1

T.C. KOCAEL N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS

RAN POL T KASINDA AZERBAYCAN TRKLER (19062006)

YKSEK L SANS TEZ

OSMAN EROL

ANA B L M DALI : ULUSLARARASI L K LER PROGRAMI : S YAS TAR H

KOCAEL , 2007

T.C. KOCAEL N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS

RAN POL T KASINDA AZERBAYCAN TRKLER (19062006)

YKSEK L SANS TEZ

OSMAN EROL

ANA B L M DALI : ULUSLARARASI L K LER PROGRAMI : S YAS TAR H

DANIMAN : YRD.DO.DR. BEK R GNAY

KOCAEL , 2007

1 I

SUNU Kendine zg ynetim ekliyle, kapal yapsyla, zellikle son yzylda alkantl siyasi tarihiyle dikkatleri zerine eken ve her dnem ekilde dnya kamuoyunun gndeminde kalmay baaran, Trkiyenin komusu, Ortadounun nemli lkesi randa 15 ile 30 milyon arasnda Azerbaycan Trk yaad tahmin edilmektedir. Azerbaycan Trklerinin nfusu zamanla tm rana yaylm olmakla beraber byk ounluu Azerbaycan snrndan lkenin merkezine kadar uzanan Gney Azerbaycan topraklarnda yaamaktadr. Azerbaycan topraklar 1813 Glistan ve 1828 Trkmenay Anlamalar ile ikiye blnm, 1828den itibaren Azerbaycan Trklerinin ounluu ran snrlar ierisinde kalmtr. Bu tarihten itibaren Azerbaycan Trkleri ran siyasi hayatnda iktidarda veya muhalefette aktif bir grup olarak n planda olmulardr. Birka kez kendi devletlerini, hkmetlerini ran iinde kurmay baarmlar ve ran siyasi tarihinin dnm noktalarnda barol oynamlardr. Trkiyede ran Azerbaycan Trkleri ile ilgili almalar nedeni bilinmemekle beraber ok snrl saydadr. Trkiyede, bizimle ayn kltr, dili paylaan Azerbaycan Trklerinin randaki varlndan dahi haberdar olmayan insanlarn ounlukta olduu almalar esnasnda grlmtr. Bu almann amac 1906 ran Merutiyet Devriminden gnmze ran i politikasnda Azerbaycan Trklerinin siyasi faaliyetlerinin seyrini resmetmek, bu aktif grubun siyasi karakterinin ran ve blgenin geleceine nasl etkide bulunabileceini saptamaya almaktr. almann dier amac ise randa yaayan Azerbaycan Trklerinin yzyllk siyasi tarihini genel hatlaryla inceleyen yeni bir kaynak ortaya koymaktr. SSCBde, Balkanlarda ve Irakta son 17 ylda gelien olaylar ve sonular blgemizle ilgili bu tr almalara daha fazla nem vermemiz gerektiini gstermitir. Tezin konu seim aamasndan tamamlanmasna kadar, bana her ynden destek salayan kymetli hocam ve tez danmanm Yrd. Do. Dr. Bekir Gnaya sonsuz teekkr ve sayglarm sunarm. Kocaeli, Ocak 2007 Osman EROL

2 II

NDEK LER SUNUI NDEK LERII ZET..V ABSTRACTVIII KISALTMALARXI G R ...1 I- RANDA AZERBAYCAN TRKLER N N VARLII A- AZERBAYCANIN BLNMES NE KADAR OLAN RANAZERBAYCAN TAR H NE KISA B R BAKI...4 1- Trklerin Azerbaycana lk Geliinden Kaar Hanedannn randa Hakimiyet Kurmasna Kadar Olan Dnem (M..VII.Yzyl-1784)....4 2- XIX. Yzylda randa Byk Glerin Devreye Girmesi...7 3- Azerbaycann kiye Blnmesi ve Bugnk Azerbaycan ran Snrnn Oluumu...8 B- RANIN ETN K YAPISI VE RANDA AZERBAYCAN TRKLER ......10 II- KAAR HANEDANI DNEM NDE RAN AZERBAYCAN TRKLER N N S YAS FAAL YETLER (19051925) A- RAN MERUT YET DEVR M NDE TRKLER..13 1- ran Merutiyet Devriminin Sebepleri...13 2- Merutiyetin lan ve Azerbaycan Trkleri...25 B- HIYABAN VE AZAD STAN DEVLET (1918-1920)...38 1- Azadistan Devleti ncesinde Hyabaninin Siyasi Faaliyetleri....39 2- Azadistan Devleti...43

3 III

III- PEHLEV HANEDANI DNEM NDE RAN AZERBAYCAN TRKLER N N S YAS FAAL YETLER (19251979) A- RIZA AH DNEM .51 B- II.DNYA SAVAI VE AZERBAYCAN TRKLER ....57 C- AZERBAYCAN ZERK HKMET .73 1- Azerbaycan Demokrat Frkasnn Kuruluu ve Faaliyetleri.73 2- Azerbaycan zerk Hkmetinin Kuruluu ve craatlar...78 3- Byk Gler, ran ve Azerbaycan zerk Hkmeti likileri ve Azerbaycan zerk Hkmetinin Ykl...82 IV- RAN SLAM DEVR M VE AZERBAYCAN TRKLER (19791991) A- AZERBAYCAN TRKLER N N AHLIK REJ M NE KARI DEVR M STEKLER VE SEBEPLER ...90 B- DEVR M N NC B RL , AZERBAYCAN TRKLER .96 C- DEVR M SONRASI; AZERBAYCAN TRKLER N N DEVR M YNET M NE KARI AYAKLANMASI.....................99 D- RAN SLAM YNET M VE AZERBAYCAN TRKLER ..103 V. AZERBAYCAN CUMHUR YET N N KURULUUNDAN GNMZE RANDA AZERBAYCAN TRKLER N N S YAS FAAL YETLER (19912006) A- AZERBAYCAN CUMHUR YET N N KURULUUNUN GNEY AZERBAYCANA ETK S ...112 1- Kuzey-Gney Arasnda Balayan Etkileim ve Azerbaycan Cumhuriyetinin Gney Azerbaycan Yaklam..112 2- Gney Azerbaycanda Milli Bilincin Yeniden Canlanmas ve Yeni Bir Dnemin Balangc.116 3- rann Azerbaycan Cumhuriyeti ile lgili Gelimelere Reaksiyonu ..122

4 IV

B- SON ON YILDA GNEY AZERBAYCANLI TRKLER N KURDUU S YAS RGTLER, AMALARI VE FAAL YETLER 129 C- KAR KATR KR Z EREVES NDE RANDA SON DURUM....136 SONU......139 KAYNAKLAR...144 ZGEM

V 5

ZET

Azerbaycan kuzeyde Derbentten balayarak, gneyde Zencan ve Hamedan iine alarak rann ortalarna kadar uzanan blgedir. Konumu ve sahip olduu zenginlikler nedeniyle tarih boyunca blgesel ve byk glerin manevra sahas olmak zorunda kalm, bu nedenle sk sk idaresi el deitirmitir. Bugnk Azerbaycan Cumhuriyeti topraklarnn iki katndan daha fazla yzlmne sahip bir corafyay ifade etmektedir. Trklerin blgeye gelii milattan ncesine uzanmakla beraber geni apl olarak blgede yerlemeleri Seluklular zamannda gereklemitir. Ticari yollar zerinde bulunan Azerbaycan topraklar ve halk tarih boyunca g mcadelelerine ve iddetli savalara tanklk etmitir. Azerbaycan topraklar birok kez byk gler ve blgesel gler arasnda el deitirmi, bu durumdan en ok etkilenen de phesiz Azerbaycan Trkleri olmutur. 1813 Glistan ve 1828 Trkmenay Anlamalar sonucunda Arasn kuzeyi Rusya, gneyi ran snrlar iinde kalmak zere Azerbaycan topraklar ve halk ikiye blnmtr. Bu anlamalar sonucunda Azerbaycan topraklarnn ve halknn ounluu ran snrlar ierisinde kalmtr. ran etnik yap olarak ok eitlilik arz etmekte olup, Farslarn lke nfusunun yaklak %50sini, Azerbaycan Trklerinin ise en kalabalk ikinci etnik grup olarak yaklak %25 ile %40n oluturduu tahmin edilmektedir. Daha ncesinde de blgede byk devletler kumu ve ynetmi olan Trkler 1925 ylna kadar randa lke ynetiminde bulunmulardr. randa 1925den itibaren Pehlevi Hanedannn baa gemesiyle birlikte Azerbaycan Trkleri ynetimdeki etkinliklerini kaybetmilerdir. Fakat Tebriz merkezli Azerbaycan Trkleri ran i politikasndaki tm scak noktalarda 1905den itibaren aktif varlk gstermilerdir. randa 1906da aha kar gerekletirilen Merutiyet Devriminde Azerbaycan Trkleri hem dnce platformunda hem de muharebe platformunda aktif rol stlenmilerdir. aha kar Settar Han nderliinde silahl mcadelenin kalesini oluturmulardr. Merutiyet Devriminin her safhasnda aktif rol alarak rann topyekn kurtuluu iin mcadele eden

6 VI

Azerbaycan Trkleri, 1920de eyh Muhammed Hyabani nderliinde ilk ayrlk hareketi ortaya koyarak ksa mrl Azadistan Devletini Gney Azerbaycanda kurmulardr. Trk dili, kltr ve eitimi bu dnemde Azadistan bayra altnda byk ykseli gstermitir. 1925te Pehlevi Hanedannn baa gemesiyle birlikte yakn tarihten alnan dersler erevesinde Azerbaycan Trklerine kar kastl politikalar gerekletirilmitir. Pehlevi dneminde randa Fars milliyetilii erevesinde tek dil, tek ulus politikas aktif olarak uygulanm, bundan en byk yaray Azerbaycan Trkleri almtr. Dikkat ekicidir ki Fars milliyetiliinin ileri gelen dnce adamlarnn da ounluu Azerbaycan Trkdr. II. Dnya Savann balamasyla birlikte SSCBnin Gney Azerbaycana ilgisi artm, SSCBnin kastl destei ile randa Azerbaycan Trk milliyetilii ykselie gemi ve Pieveri tarafndan Azerbaycan zerk Hkmetinin kuruluu ile sonulanmtr. 1945de tam bir Trk devleti olarak kurulan Azerbaycan zerk Hkmeti bir sene sonra, ABD ve ngilterenin basksyla SSCBnin desteini ekmesi akabinde ABD destekli ran ah tarafndan yklmtr. 19411947 yllar arasnda Azerbaycan Trk milliyetilii randa en st seviyeye ulam, 19471979 yllar arasnda tekrar bastrlmtr. 1979da ahdan rahatsz olan Azerbaycan Trkleri devrime byk destek vermi, devrimin nc birlii roln stlenmilerdir. Fakat devrim sonras sosyal, dil ve kltr alannda vaat edilenleri alamayan Azerbaycan Trkleri ran slam ynetimine kar ayaklanmlar fakat kanl bir ekilde bastrlmlardr. ran slam Ynetimi mteakip dnemde Pehlevilere gre Azerbaycan Trklerine kar daha lml bir politika izlemilerdir. Fakat Azerbaycan Trklerinin dil, kltr ve eitim alanlarndaki rahatszlklar devam etmitir. 1991de kuzeyde Azerbaycan Cumhuriyetinin kurulmas ran

Azerbaycanllar iin son dnemi balatmtr. Kuzeyle balayan etkileim, Karaba sorununa kar milli duyarllk ve Trkiyeden yaplan televizyon yaynlarnn uydu vastasyla randa izlenmesinin etkileri sonucunda randa

7 VII

Azerbaycan Trk kimlii tekrar ykselie gemitir. 1995e gelindiinde Azerbaycan Trkleri anadil kullanm, sosyal, kltrel ve ekonomik taleplerini siyasi platformlarda aka dile getirmeye balamlardr. Tahrann mevcut ynetim karakteri sebebiyle siyasi faaliyetler kstlanm, milli harekete destek verenler lke iinde sosyal alanda kendilerini ifade etmeye balamlardr. Siyasi faaliyetler ise lke dnda yaplanmaya balamtr. ran u anki mevcut ynetim ekli ve nkleer program nedeniyle bata ABD tarafndan olmak zere uluslararas platformda bask altndadr. ABDnin rana askeri mdahale ihtimali tartlmaktadr. Bununla birlikte zaman iinde uygulanan politikalar sonucunda Azerbaycan Trklerinin rana tam entegrasyonunu tamamlayp tamamlamad tartlmaktayken, son karikatr krizi Azerbaycan Trklerinin etnik kimlikleri konusundaki hassasiyetlerini kaybetmediklerini gstermitir.

8 VIII

ABSTRACT

Azerbaijan is the region extending from Derbent in the North through the middle of Iran in the South including Zencan and Hamedan. It has been suffered being the maneuver area of the regional and great forces in history because of its strategic location and wealth, thus its administration has been changed many times. It expresses the geography of a surface area of double the amount of recent Azerbaijan Republic. In spite of the fact that Turks had first arrived in the region before B.C., their settlement on a large scale had been realized during the reign of Seljuk Turks. Azerbaijan lands and people located on the trade routes have always witnessed severe wars and struggles of power in history .The administration in Azerbaijan land has been changed many times by the great powers and regional powers. Certainly Azerbaijan people have been the most influenced of these circumstances. Due to the consequences of the 1813 Glistan and 1828 Trkmenay treaties Azerbaijan land and Azerbaijan people were divided into two; the North of The Araz as Russian frontier and the South of The Araz as Iran frontier. As the result of these treaties most of the Azerbaijan lands and people were included into Iran. Iran has a various ethnic structure and it is estimated that Persian people are the % 50 of the population and Azerbaijani people are from %25 to %40 of the population as the second crowded group in Iran. Turks who had founded and administrated major states in the region have participated in the administration of the country till 1925. The Azerbaijani Turks lost their impression in the administration when the Pahlavi regime came to power in 1925. However the effective existence of Azerbaijani Turks centered in Tebriz has been seen in the Iran domestic politics since 1905. Azerbaijani Turks had an active role both in idea platform and battlefield in the constitutional revolution against monarchy in Iran in 1906. They established the castle of the armed struggle against Shah with the leadership of Settar Han. Azerbaijani Turks, who fought for the liberation of Iran in every field of the constitutional revolution, put forward the first

9 IX

secessionist movement with the leadership of eyh Muhammed Hiyabani in 1920 and founded the short lived Azadistan State in South Azerbaijan. In this period Turkish language, culture and education developed in a large scale under the flag of Azadistan. When the Pahlavi Regime came to power in 1925 intentional policies were carried out against Azerbaijani Turks. In Pahlavi period the policy of unique language and unique nation which comprised the Persian nationalism in Iran were seen and Azerbaijani Turks were the most affected group. It is interesting that the most of the leading people in Persian Revolution were Azerbaijani Turks. When the World War II started USSR increased its interest in South Azerbaijan and with USSRs intentional support the nationalism of Azerbaijan Turks started to develop in Iran and Azerbaijan autonomous government was established by Pishaveri. One year later Azerbaijan autonomous government established as a Turkish state in 1945 was demolished by Iran Shah supported by the USA when the USSR gave an end to its support with the oppression of the USA and England. Between the years of 1941 and 1947 the nationalism of Azerbaijani Turks reached to its top level. Between 1947 and 1979 it was suppressed once again. In 1979 The Azerbaijani Turks being disturbed by the Shah supported the revolution and took an active role as the leading unit of the revolution. However after the revolution Azerbaijani Turks who could not receive the rights promised to them in the social fields of language and culture revolted against the Iran Islamic Administration and was suppressed in a bloody way. In the following period Iran Islamic Administration in contrast to the Pahlavi regime carried out a more moderate policy against Azerbaijani Turks. However the disturbance of Azerbaijani Turks in the fields of language, culture and education continued.

10 X

The recent period started for Azerbaijani Turks in Iran when the Azerbaijan Republic was established in the north in 1991. The identity of Azerbaijani Turks in Iran started to increase due to the interaction with the north, the national sensitivity for the Karabag and the ability to reach the broadcast in Turkey. In 1995 Azerbaijani Turks expressed their desire to use mother tongue and their social, cultural and economic demands in political platforms obviously. Because of the character of the present administration in Tehran their political activity was restricted and they started to express themselves in social fields. Political activities were started to be built out of the country. Iran has been under the oppression of especially the USA in international platform due to its present administration form and its nuclear plans. It is discussed whether the USA will interfere to Iran or not. In addition to this when it is being discussed whether the full integration of Azerbaijani Turks to Iran has been completed or not , the last cartoon crisis showed that Azerbaijani Turks did not lost their sensitiveness on their ethnic identity.

11 XI

KISALTMALAR ABD ADP a.g.e. a.g.m. a.g.t. b. BM EKA ev. GUPP : Amerika Birleik Devletleri : Azerbaycan Demokrat Partisi : Ad Geen Eser : Ad Geen Makale : Ad Geen Tez : Bask : Birlemi Milletler : Sovyet Gizli Servisi : eviren : Kzl Ordunun Siyasal Propagandas in Temel Ynetim

GAMIC : Gney Azerbaycan Bamszlk Cephesi GAMOH : Gney Azerbaycan Milli Uyan Hareketi RNA MHCP s. ss. SSCB : ran Haber Ajans : Mslman Halkn Cumhuriyeti Partisi : Sayfa : Sayfalar Aras : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii

GR

Azerbaycan Trkleri Farslardan sonra randaki en kalabalk etnik topluluktur. Son yzylda ortaya koyduklar siyasi faaliyetlerle rann kaderinde belirleyici roller stlenmilerdir. zellikle Pehleviler dneminde olmak zere ran ynetimindeki Farslar ve bir grup Azerbaycanl tarafndan, Azerbaycan Trklerinin Trk olmadklar, tarih boyunca rann Trkler tarafndan igal edildii dnemlerde etki altnda kalarak Trkletikleri, aslnda Fars olduklar iddia edilmektedir. randa Azerbaycan Trkleri aznlk olarak kabul edilmemektedir. Bunun aksini iddia ettiklerinde ve hak talep ettiklerinde baskyla karlamlardr. Azerilerin Fars rknn bir kolu olduu sav Farslar arasnda ok poplerdir. Bu nedenle ranl Azerbaycan Trkleri kendilerine Azeri denmesini istememektedirler. almada Azeri yerine Azerbaycan Trk ve Azerbaycanl ifadeleri kullanlmtr. Azerbaycan Trkleri siyasi alanda gerek ranla topyekn hareket ettiklerinde gerekse ayrlk hareketlere giritiklerinde randa deiimin, modernlemenin ve demokratiklemenin ncs olmulardr. Son yzylda rann geirdii her scak dnemde adndan bahsettiren, devrimlerde nc rol stlenen, birka kez devlet kuran, dnce, siyaset, bilim ve sanat alannda nemli insanlar rana kazandran bu topluluk hakknda Trkiyede yaynlanan eserler ok kstldr. randa Azerbaycan Cumhuriyetindekinden ok daha fazla Azerbaycanlnn yaadn bilenlerin says dahi ok azdr. Bu almann hazrlanma amac 1906 ran Merutiyet Devriminden gnmze ran i politikasnda Azerbaycan Trklerinin siyasi faaliyetlerinin seyrini ortaya koymak, bu aktif grubun siyasi karakterinin ran ve blgenin geleceine nasl etkide bulunabileceini saptamaya almaktr. almann dier amac ise literatre randa yaayan Azerbaycan Trklerinin yzyllk siyasi tarihini genel hatlaryla inceleyen yeni bir kaynak kazandrmaktr.

almada ran i politikasnda Azerbaycan Trklerinin merutiyet yanls olarak eski dzene bakaldrmada nclk ettikleri 1906 yl ile 2006 yllar arasnda ortaya koyduklar siyasi faaliyetler incelenmektedir. zellikle Azerbaycan Trklerinin sivrildii noktalar ele alnmaya allmtr. almann uzun bir tarih srecini kapsamas nedeniyle konunun znden uzaklalarak ran siyasi tarihinin derinlikleri arasnda kaybolmamaya zellikle dikkat edilmitir. Fakat almaya ran siyasi tarihi incelenerek balanm, Azerbaycan Trklerinin etkin olduu dnemler zerinde hassasiyetle durulmutur. alma be blmden olumaktadr. Birinci blmde randa

Azerbaycan Trklerinin varlnn temelleri ele alnmtr. Trklerin blgeye gelmesinden Azerbaycann ikiye blnmesi ve bugnk Azerbaycan ran snrnn oluumuna kadar olan tarihi sreten ksaca bahsedilmitir. Bu blmde ayrca rann etnik yaps ve almann varlk sebebi olan Azerbaycan Trklerinin randaki nfusuna deinilmitir. Bu blmde tarihsel arka plann ve almann dayand temellerin aklanmas hedeflenmitir. kinci blmde Kaar Hanedannn son dneminde Azerbaycan Trklerinin gerekletirdikleri iki nemli siyasi faaliyet zerinde durulmutur. Bu dnemde Azerbaycan Trkleri adalama ncs olarak 1906da ran Merutiyet Devrimine nclk etmiler ve ran kurtarmay amalamlardr. 1920de ise ksa sreliine Azadistan Devletini kurmay baararak ilk ayrlk hareketi ortaya koymulardr. nc blmde Pehlevi Hanedan dnemi ele alnmtr. Bu blmde Pehlevi Hanedannn Fars milliyetilii politikalarnn Azerbaycan Trklerinde yaratt etki ve tepki zerinde durulmutur. Konu ele alnrken II.Dnya Savanda rann iinde bulunduu siyasi durum, Byk Glerin etkileri siyasi atmosferi tanmlamak iin kullanlmtr. zellikle Azerbaycan Trklerinin 1906dan beri icra ettii en geni kapsaml ayrlk milliyeti hareket olan Azerbaycan zerk Hkmetinin kuruluu ve faaliyetlerinin hassas olarak incelenmesi amalanmtr.

Drdnc blmde rann yaad son devrimde Azerbaycan Trklerinin siyasi manevralarnn keskinlii anlatlmaya allmtr. aha kar yaplan devrime nclk eden Azerbaycanllarn ksa srede kendi nclk ettikleri devrimin ynetimine kar harekete gemelerinin sebepleri ve gsterdikleri diren aklanmaya allmtr. Son blmde Azerbaycan Cumhuriyetinin bamszln

kazanmasnn Gneyde nasl bir etki yaratt, Azerbaycan Trklerinin tekrar siyasi arenaya klar, siyasi faaliyetlerinin gnmzdeki durumu ve hlihazrda Azerbaycan Trklerinin siyasi ve sosyal ynelimleri ele alnarak mevcut resmin sergilenmesi amalanmtr. rann kapal evrim bir lke olmas ve randa Azerbaycan Trklerini temsil eden herhangi bir siyasi parti veya siyasi rgtn u anda mevcut olmamas veya faaliyetlerini gizli yrtmesi resmin ok net ortaya konmasn engelleyen faktrler olarak karmza kmtr.

I- RANDA AZERBAYCAN TRKLER N N VARLII

A- AZERBAYCANIN BLNMES NE KADAR OLAN RAN-AZERBAYCAN TAR H NE KISA B R BAKI

1- Trklerin Azerbaycana lk Geliinden Kaar Hanedannn randa Hakimiyet Kurmasna Kadar Olan Dnem (M.. VII. Yzyl- 1784)

Azerbaycan kuzeyde Derbentten balayarak, gneyde Zencan ve Hamedan iine alarak rann ortalarna kadar uzanan blgedir. Konumu ve sahip olduu zenginlikler nedeniyle tarih boyunca blgesel ve byk glerin manevra sahas olmak zorunda kalm, bu nedenle sk sk idaresi el deitirmitir. Bugnk Azerbaycan Cumhuriyeti topraklarnn iki katndan daha fazla yzlmne sahip bir corafyay ifade etmektedir.

Azerbaycana Trklerin ilk geii M.. VII. yzylda oldu. Sakalar ( skitler) olarak bilinen ilk Trk grubu uzun yllar Azerbaycan topraklarnda yaamlardr. M.. ve M.S.ki yllarn ilk balarnda Trkler Azerbaycana ve Kafkaslara gelmi ve bu lkeleri vatan edinmilerdir.1 Bu gruplardan nemlileri Ablanlar, Hunlar, Hazarlar, Sabirler ve Aaerilerdir.

Trklerin

Azerbaycanda

geni

apl

olarak

yerlemeleri

Seluklular zamannda olmutur.2 Sultan Alparslann 1071 senesinde Bizansllar Malazgirt Meydan Muharebesinde yenmesinden sonra hem Azerbaycan hem de Anadolu birer Trk vatan haline gelmitir. Azerbaycan Trkleri, Seluklulardan sonra srasyla Moollar ve Timurlular idaresinde yaam, daha sonra da Kara ve Akkoyunlu Trkmenler Devletini

1 2

Mehmet Saray, Azerbaycan Trkleri Tarihi, stanbul, 1993, s.12. Faruk Smer, Azerbaycann Trklemesi Tarihine Umumi Bir Bak, Belleten, Cilt XXI, Say 83, Ankara, 1957, ss.429-431.

kurmulardr.3

Timurlular,

Akkoyunlular

ve

Karakoyunlular

idaresi

Azerbaycanda Trk kltrnn iyice yerlemesini salamtr.4

Azerbaycan kkenli Safevi ailesinin ve iilik mezhebinin lideri ah smail 1502 ylnda kendisini Fars lkesinin ah olarak ilan etti.5 Bylece Azerbaycanda Safevi Devleti hkm srmeye balad. Safevi Devletinin ii devlet yaps ile blgede ksa srede byk bir devlet haline gelmesi sonucunda Osmanl ve Safevi devletleri arasnda yaklak 300 sene srecek bir g mcadelesi balam oldu. Bu 300 yl sresince Azerbaycan topraklar birok kez el deitirdi. Tebriz ve Gney Azerbaycan birka kez Osmanl idaresine girdiyse de blgede Osmanl hkimiyeti birka yldan fazla srmedi.

Azerbaycan hkimiyeti iin Osmanl Devleti ile

ran Devleti

arasnda yllarca devam eden bu mcadelede Osmanllardan ve Farslardan daha fazla Azerbaycan Trkleri ypranmlardr. Mcadelenin Azerbaycan topraklarnda meydana gelmesi ve Azerbaycanllardan iki safta da bulunmas savalarda byk zayiat vermelerine sebep oldu.6

Bu tarihi srete gelimeye balayan Hristiyan dnyas ile geliimi duraklamaya uram olan Mslman dnyas arasnda hzla bym olan uurum, sonraki dnemde her iki imparatorluun da batya katlm yollarn aramak iin XIX. yzyl boyunca enerjilerini bo yere tketmelerine sebep olacakt.

3 4

Percy Sykes, A History of Persia, London, 1921, ss.100-136. Mehmet Saray, Trk- ran likileri, Ankara, 1999, ss.255-256. 5 John Marlowe, ran, A Short Political Guide, New York, 1963, s.11. 6 Saray, Azerbaycan Trkleri Tarihi, s.14.

ah smailden sonra Safevi Devleti Trk karakterinden hzla uzaklam ve tam manasyla bir ran (Fars) Devleti haline gelmitir. ah Abbasn lmnden sonra ise gerileme dnemine girdi. Safevi Hanedannn sonunu getiren, rana bal hanlklarn ayaklanmasyla oluan i karklklar ve 1722 ylnda sfahann igali ile balayan Afgan istilas oldu. Safevi ordusunda bir subay olan ve 200 yl sonra Rza ah tarafndan da rnek alnacak olan Nadir ah Afganllar randan kard, merkezi hkmetin otoritesini tekrar kurdu ve 1736 ylnda kendisini ah ilan etti.7

Tahta kndan sonra Trkmen Nadir kendini kurtarc olarak selamlayan ran halkn, ah smail tarafndan sokulan ve atalarnn inancna uymadn syledii ii mezhebini terk etmeye zorlad. Onlarn Snnilie geri dnmelerini istemedi, aksine mam Caferi Sadk ad verilen beinci bir Snni mezhep kurmakta serbest brakt.8

Nadir ahn 1747 ylnda bir saray darbesi sonucu ldrlmesiyle imparatorluk bir karklk ve anari devresine girdi. Bu koullar altnda rann Azerbaycan zerinde hkimiyetinin son bulmasyla yerel gler bamsz prenslikler haline dntler. Aslen bamsz olmakla birlikte bazlar randa ynetime geen zayf Zend Hanedan ile balant halindeydiler.9

Zend Hanedannn randa salad ksmi merkezi otorite 1779 ylnda bu hanedann kmesiyle tekrar dald ve ran tekrar hanlklar arasnda bir kaosa srklendi. Hanlklar arasnda on yl kadar sren g mcadeleleri sonucunda ah smailin rana geliinde orduda bulunan yedi Trkmen kabileden biri olan Kaar slalesinin lideri Aka Muhammed Kaar tm randa otoritesini kurdu. Kendisini ran ah ve Tahran bakent ilan etti.

7 8

Marlowe, a.g.e., s.12. Carl Brockelman, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, (ev. Neet aatay) 2.b., Ankara, 2002, s.278. 9 Tadeusz Swietochowski, Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Azerbaycan 19051920, (ev. Nuray Mert), Ankara, 1988, s.20.

Bylece ran-Azerbaycan corafyasnda son kez tek bayrak altnda Kaar Hanedan dnemi balam oldu.

2. XIX. Yzylda randa Byk Glerin Devreye Girmesi

XIX. yzyln banda blgedeki gler dengesini ele alacak olursak, Rusyann glgesi Transkafkasya zerinde ykselmeye balamt. Osmanl mparatorluu gerileme dnemine girmi, blgedeki etkinlii kaybolmaya balam, topraklarn kaybetmeme mcadelesi vermekteydi. Blgedeki Rus ilgisi kalc ve birok nedene dayalyd; ran ve Trkiye ile kazanl bir ticaretin cazibesi, ipek, pamuk, bakr gibi yerel hammadde kaynaklar ve seyrek nfuslu topraklarn koloniletirilmesi arzusu bunlar arasndayd. Fakat hepsinden nce gelen Transkafkasya geidinin stratejik nemiydi.10

Fransa ile Rusyann Avrupada,

ngiltere ile Fransann Hint

Okyanusundaki mcadeleleri hem ngilterenin hem de Fransann rana ilgisinin artmasn salamt.11 Napolyon ran ok nceden dzenledii plann erevesi iine almt. O Msrdan ve Suriyeden ekildikten sonra Hindistana yapaca bir saldr iin kullanmay gzne kestirmiti.12 ran bir srama tahtas olarak ngiltere ise Afganistandaki ve

Hindistandaki karlarn koruma planlar yapmaktayd.

10 11

Swietochowski, a.g.e., s.21. Marlowe, a.g.e., s.14. 12 Brockelman, a.g.e., s.349.

3- Azerbaycann kiye Blnmesi ve Bugnk Azerbaycan- ran Snrnn Oluumu

Rusya az bir kuvvetini

1800 ylnda Grcistana sokarak ran devleti olumasn da eitmek zere randa

Grcistan ele geirdi ve Kafkaslarda ilerlemeye geti. Rusya emelleri dorultusunda ilerleyecei yolda byk bir engellemek istemekteydi. Bu arada imzalam, Fransz subaylar ran ran ah Fransa ile bir anlama ordusunu

grevlendirilmilerdi. Fakat ok gemeden Fransa ile Rusyann Tislit Anlamasn (1807) imzalad ortaya kt. Napolyon ve Rus ar 1807de Tislitte buluarak karma bir Rus Fransz ordusu ile Kafkaslar ve ran zerinden ilerlemeyi ve ngilizleri Hindistandan karmay kararlatrmlard.

Bunu duyan ngiltere ran ile bir anlama yaparak aha Rusya aleyhinde savaa girmesi halinde yardm etmeyi vaat etti. Bundan cesaretlenen Feth Ali ah Rusyaya ve onun koruduu Hristiyan Ermeni ve Grclere kar cihat ilan etti ve baz ksmi baarlar dahi kazand. Fakat kn bastrmas zerine ah seferini tamamlamadan Tahrana dnd.13

Ruslar 18091912 yllar arasnda ran ile ilikilerini dondurdular. Ancak 1812de Osmanllar ile sava bittikten sonra rana kar etkin bir harekete getiler. Ksa fakat baarl Rus seferi ayn yl imzalanan Grcistan Anlamas ile son buldu.14 Ruslarn Arasn kuzeyindeki Azerbaycan topraklarndaki Kazak Sultanln 1801 ylnda igaliyle balayan blgedeki savalar Glistan Anlamas ile sona ererken sz konusu anlama Azerbaycann toprak btnlnn blnp paralanmasnn ilk habercisi oldu.15

13 14

Saray, Trk- ran likileri, s.77. Swietochowski, a.g.e., s.23. 15 Azerbaycan Kltr Dernei Dergisi, 50.Yl zel Say, Ankara, 1999, s.10.

12 Ekim 1813te Rusya ile ran arasnda imzalanan Glistan Anlamasna gre; ran ah Rusyann Kafkaslarda igal ettii topraklar Rusyann bir paras olarak tanyacakt. Bu topraklar Kafkaslarn Dastan blgesinden Arpaay-Aras Nehrine kadar uzanan Kuzey Azerbaycan ve Grcistan blgelerini iine alyordu.16

Ruslarn 13 yl sren igali sonucunda Glistan Anlamasnn snrlar kesin olarak belirlememi olmas Rusya ve ran arasnda ard arkas kesilmeyen anlamazlklar dourdu. 13 yllk sre iinde birbiri ardna toprak kaybetmeyi kabullenemeyen Kaar Hanedanl dier hanlklarn da tahrikleriyle Aras Nehri kuzeyindeki Rus topraklarna saldrarak sava ilan etti.

Azerbaycan valisi olan ran veliahd Abbas Mirza Aras Nehri zerinden geip Talii ele geirdi, fakat daha ilerledii Gence yaknnda Rus ordusu tarafndan yenildi ve nehirden geri pskrtld.17 Tahrana giden yollarn aldn gren Feth Ali ah bar talebinde bulundu ve sava 10 ubat 1828de Trkmenay Anlamasyla son buldu. Azerbaycan iin anlama byk lde Glistan Anlamasnn koullarn korurken, ilaveten Erivan ve Nahivan Hanlklar ile Ordubad blgesi Rusyaya brakld.18

Trkmenay Anlamas Azerbaycan Trkleri iin bir dnm noktas oldu. Bu anlama ile Azerbaycan topra ve Azerbaycan Trkleri ikiye blnd. Rusya- ran snr olarak kabul edilen Aras Nehri Azerbaycan, Kuzey Azerbaycan (Rus Azerbaycan) ve Gney Azerbaycan ( ran Azerbaycan) olarak ayrm oldu.

16 17

Saray, Azerbaycan Trkleri Tarihi, s.21. Brockelman, a.g.e., s.349. 18 Swietochowski, a.g.e., s.25.

10

B. RANIN ETN K YAPISI VE RANDA AZERBAYCAN TRKLER

ran corafi konumu itibariyle tarih boyunca ticaret yollar zerinde bulunmu, byk glerin ve istilalarn ortasnda kalm, bu nedenle de hem nfus hareketlerinin hem de kltrel etkileimin Asya, Ortadou ve Anadolu geninin merkezinde odak noktas olmutur. Arkeolojik bulu ve tarihsel veriler bu lkenin bandan beri ok eitli rk, dil, fizyotip ve kltrn karma alan veya geit yolu olduunu gstermektedir. randaki bugnk eitlilik, be dil ailesine mensup doksana yakn dilin varl, onu akn dinsel ve mezhepsel inan, be deiik rk ve bu rklarn etkileimi bu lkedeki son 4000 ylda gerekleen dev etnik karm ve deiimin genilii ile derinliini gstermektedir.19

Gnmzde tek devlet ats altnda yaayan tek homojen bir toplumsal yapya rastlamak olduka zordur. rakam verilememektedir. CIA verilerine gre; ran bunun en arpc rann 70 milyona yakn rneklerinden birisidir. randa yaayan etnik gruplarn nfusuna dair kesin bir nfusunun %51ini Farslar, %24n Azerbaycan Trkleri, %8ini Gilekler ve Mazenderaniler, %7sini Krtler, %3n Araplar, %2sini Lorlar, %2sini Belular, %2sini Trkmenler ve %1ini dier etnik gruplar olutururlar.20 Bu veriler dier kaynaklarla karlatrldnda Azerbaycan Trkleri ve Farslarn yzdeleri haricindeki deerlerde bir uyum gze arpmaktadr.

Aratrma ve istatistik sonularna istinaden yaklak te birine yaknn Azerbaycan Trklerinin

ran nfusunun oluturduunu

syleyebiliriz. Aadaki tabloda gncel baz kaynaklar ve onlarda belirtilen randaki Azerbaycan Trklerinin says veya yzdesi verilmitir.

19 20

Rafael Blaga, ran Halklar El Kitab, (Basm Yeri yok), 1997, s.71. Country List, Iran, (http://www.odci.gov/cia/publications/factbook/print/ir.html) CIA Resmi nternet Sitesi.

11

Kaynak

randaki Azerbaycan Trklerinin Says veya Yzdesi

Rafael Blaga, ran Halklar El Kitab, (Basm Yeri yok), 1997 Country List, Iran, http://www.odci.gov/cia/publications/factboo k/print/ir.html Ethnic Groups, http://www.farhangsara.com/races.htm#Aza ris Languages of Iran, http://www.ethnologue.com/show_country.a sp?name=IR Country Profiles, Iran, http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERN AL/COUNTRIES/IRAN IRAN: Religion, Nationalism and Toponymy http://www.pcgn.org.uk/Iran%20%20Religion,%20Nationalism%20and%20T oponymy%20-%202003.pdf

% 29,5

% 24

% 24

24.364.000

%42

15.000.000

Sonu olarak ran nfusu 70 milyon kabul edildiinde Azerbaycan Trklerinin nfusu 15 milyon ile 30 milyon arasndadr denilebilir.

Azerbaycan Trklerinin nfusu tm

rana yaylm olmakla

beraber byk ounluu Azerbaycan snrndan lkenin merkezine kadar uzanan Gney Azerbaycan topraklarnda yaamaktadrlar. Azerbaycan Trklerinin youn olarak yaad Gney Azerbaycan 107.000

12

kilometrekarelik bir alan kaplar. Tebriz, Erdebil, Hoy, Urmiye, Salmas, Maku, Meraga, Astara, Culfa, Marend, Halhal, Soukbulak gibi ehir ve kasabalar iine alr. Azerbaycan Trklerinin randaki nfusu hakknda deiik grler bulunmaktadr.21

Gney Azerbaycann en nemli kenti ve merkezi Tebrizdir. ran ve Azerbaycan Tarihi boyunca birok kez bakentlik yapm, Ortadounun nemli ticaret merkezlerinden biri olmu, 1949da Tahrandan sonra ikinci byk iskn yeri iken bugn drdnc sraya dmtr. Tebriz ayn zamanda rann en nemli kltr ve eitim merkezlerinden biridir. randa ilk matbaa burada kurulmu, ilk kitaplar burada baslm, nl birok yazar ve air burada yetimi, rann en nemli ve byk niversitelerinden birisi burada kurulmutur.22 Tebriz, Azerbaycan Trk nfusu ve tam olduu mevcut karakteristikleri ile son yzylda karmza Azerbaycan Trklerinin siyasi faaliyetlerinin merkezi olarak kmaktadr.

Ayrca randa yaayan Azerbaycan Trklerini ele alrken sadece Gney Azerbaycan dnmemek gerekir. ran Hkmeti Gney Azerbaycan 1930lu yllardan itibaren daha kk bir idari blge haline getirmeye alm, Trklerin youn olduu Erdebil ve Zencan gibi kazalar Azerbaycan eyaleti dnda brakm ve bu eyaleti de merkezleri Urmiye ve Tebriz olmak zere iki paraya blmtr. Arasn 1828de snr ilan edilmesinden sonra geen sre zarfnda birok Trk bata Tahran olmak zere rann dier blgelerine de g etmi ve yerlemilerdir. Bugnk nfusu yaklak 12 milyon olan Tahranda en az 5 milyon civarnda Azerbaycan Trknn yaad tahmin edilmektedir.23

21 22

D Trkler Kltr Yaynlar, ran Trkleri, Ankara, (Basm Yl yok), s.2. Trk Ansiklopedisi, Tebriz maddesi, Cilt XXXI, Ankara, 1982, ss.17-18. 23 Yavuz Akpnar, Azeri Trklerinin Ortadounun Siyasi Ve Kltrel Hayatndaki Rol, 21. Yzylda Trk Dnyas Jeopolitii, Muzaffer ZDAa Armaan, Cilt IV, Ankara, 2003, s.75.

13

II- KAAR

HANEDANI

DNEM NDE

RAN

AZERBAYCAN

TRKLER N N S YAS FAAL YETLER (19051925) A- RAN MERUT YET DEVR M NDE TRKLER ran Merutiyet Devrimi noktalarndan birisidir. ran tarihi iin en nemli dnm

ran Merutiyet Devrimine giden yol ok uzun

srmtr. Fakat sonuta devrimin oluumuna baktmzda, tepedeki aznln haricinde halkn her kesiminin topyekn devrime sahip ktn ve itirak ettiini gryoruz. ran Azerbaycan Trkleri iin de Merutiyet Devrimi byk nem arz eder. ran halk olarak yzyllk skntlarn hepsini corafi konumlar nedeniyle fazlasyla ekmi olan Azerbaycan Trkleri Merutiyet Devriminin her safhasna sahip kmlar, hem dnce platformlarnda hem de muharebe sahasnda ok nemli roller stlenmilerdir.

1- ran Merutiyet Devriminin Sebepleri

Kaar Hanedannn randa hkm srmeye balamas 1795de Aga Muhammed Hann Tahranda ta giymesi ile balar ve 1925 ylna kadar devam eder. Hanedann randa hkmettii yllar Avrupann siyasal, ekonomik ve sosyal ynden deitii ve ilerledii, gelimi Bat lkeleri arasndaki emperyalist smrgeci rekabetin kzt, Bat lkelerinin karsnda yzyln deiimlerine ayak uyduramam lkelerin onlar tarafndan pay edildii hareketli dneme rastlar.24 Kaar Hanedannn bir asrdan uzun sren hkimiyet dnemi sresince rann topraklarnn bir ksmn kaybettiini, halkn sosyal ve ekonomik durumunun gnden gne ktye gittiini, Rusya, ngiltere ve Fransann ran zerinde daha fazla imtiyaz sahibi olma yarna girdiini ve bu lkelere tannan imtiyazlar
24

Nasser Rahbar Farsh, ran Merutiyet Devrimi, (Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi), 1986, s.1.

14

sonucunda rann siyasal olarak bir ke doru ilerlediini gryoruz. XIX. yzyl ran iin karanlk, karmak ve zor bir dnemi ifade etmektedir.

ran ve Rusya arasnda yllarca devam eden savalar 1828 ylnda Trkmenay Anlamas ile sonulanmt. Bu bar anlamasyla ran Ruslara kapitlasyonlar tand ve daha sonra ngiltere ve Fransa da bu kapitlasyonlardan hak iddia ettiler.25 Bu arada Trkmenay Anlamasyla sonulanan, Rusyaya kar mtemadiyen kaybedilen savalar ve topraklar halkn devlete kar gven hissini derinden etkilemiti.26 Bir yandan kaybedilen savalar ve savalarn ar faturalar, bir yandan da sonular dnlmeksizin verilen imtiyazlar halkn ekonomik ve sosyal durumunu olumsuz etkilemekteydi.

rann Merutiyet devrimine gidiini, e zamanl olarak ilerleyen ve sk sk birbirini kesen ve sonuta ran Merutiyet ile buluturan yol zerinden incelemek gereklidir.

Merutiyete kadar ran ahlk rejimi ile ynetilmekteydi. ahlk Kaar Hanedan ierisinde babadan ola geiyor, ah lkeyi Tahrandan ynetiyor, veliaht prens ise Tebriz valisi olarak grev yapyordu. randa ah kesin gc temsil ediyordu, szleri kanundu, devlet grevlerine bata akrabalar olmak zere istediklerini istedii zaman atyor, istedii anda grevden alyor, bazen de idam edebiliyordu. ran ahn despotizmi ile ynetiliyordu.

Brockelman, a.g.e., s.350. Ahmet Aaolu, 1500 ile 1900 arasnda ran, Trk Tarihinin Ana Hatlar eserinin msveddeleri-Seri:II, No.13, (Basm Yeri ve Yl yok). s.67.
26

25

15

ran eyaletlere ayrlm bir vaziyette ynetiliyordu, her eyaletin banda ah tarafndan atanm valiler bulunuyordu. Eyaletler ise blgelere ve kk blmlere ayrlm ekilde valiler tarafndan ynetiliyordu.
27

ah

eyaletleri en ok paray veren aalara satyor, eyaletleri satn alan yeni valiler harcadklar paray karabilmek ve ksa srede eyaletten yksek kar elde edebilmek iin halk altndan kalklmaz vergilerle sktryorlard.28 Merkezi ynetim zayfladka valiler eyaletlerde istedikleri gibi at koturur hale geliyorlard. Eyaletlerde her ey olduu gibi adalet de satlkt, zengin birisi karsnda kylnn hakkn aramas imknszd.

Eyalet dzenindeki bu yozlama bata fakir halk olmak zere toplumun tm kesimlerini etkisi altna almt. Halkn, kendilerini acmasz aalarla kar karya brakan aha kar ball veya mevcut devlete itimad sz konusu olamazd.

Ekonomisi geri kalm ve tarma dayal olan bir lke olarak ran halknn %80inin tarmla uraan ve kylerde yaayan insanlar olduu gz nnde bulundurulduunda, dayanacak gc kalmam olan kyllerin randa yaanan ortaa uygarlk dzeninin deimesini istedikleri ve merutiyet devrimini destekleyecekleri phesizdi.

Bu arada bata ah olmak zere hanedann yapt savurganlk o derece bykt ki ne aha ait topraklarn aalara satlmas ne de halktan toplanan be ayr vergi ekonomideki a kapatamyordu. zellikle Feth Ali ah zamannda sarayda yaplan israf son serece fazlayd, yle ki sadece gzdelerinden Tavus Hanmn mutfann sadece baharat alm iin ylda 12000 tmen (96000 Mark)den fazla para harcanyordu.29 Nasrddin ahn

27 28

Sykes, a.g.e.,s.381. Brockelman, a.g.e., s.352. 29 Brockelman, a.g.e., s.351.

16

mehur ok masrafl Avrupa gezisi gibi ah gezileri de devletin ekonomisini derinden sarsyordu.

O dnemde randa endstriyel sermaye olmadndan ii snf da mevcut deildi. Sermaye sahipleri veya byk tccar olarak adlandracamz snf genellikle arac sfatyla dardan ithal edilen mallarn satcs konumundaydlar. Bu dnemdeki ithalat ihracatn on katyd. thal edilen makine mahsul rnler ev tezghnda yaplan yerli rnlerin satn engelliyordu. Bahse konu byk tccarlar kazandklar paray, kudretin simgesi ve en nemli gelir kayna olan topraa yatryorlard.
30

Bu arada

kyllerin alveri merkezleri ve kervan yollar zerinde ehirler ve kasabalar oalmaya balad. Buralarda da ticari sermayenin hegemonyas altnda i yapmaya alan orta snf olutu. Bazen hem retici hem satc, bazen de alverite arac konumundaydlar. Orta snfn da esasnda kylden fark yoktu. Byk tccarlarn ve ar vergilerin altnda eziliyorlard. Kendilerini koruyabilecek herhangi bir kurum veya kurulu da mevcut deildi.

Mevcut istikrarsz ortamda daha fazla yaama gc bulamayan halk kafile kafile Rusyaya, Osmanl mparatorluuna ve Hindistana ii olarak g etmeye balamt. Rus resmi kaytlarna gre Rus- ran snrnda randan Kafkasyaya almak iin gelenlere 1858de 4852, 1891de 26855, 1900de 16627, 1903de 32866 pasaport verilmitir.31 1904te Ruslar, Rusyaya giri iin 71 bin giri izni vermitir. Bunlar resmi rakamlar olup, bunlarn haricinde kaak olarak girenler de dnldnde ii gnn boyutlar daha arpc hale gelmektedir. XX. yzyln banda randan Kafkasyaya gidenlerin says 200 bin kiiyi bulmutur.32 Bu iilerin ise %90n randa yaayan Azerbaycan Trkleri oluturmaktayd.

30 31

Farsh, a.g.t., s.5. Hseyin Baykara, ran nklb ve Azatlk Hareketleri, stanbul, 1978, s.62. 32 Baykara, a.g.e., s.63den Ahmet Kesrevi, Tarih Merut-e ran, Cilt:1, 2.b., Tahran, 1319, s.265.

17

rann ve halknn iinde bulunduu durumun phesiz en nemli sebebi Rus- ngiliz rekabetinin XIX. yzylda ran ve Azerbaycan topraklarnda sahne alm olmasyd. ngiltere Rusyann Orta Asyadaki ilerleyiini Hindistana kar bir tehdit olarak gryordu, Rusyann amac ise scak denizlere inmek idi. ran kuzeyden Rusya, gneyden ise ngiltere tarafndan ekitiriliyordu. XIX. yzyln ikinci yarsnda bu rekabet, ngilizlerin ran zerinde nemli bir seri imtiyaz elde etmeleri ile Ruslarn bu imtiyazlar engellemeye almalar ve baka imtiyazlar elde etmeleri eklinde srd.33

Nasrddin ah dnemi ran halk iin talihsizliklerle dolu bir devri simgeler. ngilizler ve Ruslarn ran arenasndaki karlkl en kvrak manevralar ve bunlarn karsnda ahn st ste yapt hatalar ran halknn sabr snrlarnn zerinde ezilmesine neden olmutu. ah emperyalist devletlerden ald bor paralar karlnda bu devletlerle toplam 83 szleme yapm ve ran yar smrge haline getirmiti. Bu durumun yaratt ekonomik klfet halka dayanlmaz vergiler olarak dnmeye devam etmi, rnein 18701900 yllar arasnda sadece ehirde esnaflara uygulanan vergiler 32 kez artrlmt.34

1855 ylnda Nasrddin ah Afganistann Herat ehrini igal etti. Bu igal nedeniyle ran ngiltere ile savaa girmi oldu. Ksa srede ran ordusu Karun Nehri zerinde bozguna urad. 1857 ylnda iki lke arasnda imzalanan Paris Anlamasna gre ran Afganistan ile hibir resmi ilikide bulunmayacan teyit etti ve ngilizler Karun Nehrinin ticarete almas imtiyazn elde etmi oldu.

1864te ah ngilizlere Avrupa-Hindistan telgraf hattnn randan geirilmesi msaadesini verdi. 1872 ylnda mamzade ah Abdlazime yedi kilometre uzakl olan demiryolu yaplmas ve Baron Julius de Reuter

33 34

Marlowe, a.g.e., s.14. Baykara, a.g.e., s.59.

18

tarafndan milli ran Bankas kurulmas ve her trl maden arama ve iletme imtiyaz ngilizlere verildi.35 Ruslarn kar gelmesi zerine ah bu imtiyaz iptal etti ve Rusyann rzas olmadan rana hibir demir yolu yaplmayacan Ruslara taahht etti. Fakat 1887 ylnda Reuter bankann kurulmas imtiyazn tekrar elde etti. 1888 ylnda ise ngiliz Lynch Brothers irketine Karun Nehrinde Ahvaza kadar vapur hatt kurulmas ve iletilmesi hakk verildi.36

Ard arkas kesilmeyen bu imtiyazlar verilirken, Merutiyetin belki de ilk ayak sesi diyebileceimiz ttn ayaklanmas meydana geldi. 1891 ylnda ah iinde bulunduu parasal sknty atlatabilmek iin rann btn ttn ekiminin ve ticaretinin kontroln Talbot adnda bir ngilize verdi. irket ranl memur kullanmayacak alanlarn ngiltereden getirecekti. Yaygn ekilde kullanlan keyif verici bir maddenin bu ekilde ngilizlere talan ettirilmesine kar nce ttn ekimi ve ticaretiyle uraan halk kesimi arasnda olmak zere byk bir huzursuzluk ba gsterdi.37 Ksa zamanda tm halk sathna yayld, harekete aydn kesim ve ulema kesimi de sahip kt. Tebrizde ayaklanmalar balam, halk irketin ngiliz memurlar ehre girmesin diye yollar kapatm, bir grup ayaklanmac Aure gn memurlar ldreceklerini ilan etmilerdir.38 En son Kerbela Mtehidi Mirza Hasan irazinin bir fetva ile ttn retimini ve ticaretini yasaklamas ve halkn buna destek karak ttn kullanmamas ve nargileleri sokaklarda krmas halkn koordineli bir ekilde tepkisinin ciddiyetini ortaya koydu.

Bu halk hareketinin iddetinin artmasndan ekinen ah ttn tekelini satt fiyattan ok daha yksek bir bedel deyerek satn almak zorunda kald. Paray da ngilizlere kurdurduu bankada ran devlet borcu hesab atrarak temin etti. st ste yapt hatalar zincirine bir tanesini daha eklemi oldu. Ttn ayaklanmas ran halknn bilinlenmesi asndan ok

35 36

Baykara, a.g.e., s.44. Marlowe, a.g.e., ss.15-16. 37 Brockelman a.g.e., s.358.

19

nemli iki sonucu ortaya koydu; halkn istei ile bir eyler deiebilir ve ahn hareketleri de snrlandrlabilir.

Ttn ayaklanmas sonrasnda halk tam olarak sakinlemi deildi. Ynetime olan kzgnlk iten ie byyor, halkn ynetimim deimesine ynelik bilinci artyordu. Halkn kzgnlnn 1896 tarihinde da yansmas Nasrddin ahn bir vatanda tarafndan ldrlmesi ile gerekleti. Nasrddin ahn lm zerine Muzafferriddn Tebrizden Rus ve ngiliz temsilcilerin eliinde Tahrana gelerek tahta kt.39 Hazine bombo, Rus ve ngiliz rekabeti hat safhadayd. Smrlen bir dou lkesinin karlat rutin tablo randa da ortaya km, ran siyasileri ngiliz yanllar ve Rus taraftarlar olmak zere ikiye ayrlmt.

Mzaferiddn ah gerek masrafl Avrupa gezileri, gerekse imtiyazlar konusunda babasnn takipisi oldu. Tahta kar kmaz bir Avrupa gezisine kt ve masraflar iin ngiltereden bor para ald. 1900 ylnda Rus bankas Tahranda kuruldu ve dorudan Rusya ekonomi bakanlnn bir bran olarak almaya balad ve politika Ruslar tarafndan bir enstrman olarak kullanld. Daha sonra 1900 ylnda Tahranda kurulan Rus bankasndan bor ald ve karlnda Culfadan Tahrana yol yapm imtiyaz, petrol kuyusu ve kmr madeni ama iletme hakk verildi.40 Bu borcun faizi bile denmez hale gelince rann kuzey bat ve dou snrlarnn gmr Ruslara ipotek edilerek 224 ruble bor alnd. Ruslar, rann Belikadan memurlar getirerek ran dahilindeki tm mali ilerin ve gmrk idaresinin bu memurlara verilmesini art kotu. Bu art gerei, Belikal memurlar Nus adnda byk bir yksek memur bakanlnda greve balad. Ruslarn da destei ile Nus ksa zamanda gmrk genel mdr, posta telgraf nazr, genel muhasebe mdr, pasaport dairesi reisi ve devlet uras yesi oluverdi. randa artk hakim g Belikal Nus olmutu. Bir Belikal

39 40

Sykes, a.g.e., s.374. Brockelman, a.g.e., s.359.

20

ecnebinin bu ekilde lkenin nabzna hakim konuma gelmesi ve uygulad ekonomik politikalar ile vergileri artrarak halk keye sktrmas halk genelinde byk bir rahatszla yol amt.

Bu arada 1901 ylnda rann geleceini de ipotek altna alan ve ileride byk problemlere sebep olacak bir imtiyaz daha ngilizlere verilmiti. Bu o dnemde verilen en byk imtiyazd fakat daha nce de bu tr imtiyazlarn verilmi, giriimlerin son 30 yl ierisinde baarl olamam olmas nedeniyle ne randa ne de ran dnda fazla tepki toplamad. ah tarafndan William Knox Darcy tarafndan ynetilen ngiliz sendikasna kuzeydeki be eyalet haricinde tm ran petrol arama ve retme imtiyaz verilmiti.41

Belikal Nusun ynlendirmesi sonucunda Rusya ile 1901 ve 1902de iki kez ticaret konvansiyonu imzaland. rann gmr ve mali idaresinde kazanlan bu byk Rus baars ngilizleri hayrete drd.42

ran halknn Bat ile ilk temas Batllarn randa grevli olarak bulunmas nedeniyle gereklemitir. Bunun ilk rnekleri Batl askeri grevlilerin randa grev yapmas nedeniyle yaanmtr. st ste askeri baarszlklar nedeniyle ah ran ordusunun Batl anlamda eitilmesi gerektiini dnm ve deiik dnemlerde Fransz, ngiliz, talyan ve Rus subaylarn43 ran ordusunu eitmek zere randa bulunmalarn salamtr. ran halk bu sayede Bat medeniyetini az da olsa tanma frsatnn bulmutur. zellikle Fransz subaylarn sayesinde Fransz htilalinin gndeme getirdii kavramlarn rana ilk girii bu ekilde olmutur.44

41 42

Marlowe, a.g.e., s.16. Sykes, a.g.e., s.377. 43 Marlowe, a.g.e., s.394. 44 Murtaza Nizamettin Tebrizli, Bugnk Azerbaycan Davas Esas ve Sebepleri Cilt 1, stanbul, 1946, s.32.

21

ran halk daha sonraki yllarda da etraflarnda kendileri gibi yaamayan, kendileri gibi ynetilmeyen bu farkl insanlar grmeye devam etmitir. lke ierisinde kurulan yabanc yatrml irketlerde ve bankalarda alan yabanc memurlar ve kendisini misyonerlik faaliyetlerine adam ngiliz ve Amerikallardan byk lde etkilenmilerdir.45

lk modernleme hareketleri randa yukardan aaya zayf politikalarla balamtr. Rus savalar sonrasnda modernlemenin zorunlu olduunu alglayan Azerbaycan valisi olarak grev yapan veliaht prens Abbas Mirzann politikalarnda ilk modernleme hareketleri gzlenmitir. Abbas Mirza III. Sultan Selimin slahat hareketinden etkilenerek ayn ad ile Nizam- Cedid ordusunu kurmaya alm ve bu orduya yukarda bahsedilen Avrupal subaylar tarafndan eitim verilmitir. Bat meneli mhendislik ve askerlik kitaplarn evirmek ve dzenlemek zere tercme dairesini kurmutur. Londra ve Pariste daimi temsilcilikler kurulmasn salam, yeni kurumlarn elemanlarn yetitirmek zere ilk renci gruplar Avrupaya eitime gnderilmitir.46 ounluunun Azerbaycan Trklerinin oluturduu bu renciler daha sonra lkeye dndklerinde aydn kesimi oluturmu, zgrlk ve eitlik gibi kavramlarn savunucusu olmular ve merutiyetin kurulmasnda lokomotif grevi stlenmilerdir.

Devlet

apnda

yaplmaya

allan

modernleme

abalar

ierisinde Abbas Mirza yannda yetimi ve Nasrddin ahn ilk veziri olan Emirkebirin gayretleri de nemli yer tutar. stanbulda diplomat olarak grev yapt sralarda Tanzimat reformlarndan etkilenmi olan Emirkebir bu reformlarn randa da yaplmasnn gerekli olduunu anlam, vezirlii sresince slahat hareketlerini icra etmeye almtr. thalat azaltmak iin 15 fabrika kurdurmu, ilk resmi gazetenin baslmasna nclk etmi, modern eitim anlayna yakn ilk lise diyebileceimiz Darul Fnunun almasn

45 46

Marlowe, a.g.e., s.395. Emre Bayr, Fars Milliyetiliinin Geliimi ve Gney Azerbaycan Milli Direni Hareketi, Avrasya Dosyas, cilt:5, say:3, Ankara, Sonbahar 1999, s.88.

22

salamtr. ok tandk bir senaryodur bu; reform kartlar tarafndan ldrlmtr. Yukardan yaplmaya allan reform hareketlerinin dolayl olarak faydas dokunsa da, binann nce atsnn yaplmaya allmas fikri yine ilememitir

rann modern dnya ve modern dnyann dnce akmlar ile asl tanmas komular aracl ile gereklemitir. Osmanl imparatorluunda batllama hareketleri ok nceden balam, sosyal, siyasi, askeri ve eitim alanlarnda Islahat hareketleri yaplm, batl dnce kavramlar yaplan binlerce tercme eser ile Trkeye girmitir. Belli bir aydn kesim olumu bat fikirleri geni platformda tartlr hale gelmiti.47 stanbulda ortaya kan fikri ve siyasi hareketler tm Orta Asyay ve Orta Douyu etkilemeye balamt. Kuzey Azerbaycan ise zellikle XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren modernlemeye balam. Kuzey Azerbaycanda modern dnce Rusya ve Osmanl mparatorluu etkisiyle yatay ve dikey olarak yaylmt. Bu srada rann komularndan etkilenmesinde en etkin rol Tebriz merkezli Gney Azerbaycan oynamaya balad. Kuzey Azerbaycan ile akraba ilikileri nedeniyle karlkl etkileim devam ediyordu. Ayrca kuzeye almak iin giden ii kitlelerinin ounluunu Azerbaycan Trkleri oluturuyordu. Bu ii gruplar Bakde petrol irketlerinde ii olarak alyorlar, iilerin sendika hareketlerinden etkileniyorlar bunlar yurda dndklerinde anlatyorlard. Yine Tebrizin gei yollar zerinde bir ticaret merkezi olmas nedeniyle Azerbaycan Trkleri arasnda tccarlk yapanlar ounluktayd. Bunlar ticaret maksadyla sk sk Rusyaya, Trkiyeye gidip geliyorlar ve burada olup bitenlerden haberdar oluyorlard. Gney Azerbaycan bir kpr grevi gryor, d dnya ile buradaki etkileim rann tm blgelerine buradan yaylyordu.

47

Akpnar, a.g.m., s.84.

23

XIX. yzylda ran halk arasnda bahse konu ortam artlar gereince derin bir cahiliyet sz konusuydu. Eitimli olan kesim sadece hanedann bir ksm ve din adamlaryd denilebilir. Din adamlar ise iki ksma ayrlyordu. Aznlkta olan ksm hanedana ve saraya yakn, geni topraklarn sahibi ve ahn politikalarnn destekleyicisiydi. Asl ounluk ksm ise halk ile i ie ayn artlarda yaayan kimselerdi. Osmanl padiah ile ah arasndaki otorite asndan en byk fark, Osmanl padiahnn halife olarak din adamlarnn stnde bir mevkide bulunmasyd. Bu durum padiahn konumunu ve politikalarn salamlatryor ve padiah din adamlarnn gcn arkasnda hissediyordu. randa ise bu durum farklyd, ahn bu dnyadaki saltanat din adamlarnn gznde dine gre yasadyd, sadece tolere edilmi bir gt.48 Bu nedenle din adamlar arasnda merutiyet taraftarl kolay ve hzla yaylyordu.

Merutiyet

Hareketinin

temellerini

atan

en

nemli

din

adamlarndan birisi de Cemalettin Afganidir. Hamedanda doan ve Necefte dini eitim alan ve yurtdnda eitimine devam eden Afgani, devrimci, zgrlk ve modern fikirleri ve yazlar ile ran halk zerinde byk etki yaratm, merutiyet fikrinin tohumlarn halk arasna ekmi, Nasrddin ah da hayli rahatsz etmitir. ah tarafndan iki kez rana davet edilmi, ilk geliinde ah tarafndan devlet urasna ye yaplmtr. Ksa sre sonra fikirleri ve halk zerinde hzla gelien saygnl ve nfuzu ah ve yandalarn tedirgin etmi, bunun zerine snr d edilmitir. Onun yurtdndaki almalarnn daha tehlikeli olduunu dnen ah kendisini onur konuu olarak rana davet etmitir. Geliini mteakip kendisini tehlikede hisseden Afgani, saraydan kaarak ah Abdlazim Camisine snd ve 7 ay sre ile burada hapis hayat yaad. Fakat poplaritesi her geen gn daha fazla artt, her geen gn daha fazla ranl Afganiye yanda oldu, daha fazla ranl merutiyet fikri ile tanma frsat buldu. Bu durumun daha tehlikeli olduunu gren ah onu Osmanl kontrolnde olmas kaydyla Basraya srd. Cemallettin Afgani buradan Londraya kat. Londrada yine kendisi
48

Sykes, a.g.e., s.382.

24

gibi ranl ve Merutiyet taraftar olan Melkum Han ile Kanun isimli gazeteyi yaynlamaya balad. ran ahna daha sert eletirilerine ve saldrlarna bu gazetedeki yazlarnda ve randaki yandalarna gnderdii mektuplarda devam etti.49 Daha sonra II. Abdlhamitin daveti zerine stanbula yerleti ve almalarn burada srdrd.50

XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren halkn aydnlanmasyla birlikte randa ah ve saltanatna kar rgtlenmeler ortaya kmaya balam bu rgtlerin ncelikli faydas halkn bilinlendirilmesi ynnde olmutur. lk siyasi parti diyebileceimiz Ademiyet Cemiyeti Mirza Melkum Han ve arkadalar tarafndan 1858de kurulmutur. Parti anayasal-meruti ahlk rejiminin savunucusuydu. 1892de ise Cemalettin Afgani ve arkadalar stanbulda ttihad- slam partisini kurmu, Afganinin randaki yandalar ise bu partinin Hovzayi Bidaran ad ile ran kolunu kurmulardr. Afganinin partisi hem randa hem de darda merutiyet yolunda etkin ve dinamik bir mcadele rnei gstermitir.51 Nasrddin ahn lmnden sonra 1897de II.Abdlhamid ttihad- slam partisini datm, bir sre sonra da Afgani stanbulda hayatn kaybetmitir.

Bu rgtlenmelerin, yaplan almalarn, aydnlarn eserleri ve faaliyetleri arasnda ran Halknn uyan iin verilmi en etkili aba olarak 18761895 yllar arasnda stanbulda Farsa olarak Azerbaycan Trk Mirza Mehdi Ahter ve arkadalar tarafndan baslan ve bata rana ve tm Orta Douya datlan Ahter gazetesi n plana kmaktadr. Alannda bir ekol haline gelmi olan gazetede hrriyet, merutiyet, kanun, adalet, kardelik, smrgecilie kar mcadele fikirleri srekli ilenmi 19 yl ran Halkn bu deerlerden haberdar ederek eitmitir. randa yenileme ve adalama fikrinin kklemesini salamtr. Tanzimat Fermannn tam metni dahi bu

49 50

Sykes, a.g.e., ss.397-398. Brockelman, a.g.e., s.358. 51 Baykara, a.g.e., ss.28-29.

25

gazetede Farsa olarak yaynlanmt.52 ran halknn eitimine hizmet eden tek yayn olma zelliini uzun sre elinde bulunduran gazete Nasrddin ahn ldrlmesi zerine II. Abdlhamit tarafndan kapatld.53

randa 1897den sonra aydnlar Maarif Encmeni adl bir rgt ats altnda toplandlar. Yeraltnda hzla yaylan bu rgt ksa srede nemli ehir merkezlerinde temsilcilikler oluturdu. Hazrladklar yaynlar, gazeteler ilden ile dolayor, merutiyet fikri halk arasnda bilinli bir harekete hazrlanyordu.

2- Merutiyetin lan ve Azerbaycan Trkleri

ran XX. yzyla ulatnda Merutiyet Devrimi iin gerekli altyap olumutu diyebiliriz. randa tm snflarn rahatszlklar maksimum boyutlara ulam, tccarlar, din adamlar ve bat eitimli fikir adamlar gizli rgtlerde rejim kart almalarn hzlandrm, birka kez yaad ktlklarda yaknlarn kaybetmi ve alktan ayaklanm olan halkn dayanma gc azalmt. Temellerindeki farkllklarna ramen tccarlar, geleneksel orta snf, din adamlar, entelekteller ve kyl halk ayn hedefi kendilerine dman olarak belirlemilerdi. 1905 ylna gelindiinde hepsi barda taracak son damlay bekler haldeydiler.

Tam bu srada, kuzeyde ortaya kan kolera salgn, 1905 ylnda Rusya-Japonya sava ve sonrasnda 1905 Rusya Devriminin etkisiyle kuzeyde aniden ticaret dzeni bozuldu, randa yiyecek fiyatlarnda byk bir enflasyon ve buna bal olarak ekonomik kriz ortaya kt. Ekonomik kriz halk protestolarna yol at. Her bir protesto daha iddetli olan dierini tetikledi. Ardk protestolar Austos 1906da Merutiyet Devrimi ile

52 53

Akpnar, a.g.m., s.87. Brockelman, a.g.e., s.359.

26

sonuland.

lk protesto iki yz dkkn sahibinin ve bankerin ahtan

Belikal Nusu grevden alnmasn ve kendilerinden bor olarak toplanan paralarn geri denmesi eklinde ortaya kt. ahn taleplere yant vermemesi zerine tccarlar dkknlarn kapattlar. Bu arada Nusun da molla kyafeti ile fotoraf ektirerek dattrmas olaylar trmandrd. ahn talepleri Avrupa seyahati dnnde yerine getireceine dair sz vermesi zerine protestolar sona erdi.54

ah, Rusyann gmrkle ilgili tehditlerini ve Avrupa seyahati ile boalan hazinenin durumunu gz nnde bulundurarak verdii szleri tutmad. Aralk 1905de Tahran Valisi %33 artan eker fiyatn drmek maksadyla iki tccar falakaya yatrd. Bylece ran farknda olmadan Merutiyet Devrimi yolunda son viraja girmi oldu. Falakaya yatrlan tccarlar halk gznde ok saygn kiilerdi. Olay protesto etmek zere bata tccarlar olmak zere bir grup halk ah camiinde topland. Daha sonra din adamlar da bu gruba katld. ah taraftar mam Cumann grubu camiden karmas zerine, kalabalk dalmak yerine daha da byyerek Cemaleddin Afganinin yapt gibi kutsal Abdl Azim trbesine snd.55 Toplanan halk baskc politikalarla halk sktran, ahn Ruslarla yapt anlamalara anak tutan, devletin yapt israfn nne gemeyen Sadrazam Aynd dvlenin sadrazamlna son verilmesini,56 valilerin deitirilmesini, Nusun kovulmasn, eriatn uygulanmasn ve Adalet Divannn kurulmasn istediler. ah iki binden fazla protestocunun bir aydan fazla sren protestolarna, isteklerinin yerine getirilecei szn ieren bir mektupla son verdi. Protestocular ehre girerken halkn ok Yaa ran Milleti slogann haykrmalaryla karlandlar. ran Milleti tabiri Tahran sokaklarnda ilk defa duyuluyordu. 57

54 55

Ervand Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, Princeton, New Jersey, 1982, s.78. Sykes, a.g.e., s.402. 56 Sykes, a.g.e., ss.401-402. 57 Abrahamian, a.g.e., s.82.

27

ah protestolar halk arasnda ne km bir grup insann tepkisel hareketi olarak alglad ve szn yine tutmad. Aksine Aynd Dvle byk bir vaiz olan Seyid Cemali kovdu ve Kuma gnderdi. Daha sonra da kendisini sulad gerekesi ile rann ileri gelen mtehitlerinden Seyid Muhammedi tutuklatt. Saygn tccarlara yaplan hareketlerden sonra, nde gelen din adamlarna ynelik bu hareketler zerine halk ayakland, atmalarda bir renci polisin ate amas zerine ld. Ayaklanma ertesi gn rencinin cenazesinde byyerek devam etti, kan atmalarda 22 kii ld, 100den fazla kii yaraland. Adalet ilerini yrten din adamlar ve onlar destekleyen halk Kum ehrine g etti, dkknlar protesto maksadyla kapatld. Ayaklanan halk artk sadece Adalet Divan deil milli bir meclisin de kurulmasn istemeye baladlar. ah protestocular ngilizler tarafndan kiralanm bir avu hain olarak tanmlad ve dkknlarn amayanlarn dkknlarn yok edeceini bildirdi. Bunun zerine bir grup tccar ngiltere bykeliliine giderek, snma talebinde bulundular. ngiliz bykeliliinin kabul etmesi zerine, eliliin Gulhaktaki yazlnn bahesinde 12000 eylemci topland ve burada protestolarna devam ettiler.58

Burada rann yaamak zorunda kald enteresan bir elikiyi gz ard etmemek gerekir. ngiltere randaki deiimleri ve gelimeleri ok iyi analiz ediyor, bu hareketlenmenin sonunun nereye varabileceini hesaplayabiliyordu. Rus nfuzuna kar ani bir atak yapmak iin nemli bir frsat domutu. Yz yl boyunca ahn araclyla rann z kaynaklarn pervaszca kullanan ngilizler, imdi aha kar Merutiyetilere topraklarn atlar. ah ve datt imtiyazlar eletiren protestocular ise sonuca giderken yzyldr vatanlarnda imtiyaz elde etme mcadelesi veren bir lkenin desteinden faydalandlar. 1892de Ttn imtiyaznn ngilizlere verilmesiyle ilk defa geni apl halk hareketinin ayak sesleri duyulmu, 1906da ise ngiliz Bykeliliinin bahesindeki byk protestolarn nemli yardmyla Merutiyet Devrimi tamamlanm oldu.

58

Brockelman, a.g.e., s.360.

28

Esnaflar Gulhakta, din adamlar ise Kumda protestolarna devam ediyorlard, lkede ticaret ve adalet ileri durmu vaziyetteydi. ah daha da ktye gitmesinden endielenerek Millet Meclisinin kurulmasn kabul etti.

Merutiyet

Devriminde

farkl

etnik

kimliklere

sahip

olan

Azerbaycanllar, Farslar, Gilanlar, Bahtiyariler ve dierleri kanunsuzlua ve despotlua kar birletiler, amalar dzenli, merkezi hukuka ve kanunlara dayanan bir sistemin yrrle girmesini destekliyorlard. Hibir grubun amac birlikten doan bu gc etnik kimlie dayal ayr devletlerarasnda blmek deildi.59

Bu arada Azerbaycan Trklerini dier ranllardan ayran baz gelimeler yaanyordu. Merutiyet ilan edilmi ve meclis kurulmas ve anayasa hazrlanmasna ynelik almalar Tahranda devam ederken Devrimin her aamasna katlm olan Azerbaycan Trkleri devrimin sonularn Gney Azerbaycanda gremiyorlard. Karakter olarak dedesi Nasr-d Din aha ok benzeyen Azerbaycan valisi Mehmet Ali Mirza Merutiyetin Azerbaycanda yrrle girmesine engel oluyordu. Azerbaycan Trkleri Tebrizde bir kez daha ayaklanmak zorunda kald, on gn sren halk ayaklanmas sonucunda Merutiyet Gney Azerbaycanda yrrle girdi.60

Merutiyet Anayasas ksa srede hazrlanarak 1906 Aralk aynda ah tarafndan onaylanarak yrrle girdi. Milletvekilleri sosyal snflarn ve meslek gruplarndan seilmilerdi. Milletvekilleri ksa srede hazrlanm olan anayasann zellikle birok eksiini tespit ettiler ve tamamlayc bir anayasa metni hazrladlar. lk Anayasa metnini onayladktan on gn sonra

59

Touraj Atabaki, Azerbaijan Ethnicity and the Struggle for Power in Iran, London, New York, 2000, s.27. 60 Arif Keskin, eyh Muhammed Hiyabani ve Azadistan Devleti, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:4, Ankara, lkbahar 2005, s.10.

29

Muzafferiddn ah lmt ve yerine geen eski Azerbaycan Valisi Mehmet Ali Mirza tam bir merutiyet dmanyd. Bu nedenle uzun bir sre tamamlayc yeni anayasa metnini onaylamakta direndi. nemli eyaletlerde halk protesto gsterileri yapt. Tebrizde 20000 gsterici protestolara katld ve gsterilerde Azerbaycan Trkleri ahn Anayasay onaylamamas durumunda Gney Azerbaycan randan tamamen ayracaklarn ifade ediyorlard. Tahranda ise 50000den fazla sivil halkn ve ounluu Gney Azerbaycandan gelen 3000 silahl grubun katld ah kart gsteriler Milli Meclis tarafndan ynetiliyordu.61 ah 1907 Ekiminde tamamlayc yeni anayasay imzalamak zorunda kald. Tamamlayc anayasann getirdii en nemli yapsal deiiklik, madde 90-93te eyaletlerin kendi meclislerinin olmas, bu meclislerin merkezi hkmetin temsilcisi olarak vergileri belirlemesi ve toplamas gibi yerel faaliyetleri yrtmesinin belirtilmi olmasyd.62

Bu maddenin yrrle girmesinde phesiz en nemli etken Azerbaycan Trkleriydi. Azerbaycan Trkleri ikinci anayasann onaylanmasndan aylar nce 1906 Eyll aynda Encmen-e Milli Tebriz ad altnda encmenlerini kurmulard. Encmen-e Milli Tebriz ksa srede Gney Azerbaycanda tm sosyal ve siyasal hayat ynlendirmeye balad. Bu nedenle ilk kurulduunda Mehmet Ali Mirza valiydi ve uzun sre encmen ile vali arasnda byk ekime yaand.

Blgesel bir parlamentoya dnen Encmen-e Milli Tebriz Ceride-i Milli ad ile bir gazete yaynlamaya balad. lk says Ekim 1906 ylnda yaynlanan haftalk gazete, 37 say sonra ismini deitirerek Encmen ad ile yaynlanmaya balad. nk hem Encmen-e Milli Tebriz hem de Ceride-i Milli ismi Tahranda baz milletvekilleri arasnda rahatszlklarn domasna neden olmutu. Merkez Meclisteki Azerbaycanl

61 62

Abrahamian, a.g.e., s.91. Atabaki, a.g.e., s.28.

30

milletvekilleri Azerbaycanllarn kendilerini ve encmenlerini kesinlikle Merkez Meclisin zerinde grmediklerini resmi olarak ifade ettiler. Gazete ise Encmen ad ile yaynlanan 41.saysnda, Encmen-e Tebrizin milli bir parlamento olmadn, blgesel bir
63

meclis sonrada

olduunu

ifade

ederek titizlikle

milletvekillerini

onayladlar.

Bundan

Azerbaycanllar

Encmen-e Tebriz ismini kullandlar.

Merutiyetin ilan ile birlikte randa basn bir anda geliti ve siyasi ve sosyal hayata ok aktif bir rol oynamaya balad. Encmen bunlarn ilklerindendi, halk gerek anlamda bilgilendiriyor ve eitiyordu. Gazete ve dergilerin ou milli, radikal ve iyimser isimler ile yaynlanmaya baladlar; Terakki, Bidari (uyan), Vatan, Ademiyet, ttihat, mit ve Yeni Asr gibi. En etkin ve en ok yank uyandranlar ise gizli cemiyetlerin yaynladklar idi. Tebrizli gizli tekilat yesi aydnlar yllardr bastrlm dncelerini Azad ve Mcahit gazetelerinde haykryorlard.64

Encmen-e Tebrizin beynini ise Merke-e Gaybi tekilat oluturmaktayd. Azerbaycan yneten gerek gc elinde bulunduran Merkez-e Gaybi 1905 ylnda Bakde ranl Azerbaycanllarn Rusya Sosyal Demokrat Partisinden etkilenerek ve onun tzn kendi tz olarak kabul ederek kurduklar timayon Amiyon Partisinin ran iindeki oluumu ve kod adyd. Merkez-e Gaybide Gney Azerbaycan toplumunun tm snflarnn temsilcileri bir araya gelmiti. Merkez-e Gaybi gizli tekilat Mehmet Ali Mirza ahn merutiyet dman olduunu yaknen bildiklerinden gnlllerin katlm ile Mcahit adl silahl bir grup kurarak silahl mcadelenin ileride gerekebileceini ngrmlerdir. Ercmen-e Tebrizin faaliyetleri sayesinde Azerbaycanda Trke eitim yapan okullar almaya

63 64

Atabaki, a.g.e., s.28. Abrahamian, a.g.e., s.89.

31

balanm, eitim almalar hz kazanm ve daha nce iiliin farkl yorumlanmasndan kaynaklanan atmalar sona ermitir. 65

Tahrandaki Azerbaycanl milletvekilleri Tebriz Meclisi ile yakn temasta bulunuyor, Tebriz Meclisi lkenin gidiatna direkt etki edecek faaliyetlerde bulunuyordu. Tebriz Encmeni lkedeki otuzu akn encmen arasnda 3000 siyasi ile en geni ve en aktif topluluktu.66 Merkez Meclisdeki Azerbaycanl Milletvekilleri dier milletvekillerine gre daha gl bir karakter sergiliyorlard. Tebriz Milletvekillerinin lideri Seyyid Hasan Takizade, etkili konuma yetenei, gl karakteri ve sahip olduu kapasite ile Meclisde arln hissettiriyordu. O ve Azerbaycanl dier milletvekilleri Merutiyetin Gney Azerbaycanda ne derece sahiplenildiinin gstergeleriydi.67

Encmen sadece blgenin deil tm randaki politik gelimeleri takip ediyor ve lke siyasetinde aktif rol oynuyordu. Ercmen-e Tebriz ahn anayasay ve varln tanmaz bir ekilde davranmasna tepki olarak, bir telgraf gndererek ahdan anayasay, ran meclisini ve ona bal blgesel meclisleri tanmasn ve halkn sahip olduu bu anayasal haklar tandn aklayan bir deklarasyon yaynlamasn istedi. ah ise Meclise ve anayasaya kar olduunu Kurtulu Yolu ve Milletin Umudu bal altnda yaynlad bir deklarasyonla resmi olarak aklam oldu. Tebriz encmeni, Horasan, Fars, Kirman ve sfahan encmenlerine ahn tutumunu ikyet eden bir telgraf gnderdi. Telgraf ahn devlet ve millet haini olduunu belirtiyor, telgrafta btn ranl kardeler ayaa kalkn, Merkezi Meclisi ve anayasay koruyun slogan ykseliyordu.68

65 66

Keskin, a.g.m., ss.11-12. Abrahamian, a.g.e., s.87. 67 Sykes, a.g.e., s.407. 68 Atabaki, a.g.e., s.30.

32

Bu i gelimeler yaanrken ilikilerde de JaponRus savana

ngiltere ve Rusya arasndaki olarak nemli gelimeler

bal

yaanmaktayd. Japonya nndeki yenilgi neticesinde, Rusya bu yenilgiyi ngiltereye borlu olduunu anlad. Asyada ngiltere ile mcadele kendisine ok ey kaybettirmiti. Hlbuki Asyadan gelecek ngiliz basksn durdurup, geleneksel faaliyet alan olan Balkanlar ve Boazlara ynelmek daha akllca olacakt. Rusyann bu yaklam ve ngilterenin de Hindistan korumak iin bir hale oluturmak istemesi 1907 Rusya- ngiltere Anlamasn dourdu. ran bu anlama ile blgeye ayrld. Kuzey Rus nfuz blgesi, gney ngiliz nfuz blgesi, iki blge arasnda kalan orta ksm ise tampon blge olarak kararlatrlmt.69 ran iki devlet arasnda paylalm olmasna ramen her iki devlet de belirtiyorlard. rann bamszln tandklarn 1907 Anlamasnda

1908 ubat ayna gelindiinde ah ile meclis ve merutiyetiler arasndaki ekime doruk noktasna ulamt. Meclisin otoritesini snrlandrmasn hazmedemeyen aha otomobiline bomba koyularak suikast dzenlendi. Suikast baarsz oldu, ahn yanndaki gruptan bir kii ld. ah yazlna ekildi ve buradan daha nce Merutiyetilerin korkusuyla Rus rneine gre kurdurduu, banda bir Rus subayn komuta ettii Kazak Taburuna Meclisin bombalanmas emrini verdi.70 23 Haziran 1908de Meclis bombaland ve kapatld, birok saygn Merutiyet lideri ldrld. Silahl mcahit grup saldr ncesi Meclisi korumak iin hazrlanm ve mevzilenmi olmalarna ramen, Takizadenin Mecliste, birka gn nce Rus ve ngiliz temsilcilerinin aha kar silahl bir hareket olmas durumunda Rus birliklerinin ah koruyacaklarn ifade ettiklerini aklamas zerine dalmlard. Bu nedenle Meclisin bombalanmasna ve kapatlmasna kar Tahranda silahl bir direni gereklemedi.71

69 70

Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1995, 14.b., stanbul, 1996, ss.35-36. Brockelman, a.g.e., s.361. 71 Abrahamian, a.g.e., s.75.

33

Tebrizde ise Meclisin bombalanmas haberi bilinli olarak halka hemen duyurulmad. nce Encmenin kapal oturumunda Telgraf brosundan sorumlu Mirza Han Terbiyat Encmen yelerini bilgilendirdi ve bylece bamszlk hareketinin tm blge apnda balatlmas ve sistematik bir ekilde gerekletirilmesi saland. Bu haber Gney Azerbaycanllar hi artmad. Encmen hazrlklyd. Encmen ksa srede blgenin kontroln ele ald, ah taraftarlar blgeden karld, aylar nce bugnler iin yetitirilmi olan gnlller silahlandrld.72 Silahl direni uygulanacakt. Gney Azerbaycanllar Merutiyetin hazrlk aamasnda baroldeydiler, Merutiyetin devrede iken politikada etkin rol oynadlar ve imdi ise Merutiyetin geri kazanlmas iin silahl mcadeleye girien tek grup olarak n plana ktlar.

Gney Azerbaycanda halk Settar Han ve Bar Han nderliinde Merutiyetin yeniden kazanlmas iin silahl direnie balad. Tebriz direniilerin hareket merkezi olmutu. Bu arada Ruslar halk aha itaate davet ediyor, bir grup ah yanls din adam ise Encmen-i slamiye adl bir rgt kurarak halka ayaklanmamas yolunda telkinlerde bulunuyorlard. Btn bunlara ramen geni bir kitle silahl mcadeleye destek verdi. nce Rahim Han, daha sonra Ayn-d Dvle ile birka kez direnii krmaya alan ah kuvvetleri direnii krmakta baarl olamadlar.73

1909 ubat aynda Tebriz ah kuvvetleri tarafndan ablukaya alnd, ehrin hayat damarlar kesildi, ehre erzak girmesi engellendi. Tebrizde ktlk ba gstermeye balad. Abluka drt ay srmesine ramen direni krlmad.74 Azerbaycanllarn ayaklanmas bata destek verir gzken ngilizleri ve Ruslar endielendirmeye balamt. Ayaklanmann baarl olmas ve Tahrana kadar ilerlemesi her iki lkenin blgedeki karlarn olumsuz etkileyecekti. ngilterenin onay ile Ruslar mdahale edecekti. Plan

72 73

Atabaki, a.g.e., s.31. Tebrizli, a.g.e., s.47. 74 Sykes, a.g.e., s.417.

34

hazrd.

25

Nisan

1909

tarihinde

ngiltere

Konsolosu

Azerbaycan

Encmenine bir mektupla

ran Hkmetinin erzak yolunu amamas

nedeniyle Rus ve ngiliz devletlerinin erzak yolunu aacaklar, ehirdeki ktl sona erdireceklerini bildirdi. Encmen yaplan plan anlamt. Rus ordusunun Gney Azerbaycan topraklarna girmesini engellemek maksadyla Encmenin gnderdii telgraf metni yle idi: ah baba, millet ise evlat gibidir. Baba ile ocuklar arasnda krgnlk meydana geldiinde komular mdahale etmemeli. Btn isteklerimizden vazgeip, ehri zat- ahanelerinize brakyoruz. Bize istediiniz gibi davranabilirsiniz. Erzak yolunun almas ynnde emir buyurun. Rus ordusunun Azerbaycan topraklarna girmesine gereke kalmasn.75 Azerbaycan Trkleri byk bir fedakrlk rnei gstererek bu telgraf ekmilerdi, on bir ay boyunca bin bir meakkatle srdrdkleri direnii dmann topraklarna ayak basmamas uruna feda etmeyi kabul ediyorlard.

ahtan olumlu bir yant gelmedi. Rus ordusu ngilterenin de onayyla erzak yolunu ama bahanesiyle 29 Nisan 1909 tarihinde Gney Azerbaycana girdi. Azerbaycan Trkleri Encmen karar gereince hibir direni gstermedi. Rus ordusu nicelik ve nitelik bakmndan stnd, yaplacak bir hareketin sonucu ileriye dnk tm umutlarn yok olmasna sebep olabilirdi. 15 Mays gn Encmenin yapt duyuruya itaat eden saylar yirmi bini aan mcahit grubu silah brakt ve dald. Askeri hareketin liderleri Settar Han ve Bar Han ile hareketin ileri gelenleri Osmanl Konsolosluuna sndlar ve burada oturma eylemi yapmaya baladlar. Buradan stiklal isimli bir gazete yaynlamaya baladlar.76

Tebrizin direnii bu ekilde sona ermiti fakat on bir ay sren Tebriz Ayaklanmas tm lkeyi etkilemiti. Tahranda ve dier ehirlerde kprdanmalar balad. zellikle sfahan ve Redde merutiyetiler yeniden

75 76

Samed Serdarniya, Salar- Milli Bar Han, (ev. Elolu),Ankara, 1996, s.48. Serdarniya, a.g.e., s.57.

35

organize oldular. Birbirleriyle temasa getiler, Rus sosyal demokratlarndan nemli sayda mhimmat ve silah yardm aldlar. Bu arada ah devletinin nemli adamlarndan olan Sipehdar saf deitirdi ve Merutiyetiler tarafna geti. Gilan merutiyetilerinin lideri oldu. sfahanllarn lideri de Serdar Esad idi. Ksa srede Gilan, sfahan ve Mezenderan Merutiyetilerin kontrolne girdi. 21 Nisan tarihinde Sipehdarn emrindeki merutiyetiler ah yanllarn yenerek Gazvini ele geirdiler. sfahan ve Gilan merutiyetileri birleerek Kazak ordusunu yendiler ve 13 Haziran 1909da Tahrana girdiler. 16 Haziran 1909da Muhammed Ali ahn ahlna son verilerek, olu Ahmed ah ilan edildi. Eski ah Rus eliliine snd ve oradan da lkeyi terk ederek Odessaya gitti. kinci Meclis 7 Kasm 1909 tarihinde ald ve Merutiyet geri dnd.

ngiltere Rus askerlerinin Tebrize girmesinden sonra mcahit birliklerinin iddetle direneceklerini ve sonu olarak direni kuvvetlerinin tamamnn yok olacan mit ediyordu. Direni olmam, Azerbaycan Trk mcahitler sonuca ulaamamlard, silahszlandrlmlard, bu arada Meclis yeniden almt fakat ngiltere ve Rusya Settar Han ve Bar Hann Tebrizdeki varlklarn kendi politikalar asndan tehdit olarak gryorlard. Rus ve ngiliz basklar sonucunda iki lider Milli Meclisin davetlisi olarak bir daha Tebrize dnmemek zere Tahrana gittiler. Milli ura Meclisinin ikinci oturumunda, milletvekilleri tarafndan Merutiyetin Gerek Kurtarcs olarak onurlandrldlar ve Meclis tarafndan kendilerine birer kran plaketi sunuldu.

Fakat daha sonra Austos aynda Meclis, Settar Han ve Bar Hann yanda olan Tahrandaki mcahitlerin silahlarn teslim etmeleri ynnde karar ald ve onlara 48 saat sre verdi. Mcahit grubun bir ksm silahlarn vermiti. Yandalar ile Atabek Parknda ikamet ederken silahszlanmamalar bahane edilerek hkmet gleri gruba kar saldrya geti. Grup datld. Settar Han bacandan yaraland ve 4 yl sonra vefat etti. Bar Han ise Tebrize hi dnemedi. Bu durumun sorumlular ah hkmeti deil, 2. Merutiyet Meclisinde yer alanlardan bazlar idi. Ruslarn

36

Tebrizdeki ikameti devam ederken ngiltere elisinin dileri bakanna gnderdii mesaj Tebrizli Liderlerin yaadklarnn sebebini zetliyordu: Rus makamlar, ikinci defa karklk meydana gelmemesi iin Tebrizde askeri g bulundurmak mecburiyetinde kaldklar bilgisini verdiler. Settar Han gibi baz kimseler i bana gelebilir. Rusya hibir zaman buna izin vermeyecektir. 77

Sipehdar eski ah yanls idi ve byk toprak sahiplerinden birisi idi. karlarnn dorultusunda saf deitirmiti. Serdar Esad ise Bahtiyarilerin lideri idi. ngilizlerin rana girmesinden beri Bahtiyarilerin ngilizler ile ok sk ilikileri mevcuttu. Settar Han ve Bar Han gibi liderlerin yerine bu tr liderlerin nderliinde merutiyetin geri gelmesi ve meclisin kurulmas ikinci meclisin karakterinin birincisinden ok farkl olmasnn en temel nedeni idi.78

kinci Merutiyet Meclisinin birincisinden dier fark ise partilerden olumas idi. Meclisin kurulmasndan sonra radikal milletvekilleri kendi politik parlamenter gruplarn organize etmeye baladlar. Takizade toplam 22 yesinden 12si Azerbaycan Trk olan ran Demokrat Partisini kurdu. Dier parti ise Seyit Abdullah Behbehaninin kurduu tidaliyylun Partisi idi. Ksa srede iki parti arasndaki fikir atmalar sokaklara srad. Demokrat Partililer Behbehaniyi ldrdler. tidalciler ise misilleme olarak Ali Muhammed Han Terbiyat ve Seyylid Abdrrezzak Han Hakkak ldrdler. lke iileri yeniden kaos ierisindeydi. Ekonomik kmazdan kurtulmak iin ise Rusya ve ngiltereden bor para alnd tpk ahn ynetimde tek olduu dnemdeki gibi. Demokrat Parti Ruslarn Gney Azerbaycandaki varln sona erdirmesini sk sk dile getiriyordu. lkenin kuzeyi adeta igal altndayd. Bu arada ekonomik kmaza are olarak Amerikal Morgan Suster bakanlnda Amerikal bir heyet ekonomiyi dzeltmek zere grevlendirildi. Bu durum Ruslarn ve ngilizlerin houna gitmedi. Rusya 29 Kasm 1911

77 78

Serdarniya, a.g.e., s.75. Farsh, a.g.t., ss.51-52.

37

gn Susterin faaliyetlerinin Rus karlar ile attn ileri srerek rana arttan oluan bir ltimatom verdi; 1- Suster ve Lefoker randaki ilerinden uzaklatrlacaklardr, 2alacaktr, 3- Ruslarn Ret ve Enzeliye yollad ordunun masraflar ran tarafndan karlanacaktr.79 ran bundan sonra yabanclar ie alrken Ruslardan izin

ltimatoma cevap verilmesi iin 48 saat sre verdiler. ah Vekili ve Dileri Bakan bata olmak zere bakanlar ltimatoma boyun eilmesi gerektiini savunuyorlard ve bu ynde Meclisi etkilemeye alyorlard. Bakanlarn bu igale evet demeye almalar Merutiyetin de d gler tarafndan oyuncak haline getirildiini sergiliyordu. Fakat ikinci merutiyet meclisinde de vatansever, akl banda milletvekilleri mevcuttu. Merutiyeti milletvekillerinin bastrmas ile oylamada hayr sonucu kt. Ruslar 24 Aralk 1911 tarihinde ikinci merutiyet meclisinin kapatlmasn saladlar. ran tekrar balad yere dnm oldu.

Bu dnemde

ran ah ve Sultan II.Abdlhamid lkelerinde

glerini kstlamak isteyen, merutiyet isteyen glerle kar karya kaldlar. 1905 sonrasnda ttihat ve Terakki Partisi yeleri randa meydana gelen politik gelimeleri yakndan izlemi ve randaki merutiyetilerle irtibatta kalmlardr. ttihat ve Terakki Partisi yeleri 1908de gerekletirdikleri devrim sonras aha kar savaan ranl Azerbaycanllara yardmc olmak zere silahl militanlar gndermilerdir. 1911e kadar ttihat ve Terakki aktif

79

Ali Azeri, Azadistan Devleti ve eyh Muhammed Hyabani, (ev. Elolu), Ankara, (Basm Yl yok), s.8.

38

olarak gerek Tahran Bykelilii, gerekse Tebriz konsolosluu araclyla ranl merutiyetilere srekli destek olmulardr.80

B- H YABAN VE AZAD STAN DEVLET (1918-1920)

Merutiyet Devriminin her safhasnda Azerbaycan Trkleri en aktif grup olarak randa dikkatleri zerinde toplamtr. Azerbaycan Trkleri Merutiyet hareketi kapsamnda azami gayretlerini rann topyekn kurtuluu iin sarf etmilerdir. Hyabaninin ortaya koyduu hareket ise ilk ayrlk hareket olarak gze arpar. Hareket Gney Azerbaycanda ayr bir devletin kuruluunu ve ksa srede kn kapsamaktadr. Hyabani ve Azadistan Devleti Merutiyet Devrimi kapsamndaki faaliyetlerden sonra Azerbaycan Trklerinin ortaya koyduu ikinci siyasal baar olarak ele alnmaldr. ou ynyle modern rann oluturulmas iin Merutiyete sahip kmann dier bir etabn tekil eder. Hyabani Hareketi ve Azadistan Devleti Azerbaycan Trklerinin gstergesidir. rann mutlakyet rejiminden kurtulmas iin inatlarnn

1- Azadistan Devleti ncesinde Hyabaninin Siyasi Faaliyetleri

Gney Azerbaycann Hamene kentinde doan eyh Muhammed Hyabani din ve fen bilimlerinde eitim alm, Rusa ve Franszca bilen, Merutiyet devrimi ncesinde Tebrizde cami imaml yapan aydn bir ahsiyet idi. Hyabaninin siyasi hayat merutiyet devrimi ile balar. Hyabani hem mcahit hem de aydn olarak merutiyet devrimine ve Tebriz

Gkhan etinsaya, Essential Friends And Natural Enemies: The Historic Roots of Turkish-Iranian Relations, Middle East Review of International Affairs, Vol.7, No.3, September 2003, s.5.

80

39

ayaklanmalarna katlm, ikinci merutiyet meclisinde ise demokrat parti milletvekili olarak grev yapmtr.81

Hyabaninin ran ve Gney Azerbaycan siyasetinde n plana kmas ikinci meclisin kapatlmas ncesinde meydana gelmitir. eyh Muhammed Hyabani Rus ltimatomunun grld meclis toplantsnda yapt konuma ile ltimatoma hayr kararnn alnmasnda etkili olmutur. Konumas srasnda Rus igaline kar hkmeti teslimiyetilikle sulam, evet demektense lmeyi yeleyeceini ifade etmitir. Ertesi gn ise Sebze Meydan mitinginde toplanan halka kar hitap etmi, Rusyay igalci ve smrgeci olarak sulayan bir buuk saatlik ateli bir konuma yapmtr. Miting esnasnda Dileri bakan talimatyla hkmet gleri kendisini tutuklamak zere harekete getiler ise de baarl olamamlardr. Hyabaninin aktif siyaset hayat burada balamtr. 82

Miting sonrasnda Hyabani ksa bir sre daha randa kaldktan sonra Tebrize gitmeyi tehlikeli bulmu bu yzden bir sreliine Rusyaya gitmitir. Zira bu kararnda o srada Rus yanls ve Merutiyet dman Samet Han ca-d-Dvle Tebriz valisiydi. 1914 ylnda Tebrize gizlice geri dnen Hyabani Tebriz de bir ay gizlice yaadktan sonra bir dkkan aarak ticaretle uramaya balam bir yandan da gizlice siyasi faaliyetlerine devam etmitir. Hyabaninin lkeye dnd dnemde Ahmet ah meclisin yeniden almasn kabul etmi Demokrat Parti ve tidaliyun Partisi arasnda tekrar rekabet balamt. Merutiyetin tekrar gelmesine ramen Azerbaycan valisi uca-d-Dvle 3. dnem meclis seimlerine Gney Azerbaycann dahil edilmesini engelledi. 3. mecliste Gney Azerbaycan temsil edilemedi.83

81 82

Keskin, a.g.m., s.11. Azeri, a.g.e., ss.18-19. 83 Keskin, a.g.m., s.15.

40

I. Dnya Savann patlak vermesiyle birlikte ran tarafszln ilan etmi olmasna ramen Rusya, Osmanl ve ngiltere ordularnn sava alan haline gelmitir. Rus ve ngiliz birliklerinin mevcudiyeti ile Ruslar tarafndan silahlandrlan Krt, Ermeni ve Asurlerin Gney Azerbaycan snrndan Osmanl Devletine kar silahl saldrlar Osmanl ordusunu rana ve Gney Azerbaycana ekiyordu.84

1915 Ocak aynda Sarkam malubiyetinin hemen ertesinde Osmanl gleri Tebrize girdiler ve Kuzey Azerbaycan snrna dayandlar. Osmanl ttihat ve Terakkicileri Osmanl himayesinde Azerbaycan birletirme isteklerini gerekletirmeyi amalyorlard. Fakat Kars ve Sarkamtan kuvvet kaydran Ruslar Tebrizi geri aldlar.85 Gney Azerbaycan sava boyunca Osmanl ve Rus ordular arasnda birka kez el deitirmi oldu.

ran merkezinde de tam bir istikrarszlk hkimdi. Merkezi hkmet blnmt ve kurulan kabineler birka aydan fazla iktidarda kalamyordu. Hkmet hibir ynyle lkede gc temsil etmiyordu. lkenin kuzeyinde komu lkeler savayor, merkezi hkmet hibir ey yapamyordu. Ayn ekilde lkenin gneyi de ngilizler tarafndan igal edilmi durumda idi.

1917 ubat aynda Rusyada meydana gelen devrim hem savan kaderini hem de randaki siyasi hayat derinden etkiledi. arlk rejiminin kmesi randa demokratik kuvvetlerin nn at. Gney Azerbaycanda o gne kadar gizli olarak faaliyet gsteren siyasi tekilatlar gn na kmaya balad. Bunlardan en nemlisi ve etkin olan banda Muhammed Hyabaninin bulunduu ran Demokrat Partisinin Azerbaycan Eyalet komitesi idi. 9 Nisan 1917de komitenin yayn organ Teceddt gazetesi baslp yaynlanmaya balad. 24 Austos 1917 tarihinde eyalet komitesinin
84

Ylmaz Gneyli, I.Dnya Savanda Gney Azerbaycanda Osmanl-Rus Rekabeti, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:4, Ankara, lkbahar 2005, s.25. 85 Swietochowski, a.g.e., ss.113-114.

41

dzenledii konferansta ise komite, ran Demokrat Partisinden ayrlma karar alarak Hyabani bakanlnda mstakil Azerbaycan Demokrat Partisinin kurulduunu ilan etti.86 Bu sava yllar boyunca kaderine terk edilmiliin, 3. dnem meclisinde temsil edilememiliin ve merkezi hkmete kar gvensizliin ilk tepkileriydi.

Azerbaycan Demokrat Partisi kurultay bildirisinde Tahrandan drt istekte bulundu. Talepler, Demokratik Islahat, Milli Meclisin Tahranda yeniden kurulmas, Eyalet Encmenlerinin yeniden tesis edilmesi ve Merutiyetin tm kurumlar ile yeniden yrrle girmesiydi. ADP ksa srede tm Azerbaycan illerinde tekilatland. Tahrann cevab beklenmeden bir hkmet organ gibi hareket etmeye balad. Kurduu komisyonlar ile Gney Azerbaycann yaralarn sarma iine koyuldu.

ADPnin tm faaliyetleri Hyabaninin ne srd Teceddt akmna dayanmaktayd. Teceddt, emperyalizm aalna, ah zulmne, gericilie ve istibdada kar kan, sosyal adaletsizlie isyan eden, siyas ve demokratik hrriyetler, gerek halk hkimiyeti gibi devrimci-demokratik talepler ileri sren, sonuta geldii noktada Gney Azerbaycann demokratik haklar urunda mcadele etmeyi ngren politik bir akmd. Akm zengin toprak aalarn darda brakarak toplumun dier tm snflarn tek cephede birletirmeyi amalamt. 87

ADP kurduu Erzak Komisyonu ile vatandaa ucuz erzak ve ekmek datmaya balad, Mahalle Komisyonu ise yoksul aileleri tespit ediyor, yardmn ihtiya sahibi insanlara gitmesini salyordu. Kurulan Yoksullar Evinde barnma ihtiyac bulunan yoksullar, ihtiyarlar ve sahipsiz insanlar barndrlyordu. Yardm Komisyonu ise zenginlerden fakirler iin

86 evket Tagyeva, Azatlk Fedaisi eyh Muhammed Hyabani, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:4, Ankara, lkbahar 2005, s.41. 87 Tagyeva, a.g.m., s. 42.

42

byk meblalarda para toplayarak dier komisyonlar aracl ile ihtiyac olan halka datyordu. Kurumlar bizzat Hyabani tarafndan kontrol ediliyor, sistemi engelleyen veya grevini ktye kullananlarn isimleri Teceddt gazetesinde yaynlanyordu.88 Hyabani nderliindeki ADP ve Komisyonlar sergiledikleri Robin Hood tarz ile ksa srede halkn desteini arkalarna aldlar.

Rusyann ekilmesi zerine 1919 yaznda Osmanl ordusu tekrar Gney Azerbaycana girdi. Osmanl ordusu blgede askeri faaliyetlerinin yan sra aktif siyasi faaliyetler de icra etmeye balad. Bu siyasi faaliyetlerin ekirdeini Trklk akmnn idealleri oluturuyordu. Ordunun politik danman olan Yusuf Ziya Bey Osmanl gleri Tebrize girer girmez blgede Trklk hareketini yayma almalarna balad. Bu maksatla ttihad- slam Partisi kuruldu. Azarabadegan isimli Trke gazete yaynlanmaya balad. Osmanl ordusunun blgeye gelii ADPyi olumsuz ynde etkiledi. Ksa sre iinde Hyabani ve ADPnin ileri gelen iki ismi Osmanl yetkilileri tarafndan tutukland ve Karsa srgne gnderildi. ran hkmeti ve hkmetin blgesel temsilcileri hibir tepki gstermediler. Bunun yan sra Osmanl ordusunun ran hkmetinin talebi zerine bu tutuklamalar yapt dedikodusu ksa srede Tebrizde yayld. ADP hareketi byk yara ald, faaliyetleri duraklad. Demokratlar, kendilerini engellemek maksadyla merkezi hkmetin ekinmeden d glerle ibirlii yapabildiini ve yapabileceini iyi biliyorlard. Demokratlar lkenin gelecei iin ura verirken ihanete uradklarn dnyorlard. Bu nedenle Osmanlnn blgede kald sre zarfnda hkmetle kar karya gelmemeye altlar.

88

Keskin, a.g.m., ss.16-17.

43

Sonu olarak Hyabaninin srgne gnderilmesi, ADPnin ileride daha radikal dnmesini tetikleyen bir etken oldu. Demokratlar artk rann ok derin ve kkl bir deiim geirmesinin art olduuna inanyorlard. Merkezi hkmet ile ADP arasndaki uurum daha derin hale gelmiti.89

2- Azadistan Devleti

Osmanl ordusunun Kasm aynda randan geri ekilmesi zerine Hyabani lkeye dnd ve ADPnin faaliyetlerini hzlandrd. Bu arada Rusyann ve Osmanlnn blgeden ekilmesi zerine ngilterenin eline randa tek g olma frsat gemiti. Daha nce rann gneyinde Afganistan snrnn gvenliini bahane ederek bir polis tekilat kurmu olan ngiltere faaliyetlerini lke apnda geniletmeye balad. Oxford mezunu ngiliz yanls Vsuk-ud-Dvlenin babakanl ngilterenin iini kolaylatryordu. ngiltere ile Vsuk-ud-Dvle nderliinde 1919 yl Austos aynda yaplan ngiltere- ran anlamas rann bamszln adeta yok ediyordu. Merkezi hkmetin onaylad anlamaya gre ran, silahlanma, askeri eitim ve idari mstearlk haklarn ngiltereye devretmiti. Anlamaya en sert tepkiler her zaman olduu gibi lkenin kuzeyinden geldi. ADP anlamay protesto etmek iin blgede mitingler dzenledi.

Hyabani ve arkadalar 4. meclis seimleri iin yaptklar kampanya ile gndemde kalmaya devam ettiler. AustosEyll 1919 aylarnda srdrlen kampanya sonucunda Tebriz ve evre vilayetleri temsil eden 9 milletvekili seildi. Bu milletvekillerinden alts ADP yesiydi ve bunlarn arasnda en mehur olan da Hyabani idi. ngiltere ile yaplan anlamaya protestolar ve sonu olarak da protestocu kesimden alt milletvekilinin meclise girmesi merkezi hkmeti tetikledi. Bunun yan sra ngiltere ile yaplan anlamann da meclis tarafndan onaylanmas

89

Atabaki, a.g.e., s.48.

44

gerekiyordu. Muhalif Azerbaycan Trklerinin meclise girmesi anlamann onaylanmasn tehdit ediyordu. Vsuk-ud-Dvle muhalefetle her platformda kar karya kalmann ekincesi ile Demokratlarn faaliyetlerinin zerine gitmeye balad.

Vsuk-ud-Dvle balarnda iki adet sveli subay olmak zere 43 kiilik bir polis heyetini Gney Azerbaycandaki polis tekilatnn organize etmek zere Tahrandan Tebrize gnderildi. Heyetin blgeye varmas ile amacnn anlamas bir oldu. Ama, Azerbaycan Trklerinden oluan Demokratlarn faaliyetlerinin zerine gitmekti. ngiliz Konsolosuna gre ngiliz subaylar kt davranmaya baladlar ve niyetlerinin Demokrat Partiyi bask altna almak olduunu belli ettiler. Polis ve ADP arasndaki gerginlik her geen gn artt. Polis dezavantajlyd ve baarl olma sans ok dkt. ADP, polis tekilatn Hristiyanlarn ynetmesini propaganda arac olarak kullanmasn bildi. Yakalad ilk frsat deerlendiren ADP, polisin Demokrat Parti sempatizanlarndan birini tutuklamas zerine harekete geti. ADP halk ayaklanmaya ve silahlanmaya ard. Ksa srede partinin gazete binas nnde kalabalk topland. Demokratlar Heyet-i tima (Halk Komisyonu) kurdular ve randa Anayasann restorasyonu ve Halk bar ve dzeni konulu bir bildirge yaynladlar.90

7 Nisan 1920de Heyetin Komiseri sveli Biorling Teceddt gazete binasn kuatt. Hyabani ise merkezi hkmet bals asker ve jandarmalarn ayaklanmaya katlmasn salad. Bunun zerine olaylarn iinden klmaz hale geldiini gren vali yardmcs Biorling ve ekibini ehirden kard. Hyabani ise balad harekete devam etti. Valilii zapt ederek Ali Kapuya tad ve 24 Haziran 1920de Azadistan Devletini kurdu.

90

Atabaki, a.g.e., s.48.

45

Azadistan Devleti kendini randan tamamen soyutlam deildi. Hyabani 2 Temmuzda yapt konumasnda rann iinde bulunduu zor durumu zetledikten sonra lkemizin ( rann) gelecei bizi ilgilendiriyor. Biz dier eyaletlere gre bu konuya farkl adan bakyoruz. Azadistan Devleti ran eyaletlerinin aabeyi durumundadr. Biz bu konuya kaytsz kalamayz. ran kurtarma operasyonu burada balayp btn lkede yaylacaktr91 dedi. Hyabaninin yola k amacnn ran halknn demokratik haklara ve gerek zgrle ulamas olduunu anlyoruz. Merutiyet ve onun meclisi ilk kurulduu gibi kalmamt sulandrlm szde bir merutiyet yrrlkteydi. Hyabaninin ideali demokrasinin merutiyet devriminde olduu gibi Tebrizde canlanp tm lkeye hakim olmasyd. Merkezi hkmet demokrasiden uzakt. Merkezi hkmetin uzanda kuzeyde kurulacak bir demokratik hkmet tm ran iin bir model tekil edecekti. 7 Temmuzda yapt konumadaki szleri bu modeli iaret ediyordu; Vilayetler ve eyaletler belirsizlik iindeler. Btn rann gz stmzde. rann gelecekteki rejimi Azadistanda belirlenecektir.92

Hyabaninin

kurmak

istedii

sistem

tamamen

hukukun

stnlne dayanyordu. 5 Temmuz 1920deki konumasn u szlerle bitiriyordu: Bir bakkal veya hamal kanunlara kar knca nasl cezalandrlyorsa, ben de hata ilediim takdirde ayn ekilde cezalandrlmalym. Kanunlar hi kimseye ayrcalk tanmyor. Hi kimse kanundan stn deildir.93 Gnmz demokrasilerinde bile milletvekillerinin dokunulmazlk hakk tartlrken 1920de Hyabaninin demokrasi anlaynn derinlii ortadadr. 6 Temmuz 1920de yapt konumada ise Artk ahlk devri kapanmtr. Azerbaycanda hkimiyet tamamen milletin olmaldr.94 szleri milletin hakimiyetini esas alan bir devlet yapsnn amalandn aklamaktadr.

91 92

Azeri, a.g.e., s.230. Azeri, a.g.e., s.233. 93 Azeri, a.g.e., ss.231-232 94 Azeri, a.g.e., ss.231-234.

46

Hyabaninin dncesinin temeli Teceddt (adalama) akmna dayanyordu. Devletin amac, temelinde milletin olduu bir sistem ieriisnde topyekun adalama olmalyd. Teceddt akm gnmz normlarna uygun kkl bir demokrasiyi iaret etmekteydi. O gne kadar ran ierisinde yaplan demokratikleme giriimlerinde kklemi ah varlnn ortadan kaldrlmasndan sz edilmemi, ah da sistem ierisinde bir yere oturtulmutu. Fakat Hyabani sylevlerinde, ahn yerinin olmad bir demokrasiden sz ediyor, ran iin Cumhuriyeti telaffuz ediyordu. Milli hkimiyet ve demokratik bir hkmetin kurulmas gerektiini herkese anlatmalyz. Milletin iradesi her eyin stndedir. Gerektii zaman ah bile devirebilmelidir.
95

Gerektii

zaman

Cumhuriyet

rejimi

ilan

edebilmelidir.

Sylevlerinde tarihten ders alma ve halk eitme abas nemli yer tutuyordu. Merutiyet sonras tecrbelere k tutuyor, demokrasiye ulamak kadar onu korumann ve halk olarak ona sahip kmann da nemli olduundan bahsediyordu. Demokrasinin kurulduktan sonra, merutiyet devrimi sonrasnda ve ikinci meclis dneminde olduu gibi birka bakann insiyatifine braklmasnn demokrasinin sonu olacan syleyerek halk bilinlendirmeye alyordu. Ayaklanma sresince Teceddt gazetesi binas nnde yaplan mitingler Azerbaycan Trkleri iin demokrasi dersi niteliindeydi. phesiz Azerbaycan Trklerinin zgrlk, demokrasi anlay her geen gn geliiyordu. Hyabani sylevlerinde sistemin yan sra sosyal yaamn ve adaletin toplumda modern anlamda nasl olmas gerektiini detaylarna kadar anlatyordu.

Milli Hkmet maarif, kltr, salk, adliye, vakf ve silahl kuvvetler alanlarnda bakanlklar ve idari kurumlarn ksa srede oluturdu. Kurulan devlet idarelerinin evraklarnda ve bina girilerinde Azadistan Devleti

95

Azeri, a.g.e., s.237.

47

amblemi yer almaya balad. Gney Azerbaycanda bata eitim ve toprak reformu olmak zere slahat hareketleri balatld. 96

Azadistan Devletinin kurulmas ile birlikte uygulamaya konan adalamaya ynelik reformlar icraatlarn temelini oluturdu. Hyabani uygulayacaklar reform hareketleri ile Gney Azerbaycann adalamasn ve tm ran etkilemesini amalyordu. 2 Haziran 1920de yapt konumasnda yer alan zgrlk ve adalama yolundaki reformlar bakent Tebrizden balatp daha sonra Azadistan Tahran ve btn randa uygulayacaz.97 szleri reformlarn nihai amacnn tm rann adalamas olduunu gsteriyordu.

Gard- Milli adnda milli ordu ile Jandarma kuvveti oluturuldu. Hyabani orduya nem veriyordu nk ran hkmetinin ve 1919 Anlamasnn onaylanmasn sabrszlkla bekleyen ngilterenin Azadistan Devletinin kurulmasndan son derece rahatsz olduklarnn farkndayd. Ayrca yaplan toprak reformundan ve devletin yapt dzenlemelerden memnun olmayan toprak aas ve sermaye sahipleri de hareket iin tehdit oluturuyordu.

Azadistan Devleti dneminde Trke eitim veren 11 okul ald. O dneme kadar sadece Tahranda iki kz okulu vard. Bu okullar da Amerikallar ve Franszlar tarafndan kurulmutu. Hyabaninin kurduu 11 okulun beinin kz okulu olmas ran ve Gney Azerbaycan iin ok nemli bir devrim nitelii tayordu. Kadnlara ilk defa oy verme hakk tanyordu. Yine Azadistan Devleti tarafndan kurulan devlet tiyatrosundaki gsterilerde ve piyeslerde kadn oyuncularn da yer almas serbest braklmt.98

96 97

Tagyeva, a.g.m., s.44. Azeri, a.g.e., s.216. 98 Olcay Nebiolu, eyh Muhammed Hyabaninin Hayat, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:4, Ankara, lkbahar 2005, s.53.

48

Azadistan Devleti sresince de Teceddt gazetesi dnemin en ciddi siyasi gazetesi olarak Trke ve Farsa olarak yaynlanmaya devam etti. Teceddtn yan sra ADP Genlik Kollar tarafndan Azerbaycan Dergisi yaynlanmaya balad. Dergi Rnesans dnce ve akmlarn savunuyordu. Teceddt gazetesinin 55. saysnda derginin tantm yaplyor, dergiyi yaynlayan genlerin kltrel adalamay hzlandrmay amaladklar belirtiliyordu.99 Yine ayn dnemde Tebriz Lisesi rencileri tarafndan Edep isimli aylk edebi dergi yaynlanmaya balad. Dergiyi yaynlayan genlerin slogan ise Biz bugnn ocuklaryz, ancak yarn da unutmamz idi.100

Azerbaycan

Demokrat

Partisinin

faaliyetleri

ve

Azadistan

Devletinin kuruluundan sonra ksa srede icra edilen reformlar amaland gibi direk olarak tm ran etkisi altna alamad. Fakat bu ksa srede Azerbaycan Trkleri demokrasi dncesi ile ok ynl olarak tanm oldular. Azerbaycan Trkleri ksa bir sre iin de olsa demokrasiyi yaama frsat buldular ki bu bir millet iin unutulmayacak bir tecrbe idi. Bu nedenle ileriye dnk olarak hareketin etkisi byk oldu. Hyabani randa adalama ve demokratiklemenin ad oldu. ran ise dorudan etkilenmese bile dolayl olarak ran halk zellikle aydn kesim baularnda kurulan demokratik bir devlet modelinden phesiz etkilenmilerdi.

Hyabani hareketinin gelitii srete Bolevikler Rusyada hakim g olarak eski Rus snrlar ierisinde otoritelerini kurdular ve Rusyadan miras kalan blgesel politikalarn uygulamaya getiler. ngiltere ise 1919 Anlamasnn tehlikeye girmesini istemiyordu. ngilterenin Tahrandaki temsilcisi Lord Curzona gnderdii 14 Mays tarihli telgrafnda durumu u ekilde zetliyordu: randa balca tehlike, buradaki durumun son derece kt olduu ran Azerbaycandr. Eer bu eyalet, merkezi hkmetin kendi grevlerini yerine getirememesi yznden fazla

99

100

Azeri, a.g.e., s.215. Ouz Afarl, Azadistan Hkmetinde Kltrel Gelimeler, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:4, Ankara, lkbahar 2005, s.57.

49

durmayarak ayrlrsa, o zaman bu olayn randa genel duruma etkisi ok tehlikeli olacaktr. Kabine, elbette yklacak, siyaset, ayrca uzlama (1919 ngiltere- ran Anlamas) ise tehlike altna alnacaktr.101 Dier yandan ADP ierisinde muhalif bir grup Tengidiyyun (Tenkitiler) ad altnda ayrlarak muhalefete koyulmulard. Boleviklerin destekledii dier sosyal demokrat grup da bu gruba dahil oldu. Merkezi hkmet her zaman iin hareketin karsndayd. Azadistan Devletinin bykl ile karlatrlamayacak derecede byk bir kar cephe sz konusuydu.

Azadistan Devletinin kurulmasn mteakip merkezde hkmet deimiti. Yeni babakan Azerbaycanllarn gznde saygnl olan Mubirs-Saltanay Azerbaycan Valisi olarak atad. Bu srada Karada blgesinde Emir Ered adnda bir feodal isyan karnca Hyabani Mubir-s-Saltanann nerisi ile milli orduyu ve jandarma birliklerini isyan bastrmak zere gnderdi. Savunmasz kalan Tebrize yine Mubir-s-Saltanann emri ile merkezi hkmetin Kazak birlikleri girdi. Plan eksiksiz iledi. Ciddi bir direni ile karlamadan 12 Eyll 1920de Azadistan Devleti ykld. ADP ileri gelenleri tutukland. 14 Eyllde ise Muhammed Hyabani teslim olmay reddedip kald evde arparak hayatn kaybetti.102

Azerbaycan Trkleri kurmu olduklar Azadistan Devleti ile 6 ay gibi ksa bir sreliine randa demokratik ve ada bir devlet modeli sergilemeye altlar. rann o gnk tarihine kadar kurulmu en demokratik devlet yapsyd Azadistan Devleti. Hyabani hareketi ile birlikte Azerbaycan Trkleri siyasi ynlerini biraz daha olgunlatrdlar. Hyabani hareketi o yllarda douda gerekleen en nemli demokrasi ve hrriyet hareketleri arasnda yerini ald.

101 102

Tagyeva, a.g.m., s.45. Nebiolu, a.g.m., s.54.

50

III.

PEHLEV

HANEDANI

DNEM NDE

RAN

AZERBAYCAN

TRKLER N N S YAS FAAL YETLER (19251979)

A- RIZA AH DNEM

Kazvinde Kazak Birlikleri komutan olan Rza Han 1921 ubat aynda birliklerini Tahrana doru harekete geirerek hkmet darbesini balatt. Tahrana hareketi srasnda nl gazeteci Seyid Tabatabai ile ibirlii yapt. Seyid Tabatabai ayn zamanda daha nce rann Osmanl mparatorluu bykeliliini yapm tecrbeli bir diplomatt. Tahtn korumak iin imtiyaz datmaktan ekinmeyen Ahmed ah, Rza Han Silahl Kuvvetler Komutan, Tabatabaiyi ise Babakan olarak atad.
103

Fakat ay gibi ksa

bir sre iinde Tabatabai hkmetten uzaklatrld. Rza Han orduda yapt kkl deiikliklerle n plana kmaya balamt. Rza Han sava bakan oldu. Gc gittike artan Rza Han 1923 ylnda Ahmed ah tarafndan babakan olarak atand. Ahmed ah salk durumunu bahane ederek bir daha dnmemek zere Avrupaya gitti.
104

Babakan olmas ile birlikte iki

politikay uygulamaya koydu. Birincisi askeri, politik ve ekonomik gc merkeziletirmek, dieri ise kendisini rann st kanun koyucusu olarak empoze etmekti. Yaklak iki sene sonra 12 Aralk 1925de kendisini ran ah ilan ederek Kaar Hanedanna son verdi.

lk balarda merutiyetin tm esaslarn koruyacan sk sk dile getiren Rza ah ta giymesinin ardndan tm g odaklarn kontrol altna alarak devlet mekanizmasn tamamen kendisine balad. 1927 ylnda tm partileri yasaklad, siyasiler hakknda kovuturmalar ve tutuklamalar balad. Ar baskc bir tutum sergileyerek toplumun ona kar duran tm mekanizmalar kertti. Tm iktisadi almalar da ahn elinde topland.
103

Mehran Kamrava, The Political History of Modern Iran: From Tribalism to Theocracy, Westport, CT., 1992, s.48. 104 Country Profiles, Background: Iran, http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query2/r?frd/cstdy:@field (DOCID+ir0035)

51

Dneminde kurulan fabrikalar ya ahn zel mlk veya onun ortakl ile kuruldu.105

rana hkmettii 16 sene boyunca modernlemeye, dolaysyla slahat hareketlerine byk nem verdi ve laik bir politika izledi.106 Gcn merkezi birleik ynetimin bir ulusal elinde duygu bulunduu sistemin kurulmas yaratmaya alt. Ahameid en ve nemli Sasani politikalarndan birisiydi. rann slamiyet ncesi grkemini vurgulayarak mparatorluklarnn aslan ve gne simgeleri ran bayra zerine izildi. Eski Sasaniceden esinlenilerek hanedanla Pehleviad verildi.107

Rza ah temel politikasn modern Fars milliyetilii zerine oturttu. Hedeflenen ama homojen bir millet yapsna sahip, gl, merkezi kontroll bir ulus-devlet batllaacak ve bu sayede ran eski pers ihtiamna tekrar kavuacakt. randa yaayan tm etnik farkllklarn sonradan ortaya kt, randa yaayan insanlarn tamamnn saf Fars rkndan olduu, fakat istilalardan sonra toplumun bir ksmnn zamanla hakim glerden etkilendii, sonu olarak bu kesimin dil ve kltrlerinin farkllk gstermeye balad sav bu politikann temelini oluturuyordu.

Pehlevi Rejiminin Farslatrma politikasn uygulamaya balamas ile birlikte randaki Azerbaycanllar ve dier etnik aznlklar ar seviyede kltrel basky ve asimilasyonu tecrbe etmek zorunda kaldlar.108

Arif Keskin, Fars Milliyetiliinin Dalgas ranlla Giden Yol, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:5, Ankara, Dou Ktphanesi, Yaz 2005, s.29. 106 http://www.state.gov/r/pa/bgn/5314.htm. 107 Oral Sander, Siyasi Tarih 1918-1994, 10.b., Ankara, 2002, s.87. 108 Brenda Shaffer, Azerbaijani Turks in Iran, (ev. M. Faruk akr), Trkler, Cilt:20, Ankara, 2002, s.670.

105

52

Rza ah kltrel farkll ortadan kaldrmak ve Farsll gelitirmek iin 1927de Dnce Gelitirme Kurumunu kurdu. Ama milli ran kimliini oluturmak ve ulus-devlet olma yolunda fikir altyapsn kurmak, gelitirmek ve politikalar retmekti.109

Farslatrma politikasnn ana maddesi dil olmalyd. Milli birliin olumas iin, rk birlii savn desteklemek maksadyla tm ranllar z dillerine geri dnmeli ve onu kullanmalydlar. Rza ah tarafndan Farsa rann milli dili olarak ilan edilirken dier dillerin tamam yasakland. Bu yasak Farsa haricinde hibir dilde kitap, dergi, gazete vs. baslmamasn da kapsyordu. 1935 ylnda Farhangestan ad ile kurulan enstitnn grevi ise Farsann Arapa ve dier yabanc szcklerden arndrlmasyd. Hatta polis tekilat ats altnda oluturulan bir bran ise lkedeki tm yaynlar ierik ve sade Farsa ynnden denetim altnda tutuyordu.110

Homojen bir ran oluturmak iin uygulanan dier nemli politika ise eyalet sisteminin deitirilmesiydi. Eskiden beri drt eyalet ve onlarn altnda vilayetlerin bulunduu ynetim sistemi uygulanyordu. Her eyaletin kendi valisi bulunuyordu. 1937 yl sonunda ve 1938 yl banda karlan iki zel kanun ile lke ostanlara, ostanlar ise ehristanlara blnd. Ostanlarn banda genel valiler ve ehristanlarn banda ise valiler bulunacakt. Genel valiler ve valiler dorudan Rza ah tarafndan atanacakt. Azerbaycan eyaleti, bakenti Tebriz olmak zere Dou Azerbaycan ve bakenti Rezaye olmak zere Bat Azerbaycan olmak zere iki otsan olarak blnd. Bu yeni kartrma yntemi ile Bat Azerbaycan artk sadece Trkleri deil, Krtleri de iine alyordu. Dier bir Farslatrma politikas olarak ehir isimleri de deitiriliyordu. rnein Rezaye, Urmiyenin ah tarafndan deitirilmi olan yeni ismiydi.111

109 110

Keskin, Fars Milliyetiliinin Dalgas, s.29. Atabaki, a.g.e., s.58. 111 Atabaki, a.g.e., ss.58-59.

53

XX. yzyln balarndan itibaren Azerbaycan Trkleri arasnda hem Kuzeyde hem Gneyde kimlik aray devam etmekte ve Azerbaycan Trk kimlii tam olarak kendisini ortaya koymu deildi. Settar Han ve Hyabani hareketleri bu sreci hzlandran elerdi sadece. Rza ah zamannda ise Azerbaycan Trkleri arasnda bir takm kimlik yaklamlar ortaya kt. Bunlardan bir tanesi Fars kltr ve dili tarafndan sindirilmenin, yani Farslatrma politikasnn avukatln yapyorlard. rann politik ve sosyal geliiminin tek kimlik altnda birleme ile mmkn olabileceine, bu kimliinde ranllk olduuna inanyorlard. Bu duru 1920-1940 yllar arasnda Azerbaycan Trkleri aydnlar iinde ok poplerdi. 112 Temelleri tabi ki daha nceki senelere dayanyordu. 1920 ncesinde Modern Fars Milliyetilii Azerbaycanl aydnlarn ounlukta olduu Demokrat Parti vastas ile yumuak bir ierikle siyasal dzeye gelmiti. Demokrat Parti ats altnda Mehmet Emin Resulzadenin bayazarln yapt ran No (Yeni ran) gazetesi despotizmin geri dnmemesi iin Fars ve Trk farkllklarn unutturarak mkemmel, zgr ve eit ran Kimliinin ortaya karlmasn amaladn ifade ediyordu. Seyyid Hasan Takizadenin kard Kave dergisi ve daha sonra yine Azerbaycan Trkleri tarafndan kartlan ranehr dergileri ayn sav ne sryorlard.113 Bu yaklamlarn tamam rann daha iyi bir seviye ulamas iin yaplan fikir almalarnn rnleriydi. randa en erken aydnlanmann Azerbaycan Trkleri arasnda gereklemesinin de etkisi bykt.

kinci kimlik yaklam ran devlet kimlii ile Azerbaycan kltrel kimliinin beraber olmas gerektiini savunuyordu. Yaklama gre ran devlet kimlii, Fars kimlii demek deildi. ran devlet kimlii etnik gruplar st bir devlet kimliini ifade ediyordu. Bu yaklam savunanlar ran devlet kimlii altnda Azerbaycan kltrel zerk kimliini amalyorlard. Bu yaklam savunanlar ounluu oluturuyorlard. Dier yaklam ise sosyalist ve

112 113

Shaffer, a.g.m., s.671. Keskin, Fars Milliyetiliinin Dalgas, s.23.

54

komnistler

tarafndan

savunulan

bir

snf

kimliinin

oluumunu

savunuyordu.114

Temelleri 1920 ncelerine dayanan kimlik yaklam Rza ahn uygulad politika ile ksmen rtyordu fakat Rza ah ovenist Farslatrma atlan politikasn Fars uygulamaya milliyetiliinin koydu. Bu, kuramsal asimilasyona temelleri dayal Azerbaycan Trklerinin ounlukta bulunduu ran aydn kesimi tarafndan modern iddetli uygulamasyd.

1920lerde lkenin tarihilerinden ve ayn zamanda Azerbaycan Trk Ahmet Kesrevi gibi toplumun ileri gelen bir aydnn, Azerbaycan Trklerinin aslnda Fars olduunu iddia etmesi ve Fars milliyetiliini desteklemesi Rza ahn politikalarn destekler gzkyordu. Rza ahn tahta kmasndan ve uygulad politikalardan en ok olumsuz etkilenen phesiz Azerbaycan Trkleri olmutu. Farslatrma politikasnn hedef tahtasnn merkezinde nfusu Farslara en yakn aznlk etnik grup olarak Azerbaycan Trkleri bulunuyordu.

Rza ah, I. Merutiyet Meclisinin kapatlmasndan sonra Settar Hann liderliinde Tebrizde ayaklanan Azerbaycan Trklerine kar Kazak ordusunda makineli tfek takm komutan olarak savam ve malubiyeti tatm, Gney Azerbaycann hrriyet ve demokrasi dknlne yakinen ahit olmutu.115 Kuvvetli bir merkezi siyaseti benimsemesinde iki faktr etkiliydi; Kuzeyde Sovyet tehdidi korkusu ve Azerbaycan ayrlklarnn kendi amalarna ulamak iin bunu istismar edebilecei dncesi. Azerbaycan Trklerinin asimile edilmesi ve Kuzey Azerbaycandan tecrit edilmesi bu

114 115

Shaffer, a.g.m., s.671. Tebrizli, a.g.e., s.65.

55

siyasetin amalarndan birisiydi.116 Rza ahn Farslatrma politikas Gney ile Kuzey Azerbaycan arasndaki iletiimi kesmeyi de kapsyordu. Sovyetlerin Kuzey Azerbaycanda otoritesini tesis etmesi ve randa da merkeziyeti anlayn yerlemesi ile Kuzey ile Gney arasndaki bariyer eskisinden daha yksek seviyeye ulat.

Gney Azerbaycan ve Tebriz Kaar Dneminde ehzadelerin vali olarak atand rann drt eyaletinden birisiydi. Ayn zamanda rann en nemli ticaret merkezlerindendi. Rza ahn tahta k ile birlikte eski nemini ve konumunu hzla kaybetmeye balad. Ekonomik olarak en nemli sorun istihdam oluturacak yatrmlarn azalmasyd. 19301940 yllar arasnda Gney Azerbaycanda devlet sermayesiyle iki fabrika kurulurken bu say Trk nfusun az olduu dier eyaletlerde yirmiye ykseldi.117 Merkeziyeti yaklamn bir gstergesi olarak Tahran her alanda hzl bir gelime gsterirken Tebriz her alanda geriliyordu. Bu nedenlerle Azerbaycan Trkleri arasnda baka illere zellikle Tahrana byk gler meydana geldi.

Farsa haricindeki dillerin ve bu dillerdeki yaynlarn yasaklanmas da Azerbaycan Trklerini derinden etkiledi. Azerbaycan Trkleri kendi ana dillerinde hibir faaliyet gerekletiremez oldular. Artk Trke kitap, gazete, dergi yaynlanamyordu. Farsa yaynlananlar ise sk denetimden geiyordu. Her ne kadar ah onlarn da Fars olduunu, sonradan dillerinin deitiini iddia etse de ahn politikalar onlar kucaklayan cinsten deildi. aha gre sabkal bir gemileri vard. Hem daha nce ran istila eden gler tarafndan asimile olmulard, hem de Settar Han ve Hyabani hareketlerinde grld gibi ahn baskc politikalar ile uyumayacak ekilde ar hrriyeti ve demokrat potansiyele sahiptiler.

David Nissman, Kzl Ordu ran gali ve Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, Azerbaycan Trkleri, Cilt:1, Say:3, Haziran 1990, s.24. 117 Araz Gneyli, Birinci Pehlevi (192941) Dneminde Gney Azerbaycan, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:5, Ankara, Yaz 2005, s.74.

116

56

B- II. DNYA SAVAI VE AZERBAYCAN TRKLER

Rza ahn Seyyid Tabatabai ile gerekletirdii hkmet darbesi sonras 1921de ve daha sonra ayn esaslarla Rza ah dneminde 1927de Sovyetler Birlii ile ran arasnda tarafszl ve saldrmazl kapsayan iki adet anlama imzaland. 1921 ve 1933 seneleri arasnda ise rann d ticaretinde en byk pay Sovyetler Birliine aitti. Tm bu olumlu havaya ramen Sovyetlerin randa komnist kkrtma faaliyetlerinin yaratt gvensizlik ortam ilikilerin daha fazla ilerlemesini engelledi. Birinci Rza ah Dneminde rann ngiltere ilikilerinde de bir gvensizlik havas hakimdi. ngilterenin ihtirasla onaylanmasn istedii 1919 ngiltere- ran Anlamasnn 1921de onaylanmayarak hkmsz saylmas ilikilerin bozulmasnn balangc oldu. 1932 ylnda Abadan Petrolleri iki lke arasnda iddetli bir anlamazlk konusu haline geldi. likiler son noktaya kadar gerildi. Rza ahn 1901 ylnda ngiltereye verilen petrol imtiyazn feshettiini ve petrolden daha fazla pay istediini aklamas gerginlii balatmt. ngiltere ise donanmasn Basra Krfezine gndererek durumu iinden klmaz bir hale getirdi. Kriz, Milletler Cemiyetinin araya girmesi sonucu 29 Nisan 1933 tarihinde Anglo-Persian Petrol irketi ile ran arasnda rann hissesini artran yeni bir anlama ile sona erdi.118

Seyyid Tabatabainin babakan olduu dnemde de ABD ile yaknlama olmu fakat daha sonra denge politikas iin ABDnin ok da gerekli olmad dnlerek bu politikadan vazgeilmiti.119

Rza ahn d politikasnn odak noktas her geen gn ngiltere ve Sovyetler Birliinden uzaklayordu. Rza ah bu iki byk komusunu gemiin de etkisiyle daimi tehditler olarak alglyordu. Rza ah, batllama politikalar erevesinde eitli bat devletleri ile zellikle ekonomik anlamda

118 119

Armaolu, a.g.e., s.424. Kamrava, a.g.e., s.49.

57

iyi ilikiler kurmaya alt. Fakat Rza ah, 1933de Hitlerin Almanyada baa gemesi ve Avrupada hzla ykselen bir g haline gelmesi zerine 1933den itibaren ran d politikasn Almanyaya doru kaydrmaya balad. Almanya ile ikili ilikiler ksa srede hzla geliti. eitli alanlarda Alman uzman ve danmanlar Tahrana getirtildi. Dardan uzman ve danman getirmek son yzylda batllamak isteyen doulu devletlerin ok sk bavurduu bir areydi.120 Nitekim Almanya 1933den sonra ticaretinde ilk sraya yerleti.121 ran d

Genel olarak bakldnda Rza ah, Kaar Hanedan dneminde ran siyasetine yaplan aleni ve dorudan mdahalelere son vermi, ngiliz ve Rus dayatmalarnn yerini eitli Batl devletlerle kurulan normal ve dost ilikiler alm gzkyordu. Rza ah, byk glerin istekleri karsnda diplomatik ve politik ynden Kaar Hanedanndan daha bamsz olmadn ksa zamanda ac bir ekilde renecekti.122

1933den sonra rann Almanya ile sk ilikileri hem Rusyay hem de ngiltereyi endielendiriyordu. Hitlerin zamanla Avrupa ve Sovyetler Birlii iin tehdit haline gelmesi endieleri artrmt. Tam bu gelimeler devam ederken 1939 ylnda savan patlak vermesi, sonrasnda kutuplarn olumas ve ngiltere ile Sovyetler Birliinin Almanya karsnda ayn cephede yer almalar ran yakinen ilgilendiren gelimelerdi. Rza ah kendince en iyi yolu seti ve 1939 ylnda sava balar balamaz tarafszln deklare etti.

Almanyann 22 Haziran 1941de Sovyetler Birliine saldrmas ran ok g bir durumda brakt. Kuzey komusu Sovyetler Birlii ve gney komusu ngiltere Almanyaya kar ayn safta savarken ran tarafszln

120 121

Sander, a.g.e., s.87. Armaolu, a.g.e., s.424. 122 Kamrava, a.g.e., s.49.

58

ilan etmesinin kurtarmayaca aikrd. Bunun yan sra ran tarafszln ilan etmesine karn Almanya ile ilikilerinde bir kstlamaya gitmemiti. Alman uzmanlar hala randa faaliyetlerine devam ediyorlard.

ABD ve ngiltere, Almanya karsnda g durumda olan Sovyetler Birliine yardm yapmaya karar verdiler. Fakat Sovyetlere yardm iin kuzeyden geit olmamas nedeniyle en uygun koridor rand. rana topraklar zerinden Sovyetlere yardm transferi iin transit bedeli mukabili mttefikler bavurdu. Almanya yanls politika izleyen Rza ahn bu teklifi kabul etmesi dnlemezdi. Olumsuz cevabn zerine, mttefikler Alman uzmanlarn randa istihdam edilmelerini ve faaliyetlerine devam etmelerini bahane ederek 25 Austos 1941de ran igale baladlar. Kuzeyden Sovyetler, gneyden ngiltere 1907de imzalanan ve Bolevik Devrimi sonras 1917de feshedilen Rus- ngiliz anlamas erevesinde hareket ediyorlard.123

Almanya saldrs karsnda Sovyetlerin lm kalm sava verirken gneyde yeni bir cephe amak istemeyeceini dnen ran hkmeti Rusyaya igalin durdurulmas iin mracaat ettiinde; Rusya rann Almanya taraftarln brakmasn ve mttefiklere katlmasn art kotu. Mttefikler daha ileri giderek Rza ahn tahttan inmesini de talep ettiler. 16 Eyll 1941de Rza ah tahtan indi ve yerini olu Muhammed Rza aha brakt. Tahtan inmeyi mteakip Rza ahn lkeyi terk etmesi de istendi. lkeyi terk eden Rza ah 1944de yurt dnda vefat etti. Yeni ran ah olan Muhammed Rza ah, savata mttefiklerle birlikte Almanya ve dier mihver devletlerine kar yer almay kabul etti ise de ran igalden kurtaramad.
124

rann igali sresince ABD ordusunun

ran Krfezi

123

Abdlhak Adnan Advar ve dierleri, ran maddesi, slam Ansiklopedisi, Cilt 5/2, stanbul, 1988, ss.1021-1027. 124 Armaolu, a.g.e., s.424.

59

Komutanl 5 milyon tonluk eitli sava malzemesini Sovyetler Birliine ulatrmay baard.125

ran zerinden

19221941 yllar arasnda ran-Sovyetler Birlii ilikileri esas olarak grnen ekliyle ticaret zerine odaklanm bir ilikiydi. randaki gizli Sovyet faaliyetleri balangta daha ok ngiltereye ve daha dk derecede Bolevik idaresine muhalif olan Ermeni Kardelii, msavatlar ve antiSovyet Rus grup hareketlerine ynelikti. Bunun yan sra Sovyet siyasi ideolojisi komu tm lkeleri etkilemekteydi. 1930larn ortalarna gelindiinde, ran ve Nazi Almanyas arasnda her geen gn sklaan iliki, Sovyetler Birliinde Almanyann ileride ran Sovyetleri igal iin srama tahtas olarak kullanabilecei phesi artt. Artan bu phe ran Azerbaycannda Sovyet nfuzunun ikinci devresini balatt. Sovyetler Birlii randa geleceini hazrlamaya koyuldu.126

Sovyetler Birlii daha nceki pasif almalarn 1940larn ilk gnlerinden itibaren aktif hale getirdi. Sovyetler Gney Azerbaycan kendi askeri-siyasi gndemine ald. Sovyetler Birlii iin ran Azerbaycan demiryolu ve karayolu ile Basra Krfezine oradan da Dou Hindistan ve Uzak Dou limanlarna ulamak demek idi. Bunun yan sra blgenin stratejik nemi ve enerji kaynaklar bakmndan zenginlikleri itah kabartan cinsten idi. Sovyetler yan bandaki bu pastay Almanya ve ngiltereye kaptrmak istemiyordu. SSCBnin mttefiklere katlmasndan nce, Hitler Batum ve Baknn gneyinin Sovyet kar alan olmasn teklif ettiinde, Stalin bu kar blgesini ran ve ran Krfezini de iine alacak ekilde tanmlayacakt.127 ngiltere 1901den beri ran zerinde petrol imtiyazna sahipti Ve otuz yldr bu imtiyazdan byk gelir elde ediyordu. Almanyann ise yaklak 10 yldr blgeye ola youn ilgisi faaliyetlerinden anlalyordu.

125

Winston Churchill, The Second World War, Volume III, The Grand Alliance, Boston, 1950, s.432. 126 Nissman, a.g.m., s.24. 127 Henry Kissinger, Diplomasi, 3.b., (ev. brahim H. Kurt), stanbul, 2002, s.343.

60

1931de Manuryann Japonya tarafndan igal edilmesinin Sovyetler Birliine byk etkisi oldu. Komnist Partisi dou aratrmalarna nem vermeye balad. Sovyet Yksekokullarnda tarih, iktisat, iktisadi corafya, sosyoloji ve etnografya dersleri zel saha ve dil eitimleri kapsamnda verilmeye baland. Bu konuda kanun dahi karan Komnist Partisi uzman arkiyatlarn yetitirilmesini salad. Bu uzmanlar Kzl Ordu birimlerinde grevlendirildi. 1940dan itibaren de GUPP (Kzl Ordunun Siyasal Propagandas in Temel Ynetim) bu eitim programnn ynetimini devrald.128 Sovyetler Birlii propagandann savata ve bartaki neminin farkna varm altyap hazrln devam ettirmekteydi.

Sovyetler Birlii 1939 sonbaharndan beri Gney Azerbaycan ile ilgili askeri siyasi ekonomik ve stratejik bilgiler toplamaya balad. Sovyetler zel hizmet birimlerinde (EKA: Sovyet Gizli Servisi) alan 50 bin ajann Gney Azerbaycana sokulmas daha 1939 ylnda baarlmtr. 1941 Ocak aynda Sovyet Azerbaycan 1.Sekreteri Mir Cafer Barovun Staline gnderdii Gney Azerbaycan raporunda halkn psikolojik yapsna kadar 19201940 yllar arasna dair her trl bilgi sunuluyordu. Raporun bir yerinde yle denilmekteydi: ran ah rejimi, Azerbaycan halknn Sovyet Azerbaycan ile birlemek istediini bildiinden her geen gn biraz daha polis basksn ve ceza uygulamalarn arttrmaktadr.129

Sovyetler Birlii 1920den itibaren Kuzey Azerbaycanda Sovyet otoritesini salam, Kuzey Azerbaycan sk balarla Sovyet merkezi ynetimine balanmt. Sovyet ynetiminin ran zerindeki ideali Azerbaycann tek bir Sovyet birimi olarak birletirilmesiydi. Sovyetler Birlii bu hedefe ulamak iin yapt n almalarda Azerbaycan Trk Milliyetiliini hazr bir altyap olarak alglad. Settar Han ve Hyabani hareketleri sayesinde gerilen yayn zerine Rza ah bir ta koymutu.

128 129

Nissman, a.g.m., s.25. Cemil Hasanl, Souk Savan lk atmas ran Azerbaycan, (ev. Ekber N. Necef), stanbul, 2005, ss.38-39.

61

Sovyetler Birlii alttaki enerji birikiminin farkndayd. Gney Azerbaycann uyandrlacak milli hislerle Kuzey Azerbaycana ve komnizme yaklamas, ileride rann tamamnn Sovyetlerin eline gemesini salayabilirdi. Bu amala Kuzey Azerbaycanda Kuzeyin ve Gneyin birlii, btnl, ikiye blnm tek bir vatan olduklar, Arasn iki yakasnda yaayan insanlarn soy, dil, din ve kltr bakmndan bir btn oluturduklar hususunda makaleler yaynlanmaya, iirler yazlmaya baland. Milli kimlik aa karlacak, milli uur uyandrlacakt.130

Sovyetler Birlii sistematik ve planl bir ekilde bu politikay uygulamaya koymutu. Bu planda nemli grev Kuzey Azerbaycan Trklerine dyordu. Kuzey Azerbaycan model olarak Sovyet yaam kalitesini ve tarzn Gneylilere empoze edecekti. Propaganda faaliyetleri yine Kuzey Azerbaycan Trkleri tarafndan yrtlecekti. rann igali balamadan iki ay nce Azerbaycan Sovyet Cumhuriyetinde askeri yetkili kimlii ile blgeye seferber edilecek 3816 kiilik propaganda grubunun oluturulmas tamamlanmt.131

Sovyetler, Azerbaycan Sovyet Cumhuriyetinden ve Komnist Partinin uzmanlarndan oluturulan sivil birliklerin ortaya koyaca faaliyetlerinin gizlilii zerinde nemle durmaktaydlar. rann igalinde

mttefiklerin ortak amac Sovyetlere askeri yardmn ulatrlmasyd. Sovyetler Birliinin propaganda faaliyetleri tam anlamyla suiistimaldi ve maksadnn anlalmas kendisi iin kt sonular dourabilirdi.

Kzl Ordunun rana giriinden iki ay sonra 500 kiiden oluan propaganda grubu rana girdi. Hareketi Cafer Barov ynetiyordu, Azerbaycan Komnist Partisi 3. Sekreteri Aziz Aliyev (Haydar Aliyevin
130

Ebulfez Sleymanov, Sovyetler Dneminde Azerbaycanda Milli Kimlik Araylar, Trkiyede Eitimlerini Srdren Azerbaycanl Gen Bilim Adamlar I. Sempozyumu Bildirileri (9 Ocak 2005, stanbul), stanbul, 2005, s.318-319. 131 Hasanl, a.g.e., s.39.

62

kaynpederi) ise randa grubun bakan idi. Grupta parti st dzey grevlileri, parti alanlar, istihbaratlar, yarglar, hakimler, basn-yayn alanlar, demiryolu, petrol ve jeoloji uzmanlar bulunuyordu.132 Cafer Barovun gruba yapt konumalarda u cmleler dikkati ekiyordu: Gney Azerbaycana yle yardm yaplmas gerekiyor ki, ne ah hkmeti ne de ngilizler bizi rann iilerine karmakla sulamasnlar.. Konumasnn hitamnda ise siz ok byk bir sorundan dolay oraya gidiyorsunuz. Siz zerinize den grevi yapmakla Azerbaycan halkna ok byk bir hizmet yapm olacaksnz. Siz bu erefli grevi yapmakla ikiye ayrlm kardelerinizin dileklerini yerine getirmi olacaksnz.133 Barova grupla ve almalaryla ilgili olarak byk yetki verilmiti. Dorudan Sovyet Ynetimine bal olarak alacaklard. Kzl Ordu birlikleri veya randaki Sovyet Bykelisinin dorudan gruba mdahale yetkisi bulunmuyordu.

Propaganda grubu ehirlere dald. Grup alk tehlikesi altnda olan Gney Azerbaycana ila ve gda yardm da gtrmt. Grubun asl faaliyetleri ise bata yayn alannda olmak zere, eitim, kltr ve salk alanlarnda younlamaktayd. Kuzey Azerbaycandan gelen air ve yazarlar grubu ilk says 4 bin adet baslan Vatan Yolunda gazetesini yaynlamaya baladlar. Farsa ve Trke olarak yaynlanan gazete grubun faaliyetlerinin en can alc noktasn oluturuyordu. Gazetenin ilk editr yllar Mirza brahimov sonra Vatan Yolunday u ekilde deerlendirecekti: Okullarn, basnn edebiyatn ana dillerinde yasaklanm olduu Gney Azerbaycanllar iin ve Rza ahn istibdadnn ac toplumsal ve milli basks altnda kimlii, milliyeti, tarihi, kltr ve dilinin inkar edilmesiyle zulm ve baskya maruz kalan Gney Azerbaycanllar iin Vatan Yolunda karanlkta bir imek gibi akmt..134

Hasanl, a.g.e., ss.39-40. Cemil Hasanl, Gney Azerbaycan Milli Harekat, Trkler, Cilt:20, Ankara, 2002, s.641. 134 Nissman, a.g.m., s.26.
133

132

63

Bu dnemde, Kuzey Azerbaycanl aydnlar tarafndan Gneyde yaynlanan eserlerde Azerbaycann tek bir lke olduu, tarihi zorunluluklar nedeniyle ikiye blnd, vatann paralanmas sebebiyle zerinde yaayan milletinde suni bir ekilde ikiye ayrld ve bylece ayn olan dilin ve medeniyetin birbirinden uzaklat ifade ediliyordu. Rza ahn Farslatrma politikasna ve Fars milliyetiliine 16 yldr verilemeyen cevaplar bu eserlerde ve yaynlarda veriliyordu.135 Bu yaynlarn yan sra tiyatro, bale ve opera kumpanyalar Gney Azerbaycan illerini dolayor, milliyetilik elerini ileyen eserlerini sergiliyorlard.

Propaganda faaliyetleri ok etkili ve hzl ilerliyor, halktan alnan pozitif tepkiler grubun ve Barovun performansn olumlu ynde etkiliyordu. Fakat balad ilk gnden itibaren bata yaynlar olmak zere grubun tm faaliyetleri Tahrann tepkisine yol amt. Merkez ngiltere tarafna kaymaya balamt. Hkmet Tahran basnna rann bir btn olduu, Azerbaycann rann nemli bir paras olduu gibi konular ileyen yaynlar yaptryordu. Propaganda yaynlarnn etkisi giderilmeye allyordu. Aziz Aliyev ve grubunun faaliyetlerinin gizlilii fazla srmemiti. Sovyetler bu sebepten dolay askeri yardmn kesilmesini gze alacak durumda deildi. Bunun yan sra Sovyet tarafnda Tahran Bykelisi Simirnov gibi bu kadar propagandann yeterli olduunu ifade edenler ve durumdan ikayeti olanlarda vard. Milliyetiliin ksa zamanda bu kadar hzl ykselmesi de Sovyetleri endielendiriyordu. Tam bu srada 29 Ocak 1942de Tahranda Sovyetler, ngilizler ve ran arasnda ittifak anlamas imzaland. Bu anlamann da etkisiyle Aziz Aliyev grubu Mart 1942de Sovyetler Birlii tarafndan geri ekildi ve propaganda faaliyetleri durduruldu.136

135 136

Sleymanov, a.g.m., s.319. Hasanl, a.g.e., s.64.

64

Anlama ran hkmetinin Batya olan meylini hzlandrd. Mays 1942de ngiltere ile yaplan anlamaya gre rann acil gereksinim duyaca tm mallarn ngiltere tarafndan karlanmas karara baland. Austos 1942de ise hkmetin program ABD ile yaknlama zerine oturtuldu. ABD randaki etkinliini artrmaya balad. ran hkmetinin istei zerine ABD maliye uzmanlar randa greve balad. 1922de rana gelerek 5 yl ran maliyesini dzeltmeye alan Dr. Millspangh ran Maliye Bakanlndaki grevine yeniden balad. Daha sonra ise ABD askeri temsilcileri rana davet edildi. ABDli General Norman Schwarzkoph bakanlndaki askeri heyet, ah iin bir muhafz birlii kurulmasn salad.137 Bu dnemden sonra byk mttefik g II. Dnya Sava erevesinde mifer devletlerine kar arprken, kendi aralarnda da ran petrolleri iin ekimeye baladlar.

ngilterenin

gneyde

sahip

olduu

petrol

imtiyazndan

kaynaklanan byk petrol geliri sz konusuydu. ngiltere 1943 yl ierisinde randa 10 milyon ton petrol elde etmiti.138 II. Dnya Sava srasnda Amerikal uzmanlar, ABDnin petrol ihtiyac konusunda tehlike haberleri veren ilk raporlarn Roosevelte sundular. Raporda yle deniyordu: Byk g olan petroln gelecei artk Amerikan kara parasnda deildir. Dnya petrol retiminin arlk noktas, Meksika Krfezi ve Karaipler Blgesinden ran Krfezi evresindeki blgeye kaymaktadr.139 ABD petrol irketleri de ran petrollerinden faydalanabilmek iin Tahrann kapsn andrmaya balamt. Sovyetler Birlii 1942 sonlarnda propaganda grubunu Gney Azerbaycandan ekmekle hata ettiini anlad. Faist tehlikeyi bandan savuturduktan sonra Sovyetler genilemeye, Ortadou ve ran petrollerine sahip olmaya yneldi. Sovyetler randa tekrar aktif faaliyet karar ald. Bu kararda 1943 ylnda ran kuzeyinde yaptrd petrol aratrmalarnn etkisi bykt. Aratrma sonularna gre, Gney Azerbaycan, Gilan,

Bahman Nirumand, Hr Dnyann Diktatrl ( ran), (ev. Arif Gelen), Ankara, 1968, ss.4243. 138 James Bamberg, The History of the British Petroleum Company, Volume 2: The Anglo-Iranian years, 19281954, Cambridge, 1994, s.242. 139 Nirumand, a.g.e., s.43.

137

65

Mazandaran, Astarabad, ve Kuzey Horasandaki mevcut petrol ve doalgaz rezervleri, ngiliz kontrolndeki Gney randaki rezervlerden az deildi.140 1944 Austos aynda Babakan Saidin meclise danmadan gizlice Amerikan ve ngiliz petrol irketlerine Sovyetler ekildikten sonra ran kuzeyinde gneyde geerli olan imtiyazlar tanma sz verdii haberleri kmaya balad.141

Tm bu etkenler sonucunda Sovyetler 1944 ilkbaharnda randaki propaganda faaliyetlerini tekrar balatt. Sovyet Azerbaycanndan oluturulan kafile Gney Azerbaycanda Hasan Hasanov bakanlnda greve balad. Tahran Bykelilii ve Azerbaycan konsolosluuna Azerbaycanl grevlilerin takviyesi yapld. 27 basn grevlisi Vatan Yolunda gazetesini tekrar yaynlamaya baladlar. Haziran 1944de Trke eitim veren okul Tebrizde ald. Bu gazeteden sonra icra edilen en nemli hareketti. Sovyetler propaganda faaliyetlerini 620 kiiden oluan ekip ile gerekletiriyordu.
142

Ama 1941deki propaganda faaliyetleri ile ayn

alanlarda daha youn almalar ortaya koymakt. Mart aynda Kafkas Mslmanlar Dini Ynetmenlii oluturuldu. Ama din birliini kullanarak, yaplan yaynlar, kongreler, tebliler ve bildiriler ile Gney Azerbaycanllar din adamlar vastasyla etkilemekti. Tahranda ngiliz yanls basna tepki olarak Sovyet Bykelilii tarafndan Dost ran gazetesi ve yine bu dnemde kurulan ran-Sovyet Kltrel likiler Dernei Yeni Haber dergisini yaynlamaya balad. Kasm aynda bir adm daha ileri giden Sovyetler Azerbaycan- ran Kltrel likiler Derneini kurdular. 143

Sovyetler Birliinin propaganda faaliyetleri sava ncesinde ve sava srasnda sosyal ve ekonomik olarak zor durumda olan Azerbaycan Trk halk zerinde etkili oldu. 20 yl boyunca ilgiden yoksun, bask altnda

140 141

Hasanl, a.g.e., s.67. Bamberg, a.g.e., s.251. 142 Hasanl, a.g.e., ss,642-643. 143 Hasanl, a.g.e., ss 85-90.

66

olan halk, zgrlk dahil, zlemini ektii ou eye Sovyet propagandas sayesinde ulat. Komnist klf ile sunulan, temelleri 40 yl ncesine dayanan milliyetilik halk tarafndan abuk benimsendi. Sovyet emsiyesi altnda Azerbaycan Trk Milliyetilii doruk noktasna bu dnemde ulat.

Rza ah dnemindeki ar diktatrlk artlarna ramen zayf da olsa Azerbaycan aydnlar milli haklar urunda mcadele etmitir. Yasaklara ramen Azerbaycan Trkesi ile dini kitap basm devam etmi, yazarlar eserlerinin baslmasn mit etmeseler bile ana dillerinde yazmaya devam etmilerdir. Okullarda Azerbaycan Trkesi ile eitim yasak olmasna ramen bazen kk apl isyanlarla bu yasan delindii gzlenmitir.144 Bu dnemde Azerbaycan Trklerini daha ok sosyal demokrat ve komnist hareketler iinde grmeye balyoruz. XIX. yzyln sonlarna doru Kuzeyden etkilenen Sosyal Demokratlar ran iinde gelen aktif devrim olmaya Kuzey Trklerin balamlard. Azerbaycanda 1917de alan Rusyada meydana Gney

ounluunu

Azerbaycanl

oluturduu ranl iileri dorudan etkiledi. Sovyet ynetimi ranl iilere kendi partilerini kurma ve politik faaliyetlerini yrtme frsatn verdi. 1917de Bakde ranl iiler ran Sosyal Demokrat Partisi Adaleti kurdular.145 Devrimi yapan glerin ideolojisinin iilerle ayn olmas da nemli bir faktrd tabi ki. Adalet Partisi srasyla Adalet Bayra, Milliyet ve Yolda gazetelerini Farsa ve Trke olarak yaynlad. Bu gazetelerin editrln ise Gney Azerbaycan Trk Cafer Pieveri yapyordu. Parti 1918de bir grup yesini Gilana Mirza Kk Han ile irtibat kurmak zere gnderdi fakat anlama salanamad. 1920de ikinci grup gnderildi. Enselide yaplan Adalet Partisi kongresinde 17si Azerbaycan Trk olan oy verme hakkna sahip 51 ye ran Komnist Partisini kurduklarn akladlar.146 Partinin

144

V.K.Mustafayev, Gney Azerbaycan Trklerinde Milli uurun Uyanmas, Azerbaycan Trkleri, C.1, No.2, Ankara, 1990, s.38. 145 M. Omidvar, Brief History of the Tudeh Party of Iran, http://www.tudehpartyiran.org/history.htm 146 Atabaki, a.g.e., ss.42-43.

67

bakanlna 1900lerde Azerbaycan Trklerinin yetitirdii en byk siyasi adamlardan biri olan Haydar Han Emiolu getirildi. Emiolu Bakde kurulmu hareketinde olan Sosyal rol Demokrat almt. Komitesinin ran Sosyal yesiydi. Demokrat Merutiyet Partisinin aktif

kurucularndand. Bu aktif politikac 1921de Gilanda dini eilimli bir militan tarafndan ldrld.147 ngilizlerin ve ran merkezi hkmetinin ortak almas sonucu Gilan Sovyet Cumhuriyeti bastrld. Bu olaydan sonra ran Komnist Partisinin ak politikas sona erdi ve faaliyetler yeraltnda srdrlmeye balad. ran Komnist Partisi birinci kongresinde tek bir millet olarak rann bamsz bir milli devlet olmasnn gerekliliini savunurken, 7 yl sonra vatan birok milletin yaad toprak olarak tanmlyor, ana amacn vatan zerinde yaayan tm milletlerin lkenin bamszl iin birlikte savamasnn gerekliliini savunuyordu.148 Rza ahn tahta kmasyla birlikte lkede komnistler zerindeki bask da artt. 1925de ran Komnist Partisi Petrol ileri Birliini kurdu ve faaliyetlerini arttrd. Fakat Rza ahn basklar sonucu tekrar yeraltna indi 1929da Rza ah tm komnist faaliyetleri yasaklayan kanunu meclise karttrd.149 1931de esasn Azerbaycan Trklerinin oluturduu Komnist Partisi resmen yasakland. Aralarnda ounlukta olarak Azerbaycan Trklerinin bulunduu komnistler yeraltnda faaliyetlerine devam ettiler. 1934de komnistler tarafndan oluturulan Grup 53 Yksek tahsilli genlerden oluuyordu ve Dnya adnda bir gazete yaynlayarak dncelerini yaymaya alyorlard. 3 yl boyunca yasak faaliyetlerine devam eden Grup 53 hareketi 1937de Rza ah tarafndan bastrld ve liderleri Azerbaycan Trk Dr.Arani ve ran

147 148

Blaga, a.g.e., s.292. Atabaki, a.g.e., s.43. 149 Omidvar, a.g.m., s.1.

68

arkadalar tutuklanarak 10 yla yakn hapis cezas aldlar. Ksa bir sre sonra Dr.Arani hapishanede ldrld.150 1941de rann igal edilmesinden sonra ahn devrilmesiyle birlikte faaliyetlerini yeraltnda srdren siyasiler belirgin bir ekilde gn yzne ktlar. Rza ahn devrilmesinin ardndan Rza ah dneminde mahkum edilen politikaclar serbest brakld. Azerbaycan Trkleri zerindeki basknn kalkmasyla birlikte gelien bamszlk duygusu, eskiden beri Azerbaycan Trkleri arasnda var olan sosyal-demokrat ve komnist hareket, Sovyat destei ve propagandas ile birleti. Bunun sonucu olarak 1941 sonrasnda Azerbaycanllarn katld en nemli aksiyon TUDEH partisinin kurulmas gerekleti. TUDEH bnyesinde milliyetileri, komnistleri ve demokratlar barndryordu. TUDEHin temelini bastrlmadan nce liderliini Dr.Araninin yapt Grup 53 oluturuyordu. 29 Eyll 1941de partinin kurulu konferansna Aerbaycan Trk Sleyman Muhsin skenderi bakanlk

ediyordu. skenderi Merutiyet Hareketine aktif olarak katlmt.151 Sleyman skenderi 1943 ylnda lmne dek TUDEHin genel sekreterliine devam etti. Kuruluundan itibaren ana kadrosu Azerbaycan Trklerinden oluan TUDEH Partisinde bu tarihten sonra Farslar arlk kazanmaya balad.152 TUDEH ilk manifestosunda diktatrle kar tm halk birlemeye aryordu. lk blgesel konferansta ise parti, etnik ve dile bal sorunlar tamamyla gz ard ederek iiler, iftiler, memurlar, tccarlar, aydnlar ve kadnlarn isteklerini ifade eden bir program kabul etti. Parti halkn sorunlarn snf temelinde ele alyor, etnik farkllklar nemsemiyordu.153 Parti politik prensiplerini ve amalarn ilk programnda sekiz madde ile zetliyordu;

150 151

Atabaki, a.g.e., s.66. Omidvar, a.g.m., s.2. 152 Blaga, a.g.e., s.294. 153 Abrahamian, a.g.e., s.388.

69

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

rann egemenliinin ve bamszlnn korunmas, Konuma, dnme, toplanma ve iletiim gibi bireysel ve Diktatrln her trlsne kar mcadele edilmesi, Acil bir ihtiya olan toprak reformunun yaplmas, Eitim sisteminin dzeltilmesi, her kes iin zorunlu ve Vergi sisteminde halkn istekleri dorultusunda kkl Ekonomi ve ticaret alannda kkl reformlarn yaplmas,

sosyal haklar garanti altna alacak demokratik bir rejimin kurulmas,

cretsiz standart eitimin salanmas, deiikliklerin yaplmas, endstrinin lke geneline yaylmas, kara ve demir yolu alarnn kurulmas ve bakmlarnn salanmas ile ulamn st seviyeye karlmas, 8. koyulmas.
154

Halkn yararna eski ahn zel mlkne ve servetine el

TUDEH, eitimli ve deneyimli eski siyasilerden oluan etkili bir siyasi kadro tarafndan kurulmutu. Toplumun istek ve arzularn iyi biliyorlard. Ksa srede geni bir kitle tarafndan kabul grdler. lke iinde solun en nemli temsilcisi haline geldiler. TUDEHin ksa srede bu kadar baarl olmasnn en nemli faktrlerden birisi de rann kuzeyinde igalci konumunda bulunan Sovyetler Birlii tarafndan maddi ve manevi ynden dorudan desteklenmesiydi. TUDEH ksa zamanda Azerbaycan Trklerini de ieride ve darda etkilemeyi baard. Azerbaycan Trkleri, TUDEHin parti programnda aklad hedefleri randa herkesten fazla istediklerini gerek Merutiyet Devriminde gerekse Hyabani Hareketinde gstermilerdi. Rza ahn izledii politikalar ise bu arzularn en st seviyeye ykselmesine sebep olmutu.

154

Omidvar, a.g.m., s.3.

70

TUDEHin Azerbaycan Trklerini bu kadar etkilemesi drt ana faktr ile aklanabilir. Birincisi, Azerbaycanllar lke iinde radikal kesim olma geleneiydi. Merutiyet Devriminden beri Tebriz merkezli Gney Azerbaycan devrim merkezi olarak ne kmt. kicisi, Rza ah dnemine kadar sosyal ve ekonomik olarak daha gelimi bir kesim olan Azerbaycan Eyaletinde gebe says az, ehirli halk says ise ou blgeden fazlayd. Eyaletin 12 kadar ehrinin nfusu 10 binden fazlayd. nc etken ise demografik deiikliklerdi. 1917den nce Bakye ve Tiflise g eden Azerbaycan Trkleri, 1917den sonra oluan artlar nedeniyle rann gneyine yeni endstri merkezlerine g etmeye balamlard. 1940lardan itibaren rann her yerinde TUDEHin hitap ettii kesime dahil Azerbaycan Trk iilere, ustalara, zanaatkarlara,
155

seyyar

satclara

rastlamak

mmknd. Drdnc ve en nemli faktr ise, Kuzey randa devam eden Sovyetlerin propaganda faaliyetleri idi. doyuruyordu. 1942 balarnda TUDEH Gney Azerbaycanda ilk temsilciliini at. Ksa zamanda Gney Azerbaycanda 12 bin ye saysna ulat. Parti merkez komitesi 1943de Tahrandaki toplantlarnda Azerbaycanl yoldalarn partinin en geni blgesel organizasyonunu saladklar iin kutluyordu. Fakat Tebrizdeki temsilciliin aklad ilk programdan itibaren Tahran ile Tebriz arasnda ok nemli bir fark gze arpmaya balad. Blgesel problemleri gz ard eden Tahrann karsnda, anayasada belirtilmi olan encmenlerin kurulmasn, Azerbaycan Trklerinin yerel mahkemelerde, devlet dairelerinde ve ilkokullardaki eitim programlarnda ana dillerini kullanmasn aklad ilk programda talep eden bir Tebriz temsilcilii duruyordu. TUDEH hzla Gney Azerbaycanda taraftar toplad. TUDEHin Gney Azerbaycanda hzl geliimi etnik problemleri zmenin Kuzeyde yaplan propagandadan etkilenen halkta oluan siyasi rgtlenme itahn ilk balarda TUDEH

155

Abrahamian, a.g.e., s.389.

71

aksine parti iinde etnik bir problem dourdu. TUDEH adeta ikiye blnm, Tahran ve Tebriz giderek birbirinden uzaklamt.156 TUDEHin faaliyetleri haricinde Rza ah devrildikten sonra Azerbaycan Trkleri tarafndan iki nemli tekilat daha kuruldu. Birincisi Cemiyet-e Azerbaycan adl tekilat idi. Bu tekilat Ali ebesteri ve smail ems tarafndan kuruldu. Yar Trke ve yar Farsa olan 'Azerbaycan' adl bir gazete karmaa balad, kltrel almalarda bulundu ve Trk dilinde tiyatro eserleri sahneye koydu. Cemiyet-e Azerbaycan alt ay faaliyetlerine devam etti ve Tahrann basks ile datld, Azerbaycan gazetesi de kapatld. Cemiyet-e Azerbaycan, Azerbaycan'n temel sorununun milli olduunu sylyordu. Btn dinsel ve blgesel (ky, kent) farkllklarn braklarak Azerbaycanl kimlii altnda birletirilmesi gerektiini ileri sryordu. Cemiyet-e Azerbaycann dncesine gre Azerbaycanllar Fars deildi ve kendilerine zg dilleri ve kltrleri vard. Azerbaycan'da okullar ve idari ilemler Azerbaycan dilinde olmalyd. Dier tekilat ise Azerbaycan Emekiler Tekilatyd. Bu tekilat Ocak 1942te kurulmutu. Bu tekilatn yaynlad ilk bildiride Eyaleti ve Velayeti Encmenlerin kurulmas istenilmiti. Azerbaycan Emekiler Tekilat ksa sre iinde ok byk g ve nfuz kazanmay baard. Sz konusu tekilatn sadece Tebriz kentinde 10 binden fazla yesi vard. Bu tekilat ok eitli kulpler kurarak halk iinde geni tebligat iini yrtt. Azerbaycan Emekiler Tekilatnn baars milliyeti syleme sahip olmasndan kaynaklanmaktayd. Azerbaycan Cemiyeti ve Emekiler Tekilatnn Azerbaycanclk meselesinde bak alar bir birleri ile rtyordu.157 1945de Gney Azerbaycanda siyasi organizasyonlarn ve tekilatlarn toplam ye says 50 bine ulamt.

156 157

Abrahamian, a.g.e., ss.389-390. Arif Keskin, Gney Azerbaycan Milli Hkmeti (1945-1946) ve Seyit Cafer Pieveri, http://www.azsam.org/modules.php?name=News&file=article&sid=74

72

C- AZERBAYCAN ZERK HKMET 1- Azerbaycan Demokrat Frkasnn Kuruluu ve Faaliyetleri Mttefikler igal ettiinde lkede sadece 12 adet gazete ahn sansr altnda periyodik olarak yaynlanyordu. 19411947 yllar arasnda bu say 40 gnlk gazete olmak zere toplam 507e ulat. Ayn art siyasi partilerin saysnda da gzlendi. Siyasi partilerin says ise sfrdan 21e ulat. Kurulan partiler ve yaynlanan gazetelerin ou iki igalci devletten biri ile balantlyd. 14. Meclis seimleri ncesinde TUDEH en gl sol partiydi. Sovyet yanls olduu bilinmesine ramen, TUDEH kendi yayn organ Rehber gazetesinde, kendisini anayasaya saygl, komnist olmayan, anayasal bir parti olarak tanmlyordu. TUDEHin gl yanda ise 1943 yaznda kurulan Azatlk Cephesi idi. Azatlk Cephesi 14 farkl gazete ve derginin bir arada toplanmasyla olumutu. Amacn Anayasay ve milli hkmeti savunmak, gerek anayasal hkmetin kurulmas, milli gcn organize edilmesi ve zgrlk taraftar partizanlarn bir arada toplanmas olarak aklamt. Yaynlanan bu aklamann altnda 1943 Mays aynda Ajir gazetesini yaynlamaya balayan Cafer Pieverinin de imzas vard.158 Gney Azerbaycan Trk olan Pieveri1905 ylnda ailesi ile birlikte Bak'ye g etmi ve Kuzey Azerbaycan'da gerekleen siyasal ve ekonomik gelimelerden byk apta etkilenmitir. Bak'de ran Adalet Partisi'ne katlm, Himmet adl sosyal demokrat grup ile iliki kurmu olan Pieveri, Ak Sz, Azerbaycan ve Himmet gazetelerinde yazlar yazmtr. Bu dnemde Boleviklere yakn olan Pieveri, Adalet Partisi genel merkezinin onay ile Bakde Hrriyet gazetesini karmaya balam, daha sonra partisinin talimat ile Gilan'a gitmitir. Pieveri Gilan Sovyet Cumhuriyeti'nin iileri bakan olmutur. Gilan hkmeti devrildikten sonra Pieveri, Tahrana gitmi ve orada 'Hakikat' gazetesini kartmaya balamtr. 1924 ylnda Riza Hann iktidara gelmesi ile lke apnda baskc

158

Atabaki, a.g.e., ss.65-68.

73

yntemler uygulanmaya balamasndan sonra, Pieveri 1930 ylnda hapse atlmtr. 11 yl hapiste kalan Pieveri Mttefiklerin rana girmesi ile 1941de hapisten kmtr.159 1943den itibaren Ajir gazetesi ve Azatlk Cephesi ile adndan sz ettirmeye balamtr. Pieveri 14. Meclis seimlerine Tebriz milletvekili aday olarak katld. 26 ubat 1944 tarihinde gerekletirilen meclis alna her ikisi de 16 bin Tebrizlinin oyunu alan Pieveri ve Lenkeraninin mazbatalarnn iptali damgasn vurdu. Pieveri bu olay yle yorumlayacakt: Meclis koltuklarn igal etmi hainlerle ayn arktan su iemeyeceimiz belliydi. Bu apulcu grubu, benim onlarn arasnda yer almam kolaylkla kabul edecek deildi. Ben 16 bin insann oyunu alarak parlamentoya Azerbaycan ulusunun ihtiyalarn akladm. Szlerimi byk bir skt ve dikkatle dinleyip onayladlar. Ancak anlalan onlar, ihanetlerini siyah rt altnda gizlemeyi onaylamaktaymlar. Ellerine frsat geince dman gibi bu Azerbaycanl uslu adama benzemiyor, bunu ortamdan uzaklatrmalyz deyip mazbatama tilkilere yakr bir ikiyzllkle saldrdlar.160 Tebrizden seilen 9 milletvekilinden en ok oy alan iki milletvekilinin mazbatalar iptal edilirken yaklak 32 bin Tebrizlinin oyu yok sayld. Seimlerde Tebrizde kullanlan toplam oy says ise 47.780 idi.161 Bu tarihten sonra Pieveri gazetesinde daha sert makaleler yaynlamaya balad. Bu arada 1943de Tahran ile Amerikan Standard Oil of New Jersey, Sinclair, and Standard-Vacuum Company arasnda petrol imtiyaz mzakereleri devam ediyordu. Bu mzakereler ran petrolleri zerindeki rekabeti kzmasna neden oldu. Sovyetler Birlii de Kuzey petrollerinde nceliin kendisine ait olduunu vurgulamaya balad.162 ABDnin SSCBye

Gnther Nollau, Hans Jrgen Wiehe, Russia's South Flank: Soviet Operations in Iran, Turkey, and Afghanistan, (ev. Victor Andersen), New York, 1963, ss.26-27. 160 Hasanl, a.g.e., ss.69-70. 161 Atabaki, a.g.e., s.73. 162 Mansour Bonakdarian, U.S.-Iranan Relatons; 1911-1951, s.16, http://research.yale.edu/ycias/database/files/MESV3-2.pdf

159

74

yk tama ihalesini zerine almas nedeniyle randaki ABD askeri personel says 50 bine ulamt. 8 Austos 1944de ABD ve ngilterenin petrol imtiyazlarna ilikin
163

Washingtonda

anlamalar,

Sovyet

diplomasisini

derinden etkiledi.

Giriimler yaparak

randaki petrol talebini resmiletirmek ve

sonuca balamak isteyen SSCB 10 Eyll 1944de Petrol anlamalar yapmak zere resmi heyetini rana gnderdi. Sovyet istihbarat raporlarna gre ran Meclisinin 112 milletvekilinden 90, 11 bakanndan 9u ngiliz yanlsyd. Hkmet, SSCBye sava sona erene kadar petrole ilikin konsenss verilemeyeceini Azerbaycanla aklad. Bu aklamann ardndan SSCB Gney Azerbaycan kullanarak hkmet zerindeki basksn artrd. Gney rann gneyi arasndaki balantlar kstlad. Kuzeyden ran askeri glerinin Kuzey blgelere gneye tahl sevkyatn kesti.

gemesini engelledi. 25 Ekimden itibaren Tebrizde hkmet kart mitingler dzenlenmeye balad. Be gnde Tebrizde gsterilere katlanlarn says 70 bindi. Tahranda da 40 bin kiinin katld gsteriler dzenlendi. Gsterilerde Stalin posterleri alyor, konumalarda Gney Azerbaycann bamszl, randan ayrlmas, zerklii yer alyordu.164 Hkmet 10 Kasmda istifa etti. Fakat yeni kurulan hkmet de Sovyetlerin iine yaramad. Hatta yeni hkmet 2 Aralk 1944de Musaddkn sunduu petrol anlamas yasa yasasn meclisten geirdi. Yasa ran Hkmetinin petrol imtiyaz mzakeresi vermesini ve petrol imtiyaz anlamas imzalamasn yasaklyordu.165 Tm bunlar Sovyetlerin ran merkezinde etkili olamadn

gsteriyordu. ngiltere ve ABD ile Tahran merkezli mcadele baarsz olmutu. Sovyetler Birlii tm politikasn Gney Azerbaycan zerine kurmaya yneldi. II. Dnya Sava sona doru yaklarken Stalin, Gney Azerbaycandaki ayrlk yaklaml hareketleri hzlandrma yoluna gitti. Son

163

Natalia I.Yegorova, The Iran Crisis of 1945-1946: A View from The Russian Archives, s.7, http://wwics.si.edu/topics/pubs/ACFB51.pdf 164 Hasanl, a.g.e., ss.96-102. 165 Bamberg, a.g.e., s. 252.

75

durumda TUDEHin baarl olduu sylenemezdi. Stalin sava sona erdiinde ordularn randan ekmek zorunda kalacann farkndayd.166 Gelien siyasi atmosferde TUDEH tm ran halkna hitap etmekten uzakt. Bunun nedeni sylemlerinin snf odakl olmasyd. Pieveri, snfsal bak asyla ve snf merkezli mcadele ile randa sonuca gidilemeyeceini ifade ederek TUDEHi reddediyordu. Ona gre, rann iinde bulunduu durumda snfsal bir ayrmdan ve buna bal olarak snf bilincinden sz edilemezdi. Ajirdeki makalelerinde snf fark gzetmeksizin politikann tm toplumu kapsayacak ekilde milli odakl olmasn savunuyordu.167 8 Mays 1945de Avrupadaki savan mttefikler lehine

sonulanmas ran dorudan etkiledi. Sovyetlerin Kuzey randa kalc bir etki brakmas iin vakit daralyordu. Tam bu srada 19 Mays 1945de ran Babakan Hakimi ngiltere, Sovyetler ve ABD bykelilerine ordularn l anlama gereince randan karmalar iin nota verdi. Sovyetler daha net admlar atmaya baladlar. 10 Haziranda Stalin Tebriz ve Gney Azrbaycanda Sovyet Azerbaycannn sanayi tesislerinin alt kollar olarak Kuzey randa Sanayi Yatrmlarnn Balatlmas adl gizli karar imzalad.
168

Proje birok fabrikann kurulmasn amalyordu. Nihai ama ise Gney yan sra petrole ynelik aratrmalarda Barov liderliinde

Azerbaycann Kuzeye entegrasyonunun alt yapsnn tesis edilmesiydi. Bunun hzlandrld. Sovyet Ynetiminin onayndan geen dier nemli karar ise 6 Temmuz 1945de imzalanan ran Azerbaycannda ve Kuzey randa Genilemeci almalarn Srdrlmesi Hakknda konulu kararnameydi. Yaylmac hareketlerin geni halk kitleleri tarafndan desteklenmesini salamak maksadyla Azerbaycan Demokrat Partisinin oluturulmas ve TUDEH Gney Azerbaycan Temsilciliinin bu parti ats altna girmesi bu

166 167

Nollau, a.g.e., ss.26-27. Atabaki, a.g.e., s.100. 168 Hasanl, a.g.e., s.116.

76

gizli kararnamede belirtiliyordu.169 TUDEH halkn tmne hitap edemiyordu. Tahran ve Tebriz temsilcilii arasnda farkllklar mevcuttu. Milliyeti olup komnistlie kar olan nemli bir kesim mevcuttu. Ayrca TUDEHin merkezde de tam anlamyla baarl olduu sylenemezdi. Bu nedenlerle, Gney Azerbaycanda oluturulan havay milliyeti sylemle tek at altnda toplayacak siyasi bir hareketin oluumu gerekliydi. 1945 ylnn Temmuz aynda Barov tarafndan, TUDEH Genel Kurulu yesi milletvekili E.Kambah, Tudeh Tebriz l Kurulu Bakan S.Padegan, yazar ebsteri ve Pieveri gizlice Bakye getirildi. Azerbaycan Demokrat Partisinin kuruluu grld. Cafer Pieverinin yeni kurulacak partinin bakan olmas kararlatrld. Austos sonlarna doru tm hazrlk almalar sona erdi. 3 Eyllde toplumun eitli zmrelerinden yaklak 80 kiinin imzalad, partinin kurulmas ile ilgili bavuru akland. Bavuruda unlar yazyordu: Tarihte bamszln bayraktar gibi tannan Azerbaycan daha Tahrann gerici hkmetinin zulm ve etkisi altnda kalamaz, o hr olmaldr. Azerbaycan halknn kendisinin gzel ana dili vardr. Onlar bu dilde okulda okumal, idarelerde yazmaldrlar. Azerbaycan her ynden hr ve bayndr olmaldr.170 5 Eyllden itibaren partinin yayn organ Azerbaycan yaynlanmaya baland. 67 Eyll tarihlerinde gerekletirilen TUDEH Azerbaycan kongresinden ise ADP ats altnda birleme karar ald. Parti Gney Azerbaycanda toplumun tm kesimlerinden ksa srede byk destek ald. Partiye Hyabaninin kurduu parti ile ayn isim verilerek gemie gnderme yapmak ve destein geni kitlelere yaylmas hedefleniyordu. 171 Partinin kurulmas ve ilk sylemleri randa ok etkisi yaratt. ran hkmeti byk tepki gsterdi. Kuzey rana ekonomik ambargo uygulamaya, Gney Azerbaycandaki askeri birliklerini artrma giriiminde bulundu. Sovyetler Birlii ekonomik ambargoya kar Gney Azerbaycana ekonomik

169 170

Hasanl, a.g.e., s.120. Hasanl, a.g.m., s.644. 171 Nissman, a.g.m., s.26.

77

yardmda bulundu, Kzl Ordu tarafndan ran askerlerinin blgeye girii engellendi. ngiltere ve ABDde ayn ekilde Kuzeydeki durumdan honut deillerdi. ABD, ngiltere ve ran hkmeti byle bir gelimeyi bekliyorlard. galden itibaren tm rana yaylan ABD stratejik servis yeleri daha 1944 Ocak aynda gnderdikleri raporlarda Sovyetler Birliinin Kuzey petrollerini ele geirmek maksadyla Gney Azerbaycanda egemenlik kurma almalar ierisinde olduunu bildiriyordu.172 2- Azerbaycan zerk Hkmetinin Kuruluu ve craatlar Ekim aynn ilk haftasnda gerekletirilen parti kongresinde randa yaayan eitli milletlerin kendi kaderlerini tayin etme ve blgesel meclislerinde faaliyetlerini dzenleme haklarnn olduu ilan ediliyordu. Kongre kendi genel valisini de belirleme hakkn ran Hkmetinden talep ediyordu. Parti kongresinde eski Demokrat Partinin iyi silahlanamad iin yok olduu vurgulanyor, parti ats altnda silahlanmann gereklilii de vurgulanyordu.173 Kasm ayna gelindiinde ADPnin ye says 70 bine ulamt.174 ADP 21 Kasm 1945de Tebrizde Azerbaycan Milli Kongresini toplad. Kongrenin ana fonksiyonu merkezi hkmete bir deklarasyon gndermek oldu. Deklarasyonda belirtilen ana istekler unlard; Azerbaycan insanna tarih tarafndan belirgin milli, kltrel, dilsel ve geleneksel karakteristikler balanm, bu karakteristikler Azerbaycan milletine bamszlk ve egemenlik hakkn vermektedir. Azerbaycan Milletinin randan ayrlma veya rann blgesel btnlne zarar verme arzusu yoktur. Azerbaycan Milletinin modern rann kurulmas iin byk fedakrlklarda bulunmutur. Azerbaycan Milleti demokrasiyi ve rann gerek anayasal hkmetine kavumasn istemektedir. Azerbaycan Milleti resmi ve ak olarak kendi

Bill Samii, World War II - 60 Years After: The Anglo-Soviet Invasion of Iran and Washington-Tehran Relations, http://www.parstimes.com/history/anglo_soviet_invasion.htm 173 Abrahamian, a.g.e., s.399. 174 Nissman, a.g.m., s.26.

172

78

hkmetini kurma hakkna ve dier yaayan milletler gibi kendi i ve milli faaliyetlerini yrtme hakkna da sahip olduunu bildirmektedir. Bu Milli Kongre Azerbaycan zerk Hkmetinin bakanlarn semek zere toplanacaktr. Azerbaycan Milletinin milli ve anadili olan Azerbaycan Trkesine kar zel bir ba vardr. Anlalmtr ki, baka bir dilin bu millete dayatlmaya allmas bu milletin tarihi geliimini engellemektir. Mmkn olan en ksa zamanda okullarda ve resmi dairelerde Azerbaycan dili kullanlacaktr. Bu kongre 150 bin imza tarafndan desteklenmektedir. Bu kongre kendisini kurucu meclis olarak tanmlamaktadr. Kongre Azerbaycan eyaletini ynetmek ve Milli Meclis kurulana kadar yukarda bahsedilen amalar yerine getirmek zere bir komite atamtr.175 Kongre deklarasyonunda belirtildii ekilde 39 kiiden oluan milli heyet seilmi ve merkezi hkmetle grmek ve milli meclis seimlerini yapmak zere grevlendirildi. Kongreden sonra be gn iinde milli meclis iin seimler yapld. Halk tarafndan seimlere youn ilgi gsterirken seimlerde kadnlar da oy kulland. 3 Aralkta parlamento seimleri tamamland. Azerbaycan Parlamentosuna 95 milletvekili seildi. Milli meclis kurulduktan sonra meclis bakan olarak ebsteri seilirken, Pieveri milli hkmeti kurmakla grevlendirildi. 12 Aralk 1945de Azerbaycan Parlamentosunun ilk toplantsnda Pieveri Azerbaycan zerk Hkmetinin kuruluunu ilan etti.176 ADPnin askeri kanad Tebrizde tam hkimiyeti saladktan sonra tm blgeden merkeze bal askeri gler karld.177 Gney Azerbaycanda Sovyet destei ile yllardan beri randa var olan Azerbaycan milli hareketi en st noktaya ulam oldu. 1900l yllarn balarnda ilk temelleri atlan Azerbaycan Trk Milliyetilii drt yl iinde nemli aamalar kaydederek kendi milli hkmetini kurmu oldu. Bir anlamda, randaki Azerbaycan Milleti resmiyet kazand.

Abrahamian, a.g.e., s.400. 12 Aralk 1945, 1324 yl Azer aynn 21ine tekabl etmektedir. Bu nedenle Gney Azerbaycan tarihinde Pieverinin lideri olduu hareket 21 Azer Hareketi olarak adlandrlmaktadr. 177 Bayr, a.g.m., s.116.
176

175

79

Milli Hkmetin en ok zerine eildii konu ana dil oldu. 6 Ocak 1945de Milli Hkmet Trkeyi devlet dili olarak ilan etti. Okullarda Azerbaycan Trkesi kullanlmaya baland. Milli Hkmet dneminde ilk blgesel niversite olarak Tebriz niversitesi kuruldu ve burada da eitim Trke yaplmaya baland.178 Milli Hkmet illere yeni valiler atad. Parlamento Rza ahn Tebrizdeki antnn kaldrlarak yerine Settar Han ve Bar Hann antlarnn konulmasna karar verdi. ran iinde ve dnda Gney Azerbaycan ile ilgili gelimeler nedeniyle 1946 ubat aynda Milli Meclis nizami halk ordularnn oluturulmasna ilikin kanunu kard. Yine ubat ay ierisinde toprak reformu ile ilgili ok nemli bir kanun daha karld. Bu kanuna istinaden devlet topraklar ve su kanallar kyllere karlksz verilecekti. Yine bu kanuna istinaden Milli Hkmet kart olduklar iin blgeyi terk eden toprak aalarnn topraklar da kyllere datlacakt. Bu arada ubat aynda Tebriz radyosunun kurulmasna da karar verildi. Tebriz Radyosu 7 Nisanda yayn yapmaya balad.179 Milli Hkmet bu dnemde yeni hastaneler kurdu ve bu hastaneler gezici klinikler oluturarak kylere salk hizmeti gtrmeye baladlar. Pieveri hayat pahallnn % 40 oranda drleceini sylerken, blgedeki enflasyon hkmet yetkilileri tarafndan kontrol altnda tutulmaya alld. hayatna ynelik de nemli admlar atld. Asgari cret ve azami alma saatleri belirlendi.180 Basnda ve edebiyat alannda 1941den itibaren devam eden ykseli Milli Hkmetin kurulmasyla birlikte ivme kazand. Azerbaycan zerk Hkmeti blgede tm hkimiyeti ele geirdi. Reformlar ok hzl geliim gsteriyordu. Tabi bu baarlarda Sovyetlerin byk katks sz konusuydu. zerklik elde edilmiti. Milli Hkmet, 16 Ocak 1946 tarihinde yaynlad Azerbaycan Ulusunun Manifestosu adl bildiride

Saeed Rahnema, Sorab BEHDAD, Iran After the Revolution: Crisis of an Islamic State, London, 1996, s.232. 179 Hasanl, a.g.m., s.646. 180 William O. Douglas, Strange Lands and Friendly People, http://www.21-azer.blogspot.com/

178

80

yer alan Adalet ve insanln baars iin be milyonluk toplumun zgrl ve bamszl adna, onun gelecekteki varl ve geliimi iin Azerbaycann ulusal zerkliinden tam ve gerek bamszlk yolunu semeliyiz.181 szleri ile Azerbaycan zerk Hkmetinin nihai amacn belirtiyordu. ran Hkmeti ve emperyalist glerin karsnda durabilmek iin salam bir devlet yaps oluturmak gerekiyordu. Ksa zamanda nizami silahl kuvvetlerin bu salam devletin tamamlaycs olarak onun korunmasn stlenmesi gerekliydi. 22 Ocak 1946 tarihinde blgedeki dengeleri sarsacak baka bir gelime daha ortaya kt. randaki Krtler Sovyetler Birliinin destei ile ran Krdistannn zerkliini ilan ettiler. zerklik Bat Azerbaycan eyaletinde Mahabadda kuruldu. ki zerklik arasnda snrlar nedeniyle balangta anlamazlklar ksa da Sovyetler Birliinin basksyla 23 Nisan 1946da dostluk ve birlik anlamas imzaland. Anlamaya gre birbirlerinin snrlar ierisinde Krtlerin ounlukta olduu blgelerde Krtler, Trklerin ounlukta bulunduu blgelerde ise Trkler devlet ilerine atanacaklard. Her iki hkmet herhangi bir devletle anlama yapaca zaman birbirine haber vereceklerdi.182 Azerbaycan zerk Hkmeti reform hareketlerine ok hzl ve youn bir ekilde balad. craatlar toplumu ilgilendiren hemen her alanda gze arpyordu. Gney Azerbaycanda yllardr grlmemi bir ilerleme 2-3 ay gibi ksa srede saland. Fakat Milli Hkmetin kuruluunun ikinci ayndan itibaren youn bir diplomasi trafii balad. Bu nedenle ilerlemede ve icraatlarda bata yakalanan o ivme devam etmedi.

181 182

Hasanl, a.g.e., s.274. Deniz Araz, 23 Nisan 1946 Krdistan - Azerbaycan Dostluq ve Birlik Andlamas, http://21-azer.blogspot.com/

81

3- Byk Gler, ran ve Azerbaycan zerk Hkmeti likileri ve Azerbaycan zerk Hkmetinin Ykl Azerbaycan zerk Hkmetinin kurulmasndan itibaren Gney Azerbaycan sorunu Sovyetler Birliini, ABDyi, ngiltereyi, ran, Azerbaycan zerk Hkmetini ve BM Genel Konseyini iine alan ok tarafl bir sorun halini ald. 1942 ylnda Tahranda yaplan l ittifak anlamas gereince II. Dnya Savann bitiminden itibaren mttefik ordularnn 6 ay ierisinde randan ekilmeleri gerekiyordu. Bu husus 1943 ylnda Tahran randan Konferansnda mttefikler tarafndan teyit edilmiti. Bu yaplan anlamalar ve grmelere istinaden mttefiklerin 2 Mart 1946da ordularn ekmeleri gerekiyordu. 1945 ylnda yaplan Yatla ve Potsdam Konferanslarnda ABD ranla ilgili olarak Sovyetler Birliinin uzlamac olmadnn farkna varmt. Yaplan Konferanslarda ve grmelerde ABD ve ngiltere SSCBnin sava sonras niyetini kestirmeye alyorlard. Potsdamda Churchill Almanyaya kar savan sona erdiini mttefiklerin randan kmas gerektiini iddia ederken, Stalin Japonlara kar olan savan bitmesiyle 1942 anlamasndaki rann terk edilmesi maddesinin geerlilik kazanacan ifade ediyordu. Stalin Tahrandan mttefiklerin hemen ekilebileceini de belirtti. ABD ise randaki ynaklarndan Japonyaya kar sava bitene kadar faydalanmak istediini ifade etti. Stalin ayrca Mttefiklerin Size sz veriyoruz rana
183

randa bulunmasndan rahatsz hibir hareket tarafmzdan

olmadn da belirtti. Stalin ABDnin endielerini sonlandrmak maksadyla, kar gerekletirilmeyecektir. dedi. Churchill Sovyetlerin randa daha fazla

bulunmasn istemiyordu. Sovyetlerin randa kalc olarak yerlemek ve petrole ilikin imtiyazlar elde etmek iin zamana ihtiyac olduunun farkndayd. Sovyetler ise randan ekilme tarihini srekli erteleme tela ierisindeydi. ADPnin kurulmas sonrasnda Kzl Ordunun ran birliklerinin Kuzey ran topraklarna sokmamas zerine 23 Kasmda ABD hkmeti

183

Harry S. Truman, Memoirs, Garden City, N.Y, 1955, ss.377-378.

82

SSCBye ve ngiltereye 1 Ocak 1946dan itibaren randan ekilmeyi teklif eden bir mektup gnderdi. Sovyetler Birlii doal olarak kabul etmedi. SSCBye gre
184

anlamann

art

olan

savan

bitmesi

gereklememiti.

Azerbaycan zerk Hkmetinin ve Krt zerk

Hkmetinin kurulmas ise her eyi gn yzne karmt. 2 Mart yaklarken Gney Azerbaycan sorunu ran merkezi

hkmetini sarsmaya devam ediyordu. ran Hkmeti 2 Mart beklemeden 19 Ocak 1946da ran ile SSCB Sorunu bal altnda bir mracaatla BMye bavurdu. Mracaatta Sovyetler Birlii ran iilerine mdahale etmekle sulanyordu. Sovyetlerle yaplan grme abalarndan da sonu alnamad belirtiliyordu. 25 Ocaktaki BM Gvenlik Konseyi toplantsnda Sovyetler Birlii BM Temsilcisi Andrei Viinski ran Hkmetinin iddialarn reddetti. Gney Azerbaycandaki zerk hkmet krizinin Kzl Ordunun orada olmasyla alakas olmadn, bu sorunun rann kendisinden kaynaklanan bir i sorun olduunu iddia ederek konunun BM gndeminden karlmasn talep etti. Ayrca ran hkmetini, randa organize olarak Sovyetleri ve Sovyet Azerbaycann tehdit eden unsurlara kar nlem almamakla sulad.185 SSCBnin yant zerine rann Londra Bykelisi Takizade ran Hkmetinin yeni mektubunu 28 Ocakta BM Genel Sekreterine sundu. Mektupta ran SSCBni Gney Azerbaycanda zerk bir devlet kurarak rann igaline ynelik bir adm atmakla suluyordu. BM Gvenlik Konseyinin 28 Ocak tarihli oturumunun Gney Azerbaycan sorununa ayrlaca haberini alan Pieveri BM Genel Sekreterine yazl mracaatta bulundu.186 Mracaatta, Atlanta Anlamasna dayanlarak Azerbaycan Ulusal Meclisinin ve Ulusal Hkmetinin kurulduu belirtilerek, Azerbaycan halkna kendi kaderini belirleme hakknn verilmesi talep edilmekteydi. 28 ve 30 Ocak Gvenlik Konseyi toplantlarnda SSCB ile rann ikili grmeler yoluyla

184 185

Yegorova, a.g.m., s.7. Nollau, a.g.e., s.32. 186 Pieverinin BM Genel Sekreterine yapt mracaatn tam metni iin bkz. http://www.21-azer.blogspot.com

83

sorunu zmeleri karar alnd. Bu kararn alnmasnn altnda ABDnin SSCB ile yz yze kalmadan bu sorunun zlmesini istemesi yatyordu.187 ABD Bakan Truman artlar uygun olduka ABD hareketlerini BM Antlamasna ve btn insanla uygulanabilecek genel ilkelere balamaya alyordu.188 Bu arada randa tm gidiat etkileyecek bir gelime meydana geldi. Babakan Hkimi istifa etti ve yerine 70 yanda tecrbeli siyaseti Kavam-s Saltana babakan oldu. 18 ubat 1946da hkmet programn aklayan Kavam konumasnda SSCB ile dostluk ve karlkl gven ilikilerinden sz ediyordu. Kavamn babakan olmas Gney Azerbaycanda byk rahatszlk yaratt. Merutiyet Devrimi bastrldnda Kavam iileri bakanyd. 1920de Gilan Sovyet Cumhuriyeti bastrldnda ibandayd. Kavam 19 ubat 7 Mart tarihleri arasnda Moskovada ve 810 Mart tarihlerinde ise Bakde ikili grmelerde bulundu. 189 Grmeler srasnda Gney Azerbaycan diken stndeydi. Kavamn Sovyetler Birlii ile anlaacandan korkuyorlard. Sovyetler Birlii Kavamla grmeleri sresince konu zerinde bastrd. Birincisi konu Sovyet- ran ortak petrol irketinin %51 Sovyet, %49 ran hissesi ile kurulmas, Kuzey ran petrollerinin bu irket tarafndan karlmas ve iletilmesiydi. kinci Sovyet talebi Azerbaycan zerk Hkmetinin ran tarafndan tannmasyd. nc konu ise Kzl Ordunun randaki varl ile ilgiliydi. SSCB 2 Marttan itibaren randan ksmen ekilebileceini fakat 1921 Anlamasna istinaden randaki askeri varln srdreceini ifade ediyordu. Kavam petrol anlamasnn yasaklandn, Azerbaycan zerk Hkmetinin anayasaya aykr olduunu belirtiyordu. 1921 Anlamasnn uygulanmas iin rann nc bir lke tarafndan saldrya uram olmas gerektiini bu nedenle 2 Marttan itibaren SSCBnin ran terk etmesi gerektiini vurguluyordu.190

187 188

Hasanl, a.g.e., ss.286-287. Kissinger, a.g.e., s.427. 189 Hasanl, a.g.e., s.308. 190 Hasanl, a.g.e., ss.315-319.

84

Tarih 2 Mart olduunda Azerbaycan krizi doruk noktasna ulat. Kavam henz Moskovada iken 2 Martta Sovyetler Birlii radyodan Kzl Ordunun rann sadece baz blgelerinden ekileceini aklad. ABD 1 Ocak, ngiltere ise 2 Mart itibariyle birliklerini randan ekmilerdi.191 3 Martta Amerikan askeri ataesi Sovyetlerin askerlerini ekmek yerine Kuzey rana, Trkiye ve Irak snrna yeni birlikler kaydrdn gzlemliyordu.192 3 Martta Sovyetlerin ksmen ekilme kararn protesto eden Kavam, 04 Martta Sovyetlere randan tamamen ekilmeleri karlnda petrol irketinin hazrlklarn balatabileceini ve yeni kurulacak parlamentoyu petrol irketi iin ikna edebileceini ifade ediyordu.193 Sovyetler Birliinden net bir cevap gelmedi. Sovyetler Birlii Mart ayna gelindiinde ran, Bulgaristan ve Grcistan zerinden Trkiyeyi sktryor, Boazlar ve Trkiye topraklar zerinde hak iddia ediyordu. Sovyetlerin kkrtmasyla 4 Martta randaki Krt zerk Cumhuriyeti Trkiyenin gneyinde yaayan Krtler zerinde yasal haklarnn olduunu iddia etti. ABD 5 Martta Sovyet ordularnn ran terk etmesi iin SSCBne bir nota gnderdi. Olumlu bir gelime olmamas zerine ABD 8 Martta ncekine gre daha bir nota daha gnderdi. ABD notasnda, SSCBnin ran terk etmek yerine Tebrizden Trkiye ve Tahran ynnde askeri sevkyat yapmasnn amacn soruyordu. Bu arada ABD Bakan Truman kara, deniz ve hava kuvvetlerine hazrlanmalar talimatn vermiti.194 Kavam Moskovadan ayrldktan sonra SSCB ranla

mzakerelerine devam etme karar ald. SSCBnin ran Bykelisi Kavam ile grmelere devam etti. ran bu arada BMye tekrar bavurdu. BM ran sorununu 25 Mart toplantsnn gndemine ald. SSCB ran hkmeti ile mzakerelerin devam ettiini ileri srerek toplantnn 10 Nisana

191 192

Yegorova, a.g.m., s.19. Nollau, a.g.e., s.33. 193 Yegorova, a.g.m., s.19. 194 Hasanl, a.g.e., ss.338-339.

85

ertelenmesini talep etti. Fakat ABD ve ngiltere Sovyetlerin zaman kazanarak rana isteklerini kabul ettireceinden kayglanarak tarihin 25 Mart olmas iin bastrdlar.
195

Kavam bir yandan ABD ile bir yandan da SSCB ile ran sorunun BM gndeminde tutarak

grmelerine devam ederken

SSCBye kar elini salam tutmaya alyordu. 24 Mart 1946 tarihinde aniden Sovyet birlikleri randan ekilmeye baladlar. Geri ekilme balam olmasna ramen 26 ve 27 Martta BM Gvenlik Konseyinde ran sorunu tartlmaya devam etti. 3 Nisanda Sovyet Ynetiminden Azerbaycan zerk Hkmetine Tahrann dn vermeye hazr olduu, zerk Hkmetin de tavizler vermek iin hazr olmas gerektii mesaj gnderildi. Pieveri mesaj getiren Sovyet heyetine hitaben, Sovyetlerin desteinden batan beri kukulandn fakat emin olamadn imdi ise tamamen emin olduunu, kandrldn anladn ifade etti. Ayrca Sovyetlerin daha nce de aynsn yaptn Gilanda da kandrldklarn syledi. Halk ayaklandrdn, reformlarn %50sinin tamamlandn, taviz vermenin halk yzst brakmak olacan ifade etti. Sovyetlerin terkinden sonra ran hkmetinin kendilerini yok edeceini anlatmaya alt.196 Gvenlik Konseyi 3 Nisanda tekrar topland. 5 Nisanda SSCB ile ran arasnda anlama imzaland. Anlamaya gre Sovyet- ran ortak petrol irketi kurulacakt ve 15. meclis tarafndan onaylanacakt. 24 Mart tarihinden itibaren 6 hafta iinde Sovyet ordular randan tamamen ekilecekti.197 Taraflar Azerbaycan sorununu rann iileri olarak addettiklerine gre, bu sorun mevcut yasalar dorultusunda Azerbaycan toplumuna iyi niyet gstergesi olarak reform giriimleri balatmak zere hkmetle Azerbaycan zerk Hkmeti arasnda bar yoluyla zmlenecekti. Anlamaya ramen ran hala BM gndeminden sorunu ekmeyi dnmyordu. rann BM temsilcisi randan haberi yok gibi davranyor, SSCByi sulamaya devam ediyordu. Sovyetler randan BM gndeminden mracaatn geri ekmesini

195 196

Hasanl, a.g.e., s.346. Hasanl, a.g.e., ss.380-382. 197 Nollau, a.g.e., s.34.

86

istedi. Kavam 6 Maysa kadar Sovyetlerin ran tamamen terk edeceine dair teminat istedi. 14 Nisan 1946da SSCB ran 6 Mays tarihine kadar kaytsz terk edeceine dair resmi gvence verdi.198 SSCBnin gerek ekilmeye balama tarihi, gerekse ranla anlama imzalama tarihi BMnin toplant tarihlerine denk geliyordu. SSCBnin geri ekilmesinde ran ve ABDnin ortak yrtt Birlemi Milletleri bask arac olarak kullanma politikas baarl olmutu. Sava sonrasnda dahi randa toprak igaline devam eden SSCB salt ABD ve ksmen ngiltere basksyla nihayet ekilmeye raz olmutu.199 Fakat SSCB tercihini rann igalindense ykl petrol gelirinden yana kullanmt. Bu daha net ve temiz bir sonutu. Bunlarn yan sra Sovyetlerin geri ekilmesiyle ilgili olarak, yllar sonra SSCB Afganistan igal ettiinde Trumann 1946da SSCByi atom bombas ile tehdit ettii de iddialar arasndaki yerini ald.200 8 Maysda Stalin, kendisini Sovyetler Birlii tarafndan aldatlm olarak nitelendiren Pieveriye gnderdii mektupta, randa derin bir devrim krizi olmadn, Azerbaycan zerk Hkmetinin varlnn tamamen Kzl Ordunun blgede bulunmasyla alakal olduunu ifade ediyordu. Staline gre Kzl Ordunun randa bulunmasn ABD ve ngiltere kendi karlar iin kullanabilirlerdi. randaki Sovyet varln bahane ederek ngilizler, Msr, Suriye, Endonezya ve Yunanistanda, ABD ise zlanda, Danimarka ve inde asker bulundurmaya devam edebilirlerdi. Stalin Pieveriye taktiini aklamt. Stalinin icra ettii taktii, byk bir tehdit oluturarak kar devleti imtiyaz vermek zorunda brakmak olarak aklyordu.201 Stalin sava sonrasnda byk bir mcadelenin iine girmiti. Azerbaycan Trkleri ve Azerbaycan zerk Hkmeti kullanlmlard. Stalin bunu aka Pieveriye ifade etmiti.

198 199

Hasanl, a.g.e., ss.384-389. Daniel Yergin, Petrol-Para ve G atmasnn Epik yks, Ankara, 1995, s. 484. 200 Time, January 1980, s.17. 201 Yegorova, a.g.m., s.21.

87

Sovyetler ile

ran Anlamas gereince

ran Hkmeti ve

Azerbaycan zerk Hkmeti arasnda grmeler 29 Nisan tarihinde balad. Her iki taraf da isteklerinden taviz vermedi. Fakat toplantlar srerken Sovyetlerin ran terk etmesi Azerbaycanllar zayf drd. ran ordusu daha glyd. ran ngiliz ve ABD destei alrken Sovyetler hafif silahlar dnda Gney Azerbaycanllara bir ey brakmamlard. Bu nedenle Tebrizde yaplan grmelerin 2. devresinde 13 Haziranda anlama imzaland. Azerbaycan parlamentosu anayasada yer alan il encmenine evrildi. Milli Hkmet brakld. Milli Hkmetin Dileri Bakan S. Cavid Azerbaycan Valisi tayin edildi.202 15. Meclis seimleri belli olmayan bir tarihe ertelendi.

Azerbaycanllarn tm hareketleri ran Hkmeti tarafndan takibe alnmt. Pieveri ise bu dnemde TUDEH ile tekrar yaknlamaya balad.203 Amac genel bir demokratik hareket tertipleyerek Tahran Hkmetini devirmekti. Sovyetler Birlii bu harekete de kar kyordu. 21 Kasmda Kavamn Aralk aynda yaplacak 15. meclis seimleri iin Gney Azerbaycanda gvenliin salanmas bahanesiyle ran ordusunu blgeye gndereceine dair beyanat gazetelerde yaynland. 4 Aralkta ran ordusu Gney Azerbaycana saldrd. Azerbaycan milli ordusu 8 Arala kadar Zencan-Miyane hatt zerinde direndiler. Sovyetlerden yardm talep edildi. Fakat SSCB manevi yardmn tesinde yardm edemeyeceini bildir. Bu arada 5 Aralkta Azerbaycan zerk Hkmetinin ran ordusunun kuzeye gemesine izin vermemesi hakknda BM Gvenlik Konseyine bavurdu. ran Hkmeti ABDden BM nezdinde yardm istedi. Stalin de bu arada Milli Hkmete bir mektup gndererek ran ordusunun Gney Azerbaycana girmesine izin verilmesini istedi. Sovyet Tebriz Konsolosu Cavit ve ebsteriye ran ordusunun Azerbaycana girmesi ynnde karar karttrd. Pieveri ise bunu kabul etmedi. Encmen Bakanl grevinden istifa ederek Tebrizi terk etti. Mili harekette nc olan parti yneticileri ve yeleri, ordu mensuplar Sovyet snrna doru toplu harekete getiler. 12 Aralkta Tebrize giren ran ordusu
202 203

Hasanl, a.g.m., s.649. Nollau, a.g.e., s.35.

88

20 Aralkta tam kontrol salad. Bir hafta iinde 3 binden fazla insan ldrld, 11 binden ok insan tutukland, tutuklananlarn 8 bini rann gneyine gtrld. 12-19 Aralk tarihleri arasnda Barovun merkezden talebi dorultusunda SSCB- ran snr ald. Snr kapanana kadar 5784 kii Sovyet Azerbaycanna geebildiler.204 1941 ylnda balayan srete Azerbaycan Trkleri Milli hareket mcadelelerinde bata SSCB olmak zere Byk Glerin ve ran ynetiminin sayesinde nce zirvelere kartldlar, daha sonra ise uurumun dibine yuvarlandlar. 21 Azer Hareketinin lideri Pieveri SSCBye Sovyet Ynetiminin izni olmakszn kat ve 1947de orada ldrld.

204

Hasanl, a.g.m., s.650.

89

IV- RAN SLAM DEVR M VE AZERBAYCAN TRKLER A- AZERBAYCAN TRKLER N N AHLIK REJ M NE KARI DEVR M STEKLER VE SEBEPLER 1979da ahn devrilmesiyle sonulanan slam Devrimi eitli ideolojilere ve hedeflere sahip olan ama randa monariye kar ortak dncelere sahip glerin koalisyonu sonucunda gereklemitir. Bu glerin arasnda sadece bazlarnn amac slam Cumhuriyeti kurmakt ve slamclarn ok az byle bir eyin gerekleebileceini ve tek bir siyasi gcn etkili olabileceini hayal ettiler. Devrim esnasnda etnik aznlk gruplar etkin rol oynadlar. Birou rann demokratiklemesinin etnik aznlklara geni zgrlkler getireceini umdular. Azerbaycan Trkleri hem 1906 Merutiyet Devriminde hem de 1979 ran slam Devriminde esas ve belirleyici rol oynamlardr. randa yaygn dncenin ifadesi olan Tebriz istemezse hibir ey olmaz bu tarihi gerekliin bir gstergesidir.205 randaki en byk Azerbaycanl nfusa sahip olan Tebriz ehri Pehlevi rejiminin yklmasna sebep olan devrim hareketinin merkeziydi. Etnik aznlklar slam devriminde sebep dolaysyla nemli rol oynadlar. Birincisi aznlklar rann her yerinde, farkl blgelerde kendi ilerinde balant alar kurmulard ve bu onlar devrimin anti-rejim faaliyetleri iin kolayca iletiim salayp harekete geen bir g haline getiriyordu. kincisi aznlklar kendilerini ezen ve ekonomide Fars stnlne ve ayrcalna gre hareket eden Pehlevi rejiminin basks altnda ok ac ekmilerdi. Son olarak, pek ok Azerbaycanl ve Krt ailesinin 1946da blgesel hkmetlerin d esnasnda rejim tarafndan akrabalar ldrlm veya srgne gnderilmiti.

205 Yaar Kalafat, Arif Keskin, ranllk Paradigmasnn k Sreci ve Gney Azerbaycan Milli Hareketinin Ykselii, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:5, Ankara, Yaz 2005, s.109.

90

Devrimin ok erken safhalarnda Azerbaycanllar tarafndan desteklenmesindeki faktrlerden biri onlarn 1960larda ve 1970lerde kylerden ve Azerbaycan eyaletlerinden byk ehirlere ve Tahrana yaptklar byk glerdir. O zamanlarda rann ehir merkezlerine yaplan glerin en by isizliin ve yksek doum orannn olduu Azerbaycan eyaletlerinden gelmitir. G edenler Tahran ve Tebrizin d mahallelerinde geleneksel ky yaamnn kendilerine sunduu imknlardan yoksun kalarak zor artlarda yaadlar. Bu zor artlar altnda yaayan gmenler daha sonra devrim faaliyetlerinin iinde yer aldlar. Ayrca Farslarn stn rk olarak grld lkede Azerbaycanllar ikinci snf vatanda olarak grlp Farslar tarafnda aalandlar ve bu onlarn rejimden uzaklamalarna sebep oldu. Pehlevinin devlet politikas olarak aznlklara, zellikle Azerbaycanllara kar uygulanan ekonomik ayrmclk kltrel boyutta ezilen her aznlk halknda olduu gibi Azerbaycanllar arasnda devrim iin taraftarlarn toplanmasn salad. Bununla beraber Azerbaycanllar devrimcilerin byk ounluunu oluturduklar ve Tebriz ah kart gsterilerin merkezi olduu halde, Pehlevi rejiminin ekirdeinde de Azerbaycanllar grlebiliyordu.206 Fakat bunlar milli ideallere deil Paniranist ideallere sahiptiler.207 Pehlevi rejimi dneminde randaki Azerbaycanllar ve dier etnik aznlklar ar derecede kltrel bask ve ayrmcl yaamaya baladlar. Bir yzyl nce Hristiyan olmayanlara kar ayrmc bir politikann uyguland Rus mparatorluunda Azerbaycanllar arasnda ortak kimlik araynn balad ve kimlik bilincinin nde gelmeye balad gibi randaki yeni rejimin uygulamaya balad politikalar da buradaki Azerbaycanllar arasnda milli kimliin geliimini derinden etkiledi.208 Rza ah randa

206

Brenda Shaffer, Borders And Brethren; Iran and The Challenge of Azarbaijani Identity, London, 2002, s.80. 207 Nesib Nesibzade, randa Azerbaycan Meselesi (XX. Asrn 60-70-ci illeri), Bak, 1997, s.125. 208 Shaffer, a.g.e., s.47.

91

rejiminin

merkezilemesini

arttrmaya

ve

blgede

rejiminin

gcn

geniletmeye balad. Merkeze daha fazla ayrcalklar tand.209 Yeni rejimin hkmet fonksiyonlar rann eitli aznlk gruplarnn youn olarak yaadklar blgeler ile Farslarn arlkl olduklar merkez arasnda daha yakn iliki kurulmasn salad. Kaar dneminin sonuna doru bakentin dndaki devlet kontrol olduka zayft. Baz Azerbaycanllar Azerbaycanl olmayan ranllarla ilk ilikilerini bu dnemde kurdular. Merkezle iletiim iinde bulunmak randaki Azerbaycanllara merkezle ve dier etnik gruplarla ilikilerini kefetme ansn verdi. Rza Hann iktidara gelmesiyle ulus-devlet projesi ad altnda merkeziyeti bir yap oluturuldu ve ulusal birlii salamak iin dier etnik gruplarn asimilasyonu politikas uygulanmaya baland.210 Koyu bir Fars rks olan Rza ah ran devletini ve milletini Fars halk ve Fars dili olarak kabul ederek ran milliyetiliinin gelimesini tevik eden bir politika uygulad.211 Modern Fars milliyetiliinin esas amac dier etnik gruplarn Farslatrlmasna ynelikti.212 Bu konuda Rza ah devlet kimliini randaki en byk etnik grupla tanmlam oldu. Bu politikann bir blm olarak rejim randaki eitli etnik gruplar asimile etmeye balad.213 Bu politika aznlk dillerinde eitim veren okullar ve yayn yapan kurulular kapatmay da kapsad. Bu politika dier etnik gruplardan daha fazla ehirlemi olduklar ve dier etnik gruplarn aksine kendi yaynlarn yaptklar ve enstitlere sahip olduklar iin en ok Azerbaycanllar etkiledi.214 Gnmzde Fars

David Nismann, Baku Looks South, http://www.jamestown.org/publications_details.php?volume_id=1&issue_id=4 210 Talas Afarl, ran slam Cumhuriyetinin Etnik Politikalarna Genel Bir Bak, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:5, Ankara, Yaz 2005, s.97. 211 Mustafa Talip Gngrge, Humeyni ve ran nklab Belgesel nceleme, stanbul, 1983, s.49. 212 Bilgehan A. Gkda, M.Rza Heyet, ran Trklerinde Kimlik Meselesi, s.56, http://www.yesevi.edu.tr/bilig/biligTur/pdf/30/5.pdf 213 Mustafeyev, a.g.m., ss.38-41. 214 Abrahamian, a.g.e., s.163.

209

92

ovenizminden en fazla zarar gren halkn ran snrlar iinde yaayan Trk nfusu olduu gr kabul grd..215 Fars milliyetileri ran corafyasnn ok aznlkl bir yapda

olduunun bilincinde olarak milli birlii dil birliinde grdler. Milli birliin gvencesini de lkenin btn eyaletlerinde Fars dilinin yaygnlamasnda ve buna karlk dier dillerin yok olmasnda grdler.216 1930larda Azerbaycandaki pek ok yere Farsa isimler verilmiti ve yneticiler ocuklarna Farsa olmayan isimler vermek isteyenler engel olmaktaydlar.217 Trke isimler yasaklanmt.218 Snflarda kendilerinin de ok iyi bilmedii Farsay kullanmayan retmenler cezalandrlyorlard. Azerbaycan Trkesinin retilmesi yasaklanmt.219 ah zamannda Trkler Trke eitim yapamaz, Trke gazete karamaz, Trke radyo televizyon yayn yapamazlard. Ayrca Trkler devaml olarak ikinci snf vatanda muamelesi grrlerdi. nemli mevki ve makamlara getirilmez, ciddi servet ve imkna sahip olmalarna msaade edilmezdi.220 Uygulanan politikalar II.Rza ah zamannda da devam etti. Rza ah belki de Azerbaycanllara 1920de Hyabani liderliindeki isyana katldklar iin zel bir ayrmclk, ekonomik dezavantaj ve kltrel bask uygulad. 1937de ran eyaletlerinden biri olan Azerbaycann byk bir ksm ikiye blnmt. Azerbaycann baz eski blgeleri dier ran blgelerine dhil edilmiti. Merkezi gelitirmeye alma, Azerbaycan blgesine kar uygulanan zel ayrmclk, Sovyet Azerbaycan ve Rusya ile ekonomik balar koparma eklindeki Tahran politikas sonucunda bu bu

Eblfez Elibey, Fars ovenizmi,(ev.Cavid Veliev), Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:5, Ankara, Yaz 2005, s.7. 216 Hseyin sal, Fars Milliyetiliinin Trk Kart Kuramsal almalar: Azeri Dili ve Aran Teorileri, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:5, Ankara, Yaz 2005, s.52. 217 Mustafeyev, a.g.m., s.39. 218 Aran Erdebilli, nsan Haklar Ynnden ran slam Cumhuriyeti, Azerbaycan, Yl:52, Say:354, Ankara, Mays-Haziran 2004, s.27. 219 David Nissman, The Two Azerbaijans: A Common Past And A Common Future, http://ourworld.compuserve.com/homepages/usazerb/126.htm 220 Gngrge, a.g.e., s.122.

215

93

dnemdeki kt ekonomik durum Dou Azerbaycan blgesinden Tebrize ve dier Azerbaycan blgelerinden Rza hkmdarl rann merkezine, daha ok Tahrana Tahrana g ettiler. Orta snf glerin yaplmasna yol at. Azerbaycan tccar snfnn byk bir ksm ah altndaki Azerbaycanllarn byk bir ksm II. Dnya Sava srasnda Tahrana tand. En byk g ise insanlar petrol vergilerinin artmasyla isizlik sorunu yaamaya baladklarnda, 1970de oldu. Azerbaycan eyaletinin ekonomisi de ayn ekilde zarar grd nk insanlar daha nce byk gelir kayna olan Bakdeki mevsimlik ilerde alamamaya baladlar. rann merkezine yaplan gler Azerbaycanllar ve Farslar arasndaki ilikileri arttrd. Baz Azerbaycanllar iin bu asimilasyona yol at. Bazlar iinse bu yaknlama onlarn Fars vatandalarnn stnln grmelerine ve Azerbaycan milliyetiliinin gelimesine yol at. 1960larda pek ok Azerbaycanl sol kanat hareketlerde aktif rol almaktayd ve hem Azerbaycan kltrn hem de sol siyasi dncelerini gelitirmekteydiler. Bunlarn arasnda Samad Behrengi ve Gholan Hseyin Sadi vard. Her ikisi de Pehlevi rejiminin basksna karydlar ve rann yoksulluuyla ilgiliydiler. 1960lar ve 1970lerde Muhammed Rza Pehlevi rejiminin aznlklar zerindeki basksna ramen kimliklerini edebiyat ve folklor yoluyla ifade ettiler. 1970lerde randa yollar ve iletiim gibi altyap sisteminin geliimi grld. Bu tr teknolojik gelimeler etnik kimliklerin gelimesine yol at. Tarmn ticariletirilmesi ve baz kabilelerin yerleik hayata gemesiyle birlikte bu gelimeler iki elikili sonu ortaya kard. Merkez eyaletlerde krsal kesimde yaayan insanlar artk kendi ilerine kapal olmadklar ve merkezi hkmetle daha fazla iletiim ierisine girdikleri iin milli kimlik dncesi ortaya kt. Dier eyaletlerde ise aznlk dncesi bireyin kyne veya kabilesine ait ortak kimlik olarak geliti. Gemite kendilerini kk ranl Azerbaycanllar

94

topluluklara ait olarak gren kyller ve kabile yeleri artk kendilerini Krtler, Trkmenler, Araplar ve Azerbaycanllar olarak grmeye baladlar.221 Uluslararas pazarda petrol fiyatlarnn art Tahrana yeni gelir kaynaklar getirdi ve bakentte pek ok yeni i olanann yaratlmasna yol at ki bu da 1970lerde Dou ve Bat Azerbaycandan Tahrana byk glerin yaplmasna yol at. 1950lerde ehrin %35i Trk iken, 1978 ylndan sonra Gney Azerbaycandaki isizlik ve ekonomik gerileme sonucunda Tahrana yaplan youn g bu oran %60a ykseltti.222 Krsal kesimden Tahrana ve Tebrize yaplan glerde Azerbaycan eyaletlerinden yaplanlar en byk orana sahiptir.223 Tahrana giden Azerbaycanllarn ou birbirlerine destek oldular. Tahrann gney mahallelerinde Azerbaycanllar ve dier Trke konuan topluluklar dier topluluklardan daha fazla i ie yaadlar.224 Merkeze g edi randaki Azerbaycan kimliini derinden etkiledi. lk defa kendi eyaletleri ile Farslarn yaad eyaletler arasndaki gelir farkn ve uygulanan ayrcalklar grdler ve rejime kar inanlarn tamamen yitirdiler. Azerbaycanllar Farslar iin alay konusuydu. Doduklar yerden uzakta Azerbaycanllar kendi kltrlerine kar zlem duymaya baladlar ve bu onlar kendi kimliklerine doru ynlendirdi. 1960larda ve 1970lerde ah rejimi Fars stnlnn olduu lkenin merkeziyle Azerbaycanllar ve dier etnik gruplar arasndaki uurumu daha da bytecek olan ekonomik ve sosyal programlar uygulad. Dahas kaynaklarn aznlk gruplar arasndaki dalmn daha da eitsiz hale getiren petrol art sayesinde ortay kan ran ekonomisinin genelindeki gelimeden aznlklar ok az gelir elde ettiler. Devlet petrolden elde ettii karlar Farslarn arlkl olduu endstri sektrne yatrd ve tarmla uraan aznlklarla aralarndaki uurumu daha da geniletti. 1975te randa retilen mallarn yars lkenin i gcnn sadece %22sinin yaad Tahranda retiliyordu.

221 222

Abrahamian, a.g.e., s.428. Danver, a.g.m., s.12. 223 Farhad Kazemi, Poverty and Revolution in Iran: The Migrant Poor, Urban Marginality and Politics, New York, 1982, s.30. 224 Kazemi, a.g.e., s.65.

95

1970lerin banda aznlklar ve snflar aras eitsizliin yaratt kzgnlk aa kmamt ama Pehlevi rejiminde atlaklar ba gsterince btn toplumu etkileyen bir akntya kapldlar225Bu kzgnln bir ifadesi olarak aha kar
226

yeralt

muhalefet

gruplarnn

ana

kurucular

Azerbaycanllard

1970lerin devrim dnemi arifesinde rejim Azerbaycanllarn kendi dillerini kullanmak istemeleri zerine bu konuda baz imtiyazlar verdi. Bu imtiyazlar arasnda birka kitabn Azerbaycan dilinde baslmas ve Tahran niversitesinde baz derslerin Azerbaycan dilinde yaplmas vard. B-DEVR M N NC B RL , AZERBAYCAN TRKLER 1977nin sonuna doru ah kart gsteriler iyice su stne kt ve aka muhalif bir karaktere brnd. Tebriz ve zellikle Tebriz niversitesi bu faaliyetlerin merkeziydi. Bu faaliyetlerin ou ran Devrim Hareketinin bir paras olduu halde zellikle Azerbaycanllarn yaad blgelerde grlen younluk bu blgelerde yaayan halkn rejime yabanclam olduunu gsterir. Aralk 1977den itibaren renciler Tebriz niversitesinde Pehlevi rejimi aleyhtar bir protesto hareketi balattlar. renciler en nemli gsterilerinden birini yapmak iin 12 Aralk setiler. Bu tarihin Azerbaycan Trkleri iin srasyla randa 1945 ve 1946 yllarnda Azerbaycan zerk Hkmetinin hem kurulu hem de ykl gnn hatrlatmas bakmndan nemli anlam vardr. Sloganlarnn ou genel ran hedeflerini ileri srse de, 12 Aralk gnnn seilmi olmas onlarn Azerbaycanl olduklarnn farknda olduklarn ve mcadelelerine verdikleri nemi gsterir.227 Her trl siyasi-etnik hareket iaretine hassas olan Pehlevi rejimi, ttilaat gazetesinde gsterilerin 19 Aralkta meydana geldiini yazarak, kasten, gsterilerle tarihteki olaylar arasndaki balanty yok etmeye alt.

225 226

Abrahamian, a.g.e., s.449. Abrahamian, a.g.e., s.489 227 Shaffer, a.g.e., s.81.

96

ran Azerbaycanndaki gsteriler sadece Tebriz ile snrl deildi. ubat 1978de Urmiye niversitesinde renciler bir dizi gsteri balattlar. Tebrizde 18 ubat 1978de ah rejimi kart hareket yeni bir dneme girdi. 9 Ocakta Kumda yaklak 162 gstericinin lmne karlk olarak, Ayetullah eriatmedari, halk kurbanlarn krknc yas gnnde grev yapmaya ard. lke apnda gsteriler dzenlendi fakat Tebrizdeki protesto en tartmal ve iddetlisi oldu. Tebrizdeki olaylar geni halk tabakalarnn kitlesel hareketiydi.228Tebrizdeki olaylar Pehlevi rejimine muhalefetin seviyesini ykselterek sren ve younlaan ran apnda bir dizi kargaa takip etti.229 Tebrizdeki olaylar esnasnda yerel polis gc gstericilere kar ate amay reddettii iin ah Azerbaycan eyaletlerinin dndan askeri gleri gsterilere mdahale etmesi iin transfer etti. Olaylardan sonra ate amay reddeden yerel gler Azerbaycan eyaletlerinden dar karldlar. Gvenlik glerinin yerel organizasyonlarnda tasfiye balatld. Gsteri ksa srede bir isyana dnt ve ehir fabrikalarn, pazarlarn ve okullarn greve gitmesiyle felce urad. Bir protestocunun ldrlmesiyle fkelenen gstericiler btn ehirde saldr balattlar. Tebriz ksmlarndan olaylarna aha katlan lm Azerbaycan slogan attlar nfusunun ki bu ilk eitli defa

bireyler

duyuluyordu.230 Gsterilerdeki bu tr sloganlar Azerbaycanllar arasndaki farkl hedeflerin ve kimliklerin varln gstermektedir. Dier taraftan halk dini liderlerin gsterilere katlma arsna karlk verdi ve dini sloganlar da atld. imdiye kadar btn sloganlar demokratiklemeyle ilgili olduu halde sol kanat organizasyonlar da gsterilerde aktif rol oynadlar. Sloganlarn ou Azerbaycan dilindeydi ve bu Azerbaycan dilinin yaygnln ve onlarn kltrel ifade emellerine sahip olduklarn gsteriyordu.

Nesibzade, a.g.e., s.135. Gkda, Kimlik Meselesi, s.57. 230 Shaffer, a.g.e., s.82.
229

228

97

Rejim Tebrizdeki isyana byk apta bask ve tutuklamalarla karlk verdi. Gvenlik glerinin atmalar bastrmas iki tam gnlerini ald. Yzlerce l ve yaral brakld. ah etnik blcl gsterilerde ana unsur olarak sulad. Tebriz isyanndan sonra aha kar faaliyetler btn randa aa kt. Bu olay Pehlevi rejiminin yklmasna yol aan unsurlardan biridir. Tahrandaki Azerbaycanl esnaflar Kumdaki lmleri protesto etmek amacyla bir pazar grevi balatmada byk rol oynadlar. Azerbaycanllar Tahranda o zamanki en byk dini lider olan Ayetullah Ensarinin retilerini reddeden bir ayaklanmay desteklediklerini akladlar. 13 Nisan 1978de rencilerin ldrld Tebriz niversitesi rencilerinin gsterilerinin desteklendiinin iareti olarak Tebrizdeki byk belediye pazar kapatld. 8 Maysta niversitede baka bir gsteri dzenlendi ve gvenlik gleriyle kan atmada baka bir renci ldrld. 21 renci ar yaraland. niversite personeli ve retmenlerin ou rencilerin protestosunu destekledi. Pek ok Azerbaycanl yas dneminde fkelendirildiler. 10 Mays 1978de hkmet gleri geleneksel olarak sayg duyulmas gereken dini liderlerin evinde snma hakkn ihlal ettiler. Bir grup protestocunun peine dp, iki ilahiyat rencisini Ayetullah eriatmedarinin Kumdaki evinde ldrdler. 22 Maysta Urmiyedeki bir renci gsterisi ehrin sokaklarna srad. 24 Austosta Tebrizde Tahran ve Retteki gsterilerle ayn zamanda byk bir gsteri dzenlendi. 1 Ekimde Urmiye, Zencan ve Hamedan gibi Azerbaycanl nfusa sahip ehirlerde byk mitingler dzenlendi. 21 Ekimde tutuklularn serbest braklmasn isteyen gsteriler Tebriz ve Erdebilde dzenlendi. Devrimin en byk gsterilerinden biri 10 Aralkta Tebrizde 700.000 kiinin katlmyla gerekleti. Ayn gn Erdebil ve Zencanda da byk gsteriler vard. 18 Aralkta Tebrizde 15.000 gstericinin katld bir gsteride Tebriz garnizonundan grevleri gsteriyi engellemek olan askerler gstericilere katldlar. Daha sonra da grev bana arlan yedek askerler onlara katldlar.231 8 Ocak 1979da Tebrizde iddetli gsteriler yapld ve

231

Shaffer, a.g.e., s.83.

98

gstericiler pek ok kamu binasn atee verdiler. 16 Ocakta ah lkeyi terk etti. Ertesi gn Azerbaycan hareketileri dnemin ilk Azerbaycan Trkesiyle yaynlanan gazetesi olan Ulduzu yaynlamaya baladlar. 1979da rann Azerbaycan eyaletlerinde Azerbaycan dili zerindeki yasaklarn kalkmasyla ok sayda edebi yayn ve gazetenin bir anda ortaya kt grld.232 Yazarlar aznlk haklarnn gvence altna alnmas, zellikle Azerbaycan dilinin kullanm ve genel ran hedefleri gibi amalara sahiptiler. Ulduzun hemen yaynlanmaya balamas ve bir edebi yayn patlamasnn233 grlmesi aznlk isteklerinin devrimin daha nceden var olduunu ve Azerbaycanllarn onlara kltrel zgrlk salayacana

inandklarnn kantdr. C- DEVR M SONRASI; AZERBAYCAN TRKLER N N DEVR M YNET M NE KARI AYAKLANMASI Ayetullah Humeyni ubat 1979da randa g kazand. Yeni Anayasa ile randa kurulan dzen, grnte modern demokrasi unsurlarna sahip tam bir slam Cumhuriyeti idi ama ksa sre iinde yeni dzenin pek de demokratik olmad anlald.234 ran Devrimi hakknda gerek bir fikre sahip olabilmek iin devrimden sonra aznlklara uygulanan bask politikas gz nnde bulundurulmaldr. 235 Humeyni ve yandalar Trklere her trl milli haklar vereceklerini vaat ettiler ve iktidara geldikten sonra gerekten bu haklar verilmeye balanmt. Birka ay ierisinde rejim randaki byk aznlk gruplarn istekleriyle yz yze kald.236 Devrim srasnda verilen szler ran slam Cumhuriyeti Anayasasnda bir yansma bulduysa da pratikte uygulamas

232 233

Nissman, The Two Azerbaijans, s.2. Nissman, Baku Looks South, s.2. 234 Gngrge, a.g.e., s.56. 235 Gngrge, a.g.e., s.121. 236 Gkda, Kimlik Meselesi, s.57.

99

olmad ve devrimin gerekleme sreci bitince unutuldu.237 Humeyni ynetimi bir slam milleti kavramn n plana alp bakaldrlar silahl g kullanarak bastrmaya balad.238 Humeyni 1983te Azerbaycan dilinin kullanmyla ilgili yasaklar tekrar uygulamaya koydu.2391979 yl boyunca rejim ran Krt blgesinde kontrol ele geirmek iin bu blgeyle kar karya geldi ve Krtlere kar Nisan 1980de saldr balatt. Aralk 1979da Azerbaycanl eylemciler Humeyniye kar ayaklandlar ve Tebrizi bir ay boyunca kontrolleri altnda tuttular. Bu dnemde Azerbaycanllarn dini liderleri Ayetullah Kazm eriatmedari ile Humeyni arasndaki anlama slam rejiminin ilk dneminde ortaya kabilecek en nemli tehditlerden birini engelledi. Nfusunu etnik aznlklarn oluturduu pek ok blgede yeni rejimin kendisini yasallatrmak iin yapt slam Cumhuriyetinin kuruluu iin referandum gibi giriimlerde boykotlar yapld. Devrim dneminin olaylar balangta merkezin nemli lde zayflamasna yol at. ran tarihinin dier dnemlerinde grld gibi eitli etnik gruplar rejimin gszln etnik kimliklerini ifade etmek ve isteklerde bulunmak iin faaliyetler yaparak avantaja evirdiler. Devrimin balangcnda Azerbaycanllarn ounun ana hedefi kendileri deil ama genel olarak rand.240 Ama devrimin sonularyla hayal krklna uraynca Azerbaycan etnik kimlii ve hareketi gittike glendi. rnein kendilerini daha nce ranl olarak gren baz Azerbaycanllar devrimin nemli anlamda demokratikleme konusundaki baarszlndan ok etkilendiler. randaki ou Azerbaycanl demokratiklemenin dilleri ve kltrleri zerindeki kstlamalar sona erdireceini umuyorlard. Bu yzden devrim dneminde bu trden milliyeti hedeflere sahip olanlar bile genel ran siyasi hareketinde aktif olarak rol almlard. Oysa Devrim hareketi esnasnda

Cahid Veliev, slam Klfnda Fars Azikimazlor Aygt: ran slam Cumhuriyeti, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:5, Ankara, Yaz 2005, s.83. 238 Gkda, Ana Dili, s.122. 239 Nissman, Baku Looks South, s.3. 240 Nesib Nesibli, Azerbaycann Milli Kimlik Sorunu, Avrasya Dosyas, Cilt:7, Say:1, Ankara, lkbahar-2001, s.156.

237

100

ve sonrasnda Azerbaycan meselesi devrimin demokratikleme sonularna kar iyimser dncelere sahip olduklar iin gndeme getirilmemiti.241 Dahas liderleri Ayetullah eriatmedarinin yeni rejimin dnda kalmas ve hatta aalanmas daha nce devrimi desteklemi ve hatta mesajlarn kendileri iin hedef olarak grm olan pek ok Azerbaycanlnn devrimden soumasna yol at. Ayetullah Humeyninin dn ve slam Cumhuriyetinin resmi kuruluundan sonraki balang dneminde Azerbaycan Trklerinin faaliyet ve gsterileri ortak kimliklerinin farklln bu srete ortaya kard. Hatta Azerbaycan zerkliinin savunucular, ounlukla hem Azerbaycan hem ranl kimliklerini barndrarak demokratiklemenin zerklik salayacana inandlar. Bylece bunun Azerbaycanda otonominin yolunu aacan kabul ederek randa demokrasi iin mcadele ettiler. slam Cumhuriyetinin ilk nc grubunda ok sayda Azerbaycan Trk vard. Bu gruba Ayetullah Musavi Erdebili, Hoyi, Hamaney, Halhali ve Humeyninin atad ilk babakan Mehdi Bazargan da dahildir. Bu grubun varl ve devrimde oynadklar arc rol, Azerbaycanl nfuzun nemli ksmnn slami ve ranl kimliini ustaca srdrdn gsterir. Bununla beraber bu grubun yelerinin birou da Azerbaycanl ortak kimliinin olumasnda nemli bir rol oynamlardr. Pehlevi dneminin tersine, dini elitin Musavi-Erdebili ve Halhali gibi Azerbaycanl yeleri halk arasnda ska Azerbaycan Trkesinde konutular. Bu dnemde randa olan birok Azerbaycan Trkne bu Pehlevi dneminde Farsa dndaki dillerin halk arasnda kullanmyla ilgi akllarda oluan psikolojik bariyerlerin almasnda nemli bir rol oynadlar ve onlara dillerini kullanma gururunu hissettirdiler. Azerbaycanl din adamlarnn ana dillerini kullanmalar, sahip olduklar Azerbaycan kimliinin ykseliinin deil, fakat ounluu Farsa bilmeyen yksek kitlelerle iletiim kurma isteklerinin yannda bazlarnn Farsa konumakta zorluk ektii gereinin bir sonucuydu. Buna ramen halk iinde Azerbaycan Trkesinde konuma

241

Nesibli, a.g.e., s.135.

101

kararll,

Azerbaycanl

nfusun,

dillerini

zgrce

konuma

istekleri

dorultusunda bir etki yaratt. Devrimin ilk dneminde Azerbaycan eyaletlerinde problemler ktnda, Azerbaycanl din adamlar, rejimi temsil etmek veya rejim adna blge insanna hitap etmek iin doum yerleriyle olan zel balar ve Azerbaycan Trkesi ile konuma kabiliyetleri nedeniyle oralara gnderildiler. Babakan Bazargan, Azerbaycan kkenliydi fakat Farsa konuan biri olarak ykseldi ve kariyerinin ounu genel ran hedefleri iin almaya harcad. Tebrizde 25 Mart 1979da bir mitingde konuurken, randa etnik aznlklarn kltrel haklar iin desteini ifade etti ve soydalarndan Farsa konutuu iin zr diledi: Trk dilinde konumay isterdim ve bylesi daha uygun olurdu.242 ahn ayrlnn hemen ardndan, randa ok fazla miktarda, Trke ve Ermenice gibi Farsa d dillerde yeni yaynlar grld. Yazarlar etnik haklarn, ncelikle ve en ok da Azerbaycan Trkesinin kullanlmas hakknn verilmesi arsnda bulundular. Bu hareket etnik temelli taleplerin nceden var olduunu ve birok Azerbaycan Trknn devrimin kendilerine kltrel zgrlk salayacana inandklarn gsterir.243 Humeyni ynetimi Azerbaycandaki milli hareketi kontrol altna almak iin birka istisna dnda Azerbaycan dilinde yaplan yaynlar durdurdu.244 slam Cumhuriyeti, ilk ylnda yayn politikasnda nispeten yumuakt fakat rejimin sklamas sonrasnda, Ulduz gibi birok Farsa olmayan yayn, durdurulmaya zorland ve etnik dillerde kitap yaymlamak daha zor hale geldi. O dnemde Azerbaycan Trkesinde yayna balayan ve hala var olan tek yayn Varlktr. Bu dergi Azerbaycanllarn milli uyannda byk rol oynam, Trkl ile vnen yeni bir nesil yetimesine yol amtr.245

242 243

Shaffer, a.g.e., s.85. Shaffer, a.g.e., s.86. 244 Nissman, The Two Azerbaijans, s.3. 245 Gkda, Ana Dili, s.73.

102

D- RAN SLAM YNET M VE AZERBAYCAN TRKLER 1979 Devriminin sonucu slam Cumhuriyetinin kurulmas

olmutur. slam Cumhuriyeti Pehlevi dnemindeki eski ran yaatmaya alan, batya dnk Fars merkezli milliyetiliin yerine slam tarihini hedef alan, baty dlayan ve iay esas alan yeni bir Fars merkezli ranllk kimlii ortaya atmtr.246 Bylece siyasal slam ile zdeleen Geleneksel Fars milliyetilii 1979da ran slam Devrimi ile iktidara gelmitir. Geleneksel Fars milliyetilii toplumsal tabann tccarlar, mollalar ve dindar kesim ierinde bulmu, Fars milliyetilii elerini sakl tutarak siyasal slam olgusu iinde ortaya kmtr.247 randa slami Devrim dnemi boyunca etnik izgide birok siyasi tekilatlar kuruldu. Humeyninin taraftarlar slami Cumhuriyet Partisini kurduktan bir hafta sonra, devrimin esas liderlerinden olan Ayetullah eriatmedari Azerbaycann zerklii talebinde bulundu ve taraftarlar Mslman Halkn Cumhuriyeti Partisini (MHCP, Halk veya Halk- Mselman olarak bilinir) 25 ubat 1979da kurdular.248 Bu parti tm etnik gruplarn yeliini tevik etmekle ve beraber Tahrann esas olarak Azerbaycan esnafndan eyaletlerinde yaayanlardan Azerbaycanl

oluuyordu. MHCPnin parti program etnik aznlklara ran erevesinde zerk haklar verilmesi arsnda bulunuyordu. randaki farkl eyaletlerin kendi parlamentolar olmas fikrini destekliyor ve sadece Azerbaycan Trkleri deil randaki tm etnik aznlklara haklar verilmesini amalyordu. MHCPnin resmi gazetesi Halk- Mselman Farsayd fakat oransz bir ekilde, Azerbaycanla ilgili konular iliyordu. Parti liderliinin hedefi tm ran iin amalar gerekletirmekti fakat gerekte, MHCP en ok Azerbaycan eyaletlerinde faaldi ve randaki rejimin merkeziyetiliinin krlmasna ynelik

Kalafat, a.g.m., s.106. Keskin, randa Fars Miliyetiliinin Dalgas, s.30. 248 Kalafat, a.g.m., s.106.
247

246

103

konulara odaklanmt. MHCP Azerbaycan eyaletlerinin biroundaki kasaba ve kylerde ubelere sahipti.249 Ayetullah eriatmedari ile MHPCnin kurucular arasndaki iliki ok yaknd ve aslnda daha sonra Avrupaya kaan250 eriatmedarinin olu Hasan kurucularndan biriydi. Ayetullah eriatmedari de harekette btn devlet otoritesinin stn bir liderin etrafnda toplanmas anlamna gelen Velayet-i fakihe kar mcadeleye inanyordu. Bununla birlikte hareket, Ayetullah eriatmedariden emir almad, o da partiyi ynetmeye teebbs etmedi. Uzmanlar Meclisi seimlerinin gsterdii gibi merkezi olmayan bir ekilde iledi. Uzmanlar Meclisi Austos 1979da slam Cumhuriyetinin anayasasn hazrlamak iin seildi. Uzmanlar Meclisi seimine katlm, Ayetullah eraitmedari ile MHCP arasnda bir anlamazlk konusuydu. eriatmedari seimin boykot edilmesini savunuyordu nk anayasann tamamen seilmi bir heyet yerine bir komite tarafndan hazrlanmasna prensipte karyd. MHCPnin Azerbaycandaki yerel kolu, blgesel haklarn garanti altna alnmasn salamada snrl kalan taslana ramen anayasann hazrlanmasna katlmn nemli olduunu hissetti ve seimlerde aday sunmaya karar verdi. Uzmanlar Meclisi topland zaman, MHCPnin Azerbaycan kolu aktif bir ekilde Tahrandaki Meclisin bir paras olarak Eyaletler Meclisinin kurulmas fikrini desteklemiti. Eyll 1979da Azerbaycandaki MHCP tekilat, Azerbaycan Birleik Halk Partisi, eyaletleri temsil etmek zere bir parlamento gvdesinin kurulmas arsnda bulundu. Azerbaycann nde gelen temsilcilerinden Mukaddem Meragi, Uzmanlar Meclisinde bir teklif sundu. Yerel partinin mracaatnda yle deniliyordu: Eyaletler Meclisi ve ran halklar Meclisinin kurulmas, btn gcn merkezi hkmetin elinde toplanmasnn engellenmesine yardmc olacak ve merkezi eyaletlerin karar alma gcn zayflatacaktr. Byle bir kurumun kurulmas, ran halklar arasndaki gerek eitlie ulalmasna yardmc olacaktr. Bu hareket ve
249 250

Shaffer, a.g.e., s.90. Tercman, 1 Temmuz 1982.

104

aklama Azerbaycan Trklerinin randaki aznlk ve eyaletlerin geni temsili ve eyaletler iin yaygn karar alma konusundaki isteini gsterir. slam devleti olan rann anayasasnda, Mslman uluslara kar tannan haklar sadece kltrel dzeyde olup siyasi dzeyde deildi. Yani lke parlamentosunda Trk kkenli bir milletvekili halkn deil rann genelini temsil etmekteydi. Bu milletvekili ait olduu ulusun kltrel veya siyasi sorununu meclise tayamamaktadr.251 slam Devriminden sonraki ilk dnemde, birok Azerbaycanl politikac ve entelekteller, Yazarlar Birlii gibi birok kuruluta ve randa var olan birok siyasi hareket iinde, slam Cumhuriyetinin yeni anayasasnda etnik aznlklar iin dil haklarnn salanmasyla aktif biimde ilgilenmilerdir. ran slam Cumhuriyeti tarafndan kabul edilen Anayasann 15. maddesi, yerel ve milli dillerin basn ve kitle iletiiminde kullanmna ve okullarda kendi edebiyatlarnn retilmesine resmi olarak izin verildiini belirtir.252 Rejim bu hkmlerin uygulanmasn yasaklad halde, bunlar daha sonra randa dillerini kullanmak iin mcadele eden Azerbaycanl aktivistlerin iddialarnn temelini oluturdu.253 Bunlarn anayasaya dhil edilmesi, dil haklarnn devrim srecince seslendirildiini gsteriyor. Halen yrrlkte olan ran Anayasasnn 15. maddesine gre, ran Halknn ortak resmi dili Farsadr. te yandan, yerli ve etnik dillerin Fars Dili ile birlikte kullanlmas, basn yaynda yer almas ve ulusal edebiyatn okullarda okutulmas serbesttir. Bununla birlikte, bu madde de anadilin kullanlmasna snrl bir zgrlk tanmaktadr. Kendi dillerinde eitim hakk vermi olsa da bu dzenleme uygulamada sadece dilsel kurslar aabilme ve eitim alma eklinde kendini bulmaktadr. Uygulamada bu halklarn kendi dilerinde ilkokul bile bulunmamaktadr. Ayrca dier uluslarn dillerinde yayn yapan yerel ve resmi televizyon kanallar o halklarn kltrn deil Fars kltrn

251 252

Veliev, a.g.m., s.90. Veliev, a.g.m., s.89. 253 Gkda, Ana Dili, s.123.

105

retmektedir.254 Humeyni glenip Trklere ihtiyac kalmaynca Anayasann 15. maddesini ve aznlklarla ilgili dier maddeleri sadece bir yazdan ibaret brakt ve fiilen kaldrm oldu.255 Bu dnemde etnik izgide siyasi seferberlie bavurma,

Azerbaycan Trklerinin Ayetullah eriatmedariye 1979 boyunca Humeyni ile nemli konulardaki ztlamasnda verdikleri ezici destekle grld. Bu ztlama slam Cumhuriyeti iin anayasa hazrlanmas meselesinde zirveye ulat. eriatmedari, gcn egemenlii halkn elinden alaca Fars sisteminin randa dini ve siyasi iktidar elinde tutmak iin yaratt imamlk sistemi olan Velayet-i fakih256 elinde toplanmasna kar kt ve yerel haklarn verilmesi arsnda bulundu. Azerbaycan Trklerinin ou, eriatmedarinin liderliine ballk iinde ve onun ar merkezilemenin Azerbaycan eyaletlerinin karlarna aykr olduu grne katlarak, dier birok Fars olmayan gruplarla beraber 2 Aralk Anayasa referandumunu boykot etti. Ayetullah teklif edilen Anayasaya kararl

eriatmedarinin

muhalefetine ramen, Tebriz radyosu, Azerbaycan nfusunu aldatmak iin eriatmedari adna onun planlanan referandumun onaylanmas iin oy kullanmak ynnde bir fetva kardn belirten bir aklama yaymlad. 2 Aralk 1979da Tebrizde protestocularn, Azerbaycanllarn medyada hileli davranlmasndan yakndklar ve referandumu hileli eklinde adlandrp reddettikleri geni bir gsteri gerekleti.257 Aralkta ehrin evresinden ve dndan Azerbaycan Trkleri ertesi gn yaplacak olan MHCP tarafndan dzenlenen bir gsteriye katlmak iin Tebrize akn ettiler. Azerbaycanda oturanlar 6 Aralkta Ayetullah eriatmedarinin Kumdaki evine bir saldr dzenlenip korumalarndan biri ldrldnde daha da fkelenmilerdi. eriatmedarinin evine yaplan

254 255

Veliev, a.g.m., s.89. Gngrge, a.g.e., s.124. 256 Elibey, a.g.m., s.18. 257 Shaffer, a.g.e., s.95.

106

saldrnn, hkmet yetkililerinin 6 Aralk gsterisinin nlenmesi yolundaki uyarlarndan sonra gereklemesi, bunun eriatmedari ve MHCPyi taleplerine boyun edirmek iin korkutmaya ynelik olarak hkmetin bir kolu tarafndan yaplm olmas ihtimalini akla getirdi. 6 Aralktaki geni gsteri sadece yeni anayasaya deil ayn zamanda eriatmedarinin evine yaplan saldrya kar da bir protestoya dnt. Gstericiler, halkn aldatlmasnn kayna olan Tebriz Radyosunun Tebrizdeki haberleme kulesine saldrp kontrol ele geirmek iin ilerlediler. Gstericilerin talep ve hareketlerinin younluu, Anayasa meselesi ve eriatmedariye saldrlmasnn sadece onlarn rejim aleyhtar hareketlerinin tetikleyicisi ilevini grdn gsteriyordu. Onlarn talepleri, hkmet ile Azerbaycan Trklerinin temsilcileri arasnda 1979 yaz boyunca sren kavgann oda olan iki meseleyi, Azerbaycan ehrinde atanm grevliler zerindeki yerel kontrol ve yerel medya zerindeki etki meselelerini yanstyordu. Protestocular sivil havaalannn kontroln ele geirdiler Tebrizde konulanan ordu onlarn nne gemeyi reddetti. syanclar Tebrizdeki hava kuvvetlerinin desteini kazandlar ve niformal askerler bu dnemde Ayetullah eriatmedarinin destekledii gsteriye katldlar. syan hzla Tebrizin tesine yayld ve Azerbaycanl muhalefet gleri, Urmiye ve Erdebil gibi eyalet evresindeki yerlerde hkmet binalarnn kontroln ele geirdiler. Urmiye ve dier ehirlerdeki MHCP kollar Humeyni ile ztlamasnda eriatmedariyi desteklediklerini akladlar. Urmiye ahalisinin bir ksm, Tebrizdeki hareketin daha tesini yapmak adna oradaki haberleme kulesini de ele geirmeye altlar fakat son anda caydrldlar. Erdebil yaknndaki Germi kasabasnda yerel gler, yerel ceza evi dhil tm hkmet binalarnn kontroln ele geirdiler; tm mahkmlar salverip onlarn yerine Devrim Muhafzlarn hapsettiler.258

258

Shaffer, a.g.e., s.96.

107

Birok olayda isyanclar halkn eyalet ilerinin kontrol ynndeki isteini vurgulad. rnein radyoda okunan bir bildiride MHCP hem Ayetullah Humeyninin hem de genel hkmetin Azerbaycandaki temsilcilerinin geri ekilmesi arsnda bulundu. Bildiride ayrca, Krtlere olduu gibi Azerbaycan halknn haklarna da sayg gsterilmesi istendi. Tebrizdeki gsteriler srerken, baz resmi MHCP sloganlar randaki halklara selfdeterminasyon eklinde hazrland. syanclar Humeyninin tehdit ederek btn

eriatmedariyi

desteini isyanclardan ekmesini salaynca ciddi darbeler aldlar. 6 Aralkta Ayetullah Humeyni, eriatmedarinin evine darya bir uzlatrma giriimi olarak yanstlan bir ziyaret gerekletirdi. Bununla birlikte bu ziyaret esnasnda Humeyni, eriatmedariyi eer taraflar 24 saat iinde haberleme kulesini boaltmazsa Tebrizin bombalanacan bildirerek tehdit etti. Ayn zamanda, Devrim Muhafzlar slerini o zaman ou bu ztlamada Ayetullah Humeyniyi destekleyen ranl solcu Azerbaycan Trkleri tarafndan kontrol edilen Tebriz niversitesine kurarak, Tebrize helikopterle girdiler. Ayetullah eriatmedari Tebrizin, rejimin ok sayda Krdn katliyle sonulanan Mart isyann bastrd ikinci bir ran Krdistan olmasndan korktu. Bylece bir devrimci deil bir din adam olan259 ve ikisinin birden olunamayacan dnen eriatmedari karakteristik tavryla kan dklmesinden kanmay ve taraftarlaryla rejim arasndaki atmay nlemeyi seti; onlara gsteriyi brakmalarn ve hkmet binalaryla kontrol kulesini boaltmalar arsnda bulundu. Azerbaycan milli hareketinin kan dkmekten baka bir sonucu olmayacan anlayan260 eriatmedarinin kuleden vazgeme ynndeki ars, halka yanl bir ekilde, Humeyni ile varlan uzlamann yerel ilerde daha ok Azerbaycanlnn kontrolnn olaca ve eyaletlerdeki tm nemli atamalarda eriatmedarinin onayna msaade edilen bir paras olarak takdim edildi. Eyaletteki atamalarn eriatmedarinin kontrolne verilmesi olay, grnte bir uzlamaya varld fikrinin yanl olduunu daha iyi

259

Taha Akyol, randa Jakoben Devrim Sorunlar, Milliyet, 29 Aralk 1996. http://www.milliyet.com.tr/1996/12/26/t/dizi/dizi.html 260 Kalafat, a.g.m., s.106.

108

gsteriyordu. Ayetullah eriatmedari, din adamlarnn siyasete dorudan mdahalelerine kar muhalefetinde srarlyd ve bu nedenle kendisinden byle bir rol istenmeyecekti. Ayetullah eriatmedarinin istei zerine gstericiler haberleme kulesini ve hkmet binalarn boalttlar. Hkmet gleri MHCPnin Azerbaycandaki brolarna saldrma ve eylemcilerin birounu tutuklama yoluna gittiler. ehir halk, eriatmedari ile Humeyni arasndaki diyalogun gerek niteliinden haberdar olmamalarna ramen, Humeyninin isyanclarla varlan bir uzlamann karln vermek niyetinde olmadn ve hkmet binalaryla haberleme kulesinin kontroln bo yere braktklarn anladlar. Bu hilenin anlalmas, isyanclarn haberleme kulesinin kontroln tekrar ele geirmeleri, tekrar kaybedip almalar ve bunun birka kez tekrar ile srd. syanclarn en az be hafta stn duruma gelmeleriyle, isyanclarla hkmet gleri arasnda yeni bir iddet dalgas balad. syann momentumu atmann ilk haftasnda bir kez daha ciddi bir darbe ald. Tebrizin dnda konulanan TUDEH Partisi (ayaklanma srasnda Humeyniyi destekleyen) sempatizan bir asker, Binabdaki haberleme vericisine, Tebriz Radyosunun yaynn engelleyen ve kulenin oradaki kontroln boa karan bir sabotaj tertipledi. Bylece MHCP, Azerbaycan halkyla en nemli iletiim aracn ve bylece Azerbaycan Trklerini kolayca organize ve mobilize etme imknn kaybetti. Buna ramen 13 Aralkta 700.000 kiilik bir kalabalk Tebrizde eriatmedariye destek gsterisi yapt. Talepleri arasnda, Azerbaycanl olmayan askeri glerin ehirden ekilmesi ars da vard.261 Humeyni isyan bastrmak iin Azerbaycan dndan birlikler gndermek zorunda kald. atmalar 12 Ocakta Tebrizde 11 MHCP lideri idam edilip Devrim Muhafzlarnn MHCP brolarn igal etmesinin hemen ardndan hzla artt. Ayetullah eriatmedari, Humeyninin MHCPyi resmi olarak kapatma talebini kabul etmedi. eriatmedari, rejimin partiyi datma arsna, kendiliinden btn siyasi

261

Shaffer, a.g.e., s.98.

109

partileri hukuk d ilan edip tedricen bunlar ABD ajan Siyonist ve devrim kart olarak damgalayabilecek mevcut hkmet politikas altnda bir ey yapmaya gerek olmadn aklayarak karlk verdi.262 Aralk 1979 olaylar birok Azerbaycan Trk iin slam

Cumhuriyeti ile ilikileri asndan bir dnm noktas gibi oldu. Devrimin dil ve kltrleri zerindeki yasaa son vereceini bekleyenler, haddinden fazla iyimser olduklarn anladlar. Ayetullah eriatmedariye byk sayg gsteren Azerbaycan Trkleri zellikle daha yal ve muhafazakr olanlar, onu yeni rejim tarafndan uzaklatrlm ve kk drlm grdler, bylece birou rejimden soudu. syann bastrlmasnn ardndan birok Azerbaycan Trknn ran devlet kurumlar seimlerine katlmnda buralarda etkili olmalar imknna olan inancn kaybolmasndan olsa gerek bir d oldu.263 Azerbaycandaki olaylardan sonra eriatmedari kendi zerinde kamuya konuma yasa uygulad ve mlakatlar yapmay, halka rejimle ilgili aklamalar yapmay brakt. Bunu Kumda, her gn yzlerce ou Azerbaycanl takipilerine ramen srdrd. Irak gleri ran topraklarndan karldktan sonra Humeyni sava bitirmeyi baaramaynca, eriatmedari takipilerine sava aleyhtar konumaya balad. Humeyni bunu aka tehdit olarak alglad ve Nisan 1982de eriatmedarinin rejim aleyhtar bir komployla ilikisini uydurdu. eriatmedari aslnda, komplocularn amalarn duymutu fakat bunlar ciddiye almad, kendisi biliyorsa yetkililerin de bildiinin aikr olduunu kabul etti ve ne duyduunu bildirmedi. Dahas eriatmedarinin gc Humeyninin elinden bilfiil almaya alaca fikri, onun din adamlarnn siyasi mevkilere gelmeyip daha ok onlara rehberlik etmesi gerektii nndeki gl rehberlik inancyla tamamen uyumsuzdu. Komplonun eriatmedariye kar dzenlendiinin, dankl dv olduunun dier bir gstergesi, Azerbaycanl eylemcilerin, sk sk eriatmedarinin onlar

262

Shaffer, a.g.e., s.99.

110

Humeyniyi karsna alp siyasi harekete gemekteki srarl isteksizliiyle hayal krklna uratmasndan yaknmas gereiydi. Humeyni komplo giriimini, eriatmedariyi Byk Ayetullah konumundan karmak iin bir gereke olarak kulland ve onu ev hapsinde tutup Nisan 1986daki lmne kadar dzenli tbbi bakmdan mahrum brakarak halk gznde kk drd. randaki birok Azerbaycan Trk bu davrantan dolay Humeyniyi eriatmedarinin lmnden sorumlu tuttu. Humeyninin davranlarnn eriatmedarinin lmne az bir etkisi olsa bile Azerbaycan Trklerinin Humeyniyi sulama gerei, rejimle ilgili his ve alglamann yansmasdr. ranllar olarak onlarn kimliini ne kadar etkilediinin ve 1982de unvannn alnmasna

eriatmedarinin

tutuklanmasna tepki olarak destekileri 20 Nisanda Tebrizde toplandlar ve ayaklandlar. Bu srada birok Azerbaycanl yanda onu koruma isteklerini gstermek iin Tebrizden Kuma geldi. eriatmedari onlara Azerbaycana geri dnmelerini ve onun adna hareket etmemelerini syledi. Ortak kimliin aratrlmas sreci slami devrimin gerek yz anlaldktan sonra hzland, fakat 1982-1983te rejimin muhalefeti nlemek amacyla TUDEH Partisinin bastrlmas sonucunda birdenbire askya alnd. Etnik haklarn geniletilmesi taleplerinin aka ifade edilmesi bu dnemin sonu itibariyle ho grlmemiti ve Irakla sren savan yaratt artlar yznden siyasi ve kltrel faaliyet iin az imkn vard. Bu talepler savan sonularndan etkilenip daha sonra tekrar su stne kt. zellikle kyllerin askeri hizmetlerde grevlendirilmeleri onlarn Farslarla ilk youn temasn salad; genellikle cepheye gitmeden nce ou Fars ehirlerinde eitim grdler. Bu etkileim bazlarnn ne kadar farkl olduklarn anlamalarn salad ve onlar randaki aznlk konumlarndan haberdar etti. Baz askerler Farsa aksanlar ve etnik kkenleri nedeniyle alay konusu oldular. Bu ayrm, onlarn etnik kimliklerini Azerbaycanllar ve Trkler olarak pekitirdi. Dier taraftan baz Azerbaycanllar iin savaa katlmann onlarn rejimle ve ranla balarn glendirdii de iddia edilmitir.

111

V. .AZERBAYCAN CUMHUR YET N N KURULUUNDAN GNMZE RANDA AZERBAYCAN TRKLER N N S YAS FAAL YETLER A- AZERBAYCAN CUMHUR YET N N KURULUUNUN GNEY AZERBAYCANA ETK S 1- Kuzey-Gney Arasnda Balayan Etkileim ve Azerbaycan Cumhuriyetinin Gney Azerbaycan Yaklam 1989da iki lke arasndaki ticaretin geniletilmesi maksadyla Tahran ve Moskova arasnda karlkl delegasyonlar grevlendirildi. ki lke arasndaki ticaretin younlamasnn sonucu olarak ran Azerbaycanllar ile Kuzeydeki Azerbaycanllar arasnda snrlar aras etkileim pozitif ynde etkilenmeye balayacakt. Ekim 1989da Kuzey Azerbaycan ile ran arasnda direk ticareti ngren protokol imzaland. Zaman zaman azalsa da daima mevcudiyetini korumu olan Kuzey-Gney etkileimi bu protokol ile daha da canlanacakt. Fakat protokolden beklenildii gibi olumlu bir sonu kmad. 4 Aralk 1989da Azerbaycan Halk Cephesi Nahvan tekilat ran snrnda Aras Nehri kysnda snr rejiminin gevetilmesine ynelik bir takm mitingler dzenlemeye balad. Mitinglerin amac Gney Azerbaycanla ekonomik, kltrel ve her trl insani ilikilerin yeniden gelitirilmesi olarak aklanyordu. 12 Aralktan itibaren ikinci miting dalgas balad. Mitingler kapsamnda toplu elenceler ve konserler dzenleniyordu. Mitinglere Gneyden de temsilciler itirak ediyordu. Mitingler kapsamnda devlet yetkililerine 31 Aralk tarihine kadar dikenli tellerin snr boyunca kaldrlmas ltimatomu verildi.264 31 Aralk gn Azerbaycanl protestocular Aras Nehri boyunca uzanan SSCB- ran snrndaki dikenli telleri yktlar ve uzun yllar sonra ilk defa nehrin iki yakasndaki akrabalar buluabildiler. Bu duygusal an tarihi Azerbaycann birer paras olan Kuzey ve Gney Azerbaycann insanlarn yeniden bir araya getirdi. Moskovann yeni gazetelerinden biri olan Kommersant ilk saylarndan birinde Aras boyunca uzanan telleri baka

264

Nissman, The Two Azerbaijanis, s.4.

112

bir Berlin Duvar olarak ifade etti. ran ve Azerbaycan arasndaki snr rejiminin ortadan kalkmas Arasn iki yakasnn insanlarnn yeniden birbirleri hakknda daha fazla ey renmesini salad. Kuzey ve Gney arasndaki bu scak temas karlkl kltrel deiimi, sosyal etkileimi ve snr ticaretini nemli derecede gelitirdi.265 Aslnda Karaba sorununun 1988lerin balarnda ortaya kmasna kadar "Gney Meselesi" Azerbaycan kltrel medyasnda baat konumdayd. Karaba sorunun ortaya kmas ile Gney Meselesi ikinci plana itilmeye balamt.266 Geici hkmetler serisi sonrasnda yaplan ilk demokratik seimlerde Mays 1992de Ebulfez Elibey liderliinde yeni hkmet kuruldu. Bamszlktan Elibeyin dne kadar ideolojik kayglar olan bir dnem yaand. Yeni rejim ifade zgrlne bir takm kstlamalar getirmek zorunda kalmt. Bu yeni lkenin vatandalarnn kimlikleri ile ilgili konularn medyada tartlmas yasaklanmt. Yeni Azerbaycann milli nceliklerini tanmlayabilecei ve ortaya koyabilecei bir balay periyodu hi olmad. Yeni devlet Ermenistanla sava, byk bir mlteci nfus, komu devletlerle gergin ikili ilikiler ve km bir sosyal ekonomik sistem ierisine dodu. Etnik kimlik ve devlet kimlii arasnda ayrm yaplp yaplmayaca, lkedeki aznlklarn konumunun ne olaca, devlet temeli olarak etnik kimlik ele alnd zaman dnya zerindeki mevcut Azerbaycan Trk nfusuna gre lke iindekilerin aznlkta kald konular balca soru iaretleri olarak gze arpyordu. Tm bunlara bir aklk getirmek, temel dsturlar ortaya koymak gerekiyordu. Sonu olarak kimlik konusunda Elibeyin nderliinde randa yaayan Azerbaycan Trkleri ile dil ve kltrel balamda mevcut balarn salamlatrlmas ve ilikilerin geniletilmesi hedeflendi. Azerbaycan Halk Cephesi lideri Ebulfez Elibeyin Haziran 1992de baa gemesiyle birlikte

265

Elin Sleymanov, Azerbaijan, Azerbaijanis and the Search for Identity http://www.beloit.edu/~sap/azerbaijan/Articles/AzIdentity.htm 265 Elnur Soltan, Azerbaycan Cumhuriyeti ve Azerbaycan Kimlii zerine Dnceler, http://www.tribun.com/2300/2333.htm

113

Azerbaycan Cumhuriyeti sratle yzn Trkiyeye evirdi. Elibey kararl bir milliyeti, laik, ve iddetli bir ran aleyhtar idi. Bu Tahrann olmasn hi istemeyecei bir hkmetin Bakde ibana gelmesi demekti. Azerbaycan Cumhuriyetinin varlndan bile rahatsz olan Tahran iin Elibeyin hkmeti durumu iki kat kt hale getirmiti. Bunun yan sra Elibey fikirlerini ok ak yreklilikle dile getiriyor, ranla ilgili hibir fikrini saklamyordu. ou ran ile ilikilerin aklamasnda Azerbaycann be yl gibi ksa bir srede tekrar birleeceini dile getirmekten de ekinmemiti.267 Bu yaklam devam ediyordu. Bu olumsuz artlar ierisinde ou yeni kurulan devlette olduu gibi Azerbaycan Cumhuriyeti de ortak mevcudiyetin tarihi kklerini ortaya koymaya alt. Bu yaklam da ran direk olarak etkiledi. ie gemi hem ranla hem de randaki Azerbaycan Trkleriyle ortak bir tarih sz konusuydu. Yaplan almalarda ve ortaya koyulan tarihi haritalarda randaki Gney Azerbaycan Azerbaycan Cumhuriyetinin tarihine dorudan dahil edildi. Azerbaycan Cumhuriyeti kendisini 19181920 tarihleri arasnda kurulmu Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin mirass olarak tanmlad. ve etnik Emin Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin sembolleri ve sloganlar yeni devlet tarafndan kullanld. Elibey, Azerbaycan ynetiminin dini politikasnn Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin Mehmet gerilmesine neden oldu. Ayn zamanda Ermenistan ve Rusya ile de sorunlar

Resulzade tarafndan ortaya koyulan geleneklerini takip edeceini aklad. Yeni devlet eski devletin kurulu gn olan 28 Mays tarihini Cumhuriyet Gn olarak kutlamaya balad. Sokak isimleri eski devleti anmsatacak ekilde deitirildi.268 randa slami rejimin de poplaritesi eskisi kadar kuvvetli deildi. Bu da Azerbaycann iki yakasndaki hareketlenme ivmelenmesine yardmc bir etken oldu. Yine bu dnemde Kuzey Azerbaycanda Gney Azerbaycan

267 Svante E. Cornell, Iran and the Caucasus (The Caspian Region), Middle East Policy, Vol.5., Issue 4., 01 January 1998, p.52. 268 Shaffer, a.g.e., s.159.

114

Milli Kurtulu Komitesi rgt kuruldu. rgtn sempatizan says belli olmamakla birlikte, rgtn varl ran ile Azerbaycan arasnda yeni bir kriz konusu oldu. ran Azerbaycan Cumhuriyetini bu konuda tarafszln deklare etmesi konusunda zorlad. Azerbaycan hkmeti kaba bir reaksiyonla kar karya kalarak lkesinde Gney Azerbaycanl milliyetilerin faaliyetlerini yasaklamaya zorland. 269 Aliyev baa geer gemez ilk d politik ata Rusya ile ilikileri normal hale getirmek oldu. Daha sonra ise ran ile ilikileri yoluna koymaya almak oldu. lk balarda ran aleyhtar konumalardan kanmad. Fakat kendi politik tarz ve rann Azerbaycann gvenlii asndan neminin farknda olmas Aliyevi daha yattrc bir politika izlemeye itti. Bunun yan sra Aliyev Azerbaycan slam dnyasna yaklatrmaya alt. Sk sk Riyada ve Tahrana resmi ziyaretlerde bulundu. Bu olumlu gelimelere ramen ran-Azerbaycan ilikilerinde nemli bir gelime salanamad. rann temel Azerbaycan politikasnda da herhangi bir deiiklik gzlenmedi. Azerbaycan Batl petrol irketleri ile yzyln anlamas olarak adlandrlan ortakl 1994de imzaladnda rana anlamadan % 5 pay verildi. Nisan 1995de ABD Azerbaycan ran anlama d brakmas iin zorlad. Doal olarak ran byk tepki gstererek Aliyevi Byk eytana alet olmakla sulad.

Kuzey Azerbaycanda, bir sper gcn paras olarak SSCB dneminde de pekien stnlk duygusu dikkat ekmektedir. Kuzey her zaman ekonomik ve sosyal ynden daha ferah bir yer olarak grlmtr. Kuzeyde baz evrelerin Gneyle ve genel olarak da ranla ilgili dnceleri, XIX. Yzylda Kuzey Azerbaycan igal eden General Tsisiyanovun dncelerinden fazla farkl deildir. imdi de o zaman olduu gibi, buradaki "az gelimi insanlarn kurtulu, yardm ihtiyacnda olduuna" inanlmaktadr.

269

Cornell, a.g.m., s.53.

115

Gney Azerbaycanllarn Kuzeyle ilgili pasifliklerinin belirgin nedenlerinden biri de budur. Azerbaycan Cumhuriyeti tam gl ve sorunsuz bir devlet olarak ortaya kamad. Azerbaycan Cumhuriyeti gl bir birim olarak ortaya kabilseydi, o zaman bu "stnlk" alglamas gereklikle de desteklenecek ve belki de dier Azerbaycanllar iin bir ilham kayna ve eskiden olduu gibi bir ekim merkezi hline gelecekti. Ancak bunun tam tersinin sz konusu olmas sadece garip elikilere neden oldu.270 Hem arlk hem de Sovyet dnemlerinde birleik Azerbaycan oluturmak iin siyas (d da olsa) irade mevcuttu ama bu durum Gney Azerbaycan dhil olmak zere, Rusyann genilemesi olarak II.Dnya deerlendirilmekte ve meruluk kazanamamaktayd. Nitekim

Savanda bunun hesabn gneydeki insanlar demiti. imdi bu iddia kaybolsa da, bununla beraber d siyas g de ortadan kalkm ve herey Azerbaycanllarn kendi g ve iradelerine braklmt. Ancak, Azerbaycan Cumhuriyetinin iine dt sosyal, siyas, gvenlik ve ekonomik krizler bamszl pek ekici klmamakta kalmayp, sk sk vurgulanan bu stnln gerek hayatla elikisi de, Kuzeyle ilgili olumsuz tutumlara neden olmutur. Fakat hereye ramen Azerbaycan Cumhuriyetinin bamszl tm Azerbaycanllar iin phesiz bir dnm noktas olmutur. 2- Gney Azerbaycanda Milli Bilincin Yeniden Canlanmas ve Yeni Bir Dnemin Balangc Devrimin ardndan kan ran-Irak sava (1980-1988) srecinde, ran milliyetii glenmi ve Azerbaycanllar savaa aktif bir biimde katlmlardr. Bu dorultuda seferber olan Azerbaycanllar arasnda, Azerbaycan milliyetilii yok saylabilecek kadar gerilemitir. Nitekim bu dnemde, snrl dzeyde dil ve folklor almalarnn tesinde, siyasal bir faaliyet grlmemitir. Buna karlk, 1989 sonras yerel, blgesel ve kresel gelimeler, Azerbaycan Trk kimliinin canlanmas ve siyasallamasna

270

Soltan, a.g.m., s.33.

116

zemin hazrlamtr. Yerel balamda, ran toplumunda ii siyasal slam'n giderek zayflamas; ekonomik baarszlk nedeniyle yoksullama, nfus art ve rejimin totaliter ynnn arlk kazanmaya balamas, bu sreteki en nemli etkenlerdir. Blgesel balamda, SSCB'nin dalmasnn ardndan Azerbaycan Cumhuriyeti bata olmak zere, Trk cumhuriyetlerinin kurulmas ve Ermeni-Azerbaycanl atmas, iki nemli etkendir.271 Aralk 1991de Azerbaycan Cumhuriyetinin kurulmasnn

ardndan Azerbaycan Trkleri randa ve yeni Cumhuriyetlerinde youn politik, kltrel ve entelektel faaliyetlerde bulunmaya, ortak kimliin deiik formlarn dile getirmeye baladlar. Yeni bir devletin kurulmas Azerbaycanllar kendi z kimliklerini kefetmeye ve tanmlamaya yneltti. randa ok az Azerbaycan Trk kuzeyde yeni bir Azerbaycan devletinin kurulmasna ilgisizdi. Ortak kimlie ynelik ok farkl grler ortaya konmaya balad. Radikal bir kesim randan ayrlarak Kuzeye balanmay dile getirirken ounluk ana dil ve kltrel haklarn aka ifade etmeye baladlar. Azerbaycan Cumhuriyetinin sadece varl
272

bile

ranl

Azerbaycanllarn milli hareketi zerinde byk bir etki yaratt.

Azerbaycan

Cumhuriyetinin kuruluunu takip eden periyotta farkl bak alarna sahip Azerbaycanllar koordineli politik aktiviteler ve organizasyonlar sayesinde bir araya gelmeye baladlar. rnein Meclisteki Azerbaycan Trk milletvekilleri Gney Azerbaycan ile ilgili komiteler kurarken, aznlk haklarn savunan radikal renci gruplar meclisin politikalarndaki yumuamaya ahit oldular. Azerbaycan Cumhuriyetinin kuruluunu takip eden be yl ierisinde Azerbaycanllarn randa yrtmeye alt politik faaliyetler siyasi yasaklarn kaldrlmasyla kolaylatrld.

Arif Keskin, Azeri Milliyetilii ve Karikatr Krizi, http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=189384 272 Nesib Nesibli, The Azerbaijan Question in Iran: A Crucial Issue For Iran's Future, Caspian Crossroads Magazine, Winter 1998, s.17.

271

117

Son on yldr snrn iki yakas arasnda ok kstl iletiim olana mevcuttu. Yeni cumhuriyetin bamszl arifesinde, karlkl ziyaretler sklamaya balad, sosyal balar yeniden kuruldu ve ekonomik ilikiler canland. Bu blmde ortaya koyulan ilikiler Azerbaycan ortak kimliini her iki lkede de etkiledi. Bu ikili gelimeleri etkileyen nc faktrler de mevcuttu. rnek vermek gerekirse Trkiyeden hem rana hem de Azerbaycana yaplan televizyon yaynlarnn iki lkedeki etkisi de phesizdi. Trkiye televizyonu randaki Azerbaycanllar kendi kimliklerini sorgulamaya iten dier bir faktr olarak ortaya kt. Trkiye ile ksmen ticaret ve akraba ziyaretleri ile snr blgelerinde karlkl az da olsa etkileim mevcuttu. Fakat uydu televizyonu yaynlar ran Azerbaycanllar zerinde byk etki yapt. ran dini rejiminin devlet televizyonunun yaynlar halkn artk ilgisini ekmezken Trkiye televizyonu byk ilgi uyandrd. ran televizyonu o dnemde sadece Farsa yayn yapyordu. ran Azerbaycanllar hafif ive fark haricinde Trk kltrne televizyon sayesinde de ynelmi oldular. Birok Trkiye Trkesinde kullanlan kelime, deyim, ifade zamanla Azerbaycanllar arasnda kullanlmaya baland. randa Fars kltr ve Farsa eliti simgelerken, Pehlevi dneminden beri gelen bir alkanlk olarak Trk kltr ve Trke ikinci snfl, aa kltr simgeliyordu. Trkiye televizyonunda Trk kltrnn deerli olduunu, Trklerin de ada, medeni, modern, eitimli olabildiklerini ve bu faaliyetleri Trke konuarak yapabildiklerini grdler. Televizyonda grlen bu rnekler Azerbaycanllarda Trk kimliini ve gururunu harekete geirdi.273 Kuzey Azerbaycanda 1988den sonraki Btv Azerbaycan (Birleik Azerbaycan) sylemi Gney Azerbaycanllar ciddi bir biimde etkilemitir. randa Azerbaycan milliyetiliini etkileyen dier nemli faktr Karabada cereyan eden scak savatr. Karaba sorunu 1988de ilk olarak Gney Azerbaycan edebiyatnda ciddi bir biimde yer almaya balad.
273

Svante Cornell, Iranian Azerbaijan: A Brewing Hotspot, s.4. http://www.cornellcaspian.com/

118

1988den nce milli sorunlara nispeten daha az hassasiyet gsteren edebi elitin Karaba sorunu ortaya ktktan sonra milli sorunlara hassasiyeti ciddi bir biimde artmaya balad. Karaba sorunu vatan, Azerbaycan ve Gzey Azerbaycan olgularn edebiyatn temel mefhumlar haline getirdi. Karaba sorunu Gney Azerbaycanda siyas konularla ilgilenen kiilerin saysn artrd. Btn faktrler ierisinde Karaba savann Gney Azerbaycan Milli Hareketine olan etkisi kendine zgdr. nk Karaba Sava etnik bir savatr'. Bu olgu Azerbaycan milliyetiliine heyecan ve coku kayna olmutur. Karaba sorunu Azerbaycan milliyetiliine duygusal bir boyut kazandrmtr. Bu duygusal boyut hareketin ykselmesine yol amtr. Nitekim 1980den sonra Gney Azerbaycanda devlet aleyhinde ilk gsteriler Karaba ile ilgili olarak gereklemitir. Karaba sava srasnda, Kuzey Azerbaycana destek vermek iin Gney Azerbaycann, Tebriz, Tahran, Urmiye kentlerinde olduu gibi dier bir ok ehirlerinde gsteriler dzenlenmitir. Karaba sava Gney Azerbaycanda toplumsal protestolara neden oldu.274 1990larn banda Azerbaycanllar ran ynetim kademesinde ve i sektrnde nemli yerlerde bulunuyorlard. rnein dini lider Ayetullah Hamaney Azerbaycanlyd. Fakat buna ramen Azerbaycanllar ran toplumu ierisinde dalga geilmeye devam ettiler. Bu nedenle bir ksmnda ran toplumu ierisinde baarl olmak ve iyi bir yerlere gelmek iin asimile olmak gerektii inanc mevcuttu. Pehlevi hanedan zamanndan kalma bir anlay devam etmekteydi. ou Azerbaycanlnn aksanlar ile dalga geilirken Trk olmann kltrszlkle badatrld n yargl ortamlar da mevcudiyetini koruyordu. Azerbaycanllar bu durumu aalayc buluyorlard. Bu nedenle karlkl negatif bir etkileim sz konusu idi. Azerbaycan Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra daha nce kendilerini Trk olarak tanmlayan Azerbaycan Trkleri arasnda ortaya kan ilk byk akm kendilerini Azerbaycanl olarak tanmlamak oldu. Trk ifadesi Pehlevi dneminde ok

274

Arif Keskin, Gney Azerbaycan Milli-Demokratik Hareketi Yol Ayrmnda, http://www.tribun.com/1000/1011.htm

119

ypratlmt. randa yaklak altm sene sren bir abann sonucunda Trk birok alay konusunu artryordu. Dil olarak da Azerbaycan dili, Azerbaycan Trkesi, Trkenin yerini ald. Gemite sadece entelekteller Trke kitaplar yazarken bu dnemde toplumun her kesiminden Trke yazmaya kar ilgi artt. Azerbaycan dili ve kltr ile ilgili birok eser yaynland. Baz Azerbaycanllar ise kitaplarn Kuzey Azerbaycanda yaynladlar. 1991 ve 1992de balayarak ou byk ran gazetesi Azerbaycan dilinde sayfalar yaynlamaya baladlar. Aniden Ocak 1993de Azerbaycan Cumhurbakannn Dnyadaki btn Azerbaycanllar birlemeli sz Keyhan Havai gazetesinde gzkt. Gazetede Elibeyin szleri yle devam ediyordu: Eer biz yurtdnda yaayan tm Azerbaycanllarla birleirsek onlarn haklarn destekleyebiliriz. Bizim asl amacmz yurtdnda yaayan Azerbaycanllar ortak milli, kltrel ve ruhsal hayat merkezinde birletirmektir. Elibeyin bu fikirleri randaki Azerbaycanllarla birlemeyi destekleyen nitelikteydi.275 19911992 yllar arasnda Keyhan, ttilaat, Cumhuriye slami nde gelen birok ran gazetesi gnlk basklarnda Azerbaycan dilinde bir sayfa da yaynladlar.1991 sonuna doru ynetim Azerbaycan dilinde yaynlanan Yol dergisinin yaynlanmasna izin verdi. Yol dergisinin her basksnda Trke-Farsa szlk bulunmaktayd. Bunun amac Azerbaycan szck ve deyimlerinin randa yaygnlamasn salamakt. Yol randaki Azerbaycanllar arasnda ok yaygnd. Gney Azerbaycandan g ederek eitli sebeplerle lke iine yaylm olan Azerbaycanllar bu tr yaynlar kklerine ve birbirlerine yaklatryordu. Yol dergisinin bu poplaritesinin farkna varan ynetim iki yl sonra dergiyi kapatt.276

Shaffer, Borders and Brethren, s.176-178. Brenda Shaffer, The Formation of Azerbaijani Collective Identity in Iran, s.461, http://www.durna.se/Shaffer_GA.pdf
276

275

120

Dier taraftan bakldnda bu yaynlar daha ok elit tabaka zerinde etkili olabiliyordu. nk Gney Azerbaycan krsal blgelerinde yaayanlarn ou okuma yazma bilmiyorlard. Tebriz niversitesindeki profesrlere gre, Azerbaycan Trkesi ehirdeki fakirler ile dil olarak kullanlyordu. 1995 Baharnda ran yayn otoritesinin bir anket Farslar arasnda Azerbaycanllara kar bir nyargnn yaygn bir ekilde var olduunu ortaya koyuyordu. Anketteki sorular ve anket sonular ou Azerbaycanly ileden kartt, iddeti ve ak tepkileri harekete geirdi. Gney Azerbaycan Bamszlk Cephesi (GAMIC) tarafndan datlan bildiriye gre, 2000e yakn Azerbaycanl renci 9 Maysta Tebriz niversitesinde hkmet aleyhtar bir gsteriye katldlar. Ama ran slam ynetiminin resmi televizyon ve radyo merkezinin yapt ankete cevap vermekti. Yaynlanan bildiride gsterinin polis tarafndan datldndan bahsediliyordu. GAMICa gre anketin amac onlarn milli mcadelesini Fars-Trk ayrmclna odaklamak ve gerek amacndan saptrmakt. Salam gazetesi de 21 Mays 1995de Tebriz niversitesinden bir grup renci ile Tahran niversitesinde renim gren Azerbaycan Trk rencilerin Tebrizde anketi protesto etmek zere bir gsteri dzenlediklerini rapor ediyordu. Gstericiler anketin randa yaayan Azerbaycanllarn onuruna hakaret olduunu ileri sryorlard. 10 gn sonra yayn otoritesi yaplan anketle bir alakas olduunu yalanlad ve sadece anketin sonularn yaynladn iddia etti. Birok Azerbaycanlnn sergiledii bu reaksiyonlar Azerbaycanllardaki milli onurun st seviyelere ykselmekte olduunu gsterdi.277 1995 yaznda bir grup Azerbaycanl aksanlar ile dalga geen programlar yaynlayan ran yayn otoritesini protesto ettiler. Dahas bu etnik duygular futbol sahalarna da yansd. Tebrizden bir futbol takm ma iin Tahrana geldiinde Azerbaycan kkenli taraftarlar stad tklm tklm randaki Azerbaycan Trklerinin byk bir blmn oluturan kyller tarafndan ana

277

Shaffer, a.g.m., s.462.

121

dolduruyorlar ve kendi dillerinde ateli tezahratlarla Tebriz takmn destekliyorlard. Azerbaycan dilinin yaygn kullanmna ilikin talepler bir dizi yaynlarda yer alyordu. Bu talepleri yaynlayanlar hakllklarn slam Cumhuriyeti Anayasasnn 15. maddesine dayandryordu. ran ynetimine gnderilen ak mektupta Azerbaycanl renciler yle diyordu: 15. madde uyarnca ift dilde eitim gibi baz konulara dikkat etmenin sras gelmitir. Bu bizim birlikteliimizi yalanlamaz. nk biz ran Mslmanlar olarak birlemi durumdayz, Farsa konuanlar olarak deil. Ana dil, kltr ve dier talepler ekseninde gerekli nlemleri almadnz takdirde istenmeyen olaylarn meydana gelebileceini dikkate almak zorundayz. Kltr ve eitime ynelik programlar retenlerin resmi olmayan dillere de, zellikle Azerbaycan Trkesine bir an nce nem gstermeleri gerekmektedir. Ayn renciler Tebriz, Urmiye, Zencan, Erdebil ve Hamedanda blgesel yayn yapan televizyonlarn kurulmasn talep ediyor, hlihazr durumun Anayasal ihlal olduunu belirtiyorlard.278 Bu periyotta ou Azerbaycanlnn da tarihlerini grmeleri asndan gzleri ald. Kendilerini ncelikli olarak ranl grenler dahi bu dnemde artk Pieveri dnemi ile ilgili iyi eyler dnmeye ve onun Azerbaycan kltr, dili ve eitimi iin yaptklarna duac olmaya baladlar. 3- rann Azerbaycan Cumhuriyeti ile lgili Gelimelere Reaksiyonu randa Azerbaycan probleminin var olduunun en nemli gstergesi Tahrann tavr ve politikalardr. Tahran Azerbaycan etnik kimliinin ifade edilmesine kar son derece hassastr ve Bak randaki Azerbaycanllar etkileyebilecek potansiyel bir tehdit olarak alglanmaktadr. randa Azerbaycan etnik faktrnn varl rann hem Azerbaycan Cumhuriyeti ile ilikilerini hem de rann Kafkaslardaki politikasn direk
278

Shaffer, a.g.m., s.460.

122

etkilemitir. Kuzeyde Azerbaycanllar tarafndan kurulmu olan gl bir cazibe merkezi yndeki tm randaki Azerbaycanllar rahatlkla kendi yrngesine politikasn Azerbaycann cazibe merkezi olmaktan ekebilirdi. Bu gereklik ran ok rahatsz etmiti. Sonu olarak ran bu uzaklatracak ekilde biimlendirdi. ran Karaba sorununda tarafszln ilan etmi olmasna ramen bu kapsamda Ermenistan ile ibirliinde bulundu. Btn Mslman lkelerin katld forumlarda (rnein Ekonomik birlii Konseyi) bile Ermenistan eletirmekten saknd. ran sorunla ilgili olarak emperyalist gleri, Rusyay, Trkiyeyi, ABDyi ve her zaman olduu gibi Siyonistleri sulad. Bu politika rann phelerinin daha da artmasna neden oluyordu. Karaba sorunu, ran ve Rusyann dmanl Elibey periyodunun ksa srmesine neden oldu. Azerbaycanllar Elibeyin 1993 yl yaznda darbeyle indirilmesinde rann parma olduunu iddia ettiler. Hatta Azerbaycanl komplo teorisyenleri darbenin arkasnda Rusran ibirliinin olduunu iddia ettiler. ran bugn halen Ermenistann en byk ticaret ortaklarndan birisidir. Azerbaycanllar Azerbaycanda rann radikal slamclara destek verdiinden ve ran snrndaki huzursuz etnik kesim olan Azerbaycan
279

Talilerini

cesaretlendirdiinden

phelenmektedirler.

Sovyetler Birliinin knden sonra Iran ve Rusya pek ok konuda mttefik oldular. Hazar Denizinin durumu konusunda ran Rusya ile aka mttefik olmutu ve Karaba ile sava halinde olan Ermenistana ela altnda silah yiyecek ve malzeme tedarik etmekteydi. Hem Azerbaycanda hem de Batda rann demokratik bir Azerbaycan istemedii dnlr ve randa bamsz bir Azerbaycan rann bir paras olarak gren gl bir grubun dahi olduu iyi bilinir. Fakat rann Azerbaycan kartrmasnn sebebi olarak sadece siyasi sebepler olduu veya Kafkaslara gei yolunda rann tek hedefinin Azerbaycan olduu dnlmemelidir. Yine de Azerbaycan Kafkaslarda rann en kolay hedefidir. Bu srete rann izledii

279

Cornell, Iran and the Caucasus, s.53.

123

yol aktr. Son veya drt yldan beri Azerbaycandaki camilerin ranl mollalar tarafndan idare edildii, Bakdeki televizyon programlarnn her gn zellikle mlteciler zerinde etkili olduu
280

ispatlanm

olan

ran

propagandasyla dolu olduu iddia edilmektedir. Aslnda

slam Cumhuriyetinin liderleri yeni bir Azerbaycan

Cumhuriyetinin ortaya kn ani bir tehdit olarak deil uzun vadeli bir tehdit olarak gryorlard. rann korkusunun ve Karaba sorununa dhil olmasnn sebebi bir anda Azerbaycanllarn kardelik duygular ierisinde kenetleneceklerini deerlendirmesi deildi. randaki Azerbaycanllar ran halk ile byk oranda btnlemilerdi. Azerbaycan kimlii araka planda kalmt. Birou kendisinin Azerbaycanl olduu kadar da ranl olarak alglyorlard. Gney Azerbaycanda Azerbaycan Cumhuriyetinin rana katlmas gerektiini savunanlar dahi mevcuttu. Bu tarz hareketlerin ran rejiminin ynlendirmesi olup olmadn deerlendirmek zordu. ran rejiminin tehdit alglamas rann ekonomik durumunun bozulmas durumunda Kuzey randaki Azerbaycan aznlk kimliinin Tahrann politikalarndan genel memnuniyetsizlik nispetinde ykselmesi ynndeydi. Hlihazr durumda hi i ac deildi. Sava sonras ran sosyal ve ekonomik olarak Irak Savann yaralarn sarm deildi. E zamanl olarak Azerbaycan Cumhuriyetinin petrol geliri ile bir anda sosyal refah seviyesini ykseltmesi ise ran iin en tehlikeli senaryoyu oluturuyordu. rann etnik Azerbaycan kimlii ile ilgili ekincelerinin derecesinin ilk gstergelerinden birisi 1993 yaznda belirmiti. Azerbaycan ordusunun Karabadaki performans tam bir felaketti. Ermenistan ise Karaban dou ve gneyini igal etmiti. Ekimde Ermenilerin ran snrna doru dayanmas sonucu Azerbaycan mltecilerinin byk oranlarda ran snrnda toplanmas tehdidi ortaya knca ran iin durum daha kritik hale geldi. Gerekten bir takm Azerbaycanl mlteci Aras nehrinin karsna yzerek geti ve kardeleri tarafndan kucaklandlar. ran ynetimi hzl ranl Azerbaycanllar gsterdi ve reaksiyon

David Nissman, Iran and the Transcaucasus, http://ourworld.compuserve.com/HOMEPAGES/USAZERB/223.htm

280

124

Azerbaycanl mlteciler iin Azerbaycan blgesinde mlteci kamplar kurmaya balad. Bundan sonra da ran kasmdan beri 40 binden fazla mlteci barndrdn iddia ederek mltecileri Kuzey Azerbaycana srd. randa Kuzeyden gelen Azerbaycanllar ile ranl Azerbaycanllarn ran iin tehlike oluturma ihtimali ran bu manevraya ynlendirmiti. Kuzeyli mlteciler ile Gneyli Azerbaycanllar kaynasayd ranl Azerbaycanllar akrabalarnn Ermeniler karsnda yaadklarndan daha fazla etkilenecek ve Ermenilere kar akrabalar ile ykselen Azerbaycan kimlii altnda mcadele arzular ortaya kacakt. ran iin bu tehdit alglamas o kadar glyd ki kendi blgesi dnda pahal mlteci kamplar kurmay uygun grd. Bu hareket sadece basit insani yaklam olarak tabii ki aklanamazd. Daha sonralar ranl milliyetiler de ynetime Azerbaycan rann kendi vatandalar ve btn

desteklenmesi ynnde bask yapmaya baladlar. Onlara gre Azerbaycan Cumhuriyetindeki Azerbaycanllar Azerbaycan da rann bir parasyd. Birka radikal gazete de hkmeti Ermenistan knamaya davet etti. Aliyev tarafndan atlan admlarla iki lke arasnda birka hatr saylr ibirlii ortaya konmu olsa da tam bir dostluk tesis edildii sylenemez.281 Mevcut ran ynetimi ran Azerbaycanllar zerindeki Azerbaycan Cumhuriyetinin etkisini kstlamak maksadyla Azerbaycan Cumhuriyetinin kendi politik yrngesine oturtmaya almaktadr. ran bunu yaparak u politik yaklamlar sergilemektedir: ran i dzenini gerek anlamda bamsz ve refaha ulam bir Azerbaycan Cumhuriyetinin var olmasn nlemek ve rann blgesel btnln, i dzeninin devamlln salamak amacyla Gney Azerbaycandaki etkisini azaltmak, Azerbaycan ve Orta Asyada Trk ve Amerikan etkisinin artmasn engellemek, Trk dnyasnn birlemesine engel olmak, Kafkaslardaki, Orta Asyadaki ve Rus Volga blgesindeki Mslmanlar etkilemek iin g kazanmak, Azerbaycann pazarlarna ve doal kaynaklara serbest giri yapabilmek, resmi slam devrimi ihracat

281

Cornell, a.g.m., s.53.

125

doktrini ile balantl olarak Azerbaycanda ar ran milliyetisi Mslman bir rejim oluturmak.282 1990larn kullanmalar banda randa Azerbaycanllar k statleri ve dillerini rejimiyle

ynnde

yakaladlar.

Pehlevi

karlatrldnda, slam Cumhuriyeti Azerbaycan dilinin halk tarafndan kullanlmasna daha yumuak ve hogrlyd. Azerbaycanl din adamlar ounluunu Azerbaycan Trklerinin oluturduu cemaatlere kendi dillerinde hitap edebiliyorlard. Azerbaycan kkenli liderler, rnein Ayetullah Hamaney Gney Azerbaycanda halka Trke sesleniyordu. Bu durum Azerbaycanllarn ana dillerine ballklarnn bir gstergesidir. Fakat resmi yazmalar ve yaynlar sk bir ekilde kontrol edilmeye devam ediliyordu. Azerbaycan dilindeki yazmalar asimile olma srecini tamamlam Azerbaycanllar tarafndan okunup kontrol ediliyordu. Tebriz Radyosunun kulland dil Farsa cmle yapsn kullanyor ok fazla Farsa kelimeye konumalarda yer veriliyordu. Bu da bozuk bir Trke ortaya koyuyordu. Bu durum bir grup Azerbaycanl tarafndan aalayc ovenist bir yaklam olarak alglanrken yallar radyo yaynlarn hi anlamyorlard. ok bilinli bir politika sz konusuydu ki baarsz olduu da sylenemez. Birok Azerbaycanl entelektel Farsay stat dili olarak alglyordu. Bu politikalardan etkilenen gen rencilerin durumu bundan farkszd. rnein Azerbaycanl bir tp rencisi z aksann nasl saklayacann ve nasl daha iyi Farsi telaffuz kullanabileceinin yollarn aryorken, Farsi telaffuzunun iyilemesi ile kz arkadan daha iyi etkileyebileceini dnyordu.283 Azerbaycan Cumhuriyetinin bamszln kazanmas sonucunda birbiri ardna gelien olaylar sonucunda randaki Azerbaycanllarn ynelimlerini her ne kadar belli etmese de dikkatle izleyen Tahran durumun nereye varacan sezinleyerek bir dizi nlemler almaya balad. ncelikle Karabadaki soruna yaklam Kuzey Azerbaycana kar etkili bir yaklam olsa da lke iinde ters tepki yaratm Azerbaycanllarn milli ve kardelik
282 283

Nesibli, a.g.m., ss.4-5. Shaffer, a.g.e., s.171.

126

duygularn uyandran bir etken olarak Tahrann karsna kmt. Bu politika yumuatld. Bu manevrada Elibeyin d ve Aliyevin baa gemesi de Tahrann iine gelmiti. 1990larda Tahran sk sk blgelerin ve illerin snrlarn

deitirerek demografik trende kar koymaya ve etnik kkene bal kamplamay nlemeye alt. Ekim 1992de Dou Azerbaycan blgesini blerek Erdebil blgesinde yeni bir eyalet kurmaya karar verdi. Sabalan, Sahand ve Erdebil bu yeni blge iin teklif edilen isimlerdi. Bu karar zerine yaplan tartmalar ve ortaya koyulan eletiriler ou Azerbaycanlnn bu politikaya kar olduunu ortaya koyuyordu. Hatta kendisini tamamen ranl olarak ve ranla birlikte tanmlayanlar bile Azerbaycan blgesindeki isimlerin korunmas gerektii fikrini savunuyorlard. Kendini rejime adamlar arasnda dahi Azerbaycan etnik kltr ve kimliinin yok edilmesini istemeyenler mevcuttu. Blgelerin yeniden isimlendirmesi odakl kan tartmalar daha farkl konularda daha geni bir yelpazede anlamazlklarn mevcut olduunun gstergesiydi. Bu tartmalara ramen Erdebilin ayrlmas bata snrl bir reaksiyon ile karlat. Erdebilde yaayan halkn ou ekonomik skntlar nedeniyle, ayr bir eyalet olmann kendilerine yeni kaynaklar salayaca dncesiyle karar desteklediler. Fakat yeni kurulan bu eyaletin isminde Azerbaycan kelimesinin olmamas yeni bir dargnl krkledi. Bu karara kar olan mektuplar basnda yer almaya balad. Bu mektuplarda Dou Azerbaycan ve merkezi Tebriz olan Merkezi Azerbaycan yeni isimlendirme iin teklif ediliyordu. 15 Ekim 1992de hkmet Sabalan ismiyle yeni eyaleti kurduunu aklad. Bu duruma kar olan fikirler ve sesler susturulamaz hale geldi. Ocak 1993de Meclis ileri Komitesi yeni kurulan eyaletin Dou Azerbaycan, merkezi Tebriz olan eyaletin ise Merkezi Azerbaycan olarak adlandrldn aklad. Fakat tartmalar devam etti. 11 Nisan 1993de bir son dakika kararyla yeni eyalet Erdebil, Merkezi eyalet ise Dou Azerbaycan olarak isimlendirildi ve o ekilde kald. Bu son durumdan honut olmayan baz Azerbaycanllar eyaletlerinin isminden Azerbaycan kelimesinin

127

kaldrlmasna tepki gstermeye devam ettiler. 1994de Azerbaycanl renci gruplar bu durumu protesto eden ak mektuplar Meclise gndermeye devam ettiler. Bu paralama eyaletin birleiminin Azerbaycan olarak alglanmasn etkilemedi. Ayr eyaletler olmalarndan kaynaklanan resmi statlerine ramen bu blgenin milletvekilleri Azerbaycan etkileyen hususlarda beraber hareket etmeye devam ettiler.284 Dier blgesel dzenlemelerde farkl reaksiyonlara neden oldu. 1994 Austosunda Kazvinde ayaklanmalar ba gsterdi. Kazvin etnik olarak karkt. Halkn bir ksm Fars dier ksm ise Azerbaycan kkenliydi. Ayaklanmalarn nedeni nfus ounluu Azerbaycan Trk olan Zencandan bu ehrin ayrlmasyd. Protestocular bu hareketi, Trke konuan halkn Fars arl olan yerlere dahil edilerek btnden koparlp eritilmesi giriimi olarak deerlendiriyorlard.285 ran ve Azerbaycan Cumhuriyeti ilikileri bu sre sonrasnda da tam olarak rayna oturmam, Hazar ve enerji kaynaklar bata olmak zere birok alanda anlamazlklar devam etmitir. Azerbaycan Cumhuriyeti kuzeyde Rusya ve gneyde ran arasnda enerji yollar zerinde yzn Batya ve ABDye dnm, NATO ile ilikilerini gelitirmi, ranla tam aksi istikamette yol almtr. Tm bu gelimeler zaman zaman Hazarda sularn snmasna neden olmutur. Bu arada rann lke iinde, zellikle Gney Azerbaycanda yaayan Azerbaycanllara kar st kapal teyakkuz durumu devam etmitir.

284 285

Shaffer, a.g.m., ss.463-464. Shaffer, a.g.e., s.177.

128

B- SON ON YILDA GNEY AZERBAYCANLI TRKLER N KURDUU S YAS RGTLER, AMALARI VE FAAL YETLER 1990larn ilk yarsnda randa birok Azerbaycan politik platformu ve organizasyonu kuruldu. Bu oluumlar ok geni bir fikir yelpazesinin varlna iaret ediyordu. Bir ksm ran meclisinde almalarn srdrrken dier bir ksm Gney Azerbaycann randan ayrlmas gerektiini savunabiliyordu. Bu yelpazedeki oluumlardan en nemlisi 1993de Mecliste kurulan Azerbaycanl Milletvekilleri Komitesi idi. Bu komite Azerbaycanllarn nfus olarak youn olduu blgeleri ilgilendiren konulara ve Azerbaycan Cumhuriyeti ile ilikilere odaklanmt. Buna ek olarak Azerbaycanl milletvekilleri tm lke apndaki Azerbaycan Trk vatandalar ilgilendiren problemleri de aka dile getiriyorlard.286 Azerbaycan basn ve ran dnda faaliyet gsteren Azerbaycan milliyetisi organizasyonlar Azerbaycanl birka milliyeti hareketin randa varl hakknda yaynlar yaptlar. Bunlar arasnda nemlileri, Azerbaycan Fedaileri rgt, Gney Azerbaycan Halk Cephesi ve Azerbaycan Kurtulu Cephesi idi. Bu organizasyonlarn ou Sovyetlerin dalmas ve sonrasnda Kuzeyde gelien olaylardan etkilenmi, kuzeyde yaanan bu dnemi kendileri iin rnek olarak almlard. rnein GAMIC amacn aka Gney Azerbaycann bamszl olarak aklamt. Azerbaycan Cumhuriyetinin bamszl sonras yaanan randa Azerbaycan milli kimliinin ykselii ile ilgili tm gelimelere ramen faaliyet younluu belli bir seviyenin zerine kamad ve snrl kald. randa mevcut rejimin 1993den itibaren tehlikeyi sezerek etkinletirdii politikalar, 1990 banda balayan hareketin siyasi bir g olarak gnmze ulamasn engelledi.

286

Shaffer, a.g.e., s.180.

129

Fakat her eye ramen 1990larn ortalarna gelindiinde, randa toplumun farkl ynlerinden reform taleplerinin yeni yeni ifade edilmeye balad dnemde ranl Azerbaycanllarn bir ksm da 90larn banda kazandklar ivme ile haklarn siyasi platformlarda aramaya baladlar. Kuzey Azerbaycann bamszl ran Azerbaycanllarn siyasi araylara itmi ve ran Azerbaycanllar iin yeni bir dnem balamtr. Siyasal araylar 1996da en st seviyelere km, ran rejiminin basklar ve ald politik nlemler neticesinde 2000li yllara gelindiinde siyasal hareket lke dna doru kaym, milliyeti hareket ise sivil toplum hareketi erevesinde sosyal alanda geliimine devam etmitir. Mevcut kstl saydaki siyasi rgtlerin en popler ve gze arpan Gney Azerbaycan Milli Uyan Hareketi (GAMOH)dir. Gney Azerbaycan Milli Uyan Hareketi 1995 ylnda Tahran niversitesinde retim yesi olarak alan Dr.Muhammed ehregani nderliinde siyasi bir rgt olarak kurulmutur. 1996 baharnda yaplan ran Parlamento seimleri ile dikkatleri zerine toplamtr. Tam olarak destekleyen says belli olmamakla birlikte en geni tabanl hareket olduu iddia edilmektedir. ehregani Parlamento seimleri iin Tebrizden bamsz

milletvekili aday olarak kaydoldu. Seim kampanyas boyunca randaki Azerbaycanllarn 1905den beri bask altnda olduunu aka ifade etti. randa yaayan Azerbaycanllarn slam Cumhuriyeti Anayasas ile vaat edilmi olan ve rann taraf olduu uluslar aras anlamalarla kabul ettii insani haklara sahip olmadn, kullanamadn dile getiriyordu.287 ehregani seim propagandasn Azerbaycan dilinin, edebiyatnn ve kltrnn yeniden canlandrlmas ile ereveliyordu. ehreganinin seim kampanyasnda kulland ifadeler ve eler ran iin pek allagelmi eyler deildi. rnein kampanya iin datt brorlerin kapak sayfasnda Azerbaycanl semenlere eyh Muhammed Hyabaninin ve Settar Hann
Fatma DEM RELL , Iranian Azerbaijanis May Help Turkey Handle the PKK, Armenia, Turkishnews, 20 May 2002.
287

130

vatansever

ve

cesur

ocuklar

diye

sesleniyordu.288

ehreganinin

faaliyetlerinin ran ynetiminin dikkatini ekmesi gecikmedi. 1996 ylnda yaplan seimlerde beklenmedik bir baar gsteren ehregani 600000den fazla oy ald. ehregani ran otoritelerinin emri ile gzaltna alnd ve seimlerden ekildiini aklayana kadar iki hafta sresince gzaltnda tutuldu. Seimden ekildiinin halka duyurulduu 12 Mays gn yzbinden fazla gsterici Tebriz sokaklarna dkld. Tahran niversitesindeki grevine son verilen ehregani ev hapsinde tutulmaya devam etti. ubat 2000 seimlerinde tekrar aday olmak iin bavuran ehreganinin bavurusu reddedildi. 1996dan itibaren kez hapse giren ehregani 2002de Birlemi Milletler Genel Sekreteri Kofi Annann ran ynetimine mektubu ve birok uluslar aras rgtn basks sonucu yurtd seyahat yasandan kurtulmu ve ran terk etmitir. ran terkinden sonra bir sre Azerbaycan ve Trkiyede kalan ehregani baz Avrupa lkelerini ziyaretinden sonra ABDye yerlemi, GAMOH Bakan olarak faaliyetlerini bu lkeden srdrmektedir. ehregani ABDye yerletikten sonra randa 1996 sonras birok kez ikenceye maruz kaldn, ikenceler sonucunda vcudunun sol tarafnda ksmi fel olutuunu, sol gznde grme kayb olutuunu ifade etmitir. kenceler srasnda kendisinin televizyonda srail ve Trkiye ajan olduunu aklamas durumunda ikencenin sonlanacann ifade edildiini belirtmitir.289 GAMOH internet sitesinde kendisini, Trkl, muasrl ve inan zgrln hedefleyen, yze yakn ilmi-edebi, milli-medeni, sosyalsiyasi kurumu etrafnda birletiren ve milyonlarca taraftar olan byk demokratik, siyasi-itimai hareket olarak tanmlamaktadr. ran iindeki faaliyetlerini gizli olarak devam ettirmeye alan rgt 2002 ylndan itibaren

288 289

Shaffer, a.g.m., s.17. Muhammed ehregani, Azerbaijani Turks of Iran: Will They Lead a Revolution Again?, s.5, http://www.csis.org

131

lke dnda temsilcilikler kurmaya balam, hlihazrda lke dnda 24 temsilciliinin bulunduu bildirilmektedir.290 GAMOH Gney Azerbaycan Trklerine self-determination

hakknn verilmesini istemektedir. GAMOHun iki temel prensibini, Trklk Muasrl internet sitesinde Ziya Gkalpin ifade ettii Trklk ve adalk olarak algladn ve amaladn ifade etmektedir. nan zgrl ise nc temel prensip olarak ele alnm olup Azerbaycan Trk aznln ve ounluun inan zgrlne saygl olmas gerektiini ifade etmektedir. GAMOHa gre Azerbaycan Trknn milli ideolojisi Trkm, adam, zgrm eklinde olmaldr.291 ehregani rann toprak btnlnden yana olduklarn, Trkiye veya Azerbaycanla birlemeyi amalamadklarn, slami rejim altnda deil demokratik bir rejim altnda yaamak istediklerini, Azerbaycanllarn haklarna saygl federatif yapda bir rana scak bakabileceklerini, zamanla bu yapda Azerbaycan Cumhuriyeti ile Avrupa Birlii lkelerinin snr yapsna benzer bir yapnn ortaya kabileceini ifade etmektedir. Kuzey Azerbaycanla birlemenin amalar olmadn, ran btnl altnda Azerbaycanllarn haklarna sahip Almanya veya ABDde mevcut olduu gibi demokratik federal bir yap ierisinde yaamak istediklerini, fakat zaman iinde Azerbaycanllarn birlemek istemeleri durumunda buna hibir gcn kar kamayacan dile getirmektedir.292 Fakat ehregani GAMOH internet sitesinde orta ve uzun vade ama olarak, tabii bir hak olarak bamsz bir ulus olma yolunda canla bala almak gerektiinden bahsetmektedir. Srpriz olmazsa Kuzeyle btnlemenin de gelecek nesillerin grevi olduunu belirtmektedir.293

GAMOH, Gney Azerbaycan Milli Oyan Herekat http://www.gamoh.org/gamoh.html 291 GAMOH, Gney Azerbaycan Milli Oyan Herekatnn Meramnamesi, http://www.gamoh.org/meramname.html 292 ehregani, a.g.m., s.6. 293 Muhammed ehregani, Arzular ve Gerekler, http://www.gamoh.org/

290

132

ran

nfusunun

farkl

etnik

gruplardan

olutuunu

ve

Azerbaycanllarn da bu gruplarn en byn oluturduunu 2003 ylnda verdii bir demete bildiren ehregani, ran'da demokratik, laik ve insan haklarna saygl, btn etnik gruplar temsil eden bir ynetim istediklerini syledi. ehregani, ran rejiminin terr desteklediini ve nkleer silah elde etmek istediini gsteren kantlar bulunduunu bildirdi. ran'da bir rejim deiiklii iin btn lke ve uluslararas kurulularn desteine ihtiyalar olduunu ancak bu yolda can vermekten ekinmediklerini syledi. ehregani, ABD ve Trkiye'den dorudan bir destek beklemediklerini ancak Trkiye'nin, ABD'nin ran politikasna kar kmamasnn hem ran halk hem de kendi kar iin iyi olacan belirtti.294 ehregani ve lideri olduu hareket ABD tarafndan ihtiya duyulduunda kullanma hazr bir kart olarak elde tutulmak istenmektedir. Fakat ehreganinin randaki etkinlii ok phelidir. Ayrca GAMOHun da desteki says da tam olarak bilinmemekle birlikte ABDnin ihtiya duyaca kitlesel hareketi ynlendirecek boyutta olmad tahmin edilmektedir. Ayrca gerek 1946da zerk Hkmetin yklndaki payndan gerekse 1953 devriminden beri sregelen anti-amerikan bir yaklamn ran Azerbaycanllar arasnda yaygn olduu dnlrse ehreganinin ABD ile ar paralel rotada seyretmesi taraftar kaybna bile sebep olmu olabilir. Trkiye ile GAMOH ilikilerine bakacak olursak her ne kadar Trkiyede temsilcilii bulunduu internet sitesinde belirtilmi olmasna ramen, temsilciliin kii baznda olduu GAMOHa ait herhangi bir bronun dahi bulunmadn belirtmek gereklidir. Trkiye ran Azerbaycanllarna ve siyasi faaliyetlerine olduka mesafeli davranmaktadr. Nedeni phesiz PKK ile ortak mcadele edilen bir ortamda varlan uzlamann bozulmamas ve dier olumlu ikili ilikilerin zedelenmemesidir. ehraganinin 2003 ylnda Trkiyeye yapt ziyaret srasnda Dileri Bakan Abdullah Gle ehregani ile grp grmeyecei sorulduunda, Hayr, rann iilerine karmayz biz eklinde cevap vermitir.295 ehregani 4 Haziran 2006

294

Talan Serdem, ehregani: 'Trkiye, ABD'nin ran Politikasna Kar kmasn', http://www.voanews.com/turkish/archive/2003-06/a-2003-06-16-1-1.cfm,16/06/2003. 295 http://www.ntvmsnbc.com/news/222600.asp

133

ylnda tekrar Trkiyeye gelmi, 9 Haziranda gzaltna alndktan sonra rann kendisine teslim edilmesini istemesine ramen ve 10 Haziranda Azerbaycana gitmesi salanmtr. ehregani buradan da ksa srede ayrlarak ABDye dnmtr.296 Trkiye mesafeli tavrn tekrar ortaya koymutur. GAMOH ald manevi destekle birlikte Gney Azerbaycann sk sk gndeme gelmesini baarmaktadr. GAMOH isminin ABD ile yan yana gndeme gelmesinin de mevcut artlar altnda ran tedirgin ettii phesizdir. Bunun tesinde Azerbaycanllarn siyasal faaliyetinin ok dk seviyede olduu randa siyasi bir rgt olarak GAMOHun bugnk etkinlii tartmaldr. Etkinlikleri GAMOH gibi snrl olan, ran Azerbaycanllarn faaliyet gstermeye alan dier rgtleri unlardr; Dnya Azerbaycanllar Kongresi, Azerbaycan Demokrat Frkas, 21 Azer Tekilat, Azerbaycan Federasyonu, Azerbaycan Milli Cephesi, Azerbaycan Federal Demokrat Harekat, Gney Azerbaycan Bamszlk Partisi, Kuzey ve Gney Azerbaycan Akademik Birlii, Tebriz Genlik Birlii, Azerbaycan Siyasi Muhacirlerinin Dnya TV). Mevcut hemen hemen tm siyasi rgtler varlklarn Avrupa lkelerinde, Kanadada ve ABDde srdrmektedirler. Tmnn randaki etkinlik sahasnn yok denilecek kadar kstl olduu deerlendirilmektedir. Taraftar kitlesinin az olmasnn yan sra dier dezavantajlar ise kendi aralarnda da tam bir birliktelik salayamam olmalardr. Aralarnda gr ayrlklar mevcuttur. Baz rgtler tam bamszl, bazlar ran ats altnda Azerbaycan Federasyonu kurulmasn, bazlar Kuzey Azerbaycanla birlemeyi savunmaktadrlar. Ortak olan amalar ise randaki ttifak, Gney Azerbaycan renci Birlii, Vahid Mstakil Azerbaycan Cephesi ve Gney Azerbaycan Televizyonu (GnAz

296

http://www.azernews.net/view.php?d=8444

134

Azerbaycanllarn

milli

haklarna

kavumas,

anadillerini

snrsz

kullanabilmeleri, milli geleneklerini yaatabilmeleri, ocuklarna anadilde eitim aldrabilmeleridir. Grld zere ranl Azerbaycanllarn siyasi faaliyetleri kstl, mevcut az sayda siyasi rgt lke dndadr, her ne kadar medyada yanl aksettirilse de ehregani ran Azerbaycanllarnn lideri konumunda deildir. Siyasi hareket ran slam Cumhuriyetinin karakteri ve politikalar nedeniyle lke dna dank bir ekilde savrulmu durumdadr. Tek bir siyasi rgtten veya ran Azerbaycanllarnn tek bir siyasi liderinden bahsetmek olanakszdr. Fakat az sayda da olsa siyasi rgtler, ran Azerbaycanllarnn gelecei konusunda dnmekte, fikir retmekte, fikirlerini yaymada interneti etkin bir ekilde kullanmakta, Avrupada konferans ve paneller dzenlemekte, bu faaliyetlere ABD ve ABden bilim ve siyaset adamlarn davet etmektedirler. ranl Azerbaycanllarn sorunlarn sk sk ak mektuplar ve karlkl grmeler yoluyla zellikle dnya kamuoyunun ve siyasilerinin dikkatini Gney Azerbaycana ekmeye almaktadrlar. Bu adan bakldnda ran Azerbaycanllarnn yurtdnda yapt almalar ileriye dnk olarak kmsenmemelidir. Bu arada 1997 seimlerinden itibaren ideallerine ulaacaklarn umarak ve Hateminin aznlklara seim ncesi gz krpmalarna inanan Gney Azerbaycanllar Reformcular desteklemilerdir. Karakter olarak rann topyekun adalamasn destekleyen tavrlar da bunda itici g olmutur. Fakat Reformculardan da ne demokratikleme ne de milli haklar asndan bekleneni alamamlardr. Zaten ksa sre sonra radikal tavrlaryla tm dnyann dikkatini zerine ve ran zerine toplayan Ahmedi Nejadn gelii rann kendi kendine demokratikleecei konusundaki tm umutlar sndrmtr.

135

C- KAR KATR KR Z EREVES NDE RANDA SON DURUM Dnya kamuoyu 2006 ylnda yeni bir kriz tr ok popler hale geldi. Danimarkada yaynlanan Hz. Muhammede hakaret ieren bir karikatr dnya apnda tm Mslmanlar ayaa kaldrmt. ok gemeden randaki Azerbaycan Trklerini dnya kamuoyunun gndemine tayan karikatr krizi 12 Mays 2006da patlak verdi. Tahranda devletin resmi haber ajans RNAya bal olan ran gazetesinin ekinde, bir karikatrde Trklere hakaret edilmesiyle randa olaylar balad. Devlet gazetesinin ekinde yer alan karikatrde Azerbaycan Trk syleneni anlamayan, kendi dilini bilmeyen asalak bir bcek olarak gsteriliyordu. BBCnin haberine gre asl enteresan olan karikatristin etnik Azerbaycanl olmasyd.297 Karikatre tepkiler gecikmedi. niversitelerde gsteriler Azerbaycanl ksa srede

rencilerin sokaklara dklmesiyle

balayan

kitleselleerek Azerbaycan toplumu tarafndan ciddi olarak desteklendi. 22 Maysta ise Tebrizde halk sokaa dkld ve byk gsteriler balad. Zencan, Erdebil, Urmiye, Hoy ve dier illerde de devam etti. Gsterilerde devlet binalar bankalar ta yamuruna tutuldu. Gazetenin Urmiyedeki temsilcilii atee verildi.298 Gsterilere yz binlerce Azerbaycanl katld. Gsterilerde 5-10 kiinin ld, yze yakn yaralanan olduu ve iki yzden fazla kiinin tutukland tahmin edilmektedir. 1979dan beri ran Azerbaycannda gerekleen en byk gsteriler bir hafta boyunca srd. Azerbaycan yasasn!, Azerbaycan bir olsun, merkezi Tebriz olsun!, Azerbaycan Milleti, ekmez bu tr zilleti!, Karabag bizimdir, bizim olacak, Trk dili len degil, Fars diline dnen degil!, Haray haray men Trkem!, Fasist gazete kapatlmaldr!, lm olsun rana! gibi sloganlar atld. Anayasann degistirilmesi, hkmetin istifas, anadili Trkenin resmilemesi, Gney Azerbaycann milli, kltrel, sosyal ve ekonomik sorunlarnn giderilmesi gstericilerin sloganlar arasndayd.

297

http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/5024550.stm http://today.reuters.co.uk/news/newsArticle.aspx?type=worldNews&storyID=200605-23T105615Z_01_L23593294_RTRUKOC_0_UK-MEDIA-IRAN.xml
298

136

24 Maysta Trkiyede yaayan Azerbaycanllar ran Bykelilii nnde bir gsteri dzenleyerek, karikatr ve rann i politikasn eletiren sloganlar attlar, elilik nne siyah elenk braktlar. Haziran aynn ilk gnlerinde Brksel ve Klnde de Azerbaycan Trkleri karikatr knayan mitingler dzenlediler 23 Maysta gazete kapatld. Gazetenin editr ve karikatrist blc ve provakatif yayn yapmak suundan tutuklanarak hapse atld. ran ileri Bakan Bu tm ranllara yaplm bir hakarettir. Ho gremeyiz. aklamasnda bulundu.299 Gney Azerbaycanla ilgili etnik sorunlara ynelik herhangi bir yayn yapmayan ran televizyonu ksa sreliine bu politikasn bozdu. Kltr Bakan televizyonda yapt aklamada karikatr iin Azerbaycanllardan zr diledi. Fakat Azerbaycanl milletvekili ret aik zrn ok ge geldiini Bakan mahkemeye vermek iin imza topladn ifade etti.300

Gazete 28 Ekimden itibaren tekrar yaynlanmaya balad. ran Gazetesi 28 Ekim tarihinde
301

yaynlanan

ilk

basksnda

Azerbaycan

Trklerinden zr diledi. ran

Ynetimi

nkleer

kriz

ve

ABD

ile

mevcut

sorunlar

erevesinde karikatr krizini, rann i dengelerini bozmaya ynelik bir komplo olarak deerlendirdi. Baz evreler ise karikatr iin zr dilenmesine ramen olaylarn bir gibi bymesinin sorunun sadece bundan ibaret olmadnn gstergesi olduunu ileri srdler. Karikatr son bir ylda eitli kesimlerin reaksiyon seviyesini len bir materyal haline geldi. rann ABD tarafndan kuatld, uranyum zenginletirme almalar nedeniyle bask altnda tutulduu, Iraktan sonra

http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/5008420.stm http://www.nytimes.com/2006/05/24/world/middleeast/24iran.html?ex=1150344000& en=a26da55e5a53efbd&ei=5070 301 Ebulfez Paaolu, ran Q zeti Yenid n Sata Buraxlb, http://www.azadliq.org/Article/2006/10/31/20061031134830827.html
300

299

137

sra

imdi

randa

m?

sorusunun

ska

konuulduu,

ran

Azerbaycanllarnn ABD mdahalesi durumunda renginin ne olacann tartld bir srete karikatr krizinin ortaya kmas Azerbaycan Trkleri ile ilgili mevcut resmi ortaya koymutur. Azerbaycan Trkleri Azerbaycan kimlii ile ilgili hassasiyetlerini geni apta srdrmektedir. ran meclisinde Azerbaycan Trklerinin kltrel haklarn savunan veya savunmaya hazr milletvekilleri mevcuttur. zellikle renci hareketi etkinliini devam ettirmekte, Azerbaycanl halk gerektiinde uyandrmay baarabilmektedir. Beyan edilen zrlere, televizyonda ve basnda yaplan af dileyici aklamalara ramen gsterilerin devam etmesi, Azerbaycan Trklerinin sadece bir karikatrden deil, rejimin ve lke iindeki genel yaklamn kendilerini rahatsz ettiini gstermektedir. Gsteriler srasnda atlan sloganlar da bu genel rahatszlk durumunun varln destekleyen yndedir. Karikatrn bir devlet gazetesinde yaynlanm olmas ran ynetimini zor durumda brakmtr. ran ynetimi Azerbaycan Trk vatandalarna bakan seviyesinde hitap etmek zorunda kalm, hareketlerin boyutunun genilemesini engelleme tela sergilemitir. randa ne Azerbaycan Trklerinin ne de ran ynetiminin bu olay sadece bir

karikatristin ve bir editrn hatas olarak grmemesi konu ile ilgili hassasiyetlerin iki ynl olarak devam ettiini gstermektedir. Tabii ki rann zerindeki nkleer kriz basks rann milli btnl hakknda tela yapmasna her zamankinden daha hassas davranmasna neden olmutur.

138

SONU Azerbaycan Trkleri son yzylda 1906 ran Merutiyet Devriminde aldklar rolle balamak zere ran i politikasnda srekli aktif olmulardr. adalamann ve demokratiklemenin taraftar ve ncs olmulardr. 1920de Azadistan Devletini, 1945te Azerbaycan zerk Hkmetini kurmulardr. 1979da aha kar ayaklanmaya nclk etmiler, idealleri ile devrim ynetiminin ters istikamette olduunu grmeleri zerine devrime kar tekrar harekete gemilerdir. rann son yzylda yaad siyasi deiimlerde hep sahnede olan Azerbaycan Trkleri Tebriz istemezse randa hibir ey olmaz szn akllara kazmlardr. ran son yzylda bugn de olduu gibi Byk Gler tarafndan hi rahat braklmamtr. Yaanan son iki dnya savanda da topraklar igal edilmi, savalardan sonra da enerji kaynaklar zenginlii nedeniyle Byk Glerin rekabet alanna dnmtr. Bahse konu artlar neticesinde randa salkl bir devlet ve sosyal yap tesis edilememitir. Bu nedenle gemiteki siyasi faaliyetleri de gz nnde bulundurulduunda Azerbaycan Trklerine kukuyla yaklald grlmektedir. Bu kapsamda kimi zaman anadilde yayn yapmalar yasaklanm, kimi zaman anadilde retimleri yasaklanm hatta ocuklarna Trke isim koymalarnn yasak olduu dnemler dahi olmutur. zellikle Pehlevi dneminde olmak zere Azerbaycanllarn Trk olmadklar Fars rknn bir kolu olduu ileri srlmtr. Gney Azerbaycan Blgesi ekonomik ve sosyal ynden kastl olarak zayf drlm, halk isizlik nedeniyle lkenin dier blgelerine g etmek zorunda kalmtr. Gney Azerbaycan blgesindeki homojen Azerbaycanl nfus yapsnn datlmas maksadyla blge eyaletlere ayrlmtr. Azerbaycan Trklerinde bu politikalarn sonucu olarak veya doal olarak farkl kimlik alglamalarnn gelitii grlmektedir. Bir ksm Azerbaycanl da Farslarla ayn fikirdedir. Bu grup kendilerini z Farsl olarak tanmlamaktadr. Dier bir grup ranl kimlii altnda Azerbaycan etnik kltrel kimliini kabul etmektedir. Bu grup etnik kltrel haklarna sahip ranl olarak

139

yaamak

istemektedir.

Dier

grup

ise

Azerbaycan

Trk

kimliini

benimsemitir ki bu grup arasnda da gr ayrlklar mevcuttur. randan ayrlmay benimseyenler, randa federatif yap olmasn savunanlar, rana Azerbaycanllarn hakim olmas gerektiini iddia edenler, randan ayrlarak Kuzey Azerbaycan ile hatta Trkiye ile birleme arzular bulunanlar bu grupta yer almaktadrlar. Bu dalmlarn nicelik ynnden tam olarak belirlenmesi mmkn gzkmemektedir. kinci grupta yer alanlarn ounlukta olduu tahmin edilmektedir. randaki mevcut ynetim eklinden lke genelinde ikyetlerin artt dnldnde, bu grupta yer alanlar da demokratik ve kltrel haklarn tam olarak elde edememi insanlar olarak mevcut durumdan honut olmadklarn deerlendirebiliriz. Tm saydmz gruplarn tesinde son karikatr krizinde meydana gelen olaylar Azerbaycan Trklerinin ounluunun etnik kimliklerine dair hassasiyetlerini koruduklarn ve sahiplendiklerini aka gstermitir. Azerbaycan Trkleri rann tm sancl deiim dnemlerinde n plana kmay baaran bir topluluktur. Bu topluluk ran i politikasnda etkin roller slenmitir. Azerbaycan Trkleri zellikle yenilie, adalamaya, demokratiklemeye ynelik siyasi hareketlerde rol almlardr. Azerbaycan Trkleri rana birok byk siyasi, i adam, bilim adam ve sanat kazandrmlardr. Azerbaycan Trklerinin ran i politikasndaki etkin rol devam etmektedir. Azerbaycan Trklerinin gelien artlara bal olarak son yzylda olduu gibi topyekn ran iin veya ayrlk bir yol izleyerek sadece kendi gelecekleri iin harekete geebilecek siyasi bir karaktere ve potansiyele sahip olduu deerlendirilmektedir. Azerbaycan Trklerinin son yzylda harekete getii noktalar dikkate alndnda, hareketin lkenin igal edildii sava yllarna veya rejimle ilgili bir sorun yaand yllara rastlad grlmektedir. randa gelecekte rejimle ilgili bir sknt olmas durumunda veya Irak gibi mdahaleye maruz kalmas sonucunda meydana gelebilecek benzer bir ortamda Azerbaycanllarn ran i politikasnda ok aktif rol alacaklar dikkate alnmaldr.

140

Trkiye Azerbaycan Trkleri ile sosyal, kltrel ve ekonomik ilikilerini eitli kanallardan gelitirmelidir. Azerbaycan Trkleri ile kltrel balar salamlatrlmaldr. Bir Trkn rana gittiinde hibir tercmana gerek duymakszn 15 ila 30 milyon kii ile Trke konuabileceini, ortak bir kltrden gelenekten karlkl bahsedebileceini bilmesinin ok nemli olduu, karar vericilerin ise komu lkemizde yaayan 15 ila 30 milyon nfusa sahip bir Trk topluluunun siyasi tarihini, siyasi ynelimlerini bilmesinin ve takip etmesinin ise hayati neme sahip olduu deerlendirilmektedir. ran bugn yine dnya gndeminin n sralarndadr. Uranyum zenginletirme projesine devam etmekte srar etmektedir. Bu nedenle ran zerinde ABDnin ban ektii basklar her geen gn artmaktadr. rann Irakla ayn veya benzer bir kaderi paylamas durumunda lke iinde tm blgeyi ve dnyay ok alkantl gelimelerin yaanaca aikrdr. rann byle bir dnemden gemesi durumunda Azerbaycan Trklerinin ba aktrlerden birisi olarak sahnede yer alacaklar ngrlmektedir. randa Azerbaycan Trklerinin siyasi faaliyetlerinin trmand noktalar; 1906 Merutiyet Devrimi, 1918de Azadistan Devletinin kurulmas, 1945te Azerbaycan zerk Hkmetinin kurulmas, 1979da slam Devrimde nc rolnn stlenilmesi, Devrim sonrasnda kanl bir ekilde bastrlan Humeyniye kar giriilen geni apl ayaklanma, 1995 meclis seimleri ve en son 2006da karikatr krizinde meydana gelen protesto gsterileri eklinde zetlenebilir.

141

Gelinen son noktada almada; Azerbaycan Trklerinin randaki varl ve kkeni ortaya konmu, ran siyasi tarihi ile ilintili olarak Azerbaycan Trklerinin yzyllk siyasi tarihi genel hatlaryla resmedilmi, Azerbaycan Trklerinin son yzylda randa siyasi faaliyetlerinin pik yapt noktalar detayl olarak incelenmi, Azerbaycan allmtr. Azerbaycan Trkleri son yzylda giritikleri siyasi faaliyetlerde u ortak ve can alc noktalar dikkati ekmektedir: Trklerinin kimlik yaklamlar sergilenmeye

Azerbaycan Trkleri demokratikleme, modernleme, reform yanls hareketlerde ortaya kmlardr. Bu nedenle ran slam Rejiminin ortak st kimlik olarak ortaya koyduu iilik emsiyesi Azerbaycan Trklerini altnda barndrmakta zorluk ekmektedir. Azerbaycan Trkleri rann geneli tarafndan kabul grmeyen baskc rejimlere kar rann topyekun kurtuluu iin harekete gemiler, bunu mmkn grmediklerinde ise kendi rotalarn izme yoluna gitmilerdir. Azerbaycan Trkleri nemli siyaset, dnce, sanat, bilim adamlar ve askerler yetitirmitir. Pehlevi Dneminden beri Azerbaycan Trkleri hem ran Milliyetiliine hem de Azerbaycan Trk Milliyetiliine nderlik etmitir. Azerbaycan Trkleri arasnda ok farkl kimlik yaklamlar mevcuttur. Bir ksm ranll benimsemi dier ksm ise bunu kabul etmemektedir. kinci ksm arasnda da gr ayrlklar mevcuttur. En lmanlar ana dil, kltr ve sosyal haklarn isterken, en sert olanlar randan ayrlmay kendi kaderlerini baka bir bayrak altnda izmeleri gerektiini savunmaktadr. Bunlarn yan sra ran bayra altnda federatif bir yapda var olmay, randan ayrlarak Kuzeyle birlemeyi hatta Trkiye ile birlemeyi dahi savunanlar mevcuttur. Bu gruplandrma rann mevcut yaps sebebiyle nicelik olarak netletirilememektedir. Fakat dnya basnnda Turnusol Kd olarak betimlenen son karikatr krizinde Azerbaycan Trklerinin etnik kimliklerine ait hassasiyetlerini korumaya devam ettikleri grlmtr. Bu

142

arada Azerbaycan Trklerinin yzyllk siyasi tarihlerinde ok nemli dersler mevcuttur. Bunlardan en nemlisi 1946 ylnda SSCB desteiyle kurulan Azerbaycan zerk Hkmeti ile yaananlardr. Byk g kendi karlarnn ters yne gittiini anlad srada Azerbaycan Trklerini kaderine terk etmitir. Sahnedeki ikinci byk g olan ABD ise karlar dorultusunda Azerbaycan Trklerini bastrmada merkezi hkmete yardm etmitir. Azerbaycan Trklerinin tecrbeli siyasi karakterinde emperyalist glere kar duru mevcuttur. Yzyldan fazla sredir ranla birlikte veya ayr olarak yaadklar buhranlarn ve ortasnda kaldklar savalarn arkasnda byk glerin g mcadeleleri ve onlarla baa kamayan merkezi hkmet vardr. 1906 merutiyet devriminde ve 1979da slam Devriminde etkin rol stlenmelerinin ortak nedeni bu tepkiye dayanmaktadr. Bu nedenle gelecekte Azerbaycan Trklerinin byk glere temkinli yaklam beklenmelidir.

Azerbaycan Trklerinin son dnemde ABD tarafndan maa olarak kullanlmas ihtimali tartlmaktadr. GAMOH lideri ABDde yaamakta ve muhalif faaliyetlerini buradan ynetmektedir. ran karikatr kriziyle ilgili olarak ABDyi sulamtr. Fakat Azerbaycan Trklerinin ran muhalifi olanlarn son dnemdeki yazlarnda ABDye mesafeli yaklalmas konusunda uyarlar yer almaktadr. 1946 ve 1953den dolay anti-ABD yaklamn canlln koruduu tahmin edilmektedir. Tabii ki Iraka demokrasi gtrme srecinde yaananlar da Azerbaycan Trklerinin ok yaknnda vuku bulmaktadr. Dier bir husus da, blgedeki Krtlerle ilgilidir. Gney Azerbaycanda yaayan Azerbaycan Trkleri hem ran Krtleri hem de Irak Krtleri ile komu durumundadrlar. ABDnin Irakta uygulad Krt yaklamlar da Azerbaycan Trklerini kukulandrmakta ve rahatsz etmektedir. Blgede kurulacak Snni bir Krt Devleti edecektir. ran olduu kadar Azerbaycan Trklerini de rahatsz

Herhangi bir nedenle randa yaanacak olas bir rejim deiiminde veya blnme sonucunda geliecek srete Azerbaycan Trklerinin aktif rol alacaklar ortaya koyduklar siyasi karakterden dolay kesin gzkmektedir.

143

Sonu olarak Azerbaycan Trkleri blgede nemli bir aktrdr. Gelimeler gemiin yansmalar dikkate alnarak dikkatle izlenmelidir. Azerbaycan Trkleri gelitirilmelidir. ile kltrel, sosyal ve ticari alanlarda ilikiler

144

KAYNAKLAR K TAPLAR

: :

ABRAHAMIAN, Ervand, Iran Between Two Revolutions, Princeton, New Jersey, Princeton University Press, 1982. AAOLU, Ahmet, 1500 ile 1900 arasnda ran, Trk Tarihinin Ana Hatlar eserinin msveddeleri-Seri:II, No.13 (Basm Yl ve Yeri yok) ARMAOLU, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1995, 14.b., stanbul, Alkm Yaynevi, 1996. ATABAKI, Touraj, Azerbaijan Ethnicity and the Struggle for Power in Iran, London, New York, I.B.Tauris Publishers, 2000. AZER , Ali, Azadistan Devleti ve eyh Muhammed Hyabani, (ev. Elolu), Ankara, Elila Elektronik letiimAjans, (Basm Yl yok). BAMBERG, James, The History of the British Petroleum Company, Volume 2: The Anglo-Iranian years, 1928-1954, Cambridge, Cambridge University Press, 1994. BAYKARA, Hseyin, ran nklb ve Azatlk Hareketleri, stanbul, Emek Matbaaclk, 1978. BLAGA, Rafael, ran Halklar El Kitab, (Basm Yeri yok), 1997. BROCKELMAN, Carl, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, (ev. Neet aatay), 2.b., Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 2002. CHURCHILL, Winston, The Second World War, Volume III, The Grand Alliance, Boston, Houghton Mifflin Company, 1950. D Trkler Kltr Yaynlar, ran Trkleri, Ankara, nal Matbaas, (Basm Yl yok). GNGRGE, Mustafa Talip, Humeyni ve ran nklab, Belgesel nceleme, stanbul, Aratrma Yaynlar., 1983. HASANLI, Cemil, Souk Savan lk atmas ran Azerbaycan, (ev. Ekber N. Necef), stanbul, Balam Yaynclk, 2005. KAMRAVA, Mehran, The Political History of Modern Iran: From Tribalism to Theocracy, Westport, CT., Praeger Publishers, 1992. KAZEM Farhad, Poverty and Revolution in ran: The Migrant Poor, Urban Marginality and Politics, New York, New York University Press, 1982.

145

KISSINGER, Henry, Diplomasi, 3.b., (ev. brahim H. Kurt), stanbul, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2002. MARLOWE, John, Iran, A Short Political Guide, New York, Praeger, 1963. NES BZADE Nesib, randa Azerbaycan Meselesi (XX. Asrn 60-70-ci illeri), Bak, Ay-Ulduz Neriyyat, 1997. NIRUMAND, Bahman, Hr Dnyann Diktatrl ( ran), (ev. Arif Gelen), Ankara, Anadolu Yaynlar, 1968. NISSMAN, David B., The Soviet Union and Iranian Azerbaijan: The Use of Nationalism for Political Penetration, Colorado, Westview Press, 1987. NOLLAU, Gnther, Hans Jrgen Wiehe, Russia's South Flank: Soviet Operations in Iran, Turkey, and Afghanistan, (ev. Victor Andersen), New York, Frederick A. Praeger, 1963. RAHNEMA, Saeed, Sorab BEHDAD, Iran After the Revolution: Crisis of an Islamic State, London, I.B. Tauris, 1996. SANDER, Oral, Siyasi Tarih 1918-1994, 10.b., Ankara, mge Kitabevi, 2002. SARAY, Mehmet, Azerbaycan Trkleri Tarihi, stanbul, Nesil Matbaaclk, 1993. ______, Mehmet, Trk- ran likileri, Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi, 1999. SHAFFER, Brenda, Borders And Brethren; Iran and The Challenge of Azarbaijani Identity, London, The MIT Press, 2002. SERDARN YA, Samed, Salar- Milli Bar Han, (ev. Elolu),Ankara, afak Matbaaclk, 1996. SW ETOCHOWSK , Tadeusz, Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Azerbaycan 1905-1920, (ev. Nuray Mert), Ankara, Balam Yaynlar, 1988. SYKES, Percy, A History of Persia, London, Macmillan, 1921. TEBR ZL , Murtaza Nizamettin, Bugnk Azerbaycan Davas Esas ve Sebepleri Cilt 1, stanbul, Trk Kltr Oca Yaynlar, 1946. TRUMAN, Harry S., Memoirs, Garden City, N.Y, Doubleday & Company, Inc., 1955. YERG N, Daniel, Petrol-Para ve G atmasnn Epik yks, Ankara, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1995.

146

MAKALELER

AKYOL, Taha, randa Jakoben Devrim Sorunlar, Milliyet, 29 Aralk 1996. http://www.milliyet.com.tr/1996/12/26/t/dizi/dizi.html Azerbaycan Kltr Dernei Dergisi, 50.Yl zel Say, Ankara, Azerbaycan Kltr Dernei, 1999. AFARLI, Ouz, Azadistan Hkmetinde Kltrel Gelimeler, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:4, Ankara, Dou Ktphanesi, lkbahar 2005. AFARLI Talas, ran slam Cumhuriyetinin Etnik Politikalarna Genel Bir Bak, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:5, Ankara, Dou Ktphanesi, Yaz 2005. AKPINAR, Yavuz, Azeri Trklerinin Ortadounun Siyasi Ve Kltrel Hayatndaki Rol, 21. Yzylda Trk Dnyas Jeoploitii, Muzaffer ZDAa Armaan, Cilt IV, Ankara, ASAM Yaynlar, 2003, s.75. ARAZ, Deniz, 23 Nisan 1946 Krdistan - Azerbaycan Dostluq ve Birlik Andlamas, http://21-azer.blogspot.com/ BAYIR, Emre, Fars Milliyetiliinin Geliimi ve Gney Azerbaycan Milli Direni Hareketi, Avrasya Dosyas, cilt:5, say:3, Ankara, ASAM, Sonbahar 1999. BONAKDAR AN, Mansour, U.S.-Iranan Relatons; http://research.yale.edu/ycias/database/files/MESV3-2.pdf. 1911-1951,

CORNELL, Svante E., Iran and the Caucasus (The Caspian Region), Middle East Policy, Vol.5., Issue 4., 01 January 1998. _________, Svante E., Iranian Azerbaijan: A Brewing Hotspot, http://www.cornellcaspian.com/ Country Profiles, Background: Iran, http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query2/r?frd/cstdy:@field (DOCID+ir0035). Country Profiles, Iran, http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/IRAN. EHREGAN , Muhammed, Azerbaijani Turks of Iran: Will They Lead a Revolution Again?, http://www.csis.org. __________, Muhammed, Arzular ve Gerekler, http://www.gamoh.org/

147

ET NSAYA, Gkhan, Essential Friends And Natural Enemies: The Historic Roots of Turkish-Iranian Relations, Middle East Review of International Affairs, Vol.7, No.3, September 2003. DANIVER, Babek, randaki Trk Nfusa statiksel Bak, Azerbaycan, Yl:52, Say:352, Ankara, Azerbaycan Kltr Dernei, Ocak - ubat 2004. DEM RELL , Fatma, Iranian Azerbaijanis May Help Turkey Handle the PKK, Armenia, Turkishnews, 20 May 2002. DOUGLAS, William O., Strange Lands and Friendly People, 1951, http://21-azer.blogspot.com/ Ethnic Groups, http://www.farhangsara.com/races.htm#Azaris. EL BEY, Eblfez, Fars ovenizmi, (ev.Cavid Veliev), Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:5, Ankara, Dou Ktphanesi, Yaz 2005. ERDEB LL , Aran, nsan Haklar Ynnden ran slam Cumhuriyeti, Azerbaycan, Yl:52, Say:354, Ankara, Azerbaycan Kltr Dernei, MaysHaziran 2004. GAMOH, Gney Azerbaycan Milli Oyan Herekat, http://www.gamoh.org/gamoh.html _______, Gney Azerbaycan Milli Oyan Herekatnn Meramnamesi, http://www.gamoh.org/meramname.html GKDA, Bilgehan A., M.Rza Heyet, ran Trklerinde Kimlik Meselesi. http://www.yesevi.edu.tr/bilig/biligTur/pdf/30/5.pdf GNEYL , Araz, Birinci Pehlevi (192941) Dneminde Gney Azerbaycan, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:5, Ankara, Dou Ktphanesi, Yaz 2005. GNEYL , Ylmaz, I.Dnya Savanda Gney Azerbaycanda Osmanl-Rus Rekabeti, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:4, Ankara, Dou Ktphanesi, lkbahar 2005. HASANLI, Cemil, Gney Azerbaycan Milli Harekat, Trkler, Cilt:20, Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 2002. SALI, Hseyin, Fars Milliyetiliinin Trk Kart Kuramsal almalar: Azeri Dili ve Aran Teorileri, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:5, Ankara, Dou Ktphanesi, Yaz 2005 KESK N, Arif, Gney Azerbaycan Milli Hkmeti (1945-1946) ve Seyit Cafer Pieveri, http://www.azsam.org/modules.php?name=News&file.

148

_______, Arif, eyh Muhammed Hiyabani ve Azadistan Devleti, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:4, Ankara, Dou Ktphanesi, lkbahar 2005. _______, Arif, Fars Milliyetiliinin Dalgas ranlla Giden Yol, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:5, Ankara, Dou Ktphanesi, Yaz 2005. _______, Arif, Azeri Milliyetilii ve Karikatr Krizi, http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=189384 _______, Arif, Gney Azerbaycan Milli-Demokratik Hareketi Yol Ayrmnda, http://www.tribun.com/1000/1011.htm KALAFAT, Yaar, Arif Keskin, ranllk Paradigmasnn k Sreci ve Gney Azerbaycan Milli Hareketinin Ykselii, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:5, Ankara, Dou Ktphanesi, Yaz 2005. Languages of Iran, http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=IR. MUSTAFAYEV, V.K., , Gney Azerbaycan Trklerinde Milli uurun Uyanmas, Azerbaycan Trkleri, C.1, No.2, Ankara, Azerbaycan Trkleri Kltr ve Dayanma Dernei, 1990. NEB OLU, Olcay, eyh Muhammed Hyabaninin Hayat, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:4, Ankara, Dou Ktphanesi, lkbahar 2005. NES BL , Nesib, Azerbaycann Milli Kimlik Sorunu, Avrasya Dosyas, Cilt:7, Say:1, Ankara, ASAM, lkbahar-2001. _______, Nesib, The Azerbaijan Question in Iran: A Crucial Issue For Iran's Future, Caspian Crossroads Magazine, Winter 1998. NISMANN, David, Baku Looks South, http://www.jamestown.org/publications_details.php?volume_id=1&issu e_id=4&article_id=71 ________, David, The Two Azerbaijans: A Common Past And A Common Future, http://ourworld.compuserve.com/homepages/usazerb/126.htm David, Kzl Ordunun ran gali ve Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, Azerbaycan Trkleri, Cilt:1, Say:3, Haziran 1990.
_________,

_________, David, Iran and the Transcaucasus, http://ourworld.compuserve.com/HOMEPAGES/USAZERB/223.htm

149

OM DVAR, M., Brief History of the http://www.tudehpartyiran.org/history.htm.

Tudeh

Party

of

Iran,

PAAOLU, Ebulfez, ran Q zeti Yenid n Sata Buraxlb, http://www.azadliq.org/Article/2006/10/31/20061031134830827.html SAMII, Bill, World War II - 60 Years After: The Anglo-Soviet Invasion of Iran and Washington-Tehran Relations, http://www.parstimes.com/history/anglo_soviet_invasion.htm. SHAFFER, Brenda, Azerbaijani Turks in Iran, (ev. M. Faruk akr), Trkler, Cilt:20, Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 2002. ________, Brenda, The Formation of Azerbaijani Collective Identity in Iran, http://www.durna.se/Shaffer_GA.pdf SOLTAN, Elnur, Azerbaycan Cumhuriyeti ve Azerbaycan Kimlii zerine Dnceler, http://www.tribun.com/2300/2333.htm SERDEM,Talan, ehregani: 'Trkiye, ABD'nin ran Politikasna Kar kmasn', http://www.voanews.com/turkish/archive/2003-06/a-2003-0616-1-1.cfm,16/06/2003. SLEYMANOV, Ebulfez, Sovyetler Dneminde Azerbaycanda Milli Kimlik Araylar, Trkiyede Eitimlerini Srdren Azerbaycanl Gen Bilim Adamlar I. Sempozyumu Bildirileri (9 Ocak 2005, stanbul), stanbul, Azerbaycan Kltr ve Dayanma Dernei, 2005. SLEYMANOV, Elin, Azerbaijan, Azerbaijanis and the Search for Identity http://www.beloit.edu/~sap/azerbaijan/Articles/AzIdentity.htm SMER, Faruk, Azerbaycann Trklemesi Tarihine Umumi Bir Bak, Belleten, Cilt XXI, Say 83, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1957, ss.429-431. TAGIYEVA, evket, Azatlk Fedaisi eyh Muhammed Hyabani, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:4, Ankara, Dou Ktphanesi, lkbahar 2005. VEL EV, Cahid, slam Klfnda Fars Azikimazlor Aygt: ran slam Cumhuriyeti, Gney Azerbaycan Sosyal, Kltrel ve Siyasal Aratrmalar Dosyas, Say:5, Ankara, Dou Ktphanesi, Yaz 2005. YEGOROVA, Natalia I., The Iran Crisis of 1945-1946: A View from the Russian Archives, http://wwics.si.edu/topics/pubs/ACFB51.pdf

150

TEZLER

FARSH, Nasser Rahbar, ran Merutiyet Devrimi, ( Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi), stanbul, 1986. ANS KLOPED LER :

ADIVAR Abdlhak Adnan ve dierleri, ran maddesi, slam Ansiklopedisi, Cilt 5/2, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1988. Trk Ansiklopedisi, Cilt XXXI, Ankara, Milli Eitim Basmevi, 1982. nternet Siteleri http://www.milliyet.com.tr http://21-azer.blogspot.com http://research.yale.edu http://www.beloit.edu http://lcweb2.loc.gov http://web.worldbank.org http://www.yesevi.edu.tr http://www.farhangsara.com http://www.azsam.org http://www.ethnologue.com http://www.jamestown.org http://ourworld.compuserve.com http://www.tudehpartyiran.org http://www.parstimes.com http://wwics.si.edu http://www.tribun.com http://www.cornellcaspian.com :

151

http://www.durna.se http://www.csis.org http://www.gamoh.org http://www.voanews.com http://www.ntvmsnbc.com http://www.azernews.net http://news.bbc.co.uk http://today.reuters.co.uk http://www.nytimes.com http://www.azadliq.org http://bcsia.ksg.harvard.edu Gazeteler/Dergiler Cumhuriyet Milliyet Tercman Time :

152

ZGEM 1978 ylnda Ankarada dodum. lk ve ortaokulu Sincan/Ankarada okudum. 1991 ylnda Deniz Lisesine girdim. 1995 ylnda Deniz Lisesinden, 1999 ylnda Deniz Harp Okulundan mezun oldum. 2003-2004 Eitim retim ylnda Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Siyasi Tarih Yksek Lisans Programna kayt oldum. Evliyim, ngilizce ve Franszca bilmekteyim.