ATATRK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLM BLMLER ANABLM DALI

Mustafa KAYA

er-RUMMN, HAYATI, ESERLER VE ARAP GRAMERNDEK YER

DOKTORA TEZ

TEZ YNETCS Prof. Dr. Sleyman TLC

ERZURUM-2007

NDEKLER Sayfa No
ZET................................................................................................................................ V ABSTRACT..................................................................................................................... VI NSZ .......................................................................................................................... VII GENEL KISALTMALAR .............................................................................................. IX GR ................................................................................................................................ 1 ER-RUMMN DNEM (IV./X. YZYIL) SONUNA KADAR YAPILAN GRAMER ALIMALARI VE BU DNEMN SOSYO-KLTREL YAPISI ........................................... 1 0.1. IV./X. Yzyl Sonuna Kadar Yaplan Arap Dili ve Gramerine Ynelik almalar .... 1 0.1.1. Gramer almalar ........................................................................................... 1
0.1.1.1. Nahiv almalarnn balamasna sebep olan miller ............................................... 1 0.1.1.2. lk Nahiv almalar ............................................................................................... 3 0.1.1.3. lk Arap gramercileri ve faaliyetleri ......................................................................... 5

0.1.2. Arap dil ekolleri................................................................................................ 8

0.1.2.1. Basra dil ekol ve temsilcileri ................................................................................. 8 0.1.2.2. Kfe dil ekol ve temsilcileri ................................................................................ 11 0.1.2.3. ki ekol arasndaki metot farkllklar ve gr ayrlklar........................................ 13 0.1.2.4. Badat dil ekol ve temsilcileri ............................................................................. 20

0.2. er-Rummnnin Yaad Yzyln Siyas, Sosyal ve Fikr Yaps .......................... 24 0.2.1. Siyas yap ...................................................................................................... 24 0.2.2. Sosyal yap ..................................................................................................... 26 0.2.3. Fikr yap ........................................................................................................ 27 I. BLM........................................................................................................................ 29 1. ER-RUMMN, HAYATI VE ESERLER ................................................................ 29 1.1. Hayat .................................................................................................................... 29 1.1.1. Ad, knyesi ve nisbesi ................................................................................... 29 1.1.2. Ailesi, doum yeri, tarihi ve vefat .................................................................. 30 1.1.3. Kiilii ve ahlk............................................................................................. 31 1.1.4. nanc ve dnya gr ................................................................................... 35 1.2. lm Hayat ............................................................................................................. 39 1.2.1. renim sreci ve hocalar.............................................................................. 39
1.2.1.1. ez-Zeccc (l. 311/923)......................................................................................... 40 1.2.1.2. bnus-Serrc (l. 316/929) ................................................................................... 43 1.2.1.3. bn ukayr (l. 317/929) ....................................................................................... 46 1.2.1.4. bn Dureyd (l. 321/933)....................................................................................... 47

II

1.2.1.5. bn Muchid (l. 324/936)..................................................................................... 49 1.2.1.6. bnul-hd (l. 326/938) ...................................................................................... 51

1.2.2. adalar ...................................................................................................... 53

1.2.2.1. ez-Zeccc (l. 337/949)........................................................................................ 53 1.2.2.2. Eb Sad es-Srf (l. 368/979) ........................................................................... 56 1.2.2.3. bn Hleveyh (l. 370/980).................................................................................... 58 1.2.2.4. Eb Al el-Fris (l. 377/987) ............................................................................. 59 1.2.2.5. bn Cinn (l. 392/1001) ........................................................................................ 62

1.2.3. rencileri ..................................................................................................... 66

1.2.3.1. Eb Riy (l. 339/950) ........................................................................................ 66 1.2.3.2. Ebul-Ksim el-Esed (l. 387/997) ....................................................................... 66 1.2.3.3. Eb Tlib el-Abd (l. 406/1015) ......................................................................... 67 1.2.3.4. e-eyhul-Mufd (l. 412/1021) ........................................................................... 67 1.2.3.5. Eb Hayyn et-Tevhd (l. 414/1023) ................................................................... 68 1.2.3.6. Ebul-Ksim ed-Dakk (l. 415/1024)................................................................... 70 1.2.3.7. bnul-Krih (l. 421/1030) ................................................................................... 70 1.2.3.8. Ebul-Ksim bn Kirdn (l. 424/1033) ................................................................. 71 1.2.3.9. bnud-Dehhn (l. 447/1055) ............................................................................... 71 1.2.3.10. Ebul-Ganim el-Halll (l. ?) ............................................................................ 71

1.2.4. er-Rummn hakkndaki grler .................................................................... 72 1.3. Eserleri .................................................................................................................. 76 1.3.1. Akaid ve Kelma dair eserleri ......................................................................... 76 1.3.2. Kurn ilimlerine dair eserleri ......................................................................... 79
1.3.2.1. Kurn ilimlerine ait gnmzde henz ulalamam eserleri................................. 79 1.3.2.2. Kurn ilimlerine ait mevcut yazma eserleri ........................................................... 79 1.3.2.3. Kurn ilimlerine ait baslm eserleri .................................................................... 83

1.3.3. Arap diline dair eserleri................................................................................... 85

1.3.3.1. Arap diline ait gnmzde henz ulalamam eserleri .......................................... 85 1.3.3.2. Arap diline ait mevcut yazma eserleri .................................................................... 86 1.3.3.3. Arap diline ait baslm eserleri ............................................................................. 96

II. BLM .................................................................................................................... 104 2. ER-RUMMNNN ARAP GRAMERNDEK YER ........................................... 104 2.1. er-Rummnnin Nahiv Uslndeki Yeri .............................................................. 104 2.1.1. er-Rummnde kyas ve sem ..................................................................... 106 2.1.2. er-Rummnnin Muttarid ve z kavramlarna bak ................................... 108 2.1.3. er-Rummnnin illet konusuna yaklam .................................................... 111 2.1.4. er-Rummn ve istihd ................................................................................ 113 2.1.5. er-Rummnde icm ................................................................................... 115 2.2. er-Rummnnin Nahivde Yer Verdii Kendisine Ait Tespitler ............................. 115 2.2.1. Manas ndir olann lafz da ndirdir ............................................................. 116

III

2.2.2. Hkmn muhmele bins mahzflar iin takdirin ve slplarda czn cevazna delildir................................................................................................................................. 116 2.2.3. Karklk asllarda yasak, rzlarda mmkndr .......................................... 117 2.2.4. Asllarn azaltlp, furun oaltlmas vaciptir ............................................ 118 2.2.5. Asllar, salam rzlarla mukayyedtir ........................................................... 119 2.2.6. Harflerinin deimesinin aksine irbn deimesi, kelmn darb- meselin yerine gemesine zarar vermez ....................................................................................................... 120 2.2.7. Bir eyin varl ve yokluu, kendi varlnn yararn en iyi aklayandr ...... 120 2.2.8. Aynen tahkkle olduu gibi, salam bir takdrle de amel edilebilir ................. 120 2.2.9. rbda anlam ve lafzn gzetilmesi vaciptir ................................................. 120 2.2.10. Asl dnda kalan her eyde bir ama vardr ................................................ 121 2.2.11. Deiiklik (tayr) deiiklie elverilidir .................................................... 121 2.3. er-Rummnnin Dil Ekolleri erisindeki Yeri ..................................................... 122 2.3.1. Basra ekol dorultusundaki grleri........................................................... 122
2.3.1.1. Fiil ve Masdardan hangisi dierinden tremitir meselesi ..................................... 122 2.3.1.2. ve nin durumu hakknda.......................................................................... 123 2.3.1.3. Mubtednn mili................................................................................................ 123 2.3.1.4. Muzri fiili ref eden mil hakknda ...................................................................... 124 2.3.1.5. Banda elif-lm bulunan mund hakknda ......................................................... 124 2.3.1.6. kelimesinin vezni hakknda......................................................................... 125 2.3.1.7. de geen eddeli mm hakknda .................................................................... 125 2.3.1.8. hakknda ............................................................................................ 126

2.3.2. Kfe ekol dorultusundaki grleri ............................................................ 126

2.3.2.1. hakknda ....................................................................................................... 126 2.3.2.2. de yer alan nin irb keyfiyeti ................................................................. 127 2.3.2.3. in ismi hakknda ........................................................................... 127 2.3.2.4. Cmid ve mfred olarak gelen haberdeki zamir hakknda ..................................... 128

2.3.3. Badat ekol dorultusundaki grleri......................................................... 129

2.3.3.1. Haberi ref eden mil hakknda ............................................................................. 129 2.3.3.2. Muzriyi nasbeden manev mil hakknda ........................................................... 129

2.3.4. Ekoller dnda kalan dier grleri ............................................................. 130

2.3.4.1. ile isminin ayrlmas ..................................................................... 130 2.3.4.2. Bana elif-lm gelen smul-filin ameli ............................................................. 131 2.3.4.3. nn sonrasnn, ncesinin hkmne dahil edilmesi ......................................... 131 2.3.4.4. nn zarf oluu dnda farkl kullanm var mdr? ......................................... 131 2.3.4.5. Bedelin mili ..................................................................................................... 131 2.3.4.6. Nevsih fiillere gelen zamirin durumu ................................................................. 132

2.4. er-Rummnnin Dier Nahivcilerin Grlerine Yaklam .................................. 132 2.5. er-Rummnnin Sarf lmine Dair Grleri .......................................................... 137

IV

2.5.1. er-Rummnnin itikka bak..................................................................... 138 2.5.2. er-Rummnde kelime ve kelime eitleri ..................................................... 139 2.6. er-Rummnnin Anlambilim Asndan Deeri .................................................... 141 2.6.1. er-Rummnye gre harfler ve anlamlar ...................................................... 145 2.6.2. er-Rummnnin terduf anlay ................................................................... 146 2.6.3. er-Rummnnin irba bak........................................................................ 151 2.6.4. Belgatta er-Rummn .................................................................................. 153 2.7. Mantk lminin Nahve Etkisi ve er-Rummnnin Konumu ................................... 156 2.8. er-Rummnnin Yeni Bir Terminoloji Aray...................................................... 162 SONU .......................................................................................................................... 166 KAYNAKA VE KISALTMALAR ............................................................................. 169 EKLER .......................................................................................................................... 187 ZGEM .................................................................................................................. 193

ZET

DOKTORA TEZ ER-RUMMN, HAYATI, ESERLER VE ARAP GRAMERNDEK YER

Mustafa KAYA Danman

: Prof. Dr. Sleyman TLC 2007-Sayfa : IX+193.

Jri

: Prof. Dr. Sleyman TLC : Prof. Dr. Hseyin TURAL : Prof. Dr. Naci OKU : Prof. Dr. Nevzat H. YANIK : Do. Dr. Musa YILDIZ

Bu tez, 296-384/906-994 yllar arasnda yaam olan Arap Gramerinin nde gelen isimlerinden er-Rummnnin hayatn, eserlerini, Arap Gramerine ve metodolojisine katklarn ele almaktadr. te yandan bu alma; Mantk ilminin, Nahiv Uslne etkisi ve bu etkinin tarih geliimini, er-Rummnnin roln dikkate alarak incelemektedir. Anahtar Kelimeler: er-Rummn, Arap Gramer Metodolojisi, Nahiv Usl, Mantk.

ABSTRACT

Ph. D. THESIS AL-RUMMN, LIFE, WORKS AND HIS ROLE IN ARABIC GRAMMAR

Mustafa KAYA

Supervisor

: Prof. Dr. Sleyman TLC 2007-Pages : IX+193.

Jury

: Prof. Dr. Sleyman TLC : Prof. Dr. Hseyin TURAL : Prof. Dr. Naci OKU : Prof. Dr. Nevzat H. YANIK : Assoc. Prof. Dr. Musa YILDIZ

This study is about al-Rummn who has lived between 296-384/906-994, his life, works, contributions to Arabic Grammar and its methodology. On the other hand, in this study; the effect of Logic on the Arabic Grammar methodology (Usl al-Nahw) and the historical development of this effect were analyzed, by considering the role of al-Rummn. Key Words: al-Rummn, Arabic Grammar Methodology, Usl al-Nahw, Logic.

NSZ Bu alma, onu anlatan ya da onun hakknda yorum yapan kiilerin aklamalar dikkate alndnda, o kadar da kabul grmeyen mutezil bir gramerci olduu anlalan Ebul-Hasen Al b. s b. Al er-Rummnnin hayatn, eserlerini, Arap Gramerine ve metodolojisine yapt katklar ele almaktadr. almamzn amac; bir dilci ve mfessir, hatta kelmc olarak karmza kan er-Rummnyi btn ynleriyle tantmak, eserlerini yorumlamak, hakknda yaplan yorumlar nakletmek ve Nahiv Usl, Mantk ilminin Nahiv Uslne etkisi ve Anlambilim asndan onun ilm deerini ortaya koymaktr. Bu maksatla onun hakknda bilgi veren klsik ve yeni kaynaklar gzden geirilmi, kendi eserlerine ulalm, farkl ktphaneler taranm, en kk bilgiler gz ard edilmeyerek, daha fazla materyale ulalmaya allmtr. Tezin giri ksmnda; er-Rummnnin Arap Gramerindeki yerinin, almalarna yansyan kiiliinin ve bilimsel altyapsnn daha iyi belirlenebilmesi amacyla, er-Rummnnin yaad yzyl da ierisine alan, her dnemin nde gelen dil limleri hakknda aklayc bilgilerin yer ald Arap Gramerinin olduka zet bir tarihi sunuldu ve er-Rummnnin yaad yzyldaki siyas ve sosyal yap ortaya konmaya alld. Birinci blmde; Girite ksaca bahsedilen siyas, sosyal ve kltrel etkinin ekillendirdii er-Rummnnin hayat ve eserleri ele alnd. Bu yaplrken, onun kiilii ve ahlk, inan sistemi ve dnya gr, renim sreci ve hocalar, ada olan dier dil limleriyle mnasebeti, yetitirdii rencileri ve olumlu ya da olumsuz ondan bahseden kimselerin dnceleri objektif bir biimde aktarlmaya alld. Gnmzde ulalabilen veya ulalamayan ve yazma hlinde ya da yaynlanm eserleri, ilgilendii ilim dallar dikkate alnarak tasnif edildi. Ulaabildiimiz btn almalar, ekil, slp ve muhteva bakmndan deerlendirildi. Yazma nshalar hakknda aklayc zet bilgiler verilmeye alld. Zaman zaman eserler, muhtevalar dikkate alnarak yorumland ve yer yer ayn kategorideki dier eserlerle veya kendi eserleriyle karlatrmalara gidildi. er-Rummnnin erh ettii eserlerdeki slbu ele alnd. Onun slbu, o eserin dier rihinin yazd erhteki slbuyla karlatrld. Bylece eserlerinden yola karak, er-Rummnnin Arap Gramerindeki konumuna ve deerine ynelik bir n hazrlk yaplm oldu.

VIII

kinci blmde ise; gerek eserlerinden elde edilen bulgular ve gerekse ondan bahseden dier kaynaklarn sunduu bilgiler nda, Nahiv Uslne getirdii yeni yorumu ve bak as, dier dilcilerle mukayesesi, dil ekolleri ierisindeki yeri ve nemi, ekollerden farkl bakt meseleler, Sarf ilmine katklar, Mant ve dier ilim dallarn ilgilendiren yorumlar ve kendine has stlhlaryla evrensel bir terminoloji oluturma abas rnekler verilerek akland. Bu noktada, gerek kaynak tespiti ve temini ve gerekse bilgilerin ilenmesine katklarndan tr bata tez hocam Prof. Dr. Sleyman TLCye, engin bir hogr ve sabrla tezi dzelterek bu hle gelmesinde byk emei geen ve kaynak temini noktasnda yardmlarn esirgemeyen dier jri yesi hocalarm, Prof. Dr. Hseyin TURALa, Prof. Dr. Naci OKUya, Prof. Dr. Nevzat H. YANIKa ve Do. Dr. Musa YILDIZa minnettar olduumu belirtmek isterim. Ayrca, mesailerinin bir blmn bana ayrarak tezi gzden geirme nezaketinde bulunan alma arkadalarma ve hocalarma teekkr bir bor bilirim. er-Rummn hakknda kaleme ald almalarn bana gnderme nezaketini gsteren el-Mutevell Ramazn Ahmed edDEMRye de kranlarm sunuyorum. Tezimizin, er-Rummnnin Mantk-Nahiv ilikisi balamnda detayl bir ekilde incelenmesi, gramerde iledii konularn ve kulland stlhlarn genie ele alnp deerlendirilmesi ve bu stlhlarn, onun, gramerde evrensel bir terminoloji amac gdp gtmediinin ispat sadedinde, Trke bata olmak zere dier dillerdeki karlnn, karlatrmal dilbilim asndan gzler nne serilmesi gibi konularda, ileride yaplacak almalara yardmc mahiyette, mtevaz bir ilk adm grlmesini mit etmekteyiz. Erzurum 2007

Mustafa KAYA

GENEL KISALTMALAR a.g.m. : ad geen makale a.g.t. : ad geen tez A.e. a.y. b. Bkz. c. ev. ed. H. haz. Hz. Ktp. mad. nr. nr. l. s. sad. sy. ts. vb. : Ayn eser : Ayn yer : ibn : Baknz : cilt : eviren : edition : Hicr : hazrlayan : Hazreti : Ktphanesi : maddesi : nereden : numara : lm : sayfa : sadeletiren : say : tarihsiz : ve bakalar, ve bunun gibi, ve benzerleri : ve devam : ve saire : varak : yeri yok, yersiz : Yayn,Yaynlar

v.dr. : ve dierleri vd. vs. vr. y.y. Yay.

GR er-RUMMN DNEM (IV./X. YZYIL) SONUNA KADAR YAPILAN GRAMER ALIMALARI VE BU DNEMN SOSYO-KLTREL YAPISI 0.1. IV./X. Yzyl Sonuna Kadar Yaplan Arap Dili ve Gramerine Ynelik almalar Nahivciler, Arap dili grameri ile ilgili ilk dnemlerden itibaren almalar balatm, deiik coraf blgelere onlarn rencileri tarafndan tanan bu almalar ilenerek anlalmaya allm, zamanla farkl yorumlarn dolaysyla beraberinde farkl ekollerin olumasna kadar devam eden sistematik bir srece girilmitir. Bu tarih sre ierisinde Arap diline katk yapan dil limlerinin ksaca ele alnmas, yaplan almalarn nasl bir seyir takip ettiinin ve ne gibi aamalardan getiinin belirlenmesi, er-Rummn (l. 384/994) dneminin anlalmasna yardmc olacaktr. 0.1.1. Gramer almalar Arapada gramer, Nahiv adyla bilinir. Nahiv kelimesi szlk anlam itibariyle; yn, yol ve kast, yntem, tarz, metot demektir. Masdar olarak ynelmek, kastetmek ve meyletmek anlamlarna gelir 1. Zarf olarak; gibi, kadar, gre anlamlar da vardr 2. Istlh adan ilk dnemler itibariyle hem Morfoloji hem de Sentaks iine alan bir anlamda kullanlm olsa da, III. / IX. yzyldan sonra Morfoloji, Sarf ad altnda mstakil bir bilim dal hline gelmitir. Dolaysyla Nahiv ad altnda, iinde Sarfn da yer ald gramer kastedilmektedir. Daha ok gramerin Sentaks ksmn ifade eden Nahiv ilmi ise; cmlenin doruluunu tespit eden bir kyas ilmi olmasnn yan sra, ifadelerin analizine, konuan kiinin kastettii anlamn eksiksiz anlalmasna yardm eden bir aratr3. 0.1.1.1. Nahiv almalarnn balamasna sebep olan miller Arap Gramerinin tespitine ve gelitirilmesine ynelik almalar, temelde baz din ve siyas nedenlere dayanmaktadr. slmiyetin zellikle Arap olmayanlar ara1 2

Kitbul-Ayn, III, 302-303; es-Shh, VI, 2504; Lisnul-Arab, XV, 309-310, mad. Ilse Lichtenstdter-Nihad M. etin, Nahiv, A, IX, 35. 3 Istlah adan nahvin ok sayda tanm yaplmtr. Nahivcilerin yaptklar bu tanmlarla ve bu ilme neden Nahiv adnn verilmi olabilecei ile ilgili geni bilgi iin bkz. Selami Bakrc-Kenan Demirayak, Arap Dili Grameri Tarihi, s. 14-17.

snda yaygnlamasyla birlikte, bata Kurnn baz ayetlerinin yanl okunmas olmak zere, konuurken konumada ve yazda yaplan her trl dil hatas ve fasih leheden ayrlma demek olan 4 lahnn ortaya kmas 5 ve bylece dilin safiyetinin bozulmaya balamas; dnemin bilginlerini Nahvin erevesini belirlemeye ve kurallarn koymaya yneltmitir. lk Nahiv almalar arasnda; Araplarn, dillerini korumak ve bozulmasn engellemek amacyla yaptklar faaliyetler yer almaktadr. Kelime sonlarnn harekeleriyle ilgili temel kaidelerinin belirlenmesine ynelik ilk almalarn Nahiv ilmi bnyesinde balad bir zamanda, Sarf ilmini ilgilendiren kelime yapsyla alkal itikk, ill vb. hususlarn da esaslarnn tespiti almalar balam ve bunlar birbirine paralel olarak III. yzyla kadar devam etmitir. Bu dnemden sonra ise bir farkllama sz konusu olmutur. O hlde, Sarf ilminin ortaya k sebepleri de, Nahvin ortaya k sebeplerinden farkl deildir. nk dildeki hata ve bozulma sadece irbda olmayp, bazen de kelime bnyesinde grlmekte idi. Bu itibarla ilk devirlerde kelime yapsyla ilgili hatalar gz ard edilerek, sadece irbla alkal nlemlerin alndn dnmek doru deildir. Dolaysyla Sarfa dair ilk almalarn Nahiv almalaryla birlikte balam olmas, tabi bir neticedir 6 . Din kayglarla balanan bu almalar, daha sonra ayn hocalardan ders alan rencilerin zamanla farkl grler ortaya koymas, bu grlerin siyasetin de etkisiyle farkl merkezlerde toplanmasyla ekolleme srecine girmitir. lk gramer almalarnn balamasna neden olan faktrlerden en nemlisi, Kurnn doru okunmasn salama gayreti ve Araplarn yabanc milletlerle karmas sonucu yaygnlaan lahn olaylardr 7. Esasen Chiliye dneminden beri mevcut olan8 hatal okumalar, zellikle slm dinini seen ve bu dinin dilini renen yabanc

Hseyin Tural, Salhuddn as-Safad ve Tashhut-Tashf Adl Eseri, Baslmam Doentlik almas, s. 56. 5 Lahn hakknda geni bilgi iin bkz. F Uslin-Nahv, s. 7-15; ed-Dirstul-Luaviyye, s. 34-36; Hseyin Tural, Salhuddn as-Safad, s. 55-59; Yakup Civelek, Arap Dilinde rb Olgusu, s. 64-69. 6 Mehmet Yavuz, bn Cinn, Hayat ve Arap Gramerindeki Yeri, s. 5. lk dnemlerde kelimenin bnyesiyle ilgili yaplan hatalara rnek olarak bkz. Tabaktun-Nahviyyn, s. 22; Ahbrun-Nahviyyn, s. 36. 7 Ignace Goldziher, Arap Dili Mektepleri, ev. Sleyman Tlc, EAFD, IX (1990), s. 330. 8 Arap Dili Grameri Tarihi, s. 17. Ahmed Abdulgafr Attr, Mukaddimetus-Shh (s. 15-20)nda Chiliye dneminde yaplan lahn ile ilgili bilgi vererek, Chiliye iirinden rnekler getirir. Yine dil ile ilgili malzemeler toplanrken llere yaplan yolculuklarda, baz kabilelerden dil ve edebiyat malzemelerinin alnmadn sylemekte, bu durumu, o halklarn dillerindeki yabanc lafzlarn ve lahnn mevcudiyetine balamaktadr.

milletler nedeniyle daha da artm, Hz. Peygamber dneminden balayarak bu konuda nlemler alnmaya allmtr 9 . Mesel, slmn ilk yllarnda bir kiinin Hz. Peygamberin huzurunda konuurken dilde hata yapmas sonucu, onun: Kardeiniz yanld, onu ird edin dedii grlyor 10. Yine Hz. Eb Bekrin Andolsun okuyup hazfetmek, okuyup lahn etmekten bana daha sevimli gelmektedir 11 diyerek lahna dikkat ekmesi, Hz. merin kendisine yazlan yanl bir mektup dolaysyla Eb Ms el-Earyi uyarmas ve ktip hakknda yaptrm emretmesi12, Basraya, Azerbaycana gnderdii mektuplarnda, srekli Arapann doru renilmesini istemesi, Ebul-Esved ed-Duel (l. 67/686)ye Basrallara irb retmesini telkin etmesi13, yine Hz. Ali (l. 40/661)nin ed-Duelye; lkenizde lahn olduunu iittim diyerek rahatszln dile getirmesi14; lahnn dildeki varl ve ortadan kaldrlmasna ynelik abalar gstermesi asndan nemlidir. Balangta iirlerde ve gnlk konumalarda rastlanan az saydaki hatalar, zamanla Kurn ayetlerinin bir ksmnn yanl okunmasna kadar gitmi ve art kaydetmitir. Hz. mer dneminde bir ahs bir bedevye, Tevbe suresinde geen ridir, Resl de15 ayetindeki , Allah mriklerden beeklinde okumu,

kelimesini lahn yaparak

Hz. mer bunu duyunca, dili ok iyi bilenler dnda kimsenin Kurn okutmamasn emretmitir16. Ksacas, yaanan bu ve benzeri birok olay neticesinde, dil limleri dilin kurallarn tespit etmeye girimi, bylece Nahiv almalar balamtr. 0.1.1.2. lk Nahiv almalar Yukarda bahsedilen nedenlerden dolay balatlan almalarn ilk defa kim tarafndan ve ne zaman yapld konusunda dil limleri farkl grler ileri srmtr. Eb Al el-Fris (l. 377/987) ve Ahmed b. Fris (l. 396/1005) Gramer ilminin

smail Durmu, Nahiv, DA, XXXII, 301. Mertibun-Nahviyyn, s. 5; el-Hasis, II, 8; Mucemul-Udeb, I, 82; el-Muzhir, II, 396; elktirh, s. 35; el-Medrisun-Nahviyye, s. 11. 11 Mertibun-Nahviyyn, s. 5; Mucemul-Udeb, I, 89; el-Muzhir, II, 397. 12 Mertibun-Nahviyyn, s. 6; el-Hasis, II, 8; Mucemul-Udeb, I, 80; el-Medrisun-Nahviyye, s. 12. 13 nbhur-Ruvh, I, 51; Tabaktun-Nahviyyn, s. 12. 14 Trhul-Hulef, s. 181. 15 Tevbe (9), 3. 16 el-Hasis, II, 8; Nuzhetul-Elibb, s. 20; Min Trhin-Nahv, s. 10.
10

insanlk tarihi kadar eski olduunu, gramer bilgisinin tevkif olduunu ve nesilden nesile bu bilgilerin aktarldn ileri srp delil olarak; , Allah

deme btn isimleri retti17 ayetini gsterirler 18. bn Cinn (l. 392/ 1001) ise, bu gr kabul etmemekle birlikte kesin bir kanaate varamadn, bu yzden farkl grleri eserine almakla yetindiini belirtir 19. lk Nahiv almalarnn yaplmasnn ve kurallarnn konulmasnn, Hz. Alinin isteiyle Ebul-Esved ed-Duel tarafndan gerekletirildii gr, dilcilerin ounluu tarafndan paylalmaktadr. Bir grup dilci, ilk bilgileri ortaya koyan kiinin Hz. Ali olduunu ileri srmektedir. Buna gre o, Kelmn tamam isim, fiil ve harftir; isim msemmadan haber veren, fiil kendisiyle haber verilen, harf ise bir mana ifade eden eydir cmlesini yazarak ed-Duelye vermi, buna ilvelerde bulunmasn sylemi, ed-Duel de bab ad altnda yazd her konuyu Hz. Aliye arz etmitir 20. Yine Hz. Alinin ona, filin merf, mefln mansb, muzfun ileyhin de mecrr olduunu syledii de belirtilir 21. ed-Duelnin yaplan yanllklar, hatta kznn dahi yapt irb yanl 22 karsnda duyduu znt sonucu, Ziyd b. Ebhe gelerek birtakm esaslar vaz etmesi hususunda ondan izin istedii, baka bir rivayette Ziydn ondan bu talepte bulunduu eklinde, zellikle es-Srf (l. 368/978), ez-Zubeyd (l. 379/989), bnun-Nedm (l. 385/965) ve Ebul-Berekt bnul-Enbr (l. 577/1181) tarafndan ne srlen bir gr de mevcuttur23. Nahiv almalar hakknda yaplan rivayetleri oaltmak mmkndr. Yukardaki rneklerden de anlalaca zere yaplan bu ilk almalar iin, daha ok Hz. Ali ve ed-Duelnin isimleri gemektedir. Nitekim Eb Htim es-Sicistn (l. 248/ 862), Ebut-Tayyib el-Lugav (l. 351/ 962), es-Srf, Ebul-Berekt bnul-Enbr, bnun-Nedm, es-Suyt (l. 911/ 1505) gibi birok dilci ayn fikri ileri srmekte-

17 18

Bakara (2), 31. bn Fris, es-Shib, s. 10-15. 19 el-Hasis, I, 41-46. bn Cinn, hayat, eserleri ve grleri hususunda geni bilgi iin bkz. Mehmet Yavuz, bn Cinn, Hayat ve Arap Gramerindeki Yeri. 20 Nuzhetul-Elibb, s. 18; nbhur-Ruvh, I, 39; Neetun-Nahv, s. 16-17. 21 Ignace Goldziher, Klasik Arap Literatr, s. 72-73; Mahmud Esad, slm Tarihi, s. 141. 22 ed-Duel, bir gece kz ile beraber gkyzn seyrederken kz; Gkyz ne kadar da gzel! anlamn kastederek demi, babas da onun; demesi gerektiini sylemitir. Bkz. Ahbrun-Nahviyyn, s.36-37; Nuzhetul-Elibb, s. 21. 23 Tabaktun-Nahviyyn, s. 22; el-Fihrist, s. 60; Nuzhetul-Elibb, s. 21.

dir24. Ancak bn Fris ve Ykt el-Hamev (l. 626/1229) gibi, Nahvin Ashb tarafndan nceden bilindiini, ed-Duelnin ise onu gelitirip yenilediini syleyen dilciler de mevcuttur25. Bu iki gr dnda zellikle msteriklerin ileri srd, Nahvin Aristo mantndan etkilenerek oluturulduunu, Ltin gramerine ait birtakm bilgi ve fikirleri Araplarn hangi yolla elde ettiklerinin henz bilinmediini, Eb Amr b. el-Al (l. 154/ 771) ve s b. Omer es- Sekaf (l. 149/766)nin bu ilmin ilk temsilcileri olduunu savunan bir gr de mevcuttur26. evk Dayf, Araplarn yabanc milletlerin gramerinden haberdar olduunu, fakat kendi fikir ve yetenekleri sayesinde Arap nahvini meydana getirdiklerini, sonraki dnemlerde dilin gelitirilmesi balamnda baz kural ve llerin alnarak, ierisinde Yunan felsefesinin de bulunduu birtakm yabanc kltrlerden yararlanldn kabul eder 27. Sonu olarak, klsik kaynaklarn ounda, bu konuda ilk aba ve almalarn ed-Duel tarafndan gerekletirildii belirtilmitir. u an iin bunu dorulamak olduka gtr. Ancak, Nahvin ortaya knda, retiminde ve ekollemesinde onun ilk abalarnn rolnn olduu muhakkaktr 28. Kim yapm olursa olsun, ilk dnemlerde ortaya konan ve Sbeveyh 29 (l. 180/796)in el-Kitbnda mkemmel izgisine ulaan bu almalar, meyvelerini vermi, Arap dili bozulmaktan, Kurn ise hatalardan ve tahriften korunmutur. te yandan, yabanc unsurlarn bu dili daha sistematik ve kolay renmeleri iin uygun zemin oluturulmutur. 0.1.1.3. lk Arap gramercileri ve faaliyetleri Szl kltrn yaygn olduu erken dnemlerde, ed-Duelnin rencilerinden ve Tbinin byklerinden Nasr b. sm el-Leys (l. 89/707), iir rvsi Anbesetul-Fl (l. 100/718den sonra), ed-Duelden sonra bu ilmi belirgin hle getirdii iin Nahvi vaz eden ilk kii olduu sylenen Abdurrahmn b. Hurmuz (l.

24 25

Arap Dili Grameri Tarihi, s. 24 -25. bn Fris, es-Shib, s. 13; Mucemul-Udeb , I, 80. 26 Carl Brockelmann, Arabistan (Edebiyat), A, I, 535. 27 el-Medrisun-Nahviyye, s. 20. 28 Trhun-Nahvil-Arab, s. 48. 29 Hayat hakknda bkz. Mertibun-Nahviyyn, s. 65; Ahbrun-Nahviyyn, s. 63-65; TabaktunNahviyyn, s. 66-72; el-Fihrist, s.76; Nuzhetul-Elibb, s. 54-58; nbhur-Ruvh, II, 346; Vefeytul-Ayn, III, 463; Buyetul-Vuh, II, 229.

117/735) ilk Arap gramercilerinden kabul edilir 30. es-Srf, Nahvi ilk vaz eden kiiler arasnda Nasr b. sm da zikretmektedir 31. lk nemli nahivcilerden birisi de Basral Abdullah b. Eb shk el-Hadram (l. 117/735)dir32. Ayn zamanda bir kraat limi olan el-Hadram, Basra dil mektebinin gerek kurucusu kabul edilmitir 33. O, Nahvi ilk defa illetleriyle ortaya koyan kiidir34. Ynus b. Habb (l. 182/798), el-Hadram hakknda: O ve Nahiv, birbirleriyle zdelemitir35 demektedir. Nahiv hakknda kitap yazm olmas muhtemel ilk limin Eb shk elHadram olduu belirtilmektedir 36. Zira mevcut eski kaynaklarda ondan iktibaslarda bulunulduu bilinmektedir. Gerek Ebut-Tayyib el-Lugav, gerekse es-Suyt, elHadramnin hemze ile ilgili szleri ve tutturduu notlardan bir kitap meydana getirildiini sylemitir 37. Yine ilk alma yapanlardan birisi olarak Yahy b. Yamer (l.129/746)den bahsedilmektedir 38 . Daha sonra s b. Omer es-Sekaf ve Eb Amr b. el-Al gelir. Klsik kaynaklarn hemen hemen tm, es-Sekaf ve onun elCmi ve el-kml (el-Mukmil) adl eserlerinden bahsetmi 39, el-Hall b. Ahmed40 (l. 175/791)in bu konuda ind ettii aadaki beyitlere yer vermitir 41. (Remel):

s b. Omerin ortaya koyduu dnda Nahvin btn hepsi yok oldu. u kml ve u da Cmi dir ve her iki eser insanlar iin bir Gne ve Aydr. Gnmzde henz ulalamayan bu iki eser, Nahvin o dneme kadar bilinen meselelerini toplamay hedefleyen, ikinci merhaleye geii temsil eder. el-Hadramnin di-

30 31

Arap Dili Grameri Tarihi, s. 33. Ahbrun-Nahviyyn, s. 38. 32 Tabaktun-Nahviyyn, s. 31-33; nbhur-Ruvh, II, 104; ez-Zirikl, el-Alm, IV, 71; GAS, IX, 36. 33 el-Medrisun-Nahviyye, s. 18. 34 Tabaktun-Nahviyyn, s. 31; Mertibun-Nahviyyn, s. 12-13; Trhun-Nahvil-Arab, s. 55. 35 Ahbrun-Nahviyyn, s. 43; nbhur-Ruvh, II, 105. 36 Arap Dili Grameri Tarihi, s. 29. 37 Mertibun-Nahviyyn, s. 12; el-Muzhir, II, 398. 38 nbhur-Ruvh, II, 380-381. 39 el-Fihrist, s. 90. 40 Hayat hakknda bkz. Mertibun-Nahviyyn, s. 27-41; Ahbrun-Nahviyyn, s. 54-56; el-Fihrist, s. 63-64; Nuzhetul-Elibb, s. 45-47; Mucemul-Udeb, XI, 72-77; nbhur-Ruvh, I, 375-382; Vefeytul-Ayn, II, 244; Buyetul-Vuh, I, 557. 41 Mertibun-Nahviyyn, s. 23; Ahbrun-Nahviyyn, s. 49; el-Fihrist, s. 62; Nuzhetul-Elibb, s. 2930; nbhur-Ruvh, II, 375; Mucemul-Udeb, XVI, 147; el-Muzhir, II, 399-400; TrhunNahvil-Arab, s. 63; Hseyin Tural, s b. mer es-Sekaf, DA, XXII, 485.

er nemli talebesi Eb Amr b. el-Al ise, yedi byk kraat liminden biri olup, Nahiv alannda devrinin nde gelen isimlerindendir. Kendisinden Ynus b. Habb (182/798), Muz el-Herr (l. 187/802) ve el-Asma (l. 216/831) ders almtr. Bu ynyle limlerin hocas lakabn almtr 42. Ayrca Eyymul-Arab ve iirde derin vukufiyeti bulunan Eb Amr b. el-Al, dil malzemesinin ounu, Chiliye devrinde yaam bedevlerden semi olmasyla tannr. Dil almalarnda bu iki lim birbirlerinden farkl bir yol takip etmi, Eb Amr, ada es-Sekaf gibi kyasa muhalif olarak aktarlan rivayetleri reddetmemi, aksine bu tr rivayetleri z olarak deerlendirmi fakat bunlar zerine kyasta bulunmamtr 43 . es-Sekaf ise kyas n plana karm, kraatlar tercih ederken dile dayanm, bu ynyle insanlarn onun kraatine fazla itibar etmemelerine neden olmutur44. lk eser telif eden Arap gramercileri arasnda yer alan bir dier isim de, Kfe ekolnn kurucusu saylan, Nahve dair el-Faysalyla Eb Cafer er-Rus (l. 175/791)dir 45 . Bir tablo hlinde, edDuelden itibaren ilk dnem dilcilerini u ekilde gsterebiliriz (Hoca-renci):
ed-Duel Yahy b. Yamer Nasr b.sm Meymnul-Akran Anbesetul-Fl

el-Hadram s b.Omer es-Sekaf s b.Omer es-Sekaf el-Hall

Eb Amr b. el-Al

er-Rus

el-Ahfe

Eb Zeyd el-Ensr Sbeveyh

er-Rus

Sbeveyh Sbeveyh

Eb Zeyd el-Ensr el-Kis

Ynus

el-Kis

el-Ferr el-Kis

Eb Zeyd el-Ensr Sbeveyh el-Ferr Sbeveyh

el-Ferr

42 43

Trhun-Nahvil-Arab, s. 58. Yavuz, a.g.t., s. 10. 44 es-Sehv, Cemlul-Kurr, II, 430-431. 45 Mucemul-Udeb, XVIII, 123; Buyetul-Vuh, I, 82-83.

0.1.2. Arap dil ekolleri Yukarda ksaca bahsedilen, Arap Grameri zerine ilk almalar yapan dil limleri, ilk nce Basrada bu faaliyetlerini devam ettirmilerdir. er-Rusnin Kfeye gelmesiyle ikinci bir faaliyet merkezi de yava yava Kfe olmutur. Bylece, balangta bireysel gayretler olarak ortaya kan dil almalar, zamanla farkl merkezler etrafnda toplanarak artk bir ekolleme srecine girmitir. lerde yer verilecei zere, birtakm tarih, siyas ve sosyal etkenler nedeniyle gerek dil malzemesinin toplanmasnda, gerekse bu malzemenin deerlendirilmesinde birbirlerinden farkl yollar takip eden, aslnda daha ok coraf konumlar gerei farkl adlar alan Arap dil ekolleri arasnda, bata Basra ve Kfe ekolleri gelmektedir. Bu iki ekol arasndaki ihtilflarn temelinde, iki ehir arasndaki siyas rekabetin byk rol olmutur. Bu ikisi dnda, er-Rummnnin mensup olduu kabul edilen Badat ekol de Arap dili ve gramerine byk katklar salamtr. 0.1.2.1. Basra dil ekol ve temsilcileri Daha nce de bahsettiimiz gibi Basra'da ilk Nahiv almalarn Ebul-Esved ed-Duel balatm, sonralar Nasr b. sm, Anbesetul-Fl, Abdurrahmn b. Hurmuz ve Yahy b. Yamer gibi talebeleri devam ettirmilerdir. Nahvi ilk kuran kii olduu sylenen Nasr b. sm, Yahy b. Yamer ile birlikte ( ) gibi ekil

bakmndan benzeen harfleri noktalayarak birbirinden ayrmtr 46. Bunlar Basra dil ekolnn ilk tabakas ve ilk kurucular saylmakla birlikte, Abdullh b. Eb shk el-Hadramnin bu ekoln gerek kurucularndan biri olduu kabul edilir 47. el-Hadramden sonra rencileri olan s b. Omer es-Sekaf, Eb Amr b. el-Al ve Ynus b. Habb Nahiv ilminin, dolaysyla da Basra dil ekolnn ilk nemli temsilcileri arasnda yer almaktadr. Eb Amr b. el-Al, Nasr b. smn rencisidir. Bu dilciler de ikinci tabakay oluturmaktadr. Nasr b. smla balayp Eb Amr ile sona eren, Nahivde kyas ve telifin balad bu vaz ve oluum dnemi, sonradan yerini farkl grlerin ve yorumlarn ortaya kt, tartmalarn ba-

46 47

nbhur-Ruvh, II, 380; Min Trhin-Nahv, s.35. Hayat hakknda bkz. Mertibun-Nahviyyn, s. 12-13; Ahbrun-Nahviyyn, s. 42-45; NuzhetulElibb, s. 26-28; nbhur-Ruvh, II, 104; Vefeytul-Ayn, VI, 390; Buyetul-Vuh, II, 42.

lad yeni bir dneme brakr. Nahiv almalarnn tedvin ve tasnif dnemine giriini hazrlayan ve hzlandran , Basrada faaliyet gsteren bu ilk dilcilerden sonra, dilin birok meselesine el atan, kurallar tespit edip aklamalar yaparak grameri salam bir zemine oturtmaya alan, Basra dil mektebinin en nemli temsilcisi konumundaki, el-Hall b. Ahmed, Ebul-Hattb el-Ahfe -el-Ahfeul-Ekber- (l. 172/788) ve Ynus b. Habbi grmekteyiz. Bunlar da nc tabakay oluturmaktadr 49. Eb Amr b. el-Aldan ders alan, Hicz, Necd ve Tihme llerinde yaayan bedev Araplardan dille ilgili materyalleri derleyen50, arz ve lugat ilimlerinin vaz olan Kitbul-Ayn sahibi elHall, Nahiv ilmini disipline eden, almalaryla da gramere yn veren bir dilcidir 51. Eb Amr b. el-Alnn rencilerinden Ynus b. Habb de, Sbeveyh, el-Kis (l. 189/804) ve Eb Zekeriyy el-Ferr (l. 207/822)ya hocalk yapm, Sbeveyhin el-Kitbnda kendisinden nakillerde bulunmu olduu dnemin nemli dilcilerindendir52. Daha sonra el-Hallin rencisi Sbeveyh, bata hocasnn olmak zere zamanna kadar gelen dier nahivcilerin grlerine kendi bilgi ve tecrbelerini de katarak gnmze kadar gelen en eski ve hacimli Nahiv kitabn (el-Kitb) yazmtr. Neredeyse btn Nahiv usl ve kaideleri, el-Hall ve Sbeveyhin eliyle ilenmi ve gelecek nesillere gvenli bir ekilde aktarlmtr. Arap dilinin gramerini ou zaman en ince detaylarna kadar belirledii el-Kitb adl eserini, Sbeveyhin es-Sekafnin bir eserini temel alarak ve el-Hallin ve dier baka dilcilerin bilgilerini eserinin muhtevasna yerletirerek yazd zikredilmektedir53. Kendisine muhalif isimlerce de mracaat kitab kabul edilen, daha sonra da yer verilecei zere, eitli erh, izah, ihtisar, ikmal veya tenkitlerle gelitirilen el-Kitb, Nahve dair yazlan en hacimli ve gnmze ulaan en eski eserdir 54. Basra ekol ierisinde Sbeveyh ile ayn tabakadan olan dier dilciler ise; Eb Muhammed el-Yezd (l. 202/817), Eb Ubeyde
48 49

48

Trhun-Nahvil-Arab, s. 63. Min Trhin-Nahv, s. 38-40. 50 Nuzhetul-Elibb, s. 45; Mucemul-Udeb, XIII, 169; Trhun-Nahvil-Arab, s. 74. 51 Nuzhetul-Elibb, s. 45; Arap Dili Grameri Tarihi, s. 36. 52 Nuzhetul-Elibb, s. 47. 53 el-Kitb el-Hallin yazd iddia edilmitir. Geni bilgi iin bkz. Remz Baalbak, Sbeveyhin Kitbnn Eski bir Kayna Var mdr? , ev. Sleyman Tlc, EAFD, X (1991), 292-297. 54 Nihad M. etin, Sibeveyhi, A, X, 581.

10

Mamer b. el-Musenn (l. 209/824), Eb Zeyd el-Ensr (l. 215/830) ve elAsmadir. Chiliye devrine ait eyym ve ahbrn byk bir ksm Eb Ubeydenin almalar sayesinde intikal etmitir 55. Bunlardan Eb Zeyd el-Ensr, Kfeli limlerden ders alan ilk Basral olmakla beraber, el-Mufaddal ed-Dabb (l. 178/794)den nakillerde bulunan, Sbeveyhin kendisinden ders ald ve onun, gvenilir kii nitelemesine mazhar olmu nemli bir dilcidir 56. Bu tabakadan dier bir lim olan elAsma de Eb Amr b. el-Aldan ders alm, almalarn daha ok iire ve dile younlatrmtr. bnul-Arb (l. 231/846), onun ikiyz beyit inad ettiini, bu beyitler arasnda kendilerinin bildii bir tek beytin bile bulunmadn sylemektedir57. Kendisinin onbin urczeyi ezbere bildiini syledii bildirilmektedir 58 . Basrada Nahiv almalarn devam ettiren dier dil limleri arasnda; her sabah hocas Sbeveyhin kapsnda ona soru sormak amacyla bekledii iin, Kutrub59(ate bcei) adn alan Muhammed b. el-Mustenr (l. 206/821) ve Sbeveyhin rencilerinden Ebul-Hasen el-Ahfeul-Evsat (l. 215/830) yer almaktadr. O, el-Kitbn tantlmasnda, retilmesinde ve daha sonraki nesillere aktarlmasnda byk bir rol oynamtr 60. Kutrubun el-lel fin-Nahv61 ve el-Ahfein Kurn filolojisine dair yazd Menil-Kurn62 adl eseri, bu melliflerin dile dair nemli almalarndandr. I. Abbs dnemi Basra ekolnn son temsilcileri ise; Eb Omer el-Cerm (l. 225/ 839), Eb Muhammed et-Tevvez (l. 238 /852), Eb Osmn el-Mzin (l. 247/861), Eb Htim es-Sicistn ve Ebul-Fadl er-Riy (l. 257/ 870)dir. Basra ekolnn almalar Ebul-Abbs Muhammed b. Yezd el-Muberred (l. 285/898) ve rencileri tarafndan yrtlmtr63. Nahvi el-Cerm ve el-Mzin gibi dilciler-

55 56

Sleyman Tlc, Mamer b. Msenn, DA, XXVII, 551. Nuzhetul-Elibb, s. 101-102. 57 Nuzhetul-Elibb, s. 92. 58 Nuzhetul-Elibb, s. 90; el-Asma hakknda bkz. Sleyman Tlc, Asma, DA, III, 499-500; B. Lewin, el-Asma, ev. Sleyman Tlc-Mustafa Kse, Nsha, yl: V, sy. 18 (Yaz 2005), 121-128. 59 Mertibun-Nahviyyn, s. 67; el-Fihrist, s. 78; Nuzhetul-Elibb, s. 77; nbhur-Ruvh, III, 219; Vefeytul-Ayn, IV, 312; Buyetul-Vuh, II, 242; Muharrem elebi, Kutrub, DA, XXVI, 494. 60 Mertibun-Nahviyyn, s. 68; el-Fihrist, s. 77-78; Mucemul-Udeb, XI, 224; nbhur-Ruvh, II, 36; Vefeytul-Ayn, II, 380; Buyetul-Vuh, I, 590. 61 Bkz. el-Fihrist, s. 78-79; Nuzhetul-Elibb, s. 77. 62 Bkz. GAS, VIII, 80-81, IX, 68-69. 63 Trhun-Nahvil-Arab, s. 129.

11

den alan, Basra ekolnn son nemli limlerinden saylan el-Muberred64, Kfe ekolnn ileri gelenlerinden olan Ebul-Abbs Saleb (l. 291/ 903)le karlap tartmalara girimi, el-Muktedab, el-Kmil, el-Fdl, Manil-Kurn, Kitbut-Tasrf, Kitbu rbil-Kurn gibi eserler yazmtr. Eserlerinde kendinden ncekilerin etkisinde kalan el-Muberred, Nahiv almalarnda zaman zaman hem Basra hem de Kfe ekolnn grlerini kabul etmi, sema nem vermi, kendi llerine uymayan baz iirleri reddetmitir. Kyasa da nem veren el-Muberred, kyas sema hibir zaman tercih etmemi, yaygn durumlar dnda temel l olarak her zaman kyas kabul etmitir65. el-Muberredden sonra Basra nahvinin iki nemli simas, phesiz ezZeccc 66 (l. 311/923) ile bnus-Serrc67 (l. 316/929)dr. el-Muberredin en ok takdir ettii rencilerinin banda gelen ez-Zeccc, vezir ve halife gibi baz devlet adamlarnn ocuklarna hocalk yapm ve bu sayede olduka mreffeh bir hayat yaamtr 68. ez-Zecccn Sarf ve Nahiv ile ilgili eserleri arasnda Kurn filolojisine dair Me'ni'l-Kurn da vardr. el-Muberredin dier talebesi bnus-Serrc ise, hocasnn vefat zerine nce ez-Zecccn yannda, daha sonralar ise mstakil ders halkas oluturarak mrnn sonuna kadar faaliyetini srdrm ve Nahiv Uslne dair Kitbul-Usl' ile etimolojiye dair Kitbul-tikk yazmtr. bnus-Serrcn rencileri arasnda daha sonralar Badat dil mektebinin nemli temsilcileri saylan es-Srf, Eb Al el-Fris ve er-Rummn zikredilebilir 69. 0.1.2.2. Kfe dil ekol ve temsilcileri Basral limler Arap dilinin grameriyle ilgili almalar yaparken, Kfeliler ise Fkh ve usl, kraatler ve rivayeti, eski iirin derlenmesi ile urayordu 70. Bildiimiz kadaryla Basrallarn ikinci tabakasndan, zellikle Eb Amr b. el-Al ve

64 65

Ahbrun-Nahviyyn, s. 108. Arap Dili Grameri Tarihi, s. 40-43. 66 Bkz. Nuzhetul-Elibb, s. 183; Mucemul-Udeb, I, 130-151; GAL, Suppl., I, 170; GAS, IX, 81. 67 Bkz. Nuzhetul-Elibb, s. 186; Mucemul-Udeb, XVIII, 197; GAL, Suppl., I, 174; GAS, IX, 76. 68 Trhu Badd VI, 90; Mucemul-Udeb, I, 149-150; Buyetul-Vuh, I, 412; ed-Dvd, Tabaktul-Mufessirn, I, 8; Recep Dikici, az-Zacccn Sleymaniye Ktphanesindeki Yazma Kitb al-Aru, AFD, c. XXXIII (1992), s. 179. 69 Yavuz, a.g.t., s. 16. Basra ekol hakknda genel bilgi iin bkz. Hulsi Kl, Basriyyn, DA, V, 117-118. 70 el-Medrisun-Nahviyye, s. 36, 153.

12

s b.Omer es-Sekafden ders aldktan sonra Kfeye gelen er-Rus bu ekoln kurucusu olarak zikredilmektedir71. Amcas Muz el-Herr ve bakalaryla Nahiv almalarn srdrm, bylece Kfe Nahiv ekolnn, Basra ekolnn nc tabakasna karlk gelen, ilk tabakas ortaya kmtr. Kfe ekolnn asl kurucusunun, nahiv ve kraat limi Ebul-Hasen Al b. Hamza el-Kis72 olduu zikredilir. er-Rus ve el-Herrdan Nahiv renen el-Kis, Basraya giderek orada Hall b. Ahmedten ders alm, bilgi dzeyini ykseltmek iin hocas el-Hall gibi llere yolculuk yapmtr 73. Dndnde Basrada hocas el-Hallin vefat ettiini, yerine Ynus b. Habbin getiini renmi ve onun ilim halkasnda ilm mnakaalarda bulunmu74, bylece iki ekol arasndaki ilk tartmalar ve fikr mcadeleler balamtr. O, kyasa olduka fazla nem vermi, Basrallarn delil kabul etmedii leheleri de kyasn kapsam ierisine alm, Hz. Peygamberden rivayet edilen yedi kraatn unutulup yok olmasndan ekindii iin, kyas yaparken z ve ndir kelimeleri kullanm75, bu yzden Nahvi bozmakla itham edilmitir76. Kfede Nahiv almalar, Ebul-Hasen Al b. el-Mubrek el-Ahmer (l. 194/809), Eb Zekeriyy el-Ferr ve Ebul-Hasen el-Lihyn (l. 220/835) tarafndan devam ettirilmitir. el-Ahmer, hocas el- Kisden ald bilgileri derlemi, rivayet edildiine gre Nahivde hid olarak kullanlan krkbin beyit ezberlemiti77. Genliinden itibaren youn bir biimde birok farkl ilmi tahsil eden, ok iyi anlama ve kavrama yeteneine sahip el-Ferr ise; hem Menil-Kurn hem de elHudd adl eserleriyle Kurn ilimlerine ve Nahve byk bir katk salam, zgn terimler, kurallar ve ller getirmitir. Nitekim rencisi Saleb onunla ilgili olarak; el-Ferr olmasayd Arapa olmazd, zira o, Arapann kurallarn tespit etmi ve
71

Mertibun-Nahviyyn, s. 24; Tabaktun-Nahviyyn, s. 125; el-Fihrist, s. 96-97; Nuzhetul-Elibb, s. 50; Mucemul-Udeb, XVIII, 121; nbhur-Ruvh, IV, 105; Buyetul-Vuh, I, 82; el-Muzhir, II, 400; Medresetul-Kfe, s. 67; Trhun-Nahvil-Arab, s. 103. 72 Hayat hakknda bkz. Mertibun-Nahviyyn, s. 74-75; Tabaktun-Nahviyyn, s. 127-130; elFihrist, s. 97-98; Nuzhetul-Elibb, s. 58-64; Mucemul-Udeb, XIII, 167-203; nbhur-Ruvh, II, 256; Vefeytul-Ayn, III, 295; Buyetul-Vuh, II, 162-164; Trhun-Nahvil-Arab, s. 105109; Halil brahim Tan, al-Kis, Hayat, ahsiyeti, Eserleri, Dil ve Gramerle lgili Grleri, s. 12-112. 73 Nuzhetul-Elibb, s. 59. 74 Tabaktun-Nahviyyn, s. 127; Nuzhetul-Elibb, s. 59; nbhur-Ruvh, II, 258; Buyetul-Vuh, II, 163; Medresetul-Kfe, s. 98. 75 el-Medrisun-Nahviyye, s. 176. 76 Arap Dili Grameri Tarihi, s. 47. 77 Nuzhetul-Elibb, s. 80.

13

Arapay korumutur diyerek onun nemini ortaya koymaktadr78. Kfe ekolnn I. Abbs dnemindeki son temsilcileri; Seleme b. sm (l. 226/840), Eb Cafer Muhammed b. Sadn ed-Darr (l. 231/845), Eb Abdillh etTuvl (l. 243/857), Islhul-Mantk sahibi bnus-Sikkt (l. 243/ 858) ve Eb Cafer Muhammed b. Abdillh b. Kdim (l. 251/ 865) olup Basra ekolnn altnc tabakasna karlk gelmektedir. Bu tabakadan sonra Kfe ekolnn almalarn Ebul-Abbs Saleb ve rencileri devam ettirmitir. Saleb, ok kk yalardan itibaren ilim halkalarna katlm, Nahiv renmek iin el-Ferrnn el-Hudd adl eserinde geen grlerini ezberlemitir79. Basra ekolnden Sbeveyh ve el-AhfeulEvsatn eserlerini ok iyi kavrayarak hem Basra, hem de Kfe ekollerinin grlerini iyice renmi, daha sonra Kfe ekolnn grlerini benimseyerek dneminin en byk limi olmutur. Onun el-Meclisi olduka nldr 80. 0.1.2.3. ki ekol arasndaki metot farkllklar ve gr ayrlklar Delil olma ve kendisiyle delil getirme durumu bakmndan Nahvi ilgilendiren delillerin incelendii bilime Nahiv Usl denir 81. Arap diline ait materyaller ve incelenen deliller, Nahiv Metodolojisi asndan farkl deerlendirildii iin temelde iki ekol arasnda bir farkllk olumu, bu farkllk, eitli gr ayrlklarn da beraberinde getirmitir. Dolaysyla Nahiv Metodolojisinde kullanlan metotlarn ve bunlarn ekoller aras gr ayrlklarndaki rolnn ele alnmas nem arz etmektedir. 0.1.2.3.1 Kullanlan metotlar ve farkllklar 0.1.2.3.1.1 Sem Sem ( ); Nahivde delil nitelii tayan ve kurallarn ounluunun da-

yandrld temellerden birisidir. es-Suyt; Sem ile feshatine gvenilen kimselerin kelmndan tespiti yaplan eyleri, Kurn ve hadis yannda, Hz. Peygamberin gnderilmesinden nce, peygamberlii esnasnda ve muvelledlerin olamasyla di-

78

Tabaktun-Nahviyyn, s. 132; Nuzhetul-Elibb, s. 81; Trhun-Nahvil-Arab, s. 109-115; Hulsi Kl, Kfiyyn, DA, XXVI, 345. 79 Medresetul-Kfe, s. 145. 80 Arap Dili Grameri Tarihi, s. 49-50. Kfe ekol ile ilgili geni bilgi iin bkz. Mehd el-Mahzm, Medresetul-Kfe, Beyrut 1968. 81 el-ktirh, s. 5.

14

lin bozulduu, Hz. Peygamberden sonraki dneme kadarki devrede mslman veya kfir Araplarn, gerek iir, gerek nesirden ortaya kan konumalarn kastediyorum diyerek onu tanmlamaktadr 82. Yine sem; dile ait materyali, konuandan direkt olarak almak demektir. Bu noktada rivayet ile sem birbirinden ayrlmaktadr. Zira sem, bir limin bizzat kendisinin iittikten sonra rivayet ettikleri ile ilgili bir stlhken; bir limin baka bir limden, kendinden nceki bir lim tabakasndan, dille alkal bir eserden ya da Nahiv kitaplarnn birisinden rivayet ettikleri hakknda sem deil rivayet stlh kullanlmaktadr. Nahiv limlerinin kulland sem, dile ait materyali toplamaya verilen nemle birlikte ortaya kmakta ve bu da H. II. asra rastlamaktadr. Rivayet ise daha eskidir, hatta Chiliye iiri ile ilgili baz rivayetler, slm ncesi dneme kadar uzanmaktadr 83. Bu hususta Hz. Peygambere kadar belli bir senetle ulaan kraata ait nakil ve rivayetlerin de sem deil rivayet olduu belirtilmelidir 84. Bu tarihsel farklla ramen sem ile rivayet arasnda derin bir balant olduu da muhakkaktr 85. Her iki ekol mensubu dilciler llere yolculuklar yapm, dile ait malzemeyi, bedev Araplardan sem yoluyla ve aracsz elde etmilerdir. Dile ait bu bilgilerin derlenmesi srasnda iki ekol arasnda, sem ile elde edilen bilgilerin gvenilirlii ve kimlerden alnd, yani nitelii ve ayrca nicelii noktasnda kriter fark ortaya kmtr. Basral dilciler, Basrann le yakn oluu, el-Mirbed gibi panayrlara86 ev sahiplii yapm ve bu ekole mensup dilcilerin hayatlarnn bir blmn llerde geirmi olmalar nedeniyle, bedev Araplarla iletiim kurmakta birtakm avantajlar elde etmi, bylece onlarn, daha fazla ve daha gvenilir bir dil malzemesine ulamalar kolaylamtr. Onlar, derledikleri malzemede en fasih ve dile en kolay gelen kelimeleri semekte, seerken Kays, Temm, Esed, Huzeyl, Kinne ve Tayy gibi, yabanclarla temas etmemi, dillerini o ana kadar koruyabilmi, lehesi fasih kabileleri tercih etmi, ehirlemi ya da yabanc lkelere komu kabileleri terk etmi, hatta ti82 83

el-ktirh, s. 20. Al Ebul-Mekrim, Uslut-Tefkrin-Nahv, s. 21; M. irin kar, Nahivciler ile Mantklar Arasndaki Tartmalar, s. 47. 84 Mehmet Da, Tarihsel Perspektif ve Problematik Sorgulmas Balamnda Kraat lminde hticc Olgusu, s. 184-187. 85 Al Ebul-Mekrim, Uslut-Tefkrin-Nahv, s. 22. 86 Panayrlarla ilgili geni bilgi iin bkz. brahim Ylmaz, Panayrlar ve Arap Dili ve Edebiyatnn Gelimesinde Oynad Rol, Baslmam Doktora Tezi, Erzurum 1997.

15

caret gerei baka milletlerle temasta bulunmalarndan dolay dillerinin bozulduunu grdkleri Hiczn merkezinde bulunanlardan dil malzemesi almamtr 87. Burada Basral dilcilerin, malzeme alnan bedevlerin dillerinin bozulup bozulmadna, kii ve kabilelerin gvenilir olup olmadklarna baktklarn da belirtmek gerekir 88. Kfe ekol mensuplar ise, elde ettikleri malzemeyi toplarken kat bir tutum ierisine girmemi, herhangi bir kabile ayrmna gitmemi, Fars ve Habelilerle temas etmi olan, bu yzden dillerinde bozulma meydana gelmi Yemenlilerden bile derleme yapmlardr. el-Mirbed gibi el-Kinse panayrnn mevcudiyetine ramen buraya katlanlar dillerini muhafaza edebilmi Araplar deillerdi. Kfeli dilciler her duyduklarn alm, ehirde yaayan bedevlerden de malzeme derlemiler, aldklar malzemenin shhati ve aldklar kiinin gvenilirlii hususunda ok fazla zen gstermemilerdir 89. 0.1.2.3.1.2 Kyas Nahvin, konuulan Arapadan tmevarm yoluyla elde edilen ller bilimi, nce tmevarm sonra kyas ( ) olduu ifade edilmektedir. Nahivde kullanlan k-

yas, bir illete binaen menkul olmayann menkul olana hamledilmesidir 90. Baka bir ifadeyle ayn anlamda olmalar artyla menkul olmayan menkul olana hamletmektir91. Bu ite, fer asl olana bir illetten tr hamledilir 92. er-Rummn ise kyas ncekilerden daha farkl tanmlamtr. Ona gre kyas: Birincinin doruluu (shhati) ikincinin doruluunu, ikincinin yanll (fesad) birincinin yanlln gerektiren birinci ile ikincinin birarada olmasdr93. Klsik kaynaklarda kyas ilk kullanan kiinin Abdullh b. Eb shk elHadram olduu belirtilir 94. O, kyas; yaygn olan dil olgular zerinde durmak, bunlar uyulmas gerekli kanunlar hline getirmek olarak alglyordu. Bu yzden dildeki

87

el-ktirh, s. 26-27; Mukaddimetus-Shh, s. 21; el-Medrisun-Nahviyye, s. 18; Min TrhinNahv, s. 19-27. 88 el-Hasis, II, 13; nbhur-Ruvh, IV, 118. 89 Min Trhin-Nahv, s. 65-66. 90 F Uslin-Nahv, s. 78. 91 el-ktirh, s. 55. 92 Muhammed d, Uslun-Nahvil-Arab, s. 68. 93 er-Rummn, el-Hudd, vr. 27b. 94 el-Cumah, Tabaktu Fuhli-uar, I, 14; Nuzhetul-Elibb, s. 27; nbhur-Ruvh, II, 104; elMuzhir, II, 398; Buyetul-Vuh, II, 42.

16

gc ve sanatsal yorumu ne kadar yksek olursa olsun hi kimse deimeyecek bu ekillere aykr hareket edemezdi. Kyas bir kurallatrma anlam tayordu 95. Ondan sonra s b.Omer es-Sekaf, Eb Amr b. el-Al ve el-Hall b. Ahmed gibi dilciler, kyasa byk nem vermitir. el-Hall ve rencisi Sbeveyh ile birlikte kyas, yeni bir dneme girmitir. el-Hall, tmevarm yoluyla kulland kyasla, Nahve yeni almlar getirmi, tespit ettii esaslarla btn dilde bir kanunlatrmaya gitmitir 96. Ksacas farkl kelimelerdeki ayn zellikleri bir temele dayandrm, bu anlamdaki kyas dilde ve zellikle Nahivde vazgeilmez hle getirmitir 97. bn Cinn onun iin; Grubunun nderi ve kyasn rtsn kaldran kii demektedir 98. Bu anlamyla kyas, Sbeveyhin el-Kitbnda, ortak zelliklere sahip konularn belli balklar altnda toplanmasnda da grlmektedir 99. Nahivdeki kyas dille alkal bir kyastr. Mesel, cmlesinde geen fi-

il, yazma eyleminin anlaml olaca btn isimler iin geerlidir. Dolaysyla yazd eyleminin anlaml olaca btn isimler iin geerlidir. Zeyd yerine (kyasen) Amr, Bir gibi her isim kullanlabilir 100. Ksacas, Arapada kastedilen kyas, Mantkta kullanlan tmdengelimci Aristo kyas deil, Araplar taklide ve onlarn szlerine hamledilmesine dayal ftr bir kyastr101. Basral dilciler, kyas kullanrken z ve az kullanlan lafz ve kurallar dikkate almam, en ok kullanlandan en az ve ndir kullanlana doru bir sralamaya sadk kalm, en sonunda kyas kullanarak benzerini, eer elimiyorsa daha nce elde ettikleri bilgilerle mukayese etmitir. Eer bu lafz veya kural ncekilerle eliki gsteriyorsa, bunu tevl etmi veya z, ndir kabul etmi, bunlarn ezberleneceini fakat kendilerine kyas yaplamayacan belirtmilerdir 102. Kfeli dilciler ise, derledikleri malzemeleri tasnif ederken belli bir metoda bal kalmam, kyas yaparken ok kullanlan lafz ve kurallardan ziyade, bunlara aykr dahi olsa tek bir hidi ye-

95 96

kar, a.g.t., s. 42. kar, a.g.t., s. 42. 97 Arap Dili Grameri Tarihi, s. 61. 98 el-Hasis, I, 361. 99 el-ktirh, nirin mukaddimesi, s. 26. 100 el-ktirh, s. 56. 101 kar, a.g.t., s. 44. 102 Neetun-Nahv, s. 113.

17

terli grm, Basrallarn z dedikleri kullanmlar kyas edilebilir saymlardr 103. Mesel, vezninde gelen 1-4 aras saylara, Araplardan byle bir ey iitilmeeklinde bir kul-

dii hlde, 5-10 aras saylar kyas ederek, lanma gitmeleri bu kabildendir 104.

Sonu olarak Basral dilciler, kyas ilk defa ihtiyatl bir yaklamla uygulayan taraftr. Kfeli dilciler ise, iitilen her eyi l kabul edip, kendisine kyas edilebilir sayarak, sem metodunda olduu gibi ar bir tutum iine girmi, kyas ok fazla kullanmtr. Bylece Basra ekol sem, Kfe ekol kyas ehli olarak nitelendirilmitir. Kfeli dilci el-Kis de Nahiv kendisine uyulan ve her ite kendisinden yararlanlan bir kyastan ibarettir105 diyerek, kyasa baklarn dile getirmitir 106. 0.1.2.3.2. Istlh ve gr ayrlklar Basra-Kfe ekolleri arasndaki ihtilflar, stlhlarn kullanm noktasnda da ortaya kmaktadr. Her iki ekol temsilcilerinin ayn konuda kullandklar farkl stlhlardan bir ksmn u ekilde zetlemek mmkndr: 1- Basrallar sfat kullanrken, Kfeliler bunun yerine nat tercih ederler. 2- Basrallarn bedel dediine, Kfeli dilciler tercume adn vermitir. 3- Basrallar zarf stlhn kullanrken, Kfeliler bunun yerine mahal ya da sfat kavramlarn kullanmtr. 4- Basral dilciler bin almetleri iin; feth, zam, kesr, sukn; irb almetleri iin ise; ref, nasb, cer, cezm terimlerini tercih etmitir. Kfe ekol mensuplar, hem bin hem de irb iin ref, nasb, cer, cezm terimlerini kullanmtr. 5- Basrallarn kulland harful-cer, Kfelilerde hurful-hafd veya hurfus-sft adn almtr. 6- Basrallar munsarif/gayrul-munsarif stlhn kullanrken, Kfeliler bunun yerine mucr/gayrul-mucr kavramn kullanmtr.
103 104

Ahmed Emn, Duhal-slm, II, 295; Min Trhin-Nahv, s. 71. Neetun-Nahv, s. 123. 105 Mucemul-Udeb, XIII, 191; nbhur-Ruvh, II, 267; Neetun-Nahv, s. 129. 106 Mucemul-Udeb, XX, 31-32; Buyetul-Vuh, II, 163; Min Trhin-Nahv, s. 72; Basra ve Kfe ekolleri ve nde gelen temsilcileri hakknda bkz. nci Koak Basra ve Kufe Mektepleri, Dou Dilleri, II/4 (1981) s. 143-155.

18

7- Basrallarn vvul-maiyye dediine Kfeliler vvus-sarf adn vermitir. 8- n zamiri, Kfe stlhnda mechl zamir terimiyle karlanmtr. 9- Kfeliler temyz iin tefsr terimini tercih etmitir. 10- Mubted-Haber arasna giren zamrul-fasl, Kfe dilcilerince zamrulimd olarak adlandrlmtr. 11- Kfeliler ismul-ire iin et-takrb demitir. 12- Kfeliler zamre el-ismul-mekn demitir. Misaller oaltlabilir 107. Her iki ekol, kullandklar metotlarn farkll nedeniyle, Nahiv ile alkal birok konuda farkl grler ileri srmtr. Bu grlere ilikin rnekler vermeden nce, bu iki ekoln farkllamasndaki siyas ve fikr nedenlerin, aralarnda bir karlatrma yaplarak ortaya konulmas uygun olacaktr. Arap Grameri ve onun metodolojisi ile ilgili yazlm eserlere bakldnda, belli bir gramer rgsnn olumas iin mracaat edilen grler ve tatbik edilen kurallar asndan, Basra ekolnn Kfe ekolne bir stnlk salad ve tercih edildii grlm, et-Tantvnin Kfe ekolne ilikin yorumuyla tarih onlarn eserlerinin ounun stne perdesini ekmitir 108 . Aralarndaki metot farkll, Basrallarn sem, Kfelilerin de kyas ehli olarak anlmalarn salasa da, esas ayrlk bu ekollerin her iki metodu uygularken takndklar tavrla ekillenmitir. Basral dilciler, kat ve ihtiyatl bir tavr alrken, Kfeli dilciler daha msamahakr ve dile, Kurn ve Snnete, zellikle kraat farkllklarna ait verilerin yok olup gitmesinden endie duyan bir yaklamla meseleleri ele alm, her trl veriyi deerli addetmitir. Sahih bir senedle gelen kraatleri kabul etmi, Basrallar ise bu kraatleri kabul etmemi, dilin kaidelerine aykr rivayetlerden tr, krileri cehaletle sulamtr 109. Ayrca konunun banda da vurguland gibi, Basrann coraf konumu, mntesiplerinin birinci elden ve daha kolay bir ekilde dil malzemelerine ulamalarn salamtr. Abbaslerin Badat kurup ynetim merkezi olarak tayin etmeleriyle,

107

Arap Dili Grameri Tarihi, s. 66-68; Bu farkllklarla ilgili bkz. M. Cevat Ergin, Basra ve Kfe Ekollerinin Kullandklar Farkl Nahiv Terimleri, DUFD, c. V, sy. 1 (2003), s. 51-65; Ali Bulut, el-Ferrnn, Menil-Kurnnda Kulland Kfe Dil Okuluna Ait Terimler, OUFD, sy. 1415 (2003), s. 327-336. 108 Neetun-Nahv, s. 145. 109 ed-Dersun-Nahv f Badd, s. 59.

19

Kfeli dilciler, buraya gelmeye balam, Kfelilerin Abbas taraftar olmas nedeniyle halifelerin saraylarna girmekte zorluk ekmemi, bylece el-Kis, el-Ferr ve bnus-Sikkt gibi, halifelerin ocuklarna hocalk yapmak suretiyle 110, onlarn ksa zamanda destek ve gvenini kazanmlardr. Sz konusu dnemde Kfe ekol daha fazla tannm, grleri daha fazla nevnema bulmu, saraylarda yaplan tartmalar artarak devam etmitir 111. Neticede, ok sayda gr farkll ortaya km olup sonraki dilciler, bunlar ihtiva eden112 ve limlerin ilim meclislerindeki tartmalarn kaydeden113 ok sayda kitap yazmtr. Nahivde oluan bu gr farknn, iki blge halknn birbirine uygulad asabiyetle bir ilgisi olmadn ve tamamen samimi gayretlerin bir rn olduunu vurgulamak gerekir 114. zetle iki ekol arasndaki gr ayrlklar u ekilde rneklendirilebilir: 1- Basrallarca in kknden geldii kabul edilirken, Kfeliler onun

kelimesinden tretildiini sylemektedir 115. 2- Basrallar, fiilin masdardan tretildii grndedir. Buna karlk Kfeliler, masdarn fiilden tretildiini savunurlar 116. 3- Mbtedy ref eden mil ibtid, haberin mili mbteddr diyen Basrallara karn Kfeliler; mbted haberi, haber mbteday ref eder demitir117. 4- Haberin mbteddan nce gelmesi Basrallarca ciz grlrken, Kfeliler bunu kabul etmezler 118. 5- Basrallar zhir ve mukadder bir ( ) olmadka mazi fiille balayan cmlenin hl olamayacan, Kfeliler ise olabileceini belirtmektedir 119. 6- Mfred alem mund Basrallarca mebn, Kfelilerce mureb addedilmi110 111

Ahmed Emn, Duhal-slm, II, 297. el-ktirh, s. 111; Neetun-Nahv, s. 141-143. 112 Ekoller aras ihtilflar hakknda yazlan baz eserler: Saleb, htilfun-Nahviyyn; bn Keysn (l. 320/932), el-Mesil; en-Nahhs (l. 338/950), el-Mukni; Ubeydullh el-Ezd (l. 348/959), Kitbul-htilf; er-Rummn, el-Hilf beynen-Nahviyyn; Ebul-Berekt bnul-Enbr, el-nsf; el-Ukber (l. 616/ 1219), et-Tebyn; Abdullatf ez-Zebd (l. 802/1400), tilfun-Nusra. 113 lim meclisleriyle ilgili detayl bilgi iin bkz. ez-Zeccc, Meclisul-Ulem, nr. Abdusselm Muhammed Hrn, Kahire 1403/1983. 114 Min Trhin-Nahv, s. 86; F Uslin-Nahv, s. 223. 115 el-nsf, I, 6-16. 116 A.e., I, 235-245. 117 A.e., I, 44-51. 118 A.e., I, 65-70. 119 A.e., I, 258-260.

20

tir120. 7- Muzri fiilin mureb oluu, Basrallara gre baz ynlerden isme benzemesi, Kfelilere gre hl ve istikbl gibi birka anlamn bulunmas nedeniyledir 121. 8- ( ) Basrallarca hem harful-cer hem de nasbedicidir. Kfeliler onun cer harfi olduunu kabul etmemektedir 122. 9- ( )dan sonra gelen muzri fiil, Basral dilciler tarafndan gizli bir ( ) ile, ) ile mansb kabul edilmektedir 123.

Kfeli dilciler tarafndan da bizzat (

10- Basrallara gre cmlede atf (bala) olan vav harfi zid deilken, Kfeliler bunun zid olduuna cevz vermitir 124. rnekleri oaltmak mmkndr. bnul-Enbr, el-nsf f Mesilil-Hilf adl eserinde bu gr farkllklarna ait 121 rnek sralamaktadr. 0.1.2.4. Badat dil ekol ve temsilcileri Halife Mansr (136-156/754-775) tarafndan 145/762 ylnda kurulan Badat125, ksa zamanda Abbas devletinin gelime seyrine paralel olarak, bir ilim ve medeniyet ehri, her eit dncenin ve kltrn bir arada olduu bir merkez hline gelmitir. Badat kurulduu andan itibaren dil ve edebiyat almalarnn merkezi olmu, nceleri Basra ve Kfede younlaan Nahiv almalar yava yava Badata kaymtr 126. Badatn kuruluuyla birlikte, zellikle devlet erknyla yaknlk ierisindeki Kfeli nahivciler, buraya ilk gelen ve gramer almalarn burada devam ettiren dilciler olmutur. Bu yaknlk, Kfeli dilcilerin grlerini burada kolaylkla yaymalarna imkn tanm, siyas evrelerde bu ekol mensubu kiilerin grleri kabul grm ve desteklenmitir. Basral nahivciler ise, ancak H. III. yzyl ortalarna doru Badata gelebilmi, Basra dil ekolnn usl ve kaidelerini yaymaya ve okut-

120 121

A.e., I, 323-335. A.e., II, 549-557. 122 A.e., II, 570-575. 123 A.e., II, 597-602. 124 A.e., II, 456-462. 125 Hitti, slm Tarihi, II, 449; R.A. Nicholson, A Literary History of the Arabs, s. 256; Rauf Hotinli, Badat, A, II, 195-213; Abdulazz ed-Dr, Badat (Genel Bak), DA, IV, 425-426; Sleyman Tlc, Cevherinin Doduu, Yetitii ve Yaad Muhitin Coraf Konumu, Ksa Tarihesi ve Kltr Durumu, EAFD, XII (1995), s. 132. 126 Abdlkerim zaydn, Badat (Kltr ve Medeniyet), DA, IV, 437-440.

21

maya balamtr 127. Badat dil ekolnn ilk temsilcileri, Basral el-Muberred ile Kfeli Salebin rencileri olduklar iin, kendi grlerine de yer vermekle beraber, daha ok sz konusu hocalarna ve onlarn bal olduklar dil ekollerinin ileri srd grlerin genel karakterine aykr bir gr savunmamlardr128. te yandan dier bir grup Nahiv limi, bu iki ekoln grlerini uzlatrmaya, birletirmeye ynelik almalarda bulunmu, bu arada kendi mstakil grlerine de yer vermitir. Bylece Basra ekol etkisinde kalanlar, Kfe ekolnden etkilenenler ve her iki ekol uzalatrmaya alanlar eklinde farkl snf ortaya kmtr. Eserlerinde Basra ekolnn etkisinde kald grlen Badat ekol mntesipleri arasnda; Saleb ve el-Muberredin talebesi olan ez-Zeccc ile el-Muberredten ders alan bnus-Serrc yer almaktadr 129. ez-Zeccc, Basra ekol etkisindeki Badatllarn nderi kabul edilir. el-Muberredten para karl ders ald bilinmektedir 130. bnus-Serrcn ise, hocasndan sonra Badatta Nahvin en byk nderi olduu ifade edilmektedir. rencileri arasnda ez-Zeccc (l. 337/949), es-Srf (l. 368/978), Eb Al el-Fris ve er-Rummn gibi Badat ekolnn nde gelen dil limleri vardr 131. er-Rummnnin etkisinde kald hocas bnus-Serrcn, Nahiv ile ilgili eitli konular ele alp dzenli bir ekilde sunduu Kitbul-Usl adl eseri, Nahiv Metodolojisinin nemli eserlerinden birisidir. Nitekim Ykt el-Hamev, onun bu eseri hakknda: Nahiv onun zamanna kadar deli gibiydi. Onu, el-Usl adl eseriyle zapt u rapt altna alarak ehilletirdi" demitir 132. Basra ekolnn grlerini savunanlardan bir dieri de; Ebul-Ksim ezZecccdir. Hocasna nisbetle ez-Zeccc diye anlan bu dilcinin yazd eserler arasnda, Arap Gramerini zetledii el-Cumel ile, Nahiv kurallarnn illetlerine aklk getirdii el-zh nemli bir yer tutmaktadr133. el-Muberredin rencisi Muham-

127 128

Yavuz, a.g.t., s. 21. el-Medresetul-Baddiyye, s. 115. 129 el-Medresetul-Baddiyye, s. 207-208; el-Baddiyyn, s. 32-43. 130 Siyeru Almin-Nubel, XIV, 360; el-Medresetul-Baddiyye, s. 207. 131 Siyeru Almin-Nubel, XIV, 484; el-Medresetul-Baddiyye, s. 208. 132 Mucemul-Udeb, XVIII, 198; el-Usl adl eser, Nahiv Usl alannda zikredilse de onun Nahiv Uslyle ilgili bir eser olmad sylenmitir. Bkz. smail Durmu, Nahiv, DA, XXXII, 306. 133 el-Medresetul-Baddiyye, s. 226, 235; Abdlkerim zaydn, Badat (Kltr ve Medeniyet), DA, IV, 440.

22

med b. Al Mebremn (l. 345/956) ile bn Durusteveyh (l. 348/959) de Basra ekol izgisindeki Badatl nemli nahivcilerdendir 134. Kfe ekolnn grlerini savunan Badat dil ekol mensubu nahivciler arasnda, Salebin rencisi ve Kfe ekolnn grlerine uyan Badatllarn lideri kabul edilen Eb Mansr el-Hmid ( ) (l. 305/ 917), bn ukayr (l. 317/929) ve Eb Bekr bnul-Enbr (l.

327/938) vardr. kinci nesil Badat ekol dilcilerinden bn Hleveyh (l. 370/980) de Kfe ekolnn grlerine uyan bir dilcidir 135. Bunlardan baka H. IV. yzyl balarnda kendi ahsiyetini elde etmi Badat dil ekolnn ilk ve esas temsilcileri saylan, kendilerine has grlerinin yan sra, Basra ve Kfe ekollerinden her hangi birini desteklemeksizin bu iki ekoln grleri arasnda uzlatrc bir yol takip eden nahivciler de mevcuttur. Bunlarn banda elMuberred ve Salebden ders okuyan ve her iki ekoln nahiv bilgisine hkim olan bn Keysn (l. 299/911) gelmektedir. Onun, Nahve dair Kitbul-Kf fin-Nahvi gibi nemli eserleri yannda, Basra ve Kfe ekolleri arasndaki ihtilfl meseleleri konu edindii el-Mesilini de zikretmek gerekir 136. Ayrca, el-Ahfeul-Asar (l. 315/927), bnul-Hayyt (l. 320/932) ve Niftaveyh (l. 323/934) gibi nahivciler de her iki ekoln grlerini cem eden nemli dilciler arasnda yer almlardr 137. Bu ilk temsilcilerin ardndan, Buveyhlerin Badat igalinden sonra dalma ve zlme sreci yaayan Badat ekolne mstakil bir yn kazandran, ikinci nesil nahivciler gelmektedir. es-Srf ile balayan bu merhale, Eb Al el-Fris, erRummn, bn Hleveyh ve bn Cinn ile devam ederek H. IV. asrn sonlarnda zirveye ulamtr 138. kinci nesil Badat dil ekolne mensup nahivcilerin temsil ettikleri dnceler, sadece o dnemin deil, daha sonraki dnemlerde gelen dilcilerin de paylatklar grler olmutur ki bu, birtakm istisnalar hari, gnmze kadar sregelen, zellikle Basra ekol grlerinin arlkta kabul grd ve desteklendii, bir yaklamdr 139. Badat ekol, Nahivde son dnem (muteahhirn) dil limlerinden

134 135

el-Baddiyyn, s. 50-53; Arap Dili Grameri Tarihi, s. 77. el-Medresetul-Baddiyye, s. 167; Medresetul-Kfe, s.70; ed-Dersun-Nahv f Badd, s. 124. 136 el-Medresetul-Baddiyye, s. 181-182; el-Baddiyyn, s. 134-138; ed-Dersun-Nahv f Badd, s. 138-144. 137 el-zh, s. 79; Arap Dili Grameri Tarihi, s. 79-80. 138 Yavuz, a.g.t., s. 23. 139 el-Medrisun-Nahviyye, s. 248.

23

saylan, ez-Zemaher (l. 538/1143) 140 , bnu-ecer (l. 542/1148) ve EbulBerekt bnul-Enbr gibi nahivciler tarafndan devam ettirilmitir. Badat dil ekolnn temel zellikleri arasnda; Mantk ve Felsefeye dayanan mnzara ve tartmaya (cedel) ait kurallarn bu ekol mensubu dilcilerin yazd eserlerde uygulanm olmas, btn Arap leheleriyle delil getirilmesi, bedevler yannda yerleik halktan da dil malzemesi alnmas, tek ve ndir rnekleri olduu gibi kabul edip bunlarn z saylmamas, Kurnn btn kraatlarnn dilde hccet olarak kabul edilmesi, hadisle istihd hususunda daha esnek davranlmas vs. hususlar zikredilebilir 141. Nahiv kurallar ile ilgili Badat ekolnn grn yanstmas asndan baz rnekler vermenin uygun olaca kanaatindeyiz: 1Sana ikram etmek iin geldim cmlesinde fiili nasb eden mil,

Basrallara gre gizli bir ( ), Kfelilere gre ( ) harfinin bizzat kendisidir. Badatl bn Keysn ise; her iki dncenin de doru olabileceini belirttikten sonra bu cmlenin etmektedir 142. 2Zeyde ve Amra uradm cmlesinde olduu gibi, cumhu) eklinde mansb okumak imkneklinde de sylenebildiini belirterek gizli bir ( ) edatn kabul

ra gre mecrrun mahalline atfta bulunarak (

sz olduu hlde, Eb Al el-Fris buna cevaz vermektedir 143. 3O hlde o yerde dolamadlar m? 144 ayetindeki gibi ) gibi atf harfleriyle balayan

istifhm hemzesi, Sbeveyh ve cumhura gre (

bir cmlede yer alrsa, hemze nce, atf harfi sonra gelir. ez-Zemaher ise hemzenin asl yerinde bulunduunu, ancak atf harfi ile hemze arasnda takdir edilen baka bir cmleye atf yapldn, buna gre ayetin takdirinin; lar m da yer yznde dolamadlar? eklinde olduunu belirtir 145. duraklad-

140

Mucemul-Udeb, XIX, 126; Vefeytul-Ayn, V, 168; ezertuz-Zeheb, IV, 119; BuyetulVuh, II, 279; ez-Zirikl, el-Alm, VIII, 55; Kehhle, Mucemul-Muellifn, XII, 186. 141 el-Medresetul-Baddiyye, s. 128-149. 142 Hemul-Hevmi, II, 17; el-Medrisun-Nahviyye, s. 249. 143 el-Hasis, II, 353; Hemul-Hevmi, II, 141; el-Medrisun-Nahviyye, s. 262. 144 Ysuf (12), 109. 145 Munil-Lebb, I, 22-23.

24

0.2. er-Rummnnin Yaad Yzyln Siyas, Sosyal ve Fikr Yaps er-Rummnnin kendisinden ve bilimsel faaliyetlerinden bahsetmeden nce onun kiiliinin ve kimliinin olumasnda etkili olan siyas vasatn ve sosyo-kltrel arkaplnn akla kavuturulmas uygun olacaktr. Zira ileride yer verilecei zere, er-Rummnnin yaad ortamn artlarnn, onun ahsiyetinin ve dnce sisteminin ekillenmesinde byk etkisi olmutur. 0.2.1. Siyas yap el-Muktedir (295-908/320-933)in halifeliinin ikinci ylnda Badatta dnyaya gelmi, Buveyh hkmdar Bahuddevle (379-403/989-1012)nin iktidarnn ilk yllarnda hayata gzlerini yummu olan er-Rummn (296-384/909-994), daha nce balayan ve hayat boyunca devam eden siyas istikrarszlklar ve iktidar kavgalar nedeniyle, alkantl bir siyas ortamda mr srmtr. Sz konusu yllar, Abbaslerin ikinci dneminin ve Bveyhlerin egemen olduu iki farkl siyas oluumun etkisinde kalmtr. Babeklerin halife el-Memna bakaldrlarna kadar gtrlebilecek i karklklar 146, el-Muktef (289-295/901-907) dneminde Hacca gidenlerin yollarn kesip soyan, Hacerlesvedi skp yirmi yl alkoyan Karmatlerin ortaya kyla yeni bir boyut kazanmtr 147. Bu anari ortam ve iktidar mcadeleleri, 295/907 ylnda Ebul-Fadl Cafer b. Mutezidin hilfete gelmesiyle son bulmam, aksine belirsizlik daha da artmtr. Henz on yanda olan halife, el-Muktedir lakabn almtr 148. Yaklak yirmi be yl sren hilfeti esnasnda otorite daha ok kadnlar ve vezirlerin elinde olmu, halkn ahlk iyice bozulmu, Badat azgn grup ve frkalarla dolmu, fitne ve karklklar yaygnlamtr. Mesel, Hanbellerden ekinildii iin, mehur lim et-Taber (l. 310/923)nin geceleyin gizlice defni olay bu kabildendir149. Daha sonra el-Khir (320/932-322/934), er-Rz (322-329/934-940) ve Emrl-merlar (324-334/935-945) dnemlerinde de iktidar kavgalar devam et-

146

Kitbu Manil-Hurf, nirin mukaddimesi, s. 3; Hakk Dursun Yldz, Bbek, DA, IV, 376377; Bbek isyan ile ilgili geni bilgi iin bkz. Mehmet Azimli, Abbasiler Dnemi Babek syan, Ankara 2004. 147 bnul-Esr, el-Kmil, VII, 77. 148 Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, III, 295. 149 H. brahim Hasan, slm Tarihi, III, 365-370.

25

mitir150. Bylece Abbas devletinin glgesi ortadan kalkm, halifelerin ve kadlarn saygnl zayflam, kendilerine gvensizlik artm, ordudaki huzursuzluk bym, emniyet ve huzur ortam kaybolmutur 151 . Badatta halife el-Mustekfnin, Bveyh sultan Ahmed b. Buveyhi Badata ehri istil iin daveti ve onun da bu davete uyarak 334/946 ylnda ordusuyla Badata girmesi, yeni bir dnemi balatmtr152. i olan Bveyhler153 dneminde baz gruplar arasnda karklklar km, asker birbirine girmi, anari artm, halk korku ve dehet ierisinde kalmtr. yle ki, ilik taassubu, Ehl-i Snnet mensuplarn i bayramlarna katlmak zorunda brakmtr. ktidarda oniki yl kalan Muizzuddevle, isminden baka herhangi bir zellii kalmam Abbas halifesinin nfz ve otoritesini snrlandrarak, yetkilerin ounu kendisi kullanm, hastalanp Vsta gelinceye kadar nfuzunu Irakn btn blgelerine ulatrmtr 154. Muizzuddevle dneminden sonra yzyln sonuna kadar srasyla zzuddevle (356-367/966-977), Adududdevle (367-372/977-982), Samsmuddevle (372-376/ 982-986), erefuddevle (376-379/986-989) ve Bahuddevle (379-403/989-1012) Badatta ynetimi elinde bulundurmutur155. zzuddevle kadn, oyun ve elencelerle mrn geirmi, Badat isteyen amcas olu Adududdevlenin ordudaki Trk askerlerini kkrtmasyla gcn yitirmi ve azledilmitir. Yeniden devletin bana gese de, Tikrt civarnda yaplan bir savata Adududdevle tarafndan esir edilip Badatta ldrlmtr 156 . Melik unvann ilk defa kullanan Adududdevle, Bveyh hkmdarlar ierisinde en gl, hkmranlk sahas en geni liderdi. Saray, ilim ve edebiyat ehlinin toplanma yeriydi. Eb Al el-Fris, Kitbul-zh ve etTekmile adl eserlerini ona ithaf etmitir 157. Adududdevle imara nem vermi; yklmak zere olan binalar yeniletmi, baraj ve kanallar atrm, ehirde parklar ve
150 151

H. brahim Hasan, slm Tarihi, III, 372-388; Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, III, 312. el-Muntazam, VI, 296. 152 H. brahim Hasan, slm Tarihi, III, 399. 153 Bkz. Erdoan Meril, Bveyhiler, DA, VI, 496-500; Bveyhiler hakknda geni bilgi iin bkz. Ahmet Gner, Bveyhlerden Adudud-Devle ve Dnemi (338-372/949-983), Baslmam Doktora Tezi, zmir 1992; Bveyhlerin i-Snn Siyaseti, zmir 1999; Bveyhler Dnemi ve ok Seslilik, DEFD, XII (1999), s. 47-72; Bveyh Devlet Adamlarnn Kitaba lgileri ve Ktphaneleri, DEFD, XIII (2001), s. 35-63; Metin Bozku, Bveyhler ve ilik, Sivas 2003. 154 H. brahim Hasan, slm Tarihi, III, 399-401. 155 A.e., III, 393; Meril, Buveyhiler, DA, VI, 498. 156 bnul-Esr, el- Kmil, VIII, 233-234. 157 Vefeytul-Ayn, I, 418; M. Reit zbalk, Eb Al el-Fris, DA, X, 89.

26

meydanlar atrarak evreye nem vermi, hastaneler ina ettirmitir. En bilineni Badatta kendi adn tayan Adud hastanesidir 158. Bu hretine ramen, ar iddet, ok kan dkmek ve affedip eman verdiklerine hiyanet etmekle sulanmtr 159. Bu dnemden sonra zellikle erefuddevle dneminde halk arasnda adaleti salamaya, mal biriktirmeye son vermeye, jurnalcilii bitirmeye ynelik abalar, devlet ilerinin de yoluna girmesini salamtr. mar faaliyetleri devam etmi, fiyatlarn artmas ve yiyecek maddelerinin azalmas sonucu deniz yoluyla hububat ve bakliyat nakliyat yaplmtr. Onun saltanat uzun srmemi, yerine geen kardei Bahuddevle ise, Trklerin desteini alm olsa da, Irakl Hariclerle mcadelesinde olduu gibi glklerle uramaya devam etmitir 160. Bir dnem fakirlikten kpeklerin yendii, halkn alkla mcadele ettii bu yzylda dokuz halife greve gelmi, bunlardan sadece er-Rz ve el-Kdir halife iken lm, dierleri ldrlm, azledilmi ya da gz oyulmutur161. 0.2.2. Sosyal yap er-Rummnnin dnemindeki olumsuz siys durum etkisini toplumda hissettirmi, toplumu oluturan aristokrat snf yani; melikler, hkmdarlar, vezirler, reisler, edipler, airler, ilim ve kltr adamlar, sanat ehli ve tccarlardan oluan st snf ile toplumun geriye kalan yani fakirler, iftiler, sr gdenler, ky ahalisi, kleler ve zmmlerin162 oluturduu alt tabaka163 arasndaki mesafe iyice alm, iktisad ve sosyal hayatta bir eitlik kalmamt. Zenginler topraa gmerek, tavan aralarnda saklayarak mal biriktiriyorlard ve karaborsaclk yaygn bir hl almt. Toplum sarayn ve zenginlerin balaryla ve karlksz verilen eylerle ayakta duruyor, alk ve ahlkszlk yaylyordu. Yine bu dnemde zhitler, mnzev hayat srenler, sfler, bidler, hatta ar grlere sahip Hanbeller nfuz kazanmt164. Hanbeller, ileri gelen kimselerin veya halkn evini basyor, bulduklar araplar dkyor, ark
158 159

H. brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 367-368. A.e., III, 406. 160 A.e., III, 414. 161 er-Rummn en-Nahv, s. 22. 162 H. brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 390-391. 163 Philip Hitti, slm Tarihi, II, 526; Hakk Dursun Yldz, Abbasler (tima ve ktisad Hayat), DA, I, 46. 164 Kitbu Manil-Hurf, nirin mukaddimesi, s. 7; ed-Demr, erhu Kitbi Sbeveyh (ed-Dirse), s. 25.

27

syleyen kadnlar dvyor, mzik aletini kryor, al-verie ve adamlarn ocuklarla birlikte yrmesine kar kyordu 165 . Yine er-Rummnnin yaad yzyldaki anari ortam sebebiyle, zellikle 313/925, 317/929-327/939 ve 384/998 yllarnda Irak halkndan hi kimse hacca gidememitir 166. Bveyh emiri Muizzuddevle dneminde balatlan, Aure gnlerinde iyerlerinin kapatlp, Hz. Hseyin iin yas tutulmas deti de, snn ve i gruplar arasnda karklk meydana getirmitir167. 0.2.3. Fikr yap Daha nce de belirtildii gibi bu dnemde Abbas devleti, slm leminin eitli yerlerinde bamszln iln eden emirliklere ve devletiklere ayrlmt168. Ancak bu devletikler, kendi aralarndaki mcadelelere paralel olarak, ilmin ve edebiyatn gelimesi iin de bir mcadele veriyordu. Bu durum, emirliklerin glgesi altnda kltrel hayatn gelimesi iin bir vesile olmutur. Yneticiler, etrafndaki airlere, ktiplere ve limlere deer vermeyi, saltanatn ve devletlerinin azametinin bir gstergesi kabul ediyordu169. Adududdevle gibi Eb Al el-Fris ile ilm bir tartma yapabilecek kadar lim ve limleri seven emirler ve es-Shib b. Abbd gibi vezirler de mevcuttu170. Yneticiler, anlatmak veya yapmak istedikleri eylere, limler, airler ve ediplerin desteini alarak karar veriyordu. Mesel, 362/976 ylnda er-Rummn, Eb Bekr erRz el-Hanef, bnud-Dekik el-Hanbelden oluan bir grup, zzuddevle nin huzurunda toplanmlar ve Rumlarn Nusaybini igalinden sonra insanlarn Badata iltica etmeleri ve halifenin aresiz kalmas yznden durumun ktye gittiini belirtip, kendisinden yardm etmesini istemi ve onu Rumlara kar sava amaya tevik etmiler, o da bir ordu gnderip onlarla savam, neticede bu sava kazanlmtr 171. Bu dnemde Basra, Kfe ve Badat gibi kltr ve ilim merkezlerinin says artm, rz, Rey, sfahn, Hemedn, Buhr, Nisbr, Semerkand, Curcn, Halep, Khire vb. yeni ilim merkezleri hline gelmitir. Her taraftan en saygn limler bura165 166

bnul-Esr, el-Kmil, VIII, 106 vd. el-Muntazam, VI, 296. 167 ezertuz-Zeheb, III, 5; Ahmed Emn, Zuhrul-slm, IV, 43. 168 Ahmed Emn, Zuhrul-slm, I, 90. 169 Kitbu Manil-Hurf, nirin mukaddimesi, s. 8. 170 ezertuz-Zeheb, III, 88. 171 el-Muntazam, VII, 60; el-Bidye ven-Nihye, XI, 273.

28

lara gelerek almalar yrtmtr172. slm dnyasnda refah dzeyi ykselmi, medeniyet gelime kaydetmitir. Din ve siyas anlamda kendilerini kabul ettirmek isteyen frkalar bu ortamdan yararlanarak tartmalara ve mnazaralara girimiler, bylece fikr hareketlerin gelimesine katk salamlardr. Artan bu kltr seviyesi, altyap hareketlerini de hzlandrm, messeseler oluturulmu ve eitim sistemli hle gelmitir. eitli merkezlerde ciltler dolusu kitap ihtiva eden ktphaneler almtr 173. Dnemin, siyas belirsizliine ramen, bilimsel adan ilerleme kaydetmesinin bir baka sebebi de aratrma, inceleme, nakil ve tercme dnemini mteakiben artk yeni telifler, rnler ortaya koyma dneminin balam olmasdr 174. Ktphaneler batdan tercme edilen eserlerle dolmu, Akaid, Felsefe, Mantk, Tarih, Corafya, Edebiyat ve Dil gibi alanlarda deerli eserler kaleme alan limlerin says gittike artmtr. Mesel, Mantk, Felsefe ve Kelm alannda; Eb Him el-Cubb (l. 321/933), Eb Zeyd el-Belh (l. 322/934), Ebul-Hasen el-Ear (l. 334/ 946), Eb Nasr el-Frb (l. 339/951), Yahy b.Ad (l. 364/974), Eb Suleymn el-Mantk (l. 380/ 990), er-Rummn, Ebut-Tayyib el-Baklln (l. 403/1012), Belgat ve Edebiyat alannda; Ebut-Tayyib el-Mutenebb (l. 354/964), Eb Al el-Kl, Ebul-Ferec el-sfahn (l. 356/966), er-Rummn, es-Shib b.Abbd (l. 385/995), Eb Hill el-Asker (l. 395/1007), Beduz-Zemn elHemedn (l. 397/1009), Eb Hayyn et-Tevhd (l. 414/1023), Tarih ve Corafya alannda; Eb Cafer et-Taber (l. 310/922), Ebul-Hasen el-Mesd (l. 346/948), Eb Abdillh el-Makdis (l. 380/ 994), bnun-Nedm (l. 385/999), Dil ve Nahiv alannda ise; Eb shk ez-Zeccc, el-Ahfeul-Esgar, bnus-Serrc, bnul-Hayyt, bn Dureyd (l. 321/933), Niftaveyh, bnul-Enbr, ez-Zeccc, en-Nahhs, bn Durusteveyh (l. 347/949), es-Srf, bn Hleveyh, Eb Al el-Fris, er-Rummn, bn Cinn, bn Fris ve el-Cevher (l. 398/ 1010) bu asrn nde gelen limleridir 175.

172 173

Kitbu Manil-Hurf, nirin mukaddimesi, s. 9; Yavuz, a.g.t., s. 31. Yavuz, a.g.t., s. 31. 174 Hitti, slm Tarihi, II, 555; er-Rummn en-Nahv, s. 24. 175 ed-Demr, erhu Kitbi Sbeveyh (ed-Dirse), s. 31-32.

I. BLM 1. ER-RUMMN, HAYATI VE ESERLER Yukarda aklanan bylesi siyas ve kltrel bir ortamdan, er-Rummnnin ne derecede etkilendii ve ilim dnyasna katks; hayatna, geride brakt eserlerine ve grlerine bakldnda daha ak bir biimde grlecektir. 1.1. Hayat 1.1.1. Ad, knyesi ve nisbesi Ad Ebul-Hasen Al b. s b. Al b. Abdillhtr. el-hd, el-Varrk, elCmi, el-Badd, en-Nahv ve en mehur ekliyle er-Rummn nisbeleriyle de tannr1. er-Rummn ( ); nar ve nar satclna dayanan bir nisbedir. Bu nisbetin,

Vst 2 ehrindeki Rummn sarayna yaplm olmas da mmkndr. Nitekim birok kimse bu saraya nisbet edilmitir3. Bu saraya nisbet edilenler arasnda onun ad da zikredilmektedir 4 . Ayrca er-Rummnden baz kaynaklarn, el-Vst 5 nisbesiyle bahsetmi olmas, ikinci ihtimali kuvvetlendirmektedir. el-hd ( ) nisbesi, Badatta Mutezilenin nde gelen limlerinden

olan hocas Eb Bekr Ahmed b.Al b. el-hd (l. 326/938 )ten dolaydr. yle ki; er-Rummn ondan Kelm okumu, en fazla onun etkisinde kalm, bu yzden arka-

Tabaktun-Nahviyyn, s. 120; el-Fihrist, s. 94; et-Tevhd, el-mt vel-Munese, I, 133; Trhu Badd, XII, 16; es-Semn, el-Ensb, III, 89; Nuzhetul-Elibb, s. 233; el-Muntazam, VII, 176; Mucemul-Udeb, XIV, 73; nbhur-Ruvh, II, 294; Vefeytul-Ayn, III, 299; el-Yemn, retut-Tayn, s. 221; el-ber, II, 164; ez-Zeheb, Mznul-tidl, III, 149; Siyeru AlminNubel, XVI, 533; ez-Zeheb, Tezkiretul-Huffz, III, 986; bn Fadlillh el-Omer, MeslikulEbsr, VII, 87; bnul-Murtad, Bbu Zikril-Mutezile, s. 65; Lisnul-Mzn, IV, 248; es-Suyt, Tabaktul-Mufessirn, s. 68; Buyetul-Vuh, II, 180; ed-Dvd, Tabaktul-Mufessirn, I, 419; bn Tarberd, en-Nucmuz-Zhire, IV, 168; ezertuz-Zeheb, III, 109; el-Kannevc, EbcedulUlm, III, 47; sml B el-Badd, Hediyyetul-rifn, I, 683; ez-Zirikl, el-Alm, V, 134; Kehhle, Mucemul-Muellifn, VII, 162; er-Rummn en-Nahv, s. 51; dil Nuveyhid, MucemulMufessirn, s. 372; J. Flanagan, al-Rummn, The Encyclopedia of Islam, VIII, 614; G.J.H van Gelder, al-Rummn, Al ibn s (276-384/889-994), Encyclopedia of Arabic Literature, II, 666667. 2 Basra ile Kfe arasnda, ikisine de elli fersah mesafede bir ehir. Bkz. Ykt el-Hamev, MucemulBuldn, V, 347. 3 Vefeytul-Ayn, III, 299; el-Kannevc, Ebcedul-Ulm, III, 47. 4 es-Semn, el-Ensb, III, 89; Mucemul-Buldn, III, 67. 5 el-Hnsr, Ravdtul-Cennt, V, 230; sml B el-Badd, Hediyyetul-rifn, I, 683.

30

da diye bahsedilmi ve ona nisbet edilmitir6. el-Varrk (

) nisbesiyle anlmas,

onun muhtemelen kt satcl, kitaplk veya kitap istinsahyla uramasndan dolaydr. Zira bu dnemde, makam mansb sahibi bir fakh olunamaz ve geimi salayacak bir i de bulunamazsa, nceden yazlan kitaplar istinsah edilip oaltlarak geim temin edilirdi. Nitekim Varrk diye nitelendirilen limler olduka oktu. Mesel, Yahy b. Ad (l. 364 /974) yirmidrt saat ierisinde 100 yaprak kopya edebiliyordu ve iki defa et-Tabernin Kurn tefsirini istinsah etmitir. Ancak istinsahn pek makbul bir ura ve yeterli bir geim kayna olmad bu ile uraanlar tarafndan dile getirilmitir 7. er-Rummn de fakir olduu8 iin bu ii yapm olabilir. elCmi ( ) nisbesini almas ise, Kurn, Tefsir, Fkh, Lugat, Nahiv ve Kelm gibi

birok ilim dalnda sz sahibi olacak kadar bilgili olmas ve eserler kaleme almasndan dolaydr 9. O, baz kaynaklarda benzer adlara sahip dier kimselerden ayrt edilsin diye, sndan tr ve gibi sfatlarla da tantlmtr 10. Yine Kelmla urama

ve farkl alanlarda ok sayda eseri bulunduu iin

diye de tavsif edilmitir11. 1.1.2. Ailesi, doum yeri, tarihi ve vefat Kendisinden bahseden eserlerde er-Rummnnin hayatyla ilgili teferruatl bilgi mevcut deildir. ounlukla birbirinden nakillerde bulunan eser sahipleri, kendileri tannm ancak aileleri hakknda bilgi sahibi olunamam birok lim gibi, ondan ok az bahsetmilerdir. Edindiimiz bu snrl bilgiler erevesinde erRummnnin ailesinin aslen Smerr ehrinden olduunu12; neseb silsilesinden de sadece baba ve dedesinin adn tespit edebiliyoruz.

6 7

el-Fihrist, s. 246; Selsu Resil f czil-Kurn, nairlerin mukaddimesi, s. 10. Mez, Onuncu Yzylda slm Medeniyeti, s. 218. 8 el-Kd Abdulcebbr, Fraku ve Tabaktul-Mutezile, s. 116; bnul-Murtad, Bbu ZikrilMutezile, s. 65; bnul-Murtad, Tabaktul-Mutezile, s. 110. 9 el-Fihrist, s. 94; Nuzhetul-Elibb, s. 234; nbhur-Ruvh, II, 294; el-Kd Abdulcebbr, Fraku ve Tabaktul-Mutezile, s. 116; bnul-Murtad, Bbu Zikril-Mutezile, s. 65. 10 Siyeru Almin-Nubel, XVI, 446; ezertuz-Zeheb, III, 109. 11 Selsu Resil f czil-Kurn, nairlerin mukaddimesi, s. 10. 12 el-Fihrist, s. 94; ezertuz-Zeheb, III, 109. ehrin ad, eklinde gemektedir.

31

er-Rummn, 296/908 ylnda Badatta dnyaya gelmi, orada yaamtr 13. Hocas bnul-hdin yaad, Ata arsnda Ahd soka olarak bi-

linen yerde bir evi bulunan14 er-Rummnnin, ilim renmek ya da baka bir sebeple, Badatn dna kp kmadn kaynaklar belirtmemektedir. er-Rummn, elKdir Billhn halifelii dnemine rastlayan15, 384/994 ylnda Cemziyelevvel aynn on birinde Pazar gecesi vefat etmi, Eb Al el-Frisnin mezarnn da yer ald, Badatn gneybatsndaki e-nziyye 1.1.3. Kiilii ve ahlk er-Rummnnin hayat hakknda kaynaklarda detayl bilgilere yer verilmemi olsa da, satr aralarnda kk notlar eklinde karmza kan rivayetler, onun kiilii, psiko-sosyal yaantsyla ilgili ipular vermektedir. Olduka fakir olmasna ramen cmert17 ve hayatn kitap istinsah yaparak kazanan birisidir. er-Rummnnin zhd hayat yaayan dindar bir insan olduunu da syleyebiliriz. Muhammed Halefullh ve Muhammed Zall Sellm Selsu Resilin giriinde; onun, Badattaki sosyal hayata ve dnemin nemli siyas olaylarna katk saladndan, halkn ve ileri gelenlerin sevgisini ve takdirini kazanan birisi olduundan bahsetmekte, ancak detaya girmemektedirler 18. Onun siyas olaylara katks ve sosyal alandaki etkisi tarih kitaplarnda sadece nakledilen iki rivayetle anlatlmaktadr. lki, 360/974 ylnda Kdil-Kudt Eb Muhammed Ubeydullh b. Ahmed b. Marf (306381/918-993)un, er-Rummnnin adil olduuna, ehadetinin kabul edildiine hkmetmesi ve onu Kad olarak atamas19; ikincisi ise, 362/976 ylnda zzuddevleye gnderilen, iffetli ve saygdeer kimseler diye nitelendirilen heyette yer almasdr20. mezarlna defnedilmitir16.

13 14

el-Fihrist, s. 94; Trhu Badd XII, 16. el-Fihrist, s. 245. 15 es-Suyt, Trhul-Hulef, s. 356. 16 Trhu Badd XII, 16; Vefeytul-Ayn, III, 299; bn Fadlillh el-Omer, Meslikul-Ebsr, VII, 88; bn Tarberd, en-Nucmuz-Zhire, IV, 168; ezertuz-Zeheb, III, 109; Kitbu ManilHurf, nairin mukaddimesi, s. 12; er-Rummn en-Nahv, s. 53; ed-Demr, erhu Kitbi Sbeveyh (ed-Dirse), s. 35. 17 el-Kd Abdulcebbr, Fraku ve Tabaktul-Mutezile, s. 116; bnul-Murtad, TabaktulMutezile, s. 110. 18 Selsu Resil f czil-Kurn, nairlerin mukaddimesi, s. 10. 19 el-Muntazam, VII, 54. 20 el-Muntazam, VII, 60; el-Bidye ven-Nihye, XI, 273.

32

Bu, onun hem toplum nazarnda hem de dnemin yneticileri nezdinde saygn bir kiilie sahip olduunu ve hukuku kimliini gsterir21. Ancak, anlatlanlarn dnda isim benzerliinden dolay onun, siyas kimlii olan, toplum tarafndan bilinen ve sayg duyulan u isimlerle kartrlyor olmas da muhtemeldir: er-Rummn ile ayn dnemde ve yerde yaam, ad, baba ad ve knyesi ayn, vezir olmas nedeniyle toplumsal olaylara ve siyas gelimelere katks kanlmaz olan dnemin vezirlerinden Ebul-Hasen Al b. s b. Dvd b. el-Cerrh . Yine er-Rummn ile ayn dnemde ve yerde yaayan nahivci Ebul-Hasen Al b. s er-Raba en-Nahv. Nitekim bn Hayr el-bl (l. 575/1179), er-Raba (l. 420/1029)den, Al b. s erRaba er-Rummn diye bahsetmektedir 22. er-Rummnyi ounluunu ilerin oluturduu halkn sevmesi ve saymas, muhtemelen onun Badatl mutezil kimliinden kaynaklanmaktadr. nk Badat Mutezilesi Hz. Peygamberden sonra insanlarn en stn olarak Hz.Alyi kabul etmektedir. et-Tenh bunu kabul eden muteziller arasnda er-Rummnye de yer vermektedir
23

. Eserleri arasnda Tafdlu Al ve el-mme de bulunan er-

Rummnden nce de, Eb Cafer el-skf (l. 240/855), Bir b. el-Mutemir (l. 210/825) ve Eb shk el-Hayyt (l. 300/912) gibi Badatl muteziller Hz. Alinin stnln dile getirmilerdir24. Buveyhler i olduu iin Mutezilenin byk bir ksm da i idi. Bveyh devleti Mutezileyi himaye etmi, bylece bu ideoloji, ald destein de yardmyla hayat ans bulmu, gelimitir 25. er-Rummn, daha sonra yer verilecei zere, i olmamasna ramen, gerek kiilii ve gerekse yetitii corafyann ve inan sisteminin etkisiyle ekillenen fikirleri nedeniyle sevilmi ve kendisine deer verilmitir. er-Rummnyi ok sevdii onu anlatrken sarf ettii kelimelerden aka anlalan rencisi et-Tevhd ise, onun dindarlk, onurluluk, feshat ve keskin zek sa21

er-Rummn en-Nahv, s. 61; J. Flanagan, al-Rummn, The Encyclopedia of Islam, VIII, 614. etTevhdnin anlattna gre zzuddevle huzuruna kan heyet ierisinde yer alanlar srayla dinledikten sonra Eb Bekr er-Rz ile alay etmi, daha sonra er-Rummnye dnerek ona iltifatlarda bulunmu, kendisiyle karlamaktan mutlu olduunu, iinde bulunduu durumun olumsuzluklarn anlatarak ondan daha fazla istifade etmek istediini belirtmitir. Bkz. et-Tevhd, el-mt velMunese, III, 158. 22 el-bl, Fehrese, s. 310. 23 bn Fadlillh el-Omer, Meslikul-Ebsr, VII, 88. 24 er-Rummni en-Nahv, s. 56-57. 25 Ahmed Emn, Zuhrul-slm, IV, 43.

33

hibi oluu gibi birtakm zelliklerini sralarken, temiz ve iffetli26, slih27, salam bir inan sahibi ve arbal bir kimse 28 olduuna da vurgu yapmaktadr. Yine etTevhd, er-Rummnnin arkadalarna; Size bir faydas dokunmayacan bilseniz dahi hi kimseye dmanca davranmayn. nk sen hasmndan ne zaman korkacan veya ona ihtiya duyacan ve ne zaman dostundan beklenti ierisine gireceini veya ona muhta olmayacan bilemezsin. Hasmn senden zr dilediinde zrn kabul et ve kusurlarn fazlaca dile getirme tavsiyesinde bulunduunu nakletmektedir29. Grlmektedir ki; er-Rummn, mizac itibariyle zorbala, iddete ve taassuba deil, iyilie, kolayla ve hogrye yatkndr. et-Tevhd onun ahlkn, yumuak huyluluunu ve sabrn gsteren bir olaydan daha bahseder ve der ki: Al b. snn ilim meclisinde bir gn Mervden gelen ve ile ve ile arasndaki fark soran bir adam grdm. Derken er-

Rummn ona konuyu genie anlatt, aklad, blmlere ayrd, farklarn syledi, rneklendirdi ve her birinin artn anlatt. Soran kii bir ey anlamamt ve yeniden anlatmasn ve aklamasn istedi. Defalarca bunu yapmasna ramen adam anlamamt. Sonunda adam onu kzdrd ve tahamml snrlar dna kard. erRummn adama: Ey adam! benim vazifem insanlara aklamak, uyuklamayanlara kavratmaktr. Senin gibiler bu ibareler ve rneklerdeki bu konuyu kavrayamaz. Koyunlara, horozlara ve atlara anlatmak benim iim deil. imdi, eer bizi ve kendini kurtarmak istiyorsan ek git!, bunu yapmazsan seninle birlikte bizi de helk etmi olursun. Buradan baka bir yere git ve baka bir zaman gel dedi. Bunun zerine adam ona, oradaki cemaatin houna gitmeyen eyler syledi (svd), er-Rummn de ona sessizce ve gzyle yere bakarak karlk verdi. nsanlar adam dvmeye ve srklemeye tevessl etti, ancak er-Rummn oturduu yerden kalkarak onlarn bunu yapmasna iddetle kar kt. Bylece oradakiler adamdan yz evirdiler, onu kk dm, zelil ve aalanm bir hlde dar kardlar 30 . er-Rummnnin, ada Eb Sad es-Srf ile ilgili syledikleri de kiiliini ve bilim adam kimlii-

26 27

Mucemul-Udeb, XIV, 76. et-Tevhd, el-mt vel-Munese, I, 108, 128. 28 A.e., I, 133. 29 Mucemul-Udeb, XIV, 76-77. 30 A.e., XIV, 77-78.

34

ni ortaya koymaktadr. es-Srf ile Mett b. Ynus arasnda gerekleen tartma hakknda gr sorulan er-Rummn, es-Srf ile ilgili olarak: Mecliste bulunanlar onun cokusuna, dilinin akclna, parlayan yzne (sevincine) ve arka arkaya sralad deerli bilgilere hayran kaldlar31 demi, szne devamla dindarlk, vakar, ciddiyet ve samimiyet gibi sfatlarla es-Srfyi vm, bylece meslek kskanlktan uzak, hakk sahibine teslim eden bir bilim adam profili izmitir. Eserlerine bakldnda, yukarda anlatlmaya allan yksek ahlk ve ilm nezaketi karmza kmaktadr. Mesel, erhu Kitbi Sbeveyh adl eserinde o, Sbeveyhin kendince hatal olduunu grd bir yerde, bunun her insann yapabilecei izah mmkn kk bir yanlg olduunu belirtmi, hata demekten saknmtr. Yine nahivcilerin hepsine muhalefet etmenin, bir ayp ve utan olarak yeterli olduunu, akl banda birisinin buna yeltenmeyeceini sylemi, devamnda byle birisinin konumunun tpk herhangi bir konuda btn akll kimselere kar kan ve aklnn btn akllarn stnde olduunu iddia eden birisinin durumu gibi olduunu ifade etmitir 32. Yine bir defasnda Kurnla ilgili kendisine; Her kitabn bir tercmesi vardr. Peki Allah (azze ve celle)n kitabnn tercmesi nedir? eklinde soru sorulduunda 33 Bu Kur'an, tm insanlara ynelik bir tebldir

ve Onun aracl ile insanlar uyarlsn diye karln vermitir 34. Yukarda bahsedilen rivayetlerden, zzuddevleyle aralarnda geen konumadan ve eserlerindeki slbundan, er-Rummnnin arbal, dmanlktan holanmayan, akll, gzel konuan ve gl bir manta sahip nemli bir ahsiyet olduu anlalmaktadr. Ancak belirtmek gerekir ki; onun hakknda olumsuz fikirlere sahip kimseler de mevcuttur. Mesel, ada Eb Al el-Fris onun hakknda, er-Rummnden bahseden hemen hemen btn kaynaklarda geen; Eer Nahiv er-Rummnnin dedikleriyse, ondan bizde birey yoktur. Yok eer Nahiv bizim dediklerimizse, o zaman er-Rummnde ondan birey yoktur 35 eklinde bir sz sarf etmitir. Bu sz, er Rummnnin kiilii ile ilgili deil, onun Nahiv alanndaki grleri hakkndadr.
31 32

et-Tevhd, el-mt vel-Munese, I, 129. ed-Demr, erhu Kitbi Sbeveyh (ed-Dirse), s. 59-60. 33 brhm (14), 52. 34 Nuzhetul-Elibb, s. 234; Mucemul-Udeb, XIV, 76; es-Suyt, el-tkn, I, 146. 35 Nuzhetul-Elibb, s. 234; Mucemul-Udeb, XIV, 74-75; nbhur-Ruvh, II, 294; BuyetulVuh, II, 181.

35

Bu hususta ileride aklama yaplacaktr. u kadarn sylemek gerekir; el-Fris bu olumsuz tavrn sadece er-Rummnye deil, baka limlere kar da gstermitir. el-Fris ada es-Srfden bahsederken, slmdan nceki kkenini hatrlatt iin es-Srafnin holanmad ve duymak istemedii, bn Behzd lakabn kullanmakta srar etmitir36. Yine o, ez-Zeccac iin; Eer ez-Zeccc bizim Nahiv hakkndaki szlerimizi duysayd Nahiv hakknda konumaktan utanrd37 demitir. er-Rummn hakknda olumsuz dnceye sahip bir dier isim de EbulHasen Al b. Muhammed el-Bedh (l. 380/992)dir. el-Bedh, er-Rummn hakknda: Yama, tecrbeme ve insafma ramen, bunlarn hepsinde ok iddial olmasna karn, stnlklerin tmnden el-Huddun yazarndan daha yoksun birisini grmedim. Onunla akran olmamza, onu grmeme ve ilk genlik yllarnda ondan okca istifde etmeme ramen, onun hakknda fikir sahibi olamadm ve limlere mracaat ettim. Kelmclar; onun kelm sanat bizim sanatmz deil, nahivciler; onun Nahivdeki ii bizim iimiz deil, mantklar; onun Mantk diye iddia ettii ey bizim mantmz deil dediler. Durumu onu gren herkese kapal kalmt38 demitir. Bu ifadeler de onun kiiliiyle ilgili deil, grleri hakknda ortaya konmu olup ileride deinilecektir. 1.1.4. nanc ve dnya gr er-Rummn, gerek Badatn daha nce anlatlan o gnk sosyal ve siyas durumu ve gerekse hocas bnul-hdin etkisiyle mutezil bir kimlie sahip olmutur. Gerek eserlerinin isimlerine gerekse muhtevalarna bakldnda da bu durum grlebilmektedir. Makletul-Mutezile, er-Red aled-Dehriyye, Sanatul-stidll, Edebul-Cedel, Cevmiul-lm fit-Tevhd, er-Ruye fin-Nakz alel-Ear adl eserleri onun kelmc ve mutezil kimliini gstermektedir 39. ( )40; Eer dnyaya geri gnderilseler yasaklandklar eye yine dnerlerdi, muhakkak onlar yalancdrlar ayetiyle ilgili olarak yapt yorumda Kurtula36

M. irin kar, Arap Dilbilim almalarnda Had/Tanm Terimi ve er-Rummnnin elHudud Adl Eseri, Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, c. 5, sy. 2 (2005), s. 59. 37 Nuzhetul-Elibb, s. 227; nbhur-Ruvh, II, 160. 38 et-Tevhd, el-Basir vez-Zahir, s. 140-141. 39 Kelma dair eserleri iin bkz. burada s. 76. 40 Enm (6), 28.

36

caklar gnahn zararndan engellenmedikleri ve iledikleri irkinlikleri cebr yoluyla olmad iin, bu ayet adaleti (el-adl) en iyi gsteren delildir41 demitir. en-Nuketin baka bir yerinde ( )42 ; O, her eyin yaratcsdr ayetini,

zel yerine genel bir sga kullanlarak mublaa yapmaya rnek vermitir 43. Kanaatimizce er-Rummn, lafznn anlamna geldiini syleyerek mutezil bir yo-

rum olan kulun kendi fiillerini yaratma ihtiyarna vurgu yapmaktadr. O, el-Menzile beynel-menzileteyn gibi, Mutezileyi hatrlatan ifadelere yer vermitir 44. Grlyor ki Kelm ilmi, onun hayatnda olduka farkl bir yer igal etmekte, kelm dnceleri, ilgilendii dier ilim dallarnda yapt almalarnda bir hayat felsefesi olarak karmza kmaktadr. Ancak dndrc olan bir durum var ki, o da; Kelm sahasnda kaleme ald eserlerinden hi birisine bugne kadar ulalamam olmasdr. Ondan bahseden kaynaklarda, mutezil kimliinin yan sra rfz, i eilimli olduu, iymi gibi grnd vurgulanmtr 45 . Onun, Hz. Aliyi Hz. Peygamberden sonra insanlarn en stn kabul ettii belirtilmitir 46. Nitekim eserleri arasnda Tafdlu Al ve el-mme de bulunan er-Rummnden nce de, Eb Cafer elskf, Bir b. el-Mutemir ve Eb shk el-Hayyt gibi Badatl muteziller Hz. Alinin stnln dile getirmilerdir 47. Bu noktada onun iymi gibi alglanmas Badatta oluan mutezil kimliin bir sonucudur. Bu alglama, daha nce bahsedildii gibi onu, i bir kimlie sahip Bveyh lideri zzuddevle tarafndan sayg duyulan birisi olmaya kadar gtrmtr. bnun-Nedm el-Fihrist adl eserinde onun i olduu izlenimini veren eserlerini, gerekten bu gr iddia ettii iin deil, o dnemde bu mezhep yaygn olduundan dolay, ekindii iin kaleme aldn ifade etmekte, arkasndan er-Rummnnin komusu olan mmiye iasndan air es-Ser er-Reff (l. 366/976)nn onunla ilgili hikyesinden bahsetmektedir 48 . Mzin el-

41 42

Selsu Resil f czil-Kurn, s. 108. Enm (6), 102. 43 Selsu Resil f czil-Kurn, s. 104. 44 ed-Demr, erhu Kitbi Sbeveyh (ed-Dirse), s. 52. 45 es-Suyt, Tabaktul-Mufessirn, s. 68; ed-Dvd, Tabaktul-Mufessirn, I, 421; Lisnul-Mzn, IV, 248. 46 bn Fadlillh el-Omer, Meslikul-Ebsr, VII, 88; Lisnul-Mzn, IV, 248. 47 er-Rummn en-Nahv, s. 56-57. 48 Lisnul-Mzn, IV, 248.

37

Mubrek, bu hikyeyi, sadece el-Fihristin Msr basksnda bulabildiini belirtmekte ve es-Ser er-Reffnn el-Fihristde geen er-Rummnye syledii iirinden yola karak onun i olamayacan ileri srmektedir 49. Onun i olmadn gsteren baka ipular da vardr. Basral bir adam erRummnye maara kssas ve Gadrhum rivayetiyle ilgili grn sormu, o da; maara haberinin dirayet, Gadrhum haberinin ise rivayet olduunu belirtmi, rivayetin dirayete murz olamayacan sylemitir 50 ki, bu gr i anlaynn dnda bir grtr. Ayn mecliste, mmiye iasnn ileri gelenlerinden, bir dnem erRummnnin rencisi de olmu, e-eyhul-Mufd diye bilinen Muhammed b. Muhammed b. Numn (l. 413/1022) ile aralarnda bir konuma da cereyan etmitir. eeyhul-Mufd ona Hz. Aliyi ldren kimsenin durumunu sormu, o da nce kfirdir, sonra bunu dzelterek fsktr demitir. Hz. Ali hakknda ne dndn ve Cemel Sava ile ilgili olarak Talha ve Zubeyrin durumunu sormu, o da; Hz.Al imamdr, o ikisi de tvbe etmitir dediinde, e-eyhul-Mufd; Cemel Olay ile ilgili haber dirayet, tvbe ettikleriyle ilgili haber ise rivayettir demitir. er-Rummn onun biraz nce Basral ile yapt grmeden haberi olduunu anlam ve ona kimden ders aldn, ne okuduunu sormutur. Bylece e-eyhul-Mufd Badattaki renimine balam ve el-Mufd lakab bu olaydan sonra er-Rummn tarafndan kendisine verilmitir 51. er-Rummnnin e-eyhul-Mufd tarafndan rivayet edilen baka bir tartmas daha sz konusudur. e-eyhul-Mufd kelmclardan ve fakihlerden oluan bir mecliste, er-Rummn ile mmiye iasndan Ebus-Sakr elMevslnin Fedek arazisi ile ilgili hkm konusunda tarttklarn grm ve onlar dinlemeye balamtr. er-Rummn, Hz. Eb Bekrin Hz. Peygamberin Peygamberlerin miras brakmayaca ile ilgili hadisini hatrlattktan sonra oradaki hi kimsenin buna itiraz etmediini, Hz. Ftmann, hatta mmiyenin syledii gibi Hz. Alinin o mecliste hazr bulunduklarn belirtmi, hi kimsenin bu olay reddettiini veya bu hadisi kabul etmediini bilmediklerini ifade etmitir. Devamnda el-Mevsl bunu kabul etmeyip, Hz. Ftmann ona itiraz ettiini, byle bir hadisin olmadn ve ha49

er-Rummnnin Ehl-i Beyte yaklamn kendince anlatmaya alan es-Ser er-Reffnn ondan; Ehl-i Beyt sayesinde byk bir eref ve stnlk iin benim himayemi terk etmeyi arzulayan bir mutezil diye bahsettii iiri iin bkz. er-Rummn en-Nahv, s. 58. 50 el-Hnsr, Ravdtul-Cennt, VI, 159; Aynu-a, IX, 420. 51 el-Hnsr, Ravdtul-Cennt, VI, 159; Aynu-a, IX, 421.

38

berin aslsz olduunu sylediini ileri srmtr. er-Rummn, el-Mevslnin bu sylediklerinin onun ve arkadalarnn kendi iddialar, onun anlattklarnn ise zerinde icm bulunan bir mesele olduunu vurgulamtr. Konuma bu ekilde tekrarlarla uzayp gitmitir. e-eyhul-Mufd tartmaya katlmak istemi, ancak erRummnnin ayn mecliste ayn anda bir konuda iki kiiyle tartmak istememesi zerine bunu ertelemitir. Daha sonra da aralarnda uzun bir tartma gereklemitir52. Bu diyalogtan anlalmaktadr ki, er-Rummn delilsiz konumamakta ve verdii cevaplarn mantk rgsn ok iyi kurmaktadr. nceleyebildiimiz kadaryla er-Rummnye ve el-mme adl eserine i mellifler ve eserleri arasnda yer verilmemitir. Hatta ona kar e-eyhul-Mufd tarafndan en-Nakz al Al b.s er-Rummn adnda bir eser kaleme alnmtr53. Onun mmiyenin nde gelen isimlerinden en-Niul-Asar diye bilinen Al b.Abdillh el-Hall (l. 365/975) ile tartmalar yapt da rivayet edilmektedir 54. Btn bu rivayetler onun, ounluu Hz. Eb Bekr ve Hz. mere olumsuz bakan iadan, en azndan mmiye 55 iasndan olmadn gstermektedir. Onunla ilgili bir bilgi de, Ebul-Hasen el-Ear (l. 324/ 935)den ders alanlar arasnda onun ismine yer verilmi olmasdr. Buna gre o, el-Earnin nde gelen arkadalarndan birisidir 56. Vefat tarihi dikkate alndnda yaklak 300/911 yllarnda Badata gelen57 el-Ear ile ayn dnemde yaayan er-Rummnnin onun arkada olmas ve ondan ders almas muhtemeldir. Bu durumda, er-Rummnnin onunla arkadal, dk bir seviyede de olsa, Mutezileyi brakm olma ihtimalini ortaya karmaktadr. Fakat ayn dnemlerde bnul-hde olan renciliinin de devam ettii gznne alndnda, eserleri arasnda er-Ruye fin-Nakz alel-Ear adl bir eser bulunan ve baka kaynaklarda Mutezileden ayrldyla ilgili bir bilgiye rastlayamadmz er-Rummnnin byle bir tercih yapp yapmad hakknda kesin hkmlerden kanmak gerekir. er-Rummnnin hayatna etki eden, eserlerinde sk sk karlalan bir dier

52 53

e-eyhul-Mufd, el-Fuslul-Muhtra, s. 331-336. et-Ts, el-Fihrist, s. 191; el-Hnsr, Ravdtul-Cennt, VI, 154; Aynu-a, IX, 423. 54 Aynu-a, VIII, 282. 55 ann bu koluyla ilgili geni bilgi iin bkz. Mustafa z, mmiyye, DA, XXII, 207-209. 56 bn Askir, Tebynu Kizbil-Mufter, s. 128. 57 rfan Abdlhamid, Ear, Ebl-Hasan, DA, XI, 444.

39

durum da onun Mantk ilmine verdii nemdir. Ondan bahseden eserlerin bir ounda Mantk ile urat, sznn anlalamad belirtilmitir 58 . et-Tevhd onun, Mantkla ilgilendii iin ayplandn ancak Mantk vaz edenlerle ayn yoldan gitmediini, onu bir sanat ve bir gzellik olarak grd iin tek kaldn vurgulamtr59. Zaten el-Bedh; mantklarn, onun Mantkla alkal dile getirdiklerinin Mantk olmadn sylemektedir 60 . Kanaatimizce bu durum, onun Aristo mantndan yola karak, Mantk, bir ilim dal olmaktan ziyade hayatna nfuz eden; fikirlerini, davranlarn ve konumalarn kendisine gre tanzim ettii mantk bir hayat tarz kabul etmesindendir. er-Rummn de hocas bnul-hd gibi Eb Him el-Cubbye muhalefet etmesiyle tannmaktadr. Bu ihtilflardan birisi de sanrz Mantk ilmine yaklamlardr. er-Rummn, Aristo mantn Arap nahvine uyarlayan bir limdir 61 . Eb Him el-Cubb ise; dnce sisteminde varlk ile yokluk arasnda nc terimin varln kabul ederek farkl bir Mantk anlay ortaya koymu, bu ynyle Aristo mantndan ayrlmtr. Nitekim onun en-Nakz al Aristtls fil-Kevn vel-Fesd adl bir de eseri vardr 62 . er-Rummnnin mantk anlay ve bu anlay Nahiv Uslne nasl uyarlad ile ilgili aklamalar ikinci blmde ele alnacaktr. 1.2. lm Hayat almamzn Giriinde bahsedilen IV./X. yzyla ait fikr ilerleme, genilik, derinlik ve dnce hrriyeti gibi gstergeler, er-Rummnnin yukarda anlatlmaya allan kiiliinin ve bilimsel ahsiyetinin olumasnda etkili olmutur. te yandan onun ilm ahsiyetinin olumasnda en byk pay phesiz hocalarna aittir. 1.2.1. renim sreci ve hocalar er-Rummn Badatta, Basradaki ilm faaliyetleri buraya tayan ez-Zeccc, bnus-Serrc, bn Dureyd gibi limlerin 63 yan sra, bn ukayr, bn Muchid ve

58 59

Nuzhetul-Elibb, s. 234; el-Kannevc, Ebcedul-Ulm, III, 47. et-Tevhd, el-mt vel-Munese, I, 133. 60 et-Tevhd, el-Basir vez-Zahir, s. 140. 61 Mahmut Kaya, Eb Hayyn et-Tevhd, DA, X, 154. 62 Avni lhan, Eb Him el-Cbb, DA, X, 147. 63 Nuzhetul-Elibb, s. 234; Mucemul-Udeb, XIV, 74; nbhur-Ruvh, II, 294; Buyetul-Vuh, II, 180.

40

bnul-hdten de ders okumutur64. Ondan ve hocalarndan bahseden kaynaklardan edinilen bilgiler nda, er-Rummnnin, gen yalarda deerli hocalardan ders alma imkn bulduunu ve o, otuz yandayken ders ald son hocas bnul-hdin vefat ettiini syleyebiliriz. lm tarihleri dikkate alndnda, er-Rummnnin hocas ez-Zeccca olan rencilii en fazla onbe, bnus-Serrca yirmi, bn ukayra yirmibir, bn Dureyde yirmibe, bnul-hd ve bn Muchide ise otuz yana kadar devam etmitir. Ancak ilerde aklanaca zere bn Dureydin 308/920 ylnda Badata geldii ve 319/931 ylnda fel geirdii hesaba katlrsa, er-Rummn ondan en fazla on yl kadar ders alm olmaldr. Bu isimler dnda Eb Al el-Frisnin de ona hocalk yapt ile ilgili bir bilgi mevcuttur. Ancak bunu teyit edecek baka bir kaynaa ulaamadk. Konuyla ilgili olarak Ykt el-Hamev, bn Cinnnin bir ifadesini aktarmaktadr. bn Cinn, hocas el-Frisnin bnus-Serrca ait olan KitbulCumel ve Kitbul-Mcezi er-Rummnye okuttuunu ve bunu bnus-Serrc hayattayken yaptn bildirmektedir65. Ancak, bn Cinnnin inceleyebildiimiz kadaryla herhangi bir eserinde bu bilgiyi tespit edemedik. er-Rummnnin ders okuduu hocalar unlardr: 1.2.1.1. ez-Zeccc (l. 311/923) Tam ad; Eb shk brhm b. es-Ser b. es-Sehl ez-Zeccc olup, baz eserlerde baba ad Muhammed olarak da rivayet edilir 66. 311/923 ylnda Badatta vefat ettmitir67. Yalnzca bnun-Nedm 310/922 ylnda Cumdel-hire aynn bir Cuma gn vefat ettiini belirtmektedir68. Yetmi yana kadar yaadn lmnden hemen nce kendisi sylemektedir 69. Fakat seksen yanda vefat ettiini syleyenler de vardr 70 . Bu bilgiler nda onun doum tarihinin 231/846 veya 241/856 olmas muhtemeldir. Hayat ve ilim renmeye balamas hakknda verdii bilgiler kaynaklarda
64 65

ed-Demr, erhu Kitbi Sbeveyh (ed-Dirse), s. 36. Mucemul-Udeb, VII, 238-239. 66 el-Fihrist, s. 90; Vefeytul-Ayn, I, 49; ezertuz-Zeheb, II, 259. 67 Mertibun-Nahviyyn, s. 83; Ahbrun-Nahviyyn, s. 113; Tabaktun-Nahviyyn, s. 111; NuzhetulElibb, s. 184; nbhur-Ruvh, I, 194; Buyetul-Vuh, I, 411; el-Medresetul-Baddiyye, s. 208. 68 el-Fihrist, s. 90. 69 Mucemul-Udeb, I, 130; Buyetul-Vuh, I, 413; ed-Dvd, Tabaktul-Mufessirn, I, 10. 70 nbhur-Ruvh, I, 198; Vefeytul-Ayn, I, 50.

41

kendi azndan yle anlatlr: Camc idim. Nahvi renmek istedim. el-Muberredi buldum. Ancak o parasz okutmuyordu. Bana sanatm sordu, ben de cam ileriyle uratm, gnlk kazancmn birbuuk dirhem olduunu, kendisinden okumak istediimi, buna karlk lnceye kadar ona her gn bir dirhem vereceimi syledim ve o da kabul etti. Ayrca hocama ilerinde yardmc oluyordum, beni lim olana kadar okuttu71. ez-Zecccn el-Muberredten nce Salebten de ders ald anlalmaktadr 72. On yedi yana kadar Kfe ekolyle ilgili bilmedii her eyi renmitir. Kfe ekoln iyi bildii eserlerinden de anlalmaktadr. Her iki ekoln grlerini verdikten sonra sk sk Basra ekolnn, zellikle el-Hall ve Sbeveyhin grlerini tekrar etmektedir 73. Onun Basra ekolne yakn olduu belirtilmektedir 74. Her iki ekol iyi bilen ez-Zeccc, her ikisini de karlatrma imknn bulmu, grlerin en uygun olann alarak buna kendi gr ve eletirilerini de eklemitir. Bylece yeni bir ekoln; Badat ekolnn olumasn salamtr 75. ez-Zeccc, el-Muberredin en eski rencisi olup, Basra ekolnn ondan sonraki liderliini yapmtr. O, Sbeveyhin el-Kitbn hi kimseye okutmadan ez-Zeccca okutmutur76. ez-Zeccc, hocasnn tavsiyesiyle halife el-Mutezidin veziri Ubeydullh b. Suleymn (l. 288/900)n halife el-Mutezid ve el-Muktefye vezirlik yapan oluna hocalk yapmtr. Bu hocalk ileride onun itibarl ve zengin bir kimse olmasn da salamtr. Nitekim halife el-Mutezid nezdinde nemli bir kimse olan ez-Zeccc, onun nedimi de olmutur77. Daha sonra Halife el-Muktefnin de nedimliini yapmtr78. bn Keysnn el-Kitb kendisinden okumak isteyen Mebremn, bu iin ehline gitmesini syleyerek, ez-Zeccca gndermesi, onun Nahivdeki konumunu gstermektedir79. Ayrca Fkhta Hanbel mezhebine mensup olduu belirtilmektedir80.

71

Trhu Badd VI, 90; el-Muntazam, VI, 176; Mucemul-Udeb, I, 131; nbhur-Ruvh, I, 194195; ed-Dvd, Tabaktul-Mufessirn, I, 8. 72 Trhu Badd III, 381; er-Rummn en-Nahv, s. 34. 73 Muharrem elebi, Manil-Kurn ve ez-Zeccc, s. 170. 74 Ahbrun-Nahviyyn, s. 113. 75 elebi, a.g.t., s. 171. 76 elebi, a.g.t., s. 171. 77 el-Fihrist, s. 90; Trhu Badd VI, 90; Mucemul-Udeb, I, 149-150; Buyetul-Vuh, I, 412; ed-Dvd, Tabaktul-Mufessirn, I, 8; Recep Dikici, az-Zacccn Sleymaniye Ktphanesindeki Yazma Kitb al-Aru, AFD, XXXIII (1992), s. 179. 78 Tabaktun-Nahviyyn, s. 111; nbhur-Ruvh, I, 198. 79 elebi, a.g.t., s. 172. 80 Buyetul-Vuh, I, 413; ed-Dvd, Tabaktul-Mufessirn, I, 10.

42

Nahiv, Arz, tikk ve Tefsir ilminde sz sahibi olan ez-Zecccn ok sayda mehur rencisi vardr81. Onun grlerini ve bilgisini eitli blgelere tayan rencileri arasnda; Mebremn, Ebul-Abbs Ahmed b. Muhammed b. el-Velld et-Temm, Eb Cafer en-Nahhs, ez-Zeccc, Ebul-Hasen Ahmed b . Muhammed b. Ahmed el-Arz (l. 342/953), Ebul-Abbs Muhammed b. Ahmed elMuammer (l. 350/962), Eb Al el-Kl el-Badd (l. 356/ 967), Ebul-Ksim el-Hasan b. Bir el-mid (l. 370/ 980), Eb Al el-Fris, Ebul-Hasen Al b. s er-Rummn, Lukze Eb Al el-Hasen b. Abdillh el-sbahn, Ebun-Nasr el-Msr el-Kind, Eb Abdillh Muhammed el-Umn, Eb Cafer el-Mevsl gibi limler bulunmaktadr
82

. Eserleri arasnda; Manil-Kurn, el-tikk, el-Eml, M

Yensarif ve m l Yensarif, Halkul-nsn, Fealtu ve Efaltu, Muhtasarun-Nahv, elFark beynel-Muennes vel-Muzekker, Halkul-Feres, erhu Ebyti Sbeveyh, elKavf, el-Arz, en-Nevdir, Tefsru Cmiil-Mantk vb. bulunmaktadr 83. Nahiv ve Sarf ile ilgili birok konuda Basral limlere kar kan 84 ezZeccc, ortaya koyduu iki bak asyla muasrlarnn nne gemitir. Bunlardan ilki; irbta anlamn etkileyici bir unsur oluuyla ilgilidir. Mesel, ona gre muzri fiile dahil olan edatnn cezm etmesinin illeti, muzriyi mzye dntrmesidir.

nk fiille birlikte kullanlan ve onda yeni bir anlam ortaya karan her harfin irbta pay vardr 85. kincisi ise; itikk konusunu ele al eklidir. tikk, ilk olarak el-Hall tarafndan ortaya konmu, ez-Zeccc de onu geniletmitir. yle ki; ona gre dilin btn itikktr. Yani tretme yoluyla olumutur. rencisi ez-Zecccnin savunduu ve bn Cinn tarafndan el-tikkul-Ekber ad altnda gelitirilen gr ksaca yle ifade edilebilir: Harflerinin ou ayn olan her iki lafzdan birisi muhakkak dierinden tremitir. Mesel, kelimesi den, ise kelimesinden t-

retilmitir. Bu, lafz-anlam ilikisinin varl fikrinin dayand varsaymdr86.

81 82

elebi, a.g.t., s. 177-178. elebi, a.g.t., s. 178-187. 83 el-Fihrist, s. 90; Mucemul-Udeb, I, 151; Buyetul-Vuh, I, 412; ed-Dvd, TabaktulMufessirn, I, 10; el-Medrisun-Nahviyye, s. 135; elebi, a.g.t., s. 191-202; Dikici, az-Zacccn Sleymaniye Ktphanesindeki Yazma Kitb al-Aru, AFD, XXXIII (1992), s. 180. 84 el-Medrisun-Nahviyye, s. 138. 85 Trhun-Nahvil-Arab, s. 155. 86 Trhun-Nahvil-Arab, s. 156.

43

1.2.1.2. bnus-Serrc (l. 316/929) Tam ad; Eb Bekr Muhammed b. es-Ser b. Sehl el-Badddir 87. 265/878 ylnda Badatta dodu88. Babas ya da dedesi sara olduu iin bnus-Serrc diye tannmtr 89. Basra ekolnn lideri el-Muberred bata olmak zere eitli hocalardan ders almtr 90. el-Muberred ile Salebten hangisi daha lim sorusuna cevap verememi, el-Muberred vefat ettiinde bir adamn Salebin karsna geerek edebiyat evinin yars harap oldu ve yars da yaknda yklacak dediini aktarmakla yetinmitir91. ocukluk ve genlik yllarn Badatta geirmi, eitimini de yine burada devam ettirmitir 92. Dilinde yetersizlik (rekket) bulunduu iin sesini olarak telaf-

fuz eder, derslerinde anlatt veya yazdrd konularda bu durumuyla ilgili rencilerine uyarda bulunurdu 93. Gvenilir bir kimse94, air, edip ve lim olan95 bnusSerrcn ailesi ve ocuklar hakknda fazla bilgi olmamasna ramen, kendisinden bir olu olan criyesini ok sevdii ve btn servetini onun uruna sarf ettii belirtilmektedir96. Cariyesinden olan olunu da ok severdi. Onu sevip sevmedii sorulunca bir beyitle yle cevap vermitir: (Recez)

Onu, fakirlii tadp sonra mala mlke kavuan bir cimrinin maln sevdii gibi seviyorum97. Yaa el-Muberredin en kk rencilerinden birisiydi. Olduka akll ve baarlyd. el-Muberred onu daima yannda tutmu, gittii yerlere ve davetlere onu

87

Mertibun-Nahviyyn, s. 83; Ahbrun-Nahviyyn, s. 114; Tabaktun-Nahviyyn, s. 112; el-Fihrist, s. 92; Trhu Badd V, 319; Nuzhetul-Elibb, s. 186; el-Muntazam, VI, 220; MucemulUdeb, XVIII, 197; nbhur-Ruvh, III, 145; Vefeytul-Ayn, IV, 339; Buyetul-Vuh, I, 109; GAL, Suppl., I, 174; GAS, IX, 76. 88 Hseyin Yazc, bns-Serrc, DA, XXI, 205. 89 Vefeytul-Ayn, IV, 340. 90 Hseyin Yazc, bns-Serrc, DA, XXI, 205. 91 Trhu Badd, V, 209. 92 Hseyin Yazc, bn as-Sarrc ve Kitb al-tikk, s. 3. 93 Vefeytul-Ayn, IV, 339; Hseyin Yazc, a.g.t., s. 4. 94 Trhu Badd V, 319. 95 nbhur-Ruvh, III, 146. 96 Tabaktun-Nahviyyn, s. 112. 97 Trhu Badd V, 319; el-Muntazam, VI, 220; nbhur-Ruvh, III, 146; el-Medrisun-Nahviyye, s. 140.

44

da gtrm ve Sbeveyhin el-Kitbn ona okutmutur 98 . er-Rummn, bnusSerrcn hocasyla arasnda geen bir konumay naklederek, onun el-Muberrede cemi kalbnda gelen gibi mfred kelimelerin Sarf asndan durumunu sordu-

unu, onun da; bunlarn tpk bu kalptaki cemler gibi gayrul-munsarf olduunu sylediini rivayet etmitir99. bnus-Serrc, hocas el-Muberrede olduka deer verirdi. er-Rummnnin anlattna gre, bnus-Serrc el-Usl adl eserini kendisine okuduunda, orada bulunanlarn houna giden bir bab gemi, ilerinden birisi (bunun er-Rummn olduu da belirtiliyor) de; Allaha yemin olsun ki bu, elMuktedabtan daha gzeldir demitir. Bu sz, bnus-Serrcn houna gitmemi ve ondan byle sylememesini, ne elde ettiyse bunu el-Muktedabn sahibine borlu olduunu belirtmitir 100. Hocas el-Muberredin vefat zerine Nahvi brakarak Mantk ve Musikyle uramaya balam, Frbden Mantk okumu, kendisi de ona Nahiv retmitir 101 . Ancak bir gn ez-Zecccn da bulunduu bir ortamda birisi ezZeccca soru sormu, o da bunu rencisi bnus-Serrcn cevaplamasn istemitir. Akabinde verdii cevap yanl olunca, hocas onu, bnus-Serrc gibi birisinin byle bir meselede nasl hata yaptn anlayamadn, ayet evinde olsayd onu dveceini ancak bulunduklar yerin bu ie uygun olmadn syleyerek, azarlamtr. bnusSerrc da; Ey Eb shk! Siz beni zaten dvdnz ve eittiniz. Ben, bu kitab (Sbeveyhin el-Kitbn) okuduumdan bu yana ders almay braktm. Zira ben bundan Mantk ve Musik ile uraarak uzaklatm ve imdi tekrar geri dnyorum102 diyerek Nahiv almalarna tekrar balamtr. el-Ahfe ile Kfeli limlerin eserlerini inceleyen bnus-Serrc, birok konuda Basra ekolnn grlerine kar kmtr 103. el-Muberred ve ez-Zecccdan sonra Gramerde devrinin nde gelen ismi olan bnus-Serrc, Arap Gramerine ait dank bilgileri biraraya getirerek bir metodoloji kazandrmtr. unu sylemek gerekir ki; esasen el-Hallin ve Sbeveyhin Nahve yaptklar katk olduka mhimdir. Dier taraftan, Sbeveyhi ve eserini daha iyi an98 99

el-Fihrist, s. 92; nbhur-Ruvh, III, 148; Buyetul-Vuh, I, 109; el-Medrisun-Nahviyye, s. 140. et-Tevhd, el-mt vel-Munese, II, 196. 100 el-Fihrist, s. 92; Trhu Badd V, 319; el-Muntazam, VI, 220; nbhur-Ruvh, III, 149. 101 Hseyin Yazc, bns-Serrc, DA, XXI, 205. 102 el-Fihrist, s. 92; nbhur-Ruvh, III, 148-149. 103 Buyetul-Vuh, I, 109; Arap Dili Grameri Tarihi, s. 76.

45

lamaya ynelik kapsaml, aklayc ve sistemli bir eser kaleme alma abalar elMuberredin el-Muktedab adl eseriyle balamtr104. Ancak bu konuda ilk metodolojik almann ve Nahiv Usl alannda bu ad tayan ilk eserin105 Kitbul-Usl olduunu belirtmeliyiz106. bnus-Serrcn, Nahvin meselelerini, dzenli bir ekilde ele alp inceledii Kitbul-Usl, Nahiv Metodolojisinin nemli eserlerindendir. Nitekim Ykt el-Hamev, onun bu eseri hakknda: Nahiv onun zamanna kadar deli gibiydi. Onu, el-Usl adl eseriyle zapt u rapt altna alarak ehilletirdi demitir 107. bnus-Serrc, el-Muberredin el-Muktedabnda olduu gibi, Sbeveyhin elKitbnda yer alan bablarla tedhule (birbirine karma) dmemi, aksine mantk bir dzen ierisinde ve konularna gre bir sralamaya giderek Nahiv meselelerini sunmaya almtr 108. Bunu yaparken Basra ekolne bal kalmtr. Nitekim kulland stlhlar ve ihtilfl konularda z zerine kyas yapmamas bakmndan bu ekoln etkilerini tamaktadr 109 . Dier taraftan onun, Gramerle ilgili kendine has tespitlerinin olduunu ve Basra ekolnn grlerinden uygun olann setiini vurgulamak gerekir. Nitekim baz hkmlerde Sbeveyhin grn uygun bulmayarak el-Muberrede tbi olmutur. Onun kendine ait grlerine rnek olarak; harfi, nn atf

nin fiil olmadn ileri srmesi ve marifelerin st derecesi olarak iret

isimlerini kabul etmesi vb. verilebilir 110. bnus-Serrcn eserleri arasnda; Mucmelul-Usl, el-Mcez, el-Arz, eltikk, erhu Sbeveyh, hticcul-Kurr, e-ir ve-ur, er-Riyh vel-Hev ven-Nr, el-Cumel, el-Muvsalt vel-Muzekkirt, Ahkmu-ir, el-Hemz, lelunNahv, Tehzbul-Lua, ttifku Ehlil-Lua ve m Yenferidu bihil-Vhidu minhum ve e-ekl ven-Nakt vardr111. Yetitirdii kimselere bakldnda, bnus-Serrcn ne kadar nemli bir lim

104 105

Trhun-Nahvil-Arab, s. 156. A.e, s. 149. 106 kar, a.g.t., s. 76. 107 Mucemul-Udeb, XVIII, 198; Buyetul-Vuh, I, 109; el-Kannevc, Ebcedul-Ulm, III, 43; elMedresetul-Baddiyye, s. 208. 108 Trhun-Nahvil-Arab, s. 156-157. 109 Hseyin Yazc, a.g.t., s. 16. 110 Trhun-Nahvil-Arab, s. 164-165. 111 nbhur-Ruvh, III, 149; el-Medrisun-Nahviyye, s. 140; Hseyin Yazc, bns-Serrc, DA, XXI, 20.

46

olduunu grebiliriz. rencileri arasnda; haiye, erh vb. almalarn hareket noktasn oluturan112 ez-Zeccc, Eb Al el-Kl, es-Srf, Eb Mansr Muhammed el-Ezher (l. 370/980), Ebul-Ksim el-mid, Eb Al el-Fris ve en nemli rencisi 113 er-Rummn yer almaktadr 114 . 316/929 ylnda vefat eden 115 bnusSerrcdan, er-Rummnnin zellikle bamsz grler ortaya koyma ve mantk uygulamalara yer verme gibi hususlarda etkilendii grlmektedir. 1.2.1.3. bn ukayr (l. 317/929) Tam ad; Eb Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. el-Abbs b. el-Ferec b. ukayr en-Nahv el-Badddir 116. Adnn Ahmed b. el-Hasen117 ve Abdullh b. Muhammed118 olduunu syleyenler de vardr. el-Muberred ve Salebden ders almtr 119. bnus-Serrcn tabakasndan olan bn ukayr, el-Vkd (l. 207/823)nin kitaplarn Ahmed b. Ubeyd b. Nsih (l. 218/833)ten rivayet etmesiyle tannmtr. Kendisinden brhm b. Ahmed el-Harak ve Eb Bekr b. zn (l. 383/993) hadis rivayetinde bulunmutur 120 . Muhtasar fin-Nahv, el-Muzekker vel-Muennes, el-Maksr vel-Memdd vb. eserleri vardr 121. Her ne kadar iki ekol birbirine kartrd rivayet edilse de122, rencisi ez-Zeccc onun ilk nce Kfe ekol mensubu olduunu daha sonra az da olsa Basra ekolnden etkilenerek bu iki ekoln grlerini cem ettiini sylemitir123. Ancak, her iki ekolden bamsz olarak serdettii grleri vardr. Mesel, bnus-Serrc gibi o da nin harf olduunu ileri srmtr. Eb Al elfiildir demitir124.

Fris de bu gr paylamaktadr. Basrallarn ounluu ise,

112 113

Hseyin Yazc, a.g.t., s. 6. Hseyin Yazc, a.g.t., s. 8. 114 el-Muntazam, VI, 220; nbhur-Ruvh, III, 145; Vefeytul-Ayn, IV, 339; Buyetul-Vuh, I, 110. 115 el-Medrisun-Nahviyye, s. 141. 116 Ahbrun-Nahviyyn, s. 114; Tabaktun-Nahviyyn, s. 116; ez-Zeccc, el-zh f lelin-Nahv, s. 79; el-Fihrist, s. 123; Trhu Badd IV, 89; Nuzhetul-Elibb, s. 187; nbhur-Ruvh, I, 69; Buyetul-Vuh, I, 302; el-Medresetul-Baddiyye, s. 169. 117 Nuzhetul-Elibb, s. 187; Buyetul-Vuh, I, 302. 118 el-Fihrist, s. 123. 119 el-Medresetul-Baddiyye, s. 169. 120 Trhu Badd IV, 89; nbhur-Ruvh, I, 69; Buyetul-Vuh, I, 302. 121 el-Fihrist, s. 123; Trhu Badd IV, 89; nbhur-Ruvh, I, 69; Buyetul-Vuh, I, 302. 122 el-Fihrist, s. 123. 123 ez-Zeccc, el-zh f lelin-Nahv, s. 79; el-Medresetul-Baddiyye, s. 171. 124 el-Medresetul-Baddiyye, s. 173.

47

En mehur rencisi olarak ez-Zeccc zikredilmektedir 125 . Hayatyla ilgili detaylara yer verilmeyen bn ukayrla ilgili kaynaklarda er-Rummnnin kendisinden ders okuduuyla ilgili bir bilgiye rastlayamadk. Onun, er-Rummnnin hocas olduunu, sadece kendi aklamasndan anlyoruz. er-Rummn el-Kitba yazd erhinde bir meseleyle ilgili iki illetlilikten sz etmekte, ilkinin Sbeveyhin belirttii, ikincisinin ise bn ukayrn kendilerine anlatt illetlilik olduunu sylemitir126. 1.2.1.4. bn Dureyd (l. 321/933) Tam ad; Eb Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Dureyd el-Ezd el-Basrdir 127. Dneminin dil, edebiyat ve iir alanndaki liderlerinden olan bn Dureyd, 223/838 ylnda Basrada dodu ve renim grd 128. Dureyd dedesinin ad olup dileri olmayan anlamndaki kelimesinden tretilmitir 129 . Kahtna kadar ulaan soyunun

onbeinci halkas olan dedesi Mlik b. Fehm, Umanda yaamtr. Hz. mer dneminde Basraya yerleen ailesi olduka zengindi130. Basradaki zenci ayaklanmasndan kaarak amcasyla birlikte Umana geri dnm, oniki yl burada kaldktan sonra bn Umre adasnda Mikllerin hizmetinde bulunmutur. Baktiplie kadar ykselen bn Dureyd, el-Cemhere adl nemli eserini burada yazarak Ebul-Abbs sml b. Abdillh el-Mikle ithaf etmitir 131. 308/920 ylnda Badata gelen bn Dureyd ardarda gelen iki fel sonucu abnn onsekizinde 321/933 ylnda Badatta vefat etmitir132. Mutezil kelmc el-Cubb de ayn gn ld iin Dil ve kelm ilimleri artk ld denilmi 133,

125 126

el-Medresetul-Baddiyye, s. 170. ed-Demr, erhu Kitbi Sbeveyh (ed-Dirse), s. 38. 127 Mertibun-Nahviyyn, s. 84; Ahbrun-Nahviyyn, s. 104; Tabaktun-Nahviyyn, s. 183; elFihrist, s. 91; Trhu Badd II, 195; Nuzhetul-Elibb, s. 191; Mucemul-Udeb, XVIII, 127; el-Muntazam, VI, 261; nbhur-Ruvh, III, 92; Vefeytul-Ayn, IV, 323; Siyeru AlminNubel, XV, 96; el-Muzhir, I, 58; Aynu-a, IX, 153; J. Pedersen, bn Dreyd, A, V/2, 724; Nasuhi nal Karaarslan, bn Dreyd, DA, XIX, 416. 128 el-Fihrist, s. 91; Trhu Badd II, 196; el-Muntazam, VI, 261; nbhur-Ruvh, III, 93; Vefeytul-Ayn, IV, 325. 129 Vefeytul-Ayn, IV, 328. 130 Mucemul-Udeb, XVIII, 128; Karaarslan, bn Dreyd, DA, XIX, 416. 131 el-Fihrist, s. 91; Vefeytul-Ayn, IV, 325; Karaarslan, bn Dreyd, DA, XIX, 417. 132 Mertibun-Nahviyyn, s. 84; Tabaktun-Nahviyyn, s. 184; el-Fihrist, s. 91; Trhu Badd II, 197; nbhur-Ruvh, III, 95; Vefeytul-Ayn, IV, 325-328; Siyeru Almin-Nubel, XV, 96. 133 Trhu Badd II, 195; el-Muntazam, VI, 262; nbhur-Ruvh, III, 96; Vefeytul-Ayn, IV, 328; J. Pedersen, bn Dreyd, A, V/2, 724.

48

hogrl, hikmet sahibi ve ar derecede cmert olan bn Dureyd iin arkasndan mersiyeler yazlmtr 134. bn Dureydin iki iip sarho olduu iin el-Cemhereyi asl olmayan lafzlarla doldurduu, rivayet konusunda titiz davranmayp aklna geleni rastgele kimselere nispet ettii belirtilmektedir 135. Ancak Eb Al el-Kl hocasn savunmu, anlatt ve yazd her eyin bn Dureyde ait olduunu sylemitir 136. te yandan onun arap deil nebz (boza) itiine dair rivayetler de vardr 137 . elCemhereyi inceleyip rivayetlerin salam olduunu tespit eden es-Suyt de eletirilerin haksz olduunu sylemektedir 138. bn Dureydin Hz. Ali hakkndaki vg dolu ifadelerinden dolay i olduu iddia edilmi, hatta i mellifler arasnda kendisine yer verilmitir 139. Hocalar ve rivayette bulunduu kimseler arasnda; Eb Htim es-Sicistn, bn Ahil-Esma, Ebul-Fadl er-Riy, Eb Osmn Sad b. Hrn el-Unndn, Saleb ve et-Tevvez yer almaktadr 140. Altm yl sren eitim-retim faaliyeti boyunca ok sayda renci yetitiren bn Dureydin rencileri arasnda; bnusSerrc, es-Srf, Ebul-Ferec el-sfahn (l.356/967), Eb Al el-Kl, el-mid, Eb Al el-Fris, bn Hleveyh, Eb Al el-Htim, Al b. Huseyn el-Mesd, erRummn, ez-Zeccc, el-Merzubn, Cahza el-Bermek, el-Mutenebb, elHlidiyyn, ed-Drekutn, Hasan b. Abdillh el-Asker ve vezir bn Mukle gibi birok lim vardr141. Eserleri arasnda; el-Cemhere, el-tikk, el-Maksre, el-Maksr velMemdd, Kitbul-Melhin, Kitbul-Mucten, es-Serc vel-Licm, el-Matar vesSehb, Kitbul-Fevid vel-Ahbr, Min Ahbri bn Dureyd, el-Eml, Dvn, elVih, Zehirul-Hikme, erhul-Fark beynez-Z ved-Dd, Mecmatu Hikem, Kitb Yetemilu alel-Elfzil-Mutereke, erhu Lmiyyetil-Arab li-enfer,

134 135

Tabaktun-Nahviyyn, s. 184; Karaarslan, bn Dreyd, DA, XIX, 417. Mucemul-Udeb, XVIII, 131; el-Muntazam, VI, 262; nbhur-Ruvh, III, 95; Vefeytul-Ayn, IV, 326; Siyeru Almin-Nubel, XV, 97; Karaarslan, bn Dreyd, DA, XIX, 417. 136 Karaarslan, bn Dreyd, DA, XIX, 417. 137 nbhur-Ruvh, III, 95. 138 el-Muzhir, I, 93. 139 Karaarslan, bn Dreyd, DA, XIX, 417. 140 el-Fihrist, s. 91; el-Muntazam, VI, 261; nbhur-Ruvh, III, 93; Vefeytul-Ayn, IV, 325; Siyeru Almin-Nubel, XV, 97; Karaarslan, bn Dreyd, DA, XIX, 416. 141 Trhu Badd II, 195; el-Muntazam, VI, 261; nbhur-Ruvh, III, 93; Siyeru Almin-Nubel, XV, 97; Karaarslan, bn Dreyd, DA, XIX, 417.

49

erhu Bnet Sud, erhu Kasdetin-Nezr, Muntehab minel-Er, el-EmslunNebeviyye, el-Muktebes, Kitbu Efale ve Fealtu (Fealtu ve ftealtu), el-db velEmsl, el-Erban, et-Tavassut, Edebul-Ktib, Garbul-Kurn vb. bulunmaktadr142. yi bir air olmasnn yan sra ok sayda iir bilmekteydi143. Zamanla bu zelliini gelitirmi, okunan divanlarn eksik kalan yerlerini ezberinden tamamlayacak hle gelmi, bu yzden ona limlerin en airi ve airlerin en limi denilmitir144. el-Cemhere, el-Hll b. Ahmedin Kitbul-Ayn adl eseriyle ayn konu zerine yazlm bir eser olup145, el-Hall b. Ahmedin yerine bn Dureydin getii ifade edilmitir146. Basra ekol bn Dureyd ile sona ermitir147. 1.2.1.5. bn Muchid (l. 324/936) Tam ad; Eb Bekr Ahmed b. Ms b. el-Abbs b. el-Muchid etTemmdir 148. 245/858 ylnda Badatta dodu. Kunbul ve Ebuz-Zar Abdurrahmn b. Abdstan Kurn ve Kraat dersleri ald149. Kendisinin hadis ald kimseler arasnda, Abdullh b. Eyyb el-Mahrem, Muhammed b. Abdillh ez-Zuheyr, Zeyd b. sml es-Syi, Sadn b. Nasr, Muhammed b. shk es-Sn ve Abbs et-Terkaf vardr150. bn Muchid, Kitbus-Seba adl eseriyle, her ne kadar yedi harf hadisiyle yedi kraat kavram arasnda karkla sebep olduu sylense de, yediyi yedi yapan mellif olarak literatrdeki yerini almtr. bn Muchid, z saylan kraatlerin okutulmas hususunda mcadele etmi ve bunu engellemitir 151. Kendisinden rivayette bulunanlar arasnda; Eb Thir b. Eb Him, Eb Bekr b. el-Ceb, Eb Bekr b. zn, Talha b. Muhammed b. Cafer, ed-Drekutn, Eb

142

el-Fihrist, s. 91; Mucemul-Udeb, XVIII, 136; nbhur-Ruvh, III, 96-97; Vefeytul-Ayn, IV, 324; Karaarslan, bn Dreyd, DA, XIX, 419. 143 Karaarslan, bn Dreyd, DA, XIX, 417. 144 Trhu Badd II, 195; Mucemul-Udeb, XVIII, 129; el-Muntazam, VI, 261; nbhur-Ruvh, III, 94; Vefeytul-Ayn, IV, 324; Siyeru Almin-Nubel, XV, 96; Karaarslan, bn Dreyd, DA, XIX, 417. 145 el-Muzhir, I, 92. 146 Vefeytul-Ayn, IV, 323. 147 Mertibun-Nahviyyn, s. 84. 148 el-Fihrist, s. 47; Trhu Badd, V, 144; Siyeru Almin-Nubel, XV, 272-274; el-Bidye venNihye, XI, 185; Ktib eleb, Kefuz-Zunn, II, 1448; Tayyar Altkula, bn Mchid, DA, XX, 214. 149 Siyeru Almin-Nubel, XV, 272; Tayyar Altkula, bn Mchid, DA, XX, 214. 150 el-Fihrist, s. 47; Siyeru Almin-Nubel, XV, 272-274. 151 Tayyar Altkula, bn Mchid, DA, XX, 214.

50

Hafs b. hn ve Eb Hafs el-Kettn vb. vardr 152. 324/937 ylnda Badatta vefat eden bn Muchid, Ata arsnda kendi evine defnedilmitir153. Cenaze namazn el-Hasen b. Abdulazz el-Him kldrmtr 154 . Nazik ve kibar birisi olan bn Muchid, iyi dzeyde mzik bilgisine de sahipti155. Saleb, kendi zamannda Allahn kitabn ondan daha iyi bilen bir bakasnn kalmadn belirterek bn Muchidi vmtr 156. Eserleri arasnda; Kitbus-Seba, htilfu Kurril-Emsr, Kitbuevz fil-Krt 157 , Kitbul-Krtil-Kebr, Kitbul-Krtis-Sar, KitbulYt, Kitbul-Ht, Kratu Eb Amr, Kratu bn Kesr, Kratu sm, Kratu Nfi, Kratu Hamza, Kratul-Kis, Kratu bn mir ve Kratun-Neb vardr 158. er-Rummn bn Muchidten kraat dersi almtr. Ancak, bn Muchidin erRummnye hocalk yapt kaynaklarda yer almamaktadr. Sadece, el-Badd ondan rivayette bulunanlar arasnda s b. Al ismine yer vermitir159. Ancak, bunun er-Rummn olduu kesin deildir. Hocas olduu bilgisi, er-Rummnnin eserindeki kendi ifadelerinden tespit edilmitir. erhu Kitbi Sbeveyh adl eserinde mndnn mtekellim ysna muzf oluuyla ilgili aklamasnda er-Rummn yle der: bn Muchid ve dier hocalarmzdan okuduumuz mehur bir rivayette Eb Amr, ynn isbtyla;
160

eklinde okumutur 161. Bu

ifadeden er-Rummnnin kraat alannda sadece bn Muchidten deil, baka hocalardan da ders ald anlalmaktadr. Fakat bu hocalar belirlemek mmkn olamad.

152 153

el-Fihrist, s. 47; Siyeru Almin-Nubel, XV, 273; el-Bidye ven-Nihye, XI, 185. el-Fihrist, s. 47; Trhu Badd, V, 144; Siyeru Almin-Nubel, XV, 272-274; el-Bidye venNihye, XI, 185; Ktib eleb, Kefuz-Zunn, II, 1448; Tayyar Altkula, bn Mchid, DA, XX, 214. 154 Trhu Badd, V, 147. 155 Siyeru Almin-Nubel, XV, 273. 156 Trhu Badd, V, 145; el-Bidye ven-Nihye, XI, 185. 157 Tayyar Altkula, bn Mchid, DA, XX, 214. 158 el-Fihrist, s. 47. 159 Trhu Badd, V, 145. 160 ez-Zuhruf (43), 68. 161 ed-Demr, erhu Kitbi Sbeveyh (ed-Dirse), s. 39.

51

1.2.1.6. bnul-hd (l. 326/938) Tam ad; Eb Bekr Ahmed b. Al b. Macr (Bacr)dur162. et-Tevhd, ismini bnul-Ahd olarak belirtmektedir 163. Elli alt yl hayat sren ve gen yata vefat eden bnul-hd buna gre, 270/883 ylnda domutur164. Sod ya da Fergana blgesinde idarecilik yapan ve daha sonra Badata yerleen Trk asll bir aileye mensuptur165. Babas, el-Mutezid ve el-Muktefnin komutanlarndan birisiydi ve snr blgelerinde valilik de yapmt166. Badatta Ata ars Ahd sokanda oturan bnul-hd, Mutezilenin zht ve fazilet sahibi, salih kimselerindendir. Ayrca fasih konuan, Arap diline hkim, Fkhta ok sayda eseri bulunan birisidir Mutezilenin dokuzuncu tabakas ierisinde kabul edilen
168 167

Eb Al el-Cubb (l.

303/916)nin olu Eb Him el-Cubb, el-Kb diye bilinen Abdullh b. Muhammed b. Mahmd el-Belh (l. 319/931) ile birlikte dneminin byk Mutezile imamndan birisidir 169 . Kelm dersleri ald en nemli hocas, Eb Al elCubbden ders alan ve onun yerine geen, es-Srfye de hocalk yapm Eb Abdillh Muhammed b. Omer es-Saymer el-Basr (l. 315/927)dir 170 . Ayrca Ebul-Hasen el-Kerhnin meclisinde bulunmutur 171 . Ebul-Fevris el-Berdaden de rivayette bulunan 172 bnul-hdin rencileri arasnda; Ms b. Rebh elMutezil, Ahmed b. Ysuf el-Ezrak, er-Rummn gibi Kelm ve Dil limleri vardr 173 . bnul-hd, ilim meclislerine ok sayda kimsenin katld, kelmclarn kendisine gvendii ve byk nem verdii Badatta ileri gelen son kelmclardan

162

el-Fihrist, s. 245; bn Hazm, el-Fasl fil-Milel, IV, 154; Trhu Badd, IV, 309; Siyeru AlminNubel, XV, 217; bnul-Murtad, Tabaktul-Mutezile, s. 100; bnul-Murtad, Bbu ZikrilMutezile, s. 59; Lisnul-Mzn, I, 231; Mustafa z, bnl-hd, DA, XXI, 94. 163 et-Tevhd, el-mt vel-Munese, I, 108. 164 Trhu Badd, IV, 309; bnul-Murtad, Tabaktul-Mutezile, s. 100; Mustafa z, bnl-hd, DA, XXI, 94. 165 bn Hazm, el-Fasl fil-Milel, IV, 51; Trhu Badd, IV, 309; Mustafa z, bnl-hd, DA, XXI, 94. 166 bn Hazm, el-Fasl fil-Milel, IV, 154. 167 el-Fihrist, s. 245; Siyeru Almin-Nubel, XV, 218; Lisnul-Mzn, I, 231. 168 bnul-Murtad, Tabaktul-Mutezile, s. 100. 169 bn Hazm, el-Fasl fil-Milel, IV, 154. Lisnul-Mzn, III, 255. 170 Lisnul-Mzn, V, 320 171 Mustafa z, bnl-hd, DA, XXI, 94. 172 bn Askir, Trhu Medneti Dimak, LXVII, 136. 173 el-Fihrist, s. 245; Trhu Badd, V, 221; Lisnul-Mzn, VI, 117; Mustafa z, bnl-hd, DA, XXI, 94-95.

52

birisi olarak addedilir 174. Kendisine ait bir arazinin gelirini ilme ve ilim ehline tahsis etmitir 175. 326/938 ylnda abn aynda vefat etmitir 176. Eserleri arasnda; rencisi er-Rummnnin bir erh yazd Kitbul-Mane fil-Usl, Kitbul-Mubted, Kitbu Nazmi (Nakli)l-Kurn, Kitbul-cm, en-Nakz alel-Hlid fil-rc, Kitbu htisri Kitbi Eb Al fin-Nefy vel-sbt ve Kitbu htisrit-Tefsr litTaber bulunmaktadr177. Eserlerine henz ulalamayan bnul-hdin grleri hakknda ancak ondan alntlar yapan baka kaynaklardan bilgi elde edilmektedir. Mesel, onun byk gnahlar konusundaki yaklamna gre, byk gnah iledikten hemen sonra pimanlk duyanlar tvbe etmi ve o gnahtan arnm saylmaktadr. Adam ldrmek vb. bir byk gnahn tekrarnda da hemen pimanlk duymak tvbe yerine gemektedir. Ancak bu gr Mrcienin ileri srdnden daha irkin bulunmutur. Zira her Mslman zaten iledii byk gnahtan pimandr 178. Mutezilenin bamsz dnme gelenei bnul-hd tarafndan da srdrlmtr. Bazen Badat ekol grlerini bazen de fikirler arasnda sentez yapmay tercih etmitir179. Eb Him el-Cubbye sert bir ekilde muhalefet eden bnulhd meclislerde oraya gelen Eb Him taraftarlarndan holanmadn ve onun grlerine iddetle kar ktn aka gsterirdi 180. Bu taassup ve muhalefet daha sonra rencisi er-Rummn tarafndan da devam ettirilmitir. Nitekim erRummnnin eserleri arasnda; Kitbur-Red alel-Mesilil-Baddiyyt li-Eb Him ve Kitbu Nakzi stihkkiz-Zem fir-Red al Eb Him adnda iki kitab bulunmaktadr 181. bnul-hd, er-Rummnnin hayatnda derin izler brakmtr. zellikle onun Kelm sahasndaki grleri ve mutezil dnce metodu er-Rummn tarafndan da benimsenmitir. er-Rummnnin hocalarna genel olarak baktmzda, onun farkl zelliklere sahip kimselerden ders aldn grmekteyiz. er-Rummn, bn ukayr gibi Kfe
174 175

bnul-Murtad, Tabaktul-Mutezile, s. 100. el-Fihrist, s. 245; Siyeru Almin-Nubel, XV, 218. 176 el-Fihrist, s. 245; Trhu Badd, V, 145; Siyeru Almin-Nubel, XV, 218. 177 el-Fihrist, s. 245; Siyeru Almin-Nubel, XV, 218. 178 bn Hazm, el-Fasl fil-Milel, IV, 154. 179 Mustafa z, bnl-hd, DA, XXI, 95. 180 bnul-Murtad, Tabaktul-Mutezile, s. 100. 181 nbhur-Ruvh, II, 296; bnul-Murtad, Bbu Zikril-Mutezile, s. 66.

53

ekolne daha yakn isimler yannda, bnus-Serrc gibi Basra ekoln tercih eden hocalardan da ders almtr. bnus-Serrc, bn Dureyd sayesinde iirde bilgi sahibi olmu, bn Muchidden ald kraat dersleri, bnul-hdden ald Kelm eitimiyle paralel devam etmitir. Bu da onun farkl sahalarda eserler kaleme almasna ve shibut-tesnif olarak nitelendirilmesine zemin hazrlamtr. Yine tam olarak belirlemek mmkn olmasa da, kitap istinsahyla uraan er-Rummnye dnemin limlerinden eser istinsah ettirmek amacyla farkl ilim dallarndan birok kiinin mracaat etmi, bylece tespitini yapabildiimiz hocalarnn yan sra tant baka kimselerden de ders alm veya onlarn eserlerini okumu olma ihtimali gzard edilmemelidir. Tespit edebildiimiz kadaryla hocalar arasnda er-Rummnnin en ok istifade ettii ve etkilendii isimler, bnus-Serrc ve bnul-hd olmutur. Sonu olarak siyas ve sosyal yapnn etkisine ilveten, sz konusu hocalardan alnan eitimin eitlilii de, onun bilimsel kimliinin, hayata baknn ve inan sisteminin ekillenmesine katk salamtr. 1.2.2. adalar Eb Al el-Fris, Ebul-Ksim ez-Zeccc ve Eb Sad es-Srf, erRummn ile ayn tabakada kabul edilmektedir 182. Bu dilcilerin yan sra, onunla ayn asr paylaan nemli isimler arasnda bn Hleveyh ve bn Cinnyi de grmekteyiz. 1.2.2.1. ez-Zeccc (l. 337/949) Tam ad; Ebul-Ksim Abdurrahmn b. shk ez-Zecccdir. Badatta yannda kald ve ondan ders ald iin hocas ez-Zeccca nisbet edilmektedir 183. ezZeccc, Hemednn gneyinde yer alan Nihvendde domutur. Baz kaynaklarda ise yine Hemednn gneyinde yer alan Saymerden olduu sylenmektedir 184. lme dkn olan ez-Zeccc, bu uurda olduka gayret gstermi ve yolculuklar yapmtr. Badata gelmi burada eitli hocalardan dersler alarak yetimi, daha sonra Suriyeye gemi, Halepte bir mddet kalm, oradan am (Dimak)a yerleerek ders

182 183

Bkz. Tabaktun-Nahviyyn, s. 119-120. Tabaktun-Nahviyyn, s. 119; el-Fihrist, s. 118; Nuzhetul-Elibb, s. 227; nbhur-Ruvh, II, 160; Vefeytul-Ayn, III, 136; Siyeru Almin-Nubel, XV, 475; Buyetul-Vuh, II, 77. 184 nbhur-Ruvh, II, 160; Vefeytul-Ayn, III, 136; Buyetul-Vuh, II, 77.

54

vermeye balamtr. En son Taberiyyeye gitmi ve orada vefat etmitir 185. Bir ksm Basra, bir ksm Kfe ekol mntesibi olan ders ald hocalarn kendisi el-zh adl eserinde saymaktadr. Bunlar; ez-Zeccc, Muhammed b. Rustem et-Taber, Gulmu Eb Osmn el-Mzin, bn Keysn, bn ukayr, bnul-Hayyt, bnus-Serrc, Ebul-Hasen el-Ahfe, Eb Bekr bnul-Enbr, Eb Ms el-Hmid, Ebul-Fadl, Abdulmelik b. Mlik ed-Darr186. rencileri arasnda; Muhammed b. Sbika en-Nahv, Abdurrahmn b. Muhammed b. Eb Nasr, Abdurrahmn b. Omer b. Nasr, Ahmed b. Muhammed b. Seleme, Ebul-Hasen Al b. Muhammed b. sml el-Antk yer almaktadr187. Hocas ez-Zecccn da etkisiyle Basra ekolne eilimli olduu sylense de188, kanaatimizce ez-Zecccnin gerek Basral ve Kfeli hocalardan ders alm olmas ve gerekse daha nce getii zere bn ukayr gibi her iki ekoln grlerini bir araya getirme abasndaki hocalarn ders halkalarnda bulunmas, ona her trl bak asn ele alp deerlendirme imknn salamtr. Hatta o, baka dilleri bildii ve inceledii iin, Nahve yeni bak alar da kazandrmtr. Nitekim kelmn ksmlar hakknda sz sylerken, kelmn isim, fiil ve harften mteekkil olduunu, Arapa dnda bildii dier dilleri incelediini ve onlarda da ayn eyi grdn ifade etmektedir189. Ancak bu bak as adalarndan el-Fris tarafndan kabul grmemi olacak ki, onun hakknda; Eer ez-Zeccc bizim Nahiv hakkndaki szlerimizi duysayd, Nahiv hakknda konumaktan utanrd 190 demektedir. Bu kabul grmeyi, her ikisi arasndaki Nahve ilikin metot farkllklarndan ortaya kan bir durumdur. elFris, Mantk meselelerini Nahiv ile kartrmtr. Kyas yaptnda, illetini ortaya koyduunda veya ispat ettiinde veyahut hkmlerden bahsettiinde, kendi nahvinin stn veya zayf noktalar hususunda, Mantk meselelerini ylesine kullanr ki, Mantk deta onun nahviyle ayrlmaz bir hl alr. ez-Zeccc ise, Mantk meselelerini Nahvin meseleleri ile birlikte ele alm, ancak onlar birbirine kartrmam ve i ie

185 186

ez-Zeccc, s. 8. el-zh, s. 78-79; el-Fihrist, s. 118; Nuzhetul-Elibb, s. 227. 187 Buyetul-Vuh, II, 77; ez-Zeccc, s. 11. 188 ez-Zeccc, s. 20. 189 el-zh, s. 45. 190 Nuzhetul-Elibb, s. 227; nbhur-Ruvh, II, 160.

55

sokmamtr 191. ez-Zeccc, Nahiv tarihinde nemli bir role sahiptir. Zira o, ilk defa Mantn Nahve kartrlmamasn, ayr ayr ele alnmasn dile getiren ve bu uurda Nahiv Uslne dair ilk metodolojik eser olduu belirtilen192 el-zh adl eseri yazan kiidir. Eserde nahivciler ile mantklarn isim tanmnn birbirinden farkl olduunu dile getirdikten sonra, nk onlarn amalar bizim amacmz ve onlarn kastettikleri anlamlar da bizim anlamlarmz deildir diyerek konuya bakn ortaya koymaktadr193. Daha sonra el-Cumel adl eserinde de Mantk bulamam bir Nahvin uygulamal rneklerini vermitir 194 . unu da sylemek gerekir ki; her ne kadar o, Mantkn Nahve kartrlmamas gerektiine ynelik eserler kaleme alsa da, bizzat kendi nahiv anlaynda Mantkn izlerine rastlamak mmkndr. Mesel, harf iin; Kendisinden bakasyla bir anlam vardr diyerek bu etkiyi ortaya koyar 195 . ezZecccnin dahi mantn etkisinde kal; er-Rummnnin asrnda Mantk ilminin Nahve nfuzunun olduka st dzeyde olduunu gstermektedir196. nemli eserleri arasnda; el-Cumel, el-zh, erhu Kitbil-Elif vel-Lm lilMzin, erhu Hutbeti Edebil-Ktib, el-Lmt 197 , el-Eml, Muhtasaruz-Zhir, Kitbu tikki Esmillh, Meclisul-Ulem 198 , el-Mukabe ven-Nazir bulunmaktadr199. el-Cumel adl eserini Mekkede yazmtr. Her bir konuyu bitirdiinde yedi kez tavaf eder, Allahtan balanmay ve bu yazdklarnn okuyana fayda salamasn dilerdi200. Msrllar, Maribliler, Hicazllar, Yemenliler ve amllar, bn Cinnnin el-Luma ve el-Frisnin el-zhyla megul olmaya balamadan nce bu

191 192

eleb, Eb Al el-Fris, s. 626. Trhun-Nahvil-Arab, s. 165. 193 el-zh, s. 48. 194 el-Mubrek, en-Nahvul-Arab, s. 116-117. Her iki eserin bir karlatrmas iin bkz. M. irin kar, ez-Zecccnin el-zh fi lelin-Nahv ve el-Cumel fin-Nahv Adl Eserleri Balamnda Nahiv lmine Bak, Nsha, yl: IV, sy. 14 (Yaz 2004), s. 71-78. 195 el-zh, s. 54. 196 kar, a.g.t., s. 80. 197 Bu eser, bir inceleme ile Ahmet Yksel tarafndan Trkeye evrilmitir (Ett Yay., Samsun 2005). 198 Bilgi iin bkz. Dursun Ali Trkmen, Arap Dilbilimcisi Zeccc ve Meclisul-Ulem, Baslmam Doktora Tezi, Samsun 2002. 199 Nuzhetul-Elibb, s. 227; nbhur-Ruvh, II, 160; Siyeru Almin-Nubel, XV, 476; BuyetulVuh, II, 77. Eserleri hakknda geni bilgi iin bkz. ez-Zeccc, s. 23- 45. 200 nbhur-Ruvh, II, 161; Vefeytul-Ayn, III, 136; Buyetul-Vuh, II, 77; ez-Zeccc, s. 23.

56

eseri okurdu201. ez-Zecccnin vefat tarihi hususunda farkl grler mevcuttur. En erken kaynaklardan birisi olan ez-Zubeydnin Tabktnda 337/449 yl Recep aynda amda vefat ettii belirtilmektedir 202 . ez-Zeheb (l. 748/1347), i olduu iin amdan ayrldn sylemektedir203. bn Hallikn vefat yerinin Taberiyye olabileceini ve tarih olarak 340/952 yl Ramaznn da ifade ederek, ez-Zubeydnin en doru tarihi verdiini ileri srmektedir204. bn Tarberd, ez-Zecccnin vefatnn 339/950da gerekletiini sylerken205, dier baz kaynaklarda 340/952 tarihi ne kmaktadr 206. 1.2.2.2. Eb Sad es-Srf (l. 368/979) Tam ad; Eb Sad el-Hasen b. Abdillh b. el-Merzubn es-Srfdir 207. Yaklak 284-288/897-901 yllar arasnda randa kk bir sahil ehri olan Srfta dnyaya geldi. Aslen Mecus olan ve daha sonra Mslmanl seen babasnn ad Behzd olup, olu kendisine Abdullh derdi208. lim hayatna Srfta balam, yirmi yana basmadan Hanef mezhebi zere Fkh eitimi ald Umna gitmitir. Buradan tekrar Srfa dnm, ok gemeden el-Askere gemi, Muhammed b. Omer es-Saymer gibi mutezil hocalardan ders almtr 209. ez-Zubeyd ve bakalar, onun mutezil olduunu sylerlerse de210, bu konuda elimizde ak bir delil yoktur. el-Askerden sonra srekli ikamet ettii Badata gelmi, burada kadlk yapmtr 211. Kurn, Kraat, Nahiv, Kelm, Mantk, Fkh, Feriz eitimi alan es-Srfnin
201 202

nbhur-Ruvh, II, 161. Tabaktun-Nahviyyn, s. 119. 203 Siyeru Almin-Nubel, XV, 476. 204 Vefeytul-Ayn, III, 136 205 bn Tarberd, en-Nucmuz-Zhire, III, 302. 206 ez-Zeccc, s. 8. 207 Ahbrun-Nahviyyn, nairin mukaddimesi, s. 7; Tabaktun-Nahviyyn, s. 119; el-Fihrist, s. 93; Trhu Badd, VII, 341; Nuzhetul-Elibb, s. 227; Mucemul-Udeb, VII, 145; nbhurRuvh, I, 348; Vefeytul-Ayn, II, 78; el-ber, I, 156; Siyeru Almin-Nubel, XVI, 247; elBidye ven-Nihye, XI, 294; Lisnul-Mzn, II, 218; Buyetul-Vuh, I, 507; el-Kannevc, Ebcedul-Ulm, III, 45; es-Srf en-Nahv, s. 16. 208 Trhu Badd, VII, 341; Nuzhetul-Elibb, s. 228; Mucemul-Udeb, VII, 146; VefeytulAyn, II, 78; el-ber, I, 156. 209 el-Fihrist, s. 93; Mucemul-Udeb, VII, 149; nbhur-Ruvh, I, 349; Vefeytul-Ayn, II, 79. 210 Tabaktun-Nahviyyn, s. 119; Trhu Badd, VII, 341; Nuzhetul-Elibb, s. 228; nbhurRuvh, I, 349; Siyeru Almin-Nubel, XVI, 247; el-Bidye ven-Nihye, XI, 294. 211 el-Fihrist, s. 93; Trhu Badd, VII, 341; Mucemul-Udeb, VIII, 146; Vefeytul-Ayn, II, 78; el-Bidye ven-Nihye, XI, 294.

57

teki hocalar; Kraat dersleri ald bn Muchid, bn Dureyd, bnus-Serrc, elFrisye de hocalk yapm olan Muhammed b. Al Eb Bekr el-Mebremn, Muhammed b. Mezd bnu Ebil-Ezher el-Benc (l. 325/937), Abdullh b. Muhammed b. Ziyd en-Nsbr (l. 336/948)dir212. es-Srf, takva sahibi, zhid, ibadetlerine nem veren, verdii fetvalardan dolay para almayan, yaklak elli yl Hanef mezhebine gre fetva veren, verdii fetvalarda hata bulunmayan ve geimini kitap istinsah ederek salayan bir limdi213. O dnemin deti zere, tpk el-Frisyle olduu gibi, el-An sahibi el-sfahn ile de aralarnda rekabet vard214. Ksaca belirtmek gerekirse; es-Srfye gre Nahiv, akl karmlara ve mantk delillere dayaldr. Nitekim el-Kitb erh ederken, onda yer alan kyaslar ve illetleri geniletmi, bunu yaparken cedel metotlarn kullanm, birtakm akl deliller ne srmtr215. Onun Mett b. Ynusla olan mnakaasnda bu metodolojiyi grmek mmkndr. Temelde Mantn ve Nahvin deerine ynelik bu tartmada, esSrf, her ikisinin de alanlar farkl disiplinler olduu zerinde durmutur 216 . erRummn, es-Srfnin Mett b. Ynus ile olan tartmasn aktarrken, onun hakknda gzel szler sylemi, Mecliste bulunanlar onun cokusuna, dilinin akclna, gle yzne ve arka arkaya sralad deerli bilgilere hayran kaldlar217 diyerek, daha sonra dindarlk, vakar, ciddiyet ve samimiyet gibi sfatlarla es-Srfyi vmtr. es-Srfye ait olduu belirtilen on adet eser mevcuttur. Bunlar, erhu Kitbi Sbeveyh, Kitbu Eliftil-Kat vel-Vasl, Ahbrun-Nahviyynel-Basriyyn, erhu Maksreti bn Dureyd, el-kn fin-Nahv, evhidu Sbeveyh, Kitbul-Vakf velbtid, Sanatu-ir vel-Bela, el-Medhal il Kitbi Sbeveyh ve Cezretul212

Trhu Badd, VII, 341; Nuzhetul-Elibb, s. 228; Mucemul-Udeb, VIII, 146; VefeytulAyn, II, 78; el-ber, I, 156; Siyeru Almin-Nubel, XVI, 247; el-Bidye ven-Nihye, XI, 294. 213 et-Tevhd, el-mt vel-Munese, I, 133; Trhu Badd, VII, 341; Nuzhetul-Elibb, s. 228; Mucemul-Udeb, VIII, 146, 150-151, 172; nbhur-Ruvh, I, 348; el-Bidye ven-Nihye, XI, 294. 214 Vefeytul-Ayn, II, 79; Buyetul-Vuh, II, 509; el-Kannevc, Ebcedul-Ulm, III, 45. 215 en-Nahvul-Arab, s. 118. 216 Bu tartma ve bilimsel deeri hakknda geni bilgi iin bkz. The Discussion between Ab Bishr Matt and Ab Sad al-Srf on the Merits of Logic and Grammar, Journal of the Royal Asiatic Society, s. 79-130; Osman Bilen, Eb Bir Matt ile Eb Sad es-Srf Arasnda Mantk ve Gramer zerine Bir Tartma, slmiyt, c. 7, sy. 2 (Nisan-Haziran 2004), s. 155-172; Mantk ile Gramer likisi zerine ki Gr, DEFD, XIII-XIV (Yaz, Sonbahar 2001), s. 89-100; Nesim Doru, Yahy bn Adye Gre Mantk-Gramer likisi, DFD, c. VI, sy. 1 (2004), s. 39-48. 217 et-Tevhd, el-mt vel-Munese, I, 129.

58

Arabtr218. Onun el-Kitba yazd erh, kendisinden nce ve sonra yazlan erhlerin en iyisi kabul edilmi; el-Kitbtaki kapallklar gideren, btn nahivcilerin grlerinin yer ald, bu grlerin tartld, bunu yaparken ak ve kendisinin eitli alanlardaki geni bilgisini ve kltrn gsteren ifadelerin kullanld bir eser addedilmitir219. rencileri olduka fazla olan es-Srfnin en nemli rencileri arasnda; Badat Kdl-Kudt Eb Muhammed b. Marf, Eb Abdillh Muhammed b. Muhammed b. Abbd, el-Huseyn b. Ahmed b. Hleveyh, er-Rummnnin de kendilerine hocalk yapt Eb Hayyn et-Tevhd, Ubeydullh b. Muhammed b. Cerv el-Esed, Eb Tlib el-Abd, Ebul-Ksim ed-Dakk, Muhammed b. Ahmed el-Halll vardr220. es-Srf, 368/979 yl Recep aynda seksendrt yandayken vefat etmi, Hayzurn mezarlna defnedilmitir 221. 1.2.2.3. bn Hleveyh (l. 370/980) Tam ad; Eb Abdillh el-Huseyn b. Ahmed b. Hleveyh b. Hamdndr 222. ocukluk dnemini Hemednda geirdi. Daha sonra 314/926 ylnda Badata gelerek burada bn Muchidten Kraat; bn Dureyd, Niftaveyh, Eb Bekr bnul-Enbr ve es-Srfden Nahiv ve Edebiyat dersleri ald223. Badattaki tahsilini tamamladktan sonra Yemene, ama oradan da Halepe gitti. Buralarda birok kimseye hocalk yapt224. Arlkl olarak Kfe ekolnn grlerini benimseyen bn Hleveyh, zaman zaman Basra ekolnn grlerine de yer vermi, iki ekol cem etmitir 225. el-Fris ile aralarnda rekabet olan limlerden birisi de bn Hleveyhtir.

218

el-Fihrist, s. 93; Nuzhetul-Elibb, s. 228; Mucemul-Udeb, VII, 149-150; Vefeytul-Ayn, II, 78; Buyetul-Vuh, I, 508. 219 es-Srf en-Nahv, s. 37. 220 Trhu Badd, VII, 341; es-Srf en-Nahv, s. 21-25. 221 el-Fihrist, s. 93; Trhu Badd, VII, 341; Nuzhetul-Elibb, s. 228-229; Mucemul-Udeb, VIII, 146; nbhur-Ruvh, I, 349, 350; Vefeytul-Ayn, II, 78; Siyeru Almin-Nubel, XVI, 247; elBidye ven-Nihye, XI, 294. 222 el-Fihrist, s. 124; Nuzhetul-Elibb, s. 230; el-Muntazam, VII, 138; Mucemul-Udeb, IX, 200; nbhur-Ruvh, I, 359; Vefeytul-Ayn, II, 178; Siyeru Almin-Nubel, XVI, 341; LisnulMzn, II, 267; Buyetul-Vuh, I, 529; el-Kannevc, Ebcedul-Ulm, II, 293; Neetun-Nahv, s. 171; Hseyin Tural, bn Hleveyh, DA, XX, 14. 223 el-Fihrist, s. 124; Nuzhetul-Elibb, s. 230; Mucemul-Udeb, IX, 201; nbhur-Ruvh, I, 359; Vefeytul-Ayn, II, 178; Lisnul-Mzn, II, 267; Buyetul-Vuh, I, 529. 224 Mucemul-Udeb, IX, 201. 225 el-Fihrist, s. 124.

59

Onunla eitli mnazaralar yapmtr 226 . Sylendiine gre; el-Fris ile bir araya geldiklerinde bn Hleveyh, Sbeveyhin el-Kitb zerinde durmalarn ister, elFris ise el-Fash hakknda konumay talep eder. Yine baka birinde bn Hleveyh kl iin ka isim olduunu sorunca el-Fris, bir isim der. Bunun zerine o, aksine klcn ok sayda ismi olduunu syleyerek saymaya balar. el-Fris de btn bunlarn isim deil sfatlar olduunu ileri srer 227 . rencileri arasnda; AbdulMunim b. Galbn, Eb Bekr el-Hrizm, Muf en-Nehrevn, Eb Firb elHamdn, Sad b. Sid el-Frik, Muhammed b. Abdillh es-Selm, Hasan b. Suleymn ve Huseyn b. Al er-Rehv bulunmaktadr 228. Baz kaynaklar onun i olduunu ve bunu gizlediini iddia ederken229, dier baz kaynaklarda o, Snn ve fi olarak tantlmaktadr 230. Eserleri arasnda; el-Hucce fil-Krtis-Seb, el-Elift, Leyse f KelmilArab, er-Rh, erhu Dvni Eb Firs el-Hamdn, erhu Maksreti bn Dureyd, elCumel fin-Nahv, rbu Selsne Sre, Muhtasar f evzzil-Kurn, tikku Hleveyh, el-Frisye el-Efl adl eserinden dolay reddiye olarak yazlan KitbulHzr vb. bulunmaktadr 231. bn Hleveyh 370/980 ylnda Halepte vefat etmitir232. 1.2.2.4. Eb Al el-Fris (l. 377/987) Tam ad; Eb Al Hasen b. Ahmed b. Abdilaffr el-Fris el-Fesevdir. 288/901 ylnda Fes233 kasabasnda dnyaya gelmitir 234. Yirmi yana kadar burada kalm, Muhammed b. Al Mebremndan Sbeveyhin el-Kitbn okumutur235. Daha sonra Badata gitmi, on yl kald Badatta ez-Zeccc, bnus-Serrc,
226 227

nbhur-Ruvh, I, 359; Hseyin Tural, bn Hleveyh, DA, XX, 15. Nuzhetul-Elibb, s. 231. 228 Mucemul-Udeb, IX, 202; Lisnul-Mzn, II, 267; Hseyin Tural, bn Hleveyh, DA, XX, 15 229 Lisnul-Mzn, II, 267. 230 Buyetul-Vuh, I, 529. 231 el-Fihrist, s. 124; Nuzhetul-Elibb, s. 230; Mucemul-Udeb, IX, 204; nbhur-Ruvh, I, 359; Vefeytul-Ayn, II, 179; Buyetul-Vuh, I, 530; Hseyin Tural, bn Hleveyh, DA, XX, 15. 232 el-Fihrist, s. 124; Mucemul-Udeb, IX, 204; nbhur-Ruvh, I, 360; Vefeytul-Ayn, II, 179; Lisnul-Mzn, II, 267. 233 randa rz civarnda bir kasabadr. Bkz. Mucemul-Buldn, IV, 261. 234 Tabaktun-Nahviyyn, s. 120; el-Fihrist, s. 95; Trhu Badd, VII, 275; Nuzhetul-Elibb, s. 232; el-Muntazam, VII, 138; Mucemul-Udeb, VII, 234; nbhur-Ruvh, I, 308; VefeytulAyn, II, 80; Siyeru Almin-Nubel, XVI, 379; Lisnul-Mzn, II, 195; Buyetul-Vuh, I, 496; ed-Dvd, Tabaktul-Mufessirn, I, 419; M. Reit zbalk, Eb Al el-Fris, DA, X, 89. 235 M. Reit zbalk, Eb Al el-Fris, DA, X, 89.

60

bnul-Hayyt ve bn Dureyd gibi dilcilerden ders alm, Kraat ilmini ise bn Muchidten renmitir 236. 341/952 ylnda Musula geen ve orada rencisi bn Cinn ile karlaan el-Fris, onunla birlikte Seyfuddevleye saraynda hizmet etmitir. Birka ehri dolatktan sonra Adududdevlenin davetiyle geldii rzda hayatnn en verimli yllarn geirmi ve byk eser kaleme almtr. bn Cinn araclyla, air el-Mutenebb ile burada tanmt. Adududdevlenin 369/979 ylnda Badat ele geirmesiyle birlikte tekrar Badata dnd ve hayatnn sonuna kadar bu ehirde yaad. Devaml ilim yolculuklar yaparak youn bir eitim ve telif faaliyeti ierisinde olan el-Fris, zengin bir aileye ve devlet adamlar nezdinde itibarl bir gemie sahiptir. Vefat ettiinde mirass bulunmadndan, Badat nahivcilerine harcanmak zere geride brakt ykl miktardaki miras ve Mebremndan okuduu el-Kitb karlnda yz dinar demesi bunu gstermektedir 237.Adududdevlenin el-Fris iin Ben, Nahivde Eb Al el-Frisnin klesiyim238 sz de bu durumun baka bir gstergesidir. Hem bilimsel baars, hem de yneticiler nazarndaki deeri onu, dneminin en nemli dil limlerinden birisi hline getirmi, otorite klmtr. Nitekim birok nahivcinin onu el-Muberredten stn tuttuu rivayet edilmektedir. Eb Tlib el-Abd; Sbeveyh ile Eb Al arasnda ondan daha stn yoktur diyerek bu durumu vurgulamtr 239. Kanaatimizce onun deerini artran dier bir husus da; geride, kendisine hayranlyla bilinen240 bn Cinn gibi, daha sonra da bahsedilecei zere Nahve yeni bir bak as kazandran, Arap dilinin ve gramerinin felsefesini oluturan st seviyede bir renci brakm olmasdr. Sbeveyhin el-Kitbna olduka zaman ayrm, zerinde ok durmutur241. Fkhta Hanef mezhebini kabul etmitir. Eb Hanfenin fkh ile onun nahvi arasnda benzerlik sz konusudur. Her ikisi de kyas metodunu kullanmtr. el-Fris kyasa byk nem verirdi. yle ki, ona atfen rivayet edilen Dilde elli meselede hata
236 237

Lisnul-Mzn, II, 195. M. Reit zbalk, Eb Al el-Fris, DA, X, 89. 238 Trhu Badd, VII, 275; Nuzhetul-Elibb, s. 232; nbhur-Ruvh, I, 308; Vefeytul-Ayn, II, 80; Siyeru Almin-Nubel, XVI, 379. 239 Trhu Badd, VII, 275; el-Muntazam, VII, 138; Nuzhetul-Elibb, s. 232; Mucemul-Udeb, VII, 234; nbhur-Ruvh, I, 308; Buyetul-Vuh, I, 496. 240 bn Cinnnin hocas hakkndaki vgs iin bkz. el-Hasis, I, 277. 241 et-Tevhd, el-mt vel-Munese, I, 131.

61

yaparm ama kyasta tekinde bile hata etmem 242 sz bunu ortaya koymaktadr. Basra ekolnn kyasta uygulad prensiplerden olan aza itibar etmeme, za kyasta bulunmama, kullanmda yeri olmayan ve kyasa uygun dmeyeni reddetme gibi prensipleri uygulamtr. Kendinden nceki nahivcilerin sylediklerini incelemi, tartm, ancak doruluuna kanaat getirdiinde kabul etmitir 243. Mesel, el-Efl adl eserini bu usul zere kaleme almtr. Eserde hocas ez-Zecccn, Manil-Kurn ve rbul-Kurn hususlarnda dikkat etmedii, yanl yapt meselelere yer vermitir244. el-Fris de, kyas yaptnda, illetini ortaya koyduunda veya ispat ettiinde veyahut hkmlerden bahsettiinde, kendi nahvinin stn veya zayf noktalar hususunda mantk meselelerini kullanm; Mantk deta onun nahviyle ayrlmaz bir hl almtr245. O dnemin nde gelen limlerinin deti olduu zere n plana kma istei, birbirine kzmak, birbirini sevmemek ve eletirmek el-Fris iin de sz konusuydu. Onun, bn Hleveyh, es-Srf, ez-Zeccc ve er-Rummn ile anlatklar pek sylenemez. Nitekim bn Hleveyhin, el-Frisnin el-Eflde ez-Zeccca kar tavrn ayplamas ve eletirmesi, el-Frisnin de bn Hleveyhe kar onun el-Hzr adl eserinde sylediklerini rtmeyi hedef alan Nakzul-Hzr adl eseri yazmas bu kabildendir 246. Yine el-Frisnin ez-Zeccac iin; Eer ez-Zeccc bizim Nahiv hakkndaki szlerimizi duysayd, Nahiv hakknda konumaktan utanrd 247 eklindeki ifadeleri ve er-Rummn hakknda ileride bahsedeceimiz dnceleri, kanaatimizce onun, dneminin dier dilcileri zerinde, elindeki imknlar da kullanarak bir stnlk aray ierisinde olduunu ihsas ettirmektedir. sml eleb, esasen taraflar arasndaki tartmalara, onlarn air el-Mutenebbnin yannda yer alp, ona sevgi duyanlar ile kar kp sevmeyenler eklinde ikiye ayrlmalarnn sebep olduunu sylemektedir. Bu durumda tarih ve teracim kitaplarnn kaydettii kadaryla, airin tarafnda yer alanlar; el-Fris, bn Cinn ve Al b. s er-Rabadir. Bunlarn karsnda olup, ondan holanmayan isimler ise; bn Hleveyh, Eb Firs, es-Srf, er-

242 243

el-Hasis, II, 88; Nuzhetul-Elibb, s. 233; Mucemul-Udeb, VII, 254. M. Reit zbalk, Eb Al el-Fris, DA, X, 89. 244 el-Fris, Kitbul-Efl, nirin mukaddimesi, s. 1; Neetun-Nahv, s. 172. 245 eleb, Eb Al el-Fris, s. 626. 246 Neetun-Nahv, s. 172. 247 Nuzhetul-Elibb, s. 227; nbhur-Ruvh, II, 160.

62

Rummn, Eb Hayyn et-Tevhd, es-Shib b. Abbddr 248. el-Fris, iir konusunda hafzasnn kendisine izin vermediini beyit dnda iir bilmediini ifade etmitir249. Mutezil olduu iddia edilmise de, bunun doru olmad sylenmitir250. et-Tevhd tarafndan onun hakknda ortaya atlan bir iddia da; itii ve hovardalk yapt ynndedir 251. Ancak bunu dorulayan baka bir aklamaya ulaamadk. rencileri arasnda bn Cinn, Al b. s er-Raba, Eb Tlib el-Abd, Ebul-Huseyn ez-Zafern (l. 393/1003) vb. bulunmaktadr 252 . ounluu dil ve Gramere ait, el-Frisnin otuzu akn eseri arasnda; el-zh fin-Nahv, et-Tekmile, bn Cinnnin ihtisar ettii et-Tezkire, el-Avmilul-Mie, el-Hucce f lelilKrtis-Seb, el-Maksr vel-Memdd, Meseletu Aksmil-Haber, el-Efl, elMesilul-Askeriyyt (el-Mesilul-Askeriyye), Nakzul-Hzr, el-MesilulMeclisiyyt, el-Mesiluz-Zehebiyyt, el-Mesilul-Basriyyt, el-Mesilurziyyt vb. bulunmaktadr 253. el-Fris 377/987 yl Rebul-Evvel aynn bir Pazar gn vefat etmitir 254. 1.2.2.5. bn Cinn (l. 392/1001) Tam ad; Ebul-Feth Osmn b. Cinndir 255 . Doduu yere nisbetle elMevsl 256 ve babasnn hizmet ettii aileye nisbetle el-Ezd257 nisbelerini almtr. bn Cinn, Arap deildir. Babas Yunan asll olup, Musullu asil bir aileden Suleymn b. Fehd b. Ahmed el-Ezd (l. 411/1020)nin klesi idi258. bn Cinn Musulda dn-

248 249

Geni bilgi iin bkz. eleb, Eb Al el-Fris, s. 576-587. Mucemul-Udeb, VII, 251; nbhur-Ruvh, I, 310; Vefeytul-Ayn, II, 80-81. 250 Trhu Badd, VII, 275; el-Muntazam, VII, 138; Siyeru Almin-Nubel, XVI, 379; LisnulMzn, II, 195; Buyetul-Vuh, I, 496; el-Muzhir, I, 14. 251 et-Tevhd, el-mt vel-Munese, I, 131; Mucemul-Udeb, VIII, 182. 252 Nuzhetul-Elibb, s. 232. 253 el-Fihrist, s. 95; Trhu Badd, VII, 275; Nuzhetul-Elibb, s. 233; Mucemul-Udeb, VII, 240241; nbhur-Ruvh, I, 309; Vefeytul-Ayn, II, 81; Siyeru Almin-Nubel, XVI, 379. 254 Trhu Badd, VII, 275; Nuzhetul-Elibb, s. 233; Siyeru Almin-Nubel, XVI, 379; LisnulMzn, II, 195; Buyetul-Vuh, I, 497. 255 el-Fihrist, s. 128; Trhu Badd, XI, 311; Nuzhetul-Elibb, s. 244; Mucemul-Udeb, XII, 81; nbhur-Ruvh, II, 335; el-ber, I, 172; Siyeru Almin-Nubel, XVII, 17; el-Bidye venNihye, XI, 331; Buyetul-Vuh, II, 132; el-Kannevc, Ebcedul-Ulm, III, 32; Yavuz, a.g.t, s. 56; bn Cinn, DA, XIX, 398. 256 Trhu Badd, XI, 311; Mucemul-Udeb, XII, 81; el-ber, I, 172; Siyeru Almin-Nubel, XVII, 17; el-Bidye ven-Nihye, XI, 331. 257 Mucemul-Udeb, XII, 81. 258 Trhu Badd, XI, 311; Mucemul-Udeb, XII, 81; Siyeru Almin-Nubel, XVII, 18; elBidye ven-Nihye, XI, 331.

63

yaya gelmitir. Doum tarihi hususunda farkl bilgiler verilmise de, genel olarak 322/934 ylnda doduu kabul edilmektedir 259. lk ocukluk yllarna dair bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak 337/948 ylnda, onbe yalarnda Musulda bir ders halkas oluturarak ders vermesi dikkate deerdir. Bu vesileyle hocas el-Fris ile tanp, aralarnda geen bir olay sonras rencilie yeniden dnm ve ondan ders almaya balamtr 260. bn Cinn Nahivde olduka serbest dnen, ekollerin etkisinden uzak, yeri geldiinde kendinden nce yaplan almalar eletiren, oradaki eksiklikleri ortaya koyan bir tavra sahiptir. Mesel, bir meselede el-Hall b. Ahmedi tenkit etmi261, baka bir yerde Basra ve Kfe ekolne bal dilcilerden hibirisinin, Nahiv Uslne ilikin fakihlerin ve kelmclarn yapt trden ciddi ve orijinal bir alma kaleme alamadklarn; buna ilk defa kendisinin giritiini ve bunda baarl olduunu dile getirmitir. bnn Cinn, eserini verken ve dier eserlerle mukayese ederken, bnusSerrcn el-Uslnn bn Cinnnin gerekletirmek istediinin ok azn gerekletirebildiini, Ebul-Hasen el-Ahfein de bu konuda mekys ile ilgili bir eyler yazdn ama kendi eseriyle karlatrma yapldnda ona ihtiya kalmadnn grleceini sylemektedir 262. bn Cinn, Sarf alanndaki almalaryla nde gelen bir dilci olmutur 263 . Arapa kelimelerin treme ekillerini ele alm ve el-tikkul-Ekber adyla yeni bir itikk eidini Sarf ilmine kazandrmtr 264. bn Cinnnin el-Fris dnda ders ald dier hocalar arasnda Ebul-Abbs Ahmed b. Muhammed el-Mevsl elAhfe, Eb Bekr Muhammed b. Hasen b. Miksem (l. 354/965), Ebul-Ferec elsfahn, Eb Bekr Muhammed b. Hrn er-Ryn (l. 358/969) bulunmaktadr265. Ayrca Muhammed b. Seleme 266, Ebul-Hasen Al b. Omer b. Amr 267 gibi, kaynaklarda yer almayan bn Cinnnin kendisinin belirttii hocalar da mevcuttur. Hocala259 260

Yavuz, a.g.t., s. 41. Nuzhetul-Elibb, s. 245; Mucemul-Udeb, XII, 91; Vefeytul-Ayn, III, 246; BuyetulVuh, II, 132; el-Kannevc, Ebcedul-Ulm, III, 32. 261 el-Hasis, III, 86. 262 el-Hasis, I, 1-3. 263 Nuzhetul-Elibb, s. 244; Mucemul-Udeb, XII, 81-83. 264 Yavuz, bn Cinn, DA, XIX, 398. 265 Yavuz, a.g.t, s. 42-49. 266 el-Hasis, I, 315. 267 el-Hasis, I, 80.

64

rndan elde ettikleri dnda o, eserlerini yazarken dilleri bozulmam birok bedevden dile ait malzeme toplam, bylece dile dair yapt kyaslarn salam olmasna almtr 268 . Bu minval zere kaleme ald eserlerinden bazlar; el-Hasis, lelut-Tesniye, el-Luma, el-Mufd fin-Nahv, erhul-zh, et-Tasrful-Mulk, Muhtasarut-Tasrf, el-Muktedab, el-Munsf, Sirru Snatil-rb, el-ElfzulMehmze, el-Fesr, Muhtasarul-Arz vel-Kavf, el-Muhtesib, el-Htriyyt, Men Nusibe il Ummih mine-uardr269. bn Cinnnin er-Rummn gibi mutezil olduu sylenmektedir. Nitekim o, kulun fiilleriyle ilgili olarak; kulun kendi fiillerinin yaratcs olduunu, sorumluluun ancak bu ekilde gerekleebileceini, Allahn sfatlarnn kendisiyle kaim olduunu ileri srmektedir270. er-Rummn ile ortak ynlerinden bir dieri de; i olmad hlde baz sebeplerden dolay onlardan grnp, onlarn baz detlerini taklit etmesidir 271. Hatrlanaca zere kaynaklarda er-Rummnnin de i olduu iddia edilmi, ancak bunun byle olmad vurgulanmt. Yine de bn Cinn, amel noktada Hanef mezhebine yakn grnmektedir. Zira baz dil meselelerini anlatrken Eb Hanfe ve dier Hanef limlerinin grn vermekte ve tercihini bu grten yana kullanmaktadr 272. bn Cinn ile er-Rummnnin birbirlerinden bahsettikleri ve haberdar olduklaryla ilgili ulaabildiimiz tek rivayet Mucemul-Udebda geer. Orada bn Cinn, hocas el-Frisnin bnus-Serrcn Kitbul-Cumel ve KitbulMcezini er-Rummnye okuttuunu ve bunu bnus-Serrc hayattayken yaptn bildirmektedir 273 . sml eleb de, er-Rummnnin Manil-Hurfunda bn Cinnnin grleriyle istihd ettiini sylemektedir 274. bn Cinnnin rencileri arasnda; Abdusselm b. Huseyn b. Muhammed elBasr, Muhammed b. Huseyn erf er-Rad, Ebul-Ksim Omer b. Sbit esSemnn, Muhammed b. Ahmed b. Sehl el-Vst, Eb Muhammed Abdullh b.

268 269

Yavuz, a.g.t, s. 49-50. el-Fihrist, s. 128; Trhu Badd, XI, 311; Nuzhetul-Elibb, s. 244; Mucemul-Udeb, XII, 109-113; nbhur-Ruvh, II, 336; Siyeru Almin-Nubel, XVII, 18; Buyetul-Vuh, II, 132. 270 el-Hasis, II, 213, 449. 271 el-Hasis, nairin mukaddimesi, s. 37. 272 el-Hasis, I, 207-208. 273 Mucemul-Udeb, VII, 238-239. 274 Kitbu Manil-Hurf, nairin mukaddimesi, s. 28.

65

Muhammed el-Hafc vb. vardr 275. Son yllaryla ilgili fazla bilgi bulunmayan bn Cinn, 392/1001 yl Safer aynda bir Cuma gecesi Badatta vefat etmi, hocasnn da kabrinin yer ald unziyye mezarlna defnedilmitir276. Yukarda bahsi geen er-Rummnnin hocas ve ada olan dilciler, Nahiv Uslne byk katk yapm olup, yaadklar IV/X. yzylla birlikte artk yeni bir dnem balam bulunuyordu. Badat ekolne, kendine has karakterini kazandran bu dilcilerden ez-Zecccn dilde itikk (tretme) ile alkal, daha sonra bn Cinnnin el-Hasisinde tam eklini alan, baz teorik karmlar ve mantk tallle ilgili ifadeleri, rencisi ez-Zecccyi Nahvin illetlerini belirlemeye sevk etmitir. ez-Zeccctan sonra, el-Usl fin-Nahv adl eseriyle, bu adla eser kaleme alan ilk dilci olan bnus-Serrcn bu yeni ynelie katk salad grlmektedir. Bunu, esSrfnin Nahiv felsefesine girii ve Gramer ile Mantn ilikisini belirlemeyi hedef edinen almalar ve er-Rummnnin Arap gramerinin mantn ekillendirmeye ynelik abalar takip etmitir. Bu hareket, bn Cinnnin eserlerinde Dil ve Gramer felsefesini oluturmasyla gelime seyrine girmi, slm Fkh Uslnn ortaya kna etki eden Nahiv dnce sistemine son eklini veren Ebul-Berekt bnulEnbrye kadar ulamtr 277 . zellikle bn Cinn ve er-Rummn gibi mutezil gramerciler X. yzyl boyunca usulle ilgili mnazaralara dalmlardr. Gramer geleneinde ilk olan bnus-Serrcn el-Uslyle birlikte, gramerci ve fkhlarn, mantksal dnmenin nazar sistemini kurma hususunda aama aama hareket ettii grlmektedir 278 . Bu konuda geni bilgi ikinci blmde verilecektir. phesiz erRummn ile ada, bn Fris, er-Raba vb. dil limleri de mevcuttur. Ancak o dnemin dilcilerini, gerek Badatta faaliyet gsteren ve Badat ekolnden olanlar erevesinde, gerekse nem derecesine gre ele alp snrlandrmaya altmz iin, yukarda yer verilen dil limlerinden bakasna deinilmemitir.

275

Nuzhetul-Elibb, s. 245-246, Mucemul-Udeb, XII, 91; Siyeru Almin-Nubel, XVII, 19; elKannevc, Ebcedul-Ulm, III, 32; Yavuz, a.g.t, s. 52-56. 276 el-Fihrist, s. 128; Trhu Badd, XI, 311; Nuzhetul-Elibb, s. 246; Mucemul-Udeb, XII, 81. 277 Trhun-Nahvil-Arab, s. 149. 278 M. G. Carter, Analogical and Syllogistic Reasoning in Grammar and Law, Islam: Essays on Scripture,Thought and Society, s. 109.

66

1.2.3. rencileri Badatta yaklak otuz yl boyunca ders vermi olan279 er-Rummn, bu sre zarfnda birok rencinin yetimesine vesile olmutur. Onun nde gelen rencileri arasnda u isimler bulunmaktadr: 1.2.3.1. Eb Riy (l. 339/950) Tam ad; brhm b. Eb Him Ahmed e-eybndir. el-Kays el-Yemm nisbeleriyle de anlmaktadr. nceleri asker olan daha sonra ayrlp kendini ilme veren, uzun boylu, gr sesli, gsterili olduu iin Eb Riy diye tannan, bedev lehesiyle konuan, oka evlenip boanan, midesine dkn, sofra adab olmayan, ok yiyen birisiydi. Araplarn dili, zel gnleri, nesepleri ve iirleri hususunda geni bir ezber ve bilgi birikimi vard280. Bir kasideyle ilgili olarak, bunu baka bir tarikle hocas Ebul-Hasen Al b. sdan okuduunu, onun da bn Dureydten rivayet ettiini ifade etmektedir 281. Bu, onun er-Rummnden ders aldn gstermektedir. 1.2.3.2. Ebul-Ksim el-Esed (l. 387/997) Tam ad; Ubeydullh b. Muhammed b. Cerv Ebul-Ksim el-Eseddir. Musullu olan el-Esed, Badata gelmi ve burada el-Fris, es-Srf ve er-Rummn gibi limlerden ders almtr. Mutezile ekolne bal olup dilciliinin yan sra iirde, aruz ve kafiyede de sz sahibidir. ounlukla Badatllarn deti olduu zere, ( harfini ( )

) eklinde telaffuz eden el-Esed, Eb Al el-Frisnin yardmyla dili) sayesinde bu alkanlndan kurtulmutur.

nin altna koyduu kalem ucu (

Eserleri arasnda aruza dair Kitbul-Muvazzih, kfiye ile ilgili Kitbul-Mufsih, Kurn limleriyle alkal Kitbul-Emed bulunmaktadr. el-Esed, 387/997 yl Recep aynda vefat etmitir 282.

279 280

et-Tenh, Trhul-Ulemin-Nahviyyn, s. 31. Mucemul-Udeb, II; 123-131; Buyetul-Vuh, I, 409. 281 el-Muzhir, I, 168-169. 282 Mucemul-Udeb, XII; 62-68; es-Suyt, Tabaktul-Mufessirn, s. 63; Buyetul-Vuh, II, 127.

67

1.2.3.3. Eb Tlib el-Abd (l. 406/1015) Tam ad; Ahmed b. Bekr b. Ahmed b. Bakyye Eb Tlib el-Abddir. Dneminin tannm nahivcilerinden biridir. Kyas kullanm, es-Srf, er-Rummn ve el-Frisden ders okumutur. erhul-zh ve erhu Kitbil-Cerm adl eserleri vardr. Hayatnn sonuna doru akln kaybeden el-Abd 406/1015 ylnn Ramazn aynda vefat etmitir283. Hocas el-Fris hakknda syledii Sbeveyh ile Eb Al arasnda ondan daha stn yoktur284 eklindeki szle tannmaktadr. 1.2.3.4. e-eyhul-Mufd (l. 412/1021) Knyesi Eb Abdillh olan e-eyhul-Mufdin tam ad; Muhammed b. Muhammed b. en-Numn b. Abdisselm b. Cbir b. Numn b. Sad el-Arab elUkber el-Badddir 285 . el-Mufd lakab, onun ilim meclislerine gelerek sorular sorduu, tartmalara girdii hocas er-Rummn tarafndan, ilk karlatklar tartmann ardndan kendisine verilmitir 286. Babas mmiyyenin Vsttaki muallimlerinden olduu iin ona bnul-Muallim de denilmitir 287. 336/948 ylnda Ukberda dodu288. On yanda Badata geldikten sonra burada ok sayda hocadan ders alm, bir dnem sonra mmiyyenin Badat temsilcilii unvann kazanm, Rfzlerin imam olmutur289. O dnemde halkn ounluunun i eilimli olmasndan dolay, Adududdevle gibi yneticiler nazarnda ayrcalklyd. Seksen bin taraftar olduu belirtilmektedir 290. Onun ilim meclisleri eitli gruplardan ok sayda limin bir araya geldii bir yerdi291. rencileri arasnda; erf el-Murtaz, eyh etTs, erf er-Rad gibi isimler vardr292. Geceleri, hafif bir uyku sonrasnda namaz klarak, ders mtalaa ederek ya da Kurn okuyarak geirdii rivayet edilmektedir293.

283 284

Mucemul-Udeb, II, 236-238; Buyetul-Vuh, I, 298. Nuzhetul-Elibb, s. 232. 285 el-Fihrist, 279; et-Ts, el-Fihrist, s. 190; Siyeru Almin-Nubel, XVII, 344; el-Hnsr, Ravdtul-Cennt, VI, 153; Halil brahim Bulut, eyh Mfd ve mamiyye Ekolnde Gaybet nancnn Akllemesi, CFD, IX/1 (2005), s. 181. 286 el-Hnsr, Ravdtul-Cennt, VI, 159. 287 Lisnul-Mzn,V, 368; Halil brahim Bulut, a.g.m., s. 182. 288 Halil brahim Bulut, a.g.m., s. 181. 289 el-ber, I, 185. 290 Lisnul-Mzn, V, 368. 291 el-Bidye ven-Nihye, XII, 15; el-Muntazam, VIII, 11. 292 Halil brahim Bulut, a.g.m., s. 180. 293 Lisnul-Mzn, V, 368.

68

mmiyyenin inan sisteminde nemli bir yer tutan onikinci imamn kaybolmas meselesi ve buna bal olarak mehd anlay, e-eyhul-Mufdin mutezil anlaytan etkilenmesi sonucu, ki bizce bunda er-Rummn gibi mutezil hocalarnn katks muhakkaktr, yeni bir boyut kazanmtr. Bylece o, aklc mmiyye Kelmnn balangcn tekil etmitir. Zira ondan nceki izahlarda gaybet inanc daima ahbar ile aklanmaya allm, o ise aklc izahlar ve deliller getirerek nadiren imamlarn ahbarna yer vermi, eserlerini bu minval zere yazmtr 294 . erisinde zaman zaman sahabe, tbin ve mctehitlerin nde gelenleri hakknda eletirici, ayplayc ve yaralayc ifadelerin yer ald295 e-eyhul-Mufdin ikiyzden fazla eseri arasnda; Kitbul-Muknia fil-Fkh, Kitbul-Erkn fil-Fkh, Kitbul-rd, Kitbul-zh fil-mme, Kitbun-Nakz al bn Abbd fil-mme, Kitbun-Nakz al Al b. s fil-mme, Kitbun-Nakz al bn Kuteybe fil-Hikye vel-Mahk, Kitbun f Ahkmi Ehlil-Cemel, el-Kitbul-Munr fil-mme, Kitbul-Fusl minel-Uyn vel-Mehsin, Kitbu Ahkmil-Muta vb. vardr 296. 1.2.3.5. Eb Hayyn et-Tevhd (l. 414/1023) Hayatyla ilgili ok fazla bilgi bulunmayan et-Tevhdnin tam ad; Al b. Muhammed b. el-Abbs el-Badddir 297 . Aslen rzl olup Nsbr ve Vst nisbeleriyle de tannmaktadr298. Mahmut Kayann tespitlerine gre, 310-320/922932 yllar arasnda domu olmas ihtimal dahilindedir 299 . te yandan yine onun tespitlerine gre kaynaklarda verilen 414/1203 dndaki lm tarihleri de yanltr300. Babas, Irakta yetien bir tr kuru hurma olan satarak geimini sala-

d iin, ona nisbetle et-Tevhd denmitir 301. Kk yata anne ve babasn kaybeden et-Tevhd, amcasnn yannda bymtr 302 . Hocalar arasnda; Kendisinden Nahiv dersi okuduu es-Srf, er-Rummn, Fkh eitimi ald afi fakihi olan
294 295

Halil brahim Bulut, a.g.m., s. 181. Trhu Badd III, 231; Siyeru Almin-Nubel, XVII, 345; Lisnul-Mzn, V, 368. 296 et-Ts, el-Fihrist, s. 191. 297 Mucemul-Udeb, XV, 5; Tabaktu-fiiyyetil-Kubr, V, 286; Tabaktu-fiiyye, II, 185; el-Haleb, el-Keful-Hass, s. 287. 298 Mucemul-Udeb, XV, 5; Tabaktu-fiiyyetil-Kubr, V, 286; Lisnul-Mzn, VII, 40. 299 Mahmut Kaya, Eb Hayyn et-Tevhd, DA, X, 154. 300 Mahmut Kaya, Eb Hayyn et-Tevhd, DA, X, 155. 301 Tabaktu-fiiyye, II, 187; Buyetul-Vuh, II, 190. 302 Mahmut Kaya, Eb Hayyn et-Tevhd, DA, X, 154.

69

Eb Hmid el-Merverrz (l. 362/ 973)303, Felsefe ve Mantk rendii Frb ekolnn Badattaki nde gelen temsilcilerinden kabul edilen Yahy b. Ad ve Eb Suleymn es-Sicistn 304 , tasavvuf eitimi ald Cafer el-Huld (l. 348/959) ve Ebul-Huseyn b. Semn (l. 387/997) vardr 305 . Diyalektik alanndaki baarsn, kendisi gibi bunu iyi bilen hocas er-Rummnden ald eitime borludur 306. te yandan Eb Bekr e-fi (l. 354/965), es-Srf ve Cafer el-Huldden hadis dersi almtr 307. er-Rummn gibi kitap istinsahyla uraan 308 et-Tevhd, onun kadar bu meslee deer vermemi, hlinden, kt muameleden ve kendisine ihsanda bulunulmamasndan dolay memnun olmadn syleyerek309 zaman zaman Bveyh vezirlerinin saraylarnda dzenlenen ilim ve sanat toplantlarna katlmtr. Bylece hem onlarn nezdindeki deerini, hem de kendi hayat standardn ykseltmeye alm, ancak bu giriimleri her seferinde sonusuz kalm, mr boyu kitap istinsah iine devam etmekten kurtulamamtr310. Nahiv, iir, Edebiyat, Fkh ve Kelm gibi birok ilim dalnda faaliyet gsteren et-Tevhd, el-Chz (l. 255/ 869)n yolundan gitmi, tasavvufta eyh saylm, stn bir felsefeci ve edip kabul edilmi, belgat ve keskin zeksyla temayz etmitir 311. afi fakihleri arasnda onun ad da gemektedir312. bnun-Neccr (l. 643/1245) onun hakknda; gzel eserleri bulunan, fakir, sabrl, mtedeyyin ve itikad salam birisi diye bahsederken, ez-Zeheb (l. 748/1348) de Allah dman, itikad bozuk, yalanc vb. sfatlarla onu nitelemi, devamen vezir es-Shib b. Abbd (l. 385/995)n onu bu kt ahlkndan dolay ldrmek istedii ancak onun kap kurtulduu yolundaki, bn Fris tarafndan rivayet edilen bir habe-

303 304

Tabaktu-fiiyyetil-Kubr, V, 286; Tabaktu-fiiyye, II, 185. Mahmut Kaya, Eb Hayyn et-Tevhd, DA, X, 154. 305 Lisnul-Mzn, VII, 39. 306 Mahmut Kaya, Eb Hayyn et-Tevhd, DA, X, 154. 307 Tabaktu-fiiyyetil-Kubr, V, 286. 308 Eb Hayyn et-Tevhd, Ahlkul-Vezreyn adl eserinde yapmakta olduu varrklk meslei ile ilgili olarak; vezir bn Abbd geldiinde ayaa kalktn, ancak vezirin ona, oturmasn nk varrklarn kendisi iin aya kalkacak kadar deerli olmadklarn sylediini anlatmaktadr. Bkz. Mucemul-Udeb, XV, 26. 309 Mucemul-Udeb, XV, 5; Buyetul-Vuh, II, 190. 310 Mahmut Kaya, Eb Hayyn et-Tevhd, DA, X, 154. 311 Mucemul-Udeb, XV, 5; Tabaktu-fiiyyetil-Kubr, V, 286; Lisnul-Mzn, VII, 40; Tabaktu-fiiyye, II, 185; Buyetul-Vuh, II, 190. 312 Lisnul-Mzn, VII, 39.

70

re yer vermitir 313. Onun, bnur-Rvend (l. 301/ 913) ve Ebul-Al el-Maarr (l. 449/1057) ile birlikte slmdaki zndktan birisi olduu da ileri srlmektedir314. es-Subk (l. 771/1370) ise, et-Tevhdnin szlerini incelediini, ortaya atlan iddialarla ilgili bir duruma rastlamadn ifade etmekte ve onu vmektedir 315. Kendisinden rivayette bulunan kimseler arasnda; Al b. Ysuf el-Fm, Abdulkerm b. Muhammed ed-Dvd, Nasr b. Abdilazz el-Msr, Muhammed b. brhm b. Fris vb. yer almaktadr 316. Hayatnn sonuna doru geirdii ruh bunalm sonucu yazdklarn yaksa da ou daha nce yaylm317 eserleri arasnda; el-Mukbest, hocas er-Rummn hakknda bilgilere rastladmz az saydaki kaynaktan birisi olan el-mt velMunese, el-rtul-lhiyye, el-Basir vez-Zahir, Ahlkul-Vezreyn, esSadkatu ves-Sadk, el-Hevmil ve-evmil, er-Risletul-Baddiyye, Resilu Eb Hayyn et-Tevhd, el-Muhdart vel-Munzart, Kitbur-Red alebni Cinn f iril-Mutenebb, Riyzul-rifn vb. bulunmaktadr 318. 1.2.3.6. Ebul-Ksim ed-Dakk (l. 415/1024) 345/956 ylnda dnyaya gelen, gzel ahlk ve yumuak huyluluu sebebiyle ok kimsenin sevgisini kazanan ed-Dakknin tam ad; Al b. Ubeydullh b. edDakkktr. es-Sirf, el-Fris ve er-Rummnden ders almtr. Sbeveynin elKitbn er-Rummnye okumutur. Kitbu erhil-zh, Kitbu erhil-Cerm, Kitbul-Arz, Kitbul-Mukaddimt vb. eserleri bulunan ed-Dakk, 415/1024de vefat etmitir 319. er-Rummnden sonra onun yerine getii bildirilmektedir 320. 1.2.3.7. bnul-Krih (l. 421/1030) 351/962 ylnda Halepte doan Ebul-Hasen Al b. Mansr b. Tlib el-

313 314

Tabaktu-fiiyyetil-Kubr, V, 287; Tabaktu-fiiyye, II, 187. el-Muntazam, VIII, 185; ez-Zeheb, Mznul-tidl, III, 355; Buyetul-Vuh, II,191; Tabaktu-fiiyyetil-Kubr, V, 287-288; Tabaktu-fiiyye, II, 186. 315 Tabaktu-fiiyyetil-Kubr, V, 288. 316 Tabaktu-fiiyyetil-Kubr, V, 287. 317 Buyetul-Vuh, II, 190; Mahmut Kaya, Eb Hayyn et-Tevhd, DA, X, 155. 318 Mucemul-Udeb, XV, 5; Buyetul-Vuh, II, 190; Mahmut Kaya, Eb Hayyn et-Tevhd, DA, X, 155. 319 Mucemul-Udeb, XIV; 56-57; Buyetul-Vuh, II, 178. 320 et-Tenh, Trhul-Ulemin-Nahviyyn, s. 31.

71

Haleb, bnul-Krih diye bilinmektedir. Kkken el-Frisnin evinde hizmet edenlerden birisidir. Daha sonra ondan ders almtr. Dille ve iirle ilgili birok paray ezbere bilmekteydi. Hi evlenmemi, geimini Msr ve amda retmenlikle temin etmitir 321 . Ebul-Al el-Maarrye yazd ve onun Risletul-ufrnna konu olan mektupla tannan bnul-Krih burada kendini tantrken bn Hleveyhten ders aldn, onun lmyle birlikte Badata, el-Frisnin yanna geldiini, Badatta es-Srf, er-Rummn, Eb Ubeydullh el-Merzubn gibi eitli limlere gidip gelerek onlardan istifade ettiini belirtmektedir 322. 1.2.3.8. Ebul-Ksim bn Kirdn (l. 424/1033) Tam ad; Al b. Talha b. Kirdndr. Kendisini sevmeyenlerin ard ekliyle bnus-Sihnt 323 diye de bilinir. bnul-Cerrh, el-Fris ve er-Rummnden ders alm, son ikisinden Sbeveyhin el-Kitbn okumutur. Vstta doup byd iin, Vstllar onu, er-Raba ve bn Cinnden daha stn grmtr. rbulKurn alannda yaklak onbe ciltlik olduu sylenen bir eser yazm, ancak vefatna az bir zaman kala yazdklarn ykayarak imha etmitir. Mutasavvf, kendi hlinde birisi olan ve iirleri de bulunan bn Kirdn 424/1033 ylnda vefat etmitir 324. 1.2.3.9. bnud-Dehhn (l. 447/1055) Tam ad; Eb Muhammed el-Hasen b. Muhammed b. Al b. Rec olan bnud-Dehhn, dneminin nde gelen nahivcilerinden olmasnn yan sra Fkh sahasnda da sz sahibidir. Kelm derslerini mutezil anlaya gre verirdi. er-Rummnden baka er-Raba ve es-Srfden ders alm olan bnud-Dehhn 447/1055 ylnda Badatta vefat etmitir 325. 1.2.3.10. Ebul-Ganim el-Halll (l. ?) Tam ad; Muhammed b. Ahmed b.Omer el-Hallldr. yi bir dil limi, gzel

321 322

Mucemul-Udeb, XV; 83-88; Buyetul-Vuh, II, 207. el-Maarr, Risletul-Gufrn, s. 56. 323 Farsa bir kelime olup tuzlanm balktan yaplan bir tr yiyecektir. Bkz. Lisnul-Arab, XIII, 244, mad. bn Kirdn, byle arld iin bu yiyecekten hi satn almamtr. 324 Mucemul-Udeb, XIII; 259-264; Buyetul-Vuh, II, 170. 325 el-Frzbd, el-Bula, s. 88; nbhur-Ruvh, I, 339; Buyetul-Vuh, I, 523-524.

72

yaz yazan, gvenilir, itibarl birisi olan el-Halll, es-Sirf, el-Fris, er-Rummn ve bu tabakann baka limlerinden ders almtr 326. Bu isimlerin dnda er-Rummnden eitli rivayetlerde bulunan veya kaynaklarda onun arkada olduu sylenen kimseler de mevcuttur. Bunlardan bazlar: Ebul-Ksim et-Tenh (l. 447/1055), Ebul-Hasen el-Harrn (l. 448/1056), Muhammed b. Hamdn ed-Dulef el-cl (l. 460/1068), Eb Muhammed el-Hasen b.Al el-Cevher (l. 454/1062), Ebul-Berekt ez-Zubeyr, Eb Abdillh elMsrdir 327. Yine er-Rummnyi eletiren, ancak kendisinden istifade ettiini syleyen Ebul-Hasen el-Bedhyi328 de rencileri arasnda zikretmek uygun olacaktr. 1.2.4. er-Rummn hakkndaki grler er-Rummnden bahseden kaynaklarda, onun kiisel zellikleri ve bilimsel kimlii hakkndaki yorumlar ve eserlerinden yaplan alntlar n plana kmaktadr. Serdedilen grler genelde olumlu olup, onun stnlne vurgu yapmaktadr. ada ez-Zubeyd onu, ierisinde ez-Zeccc, es-Srf ve el-Frisnin de yer ald ez-Zecccn arkadalar arasnda zikretmekte329, baka bir ada bnun-Nedm Badatl nahivci ve mtekellimlerin ileri gelenlerindendi; Fkh, Kurn, Nahiv ve Kelm gibi birok ilimde mtefennin, ok sayda eseri bulunan birisiydi330 derken, bnul-Enbr de onun hakknda; Nahivcilerin byklerindendir Nahiv, Lugat, Fkh ve Mutezile Kelm gibi birok ilimde mtefennindir331 ifadesini kullanmaktadr. el-Kft (l. 624/1227), bunlarn yan sra onun, derin bilgi sahibi bir lim olduunu vurgulamaktadr 332. el-Hafc (l. 466/1073) de onun eitli grlerine eserinde yer vermi, eserinin bir yerinde Eb Him el-Cubbnin sylediklerine onun her zaman karlk verdiini, bunun iin bir kitap dahi yazdn belirtmitir. Daha sonra bu konuda onun bir ihmalinden bahseden el-Hafc, Edebiyatta mehur bir yere sahip olan er-Rummnnin, el-Cubbnin bir meseledeki izahna itirazda bulun-

326 327

Mucemul-Udeb, XVII, 208; Buyetul-Vuh, I, 37. ed-Demr, erhu Kitbi Sbeveyh (ed-Dirse), s. 45-46. 328 Bkz. burada s. 35. 329 Tabaktun-Nahviyyn, s. 119-120. 330 el-Fihrist, s. 94. 331 Nuzhetul-Elibb, s. 234. 332 nbhur-Ruvh, II, 294.

73

mamasn aknlkla karlamtr 333. Daha nce getii zere, onun hakknda en vg dolu szleri rencisi Eb Hayyn et-Tevhd sylemektedir. Mesel, hocasnn birok ilim dalnda st noktada olduunu, Mantk ilmini vaz edenlerin yolundan gitmedii ve Mantk ile urat iin ayplandn belirten et-Tevhd, buna ramen onun, mantk uygulamalardaki benzersizlii ve stn yetenei ile tebarz ettiini, Kurn hakknda gzel bir eser yazdn ifade eder 334. Bu esere vg sadedinde, bn Abbdn, tefsir yazmay dnp dnmedii sorulduunda, er-Rummnnin kendisine yazacak bir ey brakmadn sylemesi de dikkat ekicidir 335. ez-Zeheb, Eb Hayyn et-Tevhdnin elChz vd eserinde er-Rummnyi de vdn anlattktan sonra, hafife alarak el-Chz ve et-Tevhd iin; vene ve vlene bakn! diyerek, devamnda O nn iinde en iyisi i ve mutezil olmasna ramen er-Rummndir demitir336. Onun hakknda olumsuz ifadelere yer veren limleri de grmekteyiz. Mesel el-Frisnin, hem kendi dnemindeki hem de sonraki limleri etki altnda brakan ve bu tarzda yorumlar yapmalarna neden olan; Eer Nahiv er-Rummnnin dedikleriyse, ondan bizde bir ey yoktur. Yok eer Nahiv bizim dediklerimizse, o zaman erRummnde ondan bir ey yoktur 337 ifadesi bu kabildendir. es-Suytnin tercihini ve el-Frisden etkilenme seviyesini gstermesi asndan, Biz de deriz ki; Nahiv el-Frisnin dedikleridir. nsan, Nahvin Mantk ile kartrldn ne zaman grm!...338 eklindeki aklamasna burada yer vermek uygun olacaktr. el-Bedhnin ayn duygularla syledii kuvvetle muhtemel u ifadesini de, konuyu tamamlayc bir anektot olarak kullanabiliriz: Yama, tecrbeme ve insafma ramen, bunlarn hepsinde ok iddial olmasna karn, stnlklerin tmnden el-Huddun yazarndan daha yoksun birisini grmedim. Onunla denk olmamza, onu grmeme ve ilk genlik yllarnda ondan okca istifde etmeme ramen, onun hakknda fikir sahibi olamadm ve limlere mracaat ettim. Kelmclar; onun kelm sanat bizim sanatmz de-

333 334

el-Hafc, Sirrul-Fesha, s. 149. et-Tevhd, el-mt vel-Munese, I, 133. 335 bnul-Murtad, Bbu Zikril-Mutezile, s. 65. 336 Siyeru Almin-Nubel, XVII, 120; Tabaktu-fiiyye, II, 187. 337 Nuzhetul-Elibb, s. 234; Mucemul-Udeb, XIV, 74-75; nbhur-Ruvh, II, 294; BuyetulVuh, II, 181. 338 Buyetul-Vuh, II, 181.

74

il, nahivciler; onun Nahivdeki ii bizim iimiz deil, mantklar; onun Mantk diye iddia ettii ey bizim mantmz deil dediler. Durumu onu gren herkese kapal kalmt339. te yandan eserinde kendisinden ok sayda alntlar yapan el-Bklln (l. 403/1012)nin, er-Rummnnin belgat taksimine dair aklamalarn kastederek, Belgatn, kelmn on eidinde olduu yolunda bir deerlendirme yapan kimsenin belgat ok az bildiini ve ondan ok azn kavradn sana akladk.340 eklinde bir ifade kullanmas da onun hakknda kaynaklarda rastladmz olumsuz dnceler arasnda yer almaktadr. Btn bu aklamalar bir arada deerlendirildiinde grlmektedir ki; yaplan yorumlar, onun kiiliinden ok, bilimsel tercihlerine ve takip ettii metotlara yneliktir. Nitekim et-Tevhd de yukarda, er-Rummnnin, rneklerini ikinci blmde vereceimiz kendine zg bir dil kullandn ve bunun bir eksiklik ve kusur sayldn belirtmitir. Dier taraftan el-Frisnin szlerinin, onun Nahvi bilmedii eklinde yorumlanmas kanaatimizce doru olmaz. Zira el-Fris ve yanndakiler, onu esSrfden daha stn kabul ederdi341. Muhtemeldir ki, el-Fris ncelikle Arap dilinde ulat bilimsel seviye ve otorite oluunun verdii rahatlkla, daha sonra zengin ve kkl bir aileden gelmenin, Ehl-i snnet izgisinde olmann, siyas otoritenin desteini almann ve ahs kskanlnn da etkisiyle byle bir yorumda bulunmutur342. Zaten gnmz limlerinden Muhammed el-Muhtr Veled onun, aratrmaclarca etrafna hased eden, liderliini ve stnln korumaya dkn birisi diye nitelendirildiini aktarmaktadr 343. el-Frisnin cmlelerini, er-Rummnnin Mant Nahve kartrmasyla irtibatlandran es-Suyt de ok hakl grnmemektedir. Zira o dnem, zaten Mantk ilminin Nahve etksini st dzeyde hissettirdii, ez-Zeccc gibi bundan uzak kalmak isteyenlerin bile eserlerinde sz konusu etkiyi grebildiimiz, er-Rummnnin hocalarndan bir ksmnn ve adalarnn hemen hemen hepsinin mantk anlay kendi nahiv anlaylaryla mezcettii bir dnemdi. el-Frisden bahsederken yer verdiimiz gibi, o da eserlerinde bunu kullanmtr 344. Nitekim, el-Fris

339 340

et-Tevhd, el-Basir vez-Zahir, s. 140-141. el-Bklln, czul-Kurn, s. 300. 341 Mucemul-Udeb, VIII, 147. 342 er-Rummn-el-Fris karlatrmas hakknda bilgi iin bkz. eleb, Eb Al el-Fris, s. 588-612. 343 Trhun-Nahvil-Arab, s. 185. 344 Bkz. burada s. 61.

75

de anlalabilirlik konusunda er-Rummnden pek farkl grnmemektedir. bnulEnbr; er-Rummn, el-Fris ve es-Srf ile ilgili edebiyatlarn grn aktarrken: Nahivcilerden hocann yannda bulunuyorduk. Bunlardan birinin konutuklarndan hibir ey anlamyor, birinin konutuklarndan birazn anlyor, birazn anlamyor, dierinin de konutuu her eyi anlyoruz345 dediklerini ve bu kimselerin srasyla er-Rummn, el-Fris ve es-Srf olduunu sylediklerini rivayet eder. Bu noktada er-Rummnnin durumunun herkese kapal kalmas yorumu, kanaatimizce onun, yeni bir metodoloji kullandn ve bu metodoloji dorultusunda kendine has bir dil ve terminoloji tercih ettiini gsterir. Bu da, onun ne demek istediinin anlalamamasna ve dlanmasna sebep oluyordu. Mutezil kimlii de gz nne alndnda, bunun ok kolay gerekleecei grlmektedir. Nitekim amz ilim adamlarndan M.G. Carter makalesinde; er-Rummnnin mutezil kimliinin ve Hellenizasyon-slamizasyon diye tabir ettii bir ikilemde kalmasnn, bu sonucu dourduunu syler. Carter, er-Rummnnin evrensel bir gramerin teknik terimlerini belirleme arayn da rneklerle aklamaktadr 346 . Mahmut Kaya da onu, Aristo mantn Arap Nahvine uygulayan kii olarak tavsif etmektedir 347. Eserlerinde er-Rummnnin grlerinden alnt yapan limler de mevcuttur. Mesel, Belgat limi bn Rek (l. 463/1071), belgat ve eitlerini anlatrken, erRummnnin tasnifine 348 , Eb shk el-Husr (l. 413/1022), er-Rummnnin Belaata dair tanmna ve aklamalarna yer vermektedir 349. Yine bn Ebil-sba elMsr (l. 654/ 1256), onun eserlerinin kendi yazd eserlere kaynaklk ettiini belirtmektedir 350. Ondan alnt yapanlar arasnda bn Hacer (l. 852/1449) de vardr. bn Hacer, onun ve bnul-Cevznin, Hzrn nebi ve resul olduu grnde olduklarn nakletmektedir351. Bu rnekleri oaltmak mmkndr.

345 346

Nuzhetul-Elibb, s. 234. Bilgi iin bkz. M. G. Carter, Linguistic Science and Orthodoxy in Conflict: The Case of alRummn, ZGAIW, 1 (1984), s. 212-232. 347 Mahmut Kaya, Eb Hayyn et-Tevhd, DA, X, 154. 348 bn Rek, el-Umde, I, 243. 349 el-Husr, Zehrul-db, I, 100. 350 bn Ebil-sba, Bedul-Kurn, s. 5. 351 bn Hacer, el-sbe, II, 289.

76

1.3. Eserleri er-Rummn, Mutezile ekolnn grleri paralelinde yazd Kelm ilmiyle ilgili eserlerinin yan sra, Arap dili ve Kurn ilimleri gibi dier ilim dallaryla alkal almalar da yapmtr. Nahvin nde gelen temsilcilerinden saylm ve otorite kabul edilmitir. Arap diliyle ilgili ok sayda eser yazan er-Rummn, bunlardan elElfzul-Muterdifetul-Mutekribetul-Man, et-Tasrf, Manil-Hurf, el-Hudd ve el-tikk gibi bir ksmn mstakil eserler; Ardu Kitbi Sbeveyh, erhu Kitbi Sbeveyh, erhu Usli bn Serrc, erhul-Cumel, erhul-Muktedab gibi dier bir ksmn ise Nahvin nde gelen limlerinin eserlerinin erhi ve talki eklinde kaleme almtr. Kurn ilimlerinde de hatr saylr bir lim olan er-Rummn, Kurnn geni bir tefsirini yapmtr. er-Rummn, tefsiri dnda bu alanda en-Nuket f czilKurn, el-Elift fil-Kurn gibi eserler kaleme almtr. Eserlerinden imdiye kadar yalnzca drd (Kitbul-Elfzil-Muterdifetil-Mutekribetil-Man, en-Nuket f czil-Kurn, Kitbu Manil-Hurf -Kitbu Menzilil-Hurf-, Kitbul-Hudd) baslm, erhu Kitbi Sbeveyhin ise Sarf ksmndan bir blm tahkk edilerek yaynlanmtr. bnus-Serrcn el-Uslune yazd erhten ulaabildiimiz Kta min erhi Usli bnis-Serrc adl yaklak otuziki varaklk ksmn da tahkikine tarafmzdan hlen devam edilmektedir. er-Rummnnin doksan yllk hayatna sdrd yze yakn eserini ylece tasnif etmek mmkndr: 1.3.1. Akaid ve Kelma dair eserleri Bu balk altnda verilecek eserlerin tm, er-Rummnnin gnmzde henz ulalamayan eserleridir. Kanaatimizce, Kelm sahasnda sz sahibi ve olduka fazla eser kaleme alan birisinin szkonusu sahada hibir eserinin gnmze ulamamas dndrcdr. ounu el-Kftden rendiimiz bu eserler unlardr: 1- Kitbul-mme: el-Kftnin yer verdii352 bu esere cevap niteliinde, daha nce getii zere renciliini de yapan e-eyhul-Mufd tarafndan en-Nakz al Al b. s fil-mme adnda bir reddiye kaleme alnmtr 353. 2- Kitbu Tafdli Al354.

352 353

nbhur-Ruvh, II, 296. Bkz burada s. 68. 354 et-Ts, el-Fihrist, s. 191; nbhur-Ruvh, II, 296.

77

3- et-Talk355. 4- er-Red alel-Mesilil-Baddiyyt li-Eb Him: Daha nce getii zere hocas bnul-hdden dolay, kendisinin de oka muhalefet ettii Eb Him el-Cubb iin yazd reddiyelerdendir 356. 5- Nakzu stihkkiz-Zem fir-Red al Eb Him: Bu reddiyelerden bir dieridir. 6- Kitbul-Meclis f stihkkiz-Zem. 7- erhul-Mane: Hocas bnul-hdin el-Manesine yazdn tahmin ettiimiz bu erhi tamamlayamad belirtilmektedir 357. 8- Nuketul-Mane biz-Ziydt li-bnil-hd. 9- erhul-Esm ves-Sft li-Eb Al: Eb Al el-Cubbye ait olabileceini dndmz eserin erhi olup Ykt el-Hamev, el-Kft vb. zikretmektedir 358. 10- Kitbul-Esm ves-Sft lillhi Azze ve Celle. 11- Kitbu Sftin-Nefs. 12- Kitb fis-Sft: el-Kft kk bir eser olduunu syemektedir 359. 13- Kitbu Makletil-Mutezile. 14- Kitbu Nakzit-Tesls al Yahy b. Ad. 15- Kitbur-Ruye. 16- Kitbur-Ruye fir-Red alel-Ear: Ebul-Hasen el-Earnin erRuye adl eserine kar yazld sylenen eser Ehl-i Snnet ile Mutezile arasndaki tartmal konulardan birini ele almaktadr. 17- Kitbur-Red aled-Dehriyye. 18- Kitbu Mesili Ebil-Al. 19- Kitbu Meclisi bnin-Nsr fi lmil-Kurn. Sonu lmul-Kurn eklinde bittii hlde bu eseri el-Kft, er-Rummnnin Kelma dair eserleri arasnda zikretmektedir360. 20- M Yeczu alel-Enbiy ve m l Yecz.

355 356

nbhur-Ruvh, II, 296. Bkz. burada s. 52. 357 nbhur-Ruvh, II, 295. 358 Mucemul-Udeb, XIV, 75; nbhur-Ruvh, II, 296; er-Rummn en-Nahv, s. 104. 359 nbhur-Ruvh, II, 296. 360 A.y.

78

21- Kitbul-Mesil vel-Cevb fil-Aslahil-Vride min Msr. 22- Kitbul-Aslahis-Sar. 23-Kitbul-Mesil fil-Latf minel-Kelm. 24- Kitbul-Malm vel-Mechl ven-Nefy vel-sbt. 25- Kitbu Sanatil-stidll: Yedi kitaptan olutuu sylenmektedir 361. esSuyt bu eserin adn, Sanatul-stidll fil-Kelm eklinde kaydetmitir362. 26- Tahrmul-Meksib. 27- Kitbur-Resil fil-Kelm. 28- Kitbul-rde. 29- Kitbul-Ulm. 30- Kitbul-Mebhis. 31- Kitbul-Hakka vel-Mecz. 32- Kitbul-lel. 33- Kitbul-Mantk. 34- Kitbul-Evmir. 35- Kitbut-Tevbe. 36- Kitbu Edebil-Cedel. 37- Kitbu Uslil-Fkh. 38- Kitbus-Sul vel-Cevb. 39- er-Red al men Kle bil-Ahvl. 40- Mesilu Ahmed b. brhm el-Basr. 41- Cevmiul-lm fit-Tevhd. 42- el-Eml. 43- Kitbul-Ekvn. 44- Kitbul-Marife. 45- Kitbu Nuketil-rde. 46- Kitbu Mebdiil-Ulm. 47- Kitbu Nakdtil-ctihd. 48- Kitbul-Esbb. .

361 362

nbhur-Ruvh, II, 295; Siyeru Almin-Nubel, XVI, 534. es-Suyt, Tabaktul-Mufessirn, s. 68.

79

49- Kitbul-Kys. 50- Kitbul-vaz. 51- Kitbul-Ahbr vet-Temyz. 52- Kitb fit-Tabi. 53- Kitbu Uslil-Cedel. 54- Kitbu Nuketil-Usl. 55- Kitbul-Aslahil-Kebr. 56- Edilletut-Tevhd. 57- Tecnusul-Efl. 58- el-Hazr vel-bha. Kelm-Akaid ile ilgili yukardaki eserlerin tmn el-Kft zikretmitir363. 1.3.2. Kurn ilimlerine dair eserleri 1.3.2.1. Kurn ilimlerine ait gnmzde henz ulalamam eserleri 1- Kitbu Cevbi bnil-hd f lmil-Kurn. 2- Kitbu Cevbi Mesili Talha f lmil-Kurn. 3- Kitbul-Muhtasar f lmis-Suveril-Ksr. 4- Garbul-Kurn. 5- el-Mutebih f lmil-Kurn. 6- Kitbul-Elift fil-Kurn364. Bu ve Kurn limlerine dair yukardaki dier eserlerin tmn el-Kftden renmekteyiz365. 1.3.2.2. Kurn ilimlerine ait mevcut yazma eserleri 1- Kitbul-Cmi f lmil-Kurn er-Rummnnin en-Nuketinde Tazmn konusunu ele alrken el-Cmi lilmil-Kurn adyla zikrettii366 bu eser hakknda limler eitli bilgiler vermitir. Yazma nshasna ulaamadmz iin muhtelif kaynaklara dayanarak bilgi vermeye alacaz. er-Rummn kendi tefsiri iin; Tefsirim bir bahedir. Ondan arzu edilen

363 364

nbhur-Ruvh, II, 295-296. el-Fihrist, s. 94. 365 nbhur-Ruvh, II, 295. 366 er-Rummn, en-Nuket f czil-Kurn, s. 104.

80

toplanr derken, es-Shib b. Abbda tefsir yazp yazmayaca sorulunca; Al b.s bize (yazacak) bir ey brakt m ki! diyerek cevap vermitir 367. et-Tevhd; Kurn hakknda nefis bir kitap tabirini kullanmaktadr368. bn Ebil-sba bu eseri el-Cmiul-Kebr adyla anmaktadr 369 . Kelm alanndaki yeterlilii ve Mutezile ierisindeki konumu, onun tefsirini daha da deerli klm ve bu eser kendisinden sonra yazlan tefsirlere kaynaklk etmitir. Nitekim bn Tarberd onun, ierisinde mutezil grlerin arlkta olduu byk bir tefsir braktn, Zemahernin de bu yoldan gittiini ve onun tefsirini genilettiini ifade etmektedir 370 . es-Suyt, Abdulmelik b. Al (l. 489/1096)nin el-Muntehab min Tefsrir-Rummn adl bir eserini zikretmektedir 371 . er-Rummnnin eseri hakknda verilen bilgiler nda, onun ok geni bir alma olduu ve Kurn ilimlerine dair birok eyi ihtiva ettii anlalmaktadr. Sanrz, baz kaynaklarda onun tefsiri diye ifade edilen alma 372, bu byk eserin bir blmdr. Bu eserin tm gnmzde henz tespit edilmi deildir. Eserin 150 varaklk 12. cz; Mescid-i Aksa Ktphanesi, nr. 29da ve mikrofilmi de Kahire Yazma Eserler Merkezi, nr. 16da kaytldr. Unvan ksm eserin hattndan farkl bir el yazsyla yazlmtr. 12. cz, brhm suresinde geen;
373

Onu yudum yudum alacak ama yutamayacaktr. Her taraftan ona lm geldii hlde lemeyecektir ve arkasndan iddetli bir azap gelip atacaktr ayetiyle balayp el-Kehf suresinin, (

) 374; O,

nefsine bylece zulmederek bahesine girerken dedi ki: Bu bahenin batacan hi sanmam ayetiyle sona ermektedir 375. Brockelmann bu eserin 7. cznn Paris K-

367 368

bnul-Murtad, Bbu Zikril-Mutezile, s. 65. et-Tevhd, el-mt vel-Munese, I, 133. 369 bn Ebil-sba, Bedul-Kurn, s. 5. 370 bn Tarberd, en-Nucmuz-Zhire, IV, 168. 371 Buyetul-Vuh, II, 111. 372 Mucemul-Udeb, XIV, 75. 373 brhm (14), 17. 374 el-Kehf (18), 35. 375 er-Rummn en-Nahv, s. 97.

81

tphanesi, nr. 6523de mevcut olduunu belirtmektedir 376. Bu esere ait 10. czn ise, Takent Akademiya Ktphanesi, nr. 3137de olduu sylenmektedir 377. Mzin el-Mubrek eserden alntlar yapmtr. Mesel, Hicr suresinin balangcnda yer alan; ( ) 378; Elif, lm, r. Bunlar Kitabn ve

apak olan Kurnn ayetleridir ayetiyle ilgi olarak er-Rummn unlar sylemektedir: Kitap Kurn iken, niin Kitabn ayetleri ve Kurn denildi? Cevab: Her ne kadar tek bir mevsuf iin olsalar da kendilerinde bulunan iki faydadan tr iki sfatn bir araya getirilmesi sebebiyle (byle denildi). Bylece Kitap, onun yazldn ve tedvin edildiini; Kurn ise, telif edilip harflerinin bir araya toplandn ifade etmektedir 379. er-Rummnnin dier eserlerinde grdmz soru-cevap metoduna bu almada da rastlamaktayz. Bu dnda, Drul-Kutubil-Msriyye bnyesindeki el-HznetutTeymriyye, Tefsir-Teymr/nr. 201de, ona ait olduu sylenen Amme cznn tefsiri de mevcuttur. Mzin el-Mubrek, bu risalenin mutezil grlere ters grler ihtiva etmesi dolaysyla, er-Rummnye ait olamayacan belirtir ve bu konuda rnekler verir 380. Mustaf Sv el-Cuveyn, ez-Zemaher ve Kurn tefsirinde takip ettii metot hakknda yazd eserinde, sz konusu czn ok az ksm hari, birtakm deimelere ve tahriflere maruz kaldn ileri srmekte ve ez-Zemahernin elKefnda bu czle kelimesi kelimesine ayn olan ksmlardan rnekler vermektedir. Ancak bunun, nakledilen szlerin er-Rummnye ait olduunun herkese bilinmesinden, dolaysyla isim zikretmeye gerek kalmadndan ya da ilmin herkesin ortak mal olup sahiplenilmedii srece ondan alnabilenin alnp, alnamayann braklmas prensibinden tr yaplm olabileceini belirtmektedir381. ddia hakknda, bn Tarberdye ait ez-Zemaher ile ilgili yukarda yer verdiimiz szlerden yola kan Abdul-l Slim Mukerrem de onun, erRummnnin tefsirini kaynak belirtmeden aynen aldn ve kendisine mal ettiini
376 377

GAL, Suppl., I, 175. J. Flanagan, al-Rummn, The Encyclopedia of Islam, VIII, 614; Mustafa Bilgin, Tefsirde Mutezile Ekol, Baslmam Doktora Tezi, s. 137. 378 Hicr (15), 1. 379 er-Rummn en-Nahv, s. 97. 380 rnekler iin bkz. er-Rummn en-Nahv, s. 100-101. 381 Mustaf es-Sv el-Cuveyn, Menhecuz-Zemaher f Tefsril-Kurn, s. 85-89.

82

sylemektedir382. Amme czyle ilgili gerek el-Mubrekin gerekse el-Cuveynnin verdii rnekler birlikte incelendiinde soru-cevap tekniinin mevcut olduunu, ancak mutezil anlaya ters, mesel cebr ifade eden tercihlerin yer aldn grmekteyiz. Tefsirin dier blmleri ve Amme czyle ilgili rnekler incelendiinde, Amme cznn Ftiha suresiyle balad ve bu ksmn tamamen ez-Zemahernin tefsirinden alnd grlmektedir. Devamnda ise, Duhn suresi, Mekkdir ibaresi yer alm ancak bu sure yerine Amme suresine balanm, bu ise ne ez-Zemahernin ne de er-Rummnnin tefsirinden alnmtr. Kahire niversitesinden Zekeriyy Sad Al ise, yukardaki limlerin grlerini sraladktan sonra, onlara eitli eletirilerde bulunmu ve bu yazmadaki cmlelerin, en-Nesef (l. 710/1310)nin tefsirindeki ifadelerle ayn olduunu syleyerek, ona ait olduunu iddia etmitir383. i kaynaklarda er-Rummnnin baka kaynaklarda rastlamadmz tefsirlerinin olduu belirtilmektedir. Bir nshas et-Tsde, dier nshas bn Tvsta olan ve bu iki limin ondan nakillerde bulunduu er-Rummnye ait bir tefsirden bahsedilmektedir. Bu eser dnda onun tefsirle ilgili; rbul-Kurn, Tefsrul-Lugt filKurn, en-Nuket f Meczil-Kurn ve el-Cmi gibi baka eserlerinin de mevcut olduu sylenmektedir 384 . Ktib eleb, Abdulmelik b. Al el-Herev (l. 489/ 1096)nin er-Rummnnin tefsirini ihtisar ettiini bildirmektedir 385 . Fahruddn erRz (l. 606/1210)nin kaynaklar arasnda yer almad sylense de386, onun, erRummnnin tefsirinden alntlar yaptn grmekteyiz. er-Rz, az da olsa ona dil ve Nahiv konusunda gvenmitir. Mesel, ayette geen ( sinde,

)387 ifade-

babnda er-Rummnnin syledii bir eye devam etmek, sabretmek ve

sk skya uymak (mulzemet) anlamna tabi olmutur. Bu eriatta zel bir anlam demektir. Bu da Allaha itaate devam etmek ve onun dinine hizmeti srdrmektir 388.

382 383

Abdul-l Slim Mukerrem, el-Kurnul-Kerm ve Eseruh fid-Dirstin-Nahviyye, s. 224. Zekeriyy Sad Al, et-Tefsrul-Kebr lir-Rummn, lemul-Kutub, c. 14, sy. 2 (1413/1993), s. 214. 384 Diretul-Marif-i Teeyyu, IV, 501. 385 Kefuz-Zunn, I, 447. 386 Mustafa Bilgin, a.g.t., , s. 138. 387 Bakara (2), 238. 388 er-Rz, et-Tefsrul-Kebr, VI, 153.

83

1.3.2.3. Kurn ilimlerine ait baslm eserleri 1- en-Nuket f czil-Kurn Bu eserden bu isim altnda ilk bahseden el-Kftdir 389 . Kendinden nceki limlerden bnun-Nedm ve Ykt el-Hamev ise eserden czul-Kurn390 adyla sz etmektedir. Eser ilk defa en-Nuket f czil-Kurn adyla 1934 ylnda AbdulAlm es-Sddk tarafndan tahkik edilerek Hindistanda baslmtr391. kinci olarak Selsu Resil f czil-Kurn ierisinde Muhammed Halefullh ve Muhammed Zall Sellm tarafndan tahkik edilerek Msrda baslmtr. Eser farkl yazma nshadan nere hazrlanmtr. lki, Sleymaniye Ktphanesi Badatl Vehb blmnde, mikrofilmi de skenderiyye ehir Ktphanesi, nr. 62de bulunan ve nairlerce asl kabul edilen nshadr. Dieri, Kahirede Hiznetut-Teymriyyede nr. 298de kaytl nshadr. ncs, ayn ktphanede ikinciyle ayn hacimde ve ayn kii tarafndan istinsah edilmi nr. 534de kaytl nshadr. Nairler bu son iki nshann, Kuds el-Bedriyye Ktphanesindeki tek bir asl nshadan istinsah edildiini sylemektedir392. Kudsteki bu asl nshadan ilk iki sayfa tezimizin ekler blmnde (Ek1) verilmitir. er-Rummnden nceki birtakm teolojik ve politik tartmalar, onun dneminde Kurnn mucize oluunun dilbilim asndan temellendirilmesini gerekli klyordu. zellikle IV/X. yzylla birlikte, Belgat ilminden yola klarak Kurn metni vastasyla onun mucize olduu ispatlanmaya alld. Dili kullanarak bunu gerekletirmek isteyenlerin banda er-Rummn gelmektedir 393 . Onun hedefi dil alanna girip Kurnn esizliini dilbilimsel ynlerden aklamaktr. te en-Nuket adl eserini bu dorultuda kaleme almtr. Bu eserde serdedilen grler slm estetii diye adlandrlabilen estetik konuma tarznn esas olarak hizmet etmitir. Eser muhteva asndan Aristonun Retorik adl eserine benzetilse de yap bakmndan tamamen farkldr 394. Eserin slbunun ilm ve mantk olduu ve birok yerinde an-

389 390

nbhur-Ruvh, II, 295. el-Fihrist, s. 94; Mucemul-Udeb, XIV, 75. 391 er-Rummn en-Nahv, s. 96. 392 er-Rummn, en-Nuket f czil-Kurn, nairlerin mukaddimesi, s. 15. 393 Enver Arpa, cazl-Kuran Konusuna Farkl Bir Yaklam, AFD, c. XLIII (2002), sy. 1, s. 95. 394 Lszl Tske, Belgatta er-Rummn, ev. . Demir-M. Kaya, AFD, XIX (2003), 280-291.

84

lamak iin gayret gsterilmesinin gerektii belirtilmitir 395. Ancak genelde anlalr bir dil ve slba sahip olduu sylenebilir 396. Yaklak otuz dokuz sayfalk almada; ksa bir giri, Kurnn icz prensibine ilikin yedi durumu (cihe, vech), pratik bir ekilde tek cmlede, liste hlinde verdii ksm ve sonrasnda otuzdrt sayfadan daha fazlasn kaplayan ayrcalkl bir durumun, yani belgatin (bela) ilendii ana blm yer almaktadr. er-Rummn asl ilgi duyduu belgata aklk getirdikten sonra, geriye kalan alt durumu yalnzca drt sayfada mzakere etmektedir397. er-Rummnden sonraki limler en-Nuketten etkilenmiler ve alntlar yapmlardr. Mesel, Eb Hill el-Asker onun, Manann, lafzn en gzel ekliyle kalbe ulamasdr398 eklindeki belgat tarifinden etkilenmi Manay, makbul bir biim ve gzel bir takdimle dinleyenin kalbine ulatrdn, sende yer ettii gibi onun nefsinde yer ettirdiin her eydir eklinde benzer bir tarif getirmitir 399 . elAskerden baka, el-Bklln, bn Rek, bn Sinn el-Hafc, Fahruddn er-Rz, Belgat ilminin konularn Mifthul-Ulm adl eserinde sistematik bir ekilde ele alan es-Sekkk400 ve bn Ebil-sba gibi mellifler isim vererek ya da kaynak belirtmeksizin er-Rummnnin eserinden ve grlerinden istifade etmitir 401. limlerin, hakknda verdii bilgilerden bu eserin, Arap belgat tarihinin temel kaynaklarndan ve er-Rummnnin eserleri arasnda en mehuru olduu grlmektedir. Kurn ilimlerine dair baka kaynaklarda yer almayan, ancak Brockelmann tarafndan, bn Rekin el-Umdesi kaynak gsterilerek verilen el-Beyn adl bir eser de sz konusudur402. Ancak el-Umde incelendiinde, burada geen bir kitap ismi deil, er-

Rummnnin en-Nuketindeki bablardan birinin bal olduu grlmektedir403.

395 396

es-Sbn, Uynul-Muelleft, I, 315. Hasan Ylmaz, Ebul-Hasen er-Rummn ve czul-Kurn, Baslmam Y. Lisans Tezi, s. 30. 397 Lszl Tske, Belgatta er-Rummn, ev. . Demir-M. Kaya, AFD, XIX (2003), s. 284; Mellifin bu eseri hakknda bilgi iin bkz. Muhammed Eb Ms Muhammed, el-czul-Bel f Ruyeti Ebil-Hasen Al b. s er-Rummn, Mecelletul-Bahsil-lm, c. 5 (1402/1982), s. 225259; el-Omer, Mefhmul-czil-Kurn Hattel-Karnis-Sdis el-Hicr, s. 69-87; Hasan Ylmaz, Ebul-Hasen er-Rummn ve czul-Kurn, Baslmam Y. Lisans Tezi, Erzurum 1995. 398 er-Rummn, en-Nuket f czil-Kurn, s. 75. 399 Eb Hill el-Asker, Kitbus-Snateyn, s. 8. 400 Musa Yldz, Ali Kuunun Risle fil-stiresi, slm Aratrmalar Dergisi, sy. 3 (1999), s. 222; Bir Dilci Olarak Ali Kuu ve Risle fl-stiresi, s. 23. 401 Bkz. Hasan Ylmaz, a.g.t., s. 82-86. 402 GAL, Suppl., I, 175. 403 er-Rummn, en-Nuket f czil-Kurn, s. 106.

85

1.3.3. Arap diline dair eserleri 1.3.3.1. Arap diline ait gnmzde henz ulalamam eserleri 1- Arzu Kitbi Sbeveyh. 2- Nuketu Sbeveyh. 3- el-Mesilul-Mufrede min Kitbi Sbeveyh. 4- erhu Mesilil-Ahfeil-Kebr ves-Sar. 5- erhu Muhtasaril-Cerm. 6- erhul-Elif vel-Lm lil-Mzin. 7- erhul-Medhal lil-Muberred. 8- erhu Mcizi bnis-Serrc404. 9- Kitbul-cz fin-Nahv. 10- Kitbul-Mubtede fin-Nahv. 11- Kitbut-Tasrf. 12- Kitbul-tikkil-Kebr. 13- Kitbul-tikkis-Sar. 14- Kitbul-Hic. Bu ve yukardakilere ilk kez bnun-Nedm deinmitir405. 15- Tehzbu Ebvbi Kitbi Sbeveyh 16- el-Hilf beyne Sbeveyh vel-Muberred. 17- el-Hilf beynen-Nahviyyn. 18- erhu-ekl ven-Nakt libnis-Serrc. 19- erhul-Cumel libnis-Serrc. 20- erhu Maniz-Zeccc. 21- erhul-Muktedab lil-Muberred. 22- Kitbul-Bela. 23- Kitbul-Mahzmt. Bu ve Arap diline ait yukardaki dier eserleri, Ykt el-Hamev ve el-Kft zikretmekedir 406.

404 405

el-Fihrist, s. 94; Nuzhetul-Elibb, s. 234. el-Fihrist, s. 94. 406 Mucemul-Udeb, XIV, 75; nbhur-Ruvh, II, 295.

86

1.3.3.2. Arap diline ait mevcut yazma eserleri 1- erhu Kitbi Sbeveyh Kendisinden sonra yazlan birok esere kaynaklk eden; hakknda eitli erhlerin, ihtisarlarn, tehzblerin, talklerin ve ierisindeki hid beyitlerin topland ve ilendii almalarn vb. yapld, Nahiv tarihinin en nemli aheserlerinden birisi phesiz, Sbeveyhin el-Kitbdr. el-Muberred onun hakknda Herhangi bir ilim dalnda onun gibi bir kitap yazlmad407diyerek nemini ortaya koymutur. Arzu Kitbi Sbeveyh, Nuketu Sbeveyh, el-Mesilul-Mufrede min Kitbi Sbeveyh ve Tehzbu Ebvbi Kitbi Sbeveyh adnda kaleme ald almalardan, mellifimiz erRummnnin de bu eseri her ynyle inceleyen dilcilerden birisi olduunu anlayabiliriz. Ancak bu eserlerden elimizde sadece el-Kitbn erhi mahiyetindeki eseri mevcuttur. er-Rummnnin yazd erhe gemeden nce, bu eser iin yazlm dier erhlere iaret etmek ve bunlardan gnmze kadar ulaan es-Srfnin erhi hakknda ksaca bilgi vermek yerinde olur kanaatindeyiz: a) Eb Osmn el-Mzinye ait olduu sylenen Tefsru Kitbi Sbeveyh408. b) Ebul-Hasen el-Ahfein erhu Sbeveyh ve Tefsru Risleti Sbeveyhi409. c) bnus-Serrcn kaleme ald erhu Sbeveyh410. d) Mebremnn yazmaya balad ancak tamamlayamad erhu Kitbi Sbeveyhi ve erhu evhidil-Kitb411. e) es-Srfnin erhu Kitbi Sbeveyhi ve el-Medhal il Kitbi Sbeveyhi412: erhu Kitbi Sbeveyh adl eserin ulalabilen en eski nshas, 579/1183 ylnda Muvaffikuddn Abdullatf el-Badd (l. 629/1232) tarafndan istinsah edilen, fakat tamam elimizde olmayan nshadr. Drul-Kutubil-Msriyyede bulunan bu yazma 5 cilt olup, 6. cildi eksiktir. 2. nsha, Kahire niversitesi Ktphanesi, nr. 26181de yer alan ve bu ilk nshadan kopye edilen eklidir. 3. nsha Muhammed b. el-Alkam tarafndan 782/1380 ylnda istinsah edilen ve byk bir ksm yok olan bu nshadan kalan 137 varaklk bir blmn mikrofilmi, Mahedu hyil-Mahttt,
407 408

Ktib eleb, Kefuz-Zunn, II, 1428. A.y. 409 Buyetul-Vuh, II, 168. 410 A.e., I, 110. 411 Buyetul-Vuh, I, 177. 412 A.e., I, 508.

87

nr. 82de kaytl bulunmaktadr. byk ciltten oluan ve olduka fazla sayda hatann ve tahrifin bulunduu, eksik blmleri olan drdnc nsha, Drul-KutubilMsriyye, nr. 136da mevcuttur. Beinci nsha ise, yine Drul-Kutubil-Msriyye, nr. 528de kaytldr 413. Bunlarn dnda, stanbul Hac Selm Aada 1., 2., 4. ve 8.; Valide Turhanda 1. ve Yeni Camide de 3. cz olmak zere, eitli ktphanelerde bu esere ait yazmalar mevcuttur414. el-Kitbn en nemli ve en fazla aklamaya yer veren erhi kabul edilen, esSrfnin eserindeki uygulamalarn u ekilde zetleyebiliriz: es-Srf, herhangi bir plan veya hedef ortaya koymadan, Sbeveyhin kitabndaki konular erhe balamtr. Bazen Sbeveyhin bir szn alm ve sonrasnda onu erh etmi, ou zaman da erhini Sbeveyhin ifadelerinin ierisine yerletirmitir. Bab balklarna mdahale etmemi ya da az bir deiiklie gitmitir. Yine o, Sbeveyhin evahidi yerine ounlukla bakalarn getirmi, hatta Sbeveyhin getirdii hidlere ok sayda baka hidler ilve etmitir. erh yaparken, Sbeveyhin ifadelerini aynen kullanmadan, onun grlerini muhtevaca nakletmi ya da yine onun cmlelerine yer vermeden dorudan erh etmitir. Kendisini erh ettii metnin konusuyla snrlamam, elKitbda ksaca temas edilen veya fazla aratrma yaplmayan meselelere ilvelerde bulunmutur. Eserde geen evahide ve rivayetlere zenle yaklam, delil olarak getirilen szn, syleyenine nisbetini tespit ettikten sonra, beyitteki kelimelerin manalarn gzetmitir. Bir sz naklederken veya bir limin grn verirken, bu grn o limin hangi kitabnda yer aldn belirtmitir. el-Kitbda yer verilmeyen konulara deinmi ve ondaki yanlg, hata ve eksiklikleri dile getirmitir. Basral nahivcilerden bahsederken arkadalarmz diye sz etmi, ancak Kfeli dilcilerden de gr almtr. ounlukla Sbeveyhi destekler mahiyette gr serdetmi, bunun yannda sadece onun grn deil, dier hocalarnn grlerine de yer vermitir. Sbeveyhin aksine o, salam senetle ulaan kraatlara gvenmi, bu yzden onlarn Arapa kyaslara uygun olan taraflarn alarak her trl kraat aklamtr. Sbeveyh ise zellikle z olan kraatlar dikkate almamtr. Hadisleri Nahvin bir kaidesini gstermek iin kullanmam, bir kelimeyi yorumlamak veya manay aklamak iin

413 414

es-Srf en-Nahv, s. 52-55. er-Rummn en-Nahv, s. 141.

88

onlara yer vermitir. erhte kulland hadislerin says gerekten azdr 415. te yandan onun fkh ve kelmc oluunun izlerini bu erhte grmek mmkndr 416. f) er-Rummnnin erhu Kitbi Sbeveyhi: Gnmzde ulaabildiimiz bir dier erh de er-Rummnnin kaleme ald erhtir. Tamam gnmze ulam bu erhin farkl yazma nshasnn mevcut olduunu tespit ettik. Bunlardan ilki 417, Viyana Kraliyet Ktphanesi, nr. 769da kaytl olan nshadr 418. Nsha u ifadelerle balamakta: e-eyh Ebul-Hasen Al b. s b. Al er-Rummn en-Nahvnin imlsyla erhu Kitbi Sbeveyhin nc cz ve u cmleyle sona ermektedir: eeyh Ebul-Hasen Al b. s b. Al en-Nahvnin imlsyla erhu Kitbi Sbeveyh tamamland. mly 369/980 yl Ramazan aynn bitimine iki gece kala Cumartesi gn bitirdi.... Yazmay istinsah eden Yahy b. Al b. el-Muhall es-Sulem efi, 577/1182 yl evvlinde amda istinsah iini bitirdiini bildirmektedir. Yazma, hemze bab ile balamaktadr 419. kinci nsha, Millet Ktphanesi Feyzullh Efendi blmnde bulunmaktadr. Toplam 5 ciltlik nshann ilk cildi kayptr. 220 varaklk 2. cilt nr. 1984, 289 varaklk 3. cilt nr. 1985, 295 varaklk 4. cilt nr. 1986 ve 197 varaklk 5. cilt de nr. 1987de kaytldr. Grp inceleme imkn bulduumuz nshaya ait ilk ve son varaklar, tezimizin ekler blmnde (Ek2) rnek olarak verilmektedir. Bu nshann ilk 14 cz kayptr. 2. cilt 15. czden balamakta ve 25. czde sona ermektedir. Bu cilt, zhr terk edilmi fiile haml olunan musennnn masdar420 konusunun cevabyla balamaktadr. 3. cilt 26-40 aras, 4. cilt 41-56 aras ve 5. cilt ise 57-67 aras czleri ihtiva etmektedir. 5. cildin sonunda, el-Kitbn da son bab ierisinde yer alan Bbut-Tayr421 bulunmaktadr. Son ksmda, Eb Abdillh Bahud-Dn Muhammed b. brhm b. en-Nahhs (l. 698/1299) tarafndan aslyla kontrol edilerek nakledildii belirtilen bu nshada, er-Rummnnin 369/980 ylnda iml ile eseri bi415 416

er-Rummn en-Nahv, s. 142-163; es-Srf en-Nahv, s. 37-45. er-Rummn en-Nahv, s. 163. 417 Bu nshaya ulaamadmz iin baka kaynaklardan nakillerle yetindik. 418 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (Ksmus-Sarf), nairin mukaddimesi, s. 5; er-Rummn enNahv, s. 165. 419 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (Ksmus-Sarf), nairin mukaddimesi, s. 5; Claude Gilliot, Textes Arabes Anciens dits en gypte au Cours Annes 1990 1992, MIDEO, c. 21 (1993), s. 402. 420 Bu konuyu ele alan bb, Sbeveyhin el-Kitbnda I, 177de yer almaktadr. 421 el-Kitb, II, 428.

89

tirdii bilgisi mevcuttur. Yazma birden fazla kii tarafndan istinsah edilmitir. Yine ulap inceleme imkn bulduumuz nc nsha ise, Sleymaniye Ktphanesi Damat brahim Paa blmndedir. Bu nshaya ait ilk ve son sayfalar tezimizin ekler blmnde (Ek3) mevcuttur. 4 cilt hlinde bulunan yazma, nr. 1074de kaytldr. lk cildin ilk sayfasnda er-Rummn hakknda bilgi verilmi, Sadrazam Damat brahim Paa tarafndan vakfedildii not dlmtr. czden oluan 1. cilt, 2. ciltle i ie olup 1. cildin sonu olduu anlalan yerde zhr terk edilmi fiile hamledilen musennnn masdar bahsi vardr. Bu cmlenin devamnda; ibaresi yer almaktadr. Feyzullah Efendi nshasyla karlatrdmzda buradaki cz kelimesinin cilt anlamnda kullanldn grmekteyiz. Zira, onun 2. cildi ayn bab balna verilen cevapla balyordu. lk cilt 101 varak numarasyla sona ermi, 2. cilt 106 varak numarasyla balamtr. Arada 4 varaklk bir ksm bulunsa da, konu kald yerden devam etmektedir. 2. cildin sonu 248. varaktr. Cildin sonunda, erhu Kitbi Sbeveyhin talkinin 1034/1625 yl Cemziyelevvel aynn 18inde aramba gn bittii notu vardr. 3. cilt tpk dier nshann 3. cildindeki gibi balamtr. 250. varakla baalayan cilt, toplam 211 varak tutmakta, baz yerlerde yaz deise de, bunun, ilk iki cildi istinsah eden kii tarafndan yazld anlalmaktadr. 4. cilt de, yine ceki nshann 4. cildinin balad yerden balamaktadr. Bu cildin varak says ise tekrar ve bo sayfalar hari 315tir. Btn ciltlerin toplam varak says 774tr. Her bir sayfa 29 satrdan olumaktadr. Tek bir mstensihin elinden kt anlalan nshann yazl tarihi 1034/1625tir. Bu son iki nsha karlatrldnda; ya 3. nsha 2. nshadan oaltlm ya da her ikisi de tek bir asldan istinsah edilmi olduu grlmektedir. Zira, kanaatimizce ikisi arasnda ok fazla benzerlik sz konusudur. er-Rummnnin eserinin bu ekilde ok sayda cze ayrlmasnn, dikte ettirdii rencisinden kaynakland sylenmektedir422. er-Rummnnin bu eserinin tamam tahkik edilerek baslm deildir. renebildiimiz kadaryla 1. cilt Mekke Ummul-Kur niversitesinden Muhammed brhm eybe tarafndan Ahmed Mekk el-Ensr ynetiminde, 2. ve 3. ciltler ise,

422

Claude Gilliot, a.g.m., s. 403; Hadce el-Hads, Kitbu Sbeveyh ve urhuh, s. 207.

90

Dr. el-Mutevell Ramazn Ahmed ed-Demr tarafndan her ikisi de Doktora almas olarak tahkik edilmitir. ed-Demr, daha sonra 4. cildin dolaysyla el-Kitbn son cildinin Sarf ksmnn 423 tahkikine balam, fakat 1. cz bitirip 2. cze balamadan, erhin ancak o sralarda ulaabildii 1. cildinin tahkikine girimitir 424 . 67 czden oluan erhin, ilk 14 cznn bulunduu 1. ciltten de sadece ilk cz tahkik edebilen ed-Demr, yaland iin almasna devam edememitir. er-Rummnnin Arap Gramerindeki yerini, byk oranda ed-Demrnin bu almalarna ve Feyzullah Efendi nshasna dayanarak belirlemeye gayret gsterdik. Bu noktada el-Mubrekin er-Rummn en-Nahv adl almas da bu grleri tasnifte bize katk salamtr. er-Rummn erh yaparken tek bir metoda gre hareket etmi ve bunu eserinin btn bablarnda tatbik etmitir. Dier eserlerinde de rastladmz bu metot, baka Nahiv kitaplarnda grmediimiz zgn bir uygulamadr. er-Rummn erh yaparken, nce bab balklarn ele alm, el-Kitbdaki balklar bazen deitirmeden, bazen de deitirerek, daha ak ve anlalr biimde vermitir. Mesel, elKitbdaki 425 bal, erhte;

eklinde daha ak ifade etmitir. kinci aamada her babn amacn, Sbeveyhin neyi anlatmak istediini bir iki cmleyle izah etmi, kurduu cmlelerin ban ve sonunu hep ayn tarzda getirmitir. Mesel, btn bablarda, amac aklarken yer verdii cmle; Daha sonra konuyla alkal, her babda ayn olan biimindedir. gibi, eitli soru edatla-

ryla balayan sorular sormutur. Son olarak sorulara, el-Kitbn metnine ve bu metne ekledii kendi aklamalarna dayanan cevaplar vermi, teferruata girdii yerlerde asl konudan kopmamak iin ana konuyla ilgili ifadelere yer vermitir. Bu metodu ileride gelecei zere erhul-Usl gibi dier eserlerinde de grmekteyiz. Kanaatimizce metot, konu hakknda aratrma yapan kimseye kolaylk salamakta, aranan mesele ayrntl bir ekilde tasnif edilmi bablar yardmyla zorlanmadan bulunmak-

423

el-Kitbn Sarf ksmna ait rnekler iin bkz. Soner Gndzz, Sbeveyhte Kelime Yaps, Baslmam Doktora Tezi, Samsun 2002. 424 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (el-Cuzul-Evvel), nirin mukaddimesi, s. 95-97. 425 el-Kitb, I, 181.

91

tadr. Ancak, bu metot modern okuyucular tarafndan nemsiz ve bir zorlama kabul edilebilir. Bununla beraber, bazen eserde onu ok deerli klan etkileyici anlaylarla karlalabilir. Neticede bu erh, Sbeveyhten sonra gelitirilen Arap Gramer dncesinin nemli bir paras olsa da, el-Kitbn sahip olduu anlaya herhangi bir yenilik getirmemi, byk lde Sbeveyhin sylediklerini erh ederek, baka limlerle yer yer mukayeselere giderek onun yolundan gitmitir. Hatta er-Rummn, Sbeveyhin sema nem vermekle birlikte, Kfe ekol tavrna daha yakn olduu dnlen tasvir yaklamnn aksine, tam bir Basraldr 426. Nitekim Kfe ekoln destekledii grlerin says tespit edebildiimiz kadaryla ok azdr. Onun yapt, daha ok genel olarak limleri mukayese ederek onlar arasndan tercihte bulnmasdr. Her ne kadar el-Kitbn erhi olsa da eserinde o, yalnzca Sbeveyhin grlerini aktarmakla kalmam, yer yer el-Hall, Ynus b. Habb, el-Mzin, el-Ferr, el-Muberred, ez-Zeccc ve bnus-Serrc gibi kendinden nceki limlerin grlerine deinmi; karlatrmalara ve tartmalara girierek neticede kendi grn de ortaya koymutur427. Sz konusu grler ikinci blmde ele alnacaktr. er-Rummn eserinde, iddia edildii kadar Mantn etkisinde kalmamtr. Bu erhin, bn Cinnnin el-Hasisi gibi ayn dnemin eserleriyle benzer zelliklere sahip bir metin olduu grlmektedir 428. Kanaatimizce er-Rummn, Mantk bilgisini erh tekniine uyarlayarak yapt erhe bir sistem kazandrmaya almtr. Sistemini olutururken tutarl davranan, konular bablara ayran ve snflandran bir akl n plana karmtr. Bu noktada, tahlil yaparken byk bir zen ve aba gstermitir. Mesel, sorularn genelden zele doru mantk bir sralamaya tabi tutmu, her soru demetinin cevaplarn hemen altnda belirtmitir429. Yine de, onun erhinde erhe muhta cmleler vardr430. es-Srf ve er-Rummn arasnda yazdklar erhlerde metot ve ekil asndan bir mukayese yaplacak olursa, ortaya u neticeler kmaktadr:

426

A.F.L. Beeston, Edith Ambros: Sieben Kapitel des arh Kitb Sbavaihi von ar-Rummn in Edition und bersetzung, BSOAS, c. 43 (1980), s. 591. 427 er-Rummn en-Nahv, s. 216. 428 C.H.M. Versteegh, Edith Ambros, Bibliotheca Orientalis, c. 37 (1980), s. 362. 429 er-Rummn en-Nahv, s. 224. 430 Gz Tuleymt, er-Rummn en-Nahv f Davi erhih li-Kitbi Sbeveyh, fkus-Sekfe vetTurs, yl 5, sy. 19 (Receb 1418- November 1997), s. 67.

92

1- Her iki erh de el-Kitbdaki aklamalarla yetinmemi, ksaca bahsedilen konulara fazladan izahlar getirmi, ihmal edilen meseleleri etraflca aklamtr. 2- Eserde bulunan yanlglar, hatalar ve eksiklikler her ikisi tarafndan da tespit edilmi ve kendi grleri dorultusunda incelenmitir. 3- Bu iki erhin ortak noktalarndan birisi de; Sbeveyhten sonraki limlerin grlerini, konuya baklarn, ihtilfl meseleleri ve itirazlarn ihtiva etmesidir. 4- es-Srf eserinde birden fazla metot kullanmken, er-Rummn yukarda izah edilen tek bir metodu tatbik etmitir. 5- es-Srfnin bab hakknda genel bilgiler verirken olduka uzun aklamalar yapmas ve tafsilatl bilgiler vermesi; er-Rummnnin konular olduka veciz bir tarzda ele almasyla ters bir durum oluturmaktadr. 6- Mantn etkisi her ikisinde grlse de, er-Rummnnin erhinde bu durum daha aktr. 7- es-Srf evahide ve rivayetlere nem vermi ve daha fazla yer ayrm olmasna ramen, er-Rummn bu dikkati ve zeni gstermemi, Sbeveyhin kitabndakilerle yetinmitir. Bunlara ilveten er-Rummnnin erhinde Nahiv, belli unsurlara sahip akl bir sanattr ve bu unsurlara dardan baka bir unsur dahil olduunda, nahivcinin bunun sebebini ortaya koymas gerekmektedir431. Son dnemde Sbeveyhin eserine ynelik almalardan ikisi tahkik edilerek yaynlanmtr. lki; el-Kurtubnin Serhu Uyni Kitbi Sbeveyh adl eseridir 432. Bu eser Abdu Rabbih Abdullatf tarafndan Kahirede 1404/1984 ylnda (MatbaatulHassnda) neredilmi, ikinci ise; e-entemer (l. 476/1083)nin en-Nuket f Tefsri Kitbi Sbeveyh adl eseri olup 433 , Zuheyr Abdulmuhsin Sultn tarafndan Kuveytte 1407/1987 ylnda yaynlanmtr 434. 2- erhu Usli bnis-Serrc Kaynaklarda er-Rummnye ait olduu sylenen eserlerden birisi de hocas bnus-Serrcn Kitbul-Uslne yazd erhtir. el-Kft eserden, Kitbu erhil-

431 432

er-Rummn en-Nahv, s. 225-227. GAS, IX, 224-225. 433 GAS, IX, 60. 434 Claude Gilliot, a.g.m., s. 403.

93

Usl435 adyla bahsetmektedir. er-Rummn ile ilgili eser kaleme alan, onun hakknda bilgi veren btn yeni kaynaklarda kayp olarak bildirilen bu erhin, bir blmnn Selim Aa 1077/6 (294a-326b)da kaytl olduu yalnzca Fuat Sezgin tarafndan belirtilmitir 436. Yaptmz aratrmalar sonucunda bu eserin belirtilen ktphane ve numarada kaytl bulunduunu tespit ettik. Yazma, Kta min erhi Usli bnisSerrc adyla skdar Hac Selim Aa Ktphanesi, nr. 1077/6da mevcuttur. erisinde bnus-Serrcn el-Usl ve bn Cinnnin Mesilul-Htriyyt da bulunan olduka kaln bir yazmalar grubunun iinde yer almaktadr. Kim tarafndan ve ne zaman istinsah edildii belirtilmeyen bu yazmann ilk sayfasnda;

eklinde bir not vardr. Nr. 1077de kaytl bnus-Serrcn el-Usln incelediimizde oradaki yaz ile bu yazmadakinin birbirine ok benzediini grdk. Bu durumda kesin olmamakla beraber, el-Usln bittii 186ann sonunda verilen Pazartesi, evvlin 6s sene H. 680, ktibi Abdullh b. Mansr eklindeki bilgiden yola karak, erhi istinsah eden kiinin de Abdullh b. Mansr olduunu syleyebiliriz. Yaptmz incelemede bu ahs hakknda herhangi bir bilgiye ulaamadk. Baka bir ihtimal de, yangn, su baskn vb. bir sebepten dolay zarar gren yazmalar kurtarmak veya onlar oaltmak amacyla sonradan baka birisi tarafndan istinsah edilmi olmasdr. Zira nr. 1077deki bnus-Serrcn el-Usl (ayn yaz tipine sahip)ne ait Ktphanedeki kayt defterinde bulunan aklamada, bu tarih ve mstensihin eldeki nshann istinsah edildii eski bir nshann tarih ve mstensihi olduu belirtilmitir. Hem el-Usln hem de er-Rummn tarafndan yazlan erhin, rastgele bir yerden balamas ve yazld kdn ok eski ve ypranm olmamas da buna delil olabilir. Her iki eserin rnekleri, bu almamzn ekler blmnde (Ek4-Ek5) grlebilir. Yaklak 30 varaklk eser, el-Usldeki, Tesniye ve tesniyeye gre gelen cemin zikredilmesi konusundan balamakta437, / harften fazla fiiller ve masdarlar ko/

435 436

nbhur-Ruvh, II, 295. GAS, IX, 113. 437 el-Usl, II, 417.

94

nusuyla sona ermektedir438. Bu balklarn erhteki karlklar yledir: ve 439. Bu iki balk arasnda kalan ksm;

fiil kalplar ve eitleri, ism-i tasgr, ism-i mensb vb. tamam Sarf ilmine taalluk eden konulardan ibarettir. Besmele ile balayan yazmada, balklar krmz renkte yazlmtr. Mesel: Mesil min Bbit-Tesniye vel-Cem440, Mesil f Bbi Cemir-Ricl ven-Nis441, Bbul-Aded442, Bbu m takka leh smun minelAded, Bbu Cemi Bentil-Harfeyn443, Bbul-Adedil-Muennesil-Vki al Maddin Muennesin444, Mesil Bbu Cemit-Teksr445, Mesil min Bbi CemilMuennesis-Suls446, Ahkmul-Manks447, Bbu Cemil-Cem448, Bbu CemilAcemiyye449, Bbu Cemil-Muennes450, Bbu Cemi m Huve al Hamseti Ahruf, Bbu Cemi m Cer alel-Man l alel-Lafz451, Bbut-Tasr452, BbunNeseb453, Bbul-Mesdir454, Bbul-Ef lil-Mezde ales-Selse455 vb. Bu yazmann, gerek hakkndaki ktphane kaydndan, gerekse ekli, slbu ve muhtevasndan, er-Rummnye ait olduunu syeleyebiliriz. er-Rummn bu eserinde de, erhu Kitbi Sbeveyhindeki metodu takip etmitir. Ancak, burada metodunun diye balayan ama belirtme ksmn uygulamam, dorudan soru-cevap ya da

ksmna gemitir. Dier erhten farkl olarak eitli yerlerde,

eklindeki sorularla konunun hangi hkmleri ihtiva ettii zerinde durmutur. Bab

438 439

el-Usl, III, 113. er-Rummn, Kta min erhi Usli bnis-Serrc, Hac Selim Aa Ktp., nr. 1077, vr. 296a, 326b. 440 A.e., vr. 296 a. 441 A.e., vr. 296 b. 442 A.e., vr. 297 a. 443 A.e., vr. 300 a. 444 A.e., vr. 297 b. 445 A.e., vr. 298 a. 446 A.e., vr. 299 b. 447 A.e., vr. 300 b. 448 A.e., vr. 302 a. 449 A.e., vr. 302 b. 450 A.e., vr. 301 a. 451 A.e., vr. 301 b. 452 A.e., vr. 303 b. 453 A.e., vr. 311 b. 454 A.e., vr. 317 a. 455 A.e., vr. 326 a.

95

balklarn bazen aynen brakm, bazen de kendine gre yeniden yazm, ayn soru edatlaryla sorduu sorulara, bnus-Serrcn metninden ve zaman zaman kendi aklamalarndan oluan cevaplar vermitir. evahidi ou zaman aynen alm, bazen terk etmi, bazen de kendi ahidini erhe yerletirmitir. Aynlarn el-Kitb erhinde de grdmz u ifadeler erhte ska gemektedir; bb, mesil, el-cevb, fasl, lime cze?, ve li-me l yecz?, kem?, mel-hukm?, mel-ahkm? Kanaatimizce, bir erh olmasna ramen konular olduka veciz bir biimde ele almtr. yle ki, bazen erh ettii asl, erhten daha fazla yer kaplamtr. er-Rummn, arada srada erh ettii eserde geen rnekleri atlam, konuya uygun kendi rneklerini getirmitir. Fikir vermesi asndan, er-Rummnnin, bu eserde iledii balklardan rnek olarak setiimiz el-smul-Mensb hakknda yazdklarnn, el-Kitb erhindeki karlklarna mracaat ettiimizde, ekil ve muhteva asndan unlar grmekteyiz: el-Kitb erhinde konunun bal Bbun-Nisbe eklindedir ve nisbenin tarifi ile ilgili soruya yer vermeden dorudan Nisbede ciz olan ve olmayan deiiklik nedir? sorusuna geilmitir456. el-Usl erhinde ise balk; Bbun-Neseb olup, sonrasnda sorusuyla sorular ksmna geilmitir457. Sorular aa yukar ayn dorultudadr. Her iki erhin incelediimiz bu ksmnn sorularna ve onlara verilen cevaplarna genel olarak baktmzda, iki erhin birbirini tamamlayc mahiyette olduunu grmekteyiz. Yine de aklamalar itibariyle, el-Kitb erhi kanaatimizce daha temel ve geni bilgiler ihtiva etmektedir. Mesel, el-Kitb erhinde Neseb babnda, ve kelimeleri soru ve cevaplaryla uzun uzun anlatlrken458; dier erhte sadece,

bunlarn nisbesi yapldnda, tane y harfinin bir araya gelmemesi iin kelimenin sonundaki elifin vva dntrldne ilikin bilgi yer almaktadr459. el-Usle erRummn dnda erh yazan dier dilciler: bn Babz Ebul-Hasen Thir b. Ahmed (l. 454/1062), Ebul-Hasen Al b. Ahmed b. el-Bdi (l. 528/1133) ve Eb Ms s b. Abdilazz el-Cezl (l. 677/ 1278)dir460.

456 457

er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (Ksmus-Sarf), s. 36. er-Rummn, Kta min erhi Usli bnis-Serrc, Hac Selim Aa Ktp., nr. 1077, vr. 311b. 458 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (Ksmus-Sarf), s. 101. 459 er-Rummn, Kta min erhi Usli bnis-Serrc, Hac Selim Aa Ktp., nr. 1077, vr. 312a. 460 Kefuz-Zunn, I, 81; GAS, IX, 84; Hseyin Yazc, bns-Serrc, DA, XXI, 205.

96

1.3.3.3. Arap diline ait baslm eserleri 1- Kitbu Manil-Hurf ve Kitbu Menzilil-Hurf Arapada harfler konusunda yaplan almalar el-Hall b. Ahmede kadar gtrebiliriz. Bilindii zere o, harfin tam stne kk bir vv, altna kk bir y ve stne yatk bir elif koymak suretiyle harekelemeyi balatan kiidir. Onun Kitbul-Hurf adl bir eseri olduu sylenmektedir. Eserden nakiller yapan Ahmed b. Muhammed er-Rz (l. 630/1233), el-Frzbd (l. 818/1415) ve onu ihtisar eden ez-Zeheb (l. 748/1347), sz konusu eserden haberdardr. Ancak kaynaklarda onun byle bir eseri olduuna dair bilgi yoktur. Yine de Ramazn Abduttevvb, H. VIII. yzylda yazlm, el-Halle ait olduu sylenen Ayasofya Ktphanesindeki bu isimde bir yazmay tahkik etmi, eserin el-Halle nisbetinin kesin olmadn kabul etse de, kim yazm olursa olsun, bunun ilim dnyasna kazandrlmas gerektiini savunmutur461. Eser, nce 1969da, daha sonra da Selsetu Kutub fil-Hurf iinde 1982 ylnda Kahirede Ramazn Abduttevvb tarafndan yaynlanmtr 462. Muhtevalar bu ilk eserden farkl olsa da, er-Rummnye kadar Arap dilinde harfler hakknda yazlan dier eserler yledir: el-Kisnin el-Hurfu463, Nadr b. umeyl (l. 203/818)e ait olduu sylenen el-Hurf464, Eb Amr e-eybn (l. 205/820)nin el-Hurf filLuas 465 , el-Muberredin el-Hurfu ve el-Hurf f Manil-Kurn il Sreti Ths Hurfu
466 468

, el-midnin el-Hurf fil-Luas

467

, ez-Zecccnin Manil-

, bn Cinnnin, Sirru Sinatil-rb ve er-Rummnnin el-Hurfu469.

er-Rummnnin bu eseri, gramer asndan harflerin kategorik tabiat ve g461

Geni bilgi iin bkz. Ramazn Abduttevvb, Kitbul-Hurf lil-Hall b. Ahmed el-Ferhd, Havliyytu Kulliyyetil-db Cmiati Ayn ems, c. 11 (1968), s. 133-139. 462 Tevfik Rt Topuzolu, Hall b. Ahmed, DA, XV, 311. 463 el-Fihrist, s. 45. 464 Ramazn Abduttevvb, a.g.m., s. 137. 465 nbhur-Ruvh, I, 259. 466 Ramazn Abduttevvb, a.g.m., s. 138. 467 nbhur-Ruvh, I, 322. 468 el-bl, Fehrese, s. 319. 469 nbhur-Ruvh, II, 295; Buyetul-Vuh, II, 181. Manil-Hurf konusunda yazlan btn eserler hakknda geni bilgi iin bkz. Ahmet Yksel, Arap Dillinde Menl-Hurf lmine Dir Literatr almalar, EKEV, yl: 8, sy. 20 (Yaz 2004), s. 295-306. Szkonusu eserlerin isimleri iin ayrca bkz. H. Avni elik, bn Kayyim el-Cevziyye ve Man el-Edevt vel-Hurf Adl Eseri, EAFD, VIII (1988), s. 159-160; Sadk Trker, Frbde Dil ve Mantk likisi, Kutadgubilig, sy. 1 (2002/1), s. 144-146.

97

revleri hakknda sistemli kk bir alma olup, o dnem boyunca yaplan szn tabiatna ve Mantk eksenli Gramerin konumuna ynelik tartmalarn ortasnda gelien teknik tarzn bir numunesidir. Menzilul-Hurfun dierinden farkl bir eser olduuna hkmedilse de gerekte o, baz nemsiz deiikliklerle birlikte Manil-Hurfun son 24 babndan meydana gelmektedir 470. lk kaynaklarda eserin ad, Manil-Hurf diye gemektedir 471 . el-Kft ise el-Hurf ismiyle ondan bahsetmektedir 472 . Eser, Menzilul-Hurf adyla ilk defa Muhammed Huseyn Ysn tarafndan 1955 ylnda Badatta yaynland. Tahkik ettii nsha olduka yeni olsa da eksiktir. Bunun haricinde Kudste el-Bedriyye Ktphanesinde ve mikrofilmi Mahedul-Mahttt, nr. 22de mevcut olan bir nsha daha sz konusudur. H. IX. yzylda yazlan bu nsha 25 varaktan olumaktadr. Eserin dier bir nshas da Kprl, nr. 1293de bulunmaktadr. Kudsteki nshadan metot ve konu asndan farkldr. 15 varaktan oluan nsha, Selm b. Abdirrahmn el-Marib tarafndan 936/1530 ylnda yazlmtr 473. Menzilul-Hurf adyla Resil fin-Nahv vel-Lua ierisinde Mustaf Cevd ve Ysuf Yakb Meskn tarafndan 1969, Risletn fil-Lua ierisinde brhm esSmerr tarafndan da 1984 ylnda yaynlanmtr. sml eleb de, bu iki nshay birlikte Kitbu Manil-Hurf adyla yaynlamtr. Son yllarda yine her ikisi birlikte ve el-czul-Luav li-Hurfil-Kurnil-Mecd zeyliyle birlikte, rfn b. Selm el-A Hassne ed-Dimak tarafndan 1426/2005 ylnda Beyrutta (el-MatbaatulAsriyyede) neredilmitir. Kudsteki nshada, er-Rummn harfleri tekli, ikili, l ve drtl diye gruplandrmtr. Buna gre tekliler; liler; , ,

, , ,

, , ,

, , , ,

dr. ki-

, , , , , , ,

, , , , , , , ,

, 'dr. ller; ,

, ,

, ,

, , ,

, , , , ,

, , , , dr. Drtller ise;

, , , ,

dir. Bu eser, Aristonun Yunan harf-

470 471

J. Flanagan, al-Rummn, The Encyclopedia of Islam, VIII, 614. Nuzhetul-Elibb, s. 234; Mucemul-Udeb, XV, 75. 472 nbhur-Ruvh, II, 295. 473 Kitbu Manil-Hurf, nairin mukaddimesi, s. 22-23.

98

lerini dzenli bir biimde ele alp aklayan harflerle ilgili eserine 474 ekil asndan benzetilmektedir. Burada er-Rummn, harflerin mil olup olmadklarn aklam, nahivcilerin syledikleri dorultusunda eitli kullanmlar gstermi ve el-Hall, Sbeveyh, el-Mzin, el-Muberred ve el-Ahfe gibi dilcilerin grlerini sralamtr. Daha sonra bu grlere ait, kendi ilm kiiliini aa karan aklama, itiraz ve tercihlerini belirtmitir. Eserde, Nahiv Uslne dair genel kurallarn belirlendii gze arpmaktadr. Mesel, er-Rummn, harfiyle ilgili olarak; onun,

cmlesinde olduu gibi iki fail gerektiren fillerle kullanlmasnn ciz olmadn sylemitir 475. Ancak, bu eserde Nahiv ekollerinden hangisine yakn olduu hakknda tam bir fikir elde edilemez. Baz ifadeleriyle onun Basral, bazlaryla da Kfeli olduu zannedilir. Bunlarn yan sra o, kendisine Kurn, iir, hadis ve baz muvelled airlerin beyitleri gibi sahih yolla gelen hidleri kabul ve teyid etmi; Huzeyl, Ben Kb, Temm ve Hicz gibi kabilelerin lehelerine, harflerle ilgili farkl kullanmlardan bahsettiinde iaret etmitir 476. Kprldeki nshada ise harfler u ekilde bir tasnife tabi tutulmutur:

Bu tasniften, eserin sadece harflere deil, harf yn ar basan fakat hem isim hem harf olarak kabul edilen edatlara ynelik hazrland anlalmaktadr. Zaten Kuds nshasnda da durum byledir. Eserde edatlar ve kullanm eitleri sralanm, er-Rummn grlerini dier Nahiv limlerinin szleriyle, Kurn ayetleriyle ve iir evahidiyle desteklemeye almtr 477. Kanaatimizce eser harflerin tantm ve gramerdeki kullanmna ynelik olsa da Kurn tefsiri ve Anlambilim asndan deerli bilgiler ihtiva etmektedir. er-Rummnnin bu eseri, Ebul-Hasen Al b. Faddl b. Al el-Kayravn (l. 479/1086) tarafndan erh edilmitir478.

474 475

el-Fihrist, s. 352. Kitbu Manil-Hurf, s. 77. 476 A.e., nairin mukaddimesi, s. 27-30. 477 A.e., nairin mukaddimesi, s. 31. 478 nbhur-Ruvh, II, 300; GAS, IX, 112.

99

2- Kitbul-Huddil-Ekber ve Kitbul-Huddil-Asar er-Rummnnin bu konuda yazd eserler, klsik kaynaklarda el-HuddulEkber ve el-Huddul-Asar adyla gemektedir 479 . bnul-Enbr el-MemddulEkber ve el-Memddul-Asar adnda iki eserden bahsetmektedir ki sanrz bu ikisini kastetmektedir480. Eserin yazma nshas Kprl Ktphanesi, nr. 1393te kaytldr. 26-35 varaklar arasnda toplam 15 varaktan ibarettir. Bundan dolay el-Mubrek onun el-Huddul-Asar olabileceini sylemektedir 481. Nsha brhm b. Yahy b. Eb Huffz el-Mikns tarafndan 635/1237 ylnda Badatta yazlmtr. Bu nshann ilk ve son sayfas tezimizin ekler blmnde (Ek6) verilmitir. Esere ait baka bir nsha, Badat Mektebetul-sril-mmede nr. 778de bulunmaktadr. 15 varaklk bu nshay Amr b. Eb Amr es-Sicistn, Ykt el-Hamevnin yazd asldan istinsah etmi, Muhammed b. Thir es-Semv de bunu 1338/1919 ylnda Necefte yeniden yazmtr 482. el-Hudd, ilk olarak Menzilul-Hurfla birlikte Muhammed Huseyn Ysn tarafndan 1955 ylnda Badatta yaynland 483 . Daha sonra el-Hudd fin-Nahv adyla Resil fin-Nahv vel-Lua ierisinde Mustaf Cevd ve Ysuf Yakb Meskn tarafndan 1969, Risletn fil-Lua ierisinde brhm es-Smerr tarafndan da 1984 ylnda yaynlanm olan eser, son zamanlarda Betl Ksim Nsr tarafndan el-Hudd fin-Nahv adyla bir kez daha tahkik edilmitir. er-Rummn bu eserinde Nahivde ihtiya duyulan isimlerin anlamlarn ele almtr. Birou Nahivde ilk kez yer verilen kavramlar unlardr; kys, burhn, beyn, hukm, illet, isim, fiil, harf, irab, bin, tayr, tasrf, garaz, sebeb, marife, nekre, mufred, cumle, tesniye, cem, merf, mansb, mecrr, tevbi, sfat, bedel, nesak, hl, temyz, izfe, masdar, itikk, muzher, muzmer, fide, mil, hazf, zikr, murekkeb, mufd, istisn, hakkat, mecz, cins, nev, kuvvet, zaf, tahff, terhm, maksr, memdd, muzekker, muennes, nazr, nakz, takdr, tahkk, asl, fer, muttarid, ndir, haber, istifhm, cez, cevb, mustakm, muhl, rz, lzm, hasen, kabh, ciz, zarret, man, lafz, kelm, arz, d, srif, istire, hakikat, sret, madde, mertebe, munsebet, hssa, gan,
479 480

Mucemul-Udeb, XIV, 75; Buyetul-Vuh, II, 181. Nuzhetul-Elibb, s. 234. 481 er-Rummn en-Nahv, s. 93. 482 er-Rummn, el-Hudd fin-Nahv (Resil fin-Nahv vel-Lua), s. 50. 483 el-Hudd fin-Nahv, nairin mukaddimesi, s. 36.

100

muhtc, azm, hakr ve hdis. er-Rummn eserde nce bunlar liste hlinde vermi daha sonra aklamalarna gemitir484. Arap dilinin kurallarnn tespitine ynelik yazlan Sbeveyhin el-Kitb gibi ilk yazl Nahiv eserlerinde, henz yazl hle gelen ve zamanla Nahiv Usl ierisinde yer alan stlhlar kullanlmtr. Istlhlar, yine o eserlerin ierisinde verilen rnekler yardmyla tantlmaya ve kavratlmaya allmtr. Had/tanm faaliyetleri, ancak el-Muberred dneminde, onun el-Muktedabnda, Fkh Uslnn de etkisiyle yeni bir yn kazanmtr. Bu, yani herhangi bir metoda dayanmadan her stlh iin bir had bulma abas, zerinde Mantk lminin etkisini nceki eserlerinde de vurguladmz er-Rummn dnemine kadar srmtr. Her ne kadar, daha nce el-Had veya el-Hudd adn tayan almalar yaplmsa da mstakil olarak, Nahivde bu muhtevaya sahip eseri kaleme alan ilk kiinin er-Rummn olduu grlmektedir485. kinci blmde aklanaca zere, onun stlhlar tanmlama ve yeni adla birtakm stlhlar ortaya koyma abas, sadece buna hasredilmi bir eser olan el-Huddta deil, dier eserlerinde de karmza kmaktadr. er-Rummnnin yeni terminoloji araynda phesiz etkisinde kald hocalarnn rol vardr. Ancak, sanrz esasen yaad yzyln ynelilerinin etkisi daha fazladr. Had/tanm konusuna en fazla nem veren ilim dal Felsefedir. Nitekim ezZeccc, sim, fiil ve harfin tanmnda nahivcilerin ayrl konusunda, felsefecileri yle tavsif etmektedir: Dikkat ederseniz bu ilmin, yani hadlerin, blmlerin, hususiyetlerin ve bunlara benzer eylerin bilinmesini kastediyorum, madeni olan Felsefeciler dahi Felsefenin tanmnda ayrlmlardr486. slm felsefecileri, mantklar ve kelmclar, had konusunda Cbir b. Hayynn el-Huddu el-Kindnin el-Hudd ver-Rusmu ve bn Snnn el-Huddu gibi eitli eserler yazmtr 487. yi bir kelmc olan er-Rummn, Kelm alanndaki bir konuyu Nahve tayarak, kanaatimizce zgn ve yeniliki yann ortaya koymutur. Bylece dier dilciler tarafndan niin dland da grlebilmektedir. Zaten ez-Zeccc, isim iin farkl tanmlar getiren nahivciler hakknda Bu tanm, nahivcilerin szleri ve konularndan deildir. Her
484 485

er-Rummn, el-Hudd, Kprl Ktp., nr. 1393, vr. 27a-27b. M. irin kar, Arap Dilbilim almalarnda Had/Tanm Terimi ve er-Rummnnin elHudud Adl Eseri, Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, c. 5, sy. 2 (2005), s. 56-58. 486 el-zh, s. 46-47. 487 el-Hudd fin-Nahv, nairin mukaddimesi, s. 34.

101

ne kadar bir grup nahivci kullansa da, bu, mantklarn kelmdr488 diyerek bunu gstermeye almtr. 3- el-Elfzul-Muterdifetul-Mutekribetul-Man er-Rummnden bahseden ilk kaynaklarda, ona ait, bu isimde bir esere yer verilmemitir. smail B el-Badd (l. 1339/1920), bu eserden ilk sz edendir489. Eserin 3 yazma nshas bulunmaktadr. Bunlardan ilki, Msr Mektebetu Mahedi Dimyd ed-Dn (Dimyad Enstit Ktphanesi), nr. 25de bulunmaktadr. 6 varaklk nshann ba tarafnda Risle fil-Elfzil-Muterdifetil-Mutekribetil-Man li-Eb s er-Rummn ibaresi yer almaktadr. kinci nsha, 22 sayfadan oluan ve 1332/1913 ylnda el-Ksim Matbaasnda baslan, zerinde Muhammed Mahmd erRfinin erhi bulunan nshadr. nc nsha, Drul-Kutubil-Msriyyenin yazmalar blmnde nr. 12030da sadece 10 varak olarak mevcuttur. Ba tarafnda, Kitbu Terdufil-Elfz telf el-mm Al b. s er-Rummn notu vardr. Son nsha ise, yine Drul-Kutubil-Msriyyenin yazmalar blmnde nr. 2de 5 varak olarak bulunmaktadr. 1284/1867 ylnda istinsah edilen yazmann ilk ksmnda Kitbul-Elfzil-Muterdife evil-Mutekribetul-Man li-bni s er-Rummn yazmaktadr. Bunun ilk nshayla ayn asldan istinsah edildii sylenmektedir 490 . Eser 1321/1903 ylnda Muhammed Mahmd er-Rfi tarafndan Msr el-Mevst Matbaasnda da baslmtr. Ayrca el-Elfzul-Muterdifetul-Mutekribetul-Man adyla Fethullh Slih el-Msr tarafndan 1407/1987 ylnda yukardaki nshalar dikkate alnarak tekrar yaynlanmtr. Eser, irili ufakl 142 fasldan mteekkildir. Blmlerin neye gre sraland belirtilmemitir. Her fasl/blmde anlamlar birbirine yakn kelimeler bir arada verilmitir. Muhammed Hasen Avvd, eserin er-Rummnye ait olup olmad hususunda bir makale kaleme alm ve eitli ynlerden bunun er-Rummn tarafndan yazlmas ihtimalinin ok zayf olduu zerinde durmutur. Avvdn grlerini ksaca aktaracak olursak; ncelikle o, yze yakn eseri bulunan er-Rummnnin bu eserinin adna klsik kaynaklarn hibirisinde yer verilmemesinin, pheli bir durum olduunu belirtmitir. el-Msr tarafndan tahkiki yaplan nshalarn ok yeni yazl488 489

el-zh, s. 48. sml B el-Badd, Hediyyetul-rifn, I, 683. 490 er-Rummn, el-Elfzul-Muterdifetul-Mutekribetul-Man, nairin mukaddimesi, s. 42-45.

102

dn, asl nshann ortada olmadn; bir mukaddimesi bulunmad iin, ya eksik ya da eserlerden birinden karlm olabileceini sylemitir. Eserin adndan bahseden yeni kaynaklarn ise asllar mevcut olmayan bu nshalar dikkate aldklarn vurgulamtr. Baz eserlerle mukayese yapan Avvd onun, bn Mlikin el-ElfzulMuhtelife fil-Manil-Mutelife adl eseriyle 2/3 orannda benzerlikler tadn ileri srmtr. Yine, er-Rummnden sonra yaayan Ebul-Berekt bnul-Enbr (l. 577/1181)nin el-Ebh ven-Neziriyle rten ynleri dolaysyla, eserin sonrakilerden biri tarafndan telif edildii ihtimalini glendirdiine dikkat ekmi, her iki eserle benzerlii hakknda ok sayda rnek vermitir. er-Rummn dneminde kullanlmayan kelimesinin eserde yer aldn, IV/X. yzylda, bu balkta baka

hi kimsenin eser kaleme almadn iddia etmi, deliller getirmitir. Onu phelendiren baka bir durum da slbun, er-Rummn gibi zor anlalan, Mantk ve Kelmdan etkilenen birisinin slbuna hi benzemedii, gayet anlalr olduudur 491. unu sylemek gerekir ki; eserin adnn klsik kaynaklarda gememesi ve bir mukaddimesinin de bulunmamas, onun dille alkal yazd ve ou gnmzde tespit edilemeyen eserlerinden birine ait bir para olmas ihtimalini akla getirmektedir. Eserdeki slbun er-Rummnninkinden farkllk gsterdii hakknda ise, kesin deliller bulmak zordur. Zira eser, yakn anlaml kelimelerin ortak bir balk altnda toplanp, herhangi bir izaha ve tartmaya girmeksizin yan yana yazlmasndan ibarettir. Ayrca fasl ( ) lafzna, er-Rummnnin el-Hudd ve erhul-Usl gibi dier

eserlerinin balklarnda da rastlamaktayz. Yeri gelmiken, Arapada lafzlara dair almalar olan, er-Rummnnin adalar arasnda zikrettiimiz bn Hleveyhin, el-Fris ile klcn isimleri zerine yapt konumay burada hatrlatmak uygun olur sanrz. Sz konusu tartma bize, o dnemde kelimeler ve sahip olduklar anlamlar zerinde durulduunu ve tartldn gstermektedir. Ancak yazarn ileri srd dier tespitler eserin er-Rummnye ait oluu hususunda phe uyandracak trdendir. Dolaysyla eserin bir bakasna ait olma ihtimalini de gz ard etmemek gerekir. Bu noktada, Brockelmann tarafndan er-Rummnye ait olduu sylenen, ancak kl491

Geni bilgi iin bkz. Muhammed Hasen Avvd, el-Elfzul-Muterdife lir-Rummn, Nisbetuh ve cru Muvzene beyneh ve beynel-Elfzil-Muhtelife fil-Manil-Mutelife libni Mlik, Mecelletu Mecmail-Luatil-Arabiyyetil-Urdun, c. XVII, sy. 44 (1413/1993), s. 316-349.

103

sik kaynaklarda ad gemeyen Tevchu rbi Ebyti Mulizetil-rb adl eserin, Sad el-Afn tarafndan ona ait olmadnn, aksine el-Hasen b. Esed el-Frk (l. 487/1094)ye ait erhul-Ebytil-Mukiletil-rb adl eser olduunun ispatlandn vurgulamak gerekmektedir 492. Yine de, Anlambilim deeri tayan bu eseri, ounluun yapt gibi, er-Rummnye ait kabul edip, ondan istifade edeceiz. Son olarak, Sleymaniye/orlulu Ali Paa ve Hac Selim Aa Ktphanesinde srasyla nr. 387 ve 1037de kaytl, er-Rummnye ait olduklar belirtilen, ilki 282, ikincisi 203 varak tutan Hadikul-Beyn erhut-Tibyn fil-Man velBeyn ile Hadikul-Beyn f erhit-Tibyn f lmil-Man vel-Beyn adl yazmalarn, inceleyebildiimiz kadaryla ekil ve slp asndan ona ait olmad grlmektedir. Zaten kaynaklar bu adla ona ait bir eserden bahsetmemektedir.

492

er-Rummn en-Nahv, s. 93 (dipnot); Geni bilgi iin bkz. Muhammed Hasen Avvd, a.g.m., s. 317-318.

II. BLM 2. er-RUMMNNN ARAP GRAMERNDEK YER er-Rummn, yaad yzyldaki siyas, sosyal ve kltrel vasatn ve eitli hocalardan ald farkl ilim dallarna ait eitimin etkisiyle, kendisini adalarndan ayran ve saylar az olsa da sonraki limlere rnek tekil eden zgn, ilm yn ar basan bir ahsiyet olmutur. Bir aratrmac iin, onun ilm kiilini en iyi gzlemleyecei ve ortaya karaca yer phesiz eserleridir. Dolaysyla, gnmzde ulaabildiimiz eserlerinden, dncelerine yer veren eitli kaynaklardan, nceki limlerle ve adalaryla mukayesesinden yola karak, onun Arap dili ve gramerine katksn farkl alardan ele alacaz. 2.1. er-Rummnnin Nahiv Uslndeki Yeri Bu balk altnda, er-Rummnnin Nahvin kaide ve kurallarna ait grleri rnekler verilerek gzden geirilecek; kyas, sem ve icma bak, muttarid-z rivayetler hakkndaki tutumu, illet yaklam ve istihd meselesi ele alnacaktr. Yine onun dil ekolleri arasndaki yeri, kendinden nceki ve ada olan dilcilerle mukayesesi, Mantk ilminin Nahve etkisi noktasnda er-Rummnnin durumu ve Arap Gramerinde yeni bir terminoloji aray incelenecektir. nceki dnemlerde limler Nahiv ve dier ilim dallar iin sanat/ tabi-

rini kullanmtr. er-Rummn de eserlerinde Nahvi bamsz bir sanat olarak grm, yabanc unsurlarn ona kartrlmamas gerektiini belirtmitir. htilat sz konusu olan yerlerde bunu mazur gsteren aklamalar yapma gereini hissetmitir. Mesel, Sbeveyhin zarflar konusunda yapt aklamann allmadk bir yorum olduunu sylemi, Sbeveyh, Nahiv sanatndan olmad hlde neden byle yabanc bir konunun aklamasn bu baba dahil etti? dedikten sonra cevabnda rb ynlerinin ortaya karlmas hususunda kendisine ihtiya olduundan bu aklamay baba ekledi O hlde, bu ynyle ve bylesi bir sebepten dolay, baka bir sanata ait olann bu sanata sokulmas uygun olmutur1 diyerek savunmac bir izah getirmitir. Grld zere er-Rummn, Nahiv sanat tabirini kullanmtr. Baka bir
1

er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1984, vr. 39b.

105

cmlesinin sonunda; Eer byle olmasayd tannmayan (garb) bir kelimenin Nahiv bablarnda aklanmas uygun olmazd. nk bu durum, bir sanatn baka bir sanata sokularak kartrlmasdr2 eklinde yine sanat ifadesini kullanmtr. er-Rummn Nahvi, onun amacn dikkate alarak yle tanmlamtr; Nahiv sanat, Araplarn (dille ilgili) grleri dorultusunda salkl bir kyasla szn dorusunu yanlndan ayrmaya dayanr3. Nitekim el-Huddunda Nahivde amacn ne olduunu yine ayn cmleyle aklamtr 4 . Gnmzde daha ok Sarf, Sesbilim 5, Szckbilim ve Anlambilimi ilgilendiren konular, Arap gramerinin teekkl ve geliim dnemlerinde, btnyle Nahvin alan ierisinde ele alnp incelenmitir. Eski dilciler Nahvi geni anlamyla Gramer karl olarak anlamlardr. Gnmze ulaan en eski Nahiv almas el-Kitb, bunun bir rneini tekil etmektedir 6. Nitekim, eserlerine ve ksmen Nahiv tanmna baktmzda, harflerin k yerleri ve imle yaplan seslerle ilgili hkmler7, harflerin tasnifi8, harflerin anlamlar9, lafz-anlam ilikisi10, belgat ve eitleri11 gibi konular, Arap kelmnn bilinmesi, ondan olmayann ayklanmas amacyla er-Rummnnin Nahvin kapsamnda deerlendirdiini grmekteyiz12. Bylece geni bir Nahiv mefhumu karmza kmaktadr. zellikle onun el-Kitb erhinde, Sbeveyhin kendi eserinde yapt gibi, Nahvin alann bu ekilde olduka geni tutmas, kanaatimizce ondaki Nahiv anlaynn salt bir gramerden ziyade gncel ifadesiyle bir Dilbilim olduunu ihsas ettirmektedir. Bu noktada, her ne kadar onun Arap gramerindeki yerini belirlemeye ynelik olsa da almamzn ikinci blmnde, dier ilim dallarna tekabl eden meselelere yaklam ksaca ele alnacaktr. leride yer verilecei zere, onun rb gibi, Nahvin konusu olmasna ramen, Anlambilim gibi baka ilim dallarn ilgilendiren yorumlar zaten bunu gerekli klmtr.
2 3

er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1984, vr. 4a. A.e., vr. 15a. 4 er-Rummn, el-Hudd, Kprl Ktp., nr. 1393, vr. 28a. 5 Geni bilgi iin bkz. Nazife Nihal nce, Hicr lk Drt Asrda Arap Dili Sesbilim almalar, Baslmam Doktora Tezi, Konya 2005. 6 smail Durmu, Nahiv, DA, XXXII, 301. 7 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 278 ve sonras. 8 A.e., nr. 1987, vr. 161a-162a. 9 Bkz. er-Rummn, Kitbu Manil-Hurf. 10 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (el-Cuzul-Evvel), s. 206-210. 11 Bkz. er-Rummn, en-Nuket f czil-Kurn. 12 er-Rummn en-Nahv, s. 256-257.

106

Ancak burada bir ikilem dikkatimizi ekmektedir. Mant Nahve kartrmakla itham edilmi, Nahvin kapsamn u andaki hlinden daha geni tutmu olan er-Rummnnin, baka sanatlarn yabanc unsurlarnn Nahiv sanatna sokulmasndan bahsetmesi ve sokulmusa bunun iin mazeret bulmas ilgintir. Belki de o, bu mazereti kendi yaklamn hakl gstermek iin ileri srmektedir. 2.1.1. er-Rummnde kyas ve sem Nahivcilerin bir ksm, grlerini belirlerken sem metodunu ok kullanm, dier bir ksm da kyasa daha fazla nem vermitir. Ynus b. Habb, Nahivde kyas n plana karanlardan addedilmi13, bn Eb shk el-Hadramnin de Nahvin illetlerini ilk defa aklayan14 ve Nahivde kyas ilk kullananlardan olduu sylenmitir15. el-Kis de Nahvi, Uyulmas gereken bir kyas16diye tanmlamtr. Ksacas kyas nemli kabul eden limlerin says olduka fazladr. er-Rummn ise yukardaki Nahiv tanmndan anlalaca zere, Arap kelmnn dorusunu yanlndan ayrmann yolunun kyas olduunu sylemitir. Tanmdan karlacak bir dier sonu da onun kyas yaparken Arap kelmndan yola kmas yani sem n plana karmasdr. Buna gre onun kyas tanm u ekildedir: Birincinin doruluunda ikincinin doruluunu, ikincinin yanllnda birincinin yanlln gerektiren birinci ve ikincinin birletirilmesidir17. er-Rummn eserlerinde kyas kullanmtr. Mesel, zel isim olarak erkek iin kullanlan kelimesinin oulunun ve kelimelerine kyasla gel-

diini, zel ismin deil sfatn oulu olduundan, sylemitir 18. Yine o, baka bir yerde,

kullanmnn ciz olmadn

hakknda nahivcilerin ihtilf ettiklerini begibi kendisinden sonra gizli bir

lirttikten sonra Sbeveyhin bu konuda, onun

gelmesi gerektiini ileri srdn belirtmitir. bnus-Serrcn buna kar ktn ve gizli bir gelmeyeceini sylediini nakletmitir.

13 14

Buyetul-Vuh, II, 365. Tabaktun-Nahviyyn, s. 31; Mertibun-Nahviyyn, s. 12-13; Trhun-Nahvil-Arab, s. 55. 15 nbhur-Ruvh, II, 105. 16 Mucemul-Udeb, XIII, 191; nbhur-Ruvh, II, 267; Neetun-Nahv, s. 129. 17 er-Rummn, el-Hudd, Kprl Ktp., nr. 1393, vr. 27b; el-Hudd fin-Nahv, s. 38. 18 er-Rummn, Kta min erhi Usli bnis-Serrc, Hac Selim Aa Ktp., nr. 1077, vr. 296 b.

107

er-Rummn bir deerlendirme yaparak bnus-Serrc desteklemi ve unlar sylemitir: ayet , gibi olsayd bu durumda denildii gibi e, de

denilebilirdi... Burada bnus-Serrcn gr daha kuvvetlidir. rneindeki gibi

n gelmesi de bunu glendiren bir delildir19. Grld zere

er-Rummn burada kyas yaparak konuyu izah etmitir. bnus-Serrc ve erRummn tarafndan kabul edilen bu gr, Kfe ekolnn in sadece nasbedici

olduu harful-cer olmad gryle rtmektedir20. Basrallar ise onun harfulcer olmas cizdir demilerdir21. er-Rummnnin bazen iki limin yapt kyaslar destekledii, bazen de bunlardan birini tercih ettii yerler vardr. Mesel o, ve ve onun gibi olan kelimelerin,

diye her iki ekilde geldii sylenen el-ismul-mensbu hususunda

Sbeveyh ve el-Ahfein her ikisinin de doru bir kyas yaptn vurgulamtr 22. erRummn, doru bir kyas yaparken bazen ayn konuda sem da dikkate almtr. Mesel masdarn sonuna ivaz olarak gelen harfi babnda son harfi hemze olan fiillerin tefl babndan gelen masdarn aklarken yle demitir: ve

cmlelerine gelince, Sbeveyhe gre ona ivaz gerekir. el-Muberred ona muhalefet etmi, ve eklinin ciz olduunu sylemitir. Bu, Sbeveyh hari b-

tn nahivciler tarafndan dorulanmtr. Kyas el-Muberredin dediidir. Zira ve Ancak kelimeleri gibi hemzenin kendisinden nce med ve ln harfi bulunmaktadr. e benzetilerek ve eklinde getirilmesine bir engel yoktur. nk

benzerine haml yaplarak bir hafiflik salanmtr 23 . er-Rummn, el-Muberredi kyasnda isabetli bulurken, onun yapt gibi sadece kyasa itibar etmeyip sem ile grn kuvvetlendiren Sbeveyhi desteklemi grnmektedir. Kyasa ok fazla yer veren baz nahivcilerin kyaslarnn kaynan belirleme
19 20

er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 98a. el-nsf, II, 570. 21 A.e., II, 572. 22 er-Rummn, Kta min erhi Usli bnis-Serrc, Hac Selim Aa Ktp., nr. 1077, vr. 296 b. 23 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 256b.

108

hususunda dikkatli davranmadklar grlmektedir. Onlar, nce kyas kullanarak bir dizi hkmler karm, sonra bu hkmleri esas kabul ederek ondan yeni kyaslarla baka hkmler oluturmulardr. Neticede nahivciler tarafndan bir araya getirilen, ancak Araplarn bilmedii veya konumad bir dil meydana gelmitir 24. Metodolojisi ierisinde kyasn nemli bir yeri bulunan er-Rummn, bu konuda olduka hassas davranmtr. Hkm verirken ve kyas yaparken mutlaka onu sem ile takviyeye almtr. Hatta sem esas kabul ettiini ve onun iin semn kyastan nce geldiini syleyebiliriz. Mesel, mebnliin fiile has olmas konusunda bir yer haricinde ihtilf olmadn belirterek yle demitir: Bu (ihtilf), banda fiil ziyadesi bulunmayan isimlerde asl olan mebnlik konusudur. s b. Omer onu, fiilden isme intikal ettii iin mebn kabul etmitir. Mureb diyenler ise, Eb Amr b. el-Al, Ynus b. Habb, el-Hall ve Sbeveyhtir. kincisi bedevlerin gittikleri yoldur. Delili Kaseb adl bir bedevnin bunu mureb okumasdr. te akladm zere bu kyastr ve Arap kelmnda kullanlan da budur. s b. Omerin kyas zayf bir kyastr. Bence gibi olanlarn mebnlii gerekir. Eer gibi, isimlerde asl olana nakle-

dilmise buna gerek yoktur. te doru ve kyas budur25. er-Rummn baka bir yerde konuyla ilgili aklamalar yaptktan sonra, sem ve kyasa vurgu yaparak szn u ekilde bitirmitir: Bylece bu vecihlerin her birinin illeti ortaya km, Araptan gelen rivayetle ve salam bir kyasla dorulanmtr26. er-Rummnnin kyas ve sema yaklamn genel olarak u balklar altnda zetleyebiliriz: 1) Kyas salam ve dzgndr. 2) Kyas, Araplarn kelmlaryla ilgili grlerine ve zgn dncelerine dayanr. 3) Kyasa destek olarak sem daima vardr. 4) Sem ile elde edilen materyal muttaridtir. 5) Kyas yaplan eyler arasndaki illet tamdr. 6) Onun kyas, benzerleri ( ) olmayana dayanmaz27.

2.1.2. er-Rummnnin Muttarid ve z kavramlarna bak Muttarid ve z kullanmlar, sem ile ilgili konulardan biridir. er-Rummn sem kullanrken dikkatli davranm, Basrallarn yolunu takip etmi, z veya
24 25

er-Rummn en-Nahv, s. 264. er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 229a. 26 A.e., vr. 296b. 27 ed-Demr, erhu Kitbi Sbeveyh (ed-Dirse), s. 226.

109

ndir rivayetler zerine kyas yapmamtr. Onun muttarid-z tanm ve taksimi u ekildedir: Muttarid: Benzerler ierisinde geerli olandr. Benzerlerin tm iin gerekli olan ( ) ve benzerler ierisinde baskn olan ( gibi. Bu oul ) diye ikiye ayrlr. Mesel, in

oulu olarak gelen

babndan gelen btn benzerleri ierisinkelimesinin gelir. Ndir bunun

de muttaridtir. Benzerleri ierisinde baskn olana gelince, mesel, oulu olan bir kullanm olan byledir. Zira kalbndaki ismin baskn oulu

kelimesinin airin (el-A) u sznde geen oulu

dnda kalr. O hlde benzerler ierisinde geerlilik bir illete ve muttarid bir hkme gredir. el-Mutekrib28:

z: Kendi alannda (babnda) az kullanld iin benzerleri dnda kalandr. Kyasta z, istimalde z ve hem kyas hem istimalde z diye eidi vardr. Kyasta z olana misal, ; istimalde z olann misali, nun mazisidir. Kyas-

ta z gzeldir ancak bu ikincisi irkin bir kullanmdr. Hem kyas hem istimalde zn misali ise, kelimesidir. Fiile lm- tarif getirildii iin benzerlerinin dn-

da kalmtr. Bu gerekten irkin bir kullanmdr ve Araplarn szleri arasnda yer almadndan dolay zdr. Ancak z, sz veciz bir ekilde sylemek iin ciz olabilir. Bu, anlamn tek bir kelimeyle anlatlmasnn mmkn olduu ve anlatann iki kelimeye gerek duymad yerde sz konusudur. Zira anlama zarar verecek bir durum yoksa kelm ksaca ifade etmek daha iyidir. Yine kendisi iin bir illet tahsis edilmi her z cizdir. Ancak tahsis de iki trldr: illete zt ve zt olmayan tahsis. lkinin kullanm alan yoktur, zira bu, bir illetin birbiriyle ayn durumda iki yerde olup da hkmn sadece biri

28

Bu, beytin ikinci msras (acuz) olup er-Rummn tarafndan alnmayan birinci msra (sadr) yledir: . Bkz. el-A, Dvn, s. 61; el-Kitb, II, 176. Buna gre iirin anlam; Anlatklarnda sen onlarn en hayrls grlrsn ve senin akman(n dndrlen st aa ksm) onlarn akmaklarnn atei en gzel tututurandr eklindedir. kelimesinin anlam, akman atei tututurmaya yarayan st (dndrlen) aa ksmdr. Bkz. Lisnul-Arab, III, 196, mad.

110

iin geerli olmasdr ki bunda tenkuz vardr. u ekilde aklayabiliriz: ayn durumda iki nimet iin, birisine krn gerekip dierine gerekmemesinin ciz olmamas. Eer nimetin sahibi daha sonra bundan pimanlk duysa, sadece o nimet iin krn gereklilii kalmaz, dieri iin deil. Tpk bir bina yapp sonra onu ykan ve hibir cret elde edemeyen kimse gibi. Dier zlarn illetleri de bu ekildedir. Mesel, anlama zarar vermeyen ve oka kullanlan bir hkmdr. ve fiilinin eklinde gelmesi sahih

fiillerinin durumu birdir. lletin her iki yerdeki durumu

ayn olduundan, birisinden u hazfedip dierinden hazfetmemek bir tenkuzdur29. er-Rummn, yukarda yer verilenlerden asl dnda kullanlana ve babnda nadir olana kyas kabul etmez. Bundan dolay o, kelm veya hkm; ezberlenip kyas yaplmayan ndir ve kyasn doru olaca yaygn kullanm eklinde ikiye ayrmtr. Nitekim el-ismul-mensb bahsinde yle demektedir: O hlde nisbetteki deiiklik iki ekildedir: kendisine kyas yaplamayan nadir deiiklik ve babnda (kullanm alannda) ok ve yaygn olmay gerektiren asla dayanan, alannda geerli muttarid deiiklik30. er-Rummnnin nadir ve muhmele (kullanlmay bekleyen yedekler 31 ) kyas yapmadn gsteren baka bir konuda, o yle demektedir: nin nisbeti gelir. Baka ekilde gelmesi bu manada kullanm muhmel olduve gelme-

undan ciz deildir. Fakat bir adamn ad olursa, bu durumda si, ve

kelimelerine kyas yaplarak ciz olmaktadr. Her ne kadar birisinde

elif asl, dierinde zid olsa da hkm ayndr. Biz muhmele kyas yapmayz, zira onun ihmali nadirdir ve nadir ise kendisine kyas yaplmayandr32. z kavramyla irtibatl bir mesele de rzdr. er-Rummn, bir kullanm benzerleri dna karan, yani onu z hline getiren engellerin (rz) saysnn be olduunu belirtmitir. Bunlar; hazf: mesel, mesel, u yapmak; ibdl: mesel, ; ziyde: mesel, kelimesini ; kalb:

diye okumak ve takdm-

29 30

er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (el-Cuzul-Evvel), s. 214-218. er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 11b. 31 Soner Gndzz, Arapada Kelime Tretimi, s. 145. 32 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 27a; er-Rummn, Kta min erhi Usli bnis-Serrc, Hac Selim Aa Ktp., nr. 1077, vr. 315a.

111

tehr: mesel, silh anlamndaki tehr yaplarak

kelimesinin ikinci nc harflerinin takdm-

ekline dnmesi. er-Rummn, hafiflik olsun diye hem hazfin,

harfin zikredilmesi hazfedilmesinden daha iyidir diyerek, hem de hazfetmeyip ivaz getirilmesinin ciz olduunu ileri srm, ivazn, harf says eksilmeden bir genilik veya ivaz getirilen harf sayesinde kelimenin harfleri arasnda uygunluk ( salamak iin getirilebileceini de szlerine eklemitir 33. 2.1.3. er-Rummnnin illet konusuna yaklam Kyas ve sem konusuyla ilikili bir dier mesele de verilen hkmn illetidir. er-Rummn yukarda geen misallerden de anlalaca zere, verdii hkmlerde illetin tesbitine byk nem vermi, hemen hemen her konuda ite btn bunlarn illetleri udur tabirini kullanarak onlar aklamaya gayret etmitir. O, illetin tanmn ve eitlerini u ekilde belirlemitir: llet, malln (illeti belirtilen) bulunduu durumdan baka bir duruma geiidir34. Mall ise; llet sebebiyle deiiklie urayandr35. lletin eitlerini de u ekilde sralamtr: 1- Kyas illet ( ): Benzerleri ierisinde kendisiyle hkmn muttarid )

(sabit, deimeyen) olduu illettir. simlerde merf oluun illeti gibi ki bu, szn kendisine dayandrlmas ynyle ismin zikredilmesidir. simlerde mansb oluun illeti gibi ki o da, sz fazlasyla ifade etme ynyle ismin zikredilmesidir. Yine isimlerde mecrr olmann illeti izfet yoluyla ismin zikredilmesidir. 2- Hikm illet ( ): Hikmetin sebep olduu illettir. Mesel, fil iin

refin tayin edilmesi byledir. Zira o ilkin ilkidir ve bu gzel bir benzemedir (tekul). Yine o, gl harekeye en ok hakk olandr, zira ses karmadan dudaklarn birletirilmesiyle ortaya kar. Muzfun ileyh ar harekeye meflden daha lyktr. Zira o bir tanedir, mefl ise oktur. 3- Zarur illet ( ): Bir yaratcnn yaratmas olmakszn harekete ge-

irici bir ey yardmyla hkm gerekli klan illettir.

33 34

er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (el-Cuzul-Evvel), s. 219-220. er-Rummn, el-Hudd, Kprl Ktp., nr. 1393, vr. 27b. 35 A.e., vr. 35b; el-Hudd fin-Nahv, s. 50.

112

4- Vaz illet (

): Bir yaratcnn yaratmasyla kendisi iin hkmn

gerekli olduu illettir. Mesel, sakin olmas mmkn olan bir harfe harekenin gerekmesi gibi. 5- Geerli illet ( ): Bir hikmetin sebep olduu eyden benzerleri ie-

risinde geerli hkm gerektiren illettir. 6- Geersiz illet ( ): Bu vasf tamayan illettir36.

er-Rummnnin kulland delillere bakldnda eserlerinde daha ok kyas illeti kullandn grmekteyiz. Mesel, bir meselede aklama yaptktan sonra szn u ekilde bitirmektedir: O hlde bu, kendisinde illetin baz hikmetleri gerektirdii eyden bakasna kyas yapmaya dayanr 37 . Onun, Nahiv hkmlerini illetlendirirken byk oranda akl karmlara dayandn grmekteyiz. Mesel, tenvinle ilgili unlar sylemektedir: Tenvinin mebn seslerde nekrelik almeti olmas, isimlerin oundaki nekrelere stnl bulunduundan cizdir. Marifelikte tenvinsiz olann ou nekrelikte tenvinlenir, cins isimler ise marifelikte balarna elif-lm getirilmekle birlikte nekrelikte tenvinlenirler. Bir baka durum da birbirinin tersi olan elif-lm ile tenvinin birbirini takip etmesidir. Tpk birbirinin zdd olan iki eyden birinin, zdd olan tekinin anlamnn aksine bir delil saylmas gibi. Bu mebn seslerde, elif-lm marifeliin delili olduuna gre, onun zdd tenvin de nekreliin delili olmutur38. er-Rummnnin illet deerlendirmelerinden; onun nadir olana kyas reddettiini ve bu konuda hassas davrandn, ancak gerek reddettii, gerekse tercih ettii kyaslarda zellikle hikmete ynelik aklamalarnda akl sebepler bularak serbest yorumlar yaptn grmekteyiz. Allmam bu durum, kanaatimizce onun, anlalmayan bir nahivci diye baka dilcilerce tavsifini makul gsteren delillerden birisidir.

36 37

er-Rummn, el-Hudd, Kprl Ktp., nr. 1393, vr. 35a; el-Hudd fin-Nahv, s. 50. er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 283a. 38 A.e., vr. 295b.

113

2.1.4. er-Rummn ve istihd er-Rummn delillerini sralarken zaman zaman eitli kaynaklardan istihd etmitir. stihd konusunda Sbeveyhten pek farkl davrand sylenemez 39. Mesel, ( ) 40; Yoksa siz, Allah iinizden

cihad edenleri belli etmeden ve sabredenleri ortaya karmadan cennete girivereceinizi mi sandnz? ayetinde geen ile eklinde okunmutur. ifadesi hakknda; Sarf41 zerine nasb eklinde de okunmutur. Nasb okunu-

unun sebebi, cihadla sabr bir arada olduu iindir. Bu ynyle o bir teviktir. Cezm okunuunun sebebi ise hem cihada hem de sabra teviktir. Her iki okuyu da gzeldir, ilki daha aktr42 demek suretiyle grleri mezceden kendi tercihini ortaya koymutur. Baka bir yerde, Ynus b. Habb ile Sbeveyh arasnda tartmal konulardan birisi olan, art cmlelerinde cevabn bana soru hemzesi gelip gelmeyecei meselesine yer vermitir. Sbeveyh hemze getirilmesini ho karlamam, Ynus b. Habb ise hemze getirilebileceini sylemitir. er-Rummn bu meselede hemze getirilemeyecei grnn doru olduunu ileri srm, Sbeveyhi desteklemek amacyla birtakm illetlerden bahsettikten sonra, ( ) 43

Sanki sen lrsen onlar sonsuza dek yaayacaklar m? ayetini delil olarak sunmutur44. er-Rummnnin hadisle istihd ettiine ilikin bir bilgiye ulaamadk. Bununla birlikte lehelerle ilgili aklamalar yaptn onlardan istihdda bulunduunu gryoruz. Mesel, son iki harfi ayn olan muzaaf fiil hakknda, Ben Temmin idgam yaptn, Hiczllarn ise her iki harfi de izhr ettiini syleyerek bu iki lehenin farkn vermi, sonrasnda Hiczllarn okuyuunun kyasa daha uygun, Ben Temimin okuyuunun ise fiile zarar vermeden kolaylk salad iin gzel olduunu sylemitir 45. Burada da er-Rummn tpk kraatlardaki gibi, iki farkl gr al-

39 40

er-Rummn en-Nahv, s. 276. l-i mrn (3), 142. 41 Sarf, Kfelilerin ileri srd nasb eden manev mildir. Bkz. el-Ferr, Manil-Kurn, I, 235. 42 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 120b. 43 Enbiy (21), 34. 44 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 144b. 45 A.e., vr. 124a -125a.

114

m, izah etmi, karlatrm ve kendince uygun olan, bazen de her iki kullan baz alardan tercih etmitir. er-Rummn, eserlerinde iirlerle istihda sk sk bavurmutur. er-Rummn iirde zaruret eitlerini anlatt babda eitli airlere ait ok sayda iir rneine yer vermitir46. Bunun dndaki yerlerde de yer yer iirlerden delil getirdiini grmekteyiz. Bazen erh ettii eserlerde geen iirleri aynen alarak bazen de onlardan farkl beyitler bularak delil getirmitir. Bu konuda birka rnek vererek yetineceiz. Mesel, ismi olan bir adamn nisbetiyle ilgili, el-Kitbda da geen iki hid beyit hakeklinde gelir isminin nisbetinin

knda o; Muttarid kyasa uygun olarak diye geldiini syleyen kimseye gre Tavl47

eklinde de gelir. airin dedii gibi:

Eer dniklerimiz ve paramz yoksa, meyhanecinin yannda nasl ieceiz? iirde geen kelimesinin dier okunuu ile ilgili olarak da Alkame

b. Abedenin u beytini rnek verir 48: Bast49

Bu beyti er-Rummn haricinde herkes

eklinde zammeyle okumutur.

Buna gre bizce anlam: Etrafnda dolap duran meyhaneciler, Azzin zm arabn, ona dkn olanlardan biri iin yllanmaya braktlar biimindedir. erRummn ise, cmlesinde mefl olan zamirinden hl kabul edip burada fil olmaktadr. eklinde

okumutur. Buna gre

Baka bir yerde ise; el-cemul-mukesser konusunda, iir zaruretinden dolay ivaz iin eklenen eye benzesin diye ve kelimelerine harfi eklemenin

46

er-Rummnnin iirde zaruret ve eitlerine ilikin aklamalar hakknda bkz. er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (el-Cuzul-Evvel), s. 230-267. 47 Bkz. el-Kitb, II, 71; er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (Ksmus-Sarf), s. 87. Syleyeni tam olarak bilinmemektedir. 48 Bkz. el-Kitb, II, 72; er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (Ksmus-Sarf), s. 88. 49 erhu Dvni Alkame, Tarafe, Antere, s. 24.

115

ciz olduunu belirtmi daha sonra da airin u beytine yer vermitir 50: Bast

Devenin n ayaklar, sarraflarn dedii dirhemleri frlatmas gibi, her len akl talarn frlatr. Bu beytin yalnzca acuzu, bnus-Serrcn el-Usl adl eserinde linde ek-

harfi olmadan yer almaktadr 51 . er-Rummn beytin tmn aktarmtr.

Sbeveyh el-Kitbda bu beyti el-Ferezdaka nisbet etmise de52, er-Rummn kailini belirtmemitir. Beyit, airin divannda da yer almamaktadr. 2.1.5. er-Rummnde icm er-Rummn, kyas ve sema verdii nemi icma da vermitir. Nahivcilerin hepsine muhalefet etmenin, bir ayp ve utan olarak yeterli olduunu, akl banda birisinin buna yeltenmeyeceini sylemi, devamnda byle birisinin konumunun, tpk herhangi bir konuda btn akll kimselere kar kan ve aklnn btn akllarn stnde olduunu iddia eden birisinin durumu gibi olduunu ifade etmitir 53. Baka bir yerde; Kim olduunu iddia ederse, nahivcilerin icm dna km olur ve kim de sanat ehlinin icm dna karsa onun syledii kabul grmeyen bir szdr54 diyerek tavrn ortaya koymutur. Yine yapt bir aklama sonrasnda bylece o, bununla nahivcilerin icmnn, Araplarn ve muvelledlerin tabiatnn kabul ettiklerinin dna kar. Tabiatla tezat tekil etme hususunda bunun gittii yol, herkese reddedilen bir kyafet giyen kadnn yolu gibidir55 diyerek bylesini akl banda hi kimsenin yapmayacan belirtmitir. 2.2. er-Rummnnin Nahivde Yer Verdii Kendisine Ait Tespitler er-Rummn, kendi nahvini olutururken birtakm genellemelere giderek, o genellemelerden sonular karmtr. kard sonular, Nahvin meselelerini ele

50

er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (el-Cuzul-Evvel), s. 252; Kta min erhi Usli bnis-Serrc, Hac Selim Aa Ktp., nr. 1077, vr. 322 a. 51 el-Usl, III, 12. 52 el-Kitb, I, 10. Bu eserde yerine gemektedir. 53 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1987, vr. 62b -63a. 54 A.e., vr. 74a. 55 A.e., vr. 75a.

116

alrken kendi kurallar hline gelmitir. Onun cmlelerinin satr aralarnda rastlanan bu ifadelerle neyi kastettiini anlamak, onun nahiv anlay hakknda fikir sahibi olmay salayacaktr. er-Rummn, bir ksmna baka nahivcilerin de eserlerinde yer verdii, bilinen kurallarn yan sra, kendisine has olarak belirledii, mantk dnce sisteminin izlerini tayan bir takm baka kaideler de tespit etmitir. Bu adan, kendi ifadesiyle fkhul-bb56 diyebileceimiz bu ince tespitlerinden belirleyebildiimiz birkan burada vermek uygun olacaktr. 2.2.1. Manas ndir olann lafz da ndirdir er-Rummn, kullanlan anlam eer babnda ndirse, lafznn da babnda ndir olmas gerekir demitir. Mesel, radm cmlesinde geen Halk hacca gitmeyen adama u-

hacca gitmeyen veya evlenmemi57 kelimesi byle-

dir. Ona gre bu kelimenin ihitiva ettii mublaa anlam dolaysyla tesniye ve cemi kullanlmamaktadr. Zira mublaa anlam olan her lafz anlam itibariyle ndirdir. O hlde lafznn da bu manaya uyarak ndir olmas vaciptir. Benzer bir misal ken, masdardr. n ve masdarlar, cmlesindeki gibi mutasarrf-

eklinde mutasarrflnn ciz olmamasnn sebebi, en st de-

recede mublaa anlam tamasdr. Bu seviyede mublaaya sahip her ey gayr- mutasarrftr 58 gryle tmevarm yaparak yine kll bir kaide oluturmutur. Bu misalleri oaltmak mmkndr. 2.2.2. Hkmn muhmele bins mahzflar iin takdirin ve slplarda czn cevazna delildir Hkmn muhmele bins mahzflar iin takdirin ve slplarda czn cevazna delildir. Bununla birlikte, bir kelimede yer deiikliine gidilmesi ve bunun dikkate alnmas, terkiplerde takdm-tehrin ve kuvvetinin cevzna delildir. erRummn burada, Nahivde Araplarn kullanmayp dillerinden ve Arapann mfredatndan hazfettii eyler iin takdrin ciz olduunu sylemitir. Mesel o,
56 57

vb.

A.e., nr. 1985, vr. 59a. Kitbul-Ayn, VII, 83; Lisnul-Arab, IV, 453, mad. 58 ed-Demr, erhu Kitbi Sbeveyh (ed-Dirse), s. 99.

117

cem kalbnda, kullanlmayan muhmel mfredi zere kelimelerin geliini59; slplarda hazfedilenin takdrinin cevz iin bir duyuru ve hazrlk, Arapada asl bir ama olan ve Araplarn kelmlarnn ounluunu bin ettikleri cza ynelmeyi ir olarak grmtr. er-Rummn konuyla ilgili yle demitir: Muhmel bir mfredden cem elde edilmesi niin cizdir?60. Bu soruyu daha sonra izah etmitir. Burada onun kyas, ceminin kullanlmayan bir muhmel mfrede kyasdr. Muhmele bylece hkm bin etmek; nahivcilere, kelmda zikredilirlerse, mahzflar takdr, onlara gvenme ve zerlerine hkm bin etme msaadesi vermitir. Ancak er-Rummn muhmel zerine hkm bin etmeyi ciz grrken, muhmele kyas byle kabul etmemitir. Nitekim o yle demitir: Muhmele hkmlerin dayanmalar cizdir. Ancak muhmele kyas ciz deildir. nk hkm bin etmek, kullanlmayana bin konusunda bir cz muhtevdir. Kyas yapmak ise, onu bu anlamn dna karr61. Yine kelimenin harfleri kalb edilerek tasgr elde etme konusunda; tasgri eklindedir. Kalb yapld iin asl olan in

den62 tasgri yaplmaz. Kalb

burada bir gzellik ortaya kard. Hem ayn mahreten iki harf (elif-hemze) bir araya gelmemi oldu, hem de ar hemzenin yerine, takdm-tehrin gcn hissettirmesiyle birlikte, ondan daha hafif, aslna daha uygun, lafzen daha basit ve kelimenin dier harfleriyle daha uyumlu y harfi geldi. Zira bir kelimede takdm-tehr cizse, onun iki kelimede olmas haydi haydi cizdir63 diyerek konuya bakn dile getirmitir. er-Rummnnin yorumlarnda akln nasl kullandna, fkhna bir misal de bu yorumudur 64. 2.2.3. Karklk ( ) asllarda yasak, rzlarda mmkndr

Nahivcilerin srekli dile getirdikleri meselelerden birisi olan lubs, er-

59

Bu iki kelime ve bunlar gibi olanlar, mfredi kullanm d kalm cemlerdir. Mfredleri unlardr: onunla ayn gelmeyen kyas d mfredi ve dier mfredi ; kyas d gelen ve kyasa uygun gelen mfredi . Bkz. Lisnul-Arab, II, 584, mad.; XI, 607, mad. 60 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 282a. 61 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 62a. 62 Lisnul-Arab, II, 187, mad. 63 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 81a. 64 ed-Demr, erhu Kitbi Sbeveyh (ed-Dirse), s. 102-107.

118

Rummn kendince zme kavuturmutur. Ona gre, kelmn vaz olunduu asllar hakknda kartrma ciz deildir. Ancak kurallarn uygulanmasna dayal rz karklklar ho grlebilir. Sarfta tasgr yaplrken kullanlan kalplar; , ve

dur. Eer kelime, harf says iki olduu veya be olup son harfinden nce med bulunduu ya da beten fazla olduu iin bu kalplarn dnda kalrsa; hazf ve ziyde yoluyla bu kalplara uydurulur. Tasgrde asl kural budur ve bunda kark bir durum sz konusu deildir. Ancak ve un tasgri yapldnda ikisi de diye ayn

geldii iin bir karma meydana gelir. te er-Rummnye gre byle bir karklk rzdir ve karnelerle ak hle getirilir. er-Rummn yle demitir: Birisi, bu kalb , , ve gibi kelimelerde karkla yola ayor, o hlde bu hangisi-

nin tasgridir dese, ona denir ki; Ciz olmayan karklk kelmn vaz olunduu eylerdedir. rz karklk ise; kendi lafz dnda bir eyle aklanncaya kadar baz szlere rz olandr. Beyn, kyas eitlerinin okluundan ve Arap kelmnda tasarrufun geniliinden dolay, dier bablarda kendisine ihtiya kalmayan bir durumdur. Vazda, karklktan korunmann yolu ancak sz uzatmak veya tasgr anlamn deitirmeden harflerin deimesidir ki bu ktdr ve ciz deildir. Zira asl olan, eer anlam aynysa almetlerinin de ayn olmas, farklysa almetlerinin de farkl olmasdr. Kyas rz bir karkla dayanyorsa, o zaman bu lafzn dnda bir eyle aklanr. O hlde rzn hkmnn lzm muttarid olann hkmnn aksi olmas gerekir. Bunu baka bir yerde aklamtk65. Bu dncesini destekler mahiyette yle demitir: Cem ve mfredi ayn gelen (Zeydin babas ve babala-

r) lafznda karklk vardr. Ancak cem anlamyla kullanlmasnda saknca yoktur ve bu dorudur. Zira buradaki, kelmn vaz olunduu asl deil rz bir karmadr. Bu durumda baka bir lafzla aklanmas gerekir66. 2.2.4. Asllarn azaltlp, furun oaltlmas vaciptir er-Rummn, eyann asllarn belirleyip, genel olarak benzerlerini onunla irtibatlandrmaya zen gstermitir. Bu yzden her bab iin sorularn ilgili olduu,
65 66

er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 56b. A.e., vr. 53a.

119

alt seviyedeki konularn rci olduu kapsaml bir asl belirlemitir. Genelde, bunun asl udur ifadesini kullanmtr. Bu durumu aklarken er-Rummn yle demitir: Bu szn nemi udur: Asllar kayt altna almak ve en gereken ve mmkn olan ekliyle furlar ona balamak iin, asllar azaltp furlar oaltnca, asllar ezberlendiinde, bu asllarn gzetildii furular ezberlemeye gerek kalmad67. Bu konuda rnek olarak nun sonundaki elifle ilgili aklamalarn verebi-

liriz. yle demitir: Bu (elif), tens iindir. ki sakin bir araya gelmesin diye onun deiiklie uramas vaciptir. Ancak, asllarn azaltlp furlarn oaltlmasnn gerekliliinden dolay, muenneslikte asl olmas ciz deildir68. 2.2.5. Asllar, salam rzlarla mukayyedtir er-Rummnnin belirledii genel asllar, yani kll kaideler, kendi altnda yer alan ilgili dier furlar zerinde etkilidir ve bu etkiden dolay asln muttarid olmas gerekir. Zira temel bir kural iin muttarid olmak vaciptir. Muttaridlik ayn zamanda, baka bir asla ve kuraln hkm dna kmay ciz klan salam bir illete dayanan zt bir kuraln, muttarid olan o asla ve furuna etkisini de ortadan kaldrr. Zira, kendisini dorulayacak bir illet olmakszn asln dna hibir k ciz deildir. Bu durumda rz ztlk kuraln geneline zarar vermez. Zira kuraln uygulanmas iin herhangi bir engel yoktur, engel sadece kuraln vaznda geerlidir. Mesel, fil meflden nce gelir. Bu genel bir kuraldr. ( )69; Hani, Rabbi

brhmi birtakm kelimelerle imtihan etmiti eklinde ayette geen, tehirini vacip klan kendisinde mefle raci bir zamir bulunmas gibi, bu kuraln uygulanmasna engel olan bir rz ortaya karsa, bu, filin nce gelmesi vaciptir biimindeki genel kaideye zarar vermez. Bu durumda, kural sadece sahh bir rzla mukayyed olur70. er-Rummn buna, ve gibi tesniye veya cem muennes slim bir

kalpta gelen muzekker ismi misal vererek, Bu ikisi asl kuraln, geici bir rz nedeniyle dna kmtr ve asllar sahh rzlarla mukayyedtir demitir 71.
67 68

A.e., nr. 1985, vr. 95b. A.e., vr. 234b. 69 Bakara (2), 124. 70 ed-Demr, erhu Kitbi Sbeveyh (ed-Dirse), s. 113. 71 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 248a.

120

2.2.6. Harflerinin deimesinin aksine irbn deimesi, kelmn darb- meselin yerine gemesine zarar vermez er-Rummn bu konuda yle demitir: Sen, Falanca ba-

lad yere geri dnd cmlesini darb- mesel olarak sylersin. Fakat, ekli ciz deildir. Zira izfetle kullanm yaygndr. Bu yzden deiiklik reddedilmi ve garb kabul edilmitir. Buna mukbil ekli cizdir. Zira,

irb harekesinin deimesi onun ilk cmlenin tersi saylmasn salamaz, halbuki izfetin kaldrlmas misali byle deildir. Zira bu durumda, harf deimitir72. 2.2.7. Bir eyin varl ve yokluu, kendi varlnn yararn en iyi aklayandr er-Rummn bu konuda da yle demitir: Vakf hlinde tenvinin kaldrlmas, kendi durumunu en eksiksiz aklad iin vaciptir. Zira o, vasl hlinin, vakf hlinin aksi bir durum olduu anlamn vermek iin eklenmitir73. 2.2.8. Aynen tahkkle olduu gibi, salam bir takdrle de amel edilebilir er-Rummn yle demitir: dersin. Zira, munsarif, ise gayrul-munsariftir. Sen

deki y harfi, nisbet anlam olmadan, nisbet

anlam takdr edilerek, nisbet iin getirilmitir. Bu, tahkkle olduu gibi, salam bir takdrle de amel edilebileceini ir eder74. 2.2.9. rbda anlam ve lafzn gzetilmesi vaciptir Lafz-anlam mnasebeti, el-Kitbda75 vurgulanm olsa da genel olarak btn nahivcilerin ele ald bir dncedir. er-Rummn de zellikle irb noktasnda bunu, kll bir kaide olarak nahvinde kullanmtr. Buna bir misal verecek olursak, er-Rummn, Meflun leh konusunda yle demitir: Anlamlar, fiile sebep olan ve olmayan diye iki eittir. doru bir ifadedir. Zira yemee dkn ol-

72 73

ed-Demr, erhu Kitbi Sbeveyh (ed-Dirse), s. 116. er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1987, vr. 11a. 74 A.e., nr. 1985, vr. 245b. 75 el-Kitb, I, 7.

121

mak yeme fiiline sebep olur.

dersen ciz olmaz, nk yemee d-

knl terk etmek yemenin sebebi olamaz 76 . Burada o, anlamn ihml edilerek, irbda lafzn gzetilmesini ciz grmemitir. rbda anlam n planda tuttuu benzer rnekleri oaltmak mmkndr. Bu konuya ileride yer verilecektir. 2.2.10. Asl dnda kalan her eyde bir ama vardr er-Rummn Basrallarn ounun yapt gibi, asl dnda kalan ve babnda z olan her eye bir sebep bulmaya gayret gsterir. Ona gre tesadf z yoktur. Bu, mutlaka sahh kyaslara ve muteber illetlere uygun biimde gelir. nk ona gre Araplar, hikmetli bir millettir ve szlerini boa sylemezler. yle demitir: Asl dnda kalan, kendisine kyas yaplmayandr. Ancak, Arap bunu kullandnda nemi ortaya kar. Kyas yaplmaz nk ndir yolladr77. Her ne kadar ndir yolla gelmi olsa da salam asllara gredir. Tesdflere deil aksine salam bir asla gredir 78 . er-Rummn ndiri, kendi aslndan farkl ve kyas d olmasna ramen, gvenilir insanlardan ulaan dile ait olgular kabul etmitir. Ona gre, muttaridle arasndaki tek fark, muttaride kyas yaplrken ona kyas yaplamamasdr. 2.2.11. Deiiklik (tayr) deiiklie elverilidir Bu tespit, nahivciler arasnda bilinen bir esastr. er-Rummn de buna byk nem vermi, aratrmalarnda ve deerlendirmelerinde oka zerinde durmu, ayrca onu Arapann bablar ierisinde rol alan bir asl kabul etmitir. Mesel, hl konumunda olan masdar hakknda unu demitir: suya r hlde gnderdi) ekli cizdir. Ancak
79

(develerini, hep birden

demek, her ne kadar ikisi

de hl olsa da ciz deildir. Zira hl, aklayc olarak geldiinde lafzna ball gerektirir. Aklama deil de deitirilmi olarak gelirse, asl zere gelen eyde bylesi bir deiikliin kullanlmas garb grlmtr. Bu sylediim, Arapann bablarnda yaygn bir esastr, onu kavra!. Ksacas bir ey asl zere gelirse deiiklikten salim olmas gerekir. Asl dnda gelmise deiiklik muhtemeldir. er76 77

er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1984, vr. 15a. A.e., nr. 1986, vr. 269a. 78 A.e., vr. 10b. 79 develerin su (ime) iin mcadelesi anlamndadr. Bkz. Lisnul-Arab, X, 465,

mad.

122

Rummn deiikliin deiiklie elverili oluu hususunda dier nahivcilere ilveten, deiikliin bir eyi korumasz brakacan ve tevil edilmesine yol aacan, deiiklik olmayan aslda ise durumun byle olmadn sylemitir 80. Yukarda ksaca aktarmaya altmz bu ve bunun gibi genellemeler erRummnnin eserlerinin tmne hakimdir. O, aklamalarnda, kendi i tutarll adna bu tespitlerine sadk kalmtr. Okuyucu asndan, burada en dikkat ekici olanlarn verdiimiz sz konusu genellemeleri bilmek ve ayrtetmek onu ve nahvini daha iyi anlamaya yardmc olacaktr. te yandan her hliyle youn zihn bir faaliyetin rnleri olan bu ince fikirler, sanrz onun, dier meslektalarndan farkn ortaya koymas asndan bahse deerdir. 2.3. er-Rummnnin Dil Ekolleri erisindeki Yeri er-Rummnnin yukarda Nahiv Uslne ynelik tespitleri, dil ekolleri ierisinde nasl bir yer edindiini ortaya karma asndan bir giri mahiyetindedir. Bu bak asyla, onun fikirlerinin metedolojik adan analizinin yaplp, ekoller dikkate alnarak snflandrlmas nemlidir. 2.3.1. Basra ekol dorultusundaki grleri er-Rummnnin eserlerine baktmzda arlkl olarak Basra ekolnn grlerini tercih ettiini gryoruz. Bu ekolle ayn dnd baz konular unlardr: 2.3.1.1. Fiil ve Masdardan hangisi dierinden tremitir meselesi Sbeveyh, Fiiller, isimlerin olularnn lafzndan alnan misallerdir81 diyerek fiilin masdardan trediini sylemitir. Basrallarn hepsi bu gre katlmtr. Kfeliler ise fiilin masdardan nce olduunu ve masdarn fiilden trediini ileri srmtr 82 . er-Rummn, bu konuda Basrallar gibi dnm, Fiilin kendisinden alnd ey masdardr. Zira de mevcuttur. Hlbuki de n anlam vardr. O anlam ve de

da bu fiillerin hibirinin anlam yoktur83 eklinde mu-

kayese yaparak grn belirtmitir. Baka bir yerde ise; o (fiil), masdardan
80 81

ed-Demr, erhu Kitbi Sbeveyh (ed-Dirse), s. 125-126. el-Kitb, I, 2. 82 el-zh, s. 56; el-nsf, I, 235, 237. 83 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (el-Cuzul-Evvel), s. 107.

123

mtaktr demitir 84. el-Huddta masdar tanmlarken; Fiilin kendisinden alnd hdisin ismidir85 diyerek ayn gr tekrarlamtr. 2.3.1.2. ve nin durumu hakknda Kfeliler bu ikisinin cmlede mubted olduunu ileri srmtr. Basrallar ve el-Kis ise cmid fiiller olduu grndedir 86. er-Rummn babda yle demitir: ve ve hakkndaki

nin, konuan methedendir veya zemmedendir eklin-

de asllarnda olmayan bir eyi ihtiva etmelerinden dolay, ekimlenmesi ciz deildir. Zira vg, vlenin gemite yapm olduu bir fiil sebebiyle olduu iin, mz lafzndadr. Zem de byledir, yerilenin gemite yapm olduu fiili sebebiyle olur. Bu ikisi fiildir, nk kendisinde zamir bulunur ve sadece fiiller zamir alr87 demek suretiyle Basra ekolnn grn paylamtr. 2.3.1.3. Mubtednn mili Kfeliler mubtednn haberi, haberin de mubtedy ref ettiini sylerken, Basrallar mubtedy ref edenin ibtid hli olduunu ileri srmtr. Haberin merf oluu konusunda Basrallar ihtilf etmitir. Bir grup sadece ibtidnn, dier grup ibtid ve mubtednn birlikte, baka bir grup ise mubtednn mil olduunu sylemi, mubtednn milinin ibtida olduunu belirtmitir 88. er-Rummn Basrallar gibi dnm ve btidda ciz olan, mubtedda ve mubted gibi olan (cmle ve ibh cmle olmayan) haberde mil olmasdr. Mubted gibi olan haber dnda onun baka haberde amel etmesi ciz deildir. Zira bu durumda o, ya bir cmle ya da kendisinde amel etmesi mmkn olmayan ibh cmledir. Cmle, ibtidnn kendisinde mil olmad eydir. Cmle unsurlar kendi aralarnda biri birinin mili oldundan, baka bir mil cmlede amel etmez. Fiilde de ibtid amel etmez, nk o, ismin milidir. Zarfta ise mahzf bir mil amel ettiinden, ikinci bir mil olan ibtidnn amel etmesi

84 85

er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 267b. er-Rummn, el-Hudd, Kprl Ktp., nr. 1393, vr. 28b. 86 el-nsf, I, 97. 87 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1984, vr. 169a. 88 el-nsf, I, 44.

124

engellenmitir89. Grld gibi er-Rummn, burada haberin ibtid ile merf olmas iin, onun tpk mubted gibi (mfred) olmasn ngrmtr. Bu ynyle o, dierlerinden ayrlmtr. er-Rummn, haberi; isim, fiil, zarf ve cmle eklinde gelen ibtidnn haberi, nin haberi, nin haberi ve ve , birinci mubted, a ait haber eklinde drt eit ola, ve

rak zikretmitir. smin misali dir. Zarfn misali , , , burada

, fiilin misali ve

, cmlenin misali ise ikinci mubted, , ke-

limesinin haberi, cmle de

in haberidir90.

2.3.1.4. Muzri fiili ref eden mil hakknda Kfeliler bu konuda kendi aralarnda farkl dnmlerdir. ounluu nasbedici ve cezmedici olmad iin merfdur derken, el-Kis bandaki zid harften dolay merfdur demitir. Basrallar ise, ismin bulunduu yerde bulunmasndan tr ref edildii kanaatindedir 91. er-Rummn, mantk izahlar getirerek Kfelilere kar kmtr. O, yle demektedir: Muzr fiilde ref eden mil hususunda ciz olan ve olmayan nedir ve niindir? Baz nahvicilerin dedii gibi, nasbedici ve cezmedici harflerin fiilin banda bulunmamasnn onun merfluk sebebi olarak kabul edilmesi niin ciz deildir?... Fiili ref eden mil, neden onun ismin olduu yerde olmas durumudur?92. Daha sonra her bir sorunun, illetleriyle birlikte tek tek cevabn vererek konuyu izah etmitir. 2.3.1.5. Banda elif-lm bulunan mund hakknda Kfeliler, Mesel, eklindeki kullanmn ciz olduunu ileri srm,

Basrallar ise bunu kabul etmemitir93. er-Rummn de zaten nidnn kendisinde bir marifelik sz konusu olduu iin elif-lma ihtiya kalmadn syleyerek Basralla-

89 90

er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1984, vr. 137a. er-Rummn, Manil-Hurf, s. 236. 91 el-nsf, II, 550-551. 92 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 99b. 93 el-nsf, I, 335.

125

rn grn benimsemitir 94. 2.3.1.6. kelimesinin vezni hakknda Kfeliler onun ten, vezninde vezninde olduunu, aslnda unutmak anlamndaki kkeklinde geldiini, zamanla dilde oka deveran ettii iin harfinin dtn sylemilerdir. Basrallar ise, vezninde

lmul-fil olan

geldiini, tpk cinlerin, gizlenmeleri dolaysyla rnr olan

diye isimlendirildikleri gibi, gkknden

iin de insn ismi verilmitir demilerdir 95. er-Rummn,

geldiini sylemi, illet olarak; bu kkten gelmesinin

kknden gelmesinden

daha evl olduunu, sfat olma bakmndan gzel olan ve vg ifade eden sfatn dierine tercih edilmesinin daha ok olduunu ileri srm ve delil olarak, insana verilen deeri ve vgy ifade etmesi asndan; ( insanoullarn erefli kldk ayetini gstermitir97. 2.3.1.7. de geen eddeli mm hakknda Kfeliler, eddeli in nidda dikkat ekmek iin olan edatndan ivaz ol) 96; And olsun ki, biz

madn sylerken, Basrallar ivaz olduunu ileri srmtr 98. el-Hall b. Ahmed ise, ksmnn nid, mm harfinin ise y harfinden bedel olduunu sylemitir 99.

er-Rummn de buradaki mm harfinin ydan bedel olduunu ileri srm, elFerrnn aslnn olduu iddiasn100 iki adan rtm ve el-Hallin ve

Sbeveyhin grlerinin daha doru olduunu ileri srmtr101.

94 95

er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1984, vr. 173b. el-nsf, II, 809-812. 96 sr (17), 70. 97 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1987, vr. 73a. 98 el-nsf, I, 341. 99 el-Kitb, I, 310. 100 el-Ferr, Manil-Kurn, I, 203. 101 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1984, vr. 184a.

126

2.3.1.8.

hakknda

Basrallar eddesiz tekd nnunun tesniye muennes ve cem-i muennese gelmesinin ciz olmadn sylerken, Kfeliler ve eklinde bunun ciz ol-

duu grndedirler 102. er-Rummn ise, bu iki yerde nn getirilmesini, eliften sonra sakin harf geldii iin ve gerek gei hlinde idam yaplmadan iki sakinin bir arada kullanlmasndan, gerekse vakf hlinde isbtn mmkn olmamasndan dolay ciz grmemitir 103. 2.3.2. Kfe ekol dorultusundaki grleri er-Rummn, ounlukla Basrallarn grlerine tbi olsa da, birka yerde Kfe ekolnn dncelerine de hak vermitir. Tesbit edebildiimiz kadaryla bu yerler unlardr: 2.3.2.1. hakknda Daha nce getii zere Sbeveyh, onun gibi kendisinden sonra gizli bir gel-

gelmesi gerektiini ileri srm, bnus-Serrc ise buna kar karak gizli bir

meyeceini sylemitir. er-Rummn ise burada bnus-Serrc gibi dnerek unlar sylemitir: ayet , gibi olsayd bu durumda denildii gibi e, de

denilebilirdi... Burada bnus-Serrcn gr daha kuvvetlidir. rneindeki gibi

n gelmesi de bunu glendiren bir delildir104. bnus-Serrc ve in

er-Rummn tarafndan kabul edilen bu gr, ayn zamanda Kfe ekolnn

sadece nasb edici olduu harful-cer olmad gryle rtmektedir105. Basrallar ise onun harful-cer olmas cizdir demilerdir 106.

102 103

el-nsf, II, 650. er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 120a. 104 A.e., nr. 1985, vr. 98a. 105 el-nsf, II, 570. 106 A.e., II, 572.

127

2.3.2.2. de yer alan nin irb keyfiyeti Kfeliler ve de bulunan y ve kef harflerinin merf olduunu ileri

srmtr. el-Ahfe de bu grtedir. Basrallar ise bu ikisinin mecrr olduunu sylemitir. el-Muberred ve demenin ciz olmadn, ve eklinde );107 Siz

ifade edilmesinin vacip olduunu iddia etmi, ayette geen (

olmasaydnz biz kesinlikle mmin olurduk ifadesini delil olarak getirmitir108. er-Rummn, bu meselede, nahivcilerin grlerini belirtmi, el-Hall, Ynus b. Habb ve Sbeveyhin onu mecrr kabul ettiini, el-Ahfe, baz eski nahivciler ve bnus-Serrcn ise merf olduu grn ileri srdklerini sylemi ve szne yle devam etrmitir: Mecrrun almeti istire yoluyla merfnun almeti yerine gemi olup, gerekte bu imknszdr. Yine mecrr zamirin merf zamir yerine gemesi istire yoluyla ciz, hakikatte ise mmtenidir. Mansb ile mecrr arasnda almetler noktasnda bir ortakln olmas gibi, aralarnda hibir mnasebet bulunmadndan, mecrr ve merfnun mterek klnarak kullanlmas ciz deildir. O hlde mecrr zamirin merf zamirin yerine gemesi imknsz bir deiikliktir. Bu hususta bizim tercihimiz el-Ahfein grdr. Zira eer kef harfi cer mahallinde olsayd harfin mil olmas gerekirdi, halbuki mecrrluk ancak cerrin miliyle olur. Cer etme grevi stlenen harfin kendisinde izfet anlamnn olmas gerekir ve fiilin yerinde bulunup amel etmesi uygun dmez. Hlbuki 2.3.2.3. Kfeliler in ismi hakknda ile olumsuz klnan nekre mfred ismin, Evde hibir byle deildir109.

kimse yoktur misalindeki gibi mureb ve mansb olduunu ileri srmtr. Basrallar ise onun feth zere mebn olduu grndedir 110. er-Rummn ise, es-Suytnin naklettiine gre Kfelilerin grn tercih etmitir. es-Suytnin aklamasna gre; isim mfred yani muzf veya ibhul-muzf olmazsa, mebndir. Basrallarn o-

107 108

Sebe (34), 31. el-nsf, II, 687. 109 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 45b. 110 el-nsf, I, 366.

128

unun gr bu yndedir. el-Cerm, ez-Zeccc, es-Srf ve er-Rummn mureb olduunu ve tenvinin mebn olduu iin deil, tahff iin hazfedildiini ifade etmitir
111

. es-Suytnin ayrntya girmedii bu grn, er-Rummn Manil sorusunun

Hurfunda yle dile getirmektedir: Nekrelerde amel eder. Bu, cevab olduunda sz konusudur.

gibi, ona benzedii iin, ismi nasb, haberi ref . Ancak m

eder. Ynus b. Habbin aktard Araplarn sz gibi badiyle birlikte mebndir. Bu, onun ruya verilecek cevabn

sorusuna cevap olmasndandr. Bu soi hazfedip anlamn kelma

olmas gerekir. Araplar

tazmn ederler. Buradaki kelm harf anlam tazammun ettii iin, harf anlam tazammun eden her ey mebndir kbilince, mebn olmutur112. Grld zere erRummn burada onu gibi kabul etmi ancak karmda bulunarak ismi ve kendisi

birlikte mebndir demitir. es-Suyt, kanaatimizce sadece ilk blme bakarak gr aktarmtr. 2.3.2.4. Cmid ve mfred olarak gelen haberdeki zamir hakknda Kfelilere gre haber eer (sfat olmayan isim) olursa, ve

rneklerinde olduu gibi mubtedya rci bir zamir ihtiva etmesi gerekir. erRummn de bu grtedir. Basrallar ise bir zamir ihtiva etmeyeceini sylemitir. Haberin sfat olmas durumunda, misalindeki gibi zamir ihtiva etmesi gerektii

hususunda icm vardr 113 . es-Suyt de benzer bir aklama yaparak Haber; mfred, cmle ve ibh cmle olmak zere ksmdr. ibh cmle, zarf ve mecrrdur. Mfred; cmid ve mutak diye iki ksmdr. Mutak bir masdardan elde edilen sfat olup cmid bunun aksidir. Cmidin misalinde olduu gibi bir zamire ihtimali

sz konusu deildir. el-Kis muhtemel olabileceini sylemitir. el-Bast sahibi bunu, Kfelilere ve er-Rummnye nisbet etmitir demitir 114.

111 112

Hemul-Hevmi, I, 146. er-Rummn, Manil-Hurf, s. 55. 113 el-nsf, I, 55-56. 114 Hemul-Hevmi, I, 95.

129

2.3.3. Badat ekol dorultusundaki grleri er-Rummnyi baz meselelerde Basrallarn grn, baz meselelerde de Kfelilerin sylediklerini paylarken grmekteyiz. Ne Basrallara tamamen bir tabi olu, ne de Kfelilere kayma sz konusudur. O, deerlendirmelerini daha ok kiileri dikkate alarak veya kyaslayarak ortaya koymu, inceledii ve akl hkmler dorultusunda uygun bulduu gr kabul etmi, uygun bulmadn reddetmi veya ilve aklamalar getirmitir. Bu noktada o, bazen Sbeveyhin grne muhalefet etmi, bazen btn Basrallara kar karak Kfelierin yannda yer alm, bazen de onun Badat ekolnden olduunu gsterecek her iki ekoln dnda grler serdetmitir. Ulaabildiimiz kadaryla bu grler unlardr: 2.3.3.1. Haberi ref eden mil hakknda Sbeveyh ve ounluk onun milinin mubted, baz limler mubted ve ibtidnn ikisinin birden mil olduunu sylerken, el-Ahfe ve bnus-Serrc ref eden sadece ibtiddr demitir 115. er-Rummn ise, daha nce getii zere ibtidnn, haberde, mubted gibi mfred olan haber dnda amel etmesinin ciz olmadn sylemitir. Zira bu durumda o ya bir cmledir ya da ibh cmledir. Cmle ise ibtidnn kendisinde mil olmad eydir. Cmle unsurlar kendi aralarnda biri dierinin mili olduundan, baka bir mil cmlede amel etmez 116 . Burada er-Rummn, cmle veya ibh cmle eklinde gelen haber hususunda dier ekollerden farkl, kendine has bir gr ortaya koymutur. Buna gre, cmle olarak gelen haber zaten kendi iinde mili olduu iin baka bir mile gerek brakmamtr. Zarf ve mecrru gibi ibh cmle eklinde gelenlerde de mahzf bir mil zaten var olduu iin ikinci bir mile ihtiya kalmamtr. 2.3.3.2. Muzriyi nasbeden manev mil hakknda Kfeliler, muzri fiili nasb eden manev mile sarf demektedir. el-Ferr bu stlh tanmlam ve konuyu eserinde uzun uzun anlatmtr. Ksaca aklayacak olursak o; nefy ve istifhm cmlesinde; , , , harflerinden sonra gelen muzrinin

115 116

A.e., I, 94. er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1984, vr. 137a.

130

onu mansb yapan manev bir mil aldn buna sarf denildiini belirtir 117. Basrallar bu fiili nasb edenin gizli bir olduu grndedir. Basrallardan el-Cerm ise

vv, burada atf harfi olmaktan kt iin bizzat nasbedici olmutur demektedir 118. Daha nce getii zere, er-Rummn sarf yaplarak mansb okunan ayette geen ifadenin eklinde okunduu gibi, eklinde okunduunu da sy-

lemitir. Burada; her iki okuyu da gzeldir, ilki daha aktr119 diyerek iki grn de anlam itibariyle kabul edilebilir olduunu sylemitir. Bylece, Badat ekolnn, grleri alp deerlendiren ve ou zaman uzlatran tavrn sergilemitir. Ancak onun, Sbeveyhin eserinde (sarf yerine) gizli bir ile mansb olduunu syledii

hid beyit iin, el-Kitb erhinde sarf ile mansbtur demesi dikkat ekicidir 120. Zira burada er-Rummn Kfelilerin kulland stlh kullanm, fakat bu stlhla onlarn kastettii anlam kastetmemi grnmektedir 121. 2.3.4. Ekoller dnda kalan dier grleri Bunlarn dnda kaynaklarda geen, er-Rummnnin bir ekol tercihi belirtmeden yer verdii veya kaynaklarda ona ait olduu sylenen fakat eserlerinde byle olmadn grdmz grleri de mevcuttur. nceleyebildiimiz kadaryla baz grlerini buraya almak uygun olur kanaatindeyiz: 2.3.4.1. ile isminin ayrlmas ve

es-Suyt bu konuda, er-Rummnnin ikisi arasnn

misallerindeki gibi, fasl edilmesini ciz grdn sylese de122 o, bunu irkin grdn eserinde belirtmitir 123. es-Suyt dndaki limlerin eserlerinde rastlayamadmz bu iddiaya delil olacak bir izah, er-Rummnnin eserlerinde gremedik.

117 118

el-Ferr, Manil-Kurn, I, 33, 235. el-nsf, II, 555-556. 119 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 120b. 120 A.e., vr. 123b. 121 er-Rummn en-Nahv, s. 334. 122 Hemul-Hevmi, I, 145. 123 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 8a, 19b.

131

2.3.4.2. Bana elif-lm gelen smul-filin ameli ounluk, banda elif-lm olduunda mutlak olarak (mz, muzri ve mustakbel) amel edeceini sylerken, er-Rummnnin sadece mzde ameli ciz grd nakledilmitir 124. Ancak el-Emn bu ekilde kabul edenin el-Mzin olduunu sylemektedir 125. 2.3.4.3. nn sonrasnn, ncesinin hkmne dahil edilmesi

Karne bulunmadnda onun sonrasnn, ncesinin hkmne dahil edilip edilmeyecei konusunda nahivciler ihtilf etmitir. er-Rummn, misalindeki gibi eer ikisi ayn cinsten ise bunun ciz olduunu, deilse olmadn sylemitir 126. 2.3.4.4. nn zarf oluu dnda farkl kullanm var mdr? Kfeliler onun isim ve zarf olabileceini sylemitir. Sbeveyh ve Basrallarn ounluu zarf ve mansb olduunu ileri srmtr. ez-Zeccc ve bn Mlik zarf olmadn belirtmitir127. er-Rummnnin ise onun ounlukla zarf, bazen de gibi

olduunu syledii nakledilmitir 128 . Ancak er-Rummn burada da sylenenlerin aksine cumhurun grne tabi olmutur129. 2.3.4.5. Bedelin mili bn Ya, er-Rummnnin, bedelin milini mubdelun minhin mili cinsinden mukadder bir mil kabul ettiini nakletmitir. Ancak er-Rummnnin tevbi konusundaki gr onlarn kendinden ncekilere uymasdr. Mesel, sfatlarn mevsfuna tbi olduunu sylemitir130. Yine ed-Demr, onun, tevbide ciz olan ikinciye birincinin irbnn uygulanmasdr dediini sylemektedir 131.

124 125

Hemul-Hevmi, II, 96. el-Emn, Haiyetus-Sabbn al erhil-Emn, II, 301. 126 Hemul-Hevmi, II, 24. 127 el-nsf, I, 294-296. 128 el-Emn, Haiyetus-Sabbn al erhil-Emn, II, 164; Hemul-Hevmi, I, 201-202. 129 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 58b. 130 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (el-Cuzul-Evvel), s. 187. 131 ed-Demr, erhu Kitbi Sbeveyh (ed-Dirse), s. 244.

132

2.3.4.6. Nevsih fiillere gelen zamirin durumu ve kardelerine gelen zamirin, veya eklide ayr ya da bitiik ya-

zlmas hususunda ihtilf edilmitir. er-Rummnnin bitiik yazlmasn tercih ettii nakledilmitir 132. Ancak yine erhine baktmzda onun, Sbeveyh gibi ayr yazlmasn tercih ettiini gryoruz133. 2.4. er-Rummnnin Dier Nahivcilerin Grlerine Yaklam Tespit edebildiimiz kadaryla, er-Rummnnin grlerini en ok tercih ettii iki limden birisi Sbeveyh dieri de bnus-Serrctr. Bu yargya varmamzda onun, Manil-Hurf dnda, elimizde mevcut Nahve ve nahivcilerin grlerine yer verdii iki eserinden baka almasna ulaamam olmamzn da etkisi vardr. O, ikisi arasnda tercih sz konusu olduunda ise kendi lleri dorultusunda uygun gr kabul etmitir. Bu noktada bazen Sbeveyhi bazen de hocas bnus-Serrc tercih ettii yerler olmutur. Ancak onun kendi sistematii ve mant ierisinde makul olan her gr, sahibine baklmakszn deerli addedilmi ve desteklenmi, bazen de kendince baz artlar tamad iin kabul grmemitir. Onun bu iki nahivci dnda eserlerinde grlerine yer verdii ve deerlendirme yapt el-Hall b. Ahmed, Ynus b. Habb, el-Cerm, el-Muberred, el-Ahfe ve ez-Ziyd gibi, baka limler de mevcuttur. er-Rummnnin Sbeveyhe fazlaca muhalefet etmediini syleyebiliriz. Mzin el-Mubrek onun Sbeveyhe kar kt meselelerin yirmiyi gemediini sylemitir 134. Daha nce geen baz misallerde grld gibi, kendi eserleri haricinde onun grlerini aktaran eserlerde, er-Rummnnin slbundan kaynaklandn dndmz, onun dnceleri hakknda yanl bilgilendirmeler mevcuttur. Onun Sbeveyh ile ayn dnd meselelere birka misal vermek uygun olur kanaatindeyiz. er-Rummn, meselesinde Sbeveyhin grn tercih etmitir. yle nn sini zid kabul

demitir: Eb Amr el-Cermden nakledildiine gre o,

132 133

el-Emn, Haiyetus-Sabbn al erhil-Emn, I, 237 vd. er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 66a. 134 er-Rummn en-Nahv, s. 286.

133

etmi ve vezninin

olduunu ileri srmtr. Bunun hibir doruluu yoktur. Zira

bu harf ounlukla, isimlerin ba ve sonunda zid bulunur. Ayrca bu vezin tektir ve Arap kelmnda benzeri yoktur. lk zikrettiimiz Sbeveyhin grdr ve akladmz zere doru olan budur135. er-Rummn ve kelimelerinin ceminin ve olduu eklindeki n mukesser

Sbeveyhin grn tercih etmitir. Sbeveyh yle demitir: cemi ve

eklinde gelir. Bu, asl olmayan az ve nadir bir kullanmdr. Araplar derler136. er-Rummn de benzer bir izahla ndir yolla gelen bu vezinleri

kabul etmi, Sbeveyhin grn el-Muberredin bu kelimelerin cemlerini masdarna haml ederek yine ve geldii grne tercih etmitir 137.

Cerrin fiillerde olamayaca hakknda Sbeveyhin grn zikrederken unlar sylemitir: Fiillerde cer olmaz. Zira cer sadece izfetle olur. Fiil iin izfet doru olmaz. nk muzfun ileyh, muzfa dahildir ve sonuna tenvin alr. Fiillerde bu doru olmaz te Sbeveyhin illetinin aklamas byledir138. Yine o, mamlne muzf olan sfatn tarf deil, tahff ifade ettii ve bu durumda sadece bu muzf eidinin banda bulunmasnn ciz olduu meselesinde

Sbeveyh, el-Ahfe, el-Muberred ile ayn dnmektedir. ez-Zemaher de aadaki gre katlmaktadr. el-Muberrede gre burada nasb vaciptir. Yine el-Muberred, erRummn ve ez-Zemaher ise ancak zamire muzaf olmas hlinde cizdir demitir. Sbeveyh ve el-Ahfe de zamir dnda cerri ciz grmemi, nasb tercih etmitir 139. er-Rummnnin Sbeveyhe muhalefet ettii meselelerden de burada birka misal vermek uygun olacaktr. er-Rummn, , , ve gibi, cinslerin ,

farkllnn grld baz masdarlarn cemini Sbeveyh gibi ciz kabul edip, ve

gibi, farklln grlmedii masdarlarn ise ceminin ciz olmadn;

135 136

er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 27a. el-Kitb, II, 182-183. 137 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 150a. 138 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (el-Cuzul-Evvel), s. 126. 139 Hemul-Hevmi, II, 48.

134

ancak, Sbeveyh byle demese de 140, farkllk ortaya ktnda ve zihinler bu anlam kabul ettiinde mitir141. Yine mesel o, cinslerin isimlerinin sema dayanan cemlerine kyas konusunda Sbeveyhten ayrlmtr. Masdarlarn ve cinslerin isimlerinin cem-i kesretleri hakknda, eer isimlerin ve masdarlarn eitleri farkl deilse kyasen cemi yaplmaz. Farklysa bu durumda sem yoluyla iitilene onun ceminin kyasn Sbeveyh kabul etmemitir. el-Muberred ve er-Rummn ise bu kyas kabul etmitir 142 . erRummnnin Sbeveyhe muhalefet edip el-Ahfe ve el-Muberrede katld yerlerden birisi de; kendisinden nce azlk bildiren gelen dan sonraki ksmn ve gibi cemlerin kullanlmasnn imknsz olmadn syle-

merfluunun ciz oluu hususundadr. Sbeveyh, ister olumsuz ister azlk anlamnda olsun geen bu yerde nasb uygun grm, er-Rummn ve el-Fris ise azlk aneer

lamnda olduunda refi ciz grmtr143. Nitekim er-Rummn eserinde;

nefyin getirildii yerde getirilirse nasbtan bakas olmaz. Bu, Araplarn bilinen tercihidir. Bu hususta baka bir gr vardr. Nakzine gre bir kimse, dediinde, bu gre gre refin gelmesi cizdir144 demitir. er-Rummn, Sbeveyh haricinde el-Hall b. Ahmedin grleriyle ilgili de izahlar getirmitir. Mesel, onun
145

Bu ikisi kertenkelenin iki ykk

yuvasdrcmlesiyle ilgili burada cerrin ciz olmad ve Sbeveyhin ciz olduu eklindeki grlerini aktardktan sonra yle demitir: el-Hall burada tesniyelikte ve arasnda kartlk olduundan cerri ciz grmez. Bu kyasa gre Sbeveyh

onu ciz grmtr. Dorusu el-Hallin dediidir 146 . Yine baka bir yerde elAnn aadaki beyti hakknda Sbeveyh ve el-Hallin farkl grlere sahip ol-

140 141

Sbeveyhin aklamas iin bkz. el-Kitb, II, 200. er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 174a. 142 Hemul-Hevmi, III, 183. 143 A.e., II, 9. 144 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 109a. 145 Bu misal iin bkz. el-Kitb, I, 217. 146 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1984, vr. 56b.

135

duunu belirtmitir. Bast 147

Eer binerseniz atlara binmek bizim detimizdir veya inerseniz, bu durumda biz inerek de (savaan) bir topluluuz. Sbeveyhin kabul etmedii el-Hallin gr hakknda er-Rummn yle demitir: el-Halle gre burada atf vardr. Bu durumda anlam;atlara biniyor musunuz veya konaklyor musunuz? olur. Ynusa gre istinf bir cmle olup

anlam;veya siz konaklyorsunuz olur. Sbeveyhin gr burada zayftr. elHallin tevli ise gzeldir148. Onun, el-Ahfein grne tabi olduu yerler de vardr. Mesel, daha nce geen deki kef harfinin durumu hakknda unlar syler: limler kef harfinin

yeri hususunda ihtilf etmitir. el-Hall, Ynus ve Sbeveyh onun cer mahallinde, elAhfe, baz eski dilciler ve bnus-Serrc ise ref mahallinde olduunu ileri srmtr. Mecrr zamir istire (geici) yoluyla merf zamirin yerine gemitir (takdren). Hakikaten ise bu imknszdr. Burada biz el-Ahfein grn tercih ediyoruz149. Baka bir yerde er-Rummnyi el-Ahfe ve bnus-Serrcn grlerini teyit ederken gryoruz. Orada er-Rummn, mubted gibi olan haberin milinin Sbeveyhin dediinin aksine mubted deil ibtid olduunu sylemitir 150. er-Rummn, zaman zaman el-Muberredin grlerine de katlmtr. Mesel, Sratli bir hlde bize geldi cmlesi hakknda ihtilf edildiini syleyerek

yle devam etmitir: Bu cmlede ihtilf edilmitir. Ebul-Abbs kyasa gre byle demeyi ciz grm, Sbeveyh ise, babnda yaygn (glib) olmadan hlin bulunduu yerde bulunan bir masdar olduu iin in orada olmasna kar kmtr. Ebul-

Abbsn gr, gzeldir ve anlaya uygundur. Dolaysyla masdar buradan men etmenin gerei yoktur151. er-Rummn baka bir yerde el-Ferrya kar ez-Zeccc hakl bulmutur.

147 148

el-A, Dvn, s. 149; el-Kitb, I, 429. er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 123a. 149 A.e., vr. 45b. 150 A.e., nr. 1984, vr. 137a. 151 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1984, vr. 16a.

136

Ayette yer alan (

);152 Elif-lm-mm, O, kendinden baka bir ilh

bulunmayan, diri ve yarattklarn gzetip yneten Allah'tr ifadesinde mm harfinin hemzenin harekesiyle harekelenmesini ciz gren el-Ferrnn grne kar kan ez-Zecccn grn daha kuvvetli kabul etmitir 153. er-Rummnnin bnus-Serrc ile ayn dnd meseleler olduka fazladr. Mesel, muzri fiilin zaman hakknda onun grn kabul etmi, Sbeveyhi tercih etmemitir. Bu konuda er-Rummn yle demektedir: Nahivcilerin ou nun

imdiki ve gelecek zamana delletinin mterek olduunu kabul eder. Sadece imdiki zamana dellet ettii, bnus-Serrcn grdr. O buna birtakm deliller getirir; lafz mutlak brakldnda sadece imdiki zaman anlam anlalr. Mesel birisi namaz klyor, birisi yiyiyor gibi. Yine insanlar mevcut olulara isim ve almetler koymaya mevcut olmayandan daha fazla zen gsterirler. ocuk olduunda ona adn verir, olmadan nce onu isimlendirmezler. te bu, akladmz illetlerden tr benim (er-Rummn) tercih ettiim grtr154. Burada er-Rummn, hocas bnusSerrcn grne tabi olmu, ierisinde Sbeveyhin de yer ald ounluun grnn tercih etmemitir. Tesniye elifi hakknda ise el-Cerm ve Sbeveyhin grlerini vermi, esSuytnin o ikisinin bu konudaki grlerini aklad cmlelerinin aksini sylemitir. yle demektedir: Tesniyedeki elif, mile gre kelimenin sgaland ey deitii iin irb harfidir ve burada irb vardr ve her kelimenin sonu mile gre deiir. Bu, Sbeveyhin ve ayn zamanda el-Cermnin grdr155. er-Rummn burada bu ikisini dorulamaktadr. es-Suyt eserinde, onun bu sylediklerinin aksine el-Hall ve Sbeveyhin, elif, vv ve y harflerinde takdiri bir harekenin irb almeti olduunu kabul ettiini belirtmitir 156. er-Rummn daha sonra szne devamla, elAhfein bu gre kar ktn, kendisinin el-Ahfein bu grnn geersizliini daha nce akladn sylemitir. Yine bnus-Serrcn bu konuda onun irbsz bir irb harfi yorumunu eserine almtr. Ona gre, irb harfi irba hazr harftir.
152 153

l-i mrn (3), 1. er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 279b. 154 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (el-Cuzul-Evvel), s. 128-129. 155 A.e., s. 158-159. 156 Hemul-Hevmi, I, 48.

137

Mesel, ite bu min

cmlesindeki

isimletii iin byledir. Tesniyedeki elif

ise irb iin hazr olmayan bir irb harfidir. te yandan, ez-Ziydnin tesniyede irbn, irb harfleri dnda mesel, deki nn gibi bir eyle gerekletii gr-

n er-Rummn tamamen yanl bulduunu sylemi ve yanll izah etmitir 157. Dier nahivcilerin, er-Rummnnin aklarken kendi grlerini de belirttii bazen kar kp bazen onaylad grlerinin tmn, bu tezin kapaklar arasna sdrmak olduka zordur. Bu yzden ulap inceleme imkn bulduumuz kadaryla baz misaller vererek konuyu izah etmekle yetindik. zetle er-Rummnnin Nahiv Uslndeki yerine baktmzda kyas ve illet kavramlarnn nemini, kendi esaslarn belirlemede mantk bir altyapdan faydalandn ve asl ilgilendiren meseleler dnda zgrce fikirleri tarttn, daha nceden belirledii bu kriterler eliinde hareket ettiini ve tercihler yaptn grmekteyiz. Zaten illet ve kyas terimlerinin varl, geerli gramer sistemlerinin ve dilcilerin ortaya koyduu Nahiv Usulnn temel gerekliine olan inancn delilidir. zellikle bn Cinn ve er-Rummn gibi Mutezil gramerciler aka bunun byle olduuna inanmak istemi olsalar da, Dilbilimsel nedenselliin (illin) dil insann bizzat kendisinden daha rasyonel deildir sonucunu douran uzun tartmalaryla birlikte, gramerciler er-Rummnnin yaad dnem boyunca usulle ilgili mnazaralara dalmlardr. Gramer geleneinde ilk olan bnus-Serrcn el-Uslyle birlikte, gramerci ve fkhlarn, mantksal dnmenin nazar sistemini kurma hususunda aama aama hareket ettii grlmektedir 158. 2.5. er-Rummnnin Sarf lmine Dair Grleri er-Rummnnin Sarf alannda kaleme ald Kitbut-Tasrf, Kitbultikkil-Kebr ve Kitbul-tikkis-Sar gibi eserlerine ulaamadmz iin bu konudaki fikirlerini daha ok onun gnmzde mevcut dier eserlerinin ierisinden bulup karmaya altk. Sarf ile ilgili, tezde baka konu balklar altnda yer verilen misaller haricinde, onun Sarf ilmini ilgilendiren tanmlar ve yorumlar da mevcuttur. Burada biz, onun tespit edebildiimiz kadaryla, Sarfn ana konularndan;
157 158

er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (el-Cuzul-Evvel), s. 160-162. M. G. Carter, Analogical and Syllogistic Reasoning in Grammar and Law, Islam: Essays on Scripture,Thought and Society, s. 109.

138

itikk tanm ve yorumu, kelime ve kelime eitleri gibi, Sarfn temel meselelerine yaklamn gzden geireceiz. 2.5.1. er-Rummnnin itikka bak tikk kelimesi, fiilinin masdar olup szlkte bir eyi baka bir eyin

yapsndan elde etmek, tretmek, almak eklinde gemektedir. Kelmn itikk ise; sz saa sola sokmak, ekmek anlamndadr. Ayrca harfin harften elde edilmesi, hasmlarn asl maksattan ayrlarak husumeti saa sola saptrmalar, atn saa sola gitmesi, komas gibi anlamlar da mevcuttur159. er-Rummn itikk yle tarif etmitir: ekimlerinde asla uygun olarak getirilen ferin asldan elde edilmesidir160. Tasrfin tanmn ise yle yapmtr: Bireyin eitli ekillere dnmesidir161. Baka bir yerde, daha geni bir biimde tasrfi yle tanmlamtr: Tasrf, tpk anlamn eitli delletlere dnmesi gibi, onun eitli anlamlara dnmesidir. Anlamn yeni anlamlara dnmesi, itikkta asl olann eitli anlamlara dnmesi gibidir. Mesel, anlamna dnmesi byledir. O; ve , , , kelimesinin sfatlarnn ve yine , , ,

anlamlarndaki gibi deitirilir... Tasrfin bu trnde, onu ortaya koya-

rak ve ona dellet ederek iki tarafl evreleyen anlamlar sebebiyle anlamn ortaya kt etkileyici bir beyn vardr162. Ona gre, itikkn anlama delleti, beynda bir isim veya sfat zikredilmeden gerekleir. Mesel , onlardan birisi iin isim veya sfat belirtmeksizin ve e

de dellet eder. Zira anlam, her ne kadar kendisinde yoksa da, mtak sfatn anlamn da ihtiva etmitir 163. er-Rummn, itikkta asl olann masdar olduunu syleyenlerdendir. O, fiilin kendisinden alnd eyin masdar olduunu sylemi, misal olarak ve de n anlamnn bulunduunu, fakat da bu fiillerin

159 160

Lisnul-Arab, X, 185, mad. el-Hudd fin-Nahv, s. 39. 161 A.y. 162 er-Rummn, en-Nuket f czil-Kurn, s. 101. 163 A.e., s. 107.

139

anlamnn hibirisinin mevcut olmadn sylemitir 164. Yine fiilin, masdardan mtak olduunu eserinin baka bir yerinde belirtmi 165, el-Huddta da masdar, fiilin kendisinden alnd hdisin ismi 166 diye tanmlamtr. er-Rummn masdarn asl olmasnn illetini yle aklamtr: Fiil masdardan alnmtr, zira o, tpk ilenmi gm mcevherlerin hepsinin ierisinde gm bulunmas gibi fiil ekimlerinin hepsinde bulunur167. er-Rummn bu gryle Sbeveyh ve Basrallarn ounluu gibi dndn ortaya koymutur. Bunun dnda gr daha vardr. Bunlar; sfatn ve masdarn aslnn fiil olduunu ileri sren Kfelilerin gr, el-Fris ve Abdulkhir el-Curcn tarafndan ileri srlen masdarn fiilin, fiilin de sfatn asl olduu gr ve bn Talha tarafndan ileri srlen fiil ve masdarn mustakil asllar olduu ve birbirinden tremedii grdr168. er-Rummn haricinde itikkla ilgili eser kaleme alan limler arasnda; elAsm, Kutrub, Ebul-Hasan el-Ahfe, Eb Nasr el-Bhl, el-Muberred, bn Dureyd, ez-Zeccc, bn Serrc, bn Hleveyh ve bn Cinn bulunmaktadr 169. 2.5.2. er-Rummnde kelime ve kelime eitleri er-Rummn, el-Kitb erhinde Sbeveyhin kelm yerine kelimi neden tercih ettiini aklamaya almtr. Ona gre kelim eklinin tercih edilmesinin sebebi, onda blmlere ayrlma anlamnn olmasdr. Zira kelim, kelimenin cemidir. Bylece onun, isim, fiil ve harfe taksim edildii anlalr. er-Rummn de kelime eitlerinin isim, fiil ve harf diye olduunu belirtmi ve her birini aklamtr. Onun tarifine gre isim; herhangi bir zamana tahsis edilmemi bir anlama gelen kelimedir. Fiil; zamana tahsis edilmi bir anlama gelen kelimedir. Harf; kendisinden bakasndaki anlamndan dolay, ancak kendisinden bakasyla birlikte bir anlama dellet eden kelimedir 170 . el-Huddunda ise tariflerin son ksmna isim iin fidenin delletiyle, fiil iin ise beynn delletiyle ifadelerini eklemitir171.

164 165

er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (el-Cuzul-Evvel), s. 107. er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 267b. 166 er-Rummn, el-Hudd, Kprl Ktp., nr. 1393, vr. 28b. 167 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (el-Cuzul-Evvel), s. 107. 168 el-nsf, I, 235-245; Hemul-Hevmi, I, 186. 169 el-Antk, Dirst f Fkhil-Lua, s. 331; F Uslin-Nahv, s. 152. 170 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (el-Cuzul-Evvel), s. 107. 171 er-Rummn, el-Hudd, Kprl Ktp., nr. 1393, vr. 27b.

140

Beyn, er-Rummnye gre bir isimle, sfatla veya anlam iin isim ve sfat olmadan, misalindeki gibi telfle gerekleir. Buradaki telf, isim veya sfat

zikredilmedii hlde mlkiyete dellet etmektedir. Yine ona gre, isim ve sfatlarn delleti snrldr. Bu ekilde olan telfin delletinin ise bir snr mevcut deildir 172. O, bu son cmleyi, mucizenin ortaya kmas iin muraza yoluyla meydan okumann doruluu hususunda delil olarak kullanmtr. er-Rummnnin lafz ve kelm tarifi ise yledir: Lafz, azdan kan kelmdr. Kelm ise bir araya gelmesiyle bir anlama gelen harflerden oluan eydir173. Bu iki balk haricinde, er-Rummnnin Sarf ilmini ilgilendiren grleriyle ilgili birka misal vermek uygun olur kanaatindeyiz. Mesel, er-Rummn, fiil gibi amel eden isimlerin be tane olduunu sylemitir. Bunlar; a) smul-fil: Mesel, ismul-fil u cmlelerde ve . rneinde olduu gibi. ve . Eer , gibi amel etmitir;

b) es-Sfatul-muebbehe: c) es-Sfatu gayrul-muebbehe: cmlesinde

kelimesi mecrr okunursa bu ciz deildir. Zira zhir bir isim,

bu sfatla ref edilemez. Bu sfat, zamiri veya zamir menzilesinde olan ancak ref eder. cmlesinde id zamir bulunduu iin cizdir. Zamir kaldrldnda zhir bir ismi ref etmesi ciz olmaz. Bu durumda, mubted haber hline dnr. cmlesi gibi

cmlesinde ise sfat ismul-file

benzedii iin irbda ncekine, anlamda sonrakine tabi olur. d) sim fiil: Zeydi terk et anlamndaki e) Masdar: cmlesi gibi.

cmlesi byledir. Yine (

);174 Yahut alk gnnde yaknl olan bir yetime yemek yedirmektir ayetleri

172 173

er-Rummn, en-Nuket f czil-Kurn, s. 107. el-Hudd fin-Nahv, s. 42. 174 Beled (90), 14-15.

141

de byledir 175. Baka bir yerde alem olarak kullanlan ismin cemi hakknda ise yle demitir: Mzekker bir isim bir adamn ismi olduunda, onun ceminde durum, mkesser veya vv-nn ile gelmesinin ciz olmasdr. Zira o, artk alem isimlie ykselmi ve bu ekilde, aklllar iin olduundan slim cem olma stnln hak etmitir. Onun, akll olmayanlardaki gibi mkesser cem gelmesi de cizdir. Mesel, ve gibi. Bir illetle, ndir yolla gelenler hari, cins isimler vv-nn ile cem

yaplmazlar176. Bu ekilde onun, cem eitleri arasnda stnlk asndan bir karlatrmaya gittiini grmekteyiz. Bu misalleri oaltmak mmkndr. 2.6. er-Rummnnin Anlambilim Asndan Deeri er-Rummnnin nahiv anlaynda onun anlama ve anlamlandrmaya, meselelerin, Nahvin genel rgs ierisindeki mana deerinin ve yerinin kavranmasna byk nem verdiini sylemek yanl olmaz. Bu noktada o, gnmzde Dilbilim ve ondan ayrlarak mustakil bir bilim dal hline gelmi, zellikle Anlambilim konular arasnda bulunan birok meseleye o dnemlerde aklamalar getirmitir. Kanaatimizce, er-Rummnyi deerli klan eylerden birisi de budur. er-Rummnnin Anlambilim asndan nemine gemeden nce, bu alanda yaplan almalarn ksa bir tarihini vermek uygun olur kanaatindeyiz. Dil ve anlam konusundaki uralarn gnmzde ele alnp deerlendirildii bilim dallar Dilbilimin (Linguistics) ve onun alt disiplini olup, son dnemde mstakil bir bilim dal olarak kendini gsteren Anlambilim (Semantics)dir. Dilbilimin birok tanm yaplmtr. En ksa tanm, dili inceleyen bilim, dilin bilimi eklinde yaplabilir 177. Doan Aksan ise daha geni bir biimde Dilbilimi; Dilin btn zel ve genel niteliklerini, yani herhangi bir dile, bir dil beine zg ya da btn dillerde grlen zellikleri, dil olaylarn aratrma konusu edinen, dilin ortak ya da tek zelliklerini inceleyen, konular birok bilim dallaryla ilikili ve geime hlinde bulunan geni ereveli bir bilimdir diye tanmlamaktadr 178.

175 176

er-Rummn, Manil-Hurf, s. 236-237. er-Rummn, Kta min erhi Usli bnis-Serrc, Hac Selim Aa Ktp., nr. 1077, vr. 296b. 177 Mario Pei, Invitation to Linguistics, s. 1; Doan Aksan, Her Ynyle Dil, I, 14. 178 Doan Aksan, Her Ynyle Dil, I, 24.

142

Dilbilimin grevleri arasnda; ulaabildii btn dilleri tasvr etmek, bu dillerin tarihini incelemek, her dil ailesindeki ana dillerin ilk grnmlerini ortaya koymaya almak, dillerde srekli ve evrensel biimde kendini gsteren kuvveleri aratrmak, tarih boyunca vuku bulan tek tek olaylar aklamak iin genel kurallar bulmak, kendi snrlarn izmek ve kendi kendisini tanmlamak vb. yer almaktadr 179. Genel Dilbilim alannda ilk byk kitab 1836 ylnda, Wilhelm von Humbdolt kaleme almtr. Saussure de bu bilimi ayn isimle ifade etmekteydi 180. Sonraki zamanlarda Tarihsel Dilbilim dnemini mteakip, zellikle Saussuren lmnden sonra iki rencisi tarafndan, Cenevre niversitesinde verdii derslerin Genel Dilbilim Dersleri Cours de Linguistique Generale adnda bir kitap hlinde yaymlanmas, onun nazariyesinin anlalmasn ve yerlemesini salam, ada Dilbilim snrlarna ilk adm atlmtr 181. Saussure ile bamszln kazanan Dilbilimsel yaklam slp asndan yeni bir hedefe ynelmitir. Saussure, toplum hayatn geni bir bantlar a, eitli seviyelerde anlama, bildirime salayan anlaml birimlerin ya da gstergelerin kurduu bir evrim olarak ele alm, dili bu btndeki yerine oturtmutur. Dilin konusu artk toplumsal dil oluvermitir 182. Dil, artk bir dizi kelime saylmaktan km belki yine kelimelerden kurulu fakat belli bir dzen, belli bir sistem gsteren bir mekanizma olarak kabul edilmeye balanm 183, bylece dillerin kendine zg birer dzeni ve rgs bulunduu gr ortaya km oluyordu 184. Dile ilikin bak alarnn farkll, deiik Dilbilim dallarnn domasn salamtr. En nemli Dilbilim dallar; Phonetics (Sesbilim), Phonology (Yapsal Sesbilim), Morphology (Biimbilgisi), Syntax (Dizimbilgisi), Semantics (Anlambilim), Lexicology (Szckbilim), Lexicography (Szlk Bilgisi), Onomastics (Adbilim) ve Dialectology (Lehebilim) eklinde sralanabilir 185. Henz yeni bir bilim dal olmas nedeniyle, Dilbilim kelimesi zerinde Arap dilcileri arasnda bir kavram kargaas yaanmtr. Subh es-Slih gibi kimi dilciler,
179 180

Ferdinand de Saussure, Course in General Linguistics, s. 6. Leonard Bloomfield, Language, s. 18; Doan Aksan, Her Ynyle Dil, I, 24. 181 Doan Aksan, Her Ynyle Dil, I, 21-22. 182 Berke Vardar, Dilbilimin Temel Kavram ve lkeleri, s. 22. 183 zcan Bakan, Lengistik Metodu, s. 59. 184 A.e., s. 61. 185 Dilbilim alt dallar ve dier konularda geni bilgi iin bkz. Mario Pei, Invitation to Linguistics, s. 919; Doan Aksan, Her Ynyle Dil, I, 24-33; el-Antk, Dirst f Fkhil-Lua, s. 12.

143

Araplar arasnda bylesi konularda yazlan eserlerde bu adn yaygn olmasn ileri srerek stlhn, bata Mahmd es-Sirn olmak zere bazlar da batl meslek-

talarnn Dilbilimi, dilin bilimi ou science du langage diye nitelendirdiklerini, ayrca Arapa eski, yeni eserlerde modern Dilbilime ait herhangi bir konunun yer almadn syleyerek stlhn tercih etmitir. Muhammed el-Mubrek, Al

Abdulvhid Vf gibi dilciler ise iki terim arasnda herhangi bir fark grmemilerdir186. el-Mubrekin vurgulad gibi bazen de zel anlamyla dillerden herhangi birisinin niteliklerini, zelliklerini, geliimini ve kanunlarn inceleyen zel Dilbilim anlamnda veya Arap Dilbilimi anlamnda stlh kullanla-

bilir187. lgin bir ekilde er-Rummn, gnmzde Arap Dilbilimi anlamnda kullanlan adlandrmasna yakn bir adlandrmayla yine stlhn kullanm-

tr. erh ettii bir konunun sonunda o yle demitir: Sana akladm bu eyi tefekkr et! Zira o, bu babn fkhdr ( )188.

Arap nahvini batda yazlan gramer kitaplarn rnek alarak yenileme gayretleri XX. yzylda Al Abduvhid Vf, brhm Ens, Temmm Hasan, Abdurrahmn Eyyb, Mahmd Sirn, Th Abdulhamd Th ve Keml Bir gibi dilciler tarafndan srdrlmtr. Bu dnemde zellikle Ferdinand de Saussure ve onun Linguistics anlayndan bir etkilenme sz konusudur 189 . Yine bu dnemde, zellikle modern metotlar kullanlarak, eski Arap Nahvini yeniden ele almaya ve onun geerli deerlerini, ada Dilbilim sonular ve gramer kltryle karlatrmaya ynelik gayretler ortaya kmtr. Baka bir gayret de yeni Nahvi, yani Arap dilinin yapsn ve kendi i mantn belirleme metotlarn kullanarak, eski Arap nahvinden elde edilen sonular eliinde, Arap dilinin yeniden tanmlanmas gayretidir. Modern dnemde Arap diline ynelik yaplan aratrmalarda, hem Nahvin hem de Mantn verilerinin birlikte dikkate alnmas, onu eski Nahiv anlayndan ksmen ayrmtr. Neticede gnmz limlerinin gsterdii btn bu gayretler, eski Nahvin

186 187

el-Antk, Dirst f Fkhil-Lua, s. 10. Muhammed el-Mubrek, Fkhul-Lua ve Hasisul-Arabiyye, s. 20. 188 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1985, vr. 59a. 189 smail Durmu, Nahiv, DA, XXXII, 305.

144

mant ile yeni Arap dilbiliminin mantnn mezcedilmesini salamtr 190. Her dilde lafz-anlam ilikisini ilgilendiren eanlaml, benzer anlaml, okanlaml kelimeler vardr ve bu kelimeler kullanldklar her cmlede farkl anlamlar alabilmektedir. Mesel, bata organlar, vcut blmleri gibi unsurlar her dilde okanlamldr 191. Yine tebihler, mecazlar, kinyeler, istireler, cinaslar, tevriyeler, ksaca btn bu dil ve edebiyat sanatlar, anlam deimelerinin, eitli anlamlar bir lafzla, bir anlam ise eitli lafzlarla ifade etmenin tarih boyunca sregelen bir ispat ve uygulamas olmutur. Her dilde bu trden dil sanatlar yaplm, kelimeler, sahip olduklar ilk anlamlar dnda, bazen asl anlamlarn dahi unutturacak biimde farkl istemlerin tayclar olmutur. Kelimelerde dile gelen bu eitlilik, hibir zaman dilin zaaf olarak grlmemi, aksine szcklere yklenen anlam zenginliinin bir gstergesi addedilmitir 192. Batda ancak XX. yzylla birlikte tam anlamyla farkna varlan anlamn deeri konusu, bu asrdan sonra younlaan anlam incelemeleri ve lafz-anlam ilikisinin sonularna ynelik tespitlerle Anlambilim alannn domasn ve gelimesini salamtr. Hlbuki, Arap dili ile uraan kimseler bu alana ok nceleri girmiler ve lafz-anlam ilikisini ortaya koyan birok eser kaleme almlardr 193. slmiyetin ok ncesinden balayp gnmze dein devam eden bir sre ierisinde oluan kltr birikimi, kltr al verileri ve Sm dilinden kalan elverili alt yap, bizce Arapay kelime haznesi zengin ve semantik yn ar basan bir dil hline getirmitir. Neticede duygular en iyi ve eitli ekillerde ifade edilmi, Arapa, iir ve hitabet gibi edeb rnlerin nevu nem bulduu zengin bir dil oluvermitir. Bu noktada IV. yzylla birlikte bata er-Rummn olmak zere, ez-Zeccc, bn Cinn, bn Fris, esSuyt vb. dilciler Dilbilim alanna dahil edilebilecek konulara deinmilerdir. bn Cinnnin almalar, dil aratrmalarnda yeni ufuklar am; bn Fris, modern Dilbilimin birok konusuna deinmitir 194. Dilbilim ve zelde Anlambilim asndan er-Rummnnin almalar deer

190

Munye el-Hamm, Alkatul-Binyetin-Nahviyye bil-Binyetil-Mantkiyye, Dirse Lisniyye, c. 3 (1997), s. 68. 191 Doan Aksan, Her Ynyle Dil, III, 189. 192 Dcne Cndiolu, Kurn Anlamann Anlam, s. 50-51. 193 Muhammed el-Mubrek, Fkhul-Lua ve Hasisul-Arabiyye, s. 154. 194 Hmid Hill, lmul-Lua beynel-Kadm vel-Hads, s. 40-41.

145

tamaktadr. zellikle onun harfler ve anlamlarna ynelik almas, irb anlam ynne dikkat ekerek ele alp incelemesi, Belgatta ilk saylabilecek anlam gzeten snflandrmalar, gnmzde Anlambilim snrlar ierisinde ele alnan balklardan birkadr. 2.6.1. er-Rummnye gre harfler ve anlamlar er-Rummn Manil-Hurf adl eserinde harfleri nce harf saysna gre; birli, ikili, l eklinde sralam, daha sonra hemzeden balayarak her bir harf iin eitli misaller vererek aklamalar yapmtr. Baka bir tasnife daha giderek elifler, lmlar, ylar, hlar, nnlar ve tlar gibi harfleri ortak balklar altnda toplayarak izah etmitir. Cmledeki fonksiyonu itibariyle harfleri mil ve hmil (mil olmayan) diye deerlendiren er-Rummn, dahil olduu cmle esi itibariyle de harfleri blmlere ayrmtr. Buna gre harfler: a) Sadece isme dahil olanlar; Mesel, b) Sadece fiile dahil olanlar; c) Sadece cmleye dahil olanlar; cmlesindeki olumsuzluk bildiren . d) smi baka bir isimle irtibatlandrmak iin ona dahil olanlar; cmlesinde geen vv harfi. e) Fiili baka bir fiille irtibatlandrmak iin ona dahil olanlar; cmlesindeki vv harfi. f) Cmleyi baka bir cmleyle irtibatlandrmak iin ona dahil olanlar; cmlesinde geen byledir. Asl, Zeyd geldi, Amr ile tek bir hasayesinve , isimlerine dahil olan fiillerine gelen ve . taks.

cmlesindeki soru hemzesi ve

kt eklinde, birisi dorulayan, dieri ise yanllayan iki haberdir.

ber hline gelmitir. Dorudur veya yanltr hkm bir araya gelmitir ve

de tek bir haber bildirdiklerinden bu ikisinin artk birbirinden ayrlmas ciz deildir. Mesel, Bana gelirsen sana ikram ederim cmlesinde gelme olmadan

ikramda bulunulursa ikramda doruluk ve gelmede de yanllk sahih olmaz. Zira cmlenin tm tek bir haberdir.

146

g) smi bir fiille irtibatlandrmak iin ona dahil olanlar;

cmlesinde ,

onu gitme fiili ile bir araya getirmek iin Zeyd ismine dahil olmutur. ayet bu harf ona dahil olmasayd fiille birleemeyecekti. Zira, demek ciz deildir 195. G-

rld gibi er-Rummn ele ald meseleleri sistematik tarzda incelemeye zen gstermitir. er-Rummn, ileride yer vereceimiz, kelimeler arasnda e anlamllktan ziyade yakn anlamllk ilikisini gzettii gibi, harfler arasnda da anlam ve kullanm farklar olduunu sylemitir. Mesel o, Manil-Hurf adl eserinin son ksmn harfler arasndaki farklara ayrmtr. Birka misal vermek yerinde olacaktr: a) arasndaki fark; zikri geen cmlenin ayrntl izahn yaptndan

tr, istinf iindir. anlamndadr. b)

ise byle deildir. Zira o, phe, hayret, ibha hususlarnda

arasndaki fark; ikisi birbirinin yerine kullanlmazlar, zira

istinf

dieri masdar anlam iindir. yerde kesrelidir. Bunlar; ibtid, kavlden sonra ve haberine lm geldiinde. Bunlarn dnda kalan masdar anlam ihtiv ettii yerlerde fethaldr. Grld gibi er-Rummn kaynaklarda olduka geni anlatlan bu konuyu anlalr bir tarzda ksaca bu ekilde ifade etmitir. c) arasndaki fark; , anlamnda soru hemzesi muadili olan bir istifhm ise byle deildir. Zira onunla soru yapl-

veya soruyla balanty kesmek iindir.

maz. Asl, iki eyden birisi iin olmasdr 196. 2.6.2. er-Rummnnin terduf anlay er-Rummn, el-Elfzul-Muterdifetul-Mutekribetul-Man isimli eserini yakn anlaml kabul edip, 142 ortak balk altnda toplad kelimelere ayrmtr. Eserine, sadece muterdif deil, ayn zamanda mutekrib yani anlam yaknl olan lafzlar adn vermesi bir ayrm gzettiini gstermektedir. Muterdif kelimeler hakknda er-Rummnye ait genel tespitlere gemeden nce, terdufle ve Arap dilinde
195 196

er-Rummn, Kitbu Manil-Hurf, s. 168; Manil-Hurf, s. 234. er-Rummn, Manil-Hurf, s. 238-240. Harflerin tmyle ilgili er-Rummnnin grlerini buraya alma imkn olmadndan snrl sayda baz konular ve misaller seilmitir.

147

bu konuda yaplan almalarla ilgili bilgi vermek uygun olacaktr. Terduf, kknn babna nakledilmesiyle elde edilmi bir masdar

olup, szlk anlam; Bir eyin baka bir eye tbi olmas, onu izlemesi, peinden gitmesi eklindedir 197. Istlh tanm ise; iki ya da daha fazla lafzn ayn anlama gelmesidir 198. Muterdif lafzlarn ortaya k sebeplerini yle zetleyebiliriz: 1) Baz kelimelerin mecz yoluyla muterdif klnmas; Mesel, kelimeleri byledir. ve

vcut azas dil lafz, mecaz kullanmda konuma dili

anlam kazanm, zamanla ok kullanlr olmu ve asl anlam gibi telakki edilmitir. Yine, ve arasnda da benzer bir durum sz konsudur. , gz anlamna

gelirken, mecaz olarak casus anlam kazanm, zamanla ok kullanlr olmu ve asl anlam gibi kabul edilmitir. 2) Kelimenin sfatlarnn isim yaplarak muterdif klnmas; Mesel, aslann Arapa karl dir. Bunun haricindeki , , vb. lafzlarn her biri onun

zamanla asl ismi gibi telakki edilen birer sfatdr. 3) Lehe farkllklar; rnein Himyer lehesine gre oturdu anlamnda muterdiftir 199. Terduf konusunda dil limleri deiik grler ileri srmtr. Bazlar muterdif kelimelerin Arap dilinde varolduunu kabul ederken, baz dil limleri de bunu reddetmitir. Reddedenler ierisinde ilk olarak bnul-Arbyi grmekteyiz. O, Araplarn bir anlam iin kulland her bir kelimenin dierinde olmayan farkl bir anlam da karladn ifade etmitir 200. Daha sonra rencisi Saleb de onun gibi dnmtr201. bn Frisi de, hocas Salebe tbi olmu grmekteyiz. bn Fris eserinde; Bu konuda bizim grmze gelince, isim tektir, ondan sonraki lakaplar ise birer sfattr, rnein; kl dendiinde akla gelen lafzdr. Dier kelimeler zellik ifade eden birer sfattr... diyerek muterdif lafzlar kabul etmediini belirttikten fiili, fiiliyle

197 198

bn Fris, Mucemu Mekysil-Lua, II, 503, mad.; bn Manzr, IX, 114, es-Suyt, el-Muzhir, I, 402; et-Tehnev, Kefu Istlhtil-Funn, I, 578. 199 Hmid Hill, lmul-Lua beynel-Kadm vel-Hads, s. 299. 200 es-Suyt, el-Muzhir, I, 399-400. 201 ez-Ziyd, et-Terduf fil-Lua, s. 198.

mad.

148

sonra hocasnn grnden bahsetmitir202. Bu grubun grleri zetlenecek olursa; kullanlan bir kelimenin baka kelimede olmayan bir anlam ihtiva ettii, ayrca ismin tek, bunun dnda kalan dierlerinin sfat kabul edildii eklinde bir gre vardklar sylenebilirir. Yine bn Durusteveyh, Arapada muterdif lafzlarn varln kabul etmemitir. Yukardaki dilcilerin yansra er-Rgb el-Isfahn muterdif kelimelerin varln inkr edenler arasndadr 203. Terduf reddedenlerden birisi de Eb Hill elAskerdir. O, biraz daha farkl bir yaklamla ismin; iaretin delleti yoluyla bir anlam ifade eden kelime olduunu, dolaysyla o eye bir kez iaret edildiinde artk bilindiini, ikinci, nc iaretlerin, isimlendirmelerin gereksizliini belirtir ve o hlde bunlarn isim ve sfat olmadklarn, furk adn verdii farkl anlamlara sahip kelimeler olduunu vurgular, eserinde aralarnda anlam fark bulunduunu syledii birok misale yer verir 204 . Aralarnda anlam fark olan kelimelere misal olarak, ayakta iken oturmak anlamndaki ve daha aada bulunan bir yerden baka bir fiilerini verebiliriz205.

yere oturmak (yatarken kalkp oturmak gibi) demek olan

Muterdif lafzlarn varln kabul edenler ise; yet bunlar anlamlar farkl lafzlar olsalard bir eyin kendi ibresi dnda ifade edilmesi mmkn olmazd. Halbuki yerine denilebilir. Eer ve birbiri yerine kullanlma-

sayd, bunu onunla ifade etmek yanl olurdu. O hlde, iki lafzla ayn anlam elde etmek mmkndr iddiasn ne srmtr206. Ancak bn Fris, Biz iki farkl lafz birbiri yerine kullanlamaz demiyoruz, sadece her bir kelimede dierinde olmayan bir anlamn bulunduunu sylyoruz 207 diyerek kar kmtr. zet olarak verilmeye allan btn bu izahlar erevesinde denilebilir ki; genelde bir anlamn birden fazla lafzla karlanmas mmkndr, ancak aralarnda kk anlam farklarnn bulunmas sz konusudur. Nitekim hi bir dilde, birbirinin tam ayn anlama gelen birden fazla yerli szcn bulunmad, btn limlerce kabul edilen bir grtr ve bu yzden eanlamllar yakn anlaml kelimeler diye d-

202 203

bn Fris, es-Shib, s. 97-98. ez-Ziyd, et-Terduf fil-Lua, s. 201. 204 el-Asker, el-Furkul- Luaviyye, s. 12-13. 205 bn Fris, es-Shib, s. 98-99. 206 es-Suyt, el-Muzhir, I, 404; Kaddr, Medhal il Fkhil-Luatil-Arabiyye, s. 207-208. 207 bn Fris, es-Shib, s. 99.

149

nmek yerinde olur. Ancak, Trkede tam ayn anlamda olan; deprem, zelzele, yer sarsnts, Arapada , , gibi eanlaml unsurlarn da dilde grlebileceini

unutmamak gerekir 208. O hlde her lafzn muterdifi vardr demek zor olduu gibi, muterdif lafzlardaki anlam farkn isbat etmek g olmasna ramen, dilin anlam zenginliini ortaya koymas asndan nemlidir 209. er-Rummn, lafz-anlam ilikisi hakknda unlar sylemektedir: eitli anlamlara dellet etmesi doru olan, lafzlardr. Dellet etmesi doru olmayan ise ittifak hlindeki lafzlardr. Zira bu dellet, burhana dayal bir dellet deil ki, medllun aleyhine, dellet doru olduunda anlam doru olmu ve anlam doru olmadnda bu dellet doru olmamtr eklinde tahsis sz konusu olsun. Bu ekildekine mutlaka tahsis gerekir. Bu ekilde tahsis olmadan anlamn baka bir eyle anlalr klnmas bunda yeterli deildir. Zira bazen fiil, buna dair bir delil yokken o fiili yapmaktan aciz olan anlamyla anlalabilir. nk, ayet o fiili yapmaktan aciz olma anlam doru deilse, fiilin birlikte bulunduu ey zerindeki mevcudiyeti de doru olmaz. Aksine fiil, kendisine kadir olunduuna dair bir delildir. Zira fiile kadir olan doru deilse, fiil de doru olmaz210. er-Rummn mesel, gibi bir

lafzn iki ekilde anlaldndan bahsetmektedir. lki dvmeye kadir olmak ki bu vaz dellettir. Dieri ise, dvme fiilinden aciz olmak ki bu da ilkinin zddnn anlamnda olma asndan bir balantnn bulunmasdr. Dolaysyla hakknda

dvmeye g yetiren demek dorudur. Ancak dvmekten aciz olan, g yetiremeyen demek doru olmaz. O hlde gibi ittifak hlindeki lafzlarn, dvmeye gc ye-

ten, gc yetmeyen vb. farkl anlamlara delleti doru olmaz. er-Rummn lafz-anlam ilikisini drt ksmda ele almtr: 1- ki farkl anlamn iki farkl lafzla ifadesi,2- ki ayn anlamn iki ayn lafzla ifadesi, 3- Lafzlar farkl ancak anlamlar ayn olan kelimelerin ifadesi, 4- Lafzlar ayn fakat anlamlar
208 209

Doan Aksan, Her Ynyle Dil, III, 190-191. el-Furk hakknda bilgi iin bkz. Hulsi Kl, Furk, DA, XIII, 222-223; Galip Yavuz, E Anlamllk ve Kuran Balam, CFD, c. VI, sy. 1 (2002), s.123-132; mer Kara, Arap Dilbilimindeki Terdf Olgusunun Furk Paralelinde Tarihsel Sreci ve Arka Plan- el-FurkulLuaviyyeye Giri (I)-, EKEV, sy. 14, yl: 7 (K 2003). s. 197-220; Arap Dilbilimindeki Terdf ve Furk Argmanlarnn Mukayeseli Tahlili -El-Furkul-Luaviyyeye Giri (III)-, Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, c. IV (2004), sy. 4, s. 117-146. 210 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (el-Cuzul-Evvel), s. 207-208.

150

farkl kelimelerin ifadesi. Burada asl olan ilk ikisidir. Drdncs, mutlaka ihtiya duyulan cz iin karinelerle ilgili olduundan cizdir. ncs ise kelmda salamlk ve genilii salamak iin cizdir. Son ikisi bir illetten dolay, ilk ikisi ise kelmda asl olduklar iin cizdir. er-Rummn burada lafz-anlam ilikisinden bahseden Sbeveyhten211 farkl olarak iki ayn lafzn iki ayn anlama delletine yer vermitir. ki ayn lafzn iki ayn anlama gelmesinin misali; karsndakine bu anlam ifade etmek iin Emr geldi diyen birisinin sz ve ondan baka bu sz

baka bir insana Emr geldi eklinde bu anlamn aynsn ifade etmek iin bu lafzla syleyen kimsenin szdr212. er-Rummn, muterdifle ilgili eserinin adndan da anlalaca gibi kelimeler arasnda e anlamllk yerine yakn anlamll tercih etmitir. tikk bahsinde getii zere kelimesinin, sfatlarnn anlamna dnmesine verdii misalden keli-

menin dier trevlerine sfat dediini gryoruz. Ancak btn bu mtaklarn sahip olmak anlamnda ortak olmas213, onun aralarnda az da olsa anlam fark bulunan kelimeleri bir araya toplama gayretinde olduunu gsterir. Eserinde de zaten, tamamen e anlaml lafzlar yannda yakn anlaml lafzlara da yer vermitir. te yandan er-Rummn eserinde sadece mfredleri deil, terkibleri ve cmleleri de ortak anlaml gruplar ierisine yerletirmitir. Birka misal vermek yerinde olur sanrz: . Genliinin ba, bahar, tazelii, gzellii, rahatl. -2 . Uza yaklatryor, gizliyi aa karyor, anlalmaz aklyor, kapaly izah ediyor, dili isabetli kullanyor. . 3 1

211 212

el-Kitb, I, 7. er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (el-Cuzul-Evvel), s. 208-210. 213 er-Rummn, en-Nuket f czil-Kurn, s. 101. 214 er-Rummn, el-Elfzul-Muterdife, s. 58. 215 A.y., s. 81. 216 A.y., s. 69.

151

Onu sevmedim, ondan usandm, ondan bktm, ondan tiksindim, onu isteyerek terk ettim, onu beenmedim . .Uyku . 4

er-Rummn haricinde bu konuda eser yazm dier limler ve eserleri unlardr: Muhammed b. Ramaznn Kitbu Esmil-Hamr, Eb Ubeyde etTeymnin Esmul-Hayl ve Kitbus-Seyfi, el-Asmanin Esmul-Hamr ve Mehtelefe Lafzuh vettefeka Manhu adl eserleri, Eb Htim es-Sicistnnin Kitbus-Suyfu, bn Hleveyhin Esmul-Esed, Esmul-Hayye, Risle f Esmir-Rh adl eserleri, Eb Abdillh en-Nemernin Esmul-Fdda vezZehebi, Ebul-Berekt el-Enbrnin el-Fik f Esmil-Miki vb. 218 . Arapada pek ok e anlaml kelime mevcuttur. Mesel, bal iin 80, aslan iin 250, ylan iin 200, felket iin 400, kpek iin 70 ve kl iin 30 deiik muterdif saylmtr 219. 2.6.3. er-Rummnnin irba bak rb, fiilinden masdar olup, aklamak, istenileni aka dile getirmek, demek Bir eyi akla ka-

beyan etmek gibi anlamlara gelmektedir220.

vuturdum demektir 221. Bu noktada cmlenin manev yapsn lafzlarla aklad iin kelime sonlarndaki bu tr bir belirleyicilik irb adn almtr denilebilir 222. Bu fiil ayrca dzeltti, slah etti anlamna da gelmektedir 223. Cmledeki anlam karkln dzelttii iin bu isim verilmi olabilir. Istlh adan irbn birok tarifi yaplmtr. Ancak konumuzla ilgisi asndan burada er-Rummnnin tarifiyle yetinilecektir. er-Rummn onu, Kelimenin dayal olduu eye gre bir mil sebebiyle sonunun deimesidir eklinde tanmlamtr 224. Sm dillerin225 incelenmesi neticesinde irbn bu dil grubunda, temelde ve

217 218

A.y., s. 76. el-Muneccid, et-Terduf fil-Kurnil-Kerm, s. 17-29. 219 Soner Gndzz, Arapada Kelime Tretimi, s. 199. 220 Lisnul-Arab, I, 588, mad. 221 bn Cinn, el-Hasis, I, 36. 222 Hseyin Kkkalay, Kurn Dili Arapa, s. 280. 223 Lisnul-Arab, I, 588, mad. 224 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (el-Cuzul-Evvel), s. 124, 159. 225 Sm dilleri hakknda geni bilgi iin bkz. G. Bergstrsser, Sm Dilleri Tarihi, haz. Hulsi KlEyyp Tanrverdi, stanbul 2006.

152

balangta mevcut olduu tespit edilmitir. Ancak zamanla byk ksmnda bu zellik kaybolmu, gnmzde ise sadece Arapada ve baz kk kollarnda kalmtr. Msterik G. Bergstrsser irbn, asl Sm dilinde varolduunu, ayrca Akadcada, baz Habe dillerinde kullanldn ve dier baz dillerde irbn varln gsteren izlere rastlandn ifade etmitir. Mesel, Akkadcada da, tpk Arapadaki gibi tekil kelimeler refi zamme, nasb fetha, cerri kesre ile okunmutur. Tesniyelerde sonda elif-nn bulunur, nasb ve cer hlinde Bbilcede y-nun, Asur dilinde kendisinden nce mefth bir y olduu iin imle yaplm bir hareke bulunmaktadr. Yine Habeede mefln bih ve benzerleri fetha ile mansub, muzaf ise yine fetha ile harekelidir. Ayrca Arapa ile aralarnda iliki bulunan Nabatada da irba ait belirtiler bulunmaktadr. Nldeke, Nabat dilinde ref hlinde zamme, nasb hlinde fetha ve cer hlinde kesre kullanldn belirtmitir 226. Dilcilerin grne gre irb Arapann eskiden beri tad bir niteliktir. Msterik Johann Fcke gre fasih Arapa, eski Bbil dili hari, btn Sm dillerinin kaybettii irb koruyabilmitir 227. lk hliyle Sm dillerde grlen, zamanla Arapann devam ettirdii ve sistemli hle getirdii irb zelliinin bir anda olutuunu sylemek doru olmaz. Tabiatyla o, bu dzenli ve ince duruma ancak basitten balayan birtakm merhaleleri ve kademeleri aarak ulamtr228. Nitekim Arapay, irbn sadece izlerini tayan ya da onu tamamen kaybetmi olan dier kardelerinden ayr klan taraf, irb sistemli hle getirmesi, gelitirmesi ve devam ettirmesidir. Kutrub dndaki dilciler, irbn ve alametlerinin, anlam gsteren iaretler olduunu kabul etmitir. Kutruba gre irb, anlamlar arasndaki fark izah ve beyan iin getirilmemitir. Zira Zeyd bir arslandr ve Sanki

Muhakkak Zeyd senin kardeindir cmlelerinde ile cmleleri

anlam fark varken, kelimelerin irb ayndr. Yine

irab ynnden farkl olduklar hlde anlam itibariyle ayndr. Bu demektir ki; Araplar irab, duraklamadan kurtulmak iin kullanmtr. Mesel cmlesindeki

226 227

Hmid Hill, lmul-Lua beynel-Kadm vel-Hads, s. 248-249. A.e., s. 250. 228 A.e., s. 251. rb hakknda geni bilgi iin bkz. Ahmed Suleymn Ykt, Zhiretul-rb finNahvil-Arab, skenderiye 1994; Yakup Civelek, Arap Dilinde rb Olgusu, Ankara 2003.

153

duraklama, irb harekeleri ile ortadan kaldrlmaktadr 229. er-Rummn de irb hususunda anlam ile lafzn birbirinden ayrlmayacan ileri srmtr. Mesel, baz misallerde ciz olan irb vecihleriyle ilgili olarak yle demitir: Bu vecihte hkmler sana akladm gibi farkldr. Bu sana, irbn, hakk olan ekilde gelmesi iin, ancak anlamn anlalmasndan sonra mustakm olacan gsterir 230 . Baka bir yerde tevbi hakknda bilgi verirken: Mansb ve merf, marife ve nekreye tabi olma hususunda mecrrun bulunduu konumda bulunurlar. Zira tbiin, tpk anlamna tabi olmas gibi, lafzda da matbu gibi olmas vaciptir. Mecrra, anlamnda tabi olduunda lafznda da tabi olur. Ayn ey merf ve mansb iin de geerlidir. Babn kyas ite buna gredir231. er-Rummn, irb tanmladktan sonra, onu, vecihleri yardmyla bir hlden baka bir hle dnmek diye aklamtr. Bu ayn zamanda el-Cermnin grdr diyerek el-Ahfein buna kar ktn ve irb, millere gre harekelerin deimesidir eklinde tarif ettiini belirtmitir. Bu durumda el-Ahfein tesniye ve cem isimlerde irb olmadan irba dellet vardr szne er-Rummn kar km ve bir kelimenin isim olmasnn onun mureb olmas anlamna gelmeyeceini, ancak murebliin delili olabileceini sylemitir 232. rbn ksmlarn ref, nasb, cer ve cezm eklinde belirlemitir. Bin stlahn ise yle aklamtr: Kelimenin sonunun bir sknu veya harekeyi gerektirmesidir. Ona gre binnn ksmlar; zam, kesr, feth ve vakftr. er-Rummn, kendisi haricinde dier limlerin irb ve harfleri hakkndaki grlerine de yer vermitir. yle demitir: rb harfi Sbeveyhe gre kendisinde irb bulunan, bnusSerrca gre irb iin hazrlanandr233. 2.6.4. Belgatta er-Rummn Anlambilimin ilgilendii konulardan birisi de tebh, istire, mecz vb. szn sanatsal boyutudur. Bu noktada er-Rummn bize en-Nuket adl eserinde bol miktarda malzeme salamaktadr. er-Rummnnin belgat tarifini daha nce vermitik. O, belgatla ilgili aklamalarna gemeden nce girite, Kurnn mucizev esizliinin
229 230

ez-Zeccc, el-zh, s. 70-71; Yakup Civelek, Arap Dilinde rb Olgusu, s. 30. ed-Demr, erhu Kitbi Sbeveyh (ed-Dirse), s. 119. 231 A.e., s. 120. 232 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (el-Cuzul-Evvel), s. 160-163. 233 A.e., s. 124.

154

anlalmasnn esasyla ilgili vecihleri zetler. cz u ekilde ortaya konur: 1) Onu gerektirebilecek nedenlere ve iddialara ramen Kurna bir kar kn olmay (terkul-murada). 2) Hi kimse (insanlar ve cinler), onun meydan okumasna karlk verememitir (et-tahadd lil-kffe). 3) Allah insanlar, Kur'nla boy lebilecek bir sanat eseri yaratmaktan alkoymutur (es-sarfe). 4) Belgat Kur'nda crdir (el-bela) 5) Kur'n, gelecekteki olaylar hakknda gerek bilgiler verir (el-ahbrussdka anil-umril-mustakbele). 6) Kurn, kabul edilmi gelenei geersiz klar (nakzul-de). 7) O, dier esiz mucizelerle kyas edilebilirdir (kysuh bi-kllil-muciz)234. Burada onun amac Kur'nn esizliini dilbilimsel ynlerden aklamaktr. Daha sonra er-Rummn, farkl belgat tiplerini ortaya koyar. yle der: belgat tabakaya sahiptir. O, bir st, bir alt ve st ve alt dzeyler arasndaki bir orta dzeyden oluur. Yksek stilistik dzeye giren her ey, mucizev olarak esizdir (muciz). te bu, Kur'nn belgatdr. Bunun altnda kalan herey, bel konuan insanlarn belgatdr235. Ona gre, belgat yalnzca manay anlalr klmak demek deildir. nk o, iki konuan kiinin dnda meydana gelebilir, onlarn her ikisi de anlam birbirlerine ulatrabilir, birisi beldir, aksine teki bel deildir. Belgat, ne de srf lafz ve anlam ilikisi demektir. nk her ne kadar anlamn lafzla ilikisi varsa da, sonuncusu zayf, skc, tuhaf ve yapmack olabilir. Bilakis, yalnzca, anlam lafzn en gzel ekliyle f ahseni sre minel-lafz kalbe ulatrlrsa, belgata eriilebilir. er-Rummn, belgat hakknda zgn bir aklama getirmitir. Rummnye gre belgat asndan ilh ve beer alanlar, ak bir biimde ayrdr. Belgat ne lafzda ne de manda, bilakis srette ortaya kar. Bu ncs her ikisini de ihtiva eden yeni bir alandr 236. Burada er-Rummn sanrz kendince lafz-anlam ilikisine ynelik tartmalara bu nc ekille son vermek istemitir.

234 235

er-Rummn, en-Nuket, s. 75. A.y. 236 Lszl Tske, Belgatta er-Rummn, ev. smail Demir-Mustafa Kaya, EAFD, XIX (2003), s. 288.

155

er-Rummnnin eserinde dikkat ekici dier bir unsur da Tazmndir. O, tazmni yle tarif edmitir: Kelmda tazmn, konumada vaki olan bir anlam, onu ifade ediyor addedilebilen herhangi bir sfat ya da isim zikretmeye ihtiya duymakszn salanabildiinde olur237. Tazmnin eitli trleri vardr: 1) Biimsel ekliyle gsterilen tazmn (dell ihbr); a-Yapsal olarak (tcibuhul-binye), mesel, bir kelime kendi ekliyle bir bakasn gerektirir, bylece malm limi, mukrem de mukrimi gerektirir. b-Semantik olarak (ycibuhul-man); bir kelimenin dieri olmadan anlamsz olmas gibi, bu yzden ktil, maktl olmadan anlamszdr. c-Allm kullanmlara gre (cereynul-de), mesel, el-kurru bi-sittne dnren kelimesini gz ard eder. 2) Kys nedenlerle gsterilen (dell kys) Bu ikinci ekil, Kurna mahsustur. er-Rummn, Onu ilh czn cz f kelmilh bir tr olarak tanmlamakla beraber, u ekilde zetlenebilen ilh semantik zerinde inceleme yapmaya devam eder: Allah her potansiyel anlamn daima farkndadr, ayn zamanda Kurnn takip ettii belirli bir eyle her zaman megul olduu iin, teki makul anlamlara da mracaat eder. Zihinde tasarlanan allm anlam bylece dlamakszn ve normal anlamll arptmakszn kyas bir muhakeme ile teki anlamlara ulamak Allahla birlikte daima muhtemel olduundan, bu sradan bir konumacnn ifade etmesinden farkldr. Onun tazmn kysyi kullanmasna misal olarak besmele ile ilgili; Her giriime Allahn ltfyle balama ynergesi Byle yapmak din bir amel ve bir Mslmann almetidir Bu, bir dindarlk ilan ve rahmete teekkrdr Bu, korkunun snadr Bu, yardm arayan kimse iin bir destektir cmlelerini verebiliriz 238. ekl tazmn, er-Rummn iin genel bir dilbilim olaydr. Mesel o, ktil, bir maktle ve ikisinden biri zikredilmi olduundan herhangi bir isim veya sfat olmakszn bir katle dellet eder, fakat bizzat bu anlama sahip olmasa bile, maksat

237 238

er-Rummn, en-Nuket, s. 102. A.e., s. 102-103.

156

ktil sfat ierisinde mevcuttur diyerek anlama ynelik izahlar getirir 239. Ayrca elHuddun eitli yerlerinde ve ayn terimlerle, ayn maksat vurgulanmtr. Mesel, fil dolayl olarak fiilin ierisinde mevcuttur240. Keyfe gibi baz isimler dolayl olarak edat anlam ihtiva ederler 241 ve malm dolayl olarak lime iaret eder242. er-Rummn bunlar dnda Kurnda seci olmadn ayet sonlarndaki durua fsla dendiini syleyerek, secilerin kusur, faslalarn ise belgat olduunu vurgulamtr 243. 2.7. Mantk lminin Nahve Etkisi ve er-Rummnnin Konumu Mantk ilminin kurucusu olarak Aristoteles (M.. 384-322) kabul edilmekle birlikte, ondan nce Elea Okulu ve Sofistler bu ilmin kurulmas iin baz almalar yapmtr. Ancak Mantn ilkelerini belirleyen ve onu sistemli hle getiren Aristotelestir. Mant, kendinden nceki metot anlayna ve felsef fikirlere tepki olarak ortaya karmtr. Ondan sonra asrlarca batda ve slm dnyasnda kabul gren Mant Aristo; kavram, nerme, kyas ekilleri ve ilim-ispat teorisi eklinde incelemitir244. Dil ve Mantn yaps gerei birbiriyle olan ilikisi, slm dnyasnda Nahiv ile Aristoteles mant tartmasn beraberinde getirmitir. Uzun sre birbirini izlemekle yetinen ve yer yer tenkit eden dil ve Mantk almalar birtakm sentezler oluturarak birbirinden faydalanan iki rakip disiplin olarak kalmtr 245. slm limleri Mant, akln korunmas ve hataya dmesinin engellenmesi iin bir ara grmtr. Frbye gre o, akln slah iin bir sanat, bn Snya gre dncenin korunmas iin bir ara, Gazlye gre ise ilmin lsdr246. Her ne kadar Mant dilden bamsz ve Nahivden ayr bir disiplin olarak grm olsalar da, Nahivcilerin, Belgat limlerinin ve Fkh Uslyle megul olanlarn bu noktada yapmaya altklar

239

M. G. Carter, Linguistic Science and Orthodoxy in Conflict: The Case of al-Rummn, ZGAIW, 1 (1984), s. 228-229. 240 el-Hudd fin-Nahv, s. 44. 241 A.y. 242 A.e., s. 43. 243 es-Sbn, Uynul-Muelleft, I, 315. 244 Mehmet Vural, Dnce Tarihinde Mantk: Aristoteles Mantndan Bulank Manta, Kutadgubilig, sy. 2 (2002/2), s. 179. 245 Sadk Trker, Frbde Dil ve Mantk likisi, Kutadgubilig, sy. 1 (2002/1), s. 140. el-Frbde Aristo mant-Arap dili ilikisi hakknda geni bilgi iin bkz. Shukri B. Abed, Aristotelian Logic and the Arabic Language in Alfrb, New York 1991. 246 Munye el-Hamm, a.g.m., s. 63.

157

ey; mantk akl yrtmeleri kullanarak Nahiv, Belgat ve Fkh Usl alanlarnda birtakm sonular elde etme abasdr 247. Aristo mantnn Nahvi etkiledii, Arap gramerinin kaidelerinin belirlenmesinde Mantn kullanld iddia edilmitir. T. J de Boer, Muhammed et-Tantv ve Al Abdulvhid Vf gibi yazarlar Arap nahvinin douu ve geliiminin Araplarn eseri olduunu, Enno Littmann, Arap nahvinin Sbeveyh ile nceki Arap dilcileri tarafndan ortaya konulup gelitirildiini, Aristo felsefesi ve mantnn tesirlerinin sonraki srete gerekletiini ve isim-fiil-harf taksiminin Araplarn icad olduunu sylemitir. II./VII. yzylla birlikte bnul-Mukaffa veya olu Muhammed tarafndan Aristo Felsefe ve mantnn Arapaya tercmesinden sonra gramer kaidelerinin ortaya konulmasnda ve sebeplerinin aklanmasnda bir etkilenmenin sz konusu olduu belirtilmektedir248. Nahivcilerin ondan etkilenme anlamnda Mantkla ilk temaslarnn bnusSerrcla olduunu syleyebiliriz. zellikle el-Frb ile bu noktadaki mnasebeti onu Mantk okumaya sevketmitir. Nitekim hocas ez-Zeccc ile aralarnda geen diyalogtan249 onun bir dnem Mantkla ilgilendiini aka itiraf ettiini grmekteyiz. Frbnin Dil ve Mantk hakkndaki szlerinde, bnus-Serrcn katks vardr. te yandan, bnus-Serrcn ondan rendii mantkla, Nahve yeni bir yn kazandrd grlmektedir 250. Metodolojik ve mantk bir dzen ierisinde Sbeveyhin elKitbndaki konular yeniden ele alan el-Usl adl eseriyle o, kendinden nce Nahiv hakknda sylenen ve yazlanlara bir usl getirme abas ierisine girmitir 251 . elUsl bu noktada ilk metodolojik eser kabul edilmektedir 252. Mantk-Nahiv ilikisini bu eserde grmek mmkndr253. bnus-Serrcn yan sra el-Frb ile mnasebet ierisinde bulunan dier bir lim de es-Srfdir. Zamanla el-Frb ile es-Srf arasnda karlkl bilgi al verii eklinde ortaya kan dayanma ve onunla Mett b. Ynus arasnda cereyan eden

247 248

A.e., s. 68. smail Durmu, Nahiv, DA, XXXII, 302. 249 Bkz. burada s. 44. 250 kar, a.g.t., s. 111. 251 Trhun-Nahvil-Arab, s. 157. 252 Georges Bohas-J.P. Guillaume, The Arabic Linguistic Tradition, s. 4. 253 kar, a.g.t., s. 76.

158

tartma, Mantk ile Dilin teorik yapsna ait nemli grlerin domasna sebep olmutur. Tartma insan saadete ulatracak en ksa bilgi yolunun Mantktan m? yoksa Dilden mi? getii esasna dayanmaktadr 254. es-Srfye gre Nahiv, akl karmlara ve mantk delillere dayaldr. Nitekim el-Kitb erh ederken, onda yer alan kyaslar ve illetleri geniletmi, bunu yaparken cedel metotlarn kullanm, birtakm akl deliller ne srmtr255. Onun Mett b. Ynusla olan mnakaasnda bu metodolojiyi grmek mmkndr. Temelde Mantn ve Nahvin deerine ynelik tartmada, es-Srf, her ikisinin de alanlar farkl disiplinler olduu zerinde durmutur256. Mantk-Nahiv ilikisini es-Srf u cmleyle zetlemitir: Nahiv Mantktr, fakat Arap kelmndan alnmtr. Mantk da Nahivdir, ancak o, dille anlalr257. Mantn Nahiv zerinde etkisini iyice hissettirdii er-Rummn dneminde, bunun farkna varan ve birtakm tedbirler almaya alan lim ez-Zecccdir. Kanaatimizce o, Mantn etkisini kabul etmekle birlikte buna kar durmu ve Nahiv iinde kalarak Nahvin mantn belirleme gayreti ierisine girmitir. lk defa Mantn Nahve kartrlmamasn, ayr ayr ele alnmasn dile getiren ve bu uurda Nahvin kendi mant ierisinde mevcut usl ve kurallarna dair ilk metodolojik eser olduu belirtilen258 el-zh adl eseri yazan ez-Zecccdir. Ancak onun az da olsa Mantn etki alannda kaldn syleyebiliriz. Neticede, bnus-Serrcla temelleri atlan Arap gramerinin mutlak Mantkla uyumu; es-Srf, er-Rummn, Eb Al el-Fris ile rencileri bn Cinn ve er-Raba tarafndan izah ve ispat edilerek gramer mantnn inasna ve Nahvin aklc bir zemine oturtulmasna allmtr 259. nceleyebildiimiz kadaryla, bu abay en fazla sarfeden limin er-Rummn olduu grlmektedir. Gnmzde ulaabildiimiz eserlerinin hemen hemen hepsin-

254 255

Sadk Trker, a.g.m., s. 143. en-Nahvul-Arab, s. 118. 256 Bu tartma ve bilimsel deeri hakknda geni bilgi iin bkz. The Discussion between Ab Bishr Matt and Ab Sad al-Srf on the Merits of Logic and Grammar, Journal of the Royal Asiatic Society (1905), s. 79-130; Osman Bilen, Eb Bir Matt ile Eb Sad es-Srf Arasnda Mantk ve Gramer zerine Bir Tartma, slmiyt, c. 7, sy. 2 (Nisan-Haziran 2004), s. 155-172; Mantk ile Gramer likisi zerine ki Gr, DEFD, XIII-XIV (Yaz, Sonbahar 2001), s. 89-100; Nesim Doru, Yahy bn Adye Gre Mantk-Gramer likisi, DFD, c. VI, sy. 1 (2004), s. 39-48. 257 et-Tevhd, el-mt vel-Munese, I, 115. 258 Trhun-Nahvil-Arab, s. 165. 259 smail Durmu, Nahiv, DA, XXXII, 303.

159

de, Eb Al el-Fris ile zdeletirebileceimiz genel kabul grm bir gramere260 dayal slp yerine, hem mutezil anlayn hem de mantk prensiplerin arlkta olduu bir slpla karlatk. Ancak sanldnn aksine eserlerinde ar bir mantk uygulamam, dilin mantn gstermeye almtr. Ksacas o, her nahivcinin kendi dncesini aklad Nahvin asl meseleleri dnda kalan yerlerde, zellikle akln ve mantn n planda tutarak, grler serdetmitir. Olduka veciz bir biimde sunduu dnceleri bazen erhe muhta kalmtr. Bazen de bu dnceler, adalarnn ifadesiyle, anlalmad iin terk edilmi, kabul grmemitir. er-Rummnyi bu adan ortaya koyan rneklerle meseleyi izah etmek uygun olur kanaatindeyiz. ncelikle o, eserlerinde mantklarn olduu bilinen lafzlar, ifadeler ve tanmlara yer vermitir. Tanmlara ismen yer verip detayl bilgiyi, onun terminoloji araylarndan bahseden bir sonraki balmza brakyoruz. Mantn izlerinin grld lafz ve ifadeler ise unlardr: 1- Mubhemin sfatnda onun cins ile vasflanmas cizdir. Zira kendisine nekreletirme rz olunca onun cinse delleti ortadan kalkar. Bylece cinsi aklamak suretiyle delletin tamamlanmas iin sfat getirilir261. Buradaki mantk karm dikkat ekmektedir. 2- Tenvinin mebn seslerde nekrelik almeti olmas, isimlerin oundaki nekrelere stnl bulunduundan cizdir. Marifelikte tenvinsiz olann ou nekrelikte tenvinlenir, cins isimler ise marifelikte balarna elif-lm getirilmekle birlikte nekrelikte tenvinlenirler262. Burada o, grn genelleme ve karlatrma yaparak ispata almtr. 3(mubhem mekn zarf) yerinde gelen (muhtas mekn

zarf) konusunda yle demitir: Muhtas mekn zarfnn mubhemin irbyla irb edilmesi cizdir. Zira onun gibi muamele grmesini gerektiren mubhemle bir benzerlik oluunca, asl olma mnasebetiyle deil de bu benzerlik mnasebetiyle hkm meydana geldi. O hlde nasb, mubhem zarflarda asaleten onun almeti iken, muhtas

260

Burada genel kabul grm gramer ile, Carter tarafndan ortodox gramer olarak adlandrlan snn gramer kastedilmektedir. Geni bilgi iin bkz. M. G. Carter, Linguistic Science and Orthodoxy in Conflict: The Case of al-Rummn, ZGAIW, 1 (1984), s. 212-232. 261 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1984, vr. 61a. 262 A.e., nr. 1985, vr. 295b.

160

zarflarda asaleten deil, mubheme benzerlii dolaysyla onun almetidir... Biz illeti noktasnda bu baba, her ne kadar illeti gerektiren hususunda geerli olsa da ilk bab kartrmyoruz. Dolaysyla muhtassn, mubhemin gcyle takviyesi ciz deildir. Zira o, benzerlik sebebiyle mahmlun aleyhtir. Benzerlik yoluyla bakasna haml olunan her ey de bu benzerlii gerektiren ey noktasnda hamledilenden daha zayftr263. Grld zere er-Rummn burada akl yrtmeyle sonuca gitmitir. 4- Benzer bir akl yrtmeyi onun zarflar snflandrmasnda grmekteyiz. Ona gre zarflar eittir: simlerde yaplan zarf, zarf olma ynyle yaplan zarf ve ne isim ne de zarf olma ynyle yaplan zarf. simlerden zarfla nakledilerek zarf yaplana rnek cmlesidir. Burada , anlamna nakledilmitir. Zarf

ynyle yaplan zarflar ise, dierinin aksine aslndan ayrlmadan bu anlamyla zarf olan zaman ve mekn bildiren kelimelerdir. Ne isim ne de zarf olma ynyle olanlara gelince, bunlar asllarnda bulunmayan anlam ihtiva eden zaman ve mekn zarflardr. Mesel, zaman zarf olan anlamndaki , yine gndznzn sabah ve gecenizin akam ve de byledir. er-Rummn,

. Mekn zarf olarak

kalpte yer ettikten sonra onun hakknda uygulama yaplabilmesi iin bu usln renilmesi gerektiini belirtmitir 264. 5ve kelimelerinin birbirinden farkl olduunu anlatt yerde o, yle genellerin en geneli olup, byle deilken, hakknda ciz

demitir: Niin, olan

hakknda da cizdir?. Daha sonra cevaba gemi ve u aklamay yapm, iin ciz olan , ve dersin.

tr: Sen, Bu durumda

kelimesi iin de ciz olur. Buna nceki nahivcilerkelimesinin olumsuz cmledeki durumunun olumluda-

den bir ksm kar km,

kinin yerine getii kanaatine sahip olmulardr. ki kelimenin fark illetle ortaya kar demi, Mantn izlerini tayan illetleri sralamtr265. 6- er-Rummn, Nahivde daha nce bilinen tanmlar yannda, Mantn izle263 264

er-Rummn en-Nahv, s. 356. A.e., s. 360-361. 265 A.e., s. 369, 373-376.

161

rini tayan yeni stlhlar da tanmlamtr. Bunlardan birka yledir: , , , , , , , , , , , , ve

,
266

, . G-

rld zere bu stlhlar o dnemde Nahiv iin olduka yenidir. Yukarda ksaca tarih seyrini verdiimiz ve er-Rummnyi dikkate alarak aklamaya altmz Mantk-Nahiv ilikisini, et-Tevhd, hemen hemen tamamn buna ayrd el-Mukbest adl eserinde, detayl bir ekilde ortaya koymutur. Bu eserde zellikle Eb Suleymn es-Sicistn (l. 392/1001)nin u sz, gerek bu ilikiyi zetlemede, gerekse mkemmeli arama gayretindeki er-Rummnyi tanmlamada bize olduka yardmc olmaktadr: Mantk hakknda yaplan aratrma seni Nahvin kysna, Nahiv hakkndaki aratrma da Mantn kysna atar. Mkemmel olabilmesi iin mantknn nahivci, nahivcinin de mantk olmas arttr. zellikle dil ve gramer Arapa ve onu aklayan, anlalr klan Mantk olduunda267. Yine, isim vermese de ez-Zecccnin u ifadesi bize er-Rummn, es-Srf vb. dilde mant n plana karan limleri iaret etmektedir: Arap kelmnda isim; fil, mefl veya bu ikisi menzilinde olandr. Bu tanm Nahvin kural ve kalplar ierisindedir. sim bu tanmn dna kmad gibi isim olmayan da bu tanma giremez. Biz, onu kastedip onu konutuumuz iin yalnzca Arap kelmnda olan syledik. Mantklar ve nahivcilerden bir ksm Nahvin kalplar dnda bir tanm getirmitir. Onlar der ki: isim, herhangi bir zamanla ilgisi olmayan bir anlama ittifakla dellet eden vaz edilmi bir sestir268. Bu, nahivcilerin lafzlarndan ve kalplarndan deil, nahivcilerden bir grubun ilgisini ekse de sadece mantklarn kelmndandr 269. Ancak burada ikinci tanmn gnmzde kullanlan tanm olduunu da vurgulamak gerekir. er-Rummnnin eserlerinde, Mantk haricinde baz ilim dallarn ilgilendiren ifadelere rastlamak da mmkndr. Mesel, o nefsin ahlk hakknda aklamalar getirmi 270, en-Nukette kar koyma ( ) hakknda matematii kullanarak mm-

kn olmayan murazaya rnek vermitir. rnekte er-Rummn, tpk 5in dnda

266 267

er-Rummn, el-Hudd, Kprl Ktp., nr. 1393, vr. 27a-27b. et-Tevhd, el-Mukbest, s. 117. 268 Buna benzer bir tanm bn Fris, ez-Zecccn yaptn belirtmi, baka isim tanmlarna da yer vermitir. Bkz. bn Fris, es-Shib, s. 83-85. 269 el-zh, s. 48. 270 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh, Feyzullah Efendi Ktp., nr. 1986, vr. 214b-215a.

162

herhangi iki sayy arparak 25i elde etmek, herhangi bir sayy, birisi dierinden daha byk veya ayn ekilde daha kk olmayan iki paraya blmek ve 100 saysnn 10un dnda bir karekkn elde etmek iin meydan okumaya arma gibi matematiksel benzerliklerle imknsz meydan okumay anlatmaya almtr 271. 2.8. er-Rummnnin Yeni Bir Terminoloji Aray er-Rummnnin el-Huddu gramerin evrensel amal teknik terimlerini belirleme giriimi olarak yorumlanabilir. er-Rummn eserinde, Nahvin kendisine ihtiya duyduu stlhlar eklinde nitelendirdii, gerek daha nceki nahivcilerin kulland, gerekse kendi nahvinde tercih ettii Manta ait stlhlara yer vermitir. Mesel o, isbt ve inkr iin cb ve selb demitir272. Yine cmleyi tarif ederken, musned ve musnedun ileyh iin mevd ve mahml stlhlarn tercih etmitir273. Bu iki stlh, musned ve musnedun ileyh ile kyaslayan er-Rummn, her iki isimlendirmenin yekdierine gre avantajlarn sralamtr. Mevd ve mahml mutlak yani dierindeki gibi cer harfiyle mukayyed ve aralarnda benzerlik, yani bir kartrma sz konusu olmad iin musned ve musnedun ileyhten daha avantajldr. Musned ve musnedun ileyh adlandrmasnn ilk avantaj, itikakta ayn asldan yani isndtan gelmeleri noktasnda ayn olmalar gibi, bu ikisinin birlikte tam bir anlam ifade etmeleri ve birbirinden ayrlmalarnn ciz olmamasdr. kinci avantaj ise, musned lafznn Hz. Peygamberin hadsi anlamndan tr, daha ok bilinir olmasdr. Mevd ve mahml adlandrmasnda, mubteda ve haber onun blmlerinden biri olmaktadr 274. Nahve yabanc olan dier stlhlar; ekil ve madde iin sret ve mdde275, tr ve snf iin cins ve nevdir276. Bunlar, er-Rummnnin yalnzca kendi nahvinde yer verdii stlhlardr. Mantn izlerini tayan dier stlhlar; e, benzer ve zt, aykr iin nazr ve nakz 277, yoktan var olan

271 272

er-Rummn, en-Nuket f czil-Kurn, s. 102. el-Hudd fin-Nahv, s. 41. 273 A.e., s. 39. 274 er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (el-Cuzul-Evvel), s. 198-200. 275 el-Hudd fin-Nahv, s. 43. 276 A.e., s. 40. 277 A.e., s. 41.

163

iin hdisdir

278

. Marifeyi tarif ettikten sonra almetlerinin, elif-lm yani

almetun mevcde ve alem, muzhar ve mubhem isim olma yani almetun mukaddere eklinde iki tane olduunu sylemitir 279. el-Huddtaki dier birka stlh, snn gramerde var olmad ve belki de er-Rummnnin kendi icatlar olabilecei iin dikkat ekicidir. Mesel, snrlayc soru anlamndaki geleneksel

gramerde yoktur. Ayn ekilde, srasyla her birisi Anlambilim asndan mstakil olan ya da olmayan unsurlar gsteren rumunu ifade eden ve ve , kltme yaplarnn anlam du-

ile dilbilimsel bir zelliin oluumunu gerektiren ve de byledir 283. Yine o, many; lafz

veya engelleyen iin kullanlan

yardmyla beyan edilen maksat diye tanmlamtr 284. Bu ve benzeri misaller, erRummnnin adalarna niin tuhaf ve acayip grnd hakknda bir fikir vermektedir. er-Rummnye gre mantk tutarllk, gramerde genel kabul grm olandan daha nemlidir. Onun dile ynelik tesbitlerinin snn gramerden uzak olduu grlmektedir. Mesel, bir cmlenin geerlilii iin l olarak dorulama ve yanllama er-Rummnnin bavurduu metotlardan biridir. er-Rummnnin birok konuda ayn dnd Sbeveyh veya baka bir nahivci iin dorulama ve yanllamann, bir ifadenin kabul edilebilirliiyle ilgisi yoktur 285 . el-Muberred dneminde, bir cmle fide (doru veya yanl olabilen bilgi) iermelidir kavram286 gramere girmi ve sonrakiler tarafndan kabul grmtr. Bylece haber konusunda, haberin mubteda hakknda sylenen ey oluu 287 yerine, fide ihtiva etmesi asl kabul edilmitir. erRummnnin eserlerinin eitli yerlerinde 288 dorulama ve yanllama kavramlarna
278 279

A.e., s. 43. A.e., s. 39. 280 A.e., s. 48. 281 A.e., s. 40. 282 A.e., s. 43. 283 A.e., s. 42. 284 A.y. 285 Kr. M. G. Carter, An Arab Gramarrian of the Eight Century A.D., Journal of the American Oriental Society, c. 93 (1973), s. 147-148. 286 el-Muberred, el-Muktedab, IV, 126. 287 el-Kitb, I, 7. 288 el-Hudd fin-Nahv, s. 38, 39, 42, 44, 46; en-Nuket f czil-Kurn, s. 77, 82, 98, Kitbu Manl-Hurf, s. 67.

164

ve haber-fide ilikisine ait misaller bulmak mmkndr. el-Kitb erhinde bu konuda fidenin iki eit gerekletiini, ilkinin isim ve isimden, ikincisinin ise fiille birlikte bir isimden oluan cmle olduunu belirtmitir 289. O, takdr (varolann hilfna olan anlam)in geleneksel tasavvuruna katkda bulunarak, belki de isteyerek felsefeciler ve mantklarn yapt gibi yapt. Mesel, Yalan (kizb), bir eyden olduunun hilfna haber vermektir demi, bu konuda her yalan mukadderdir fakat her mukadder yalan deildir cmlesini ilve ederek, sonrasnda olandan olduu gibi haber vermek anlamndaki muhakkak gramer asndan deerlendirmitir 290. Muteaddlik hususunda er-Rummn, u ekilde zetleyebileceimiz gramercilerin alkn olmad zgn bir tasnif yapmtr: Ona gre fiil, mefle etki edip etmeme bakmndan iki eittir. lki, dorudan mefle ulap ona tesir eden fiildir. Mesel, ve (kalemi krdm, ipi kestim). kincive (Zeydi ta-

si, etkisi dorudan nesneye ulamayan fiildir. Mesel,

ndm, Amr vdm)291. Yine muteaddlik bakmndan bilme fiillerini e ayrmtr. 1-ki mefl alan; gibi, filden sonra gelen mubteda ve habere dahil olan fiil. 2(onu bildim) gibi, b)

ki mefl almayan; Bu da iki eittir: a) Muteadd olmayan Bir mefl alan

(Zeydi tandm) gibi292. Ancak burada a kkndaki fiilin de

muteadd olduunu grmekteyiz. er-Rummnnin tam olarak ne demek istedii anlalmamaktadr. Ancak bu ikisi arasndaki fark ona gre bilinenin muhtevasna gredir. Kanaatimizce er-Rummnye gre; burada bilme fiili, kavranmas mmkn olmayan ya da ok zayf olan bir mefl alrsa, fiil geisizdir yorumu yaplabilir. Misaldeki zamir de ilmen ihatas zayf olan ismin yerine kullanlan zamirdir. fii-

linde ise, muhtemelen bileni bilinenden serte ayran mutezil bir bilgi felsefesinin olduu dnlebilir 293. er-Rummnnin, hem el-Hudd hem de en-Nuketde bulunan hikme ile ne-

289 290

er-Rummn, erhu Kitbi Sbeveyh (el-Cuzul-Evvel), s. 198. el-Hudd fin-Nahv, s. 41. 291 er-Rummn, el-Hudd, Kprl Ktp., nr. 1393, vr. 35a. 292 A.e., vr. 30b. 293 M. G. Carter, Linguistic Science and Orthodoxy in Conflict: The Case of al-Rummn, ZGAIW, 1 (1984), s. 221.

165

yi anlatmaya alt nemlidir. Kyasn geerli olup olmad, kurallarn nasl biimlendirilecei hkmn veren hikmedir294. er-Rummnnin ille hikmiyyeden yola karak, hikmenin, dilin her zellii iin makul aklamalar getirebildii sonucuna varmak mmkndr. er-Rummn, fil iin zel bir hareke yani zammenin tahsisi hakknda; gl bir hareke olduu iin, telaffuz ederken iki duda yuvarlamakla aka sezilebilen ve duyulabilen u arlyla, cmlede arl ve nemi bulunan file bu hareke hakknn verildiini sylemitir. Filin u sesine sahip olmas hakkndaki bu aklama, daha nce illet eitleri bal altnda verdiimiz ille hikmiyye ile ille kysiyye arasndaki fark ortaya koymaktadr. nsan, sahip olduu zek gcyle baz ilh tasarlarn ieriklerini yeniden ifade edebilse bile, dildeki bylesi dzenlerin, ilh hikmetin gerei olarak takdir edilmi olma ihtimali, fakat ayn zamanda, bu dzenlere vukufiyetin sadece insann idrakiyle mmkn olduu inkr edilemez295. er-Rummn sanrz burada dildeki yapnn tesaduf deil bir hikmete mebn olduunu anlatmak istemitir. er-Rummn el-Hudd haricinde el-Kitb erhinde kulland stlhlarn bir ksmnda ya da o stlhlarn aklamasnda, dier nahivcilerden farkllk arz eder. Mesel, sunum yoluyla kelimenin zikredilmesi diye tarif ettii ikhm 296 ve Onu gsterir bir almetle ortakl ortadan kaldran hssa 297 eklindeki farkl bir marife tanm buna misal verilebilir.

294 295

el-Hudd fin-Nahv, s. 50. M. G. Carter, Linguistic Science and Orthodoxy in Conflict: The Case of al-Rummn, ZGAIW, 1 (1984), s. 223. 296 ed-Demr, erhu Kitbi Sbeveyh (ed-Dirse), s. 201. 297 A.e., s. 200.

SONU IV./X. yzyl Nahiv limlerinden er-Rummn hakknda eitli szler sylenmi, kimileri onu ve Nahve katklarn grmezden gelmi, kimileri de bu ilmin nderlerinden ve ustalarndan kabul etmitir. phesiz, bu tezatn ve onun Nahiv tarihindeki asl konumunun zme kavuturulmas nemlidir. te yandan, birok ilimle mtefennin olan ve hibiri gnmzde henz tespit edilememi olsa da Kelm ve Akaid gibi baka ilim dallarnda kaleme ald ok sayda eseri bulunan erRummnnin kendi nahiv anlaynda, bu ilimlerden ne lde etkilendiinin tesbiti de nemlidir. te bu siklerle yazlan tezimizde, sz konusu hedeflere ulamak iin ncelikle tali derecedeki birtakm baka konularn akla kavuturulmas gerekliydi. Mesel, er-Rummnnin yaad zamann ve corafyann, hem onun kiiliine, hem de eserlerine yansyan taraflarnn belirlenmesi bu kabildendir. Tarih kitaplarnn kaydettii kadaryla o, siyas adan olduka belirsiz, i ekimelerin ve karklklarn, mezhep taassubunun had safhada olduu bir dnemde yaamtr. Btn hayatn geirdii ve hi terk etmedii sylenen Badat, o dnemin merkez konumdaki yerleim yerlerinin banda gelmekteydi. Halifeliin merkezi olmakla birlikte siyas otoritenin, halk zerindeki nfuzunu hisettirebilmesi asndan nemli addettii byk bir ehirdi. Badat halknn hayat standartlar pek iyi deildi. Sarayda yaayanlarn ve onlarla ilm, asker, ekonomik vb. mnasebetlerle irtibat olan kimselerin dnda kalanlarn geimi, bu zengin kesimin balaryla veya karaborsaclkla ancak temin edilebiliyordu. lgin olan, siyas vasatn ilm faaliyetler ve limlerin deeri zerinde nemli bir etkisinin olmamasyd. lm hareketlilik her dneme gre daha fazlayd. limler, hem halkn hem de yneticilerin nezdinde olduka saygnd. Sz konusu limlerden birisi de er-Rummndir. Dier birok ada limin aksine, kendini yetitirmek iin olduka uygun artlarn olutuu, limlerin el stnde tutulduu ve dllendirildii dnemin madd imknlarndan istifade edemeyen erRummn, bu yzden olduka skntl bir hayat yaamtr. Ancak, ilm yetkinlii ve ahlk; onun saygn, donanml, o dnem revata olan, birok ilim dalnda sz sahibi bir lim hline gelmesi iin yeterli olmutur. er-Rummn bata Kelm olmak zere, Mantk, Kurn limleri ve Dil alannda dneminin nde gelen limlerinden dersler almtr. Gerek hocalarnn, gerekse ald eitimin eitlilii, daha sonra onun, farkl alanlarda eserler yazmasnn ve bu rendiklerini koordineli bir ekilde Nahve uyar-

167

lamasnn nn amtr. Mutezil ve Kelmc kimliini de bu eitim sonunda elde etmitir. zellikle diyalektik alanndaki baarsn ve mantk yeterliliini kullanarak Arap diline ynelik yazd eserler, tezimizde nemli addedilmi, detaylca incelenmitir. Onun eserleri, sistematik tarzda yazlan, mantk metotlarn ve stlhlarn zgrce kullanld eserlerdir. Sbeveyhin nclnde tesbiti yaplan ve daha sonra geniletilen Nahvin yaygn ve genel geer grleri ve kullanmlar yannda, erRummnnin kendine zg kullanmlara yer vermesi, bu eserlerin ayrtedici niteliidir. Eserlerini farkl klan dier zellik ise, sahalarnda hep ilk olmalardr. cz konusunda bu vasflar tayan ilk eser en-Nuketdir. Dile, Manta ve Belgata yer verdii, bu zelliklerde ve bu genilikteki ilk tefsir olan el-Cmi byle bir eserdir. Tefsiri iin er-Rummn Tefsirim bir bahedir, ondan hoa giden toplanr diyerek eserinin mahiyetini ortaya koymaktadr. Yine kendinden nce harflerle ilgili yaplan almalardan farkl olarak, harflerin anlamlarn, anlam farklarn ve kullanm alanlarn gsteren Manil-Hurfu bu kabildendir. er-Rummn, erh uslnde ilk defa grlen soru-cevap gibi bir dizi tekniin uyguland el-Kitba ve el-Usle yazd erhlerle ilk olma zelliini srdrmtr. Bu eserler arasnda en yeniliki ve belki de onun baka limlerce eletirilmesinin en byk sebebi kabul edebileceimiz eseri, er-Rummnnin her ne kadar Nahivde ihtiya duyulan stlhlar dese de, sadece Arapann deil genel anlamda Gramerin evrensel amal stlhlarn kendince yeniden belirleme amacna ynelik yazd el-Huddtur. Arlkta bu esere, genelde ise btn eserlerine hakim mantk slp ve metotlar, onun anlalmamasna, yerilmesine ve dlanmasna sebep olmutur. Dnemin tutuculuundan ve artlarndan uzak olan bizlerin dahi zaman zaman anlamakta ve anlamlandrmakta zorluk ektiimiz baz ifadeleri ve hakknda oluan nyarg, onun grlerinin ve buna bal olarak, dndrc bir ekilde, bizce belki de eserlerinin kahir ekseriyetinin gnmze kadar ulamasn engellemitir. Daha da ilgin olan ise, er-Rummnnin bu n yargya, sanki bile bile, dilin her kural iin akl izahlar getirerek, bir hikme arayarak, yazdklarnda kendi mantn kullanarak ve zgrce ilimleri mezcederek katk salamasdr. Tezimizde er-Rummn hakknda ulatmz sonular u ekilde zetlemek mmkndr: er-Rummn, siyas ve sosyal adan alkantl bir dnemde yaam olmasna ramen ilm adan elverili bir ortamda eitimini tamamlamtr. Farkl ilim dallarnda eitli hocalardan ald dersler onun bilimsel kimliinin olumasnda

168

byk etkiye sahiptir. Birok ilim dalnda eitim alan er-Rummn, bu eitlilii almalarna da yanstm; Kelm, Akaid, Kurn limleri ve Arap dili gibi farkl alanlarda eserler yazmtr. Onun, Arap dili ve gramerine ynelik yazd eserler, sz konusu ilimlerin etkilerini ve izlerini tamaktadr. zellikle Mantk ve Kelm alanndaki yeterlilii ve buna bal olarak diyalektikteki baars ve akl n plana karan mutezil bilinalt, onun Arap diline ait eserlerinde aka grlmektedir. Mesel, Nahvin kurallarndan bahsederken, kuraln illetini verip bu illet iin akl izahlar getirmesi ve hikmeden bahsetmesi bu kabildendir. Yine dil asndan Kurnn bir benzerinin getirilebileceinin aklen mmkn olduunu kabul ederek, madem ki harflerin bir araya getirilmesiyle saylamayacak kadar ok kelime ve buna bal olarak anlamlar oluturmak aklen mmkndr, o hlde kelimlerden mteekkil Kurnn bir benzerinin getirilmesi de potansiyel olarak imkn dhilindedir. Ancak Kurnn icz, yani dil asndan belgatin en st seviyesi olan Kurn belgati, fanilerin ulamas mmkn olmayan bir belgat dzeyi olduu iin bu gereklememitir eklinde zetleyebileceimiz gr de bunu gstermektedir. Fakat er-Rummnnin eserlerindeki bu mantk rgs, onun, gerek kendi dnemindeki, gerekse ksmen sonra gelen limler tarafndan yerilmesine ve anlalamad iin dlanmasna sebep olmutur. Nitekim muasr Eb Al el-Fris; Eer Nahiv er-Rummnnin dedikleriyse, ondan bizde birey yoktur. Yok eer Nahiv bizim dediklerimizse, o zaman erRummnde ondan birey yoktur demektedir. Bu da onun nahiv anlaynn ve kulland slbun en azndan kendi dneminde pek anlalamadn veya kabul grmediini hissettirmektedir. Dlanmlnn ve ilgi grmeyiinin bir delili olarak, onun Kelm ile ilgili 60a yakn eserinin hibirinin gnmze ulamam olmasn verebiliriz. Son olarak unu sylemeliyiz ki; er-Rummn, hem mutezil oluunun, hem de metot ve slp asndan kabul grmeyiinin getirdii olumsuzluklara ramen, mnakaalarnda ve eserlerinde tarafszln korumaya alan, limlerin serdettii farkl grleri kendince belirledii ilm kstaslar dorultusunda yorumlamaya ve deerlendirmeye zen gsteren bir bilim adamdr.

KAYNAKA VE KISALTMALAR ABBH, Muhammed el-Muhtr Veled, Trhun-Nahvil-Arab fil-Marik velMarib, Rabat 1417/1996. ABDULLH Abdusshib, el-Baddiyyn fin-Nahvil-Arab, Yksek Lisans Tezi, Kveyt 1984. ABDURRAF Mahlf, el-Bklln ve Kitbuh czul-Kurn, Beyrut, ts. ABDLHAMD, rfan, Ear, Ebl-Hasan, DA, XI, 444- 447. ABED, Shukri B., Aristotelian Logic and the Arabic Language in Alfrb, New York 1991. ADANALI, A. Hadi, Erken Dnem slmda Gramer ve Mantk Tartmas, slmiyt, c. 7, sy. 2 (2004), s. 61-73. DL NUVEYHD, Mucemul-Mufessirn, I-II, Beyrut 1982. Ahbrun-Nahviyyn: Bkz. es-Srf. AHMED EMN, Duhal-slm, I-III, Beyrut 1351/ 1933. ________, Zuhrul-slm, I-IV, Kahire 1962. AKSAN, Doan, Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim, I-III, Ankara, 1998. ________, Anlambilim-Anlambilim Konular ve Trkenin Anlambilimi, Ankara 1998. el-Alm: Bkz. ez-Zirikl. ALTIKULA, Tayyar, bn Mchid, DA, XX, 214-215. el-ML, Muhsin el-Emn el-Huseyn, Aynu-a, I-X, nr. Hasan Emn, Beyrut 1406/1986. el- ANTK, Muhammed, Dirst f Fkhil-Lua, Beyrut 1969. Arap Dili Grameri Tarihi: Bkz. Bakrc, Selami-Demirayak, Kenan. ARPA, Enver, cazl-Kuran Konusuna Farkl Bir Yaklam, AFD, c. XLIII, sy. 1 (2002), s. 81-107. el-ASKER, Eb Hill el-Hasen b. Abdillh, Kitbus-Snateyn: el-Kitbe veir, nr. Muhammed Emn el-Hnc, stanbul 1320. ________, el-Furkul-Luaviyye, nr. Husmuddn el-Kuds, Beyrut, ts. el-A, Meymn b. Kays, Dvn, Beyrut 1966. ATTR, Ahmed Abdulafr, Mukaddimetus-Shh, Kahire 1376/1956. ADTCFD: Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Ankara.

170

AFD: Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, Ankara. AVVD, Muhammed Hasen, el-Elfzul-Muterdife lir-Rummn, Nisbetuh ve cru Muvzene beyneh ve beynel-Elfzil-Muhtelife fil-ManilMutelife libni Mlik, Mecelletu Mecmail-Luatil-ArabiyyetilUrdun, c. XVII, sy. 44 (1413/1993), s. 316-349. Aynu-a: Bkz. el-mil. AZML, Mehmet, Abbasler Dnemi Babek syan, Ankara 2004. BAALBAK, Remz, Sbeveyhin Kitbnn Eski bir Kayna Var mdr? , ev. Sleyman Tlc, EAFD, X (1991), 292-297. el-Baddiyyn: Bkz. Abdusshib. BAKIRCI, Selami-DEMRAYAK, Kenan, Arap Dili Grameri Tarihi, Erzurum 2001. el-BKILLN, Eb Bekr Muhammed b. Tayyib, czul-Kurn, nr. Ahmed Sakr, Kahire, ts. BAKAN, zcan, Lengistik Metodu, stanbul 1967. BEESTON, A.F.L., Edith Ambros: Sieben Kapitel des arh Kitb Sbavaihi von arRummn in Edition und bersetzung, BSOAS, c. 43 (1980), s. 590-591. BERGSTRSSER, G., Sm Dilleri Tarihi, haz. Hulsi Kl-Eyyp Tanrverdi, stanbul 2006. el-Bidye ven-Nihye: Bkz. bn Kesr. BLEN, Osman, Mantk ile Gramer likisi zerine ki Gr, DEFD, XIIIXIV (Yaz, Sonbahar 2001), s. 89-100. ________, Eb Bir Matt ile Eb Sad es-Srf Arasnda Mantk ve Gramer zerine Bir Tartma, slmiyt, c. 7, sy. 2 (Nisan-Haziran 2004), s. 155172. BLGN, Mustafa, Tefsirde Mutezile Ekol, Baslmam Doktora Tezi, Bursa 1991. BLOOMFIELD, Leonard, Language, U.S.A 1966. BOHAS, Georges-GUILLAUME, Jean-Patrick, The Arabic Linguistic Tradition, Washington 2006. BOZKU, Metin, Bveyhler ve ilik, Sivas 2003. BROCKELMANN, Carl, Geschichte der Arabischen Litteratur, I-II, Leiden 19431949; Supll., I-III, Leiden 1937-1942.

171

________, Arabistan (Edebiyat), A, I, 523-549. BSOAS: Bulletin of the School of Oriental and African Studies, London. Buyetul-Vut: Bkz. es-Suyt, Celluddn. BULUT, Ali, el-Ferrnn, Menil-Kurnnda Kulland Kfe Dil Okuluna Ait Terimler, OMFD, sy. 14-15 (2003), s. 323-340. BULUT, Halil brahim, eyh Mfd ve mamiyye Ekolnde Gaybet nancnn Akllemesi, CFD, c. IX/1 (Haziran 2005), s. 175-202. CARTER, M. G., Linguistic Science and Orthodoxy in Conflict: The Case of alRummn, ZGAIW, 1 (1984), s. 212-232. ________, Analogical and Syllogistic Reasoning in Grammar and Law, Islam: Essays on Scripture,Thought and Society- A Festschrift in Honour of Anthony H. Johns, ed. Peter G. Riddell-Tony Street, Leiden-New YorkKln 1997, s. 104-112. ________, An Arab Gramarrian of the Eight Century A.D., Journal of the American Oriental Society, c. 93 (1973), s. 146-157. el-CENB, Ahmed Nasf, ed-Dirstul-Luaviyye ven-Nahviyye f Msr, Msr 1397/ 1977. el-CEVHER, sml b. Hammd, es-Shh, Tcul-Lua ve Shhul-Arabiyye, IVI, nr. Ahmed Abdulafr Attr, Msr 1376/1956. CVELEK, Yakup, Arap Dilinde rb Olgusu, Ankara 2003. ________, Arap Dilbilimine Giri (Sesbilim-Anlambilim-Szckbilim-Szlkbilim), Van 2003. el-CUMAH, Muhammed b. Sellm, Tabaktu Fuhli-uar, I-II, nr. Mahmd Muhammed kir, Msr 1400/1980. el-CUVEYN, Mustaf es-Sv, Menhecuz-Zemaher f Tefsril-Kurn, 3. bask, Kahire, ts. CFD: Cumhuriyet niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, Sivas. CNDOLU, Dcne, Kurn Anlamann Anlam, stanbul 1998. ELEB, Muharrem, Manil-Kurn ve ez-Zeccc, Baslmam Doktora Tezi, Erzurum 1976. ________, Kutrub, DA, XXVI, 494-495. ELK, H. Avni, bn Kayyim el-Cevziyye ve Man el-Edevt vel-Hurf Adl

172

Eseri, EAFD, VIII (1988), s. 159-160. ETN, Nihad M., Arap (Yaz), DA, III, 276-282. ________, Arap (Dil), DA, III, 282-286. ________, Sbeveyhi, A, X, 578-585. IKAR, Mehmet irin, Nahivciler ile Mantklar Arasndaki Tartmalar, Baslmam Doktora Tezi, stanbul 2001. ________, ez-Zecccnin el-zh fi lelin-Nahv ve el-Cumel fin-Nahv Adl Eserleri Balamnda Nahiv lmine Bak, Nsha, yl: IV, sy. 14 (Yaz 2004), s. 71-78. ________, Arap Dilbiliminde Krlma Noktas: bnus-Serrc ve Nahiv lminde Usl Gelenei, EKEV Akademi Dergisi, yl: 8, sy. 20 (Yaz 2004), s. 345-356. ________, Arap Dilbilim almalarnda Had/Tanm Terimi ve er-Rummn nin el-Hudud Adl Eseri, Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, c. 5, sy. 2 (2005), s. 53-69. GENL, M. Sadi-DEMRAYAK, Kenan, Arap Edebiyatnda Kaynaklar, Erzurum 1995. DA, Mehmet, Tarihsel Perspektif ve Problematik Sorgulamas Balamnda Kraat lminde hticc Olgusu, Baslmam Doktora Tezi, Erzurum 2005. ________, Mutezile Mezhebine Ehl-i Snnetin snd: Kraatlar, Tevkf Deil; tihddir-Zemaher zelinde Bir ddiann Deerlendirilmesi, Marife, yl: 3, sy. 3 (K 2003), s. 219-258. Diretul-Marif-i Teeyyu, Ahmed Hc Seyyid Cevd v.dr., c. 4, Tahran 1373/1994. DALKILI, Bayram, Eb Hayyn et-Tevhdnin Hayat Felsefesi, Din Aratrmalar Dergisi, yl: 7, sy. 19 (2004), s. 83-104. ed-DVD, emsuddn Muhammed b. Al b. Ahmed, Tabaktul-Mufessirn, I-II, nr. Al Muhammed Omer, Kahire 1392/1972. DEMR, smail, bn Mut ve Kitbul-Fusl fin-Nahv Adl Eseri, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Erzurum 1996. ed-DEMR, el-Mutevell b. Ramazn Ahmed, erhu Kitbi Sbeveyh li-Ebil-Hasen er-Rummn (ed-Dirse), Kahire 1408/1988.

173

ed-Dersun-Nahv f Badd: Bkz. el-Mahzm. DEFD: Dokuz Eyll niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, zmir. DA: Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, I-XXXII vd., stanbul-Ankara 1988 vd. DKC, Recep, az-Zacccn Sleymaniye Ktphanesindeki Yazma Kitb alAru, AFD, XXXIII (1992), s. 179-185. ed-Dirstul-Luaviyye, Bkz. el-Cenb. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, redaktr: Hakk Dursun Yldz, I-XV, stanbul 1986-1993. DORU, Nesim, Yahy bn Adye Gre Mantk-Gramer likisi (Dilin Mant ve Mantn Dili zerine Bir Tartma), DFD, c. VI, sy. 1 (2004), s. 3948. Duhal-slm: Bkz. Ahmed Emn. ed-DR, Abdlazz, Badat (Genel Bak), DA, IV, 425-433. DURMU, smail, Nahiv, DA, XXXII, 300-306. DFD: Dicle niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, Diyarbakr. EAFD : Erzurum Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi. EB AL el-FRS, Hasen b. Ahmed, Kitbul-Efl, nr. Abdullh b. Omer elHcc brhm, y.y., ts. EB HAYYN el-ENDELUS, Muhammed b. Ysuf, Tezkiretun-Nuhh, nr. Aff Abdurrahmn, Beyrut 1406/1986. EB HAYYN et-TEVHD, Al b. Muhammed b. Abbs, el-Mukbest, nr. Muhammed Tevfk Huseyn, 2. bask, Beyrut 1989. ________, Kitbul-mt vel-Munese, I-III, nr. Ahmed Emn-Ahmed ez-Zeyn, Beyrut, ts. ________, el-Basir vez-Zehir, nr. Ahmed Emn-Ahmed Sakr, Kahire 1373/ 1953. EBUL-MEKRM, Al, Uslut-Tefkrin-Nahv, Beyrut 1393/1973. EBUT-TAYYB el-LUAV, Mertibun-Nahviyyn, nr. M. Ebul-Fadl brhm, Msr 1375/1955. EKEV: Erzurum Kltr Eitim Vakf Akademi Dergisi, Ankara. ERGN, M. Cevat, Basra ve Kfe Ekollerinin Kullandklar Farkl Nahiv Terimle-

174

ri, DFD, c. V, sy. 1 (2003), s. 39-65. Eski Arap iiri: Bkz. etin, Nihad M. el-EMN, Al b. Muhammed b. s, Haiyetus-Sabbn al erhil-Emn al Elfiyyeti bn Mlik ve maah erhu-evhidi lil-Ayn, I-IV, nr. Mustaf Huseyn Ahmed, Drul-Fikr, y.y., ts. FZ, Abdulmunim, es-Srf en-Nahv f Davi erhih li-Kitbi Sbeveyh, Dimak 1403/1983. el-FRB, Eb Nasr, Mantkta Kullanlan Lafzlar, Sunu ve ev. Sadk Trker, Kutadgubilig, sy. 2 (2002/2), s. 93-178. el-FERR, Yahy b. Ziyd, Manil-Kurn, nr. Ahmed Ysuf Nect-M.Al enNeccr, Tahran, ts. F Uslin-Nahv: Bkz. el-Afgn. el-Fihrist: Bkz. bnun-Nedm. FRZBD, Mecduddn Muhammed Yakb, el-Bula f Tercimi EimmetinNahv vel-Lua, nr. Muhammed el-Msr, Kuveyt 1407/1987. FLANAGAN, J., al-Rummn, Encyclopedia of Islam (New Edition), VIII, 614615. GAL: Bkz. Brockelmann, Carl. GAS: Bkz. Sezgin, Fuat. GZ TULEYMT, er-Rummn en-Nahv f Davi erhih li-Kitbi Sbeveyh, fkus-Sekfe vet-Turs, yl: 5, sy. 19 (Receb 1418- November 1997), s. 64-68. GELDER, G.J.H van, al-Rummn, Al ibn s (276-384/889-994), Encyclopedia of Arabic Literature, ed. Julie Scott Meisami, Paul Starkey, New York 1998, c. 2, s. 666-667. GILLIOT, Claude, Textes Arabes Anciens dits en gypte au Cours Annes 1990 1992, MIDEO, c. 21 (1993), s. 385-562. GOLDZIHER, Ignace, Klasik Arap Literatr, ev. Azmi Yksel-Rahmi Er, Ankara 1993. ________, Arap Dili Mektepleri, ev. Sleyman Tlc, EAFD, IX (1990), s. 329-344. GNDZZ, Soner, Sbeveyhte Kelime Yaps, Baslmam Doktora Tezi, Samsun

175

2002. ________, Arapada Kelime Tretimi, Kavramlar-Kuramlar-Kurumlar, Samsun 2005. GNER, Ahmet, Bveyhlerden Adudud-Devle ve Dnemi (338-372/949-983), Baslmam Doktora Tezi, zmir 1992. ________, Bveyhlerin i-Snn Siyaseti, zmir 1999. ________, Bveyhler Dnemi ve ok Seslilik, DEFD, XII (1999), s. 47-72. ________, Bveyh Devlet Adamlarnn Kitaba lgileri ve Ktphaneleri, DEFD, XIII (2001), s. 35-63. GULLY, Adrian, Grammar and Semantics in Medieval Arabic, England 1995. el-HADS, Hadce Abdurrezzk, Ebniyetus-Sarf f Kitbi Sbeveyh, Badat 1965. ________, Kitbu Sbeveyh ve urhuh, Badat 1387/1967. el-HAFC, bn Sinn Eb Muhammed Abdullh b. Muhammed, Sirrul-Fesha, Beyrut 1402/1982. el-HALEB, Ebul-Vef brhm b. Muhammed b. Sibt, el-Keful-Hass, nr. Subh es-Smerr, Beyrut 1407/1987. el-HALL B. AHMED, Kitabul-Ayn, I-VIII, nr. Mehd el-Mahzm-brhm esSmerr, Beyrut 1408/1988. el-HAMM, Munye, Alkatul-Binyetin-Nahviyye bil-Binyetil-Mantkiyye, Dirse Lisniyye, c. 3 (1997), s. 61-72. HMD HLL, Abdulaffr, lmul-Lua beynel-Kadm vel-Hads, Msr 1989. el-HNSR, Muhammed Bkr el-Msev, Ravdtul-Cennt f Ahvlil-Ulem ves-Sdt, I-VIII, nr. Esedullh smliyyn, Tahran 1392. el-Hasis: Bkz. bn Cinn. HASAN BRAHM HASAN, slm Tarihi, I-VI, ev. Ahmet Turan Arslan v.dr., stanbul, ts. el-HATB el-BADD, Ahmed b. Al, Trhu Badd, I-XIV, Beyrut, ts. Hemul-Hevmi : Bkz. es-Suyt, Celluddn. HITTI, Philip K., Siys ve Kltrel slam Tarihi, I-IV, ev. Salih Tu, stanbul 1980-1989. HOTNL, Rauf, Badat, A, II, 195-213. el-HUSR, Eb shk brhm b. Al, Zehrul-db ve Semerul-Elbb, I-II, nr.

176

Al Muhammed el-Becv, Msr 1969. A: slm Ansiklopedisi, I-XIII, stanbul 1940-1988. el-ber: Bkz. ez-Zeheb. BN ASKR, Ebul-Ksim Al b. el-Hasen, Trhu Medneti Dimak, I-LXXX, 1. bask, nr. Al r, Beyrut 1419/1998. ________, Tebynu Kizbil-Mufter, Beyrut 1404/1984. BN CNN, Ebul-Feth Osmn, el-Hasis I-III, nr. M.Al en-Neccr, Beyrut 1372/1952. ________, Sirru Snatil-rb, I-II, nr. Hasan Hindv, Dimak 1405/1985. BN EBL-SBA, Bedul-Kurn, nr. Hfn Muhammed eref, Kahire 1377/ 1957. BN FADLLLH el-OMER, ihbuddn Ahmed b. Yahy, Meslikul-Ebsr f Memlikil-Emsr, I-XV, nr. Fuat Sezgin, Frankfurt 1407/1988. BN FRS, Ebul-Huseyn Ahmed, es-Shib f Fkhil-Luatil-Arabiyye, nr. Omer Frk et-Tabb, Beyrut 1993. ________, Mucemu Mekysil-Lua, I-VI, nr. Abdusselm Muhammed Hrn, Msr 1972. BN HACER, Ebul-Fadl ihbuddn Ahmed b. Ali el-Askaln, Lisnul-Mzn, I-VII, Beyrut 1406/1986. ________, el-sbe fi Temyzis-Sahbe, I-VIII, nr. Al Muhammed el-Becv, Beyrut 1412/ 1992. BN HALLKN, Ebul-Abbs emsuddn Ahmed b. Muhammed, VefeytulAyn ve Enbu Ebniz-Zamn, I-VIII, nr. hsn Abbs, Beyrut 1968. BN HAYR el-BL, Eb Bekr Muhammed, Fehrese, nr. Franciscus CoderaJulian Ribera Tarrago, Kahire 1383/1963. BN HAZM, Eb Muhammed Al b. Ahmed b. Sad, el-Fasl fil-Milel, I-V, Kahire, ts. BN HM el-ENSR, Eb Muhammed Abdullah b. Ysuf b. Ahmed, MunilLebb an Kutubil-Erb, I-II, nr. M. Muhyiddn Abdulhamd, Beyrut 1411/1991. BN KD UHBE, Eb Bekr b. Ahmed b. Muhammed b. Omer, Tabaktu-

177

fiiyye, I-IV, nr. el-Hfz Abdulalm Hn, Beyrut 1407/1987. BN KESR, Ebul-Fid sml b.Omer, el-Bidye ven-Nihye, I-XIV, Beyrut, ts. BN MANZR, Cemluddn Muhammed, Lisnul-Arab, I-XV, Dru Sdr, Beyrut, ts. BN REK, Eb Al el-Hasen el-Kayrevn, I-II, nr. Muhammed Muhyiddn Abdulhamd, Beyrut 1972. BN TARBERD, Cemluddn Ebul-Mehsin Ysuf, en-Nucmuz-Zhire, IXVI, Msr, ts. BN TVS, Ebul-Ksim Radiyyuddn Al b. Ms, Sadus-Sud lin-Nufs, nr. Fris Tebrziyyn el-Hassn, Necef 1369/1950. BNUL-CEVZ, Abdurrahmn b. Al, el-Muntazam f Trhil-Mulki velUmem, I-X, Beyrut 1358/1939. BNUL-ENBR, Ebul-Berekt Abdurrahmn b. Muhammed, el-nsf f Mesilil-Hilf beynen-Nahviyynel-Basriyyn vel-Kfiyyn, I-II, nr. M. Muhyiddn Abdulhamd, Beyrut 1987. ________, Nuzhetul-Elibb, nr. brhm es-Smerr, rdn 1405/ 1985. BNUL-ESR, zzuddn Ebul-Hasen Al e-eybn, el-Kmil fit-Trh, I-XIII, nr. C. J. Tornberg, Beyrut 1385/1965. BNUL-MD, Ebul-Felh Abdulhay el-Hanbel, ezertuz-Zeheb f Ahbri men Zeheb, I-VIII, Beyrut 1399/1979. BNUL-MURTAD, Ahmed b. Yahy b. Murtad Mehd Lidnillh, TabaktulMutezile, nr. Susanne Diwald Wilzer, Beyrut 1961/ 1380. ________, Bbu Zikril-Mutezile min Kitbil-Munye vel-Emel, nr. Thomas Walker Arnold, Haydarbd 1316/1903. BNUN-NEDM, Ebul-Ferec Muhammed b. Eb Yakb, el-Fihrist, Beyrut 1398/1978. BNUS-SERRC, Eb Bekr Muhammed b. Sehl, el-Usl fin-Nahv, I-III, nr. Abdulhuseyn el-Fetel, 3. bask, Beyrut 1988. D, Muhammed, Uslun-Nahvil-Arab, Kahire 1989. el-ktirh: Bkz. es-Suyt, Celluddn. LHAN, Avni, Eb Him el-Cbb, DA, X, 146-147. nbhur-Ruvh: Bkz. el-Kft.

178

NCE, Nazife Nihal, Hicr lk Drt Asrda Arap Dili Sesbilim almalar, Baslmam Doktora Tezi, Konya 2005. el-nsf: Bkz. bnul-Enbr. SML B el-BADD, Hediyyetul-rifn, I-II, nr. Kilisli Rifat Bilge v.dr., stanbul 1951-1955. el-zh: Bkz. ez-Zeccc. el-KD Abdulcebbr, Fraku ve Tabaktul-Mutezile, nr. Al Sm en-Nersmuddn Muhammed Al, skenderiye 1972. KADDR, Ahmed Muhammed, Medhal il Fkhil-Luatil-Arabiyye,Beyrut 1993. KAFES, Mahmut, Eb Hayyn el-Endels, DA, X, 152-153. el-Kmil fit-Trh: Bkz. bnul-Esr. el-KANNEVC, Sddk b. Hasen, Ebcedul-Ulm, I-III, nr. Abdulcebbr Zekkr, Beyrut 1978. KARA, mer, Arap Dilbilimindeki Terdf Olgusunun Furk Paralelinde Tarihsel Sreci ve Arka Plan- el-Furkul-Luaviyyeye Giri (I)-, EKEV, sy. 14, yl: 7 (K 2003). s. 197-220. ________, Arap Dilbilimindeki Terdf ve Furk Argmanlarnn Mukayeseli Tahlili -El-Furkul-Luaviyyeye Giri (III)-, Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, c. IV (2004), sy. 4, s. 117-146. KARAARSLAN, Nasuhi nal, bn Dreyd, DA, XIX, s. 416- 419. KTB ELEB, Kefuz-Zunn, I-II, nr. erafeddin Yaltkaya-Kilisli Rifat Bilge, 2. bask, stanbul 1971. KAYA, Mahmut, Eb Hayyn et-Tevhd, DA, X, 154-157. KAYA, Mustafa, Dilbilim ve Anlama Etkisi Asndan Arap Dilinin Balca zellikleri, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Erzurum 2000. KEHHLE, Omer Rz, Mucemul-Muellifn, I-XV, Dimak 1376-1380/19571961. Kefuz-Zunn: Bkz. Ktib eleb. el-KIFT, Cemluddn Al b. Ysuf, nbhur-Ruvh, I-IV, nr. M. Ebul-Fadl brhm, Beyrut 1406/1986. KILI, Hulsi, Basriyyn, DA, V, 117-118. ________, Furk, DA, XIII, 222-223.

179

________, bn Mad, DA, XX, 163-164. ________, Kfiyyn, DA, XXVI, 345-346. el-Kitb: Bkz. Sbeveyh. Kitbul-Ayn: Bkz. el-Hall b. Ahmed. Kitbu Manil-Hurf: Bkz. er-Rummn. KOAK, nci, Basra ve Kufe Mektepleri, Dou Dilleri, II/4 (1981), s. 143-155. KKKALAY, Hseyin, Kurn Dili Arapa, Konya 1969. LEWIN, B., el-Asma, ev. Sleyman Tlc-Mustafa Kse, Nsha, yl: V, sy. 18 (Yaz 2005), 121-128. LICHTENSTDTER, Ilse ETN, Nihad M., Nahiv, A, IX, 35-37. Lisnul-Arab: Bkz. bn Manzr. Lisnul-Mzn: Bkz bn Hacer. el-MAARR, Ebul-Al, Risletul-Gufrn, nr. ie Abdurrahmn Bintuti, Kahire 1397/1977. MAHMUD ESAD, slm Tarihi-Trh-i Dn-i slm, sad. Ahmed Ltfi KazancOsman Kazanc, stanbul 1983. MAHMD Husn Mahmd, el-Medresetul-Baddiyye f Trhin-Nahvil-Arab, Beyrut 1986. el-MAHZM, Mehd, ed-Dersun-Nahv f Badd, Beyrut 1407/1987. ________, Medresetul-Kfe, Beyrut 1406/1986. MARGOLIOUTH, D. S., The Discussion between Ab Bishr Matt and Ab Sad al-Srf on the Merits of Logic and Grammar, Journal of the Royal Asiatic Society, London 1905, s. 79-130. ________, Eb Hayyn, A, IV, 29-30. MZN el-MUBREK, er-Rummn en-Nahv f Davi erhih li-Kitbi Sbeveyh, Dimak 1995. ________, en-Nahvul-Arab, Beyrut 1401/1981. ________, ez-Zeccc Haytuh ve sruh ve Mezhebuhun-Nahv, Dimak 1404/1984. el-Medrisun-Nahviyye: Bkz. evk Dayf. el-Medresetul-Baddiyye: Bkz. Mahmd Husn Mahmd. Medresetul-Kfe: Bkz. el-Mahzm.

180

MEHMED FEHM, Trh-i Edebiyyt- Arabiyye, stanbul, 1335/1917. MEKREM, Abdul-l Slim, el-Medresetun-Nahviyye f Msr ve-m, Beyrut 1410 /1990. ________, el-Kurnul-Kerm ve Eseruh fid-Dirstin-Nahviyye, Kveyt 1978. Mertibun-Nahviyyn: Bkz. Ebut-Tayyib el-Luav. MERL, Erdoan, Buveyhler, DA, VI, 496-500. Mesilu Hilfiyye fin-Nahv: Bkz. el-Ukber. MEZ, Adam, Onuncu Yzylda slm Medeniyeti, ev. Salih aban, stanbul 2000. MIDEO: Mlanges Institut Dominicain dEtudes Orientales du Caire. Min Trhin-Nahv: Bkz. el-Afgn. el-MUBERRED, Ebul-Abbs Muhammed b. Yezd, el-Muktedab, I-IV, nr. Muhammed Abdulhlk Uzayme, Beyrut, ts. Mucemul-Buldn: Bkz. Ykt el-Hamev. Mucemul-Muellifn: Bkz. Kehhle Mucemul-Udeb: Bkz. Ykt el-Hamev. Mucemu Mekys: Bkz. bn Fris. Munil-Lebb: Bkz. bn Him el-Ensr. MUHAMMED el-MUBREK, Fkhul-Lua ve Hasisul-Arabiyye, y.y., 1981. MUHAMMED, Muhammed Eb Ms, el-czul-Bel f Ruyeti Ebil-Hasen Al b. s er-Rummn, Mecelletul-Bahsil-lm, c. 5 (1402/1982), s. 225-259. MUHSN ABDULHAMD, er-Rz Mufessiren, Badat 1394/1974. el-MUNECCD, Muhammed Nruddn, et-Terduf fil-Kurnil-Kerm, Dimak 1997. el-Muntazam: Bkz . bnul-Cevz. el-Muzhir: Bkz. es-Suyt, Celluddn. Neetun-Nahv: Bkz. et-Tantv. NICHOLSON, R.A., A Literary History of the Arabs, Cambridge 1969. Nuzhetul-Elibb: Bkz. bnul-Enbr. el-OMER, Ahmed Ceml, Mefhmul-czil-Kurn Hattal-Karnis-Sdis elHicr, Kahire 1984. OMFD: Ondokuz Mays niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, Samsun.

181

Z, Mustafa, bnl-hd, DA, XXI, 94-95. ________, mmiyye, DA, XXII, 207-209. ZAYDIN, Abdlkerim, Badat (Kltr ve Medeniyet), DA, IV, 437-441. ZBALIKI, Mehmet Reit, Eb Al el-Fris, DA, X, 88-90. ZCAN, Hanifi, Eb Hayyn et-Tevhd Bir Ateist midir?, DEFD, sy. 6 (1989), s. 48-53. PEDERSEN, J., bn Dreyd, A, V/2, 724. PEI, Mario, Invitation to Linguistics, New York 1965. er-RF, Mustaf Sdk, czul-Kurn, nr. Muhammed Sdk el-Uryn, Msr 1371/ 1952. RAMAZN Abduttevvb, Kitbul-Hurf lil-Hall b. Ahmed el-Ferhd, Havliyytu Kulliyyetil-db Cmiati Ayn ems, c. 11 (1968), s. 133139. er-RZ, Fahruddn, et-Tefsrul-Kebr, I-XXIV, nr. Abdurrahmn Muhammed, Beyrut, ts. el-Hudd (Resil fin-Nahv vel-Lua): Bkz. er-Rummn. RIPPIN, Andrew-KNAPPERT, Jan, Textual Sources for the Study of Islam, Chicago 1990. er-RUMMN, Ebul-Hasen Al b. s, en-Nuket f czil-Kurn, el-Bedriyye Ktp., nr. 534, 15 vr.; Selsu Resil f czil-Kurn iinde, nr. Muhammed Halefullh ve Muhammed Zall Sellm, 2. bask, Kahire 1968. ________, erhu Kitbi Sbeveyh, Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1984, 220 vr.; nr. 1985, 289 vr.; nr. 1986, 295 vr.; nr. 1987, 197 vr.; erhu Kitbi Sbeveyh li-Ebil-Hasen er-Rummn (Ksmus-Sarf), nr. Ramazn Ahmed ed-Demr, Kahire 1408/1988; erhu Kitbi Sbeveyh li-EbilHasen er-Rummn (el-Cuzul-Evvel), nr. Ramazn Ahmed ed-Demr, Kahire 1413/1993. ________, el-Hudd fin-Nahv, Sleymaniye Ktp., Kprl, nr. 1393, vr. 26-35; Kitbul-Hudd fin-Nahv, Resil fin-Nahv vel-Lua iinde, nr. Mustaf Cevd ve Ysuf Yakb Meskn, Badat 1388/1969; el-Hudd, Risletn fil-Lua iinde, nr. brhm es-Smerr, Ummn 1984; elHudd fin-Nahv, nr. Betl Ksim Nsr, Badat, ts.

182

________, Kitbul-Elfzil-Muteradife, nr. Muhammed Mahmd er-Rfi, Msr 1321; el-Elfzul-Muteradifetul-Mutekribetul-Man, nr. Fethullh Slih Al el-Msr, 1407/1987. ________, Kitbu Menzilil-Hurf, Resil fin-Nahv vel-Lua iinde, nr. Mustaf Cevd ve Ysuf Yakb Meskn, Badat 1388/1969; Kitbu ManilHurf, nr. Abdul-Fetth sml eleb, 1401/1981; Menzilul-Hurf, Risletn fil-Lua iinde, nr. brhm es-Smerr, Ummn 1984; Manil-Hurf, nr. rfn b. Selm el-A Hassne ed-Dimak, Beyrut 1426/2005. ________, Kta min erhi Usli bnis-Serrc, Sleymaniye Ktp., Hac Selim Aa, nr. 1077, vr. 296-326. er-Rummn en-Nahv: Bkz. el-Mubrek, Mzin. es-SBN, Abdulvehhb, Uynul-Muelleft, I-III, nr. Mahmd Fhr, Halep 1413/1992. es-Shib f Fkhil-Lua: Bkz. bn Fris. SAD el-AFGN, F Uslin-Nahv, Beyrut 1987. ________, Min Trhin-Nahv, Beyrut, ts. es-SMERR, brhm, Dirst fil-Lua, Badat 1961. SAUSSURE, Ferdinand de, Course in General Linguistics, ev. Wade Baskin, New York 1959. es-SELB, Abdulmelk b. Muhammed, Fkhul-Lua ve Sirrul-Arabiyye, nr. Suleymn Selm el-Bevvb, Dimak 1989. es-SEHV, Al b. Muhammed, Cemlul-Kurr ve Kemlul-kr, I-II, nr. Al Huseyn el-Bevvb, Mekke 1987. Selsu Resil f czil-Kurn lir-Rummn vel-Hattb ve Abdilkhir elCurcn, nr. Muhammed Halefullh ve Muhammed Zall Sellm, Kahire 1968. es-SEMN, Abdulkerm Muhammed b. Mansr, I-V, el-Ensb, nr. Abdullh Omer el-Brd, Beyrut 1408/1988. SEZGN, Fuat, Geschichte des Arabischen Schrifttums, I-IX, Leiden 1967-1984. es-Shh: Bkz. el-Cevher. SBEVEYH, Eb Bir Amr, el-Kitb, I-II, Bulak 1316.

183

es-SRF, Eb Sad, Ahbrun-Nahviyynel-Basriyyn, nr. F. Krenkow, BeyrutParis 1936. es-Srf en-Nahv: Bkz. Fiz, Abdulmunim. Siyeru Almin-Nubel: Bkz. ez-Zeheb. es-SUBK, Eb Nasr Abdulvehhb b.Al b.Abdilkf, Tabaktu-fiiyyetilKubr, I-X, nr. Abdulfetth Muhammed el-Hulv ve Mahmd Muhammed et-Tanh , Cze 1992. es-SUYT, Celluddn Abdurrahmn b. Eb Bekr, el-Ebh ven-Nezir finNahv, I-IV, Beyrut, ts. ________, Hemul-Hevmi, I-II, Beyrut, ts. ________, el-ktirh, nr. Ahmet Subhi Furat, stanbul 1975-1978. ________, el-tkn f Ulmil-Kurn, nr. Muhammed Ebul-Fadl brhm, I-IV, y.y. 1975. ________, el-Muzhir f Ulmil-Lua ve Envih, I- II, nr. Muhammed Ahmed Cdel-Mevl Bek v.dr., Beyrut 1408/1987. ________, Tabaktul-Mufessirn, I-II, nr. Al Muhammed Omer, Kahire 1396. ________, Trhul-Hulef, nr. Muhammed Muhyiddn Abdulhamd, Msr 1371/1952. ________, Buyetul-Vuh fi Tabaktil-Luaviyyn ven-Nuhh, I-II, nr. M. EbulFadl brhm, Beyrut 1399/1979. ELEB, Abdulfetth sml, Eb Al el-Fris, Mekke 1409/1989. erhu Dvni Alkame, Tarafe, Antere, Beyrut 1968. EVK DAYF, el-Medrisun-Nahviyye, Msr 1968. ________, Tecddun-Nahv, Msr 1982. e-EYHUL-MUFD, bnul-Muallim Muhammed b. Muhammed b. Numn, elFuslul-Muhtra (Silsiletu Muellefti-eyhil-Mufd iinde), nr. Seyyid Al Mr erf, Beyrut 1414/1993. ezertuz-Zeheb: Bkz. bnul-md. Tabaktun-Nahviyyn: Bkz. ez-Zubeyd. Tabaktu-fiiyye: Bkz. bn Kd uhbe. Tabaktu-fiiyyetil-Kubr: Bkz. es-Subk. Tcul-Ars: Bkz. ez-Zebd.

184

TAN, Halil brahim, al-Kis, Hayat, ahsiyeti, Eserleri, Dil ve Gramerle lgili Grleri, Baslmam Doktora Tezi, Erzurum 1993. et-TANTV, Muhammed, Neetun-Nahv ve Trhu Eherin-Nuht, nr. Abdulazm es-Senv, Msr 1389/1969. Trhu Badd: Bkz. el-Hatb el-Badd. Trhul-Hulef: Bkz. es-Suyt, Celluddn. Trhun-Nahvil-Arab: Bkz. Abbh, Muhammed el-Muhtr Veled. Tecddun-Nahv: Bkz. evk Dayf. et-TEHNEV, Muhammed Al b.Al, Kefu Istlhtil-Funn, I-II, nr. Mevlev Muhammed Vech v.dr., Kalkta 1854-1862. et-TENH, el-Mufaddal b. Muhammed, Trhul-Ulemin-Nahviyyn, nr. Abdulfetth Muhammed el-Hulv, Cze 1401/1981. TOPRAK, Faruk, Reformist Bir Arap Gramercisi: bn Maz, ADTCFD, XXXVII/1-2 (1995), 207-212. TOPUZOLU, Tevfik Rt, Hall b. Ahmed, DA, XV, s. 309-312. TURAL, Hseyin, Salhuddn as-Safad ve Tashhut-Tashf Adl Eseri, Baslmam Doentlik almas, Erzurum 1989. ________, bn Hleveyh, DA, XX, 14-16. ________, s b. mer es-Sekaf, DA, XXII, 485. et-TS, Eb Cafer Muhammed b. el-Hasen, el-Fihrist, Beyrut 1983. TLC, Sleyman, Cevhernin Doduu, Yetitii ve Yaad Muhitin Coraf Konumu, Ksa Tarihesi ve Kltr Durumu, EAFD, XII (1995), s. 129-141. ________, Asma, DA, III, 499-500. ________, Mamer b. Msenn, DA, XXVII, 551. TRKER, Sadk, Frbde Dil ve Mantk likisi, Kutadgubilig, sy. 1 (2002/1), s. 137-175. TRKMEN, Dursun Ali, Arap Dilbilimcisi Zeccc ve Meclisul-Ulem, Baslmam Doktora Tezi, Samsun 2002. TSKE, Lszl, Belgatta er-Rummn, ev. smail Demir-Mustafa Kaya, EAFD, XIX (2003), s. 279-298. el-UKBER, Ebul-Bek Muhibbuddn, Mesilu Hilfiyye fin-Nahv, nr. Mu-

185

hammed Hayr el-Hulvn, Beyrut 1413/1993. ________, el-Lubb f lelil-Bin vel-rb, I-II, nr. Gz Muhtr Tuleymt, Dimak 1995. el-Usl: Bkz. bnus-Serrc. UFD: Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, Bursa. VARDAR, Berke, Dilbilimin Temel Kavram ve lkeleri, Ankara 1982. Vefeytul-Ayn: Bkz. bn Hallikn. VERSTEEGH, C.H.M., Landmarks in Linguistic Thought III-The Arabic Linguistic Tradition, London-New York 1997. ________, Edith Ambros, Bibliotheca Orientalis, c. 37 (1980), s. 361-362. VURAL, Mehmet, Dnce Tarihinde Mantk: Aristoteles Mantndan Bulank Manta, Kutadgubilig, sy. 2 (2002/2), s. 179 vd. YKT, Ahmed Suleymn, Zhiretul-rb fin-Nahvil-Arab, skenderiye 1994. YKT el-HAMEV, ihbuddn Eb Abdillh Ykt, Mucemul-Buldn, I-V, Beyrut 1986. ________, Mucemul-Udeb, I-XX, nr. Ahmed Ferd Rif, Beyrut 1357/1938. YANIK, Nevzat Hafz, bn Mut, DA, XX, 213-214. YAVUZ, Galip, E Anlamllk ve Kuran Balam, CFD, c. VI, sy. 1 (2002), s. 123-132. YAVUZ, Mehmet, bn Cinn, Hayat ve Arap Gramerindeki Yeri, Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1996. ________, bn Cinn, DA, XIX, 397-400. YAZICI, Hseyin, bn as-Sarrc ve Kitb al-tikk, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1987. ________, bns-Serrc, DA, XXI, 205-206. el-YEMN, Abdulbk b. Abdulmecd, retut-Tayn, nr. Abdulmecd Diyb, Riyad 1406/1986. YILDIZ, Hakk Dursun, Abbasler (tima ve ktisad Hayat), DA, I, 46-48. ________, Bbek, DA, IV, 376-377. YILDIZ, Musa, Ali Kuunun Risle fil-stiresi, slm Aratrmalar Dergisi, sy. 3 (1999), s. 215-234. ________, Bir Dilci Olarak Ali Kuu ve Risle fl-stiresi, Ankara 2002.

186

YILMAZ, Hasan, Ebul-Hasen er-Rummn ve czul-Kurn, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Erzurum 1995. YILMAZ, brahim, Panayrlar ve Arap Dili ve Edebiyatnn Gelimesinde Oynad Rol, Baslmam Doktora Tezi, Erzurum 1997. YUSUF, S.M., Arabic Literature: Grammar and Lexicography, A History of Muslim Philosophy, ed. M. M. Sharif, Wiesbaden 1966, II, 1015-1031. YKSEL, Ahmet, Arap Dilinde Menl-Hurf lmine Dir Literatr almalar, EKEV, yl: 8, sy. 20 (Yaz 2004). s. 295-306. ez-ZEBD, Muhammed Murtad, Tcul-Ars min Cevhiril-Kms, I-X, Beyrut 1966. ez-ZECCC, Ebul-Ksim Abdurrahmn b. shk, el-zh f lelin-Nahv, nr. Mzin el-Mubrek, Beyrut 1986. ________, Meclisul-Ulem, nr. Abdusselm Muhammed Hrn, Kahire 1403/ 1983. ez-Zeccc: Bkz. el-Mubrek, Mzin. ez-ZEHEB, emsuddn Muhammed b. Ahmed b.Osmn, el-ber f Ahbri Men aber, I-IV, nr. Eb Hcir Muhammed Sad b. Besyn Zall, Beyrut, ts. ________, Mznul-tidl, I-IV, nr. Al Muhammed el-Becv, Msr 1382/1963. ________, Siyeru Almin-Nubel, I-XXIII, nr. uayb el-Arnat v.dr., 9. bask, Beyrut 1413/1993. ________, Tezkiretul-Huffz, I-IV, Beyrut 1956. ZEKERYY SAD AL, et-Tefsrul-Kebr lir-Rummn, lemul-Kutub, c. 14, sy. 2 (Ramazn-evvl 1413/ Mars-Ebrl 1993), s. 213-215. ez-ZEMAHER, Ebul-Ksim Mahmd b. Omer, el-Mufassal f lmil-Lua, nr. Muhammed zzuddn es-Sad, Beyrut, 1410/1990. ZGAIW: Zeitschrift fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt. ez-ZRKL, Hayruddn, el-Alm, I-XI, 3. bask, Beyrut 1389/1969. ez-ZYD, Hkim Mlik, et-Terduf fil-Lua, Badat 1980. ez-ZUBEYD, Eb Bekr Muhammed b. Hasan, Tabaktun-Nahviyyn velLuaviyyn, nr. Muhammed Ebul-Fadl brhm, 2. bask, Kahire 1984.

EKLER

Ek1: er-Rummnnin en-Nuket f czil-Kurn adl eserinin Kuds el-Bedriyye Ktphanesindeki yazmasnn ilk iki varak.

188

Ek2: er-Rummnnin, Millet Ktphanesi Feyzullah Efendi blm, nr. 1984, 1985, 1986, 1987de bulunan erhu Kitbi Sbeveyh adl eserinin ilk ve son varaklar.

189

Ek3: er-Rummnnin, Sleymaniye Ktphanesi Damat brahim Paa blm, nr. 1074te bulunan erhu Kitbi Sbeveyh adl eserin ilk ve son varaklar.

190

Ek4: bnus-Serrcn, Sleymaniye Ktphanesi skdar Hac Selim Aa blm, nr. 1077de bulunan Kitbul-Usl adl eserinin son varak.

191

Ek5: er-Rummnnin, bnus-Serrcn el-Uslne yazd Kta min erhi Usli bnis-Serrc adl erhinin, Sleymaniye Ktphanesi, skdar Hac Selim Aa, nr. 1077, vr. 296-326da bulunan tek nshasnn ilk ve son varaklar.

192

Ek6: er-Rummnnin, Sleymaniye Ktphanesi, Kprl blm, nr. 1393te bulunan Kitbul-Hudd adl eserinin ilk ve son varaklar.

ZGEM 21 ubat 1975 tarihinde Erzurumda dnyaya geldi. lkrenimini Kemah Necatibey lkokulunda, orta ve lise renimini ise, Erzurum mam-Hatip Lisesinde tamamlad. 1993 ylnda, Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesinde yksek renimine balad, 1997 ylnda bu faklteden mezun oldu. Ayn yl Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Temel slm Bilimleri Anabilim Dal Arap Dili ve Belgat Bilim Dalnda Yksek Lisans eitimine balad ve 1999 ylnda bu eitimini tamamlad. 1998 tarihinde Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesinde Arapa Okutman olarak greve balad. Hlen bu grevini srdrmektedir. Evli ve iki ocuk babasdr.