanmayacak kadar elverililik arz etmektedir. Dier bir deyile, yeni tarihsel k iin objektif koullar yeterli olduu gibi, rmeyle birlikte k iin nemli ipularn da birlikte yaamaktadr. Sorun, ideolojik kimliin doru ve yetkince belirlenememesinden kaynaklanmaktadr. Zihniyet ve ruhsal yapdaki paralanma, yenilgi, teslimiyet ve yozlamadan ileri gelmektedir. Dolaysyla zmlenmesi gereken ilk i, zihniyet ve ruhsal yapda ideolojik kimliin btnlkl, yenmesini bilen, direngen bir orijinal douu gerekletirmektir. Daha da somutlatrrsak, tarihsel ve toplumsal btnlk iinde somut koullarn teorik zmlemesini doru yaparak program, strateji ve taktik hattn izmesini gerektirmektedir. Bu anlamda doru teori olmadan do ru eylem olamaz sz geerliliini korumaktadr.
433

Tarihin tm nemli alar gl ideolojik kimliklere dayanmaktadr. Neolitik toplumun ana tanra klt, bu an temel ideolojik kimliidir. Smer mitolojisi, tm snfl toplum alarnn ideolojik kimliinin ilkini ve temelini oluturmaktadr. Bu mitoloji kutsal kitaplarn, edebiyatn, felsefenin geliiminin de bitmez tkenmez bir kayna durumundadr. Yunan felsefesi ve tek tanrl dinler, klasik ve orta alarn ideolojik kimliklerinin tmne damgalarn vurmulardr. Rnesans, reform ve aydnlanma dnemleri kapitalist uygarln ideolojik kimliini oluturan temel aamalardr. Sosyalist ideoloji, snfsz toplum uygarlnn ideolojik kimlii olmak istemitir. Btn bu ideolojik kimliklere baktmzda, doan ve gelien toplum sistemlerinin n kavgalarn yansttklarn grmekteyiz. Sistemlerin kaderi ncelikle ideolojik kimlik savanda tayin edilmektedir. deolojik savatan gememi hibir toplumsal sisteme tank olamamaktayz. deolojik kimlik bir ocuun ana rahmine dmesine benzemektedir. Salkl bir dou ve byme ncelikle ana rahmindeki ekillenmeyle belirlenmektedir. Bu diyalektik gelimeyi yaamayan toplumlar ve uygarlklar paral, yapay, ucube bir durum arz etmekten kurtulamazlar. Ana rahmindeki douun sakat olmas halinde bunun hayat boyu etkisini srdrmesi nasl kanlmazsa, ideolojik kimlii eksik ve sakat olan toplumsal sistemler de yaadklar mddete bunun etkisini ekmekten kurtulamazlar. Bir toplumsal sistemin gc, dayand ideolojik kimliklerle yakndan balantldr. Gnmzde ideolojik kimliin en nemli parasn teorik zmlemeler oluturmaktadr. Eski toplumlarda teorinin yerini mitoloji, din ve eitli felsefi anlaylar igal ederdi. Doa ve toplum ilikilerinin bilimsel izahnn gelimesi, teoride de bilimsel temelde gelimeye yol amaktadr. Teori, deitirilmek ve yaanmak istenen toplum biiminin genel deerlendirmesini ve olas ak ynn kestirmeyi ierir. Ne kadar doru kestirilirse, pratik gelime de o denli salkl ve baarl olur. Uygarl balatan Smer toplumunda rahipler binlerce yl sren tapnak almalarnda sistemin ideolojik kimlik ileriyle uramlardr. lk dou tapnak iinde ve evresinde gerekletirilmitir. Msr rahipleri bunu daha arpc klmlardr. Grek felsefesinin douuna yol aan ilk filozoflar ilk ciddi eitimlerini bu tapnaklarda grmler; kendileri bu modellerden esinlenerek, akademi ve liseler olarak yeniden ekillendirmilerdir.
434

Ortaalarn kilise ve camileri bu gelenein devamdr. Yenian douunda bu gelenek okul ve niversiteler biiminde adlandrlarak ve ierii gittike bilimsel gelimelere kavuturularak srdrlmtr. Bu gelenein gc olmadan, uygarlksal gelimelerden bahsedilemeyecei aktr. Fakat gnmz ada teorik yaklamlarnn bu geleneksel kimlik akn ncelikle doru zmlemesi gerekmektedir. Din afyon dur demekle bu iin altndan klamaz. Bin yllar etkilemi mitolojik ve dinsel kimliklerin toplum yaamndaki gcn ortaya koymadan, neyi temsil ettiklerini aklamadan ve dnce tarihi iindeki yerini belirtmeden yaplacak zmlemeler nemli eksiklikler tayacaktr. Kapitalizmin oluumunda bireysel gelimeyi bireycilikle kartrmak benzer bir yanllktr. En az maddi ilikiler kadar manevi ilikilerin de zmlenmesi gerekir. Zaten ikisi arasnda kesin bir koullanma vardr. Ekonomik zmlemeye arlk veren marksizmin reel sosyalizme varnda ve zlnde bu yaklamn pay kmsenemez. Teori sadece gnceli deil, tarihsel ve toplumsal gelimeyi ideolojik ve ekonomik boyutlaryla, politik olguyla i ie, hibirinin arln ihmal etmeden ve abartmadan olduu gibi yansttnda, ideolojik roln doru oynadndan bahsedilebilir. Ortaya koyaca aydnlanmann nda gerekleri grmek ve ileriye doru yol almak kolaylar. Gnmzn toplumlarnn kar karya bulunduu ve mevcut zihniyet ve teorik yaklamlarn doru bir tanmlama gcn bile gsteremedii ideolojik, politik, ekonomik sorunlarn zlmesi iin, insanln belli bal dnce disiplinlerinin tarihsel oluum sreleriyle balantl olarak yeniden gzden geirilmeleri gerekmektedir. Bylesine kapsaml bir teorik zmleme yaklam, mevcut toplumlarn siyasal, ekonomik ve dnsel sistemlerini kkenlerine kadar izleyen bir incelemeyi art klar. Bu, gnmze ve tarihe daha kapsaml ve yeni bir bak asnn olumas kadar, yeni bir tarihin gereklemesi anlamna da gelir. Bu tarihsel gerekleme ve zmleme yntemi, son tahlilde her zaman insan uygarlk ve dncesinin kkenleri, dolaysyla Ortadou zerinde temellenir. Maddi olduu kadar ideolojik kaynan eitliki tarm (neolitik) toplumundan alan snfl topluma dayal Ortadou uygarlklar tm insanlk asndan orijinaldir. Bununla ana dou kkeni kast edilmektedir. Bilimsel bir tarih aratrmasnn gnmz koullarnda bu
435

gereklii kantlamas zor deildir. Eldeki arkeolojik, dini, edebi, siyasi ve ekonomik veriler buna fazlasyla olanak vermektedir. Ortadou uygarlk zmlememizde birka nemli hususu akla kavuturmak istedik. Tm deerlendirmemiz karmak olmakla birlikte, bu hususlara bir kez daha dikkat ekmek yerinde olur. a- Avrupa uygarlnn tarihsel kaynan Grek-Roma uygarln da aramas, byk eksikliklere ve yanlglara yol amaktadr. Zira Grek ve Roma uygarlk gelimeleri Ortadou uygarlnn klelik aamasnn son biimlenmesini temsil etmektedir. z vermekten uzaktr. Esas kaynak, Smer ve ikinci derecede Msr snfl toplumudur. Smerleri incelemek, orijinali temsil ettiinden tr byk nem tar. Tarih sadece Smerlerle balamyor. ki ana dorultuda gelime esas olduu gibi, toplumun smren ve smrlen, ezen ve ezilen blnmesine uramasn da balatyor. Daha sonraki tarih bu iki temel dorultuda geliecektir: Dou ile Bat ve smren ile smrlen. Dou-Bat ayrmnn temelinde ehir ve tarmsal smr rol oynamaktadr. ehir daha ileri biimlere yol aarken, tarm da kendisine uyarlamaya zorlamaktadr. Bylelikle balayan eliki gnmze kadar srecektir. Bat kkenli uygarlklar daha ok ehir arlkl, ticaret, zanaatkarlk ve dini-dnyevi ynetim merkezi roln gelitirirken, Dou kkenli uygarlklar ky ve kasabaya dayal iftiyi, gebeyi, airet ve toprak beyliklerini esas alacaktr. b- Tarihin bu tarz altnda gelimesinin ideolojik ifade biimlerine yansmasn doru belirlemek, en nemli sorunu tekil etmektedir . Smer kaynandaki ideolojik yansma, zerinde en ok durulmas gereken biimleri ihtiva etmektedir. Smerlerin ideolojik yapsn zmlemeden, ne tek tanrl dini ve ideolojiyi ne felsefi ideolojik biimi, hatta ne de bilimsel dnce tarzn salkl deerlendirmek mmkn olmaktadr. deolojinin kesin tanm ancak orijinal kaynanda en gereki tarzda yaplabilir. Bunu esas almadan dinler tarihine dayanmak, felsefeyi orijinal saymak ve en son olarak da do rular yalnzca bilimsel ada bulmak mmkndr demek; byk yanlglar, kopukluklar ve dolaysyla tarihi boydan boya kaplayan zihniyet yaplanmalarn gerein yerine koymaya zorlayabilir. Tarih genel olarak bu kusuru ierdii gibi, pratik gelimesi de bu garabetlerin, daha dorusu byk arptmalarn altnda olmutur. Bu gerein farkna varmaya alan 20. yzyl, belki de bu tarihin en kanl yzyldr. Eer 20. yzyl iin bir itiraf olacaksa, herhalde en bata
436

bu tarihe bak asn bilimle glendirip insanln bana nasl kustuunu gstermek biiminde olabilir. Belki de tm nceki yzyllar, bilimsel olanaklarn snrl olmasndan tr zeletiri yapacak durumda deildiler. Ama 20. yzyln zeletiri iin bilimsel olanaklar fazlasyla vard. Bu yzyln byk bir itiraf ve zeletiri yerine saldrganla ynelmesi ve en iddetli yzyla yol amas en byk suunu tekil etmektedir. nsanlk 20. yzyl zmedike, suunu itiraf edip byk bir ahlaki devrimle zeletirisini yapmadka, en lanetli toplum dzeni olmaktan kurtulamayacaktr. Yeni uygarlksal gelime ancak bu lanetli toplumun zmlenmesiyle geliebilir. c- Drt tane byk dnce biimi birbiriyle diyalektik ba iin de olup znde snfl toplum tarihini yanstmaktadr. Yanstma esas olarak egemen ve smrgen kesimin bak asn vermektedir. Buna karlk mahkum ve smrlen kesim, kendi resmi olmayan, daha ok gizli olmaya zorlanan tarzn yaratp srdrmekten hibir zaman geri durmamtr. lk smren snfn ykselttii ideolojik biim, genel olarak ge, ykseklie dayanan mitolojidir. Daha doru bir ifadeyle gk, ycelik ve ykseklik egemen snf sfat olarak geliirken, smrlen snf iin alaklk, yerin alt ve cehennem ngrlmektedir. Mitolojik (rivayet, sylence) dnce biimini insanln ocukluk dneminde smrgen snfn kendi lehine en saf ekle dntrmesinde Smerli rahipler belirleyici role sahiptir. Daha sonraki dnce biimlerine damgasn vuran Smer rahip tarzdr. Bu tarz snfl toplumun oluturulmasyla yakndan balantldr. Tm hakim tanr kiilikleri ve sfatlar bata doay temsil etmelerine ramen, giderek smrc snfn zelliklerine indirgenmektedir. Smer tanrlar tek tanrlamaya doru gidite de belirleyicidir. ehir devletiklerinden imparatorlua doru evrim gsterildike, tanrlarn says da azalmakta ve teke dmekte, doal zelliklerden toplumsal zellikler edinmektedir. ehir toplumu ve deiim gelitike tek tanrclk da gelimektedir. Tek tanrclk ticaret toplumunun karakterine daha ok uymaktadr. Kavram ve kimlik olarak, dncenin gelimesinde nemli bir duraktr. Kesin gvence ve deiim kurallarna ihtiya gsteren ticaret toplumu, bu ihtiyacn mitolojiyi dinselletirmekle gidermeye almaktadr. Mitoloji sylenceye dayand iin kesinlik arz etmemektedir; bir yasa ve din hkm deerinde deildir. Tarm toplumu437

na daha uygun dmektedir. Fakat deiim oranlarnn byk nem kazanmas, tccar kesin hkml bir inanca veya dine mecbur brakmaktadr. Kesin hkml bir dinin kurallar, uyulmas ve inanlmas zorunlu yasalar deerindedir. Bu zellik, ticaretin ilerini son derece kolaylatrmaktadr. Tek tanrl dinlerin daha ok Smer ve Msr uygarlklar arasnda ticaretle geinen Semitik kabilelere dayal olarak gelimesi tesadf olmayp bu gereklikle yakndan balantldr. Din ve mitolojinin resmi biimleri daha ok hakim ve smren snfn karlarna gre dzenlenmitir. Mahkum ve smrlen kesimlerin bu yaratmlardaki rol pasiftir; nasl sunuluyorsa yle zmsemek zorunda braklmaktadr. d- Buna karlk, smr sistemi altna alnan tm kesimler resmi mitoloji ve dini srekli kukuyla karlamlar, kendi ana din kaynak larn neolitik topluma dayandrmlardr . Neolitik toplumun ana tanra dini daha sonraki tm gizli (mistik) dnce biimlerini derinden etkilemitir. Bu dini biimler bir yandan ezilen snfn tepkilerini yanstrken, dier yandan kadn cinsini, yaam zelliklerini, doa dinini, insan-tanr dostluunu ve barl karakterini yanstmaktadr. Daha laik ve dnyevi bir yaklama sahiptir. Tarih boyunca tm gizli tapm merkezleri, tarikatlar ezilen kesim ve kadn cinsine daha yakn ve eit durmaya almlar, fakat youn istismara konu olmaktan kurtulamamlardr. Bunda geri teknik ve bilimsel dncenin gelimeyii esas rol oynamaktadr. Tarikatlara saf biimiyle ilk ve ortaalarn ezilenler adna muhalefet gc olarak baklabilir. Tarihte byk yaygnlk gstermelerine ramen, nde gelenlerinin ya acmasz ikencelerle imha edilmeleri ya da satn alnmalar nedeniyle nemli yozlamalara, aclara ve takiplere konu olmulardr. Fakat neolitik toplumdan gnmze kadar tarikat ve muhalif mezheplerin daha ok insanln mahkum ve smrlen kesiminin inan ve direncini, yaam tarzn yanstt bir gerektir. e- Felsefi dnce biimi, ehir toplumunun ve artk-rnn ge limi bir aamasna denk dmektedir. Toplumsal pratiin doa ve toplum glerini iyice tantt bir aamada, insan dncesini mitoloji ve dinle tatmin etmek giderek zorlar. Daha ikna edici dnce biimlerine ihtiya doar. Mitoloji ve dinin birok hkm artk gln gelmektedir. Yer, gk iyi tanndka, daha nceleri orada olduu varsaylan tanrlarn mevcut olmad grldke, doa yasalarn kavrama gerei n plana kar. Evren neden yaplmtr? lk madde
438

nedir? Grlen bu kadar eitlilik nasl olumutur? biimindeki sorgulama tarz felsefi dnceyi ortaya karmaktadr. Ayrca tanrkral ynetimi sorgulanmaktadr. Krallarn tanr olamayaca ve yasalarnn da kendi karlarn ifade ettii anlaldka, toplumun felsefi izah kanlmaz olmaktadr. Felsefi dnce, bu zelliiyle dnce tarihinde mitoloji ve dinden sonra daha ileri nc bir aamay temsil etmekte, bilimle din arasnda bir gei roln de oynamaktadr. Felsefe bir yandan dinsel dnce biiminin daha akli bir seviyeye gelmesine yol aar, yani teolojiye yol verirken, dier yandan deneye dayal doa bilimlerine g vermektedir. Kendisi de, bilim gelitike daha ok bilimin eksik kald genel ifade tarznn ve yasalarnn gelimesine almaktadr. Felsefe de din ve mitoloji gibi egemen snfn lehine kullanlmaktadr. Ama doal gereklie yakn duruu, din ve mitoloji kadar kullanlmasna olanak tanmamaktadr. Ancak gelimi uygarlklar felsefeye daha ok ortam sunmaktadrlar. Felsefenin resmi dinlerle btnlemesi ve teolojiye (tanr bilimi) yol amas gibi, tarikatlarla btnlemesi de onu daha ok ezilenlere yaknlatrmaktadr. Tarikatlarn felsefeyle btnlemeleri resmi dinden daha arlkldr. Genelde ezilenlerin karlar dorularla btnletiinden, felsefeyle birlik kolay olmaktadr. Bu nedenle ortaa tarikatlar, zellikle Batnilik, felsefi dnceyi gl bir silah olarak kullanmtr. Bilimsel dncenin douu daha ok bu tip tarikat ve mezheplerin varlndan kaynaklanmtr. f- Bilimsel dnce, doa ve toplumun tannmas artk d bir m dahaleciye ihtiya gstermeyecek kadar kesinletike ve dnceler deneylerle dorulandka ne kmaktadr. Toplumsal pratiin gelimesiyle balantldr. Bir toplum ne kadar karmak, ehirsel, ticari ve endstriyel olursa, bilimsel dnce tarzna ihtiya da o denli gelimektedir. Bilimle toplum arasnda bylesine sk bir ba bulunmaktadr. Egemen smrc snf bilimin retim gcnden yararlanrken, getirdii aydnlanmadan karlarn bozduu iin kanmakta, insanl karanlkta brakan ideolojik biimlere snmaktadr. Bu ynyle bilimsel dnce tarz insanln mahkum ve smrlen kesimleri iin tehlike kayna olmaya devam etmektedir. Kendi bana zgrletirici olamamaktadr. Bilimin snfsal ynetimi belirleyici olmaktadr. Snfsal ynetimin karakterine bal bilimin toplumsal kesimler zerindeki etkisi farkllamaktadr. Snfsal kar ve gerici 439

lik arttka, toplum ve evre zerindeki tahakkm ve zlme de artmaktadr. Tersine yneten sosyal gcn genel kara ball ve ilerici karakteri, bilimin retici, zgrletirici ve eitleyici gcn daha ok oynamasna olanak vermektedir. g- Bat dnce sistemi de bu tarihsel biimlerin rndr . Farkl bir evrimle gnmze kadar gelimesini srdrmtr. Smer mitolojik kimliinin Anadolu ve Greklerde urad biim; dnme, birey iradesine tmyle hkmedemeyen, snrl bir zgrle imkan veren bir z tamaktadr. M. 1500-500 aras dnemde etkili olan Zeus klt insan biimine hayli yaklamtr. Tanrya balanan korku ve mit, moral etkiden teye fazla anlam tamamakta, sert olmayan snflama gereini ifade etmektedir. Doa tanr iradesinden hzla bamszlamakta ve toplumsal yasalarn da insan iradesi sonucu olduuna ilikin anlay kk salmaktadr. Egemen snflar Zeus kltyle temsil edilirken, sradan halk Dionysos kltyle toplumdaki farkllamay temsil etmektedir. Tanrlar arasndaki farkllamay yanstmaktadr. Genel olarak mitoloji M. 500den sonra yerini felsefi dnceye brakmaktadr. Birey felsefeyle daha fazla aydnlanma ve irade kazanmaktadr. Dou kltrndeki kullamayla birlikte, farkl ve tersine rota izmektedir. Dou ve Bat kiilii arasndaki ilk ciddi kopu Greklerde derinleir. Esas kopuun saland yer ise Medyadr. Kuzeybat ran ve Yukar Mezopotamya, Dou-Bat izgi farkllnn ilk ortaya kt yerdir. Zerdt gelenei tm gcn bu farkllamay mmkn klmasndan almaktadr. Roma mparatorluunda tanrsal irade daha da zayflar, laik karakter n plana kar. Doal Stoac felsefe kozmopolit karakteriyle Hristiyanln nn aar. Yine Yahudi kutsal metinlerinin Grek felsefesiyle yorumlanmas da Hristiyanlk ve Mslmanlk inancndaki felsefi esaslar oluturur. M.S 500-1500lerde dnyevi iktidara kar tanrsal iktidar temsil ettii iddiasnda olan kilise, aslnda Bat dnyasnda feodalizmin ideolojik temelini tekil etmektedir. Doucu dnce tarznn bu son hakimiyet dneminde arlkl olarak barbarlk aamasnda olan Avrupa toplumunun ahlak ve dnce yapsnda kkl bir dnme yol aar. Fakat burada da halka dayal tarikat ve mezheplemelerle ok sert ve acmasz bir mcadeleye giriir. Bu haliyle seviliin ilk saf halinden hayli uzaklam, egemen snfn karyla btnlemi olmaktadr. M.S 1400lerden itibaren hzlanan bilimsel a, teolojik dnce tarzn tamamen brakacak
440

ve sadece ahlaki davranlara indirgeyecektir. Bu dnemde Bat zihniyeti tmyle dinden bamszlamakta, zgcne gvenerek gelitirmektedir. Bu gelime bireyin toplumun kontrolnden dengesizce kn da beraberinde getirmektedir. Bireyin kendisine fazlasyla sevdalanmas, dogmatizmin tersine bir hastala yol amaktadr. Kapitalist birey en az Smer tanr-krallar kadar kendini g sahibi gibi grmektedir. Farkl bir yoldan kendini tanrlatrmakta, yani toplumun stnde bir konuma yerletirmektedir. Bat kltrndeki en temel tehlike ve hastalk budur. Bu hastala henz are bulunmu deildir. Bu dnemde Batnn ezilen ve smrlen sosyal kesimleri daha bilimsel yan ar basan bir ideolojiye, sosyalizme ynelmektedir. Sosyalizm ezilenlerin yeni ideolojik kimlii olmaktadr. Fakat snfl toplumun barndan kmas ve zellikle siyasal etkiden kurtulamamas, kiiliini ve ynetim tarzn kurumlatramamas, tersine hakim snf kurumlarna benzer yaplanmas ksa srede yozlamasna yol at. lk ve ortaalarda da benzer birok oluumlarn bana gelen egemen snf tarz tarafndan ya boulmas ya da zmsenmesi, bir kez daha reel sosyalizmin pratiinde tekrarlanmtr. h- Dou dnce izgisi farkl bir rota izmitir. Ya kendini tanrlatrm ya da ok glendirilmi tek tanrl dnceye doru evrim gstermitir. Ortadou dncesindeki tek tanrl dini evrim, ekonomik ve siyasi gcn merkezilemesinin bir yansmasdr. ok katlamas, mutlak uyulmas gereken tanrsal emirler ve inanlar olarak yasalatrlmas, Ortadounun ve tm Dounun gerilemesinde barol oynamaktadr. Aslnda bu biimiyle Smerlerden bile ok geri bir kiilik yapsna brnmektedir. Smer tanrlar fazla kat ve yasal deildir. nanmak, herhangi bir cezay veya moral zayfln dourmamaktadr. Belki de Greklerden daha yumuak ve insancl bir din-tanr anlay sz konusudur. Asl katlama, l kabileleri olan Semitik Amoritlerin Smer kentlerini igal etmeleriyle balamtr. Akad-Babil-Asur izgisi, ekonomik ve siyasi gcn ok ar iddet temelinde salanmasyla birlikte din ve tanr anlaynda teklemeye; cezalandran, yani ar basan tanr anlayna gtrmektedir. Ticaretin artan nemi sert yasalar gerektirmektedir. Kabile birlii de bu gelimede nemli pay sahibidir. Esas olarak Semitik kkenli kabilelerin genel tanrs olarak El inanc, bu gelimelerin sonunda Hz. brahimle balayp Hz. Muhammedle sona eren gl ve doksan
441

dokuz sfat saylan Allah kavramna kadar gelime gstermektedir. Allah aslnda Arabistan yarmadasndaki en az on bin yllk kabile merkeziyetiliinin bir dnce yansmasdr. Semitik kabilelerin genel g sembolne dnnceye kadar birok aama kaydetmekte, Hz. Muhammedle zirveye ulamakta, tccar toplumun ideolojik kimlii olarak kesin biimini almaktadr. Milliyeti yan ar basan bir tanrdr. Sami ve Arap toplumsal gcnn en st ideolojik yansmasdr. Tanr olarak Allah, doa gcnn ifadesi olarak kullanlmakla birlikte, esas olarak toplumsal gcn en st dzeyde ideolojik temsilini yapmaktadr. Kavramn hem kleletirici hem zgrletirici zellikleri i iedir. nsanlar tanr-krallardan koparmakla ilka kleciliine kar karmaktadr. Soyut bir tanr fikrine balanmak, tanr-kral tapmna gre ileri ve zgrle hizmet eden bir admdr. Ama genel kulluk dncesini glendirdii iin de feodal koullarn bamllk tarzn yeni bir dzeyde sistemletirmektedir. Ortaada glenen feodal sistemin temel ideolojik kimlii olmakta, Arap toplumunda en hakim snf haline gelen tccarn zihniyet ve maddi karlarn en iyi biimde dile getirmektedir. Hz. Muhammedin gelitirdii tanr kavram olarak Allah, Grek felsefi dncesiyle Yahudi ve Hristiyan din dncelerini kendine miras almakta, ama toplumsal koullarn gerekli kld dnmleri salama gcn de temsil etmektedir. Allah bir nevi ortaan feodal manifestosudur, temel yasas ve bildirgesidir. Hz. Muhammedin slam son din olarak ilan etmesi nemli bir ngrdr. Aslnda din ve tanrlar ann sonuna gelindiini aklamaktadr. Sanldnn aksine Hz. Muhammedde Allah kavram dine yakn olmaktan ok, bilim ve felsefeye daha yakn bir kavramdr. Allah insana ahdamarndan daha yakndr, ezeli ve edebidir, yaratandr, yaratlmamtr, her eyin sahibidir vb. bir yn niteleme diyalektik yasalara hayli yaklatn gstermektedir. Bir nevi tm doa ve toplum yasalarnn bir toplam olarak tanmlanmaktadr. Donmu veya Smer ve Grek tanrlar gibi hep kadnlar istismar eden, insanlar zorla hizmeti klan bir aamay oktan geride brakmtr. Oturmu, glenmi bir toplumun kapsaml yasal gc haline gelmitir. nemli bir ilerlemeyi temsil ettii aktr. Ortaadan gnmze kadar yaplan tanr var m yok mu tartmas bir arptmadr. Sorunun byle konulmas yanltr. Dorusu, tanrnn nasl bir toplumsal yansma olduuna, neyi temsil ettiine,
442

nasl evrim geirdiine ve sonuta neye dnmek durumunda olduuna dair yaratc bir tartmann gelitirilmesi gerektiidir. Daha douda, Hintte ve inde verilen yant, tanr-kral dncesi ve tapmdr. Batda ise onu yere indirerek insanlarn arasna katmak biiminde bir yaknlatrma yolu esas alnmtr. Bu yol en sonunda bilime ve demokratik ynetime gtrmtr. Ortadouda ise, kkenin gl oluu nedeniyle, toplumun ba zerinde srekli Demoklesin klc gibi tutulmu; Ortaa feodalizminin koullarna en uygun hale getirilerek egemen snfn ideolojik hakimiyetini perinlemitir. slamn Snni yorumu resmi teolojiyi ifade etmekte ve ykselen tccarla toprak aristokrasisini temsil etmektedir. Buna karlk Ehlibeyt maskesine snan tm Batni, ii, Alevi mezhep ve tarikatlar, ezilen ve smrlen yorumunu tekil etmektedir. Kkenleri neolitik topluma kadar dayanan bu yar gizli akmlar, snfsal ve etnik mcadelenin ortaa biimini oluturmaktadr. Ortaaa zg kavimsel ve snfsal mcadele ancak bu tarikat rtleri altnda olabilmektedir. ok byk mcadeleler vermelerine ve etkinlik kurmalarna ramen, kalc olamamalarnda snfsallamann henz an doldurmamasnn yan sra, katliamlar ve yozlamalar da rol oynamaktadr. Ortadouda zihniyet yaps esas olarak slamiyetin olgunluk dnemi de diyebileceimiz M.S 8-12. yzyllardan sonra byk bir gerileme srecine girmitir. Batda bilim ve Rnesans temelleri atlrken, Ortadouda zihnen en tutucu ve gerici aamaya girilmektedir. lkesiz ve yalnz askeri gce dayal bir yaam her tarafa hakim klnmaktadr. Herhangi bir felsefi moral ilkeye dayanlmamaktadr. Feodal sava aalyla btnletirilmi bir slam gnmze kadar etkili olabilmektedir. i- Bu genel durum bir ideolojik devrimi zorunlu klmaktadr Fakat . unu da unutmamak gerekir ki, tm sa ve sol ada akmlar da aslnda ortaa ideolojik kimlik ve kiiliini amayp andrdklarndan tr, sahte ve yapay olmaktan kurtulamamaktadr. Ortadounun ideolojik kimlik sava olduu gibi durmaktadr. Geirdikleri milliyeti, komnist, hatta yeni slamc zihniyet kimlikleri ortaa kiiliinin almasna dayanamad iin, hibir yenilie yol aamamaktadr. Ortadouda ncelikle gerekli olan, gerici ideolojik kimlik ve kiilikten boanmadr. Bu yaplmadan, feodal karya ancak bir burjuva kadn ilave edilmi olur. Yaplan biraz da budur. Sonularn iki yz yldr baarsz olduu aktr.
443

Uygarlk zmlememizde yapmaya altmz, hi olmazsa sorunun doru ortaya konulmasna katkda bulunmaktr. O da yalnzca tanmlama dzeyinde bir giriim olmaktadr. Ortadouyu tarihi kapsam iinde tanmadan, el atlacak her sorun baa daha byk sorunlar amaktan teye bir sonu vermez. Yapsndan tr bu byledir. Bir ran-Irak sava, Arap- srail sava, Araplarn kendi aralarndaki elikileri, Ermeni trajedisi ve Krtlerin herkesle trajedinin de tesinde insan onurunun en gerisinde tutulma savalar bu gereklii yeterince kantlamaktadr: Blgenin sorunlar birleik kaplar misali birbiriyle balantldr. Birlikte ve tarihsel temelinin salam zmlenmesiyle yeni bir balang yaplabilir. Milliyeti, yeni slamc, solcu klasik yaklamlar sorunlar daha da iinden klmaz hale getirmitir. Ancak bu platformlarn almas yeni zmlere yol aabilir. zmlememizin vard bu sonular; demokratik uygarln eitlie ve zgrle daha yakn bir akm olan ve neolitik toplum dneminden beri aklp kalm bulunan halklar seeneini, snfl tarihin tortularndan temizleyerek ve ada anlamda yeniden oluturarak, bilim ve teknie dayal demokratik bir hareket olarak somutlatrmaktadr. Bir kez daha yeni bir uygarla, ama eitlik ve zgrl esas alan bir uygarla doru, tarih douran topraklardan ve bu topraklar zerinde yaayan halklardan balayan tarih, gl bir umut olarak gndemimize oturmu bulunmaktadr. Bir rnesans tutkusuyla buna sarlmak ve baarmak, karlalan her acya katlanmaya deerdir. 2- Program, ideolojik kimliin gelecee kilitlenen hedeflerini ortaya koyar. Arzulanan toplum biiminin niteliklerini belirler. Teorinin aydnlnda ve teknik seviyeyi gz ard etmedike, toplumsal dnm hareketinin salkl gelimesine katkda bulunur. Nasl bir ekonomi, toplum ve siyaset yaplanmas ngrdn vaat eder. Kendini i ve d kamuoyuna kar balar. Yeni bir kn program yakn gemiin eletirisi zerine temellenir. zellikle snfsz toplum uygarln balattn iddia eden reel sosyalizm ile kapitalizmin son biimleniine ilikin liberal programlar eletirerek, kendini farkl klan hedeflerle ortaya koyar. ada demokrasiye balln ve onu hangi ynde ilerleteceini aka belirtir. ada demokratik ller de bal bana bir programdr. Yeni k bunu kendisinin asgari program olarak benimsemek durumundadr. rnein toplum, siyaset ve devlet kurumlamalarna demokratik kriterleri uygulamay bata gelen grev saymaktadr.
444

Kapitalist uygarlk erevesi iinde zmlenemeyen kadn zgrln, evre korumasn ve tekniin canavarlamasna ilikin denetim konularn yeni programn en nemli maddeleri olarak belirlemek durumundadr. Kadn zgrl, yeni uygarln ekillenmesinde en dengeleyici ve eiti rol oynayacaktr. Neolitik toplumun zlnden beri adeta toplumdan silinen kadn tekrar saygn, zgr ve eitliki koullarda yerini alacaktr. Bunun iin tm teorik, programsal, rgtsel ve eylemsel almalar yaplacaktr. Kadn gerei, bir dnem ok sz edilen proleter snf ve ezilen ulus kavramndan daha somut ve tahlil edilebilir bir konudur. Denilebilir ki, toplumun en kkl dnm, kadnn salayaca dnmle belirlenir. Kadn ne kadar eit ve zgrse, toplumun tm kesimleri de o kadar eit ve zgrdr. Demokrasinin ve laikliin kalc olarak yerlemesinde kadnn demokratiklemesinin rol belirleyici olacaktr. Kadn olgusuna ilikin bu ksa programsal tanmlama bile yeni sosyal hareketliliin kadn renginde baat bir durumu yaayacan gstermektedir. evre sorununun program hedefine konulmas, yeni kn dier nemli bir konusudur. En az i toplumsal elikiler kadar, doayla yaanlan elikilerin bir arla sahip olduu ortaya kmtr. evrenin korunmas esas olarak topran, yeilin, suyun, havann, iklimin korunmasdr. Bu temel konularda en salam koruyucu nlemler programn vazgeilmez maddeleri olarak yer tutmak durumundadr. Hayvanlarn korunmas ve bir nevi vaheti andran hayvan kesimlerine kar nlemler de programda yer tutmak zorundadr. Kapitalist toplum koullarnda teknik bir yandan atl braklrken, dier yandan kontrol g bir canavara dntrlmektedir. nsanln temel ihtiyalarna uygun bir teknik politika ile tekniin tehditkar gelimesine kar ok ilkeli bir yaklam programda kesinlikle yer bulmaldr. Yeni uygarlksal k tekniin dzeyi ve uygun kullanl belirleyecektir. Nkleer enerji, sera etkisi, hormonal gdalar ve gen teknolojisi bata olmak zere baz alanlarda en sk denetim ve yasaklamalar gelitirilirken, te yandan nfus planlamas, hastalklara kar nlem, eitim vb. alanlarda almalarn daha da gelitirilmesi program maddeleri haline getirilmek zorundadr. Teknik ve ekonomik alan, toplum, siyaset ve devletin demokratikletirilmesi hedefiyle i ie rlmek durumundadr.
445

ocuklar ve yal insanlarn sorunlarna da daha duyarl yaklamlar programda ifade edilmelidir. Bu konular aileye braklmayacak kadar nem kazanmtr. Yeni etik, ahlaki ller kesinlikle tanmlanarak, kurumsal bir biimde programda yer bulmaldr. Yeni ahlakn yasalar ve kurumlamas, tarihi kn en zgn ve gerekli yan olacaktr. Hibir politik tedbir ve yasann ahlakn gcne eriemeyecei bilinerek rol tanmlanmal ve kurumlamas salanmaldr. Bir toplumda ahlakn zl, yaanlan bunalmn derinliine kantdr. Yalnz ahlak deyince, geleneksel tre ve dini kurallarn kastetmiyoruz. Ahlak; iyiliine, gzelliine ve doruluuna inanlan, en derin gnl ve vicdan bayla takip edilen, yasalara zorunlu olmayan, ama en gl yasadan daha gl ve gereklerine gre yaanlan toplumsal davran ifade eder. Gerici ve tutucu ahlak kadar, ilerletici ve zgrletirici ahlak da vardr. Bu ayrm gzeten bir programlatrma, eitici ve dntrc bir rol oynayabilir. Buna toplumun manevi kurumlamas demek de mmkndr. Bunalmn zd ahlak, ancak yeni ahlaki tutum sayesinde yenilenerek, bunalmn almasnda ve yeni toplumun gerek koruyucu deerlerine ulamasnda kalc rol oynar. Ahlak aslnda btn gerekleri oluturulmu toplumsal sistemler iin bir nevi kiiliin iyi ve doru karakter zellikleriyle, gzel bir elbise gibi iinin iyiliini gzellikle tamamlayan sanatn roln oynamasnda bir kpr konumundadr. Dolaysyla toplumsal yaamda sanatn yeri de en az ahlak kadar yeniden tanmlanmay gerektirir. Sanatsz toplum, plak ve ilkel vcut gibidir; daha da tesi, ruhun ve fiziin doru zihniyet yapsndan kopukluunu ifade eder. Doru zihniyet programn ekonomik, sosyal ve siyasal kurumlamasn belirlerken, ortaya konulan hedefler sanat ve onun hedefleriyle rtmedike sakat, plak ve irkin kalmaya mahkumdur. Sanatsz toplum dnlemez. Sanat sanldnn aksine sekinlerden ok halkn mitoloji, din ve felsefeye verdii yantn dili olarak anlalmaldr. stn zihniyet ve iradeler tarafndan dorulan dnce ve ahlakn halkn kavrayaca ve uyum salayaca kalplara dklmesini ifade eder. Btnleyici bir program, sanat erevesini kurarak kendini tamamlar. 3- deolojik kimlik, teori ve program yapsna ulamay hangi yol ve yntemlerle baarmak istediini ifade eden yetkin bir strateji ve taktik tutumla tamamlanr.
446

Teori duru, net bak asn ifade ederken, program teoriden szlm, eletiri szgecinden geirilmi ksa ve net hedefleri aa vurur. Ama bu hedeflere nasl ve hangi aralarla ulalacan, doru bir yol hatt olarak stratejiyi, salam admlarla yrme anlamnda taktii belirler. Strateji, hedeflere gitmek iin ortaya konulan birok yol arasnda seim yapma sanatdr. kmaz yollar vardr; acl, kann ok aktld yollar vardr. Bununla birlikte hedefe varmadan biten yollar da az deildir. O halde doru bir strateji, tm bu sakncalar olan yollar belleyerek ve gerektiinde ulalmas gereki olmayan hedeflerini revize ederek, toplumu kendi tarihi haklln mmkn klacak ve gerekletirecek baarl bir yrye kaldrma, tama, ulatrma ynetimini ifade eder. Byle bir stratejiden ve ynetimden mahrum toplumlar ve rgtler, tarihte de rnei ok grld gibi, ya kmaz yollarda ya acs ve kan ok olan yar yollarda kalarak trajik durum ve baarszlklara derler. Bunu nleyecek sanat, doru ynetimin sanat anlamnda stratejidir. Strateji; hangi temel gler ve yedeklerle birlikte, geici yol arkadalarnn kimler olduunu doru belirleyerek, hedefe en gereki biimde, en az kayplar ve aclarla, ama baarl bir yryn, kounun, hatta ve hatta maraton kousunun ynetimidir. Bu gc oluturamam ve kullanmasn bilmeyen her toplum veya rgt, yaam enerjisini bouna harcamaya, geri kalarak dalmaya ve rmeye mahkumdur. Bir toplum veya rgt iin strateji oluturmak, beyin gc oluturmak gibidir. Beyinsiz veya ok ilkel olumu varlklarn en ilkel dzeyde kaldklar bilinmektedir. Dolaysyla bir teorik gr ve programn anlam ifade etmesi stratejik ynetim gcyle mmkndr. Bu da tm nemli aamalarda stratejik tarihi kararlar alabilme ve yrtebilme gcye olanaklar. Gerektiinde yrmeyen ve baarl olmayan stratejinin nedenlerini ortaya koyarak ve dorusunu yeniden gelitirerek ynetmeyi bilmeyi gerektirir. Bu tanmlamaya gre stratejik ereve, komutanlk ve liderlik kurumunun yetkin oluumunu ve yaratc gc kendinde bularak yrtmesini ifade etmektedir. Bu gten yoksun toplumlar veya her trden rgtlenmeler; yn istikametini kestiremeyen, ileriye mi geriye mi gittii belli olmayan, yerinde sayan ve bylelikle yozlaarak rmekten kurtulamayan ynlara dnmekten kurtulamazlar. Tersine bu gc kazanan yetersiz toplumlar veya her trden rgtlenmeler toparlanarak, yetkinleerek ve hedefe vararak dnmeye, yeniden byyerek
447

glenmeye balarlar. deolojik kimlikte stratejik unsur bu denli hayati ve gereklemek asndan vazgeilmezdir. deolojik kimliin son unsuru taktik kavramyla dile getirilir. Taktik, hedefe yrmek iin sahip olunmas gereken organlar ve enerjiyi ifade eder. Bir nevi gvdenin beyin dndaki tm organlar anlamna gelmektedir. Gnlk yaam iin bu organlarn nasl iblm halinde bir btn olarak almasna ihtiya varsa, toplum veya rgtlerin de buna benzer organlara ve btnsellik iinde almasna ihtiyac vardr. Bir devlet belirledii temel politikalara yasama, yrtme ve yarg alanlarndaki rgtlenmelerle, ekonomik ve askeri rgtlerle ulamaya alr. Toplumlarn da buna benzer aralar vardr. htiya ve hedefler, sahip olunmas gereken aralar belirler. Bunalmdaki toplumun k iin gerekli nc ve yan rgtlerle nasl bir alma tarzna sahip olmalar gerektiini taktik belirler. iddetle mi iddetsiz mi, saldr m savunma m, az gle mi ok gle mi, hzl m yava m sorunlar taktik ynetimin kapsamndadr. Baarl olmak isteyen bir taktik ynetim, bu sorunlarn gereki deerlendirilmesini yaparak baarl olmaya alr. Aksi halde iri beyinli, ama tm destek ve uygulama aralarndan yoksun bir duruma der. Hibir toplum, ister bunalmda ister esenlikte olsun, taktiksiz yaayamaz. rgtler asndan da bu byledir. Taktik g olmayan, taktik yeteneini kaybeden bir toplum veya rgt, teorisi, program ve stratejisi ne kadar gl de olsa kaybetmeye mahkumdur. Dolaysyla vcut organlarnn oynad role benzer biimde, her trl toplumsal rgtlenmeler de gnlk yaam iin gerekli ilevsel kollarn ve eylemsel tarzlarn belirlemek durumundadr. Daha dorusu kendini organlatrmak, dier deyiiyle rgtletirmek ve altrmak zorundadr. Hedefin gereklerine gre rgtlenme ve eylemler, ruhsal alandan askeri alana kadar bir zenginlik ierirler. Uygun bulunan her biim uygulamaya sokulur. Eylemsellik asndan da hedefe gre en barl olanndan iddetli olanna, ekonomik almadan siyasi almaya kadar bir biim zenginliini ihtiva eder. Hedefe giderken, ara ve alma biimini doru belirleyemeyen rgtler yenilmekten ve yozlamaktan kurtulamazlar. rgtlenme ve eylem biimlerini gerektiinde birbirlerinin yerine ikame etmesini bilemeyenler, yenilerini zamannda gelitiremeyenler, yeterli tempoyu sergileyemeyenler salam bir taktik nderlikten bahsedemezler. Gnlk alma ve eylemin yne448

tim gc ve aralar anlamnda taktik nderlik gelitiremeyen toplumlar veya her trden rgtlenmeler kaybetmeye mahkum olduklar gibi, bu rol baaryla oynayanlarn baarmamas dnlemez. Yeterince ara ve eylem biimlerini gelitiremeyen ideolojik kimliklerin tm teorik, programsal ve stratejik eleri nasl fel olmaya mahkumsa, tersine bu ynl elere sahip olup da gerekli tm rgtsel ara ve eylem biimlerini zamannda ve yeterince bir hzla altran glerin hedefe doru yrylerini baarl klmalar kanlmazdr. Taktik roln oynanmas, sz konusu gcn kendini hedefe gre olgu halinde bir nevi gereklie, varolmaya kavuturmasdr. Sonu olarak, ideolojik dou nemini korumaktadr. Snfl topluma dayal uygarln kapitalizmin somut gerekliindeki genel bunalm derinletirilerek srdrlmektedir. Birok deneme yaplmasna ramen, salkl bir ideolojik dou gerekletirilmi olmaktan uzaktr. Hem objektif hem sbjektif alanda gl bir birikimin varolmas dou ansn artrmaktadr. Mitolojilerden bilimsel sosyalizme kadar gelitirilen ideolojik yaklamlar bir diyalektik btnlk iinde deerlendirmek gerekir. Tek bir szcn bile kutsal bir deer tadn bilerek insanlk birikimine saygl olmak, dou sreleriyle ilgisi olanlar iin ilk adm olmaldr. Sulayc, kfrsel yaklamlar cehaletten kaynaklanr. Bir fikri, derinliine ve olduu gibi anlamadan beylik szlerle onamak veya sulamak doru tutum olamaz. Bu tavr yanla, eksie kar susmak anlamna gelmez. Tersine, en gl tavr ancak en doru olanla gerekletirilir zdeyiiyle cevaplandrmay gerektirir. amzn temel karakteri, snfl topluma dayal uygarln genel bunalm ve zlyle yeni toplumsal uygarlk kimliinin ekillendii bir gei aamasnn zelliklerini i ie tamaktadr. Her iki dnyann farkl zellikleri birbirine kar byk savamlar vermesine karn, birbirlerini hzla ve kesin bir biimde aacak ve yok edecek gte deildir. Kald ki, bu tip ak ve kara ikilemi doann temel yasalaryla elimektedir. Doa ve onun bir biimi olan toplumsal gereklik, sonla sonsuzluk arasnda srekli deiim geirmektedir. Toplumsal biimleri ve uygarlksal uzanlarn dar bir ak ve kara ikilemine gre deerlendirmek, en tehlikeli ve yanllklar ieren ideolojik sapmalara yol aar. Ak ve kara aslnda renkler aleminin iki uuk ve hzla deien u noktasdr. Gerekliin en byk ksm, tm renk zenginlikleri bu iki u arasnda sralanmaktadr. Toplumsal ve
449

uygarlksal dnmleri de bu zenginlik iinde grmek, doru bir ideolojik dou iin hayati neme haizdir. Ya ak ya kara doarm demek, ya faist ya reel sosyalist olurum demektir. Peki, dier daha gzel ve muazzam zenginlik ieren renkleri ne yapacaz? Bilimsel sosyalizm adna bu darla dmek uygulamalardaki tm yanllklarn temelidir. Sonu ykmdr. Fakat yine de u noktalarn varln her zaman gz nnde bulundurarak en uygun biimleri belirlemek, yeniyi dourmak yanls glerin en temel grevleri olarak grlmelidir. Tarihin 20. yzyl gereklii, her iki u noktasnn kendini tm hmyla insanla dayatmalarna tank olmutur. nsanlk tekniin grlmemi ate gc altnda, ya ak ya kara bayra altnda emir kumanda sistemi halinde dizilmeye zorlanmtr. Korkun aclar yaatlp kanlar dklmtr. Ama hayatn yalnz gri deil her renge brnen diyalektik ak bu zorlamalar boa karmtr. ster snfl toplum uygarlnn mutlak, hakim, kahhar tanrsnn emrettii ka ra dzen , ister onun zdd gibi gzken, ama zde ona benzeyen dier biimi olan tek renkli ak komnizm dzeni olsun, teorik olarak dnlmek ve zaman zaman pratiklemelerine yaklalmakla birlikte, bunlar sandklar gibi insanln hibir zaman ve srekli yaayamayaca kurgusal (speklatif, hayali, topik) dzenlerdir. nsanlk da tpk doadaki gibi renk zenginliini toplumda gerekletirerek yaayacaktr. Bu anlamda Smer mitolojisi tek tanrl dinlere gre daha esnek ve daha insanidir. Tabii baz ynleriyle de tanrlarn, yani krallarn kara dzenidir. Ama tm mitoloji ve dinler tarihi incelendiinde bile, oralarda mutlaka bir kara dzen yoktur. Tm dogmatik yanlarna ramen ayn renk zenginliini kabullenmekten kurtulamazlar. Bu gerekliin bilimsel dorulanmas 20. yzylda genie gsterilmitir. Madde-enerji dnmleri, evrim teorileri, enerji dnmleri, Quantum fizii, zaman ve mekann izafilii, ak ve karann iki deimez renk veya dzen olmadn fazlasyla kantlamtr. Bu bilimsel ve felsefi ereve altnda toplumsal gereklie bakldnda, ztlarn uzun sre birbirine bal ve muhta halde yaamak durumunda olduklar daha iyi anlalmaktadr. ada demokrasinin 20. yzyln sonlarnda zafer kazanmas, aslnda gereklie yatkn karakterinden ileri gelmekte; doa ve toplumun zengin biimleniini temel alan bir felsefe ve pratikte evrimsel dnmlerin esas olduu450

nu ngrmesinden kaynaklanmaktadr. Gcn bilimden ve felsefeden almaktadr. ada demokratik uygarlk, gelime yasalarnn derinliine kavranmas ve toplumsal deiimleri etkisi altna almasyla tm insanla mal olmaya balamtr. Bu durum tesadfi olmayp bilimin gcnn en nemli sonularndan biridir. nk bilim demokrattr. Ama yine de eski toplumun dogmalarna dayal yaplar mevcudiyetlerini koruduklar gibi, yeni toplumun topik baz yaplanmalar da varlk kazanacak ve yaplarn koruyacaklardr. Buradan hareketle ada demokrasiyi sadece iki ucun uzlamas gibi ele almak byk yanlg oluturacaktr. Bilinmesi gereken en nemli husus, iki u yaklam bulunmasna ramen, temel demokratik kriterlere bal kalndka onlarn da yaam hakknn olduudur. Fakat en geni kuan, renk zenginlii durumundaki toplumsal eitlilik olduu kesindir ve esastr. ada demokrasi daha ok toplumsal biimlenmenin zenginliine dayanmaktadr. ki ucun uzlamasndan teye, toplumun tarih boyunca yaad ve daha da yaayaca biim zenginliklerine saygl, kendilerini zgr ifade etmelerine ve yaamsal klmalarna en temel ilke dzeyinde bakmay esas alan bir sistem olarak deerlendirilmektedir. Zengin bir teorik kuram, pratik gelimeyi, biimlenmeyi ifade etmektedir. Basit bir siyasi iktidar belirleme teorisi deildir. Bir siyasi iktidar biimine de indirgenemez. Uzun sreli ve kapsaml bir uygarlk biimidir. Hem snfl hem de snfsz eleri barndran, ama daha ok bunlarn karma tonlarn snrsz biimde ve zgr olarak belirlemeye ve yaamsal klmaya dayanan bir sistemdir. Hayatn zgr gelimesinin teori ve pratiidir. Tm bunlar gerekletirirken, hukuksal tanm ak olan meru savunma dnda zora bavurmay yadsyan bir sistemdir. Tm toplumsal kesimlerin, zellikle en eski ezilen snf ve cins olarak kadn ve ocuklarn zgrce kendilerini ifade ettikleri bir sistemdir. Sadece toplumun i elikilerini deil, evreyle gittike byyen elikilerini de bilimsel teknik gelimeyle zmlemeyi esas alan bir sistemdir. Deiim ve dnm barl koullarda gerekletirmeyi esas alan bir sistemdir. ada demokrasiyi tekrar tekrar tanmlamamz, onun yeni ideolojik kimliin en nemli bir erevesini tekil etmesinden trdr. 21. yzyln hakim ideolojik kimliinin bayranda ada demok ratik uygarlk yazldr. Bu bayrak altnda eski yaplardan bile yararlanarak, toplumun, dolaysyla yenilemenin hizmetinde kullanma
451

gcn gsterebilirsiniz. Bu bayrak altnda istediiniz kadar tarih, istediiniz kadar gelecek yaayabilirsiniz. stediiniz kadar aktel de olabilirsiniz. Ama temel kriterlerinin derin bilinciyle ve kurumlamalarnn gcn tanyarak, saygyla ve ibadet edercesine ballk gstererek yaayacaksnz. Yoksa bu demokratik yaam kiilii, kapitalist kar drtsnn lgnlatrd bireycilii istediiniz gibi yaamak deildir. Bu yaam, gelecein yce topyasnn gereklerine gre yaamdr deyip, patolojik bir tarikatlamay keyfince dayatarak yaanlacak bir yaam da deildir. stediiniz kadar zgr birey olacak, ama tarihine ve gelecein bilimsel yaratlna balanarak kendinizi gerekletireceksiniz. Ne dogmalarn esiri ne de topyalarn mahkumu olacaksnz. Ancak bilimsel olduunda tarih ve gelecekle zgr yaamann mmkn olduunu bileceksiniz. Ne dogmalarn ve topyalarn hatrna zgr bireyden vazgeecek, ne de onlara kfrederek inkarc birey haline gelmeye frsat tanyacaksnz. zgr bireyin ancak dogmann ve topyann gcn bilerek, ama boyun emeyerek, alabildiine bilimsel ve felsefi gcn yakalayarak yaanabileceini bileceksiniz. Benimseyeceimiz ideolojik kimliimizde bu hkmler yazlmaktadr. Bunlar ne kaderin ne de babozukluun hkmleridir. Sonuna kadar bilimselliin ve zgrln hkmleridir. deolojik kimliin bireysellikten sonra ikinci nemli alan sivil toplumun ada geliimidir; bir nevi yeniden douudur. Sivil toplum alanna nc alan demek yardmc bir kavramlatrma adm olabilir. ada demokratik uygarlk ayak stnde ykseliyor denebilir. Bunlar demokratik toplum, siyaset ve devlettir. Fakat eski toplumun demokratikletirilmesi zor ve yava gelien bir sretir. Devletin demokratiklemesi ise, klasik yapsndan tr en zor olandr. ada demokrasinin de demokratik duyarlla zorlanmas byk mcadeleler gerektirmektedir. lk dnemlerde toplumun genel ayaklanmas buna gtryordu. Ama giderek ideolojik ve pratik stnlk kazanan devlet, toplumun demokratikletirme refleksini olduka trplemitir. Klasik yntemlerin bastrlmas ve saptrlmas zor olmamaktadr. Bunda klasik devrim ve kar-devrim koullarnn geride kalmas da nemli rol oynar. Ardndan devlet ve toplum arasnda zorunlu olarak ilev kazanan demokratik siyaset ile onun ara ve eylem biimlerinin ne kmasna sra gelir.
452

Tarihte toplum ve devlet alanlar olduka tannmtr. Halklarn isyan gc toplumun sesi ve talebi olarak rol oynarken, devletin en eski otorite olarak varln hissettirmesi bir nevi kader gibidir; etkisinden kanlmaz sanlr. zellikle kapitalist uygarlk merkezlerinin dndaki klasik toplum ve devletlerin en olumsuzundan ie bzlmeleri ve da yansmalar, tutuculuu daha da krkleyici niteliktedir. Bir nevi yeni bir tutucu denge kurulmaktadr. Devrimle bu dengenin krlacana inanlmt. Baz baarl rnekler, bunun yaygnlatrlabilecei sonucuna gtrd. Ama kapitalist-emperyalist statkonun ald tedbirler bu ynetimin etkisini olduka snrlad. Tutucu dnemin devleti de kendi kendine demokratiklemeyeceine gre, yeni bir alann harekete geirilmesi zorunluluk haline geldi. Kald ki, bunalm dneminin kapitalizm merkezlerinde bile tutuculaan ve zellikle evreyi tahrip eden devlet anlay, buralarda da nc alann hareketini kanlmaz klyordu. nc alan, demokratik siyaset alandr. Karmak bir hal alan uygarlk koullarnn dayatt her ihtiya iin sivil bir ara zorunluydu. Bu aralar ne sk devrim aralar ne de devletin topluma uzatt iletiim kaylardr. Daha ok devletle toplum arasnda ikisinden de belli bir mesafede duran, kendi kimlii olan, ihtiyaca gre ekillenen bamsz rgtlenmelerdir. Ne devlete kardr ne devletin ibirlikisidir. htiyalarn emrindedir. Temel toplumsal rgtler de deildir. Bir din, ahlak kuruluu deildir. yeleri snrl yerine getirdikleri grevlere gre ekillenmitir. Grevin bitmesiyle kendileri de biten rgtlenmelerdir, en azndan yeni grevlere gre dnen rgtlerdir. Bu model, devrim ve kar-devrimin derinletirdii kmazdan kurtulmann herkes iin gerekli yolu olarak da varln etkili klabilmitir. htiyalar ekonomik alandan kltre, spordan evreye, bartan insan haklarna kadar her alanda kendini dayatt iin, alann nemi de her geen gn artmaktadr. nc alann bu erevede tanmlanmas yetmemektedir. Alan, kendi teorik ve pratik konumunu daha net klmaya ihtiya duymaktadr. nc alan teorisine ve pratiine her geen gn artan bir oranda ihtiya duyulmakta; kendi teorisini, programn, stratejisi ve taktiini gerektirmektedir. Bu bir nevi yeniden pratiklemedir. Klasik anlamda devlet veya toplum rantna dayal parti anlayndan fonksiyonel, ihtiyaca gre belirlenen partilemeye geii zorlamaktadr. Kla453

sik partiler bata olmak zere, benzer rant anlayl tm rgtlenmeler sivil toplum teorisine gre yeniden yaplanmayla kar karyadr. ada demokratik uygarln baars, daha ok bu anlamda roln yeniden tanmlama ve ona gre rgt ve eylem biimine kavumayla balantldr. nc alan gelitirmeyen toplum veya devletler ada demokraside topallamaktan kurtulamazlar. ok zorlayan ayrlk eilim ve iddet unsuru, ancak bu alann zgrln kazanp roln tam oynamasyla sorun olmaktan kacaktr. Bu ynyle demokratik siyaset alan da diyebileceimiz bu olgu, tkanm siyasetten zm reten siyasete bir kap aralam olmaktadr. En scak, en retken alan olarak demokratik siyaset alan, sivil toplum kurulular ne kadar eitli, ilevsel ve koordineli olurlarsa o kadar zm retebilecektir. Tek yol ne devrim ne de kar-devrimdir. Daha ok eitli zm alternatiflerini barndran demokratik siyasetin zm yoludur. Hayat gittike sivil toplumun gelitirilmesi iin proje oluturulmasn ve uygulanmasn ne karmaktadr. Kim, hangi kurulu ve parti bu sivil toplum projelerine, rgt ve almalarna sahipse, toplumun ve devletin demokratikletirilmesine de en nemli katky yapma imkanna kavuacaktr. Bu ii rant siyaset anlayndan uzak, deer reten, bunu demokratik toplum ve devlete taran anlaya sahip parti ve kurulular gerekletirecektir. Tarih, dnm roln artk bu tip teori, program, strateji ve taktiklere sahip olan kii ve kurululara oynatmaktadr. Devletin dayatmalar kadar toplumun gereki olmayan taleplerine de alet olmayanlar, ancak ada demokratik llerin gelitirilmesiyle topluma ve devlete en yararl hizmeti yerine getireceklerine inananlar bu tarihsel roln stesinden baaryla gelebileceklerdir. Bu rol, bunalm dneminin kmaza giren toplumuyla kmaz derinletiren devlet anlaynn artk bir engel durumuna gelen konumlarnda, nc alan teorisinin zm retme ansna kavumas anlamna gelmektedir. zerinde ne kadar doru ve yetkin allr ve gerekleri yerine getirilirse, baarnn o kadar byk olaca bir teorik ve pratik yol demektir. Tm bu anlatmlar, ada demokratik uygarln statkocu bir aama olmaktan ok uzak; uuruma, yeni bir statkoculua ya da devletilie mahkum eden macerac ve topyac toplum mhendisliinden de farkl olduunu gstermektedir. ada demokratik uygarlkta devlet yklarak ve paralanarak deil, yava yava hurdalk
454

bir malzeme konumuna getirildikten sonra tarihin p sepetine atlmaktadr. Dorusu ve gerekleir olan da budur. Bu, en eski uygarlk aracnn yerine kurulan yeni bask arac olarak devlet deildir. Tersine herkesin, tm kurumlarn ve toplumun retken emeine dayal, genel adalet ve zgrlk llerini en st dzeyde temsil eden ve denetleyen bir genel koordinasyon aracdr. Dvecek sopas, ldrecek silah, tklacak zindan olmayacaktr. Her geen gn herkese yeteneine gre ve ihtiyac kadar bir paylama yaklatka, devletin son kalntlarn da tarihin antik eyalar mzesine atacak bir toplum haline gelinecektir. Bilimsel teknik devrimler insanl her zamankinden daha fazla bu gereki hayaline yaklatrmtr. Eski olan, ada demokratik uygarlk kalkanyd. Tarih onu da devreye soktuuna gre, zafer her zamankinden daha ok emekilerin ve ezilen halklarn hakk olacaktr. 4- Demokratik uygarlk ann zamanlamas da karmak bir sorun tekil etmektedir. Her an bir zamanlk ruhu olduu kesindir. Zaman st veya zamanla balantsn kuramam toplumsal alar dnlemez. Zamann kendisi aktif ve yapc bir edir. Dier temel boyutlarla birlikte ilemektedir. Toplumsal a zamanlar bir gerek olup doru fark edilmeyi gerektirir. alarn zellikleri ve birbiri zerindeki diyalektik etkileri ne kadar doru ortaya konursa, tarihin, dolaysyla toplumun bilimsel tanmlanma olanaklar da o nispette artar. Neolitik toplum ann ayrt edici zellii, tarmc ve evcil hayvan besleyici bir konumu ilk defa kazanmas, bunu mmkn klan bir teknolojinin gereklemi bulunmasdr. Toprak, yetitirilen eitli bitki ve aalar, beslenen evcil hayvanlar, yerleik kyler, kadn etrafnda ekillenen anaerkil toplum, yaamsallkta en nemli rol oynayan varlklarn tanrsallatrlmasna ve ge ykseltilmesine dayanan din ve mitoloji anlaylar bu an temel zellikleridir. apa, kazma, saban, tekerlek, elle dokuma aletleri, el deirmeni, yeni ta yontma aletleri, eek, sr, kkba hayvanlar en bata gelen retim aralarn tekil etmektedirler. Toplum kabileler biiminde kolektif mlkiyete dayal bir dzen halinde yaamaktadr. Ticaret ve deiim en basit dzeyde yaplanmaktadr. Tarihin temel dil gruplar oluup ayrmaktadr. Bylesi bir an zaman sonsuz gibi gelmekte, yava ilemektedir. ncesi ve sonras duygular fazla gelimemitir. Dnya, sanki cennete benzer yaamn balang andadr gibi
455

bir duygu ve zihniyet yaps gelimektedir. nsanlar arasnda gelimemi bir akrabalk duygusu da geliim halindedir. Sistemli ve talan amal zor olgusuna pek yer yoktur. Anaerkil toplumda esas olan kltr, bar dokusundadr. Birbirlerini yok etme ve talana dayal bir zihniyete yabanclk sz konusudur. Dil iirsel yapdadr. Bundan dolay bu aa insanlk yaamnn iirsel dnemi de denilmektedir. Kleci toplum zaman veya a, insann bizzat mlkiyet konusu haline getirilmesine, kleletirilmesine dayanmaktadr. En verimli retim arac, insann bizzat kendisidir. Akrabala dayal kabile toplumu kleci tarz snflamaya uratlarak paralanmakta, kapsaml bir yneten-ynetilen ilikisi hakim olmaktadr. lk defa gerekletirilen bu olgu toplumun hafzasnda derin deiikliklere yol amtr. Ynetenlerin etrafnda ehir ve ehir devleti domaktadr. nsanln byk bir blm her trl hizmetilie koturulurken, az bir ksm da her eyleri hizmetilerince karlanan rahat bir yaamn sahibi efendiler olarak yceltilmektedir. Toplumun bu olaanst dnmnn zihniyet yapsna yansmas, mitolojiler ann balatlmasdr. Mitolojinin znde iki nemli neden rol oynamaktadr. Kleci retim tarznn ilk defa hakim kesime sunduu ve dnemine gre mucize saylabilecek art-rn fazlal, buna bal olarak ikinci neden, bu tarz toplumun doal dzenin ta kendisi olduunun kantlanmasdr. Smer mitologya reticileri bu grevlerini harikulade bir tarzda gerekletirmilerdir. Yaratc gkyz tanrlar ve yeryznde yarattklar hizmeti kul insanlar, tanrlarn hep yceltilmesi (yceltilen, znde efendi snftr) ve insanlarn aalanmas (kleleme bunu gerektirir), Smer rahiplerinin en ok baardklar ilerin banda gelmektedir. Bunu da Zigguratlara kp gkyznn dzgn ilemesinden; ay, gne, yldz, mevsim, gece ve gndz hareketlerinin ayn biimde tekrarndan karmaktadrlar. Gkyz yasalar tanrlarn iradelerini yanstt gibi, yeryzndeki yasalarn yrtc gleri de tanrnn temsilcileri olan rahip-krallar veya hanedan krallklar olmaktadr. Onlar tanry, tanr da onlar glendirmektedir. Bu gerekliin dncesi ve diline mitologya denilmektedir. Henz tam din haline gelmemesi, sylenti dzeyinde kalmasndan trdr. Belli bir sre sonra yaratc rahiplerin yerini aktarmaclar alnca, bunlar kesin din kurallar olarak insanlarn bana ylacaktr. Binlerce yl sren kleci aa damgasn vuran, mitolojik tasarm kimliidir. Neolitik toplumun kuatmas altnda olan, ama giderek
456

derinliine ve geniliine byyen bu aa mitologya a demek yerindedir. nsan zihniyetinin temel kalplar mitolojik sylencelerle adeta igal ettirilmitir. Fiziki klelik yetmiyormu gibi, zihni klelik de giderek yerletirilmekte ve hakim klnmaktadr. ocuk gibi braklan insanlk, mitolojik masallarla kandrlp ynetilecektir. Hanedan ve kraln sonsuz yceltildii adr. Bu nedenle tarihi anlamak, mitoloji dilini ve an zmlemekle yakndan balantldr. Mitoloji ana sylencedir deyip glen ve geen, bilerek veya bilmeyerek aslnda en lanetlenmesi gereken kulluk rejimine hizmet etmektedir. Mitologya a din an douran beiktir; temel ve orijinal bir gelenektir. Feodalite zamanna, dinselliin hakim olduu a olmasndan tr ilahiyat a denilmektedir. Klelikten devralnan iliki dzeni biraz yumuatlarak, ama kat kurallara balanarak srdrlmektedir. Topraa bal emek en ok art-rn veren unsur olmaya devam etmektedir. Dolaysyla serf-senyr, kyl-derebeyi, mir-gulam ilikisi temel konumunu srdrmektedir. Tanr-kul ikilemi de bu ilikinin en kutsal yansmas olarak yceltilmeye devam edilmektedir. Tanrnn varl ve teklii kantlanmtr. (Aslnda snflama ve krallk rejiminin kesinlemesini yanstmaktadr.) nsana den grev, biricik ve en byk g sahibi olan tanrsna (efendilerine, kocasna, babasna) kendisini yoktan yaratt (snfsallk temelinde yeniden dou) iin srekli kretmek ve ibadet etmektir. Dinin katiyet kazanan inan ve kurallarna gre dzene balanma yeniden kutsanarak devam ettirilmektedir. Snfl toplumun yeni biimi olan monari ve sultanlk, tanrnn gksel dzeninin yeryzndeki temsili olarak deerlendirilmeye devam edilmekte; daha gl temellerde insanln zihniyetinde, politik kurumlamalarnda hakim klnmaktadr. Yamurdan kaarken doluya tutulmakta veya tersine kardan ve doludan kaarken yamura tutulmaktadr. slamiyet ve Hristiyanlk bata olmak zere feodalizme uyarlanm tm ideolojik kimlikler, hem eski mitolojiyi hem de yeni doan felsefi dnce tarzn dinin hizmetinde kullanarak, ortaan muhteem ilahiyat an gerekletireceklerdir. Peygamberlik ve filozofik klar phesiz kleciliin almasnda ya da yumuatlmasnda tarihi bir insanlk rol oynamlardr. Ama niyetleri ne olursa olsun, onlarn miras zerinde grkemli tapnak binalarna (cami, kilise, havra, manastr vb.) kavuturulan din457

ler feodal an temel rts olarak hizmet etmektedir. nsanlk zihni ve ruhu, tanrlarn igali altnda olmaya devam etmektedir. Anlamszln derinletirilmesinin, felsefi olarak teoloji, ilahiyat ve iirin znden kopartlmasnn ifadesi olarak ilahiyat a, zellikle k dneminde karanlk a olmay hak edercesine bir kabusa dnebilecektir. En az mitologya a kadar ilahiyat olarak doru zmlendiinde tarih aydnlatlacak, dolaysyla toplum daha da anlalr klnacaktr. Neolitiin iirselliini, kleliin mitologyasn, feodalitenin ilahiyatn dilleri ve mantklaryla bilimsel olarak zmlediimizde, toplumu, halklar ve insanl daha gerek anlamyla baarya ulatrm olacaz. Kapitalist dnem, dou itibariyle daha ok felsefe a olarak deerlendirilmeye yakn durmaktadr. Byk dnce sava ilahiyat zmtr. Toplum zerindeki bu rty ekip doru anlalmasna dev bir adm atmtr. Filozoflar bu ynleriyle yeni an peygamberleri rolndedir. Tek farklar, tanry fazla ie kartrmadan, doal ve toplumsal sreleri kendi i yasalaryla izah etme gcn kazanmalardr. Bu tarz dnce aslnda pratikte yetkinleen insanln kazand genel bilin dzeyinin en st dzeyde ifade edilmesidir. Doa ve toplum hakkndaki deneyim, mitolojik ve ilahiyat yaklamlarla izah edilmeyi gln duruma getirmiti. Dogmatizmin elinde zgrlemesini yitiren birey, kendini aramaya alyor, ilahlardan bkm olarak kendi kaderini eline almak istiyordu. Bireysellie yry cesaret gerektirir. nsan yeni yeni glge olmaktan kp zne durumuna gelmeye abalamaktadr. Bunun iin kendine gvenmekten baka aresi yoktur. Kendine gvenmek, dini ie kartrmayan dnmeye cesaret ettirir. Felsefe, kendine gvenmenin ve cesaretin yol at bir srecin ortaya kard zgr dnce aamasdr. Artk iin iinde tanrlar yoktur. ocuklar gibi bir bye dayanarak yaamayacaksnz. zgcnzle, uyanan arzularnz ve dncelerinizle dnyay yorumlamaya, yaamaya alacaksnz. Felsefe, bireyin g kazand bir dnemin dnce biimidir. Ancak ocuklar oyalayan dnce tarzlaryla toplumun karmaklat, kentlemenin byyp yayld alar ikna etmek mmkn deildir. Kleliin son dneminin gelimi kentlerinde doan felsefe, ortaada dinin hizmetinde kullanldktan sonra, ancak yeni an balarnda zgrlne kavuacaktr. Felsefe a, insanln mitolojik ve dinsel ocukluk an ap kaderini eline almaya balad dnemi
458

simgelemektedir. Tanrlar yerine doa ve toplum olgularyla hesaplamay, uyumay arayacaktr. Felsefe gereklik ana giritir, doann glerinden daha fazla yararlanmay akl editir. Felsefe zamannn, insanl ycelten bir a olduu kesindir. Bilimsel gelimenin felsefeyle hz kazand inkar edilmez. Bilimin felsefeyi atn, felsefenin gereksinim olmaktan ktn iddia etmek de mmkn olamaz. Fakat kapitalizmin olgunlat dnemde eski nemini srdrmedii bir gerektir. Felsefeyi kapitalizme zg bir dnce biimi olarak grmek kadar, kapitalizmi de felsefeyi dlayan bir sistem olarak deerlendirmemek gerekir. Kapitalizmin iirsellii, mitolojiyi ve ilahiyat iten yaamad kesindir. Daha dorusu iiri, mitolojiyi ve ilahiyat kaba bir inkarcla uratt, kendini daha akll ve rasyonel sayd bir gerektir. Temsil ettii zaman ne iirin byleyiciliine ne mitolojinin kahramanlna ne de ilahiyatn kutsallna tanktr. Bu alar kaba bir inkarcla uratmakla insanl fukaralatrmtr. Ycelttii akl a, aslnda bencil gdleri daha gelikin bir akllk ve mantkla tatmin etmekten teye gidememitir. Felsefenin ycelticiliine bile dayanamayacak bir maddi dknlk a olduunu kantlamtr. Kapitalizm bu ynyle eletiriyi en ok hak eden bir rejim konumundadr. nsanl binlerce yl tayan alarn, zamann ruhunu dlayp gz ard ederek, daha da vahimi mzelik konuma sokarak en s dneme mahkum etmitir. nsanln ruhsal yaratcln ksrlatrmtr. Bu an insan, bencillii iin her eyi kurban etmeye elverili hale getirilmitir. Kuru kar hesapl, borsa oyunlaryla genel bir kumara dntrlmtr. zellikle yaad genel bunalm durumuyla, ister tarihin sonu ister postmodern a denilsin, insanlk tarihinin cahiliye alarna benzeyen bir tkeniin eiine getirilmitir. Yeni a balarken grkemli sistemin yakn kar balaryla, byk bir ruhsal ve zihniyet yoksullatrlmasyla yz yze gelmitir. Bireysellikteki zgven, yaratc dnce, aydnlk ve romantizm, yerini korku, phe, dnce ve felsefeden kaa terk etmi; sisli bir dnya, gdlerine teslim olmu bir ruhsallk ve zincirlerinden boalm bir karclkla toplumu en tehlikeli bir bunalmla, evreyi de tam bir tahribatla kar karya brakmtr. Dolaysyla kapitalizm zamanna, btn tarihi, toplumu ve dnyay kendi kk karlarna kurban eden kk tanrlar dnemi demek dndrc olabilir.
459

Bu an dilinde btn kelimeler bir tuzaa dntrlmtr. Kelimeler ve onlarca rl dnce sanki temel insan doasn, zihniyet ve ruhsalln aldatmak iin dizilmilerdir: Haince ve alaka bir dizili. Bu kelimelerin baz gerekleri salam temsil etmesi nedeniyle tehlike bymtr. Teknik ve bilim kapitalizmin mantk ve diliyle sanki her an insanln rzna gemektedir ve laf anlamaz duruma gelmi gibidir. Nasl ki Smer rahipleri bir zamanlar klelerin len krallaryla diri diri mezara girmelerini gn ilahi dzeninin bir gerei saymlarsa; kapitalizmin poplerlemi biimi olan kuru kar mantkl da, kendi basit karlar iin oynamayaca, rzna geemeyecei bir kutsallk ve ycelik brakmamaktadr. Sistemlerin bunalm dnemlerinde yaanan sradanlama ve yozlama kapitalizmde en u boyutlara ulamaktadr. Grkemli bireysellik a; en dkn, en hain ve resmiyet kazanm hrszlk, en sk korunmaya alnm karc ve ahlaksz bireycilik ana dnm gibidir. deolojik zamanlarn en yoz ve bunalml bir dneminin yaand kesindir. Dogmatik alarn bile kendilerine gre bir mantk dnyalar vardr. Kendi iinde tutarl bir yaam treleri geerlidir. Felsefenin de hem evren anlay hem etik ynyle insanl temsil ettii dnemleri vardr. Uygarln genel bunalm anda ise, kendini her eyin merkezine koyan bireycilik, btn karc mantna ramen ne tarihsel deerlere ne de gelecein topik hayallerine saygldr. Gnbirlik ve yalnz kendini yaama gibi en s, ufuksuz, tarihten kopuk, gdleri zgrlk yerine koyan lgnca bir bireycilie ka vardr. Dogmatizm alarnda birey toplum iinde eritilmi ve her eyi nceden belirlenmitir. Bundaki arlk, yenian bireysellik teme linde ykseliinin en nemli objektif nedenidir. Kapitalizmin bunalm alarnda ise buna ters bir sre, toplumun tm anlaml deerlerinin son derece arya kam bir bireycilik iinde eritilmesi yaanmaktadr. Sosyalizm ad altnda buna gsterilen tepki, bir nevi ada Smer rahip sosyalizmine yol at. Bunlar arlklarn birbirini nasl beslediine ilikin arpc rneklerdir. kinci Dnya Savandan sonra, insanlk iin an dnm geirmemesi dnlemezdi. Nkleer enerjinin silah olmas bunun bata gelen teknik nedenidir. Derinleen bilimsel-teknik devrim, 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren yeni bir zaman ruhunun yaratlmasn giderek zorlayacaktr. Kapitalizm ahsnda son byk dnemini
460

yaayan snfl topluma dayal uygarlk, derinleen ve sreklilein bunalmdan ne yeni savalarla ne de yeni bir snfl toplumla k yapabilecek durumdadr. zl ve kn barnda yeni bir a, ok yava da olsa adm adm gelimektedir. Bu sanld gibi kk ve sk rgtlenmi devrimci rgtlerin ii olmaktan ziyade, tekniin rol oynad ve kanlmaz kld bir an balangcdr. Mevcut teknikle topyekn sava, galibi ve malubu olmayan bir durum ortaya karmtr. Savalarla artk ne uygarlk yklr ne de yaratlr; ancak hep birlikte yok olunur. Dier yandan mevcut teknikle her toplumsal elikiyi zora bavurmadan zecek imkanlarn elde edilebilecei bir seviye yakalanmtr. Snfsz toplum biimleri dahil, her yeni toplumsal dnm projesini gerekletirecek teknik seviyenin yakalanmas, yeni an dayand maddi boyuttur. Maddenin devrimsel dnm, zamann karakter deiiminin en ak nedenidir. Bylesine bir madde dnm ann zaman da baka bir a olur. erevesini kapsaml bir biimde tanmlamaya altmz bu aa demokratik uygarlk demenin gereklik tad kansndayz. Her eyden nce bu a, tarihte ilk defa halklarn siyasete arln koyduu bir adr. Demokrasi (Demos kratiya), halkn ynetimi anlamndadr. yle ki, bu birok ynyle gereklemektedir. Tm eski zamanlar hakim snflarn adlaryla belirlenirdi. Kleci, feodal, kapitalist a gibi. Bu zamanlarda halklarn varl adeta yok saylmaktadr. Tarihler krallklarn isimleri ve hanedanlaryla yazlmaktadr. Gerek yaratclardan hibir haber yoktur. deoloji bile ynetenlerin yanstlm gereidir. Maddi iktidar yetmediinde, manevi iktidar ve tanrsal gc her an yan banda hazr tutulmaktadr. Kapitalizmde bile ulusuluk hzla ovenizme bulandrlarak, maddi varlk olarak ulusun bana en byk bela haline getirilir. Gerek ulusal kar yerine, milliyetilikle en kirli snfsal kar gizlenmi olur. Oysa demokratik sistemin sradan bir uygulamas bile artk temel aktrn halk olduunu yeterince kantlamaktadr. ahslarn, hanedanlklarn ve snflarn snrsz egemenlik a gemitir. Tm kltrel zenginlikleriyle halklar devrededir. En benim diyen diktatr bile ancak halk arkasnda bulduunda bir g sahibi olabilmektedir. Halklar, neolitik ada reym halini yaamaktaydlar. Snfl topluma geile birlikte adeta yere akldlar. Her yeni gelen snfl toplumun efendileri onlar sonuna kadar kulland, altrd ve savatrd.
461

Onlar aslnda tarihin gerek yapclarydlar. Ama neredeyse adlar bile anlmaz oldu. Her eyin sahibi ve yaratcs, efendiler ve onlarn tanrsal dzeniydi. Tarih ad altnda byk yalan byle yazlrken, onlar sessiz ve derinden, acyla ve zahmetle, zaman bilgisinden srekli renerek alarnn gelmesini beklediler. Kapitalizmin btn milliyeti zehirlemesine ve faizmine karlk, halklarn yeniden douu artk geciktirilemez ve engellenemezdi. Bu anlamda kinci Dnya Sava sonras, halklarn yeniden dou milad olabilir. 20. yzyln sonu, boyuna demokrasinin zaferine tank oluyor. nk an kendisi, halklarn iktidar iin gerekli teknik altyapyla politik kurumlarn esas olduu demokratik uygarlk adr. Halklarn ana giriin denen byk bedelleri vardr. Tarih boyunca snflamaya dayal uygarlklarn btn ykn halklar ektiler. zerlerinde her trl bask, katliam, smr, talan, gertme, asimilasyon gibi yntemler uyguland. Bununla yetinilmedi; manevi, ideolojik dayatmalar sonuna kadar denendi. Kkrtlp birbirlerine krdrldlar. Jenositler yaand. zellikle 20. yzyln byk apl dnya savalaryla, blgesel ve yerel birok savalarnda krdrlan yine halklar oldu. Ortaalarda din adna yrtlen savalar, kapitalizm anda milliyetilik adna daha kapsaml ve acmasz srdrld. Halklar da tm bu alarda bo durmadlar. Klecilie kar kabile ve airetlerin srekli bakaldr ve saldrlar, tek tanrl dinlerle yar dini, felsefi topluluklarn, tm antik ve orta halklarn direni biimleri olarak hibir zaman eksik kalmad. Tarih, bu anlamda boydan boya halklarn airetsel, dini, mezhebi rtler altnda da olsa direni tarihi olarak srd. Yazlmayan, saptrlan, bakalarna mal edilen bu tarih aslnda halklarn zgrlk tarihidir. Daha ada halk direni hareketleri 20. yzylda aa damgasn vurdu. Reel sosyalizmin tm yanllklarna ramen, sosyalizm adna yrtlen savalarla ulusal kurtulu savalar, znde halk direni ve zgrlk savalardr. Tm bu direnilerde, bastrlan ve yok edilmeye allan halk kltrleri ayakta kald. Halklarn direnii siyasal anlamda baarl olmasa bile, kltrlerin boyun emezliini, baarsn ve kalcln kantlad. Kald ki, kinci Dnya Savandan sonra halklarn siyasi kurumlarda temsil edilmesi byk gelimeler gsterdi. 20. yzyln sonlarnda dnya apnda zafer kazanan kapitalizm deil, demokrasidir. ada demokrasi, halklarn binlerce yllk umut ve hayalleri462

nin gereklemesi iin ilk ve en nemli bir admdr. Snf egemenliklerinin ak ve kara rnei bir arlktr. Gerek dnyada smrnn ortadan kalkmasnn en uygun yolu da aslnda ada demokrasi llerinin ilemesinden geer. ada demokrasiyi ar snf saplantlarn dzelten, halklarn zengin dnyalarna ilerlik kazandran, bar ve kardelik geleneklerine de yer veren gerek halk ynetim rejimi olarak grmek gerekir. Halklar asil kiiliklerini tutarl ve gerekten uygulanan demokratik sistem altnda gelitirmektedirler. Eskiden hemen aykrlk ve blnmelere ve bu temelde iddete bavurmaya yol aan dini, etnik ve milli kavgalar ve savalar, ada demokratik rejimde bar iinde zme kavumaktadr. Halklara kalsa, bir dnya federasyonunda yaamak bata gelen idealleridir. Kk devletikler halklarn deil, egemenlik peindeki beyliklerin, oven karakterli her tr dar snf ve etnik milliyeti kesimlerin idealleridir. Geni blgesel federasyonlar her trl kltrel farkllklarn, dil, din ve rk ayrmclnn anlamszln ortaya koyan ada demokratik biimler olarak varlklarn srdrmekte ve gelimektedir. En ileri ve demokratik devletler ABD, AB ve BDT gibi birlikler altnda toplanmaktadr. Buna zorlayan da halklarn kltrel varl ve siyasal katlm gcdr. Dnyann her tarafnda gncele damgasn vuran, kltrlerin uyan, ada biimlere kavumas ve yaamn vazgeilmez temel esi haline gelmesidir. Halklar ilk defa uyuturucu dogmatik ideolojilerin ve bo topyalarn basksndan kurtulmakta, ta neolitik toplumdan beri yere aklm ve gmlm varlklarna yeniden sarlmakta ve yaamsal klmakta, tm varlklaryla byk bir adalama srecine girmektedir. ada demokratik uygarln halklarn bir rnesansna dnt, yle gelimesi gerektii her gn daha da aa kan bir gerekliktir. Kat snf diktatrlklerinin ve en somut ifadeleri olarak eitli otoriter ve totaliter rejimlerin gerilemesi ve ortadan kalkmas halklar lehine byk kazanmdr. Halklarn varlklar demokrasiyle zdetir. kisi birbirinden ayr olamayacak bir diyalektik ba iindedir. Demokratik toplum, siyaset ve devlet, halklarn artan etkinliinin bir sonucudur. Tarihin hibir dnemiyle kyaslanmayacak kadar toplumda, siyasette ve devlette demokratikleme en acil gndem haline gelmise ve bu ihtiya dnyann her tarafnda yaanyorsa, bu gereklik, yaanan an halklarn uyan, aydnlanmas ve siyasi g
463

haline gelmesinin itirafndan baka bir anlama gelmez. Faizm, kapitalizmin ar diktatrlyd. Reel sosyalizm, ezilen snf fanatizmiydi. Ama ada demokrasi, halklarn olgunlaan, maddi temeli gerek olan, dolaysyla kalcl ve baars srekli olan bir ynetim ve yaam rejimidir. Bu tanmlamalar, amzn kapitalizminin zlen ve ken bunalm karakterine ramen, onun zdd ve zmleyici gc olarak gelien haklarn demokratik uygarlk a olduunu gayet ak olarak gstermektedir. Demokratik uygarlk ann geliimi ve tanmlanmas erevesinde temel zelliklerini bir kez daha zetlemeye alrsak: a- Somut teknik, bilimsel ve ideolojik bir temele dayanmaktadr . Mekanik fizik kkenli tekniklere ilaveten, elektronik ve nkleer enerjinin kontrolne dayal teknikler toplumun maddi temelini kkl deiikliklere uratmtr. Doru ve yerinde kullanlmalar halinde, bunlar her trl snflama ve sosyal eitsizliklerin dayand yoksulluk zincirlerini paralayabilir. Snflama ve sosyal eitsizliklerin kaynann, bata teknik olmak zere retim aralarnn geriliine dayand bilimsel bir tespittir. 20. yzyln ikinci yarsndaki teknik devrimler toplumu bu mahkumiyetten kurtarm, tam eitsizlie dayal kurumlamalarn maddi zeminini paralamtr. Tm toplumun hizmetinde kullanlmay mmkn klan ekonomik ve siyasi ynetim ilikilerine kavuturulursa, bu teknik temel altnda insanlk, zgrlk ve eitlii birlikte gelitirebilir. Eskiden bunun hayali kurulurdu. Ama demokratik uygarlk anda artk bu hayal gerekletirilebilir aralara kavumutur. Bu anlamda teknik, temel zgrletirici etkendir. Tersi durumda bencil ve gerici glerin elinde yok edici bir canavardr. Ayrca tm teknik ve demokratik uygarlk zamanna evirmitir. Tm sorun, teknolojinin en verimli biimde toplumun hizmetinde kullanlmasn mmkn klacak toplumun, siyasetin ve devletin demokratik ynetiminin gerekletirilmesidir. Bilimsel devrimler ve bilgi toplumu, an dier nemli bir zelliidir. Eskiden dar bir evrenin uras olan bilim, iletiim teknolojisi sayesinde hzla topluma ulalabilmektedir. Bilgi toplumu gerei burada domaktadr. Bu sayede demokrasi ve zynetim gc kazanlmaktadr. Bilgiyle donanm toplum, devlet ve siyaset, effaf olmak ve karlkl demokratik denetimi yaamak zorundadr. Bilimle teknik arasnda sklaan ve birbirini beslemeye yol aan gelimeler
464

hz kazanmtr. lk defa gerekleen bu olgu, retim olanaklarnda byk patlamaya yol amaktadr. Tm fizik, kimya, biyoloji ve toplumsal bilgiler gibi gelierek toplum iin muazzam bir g kaynana dnmektedir. Sorun, tekniin ynetimde olduu gibi bilimin kullanlmasnda da demokratik bir ynetimin gerekletirilmesidir. deolojinin esas rol, gelenein dogmatikliini ykmak, umudun topyasn oluturmak ve canl tutmaktr. Eskiden zihniyete daha ok dogmalar hakimken, kapitalizm anda ftrizm ve eitli topyaclklar geliti. ki ideolojik biim de zihniyet ve her tr kurumsallama zerinde nemli sakncalar dourmutur. Dogmatizm tr ideolojiler engel oluturmaktadr. topyaclk ise daha az sakncal olup snrl bir yaratcla yol amakla birlikte; gereklikten kopukluu, bo insan, kuru hayalcilii ve beklentili kiilii dourmaktadr. ki ideolojik biimin de gerek olgular dnyasndan ve yaratclktan uzakl ortak temel noktalardr. Her ikisi de demokratik uygarlk ann ideolojik temeli olamazlar. a ideolojik bilimsellii ve yaratcl esas almak zorundadr. Zaten ikisi arasnda sk bir ba vardr. Olgular ve ilikiler bilimle ne kadar aydnlatlrsa, yaratcla yol almas da o kadar olanak dahiline girer. Tarih ve toplum bilgisiyle bilinlenmi, doann diyalektik ileyiine akl erdiren birey, an ideolojisini yakalam demektir. Dogmann gcn tanr, ama ona teslim olmaz. topyas vardr, ama bilime dayanr. Bu temelde ykselecek ideolojiye dayanan amz tm olgu ve ilikilerin doru bilgisiyle hareket edeceinden, iyiliin ve gzelliin ahlaki ve sanatsal gcne yetkince ulamak durumundadr. b- Toplumun demokratikletirilmesi a olarak demokratik uy garlk sistemi. Bu ynyle halklarn kendi z kimlii, bilinci ve zgrlk iradeleriyle devreye girmeleri gerekir. Bin yllarca uyutulmu ve bastrlm kimlikler kendilerine sahiplenmeye alacaklar, kltrel varlklar en deerli miras olarak benimsenip yeni yaamn temel harc olacaklardr. imdiye kadar ahslar, hanedanlklar, dinsel varlklar ve dar zmre karlar iin giriilen abalar, artk toplumsal varln kendisi iin, tannmas ve yaamsal klnmas iin harcanacaktr. Toplumun demokratikletirilmesi; bilgi toplumu olarak kendi karlarnn farkna varmas, bunu talep haline getirmesi ve siyasi kurumlara tarmas anlamna da gelmektedir. Bu, bastrlm
465

iradeden faal, isteyen ve denetleyen bir dinamizme kavumas demektir. Tarihte toplum bu erevede ilk defa bilimsel olarak kendini tanmakta, hak sahibi bilincine ulamakta, kaderini zgrce belirleyebilecek bir duruma gelmektedir. Bu gereklik demokratik uygarln neden toplumlarn demokratiklemesi a olduunu yeterince kantlamaktadr. c- Demokratik uygarlk an belirleyen temel unsurlardan biri de siyasetin demokratikletirilmesidir. Tarih boyunca en st ynetim gcnn younlamas ve kullanlmas sanat olan siyasetin kendi srl dar elbise ve maskelerinden kurtulmas amzn ahane bir gelimesidir. Bu, siyasetin adeta gklerden, Allahtan yeryzne inmesi anlamna gelmektedir. Kayna hakknda bitmez tkenmez mnakaalar sona ermekte ve esasta toplum olduu itiraf edilmektedir. Yzyllarca insanlar sr haline getirmek ve kandrmak iin en gelitirilmi ve sahte bir ycelie brndrlm siyaset, toplumun basit bir arac durumuna getirilmitir. Ancak uzun vadeli ve hayati karlarn arac olarak deer ifade edebilecei bilincine ulalmtr. Bu yzyllarn sihirli, kudretli, tanrsal arac gerek anlamna kavuturulmu ve halka hizmet arac olarak tannmasn kabul ettirmi olmakla, demokratik uygarlk ann belirgin bir zellii haline getirilmitir. Devletle toplum arasnda nc alan olarak demokratik siyaset, en dourgan ve yenileyen bir kurum rolne erimitir. Temel arac halka olarak toplumdan devlete, devletten topluma srekli aktarlmas gereken deerlerin demokratik, adil karakterlerini belirleyen bata siyasi partiler olmak zere gerekli her alanda kurulan ada kurumlar; ekonomiden politikaya, insan haklarndan evreye, kltrden sala, eitimden bara kadar her konuda oluan bu demokratik siyaset aralar olmadan, ne toplumun salkl demokratiklemesinden ne de devletin bu ynl duyarlln gelitirmesinden bahsedilebilir. Adeta nc alann nc toplumu olarak ykselen bu sivil toplum kurulular amzn vazgeilmezleri haline gelmilerdir. Demokratik uygarlk anda demokratik siyasetin her tr sivil toplum kurulular a olduu yeterince kantlanmtr. d- Devletin demokratik duyarllnn gelitirilmesi, demokratik uygarlk ann bata gelen dier bir zelliidir . Tarihin bu en eski ve eline geirenin ejderha kesildii aracn demokratik kurumlara kavuturulmas aslnda en nemli devrimci bir gelimedir. Gksel var466

ln yeryz temsili olarak srekli yceltilen bu aracn da toplumun en st dzeyde bir koordinasyon aracndan baka bir anlama sahip olmamas gerektii, an bir hkmdr. Devletin insan ve birey iin olduu, tanrsallkla alakasnn olmad, tarih boyunca azgnlamasnn bireycilie, hanedancla ve dar zmre fanatizmine alet olmasndan kaynakland yeterince aydnlatlmtr. Devleti soyut bir varlk olarak ycelten her eyin alaka olduu, tersine toplumun en genel bir koordinasyon arac olmas gerektiini vurgulamann gerek ycelticilik olduu da yeterince anlalmtr. Devletin bu tanmlanmaya gre dntrlmesi, denetime sokulmas, demokratik uygarlk ann en nemli kazanm ve gereidir. Devletin bu ynl bir hizmet aracna dntrlmesi ve demokratik siyasetin en temel kurumu rolne yceltilmesi, demokratik uygarlk ann en st dzeyde ifadesi olmaya layk bir deerlendirmedir de. Demokratik devlet haline dnm, amzn en temel gelimesidir. Demokratik devlet biimleri sorunu, ikincil dzeyde nem kazanmaktadr. Ama esnek yaplanmasnn bir sonucu olarak, konfederatif biimlerden niter biimlere kadar geni bir yelpazede alm yeteneinde olmalar, zmleyici karakter asndan byk nem tamaktadr. lkelerin ve toplumlarn somut koullarna gre en uygun biim kararlatrlabilir. Sorunlarn karmak nitelii ile ok saydaki demokratik zm kurumlamalar ve aralar, zaten demokrasiyi douran temel etkenlerdendir. Devlet bu kurumlamalara dayanmak zorunda olduundan zaten klasik anlamn yitirmekte, bir nevi kurumlar aras en st koordinasyon arac olarak rol oynamaktadr. Bu yapdaki devletin temel karakteri demokratikliidir. Demokrasinin kurumlar rejimi olmas ise, devleti doal olarak plralist, oulcu bir konumda olmaya zorlamaktadr. zellikle yerel organlarn artan nemi, merkeziyetilii byk bir yk haline getirmektedir. G, merkezden yerele ve temel odaktan yerel odaklara doru akkanl zorunlu klmaktadr. an genel ak da bu ynldr. Toplumdan aileye, devletten ekonomiye kadar her dzeyde gcn ve olanaklarn adil dalmna ve zgrle dayal oulcu bir yap gelimektedir. Bu ereve devletin bir yandan demokratik evrimini gelitirirken, dier yandan yeni anayasalar hareketinin nemli bir hedefi olarak konfederasyonlardan niter demokratik yapya kadar zengin bir biimlenmeye gtrmektedir. Bu olgu zoraki birlik anlayndan doan sakncalar giderdii gibi, sonuta tm taraflara daha ok kaybettiren
467

ayrlk mikro devlet sakncalarn da ortadan kaldrmaktadr. ABD, AB ve BDT gibi olgular ada demokratik devletin evrim ynn gsteren, znde yeni toplum ve demokratik siyasetin zorunlu kld tarihsel gelimelerdir. e- Demokratik uygarlk a, halklarn yeniden douu kadar ve belki de daha belirleyici olarak kadnlarn dou adr . Neolitik toplumun dourucu tanra gc olan kadn, snfl toplum tarihi boyunca srekli yitirmeyle kar karya kalmtr. Tarih bir anlamda ykselen snfl toplumla birlikte g kazanan egemen erkein tarihidir. Egemen snfsal karakter, egemen erkek karakterle birlikte oluur. Burada da geerli kural, mitolojik yalanlar ve ilahi cezalandrmalardr. Bunun altnda ise plak kaba zor ve smr gerei vardr. Toplumun egemen erkek karakteri, gnmze kadar kadn olgusunun bilimsel deerlendirmesine bile frsat tanmamtr. Dinden ok tabusal bir alan saylmaktadr. Namus ad altnda, aslnda erkein en sinsi, en hain ve zorbaca gasp ettii kadn gereklii ve haklar gizlenmektedir. Kadnn tarih boyunca kimlii ve kiiliinden yoksun braklarak srekli erkee tutsak edilmesi, snfsallamadan daha olumsuz sonulara yol aan bir olgudur. Kadnn tutsakl genel kleliin, dn bir lsdr; toplumda yaygnlaan yalann, hrszln ve zorbaln bir lsdr; her tr kirlenmenin, uakln lsdr. Bu tarihin tersine evrilmesinin en derin toplumsal sonular beraberinde getirmesi kanlmazdr. Kadnn zgrce yeniden douu, toplumun tm alt ve st kurumlarnda genel bir zgrlemeyi, aydnl ve adaleti zorunlu klacaktr. Savan yerine barn daha deerli olduuna ve yceltilmesi gerektiine ikna edecektir. Kazanan kadn, her dzeyde kazanan toplum ve birey demektir. Bu ksa ereve bile kadn haklar ve zgrlkleri alannda demokratiklemenin ne kadar tarihsel olduunu aka gstermektedir. 21. yzyln bu anlamda uyanan, zgrleen ve glenen kadnn an balatmas, snfsal ve ulusal kurtulutan da nemli bir olgudur. Demokratik uygarlk zaman, her dnemden daha fazla kadnn ykseldii ve kazand bir a olacaktr. Erkek egemen bir kltrn ihmal ettii bir konu da, ocuk ve yallara kar sorumsuz ve bilinsiz tavrdr. Bunlar bir nevi ikinci ve nc kadn durumuna indirgenmilerdir. ocuklara kar zalim ve duyarsz bir dnya dayatlmtr. Erkek egemen sistem onlarn psiko468

lojisini ve dnyasn hi hesaba katmadan, en hoyrat, eitlik ve zgrlk deerlerinden uzak, yce hayallere hep ihanet eden kendi bitmi kiiliklerini ve dnyalarn olduu gibi ocuk zihnine ve beynine gece gndz pompalamaktan korkmaz, endie etmez ve ac duymaz. ocuklara yaklam sanldndan daha fazla yanllk ve tehlikelerle doludur. Bu gereklik aileden okula, sokaktan oyun yerlerine kadar hakim ve kurumsallamtr. ocuk dnyasna kabuslar hakim klnmtr. htiyarlarn dnyas da buna benzer bir anlayszlkla kuatlmtr. Evlatlaryla aralarnda adeta elikten bir duvar rlmtr. Snfl toplumun gelitirdii bir duyarszlk da bu alandadr. Tarih bu alanda da ar hkmn icra etmektedir. Genel vicdanszlk ve duyarszlk ihtiyarlk srecinin ilesini artrmaktadr. Demokratik toplumun bu iki alan da yeniden dzenlemesi kanlmazdr. Yaam sadece toy ve hoyrat genlikten ibaret deildir. ocuklarn, hibir zaman ihanet edilmemesi, hep sayg gsterilmesi ve gereklerinin yerine getirilmesi gereken bir zgn dnyalar vardr. Bu dnyaya ihanet edilmesi topluma ok deer kaybettirmitir. Yallarn ise, hayat tecrbesinin szgecinden gemi bilgece bir dnyalar vardr. Bu dnyann derslerini almayan bir toplumun salkl dnmesi ve yaamas mmkn deildir. Bu nedenle ocukluk ve ihtiyarlk tketen dnyalar deil, zenginletiren, retken dnyalardr. Bu iki dnyann da, demokratik toplum koullarnda zgn konumlarnn gerekli kld zgrlk ve haklar temelinde yeniden kurumsallaarak kazanlmas, ada uygarln kanlmaz bir grevidir. Demokratik uygarlk, ayn zamanda ocuklarn ve ihtiyarlarn sevgi ve saygyla anld, toplumla bu bilin ve ahlaki tutumla btnletii adr. f- Demokratik uygarlk a, insan haklar ve bireyselliin en ok ykseldii ve yeni yaam tarznn ayrlmaz zellikleri haline geldii bir dnem olacaktr. Dogmalarn ve topyann glgesi altnda daha ok kaybeden insanlk ve bireyin kendine gelmesi uzun bir tarihi srece dayansa da, en ok Rnesansla tarihi bir adm atm, fakat kapitalizmin bireycilliinde tekrar yitirmeyle kar karya kalmtr. Ancak 20. yzyln bilimsel-teknik devrimleri, insanl ve bireyi daha olgun bir hmanizmaya ve bireysellie de zorlamaktadr. Sadece insanla ve bireye kar dehetle kaybettirilen bir ihanet ve kanl yzyl deil, bilimin bilinciyle ve tekniin olanaklaryla yeni hmanizm ve bireysellik vazgeilmez ykselen deerler olarak kazanlmak ve hakim klnmak durumundadr. nsanlk tarihi kadar eski ve
469

toplumun olutuu alardan beri srekli byyen bir umut olan insanlk ve bireyselleme, ilk defa salam bir maddi zemin ve bilimsellik sayesinde gerekleebilecek bir a yakalamtr. Srekli etnik, dini ve milli zelliklerle blnen insanlk, artk ortak teknik, bilim ve demokrasi diliyle btnlemek durumundadr. Bunun olanaklar gerek bir hmanizmay besleyecek zenginliktedir. Enternasyonalizm hibir dnemde kyaslanmayacak kadar yaanabilecek ve vazgeilmeyecek bir kurum haline gelmitir. nsan haklar sadece hukukun en gzde alan haline gelmekle yetinmeyip, bireysellik alannda da gereki ve toplumla optimal dengeyi yakalayacak bir bilince erierek kurumsallamaktadr. Gerektii kadar toplumsallk ve gerektii kadar bireysellik, ada yaamn merkezine ilk defa hukukla oturmulardr. Tarihin belki de en anlaml gelimesi, toplumsallkla bireyselliin optimal durumunun ilk defa gereklemeye yz tutmasdr. O halde yalnz bana bu nedenle bile demokratik uygarlk dnemine gerek hmanizm, insan haklar ve bireysellik a demek yerinde ve dorudur. 5- Demokratik uygarln mekansal boyutlar taze balanglar halindedir. Fakat denilebilir ki, ilk defa corafi koullarn zorlad bir uygarlk aamas geride kalm bir durumdur. Bu gereklik, yeni uygarlksal gelimenin belli bir corafi koulu zorunlu klmad anlamna sahiptir. Eskinin tm uygarlksal alar gelime ve yaylmalaryla corafyann iddetli etkisi altnda kalmlardr. Kapitalizm ayla bu dnem sona ermitir. Mevcut durumda kapitalizm dnyann her parasnda dengesiz durmakla birlikte, yeniden dnerek yaylacak bir toprak parasna gereksinim duymamaktadr. Arad, daha ok kreselleme ad altnda kendisi iin tm dnyada geerli benzer hukuk koullarnn yaratlmasdr. Uygun corafyadan ok, uygun hukuk aramaktadr. Tabiatyla hukuktan kast ettii, ekonomik ve siyasal kurumlamann engel tekil eden yaplardan kurtarlmasdr. ada kapitalizm bu anlamda milliyetilik deil, kozmopolitizm yapmaktadr. Daha nceki kapitalizm dnemleri milliyetilik ve milli devletler dnemini dayatrken, evrenselleen kapitalizm artk ok zorunlu olmadka milliyetilik ve milli devlete ncelik tanmamakta ve hatta bunlar bir engel gibi grmektedir. lk defa bilimsel teknik devrimlerin olanaklarndan yararlanarak kresellii kendi karlarna gre yeniden kurumsallatrmaya almaktadr. Artk milli ller deil, kresel ller geerlidir. Her ey kresel llere gre
470

tartlmakta ve ona gre deer bulmaktadr. Milli deerler uyum gstermediklerinde, eski eserler mzesine atlmaktadr. Kapitalizmin bu ada hamlesi, onu iinde bulunduu derin ve srekli bunalmdan kurtaracak bir are deildir. Kapitalizm daha ok mrn uzatmak ve bu sre iinde gerekli dnme urayarak demokratik uygarlk iinde yeniden temel belirleyici bir g konumuna erimek amacndadr. Bu adan dnm ihtiyacn teorik ve pratik dzeyde daha erken duyumsadn, bilince kardn belirtmek gerekir. Tarihsel tecrbeden de yararlanarak, bilimsel-teknik devrimin zorunlu kld deiiklikleri yapmada reel sosyalizmden erken davranarak stnln kantlamtr. Bu daha ok gelikin kapitalizmin merkezleri iin geerlidir. 20. yzyln sonlarnda reel sosyalizmle birlikte btn dnyay globalizm ad altnda kendine bir evre gibi yeniden eklemlemitir. Merkez ve evre ilikileri yeni kresellemenin scak sorunlarn tekil etmektedir. BM kendini yenilemezse, almaya mahkum bir devletler aras model gibi durmaktadr. Benzer ktasal ve blgesel birlikler yenilenme ihtiyacyla kar karyadr. Siyasi alanda eski model devletler aras birlik anlay ne kapitalizmin kreselliine ne an demokratik uygarlk llerine cevap olabilmektedir. Bunlar klasik kapitalizm ile reel sosyalizmin denge durumunun rnydler. Bu dnem aldna gre, siyasi yaplanmalar da almak durumundadr. Temel askeri kurumlar olarak NATO ve Varova Pakt nn da sona ermesi gerekmektedir. Varova Pakt oktan sona erdiine gre, NATO aslnda ilevsiz duruma dmtr. Yeni rol tanmlamalar varln anlamsz klmaktan kurtaramamaktadr. Bu ve benzeri askeri paktlar dnemi almtr. Bata IMF ve Dnya Bankas olmak zere, ekonomik kurumlarn yenilenmeden varlklarn srdrmeleri giderek zorlamaktadr. Bunlarn dayandklar mantk, reel sosyalist lkeleri ekonomik olarak tecrit etmek ve azgelimi lke ekonomilerini gl ekonomi merkezlerine balamaktr. Bu kaba mantn dayand dnya da aldna gre, yeniden bir ekonomik dzenleme kanlmaz olmaktadr. Kreselcilie kartlk aslnda kresellemeye kar deil, daha ok bu adil olmayan eski dzenlemesine kar olmaktadr. Bu gerekliklerin bilinciyle hareket eden ada kapitalizm, kinci Dnya Savayla birok blgesel ve yerel savan verdii dersler temelinde, faizm seeneinin bunalmdan baaryla kn ynte471

mi olamayacann tamamen farkndadr. Eski burjuva demokrasisi deneyiminden de yararlanarak, hem merkez hem de evre lkeler iin kendini yeni uygarlksal gelimeye uyarlamann en doru seenek olduuna ikna olmu gibidir. Bu da demokratik uygarln gelime ansn en ok artran bir faktrdr. Eskiden demokrasiden kaan, gericilie ve faizme snmaya alan kapitalist merkezler, 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren genel bir tercih gibi demokratik sisteme drt elle sarlmlardr. Kendi snf lleri ve nceliklerinden vazgememekle beraber, tmyle kaybetmemek iin genel demokratik llere uymann gereini de en ok bilince karan snf konumundadr. Demokratik uygarlk, kesinlikle bir kapitalist yaratm ve olgu deildir. lgili blmde de akland gibi, bunalm andan kmann genel bir tarihsel ve toplumsal dnemi ve dayatmasdr. Kapitalizmin burada baard, hzl kavrama ve adaptasyondur. Bu bilinci ve uyarlanmay zamannda gsteremeyen reel sosyalizm dalmaktan kurtulamamtr. nk an mant ve ak gc sonuta en belirleyici etken konumundadr. Demokratik uygarln mekansal boyutunun tali plana dmesi, nceliinin ne olduunu sorgulamaya gtrr. Bunda bata gelen etken, bilimsel-teknik gelimenin evrensel niteliidir. Bilim ve teknik, tm insanln ortak mal olarak deerlendirilebilecek en temel toplumsal deerlerdir. Hibir uygarla, snfa ve ulusa mal edilemeyecek kadar kolektif karakterlidirler. Tm insanln bu gelimede pay vardr. lk klan topluluklarnn vahi alarda attklar bir iki kk adm, ABDli veya Avrupal bilim adamlarnn attklar admlardan daha az nemli deildir. Tarih, bilim ve teknikteki gelimede M. 6000-4000 yllar arasnda Verimli Hilalde gerekletirilenlere denk gelen ikinci bir dnemin ancak M.S 1600 yllarndan itibaren ortaya ktn gstermektedir. Neolitik bilim ve tekniin hem sre hem de kapsam bakmndan insanlk asndan en evrensel sonular douran ve yaatan gelimeler olduu genelde kabul edilen bir grtr. Bilim ve tekniin evrensel zellikler tamasyla dnyann yeniden paylamnn eski tarznn anlaml olmaktan kmas, tadklar kapsam itibariyle ilk defa gerekleen olgulardr. Bu olgular, mekansal yaylmayla gelime arasnda eski tarz sk bir ba kurulamayacan gstermektedir. Bu gereklik demokratik uygarln bir blgenin has rn olarak deerlendirilemeyeceini, tpk bilim ve teknik
472

gibi evrensel bir yaratm olarak anlalmasnn daha doru olacan belirtmektedir. nsanln ortak deneyiminin tarih boyunca szlm en deerli uygarlk rndr. Geliimi, kapsam ve biimlenmesi zerinde tanmlama dzeyinde kapsaml durduumuzdan tekrarlamayacaz. Daha ok evrensel boyutta gerekleme durumunu gzden geirmenin yararl bir bilgilendirmeye yol amas asndan ana hatlaryla deerlendirmeye alacaz. Demokratik uygarla en erkenden ulama gcn kapitalizmin gl merkezleri gstermektedir. Bu zellik, demokratik uygarlkla ekonomik, sosyal ve siyasal gelimeler arasndaki ba da kantlamaktadr. Daha doru olan, demokratik uygarln gelimeler zerindeki belirleyici etkisidir. Hangi lke ve toplumsal dzen bu gelimeyi kapsaml yayorsa, ekonomik ve politik yapsn daha retken ve yaamsal klabilmektedir. Kapitalizmin gelimi merkezleri bunun farkna erkenden ve kapsaml olarak vardklar iin, yeni dnem gelimesinin de ncln yakalayabilmilerdir. Demokratik teori ve pratii titizlikle inceleme, zmseme ve uygulamada hayli ileri gitmilerdir. Avrupa bu konuda nc rol oynamaktadr. Aralarnda farkllklar olsa da, tm Avrupa lkeleri demokratik sistemi zmseyip daha da gelitirmeleri gerektiinin farkndadrlar. zellikle yzyllarca sren dinsel ve milliyetilik kavgalarnn yol at ok ar ve kanl bilanolar, Avrupay demokrasinin uzlac ve bar karakterine smsk sarlmaya gtrmtr. Ne kadar karmak olurlarsa olsunlar, sorunlarn siyasi snrlar, farkl din ve ideolojiler, etnik ve rki nedenlerle atmaya dnmeden zme kavuturulmas, yeni siyasi kltrn en nemli zelliidir. Bu gelimenin en somut ifadesi, Avrupa Birlii (AB) olgusunun giderek gelimesidir. AB sadece bir siyasi birlik olmayp, genel uygarlk prensibidir. Birliin genileme ve derinleme sorunlar vardr. Tm Avrupa lkelerini federal bir at altnda birletirmesi gl bir olaslktr. Daha geri bir Avrupaya yol amas dnlemez. Dnyay da en ok bu yeni uygarlk projesiyle etkilemesi gndemdedir. Demokratik uygarl ne kadar derinletirir ve geniletirse, dnyadaki nc konumunu da o denli pekitirebilir. Fakat kapitalizmi douran koullarn varl ve kapitalist yaamn kk salm olmasndan tr, bu konumu fazla ilerleme potansiyeline sahip deildir. Yeni uygarlksal gelimenin sa glerini temsil edecektir. Dier birok uygarlksal gelimede
473

grld gibi, yeni merkez roln ancak ona uzak ve hatta onunla elikili bir konuma sahip alanda gelimesi gerekmektedir. Bu rol alann corafi koullarndan ok, kltrel koullarnn belirleyecei konum arz ettii vurgulanmtr. Avrupa uygarl potansiyelini byk oranda kullanm saylmaktadr. Douracak yenilikleri fazla kalmamtr. Kapitalist zihniyet ve ruh son derece sert dokularn oluturmu olup, yeni uygarlk kiiliine alm snrl olacaktr. Ama yine de i elikilerinden tr, birok kii ve g oda yeni uygarlk alannda katk roln oynamak durumundadr. Avrupa zelliklerini tmyle inkar etmek ancak gericilikle mmkndr ve ilerlemeye imkan tanmaz. Yaplmas gereken, eletirisel yaklamla alnmas gerekeni alarak, tutuculaan kabuunu paralayp atmaktr. Avrupann kendi refleksleriyle yeni uygarla yol ama yetenei olmadndan, rol ancak katk dzeyinde olabilir. En doru tutum, ne bir kurtarc rol beklemek ne de inkar etmektir. zmlemek ve yeni ideolojik kimlikle ama gc gstermek bu tutumun gereidir. Avrupa; Smer, Msr, Grek ve Roma uygarlk merkezlerinin bir dnem yaad duruma benzer bir konuma gelecektir. Aslnda bu srece girmitir. Bu sreci derinliine yaamas gerekir. Daha imdiden birok evre, merkezi Avrupay amayla kar karya getirmektedir. Dourduklar olgunlarken, kendisi ihtiyarlamaktadr. ABD, Avrupann ilk elde baka ktada dourduu en hoyrat evlad durumundadr. Kuzey Amerikann elverili ve bakir corafyas hzla bymesine yol amtr. Avrupann macerac eilimlerine tank olan corafya, balangta Kzlderili katliamlaryla karlamtr. Belli bir ayaklanmadan sonra, son iki asr iinde bamszlam ve birok alanda stnl yakalamtr. Dnyann her tarafndan akan gler bir dnya modelini ortaya koymutur. Buna yeni yetmeler dnyas da denilebilir. Hoyrat ve gn grmemilii bu zelliinden ileri gelmektedir. lkelerinde kaybetmenin hrs ve kiniyle hareket eden nfus; acmasz, her eyi para olan, btn llerinde menfaati ve pragmatizmi esas alan souk mantk yapsn ve vicdansz bir ruh dnyasn oluturmutur. Denilebilir ki, insanln en kkszleri burada birleip kar bir dnya oluturmu gibidir. ABD bir yana, dnya bir yana ikilemini dourmulardr. 20. yzyln bir ABD yzyl olduunu sylemek baz ynleriyle dorudur. Bilim ve tekniin geliiminde katklar nde gelmektedir.
474

Demokratik uygarln geliiminde de rol kmsenemez. Her iki alanda da Avrupann bir eki ve tamamlaycs olmakla birlikte, kresellemede daha gl ve hzl admlarn sahibidir. 20. yzyln sonlarnda kendini dorukta grmektedir. Ama iten ie byk bir rmeyi yaad kesindir. Romann son gnlerine benzemese bile, yine de ykseliin deil, kn iaretleri daha ok geerlidir. Dnya iin gelitirmek istedii yeni smrgecilik Vietnamla almtr. Kreselleme admlar ise, mevcut zellikleriyle her geen gn daha ok tepki toplamakta ve tecrit edilmektedir. BMli, NATOlu ve IMFli dnya egemenlii ok hantal ilemekte ve astar yznden pahal olmakta; bu egemenliin 21. yzylda almas ve ikincil plana dmesi kanlmaz grnmektedir. Bu durum Avrupann bir yansmas olarak da grlebilir. Ana merkezin yaadklarn evlatlarnn yaamamas dnlemez. ABDnin demokratik uygarlk a iin gelitirecei fazla bir yenilik yoktur. Ama yine de dnya apnda snrl da olsa oynayaca rol ABninkiyle rtmektedir. Daha otoriter ve faist eilimleri beslemesi karna olmaktan kmtr. Ak mdahaleleri yrtecek gc yoktur. Bilimsel-teknik gcne dayanarak, demokratik rt iinde kresellemeyle kendini srdrmeyi temel strateji durumuna getirmitir. Hem dtan hem de iten giderek sorgulanaca ve etkisinin snrlandrlaca kesindir. Tarihte bir dnem Grek dnyasnn Romann karsnda yaad durumu, Avrupa ve ABD ikileminde grmekteyiz. Sanki tarihi bir tekerrr sz konusudur. Kaderlerinin de birbirine benzemesi doaldr. Nasl barbarlarn hamlesi Romaya ynelerek zlme srecini hzlandrmsa, tm dnyann barbarlar denilmese de, benzer konuma sahip aknlar ABDdeki bunalm ve zl iin benzer rol oynamaktadr. 21. yzyl bu biimde bir di yalektikle ABDyi Ruslarn reel sosyalizm ile yaadklar duruma drecee benzemektedir. Uygarlklarn ana ktas Asya, paral bir geliime tank olmaktadr: Kuzeyde ve ortada Rus nderlikli blok, douda ve Byk Okyanusta in, gneyde ise Hindistan. Japonya ve Avustralyann zgn konumlarndan bahsedilemez. Bat uygarlnn uzants durumundan teye rolleri yoktur. Ruslar ve Rusya, ne tam Avrupal ne de Asyal karakterleriyle derin bir ikilemi yaamaktadr. Bir zgnl yakalamaktan uzaktr. Reel sosyalizmin nderliine soyunmalar hem kendilerine hem
475

dnyaya pahalya mal olmutur. 20. yzyln tahripkar ve kanl gemesinde rolleri nemlidir. Bir nevi dogmatizmle topyacln en anlamsz biimini deli gmlei gibi sosyalizm adna insanln srtna geirmeye almlardr. Bu tutmaynca, sanki hi sorumluluklar yokmu gibi utanmazca svmay politika sayarak dknlklerini kantlamlardr. U bir komnizm umaclndan dier uca, kapitalizmin mafyac tarzna dmeyi karakterlerine yaktracak kadar bir dknce ve stnce ikilemi yaamaktan ekinmemilerdir. u anki durumlar sersemlemeye benzemekte, nereye ynelecekleri kestirilememektedir. Ama karakterlerindeki ikilemi srdrmeleri kanlmaz grnmektedir. Kapitalizmi derinletirirken, reel sosyalizme benzeyen durumlar yaamaktan da geri durmayacaklardr. Toparlanr toparlanmaz, bata Orta Asya ve Kafkasyada olmak zere etkili olmak isteyeceklerdir. Ama 21. yzylda 20. yzyldaki seviyelerine gelmeleri de beklenemez. Bir evre merkezi olarak konumlarn pekitirmeyi ve ehlilemeyi yaamalar kanlmazdr. Bilimde, teknikte ve demokratik uygarlkta ABD ve ABye yknp benzemeye alacaklardr. zgn bir katklar dnlemez. in, daha ilgin gelimelere konu olabilir. imdiden ekonomide kapitalizmle, siyasette ise reel sosyalizmle irkin bir evlilii srdrme baarsn gstermektedir. Tam gayri meru bir evlilik; in ii, Main ii tekerlemesini dorularcasna. Nfus bykl ve alkanlklar ejderhavari bir bymeye yol aacaktr. Ne kadar zgn bir uygarlk olaca belli deildir. Tarihte inin rol, byk uygarlklar mkemmelce taklit etme yeteneinde bir stnle sahip olmasnda grlmtr. inlilerin mthi takliti olduklar sylenebilir. Japonlar ve dier Hindi ini halklar da bu dalgaya dahildir. Reel sosyalizmin taklitleri de mthi ve baarl olmutur. imdi tm sistemlerden yararl olan almaya devam etmektedirler. Bunun karlnda dnyaya neyi nasl saacaklar belli deildir. Sakinlik ve bar ihtimali yksektir. Ama herhangi bir dnyal gle takmalar halinde, felaketi gelitirebilecek glerin banda gelmektedir. 21. yzyln ykselen bir gc olmas kanlmaz grnmektedir. irkin evliliin nasl sonulanaca en ok merak uyandran bir konudur. Ama farkl bir uygarlksal k merkezi olmas beklenmemelidir. inliler en deme kapitalistten daha kapitalist, en deme komnistten daha komnist olma cambazln gsterme yetenekleriyle ancak taklitte ilerleyebileceklerdir. Yeni bir sentezle ilgileri yoktur.
476

Hindistandaki durum, zgnlklerinden ok, tarih boyunca yaad kltrlerin igal derinliini srdrecee benzemektedir. Hindistan bir dnemler Aryen kltrn muhteem sesleriyle nlayp geliti, Brahmanizme kadar ulat. Budhay yaratt. slami kltr yaad. Feodalizmi derinliine kendine mal etti. Tanmad ve zmsemedii igal kalmad. Daha ok her igalciyle yatan, ama kendine mal eden kadn andrmaktadr. ngiliz kocasyla kapitalist evlilii yarama benzemektedir. Liberal demokrasiyi uygulayabilmektedir. Bilim ve teknikte ABDye bile ulaabilir. Bar yan ar basan bir halk mozaiine sahiptir. En renkli bir kltr olarak Asyann geleneindeki yerini koruyacaktr. Ama yeni bir uygarlksal admdan ok uzaktr. ngiliz izgisinde sadkane gelimesini srdrecektir. Bu ereve altnda tarihsel kimliini koruyarak geliecek ve varln srdrebilecektir. Asyann birok marjinal kltr de vardr. Trkler, ranllar ve Endonezya gibi. Ama bunlar daha ok Ortadou denkleminde yer almaya yatkndrlar. Rusya, in ve Hindistann ortak bir Asya potasnda birlemeleri beklenemez. Bir ABD veya AB olmalar, mevcut zleri itibariyle imdilik mmkn grnmemektedir. Genel bir ittifak konumlar bile ufukta grnmemektedir. Tarihte Asya naslsa yle olmaya devam edecektir. Tm uygarlklarn byk arka cephesi olmay srdrecektir. Ama dev gibi grnme konumundan da hibir zaman vazgemeyecektir. Latin Amerika, Avrupa ve ABDnin bilekeli uzantsdr. kisiyle kurduu ilikiler kendisi gibi harika bir melezlie yol amtr. Irklarn, kltrlerin, sistemlerin melezlii, gzellik yanlar da dahil, ne kadar arpcdr? Bundan bir zgnlk kmas zordur, ama bireysel kahramanlklar ve zgnlklere en ok gebe bir kltrdr. Boli varlar, Zapata lar, Cheleri ve Castro lar karmay srdrebilir. Byk aabeylerin Hint ve in benzeri taklitilii beklenmemelidir. Asidirler, ama mevcut alanm kiilikleriyle yeni uygarlksal admlar dourmalar zordur. Yine de devrimci klarla yeniliin umutlarn en ok diri tutacak bir kta paras ve kltrn temsil etmeleri beklenmelidir. Zordakilerin onurlu umut kiilikleri olmay kolay kolay brakmayacaklardr. Ama gleri bir sistem yaratmaya yetmez. ada demokratik uygarl zmsemelerinin 21. yzylda gereklemesi bile kendileri iin baar saylmaldr. Kara Afrikas en alttakileri oynamaya devam edecektir. Siyah rk byk sorun olarak duracaktr. AIDS bu gerein bir semboldr.
477

Halbuki kta olarak en grkemli bir ana olabilecek her eye sahiptir. Ama kt kocalarn, hem yerlisi hem yabancsnn elinde en kt durumlara dmekten kolay kolay kurtulamayacaktr. Ama ge de olsa douu, gzel siyah ana biiminde olacaktr. Erkein deil, kadnn rengiyle doacak uygarln en kolay yayld alan olacaktr. Bunu Latin Amerika ve Hindistan izleyecektir. nn de ana ve kadn gelenei gldr ve umut vaat etmektedir. Ge ve g de olsa, Afrika direnecek ve belki de gerek kiiliini yeni uygarlksal gelimenin tam zaferinde yakalayacaktr. Uygarln geliimi ynnde eskiyi srdrmeye dayanan dogmatizmle, yeniyi belirleme hayallerini ifade eden topyacln gc nemli krlmalara uramtr. Srkleyici yetenekleri byk bir kukuyla karlanmaktadr. Tarihte buna benzer dnemlere tank olmaktayz. M. 2000in sonlarnda Smerlerin k ile dnm, miladi yllarda kleci bak alarnn zl ve M.S 1500lerde Rnesansn douu dnemlerinde gemie ilikin kuku ve pheler artmaktadr. Gelecee ilikin karamsarlk ve aray i ie olmaktadr. 2000 dnyas benzer bir konumu yaamaktadr. Dogmatizm adeta can ekiirken, topyalarn iine dt durumda da hayaller yklmakta, s bir pragmatizmin etkisi insanl heyecansz ve biraz da aresiz brakmaktadr. Adeta vur patlasn, al oynasn felsefesi yaanmaktadr. Kapitalizmin yeni hayaller yaratmas olas grnmemektedir. Bu hayalleri ancak ABD, Hollywood film dnyasnda yaratabiliyor ki, bununla insanl uzun sre oyalamak ve uyuturmak pek mmkn deildir. Tketim toplumuyla yryen pragmatizmin kkl bir felsefi gelenek oluturmas ve hayal yaratmas zne aykrdr. Her eyi gnbirlik yaamak geerlidir. Bu, bunalm dnemlerinin tipik gn gn etme anlaydr. Komnizm topyaclnn temelindeki sakatlk, idealize ettii amalara ters pratik sergilemesi, reel sosyalizmin kt rneinde sosyalizmin ekiciliine byk kuku duyulmasna yol amtr. Sosyalizm kendini yenileme ve kkl dnm abalarna ihtiya duymaktadr. amzn insan bu gereklik karsnda yeniden byk bir aray iine girmek durumundadr. Eldekiyle gncellii kurtarabilir, ama gelecein kkl inasn gerekletiremez. Dogmatizmden fazla medet umacak durumda olmadnn bilincine erimitir. Bilimsel teknik temeli yeterli olmayan topyalarn peine taklmann da dogmatizmden pek farkl sonulara yol amadn grm ve denemitir.
478

Bunlarla birlikte tarihin en byk bilimsel-teknik devrimler an yaamaktadr. Bu temelin mmkn kld demokratik uygarlk dnyay sarmaktadr. Fakat demokratik uygarln kendisi de zt ularn vahet aamasn bile geride brakan varln yumuatma ve uygun uzla platformlaryla zm kolaylatrmaktan teye kkl olma, kalcl uzun sreli ve temelli klma zaaflarn tmyle am olmaktan uzaktr. Mevcut aama aslnda tipik bir aratrma, araylar derinletirme, daha kkl zmler bulma anlamnda yaanmas zorunlu ve olduka uzun srmesi gereken bir tarih aamasdr. Yaamadan atlanamaz. Aksi halde Paris Komnnden reel sosyalizmin birok felaketli rneklerine kadar olgunlamayan zmlerin tahripkar sonular nlenemez. Birok yce amal ve kutsal abal devrimci pratiklerin karlat ac sonular bu gereklikle balantldr. Demokratik uygarlk dneminde yeni insanlk sentezi, ok ynl ve karmak birok tez ve antitez, daha insani ve ok renkli evrensel hukukun meru savunma hakk dnda iddete yer vermeyen mcadelesi sonucunda doacaktr. amz, dnyann birok nemli merkezinde bu ynl gelimelerin birikimine sahip olmakla birlikte, sentezi dourmaktan uzak bir durumdadr. Anlay ve gzlem gcmz yeniden uygarln beii olmu, genliini yaratm Ortadou kltr geleneine evirmek, olas sentezi ortaya karmaktaki potansiyel gcn ve ufkunu deerlendirmek zmleyici bir nitelik tamaktadr.
479
480
BENC BLM
481
482
ORTADOU KLTR GELENE YEN UYGARLIK SENTEZ OLABLECEK M?
ygarlk douran corafya koullarnn alan olarak Ortadounun nmzdeki dnemde tarihsel rolnden bahsetmek gereki olmayacaktr. Tersine artan lleme, scaklk ve susuzluk nedeniyle daha elverisiz bir konuma gelmesi beklenmektedir. Son dnemlerin zengin petrol yataklar da, yol atklar savalar ve blnmeler nedeniyle olumlu rol oynamamtr. Yaratclktan en ok uzak bir avu zenginin tketim hrsn tatmin etmekten teye bir deere sahip deildir. Kald ki, yakn srede bu yataklarn tkenmesi kanlmazdr. Frat, Dicle ve Nil bata olmak zere uygarlk douran nehirler de daha ok gerginliklere konu olabilecektir. Suya dayal tarmsal gelime, yeni teknikler temelinde geliim salayabilir. Benzer zenginlik kaynaklar blgenin tarihi misyonu iin temel unsur roln oynayamaz. Bu ynyle dnyann birok alan daha ansl durumdadr. Ksaca zmlemeye altmz gibi insanln nmzdeki tarihi dneminin sentezi, corafya koullarnn belirleyici etkisini tamayacaktr. Corafyann belirleyici rol oynad son uygarlk, Avrupann kapitalizm uygarldr. Bu dnemden sonra belirleyicilik baka faktrlere kaymtr. Bilimsel teknik kendi bana temel uygarlk sentezini belirleyemez. Tm toplumlarn bilim ve teknie ulama gc bu ynyle bir avantaj olmaktan karlmtr. Sadece yeni doularn elverili maddi zeminini oluturabilecektir. Bu roln de evrensel boyutlarda oynayabilecek durumdadr. Her toplum ulaabilir. Bir blge veya toplumun ayrcal olmaz; biliim ve iletiim tekniinin kendisi buna
483

olanak vermez. Daha ok domu, yaratlm olan hzla ve dengeli olarak kreselletirme boyutlarna tayabilir. Demokratik uygarln karakteri ve ana rol ortaya konuldu. Bu uygarlk 21. yzylda dnya apnda derinliine ve geniliine yaylmasn srdrecektir. nsanlk tarafndan bu uygarln kapsaml olarak yaanmas kanlmazdr. Ynetim ve yaam biimlerinde daha zengin biimlere ve olgunlua doru evrim gstermesi beklenebilir. Fakat kendi bana bir sentez deildir. Sentezi douran ereve ve biimdir. phesiz biim ve z arasnda diyalektik bir btnlk vardr. Ama ikisinin aynlatrlmas metafizie kayma anlamna gelecektir. O halde insanln daha kalc sentezini baka olgularda aramak gerekir. Yaadmz dnemin kapsaml bir aratrma ve kkl araylar dnemi olduu vurguland. Bu dnemin nasl sonulanacan imdiden kestirmek kehanetilik olur. Bu bir nevi dogmatizme ve temelsiz topyacla dmek demektir. Fakat araylarmzn sonusuz kalmas da mmkn olamaz. Yaam srdke diyalektiin hkmn yrtmesi kanlmazdr. Mhim olan, doacak olann hangi birikimlere dayal olabileceini kestirebilmektir. Dnyann en nemli merkezlerini deerlendirirken, rotalarn en azndan 21. yzyl iin izmi olduklarn grdk. Bunun dna kmalar, ok olaanst koullar olumadka pek mmkn grnmemektedir. Ufak sapmalarla belirlenen ve beklenen dorultuda demokratik sistemlerini derinliine ve geniliine gelitirerek yaamalar yksek olaslktr. Ortadou, bu dnya ve a perspektifi altnda en farkl konumu arz etmektedir. Bunun corafya ile balantl olmayacan ortaya koyduk. O halde bu fark belirleyen temel etkenler nelerdir? Cevab kltrel gelenekte aramak en dorusudur. Corafyann bile olas etkisi, ancak kltrde yansma bulduka anlaml olmaktadr. Kltr olutuktan sonra, d evre koullarnn nemini hep ikinci plana atar. Belirleyicilii z dinamiklere geer. Uygarlk tarihinin de daha ok bir kltrel gelime ve birikimler tarihi olduu genelde kabul edilen bir grtr. Burada daha da nemli olan, kltrn tanm ve uygarlksal gelimedeki zgn konumudur. Ortadounun uygarlk tarihindeki yeri aratrmalarla her geen gn daha iyi aydnlanmaktadr. Neolitik an yaklak on bin yl, bu corafyada ona dourganlk roln vererek gemitir. Tm uygarlklarn neolitik aa borlu olduu tartmasz bir tespittir. lk uygarlk olan Smer ve
484

Msr uygarlklar Verimli Hilal olarak da tanmlayabileceimiz blgenin neolitik yaratmlarna dayanmaktadr. Bu deerlendirmemizin btn blmlerinde, zincirleme bir reaksiyonla gnmze kadar bunun nasl etkili olduu gsterilmeye alld. Ortadounun M.S 10-15. yzyllar arasnda derin bir bunalma girdii, o dnemden beri bunun derinleerek devam ettii belirtilmeye alld. Ortadoudaki kn dnyann baka blgelerindeki ke benzemeyecei, ana dou karakterinden ileri gelmektedir. Yaklak on be bin yl insanln geliiminde dourgan bir rol oynayan blge, k sreciyle birlikte, tm dnyann dier blgelerinden farkl olma zelliklerini bu uzun ve belirleyici tarihsel nitelikten almaktadr. Bu anlamda Ortadou bir kiiliktir. Kapsamlca tanmlanrsa, tarihsel geliimini tm insanla mal eden bir tarihi kiiliktir. Dnyann dier blgeleri iin ayn ey sylenemez. rnein in, Hint, Rusya, Latin Amerika, hatta Avrupa ve izleyicileri, elbise deitirir gibi farkl sistemleri kimliklerine yaktrabilirler. Yani uygarlk sistemleri onlar iin daha ok zaman zaman deitirilmesi gereken elbise gibidir. Eskidi mi veya daha iyisi ortaya kt m, deitirmeleri ok ar bir sorun olmamaktadr. nk derinliine iselletirmemilerdir. Fakat Ortadou kiilii iin uygarlk elbise deil, yaamn kendisidir. Yaadklar uygarlklar itibariyle ete kemie brnme geerlidir. Genlerine kadar bir iselleme sz konusudur. Yaadklarn elbise gibi bir keye atamaz. Bu durum dnyann baka hibir alannda bu denli derin yaanmam ve isellememitir. Ortadouda tarihle kltr, uygarlkla yaam hibir alanla benzemeyecek kadar farkl toplumlar ve kiilikler yaratmtr. Binlerce yllk tarm kltr kendi toplumsal genlerini yaratmtr. Mitolojik ve dini dnce biimleri binlerce yl toplumun hafzasnda yaatlmlardr. Dogmatizm ve kadercilik yaamn ayrlmaz bir paras olmutur. zgn ve yaratc dnce uzun sre uykuya yatmtr. lahiyatn belirlemeleri, kutsal tabular olarak sadece phe duymadan inanlmak iindir. Kutsal kitaplarn sylediklerinin dna kmak en byk gnah saylmaktadr. Mitolojiler dneminde sylenti gibi dilden dile dolaan ykler ok kat inan kurallar olmular; uygarl yaratanlarn tasarmlarn, hayallerini ve anlarn tutsak eden bir din, bir tanr olup kmlardr. nsanlar kendi elleriyle yarattklarnn esiri olduklarnda, tarihin ilk ve en byk yabanclamasna nasl dtklerini bile anlamam485

lardr. yle bir kltr olumutur ki, yaratanlar yaratlan, yaratlanlar yaratan klmay en temel dnce ve inan konusu, hatta bu sisteme kulluk etmeyi ve tapnmay en iyi insan kimlii haline getirmitir. Bylesine bir fetilemeden phe etmeyi de en byk gnah saymtr. Dier yandan ilk defa devletlemenin verdii gle halk mitolojileri ve inanlar egemenler lehine tanrsalla dntrlerek kar bir silah halinde yneltilmitir. Kendi yaratmlar hem maddi hem manevi alanda ztlarna dnp kendisini tutsak ettiinde, Ortadou toplumu ve insan aslnda tm insanlk adna kendini kurban etmi saylmaktadr. Bu yabanclama zerine ykselen uygarlk ilk ve ortaalarda o kadar derin bir etki yaratmtr ki, dnyann hibir kesi etkisinden kurtulacak durumda deildir. Tarihsel kiilik dediimiz olgu budur. Baz mukayeselerle olup biten daha anlalr klnabilir. Anann kiilii ve lm, dourduklaryla gerekleir. Aa byr, tohumlanp evresini benzerleriyle donattka lr. lm aslnda oalmann bir gereidir. Ortadounun kltr meesi de bu nitelikte bir olgudur. Kk salm bir aatr; tohumlar dnyann drt bir tarafna yaylmtr. Mee karakterinde olduu iin dallar, gvdesi koptuka, kk zerinde daha da gr yeererek yaamak istemektedir. Mee ayrca Ortadouda ilk kltr aalarndan en bata gelenidir. Ortadou kltr M.S 1000-1500lerde iine girdii kle orijinalliini yitirmitir. Daha dorusu, giderek kklerine kadar budanan mee aacna benzemektedir. Dier bir deyile, yaratt insanln eski mezarlna dnm gibidir. Tpk piramitler ve zigguratlar gibi byk bir mezarlk! Yaklak bin yldan beri olup bitenler lm sessizliinden te bir anlama sahip deildir. ok yksek dzeydeki dourganlnn verdii ypranmayla, yaratclk anlamnda adm atacak halde deildir. Osmanl ynetim dnemi tam bir mezar bekiliidir. Srekli yeni lmleri temin etmek ve balaryla geirmek biricik rol durumundadr. Din, ezan, salavatlar hep hzn doludur ve lme ar mesajlarndan baka hibir ama gtmemektedir. lmle korkutma, cennet-cehennem mesajlaryla lme hazrlama, son dnemin uygarlk biimi olmutur. Bilim ve teknik oktan braklmtr. Toplum ve siyaset ezelden beri donmu kalplar gibi tekrarlanmaktadr. Dolap beygiri misali kuyunun etrafnda dnme kader saylmakta ve baka tr bir yryn varlna akl erdirilememektedir. Byk ve yaratc bir uygarln zerine bu kadar derin bir dog486

matizm ve kaderciliin an germesi mthi bunaltc ve kerticidir. Ama bu tablo bir gerektir; Ortadounun yksn anlatmaktadr. Ortadoudaki tm aklarn sonundaki yanp kl olma da yine bu gereklikle balantldr. On be bin yl analk yap, insanlk iin gerekli olan her eyi yarat, sonra en aresiz bir kul durumuna d! lk tanralarn doduu memleket ol, insanlk iin gerekli her eyi hem yarat ve dourt, hem de sonra bir bez paras gibi kullanlp bir keye atl! Tm tanrlar ve byklkleri yarat, sonra hepsinin en aresiz kulu ol! Tm insanl doyurmann zanaatlarn yarat, sonra a kal! Her taraf barnakl kl, sonra barnacak yurdun olmasn! Herkesi aydnlatan bir mum ol, sonra karanlktan kurtulma! Herkese ses ol, mzik ve iiri yarat, sonra dilsizlere, sarlara dn! Herkes iin bilimi, saygy ve teknii yarat, sonra en cahili ve aresizi kal! Herkese saray, han yarat, sonra yerleecek bir avu yere muhta ol! Ortadou uygarl ite bu byk ve ok dramatik elikinin addr. Aklarnn neden ya kp kl ettii, bu elikilerde gizlidir. Bu kadar deerle by, sonra ccele! Bunu ancak yanma temizler. lk tanr-tanra kavumasn yarat, sonra en aalk dilenci durumuna dm kadn ve erkei ol! Bunu ancak yanma, yaklma temizler. Ortadou halklar ok alarlar. Bu kadar deer yarattktan sonra kaybet! Tabii ki, ok alanacaktr. Ortadou zellikle son bin yldr lm sessizliine alamaktadr. Ezanlar, trkler, arklar, sazlar hzn dolu ve lme arldr. Bunlarn hibiri tesadf deildir; olup biteni dile getiriyorlar. Tersi yaplsayd, anlamsz bilinirdi. Dnyada olup bitenlerin neden Ortadouyu pek etkilemedii daha iyi anlalmaktadr. Temeli ve mezarlar bu kadar byk ve derin olanlar, bakalarn anlamazlar. Onlar imeden daimi sarholar veya doarken lm gibidirler. Gemi bu kadar ezici ve affedilmezdir. Neden affedilmedii bellidir. Bu uygarlk byle yerde braklamaz. Brakanlar en byk ihanet iindedirler. Bu kadar ihanet iinde olanlar affedilmez. Uygarlk ihaneti byk ve hainleri oktur. Onun iin intikam hareketleri de byk ve oktur. Ama bu neyi kurtarr ki? l ve ldr; mezarlklar bytmekten baka neye yarar ki? Ortadouda din kavgalar, namus ve aile kavgalar, mal mlk kavgalar gibi incir ekirdei kabilinden gerekelerle oluk oluk kan aktlr. Bunlar bahanedir. Tm bu kan aktmalarn temelinde byk kaybediler, ihanetler yatmaktadr. ntikam gelenei basit deildir. Bylesine bir gemie uza487

nr ve temelini bulur. Tre cinayetleri ok ilenir. Temeli yine bu lanetli tarihtir. Tm uygarlk deerlerine el konulup rzna geilmitir. Bu gerek birok eyde yapld gibi kzda ve kadnda sembol anlamna brndrlr. Sembole bir ey olursa, byk kutsallk kirlenmi saylmaktadr. O nedenle cezas en ar ve kabul edilemeyecek tarzdadr. Trajedi kaynan buradan, bu tarihten alyor. Ortadou mezar iinde mezar, dm iinde dmdr. Dnya deiir, o deimez. O kendisi gibi kalmak zorundadr. O mee aacdr, kk hep kalnlar. Budayp durursunuz, kendisi kalr. Yeillenmesinden de hi umut kesilmez. Ortadou umudun diyardr. Ortadounun elinde yalnz umut kalmtr. Gelenek ezici ve affedilmez iken, umut hep mee kknn tekrar yeermesini bekler. Yaam kala kala koca bir umut halinde kalmtr. Gelenekten kopmama, gcnden ileri gelmektedir. Fakat kendini yeniden retememesi rmeyi gelitirmektedir. Dnyann btn blgeleri gelime trendlerini belirlerken, Ortadounun yine kendine zg kalabilmesi, gemi uygarln derin izlerinin halen etkili olmasndandr. Bu durum, ada gelimeleri baaryla zmseyememesinin de nedenidir. Gemi uygarln silinmez izleriyle ada uygarlk atmaya girmektedir. Daha dorusu, yeni sentezin oluum gereini ortaya koymaktadr. Hindistan iin, Afrika veya Latin Amerika iin yeni sentezden ziyade, iine girdikleri kapitalist varyantlar temelinde ilerlemeleri sz konusudur. Direnmeden ziyade zmseme sreci geerlidir. Dnyann dier blgeleri iin de durum benzerdir. atmay ve yeni sentezi gerektirecek gl bir kltr zemini yoktur. Varsa da ya erimekte ya da gelen hakim kltr tarafndan kolayca dntrlmektedir. Ortadouda ne erime ne dnme kolay yaanamyor. Burada da kltrel gelenein gc ve kolay erime ve dnmden teye yeniyi yaratmadaki potansiyeli nem tamaktadr. Dnyann her tarafnda benzer etnik, dini ve milli sorunlar u veya bu yolla zme gittikleri halde, Ortadouda bu konuda da farkllk kendini gstermektedir. Sorunlar ada uygarlk metotlaryla zlemiyorsa, bunun da altnda yatan gereklik, derinlerdeki kltrel farkn inat direnmesidir. Bu gereklii olumsuz olarak deerlendirmemek gerekir. Tersine kapitalizmin genelleen ve sreklileen bunalmndan k iin bir olanak olarak deerlendirmek daha dorudur. Buradaki eliki, Ortadoudaki gelenein kendini zmleyerek ada klamamasdr.
488

eitli i ve d etkenler, potansiyelinin aktiflemesini nlemektedir. Ama gl kkleri dn isellemesini de engellemektedir. Sonu, atma ve kmazn derinlemesidir. Bu sre yaklak M.S 1500-2000 yllar arasnda derinleerek devam etmektedir. 1500lere kadar stnlk ve denge, kesintisiz on be bin yl Ortadou kltrnn elindedir. Hem maddi hem manevi, toplumun tm alt ve styap kurumlarnda bu stnlk onu kendine ok gvenmeye, dnyann merkezi olduuna inanmaya gtrmtr. Kendinden stn bir uygarlk dnyasnn geliebileceine inanamamakta, dnyay kendinden ibaret saymaktadr. Dierlerini yabanc gavurlar olarak alglamaktadr. Geen be yz yl bu dogmay krmaya yetmemitir. Bat uygarlnn stnln gryor, maddi ve manevi gcn fark ediyor, ama bir trl drste itiraf edip zmsemeye yanamyor. Burada kapital etrafnda oluan yeni snflamalar da etkili olmaktadr. Bunlar yapay oluumlar gibi alglanmaktadr. Derinleip tarihsel temelleriyle ne hesaplama ne de reddetme gcndedirler. zmleyip yeni bir sentezin malzemesi haline getirme yeteneinden uzaklar. nk dn basit bir uzants konumundadrlar. Bu tarz oluumlar, yerelleme gc haline gelmelerini bile nlyor. Ortadouda kapitalist modernleme halen yerel kltrle bir diyalog kurmu olmaktan uzaktr. Yabanc bir acente gibi durmaktadr. Dier yandan toplumun kendisi bir yandan on bin yl ncesinin neolitik kalplarn yaarken, birok ynyle kleci ve feodal kalplar da yaamaktan uzak deildir. Tm bunlarn stne kapitalizm ve reel sosyalizm binince, iinden klmas zor sreler olutu. Tam karman orman diyebileceimiz bir durum yaanyor. Ortada ne eilimler var ne de etkili kurumlar. Her ey sallantdadr. En ok kalacak, vazgeilecek bir sre yaanmaktadr. Hangi tutumun dneklik ve ihanet, hangisinin soyluluk ve ballk olduu da karm durumdadr. Ortadoudaki bunalm ve k nemsemek gerekir. Bat uygarlnn en byk yanlgs, kendi temellerindeki blgenin gcn gereki ve hakkyla deerlendirememesidir. Kkenini en ok Greko-Romen uygarlna kadar uzatmaktadr. Halbuki Greko-Romen uygarl Ortadounun bir aamasn tekil etmektedir. Kendini besleyen neolitik sistemin hakkn da verememekte, burada bencil davranmaktadr. Bu yanlg gemile doru bir diyalog imkanna frsat vermedii iin, gncel gereklikle de anlaml bir diyalektik ba kurmasn engellemektedir. Gemiin doru tannmas kadar, gelecein
489

sentezini belirlemede de kurulacak diyalektik ba zorunlu gibi grnmektedir. Avrupay bir tez olarak kabul ettiimizde, antitezi ne ABD ne Rusya ne in ne de baka bir blge kltr olabilir. Doada olduu gibi, tezler antitezlerini kaynaklandklar alanlarda olutururlar. Dnyann Ortadou dndaki tm blgeleri Avrupa tezinin uzantlar olabilirler, ama antitezi olamazlar. Bunun iin gerekli potansiyel fark ve benzerlikleri ya yoktur, ya da antitez olamayacak kadar uzaktr. Sonu, ya uzants olma ya eklenmedir. Birbirlerinin tez ve antitezi olmak, kaynan daha nceki birliini gerektirir. Bu da Ortadoudadr. Bu ksa deerlendirme, Ortadouyu bir antitez haline nasl getirebiliriz sorusunu yakc klmaktadr. 20. yzyl boyunca denenen benzetirme abalar baarl sonu vermemitir. Hem milliyetilik hem de reel sosyalizm, birer Bat uygarlk tezi olarak, blgede suni olgular halinde temsil edilmekten kurtulamamlardr. oktan km ve anlatmn yitirmi slamlk bile, sradan bir gsteriyle bu tezleri eee ktphane yklemeye ve araba iinde gezdirmeye benzetir. Kendi bana antitez yaratma gcnden yoksundur. Demokratik uygarlk kurumlar, mevcut toplum ve devlet gelenekleri nedeniyle kolay uyarlanabilecek koullara sahip olmaktan uzaktr. Demokratik uygarlk kurumlar asgari bir rnesans, dinde r eformu ve aydnlanma devrimini gerektirir. Bu temel tarihsel sre Ortadou kltrnde yaanmamtr. Dolaysyla demokratik kurumlarn kolay gelieceini savunmak yanlgya gtrr. Dolaysyla bu tr kurumlar darda monte edilmi kurumlar niteliinden teye rol oynayamazlar. srail gerei ekleme olup henz isellememitir. Liberal partilerle reel komnist partiler de bir eklenme parasdrlar. Tarih ve kltrel varlkla derinlikli bir yabanclama iindedirler. slamn tekrar canlandrlmas hibir yaratc olguya yol amaz. Ancak tarihin hatrlanmasn dayatr ki, bu da tmyle unutulmaktan daha iyidir. Ortadouya yaplan eitli mdahaleler, komalk bir hastay aspirinle tedavi etmeye benzemektedir. slam akmlarndan komnist partilere, milliyetilikten liberalizme, hatta srail tarz komple rnek dayatma biimlerine kadar direnen eitli eilimlerin en basit sorunlar bile alevlendirmekten teye rol oynamadklar yeterince kantlanmtr. Bu gereklik bile, tehis ve tedavinin bnye gereklerinden ok uzak olduunu gstermektedir. Yapay kavramlarla yapay
490

varlk oluturulmutur, tehis ve tedavileri yaplarak yle i yaplaca sanlmaktadr. Ortadouda modernlik adna hkm sren her ey maket deerinde olmaktan teye rol oynayacak durumda deildir. Blge daha kendini tanmamaktadr. Tarihi konusunda kara bir cehalet ve derin yabanclama iindedir. Toplum sanki betonlam gibidir. Siyaset ve devlet kurumlar tam bir kanser uru rolndedir. Bir dnemlerin byklerinin karanlk hayalleri dolamaktadr. Mool ve Asur tahribatlarndan kat be kat daha derin tahribatlar ve rmeler yaanmaktadr. Ortadou bir muamma ve halen zmlenmemi ok bilinmeyenli bir denkleme benzemektedir. Ortadouyu zmleyebilmek, Avrupa uygarlyla ban doru kurmakla mmkndr. Bu husus diyalektik bir btnlk iinde ele alndnda doru anlamn verir. Avrupann kendi uygarlk temellerini Ortadou uygarlnda aramas ve doru tespit etmesi ne kadar gerekliyse, Ortadounun artk bir kltrel kalnt halinde olan uygarlk deerleri de Avrupa uygarln doru tanmlamak ve kendi antitezlerini bu tanma srecinde oluturmak durumundadr. Tanmann bir taklit, hatta bir zmsemeyle yetinemeyeceini nemle vurgulamak gerekir. Son iki yz ylda yaplan, basit bir taklittir. Taklit aamas kanlmaz olmakla beraber, ancak ok geri ve ilkel kalm olann maymunca renme metodunu tekil eder. Bu sreci gnmzde tekrarlamann hibir anlam kalmad gibi, varolan taklitilik dzeyini hzla amak, kendine sayg ve onur kazandrmann birinci kouludur. Avrupay zmseme sreci halen yaanmaktadr. Salkl bir zmsemenin gerekletiini belirtmek mmkn deildir. Baarlaca da tmyle mmkn olacak yetenekte gzkmektedir. zmseme ve antitez olma birlikte ileyecektir. zmsemeyi sonuna kadar yaanacak bir sre olarak ngrmek, Ortadounun byk uygarlk mirasn ve gcn tanmamak anlamna gelir. Bunu deneyen birok ideolojik, siyasi, etik ve sanatsal g baarsz kalmaktan kurtulamamtr. Bunun nedeni yeteneksizlik veya az aba olmayp, kendi temellerindeki uygarlk mirasn ve tekil ettii gc tanyamamaktan ve bu gcn sonuna kadar taklit ve zmsemeyi kabul edecek karakterde olmadn deerlendirememekten kaynaklanmaktadr. u hususu hi unutmamak gerekir: Stratejik almalarda tmden bir dnm gzetmek esas alnmadka, tarihe yarar rol oynanamayacaktr. Ortadouda rol oynamak isteyen tarihi hareketler tak491

lit, benzeme ve zmsemeyi aarak antitezlerini oluturmak zorundadrlar. Bunu baaramayanlar almaktan kurtulamazlar. Ya gerici direnmenin gcn zamanla yitirmesi, ya da taklit ve zmsemenin kltr miras tarafndan reddedilmesiyle bu alma gerekleir. Avrupayla olan ilikilerin zellikle son iki yz yl bu gereklii dorulamtr. Bu iki yz yln yzeysel modernleme abalar gnmzde tam bir yenilgi halindedir. Hem de alaka ve onursuzca. Sonu, ders karma olmalyd. Ama alaklarn ve onursuzlarn ders karma diye bir sorunlarnn olamayaca bilinmektedir. Geriye kalanlar bin yllarn ncesinin direnme biimi olan airetilie sarlmay marifet ve onur saymaktadrlar. Halen bunun biraz daha ada bir biimi olan milliyetilik ve kk bir ulus-devletiliiyle kendilerini kahraman yerine koymaktan utanmadklar gibi gurur bile duymaktadrlar. Halbuki airetilik ve onun daha ada biimi olarak milliyetilik, Ortadounun byk uygarlk miras ve gc yannda ok basit kalmaktadr, kalmak zorundadr. Tarihte Horrit ve Amorit da ve l kabilelerinin Smer uygarl karsnda direnmelerinin belki tarihi bir anlam vardr. Bu direnmeler airet destanclna yol amtr. Yine brani kabilelerinin Nemrut ve Firavuna kar yeni tek tanrl din adna yaptklar direnmelerin de byk bir anlam olup kutsal kitaplar ortaya karabilmiler, tarihte nemli antitez ve sentezlerin oluumuna katkda bulunma yeteneini gstermilerdir. Ama gnmzn aireti, dinci ve milliyetilik temelinden kaynaklanan Avrupa uygarlna kar direnmeciliinin, herhangi bir antitez ve sentez olma zellii bulunmamaktadr. Amaladklar daha ok baarl bir taklitilik, biraz daha ilerlemi biimi olarak zmseme ve yerellemedir. Belki gemiin ansna ballk olarak sakal brakp kefiye takmakla antitez olduklarn da hissettirmek isteyebilirler. Fakat bu sadece taklitiliin soytarya dnmn ifade eder. Yerellemede baarl olan zmsenmenin z g ve antitez yaratma diye bir zellii olamaz. Sadece aktarmda derinletiklerini ve yerel deerleri aladklarn iddia edebilirler. Mevcut monariler ve cumhuriyetler bu ynyle zmsenmede bile daha ok geridedirler. Avrupa anlamnda monari ve cumhuriyet olabilmeyi baardklar sylenemez. Demokratik ve laik cumhuriyetilik ise ancak sz dzeyinde, demagojik olarak deer bulmaktadr. Demokratik uygarlk ise kavram olarak bile anlamna erimekten ha492

len ok uzak bulunmaktadr. Derinletikleri konular, airetilik, ailecilik, ilkel ve oven milliyetilikle kiisel karlar gizleyip, en ahlaksz yolsuzluk yntemleriyle halk ynlarna yutturabilmektir. Toplumun hakim styapsnn bunun tesinde soylu bir ura iinde bulunduunu sylemek mmkn deildir. Bu ynyle drt bin yl nceki kabile soyluluunun bile ok gerisinde kaldklarn nemle belirtmek gerekir. Ortadouda resmi siyaset, alt ve st kurumlar yoluyla en ilkel bir taklitilikle asimilasyonculuu, korkun bir bask altnda tuttuu halk ynlarna ilericilik ve modernlik diye sunmaya abalarken, derinde en ilkel kapitalizmin talanclyla birikim yapmaktadr. Egemenlerin kendi uygarlksal gemilerinden hi renmedikleri sylenemez. Gerektiinde sakal brakp eskiyi anmsatan giysiler giyinebilirler. Ama daha ok klecilikten kalma despotik ynetim biimleriyle ortaa saltanat anlayndan kalma padiahlklara modernlik, Avrupa cilas ekmek bulular olmutur. Kimileri buna reform, kimileri devrim demektedir. Aslnda ve kesinlikle ne reform ne de devrim yaplmtr. Statko daha da glendirilmitir. Avrupann yeni para ve ivileri aklarak, Ortadou kltr, devrim bir yana daha reformlarla bile tanmamtr. Dtan dayatlan eklemelere reform deil kolonileme, smrgeleme denilir. Bunda belki gelime vardr. Ama buna kesinlikle reform veya devrim denilemez. En ok derinleme salanan lkelerde bile yeni smrgecilik alamad gibi bir hedef olarak benimsetilmektedir. Ortadou uygarlk deerleri iin sylenebilecek olan, arkeolojiyle kalntlar ortaya karlmaktadr. Bu da daha ok Avrupa uygarlna dayal oryantalistlerin baars olduu gibi, snrl ve yanl yorumlaryla birlikte yrtlmektedir. Bunun dnda bilim ve teknik, eein srtndaki kitaplar misalini am olmaktan uzaktr. Maddi kaynaklarn pekei kapitalist anlamda bir ekonominin bile kurulamadn gstermektedir. Vurguland gibi siyaset kurumlarnn, despotizm ve sultanln ada biim oyunlaryla srdrlmesi esastr. deolojik olarak eski mitologya ve dinsel gereklerin tam bir betonlatrma etkisi zihinlere egemen klnmtr. Bu etki krlmaya uratlamad gibi, ada bilim ve felsefeyle kartrlarak daha tehlikeli hale getirilmitir. zce son iki yz yllk Avrupa uygarl altndaki etkilenme, dnyann en baarsz rnei olmaktan kurtulamamtr. Zengin uygarlk ve maddi kaynaklarna ramen, bu durumun yaanmas cehaletin ve bozulmann derinliini gstermektedir.
493

Bir kez daha u gr dorulanmaktadr: Ortadou uygarlnn geit verebilecei ve diyalektik bir a zorunluluu olan Avrupa uygarlyla antitez ve senteze dayal iliki biimi gerekletirilmedike, byk gemi, bozulmu yerellii ve gncellii affetmez. Bu durum uygarlklarn zyle ilgili bir husustur. Ortadouda Avrupa uygarlk deerleriyle antitez ve sentezi oluturmaya dayal diyalektik ba kuranlar yalnz blge iin deil, tm dnya iin yeni tarihsel kn hamle gcn oluturmaya hak kazanm saylabilirler. Tarihte byk klar bu anlamdadr. Glgame, Sargon, brahim, Musa, Zerdt, Sokrat, sa, Muhammed, Rnesanslar ilk akla gelen rneklerdir. Ortadou bu tr tarihsel klar, uygarlk balanglarn en ok yaam kltr barndrmaktadr. Bu kltrde tarihsel bykler halka halkadr. Ama bin yldan fazladr bu halkada kopukluk olumutur. Uzun bir aralk, beraberinde epey paslanmaya ve rmeye yol aar. Sorulmas gereken en temel soru yine udur: Ortadounun byk klardan rl tarihsel ve kltrel varl, ada bir halkay ekleyerek kendini canlandrp gelecee tarabilir mi? Daha da nemlisi, yine insanln beklentisi haline gelen kurtarc mitoloji geleneine yeni bir halka ekleyebilir mi? Tabii Avrupay zmsemekle yetinmeyip antitezini ve sentezini oluturacak gce ulamay salayabilir mi? Ortadou ya bu greve g getirerek tarihi k halkalarna bir yenisini ekleyecek ya da lanetlilii derinliine yaamaktan kurtulamayacaktr. Ayn tarih nc bir yola izin vermemektedir. Bu tarih, Rusya, in, Hindistan veya yeni bir Amerika olamazsn. Onlar merkezin evreleri olarak hep yeni tarihsel k bekleyecekler. Ta rih onlarn da kaderini byle rmtr . Ama senin kaderin klar la rl byk uygarlk yrydr. Nil ve Frat gibi gl nehir sel aktr. Ey lanetli ve soysuz evlat, onlar gibi olamazsan, seni af fetmem! diyor. Ayn Ortadou tanralar yurdu olarak, Ey erkek koca, bunam ve yatalak! Seninle olmam! Yanar kl olurum, ama seninle yaam ihanetini paylamam! diyor. Tanrlar yurdu olarak, Ey cceler, sizleri kulluuma bile kabul etmem! Siz lanetliler ancak cehennemde cayr cayr yaklmaya layksnz! diyor. Byk ozanlar, Artk trk, iir sylemem, saz almam ve destan yazmam; nk sizler edebin, sanatn, engin ruhunu, gzelliini yitirdiniz, ihanet ettiniz! diyorlar. Btn byk ozanlarn hepsi tarihin karsna dikilmiler, Sizleri affetmeyiz! diyorlar.
494

Ortadou uygarl bunu sessizce sylyor. Dtan dayatmalara omuz silkerek cevap veriyor. Dnmeyerek, ta gibi kalmay onur sayarak anlatmak istiyor. Bin yllardr evlatlarn her trl yenilgiye, alakla terk ederek intikam alyor. Bylece cevap veriyor. Belki daha arpc yantlar da var; onlar da gelecee saklayarak, hi eksik olmayacak cevaplarn vermeye hazrlanarak duruyor. Ey tari hin lanetli ksm ve ccelemi gncellik! Bu cevaplarda bu durula ra cevabn ne olacak? Yiitsen, namusluysan, kalk da ona bir cevap ver! diyor. Ortadou uygarlnn sessiz duruuna ve direniine ilikin ok kapsaml deerlendirmeler gelitirilebilir. Dikkat ekme asndan yeterli olduu kansndaym. nem tayan konuya yaklamaya alalm. Avrupa uygarlyla daha ok nasl bir antitez ve sentez ilikisine dahil olacaktr? Avrupa uygarlnn douu, geliimi ve dnyaya yaylmasna ilikin deerlendirmelerimizi yaptk. Ortadouya kolonyalist ve asimilasyoncu yaklamnn sonularn da ana hatlaryla grdk. Eer yaam bu uygarlk douran ve byten corafyada, Ortadouda anlaml ve onurlu biimde devam edecekse, bunun nasl yaamal sorusuna verilecek yantlarla geerlilik kazanaca aktr. Yzyllardan beri krdm olmu, betonlam beyinleri ve ruhlar amadan, herhalde salkl cevaplar verilemez. Ortadounun bir taraf olarak antitez ve sentezlerde rol oynamasyla ne kastedildiini de tanmlamak gerekir. Avrupa uygarl dnya genelinde her dzeyde gl tezler durumuna oktan erimitir. Ekonomiden ideolojiye, sanattan siyasete, teknikten tarihe kadar her anlamda bilimsel temeli gl olan ve denenmi tezleriyle gl ve gvenli durmaktadr. Dnyada derinliine kreselleme ve yerelleme diyalektii halinde yaylmaya, zmsenerek mal edilmeye devam etmektedir. Ortadouda ise benzer bir yaylmay bir trl gerekletirememektedir. Burada direni vardr. Avrupay da douran tarih, tek tarafl olarak taklitle ya da zmsemeyle teslim olmak istemiyor. Byk tarihi miras kendini antitez ve sentez halinde bir gce balang yaptrmak istiyor. Yeni ve tarihine yarar bir ka ehil klmak istiyor. Avrupa tezlerine kar antitez olmak kaba bir retilik anlamna gelmiyor. rnein slami klarn herhangi bir antitez deeri yoktur. ddialar olsa da, gc yoktur. Milliyetilik, reel komnistlik gibi yaklamlar antitez olmak urada kalsn, en basit taklit uygulamalar olmaktan teye bir rol oynayamamlar, oryantalistler
495

kadar bile olumlu bir aydnlanmaya katkda bulunamamlardr. Avrupann direkt ibirliine oynayanlar ise basit memurlar, ajanlar olmaktan teye gidemezler. O halde antitez olma grevi olduu gibi sahiplenmeyi beklemektedir. Antitezle tanmlanmas gereken udur: Ortadounun uygarlksal varln Avrupa uygarlk oluumuyla nasl yeni bir iddiaya, bir ka yol aacak kar tezlere dntrebiliriz? ki uygarln ilikilenmesinden nasl bir kar veya farkl olgu karlabilir? Ne iinde eriyen ne de kabaca reddeden, tersine gerektii kadar ve daha ok da kendisinden katarak insanln arad diyalektik tezin antitezini yakalayabiliriz veya oluturabiliriz. Sra sentez olmak deildir. Dnyay genel bir l olmaktan kurtaracak kar hamleyle daha yaanabilir bir konumda tutma gcne erimek anlamn iermektedir. Tek tarafl yaylmasnn, yani yalnz hakim tezlere dayal dnyalama ve kresellemenin en demokratik tarzda olsa bile bir tr ak-kara faizmine yol ama tehlikesi vardr. Dnyann Ortadou dndaki blgeleri byk oranda zmsenmede anlam olarak bu tezlere teslimiyetin gereklerini yapmaktadrlar. Bunun sonu demokratik tarz, faistleme veya benzer trden bir gelime olacaktr. nsanlk asndan en sakncal olan budur. Sylendii gibi byle olursa, gerekten tarihin sonu olur. Byle olmamas, antitez yaratmaya baldr. Ruslarn nclnde denenen reel sosyalizmin antitez haline dnememesi, en kt bir rmeyle sonunda teslim olmas insanlk iin iyi olmamtr. O kadar korkun ve kutsal direnmeler, ac ekmeler, kan dkmeler, umutlar byle sonulanmamalyd. Bunun da en temel nedeni, antitez olmay baarmadan, sahtekarca komnist topyadan bahsetmek yanlgsdr. Her yanlg eninde sonunda ihanete ve teslimiyete gtrr. Ortadounun tarihsel gerekliinin sradan bir zmsenmeye izin vermediini hep tekrarlyoruz. nk Ortadou uygarlnn kalnt deerleri bile ancak bir antitezle kendine gelebilir. Bylelikle bu uygarlk karakterindeki hmanizmay yeni koullarda insanlk iin tekrar bir umut haline getirebilir. Bundan aasn kabul etmek kendini inkar etmekle mmkndr. Bunu deneyenler oktur. Varlklarnn neye yarad da ortada ve aktr. Ortadou bu suni, yapay varlklar da kabul etmiyor. Kltrel midesi yetmiyor. Tm dnya yese de, o yemiyor. Kendisi yeni bir deer olmak istiyor. Karakteri ve z gerei bu byledir. O halde nasl antitez haline gelebilir? Ana hatla496

ryla ve derinliine, saptrmadan, baz dncelerimizi zl bir biimde sunmay grev bilerek bir kez daha sunuyoruz. deolojik kimliin yenilenmesi bata gelen tarihi grevdir. Ortadou kltrnde imdiye kadar gereklememi rnesans, reformasyon ve aydnlanma hareketleri birletirilerek, tek bir hareket olarak gerekletirilmek durumundadr. Bu alanda gerekletirilecek dnmler yeni ideolojik kimlii belirleyecektir. Bu, zihniyet ve ruhsal alandaki temel dnm ifade etmektedir. Avrupa uygarl 15. yzyldan 18. yzyla kadar sren bu zihniyet devrimleriyle ancak kurumlaabilmitir. Bunun en son geldii aama demokratik kurumlamalara dayal uygarlktr. Ortadou ise, bu kavramlarla daha tanmaya bile cesaret edememektedir. Fakat bu konuda baz yanlglar aabilmeliyiz. Bilim ve teknii aktarmak, endstriyi kurmak ve baz demokratik kurumlara sahip olmak ne rnesansn ne reformasyonun ne de aydnlanmann gerekletiini gstermektedir. Bunlar ze dokunmayan eklektik gelimelerdir; kolonyalizm ve asimilasyon erevesinde olumu ayan zihniyetli bir maket olmaktan teye deer ifade etmezler. Son iki yz yllk Batllama srecinin vard aamada, bunun dnda zgn bir gelimenin yaanmadn grmekteyiz. Tepki gibi gelien slamclk akmlar ise, renk deitirmi milliyetilikten teye bir anlama sahip deildir. zgn olabilmek, kendi l zihniyet devrimini gerekletirmekle mmkndr. Baka bir yolunun olmad da grlerek, Ortadou somutunda belki ok gecikmi olan bu devrimi gerekletirmekten baka arenin kalmad anlalacaktr. Ortadouda zihniyet ve ahlak devrimi iin darbenin ncelikle dinsel alana vurulmas gerekir. Hemen belirtelim ki, bu yaklamn ucuz laikilikle alakas yoktur. Darbe vurulmas gereken bir anlay da bu sahte laikiliktir. Yine bunun sade dindar kesimle de bir alakas yoktur. Tersine onlar Ortadou kltrnn en deerli zlmemi varlklardr. Yine bunun din, tanr inkarcl ve camiye svgyle de alakas yoktur. Tersine, bu kimliklerin tarihsel oluumunu tam bir bilimsel zmlemeyle gerekletirmeyi ngrr. Yaplmas gereken, kkenleri Smer rahiplerinin kimlik tasarmlar olan mitolojik varlklarn zmlenmesini doru yapmaktr; ilkel snflama dneminin rn olan, nce mitolojik sonra dinsel karakter kazanm ilahiyat, kutsall kesinlikle bir tarihsel edebiyat malzemesi olarak dnmektir.
497

Smerlerin kendileri mitoloji ve dinlerini srekli deitirmiler, ilahlarn azaltp nitelik ve adlarn farkllatrmaktan ekinmemilerdir. Hz. brahim gelenei tanrlaryla greircesine ( srael= tanryla green) en son Elde, Allahta karar klmtr. Musa bunu kavim tanrs haline getirmitir. sa l tanr kavramna yeniden dnmtr. Hz. Muhammed zorunlu o tek ve birleik otorite ihtiyac nedeniyle, doksan dokuz sfatla glendirilmi Allah kavramna ulamtr. Bu ksa tekrar bile din ve ilahlarn srekli bir deiim iinde olduunu gstermektedir. slam doduu dnemin somut koullaryla ortadaki dinsel dncenin birliini ifade etmektedir. badet biimleri ise, yeni kiiliklerini glendirmekten baka bir anlam tamamaktadr. Daha sonralar bile youn deiimlere konu olmutur. Ayn kkene sahip Yahudilik ve Hristiyanlk srekli deiim geirmilerdir. Gnmzde de daha ok bir edebiyat kayna ve ahlaki deer olarak bakmaktadrlar. Onlarn dindeki reformlar sreklidir. Bilimin kesin ncl altnda gelimektedir. Bundan da ne kadar kazanl ktklar bilinmektedir. slamiyet bata olmak zere benzer konumda olan geleneklerde ise, bir kelime deiiklii halen en byk gnah diye ilenebilmektedir. Bu durum zihni yapy korkun bir biimde tutsak etme oyunudur. Tarihte yaratc peygamberler de dahil, hi kimse ve dnem iin din bu denli yozlatrma arac olmamtr. Din bu biimiyle kutsallk adna tarihinin en gerici ve lanetli konumuna drlmtr. Hibir siyasi veya manevi otoritenin dini bu biime drmeye hakk olamaz. Kendi toplumunun hafzasn fel etmede ve zehirlemede bundan daha tehlikeli bir uygulama dnlemez. Ortadou toplumlar, zellikle son bin yllk dnemde, bu tehlikenin artarak devam etmesinin etkisini yaamlardr. Zihni iiren, keeletiren, dolaysyla ruhsal gelimeyi kurutan ve bo klan bu en tehlikeli ideolojik biimlenme, gnmzde belki de farknda olunmayan gerici kaynaklarn banda gelmektedir. zerinde doru alma yaplmad iin, bunun toplumu nasl ve ne kadar fel ettii kestirilememektedir. nk en laikleri de dahil, btn merkezi ve yerel otoriteler en kolay ynetim ve smr arac olarak bu konuyu kullanmaktadr. slamiyet dou ve yaylma aamasnda iken bile srekli gerekli reformasyona uratlmtr. rann ial, Krtlerin Alevilii, Trklerin Bektailii ve Mevlevilii, benzer ok sayda tarikat ve mezhepleme aslnda reformasyondur. Bu sre M.S 1100lerde dondu498

ruldu ve statko temelinde daha da katlatrlarak gnmze kadar getirildi. Tehlikesi, iinde ne kadar doru veya yanlnn olmas de ildir; zgr dnmeyi durdurmas, bireysellii yok etmesidir. zgr dnemeyen ve bireysel yaamay hayal edemeyen insann yaratcl lm demektir. Bu bireyden rl toplumlarn hayat kaynaklar kurumu demektir. Ortadou toplumlar iin en byk felaket, bu durumun ok gl bir biimde ayakta tutulmasdr. Bundan tm talanc i ve d zorbalar yararlanabilir. Ama toplum ve lke yaratc deerini kaybettii iin, srekli yoksunlamaktan ve kurumaktan kurtulamaz. O halde hem ok geciktirilen dindeki reformasyonu sonulandrmak hem de daha nemli olan zgr bireye yol amak iin, dini dogmay tmyle zen hamleyi baarmalyz. Bunun yolu btn kutsal kitaplar bir edebi kaynak olarak deerlendirmek, sosyolojik ve ahlaki zmlemelerle zgr bir ahlaka doru dnmden geirmektir. Bireye dayatlan bir dogma olmaktan kesin karmak gerekir. Bununla balantl ibadet biimleri yerine, tm halkn anlayabilecei bir dille kutsal kitaplarn ve eklerinin tarih, sosyoloji, siyaset, ekonomi, smr, zgrlk, bilim, ilerilik, gerilik, materyalist diyalektik, idealist metafizik, ahlak vb. konularla ilikileri temelinde derinliine zmlemeler gelitirmek esas alnmaldr. Ayet ve snnet yorumlamalarn bu temelde gelitirmek gerekir. Bununla kuru ve dzen propagandasn yapan vaaz dzenlerini kastetmiyoruz. Kkl bir reform ngrlyor. Camiler ve benzeri yerler o yrenin bilim sanat merkezleri roln oynayabilmekte, soylu tiyatro eserleri oynatlabilmektedir. Unutmamak gerekir ki, namazn kendisi de ilk drama oyunlarnn daha sonraki biimidir. Namazn kendisi de genel anlamda bir tiyatrodur. Bu dediklerimizin softaca saptrlmamas ok nemlidir. Tekrarlyorum; orucun, namazn, kurbann, bayramlarn kayna aratrlsn. O zaman grlecektir ki, kkenleri halklarn nemli mevsimsel zamanlarda yaptklar gsterilerdir. badetler bu gsterilerin, tiyatronun ilk biimlerinin (dram, trajedi ve komedya) daha sonra ihtiyalara gre dnm biimleridir. Dolaysyla amzn ihtiyalar gz nne getirilerek zihni zgr brakan, tarihi en derinliine kavratan, sanat zevkine ulatran yararl bir ahlak mmkn biimlere dntrlmelidir. Dnemine gre bir sosyalleme tedbiri olan namaz, oru, kurban ve dua trenlerinin hepsi bu temelde dntrlmelidir. O zaman douunda b499

tn dinlerin kaynandaki anlam daha iyi gereklemi olur. Bunun da en iyi yolu bata camiler olmak zere, kutsal yerlerin halkn eitildii akademi ve tiyatro gibi sanatsal bir ileve kavuturulmasdr. evrenin en iyi bilimcileri, sanatlar, bilgeleri orada ders vermeli, halk eitimsiz brakmamaldr. Dier ibadet biimleri iin de benzer dzenlemeler gerekir. Tam bir vahet halini alan kurban yerine, parasyla yoksullara ve daha hayrl ilere fon oluturmak yararl olacaktr. Oru snrl olarak ve nefsi terbiye amacyla uygulanmaldr. Velhasl tm ibadet uygulamalar an ihtiyalarna gre yeniden dzenlenmelidir. Bazlar Allah nerede kald! diyebilir. Onlara da unu batan beri sylyorum: Smer rahiplerinin tasarladklar dnce kimlikleri olarak sosyal gelimeyle srekli gelimilerdir. brahimin Eli glenmesi gereken kabilesidir. Musann Yehovas birlemesi gereken srail, Yahudi kavmidir. sann Rabbi, o dnemin ezilenlerinin ilkel din ve vicdan sentezidir. Muhammedin Allah, ana kabilelerin birleerek glenme ihtiyacn ifade eder. Bedevi kabilelerinin ortak tasavvurudur, birlemi Arap kabile gcdr. Her topluluk kendini glendirdii oranda, kendi Allahn yeniden tasarlamaktan geri durmamtr. Tarihsel ve toplumsal gereklik budur. Gnmzn Allah ise bilimin zdr. Allah, artk evrenselliin diyalektiinin temelinde kendi kendine ileyen, sonsuz deiime urayan ve uratan her eydir. Bundan daha yce bir Allah fikri dnlebilir mi? Ortadounun zihniyet yapsna musallat olan temelsiz topyacln da paralanmas gerekir. Yine daha ok Smer ve Msr rahip yaratmlar olan cennet ve cehennem, srat, maher, kurtarc bekleme, stn ulus, ak-kara tr topik hayalleri terk etmek gerekir. Bencillii bu kadar idealize etme, grlmemi smr ve bask biimlerine yol amaktadr. Dogmalarn gc gibi, topyalarn gc de daha ok glye alet olmak durumundadr. Bilimsel gerekleme olaslklar dnda, ebediyete ilikin topyalar zihni tutsak ve tembel ederler. Hele dinsel temelli oldu mu, daha dondurucu bir etkiye yol aarlar. Bilimsel-teknik temele dayal proje ve fikir ne kadar gerekli ise, temelsiz olanlar da o kadar sakncal ve gereksizdir. Ortadou kltrnde ok gl olan dogma ve topya gericiliini krmadan, rnesans gerekletirmek mmkn deildir. Binlerce yl ncesinin gelimemi bilim ve tekniinin rn olan, ama bir o kadar da toplumsal eitsizlie zorlayan koullara dayanarak gelitiri500

len tasarmlar, halen en byk kutsallk olarak ve anlamn da hi bilmeden tapnma konusu yapmak, herhalde en byk toplumsal ve bireysel hastalktr. lk elde bu hastal amadan bilincin, vicdann ve ruhun kendine gelmesi beklenmemelidir. Birini sevdi diye 15 yandaki bir kz ocuunu hemen katleden bir toplum kltr korkun hastadr. Unutmamak gerekir ki, hayatn her alan byle katledilmektedir. Bir dnemler tanr ve tanra hayallerini srekli oluturan bu topraklar ve kltr, gereken yaratc dnm gstermedii iin, artk hi hayal yaratmayan bir kuru l ve orak lke ruhsuzluuna yol amtr. lham veremiyor, iir yaratamyor, ak gelitiremiyor. nk oktan fosillemi, dogmalarn ve topyalarn elinde kurumu, donmu ve orak lke haline gelmitir. Rnesans devrimi; bu topraklarn tekrar yeermesi, byk aklara ilham vermesi, destanlara yol amas, her tarafnn cvl cvl tmesi, yeni ve gereki cennet ryalaryla uyanmas demektir. Donmu zihniyetin, kurumu ruhun, kaskat kesilmi arpk vicdann, yitirilmi adalet duygularnn, her gn kendini yeniden yaratmann yolunun almas demektir. Bilimsel zihniyet iin koullar uygundur. Avrupann kazanmlarndan ok ey alnabilir. Teknik de hazrdr. Daha kolay edinilebilir. Bu gereklikler Ortadou rnesansnn ansn ve gcn belirlemektedir. Gemi dogmalarn, gelecein hayallerini bilimsel temelde zmlerse, tarih tekrar bir alayan olur ve gelecee grl grl akmaya balar. Umut o zaman gerekten gce dnr, sel olur akar. Bilimle aydnlanmann gl birikimleri olumutur. Eksik olan, tarihe ve somuta ynlendirmektir. Bilimsel zihniyetle tarih ok zengin bir anlatma kavuacaktr. Gnmz zmlemek an be an canlanmaya yol aacaktr. Tek bir insanmz bile zmlemek dnyay anlamaya yeterli olacaktr. Bir yerde ne kadar d gereklemise, o kadar ycelme imkan var demektir. Ne kadar karanlk koyulamsa, aydnlk da o kadar yakn demektir. Her eye eletirisel bakabilmeliyiz. Ama gerei bulma umudunu da asla yitirmeden. Khnemi bencilliin airetiliini, aileciliini, karln, kocaln, milliyetiliini, dinciliini brakmalyz. Birinde hepimizi, hepimizde birini gren byk ve zengin insanlk anlayna dnmeliyiz. Hmanizmde dtan almaya gerek yoktur. Bu topraklarn en byk zenginlii insaniyetiliidir. Onu ayaa kaldrmalyz. Tekrar byk aklarn yolunu amalyz. Onun ilahi teorisini ve kutsal pratiini bin de501

fa tvbe ederek ve byk sadakatin ne olduunu, uygarlk deerine, toprana, insan kymetine ne kadar bal olduunu bilerek yaamsallatrmaya almalyz. Leylalar, Mecnunlar, Keremler, Asllar, Ferhatlar ve irinlerin balarn mezarlardan kaldrmal ve bir daha lmemek zere aklarn braktklar yerden yaama gcne eritiklerini grmeliyiz. Daha eskilere, Glgamelere kadar gitmeliyiz. O da uyanmal ve uygarlnn lmediini, Enkidunun halen yaadn grmelidir; inanann aknn bitmek bilmediini ona da gstermeliyiz. Btn peygamberler de uyanmaldr; dinlerinin neleri yaratmaya kadir olduunu, insanl ne kadar yceltmi olduklarn onlara da gstermeliyiz. bni Sinalar, bni Rtler, El Kindiler de uyanmaldr; byk abalaryla bilime neler kattklarn, bilimin ne kadar gelimi olduunu grerek, o byk zihinlerini doyurabileceklerini gsterebilmeliyiz. Demirci Kawalar, Hallac Mansurlar, Shreverdiler, Babekler, Mazdekler, Kroullar da uyanmaldr; byk direnmelerin, yiitliklerin ve aclarn boa gitmediini, onlara yarar insanlarn hakim olduklarn kendilerine gstermeliyiz. Bunlar ucuz hayaller deildir; oktan rnesansmzla birlikte ayaa kaldrmamz gereken yce tarihsel byklklerdir. Tarihimiz batan sona ada edebiyatla yeniden canlandrlmaldr. Daha da nemlisi, neolitik a edebiyatn mutlaka gerekletirmeliyiz. zellikle her eyin dourucu ve yaratc gc anaerkil toplumu, anay, ana tanray, onun ruhunu, zihnini, hayal ve umutlarn naslsa yle canlandrmalyz. Tarihi byle tanrsak, kendimizi tanrz. Tarihten baka neyiz ki! Tarihin dnda, hilikten baka neyiz ki! Ortadouda mitoloji, din, mezhep, tarikat, hanedan, airet, mir, gulam, kul, tanr, tanra, eyh, reis, bey, ana, baba, ocuk, demirci, at, kl, saban, balta, maden, talan, sava, ak, peygamberlik, rahip, sofi, bilge, hain, alak, onur, namus, kutsallk, kader, umut, bayram, lm, bahar, k, yaz, da, nehir, l, yol, deve, kpek, eek, boa, kei, koyun, inek, sr, oban, ifti, yazar, sultan, emir, asker, komutan, bilgin, gzellik, irkinlik vb. birok kavramn ada edebiyat diliyle yeniden yaamsallatrlmas ve aydnlanmas, rnesans devriminin sanatsal ve bilimsel grevleridir. Mevcut edebiyat ve bilimsel zihniyet, Ortadounun tarihsel ve toplumsal gereklerinden kopuktur; kolonyalizm ile zmsenmi kii ve gruplarn temelsiz, sistemsiz
502

fantezilerini, eklektik grlerini ifade etmektedir. Toplumun zihniyet yaps ise fel olmu durumunu korumaktadr. Buna yol aan dogmatik yapl edebiyat, anlamszla vg niteliindedir. Edebiyatta rnesans, zgr kiiliin douu iin esastr. Dogma ve temelsiz hayallerden kurtulmak yetmez. Edebiyatn canlandrc etkisiyle yenilenmeyle tamamlanmaldr. Sonuta ortaya kacak olan yeni bir din deildir. Dinin kendisi ahlaki alana indirgenerek layk olduu konuma gelecek, zgr ve adil vicdan yaratacaktr. Bilimin alanyla fazla ilgilenmeyecek, onu felsefeye brakacaktr. Hem felsefe hem bilim iin sorun, yeniden oluturulmalar deildir. Tarih bilinciyle birleerek zgr ve yaratc zihniyete hakim klnmalar, gereken aydnlanma gcn ortaya karacaktr. Avrupann bilimsel ve felsefi kazanmlar Ortadounun tarih gereiyle btnletiinde, genel dnya tarihi ve insanlk zihniyeti daha da gelimi bir aydnla ulaacaktr. Antitezin gelimesi de bu anlama gelmektedir. Kendini dnen Ortadou, bir antitezdir. Bu gc gsterebilmek ancak rnesans ve aydnlanma devrimini yaygnlatrmakla mmkndr. Birka kiinin veya grubun abalar bunun iin yetmez. Her ulus ve kltr grubundan yaratclarn ortaya kmalar ve kendi toplumlarn etkilemeleri, blge rnesans ve aydnlanmas anlamna gelecektir. a- Bu srecin belirgin bir zellii, gerek aydn ve bireyin ortaya kmasdr. Ortadouda bu olgular domu olmaktan uzaktr. Birey ve aydn olmak, muhalif parti veya hareket olmaktan daha zordur. Bireyselliin gelimesi, zgr toplumun u vermesidir. Bazen bir aydn birey bir ulusu, bir toplumu temsil eder. Cemaat, airet ve kul kltr bu gelimeye kolay frsat tanmamaktadr. Birey ve aydn yry hakkyla yapldnda, toplumlarn yzyllarca takip edecekleri dorultuyu gerekletirmi, birka sava ve partinin yapamayaca ii gerekletirmi olmaktadr. Ozanlarn, peygamberlerin, filozoflarn, bilginlerin kendi dnemlerinin birer rnesans ve aydn yry olduklarn hep hatrlamak gerekir. Aydn olmayan toplum, klavuzunu kaybetmi kervan demektir. Sk sk sapaca yanl yol yzyllarca hedefsizlie, hedeften uzaklamaya gtrebilir. Rnesans ve aydnlanma devrimi, toplumlar iin bu kadar hayati bireyleri hem yarattklar hem onlar tarafndan yaratldklar iin byk ve vazgeilmez nem tamaktadr. Yola yeni dizilenlerin her zaman bir klavuza ve ba ekene ihtiyac vardr. Hele bir toplum, bir kltr
503

kendine yeni geldiinde, en ok ihtiya duyduu bu klavuz kiiliklerdir. Yaanlan dnemde bu tr bireyselleme rneklerine sanldndan daha ok ihtiya vardr. Bireysellik kendini dnmekten ziyade, kendinde toplumu, toplumda kendini gerekletirme gcne ulamak demektir. Kendini beenmi, karclk peinde koana birey denilemez. Basit ve bencil karclar hibir zaman bireyi temsil edemezler. Birey olutu mu, eitli sanatlar yaratclna kavuarak geliirler. Birey ve sanat birbirini gerektirir. Biri oldu mu dieri de yan bana koar. Sanat zihnin ve ruhun kanatlanmasdr. Artk yry yerine uulur. Umak, bir toplum, bir uygarlk iin z gce kavumak ve zafere yrmek demektir. Ortadouda rnesans, reformasyon, aydnlanma iin ok kapsaml deerlendirmeler mmkndr. Ama konuya giri iin neyin anlalmas gerektii bakmndan yeterlidir. Kendi kkeni zerinde gereki dnebilmek, nasl olmal, nasl yaamal sorusuna zgrce karar vermek, bu yaam iin gerekli gc gsterebilmek, idealli bir tez veya antitez olmak isteyenler iin esastr. Bunu baarmak, kendi insanlk rnesans ve aydnlanmasnn yolunda baaryla yrmek demektir. Avrupa uygarl, ne kadar gecikmeli de olsa Ortadouda antitez yaratlmadan, yeni uygarlk anlamna da gelen senteze tek bana yol aamaz. Ortadounun antitezi Greko-Romen uygarlyd. Bu ikisinin tez ve antitezi Avrupa uygarln sentezledi. Tez imdi Avrupa uygarldr. Antitez rnesansla Ortadouda oluturulacaktr. kisinin diyalektik birlii dnya iin yeni sentezi oluturacaktr. Tarihsel diyalektik hep byledir. Bir kez daha arklarn bu diyalektik birlik temelinde evirmeye balamas tarihsel ka yol aabilir. b- Ortadouda yeniden dou ve aydnlanmayla i ie yaanmas gereken dier temel olgu veya Avrupa uygarlk tezi, demokratik uy garlk projesidir. Demokratik uygarlk zerinde kapsaml durulduundan ama gerei duyulmayacaktr. Fakat Ortadouya uyarlanmas, antitezini oluturmas daha kapsaml bir sorundur. Zihniyet ve ruhsal yenilenme esas olmakla birlikte, toplum ve devlete kar biraz mesafelidir. Onlarn daha ok dnda gerekleir. Kapsamna az ve z bireyi alr. Demokratik uygarlk tezi ise, tersine toplumu ve devleti esas alr. kisiyle hesaplamak zorundadr. Ortadounun bu ynde Avrupa tezine verecei yant, tartma dzeyinde bile gndeme oturmu deildir.
504

Reel sosyalizmin yantnn baarszl durumu hem zorlatrm hem de seenek oluturmaya zorlamtr. Demokratik uygarln Avrupa kolu, aslnda sa temsil etmektedir. Daha doru bir deyile Avrupa uygarl, onu am olan demokratik uygarln sa kanadn oluturmaktadr. Bu durum kapitalizmin gcnden ileri gelmektedir. Avrupa, gnmz kapitalizminin en byk ve klasik merkezi olarak sadan kopmaz. Ondan daha fazla ilerleyemez. Daha gerisi faizm, daha ilerisi sosyalizmdir. Sa, bu adan en rasyonel konumdur. Reel sosyalizm deneyimsel kanad bo brakmtr. Az gelimi diye tabir edilen lkelerin bunu doldurmas olas deildir. Uzant olmay becerirlerse, bu bile kendileri iin baar saylmaktadr. inin ve benzerlerinin byle sorunlar yoktur. Ortadounun antitez olmas, hem sosyal hem de siyasal alanda demokratik srecin oturtulmasyla mmkndr. Bunun reform veya devrimle yaplmas z deitirmemektedir. Toplumun demokratiklemesi en acil gndemdir. Btn devrimci kitlesel hareketlerde grld gibi, bunun ncln kadn ve genlik yapmaktadr. Bu iki g, en gl demokratik e konumundadr. Ortadounun demokratik bakaldrsnda kadnn zgn bir yeri vardr. Neolitiin yaratc gc olarak snfl toplum tarafndan aalanmasn bir trl kendine yedirememektedir. Erkein egemenliine hep kukuyla bakmtr. Haklarnn yenildiinin tamamen farkndadr. aresizlii, onu derin aclar iinde brakmaktadr. Bu duruma drlmeye de hibir zaman layk olmadnn bilincindedir. O aslnda gizliden gizliye tanra kltrnden yanadr. Erkek tanrlara ciddiyetle hi inanmamtr. Srekli bir boluk iinde bulunduunun bilincindedir. Hak ettii sayg ve sevginin kendisine gsterilmediini ac ve fkeyle hissetmektedir. Erkein eline bu kadar muhta klnmaya drlmesini asla affetmemitir; daha ok da kendini affetmemitir. Erkein sevgiden ok uzak, hoyrat ve ahlaksz olduunun farkndadr. Ak gcnden yoksunluunu da iyi bilmektedir. Bu kadar elikinin kurban olmas, sanldnn aksine kadn cahil deil, bilgelie daha ok yaknlatrmtr. nand m, en gl ball gsterme gcnde stne yoktur. Genelde tm kadnlar, zelde Ortadou kadn bu zellikleri nedeniyle demokratik toplumun en diri ve eylemli gcdr. Demokratik toplumun nihai zaferi kadnla mmkndr. Neolitikten beri snfl toplum karsnda yere aklan halklar ve kadn, de505

mokratik hamlenin gerek sahibi olarak hem tarihten intikamn almakta hem de ykselen demokratik uygarln soluna yerleerek gereken antitezi oluturmakta, gerekten eit ve zgr topluma gidite en salam sosyal dayanak olmaktadr. Ortadouda toplumun demokratiklemesinin antitez olmas, daha ok kadnn ve ondan sonra genliin sayesinde olacaktr. Kadnn uyan ve toplumun nc gc olarak tarihsel sahnede yer al gerek bir antitez deerindedir. Kadn dnyas, bilinci, vicdan, sevgisi, korumas farkl uygarlksal deerler dourmaya adaydr. Uygarlklarn snf karakterleri gerei erkek egemenlikli gelimeleri, kadn bu ynden de gl antitez konumuna getirmektedir. Hem toplumun snf farkllklarnn almas hem de erkek stnlnn sona erdirilmesi, antitez olmaktan teye yeni sentez deerindedir. Dolaysyla Ortadou toplumunun demokratiklemesinde kadnn nc konumu, dnya apnda hem antitez (Ortadoululuktan kaynaklanyor) hem de sentez konumunda tarihi zellikler tamaktadr. Genliin rol de ksmen kadnnkine benzemektedir. ada dnyay hzla kavrayan genlik, Ortadou gerekliinde dm olduu aresizlie byk fke duymaktadr. Biliim ve iletiim teknii genlii hzl bir bilinlilie itmektedir. ocuklar bile ok hzl bir demokratik g konumunu genliin genlii olmalarndan almaktadr. Ortadou toplumunun airetilikten ve milliyetilikten bkknl, yol atklar zmszlk ve daha ok tarihsel ortak kltrel izler nedeniyle, demokratik zde bir gereklie yakn durmaktadr. Demokratik bir Ortadou, halklarnn tarihi ve toplumsal gerekliine ok uygundur. Corafi ve kltrel i ielik, ekonomik ihtiyalar, ulam ve su kaynaklar ortak bir demokratik federasyonu en yararl at olarak alternatif klmaktadr. Kald ki, Ortadounun tm tarihsel gemii, halklarn ve kabilelerin federasyonu niteliindedir. Federasyon, Ortadou toplumunun dokusuna en uygun rejim olmasn bu szlerden almaktadr. Demokratik toplum kendilerinin tarihi zlemlerine en denk den rejim konumundadr. Halklar tm tarihsel ve toplumsal zorunluluklaryla radikal bir demokratizmin gcdr. Bu konumlaryla demokratik uygarln sol kanadnda antitez oluturmaya en yakn dnya gerekliidir. Halklar ve kadnlaryla Ortadounun demokratik seenei, Avrupa uygarlnn ok muhta olduu antitezi tekil etmede en iddial konumdadr. Gerekliklerinin doas bu antitezi dourmaktadr. ki
506

gl uygarlk merkezinin sa ve solu, tez ve antitezi oluturduklar bu diyalektik birlik, bir kez daha gemite olduu gibi yeni bir insanlk sentezi iin k lehinde ilemeye balamann tarihsel greviyle kar karyadr. Ortadou halklarnn tarihi de bir nevi kadnn tarihi gibidir. O da neolitikten beri devreden karlm, yere aklmtr. Tek engel, siyaset kurumunun merkezinde oturan despotik devlettir. Fakat kapitalist uygarln demokratik uygarlk lehinde kresellemeyi esas almas, eskiyi srdrebilme ansn azaltmaktadr. Dta kreselleme, ite halklarn biliim ve iletiim tekniiyle artan muhalefetleri, bu despotik arac zecee benzemektedir. Tarih ilk defa toplumun barndaki bu urun paralanmas lehinde almaktadr. Dolaysyla siyasetin ve devletin demokratiklemeye kar uzun vadeli direnii olas grnmemektedir. Ksa bir tarihi srete tasfiye olmalar kanlmazdr. Tarihi bir ans olarak toplumun ve devletin bu i ie demokratikleme olanak ve zorunluluklar, Ortadouda demokratik uygarlk seeneini bu ynyle de hzla olgunlatracaa benzemektedir. Antitez olma olgusunu glendiren bir gelimedir. O halde hem zihniyet hem demokratik devrim Ortadou uygarlna bir antitez olma ansn gl bir biimde veriyor derken, bu gerekler belirleyici olmaktadr. c- Ortadouda demokratik uygarln geliimi, nc alan teo risi ve pratiiyle yakndan balantldr. Bunda toplumun ve devletin geleneksel yaps temel rol oynamaktadr. Geleneksel toplumun ar bastrlm olmas, ok kat bir kendine yabanclamaya uratlmas, bununla birlikte geleneksel tarzda yaatlmas, z dinamiklerini nemli oranda yitirmesine yol amtr. Kapitalizme dayal yzeysel modernite, bu durumu daha da olumsuzlatrmtr. Kapitalizmin ilerici roln hi yanstmayan, zellikle rnesans ve aydnlanma dneminin kltrn topluma aktarmayan, tersine gerici dnemin ar milliyeti ve totaliter anlaylarn geleneksel despotik yaplarla birletirip kurumsal bir cilayla dayatan geleneksel devlet, Ortadounun toplumsal yapsndaki rme ve zmszl daha da katmerli klmtr. Geleneksel devletin durumu daha da gerici ve tutucudur. Bu iki unsur, sivil toplum ve demokratik uygarln gelimesine olumsuz etkide bulunmaktadr. Daha dorusu klasik toplumun ve devletin kendi balarna demokratikleme yeteneklerini sergilemele507

ri son derece zordur. Bu durumda nc alan olarak sivil toplum ve demokratikleme byk nem kazanmaktadr. Her iki unsur arasnda ancak nc bir unsur olarak sivil toplum ve demokratikleme gelitirilirse dnm ans ortaya kar. Belki de Ortadounun byk kilitlenmesini zmek iin en ok nc alan teorisi ve pratiinin gelitirilmesine ihtiya vardr. Ortadounun derinden kilitlenmi zihniyet ve kurumsal yaps, nc alan olarak sivil toplumun oluumuna dayal bir demokratiklemenin varln en nemli zmleyici e ve adm haline getirmektedir. Bu adm baaryla atmadan, toplumda ve devlette kendiliinden veya mdahaleyle bir zmleme beklemek gereki olmad gibi, rmeyi ve zmszl daha da derinletirir. Bunun yerine ikame edilmek istenen sert ve iddete dayal rgt ve eylemlilikler de daha ok kilitlenmeye yol amaktadr. Devlet kendini en sert yntemlerle gl klarken, toplum daha da doludur. Ar sol ve sa geinen oluumlar blge tarihine kt bir iddet geleneini daha da yerletirdiler. Gemi yzyllar iinde de benzer iddet yaklamlar baarl olamamtr. Bu durum direnmenin anlamszln deil, biiminin nem tadn ortaya koymaktadr. Dnya apnda zafere ulaan demokratik uygarln en ok sivil topluma dayanmas bouna deildir. Dnya genelinde de etkili olan devlet ve toplumsal tutuculuun ancak bu yolla alabileceinin kantlanmasndan trdr. Ortadou iin kapsaml bir sivil toplum teori, program, strateji ve taktik btnlne iddetle ihtiya vardr. Ekonomiden teknie ve evreye, sosyal alandan hukuka, kltre ve bilime, spordan her tr sanat dallarna, ideolojiden siyasete kadar yeni, yaygn ve rgtl bir alternatif toplumun oluturulmas gerekmektedir. Ne devletin ne geleneksel toplumun uzants olmayan, ba msz bir dnya gr olan, aralarnda genel bir koordinasyonu bulunan, ayrntl program ve ihtiyaca gre ilevsel rgtlenmelerle ve amaca ulamak iin en elverili eylem biimleriyle donanm alternatif sivil toplum, hem kilitlenmeyi zmede hem de girilmesi gereken yolu belirlemede hayati rol oynayacaktr. nc alan teorisinin nemli zellii, kilitlenmeye yol aan ve zmleyici olamayan devlet ve toplum yaplarn ykmadan, geerli hukuki dzeni karsna almadan, ama yetersizliklerini, yanllklarn ve boluklarn grp kendini rnek biimde yaplandrarak sonuca gitmeyi esas almasdr. Adeta sen yapmazsan ben yaparm
508

anlayna dayanmaktadr. Eski dnemin devrim veya kar-devrim teorileri, mevcut toplumu ve devleti ykarak ve zerek sonuca gitmeyi esas alrlard. Bunlarn ok kanl ve baarlar kukulu durumlar yaamaktan kurtulamadklar ounlukla grld. Aslnda bilim ve tekniin geriliine ve snflamann zorla yrtlmesine dayanan geri bir dnemin rn olan bu ileriye veya geriye ynelik dnm yntemleri, 20. yzyln sonlarna doru yine bilimsel ve teknik devrimlere dayal olarak nemlerini yitirmek zorunda kaldlar. Sivil toplum teori ve pratii, bilimsel-teknik devrimin 20. yzyln ikinci yarsndaki geliimine dayanmaktadr. Maddi temelin bu devrimlerle ortaya kmas, sivil toplumun baar ansn artrmaktadr. Eskiden istisna ve marjinal olan kurumlar esas olmaya baladlar. Adeta bir sivil toplum devrimsel patlamas yaand. Gnmzde sivil toplum rgtlerinin byk nem kazanmalarnn bylesine tarihi, bilimsel, teknik, toplumsal ve devletsel nedeni bulunmaktadr. Tarihte marjinal kalm her tr dini, felsefi, zanaatkar tr topluluklar sivil toplumdan saymak gerekmektedir. Ama olanaklarn zayflklar, bunlarn alternatif olmalarn engelliyordu. Kald ki, bu marjinal kurumlarda yetien birok kii daha sonralar devlet ve toplumun ynetilmesinde ve gelitirilmesinde en nemli rol oynamtr. Gnmzn en nemli fark ise, sivil toplumun alternatif olma gcne erimesidir. Sivil topluma dayal toplumsal ve siyasal dnmlerin ardna kadar yolunun almasdr. Ortadou iin bu modeli, tarihi, toplumsal ve siyasal gerekleri gz nne alarak somutlatrmak byk nem tamaktadr. Tarihte eitli tarikatlar, loncalar, ekya rgtlenmeleri gibi yrtlen bu faaliyetler, yine tarikat ve lonca tr biimlere brnmekle ilerici olmaktan ok gerici konuma dmektedir. Bunda demokratik uygarl zmseyememelerinin nemli pay bulunmaktadr. Bu eskiden kalma marjinal yaplanmalar demokratikletirmek nemli bir grev olarak grlmelidir. Fakat daha ok gerekli olan, demokratik uygarln temel dayanaklar olarak ada sivil toplum kurumlarnn yaratlmasdr. Ana hatlaryla belirlemeye alrsak unlar sylenebilir: Ekonomik alanda bata tketim alan olmak zere, ilgili toplum cemaat veya halk grubunun rgtlenmesi nemli bir dnm gcn ortaya karacaktr. Gelimi toplumlarda bile tketici rgtlenmesi etkili olmalarna yol amtr. Eer zellikle tketim koope509

ratifleri, ulam irketleri, turizm ve seyahat irketlemeleri, retim birlikleri, yardmlama, vakf rgtlenmeleri, ticari ve mali birlikler hukuki temelleriyle birlikte uygun bir ekonomik gerekeye dayal olarak kurulurlarsa, en nemli gc oluturacaklar aktr. O zaman klasik toplum ve devlet adeta tali plana debilir. Dolaysyla demokratiklemeyi yrtmenin en nemli aralar haline gelmi olurlar. Kendi retim ve tketim kooperatifleri olan, otobs, otel, banka, oda, vakf, yardmlama fonu gibi kurumlarn rgtlemi bir topluluu ve halk kesimini tm toplum ve devlet ciddiye almak ve uzlamak zorundadr. Sosyal alanda eitim ve salk bata olmak zere kendi zgcyle rgtlenmi bir topluluk, bulunduu yerin belirleyici glerinden oluur. Yine kendi z kltr kurumlarn, tiyatro, sinema, edebiyat, mzik, resim, film, belgesel tr faaliyetleri rgtlemi bir sivil toplum son derece etkili ve ekicidir. Spor alannda zellikle kitleye, genlie ve kadna ynelik salonlar, sahalar, kou pistleri, da ve kr yry koullar, salk ve zihinsel zindelik asndan da byk nem tar. zellikle gelimemi kent koullarnda kitlesel sporun yolunu amak, giderek artan bir ihtiya haline gelmektedir. Seyirlik sporun uyuturucu etkisine dayal resmi spor yerine, bu tr sivil toplumun aktif katlmna dayal spor en ada sivil kurululardan biri olmaya adaydr. Hukuki alanda sivil toplumun z rgtlenmesi, artan hukuksuzluk ve hukuksal bilinci, genelde zayfl nedeniyle en vazgeilmez kurumlardan saylmaktadr. Tm sivil toplum birliklerinin, halk gruplarnn birer hukuki broya kavuturulmalar hayatidir. Hukuk bro lar, hem hukuk bilincini verip doru demokratik siyaset yoluna ekmekte hem de hukuksuzlua kar mcadelenin temel ekirdek kurulular olarak evrensel hukuk dzenini oturtmakta en vazgeilmez sivil toplum kurulular niteliindedir. Mevcut barolar, insan haklar kurulularn daha kapsaml ele almak, her ky ve mahalleye bronun bir temsilcisini grevlendirmeye kadar hukukun ve hukukunun girmedii bir yer brakmamak, sivil toplumun baars iin belirleyici bir neme sahiptir. Siyasi alanda zellikle partilemeler dorudan iktidara gitme aralar olarak, sivil toplum asndan byk bir nemle ele alnmas gereken kurululardr. Geleneksel devlet ve toplum rantna dayal partilemeleri amak, bunlar yerine toplumun z gcn ortaya karan,
510

anayasal dorultuyu esas alan, son derece bilinlenmi ve rgtlenmi bulunan siyasi partiler, sivil toplumun olmazsa olmaz kouludur. Eitilmi kadro ile en cra mahalle ve kye kadar her trl sivil toplum iinde kollar olan, eski toplum ve devletle uzlama sanatn iyi yrten bir siyasi parti dzeni, demokratiklemenin en temel arac olarak bar iinde toplumun ve devletin demokratiklemesini zorlayarak en hayati rol oynayabilecek konumdadr. Baz blgelerde ve topluluklar iinde daha da nem kazanan iddet toplumunu ama ve bar toplumuna gei iin, bar rgtlenmelerine ve birliklerine byk ihtiya domaktadr. Barn anlamn, nemini, yol ve yntemlerini, aktiflemesini salayan bar hareketleri kesinlikle oluturulmak durumundadr. Ortadou gibi iliklerine kadar iddeti iselletirmi toplumlar iin bar ve bar aralar ve eylemleri gnmzde en ok ne kacak sivil kurululardr. nanmak ve byk bir gle srdrmekle, demokratik toplum ve devletin geliiminde hayati rollerinden birini oynayabileceklerdir. Bara ve zgrle en ok ihtiyac olan kadnlar ve genlik iin ok ynl kadn ve genlik birlikleri, bata gelen sivil toplum kurululardr. Kadn ve genliin tarihsel, somut konumuna ve siyasal hedeflerine doru cevap olmu rgtlenmeler, bir yandan tutucu toplum ve despotik devletin engellemelerini aarken, dier yandan tm toplumun izlerinde akacaklar temel sivil toplum aralar roln oynayacaklardr. Nicelik ve nitelikte iyi amalanm ve inanm bir rgtllkle genlik ve kadn birlikleri, sivil toplumun zaferinin temel gvencesidirler. Tm bu sivil toplum kurulularn kapsayan Demokratik Federas yon niteliindeki at rgtlenmeleriyle, bulunulan lke ve devlet snrlar iinde, yine dier lke ve devletlerdeki benzerleriyle kurulacak dayanmann bu tarz rgtlenmeleriyle sistem tamamlanm olur. Sivil toplumun genel bir sorunu olarak meru savunma, doru anlalmas ve uygulanmas gereken en temel konulardan biridir. Sivil topluma hem devletten hem de geleneksel toplumdan srekli saldrlarn gelmesi uzak bir ihtimal deildir. Boa karmak ve provoke etmek isteyen gler, bunu gizli ya da ak, legal veya illegal yntemlerle hep devrede tutmak isteyeceklerdir. nk ok nemli karlar, rant kaplar kapanmaktadr. Bunu kolay kolay kabul etmeleri mmkn deildir. Bizzat eski toplum ve devletin birok kurumu ilevsiz kalacandan ve konumlar sarslacandan, hukuk dna sap511

malar ve zoru gndemletirmeleri her zaman mmkndr. Bu durumlar, hukukun vazgeilmez bir hakk olan meru savunmay gndeme getirir. Meru savunmann ieriini ve biimini ok iyi kavramak gerekir. Anayasa, evrensel szlemeler ve yasalardan kaynaklanan haklarn savunmada tm birey ve hak sahibi topluluklar z savunma durumunda kaldklarnda, ayaklanmadan gsterilere, toplu dilekelerden mahkemelere bavurmaya kadar genel ve ksmi, toplu veya bireysel her yol ve yntemle, hakszlk giderilinceye ve haklarn kazanncaya kadar direnme haklarn kullanabilirler. Bir halk, kendisine ynelik, diline ve kltrne kar uygulanan hakszlklar karsnda; hukuki ve siyasi zm yollar tkanmsa, gerekirse uzun veya ksa sreli direnmeye geebilir. Bu bir isyan deil, meru, hukuki bir haktr. Yaplmamas hukukun inenmesidir. Hukukunu istememek, kullanmamak en byk hukuksuzluktur. Bunun olduu yerde orman kanunlar geerli olur. Dolaysyla hakk olan tm birey, topluluk ve halklar, hakszlklar karsnda sessiz durmakla hukuku inemi olurlar. Hak istemek ve zorla hakk elinden alndnda gerekirse ayaklanmak, kutsal direnme hakkdr. Hukukun ve adaletin olumasnn da zdr. Hibir kii veya halkn hukuksuzluk karsnda susma, boyun eme hakk olamaz. Asl hukuku ineme, bir toplumu ve devleti zehirleme bu boyun emeden kaynaklanr. Meru savunma, hukuku dourmada ve kullanmada asla vazgeilmeyen temel hukuksal durutur. Bunun gereklerini yerine getiremeyen birey, topluluk ve halklarn kendini insandan sayma ve ikayet etme haklar olamaz. zellikle tm evrensel hukukun vazgeilmez haklar haline getirip resmiletirdii Birinci, kinci ve nc Kuak Haklar olan bireyin medeni, ekonomik, sosyal haklar ile halklarn kltrel ve kaderlerini kendi belirleme haklar an ykselen deerleri olup, demokratik uygarln dayand ke talarndan birini oluturmaktadr. Sivil toplumun dier nemli bir sorunu, nderlik ve kadrolar konusudur. Bu kadar kapsaml sivil toplum projeleri iin ok nemli eitim kurulularna ihtiya duyulmaktadr. Rasgele amatr kiilerle bu toplum modeli ina edilemez. Dolaysyla ihtiyaca gre temel kadrolar oluturan eitim kurulularn kurmak vazgeilmezdir. Bu kurumlar, ideolojik ierikli olmaktan tutalm teknik konulara kadar zengin bir yelpazede oluturulmaldr. zellikle felsefe, ilahiyat, tarih, hukuk, dil, sanat, bilim, spor, ekonomi, siyaset, basn-yayn alan512

lar bata olmak zere, temel akademik veya enstit tr okullar yeterince ve yetkince kurulmak zorundadr. Toplumun ve devletin genel eitim dzeni ihtiya duyulan kadrolar retmez. Bu kadrolar amalarna uygun yetitirilmelerini ancak kendi z okullarnda salayp deneyimle pekitirebilirler. Ortadounun nemli oranda toplum ve devlet dzeyinde kilitlenmi yapsn zmede, geleneksel iddet yntemlerinin tahribatlarn snrlamada sivil toplum modeli zenle ilenmeyi gerektirmektedir. Teori ve pratik yaklamla gittike nem kazanacaktr. Bata Araplar, srail, ran, Irak, Krtler ve herkes, asrlk elikilerin almasnda denenen tm iddet yntemleri ve arkasndaki anlaylarla baarl olamadklarn itiraf etmek durumundadrlar. Meru savunma hakkn her zaman gndemde tutan kapsaml bir sivil toplum projesi kanlmaz olmaktadr. Milliyetilikle Kuds sorunu hi zmlenemez. Krt sorununun zm bu yntemle yz yl daha alr. Mezhepler sava da hi bitmez, airetilik tkenmez. iddeti iselletirmi toplum srekli isyan halinde olur. Devlet sopay eksik etmez. Ama tm bu yntemler sadece kmaz derinletirir. ala buluturmaz, adan daha da uzak drr. Buna karn demokratik uygarln temel dayana olarak sivil toplumcu zm tarz; yava da olsa, herkesin istedii gibi olmasa da, en dengeleyici ve genel zm yolu olarak, bar gelitirici ve demokratik kriterlerle adm adm zmleyici yntemleriyle vazgeilmez olmaktadr. Tarihte doal bir federasyon olan Ortadou uygarl ada demokratik kriterlerle sivil toplumu gelitirdiinde, iddial bir antitez konumunu yakalayabilir. Avrupa uygarlnn sa tezleriyle Ortadou uygarlnn sol antitezleri diyalektik bir birlik kurarak, tarihte olduu gibi bir kez daha tm insanlk iin gerekli senteze doru bir hamle yaratabilirler. Tarihin bu ynl arklarn iletmesi, ykselen umuda ve baarl pratik admlarna yol aabilir. Ortadounun kendi antitezini oluturmada deerlendirilmesi gereken son bir konu, temel aktif gler olarak halklarn rolne ilikin olacaktr. Tarihin en eski halklar olarak bu kltr tayclar gnmzde neyi ifade etmektedirler ve gelecekteki rolleri nasl evrim gsterebilir? Bu sorunun yantlanmas, olas gelimelerin nn aydnlatabilir. ok ksa ve tanmlama dzeyinde deinirsek: a- Semitik kkenli Arap ve srail gereklii blgeyi en ok ura tran ve uratracak olgularn banda gelmektedir . Kkenini drt
513

bin yl ncesinden almaktadr. Semitik kltr M. 9000-6000 arasnda oluum halindedir. Daha sonra dou-bat, gney-kuzey gibi hatlara yaylma gstermektedir. Dou yerleri olan Arabistan, M. 9000den M. 3000 yllarna kadar daha uygun bir iklime sahiptir. Bu elverililik Semitik kabilelerin oluumunda da temel rol oynar. Tm yarmadada, Kuzey Afrikada, Dou Akdenizden Frat kylarna ve Toros dalarna kadar etkinlik gsterirler. ok farkl Semitik leheler bu srete oluur. M. 3000 yllarnda artan kuraklk, elverili alanlara doru kabile glerini hzlandrr. Msr ve Smer uygarlnn oluumunda temel igc konumundadrlar. ki uygarlk arasnda ve kendi aralarnda ticarete ilk alan kabileler yine bunlardr. Tarihte Smerler kendilerine ynelen bu kabilelere Amorit (Batllar) derken, Msrllar Abiru (lden gelenler, brani kelimesi buradan gelmektedir) demektedir. Amoritler Akad, Babil, ve Asur dneminde Smerlere tmyle hakim olurken, braniler ikisi arasnda bir ini ve k yaparlar. brahim, Smer alanndan Urdan (Tepelik, ehir demektir), Urfadan inerken, Musa Msrdan k yapar. Bir nevi kleci uygarla kar zgr kalma savadr. Bu sre, her iki uygarlktan youn etkilenmesi sonucu olarak, tek tanrl dinlerin ortaya kp gelimesiyle sonulanr. Tek tanrl din, Msr ve Smerin ok tanrclna karlk, kabilelerin yeknesak yaamlar ve birlik ihtiyalar asndan nem kazanmakta ve anlalr olmaktadr. Kabileleri ancak tek ve sert tanr inancyla birletirip yrtmek mmkn olmaktadr. Arabistan koullarnn etkileri bu dini kta belirleyicidir. Ama bu srece ancak totemcilik ve ok tanrclktan sonra varld, tek tanrl dinin oluum savamndan da anlalmaktadr. Sreci brahim balatrken, Musayla kavim dini, sayla evrensel din haline gelir. Muhammedle btn Araplarn ve daha sonra bir kez daha insanln dini haline gelir. Hz. Muhammed, sann yoksullar adna yaptn, tccar, yani orta snf adna yapmaktadr. kisi de bu snflarn evrensellii orannda, evrensel din olarak gelime gc gsterirler. Yahudilerin kavim dininde srar, tarihin en byk deitirici unsurlarndan biri olmalarna yol aar. Yahudilik bu ynyle adeta insanln barndaki dntrc, zorlayc, tahrik edici temel g konumundadr. Doduundan gnmze dek bu rol srmektedir. Son kuak l kabileleri olarak Araplar, Hz. Muhammedin brahim kkenli dini yenilemesiyle byk bir patlama yapp tarih sahne514

sine kmlardr. slamiyet, Allah ve Arap milliyetilii sk bir ideolojik doku, kimlik oluturur. Aslnda hem dini hem rki olarak Yahudilikle akraba olduklar aktr. Aralarndaki elikinin artmas snflamadan ileri gelmektedir. Ticaretle daha zenginleen Yahudilerle geride kalan l kabilelerinin son birliini ifade eden Araplar ara sndaki atma, slamiyetle bir adm daha ilerlemitir. Aslnda bu sre brahimle balamtr. O da branilerden daha zengin Smer ehir krallarna kar k yapmtr. Musa ayn yoksul brani kabilelerini Msr krallna kar karmtr. imdiki srailde bu tr atmalar devam etmitir. Helen ve Romallarla, Babil ve Asurlularla bu atma hi eksik olmamtr. Tarihte byk Yahudi bilinlenmesi, bu ticaret gc ve atmann derslerinden ileri gelmektedir. Yahudilik Babillilerden sonra en byk tehciri Romallardan grmtr. Ondan sonra M.S 70te tm dnyaya savrulmutur. Yahudilerin dnyann en kurnaz ticaret zihnine sahip olmas, aralarnda yerlemi olduu toplumlar tahrik etmi, bu da sk sk katliamlara uramalarna yol amtr. En son Hitler Alman faizmiyle birlikte srail devletinin douu zorunluluk olmutur. srail, bir nevi Alman faizminin Yahudilere uygulad soykrmn bata Araplar olmak zere ilgili tm evrelere fatura edilmesidir. Yahudiler, Avrupa ve ABD uygarl bata olmak zere, kapitalizmin geliimi ve yaylmasnda en etkileyici gruplarn banda gelmektedir. Ticari, mali, bilimsel, sanatsal, hatta siyasetin kilit kollarnda dnya apnda etkiye sahiptirler. Arkalarnda kapitalist uygarlk bulunmaktadr. Araplarla elikileri toprak zerinde younlamtr. srailin yok edilmesi olanaksz bir durumdur. Ama mevcut biiminin dnm zm aralarn retebilir. Fakat Arap milliyetiliinin de dnm arttr. Aksi halde iki milliyetilik yeni bir atom bombasnn kullanlmasna kadar gtrebilir. Bu tarz savata srailin stratejik stnl vardr. Ama bunun pratik gelimelere yarar yoktur. Aslnda dnya apnda tkanm milliyetiliin yol at krdmlerin en acmasz Kudse atlmtr. Bu kutsal ehir adeta milliyetiliin, daha nceki kabileciliin lanetini tamaktadr. Halbuki ad kutsallk ve selam, bar diyar anlamna gelmektedir. Tek tanrl dinlerin babalnda ve milliyetiliin douunda Yahudiliin rol byktr. kisinin de en ok kurbanlar kendileri olmutur. Bununla birlikte uygarlklar arasnda yaadklar deneyim Yahudilerin bilim, sanat ve ekonomi alannda gl deerler yetitirmelerine yol am515

tr. Kutsal kitaplarn yazmndan tutalm, ada birok bilim, sanat adam ve eserleri Yahudiler arasndan kmtr. Maddi ve manevi olarak byk bir gce erimilerdir. Adeta tm ideolojileri ve temel kurumlar parmanda oynatmaktadrlar. Araplar ise, Semitiklerin en son l gruplar olarak geri kalmlardr. Ama tm yarmadaya dalm olmalar ve Kuzey Afrikaya yaylmalar, en azndan corafi adan nicel bir zenginlie ve gce ulamalarna yol amtr. Bu durumda iki Semitik kkenli grup dnya apnda kar karya olma durumuna dmtr. Kendi yarattklar din ve milliyetiliin kurban olmulardr. Yarattklar canavarlar kendilerini yutmaya balamtr. Dolaysyla dine ve milliyetilie dayal yaklamlarn amalar tek zm yoludur. Ortadouda ok daha nemli ve olumlu rol oynayabilecek bu iki grubun demokratik uygarlk ltlerinde anlamalar gerekir. Milliyeti ve dini blnme yerine, esnek bir federasyonlama tek k yolu gibidir. Kltrel varlklara zgrlkle birlikte serbest pazar ekonomi dzeni altnda bir Arap- srail federasyonu uzun vadeli olarak programlanmak durumundadr. Kald ki federasyon, 23 devletie blnm tm Araplar iin de kanlmaz yoldur. Mevcut Arap Birlii fazla ilevsel deildir. Bir srail-Filistin demokratik federasyonu tm Araplar da ayn at altnda birlemeye zorlar. Baz gerici evrelerin dnda, tm Ortadou blgesinin bu federasyondan byk yarar grecei aktr. 21. yzyl Arap- srail ilikilerinin demokratik federasyon altnda zme gitmesi kanlmaz grnmektedir. srailin dnya apnda demokrasi deneyimi, Araplar demokratikletirmede tarihi bir rol oynayabilir. Ayrca bu demokratiklemenin ayrlmaz bir paras olan derinliine bir laiklik uygulamas da kanlmazdr. Bin yllardr din adna yrtlen tahribat ve gericilik, artk kapsaml bir dini reformla almak zorundadr. Dinde reformla birlikte laikliin baars demokratiklemeye hem g verecek hem de g alacaktr. Yine milliyetilik ideolojisinin de almas gerekir. Bu iki alanda atmalar krkleyen ideolojiler alnca, geriye bilime dayal zgrlk ve adil birlik felsefeleri geerlilik kazanr. Demokratik uygarln temelindeki bu felsefi anlaylar temel hogr ve bar getireceklerdir. Bu durum da Arap- srail atmas yerine, Arap- srail uzlamasna ve demokratik birliine gtrr ki, bu gelime Ortadou ve dnya apnda etkiye yol aacaktr.
516

Arap- srail uzlamas Ortadouda bar ve demokratik birlik yolunda dev bir adm olacaktr. Avrupa demokratik uygarlnn Ortadoudan beslenecek antitezi bu uzlamayla byk g kazanacak ve dnyaya ynelik olarak da zincirleme etkileri olacaktr. Ortadounun demokratik federasyon temelinde ykselecek yeni dnemi, bir kez daha tarihine yarar bir uygarlk srecine ve demokratik uygarln sentezine doru yol almasna en byk katky yapacaktr. Arap- srail uzlamasnn tarihi sonular gerekten nemlidir. Bu, blgenin dier elikilerinin zmn de hzlandracak, demokratik zme doru zorlayacaktr. Daha imdiden etkisi grlen bu ynl gelime hakim bir karakter kazanacaktr. imdiki atmal srecin derin bir anlamazlk ve anlamszlk iinde uzun srmesi artk beklenemez. Ne yerel ne blgesel ne de uluslararas koullar bu duruma fazla tahamml edemez. 21. yzylda esasta Araplar aras, Arap- srail ve tm blgede demokratiklemeye dayal bir barn ekonomik ve sanatsal ykselie gemesi kanlmaz grnmektedir. Bu temelde g kazanacak Ortadounun dnya apnda tarihine yarar gelimeleri dourmas, demokratik uygarl yeni sentezlere doru evrimletirmesi olanak dahiline girecektir. b- Ortadounun ran uygarlk sahas, tarihinden kalma zgnl nde direnmektedir. Dou-Bat uygarlnn ayrm hattnda oynad rol, bugn slam kltrn demokratikletirme deneyimiyle srdrmek istemektedir. ran sahasnn bu reformcu karakteri tarihin en eski dnemlerine uzanmaktadr. Smerlerin sert kleciliini yumuatan ran uygarldr. Zerdt gelenei ve Pers ykselii aslnda klecilikte reformizmin, dnemine gre bir nevi demokratiklemenin zaferidir. Asyann uygarlamasnda rann rol ok nemlidir. Feodal slam uygarln daha ilk karlayta reformize uratmtr. ran ial slamn olumlu ynde ilk reformasyonudur. Daha nceleri Mani ve Mazdek, kleci Sasani sistemini reformize etmek istemilerdi. Babek, Abbasi Snniciliine kar yine bir halk nderi konumundadr. Emevileri ykan ran etkisidir. Abbasileri yumuatan yine randan gelen etkilerdir. Osmanllarn kat Snniciliine, feodal merkezi gericiliine kar ran-Safevi uygarl halka daha yakndr, Alevilik destekisidir. 19. yzyl reformculuunda rann rol srmeye devam eder. 20. yzyln son byk devrimi rana nasip olur. lgin olan, bu devrim aslnda bir Ortadou devrimi olarak kolay kolay snecee
517

benzemez. Dtan demokratik uygarln etkisi tarihten srp gelen reformcu karakterleriyle birleince, slami tutuculuun ran slam Devrimi ad altnda zlmesi kanlmaz grnmektedir. ran slam Devrimi ya kendi kendini yok edecektir ya da slamiyet ad altnda Ortadou tutuculuuyla hesaplaarak bu sorunun kkl zmn zorlayacaktr. Bu nedenle ran slam Devriminin sonular kolay kolay ortadan kalkmaz. Mevcut durum bir gei aamasdr. Ya kendi iinde daha da tutuculaacaktr ki kitlenin buna tahamml son derece zordur ya da reformun nihai sonu aamasna girmesi gerekecektir. Bundan da Ortadou apnda bir slami demokratik dalgaya yol amas kanlmaz olacaktr. Nasl Batdan srail kapitalizmin demokratizmiyle Arap feodalizmini ve milliyetiliini zorlayp demokratiklemeye ekiyorsa, Doudan da ran bizzat slamn iinden bir demokratiklemeyle ayn ilevi srdrmeye almaktadr. Bir nevi Arap arlkl slam feodalizmi iki kska altna alnm gibidir. Feodal ve antidemokratik slamn uzun srmesi beklenemez. rann bu gei durumu fazla uzun sremez. Tutuculua ynelirse, ierideki milliyetilik ve reformculuk tarafndan paralanacaktr. Tam demokratizme doru bir dnm baarrsa, Demokratik Federatif ran Birlii Ortadouyu etkileyen en gl modellerden biri haline gelecek; ran Demokratik slam Cumhuriyeti, Ortadounun demokratiklemesinin gl kaldralarndan biri olacaktr. Bu alternatif, uygarln tarihsel temeliyle daha gl bir ba kuraca gibi, ada demokratik uygarlkla da sorunu daha uzlamac ve bar iinde zebilecektir. Her iki durumda ran somutunda bir antitez gelimesi g kazanabilir. rann kendisi uygarlk rolyle hep tank olduu iin, yine benzer bir role soyunmak zorundadr. ran hem Orta Asya ve Kafkasya hem de tm Ortadou zerinde etkisiz kalamaz. Bunu da ancak kkl bir demokratik slami zm yaratarak salamak isteyecektir. Bunu baarp baaramayaca tartlabilir. Baarszlk halinde gittike tutuculaan bir sistem ortaya kar ve bunun da sonucu paralanmadr. Fakat milliyetiliin kkl bir ekilde paralanmas beklenemez. rann kaderinde daha ok ada bir federatif demokratik birlik dier alternatif olarak gzkmektedir. Eer demokratik ran gereklemezse, uzun vadede gerekleecek olan, ada ve dini rtye ihtiya duymayan Demokratik ran Federasyonudur. Uzun vadede bu seenek gl bir olaslktr. ran, tari518

hi boyunca da bir federasyon niteliindedir. Halen drt byk eyalete blnmtr. Dolaysyla Demokratik ran Federasyonu ok zor bir sre olmayacaktr. Belki de Ortadouda federasyona en erken geen lkelerden biri olabilir. Aslnda imdi de ksmen yaanan federasyon daha ak ve anayasal bir hale gelebilir. 21. yzylda Ortadouda ykselecek gelimelerde randaki gelimelerin temel belirleyici glerden biri olaca rahatlkla sylenebilir. Ortadounun Avrupa uygarl karsnda oluturaca antitezde ran nc byk ke tadr. Birincisi srail ve ikincisi Araplar ise, ncsnn ran olmas hem tarih hem corafi hem de gncel altst oluuyla kanlmaz olmaktadr. Ortadou antitezinin ranla kazanaca arlk byk bir g tekil edecektir. srail bu antitezi tm Bat uygarlnda temsil ederken, Araplar Arabistan ve Afrika ktasnda, ran ise Asya ktasnda temsil edecektir. 21. yzyln Ortadousunda demokratik uygarln soluna oturacak antitez, tarihe yarar uygarln yeni sentezini dourmada ran somutuyla dourgan, renkli bir g kazanacak, insanln yeni uygarlk umuduna tarihsel katky yerine getirip pratiinin baarl admlarna yol aacaktr. c- Ortadounun en kuzeyinde her dnemde belirleyici rol oyna yan Anadolu, Trkiye, ada uygarlk dneminde de iddiasn sr drmektedir. Anadolu tarihte sistemlerin dnm ve gei hattdr. Tarih boyunca on be bin yl sren Ortadou uygarlk deerlerini Kafkasya ve Balkanlar zerinden hep Avrupaya tad. Son iki yz yldr da Avrupa deerlerini Ortadouya tamaktadr. M. 2000lerde ba aktr halk, Aryen asll Hititlerdir. Daha dorusu Hitit ad altnda birlemi gzken bir sr halktr. Neolitikle birlikte yeni yeni kleci uygarla gei yapmaktadrlar. nce Troya, sonra Frigya ve Likya kalelerinin dmesiyle (M. 1200-600), Anadolu Grek etkisine girer. Helenleme srecini yaar. M.S 1000 yllarna kadar bu devam eder. Ermeniler kuzeybat ucunu, Krtler gneydou ucunu tekil eden hat iinde kalclarlar. Anadolu M.S 1000lerden itibaren Trk boylarna alr. Bu yerlemeler 14. yzyla kadar devam eder. Seluklu ve Osmanl uygarlyla derinlemesine snflamaya urar. Trklerin kkl snf blnmesi bu dnemdedir. Dadaki Trkmen Trklk zelliklerini canl yaarken, kentteki Trklk ok kat asimilasyonu yaar. Hem Seluklu hem Osmanl, slamn Snni mezhebini esas alr. ran reformculuuna kar feodal tutuculuk g kazanr. Kapitalizmle feodalizm arasndaki hassas dengeyi
519

yakalayan Osmanl mparatorluu, kapitalist uygarlk geliinceye kadar yaylr ve rahat yaar. Ama kapitalizmin yaylma sreci karsnda fazla dayanamaz ve 20. yzyln balarnda zlp tarihe karr. Trkler bu sefer tutucu slam ideolojisi yerine, Batc milliyeti ideolojiyle Mustafa Kemal Atatrk nderliinde, Bat kolonyaliz mi ile ibirlikileri durumuna den sultanlk evrelerine, Ermeni ve Rum kompradorlarna kar, dta Bolevikler ve ite Krtlerle gelitirdikleri ittifaklarla hem ulusal kurtulu savan kazanrlar hem de cumhuriyet srecine tarihi bir gei yaparlar. 20. yzyl Anadolusu artk Trkiye Cumhuriyeti olarak rol oynayacaktr. Cumhuriyet Trkiyesi bu gelimede kurucu e olarak yer alan Krtleri isyanlar nedeniyle bastrnca, demokratiklemesini gelitirememekle tarihi bir gelime ansn kaybeder. Rahatlkla bir Japonya olabilecek konumu, bu sorun nedeniyle kmaza girer. Bu kmaz kilitlenmi olarak durmaktadr. Ortadou corafyasnda ve uygarlama dzeyi itibariyle Avrupaya en yakn konumdadr. Youn bir demokratik tartmay yaamaktadr. AB adayl demokratikleememekten tr gelimemektedir. Bunun altndaki neden Krt varldr. Trkiyenin nndeki bu temel sorun adeta kaderini belirler dzeye gelmitir. Ya Demokratik Cumhuriyet iinde sorunun demokratik zm ya da dlanma ve ie bzlme gibi bir ikilem yaanmaktadr. Sorunun nasl zme urayaca henz kesinlememitir. Bununla birlikte btn i ve d koullar demokratik zm dayatmaktadr. Trkiye Ortadou lkeleri arasnda demokratiklemeye en yakn toplumsal koullara sahiptir. Bu konuda birok adm da atmtr. Geriye kalan admlar atmas halinde, AB yeliine oturabilecek konuma gelir. Dolaysyla Avrupa demokratik uygarl zerinde demokratik seenee g katar. Orta Asya Trkln de daha ok etkiler. Trkiyenin 21. yzylda bu ynl gelimesi gl bir ihtimaldir. Bu haliyle Ortadounun demokratiklemesinin drdnc byk ke ta olur. srail, Araplar, ran ve Trkiye, Ortadou denkleminin demokratik dorultudaki zmnn temel gleri olarak Ortadou antitezini gl bir biimde oluturma ve gelitirme srecine girerler. Bunda engel tekil eden Arap- srail atmas ve Araplarn kendi aralarndaki demokratikleme ve birlik sorunu, rann demokratik federasyonla (ya slami rt ya da ada rt) kalc bir yaplanmaya gitmesi ve Trkiyenin tamamlanmas gereken demokrasi sorunu zmlenirse, 21. yzyln tm blge iin ykselen bir hamle sreci520

ne girmesi kanlmaz olur. Bu drt temel ta zerinde ykselecek Demokratik Ortadou federasyonlamas, Avrupa uygarlnn gerek bir antitez gc olarak, aralarnda kurulacak diyalektik ba iinde yeni tarihsel sentezin oluumu ynnde gl admlar baaryla atabilecektir. d- Ortadou uygarlk tarihinde Krtlerin ve Krdistann da ken dine zg bir konumunun olduu, srelerin doru anlalmas iin bu halkn rolnn tanmlanmas gerektii, gerek gnmzdeki geli meler asndan, gerek tarih deildike daha iyi anlalmaktadr . Yerletii corafyas, bitki ve hayvan kltr nedeniyle Krdistann dnyada ilk defa neolitik aa beiklik ettii kesindir. Tarm ve ky devriminin gerekletii sahadr. M. 11000 ylna kadar eskiye dayanan bir yerleik kltre sahip olduu, bundan daha eski bir tarihin dnyann hibir yerinde bulunmad arkeolojik kalntlardan kantlanmaktadr. Neolitik a yaratan halkn adlandrlmasnn yazl kaynaklarn Smerlere borluyuz. Buraya ve halkna da blgesi ve halk demektedirler. Bugn de bu kavramlar geerlidir. Kur Smercede da demektir. -ti eki aidiyet iermektedir. Dolaysyla Kurti dan halk, dallar anlamna gelmektedir. Smerlilerin baka adlandrmalar da vardr. Yksek memleket anlamnda Urarti , kzlerinin peinde tarm yaptklar iin kzleri olan halk anlamnda Guti (Gudi=kz, Krtede halen geerli), sabanla ift sren halk anlamnda Aryen, daha sonra Asurlularn muhtemelen maden diyarndakiler anlamnda Mata, Medler, Luwilerin yksek memleket anlamnda Gondwana, Greke Kurdiana, yine adr ve oban halk anlamnda Komagene gibi eitli adlandrmalarla ayn gerek kavramlatrlmak istenmitir. Araplarla temas edildiinde, bugnk anlamyla Ekrad (Krdn oulu) denildii, Byk Seluklu Sultan Sancarn da bu yreyi Krdistan olarak deyimlendirdii tarih olarak sabittir. Osmanl dneminde yerel hkmetler ve vilayetler anlamnda Krt ve Krdistan deyimi bolca kullanlmtr. En son cumhuriyetin kurucusu Mustafa Kemal Atatrk onlarca defa ve temel kurucu e olarak Krt ve Krdistandan sk sk bahsetmitir. 19. ve 20. yzylda isyanlar nedeniyle bu adlar dnya literatrnde bolca kullanlmtr. Krtlerin tarihteki rol, esas olarak neolitiin yaratc halk olmasndan ileri gelmektedir. Dicle ve Fratn Toros ve Zagros da sisteminden beslendii yar ova ve dalk alan, neolitiin doduu yerler
521

olarak kesinlik kazanmtr. Smer, Msr, Hititler ve Persler kesinlikle buradaki neolitik toplumdan beslenmilerdir. Madenin nem kazanmas ve en ok maden yatann burada olmas, daha ok saldr ve igal konumuna dmesine yol amtr. Drt tarafndan srekli sktrlmas, bu neolitiin yaratcs byk halk dalarda srekli savunma durumunda brakmtr. Uygarl yaratan ana kaynak uygarlk tarafndan adeta tutsak edilmi gibidir. Bu da neden kat airetler halinde kalndn daha iyi aklamaktadr. nk da koullarnda savunma ancak airet birlikleri halinde mmkndr. En ok konfederasyon dzenine gelinebilir. Gl kent uygarlk merkezleri kurmaya elverili deildir. Corafyasnn Ortadouda ykselen bir kale durumunda olmas, doal bir savunma mevzisi roln oynamtr. Bu koullar on bin yl ncesine dayanan bir kltr orijinalitesinin gnmze kadar nasl kendini saklayp getirdiini de aklamaktadr. Krtler ve memleketleri kleci dnemin tm saldrlarna tank olmutur. Smerli Glgameten balarsak Babiller, Asurlular, Persler, Helenler, Romallar, Sasaniler, Bizansllar, Araplar, Trkler, Moollar ard arkasna igalleri srdrmlerdir. Fakat esas dzen airetiliktir. Bazen birleip ska da atarak bu gelenei gnmze kadar srdrmlerdir. Feodal dnemde Krt beylikleri byk gelime gstermitir. ou yerel hkmet ve devlet dzeyinde rol oynamtr. Osmanllarla drt yz yl sren bir ittifak durumunu yaamlardr. slam ve daha nceki ran uygarlklarnda rolleri, kiilikler ve hanedanlar dzeyinde gldr. st tabakas youn asimilasyondan gemitir. Kltrn airet varl korumutur. Kapitalist aamadaki isyanlar aleyhlerine sonu verip, feodalitenin en gerici bir rol oynamasna yol amtr. Trklerin Anadoluya girilerinde, Yavuzla birlikte imparatorluun Douya alnda, Arabistann fethinde temel destekleyici g roln oynamlardr. Karl da airet zgrl ve yerel hkmetler dzeyinde kalmalardr. Birinci Dnya Savandan sonra paralanmalar aleyhlerinde olmutur. Mustafa Kemal nderliinde ulusal kurtulua ve cumhuriyetin kuruluuna asli e, kurtarc ve kurucu halk olarak katlmlardr. Cumhuriyet dzeni beylik ve airet dzenini tmyle bozunca, bir kez daha isyan srecine girilmi, bu da kendileri iin en tahripkar sonuca yol amtr. Ayn dnemde milliyetilik ve merkezi devlet anlayyla Irakta Araplar, randa Farslar tarafndan isyanlar nedeniyle Krtler daha da ezilme duru522

muyla kar karya kalmlardr. Bundan sonra youn bir asimilasyon genelde yaanan sre olmutur. Gnmzde Krtler Ortadounun en ezilmi halk olarak tutunmaya almaktadr. ok paralanmlk ile feodal ve airetsel dzen, geri kalmalarnn hem nedeni hem sonucu olmutur. Bu i ve d kskalardan bir trl kurtulmay baaramamlardr. Gerek din gerek milliyetilik ideolojileri, komu uluslar gibi siyasi gelimelerinde olumlu rol oynamamtr. slam dini ve milliyetilik Araplar, Farslar ve Trkleri milliyet ve ulus olarak glendirip devletletirirken, Krtlerin asimilasyonunda ve ezilmelerinde temel rol oynamtr. Krtler ne feodal slam dinini ne de kapitalist milliyeti ideolojiyi kendileri iin bir milli klavuz haline getirebilmilerdir. Yaplan denemeler de marjinal olmaktan teye sonu vermemitir. Yoksul bir halk olarak yaamakta olup uygarlklarn ihanetine en ok urayan halk durumundadr. Milli ve sosyal yndeki zayflk, feodal deerler ve airetilikle srekli beslenmektedir. Daha st milli ve sosyal statlere ykselememektedirler. Bu ksa tanmlamalar, tarih ve gncellik itibariyle Krtlerin tek arelerinin demokratikleme olduunu ortaya koymaktadr. Dinin ve milliyetiliin genelde almakta oluu, airetilikle feodalizmin hzla k, Krtlerin demokratik kurulu anslarn artran temel olgulardr. Dnya apnda ykselen demokratik uygarlk kriterleri bu sreci daha da etkilemektedir. Irakn dnya tarafndan demokratiklemek zorunda braklmas, rann demokratik slamcl, Trkiyenin ada demokratik dnm kendilerini evreleyen emberin aleyhte deil, lehte rol oynamasna imkan vermektedir. Btn bu i ve d nemli dnmler, Krtlerin ilk defa demokrasi kriterleriyle sorunlarna zm bulma olanan vermektedir. Ayn biimde kendileri de komular iin bir isyan ve paralama esi deil, demokratikleme temelinde salam birliin garantisi durumuna gelmilerdir. Diyalektik sre her iki kesim iin demokratikleme ynnde hzlandka, Krt sorununun zm yoluna girmesi kanlmazdr. Bu yol da isyan ve paralama yolu deil, tersine bar ve demokratik uzlama yoludur. Tarihte ilk defa bu dorultuda, birlikte yaad tm halklarla demokratikleme admlarnda birlikte yrme ve baarma ansn yakalamtr. Tarih bu dneminde Krt halkna esiz bir rol yklemi bulunmaktadr. Paralanm snrlar arasnda kalmak bir avantaj konumu523

na gelmitir. Milliyetiliin zehirledii bir halk haline gelmemi olmak, bir kazanm durumuna ykseltmitir. Kendini demokratikletiren Krt halk, iinde yaad lkeyi ve halkn da demokratik zme zorlayacaktr. Eskiden Krt hareketi paralanmann ve d oyunlarn arac gibi grlrd. imdi tersine barn, zgrln ve kardeliin bir gvencesi durumuna gelmitir. lkenin daha gl btnlk etkeni, devletin kalc birlik temeli haline gelmitir. Krt halknn olduu her yerde ve devlet iinde daha onurlu zgrle dayal, demokratik normlarn iledii bir gelime akla gelecektir. Krtlerin alnyazs artk cehalet, isyan, bastrlma ve katliam deil, demokratik bilin, gelimi sivil toplum ve zgr birliktelik olacaktr. Krtler bu tarihi misyonlaryla randa ya Demokratik slam Cumhuriyeti ya da daha ada Demokratik ran Federasyonu altnda en salam demokratikleme admlarnn sahibi olacaklardr. Irakta demokratik federe konumlaryla ya Demokratik Irak ya da Demokratik Irak Federasyonunun temel gvencesi olacaklardr. Trkiyede tutarl ve tam demokrasi yolunda en kararl admlarn sahipleri olarak demokratik ve laik cumhuriyetin zaferinde en temel rollerden birini oynayacaklardr. Demokratik Suriyenin yaratlmasndaki rolleri asla kmsenemez. Ak ki, Krtlerin bu rolleri baaryla oynamalar, Ortadou Federasyonu yolunda da bir gvencedir. Ortadouyu demokratikletiren ve bara eken temel halk gc olacaklardr. Tarihin ykmledii bu rol oynamak artk Krtlerin demokratikleme grevlerine bilinli, rgtl ve gerek stratejik nderlie layk biimde hareket etmeleriyle baarya gidecektir. Ortadouda Ermeniler, Asuriler ve Kafkas kkenli baka halk gruplar da vardr. Bu halklarn rol de Krtlerinkine benzemektedir. Tm koullar bu halklara da, tek k yolu olarak var gleriyle demokratikleme yolunda almalarn emretmektedir. Bulunduklar lkeler ve tm Ortadouda demokratikleme ne kadar geliirse, kendi kltrel varlklarn gelitirme ve zgrletirme olanaklar o kadar artar. Saylar kk, ama birer kltr tayclar olarak deerleri byk olan bu halklar, demokratiklemenin renkleri ve zenginlikleridir. Bu zmlemeler temelinde Ortadouya bir btn olarak baktmzda, dnyann birok blgesinden daha geride bulunduu gzlenmektedir. Byk tarihi gemiinin ok uzanda seyretmektedir. Bu tarihten habersizdir ve layk olmann yanna bile varm deildir. Ne tam Avrupa uygarlk deerlerine ne de Ortadounun kklerine
524

dayanan, teslimiyete yakn bir zmsenme ve sahte bir bamszlk izgileriyle karlarn rgtlemi marjinal gruplar tarafndan ynetilmektedir. stisnai olarak tarihe yarar baz nderlikler km da olsa, genel yapy zorlamaktan uzak kalmlardr. Rnesans ve aydnlanmay bir btnlk iinde gerekletiremeyen Ortadounun bu tabloyu bozmas zordur. Ama tm dnya blgesel ve uluslararas birlie giderken, Ortadounun kendi iinde bu kadar ortak bir stratejiden ve birlik admlarndan uzak durmas hibir lke ve halkn karna olmaz. Ortadounun birbirine ok yakn, adeta bir federasyon hkmnde olan tarihi de bu dankl kaldrmaz. ou tarihi lkelerin i ve blgesel koullar giderek daha ok Demokratik Ortadouya zorlamaktadr. A HMde yarglanmaya ilikin sre balarken, bu zmlemeleri gelitirmem benim iin baka bir anlam da iermektedir. Ortadouda hak ararken, bastran emperyalizmle uzlama niyetiyle Avrupaya yneldiim bir gerektir. Onlarn demokratik lleri iinde makul bir zm imkan bulmak iin ura verme, dada daha ok cana mal olacak ynelimden daha ncelikli gelmiti. Halbuki dalar hep ryalarmn gerek ssleriydi. kmak iin krk yl sabretmitim. Ama arkadalarma ve halkmza daha ok acya mal olacak bir gidi bireysel tercihim olamazd. Sorumluluk ahlakm ve anlaym buna yer vermezdi. Bu dncelerle Avrupa yoluna girmenin bir trajediyle sonulanabileceini kestiremediim dorudur. hanetin ve karcln bu durum karsnda byle ayaklanacan ve saduyusunu yitirebileceini hesaplayamadm da dorudur. ltler, tarttlar, alaka ve haince Afrikada yamyamlarn lkesine attlar. Szde kandrarak, ustalkla paketleyip beni mralda bir tabuta yerletirdiler. Bylece sarslan karlar gvence altna alnm oldu. Bu durum, eer varsa, Avrupann hukukuna aykrdr. Mahkemenin tavrn bir uygarlk ls olarak grmek benim iin daha nemlidir. Fakat bundan da teye nemli grdm, Avrupaya teslim olmu biri gibi gidilirse yer bulunabilecei oldu. Bu benim iin gerekleemeyeceine gre, ancak bir antitez bulabilirsem Avrupayla ilikilenmem mmkn olabilecekti. Bu da ancak Ortadounun Avrupa uygarl karsnda kendi antitezini tarihsel temeline balanarak ortaya karmasna balyd. Bunu zmeye ve gstermeye altm. Snrl da olsa, baarl olduuma inanyorum. ok sayda dost ve arkadan gerek mektupla, gerek olanakszlktan tr ileteme525

dikleri gr ve eletirilerine genel bir cevap verdiime inanyorum. Bu gerekliydi. Birok eksiklik ierse de, sorumluluumu karladm kansndaym. Sunduum gr ve eletirilerim bir savunma niteliindedir ve tek kou sisteminde ar bir komplonun etkisi altnda gerekletirilmeye allmtr. Savunmamn ikinci ksm da gerekletirilmeye allacaktr. Bu ksmda daha ok Krt tarihinin yntem sorunlar, KrtTrk ilikileri, demokratik zm, komplonun geliimi, anlam, Avrupa hukuku ve A HMin deeri ilenmeye allacaktr. Yaplacak eletiriler bana g katacaktr. Ele aldm konularn saptrlmamas, bilimsel yaklamdan uzaklalmamas nem tamaktadr. Daha ok retici yanlara dikkat ettim. Yntem gelitirmeye altm. Dnmesini bilen beyinlere daha ok ihtiya vardr. nemli grdm hususlar daha fazla atm; olumlu sonu verecei kansndaym. Yalnz din ve tanr konusunda baz deerlendirmelerim saptrlabilir. Ama en ok bu konuda gl olduumu ve ideolojik devrimi derinletirmek kararllnda bulunduumu imdiden belirtmeliyim. Zihniyet devrimi bana ok nemli gelmektedir. Daha sonra zgr ve duymasn bilen vicdann da gelieceine inanyorum. Zihniyet ve vicdan devrimi yaplmadan, devrimci olmay bir yana brakn, duyarl ve ahlakl bir insan bile olunamaz. Bylelikle herkese, halkmza ilgisi dzeyinde cevap verdiimi iim rahatlam olarak belirtmeliyim. Bu deerlendirmeleri, bata zindan ehitleri olmak zere, benzer amanszlklarn kurbanlarna adyorum. ahsma daha zgn ve derinlikli bal olanlara da ksmen yant verdiimi, her zamankinden daha ok onlarn olmaktan baka bana ait bir yanmn pek kalmadn da belirterek, ok gelimi sevgi ve selamm sunuyorum. nsanlk kazanacaktr.
2 Temmuz 2001- mral Abdullah CALAN
526

A Ocalan Sumer Rahip Den DEMOKRATIK UYGARLIGA Cilt 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

A Ocalan Sumer Rahip Den DEMOKRATIK UYGARLIGA Cilt 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Abdullah calan

Smer Rahip Devletinden DEMOKRATK UYGARLIA

Smer Rahip Devletinden DEMOKRATK UYGARLIA

Smer Rahip Devletinden DEMOKRATK UYGARLIA A HM Savunmalar Cilt I Mezopotamya Yaynlar

G- Kleci uygarla kar direni ve reform

A- Feodal an ideolojik kimlii

............................................................................. 223 .......................................... 237 ......................................... 279

nc Blm KAP TAL ST UYGARLIK AI

............................... 335 ................................... 353

........................................... 375 ............... 389

D- Uygarln genel bunalm ve demokratik uygarlk a Drdnc Blm

YEN UYGARLIKSAL GEL MEN N DEOLOJ K K ML MEKAN, ZAMAN VE KOULLARI

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU

KLEC TOPLUM VE UYGARLIKSAL GELME

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU

A- SMER: DCLE-FIRAT KIYILARINDA DOAN UYGARLIK

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU

B- SMER UYGARLIININ TARHSEL ROL VE KURUMLAMASI

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU

C- SMER UYGARLIINDA KALICI SONULAR

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU

D- TARHSEL GELME VE YAYILMADA YNTEM SORUNU

Smer Rahip Devletinden

HALK CUMHURYETNE DORU