Pr Reisin Hrmz Seferi ve dam Hakkndaki Trk ve Portekiz Tarihilerinin Dnceleri

The Military Expedition of Piri Reis to Hormuz and the Considerations of Turkish and Portugese Historians About his Execution
Erturul NALP*
z Portekizliler Basra Krfezinin giriindeki Hrmz Adasn 1515 ylnda ikinci defa fethederek bu krfez yoluyla yaplan ticareti kontrol etme imknna sahip oldular. Ama Osmanlnn hkimiyeti altndaki Adeni ele geiremedikleri iin Kzldeniz ile Hindistan arasndaki Mslman ticaretine engel olamadlar. Osmanl
Devleti, hem Kzldenizin gvenliini salamak hem de Hint Okyanusunda Portekizlilere kar mcadelede etmek amacyla 1525 ylnda Sveyte bir deniz ss kurdu. Buradaki donanmann bana 1547 ylnda Pr Bey (Pr Reis) getirildi. O sralar Osmanllarn Hint Okyanusundaki yegne liman olan Adende yerli Araplar isyan ederek hkimiyeti ele geirmilerdi. Pr Reis, Portekizlilerin himayesine girmeye meyilli olan Aden

eyhinin isyann 1549 ylnda bastrarak burasn yeniden Osmanl hkimiyetine dhil etti. Bu baarsndan sonra Kanun Sultan Sleyman ona yeni bir grev verdi. Buna gre, Sveyten donanmasyla Basraya gidecek ve oradaki 15.000 askeri aldktan ve dier gemileri donanmasna dhil ettikten sonra ani bir harektla Hrmz Adasn ele geirecekti. Bu harekt baaryla gerekletirebilmesi iin Basraya ulaana kadar Portekizlilerin husumetine yol aacak bir davrantan
* Prof. Dr. Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, spanyol Dili ve Edebiyat Anabilim Dal. Arlk noktas Pr Reisin Hrmz seferi olan bu almamzda, Pr Reisin bu seferi srasnda meydana gelen olaylarn i yzn Portekizce kaynaklardan vermeye ve onu idama gtren nedenleri Trke ve Portekizce kaynaklardan yararlanarak ortaya karmaya altk. ncelediimiz temel Portekizce kaynak dnemin yazar Diogo do Coutonun vakayinamesidir, dier tarihiler genellikle onun yazdklarn tekrar ettiklerinden sadece deiik grler ileri sren birka Portekizli yazarn eserine atfta bulunduk.

Erturul nalp

kanmas gerekiyordu. Ne var ki, Pr Reis Basraya ulamay beklemeden nce Maskat yamalad, daha sonra kendi donanmasyla ve kuvvetleriyle Hrmz kalesini muhasara etti. Hrmzdeki Portekiz garnizonu hazrlkl olduundan kuatmaya uzunca bir sre direndi. Pr Reis kaleyi fethedemeyeceini anlaynca kuatmay kaldrarak Basraya ekildi. Orada Basra beylerbeyi Kubad Paann kendisini souk bir ekilde karlamas ve kadrgalarna kreki temin etmede yardmc olmamas zerine Sveye dnmek niyetiyle ganimetle ykl kadrgayla Basradan ayrld. Frtnal bir gecede Portekizlilere fark ettirmeden Hrmz Boazn amaya muvaffak oldu. Msra geldiinde tutukland ve daha sonra gnderilen padiah ferman uyarnca Kahirede boynu vurularak idam edildi. Anahtar Kelimeler: Pr Reis, Portekizliler, Hrmz, Basra Krfezi. Abstract The Portuguese conquerred Hormuz, the strategic island at the entrance of the Persian Gulf by the second time in 1515. Thus they were able to control these waters. But as they didnt posses the port of Aden they couldnt success to impede the commerce both in the Red Sea and the Indian Ocean. The Ottomans had established in the Suez a naval base in 1525 in order to secure the navigation in the Red Sea as well as to fight against Portuguese in the Indian Ocean. Piri Reis, a famous captain and cartographer, was appointed to the admiralty of the Suez armada in 1547. The aim of this appointment was to achieve to oppress the upheaval of the Arabs of Aden who had revolted and declared independance. And only an experienced captain like Piri Reis could put Aden again under the Ottoman domination where the rebels were ready to accept the Portuguese protectorate. In fact Piri Reis after a succesfull expedition he took Aden in 1549. After this success, Suleiman the Magnificent gave him the mission of conquering the Hormuz island. First he should go with his armada to Basra, after embarking there 15.000 soldiers and adding the other ships to his armada, he might take the island with a speedy operation. But before reaching to Basra he should avoid to awaken the suspicion of the Portuguese. Nevertheless, Piri Reis did not wait to reach to Basra and laid the siege on Hormuz with his own armada. But the Portuguese garrison at the fortress was well prepareted, so resisted the siege for a long time. And Piri Reis as he did not succeed to take the fortress, he decided to sail to Basra. When he arrived there, Kubad Pahsa, the governor of that place, received him coldly and not helped him to find rowers for his galleys. Under this situation he left Basra with three galleys with the goal of reaching to Suez and he crossed the Hormuz Strait in a stormy night without being seen by the enemy. As soon as he arrived Egypt, was arrested and beheaded by the order of the Sultan Suleiman the Magnificent. In this study, by using the Turkish and Portuguese sources, we tried to shed light on what had really happened during the Piri Reiss Hormuz expedition, as well as finding out the main reason of his execution. The main Portuguese source that I used is the chronicles of Diogo do Couto. As other Portuguese historians generally

Pr Reisin Hrmz Seferi ve dam Hakkndaki Trk ve Portekiz Tarihilerinin Dnceleri

repeated his writings I only reflected the opinions of a few of them that I thought different. Key words: Piri Reis, the Portuguese, Hormuz, Persian Gulf.

Giri Portekizli kaptan Vasco da Gamann mit Burnunu dolaarak 1498 ylnda Hindistana ulamas ve gemisi baharat ykl olarak lkesine dnmesi Hint Okyanusu ile Avrupa arasndaki mevcut ticareti baltalayan nemli bir olayd. mit Burnu yolu bulunmadan nce Asya ktasnn baharat ve deerli mallar Kzldeniz ve Basra Krfezi olmak zere balca iki yoldan Akdenizin dousundaki limanlara tanyordu. Hindistann ve Gney Dou Asyann limanlarndan Mslman ticaret gemileri tarafndan alnan mallar Kzldeniz zerinden Sveye getirildikten sonra kara yoluyla Kahireye ulatrlmakta, oradan da Nil nehri vastasyla skenderiye limanna tanmaktayd. kincisinde ise, Basraya ulatrldktan sonra Frat ve Dicle nehirleri zerinden Badata, oradan da kara yoluyla Suriyenin Lazkiye ve Trablusam limanlarna getirilen bu mallar daha sonra Venedik gemileriyle btn Avrupaya datlmaktayd. Portekiz, bu ticareti engellemek ve akn mit Burnu gzerghna sevk etmek amacyla, Hint Okyanusunda seyrsefer yapan Mslman ticaret gemilerinin yolunu keserek yamalamaya, yolcularla mrettebatn ldrmeye balad. Bu sularda dehet saan Portekiz, ksa sre iinde Hindistann bat kylarnda, Afrikann dousunda ve Basra Krfezinde baz kilit noktalarn ele geirerek buralarda kaleler ina etti. Bu stratejik noktalardan biri de 1515 ylnda ikinci kez fethettii, konumu sebebiyle Basra Krfezinin giriini kontrol eden Hrmz adasyd. Portekiz, bu ekilde Basra Krfezinde seyrsefer yapan Mslman tccar gemilerinin faaliyetlerine byk bir darbe indirmi oldu, ama Osmanllarn Adende hkim olmalarndan tr Kzldeniz yoluyla yaplan ticarete engel olamad. Osmanllar, Basray Ayas Paann dzenledii bir asker seferle 1546 ylnda ele geirdiler. Daha sonralar buras bir beylerbeyilik haline getirildi. Osmanl Devleti, bu ekilde, Kzldenizden baka, kendisini Hint Okyanusuna tayan ikinci bir kapya sahip oldu. Osmanllar, Basra Krfezinin en dar yerinde bulunan Hrmz Adasn ele geirmedikleri srece bu krfezdeki ticaretin gelimesinin imknsz olduunu biliyorlard. Ama Hrmzn fethi iin Basrada kuvvetli bir donanma bulunmad gibi, ksa zaman iinde orada kadrga yapmna uygun bir tersane kurulmas da mmkn deildi. O halde donanmann

Erturul nalp

Kzldenizden gnderilmesi ve oraya ulancaya kadar Portekizlilerin husumetine yol aacak bir hareketten kanlmas gerekiyordu. Her ne kadar Osmanllar Basrann fethinin Portekizlilere kar olmadn, bar iinde yaamay arzu ettiklerini Hrmzdeki Portekiz garnizonunun kumandanna ilettilerse de, Basrann Osmanl hkimiyetine gemesi Portekizlileri rahatsz etmiti. Daha sonra Osmanllarn attlarabda fusta1 yapmna balamalaryla kayglar bsbtn artt. O sralar Moha ve Adende slenmi olan Osmanl kadrga ve fustalar Melindi ve Arabistann gney kylarnda cirit atmaktaydlar. Osmanllar 1546 ylnda ihrde bir kale ina ettiler. Ksa bir zaman sonra da drt Trk kalitesi Portekiz himayesindeki Maskat bombardman etti. Ertesi yl Dufar Osmanllarn eline geti. Osmanllarn gney denizlerindeki asker faaliyetlerini ve hkimiyet alann geniletmelerini Portekizliler kendileri iin bir tehdit olarak gryorlard. te yandan Bahreyne kadar sokulan ve Lahsadaki Katifi ele geirmi olan Portekizlilerin Basra Krfezindeki faaliyetleri de Osmanllar rahatsz etmekteydi. Ayrca Basra eyaletinde bataklk alandaki adalardan oluan Cezir blgesinde de faaliyetlerini artran Portekizliler, burada yaayan halk Osmanl Devletine kar isyana tevik ediyorlard.2 Pr Reisin Hint Kaptanl Osmanl Devleti, Kzldenizin gvenliini salamak ve Hint Okyanusunda Portekizlilere kar mcadelede edebilmek amacyla 1525 ylnda Sveyte bir deniz ss kurmutu. Buradaki donanmann bana 1547 ylnda Pr Bey3 getirildi. Pr Reisin Svey kaptan olarak tayin
Fusta, muhtemelen Arapa kkenli Portekizce bir kelime olup, Portekiz donanmasna ait 10 il 18 oturakl, bir ya da iki direkli, orta byklkte, altlar dz, hafif bir gemi trdr. Beklenmedik durumlarda dmana kar koyabilecek salamlkta ina edilirdi ve pruva ksmnda falco ve bero denilen birka tane kk apl topu bulunurdu. Korku salan bir sava gemisi olan fustalar Portekizliler genellikle Hindistanda kullanrlard. Fustalar stn manevra yetenei olan, hzl gemilerdi, dier gemilerin onlara yetimesi ok zordu. Bununla birlikte snrl sayda sava tayan ve kadrgalardaki gibi byk apl toplar olmayan bu gemilerin Osmanl kadrgalarna kar koyabilmeleri mmkn deildi. Krekiler hr kimselerden olduu iin kan arpmalarda savalara katlrlard. 2 Cengiz Orhonlu, Hint Kaptanl ve Pr Reis, Belleten, T.T.K. Yaynlar, Cilt: XXXIV, say: 133-136, Ankara, 1970, s. 239-240. 3 Dnemin nemli bir haritacs, corafya bilgini olan ve gnmz kitaplarnda ad genellikle Pr Reis olarak geen Muhyiddin Pr Beyin Portekiz kaynaklarndaki ad Pirbecdir. Kendisinden nce bu makamda bulunan Solak Ferhad Bey, Yemen beylerbeyi olarak atanmt. Pr Bey mehur Trk amirali Kemal Reisin yeeniydi. Ailesi aslen Karamanl olmakla birlikte, amcas gibi o da Geliboluda domutu. Amcasyla birlikte gen yata birok sefere katlan Pr Reisin Akdenizde gezip dolamad ve haritasn izmedii liman, ky ve ada kalmamt. Amcas 1511 ylnda Geliboluda bir deniz kazasnda lnce Oru Reis ve Barbaros Hayreddin Paann yanna girdi ve onlarla beraber seferlere kt. Msrn fethi
1

Pr Reisin Hrmz Seferi ve dam Hakkndaki Trk ve Portekiz Tarihilerinin Dnceleri

edilmesinin sebebi o sralar, Osmanllarn Hint Okyanusundaki yegne liman olan Adende li bin Sleyman el Tavlak adndaki bir Arap eyhinin isyan ederek hkimiyeti ele geirmi olmasyd. Portekizin himayesine girmeye niyetli olan asi eyh, bu amala Hrmze bir haberci gndermiti.4 Pr Reisin korsanlktan yetimi, deniz savalarnda tecrbeli biri olarak Adende Trk hkimiyetini tekrar tesis etmesi mmknd. Pr Reis bu amala 29 Ekim 1547de, irili ufakl 60 gemiden oluan bir donanmayla Sveyten hareket etti. Yemenin Moha limanna varnca Yemen beylerbeyi Ferhad Paann takviye olarak kendisine verdii be gemiyi de donanmasna katarak Adene doru yol almaya balad. Bu arada sancakbeyi Kasmn kumandasndaki bir Trk birlii Adeni karadan muhasara etmiti. Osmanllara ait gemi de ehrin top menzilinin dnda demirlemi, donanmann gelmesini beklemekteydi. Donanma 15 Kasm 1548de Aden yaknlarndaki Bire ad verilen mahale geldii srada Adeni ele geirmi olan li bin Sleyman 3.000 kiilik bir kuvvetle kendilerinden daha az saydaki Trk birlii zerine hcum etmi, ama Kasm Beyin ustalkla uygulad manevralar karsnda ar kayplar vermiti. Kendisinin de bu savata lmesi zerine adamlar panik halinde Aden kalesine katlar. Onun lm zerine olu Muhammed babasnn yerine geti. Bu arada asilerin daveti zerine gelen baz kk Portekiz gemileri limanda hi beklemedikleri Osmanl donanmasna ait birka gemiyi grnce geri dnp katlar.5 O srada Pr Reis donanmasyla 19 Ocak 1549da Adenin Sra denen blgesine gelmi bulunuyordu, ak denizde Portekizlilere ait gemi grndnde Pr Reis bunlarn peine dlerek yakalanmasn emretti. Pr Reisin emri uyarnca gemiler takip edildi ve nihayet Zeyla nlerinde yakalanarak Adene getirildi. Gemilerde bulunan 120 civarndaki Portekizli asker kadrgalarda kreki olarak kullanlmak zere esir edildiler. Ele geirilen ganimet Osmanl denizcileri arasnda paylaldktan sonra gemiler atee verildi. Daha sonra Aden ehri denizden de muhasara edildi. Kaledekiler, kuatmaya ramen limana szmay baaran celbe ve sanbuk ad verilen kk tekneler vastasyla yiyecek ve dier erzak yardm alyorlard, Pr Reis kapucu ba Hseyini bu kk tekneleri yakalamaya memur etti.
srasnda skenderiyede Trk donanmasnn filo komutan olarak grev yapan nl denizci, 1524 ylnda sadrazam brahim Paay Msra gtren geminin svariliini stlendi. Pr Reisin 1525 il 1547 tarihleri arasnda ne gibi bir faaliyette bulunduuna ve hangi makam igal ettiine dair elimizde hibir bilgi yoktur. 4 R. B. Serjeant, The Portuguese off the South Arabian Coast, Hadrami Chronicles, Oxford, 1963, s. 20. 5 Cengiz Orhonlu, a. g. m., s. 237-238.

Erturul nalp

Hseyin kendisine verilen grevi bunlardan bir ksmn ele geirerek, dier ksmn da tahrip ederek baaryla tamamlad.6 Pr Reis, Adenin Yemen kaps nnde karaya asker ve top karp askerler iin bir barikat ina ettirdi. Toplar ehre hkim tepelerin zerine yerletirildikten sonra gn boyunca ehir top ateine tutuldu. Drdnc gnde ehirden kan bir Arap birlii Trkleri bulunduklar mevzilerden atmaya altysa da baarl olamad. Daha sonra Trkler Araplarn elinde bulunan bir tepeyi de ele geirdiler. ehir her ne kadar 18 gn boyunca toplarla dvldyse de surlarda nemli bir hasar meydana gelmediinden ele geirilemedi. Fakat kaleye ok hkim vaziyetteki Kuful adl tepe ele geirilip, toplar buraya yerletirildikten sonra kale daha etkili bir ekilde dvld. Surlarda gedikler aldktan sonra dzenlenen bir genel saldryla burlara Osmanl bayraklar dikildi. Bu ekilde Aden kalesi 3 ubat 1549da Osmanllarca fethedildikten sonra camilerde Kanun Sultan Sleyman adna hutbe okundu. Fetih haberi Msra, oradan da stanbula ulatrld. Bu sevindirici haber zerine savaa katlan asker ve denizcilerin rtbeleri ykseltildi.7 Divn- Hmyn, Pr Beyin bu baarsndan dolay, yllk tahsisatn 100.000 akaya kard.8 Pr Reis Sveyten Hareket Ediyor Kanun Sultan Sleyman, rana kar yapt savata kesin bir sonuca varabilmek iin Svey ile Basra arasnda dorudan irtibat kurmann gerekli olduunu idrak etmiti. Bunu gerekletirmek iin nce Hrmzdeki Portekizlileri bertaraf etmeye karar verdi. Basra Krfezinin giriinde bir nevi tka vazifesi gren bu aday fethetmedikleri srece Osmanllar krfezdeki hkimiyetlerini tam anlamyla salam olamayacaklard. Padiah Hrmz Adasnn fethini gerekletirmek zere Sveyteki yirmi be kadrgann bir an evvel donatlp sefere hazr edilmesini emretti. Seferin komutanln Hind kapudan Pr Beye verdi. Pr Reisin Hrmz seferi hakknda geni bilgi veren Portekizli tarihilere gre, Kanun tarafndan Pr Reise u emir verilmiti: nce Sveyteki donanmay Portekizlilere fark ettirmeden Basraya gtrecekti. Daha sonra Basrada bulunan 15.000 askeri aldktan ve dier gemileri donanmasna dhil ettikten sonra ani ve sessiz bir harektla Hrmz fethedecekti. Fetih myesser olmad takdirde baka bir eyle uramadan Basraya ekilmeliydi. Kanunnin verdii emirden de aka grld gibi,
Cengiz Orhonlu, a. g. m., s. 238. Cengiz Orhonlu, a. g. m., s. 239. 8 Ylmaz ztuna, Balangcndan Zamanmza Kadar Trkiye Tarihi, Cilt VI, Hayat Kitaplar, stanbul, 1965, s. 121-122.
7 6

Pr Reisin Hrmz Seferi ve dam Hakkndaki Trk ve Portekiz Tarihilerinin Dnceleri

donanma Basraya ulancaya kadar Pr Reisin Portekizlileri kukulandracak, onlarn husumetine yol aacak herhangi bir hareketten kanmas gerekiyordu.9 Plan gayet gzeldi, ama uygulamada baz glkler vard. Her eyden nce bu aptaki bir deniz seferinin hazrln gizli tutmann imkn yoktu. Trklerin Sveyteki hazrlklaryla ilgili haberler 1552 ylnn mays aynda Hrmze gelmeye balamt. O sralar Hrmz kalesinin kumandan Alvaro de Noronha idi, Kzldenizden haber getirmesi iin bir fustay ihr taraflarna gnderdi. Bunlarn verdikleri bilgiler sylentileri teyit ediyordu. Muson mevsimi balam olduundan durumu genel valiye bildirmenin imknszl karsnda Alvaro de Noronha kendi bann aresine bakarak gereken nlemleri almaya balad; uzunca bir kuatmaya direnecek kadar su ve erzak, odun vs. stoklad, hendei derinletirdi ve nihayet iki fustay Rassal-Haad (Rosalgate) Burnunda gzclk etmeleri ve Trklerin yaklamalar durumunda derhal dnp haber vermeleri iin gnderdi. Fustalardan birinin komutan Simo da Costa, dierininki ise Miguel Colao idi. Bu fustalarn aldklar talimat yleydi: Eer Trk kadrgalarnn says yirmiden fazlaysa birinci fusta, her ne kadar bu mevsimde seyahat etmek ok tehlikeli olsa da, her eyi gze alarak durumu genel valiye bildirmek iin Goaya gidecekti. kincisi ise kadrgalar yirmiden az olduu takdirde Hrmze dnecek ve yol boyunca Portekize vergi deyen ehirlere yaklaan tehlikeyi haber verecekti. Sveyten 1552 ylnn temmuz ay balarnda hareket eden Trk donanmas, austos aynn ilk haftas iinde, Portekiz fustasnn gzclk grevi yapmakta olduu Rassal-Haad Burnu aklarna vard.10 Pr Reis buraya varmadan nce srasyla Adene, ihr ve Zufar limanna uramt. Komutanln Pr Reisin olunun yapt be Trk kadrgasndan oluan bir filo nclk greviyle donanmadan ayrlmt, gemiler burnu kavano eder etmez (burnu dolamak) Portekiz fustalar tarafndan fark edildiler.11 kinci fustann kaptan Miguel Colao ald emre uygun olarak dmeni Hrmze doru krd ve yol boyunca Portekizin himayesindeki emirliklere Trk
Saturnino Monteiro, Batalhas e Combates da Marinha Portuguesa, Cilt III, Livraria S da Costa Editora, Lisboa, 1992, s. 137-138. 10 Saturnino Monteiro, a. g. e., Cilt III, s. 138-139. Portekizli yazarn aksine Cengiz Orhonlu Pr Reisin nisan aynda Sveyten ayrldn belirtmektedir. 11 Osmanl kaynaklarnda Pr Reisin Mehmed Bey adnda birini nc olarak gnderdiinden bahsedilmekteyse de, bu ahsn onun olu olup olmad konusunda bir bilgi verilmemektedir. Bununla birlikte Cengiz Orhonlu, Babakanlk arivinde rastlad 8 Mart 1557 tarihli bir belgeye istinaden, olunun adnn Mehmed olduunu ve, mteferrikalktan 40 ake ile bir gemi reisliine terfi ettirildiini belirtmektedir. Baknz: Cengiz Orhonlu, a. g. m., s. 242, 29 No.lu dipnot.
9

Erturul nalp

kadrgalarnn varln bildirdi. te taraftan Simo da Costa, Trk kadrgalarnn saysnn, kendilerine ulaan haberlerde belirtilenden epeyce az olmasn yadrgamt, arkadan bakalarnn gelip gelmediini grmek amacyla burnu dolaarak daha teye gitmeye karar verdi. Gizlendii yerden kp da ak denize alnca muhalif ynden esen iddetli bir rzgra ve byk dalgalara maruz kald ve daha fazla ilerleyemeyip rotay Hrmze evirdi. Portekiz fustalar, fark edilmemek iin yelken kullanmayp, krek marifetiyle hareket etmekteydiler, buna ramen Trk kadrgalar tarafndan grlmlerdi. Pr Reisin olu derhal fustann peine dt ve rzgrn msait olmas sayesinde ona yetimesi g olmad. Fustay zapt ederek mrettebat esir etmek istediinden, iyice yaklatnda toplarn atelemeyip, dmeni birdenbire rzgrn estii yne doru krd. Kadrgann pruvas, krekleri havaya doru kaldrlm vaziyette fustann pruvasna hzla arpt ve onu krekleriyle sktrarak hareketsiz brakt. O anda fusta kreklerini geriye doru ekerek kadrgadan ayrlmaya alyordu, kadrga henz yelkenlerini toplamamt, rzgrn da etkisiyle iki gemi birbirinden kolayca ayrld.12 O anda fusta rzgraltna (geminin bann rzgrn gittii yne dnmesi) dmt, ama Simo da Costa krekilere altn vermeyi vaat ederek onlar gayrete getirdi, krekiler parann lfn duyunca olaanst bir gayretle kreklere aslmaya baladlar. antada keklik olarak grd avnn son anda elinden kamas zerine fkelenen Pr Reisin olu topularna ve tfekilerine bir salvo (yaylm) atei atrd. Ama denizin dalgal oluundan dolay gemiler yalpa yapyordu, bu yzden atlan gllelerin hibiri hedefi bulmad. Simo da Costa apazlama esen (geminin k tarafndan gelen) rzgrn yardmyla kadrgadan uzaklamay baard ve gece olduunda izini tamamen kaybettirdi.13 Pr Reisin olu, Simo da Costay gzden kaybedince orsa alabanda etti. (rzgr yandan alp yelkenleri aksine aarak gemiyi yavalatt) Daha sonra rotasn Arabistan kysna evirdi ve Maskat yaknlarnda Hrmze gitmekte olan, iinde yolcu olarak baz Portekizli kadnlarn da bulunduu bir Maskat teknesini zapt etti. Kadnlar arasnda Portekizlilerin Maskatta ina etmekte olduu kk bir kalenin kumandannn hanm da bulunuyordu. Pr Reis ile olu Maskat aklarnda bulutuklarnda olu babasna Portekiz fustasn elinden karn ve Maskat teknesini zapt ediini anlatt. ok zengin bir ehir olan Maskat 1506 ylndan beri Portekiz
Saturnino Monteiro, a. g. e., Cilt III, s. 138-139; Cengiz Orhonlu, a. g. m., 241. Diogo do Couto, Dcadas da Asia, Dc. VI, Liv. X, Cap. I., Livraria Sam Carlos, Lisboa, 1974.
13 12

Pr Reisin Hrmz Seferi ve dam Hakkndaki Trk ve Portekiz Tarihilerinin Dnceleri

himayesindeydi. Padiahn kendisine verdii emri unutan Pr Reis karaya asker kararak Maskat ehrini yamalatt.14 Daha sonra Portekiz askerinin siperlerde mevzilendii ve inaat henz bitmemi Maskat kalesini muhasara ederek toplarla dvmeye balad. Trk kuatmasna alt gn boyunca direnen Maskat kalesi yedinci gnde teslim oldu ve burada bulunan 128 asker esir edilerek zincire vuruldu.15 Portekizliler zincire vurularak kadrgalara gtrldler. Pr Reis Hrmz Abluka Altna Alyor Pr Reis, 20 Austosta Maskattan ayrldktan gn sonra, Hrmz Adas nne gelerek karaya asker kard. Pr Reisin olunun elinden kard fusta bu zaman zarfnda Hrmze ulam, Trk kadrgalarnn geliini haber vermiti. Bu haber ehir halk arasnda byk bir panik yaratt. Hrmz eyhi haremini ve hazinesi yanna alarak Portekiz kalesine snd. Hrmzn zengin tccarlar Keim (Kim) Adasna kamlard, halk ise pahada ar ykte hafif neyi varsa yanna alarak adann i ksmlarna kat. Kalede, Hrmzde yaayan dokuz yz civarnda Portekizli bulunuyordu, ayrca 1551 ylnda Portekizden gelerek k orada geirmekte olan byk bir kalyondaki yz Portekizli de kaleye snmt. Kale alt aylk bir kuatmaya direnebilecek kadar yiyecek, su, odun, silah ve cephaneye sahipti. Limanda, bahsi geen kalyondan baka muson mevsiminin bitmesini bekleyen krk civarnda ticaret gemisi de bulunuyordu. Alvaro de Noronha bu gemileri daha hafifletirmek iin ykn boaltp direklerini kartt. Fustalar kalenin surlar dibine yatrd ve kalyonu, iinde manevra yapmay salayacak kadar marineli (denizci), topu avuuyla topular ve bir de patronay (ticaret gemisinin ikinci kaptan) brakarak sahile kaln palamarlarla (gemiyi iskeleye balayan halat) balatt.16 Trkler 28 gemi ve 850 askerle gelmilerdi,17 karma yaptklar yer adann dousunda, demirleme yerinin tam aksi ynndeydi. Pr Reis her
Saturnino Monteiro, a. g. e., Cilt III., s. 139-140; Couto, a. g. e., Dc. VI, Liv. X, Cap. I. Cengiz Orhonlu, a. g. m., s. 242. Dnemin Portekizli tarihisi Diogo do Couto, Pr Reisin, 18 gn direndikten sonra su ve yiyecein bitmesi zerine teslim olan 60 Portekizli askere, teslim olduklar takdirde serbeste Hindistana dnebileceklerine dair nceden sz verdiini, ama sonradan szn tutmadn iddia etmektedir. (a. g. e., Dc. VI, Liv. X, Cap. II) Portekizli tarihi, Pr Reis buradan ayrldktan sonra Portekizlilerin gelip buray yeniden ele geirdiklerini kaydeder. Halbuki Cengiz Orhonluya gre, Pr Reis, Maskat kalesinin Trklerce muhafaza edilmesinin epeyce mklatl olmas nedeniyle burasn yktrmtr. (Ayn makale, s. 243) 16 Saturnino Monteiro, a. g. e., Cilt III., s. 140; Couto, a. g. e., Dc. VI, Liv. X, Cap. II. 17 Cengiz Orhonlu, a. g. m., s. 243. Portekiz kaynaklar Pr Reisin 1250 askerinin olduunu kaydetmektedirler.
15 14

10

Erturul nalp

nedense kaleyi liman tarafndan ablukaya almad. O gece Trkler ina ettikleri tahtadan iskeleler ve kuleler zerine ar toplar yerletirdikten sonra kaleyi ehre bakan taraftan dvmeye baladlar. Ama kalede de ar toplar vard, iki taraf arasnda birka gn devam eden top dellosunda, muhtemelen uygun metrislerinin olmamasndan tr Trk taraf Portekizlilerden daha fazla zarar grd. Kuatmann drdnc gnnde Alvaro de Noronha genel valiye durumu bildirmesi iin bir fustay Goaya gnderdi. Trklerin deniz tarafn serbest brakmalarndan istifade ederek iki gn sonra genel valiye ikinci bir fusta daha gnderdi. Ama bu gemiler Goaya ulatklarnda genel vali Trklerin Hrmz kuatm olduklar haberini oktan almt. Kalhattaki Portekiz ticarethanesinin grevlisi, muson mevsimi olmasna aldrmadan ufak bir tekneyle denize alm ve her gle gs gererek nce Basseine, sonra da Goaya ulaarak haberi yetitirmiti. Bunun zerine vakit kaybetmeden Hrmzn imdadna komak zere Basseinden iinde yirmi asker bulunan bir catur18, Goadan da her birine 50 asker bindirilen ve kaptanlklarn Alvaro de Noronhann bir kardeiyle bir yeeninin yapt iki fusta hareket etmiti.19 Bu arada kale ile Trk mevzileri arasndaki top dellosu da srp gidiyordu, ama avantaj savunmada olduklarndan Portekizlilerdeydi. Yirmi gn sren bir top dellosunda dmandan daha fazla zarar gren Pr Reis sonunda kuatmay kaldrarak Basraya hareket etmeye karar verdi. stelik muson mevsimi de neredeyse bitmek zereydi, ok gemez Hindistandan gl bir donanma Hrmz aklarnda grnrd. Ama salpa emrini (demir alma) vermeden nce adamlarn yollayarak kalenin dndaki yerleri yaktrd. Ayrlmadan nce, gn boyunca limandaki gemileri top ateine tuttuysa da nemli bir zarar verdiremedi, kalyondan mukabil ate almas zerine bu iten vazgeti.20 Demir almadan nce, olunun esir ettii Portekizli kale kumandannn karsn, iki ihtiyar ve iki Portekiz askerini serbest brakarak Alvaro de Noronhaya gnderdi ve elindeki dier Portekiz askerlerinin fidye karlnda serbest braklmasn teklif etti. Fakat Alvaro de Noronha sadece iki askeri kabul etti, Maskat kalesi dizdarnn (kale kumandan) eini ve yallar geri gnderdi.21 Byle davranmasnn sebebi, inaat yarm kalan
18 Portekizlilerin Hindistanda kullandklar tek veya iki direkli, alt krekli kk bir yelkenli teknedir. 19 Saturnino Monteiro, a. g. e., Cilt III., s. 140-141. 20 Couto, a. g. e., Dc. VI, Liv. X, Cap. III. 21 Portekizli yazar Manuel de Faria e Sousa, Hrmz kalesi kumandannn bu iki yaly neden iade ettiini aklamamaktadr. sia Portuguesa, cilt III, Livraria Civilizao, Porto, 1945, s. 241.Vatanda Coutoya gre, kale kumandan bu iki yalnn kalede arpmadan esir olduklarn, byle zayf insanlara ihtiyac olmadn ifade ederek geri gndermitir. Couto iki

Pr Reisin Hrmz Seferi ve dam Hakkndaki Trk ve Portekiz Tarihilerinin Dnceleri

11

kalede Trklere direnmeyen, daha dorusu orada lmeyi tercih etmeyerek teslim olan kocasn bu ekilde cezalandrmak istemesiydi. Bununla birlikte, Pr Reis,hediye ettiim bir eyi geri alamam diyerek kumandann hanmn bir filikayla sahile gnderdi.22 Daha sonra ele geirdii bir Portekiz ticaret gemisini aktarmada gtrerek Keim Adasna vard. Donanma burada birka gn kald, bu arada Pr Reisin adamlar adann her tarafn kar kar arayarak ada sakinlerinin gizledikleri hazineleri buldular ve ok sayda esir aldlar. Osmanl amirali gemilerinin tamam tka basa ganimetle23 ykl olarak demir aldktan sonra scak bir ekilde karlanacan umduu Basraya gitmek zere yelken at.24 Hrmzde bu olaylar yaanrken, Goada Trklere kar byk bir donanmann hazrl devam ediyordu. O sralar Hindistandaki Portekizliler, gemi ve asker says ve cephane bakmndan glerinin zirvesindeydiler. Afonso de Noronha 1550 ylnda Hindistanda genel vali olarak greve baladnda Portekizlilerin buradaki asker says 20.000e ulamt, bunlarn on be bini maalyd.25 Genel vali, ekim ay sonunda 30 adet kalyon ve karavelden ve 70 kadar fusta ve catur trnden oluan bir donanmayla Hrmze doru hareket etti. Ama Diuya vardnda Trklerin kuatmay kaldrarak Basraya yneldikleri haberini alnca donanmann nemli bir ksmyla Goaya dnmeye karar verdi. Bununla birlikte yeeni Anto de Noronhay be

asker ile ilgili olarak bunlarn Simo da Costann fustasnda esir edildikleri, dolaysyla bir kusurlar bulunmad iin Alvaro de Noronha tarafndan kabul edildiini belirtiyor. Ayrca Portekizli kumandan, Pr Reise, bu iki askeri serbest brakt iin fidye yerine geecek baz deerli eyalar gndermitir. (a. g. e., Dc. VI, Liv. X, Cap. IV) Simo da Costann fustas kamay baarm olduu iin, kanaatimce bu yallarn Simo da Costann fustasnda deil de, Pr Reisin olunun sonradan zapt ettii Maskat teknesinde ele geirilmi olmallar. 22 Manuel de Faria e Sousa, sia Portuguesa, cilt III, Livraria Civilizao, Porto, 1945, s. 241. 23 Coutoya gre bu ganimetin deeri bir milyon altndan fazlayd. (a. g. e., Dc. VI, Liv. X, Cap. X) 24 Couto, a. g. e., Dc. VI, Liv. X, Cap. III ve IV. 25 Saturnino Monteiro, a. g. e., Cilt III., s. 142. Monteiroya gre, Hindistandaki tm Portekiz kalelerini takviye etmek iin 6.000 asker yeterliydi. Gerektiinden misli fazla saydaki askeri beslemek olduka zordu. Bunun birok olumsuz sonular oluyordu. Gereksiz yere para harcanmas sebebiyle bte daima ak veriyordu. kincisi, bu kadar askeri zapt etmenin gl yznden civardaki yerli halklarla daimi bir atma yaanyordu. Yama hrsn tatmin etmek iin Mslman devletlerle sk sk yaplan savalarda her ne kadar Portekiz bu seferlerde asker zaferler elde etse de, (genellikle silah gc sayesinde galip geliyordu) uzun vadede siyas ve ekonomik ynden zarara uruyordu.

12

Erturul nalp

kalyon, yedi karavel ve yirmi fustayla Hrmze gnderdi, bu ekilde Basra Krfezinde deniz stnln Trklere kar korumay amalyordu.26 Pr Reis Basradan Kadrgayla Ayrlyor Pr Reis, gemileri tka basa ganimetle ykl olarak Basraya geldiinde burann valisi (Kubad Paa) tarafndan hi beklemedii souk bir karlama grd. Hatta Paa, Maskatn ve Hrmzn yamaland haberini alr almaz stanbula bir mektup gndererek Divn- Hmynu durumdan haberdar etmiti.27 Basra valisi, Kanun Sultan Sleymann emirlerine uymadn Pr Reise u ekilde hatrlatt: Portekizlilerin dikkatini ekmeden donanmay Basraya getirmen gerekirken sen bunun tam tersini yaptn. Padiah bu durumu rendiinde bakalm ne diyecek?28 Bu szler zerine yapt hatann farkna vararak dehete kaplan Pr Reis, padiah bizzat ikna etmek iin derhal stanbula hareket etmeye karar verdi. Donanmann en hzl kadrgasna muazzam ganimeti ykleyerek Kzldenize gitmek zere 1553 ylnn ubat ay banda Basradan ayrld. Maskatta esir ettii Portekizlileri de kadrgalarnda zincire vurdurmu, kreki olarak kullanyordu. Fakat attlarabdan Basra Krfezine girdikten sonra Anto de Noronhann, gzclk etmeleri iin gnderdii iki Portekiz caturu tarafndan tespit edildi. Bu caturlardan bir tanesi geldiini haber vermek iin Hrmze ynelirken, dieri de belirli bir mesafeden kadrgalar takip ediyordu. Bir gece, geride kalan kadrgalardan biri muhtemelen ar ykten dolay Katif yaknlarnda karaya oturarak paraland. Gemi ertesi sabah grnmeyince Pr Reis geriye dnerek kazaya urayan geminin bulunduu yere geldi ve zevat ve hamulesini dier iki gemiye taksim etti. O srada, paralanan kadrgada bulunan Portekizli esirler yzerek yakndaki bir kara parasna snmlard, Pr Reis onlarn gitmelerine engel olmad ve yola devam emrini verdi.29 O esnada Anto de Noronha, caturun getirdii haber zerine Trk kadrgalarnn yolunu kesmek amacyla donanmasyla hareket etmiti. Donanmada ok sayda fustann muntazam aralklarla mevzilenmi olmas sebebiyle Trk gemilerinin Portekiz donanmasna fark ettirmeden Hrmz Boazn gemesi hemen hemen imknszd. Ama o gece kan bir frtna Portekiz gemilerini birbirinden uzaklatrmt, Pr Reisin iki kadrgas zifiri karanlkta kyya ok yakn olarak Portekizlerin ruhu bile duymadan boaz amay baard. Eer Portekiz gemileri tarafndan fark edilmi
26 27

Saturnino Monteiro, a. g. e., Cilt III., s. 142-143. Couto, a. g. e., Dc. VI, Liv. X, Cap.X. 28 Saturnino Monteiro, a. g. e., Cilt III. s. 155. 29 Couto, a. g. e., Dc. VI, Liv. X, Cap. X.

Pr Reisin Hrmz Seferi ve dam Hakkndaki Trk ve Portekiz Tarihilerinin Dnceleri

13

olsalard, Pr Reis ve adamlar iin kurtulu midi kalmayabilirdi. Hava dzelip de deniz sakinleince Anto de Noronha donanmasyla kadrgalarn peinden Rassal-Haad Burnuna kadar gitti, daha sonra takibi durdurarak burada bir sre kalmaya karar verdi. Bununla birlikte kadrgalarn ardndan iki fusta gnderdiyse de bu gemiler onlara yetiemediler.30 O sralar Aden Krfezinde genel valinin 1553 ylnn Ocak ay sonlarnda gndermi olduu Pero de Atade adl bir kaptann komutasnda bir baka Portekiz filosu da dolayordu. Kzldenizin giriinde ise Moha kaptan Sefer Reisin komutasnda birka Trk kalitesi bulunuyordu. Mslman ticaret gemileri Sefer Reise Portekizlilerin bu sularda bulunduklar haberini vermilerdi, o da Kzldenizi korumak amacyla Aden Krfezine almad. Sonunda Pr Reisin ans yaver gitti ve bu Portekiz filosuna da rastlamadan Bbl Mendeb Boazn aarak Sveye ulamay baard. Fakat Basra valisi (Kubad Paa), stanbula gnderdii bir baka mektupla Pr Reisin kadrgayla Basradan ayrldn, Portekizlilerin ok gl bir donanmayla Hrmze geldiini ve bir baka Portekiz donanmasnn da Bbl Mendeb Boaznn nnde olduunu rapor etmiti.31 Kahireye varan Pr Reis Msr beylerbeyinin emriyle tutukland, daha sonra stanbuldan gnderilen padiah ferman uyarnca yine Kahirede boynu vurulmak suretiyle idam edildi.32 Pr Reisin bu seferi hakknda ayrntl ve gvenilir bilgiler sunan Portekizli tarihilerin, onun Msra ulamasndan sonra verdikleri bilgiler gerei yanstmaz. Mesela onun skenderiyeden deniz yoluyla stanbula geldiini ve orada padiahn emriyle boynunun vurulduunu kaydetmektedirler.

Saturnino Monteiro, a. g. e.,C III, s. 155; Couto, a. g. e., Dc. VI, Liv. X, Cap. X. Couto, a. g. e., Dc. VI, Liv. X, Cap. XIII. 32 Pr Reis ldnde seksen yan amt, mirass olmadndan, (her ne kadar Portekiz kaynaklar bir olu olduundan bahsediyorsa da) mal mlk hazineye devredildi. Ktip elebi, Pr Reisin lmnden sonra serveti konusunda yle demektedir:hesapsz mal kp mirye zaptolundu. Az mrebba, ii altn dolu merteban kavannozlar devlet kapsna gnderdiler. Baknz: Ktip elebi, Tuhfetl- Kibar f Esfaril- Bihar, yayna hazrlayan: Orhan aik Gkyay, Tercman Yaynlar, stanbul, 1980, s. 93. Pr Reis aralarnda spanyolca, Portekizce ve talyancann da olduu birka dili mkemmelce konuan lim biriydi. Corafya ve denizcilik alannda nemli eserleri bulunmaktadr. Gnmze ulaan iki haritasndan ilkini 1513 ylnda izmi olup, bu, Kuzey Amerikann bir ksmn, Antilleri, Gney Amerikann bat sahilleriyle Avrupa ile Afrikann bir ksmn gsteren bir harita parasdr. kincisi ise, 1528 ylnda izdii, yine Antilleri ve Kuzey Amerikann Florida kylarn gsteren bir harita parasdr. Ayrca Akdeniz kylarn, adalarn, nehirlerini, limanlarn, demirleme yerlerini anlatt, ok sayda kk harita (portulano) ieren Kitab- Bahriye adnda nesir ve manzum bir eseri bulunmaktadr.
31

30

14 Pr Reis Neden dam Edildi?

Erturul nalp

Trk tarihileri arasnda Pr Reisin idam sebebi hakknda bir fikir birlii yoktur. Dnemin nianclarndan Celal-zde Mustafa elebinin iddiasna gre, Pr Reis Portekizlilerden rvet alarak kuatmay kaldrd iin idam edilmitir.33 Modern tarihilerden Mustafa Cezar bu konuda yle demektedir: Eski Osmanl kaynaklarnn hemen hemen hepsinde yer alan bir rivayete gre, Pr Reisin Hrmz muhasarasn kaldrmasnn sebebi, ehirdeki Portekiz kumandanndan rvet almasdr. Mverrih li ve Peev de bu rvet meselesine temas etmekle beraber, hdiseyi Kubad Paann garazna atfederek, para mukabilinde muhasara kaldrma rivayetinin shhatine inanmamaktadrlar.34 Baz tarihiler de onun Maskat ve Hrmzdeki Mslman halk yamalad iin idam edildiini ileri srdkleri gibi, bazlar da Pr Reisin Basraya byk bir ganimetle geldiinde bu ganimetten pay almak isteyen Kubad Paann bu isteinin onun tarafndan reddedilmesi zerine paann ona garez duyduunu ve katledilmesini salamak iin padiaha mektuplar gnderdiini belirtirler. Ylmaz ztuna bu konuda unlar sylemektedir: Pir Reisin bu pek parlak ve meakkatli seferi, Trk amiralinin bilgisini ve servetini kskanan rakiplerini azdrd. Beylerbeyi payesiyle Msra, Basraya ve Arabistanda kendi fethettii topraklarn bana getirileceinden ekinilmi olmaldr. Rakiplerin istismar ettikleri konu, Portekiz donanmasnn Trk donanmasnn karsna kmaya cesaret edememesine ramen, cidd hibir sebep olmakszn kk Hrmz adasnn fethinin gerekletirilmemesi, bilhassa Pir Reisin donanmay Basrada brakp Sveye getirmemesidir. Bu ikinci husus zerinde durmak lzmdr. Trk denizcilerinde, umumiyetle btn milletlerin denizcilerinde olduu gibi gemi, deta kutsal, canl, sevilmekten ileri bir hisle balanlan bir varlktr. Her Trk kaptan, yarn stanbulda Paakapsnda (Kasmpaadaki Kapdn- Derylk makamnda) bana emanet edilen teknenin hesab sorulur! endiesi iindeydi. Onun iin, Pir Reis gibi, Osmanl cihanmul denizciliinin piri olan Kemal Reisin yannda yetimi pek tecrbeli ve ihtiyar bir amiralin, ok cidd sebepler olmakszn, donanmasn, u veya bu vesileyle baka bir Trk limannda brakp, amirallik merkezi olan Sveye dnemeyecei aikrdr.35

Y. Blent Aksaray,Pr Reisin Yaam, Yaptlar ve Bahriyesinden Semeler, Pr Reis Aratrma Merkezinin yayn, Say 7, stanbul, 2007, s. 48-58. 34 Mustafa Cezar, Mufassal Osmanl Tarihi, Cilt II, Seher Matbaas, stanbul, 1958, s. 1005. 35 Ylmaz ztuna, a. g. e., Cilt VI, s. 125.

33

Pr Reisin Hrmz Seferi ve dam Hakkndaki Trk ve Portekiz Tarihilerinin Dnceleri

15

Kubad Paa, Trk amiralinin donanmay Basrada brakt haberini Pr Reisin aleyhinde bir hava ile Divn- Hmyna rapor ederken, Sveye dndkten sonra, Msr beylerbeyi de, amiralin donanmay Portekizlilerden korkusundan geri getirmediini stanbula yazmtr. Hatt donanmann Portekizlilere kaptrld rivayetleri stanbula gelmi ve imparatorluk taht ehrinde byk dedikodular yaplm, teessrler izhar edilmitir. ki beylerbeyinin ayn manada, Pr Reis aleyhinde rapor gndermeleri, Divn artmtr. Sadrazam Rstem Paann da, korsanlktan yetimi, boyun emez Trk amirallerinden nefreti malm olduundan, Pr Reis aleyhindeki havay krkledii muhakkak saylabilir. Bunun zerine, Kanun Asrn lekeleyen birka hdiseden birini tekil eden bir ferman kartlarak, byk denizcinin bann vurulmasna karar verilmitir.36 Bu vaziyetten (Pr Reisin idam edilmesinden) birinci derecede Kubad Paa, ikinci derecede de sultan-zde olan Msr beylerbeyi Dukagin-zde Mehmed Paa mesuldr. Kubad Paa, Basrada Pr Reise, frtnadan zarar gren kadrgalar iin krek gibi tehizatlar bile temin etmemek suretiyle, hislerini zaten izhar etmiti. Dier bir rivayete gre Kubad Paa, Pr Reisin ald muazzam ganimetten hisse istemi, amiralin, katlmad bir savatan hisse alamayacan bildirmesi zerine, Pr Reise bsbtn dman kesilmitir. Dukagin-zde ise, kendisi ana tarafndan Osmanolu olduu halde, Trk amiralinin ahsn glgede brakan servet ve nfuzunu kskanyordu. Pr Reisin dmanlar, onun, idam edilmi bulunan Sadrzam Damat brahim Paann adam olduunu ileri srecek kadar akl sahasndan dar kmlardr.37 Cengiz Orhonlu ise konuyla ilgili olarak u fikirdedir: Hint donanmas Pr Reisin sorumluluu altnda idi; o bu hareketi ile ordusunu sava meydannda brakp kam bir kumandan gibi telkki edilmitir. Bu gr asndan sulu bulunarak hapse atld. Msr beylerbeyi bu durumu kendi asndan ayrntl olarak stanbula bildirdi. Basra beylerbeyi Kubad Paa ondan ok nce Pr Reisin hareket tarzn stanbula bildirmiti. stanbuldan gelen emirle siyaseten Divan- Msrda katledildi Pr Reisin katli hakknda ada ve ada olmayan tarihilerin aldklar tutum dikkate deer. Peuylu brahim ve Ktip elebi herhangi bir beyanda bulunmayarak yalnz olay nakletmektedirler. Onun Hint donanmas kaptanlnda haleflerinden biri olan Seydi Ali Reis, dier tarihilerden ziyade gerekleri bilmesi muhakkak olmasna ramen, manl bir sktla
36 37

Ylmaz ztuna, a. g. e., Cilt VI, s. 125. Ylmaz ztuna, a. g. e., Cilt VI, s. 125

16

Erturul nalp

olay geitirmektedir. Yukarda zikredilen tarihilerin tutumlar, vicahen mahkeme edilmeden idam edilen Pr Reis hakknda uygulanan karar ar telkki ettikleri intiba uyandrmaktadr. Bununla beraber baz tarihiler de uygulanan karar hakknda ok gayretketirler; Mehmed Efendi, Cell-zade Mustafa ve Mustafa li gibi tarihilere gre Pr Reis menfaatini gzeterek teslim olmak zere iken Hrmz muhasarasn kaldrm, bunun yan sra Hint donanmasn Basrada brakarak kadrga ile kamtr. Genel olarak onun idam edilmesinde iki siyas sebep ileri srlmektedir. Biri, Kubad Paaya onu honud edecek hediyeler vermemesi, dieri Sadrazam Damat brahim Paann himaye ettii insanlardan biri olmas...38 Cengiz Orhonlu, Pr Reisin Hrmz kuatmasn kaldrarak Basraya ekilmesini, o oradan ayrldktan ksa bir sre sonra gl ve dinlenmi bir Portekiz filosunun yardma gelmesi sebebiyle son derece isabetli verilmi bir karar olduunu ifade ederken, ayrca kreki temin etmedeki glkten dolay onun ypranm olan kadrgalar Basrada brakarak sadece kadrgayla dnmesini de makul bir davran olarak grmektedir: Donanmadaki gemilerin, Sveyten itibaren uzun bir deniz mesafesi katetmesi ve iki muhasara sava (Maskat, Hrmz) yapm olmas hasebiyle tamire muhta olmalar idi. Bir deniz adam olmamas dolaysiyle Basra beylerbeyi Kubad Paann denize ait meseleleri anlama kabiliyeti yoktu. Donanmada kreki olarak kullanlan Araplar donanma Basraya geldiinde gemileri terk ettiler. Bundan anlaldna gre idaresindeki donanma elemanlarnn bazs bu kadar uzun bir sefer iin yetersiz idiler. Pr Reisin idam edilmesinde birinci derecede rol oynam bir ahs olan Kubad Paa, Hrmzde yaayan Mslmanlarn mal ve mlklerini, muhasara devam ederken, talan ettirdiini de stanbula gnderdii mektubunda onun aleyhine bir nokta olarak ilave etmiti. Hatt idamndan sonra oradan gelen bir heyet ikyette bulunmu, fakat ispat edemediklerinden elleri bo dnmlerdi. Kubad Paa byk Trk denizcisini idam ettirmeye muvaffak olmakla beraber Basradan ok az bir mddet sonra azledilmesi de mnidardr .39 Trk ve Portekiz kaynaklarnn birlikte deerlendirilmesiyle Pr Reisin idam edilmesinde rol oynayan etkenler gn na kmaktadr. Trk tarihilerinin grlerini yukarda belirtmitik. Portekiz kaynaklarnda Pr Reisin rvet aldna dair herhangi bir bilgi yoktur. Zaten Portekizli tarihilerin olay naklediinden de anlald kadaryla rvet almas sz konusu olamaz. Hrmz kalesi kumandan Alvaro de Noronhann kral III. Jooya yazd 31 Ekim 1552 tarihli mektubun muhtevasndan da
38 39

Cengiz Orhonlu, a. g. m., s. 246-247. Cengiz Orhonlu, a. g. m., s. 247-248.

Pr Reisin Hrmz Seferi ve dam Hakkndaki Trk ve Portekiz Tarihilerinin Dnceleri

17

anlaldna gre Pr Reisin Hrmz kuatmasn kaldrmasnn esas nedeni mhimmatnn azalmasdr: Hi kuku yok ki, Trkler kuatmaya baladklar gibi devam etselerdi, surlar tamamen ykabilirlerdi, sonunda onlar yle zor durumlara soktuk ve yle tehlikelerle kar karya braktk ki kaybetmeleri kanlmaz oldu. Bu sebepten ve (Trkler) buraya gelirken bir kalyonun Babl Mendeb Boazndan geerken batmasndan tr levazm, barut ve harp malzemesinde skntya dtler ve kuatmay kaldrmaya mecbur oldular.40 Coutoya gre Pr Reisin Hrmz kuatmasn kaldrmasnn balca sebebi kaleyi gnlerce top ateine tutmasna ramen bir sonu alamamasdr. Portekizli tarihi, Hrmz kalesinin duvarlarnn sktrlm topraktan yaplmas sebebiyle ta gllelerin duvarlara gmlerek arpma tesiri meydana getiremediini, bilakis surlar salamlatrdn, Trklerin surlarda gedikler amada baarl olamadklarndan kuatmay kaldrmaya mecbur olduklarn kaydetmektedir. 41 Sonu Trk kaynaklarnda Pr Reisin idam sebebi hakknda bir gr birlii olmamasna mukabil, bu konuda Portekizli yazar Coutonun ve onun eserine dayanan dier Portekizli tarihilerin dncesine gre Pr Reisin idam edilmesinin esas sebebi padiahn emrine itaatsizliktir: mandou cortar a cabea a Pirbec por quebrantar de seus regimentos42 Padiahtan ald talimata gre Pr Reisin nce Basraya gitmesi ve orada hazr bulunan 15.000 askeri ve dier gemileri donanmasna dhil ettikten sonra ani bir saldryla Hrmz Adasn ele geirmesi gerekiyordu. Dolaysyla Basraya varana kadar baka bir ile uramamal, yani Portekizlilerin dikkatini ekmemeliydi. Bu gr bize de mantkl gelmektedir. Dikkat edilecek olursa, bu itaatsizlik Osmanllar asndan iki vahim sonu dourmutur: Birincisi, Hrmz Adasnn ni bir saldryla fethedilmesi imknnn, Portekizlilerin o sulara kuvvetli bir donanma gndererek nlem almalaryla tamamen ortadan kalkm olmasdr. Gerekten de Hrmz fethedilmedii srece Trklerin ne Basra Krfezi yoluyla Hint Okyanusuna rahat bir ekilde ulamalar, ne de Acemlere kar yaptklar savalarda Kzldeniz yoluyla Basraya ikmal yapmalar mmkn deildi. kinci sonu ise, Basraya gnderilen donanmann byk bir ksmnn orada tl vaziyette
40 Bu mektup ilk defa Salih zbaran tarafndan yaynlanmtr. Baknz: Salih zbaran, Two letters of Dom Alvaro de Noronha from Hormuz: Turkish Activities along the Coast of Arabia,TED, IX, stanbul, 1978. s. 262-265. 41 Couto, a. g. e., Dc. VI, Liv. X, Cap.III. 42 Trkesi: Emrine kar geldii iin Pr Beyin kafasnn kesilmesini emretti. Couto, a. g. e., Dc. VI, Liv. X, Cap.XIII., s. 486-487.

18

Erturul nalp

yatmas sebebiyle Portekizlilerin gerek Basra Krfezinde, gerekse Aden sularnda ve hatta Kzldenizde Osmanllara kar deniz stnln elde etmeleriydi. Bu durumda Haremeyn, yani slmn kutsal ehirleri Mekke ve Medine Portekiz tehdidine her zamankinden daha fazla maruz kalm oluyordu.
Kaynaka
Aksaray, Y. Blent, Pr Reisin Yaam, Yaptlar ve Bahriyesinden Semeler, Pr Reis Aratrma Merkezinin yayn, Say: 7, stanbul, 2007. Cezar, Mustafa, Mufassal Osmanl Tarihi, Cilt II, Seher Matbaas, stanbul, 1958. Couto, Diogo do, Dcadas da Asia, Dc. VI, Liv. X, Cap. I.-V ve Cap. X-XIII, Livraria Sam Carlos, Lisboa, 1974. Faria e Sousa, Manuel de, sia Portuguesa, Cilt III, Livraria Civilizao, Porto, 1945. Ktip elebi, Tuhfetl- Kibar f Esfaril- Bihar, yayna hazrlayan: Orhan aik Gkyay, Tercman Yaynlar, stanbul, 1980. Monteiro, Saturnino Batalhas e Combates da Marinha Portuguesa, Cilt III, Livraria S da Costa Editora, Lisboa, 1992. Orhonlu, Cengiz, Hint Kaptanl ve Pr Reis, Belleten, T.T.K. Yaynlar, Cilt: XXXIV, Say: 133-136, Ankara, 1970. zbaran Salih, Two letters of Dom Alvaro de Noronha from Hormuz: Turkish Activities along the Coast of Arabia,TED, IX, stanbul, 1978. ztuna, Ylmaz, Balangcndan Zamanmza Kadar Trkiye Tarihi, Cilt VI, Hayat Kitaplar, stanbul, 1965. Serjeant, R. B. , The Portuguese off the South Arabian Coast, Hadrami Chronicles, Oxford, 1963.

Pr Reisin Hrmz Seferi ve dam Hakkndaki Trk ve Portekiz Tarihilerinin Dnceleri

19

I. EK:

20 II. EK:

Erturul nalp

Pr Reisin Hrmz Seferi ve dam Hakkndaki Trk ve Portekiz Tarihilerinin Dnceleri

21

III. EK: