T.C.

D CLE N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TAR H ANAB L M DALI TRK YE CUMHUR YET TAR H B L M DALI

YKSEK L SANS TEZ

MARSHALL PLANI VE TRK YEDE UYGULANII 1948-1957

HAZIRLAYAN B LGEHAN BLBL TEZ DANIMANI YRD. DO. .DR. BEDRETT N KOLA

D YARBAKIR 2006

ZET

kinci Dnya Sava sonrasnda, Avrupa ekonomik adan tamamen kmt. Sava srasnda retim kaynaklar silah retimine kaym, retim durma noktasna gelmi, alk bagstermiti. Savatan glenerek kan Sovyetler ise, Avrupann bu durumundan faydalanmak istemi, komnizmi yaymak iin zellikle Dou Avrupa lkeleri zerinde, baskc bir tutum izlemeye balamtr. Bu lkelerde komnist rejimi yerletiren Sovyetlerin tutumu karsnda durabilecek tek g ise Amerika idi. ngilterenin, Yunanistana yapt ekonomik yardma devam edemeyeceini bildirmesi zerine, Amerika Birleik Devletleri Truman Doktriniyle, Trkiye ve Yunanistana, komnist rejime dolaysyla Sovyetlere kar durabilmesi iin askeri ve ekonomik yardmda bulunmay kabul etmitir. Truman Doktrininin ilanndan be ay kadar ksa bir sre sonra, Bat Avrupa lkelerini kapsayacak ekilde daha geni apta bir yardma karar veren Amerika Marshall Plann ilan etmitir. Onalt Avrupa lkesi ve Almanyay temsil eden igal gleri, Sovyet Rusyann katlmad Paris Konferansnda bir araya gelmi ve yardmn nasl ve nerelerde kullanlaca konusunda Avrupa Kalknma Programn hazrlamlardr. Bir takm dzeltmelerden sonra, Amerikan Kongresinde de, tm muhalefete ramen oylanan Marshall Planyla birlikte 1948-52 dnemini kapsayan, drt yllk ekonomik yardm sreci balamtr. Amerikay, bu yardma iten en byk sebep, Sovyet tehdidi idi. Bununla birlikte, Avrupann ekonomik adan km olmas ve Amerikann en byk pazarn kaybetme ihtimali ikinci byk sebep olmutur. Sovyet Rusyann Almanya konusunda da uyumaz bir politika izlemesi sonucunda ilan edilen, Marshall Planyla, Amerika Avrupadaki stnln, Sovyet Rusyann elinden almtr. Avrupaya yapt yardmn karlnda, ihracat miktarnn dolaysyla retiminin dmesini engellemi,

ii

ayn zamanda yapt yardmlarn nerede kullanlacana mdahale ederek, Avrupay ekonomik adan kendine bal hale getirmitir. Trkiye ise sava sonras iinde bulunduu yalnzlktan kurtulmak ve Sovyet tehdidinden uzaklamak iin, Amerika ve Batya snmtr. Truman Doktrini ve Marshall Planna ekonomik adan kendini kurtaracak neredeyse tek zm gibi yaklaan Trkiyede ynetimlerin baarsn bile neredeyse Amerikadan alnan yardm miktar belirler hale gelmitir. Marshall Planna, ilk anda savaa katlmad, ykma uramad ve elinde dviz ve altn rezervi tuttuu iin dahil edilmeyen Trkiye, brokratik abalar sonucunda Avrupann tahl ambar olmay kabul etmek ve ar sanayisinden vazgemek kouluyla dahil edilmitir. Marshall Yardmlarndan faydalanld sre iinde, Trkiye en az yardm alan lkelerden biri olmutur. Alnan yardmlar da gerektii gibi kullanlamam, uzun vadeli planlar yaplamam ve yardmlarla daha ok gn kurtarma abalar iinde bte aklar kapatlmtr. Amerikann Trkiyeyi tarma ve hafif snaiye ynlendirmesi sonucunda ise sanayide planlanan atlm gereklememitir. Alnan d krediler sonucunda borlanma ve ithalatn ihracatn hep stnde olmas sonucu cari aklar artm ve ekonomi alnan mahsl seviyesine gre seyretmitir. Sonu olarak, Marshall Plan dnyadaki g dengesinin ibresini, Amerikadan yana evirmi, Avrupa ksa zamanda kalknmtr. Fakat, bu yardmn Trkiye asndan sonular tartmaldr. Kk Amerika haline getirilen Trkiye, yardmlardan umduunu bulamam, kendi zm yolunu bulma yoluna gitmemi ve kurtuluu hep darda aramann bedelini demitir.

iii

ABSTRACT

After World War the Second, European economy had collapsed. During the war, the production sources had been used for gun machinery and people started to starve. The Soviet Union, who had ended the war getting stronger, started to make pressure over Eastern European Countries to spread communism. The only country which could stand against Soviet Union was America. After United Kingdom had declared that, she wouldnt be able to continue economic aid to Greece; The United States, decided to help Greece and Trkiye in order to stand against communism and Soviet Union. Five months after the Truman Doctrines declaration, the United States decided a more comprehensive aid plan called as Marshall Plan. The United States,sixteen European countries and occupant countries representing Germany except Soviet Russia met at Paris Conference and decided European Recovery Program. In spite of a considerable opposing camp, the Marshall Plan had been voted on Congress and got admission. This admission initiated the economic aid process between 1948-1952. First reason that pushed United States for this help was, the Soviet Union threat. The second reason was the economic ruins of Europe, and the probability of losing her biggest market. The Marshall Plan, that was declared also due to Soviet Unions umcomprimising behaviour, made United States predominant in Europe. United States, protected her export amount from decreasing, thanks to the Marshall Plan. At the same time, she had the European countries economically bounded to her by interfering the Europen countries where to use the aid she gave. Turkey had get closer to the Western countries and United States, since she wanted to get rid of her loneliness policy during the war. She thouht that the only way to solve her economical problems was to get aid. Even the success of the government was measured according to the amunt of aid.

iv

Turkiye wasnt icluded in the Marshall Plan due to either her exchange and gold reserves or the reason that she hadnt enter the war. Turkiye had been included in the plan after very long bureaucratic efforts but she would have to expect being the grain ambar for Europe and give up heavy industry. Turkiye had always been one of the countries, who got the least amount of aid. Also she couldnt have used the aid properly or made long term plans. She usually had used the aid to close the budgetary deficit for saving the day. As United States canalized Turkiye to the agriculture and hafif sanayi, Trkiye couldnt develop her industry. The loans had increased becouse she used big amunts of outer credits and the import amount was always bigger than the export amount. As conclusion, The Marshall Plan helped United States to get stronger and more efficient in World policy. Europe developed in a short time. But Trkiye became junior America. She couldnt use the aid properly and she never got what she expected. She paid for her mistake that she never tried to solve her problems on her own.

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne

Bu alma jrimiz tarafndan Sosyal Bilimler Anabilim Dal Tarih Bilim Dalnda YKSEK L SANS olarak kabul edilmitir.

Bakan

ye

ye

ye

ye

Onay Yukardaki imzalarn ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm. .//

vi

NSZ

Bilimsel bir alma yapmaya karar verdikten sonra karlatnz ilk zorluk aratracanz konuya karar vermek ve snrlarn belirleyebilmektir. Szkonusu olan tarih bilimi olunca, bu kadar geni yelpaze iinden birini seip o konuya ynelmek daha da zor bir hale geliyor. Ben de her ne kadar hangi dnem zerinde younlaacama karar vermek te zorlansam da, tez danmanm Yrd. Do. Dr. Bedrettin Kolala birlikte kinci Dnya Sava sonras yeniden ekillenen dnya konjonktrnn ve bunun Trkiyeye en byk yansmalarndan biri olan Marshall Plannn incelememin faydal olacana karar verdik. Bu seimimizde ne kadar isabetli davrandmzn en byk gstergelerinden biri de tezimin tamamlanma aamalarnda, Amerikan Bakan George W. Bushun 28 Mays 2006 tarihinde ABD'nin nl West Point Kara Harp Okulunun mezuniyet treninde yapt konumasnda Trkiyeyi komnizmin elinden Amerikann kurtardn beyan etmesi oldu. nk bu ifadeler ayn zamanda Truman Doktrini ve Marshall Plan konularnn gncelliini ve nemini hi yitirmediini de gsteriyor. Marshall Plan Ve Trkiyede Uygulan 1948-1957 konulu tezimi hazrlarken byk bir haz duydum. almalarm sresince, Milli Ktphaneden, Amerikan Konsolosluundan ve Babakanlk Ariv Dairesinden istifade ettim.En ok zevk aldm an da, Babakanlk Ariv Dairesinde tarama yaparken, gerek belgelere, o dneme damgasn vuran belgelere dokunduum and. Elimde tuttuum belgeler o dnemin Cumhurbakan, Babakan gibi yerli ve yabanc st dzey brokratlar tarafndan hazrlanp imzalanan ve bir dneme damgasn vuran yazmalard. Aratrmalarm sresince, bana yol gsteren en byk kaynaklardan biri de Ayn Tarihi dergisi oldu. Dnemin nemli olaylarn, meclis oturumlarn, gazetelerde kan haberlerin ve ke yazlarnn derlemesini iermesi nedeniyle tezimle ilgili almalarmda ufkumu at. Ayrca Marshall Plann deiik alardan inceleyen daha nce hazrlanm olan tezler de konuyu anlamam ve kafamda ekillendirmemi kolaylatrd.

vii

Kaynak taramasn takiben ikinci nemli aama, konunun ieriini ve snrlarn belirlemek oldu. Marshall Plan sadece uyguland dnem ierisinde deil, sonrasnda da yllarca etkisini srdrm olan ok byk bir yardm hamlesi ve bir ok adan incelenebilir. Biz Marshall Plann, uyguland sre iinde, esas olarak Trkiyede uygulan ve etkileri asndan incelemeyi uygun bulduk. Konunun daha iyi anlalmas sebebiyle, Amerika, Sovyet Rusya ve Avrupa asndan geliimine de daha dar bir kapsamda deindim. ncelikli olarak Marshall Plan hakknda genel bir bilgi verdikten sonra, kinci Dnya Sava sonras oluan g dengelerine daha dorusu dengesizliine ve sava sonras byk bir ykma urayan Avrupann durumuna deindim. lk blmde Marshall Plann dnya siyaseti asndan inceledikten sonra, ikinci blmde Truman Doktrini ile siyaset hayatmza etkili bir ekilde giren askeri ve ekonomik d yardmlar, Trkiye asndan inceledim. nc blmde 1948-57 dneminde yaplan d yardmlar -her ne kadar deiik kaynaklarda baz elikili rakamlarla karlam olsam da- geree en yakn ekliyle ve genellikle basndan takip etmek kaydyla seneler itibaryla inceledim. Aratrmann sonucunda genel kanm u ekilde olutu. Marshall Yardmlarndan en ok faydalanan, en byk pay alan lkeler ngiltere ve Fransa gibi Avrupa lkeleri oldu. Bu lkelerde ciddi atlmlar da gerekleti. Fakat Trkiye asndan sonu ne yazk ki istenilen dzeyde olmad. Bunda, Amerika ve Avrupa lkelerinin Trkiyeye bak asnn ve yardm miktarnn hep beklentilerin altnda olmasnn etkisi de var muhakkak fakat plandan ve stratejiden yoksun bir ekonomik yaplanmann ve ekonomiyi dzeltmek adna d borlar ve krediler zerine bina edilen gn kurtarma abalarnn da etkisi yadsnamaz. Tezimin balangtan sonuca kadar geliimi bu ekilde oldu. Sonu olarak sanki hi bitmeyecekmi gibi devam eden hazrlk srecinin ardndan tezimi baslm bir ekilde elime aldmda bireyler rettiimi ve tm abalarma ve yorgunluuma dediini hissettim. Tezimi hazrlama aamam tabii ki yorucu ve zor oldu. Fakat bu zoru bana kolay hale getiren insanlarn emeklerini unutmam ve burada isimlerinden bahsetmemem mmkn deil.

viii

Tezimi

hazrlamaya

baladm

andan

itibaren

btn

aratrmalarmda,

almalarmda yanmda olan ve beni tezimi bitirmem konusunda tevik eden eim Nail Blble, hayatma girdii andan itibaren, btn gzellikleri de kendiyle birlikte getiren ve ondan aldm tm zamanlarda bana anlay gsteren kzm Bahar Elife ve tm yaantm boyunca bana kendimi ansl hisssettiren anneme ve babama teekkr ederim. Tez konumu belirlememde ve kaynaklara ulamamdaki yardmlarndan ve bu uzun sre boyunca bana programm belirlemede tand serbestlik ve gsterdii byk sabr ve anlayndan dolay Tez Danmanm Yrd. Do. Dr. Bedrettin Kolaa teekkr ederim.

Bilgehan BLBL

ix

NDEK LER
TRKE ZET NG L ZCE ZET TUTANAK NSZ NDEK LER GR 1. BLM MARSHALL PLANINI HAZIRLAYAN SEBEPLER 1.1 kinci Dnya Sava Sonras Avrupa ve G Dengeleri 1.2 Truman Doktrini 1.2.1 Truman Doktrininin lan Edili Sebepleri 1.2.2 Truman Doktrininin lan Edilmesi 1.3 Marshall Plannn lan Edili Sebepleri 1.4 Marshall Plannn Kabul ve Uygulan 1.4.1 Paris Konferans 1.4.2. Marshall Plannn Kongrede Onaylanmas 1.4.3 Marshall Plan Tekilatlanmas 1.4.4 Marshall Plan Kapsamnda Yaplan Yardmlar 1.5 Marshall Plannn Avrupaya Etkileri v vi ix 1 i iv

MARSHALL PLANININ AVRUPADA KABUL ED L VE ETK LER

7 13 13 16 24 25 28 32 34 37 38

2. BLM MARSHALL PLANININ TRK YEDE KABUL ED L 41 2.1 Trkiyeyi Marshall Plann Kabul Etmeye ten Sebepler 2.1.1. Ekonomik ve Siyasi Sebepler 2.1.2 Dnem Sresince D Konjnktr Ve zlenen D Politika 2.2 Truman Doktrininin Trkiyede Kabul Edilmesi 2.2.1 Askeri Yardm Anlamasnn mzalanmas 2.2.2 Askeri Yardm Anlamasnn Uygulanmas 2.3 Trkiyede Marshall Plan Sreci 2.3.1 Paris Konferans ve Trkiyenin Marshall Plan Dnda Kal 2.3.2 Trkiyenin Marshall Planna Dahil Edilmesi 41 41 48 53 58 64 66 67 76

3. BLM 1948-1957 DNEM SRES NCE MARSHALL PLANININ TRK YEDE TATB K ED L N N BASIN ARACILIIYLA NCELENMES
3.1 1948-1949 Dneminin ncelenmesi 3.2 1949-1950 Dneminin ncelenmesi 3.3 1950 -1951 Dneminin ncelenmesi 3.4 1951-1952 Dneminin ncelenmesi 3.5 1952-1953 Dneminin ncelenmesi 3.6 6 1953-1954 Dneminin ncelenmesi 3.7 1954-1955 Dneminin ncelenmesi 3.8 1955-1956 Dneminin ncelenmesi 3.9 1956-1957 Dneminin ncelenmesi 4. SONU KAYNAKLAR EKLER

78
78 83 92 102 106 108 111 115 120 130 137 .142

GR

kinci Dnya Savandan sonra dnya, savatan nceki halinden ok farkl bir konuma gelmiti. Sahne deimi, oyuncular deimi, baroller deimi ve senaryo deimiti. Avrupa yklm ve harap bir haldeydi. Almanya, Avusturya yenilmi, Avrupadan Uzakdouya kadar sz sahibi olan ngiltere ve Fransa g kaybetmi, Sovyet Rusya ve Amerika yeni iki g olarak ortaya kmt. Silahl smrge savalar, yerini silahsz strateji savana brakmt. Sovyetler, Avrupann gszlnden faydalanarak, yaylmac bir politika izlemeye balamt. Balkan lkelerine, kendi lkesinde yetitirdii komnist ynetimleri yerletiriyor, muhalefeti zayflatyor ve askeri mdahaleden kanmyordu. ngiltere ise Sovyetlere engel olamyordu. areyi Sovyetlerin karsnda tek g olarak durabileceine inand Amerika Birleik Devletlerini Avrupaya yardm etmeye ikna etmekte bulundu. Savatan sonra, kendi ktasna ekilmeyi dnen Amerika ise, bu ary kendisine bir grev addedmi ve lkesindeki tm muhalefete ramen, Avrupada oluan boluu komnizm ve yaylmac politikasyla doldurmaya alan Sovyetlerin karsna, dnya lideri sfatyla km ve Sovyetlerin askeri ve siyasi mdahalelerine, ekonomisiyle cevap vermitir. Bu artlarda ilan edilen Truman Doktrinini, Amerikann ekonomik ve ynetim adan gsz bir Avrupann, kendi ekonomisini ve refah dzeyini de zayflataca dncesiyle, savatan sonra zaten yapmakta olduu dzensiz yardmlar bir plan dorultusunda yapmaya karar vermesiyle Marshall Plan izlemi ve 1948-52 yllar arasnda Avrupa lkelerine yaklak 13 milyar dolarlk bir yardm yaplmtr. Marshall Plan, 5 Haziran 1947 tarihinde Amerika Birleik Devletleri Dileri Bakan George C. Marshalln Harvard niversitesinde yapt konumayla tm dnyaya aklad, Avrupann enkaz haline gelmi ekonomisini yeniden canlandrmak amacyla uygulanan, Amerikan tarihinde yaplm en byk ekonomik yardmdr. Amerika Birleik Devletlerine 1948-1952 yllar arasnda, drt yl sresince 11,820,700,000 dolar ve buna ek olarak alnmayan borlarla 1,505,100,000 dolara,

toplamda 13,325,800 dolara malolan bu plan1 akland andan itibaren gerek sebepleri, gerek uygulanmas, gerekse sonular asndan dnya tarihine ekonomik, siyasi, sosyal ve askeri alardan damgasn vurmutur. George C. Marshall, konumasna, vatandalarna kendi topraklarndan uzakta cereyan etmekte olan olaylarn ne kadar cidddi boyutlarda olduunu anlatarak balam ve dnyann aslnda sava sonras durumunun hi de iac olmadn belirtirken, zellikle Almanya ve Avusturyada bir trl salanamayan siyasi, sosyal ve ekonomik dzenin yaratt olumsuz koullara ve harap olmu Avrupann aresizliine deinmitir. O zamanlar daha program yaplmam olan bir yardm plannn ilk habercisi olan bu konuma, bir nevi Amerikan hkmetinin halkn Avrupadaki gelimelerden haberdar ederek onlar uygulanacak devlet politikasna sndrma abasyd. Marshall konumasna u ekilde devam etmitir. Avrupann eski haline dnmesi iin ihtiyalar hesaplanrken, ehirlerde, fabrikalarda, madenlerde ve tren yollarnda meydana gelen hasarlar tahmin edilmiti, fakat aka grlmektedir ki, Avrupann bozulan ekonomik dokusunun yarattt hasar bundan daha ciddi bir mahiyettedir. Getiimiz on ylda artlar anormaldi. Sava ncesi ve savan devam iin yaplan hararetli almalar, ulusal ekonomileri ypratt. Makineler ya bozuldu ya da tamamen devre d kald. Nazi hegemonyas altnda btn teebbsler Alman sava makinesi retilmesi in harcand. Uzun sreli ticari ilikiler, ahsi teebbsler, sigorta irketleri, tama irketleri ve bankalar nakit yoksunluundan dolay yokoldu. Birok lkede insanlarn kendi parasna gveni kalmad. Avrupann yeniden yaplanmas, savan zerinden iki yl gemi olmasna ramen, Almanya ve Avusturyada dzenin salanamamas nedeniyle gecikmektedir. Fakat bu sorun kesin olarak zme ulasa dahi Avrupann ekonomik yaplanmas beklenenden ok daha fazla gayret ve zaman gerektirecektir. Gerekten de, Avrupada her adan bir ykm yaanmaktayd. Dviz ve altn rezervlerinin de sava sresince erimi olmas, retemeyen Avrupann bu eksikliini d almlarla kapatmasn da engelliyordu. Ne makinelerini tamir edebiliyor, ne de makine alabiliyordu. stelik ok souk geen 1947 k da zaten ihtiyalar zor karlayan tarm retimine byk darbe vurmutu. Bu koullar altnda Avrupa

1 www.ambrosevideo.com/resources/docs/53.PDF

Amerikann desteini aryordu.2 Kurtulu midini Marshall Planna balamt. Durumu en iyi ifade eden kelimeler Marshall Plannn uygulanmasnda nemli katklar olan dnemin ngiliz Dileri Bakan Ernest Bevinin azndan u ekilde dklyordu.; Marshall Plan batmakta olan insanlk iin bir can simidi, inancn tesinde bir cmertlik anlay ve daha nce hi grlmemi bir umut dr.3 Avrupann bozulan ekonomik dzeninin yeniden canlandrlmas ve zor durumdaki insanlara yardm edilmesi, dolaysyla Amerikann en byk pazarlarndan birine tekrar alm gcnn kazandrlmas amacyla balatlan, Marshall Plan her ne kadar ekonomik bir yardm olarak grlse de, sebepleri dahil uyguland mddete hep siyasi bir hviyet tamtr. IInci Dnya Harbi sonras onalt Avrupa lkesine yaplan bu yardm, o gnn Avrupasn tekrar hayata dndrrken, ayn zamanda yeniden olumakta olan dnya siyasi haritasnn da snrlarnn belirlenmesinde nemli rol oynamtr. kinci Dnya Harbi sonras balayan souk sava dneminde ortaya kan iki byk gcn, Avrupa haritas zerindeki santran mcadelesi ve devam eden taktik savann belki de en akll hamlesi Marshall Plan olmutur. Bu ekilde Sovyetler Birliinin yaylmac politikas ve komnizm Bulgaristan, Romanya, ekoslovakya gibi Balkan lkelerinin bir ksmyla snrl kalm ve Amerikann yardmlaryla Fransa, ngiltere gibi gl lkeler Sovyet tehdidi karsna tekrar bir g olarak kmay baarabilmitir. Sovyetler Birliinin kar hamle olarak planlad Molotov Plan ise Marshall Plannn yaratt etkinin ok gerisinde kalmtr. Plann ellinci yl kutlamalar erevesinde konuma yapan dnemin Amerikan Bakan Bill Clintonun Marshall Plann; daha sonra ekonomik bir mucizeye dnecek olan bir mknats, bir balang, gven ina eden bir sre olarak tanmlamas ve o zaman 13 milyar dolara malolan bu yardmn bugnk deerinin 88 milyar dolar olduunu belirtmesi de bu hamlenin ne kadar uzun bir dneme etki eden, ne kadar baarl bir adm olduunu anlatmaktadr.4 Marshall Plan Amerika asndan olduka baarl sonular dourmutur. Avrupa lkeleri zerinde sz hakk elde etmi, dnya ekonomik dengelerini elinde tutmay baarm, sava sonras karlaabilecei ekonomik durgunluk tehdidini Avrupa
2 Kingleberger Charlsp, Marshall Plan Days, p.9-10 3 The Marshall Plan, Editor: Kathleen E. Hug, p.17 4 The Marshall Plan, Editor: Kathleen E. Hug, p.1

pazaryla nlemi ve Sovyet tehdidini bertaraf etmitir. Avrupa lkeleri, sava sonras kar karya kaldklar kaostan kurtulma srecinde bu yardmlardan byk oranda istifade etmi, ticaret hayatn tekrar canlandrm, retimini yeniden st dzeye karmtr. Marshall Plan, Trkiye asndan ise olduka farkl sonular dourmutur. kinci Dnya Savandan, savaa katlmamasna ramen byk bir handikapla kan Trkiye, 1930lu yllarn bandan itibaren, Birinci Be Yllk Kalknma Plan ile yakalam olduu byme ivmesini kaybetmitir. kinci Be Yllk Kalknma Plan hazrlanmasna ramen yrrle konulamam, zellikle Sovyetlerin tehditkar tutumu karsnda savunma harcamalar artm ve askere alnan gen nfusun artmasyla retim gc byk oranda azalmtr. Ekonomimizi etkileyen btn bu olumsuzluklara sava sonucu dnya arenasnda yalnz kalma psikolojisi de eklenince, kurtulu aresi ne yazk ki baka lkelerde ve d yardmlarda aranmaya balanmtr. O dnem ierisinde art arda ilan edilen Truman Doktrini ve Marshall Plan, Trkiyenin zaten dnya lideri olarak setii Amerikaya olan hayranln daha da artrm ve neredeyse bu yardmlar alabilmek karlnda ekonomik adan kaderimizi kaytsz artsz Amerikaya teslim etmiizdir. Sava sonras d politikasn, Bat Bloku merkezli olarak yrtmeye karar veren Trk hkmeti, Dou ve Arap lkelerine tamamen srtn evirmi ve Amerika Birleik Devletlerine yaknlaarak Sovyet tehdidinden kurtulma abalarna girimitir. Truman Doktrininin ilanyla sanki Amerika Trkiyenin hamisiymi gibi bir hava oluturulmu ve durdurulamaz bir Amerikan hayranl balamtr. Truman Doktrininin ilanyla alnan askeri yardmlarn astar yznden pahalya gelmi, alnan malzemelerin idamesi iin harcanan paralar maliyetinin neredeyse iki katna kmtr. stelik alnan yardmlarn ancak Amerikann izin verdii artlarda kullanlacan kabul etmi olmamzn, bir nevi iilerimize mdahale olacan ne yazk ki grmezden gelmiizdir. Truman Doktrininin ilanndan be ay gibi ksa bir sre sonra ilan edilen Marshall Plan ise Amerikann ve Avrupa lkelerinin bizi nerede grmek istediinin ak bir gstergesi olmutur. nceleri Trkiyenin kinci Dnya savana girmemi olmas, savan balang safhalarnda Almanyaya krom satlm olmas ve yksek miktarda

dviz ve altn rezervlerinin bulunmas nedeniyle yardm planna dahil edilmek istenmemi ve Paris Konferansnda plann dnda tutulmutur. Trk kamuoyunda neredeyse infiale yol aan bu gelimeler sonucunda Amerikaya heyet gnderilmi ve ikili grmeler sonucunda verilen tavizler karlnda Marshall Planna dahil edilmiizdir. Trkiyeyi Avrupann gda reticisi olarak gren Amerika, ar sanayi retimindeki geliimimiz iin istediimiz yardm plann kabul etmezken, hafif sanayiye ynelmemizi desteklemitir. Hafif sanayi tesislerinde ve retiminde gelime grlm fakat bu istenilen dzeyde olmamtr. Trkiyede Marshall Yardm, en ok tarm, madencilik ve yol inas alanlarnda kullanlmtr. Traktr, tarm makineleri, yol inaat makineleri alnm btn bu malzemelerin yedek paralarna yllarca byk miktarda paralar denmitir Tarm retiminde modernizasyon desteklenmi fakat bu konuda da inanlmaz harcamalar yaplmtr. Bir kye bir traktr yeterli gelecekken, her ifti arazisinin byklnden bamsz olarak traktr alma sevdasna kaplmtr. Bu dnem ierisinde yol yapmna arlk verilmi, Trkiyenin hemen her blgesinde yol yapm almalar balatlmtr. Fakat ulam alannda da hata yaplm, demiryollar ihmal edilmi, ok daha ekonomik olmasna ramen nakliyat iin demiryollar kullanlabilecekken, Amerikadan ithal edilen arabalar Trkiyenin drt bir yannda dolamaya balamtr. Bu sre ierisinde ekonomiyi kt gidiattan kurtarabilmek iin alnan krediler her geen yl artmtr. Alnan krediler, ekonomide dzelme salamam, aksine artan d borlanma ciddi bir ekonomik tehdit haline gelmitir. Bu dnemde ithalatn artmasnn nne geilememi, cari an artmas engellenememitir. sonucunda sadece belli bir kesime yarar salamaktan teye gidememitir. ok byk mitlerle peinden adeta koulan Marshall Yardmlar, istenilen sonucu dourmaktan ok uzak kalmtr. Tam aksine ekonomik istikrar bir trl salanamam ve yukarda bahsedilen olumsuz tablo ile kar karya kalnmtr. Tm bu gelimeleri, direkt olarak Amerika, Avrupa, Sovyetler geni iinde balayp, tm dnyaya sirayet eden Marshall Planna balamak tabi ki yanl olacaktr. Bunda uygulanan yanl ekonomik politikalarn, dilikilerimizde etkisiz kalmamzn, uzun vadeli planlar yaplamamasnn etkileri grmemezlikten gelinemez. Ancak biz thalatn azaltlarak yerli retimin desteklenmesi iin yaplan develasyonlar, yanl politikalar

konumuz itibaryla bu sre ierisindeki gelimelere Marshall Plan asndan bakmaya alacaz. Marshall Plan, Amerika ve Avrupa lkeleri ve Trkiye asdan farkl boyutlarda cereyan ettii iin, biz de Marshall Palnnn geliimini Avrupa ve Trkiye asndan farkl blmlerde incelemenin daha uygun olacan dndk. Biirinvi blmde, Marshall Plann Avrupa ve dnya dengeleri zerinde oluturduu tesir asndan inceledik. Tarihi sre ierisinde yaklaabilmek amacyla da IInci Dnya Harbi sonucu oluan g dengelerini ve Avrupann sava sonucu durumunu, Amerikann Avrupada boy gsteren Sovyet tehdidine kar Inci Dnya Harbi sonrasnda uygulad kabuuna ekilme politikasn uygulamayacann ilk belirtisi olan Truman Doktrinini, Avrupa lkelerinin ve tabi ki Sovyetler Birliinin Marshall Planna kar tepkilerini ve Marshall Plannnn uygulanma srecine deindik.5 kinci blmde, Marshall Plannn Trkiyede kabul ediliinin yksne deineceiz. Trkiyeyi bu yardmlar neredeyse gz kapal kabul etmeye iten sebepler nelerdi, Truman Doktrinini ve Marshall Plann hangi artlar altnda hangi koullarla kabul ettik, neden bu yardmlar bizi alternatif zm yollar bulmamz engelleyecek kadar ok megul etti, neden balangta plann dnda brakldk ve ne artlarda plana dahil edildik bunlar inceleyeceiz. nc blmde ise 1948-1958 dnemi ierisinde yaplan yardmlar, basnda kan haberler, ajanslar tarafndan geilen bilgiler, meclis oturumlarnda yaplan konumalar ve belgeler araclyla takip edip yllar itibaryla aktaracaz.

5 Veli Ylmaz, Siyasi Tarih, Harp Akademileri Yaynlar, stanbul, 1998, s.245

1. BLM MARSHALL PLANINI HAZIRLAYAN SEBEPLER MARSHALL

PLANININ AVRUPADA KABUL ED L VE ETK LER

1.1 kinci Dnya Sava Sonras Avrupa ve G Dengeleri kinci Dnya Sava sonras, hemen hemen tm dnya lkeleri sava sonras ykm ve skntlar byk lde hissetmitir. Bu alt yl sren zdrapl dnemden sonra da, istenilen bar ortam ne yazk ki olumamtr. Dnya souk sava ad verilen dnem ierisinde hep bir nc dnya sava m balyor endiesi iinde geirecei yeni bir gizli sava dnemi ierisine girmitir. Bu sre ierisindeki g savalar da etkisi bugne kadar srecek yeni bir yaplanmay oluturmutur. 1945 sonras dnya, sava balamadan nceki halinden ok farkl ynde gelime gstermitir. Zafer gn, Nazi Almanyasna kar yaplan sava sona erdirmi olmasna ramen bar salanm saylmazd. Barn salanabilmesi iin IInci Dnya Harbinin harap ettii ekonomik ve politik sistemlerin tekrar ina edilmesi gerekiyordu. Avrupa savan etkilerini her ne kadar onarmaya alyorsa da ellerindeki demode ve yetersiz malzemeler buna izin vermedii gibi tesislerin etkili bir ekilde kullanlmasn salayacak maddeleri ithal etmeye yetecek dolar ve altn rezervleri yoktu.6 Avrupann ekonomik gelimesinin neden yavaladn ayrntl olarak inceleyen Amerika Birleik Devletleri, Marshall Planyla ilgili olarak hazrlad belgede bunun nedenlerini yle sralamaktadr.7 a. IInci Dnya Harbi sonucunda bagsteren fiziksel yorgunluk ve ypranma, b. Dmanlklarn sebep olduu hayal krklklar, gvensizlik ve kaytszlk, c. Tesis ve malzemelerin harap olmas ve anmas, . Finansal kaynaklarn zellikle de dviz ve d kaynaklarn azalmas

6 Michael J. Hogan, Blueprint For Recovery, The Marshall Plan, s.4-15 7 Certain Aspects of the European Recovery Problem, ERP [folder 2]; Subject File, 1916 1960; Clark Clifford Papers

d. Sava ncesi dnemin ekonomik ilikilerinin bozulmas ve endstriyel tesislerin durmas ve bunlarn neden olduu sosyal ve ekonomik ykm, e. Alman ekonomisinin barl amalarla retime gemesinin srekli gecikmesi Bu ve bunun gibi nedenlerle Avrupann sava nceki dnemin refah gnlerine kendi abasyla dnmesi, hatta u an ki durumunu korumas dahi ne yazk ki mmkn grnmyordu. Avrupann yaad ekonomik krizi, George C. Marshall mehur konumasnda en basit ekliyle ky ve ehirin arasnda allagelmi tarm rnleri-sanayi mallar dei tokuunun yaplamamas eklinde anlatmtr. ifti, rettiini ehirdeki reticiyle dier ihtiyalar karlnda deiir. Bu iblm modern hayatn gereidir. Bugn bu gerekleememektedir. ehir endstrisi iftiyle deitirecei mallar retememektedir. Hammadde ve yakt sknts vardr. ...ifti rettiini deiecek mal bulamad iin ona hi bir kar getirmeyen msr ektii tarlalarn meraya evirmitir. Kyafet ve yaamn dier gereklerinden taviz vererek daha ok hububat stoklamakta ve ailesinin karnn doyurmaktadr. Bu arada ehirde yaayan insanlar da yiyecek ve yakt sknts ekmektedir. Bu nedenle hkmetler bu ihtiyalar dardan karlamak iin dviz kullanmak durumunda kalmaktadrlar. Bu da yeniden yaplanma iin ayrlan fonlar azaltmaktadr. Dnya iin hi de iyi olmayan bir durum gelimektedir. rnlerin deiimine dayal olan modern iblm sistemi sona ermek zeredir. 1947 ylndaki tarm retimi sava ncesi retimin %83, snai retimi %88i, ihracat ise %59u seviyesindeydi.8 Ktlk ve enflasyon igcnn etkinliini azaltrken, kmr, elik ve dier hammaddelerin yetersiz oluu retimin artmasn engelliyordu. Btn bunlarn zerine 1946-47 k o zamana kadar hi grlmemi bir iddette geince zaten az olan ekonomik kazan ta eriyip gitti.9 Ekonomik kriz yaanmakta olan diplomatik ve politik problemleri daha da kt duruma getirmi, Fransa ve talyada hkmetin otoritesi zayflamt. Almanya ekonomik adan en zor durumda olan Avrupa lkesiydi. ngiltere ise kaynaklarnn k

8 Alan S. Milward, The Reconstruction of Western Europe, 1984 9 wikipedia.org/wiki/Marshall_Plan

kriziyle birlikte erimesini takiben, artk Yunanistana yardm edemeyeceini deklere ediyordu.10 kinci Dnya Savandan sonra Avrupann bu derece etkisiz kalmas sonucu ortaya kan ve bugne kadar devam eden milletleraras politikann yaps ok deimitir. Savatan sonra dnya politikasna iki yeni kuvvet, Amerika ve Sovyet Rusya hakim olmu ve bu iki lke daha nce ekingen kaldklar dnya platformunda Fransa, ngiltere, Japonya, Almanya ve talyann yerini almlardr.11 Savan sona ermesinden sonra kendi ideolojisi olan komnizmi dnyada hakim klmak isteyen Sovyet Rusya ile, komnist dzenin karsnda olan lkeler arasndaki mcadelenin konusu, farkl dnya grlerinin atmas ve hrriyet dzeni ile totaliter komnist dzenin mcadelesi haline gelmitir. Milletleraras ilikilerde byle bir durum ilk defa ortaya kmtr. Sovyetler savan ardndan kendileri asndan tarihi bir frsat yakaladklarnn farkndaydlar. Karsnda denge unsuru olarak bulunan ngiltere, Fransa gibi lkeler gcn kaybetmi, Almanya neredeyse yokolma noktasna gelmiti. Hem askeri hem de ekonomik adan karsnda durabilecek bir g olmad gibi, Balkan lkeleri, Trkiye, Yunanistan gibi lkeler de Sovyetlerin basksna fazla dayanamazd. Bunun bilincinde olan Stalin bu frsat deerlendirmek iin yaylmac politikasn daha sava bitmeden uygulamaya balam ve Churchilli endieye sevketmiti. Sovyet Rusya emperyalist politikasn ana istikamette uygulamaya almtr. ran zerinden Orta Dou petrolleri ve Basra Krfezi ile Hind Okyanusu, Trkiye zerinden Boazlar, Ege Denizi ve Dou akdeniz ve Yunanistan zerinden Dou Akdeniz. Bu istikametin ortak zellii hepsinin de ngilterenin karlar iin hayati nem tayor olmasyd.12 Aslnda iki lke arasndaki sorunlar kinci Dnya Harbinin mihver devletler lehine sonulanacann anlald andan itibaren kendini gstermeye balad.28 Kasm-1 Aralk 1943 tarihleri arasnda, Roosevelt, Stalin ve Churchillin katlmlaryla Euraka ifre adyla dzenlenen Tahran Konferans, mttefikler arasnda arasnda
10 Michael J. Hogan, a.g.m, s.4-15 11 Fahir Armaolu, 20.Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1995, C:1-2, s.421 12 Fahir Armaolu, a.g.e.s.442

10

balayan gr ayrlklarnn su yzne kt ilk bulumayd. Sovyet Rusyada gelecek asndan endie yaratan Almanyann durumu bu konferansta grlm, Churchill Almanyann 5 ayr bamsz devlete blnmesini isterken, Almanya tehdidinin ortadan tamamen kalkmasn isteyen Stalin, ellibin Alman subaynn kuruna dizilmesini isteyecek kadar ileri gitmitir.13 Almanyann savan sonlarna doru g kaybetmeye balamas ile Dou Avrupada Almanyaya kar nemli bir stnlk salayan Sovyetler, yaylmac politikalarn da harekete geirdiler. Bu srada talyann da kmesi zerine Balkanlardaki milliyeti hareket hzland. Bu da Balkanlarda komnizmin yaylmasn kolaylatrd. Bu gerei ok nceden farkeden Churchill srarla Balkanlarda ikinci bir cephe almasn istiyordu. Bu ekilde Balkanlara Sovyet askerlerinden nce mttefik askerlerin girmesini salayacakt. Bu fikri Amerika kabul etmeyince Churchill, Balkanlarn Sovyetler ve ngiltere arasnda nfuz alanlarna blnmesini iin Sovyetlere teklif gtrd. Sovyetler buna lml yaklamasna ramen Amerika buna iddetle kar kt ve bu srada da Sovyet ordular Romanyaya girmeye balad.14 Balkanlarda oluacak komnist blokun ilk adm olan bu lkeyi, Bulgaristan, Macaristan, Yugoslavya ve Arnavutluk takip etti. Dou Avrupada ilerleyen ve ilk etapta kurtarc rol stlenen Kzl Orduyla birlikte, Stalin bu lkelere daha nceki dnemlerde yasakl olan ve kendi lkesinde eitimlerini artrd komnist liderleri de gndererek tekilatlanmaya balad. 1945 ubatnda, Krmda Yaltada, Stalin, Churchill ve Roosevelt arasnda yaplan toplant sonucunda Kurtarlm Avrupa Hakknda Deme yaynland. Bu deme, serbest ve demokratik seimler iin gerekli tedbirler alnncaya kadar, Sovyet igalindeki lkelerde geici hkmetlerin kurulmasn ve btn partilerin eit ekilde temsil edilmesini ngryordu. Zaten hi bir parti, hkmeti tek bana ynetecek ounlua sahip deildi. Seimlerin sonrasnda da, koalisyon hkmetleri grev bana geldi. Fakat komnistler bu kabinelerde ileri, Adalet ve Enformasyon Bakanl grevlerini aldlar. ileri Bakanl ile gvenlik gleri, Adalet Bakanl ile

13 Fahir Armaolu, a.g.e, s.393-394 14 Fahir Armaolu, a.g.e, s.396

11

mahkemeler, Enformasyon Bakanl ile de basn radyo gibi kitle iletiim aralar komnistlerin kontrol altna gemi oldu.15 Bir sre sonra da komnistler bu lkelerde hkmeti tamamen ellerine geirmeyi baardlar. nk savan sona ermesini takiben, Sovyetlerin igal ettii lkelerden ekilmesi gerekirken, gsz ve basz kalan Avrupann bu durumundan istifade etmek isteyen Sovyetler, lkedeki etkisini kaybetmemek iin hkmet iindeki komnist olmayan unsurlar bask yaparak ynetimden uzaklatrd. Muhalefet kanadna geen bu unsurlar, burada da Sovyetlerin tesirinden kurtulamad. Sovyetler bu lkelerden ekilmeden nce komnizmin tam anlamyla yerlemesini salamak maksadyla muhalefeti de baskyla tasfiye etti. Kurduu kukla hkmetlerle bu lkeler zerinde hakim olan Sovyetler Birlii, bu ekilde evresinde oluturduu karargahlarla, kendini gven altna alyordu. Bununla da yetinmeyip, bu lkeler arasnda da bir takm askeri, ekonomik, siyasi ibirlii anlamalar imzalanmasn salayarak Dou Blokunu adm adm kuruyordu. Bu lkelerden sadece Yugoslovya, Titonun kararl tutumu sayesinde Sovyetlere kafa tutabilmi, dier lkeler Sovyet uydusu haline gelmitir. Sovyetler asndan durum byle iken, Amerika, sava bittiinde kendi kabuuna ekilmek ve Avrupadan uzak kalmak istemiti. Ancak Sovyetler Birliinin komnist emperyalizmine hzl bir ekilde girmesi nedeniyle, Sovyetlerle ibirlii yapamayacan anlad ve 1823 Monroe Doktrininden beri karmaktan resmen kand Avrupa politikasna girmeye karar verdi. Amerika sadece Avrupa gelimelerinin deil milletleraras mnasebetler dzeninin iine srklenmi ve milletlerararas global yapnn iinde hrriyetin dzeninin korunmasnda sorumluluklar almaya ynelmitir. Amerika bunun iin yntem kulland. ncelikle kendi halkn buna psikolojik hazrlamas gerekiyordu. nk Amerika dnya politikasna kapal bir ekilde yaamaya almt. Her iki sava ta Amerikan halknn uzanda gerekletii iin kendilerini yeni oluumlarn dnda tutacak bir politikay benimsemilerdi. Bunu Inci Dnya Harbinden sonra Wlsona ramen baarabilen Amerikan kamuoyu, bu kez daha tecrbeli ve daha kurt politikaclarla kar

15 Fahir Armaolu, a.g.e. s.433

12

karyayd. Kamuoyu, bir taraftan Avrupann iler acs hali ve zor durumdaki insanlarn yaadklar anlatlarak, dier taraftan da kendi halknn iine komnizm ve dolaysyla da Sovyet Rusya korkusu yerletirilerek ikna edilmi ve bunun Amerikann da faydasna olacana inandrlmtr. 16 kinci olarak askeri bir takm nlemler alarak dousunu zaten kaptrd Avrupann batsn kaptrmamak iin ncelikle Truman Doktriniyle Trkiye ve Yunanistana askeri yardmda bulundu ve Dou Blokunu kendi nderliinde kurulan askeri ittifaklarla evirdi. Ve daha sonra yine bu askeri ittifaklarla sosyalizmi Sovyet snrlarna pskrtme politikas gtt. Bu ittifaklarn en nemlisi 1949da kurulan NATO oldu. nc olarak ta bir takm ekonomik nlemlere bavurdu ki bunlarn en nemlisi Marshall Planyd. Marshall Plan 3 amaca ynelik olmutur.17 Birincisi Avrupay tekrar dnya ticaretine kazandrmak, ikincisi yardm alan lkelerin ekonomilerini denetlemek ve nc olarak ta ABD ekonomisini canlandrmak ve mallarna pazar salamak. Bunun iin Amerikan halknn dedii vergilerin kullanld dnlrse, politikaclarn, halk psikolojik adan ne kadar iyi hazrladklar anlalacaktr. Kendi halkn dnya siyasetine hazrlamakta zorlanan Amerikann, Avrupada yrtmek istedii politikay kabul ettirmesi hi te zor olmad. Zaten Avrupa lkeleri bata ngiltere olmak zere bunu bir mecburiyet olarak gryorlard. Dou Blokunda bu denli hzla yaylan Sovyetler, Alman tehdidini yeni bertaraf etmi olan Avrupann g merkezlerini endieye sevketmiti. Amerika da, bu durumdan istifade ederek Dou Avrupann ardndan Sovyetlere kar kaybetmek istemedii Bat Avrupada ekonomik, sosyal ve siyasi bir devrim gerekletirdi. Sonunda da stlendii dnya liderlii grevini baaryla yerine getirerek dnya siyasetine egemen olmay baard.

16 Sleyman Barda., Amerikan ktisadi Yardm ve Trkiye, ktisat ve Maliye Mecmuas, C.II, 15 Austos 1955, s.5, s.177-195 17 Baskn Oran, Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt 1:1919-1980, s.484

13

1.2 Truman Doktrini 1.2.1 Truman Doktrininin lan Edili Sebepleri Churchill IInci Dnya Harbinin sonlarna doru Sovyetlerin Balkanlardaki stnl ele geirmesini ancak izlemi, Balkanlarda ikinci cephenin almamasyla da direncini kaybetmi ve stratejisini deitirerek Sovyetlerle uzlama yoluna gitmeye almtr. Bu dorultuda Churchillin abalaryla, Stalinle aralarnda ikili olarak Moskova Konferans gereklemitir. Fakat sava sonras ortaya kan durum, galip tarafta olmasna ramen, Churchillin isteklerinden tamamen farkl bir ynde gelimitir. zellikle Balkanlarda nceki paragraflarda anlattmz ekilde gelien durum karsnda ancak Yunanistanda tutunmay baarabilen ngiltere, ekonomik adan dier Avrupa lkelerinden pek te farkl bir durumda deildi. Balkanlardaki baarl yaylma politikasn, Yunanistan ve Trkiye zerinde de uygulamak ve tarihi hayalini gerekletirmek isteyen Sovyetler, bunun iin Yunanistandaki i savatan ve Trkiyenin savata taraf olmamas nedeniyle dnya arenasnda yalnz kalm olmasndan faydalanmak istiyordu. kinci Dnya harbinden yorgun kan ngiltere, Sovyetlerin bu ilerleme hareketine engel olacak gc kendinde grmyor ve bu kar sahalarndan ekilerek Amerikay burada mcadele etmeye tevik etmek istiyordu. Sava sresince ayn saflarda savaan iki byk gten biri, dierinin kendisine brakt alanda at koturuyor, dieri ise bu konuda en gvendii kalesini kaybediyordu. Amerika vakit kaybetmeksizin Avrupaya mdahale etmeliydi. Aksi takdirde Sovyetler Birlii ve komnizm kar konulamaz bir hal alacakt. ABD statkonun korunmasn ve sava ncesi dnya dzeninin korunmasn istiyordu. Bunun iin de temel olarak dier Avrupa devletleri gibi Versailles dzenini savunmutur. Sovyetler ise bu antlamann kendisine kar yaplm olduunu

14

dnyordu.18 Ayrca statkonun korunmas yaylmac politikasn uygulayamayaca anlamna geliyordu ki, u an bunun iin karsnda ciddi bir engel grmyordu. ngiltere sava sresince Yunanistana maddi ve askeri yardmda bulunmutu. Fakat sava sonras iinde bulunduu durum nedeniyle bunu devam ettirmesi mmkn grnmyordu. Bu durumda tek bir aresi kalyordu. Sovyetlerin karsna kabilecek tek g olan Amerikadan yardm istemek. ngiltere, 24 ubat 1947de, ABD Dileri Bakan mstear Dean Achesona, ngilterenin artk Yunanistandan kmaya kararl olduunu bildirerek Trkiye ve Yunanistanla ilgili iki memorandum verdi. Bu memorandumlarda, Trkiyenin Bat savunmas iin nemini belirtirken, Trkiyeye hem ekonomik, hem de askeri yardm yaplmas gerektiini belirtti.19 ngiltere bu nota ile artk Yunanistana verdii maddi destee devam edemeyeceini aka bildirmi oluyuordu. Bu tutumuyla, Amerikaya ok fazla bir seenek brakmamt. Sovyetler Birliinin emperyalist ve yaylmc politikalarnn bask altnda tutmaya alt nemli lkeden biri olan Yunanistann, -dier ikisi ran ve Trkiyedir- bir nevi sahipsiz kalaca dncesi, Amerikay bu lkeye ekonomik ve askeri adan destek verme politikasna itiyordu. Zaten Yunanistann dardan mdahale olmakszn iinde bulunduu durumdan kurtulmas mmkn grnmyordu. Yunanistan, Alman kuvvetlerinin ekilmesinden sonra, Yunan eteleri arasnda ba gsteren bir sa sol atmas ile kendini bir karmaann ortasnda buldu. Bu dnemde ngiltere Yunanistana asker kard. Yunanistandaki sol rgtlenmeye Makedonyadaki emelleri nedeniyle Tito da destek vermekteydi. 1946 Martnda yaplan genel seimleri saclarn kazanmasndan sonra Titonun desteiyle glenen komnist Markos ayakland ve Yunanistan bir i savaa srklendi.20 Burada dikkati eken bir nokta da Sovyet Rusyann, Yunanistan daha i savaa srklenmeden nce, ngiliz askerlerinin Yunanistandan ekilmesi iim BMye

18 Oral Sander, Siyasi Tarih 1918-1944, s.13 19 Fahir Armaolu, a.g.e., s.442 20 Fahir Armaolu, a.g.e,s.430

15

bavurmu olmasyd. Bu Yunanistan iin yaplm olan planlar, ngiliz askerlerinin bozduunu gsteriyordu.21 Trkiye asndan durum biraz daha farklyd. Savaa girmemi olmasna ramen, sava sresince Sovyet tehdidini srekli hissetmi ve hazrda tuttuu askeri gc srekli takviye etmitir. Sava sonrasnda ise Trkiyenin endieleri geree dnm ve Sovyet Rusya zellikle Boazlar ve Karadeniz zerindeki emellerini aka beyan eder bir hale gelmiti. Trkiye, hem Sovyetlerin yaylma politikas hem de Amerikann Sovyetleri durdurarak Dou Akdeniz ve Ortadoudaki Sovyet tehdidini engellemesi asndan olduka kritik bir corafyadayd. Zaten Amerikay Trkiyeye yardma iten esas neden de Trkiyenin zerindeki Sovyet tehdidinden ziyade sahip olduu zel konumdur. Byle bir lkenin Sovyet etkisine gemesi demek bu kaynaklarn ve sahip olduu jeopolitik gcn rakibe kaptrlmas demekti.22 Trkiye, Ortadou ve Balkanlar ve dolaysyla Avrupa arasnda hava, deniz ve kara balantlarnn kontrolnn kolaylkla salanabilecei, Sovyetlerin Akdeniz ve Ortadouya doru ilerlemesinin engellenebilecei ve olas bir sava durumunda Sovyet saldrsnn durdurulabilecei bir konuma sahiptir. Ayrca Sovyetlere kar giriilebilecek herhangi bir harekat iin de s olarak kullanlabilir ender corafyalardan biridir.23 Bunun farknda olan Amerikan askeri uzmanlar bu konuyla ilgili olarak Bakanla verdikleri raporda, Sovyetler Birliinin Trkiyeyi emip yutmas durumunda, Amerikann Ortadouyu savunma yeteneini tamamiyle kaybedeceini bildirmilerdir.24 Ezelinden beri Sovyetlerin hayali, Yunanistan hakimiyeti altna alarak Grek hkmranlnn etkilerini devam ettirmek ve Trkiye zerinden boazlarla Akdenize almakt. Truman Doktrininin arefesinde, yardma konu olan iki lke Yunanistan ve Trkiye Sovyetlerin basksna kar koyabilecek gte deillerdi.

21 Fahir Armaolu, a.g.e., s.431 22 Ayn Tarihi, Mart 1947, no:160,s.150; The Department of State Bulletin, 18 May 1947 23 Oral Sander, a.g.e., s.16 24 George Mc Ghee, ABD-Trkiye NATO-Ortadou, s.56

16

General Eisenhover, ubat 1948de Amerikan ordusuna gnderdii gnlk emirde, Bat Avrupadaki ananevi dostlarmzn iinde bulunduu artlar gittike vahimlemektedir. Bu memleketler mterek mirasmz olan hrriyet iin mcadeleden vazgeer ve totaliterlerin peneleri altna derlerse Amerikann gvenlii ciddi bir tehlike altna girecektir. O zaman yaamamz iin esasl maddeleri elde etmemiz mmkn olmayacak ve hereyden fazla ehemmiyet verdiimiz yaama seviyemizin muhafazas iin verdiimiz gayretler boa gitmi olacaktr... Akdeniz gibi nazik blgelerde imdi gttmz d siyasetin hedefi de bu durumun engellenmesine yneliktir. Biz orada istiklallerini muhafaza etmekte, dier mstahsil milletler arasndaki muvasala ve ticareti salamakta olan memleketleri destekliyoruz diyordu. Sovyetler Trkiye ve Yunanistan zerinde istedii etkiyi kurduu takdirde burada kapal bir ekonomi kurabilir ve Amerikann bu blgelerdeki petrol, hammadde ve dier yeralt kaynaklarna ulamasn engelleyebilirdi. Bu da Amerikann uygulad tm politikalarda en nemli esaslarndan biri olan kendi refah seviyesinin yksek tutulmas ilkesine ters dyordu. Bu artlar altnda, Amerikan hkmeti bu iki lkeye yardm karar almakta gecikmemitir. 12 Mart 1947 tarihinde, Bakan Truman, Senato ve Temsilciler Meclisinin yapt ortak oturumdan sonradan Truman Doktrini olarak anlacak olan mesaj okumutur. Truman bu tarihi konumasnda, Amerikan d politikas asndan da tarihi bir adm atm ve Amerikann dnya kurtarclna soyunduunun sinyallerini vermitir. 1.2.2 Truman Doktrininin lan Edilmesi Bakann isteklerinin kabul edilmesini takiben bu dorultuda hazrlanan Yunanistan ve Trkiyeye Yardm Kanunu kongre tarafndan kabul edildikten sonra 22 Mays 1947de Truman tarafndan imzalanarak yrrle girmitir.25 Truman konumasna Yunanistann iinde bulunduu durumu anlatarak balamtr. Sava sresince Almanyann tahrip ettii Yunanistann ekonomik olarak

25 The Department Of State Bulletin, 1 June 1947, p.1070-1071

17

ok zor bir durumda olduunu ve tekrar dirilmek iin ekonomik yardma acilen ihtiya duyduunu anlatmtr. Trkiyeden u ekilde bahsetmitir. Trkiyenin geleceini zgr ve salam bir ekonomiyle ekillendirmesi dnyann zgrlk insanlar iin Yunanistann geleceinden daha az nemli deildir. Trkiyenin iinde bulunduu artlar, Yunanistandan daha farkldr. Trkiye, Yunanistan saran felaketlerden kurtulmutur ve sava sresince ngiltere ve Amerika Trkiyeye malzeme yardmnda bulunmutur. Bununla birlikte, Trkiyenin u anda yardmmza ihtiyac vardr. Savan balamasndan itibaren, Trkiye ngiltere ve Amerikadan ulusal btnlnn devam iin gerekli olan modernizasyon iin yardm isteinde bulunmutur. Bu btnlk Ortadoudaki dzenin korunmas iin gereklidir. ngiltere hkmeti, Trkiyeye yardma devam edemeyeceini bildirmitir. Yunanistan durumunda olduu gibi, eer Trkiye ihtiya duyduu yardm alacaksa, bunu Amerika salamaldr. Bu yardm salayabilecek durumdaki tek lke Amerikadr. Grld gibi Truman sava sresince, Trkiyeye yardm edildiini ve Trkiyenin Yunanistan gibi ekonomik sorunlar yaamadn belirtmitir. Dolaysyla Trkiyeye yaplacak yardm Yunanistana gre daha az olacak ve Sovyet Rusya tehdidine kar orduyu modernize etmek ve glendirmek amacyla sadece askeri alanda yaplacaktr. Truman kongreden yardm iin yetki istemek amacyla konumasna u ekilde devam etmitir. Yunanistann btnlnn korunmasnn, neden nemli olduunun anlalmas iin haritaya sadece gzatmak yeterli olacaktr. Eer Yunanistan silahl aznln kontrolne geerse, komusu Trkiye zerindeki etkisi ciddi boyutlarda olacaktr. Karmaa ve dzensizlik btn Ortadouya yaylabilir. Dahas, eer Yunanistan kaybederse bunun Avrupann bamszlklarn devam ettirmek ve savan hasarlarn onarmak iin mcadele eden, dier lkeleri zerinde derin etkileri olacaktr. ...Eer Yunanistan ve Trkiyeye yardm etmezsek, Dou kadar Bat da etkilenecektir. Hzl ve kararl bir ekilde harekete gemeliyiz

18

Bu nedenle Kongreden 30 Haziran 1948 tarihine kadar olan sre ierisinde 400,000,000 dolar kullanmak zere yetki istiyorum... Fonlara ek olarak, bu lkelere istekleri dorultusunda, tekrar yaplanmasnda yardmc olmak ve yardmlarn kullanlmasnda nezaret etmek zere askeri ve sivil personel grevlendirmek iin de yetki istiyorum. Bu yetki seilmi Yunan ve Trk personelin eitimini de kapsamaldr. Son olarak kongreden, bu fonlar en hzl ve etkili bir ekilde, ihtiya maddeleri, erzak ve malzeme almnda kullanabilmek iin yetki istiyorum. ... Eer durum gerekten ciddi olmasayd byle bir yardm istemezdim. Amerika Birleik Devletleri, IInci Dnya Savan kazanmak iin 341,000,000,000 dolar harcad. Bu da dnya zgrl ve bar iin yatrmdr. Yunanistan ve Trkiye iin istediim yardm, harcanan bu parann onda birinden biraz fazla. Dikkat etmemiz gereken bu yatrm koruma altna almak ve boa gitmediinden emin olmaktr. Totaliter rejimlerin kkleri zayflk ve istekle doar. Fakirlik ve totalirizm, kavgann olduu eytani topraklarda byr ve yaylr. nsanlarn daha iyi bir hayat iin mitleri bittiinde, geliimini tamamlar. Bu midi canl tutmalyz. Dnyann zgr insanlar zgrlklerini muhafaza edebilmek iin yardmlarmz bekliyor. Liderlikte tereddt edersek dnya barn ve tabi ki kendi lkemizin selametini tehlikeye atarz. Olaylarn hzl geliimi sonucunda zerimize byk grevler yklendi. Kongrenin bunu doru bir ekilde yerine getireceine inanyorum. Trumana gre Amerikann ana hedefi toplumlarn bask altnda yaamasna izin vermemek olmalyd.26 Dnyann zgr kalmas Amerikann yapaca yardmlara balyd. Bu yardmlar yapacak tek lke Birleik Devletlerdi. Konumasnda aka ifade ettii gibi artk Amerika liderlii tereddt gstermeden ele almalyd. Truman Doktriniyle ilgili kanuna kar byk bir muhalefet olumu ve bu kanun onaylandktan sonra da devam etmitir. Doktrine kar olan kesim, genellikle solcular ve Monroe Doktrinini savunan inzivaclardan oluuyordu ve byle bir muhalefetin olumas doal karlanmalyd.27 Sonuta bu Amerika Birleik devletlerine olduka byk bir mali klfet getirecekti.
26 C. Sahir Silan, Amerikan Trk Yardmlar Program, s.97 27 Ahmet kr Esmer, Amerikan Filosunun Ziyareti, s.93

19

Bu yardmla Amerikann yeni bir savaa srkleneceini iddia edenler de vard. Ne de olsa Truman Doktriniyle Amerika, dnya politikasn kendi insiyatifine almaya, en azndan Sovyetlerin insiyatifine brakmamaya kararl olduunu gsteriyordu. Sovyetlerin Dou Avrupada uygulad saldr taktiine cevap veriyordu. Sonuta dnyann zgrlnn tehlikede olmasnn sebebi, Sovyet Rusya idi ve Amerika artk zgrln koruyucusu olduuna gre hedefi de aka iaret ediyordu. Burada dikkat eken bir konu da Trumann konumas srasnda, zgr ve bamsz lkelere yardm ederek Birlemi Milletlerin amalarna da hizmet etmi olacaklarn belirtmesine ramen, konuyu Birlemi Milletlere sunmaktan kanmas idi. Oluan muhalefetin en byk sebeplerinden biri de Birlemi Milletlerin atlanarak byle bir karara varlmas idi. Bu kararn Amerikan hkmetince tek tarafl olarak verilmesinin sebebi ise BM Gvenlik Konseyinde Sovyetlerin veto hakkn kullanacandan duyulan ekince idi.28 Dier yandan da zgr dnya iin yardm edildii iddia edilen iki lkenin de, demokrasiyle ynetilmedii konusunda bir takm eletiriler vard.29 zellikle de Trkiyeye yaplacak yardmn savaa katlmam olmas nedeniyle, Amerikann amacna ters deceini iddia edenler ounluklayd. stelik Trkiye, sava sresince Almanyaya krom satmaya devam etmiti. Buna dayanarak, Trkiyenin savatan kazanla ktn dnenler, ileride deineceimiz gibi Trkiyenin altn ve dviz rezervinin, bu yardm almamas iin yeterli bir sebep olduu grnde idiler. Truman Doktrinin kabul edili safhasnda oluan bu muhalefeti ve Amerikann neden Trkiyeye yardm etmesi gerektiini Necmeddin Sadak, 21 Nisan 1947de Akam gazetesinde kan Dnya lsnde Bir Hadise adl makalesinde u ekilde yorumluyordu. Bakan Truman tarafndan sunulan yardm tasarsnn, Amerika Senato Meclisince kabul edilmesi yalnz Trkiye ile Yunanistan' ilgilendiren bir baar, yahut sadece Amerikan i siyasetini aydnlatmaya yarayan bir mesele deil, dnya lsnde bir hdisedir. Drt yz milyon dolar vermek gibi bir mesele, ne Amerikan efkrn, ne Senatoyu
28 Richard Crockatt, The Fifty Years War The United States And The Soviet Union In World Politics, p.75-76 29 Oral Sander, a.g.e., s.22

20

bu kadar uzun zaman megul etmeye deerdi, ne de partiler ve politikaclar arasnda bu derece etin tartmalara yol aard. Amerika milyarlar datm, fakat hi bir kredi projesi Amerika'da byle bir mcadele havas yaratmamtr. Trkiye ve Yunanistan'a verilecek parann, Amerika'y haftalarca uratran bir konu haline girmesi bu yardmn, madd bir fedakrlktan ziyade yeni bir siyasete balang olmasndan ileri gelmitir. Amerika bu yardma karar vermekle, her trl tecavz ve istil siyasetine kar koyacan ve Avrupa dousunda, bilhassa Trkiye ile Yunanistan'da byle bir tehlikeyi nlemek istediini iln ediyor. Hdisenin ehemmiyeti buradadr ve yardm projesinin muhalifleri Truman'a hep bu noktadan hcum etmiler, bu yardmn Amerikay Sovyet Rusya ile arptracan ileri srmler, Wallace, Pepper gibi solcular, Amerika'nn yapaca yardmn mahiyetini deil, bu yardmn Rusya'da uyandraca tepkileri gznnde tutmulardr. Senato Meclisinin 22 oya kar 68 oyla tasary kabul etmesi, muhaliflerin bir dereceye kadar tesir ettiklerini gstermekle beraber, Truman'n siyaseti bakmndan byk bir baar tekil eder. nk Amerika gibi demokrasi memleketinde, milleti ar siyasi taahhtlere srkleyen bu gibi davalarda, yardan biraz fazla ekseriyet elde etmek bile ok defa gtr. Tasarnn yrrle girmesi iin, Mebuslar Meclisince de kabul edilmesi artr. Orada da Dileri Komisyonu tarafndan kabul edilmi olan yardm projesi, gelecek hafta konuulmaya balanacaktr. Mebuslarn says Senato yelerinden ok fazla olduu ve iki ylda bir seilen bu mmessiller, memleket cereyanlarn daha dikkatle gznnde tutmak zorunda bulunduklar iin tartmalar daha uzun srecektir. Bu suretle, projenin Mays sonlarna doru meclisten kaca tahmin ediliyor. Truman projesinin bu derece uzun konuulmas, muhalifler tarafndan boyuna tenkit edilmesi, ok faydal olmutur. Projenin bu kadar etin tartmalardan sonra kabul edilmesi, bu yeni siyasetin, Amerika'da ekseriyetin mal olduuna en kuvvetli delildir. Herkese dnmek ve konumak iin bol bol zaman verilmi, herkes her istediini sylemi, ierde darda btn propaganda vastalar harekete gemi, bu siyasetin neticeleri ortaya serilmi, Senato Meclisi tasary bunlardan sonra byk oklukla kabul etmitir. Bir karar ve siyasetin tam milli ve uurlu olmas iin bundan uygun bir ekil bulunamazd. Bu arada Trkiye aleyhinde de hayli propaganda yapld. Memleketimizde

21

dmanlarnn ortaya attklar hezeyanlar bir tarafa brakyoruz, bunlara kulak asan olmamtr. Bunlar her zaman, her yerde nlemek de imknszdr. Trkiye'ye yardm edilmesine engel olmak iin Amerika'da en ok tekrarlanan sz, Trkiye'nin bilfiil harbe girmemi olmasdr. Hatta dmanlarmz, Trkiye'nin Almanya'ya yardm ettiini bile syleyip dururlar. Bu iddialara kar, vesikalara dayanarak en yetkili azlardan ispat edilmi hakikatleri tekrarlamaya lzum grmeden denebilir ki, Amerika'nn Trkiye'ye bugnk yardm istei ile Trkiye'nin harp iindeki siyaseti arasnda esasen hi bir mnasebet yoktur. Trkiye harpte mttefiklere en deerli yardmda bulunduu iin bir mkfat istemiyor. Hatta Trkiye, bilfiil harbe de karm olsayd, bugn o hareketinin maddi karln dileyecek milletlerden deildir. Bundan baka, Trkiye silhla harbe girimi de olabilirdi ve dierleri gibi Rusya'nn emri altna girer veya onun igal ve istil siyasetine let olurdu ve Amerika bugnk gibi elini uzatmazd. Amerika yardmnn, ne Amerika, ne Trkiye bakmndan gemi harple bir alkas olmad iin harp dnda kalm olmamz ileri srmek en cahilce iddia olur. Amerika, bugn Trkiye ile menfaatlerinin birletiini, Trkiyenin sulh ve gvenlik siyasetinde samim bir mil olduunu grd iindir ki yardm elini uzatmaktadr. Amerika kanaat getirmitir ki barsever Trkiye ile trl istil emellerine kar bir kaledir. Orta Douda mstakil ve kuvvetli bir Trkiyeye, dnya sulhu iin lzum vardr ve bu Trkiye devaml bir tehlike karsmdadr. Amerika yardmnn sebebi budur. Truman, kararn kabulnden sonra, 1947 Maysnda, Trkiye ve Yunanistan'a 400 milyon dolarlk kredi almas hakkndaki kanunu imzalam ve bu kredilerin kullanlmas hususunda ilgili hkmetlerle derhal mzakerelere balanmas iin Trkiye ve Yunanistan'daki Amerikan elilerine talimat vermitir. Bakan Truman kanunla ilgili olarak, Trkiye ve Yunanistan'a yardm iin Birleik Amerika Devletlerine yetki veren bu kanun, barn kurulmasnda nemli bir terakkidir. Bu tedbirin, kongrenin her iki meclisi tarafndan kabulndeki kesin okluk, Amerika'nn samimi bar arzusunu ve bar mmkn kalacak artlar yaratmak hususundaki kesin azminin delilidir. Bu artlar arasnda bilhassa milletlerin asayi ve bamszlklarn muhafaza etmek ve iktisadi bakmdan varlklarn salamak kudreti vardr.

22

Mezkr artlar idame iin Birlemi Milletlerin iki yesi tarafndan istenilen yardm yapmakla, Amerika Birleik Devletleri, Birlemi Milletlerin gayesinden baka hi bir hedef gtmemektedir. Yaptmz yardmn yalnz topluluklara veya zel hiziplere deil, Yunan ve Trk milletlerinin heyeti mumiyesine faydal olmasn salamak niyetindeyiz. demitir.30 Trumann, bar salamak ve toplumlar bask altndan yaamaktan kurtarmak iin yapldn belirttii yardm, Sovyetlerin veto hakkn kullanaca kesin olduu iin Birlemi Milletlere gtrmeden kendi Kongresinde kabul etmesine ramen, Birlemi Milletlere hizmet iin, iki Birlemi Milletler lkesine yapyor olmalarn vurgulamas, muhtemelen dier Birlemi Milletler lkelerinin tepkilerini hafifletmek iindi. Fakat Sovyetlerin tepkisini, hem de Marshall ve Stalin Moskova Konferans srecindeyken hafifletmeyecei kesindi. stelik dier lkelerden farkl olarak Sovyetlerin tek sknts olayn Birlemi Milletlere gtrlmemesi deildi, bu yardm direkt olarak Sovyetlere kar yaplmt. Kendilerine gre, tamamen emperyalist dncenin bir rn olan bu bildiri, tahrik amal olarak yaynlanmt. Kar hamle olarak Sovyetler de konuyu, Amerikann Yunanistan ve Trkiyeye yapaca yardmn dmanca amal olduunu ve dnya bar iin bir tehdit olduunu ileri srerek Birlemi Milletlere gtrm fakat sonu alamamtr.31 Sonu olarak Amerika Sovyetlerin btn tepkilerine ve mdahale abalarna kar yardm konusunda kararllk gstermi ve Avrupa zerindeki ilk mdahalesini bu ekilde gerekletirmitir. Truman Doktriniyle Amerika, Sovyetlere yaylmac politikasna artk istedii ekilde devam edemeyeceini ve Ortadou ve Akdenizi brakmayacan gstermitir. IInci Dnya Sava sonras balayan souk sava dneminde Amerikann ilk nemli hamlesi, kendisini en gl hissettii ekonomik alanda olmutur. amzda da hkim olan ekonomisi gl olan dnyaya hakim olur dncesinin doruluunu kantlayacak nitelikte olan bu yardmla, Amerika, ngilterenin ekonomik adan gsz
30 Ayn Tarihi,10 Mays, Kansas City 31 lman Gnlbol, kinci Dnya Savandan Sonra Trk D Politikas, s.216

23

kalmas nedeniyle aresizce yardm istemi olmasnn ardndan, Avrupann tarih sahnesindeki roln, bir daha geri vermemek zere almtr. Truman Doktrininin uygulan ve Trkiye zerindeki etkileri ileriki blmlerde incelenecektir.

1.3 Marshall Plannn lan Edilmesinin Sebepleri Sava sonras, ekonomik adan tam bir knt yaayan Avrupann d yardma neden ihtiyac olduundan yukarda bahsetmitik. Amerika neden Avrupann ekonomisini yeniden canlandrmak istedi sorusunun cevab da, Marshall Plannn balatlmasnn sebeplerinin byk bir ksmn aklayacaktr. Sava sresince dier lkeler retimlerinin byk bir ksmn askeri alana kaydrmlar ve sivil sektre mdahale etmek zorunda kalmlard. Bu da bir yandan verimlilii azaltrken bir yandan da bir ok alanda ktla sebep olmutu. Ayrca retilen askeri malzemeleri kendileri kullandklar iin, bu sadece gider ksmn artrm, gelir hanesi bo kalmtr. Amerikada ise durum farkl olmutur. Sivil sektrn retimine karlmam, askeri alandaki retim ek bir i alan oluturmutur. retimi azalan Avrupayla ve Avrupann ticaretinin azald dier lkelerle ticarete devam edilmi, Avrupann aksine gelir hanesi sava sresince artmtr. Amerika sava sresince zenginlemeyi baaran tek savaan lke idi. Eugene R. Blackin de ifade ettii gibi, Amerikann ekonomik fazla, Avrupann ekonomik ak sorunu vard.32 Sava sonunda Amerikann elinde 20 milyar dolarlk altn rezervi bulunuyordu ki bu 33 milyar dolarlk dnya rezervinin te ikisiydi.33 kinci Dnya Savandan sonra, kambiyo kurlarnn dnya ticaretini gelitirici bir sisteme gre saptanmas amacyla, 1944'de Bretton Woods'ta imzalanan Uluslararas Para Anlamas ile uluslararas demelerde kullanlmak zere gelitirilen

32 Eugene R. Black, D Yardmlar Hakknda Baz Dnceler, , s.103-3-8-6 33 Paul Kennedy, Byk Glerin Ykseli ve kleri, s.419

24

sistem de bunun sonucudur.34 Demir perde gerisindeki lkeler hari 44 lkenin katld bu anlama ile katlan lke paralar iin sabit kur esas benimsenmi ve anlamaya katlan her lkenin parasnn, dolar esas alnarak saptanmas kabul edilmitir. Bretton Woods anlamas ile uluslararas para sistemi bir eit altn dviz sistemine balanm oluyordu. nk bu sistemde anlamaya giren lke paralarnn deeri dolara gre saptanmtr. Dolarn deeri ise altn olarak belirlenmiti Amerikann altn rezervlerine dayal Bretton Woods sitemine gre, anlamaya katlan ve parasn konvertibil yapmay kabul eden her lkenin parasnn deeri dolara gre saptanmtr. Dolarn ise altn konvertibilitesini koruyan tek ulusal para olarak, altn karl 1 ons altn = 35 dolar ya da 1 Dolar 0,88867 gr. altn olarak belirlenmitir. ABD d talep olduunda dolar 1 ons = 35 dolar parite'si zerinden altna evirmeyi kabul ediyordu. Uluslararas demelerde rezerv olarak altn, IMF kredileri, dolar ve sterlin kullanlabiliyordu. Zaten IMF de, Bretton Woods anlamas ile getirilen yeni sisteme ilerlik kazandrmak amacyla 1945 de kurulan uluslararas bir rgttr. Amerika dnya ekonomisine bu kadar hakim bir hale gelirken en byk pazarlarndan birini, hem de Avrupann ithalata bu kadar ihtiyac olduu bir dnemde kaybetmek istemiyordu. Marshall da konumasn noktalarken, Avrupann bu durumuna deinmi ve Dorusu Avrupann, nmzdeki drt yl iinde d almlarla -zellikle de Amerikadan- karlamas gereken gda ve dier ihtiyalar u an ki alm gcnn ok stndedir. Bu nedenle ya d yardm alacaktr, ya da ekonomik, sosyal ve politik adan ykln izleyecektir demitir. Eer Amerika, Avrupann ekonomisini canlandrmak yerine ykln izlerse, sava sresince ulat ihracat dzeyine ulaamayacak, ek olarak sava sona erdii iin askeri endstrideki pazar ve sat azaln telafi edemeyecekti. ou Avrupa lkesinin dolar rezervi sava sresince Amerikaya akm ve sava bitiminde de Amerikaya borlanmaktan kurtulamamt. Marshall Plannn balangcndan nce de, Avrupaya zellikle borlarn denmesi konusunda olmak zere dank bir ekilde ekonomik yardmlar yaplm fakat bunun bir faydas grlmemitir. Henz borlarn dahi demekten yoksun bir Avrupann , Amerikann

34 Harp Akademileri Yaynlar, Ekonomi, s.26

25

retim fazlas veren ekonomisinin pazar arayan rnleri iin bir fayda salamayaca aka grlmekteydi. Amerikay korkutan dier bir olgu da Avrupann giderek klen ticaret hacmi ve da kapanan ekonomik stratejisiydi. Eksiklerini d almlarla karlayabilecek dolar ve altn rezervi olmayan ve ticaretini canl tutmasn salayacak Dou Avrupa pazarn kaybeden Avrupa, liberalizmden uzaklaarak kapal pazar ekonomisini benimseyebilirdi. bu durumda bundan en ok zarar grecek ekonomilerden biri de Amerika idi. Bu durumda yapmas gereken Avrupann ticaretini tekrar canlandrmak ve Marshall Plannn da esaslarndan olan birbiriyle ve dnya ile entegre olmu bir Avrupa ekonomisi oluturmakt. Kendi retim kapasitesi ve ekonomik gc bunu gerektiriyordu.35 Amerika Avrupa ekonomisini kendi rettii mallar alabilecek ve kendisiyle ticareti devam ettirebilecek bir seviyeye getirmeye alrken, bir yandan da ileride kendi karsna bir g olarak kmasn engellemeliydi. Ksacas Avrupa, Amerikann karsna Sovyet tehdidinden sonra ikinci bir tehdit olarak kmamalyd.36 Marshall Plannn hazrlanmasnda en ok dikkat edilen konulardan biri de Avrupann artan refah dzeyinin Amerikann giriimlerine bal olmasyd. Bylece hem Avrupa Amerikann istedii oranda geliecek, hem de bu topraklar ekonomik gcn kullanarak kontrol altnda tutabilecekti. Avrupann Amerikann elinden tutarak ayaa kalkmasnn bedeli, ekonomik anlamda Amerikaya ball olacakt.37 Ayrca Amerikann Truman Doktriniyle stlendii dnya liderlii grevlerinin gereklerinden biri de, zor durumda olan lkeler yardm etmekti. Zor durumda olan Avrupada Marshall Plann uygulamak, Amerikann kendine setii dnyann koruyucusu nvannn bir gerei idi. Yalnz hangi lkeleri, hangi artlar altnda koruyacana kendisi karar verecekti. Amerikann ekonomik teorilerine gre, dnya iin en byk tehditlerden birini tekil eden komnizm -dolaysyla Sovyet Rusyafakir ve demokratik olmayan lkelerde daha kolay yaylyordu. Bunu engellemenin
35 John Gimbel, The Origins of Marshall Plan, p.3 36 Yamur Adsz, Bir Hrriyet Havarisinin Sabka Dosyas, s.37 37 Oral Sander, a.g.e., s.41

26

yolu da bu lkeleri darboazdan karmak ve demokrasiyi getirmekti. Amerika, Marshall Planyla bunu da salam ve ynetimi kendi istei dorultusunda hareket etmeyen lkeleri, yardm kesmekle tehdit etmitir. O gnk koullar dnldnde, bu tehdidin yaptrmlarnn ne kadar gl olduunu tahmin etmek hi te zor deildir. Btn bu ekonomik sebeplere ek olarak, Truman Doktrinine neden olan siyasi ortam deimemi ve Sovyetlerin Truman Doktrinine gsterdii tepkiler sonucu iki g arasndaki gerilim daha da artm ve somutlamt. Truman Doktrininin, Avrupann dier lkeleri zerindeki etkisi de Amerika asndan olumlu olmutur. nk, ak bir ekilde Sovyet Rusya ve de en byk ideali komnizme kar yaplan bu yardm, kendini Sovyet tehdidi asndan tehlike altnda hisseden ve yeni bir mcadeleyi kaldramayacak durumda olan Avrupann dier lkeleri asndan da bir mit olmutur. Yunanistan ve Trkiyeye yardm eden Amerika, neden Avrupaya da yardm etmesindi. Avrupann ekonomik durumunun kt olmas ve komnizm tehlikesinin Amerikay endielendirdiinden ve uygulad politikaya esas tekil ettiinden daha nceki paragraflarda bahsetmitik. Bununla birlikte Amerikay Sovyetler konusunda areler retmeye iten dier bir etken de Almanya konusunda ki Sovyetlerin zmsz tavrlaryd. IInci Dnya Savandan sonra, Amerikan politikaclar sava ncesi teklifleri zellikle de Morgenthau Plann kabul etmemilerdi. nk bu plann Almanyann yeniden bir endstri lkesi konumuna gelmesini engelleyeceini dnm, bunun yerine sava tazminatnn en az seviyede tutularak tekrar canlanan bir Almanyann, Avrupa topluluuna kazandrlmas gerektiini savunmulardr. Bu politika iin bir ok sebep saylabilirdi fakat en nemlisi Washingtonun, ktadaki dzenin, ok uzun zamandr Avrupa ekonomisinin merkezi konumundaki Almanyann tekrar kazanlmasna bal olduunu dnmesiydi.38 Almanya konusundaki anlamazlk mihver devletlerin, zellikle de Roosevelt ve Stalinin arasnn bozulmasna neden olmutu. Sava zaman yaplan anlamalara gre Almanya, Amerikan, ngiliz, Fransz ve Sovyet igal blgelerine blnmt. Bu blgeler bir ekonomik birim gibi ynetilecek ve nce merkezi bir idareye ardndan da

38 Michael J. Hogan, a.g.m.,s.4-15

27

Alman hkmetine braklacakt. Bu yndeki anlamalar galip devletlerin akan menfaatleri sonucunda baarya ulaamad. Ne sava tazminatlarnn miktar ne de sanayinin ne kadarna izin verilecei konusunda anlama salayamadlar. En byk anlamazlklar Almanyann ekonomik ve askeri alanda kulland kmr ve elik sanayisinin belkemiini oluturan Ruhr Blgesinin uluslararas kontrolnn dzenlenmesinde yaanyordu. Btn bu anlamazlklar, Moskovada 1947 ylnn Ocak ve Nisan aylar arasnda yaplan konferansta son noktasna ulat. Almanyann durumu konusunda mzakereciler bir anlamaya varamadlar. Amerikan heyetinin banda bulunan Dileri Bakan Marshall, konferans, Sovyetlerin Almanyann ekonomik ve siyasi adan bir dzene kavuturulmasn istemedii dncesiyle terketti. nk ona gre Sovyet liderlerin amac Merkezi ve Bat Avrupadaki ekonomik krizi zmszle iterek, talya, Fransa ve Almanyada komnist partilerle zafere yrmek ve Amerikann gvenlii iin hayati sayd blgede Sovyet etkisini artracak kapy ak brakmakt. Marshall, Moskova dn durumun vehametini anlatrken bir radyo kanalna Hasta lyor fakat doktorlar mitsiz ifadesini kullanmtr.39 1.4 Marshall Plannn Kabul ve Uygulan Marshall, kendini mitsizlie ve endieye sevkeden Moskova Konferansnn ardndan, bir Amerikan kurtarma harekat balatt. Dileri Bakanlnn politika reticilerine ve dier blmlere Avrupann ekonomik yardma olan ihtiyac ve Amerikan yardmn ynlendirecek artlar hakknda rapor hazrlamalarn istedi. Bu raporlar dier blmlerden, zellikle de Dileri Bakanl Mstear William L. Claytondan gelen tavsiyelerle birleince, ortaya Marshalln Harvard niversitesinde ilan edecei teklif kt. Bu ve bunu takip eden aklamalarda, Marshall ve meslektalar Avrupay kendi uygulayaca program hazrlamaya yneltti. Amerikallar, kendine yardm, kaynak paylam ve Almanyann tekrar kazanlmas prensiplerine dayanan, ulusal deil blgesel ve alabilecek bir program hazrlanmasn istiyorlard.

39 Michael J. Hogan, a.g.m., s.4-15

28

1.4.1 Paris Konferans Bu Avrupann ihtiyac olan can simidiydi. Bir ok Avrupa lkesi ngiliz Dileri Bakan George Bevinin ifade ettii gibi, bu yardma drt elle sarlmt. Bevin ve Fransz meslekta George Bidault konuyu ilk olarak Sovyet Rusya Dileri Bakan Vyacheslav M. Molotovla grtler. Molotov blgesel bir yardmn ulusal egemenlii tehdit edeceini syledi. Molotov, bu dorultuda bir olan plan onaylamak istemeyince, Bidault ve Bevin 12 Temmuz 1947de ikinci bir konferans dzenlemeye karar verdi. Bu toplantya Avrupann dier lkelerini ve katlmayacan tahmin ettikleri halde Sovyetleri ardlar. Sovyetler katlmay tekrar reddetti ve Polonya ve ekoslavakyann da katlmn engelledi. zellikle ekoslavakya, bata olumlu bir tavr taknmasna ramen -1948de ki Sovyet mdahalesinden nce ekoslavakyada demokratizm fikrine yakn bir hkmet grevdeydi- Sovyet Rusya tehdidinden dolay vazgemek durumunda kald. Avrupann onalt lkesi bu konferansa katld. Avusturya, Belika, Danimarka, Fransa, Yunanistan, ngiltere, zlanda, rlanda, talya, Lksemburg, Hollanda, Norve, Portekiz, sve, svire ve Trkiye bu konferansa katlan lkelerdi. Konferansta Bat Almanyay igal kuvvetleri temsil etti Konferansta bir Avrupa ktisadi birlii Komitesi kuruldu. Bu komiteye ilk bata btn lkelerin katlmas dnlmediyse de, dier lkelerin de programn eit artlarda hazrlandndan emin olmak istemesi nedeniyle itiraz edildi ve sonucunda tm lkeler katld. Bu komitenin vazifesi 1 Eyllden ge olmamak zere Avrupann ihtiyalarn gsteren bir rapor hazrlamakt. Bu komiteyle birlikte, cra ve Teknik Komiteleri de oluturuldu. cra Komitesi Avrupa birlii Komitesinin gnlk almalarnda yardm iin Fransa, talya, Norve, Hollanda ve ngiltere temsilcilerinden olumaktayd. almalar sresince grlecektir ki cra Komitesi, birlii Komitesine dier lkelerin katlmna engel olamayan ngiltere ve Fransann, dier komiteler zerinde sz sahibi olmak iin kurduu bir komite haline gelecektir. Teknik komiteler ise birlii Komitesi emrinde ve onun vazifesini kolaylatrmak zere kurulmulardr. Bu komiteler; 1. Ziraat ve ae 2. Enerji

29

3. Demir elik sanayii 4. Ulatrma komiteleridir. Daha sonra ihtiya zerine be komite daha kurulmutur. Bunlar; 1. Kereste 2. i 3. Mali Mtehassslar 4. Ticaret ve Gmrk Meselelerini Tetkik 5. Tediye Muvazene komiteleridir. birlii Komitesi ve cra Komitesinin bakanlna ngiltere delegesi Sir Oliver Franks, genel raportrle Fransz delegesi Herve Alphland ve Genel Katiplie yine Fransz delegesi Bouchinet Serreules seilmitir.40 Konferans iki safhada gereklemitir. lk safhada katlan lkelerden, ekonomik durumlar ve istekleri hakknda rapor istenmi, ikinci safhada da bu sorulara verilen cevaplar zerinde allmtr. Bu safhalar, toplantya katlan Ali Rza Trelin hazrlam olduu rapordan takip etmek daha doru olacaktr. A. Hkmetlerden Sorulan Sualler birlii Komitesi 19. 07. 1947deki toplantsnda aada belirtilen kararlar almtr. 1. Savan sonucunda Avrupa lkelerinin karlat glkler nelerdir? Avrupa lkeleri bunlar bertaraf etmek iin ve dier Avrupa lkelerine yardm etmek iin neler yapmlardr? 2. ngrlen 4 senelik sre iinde retim kapasitelerini ve kaynaklarn gelitirmek iin neler yapacaklardr? 3. lkelerin yakacak, gda maddeleri, ulatrma, enerji ihtiyac ne kadardr? Bunu gsteren bir bilano hazrlanacaktr. 4. Yardmn mmkn olduu kadar azaltlmas ve Avrupann bu konuda zerine den grevini yerine getirmesi iin ne gibi tedbirler alnmaldr?

40 Babakanlk Arivleri, Cumhuriyet Arivleri, 23.Aralk1947 Tarihli, E4, 030 1,60 368 14 nolu belge

30

5. Btn teknik komiteler, meseleleri incelerken, lkelerin retim kapasitesinin btn imkanlarn kullanlarak artrlmasnn aciliyetini gznnde bulunduracaklardr. 6. retim, tketim, ithalat ve ihracatla ilgili tahminler, teknik komitelerce tatbik olunarak yukardaki direktiflerle birlikte bahsi geen komitelere bildirilmitir. 7. Memleketlerin kalknmak amacyla imdiye kadar yapt almalar, elde ettii sonular ve karlat zorluklar, 1947-51 yllar iinde uygulanmas dnlen planlar, gda maddeleri, ham maddelerin ithaline olan ihtiya ve bunlar ihra imkanlar hakknda konferansa katlan 16 devletin hkmetleri ve Bat Almanya adna katlan igal glerinden, retimi gerekli olam maddeler hakknda bilgi edinebilmek iin u yntem kabul edilmitir. Yetkili teknik komiteler, belirtilen genel prensipler nda soru cetvelleri hazrlayacaklar ve bunlar cra Komitesiyle, birlii Komitesinin onayndan getikten sonra tm hkmetlere ve Bat Almanya igal glerine gnderilecektir. Bu soru cetvellerinin hazrlanmasnda ve gelecek cevaplarn tetkikinde riayet edilecek hususlar hakknda Teknik Komitelere verilen talimatn ana hatlar yledir. 1. ngrlen Devre a. Savatan nceki belirli bir sene veya bir ka senenin ortalamas temsili bir sene olarak alnacaktr. b. 1945-46 seneleri ve 1947 ylna ait tahminler, c. 1948-1951 yllarnn herbiri iin ayr ayr tahminler hazrlanacaktr. 2. Verilecek bilginin mahiyeti a. retim, b. d. tketim ihtiyac, hra edilebilecek fazlay kapsayacaktr. c. Ak, 3. retim Vastalar thali gereken madde ve tesisler tarif edilecek ve saylacak (ziraat maddeleri, gbre, tohum, maden tesisleri, nakil vastalar vb.) btn

31

memleketler bu retim vastalarn ihzar edebilmesi iin ihtiya duyduu tesislerin neler olduunu belirtecektir. B. Cevaplarn Tetkik Edilmesi ve Teknik Komitenin Raporlar almann bu safhasnda, tm temsilciler, teknik komitelerle ortak olarak alm ve hazrlanan cevaplarn istenen dzeyde olmas iin aba sarfetmilerdir. birlii komitesi, almalarn sonuna doru hazrlanan raporun 15 Eyll 1947de imzasna karar vermi ancak bundan be gn nce Amerikann almalara bir mdahalesi olmutur. Ali Rza Trel, Dileri Bakanl Mstear William L. Claytonun hkmetlere aklad bu mdahaleden yle bahsetmektedir. Amerikallar, raporun ald son ekil hakknda intibann tamamen msait olmadn sylemilerdir ve kendilerince ileri srlecek baz noktalarn nazar itibare alnabilmesi iin konferansn daha bir mddet uzatlmasn teklif etmilerdir. lk toplantda rapora kar yaptklar itirazlar, raporda tketim esasyla tesis malzemesinin birbirinden iyice ayrlmam olduu, ithalat tahdidlerinin zamanla kaldrlmas lzumunda mutabk kalnd halde tatbikata yeni yeni tahditler konulmakta olduu gibi hususlardan ibarettir. .41 Amerikallar hazrlanacak raporda 6 noktann zerinde daha ok durulmasn istediler. 1. Mali istikrara ve para istikrarna ait blmn kuvvetlendirilmesi, 2. Baz retim sahalarnda, baz lkelerin retimi artrmak iin daha byk aba gstermeleri, 3. Avrupa lkelerinin kendi aralarndaki ve dier lkelerle arasndaki ticaretin gelitirilmesi ve Avrupada gmrk birlii kurulmas, 4. Ara rnlerle tketim malzemelerinin daha ak bir ekilde birbirinden ayrlmas, 5. Raporun uygulanmasn kolaylatracak geici bir teekkln oluturulmas iin bir anlamaya varlmas, 6. Nihai rapordan nce deitirilmek zere bir n rapor hazrlanmas.

41 Babakanlk Arivleri, Cumhuriyet Arivleri,23.Aralk1947 Tarihli, E4, 030 1, 60 368 14 nolu belge

32

Trele gre Amerikann deiiklik yapmasnn nedenlerinden biri, Amerikan halknn kabul etmesini kolaylatrmak maksadyla, Avrupann kendi kalknmas iin yeterli gayret sarfetiinin gsterilmesidir. Binaenaleyh, ispat etmek lazmd ki, Avrupa memleketleri gerek ayr ayr, gerek toplu olarak bu sahada ellerinden gelen hereyi yapmlar ve buna devam etmek iin sistemli, planl, ve samimi bir ekilde almaya devam etmeye azmetmilerdir. Trel ikinci olarak Amerikann serbest ticaret lkesi olduunu ve kudretini ve refahn bunda grdn dolaysyla Avrupann da bu yola girmesini istediini belirtmitir. Son olarak ta Amerika ktasndaki milletler nasl ibirlii yapabiliyorlarsa ve bunun faydasn gryorlarsa, Avrupa milletleri de bu refah seviyesine ulamak iin birlik olmak ve ibirlii yapmak mecburiyetindedirler. Btn bu istekler delegeler tarafndan kabul edilmi ve Amerikann yardm plann balatmas iin Amerikann sylediklerini itirazsz uygulamlardr. Trelin de ifade ettii gibi Amerikallarn serbest ticaret, kaytsz ithalat ve gmrk tarifelerinde indirme istemelerinin sebebi Avrupaya yardm iinin politik bakmdan olduu gibi ekonomik adan da Amerikann karln almak istemesidir. Bu ekilde satn alma kudreti ykselmi bir Avrupa, Amerikann mal satma imkann artracaktr. Btn bunlardan anlalaca gibi, bu yardm yalnz hayrsever dnclerle yaplmamaktadr. Sonu olarak, konferansa katlan lkeler, Amerikallarn kafasndaki plana yakn kapsaml bir plan hazrlayabilmek iin tam iki ay altlar. 1948-51 yllar arasnda, aklarn kapatp ekonomilerini dzeltmek iin 22.44 milyon dolar gerektiine ve bunun yaklak 19 milyon dolarnn Amerikadan karlanmasna karar verdiler. 1948 ylnda 8 milyon dolarla balayacak olan yardm, takip eden yllarda azalacak ve nihayet 1951 ylnda 3.5 milyon dolara inecekti. 1.4.2. Marshall Plannn Kongrede Onaylanmas Paris Konferansnda hazrlanan rapor 22 Eyll 1947 tarihinde imzaland ve Sir Oliver Franksin bakanlnda,
42 Ayn Tarihi, ubat 1948

cra komitesi tarafndan Marshalla sunuldu.42

33

Washingtonda devam eden mzakerelerden sonra, Truman bu plan, Avrupa yiletirme Plan (European Recovery Plan-ERP) olarak 1947 ubatnda kongreye sundu.43 Bir sonraki yln Aralk aynda Ekonomik birlii daresi (Economic Cooperation Act-ECA) kabul edildi. Plann kabul aamasnda, Avrupa lkelerinin hazrlad planda bir takm deiiklikleri yapld. Avrupa Kalknma Plannn ieriini, Necmeddin Sadak TBMMye yle aklyordu: Tasvibi istenen yardm miktar 17 milyar dolardr. tirazlar azaltmak iin,.Hkmetin kendisi, Paris Konferansnn 22 milyarlk teklifinden be milyarn indirmitir. Mddet 4 buuk sene aydr. lk onbe ay iin yardm 6 milyar 800 milyon dolardr. Mtebakisi dier yla taksim edilmitir. a. Birinci fkradaki yekn hakknda umum bir karar verilmemekle beraber, her yln hissesi iin o yln banda yeni bir tahsisat alnacaktr. b. Gda, mahrukat ve sun gbre gibi istihlk maddelerinin karl hibe olarak, makine ve emsali gibi istihsal vastalarnn karl bor olarak verilecektir. c. Hkmet, yardm grecek memleketlerin her biri ile parann istimal tarz hakknda iki tarafl anlamalar akdedecektir. d. Drt buuk senenin sonunda sarfedilmemi para kalrsa bunun ne yaplaca, yardm alan memleketle Amerika arasnda ayrca kararlatrlacaktr. e. Bedelleri yardm parasndan yani dolarla denmek zere gda ve dier iptida maddelerin bir ksm, Birleik Amerika tarafndan Kanada ve Cenubi Amerika'dan satn alnacaktr. Bylece hem o memleketlerin dolar ihtiyac karlanm, hem de Amerikan ihracat dahil zaaflarndan korunmu olacaktr. f. Mill paralarn istikrarn temin maksadiyle dolar tahsisi programdan hari tutulmutur. Yardm grecek olan 16 memleketin iktisadiyat dzelir ise ona, istikrar iin ayrca dolar bulunacaktr. g. Yardm parasnn idaresi iin Amerika'da Avrupa birlii daresi namyla bir teekkl kurulacaktr. Bunun banda bir administrator bulunacaktr. 16 memleket hibe ve bor taleplerini buraya bildireceklerdir. Bundan baka, yardm grecek memleketlerdeki Amerika Sefaretlerine bal olarak almak zere ktisad birlii

43 Michael J. Hogan, a.g.m., s.4-15

34

efi unvan ile 16 memur tyin olunacaktr. Bunlar, o memleketlerde paralarn mahalline sarfedilip edilmediine de bakacaklardr.44 Plan ilk 18 ay iin 5 milyar dolar ekonomik yardm salamtr. 1952 yl itibaryla drt yllk sre sonunda 13 milyar dolar ekonomik yardm yaplmtr. Bu miktar bugn iin ehemmiyetsiz grlse de, o dnem iin federal btenin yzde belik bir ksmna, ulusal retiminin tamamnn yzde ikilik bir ksmna denk geliyordu.45 Avrupa, Marshall Yardmn byk bir heyecenla kabul ederken, Amerikada olaylar daha farkl cereyan ediyordu. Truman Doktrininin kabulnde muhalefet edenlerin, stnden be ay dahi gemeden, yeni bir yardm plannn hem de daha geni bir yelpazede karlarna kartlmasna itiraz etmemeleri beklenemezdi. Sava sonrasnda Avrupaya eitli nedenlerle yardm amacyla zaten 9 milyon dolar harcanm olmas, Kongrenin tepkilerini artrd Sava sonras, Avrupa ile ilikilerin kesilmemesi ve Amerikann, Avrupa lkelerine yardma devam etmesine kar olanlar, buna bir de isim konmasna sert bir ekilde muhalefet etmilerdir. tiraz edenler Marshall yardmlarnn, Amerikan ekonomisinin aklarn artracan dnyorlard. Ayn zamanda toptan fiyat endeksini artracak ve hkmetin ekonomiye yeni mdahaleleri gerekecekti. Zaten sava sresince yaplan fedakarlklar, hkmet mdahaleleri, yksek vergiler ve skntlardan yorulanlarn fke ve itirazlar ksa srede bitecek gibi grnmyordu. tirazlar sadece ekonomiyle ilgili deildi. Monroe Doktrini zihniyetiyle dnenler de, Amerikann Avrupaya mdahalesinin yeni bir dnya savana neden olmasndan korkuyorlard. Btn bu muhalefete ramen, Marshall Plannn savunucular bunlar ok iyi bir hazrlkla bertaraf etmeyi baardlar. Kongreden nce halka plan tm ayrntlaryla anlatmak ve lke ekonomisine zarar vermeden nasl yardm edeceklerini aklamak zere tane komisyon kurdular. Bunlarla birlikte alan ve plan destekleyen sivil kurulular ve mteebbisler de vard. Bunlarn bazlar byk ticaret odalar, tarm kurulular, baz byk irketler ve tarm, i ve ticaret alanndan baz mteebbislerdi.

44 Ayn Tarihi, 7 Ocak 1949, Ankara 45 Michael J. Hogan, a.g.m., s.4-15

35

Yardmn kabul srecinde de, byk tartmalar yaand. Esas olan, Amerikann bu yardmn sonucunda beklediklerini almas ve Avrupann ekonomik kalknmasnn salanmasyd. Bu konuyla ilgili olarak alan Amerikal uzmanlar, Kongreye verdii raporda yardmn nasl yaplmas gerektiini yle aklyordu. Ekonomi eksperleri tarafndan kongreye verilmek ve muhtelif komisyonlarn Marshall Pln mnasebetiyle almalarn kolaylatrmak zere hazrlanan bir yapraklk raporda grlen balca mlhazalar u yoldadr: Hkmetin Avrupann emrine verilebilecek istihsal hakkndaki tahminleri, Avrupa ekonomilerinin 1952 senesinde dayanlabilir bir hayat standardna ulatracak derecede kendi kendilerine yeter bir duruma getirebilecei yolundadr. Bu rapor Birleik Amerika tarafndan 16 Avrupa milletine iktisadi pln devamnca ihtiyalarnn tamamn veya bir ksmn karlamak zere verilebilecek istihsal imknlarnn tahmini yolunda byk bir gayreti ifade etmektedir. Raporda birok madde hakknda mahade edilen yetersizliin programn ilk seneleri zarfnda, 16 Avrupal devlete istihsal maddesi teminine msade etmiyecei grlmektedir. Bu hal bilhassa elik iin varittir. Mamafih, bol olmayan maddelerin Avrupada mmkn mertebe iyi kullanlmas sayesinde mhim neticeler elde edilebilecektir. Raporda kaydedildiine gre, Birleik Amerika Hkmeti bilhassa kmr madenlerine lzumlu malzemenin temini gibi hususa byk nem vermektedir. Gerekten bunlarn tesliminde vuku bulacak herhangi bir gecikme Avrupa istihsaline ar bir engel tekil edebilir. Yine Birleik Amerika Hkmeti fazla kt olan maddeleri, daha bol olan maddelerle temin etmee nem vermektedir. Mesel Birleik Amerika, Avrupaya ham veya yar ham elik yerine mamul veya yar mamul elikten daha fazla miktar gnderebileceini mid etmektedir. Yiyecek maddelerine gelince rapor, Amerikan uzmanlarnn btn tahminlerinin msait hava artlarna istinat ettiini ve Amerika'nn ziraat blgelerinde sadece bir sene vukua gelecek her hangi bir kurakln, hububat ihracatnda evvelce derpi edilen miktarn idamesi hususunda almas imknsz glkler yaratacan kaydetmektedir. Derpi edilen miktar udur: 1948 senesinde Birleik Amerika, Avrupa'ya dokuz buuk milyon ve 1949 da be buuk milyon ton hububat ihra edecektir. elie gelince, ilk sene zarfnda Birleik Amerika, Avrupaya yzde 87 ve ikinci

36

sene yzde 95 nispetinde elik gnderebilecektir.Amerika'nn petrol meselesini tekrar eline almas icap edecektir.46 Drt aylk mzakerelerden sonra, Amerikan Kongresi, Ekonomik birlii Antlamasn 1948 baharnda kabul etti. Plan Temsilciler Meclisinde 329a kar 74 oyla kabul edilirken, Senatoda 69a kar 17 oyla kabul edildi. Marshall Plannn kabul edilmesinden sonra Amerikan diplomasisi bir daha asla ayn olmayacakt.47 1.4.3 Marshall Plan Tekilatlanmas Marshall Plannn uygulanmas iin, Kongre 3 Nisan 1948de kabul ettii Yabanc Memleketlere Yardm kanunu ile Ekonomik birlii rgt (European Ecomomic Administration-ECA)n, merkezi Washingtonda olmak zere kurdu. ECAnn grevi yllar itibaryla Avrupaya yaplacak yardm miktarna karar vermek, nerelerde kullanlacan tespit etmek, yardm eidine karar vermek ve bunlar Kongrenin onayna sunmakt. rgtn Pariste zel bir temsilcisi ve ayn zamanda plann uyguland lkelerde de yerel temsilcileri olacakt. rgt tm konularda kontrol elinde tutacak ve politikann ekillendirilmesinde sorumluluunu Dileri Bakanl ile paylaacakt. Washingtonda oluan genel kan retimin yeniden canlandrlmas, kark ticari ve finansal problemlerin zlmesi gibi dzenlemelerin, sadece Dileri personeli tarafndan yaplamayacak kadar teknik olduu ynndeydi. Bu nedenle rgt iin, her konuda uzmanlardan oluan bir alma grubu oluturuldu. Truman, Washingtonda Studebaker Otomotiv letmesinin bakan olan Paul G. Hoffman, Pariste de i dnyas ve bankaclk konusunda uzman olan W. Avarell Harriman grevlendirdi.48 Kore Sava nedeniyle askeri yardm gereinin artmas nedeniyle, hem iktisadi hem de askeri yardm ilerini birarada yrtebilecek bir organa ihtiya duyulmas nedeniyle, ECA 1951 senesinde lavedilerek yerine Karlkl Gvenlik daresi (MSA) kuruldu.49
46 Ayn Tarihi, 7 Ocak 1948, Washington 47 Michael J. Hogan, a.g.m., s.4-15 48 Michael J. Hogan, a.g.m., s.4-15 49 Sleyman Barda, a.g.m., s.5, s.177-195

37

Amerika, plann balangcndan itibaren, katlmc lkelerin kendi planlarn kendilerinin yapmasnda srarc oldu. Bu da blgesel kurtulu iin tek bir sesin kmasn gerektiriyordu. Bunun zerine onalt lke, 16 Nisan 1948de, Avrupa ktisadi birlii Szlemesinin imzalanmasyla daimi bir organ haline gelen, Avrupa Ekonomik birlii rgt (Organization for European Economic CooperationOECC)n kurdular. Merkezi Pariste kurulan OECC, yllk planlarn yaplmas, yardmlarn paylatrlmas, parann konvertibil hale getirilmesi ve retim ve ticaret zerindeki kstlamalarn kaldrlmas konusunda ECA ile koordineli olarak alt. OECC Konsey, cra Komitesi, Genel Sekreter ve Bakann stiare Heyeti organlarndan meydana geliyordu. OECC ksa srede finansal ve ekonomik konularda dnyada kendini ispatlam birok uzman bnyesine ald. Belika Babakan Paul Henri Spaak, katlmc lkelerin temsilcilerinden oluan konseyin, Fransz Monnet Plannn arkasndaki kii olarak bilinen Robert Marjolin de ulusal sekreterliin bana getirildi.50 Tm lkeler, kendi snrlarnda Paristekine benzer temsilcilikler kurdular. Bu temsilcilikler OECC ve ECA ile srekli temas halindeydi ve endstriyel etkinlii ve verimi artrmak amacyla Amerikan desteiyle kurulan ulusal retim merkezleri ve retim gruplaryla ortak olarak alyordu. 19 Eyll 1950 tarihinde ise deme ve Takas Anlamalarnnn uygulanmasndan elde edilen tecrbeler sonucunda, ye lkeler arasnda imzalanan bir anlama ile Avrupa Tediye Birlii kuruldu. 1.4.4 Marshall Plan Kapsamnda Yaplan Yardmlar ECA ve OECCnin kararlar dorultusunda paylatrlan ve nerelerde

kullanlacana katlmc lke hkmetleriyle birlikte karar verilen, Marshall Plan dahilinde yaplan yardmlar u ekilde yaplyordu. 1. Direkt Yardmlar Amerikann direkt dolar olarak yapt yardmlardr. Bunlar da ekilde yaplmtr.

50 Michael J. Hogan, a.g.m, s.4-15

38

a. Kredi yoluyla yaplan yardmlar Bunlar kredi vermek yolu ile uzun vadede denmek zere verilen borlar eklinde yaplan yardmlardr. Kredilerin faiz oran %2.5 olarak tespit edilmiti. ve ortalama 15 yl demesiz olmak zere 44 yl gibi ok uzun vadeliydi.51 b. Hibe yoluyla yaplan yardmlar Hibe yolu ile yaplan yardmlarn karl alnmamtr. Bunlar genellikle malzeme yardm eklinde yaplan yatrmlar olmu ve yardm alan lkelerde Karlkl Paralar hesabna yatrlmtr. Hibe yoluyla yaplan yardmlarn, ECAnn istekleri dorultusunda kullanlmas zorunluydu. c. arta bal olarak yaplan yardmlar Avrupa lkelerinin ihtiyalarn karlkl olarak birbirlerinden salamalarn kolaylatrmak amacyla yaplan yardmlardr. deme glklerini ortadan kaldrmak iin, Avrupa lkelerine tannan net tiraj haklar karlnda, ihracat lkeler ihracat bedelinin karln arta bal yardmlar blmnden demektedir. 2. Endirekt yardmlar Marshall Plannn ilk projesinde endirekt yardmlar mevcut deildi. Amerika katlan memleketlere dn ve hibe eklindeki direkt dolar yardmlarn yapyor, katlan memleketler de bu imkandan faydalanarak, pein para ile satn alacaklar Avrupa mallar yerine, dorudan doruya Amerikan mal satn almay tercih etmek durumunda kalyorlard. Bundan, Avrupann sanayici memleketleri zarar grmekteydi. Amerikann sanayi ihra eden lkelerin kar karya kald bu olumsuz durumdan etkilenmesini nlemek amacyla yapt yardmlardr. Bu yardmlar da iki ekilde yaplmtr. a. Tiraj Haklar Amerika nn kalkndrmaya alt lkelerin, ihracat sknts ile karlamas sonucu bu sorunu zmek iin ortaya att bir forml olan tiraj haklar, 16 Ekim 1948 ve 7 Eyll 1949 tarihlerinde imzalanan Avrupallararas deme ve Takas Anlamalar ile fiilen yrrle girmitir. Buna gre 1949 ylndan itibaren, Avrupa lkeleri arasnda ticareti gelitirmek ve serbest rekabet artlarn salamak maksadyla, ticari ilikilerde tedrici bir serbestiye gitmesi kabul edildi. 30 Haziran 1950de Avrupa Tediye Birliinin kurulmasyla da

51 Seyfettin Grsel, D Borlar, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C.15, s.473

39

Avrupallararas deme ve Takas Anlamalar yerine Avrupa Tediye Birlii Anlamas kabul edildi. Anlamaya gre, akid taraflardan herbirinin Avrupa Tediye Birlii dahilinde dierlerine kar ortaya kan, alacak ve borlar bir takas muamelesine tabi tutulmakta ve net alacak veya bor bakiyesi zerinden Avrupa Tediye Birliine kar alacakl veya borlu olmaktayd. Bu alacak ve borlar karlkl bir kredi sistemi iinde muhasebeye tabi tutulmaktayd. Birlie dahil her lke, kendi ticaret hacmine gre dier ye memleketlere kar bir kredi marj tanmakta ve buna mukabil dier ye memleketlerden Birlik dahilinde bir kredi marj almaktadr.52 b. Balang Kredileri Avrupa Tediye Birliine bnyevi borlu olan baz lkelere Amerikann balang kredisi ad altnda ikraz ve hibe esas zerinden yapt yardmlardr. Balang kredileri, tahsis edildikleri lkelerin demeler bilanolarnda ak vermesi durumunda tiraj haklarndan nce kullanlmtr. 3. Teknik Yardmlar ECA 1948 ylnda bir nevi teknoloji transferi olarak ta dnebileceimiz teknik yardm programn balatt. Bu yardm plan erevesinde, Amerikal uzmanlar Avrupada teknik yardm, mhendislik eitimleri, verimlilik tetkikleri yaparken, Avrupal iiler ve yneticiler Amerikaya endstriyel ve zirai metodlar zerinde almak zere gittiler. Amerika 1951 ylnn ilk eyrei itibaryla Avrupada 372 uzman grevlendirmi ve lkesinde bine yakn Avrupal temsilciyi eitmiti. Ek olarak ECA teknik yardm fonlarn, Avrupal yneticiler iin seminerler dzenlemek, mhendisler iin eitim programn finanse etmek ve teknik ve bilimsel konularda filmler ve kitaplar yaynlamak iin kullanmtr.53 4. Karlkl Paralar Karlkl fonlar, ECA ve katlmc lkenin, kullanlmasna ortak olarak karar vermesi gereken, zel hesaplarda tutulan, Amerikan hibelerine eit miktarda yerel para birimini kapsyordu. Byle bir dzenleme her iki taraf da harcamalar konusunda istekler ne kadar farkl olsa da uzlamaya zorluyordu.
52 Trkiyede Marshall Plan-8,s.3-4 53 Michael J. Hogan, a.g.m.,s.4-15

40

Kontrparti fonlar, katlan memleketlerde Marshall Pln programnn bir parasdr. Marshall Pln daresi, herhangi katlan bir memlekete bir dolar veya dier bir Avrupa paras tahsisi yapt zaman, o memleket bu parann karln kendi paras ile Merkez Bankasna yatrr. Kontparti fonu diye isimlendirilen bu paralarn istimali ise, o memleketin iktisadi kalknmasna hasredilmek zere, Marshall Pln daresi ile katlan memleket makamlarnn varaca karara baldr.54 Karlkl fonlar, ngilterede Bank of Englandn borlarn tasfiye etmek iin kullanlmt. Hollandada enflasyonun snrlandrlmas, toprak bildirimi iin bir sistem gelitirilmesi ve endstri iilerine dk cretle ev salanmas amacyla kullanld. Fransada Monnet Plannn endstriyel modernizasyon ve malzemenin yenilenmesi amacyla desteklenmesi, talyada endstri ve tarm alanlarnda baz projeler ve isizlik sorununun zlmesi amacyla kullanld.55 1.5 Marshall Plannn Avrupaya Etkileri Marshall Plan 1951 ylnda planland gibi sona erdi. Devam etmesi ynnde, bir takm abalar olduysa da Kore Savann artan maliyeti nedeniyle sonusuz kald. Ayrca, 1950 Kongre seimlerinde, Marshall Plannnn uygulanmasna bandan itibaren kar olan Cumhuriyetiler fazladan sandalye kazannca, plana kar eletiriler de tekrar balad.Marshall Plan bu sebeplerle 1951 yl sonunda sona erdiyse de, Avrupaya yaplan Amerikan yardm eitli ekillerde devam etti. Marshall Plan mterek bir teebbst. Amerikan yardm, Avrupadaki veya denizar blgelerdeki ihtiya duyulan hammadde veya retilmi mal halini alyordu. Yardmn yaklak olarak 12 milyon dolar, 1951 ylnn ortalarna kadar harcanmt. Bunun 1,567 milyon dolaryla yakt ithal edilmi, 3,430 milyon dolaryla gda, gbre ve yem, ve 1,853 milyon dolaryla makine, ara ve malzeme alnmt.56 thal edilen bu malzemeler dier Amerikan yardmlaryla birleince Bat Avrupada ekonomik adan byk bir ilerleme kaydedildi. 1950 yl itibaryle bir ok
54 Ayn Tarihi, 31 Temmuz, Ankara 55 Michael J. Hogan, a.g.m.,s.4-15 56 Michael J. Hogan, a.g.m., s.4-15

41

lkede enflasyon kontrol altna alnd ve hem Avrupada hem de Avrupa dnda ticarette, beklenenden daha fazla bir dzelme grld. 1948-1952 yllar arasnda, Avrupada, tarihinin en hzl bymesi grld. Yardm sresince Bat Avrupann tm ulusal retimi, %32 orannda artarak, 120 milyon dolardan 159 milyon dolara kt. Sava ncesine gre retim, tarmda %11, endstride %40 art gstermitir. Savan hemen sonrasnda grlen fakirlik ve alk yerini ykselen hayat standartlarna brakrken, Bat Avrupa grlmemi bir ykselie geti. Bir ok tesis kuruldu, sava sonras retimi durdurulan fabrikalar tekrar faaliyete balad ve Avrupa savan etkilerinden ve ekonomik darboazdan kurtulmaya balad. Avrupann tmnde Marshall Plannn izleri hala grlmektedir. Almanyada tekrar sanayilemesinin balamas Marshall Planyla gerekleti. rnein 1949-50 yllar arasndaki kmr retimi yatrmlarnn %40 bu yardmlardan finanse edildi. Sava tazminat olarak devre d braklan bir g santrali tekrar faaliyete geirildi.57 Avusturyada byk hidroelektrik projesinin hayata geirilmesi kapsamnda Limberg Baraj ve barajn dier tesisleri yapld. Yunanistanda Corinth Kanal yeniden ald ve Yunanistan Bat Avrupaya balayan mehur Dou Ekspresi faaliyete geti. Dier Avrupa lkelerinde de retimi, ulam, madencilii ve haberleme teknolojisinin gelitirilmesinde kullanld. En byk yatrmlar, Fransadaki Usinor elik iletmeleri ve Genisiat Hidroelektrik Projesi, elik letmeleridir.58 Marshall Plannn Avrupa zerindeki en nemli ekonomik etkilerinden biri de, Avrupann ekonomik adan Amerikaya bal hale gelmesiydi. ok dk faizle ve uygun deme koullaryla krediyi alan devlet, lkesindeki Amerikan Yardm Heyetine isteklerini bildiriyor, bu istekler ECAya iletiliyordu. ECA uygun grd talepleri Amerikan piyasasndan satn alyor ve genellikle kendi gemileriyle sevk ediyordu. Yardm alan lke bunu kullanaca yerleri Amerikaya danmak zorundayd. Amerika bu ekilde lkelerin iktisadi politikalarna karabiliyordu. Dier yandan daha nce de bahsettiimiz gibi kredilerin bankaya karlkl fon hesabna yatrlmas ve bu parann
57 Economic Growth in Europe Since 1945. edited by Nicholas Crafts and Gianni Toniolo, p.464 58 Michael J. Hogan, a.g.m.,s.4-15

talyadaki Finsider ve Falck elik

letmeleri,

ngilteredeki Margram Demir elik Fabrikas ve Avusturyadaki Donawitz ve Linz

42

kullanlabilmesinin tamamen Amerikann iznine bal olmas nedeniyle Amerika ikinci bir mdahalede daha bulunabiliyordu.59 Daha nce de bahsettiimiz gibi bu zaten Marshall Plannn balatlmasnn en byk sebeplerinden de biri olarak ta gsterilebilir. Marshall Plannn politik etkileri de ekonomik etkileri kadar nemlidir. Marshall Plan Bat Avrupann, kemer skma politikalarndan, hkmetin rnler zerinde uygulad kstlamalardan kurtulmasn salarken, halkn hkmetlerden duyduu memnuniyetsizlii azaltarak ynetimdeki dengenin tekrar kazanlmasn salamtr. Bat Avrupa zerindeki, komnist etki azalrken blgedeki komnist partiler de taraftarlarn ve poplaritesini kaybetmitir. Marshall Plan tarafndan oluturulan, ticari ilikiler, souk sava sresince mcadele edecek olan Kuzey Atlantik Pakt (North Atlantic Treaty Organization-NATO)nn kurulmasn hzlandrmtr. Dou Bloku lkelerinin bu yardm plan iinde bulunmay da ktann blndnn sinyallerini veriyordu. Marshall Plan, Avrupann entegrasyonu zerinde de etkili olmutur. Plann balangcndan itibaren ve uygulanmas sresince, Amerikann, Avrupann zenginlemesi ve gvenlii asndan en nemli art olarak srarla zerinde durduu bu dnce, Avrupa liderlerine de benimsetilmitir. Bu dncenin bir sonucu olarak, Marshall Plannn kurucular, OECCyi glendirmek ve Avrupann i ticaretini liberalletirerek ayr ekonomileri reten tek bir birim haline getirmek iin almtr. Bu abalar, baz konularda tam baarya ulaamamtr. rnein OECC, kendisini gelitirerek tam bir ekonomik rgt haline gelememi, ya da daha sonra Avrupa Birlii(European Union)ne dnecek olan, Avrupa Demir elik Birlii (European Coal and Steel Community) kurulurken, ngilterenin darda braklmasna engel olamamtr. Fakat yine de, OECC Avrupa Konseyini desteklemi ve Avrupa Para Sistemi (European Monetary System)nin habercisi niteliindeki Avrupa Tediye Birlii (European Payments Union)nin kurulmasn salam ve OECC srecinde, edinilen eitim ve kazanlan tecrbe, Avrupa Ekonomik Topluluu (European Economic Community)nun kurulmasnda yardmc

59 Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeni, s.272

43

olmutur. Ayrca, Marshall Plannn Bretton Woods sistemini desteklemesi itibaryla da blgede serbest ticaretin yaplmasn yaygnlatrmtr. Sonu olarak, bu konuda Avrupann zaten kendi kendine de baarl olabilecei, Marshall Plannn bunu balatan deil hzlandran bir faktr olduu ynnde bir takm tartmalar hala sryor olsa da, Marshall Plan, Avrupann tekrar dnya platformuna kmasna yardm etmi, Sovyet Rusyann yaylmc politikas Amerikan mdahalesiyle engellenmitir. Sovyetler kazanma yolunda emin admlarla ilerlerken, Amerika Avrupay ekonomik ynden hem glendirip hem de kendine mecbur ederek santran mcadelesinde, Sovyetlere kar bir daha kaptrmamak zere, bariz bir stnlk elde etmitir.

41

2. BLM MARSHALL PLANININ TRK YEDE KABUL ED L

Sava sonucu Amerikann, Sovyet Rusyann ve Avrupann durumunu, Truman Doktrininin ilann ve Marshall Plann sebepleri, kabul ve etkileri itibaryla nceki blmde inceledik. Bu blmde de, Trkiyenin IInci Dnya Sava sresince yaad ekonomik ve siyasi gelimeleri, bunun sonucunda ortaya kan durumu, Truman Doktriniyle Trk siyaset hayatna giren ve o zamandan beri de d politikamzn vazgeilmezi haline gelen Amerikaya yneliimizi inceleyeceiz. 2.1 Trkiyeyi Marshall Plann Kabul Etmeye ten Sebepler : 2.1.1 Ekonomik ve Siyasi Sebepler :

Ekonomik ve siyasi sebepleri kinci Dnya Sava sresince ve sonrasnda meydana gelen deimeler olarak iki dnemde incelemek uygun olacaktr. kinci Dnya Harbine girmemi olan Trkiyenin, btn dnya dengelerini etkileyen bu durumun etki alan dnda kalacan dnmek mantkszlk olacaktr. nk Trkiye kinci Dnya Savana girmemesine ramen sava ekonomisinin koullarn tm arlyla yaad. Yetikin nfusun byk bir blmnn askere alnmas retimde byk dmelere yol at ve rnein sava yllarnda buday retiminde %50ye yaklaan bir gerileme meydana geldi. Sava ncesinde balayan planlama almalar ve snai yatrm programlar, savunma harcamalarnn bteye hakim olmas yznden tmyle ertelendi. Bu nedenlerle Trk ekonomisi sava sresince bir duraklama dnemine girdi. 1940-1945 dnemini ekonomik adan bir kesinti olarak nitelendirmek dorudur.1 Bu dnem ierisinde savunmaya ayrlan bte % 20 orannda art gstermitir. nceki dnemlerde, bte gelirlerinin %40 savunma harcamalarna ayrlrken, savan
1 Korkut Boratav, Trkiye ktisat Tarihi 1908-2002, s.82

42

balamas ile birlikte savunma harcamalar bte harcamalarnn %60na ykseldi. Harcamalar karlamada vergi gelirleri ve borlanma haslat yeterli olmad. Artan harcamalarn bir ksm ancak TCMB kaynaklarna bavurularak karlanabiliyordu. Sava ekonomisi sadece devlet harcamalarn artrmakla kalmad. Byk bir ordunun beslenmesi tketim mallarna talebi artrd. Devlet ordunun iaesini salamak iin daha fazla tketim maln piyasadan veya dorudan reticilerden ekmek zorunda kald. Bu durum milli haslann yeniden blmne yol at, mevcut dengeleri deitirdi. Sava ekonomisi d ticaretin de byk lde aksamasna, hatta tkanmasna neden oldu. Yatrm mallar ithalatndaki daralma zellikle snai retimi olumsuz etkiledi. Tketim mal ithalindeki tkanmalar ile arz-talep dengesindeki bozulma daha da artt. Yukarda sralanan olumsuz gelimeler ekonomik dengeleri sarsmakta gecikmedi. Zaten iyi rgtlenmemi ve zayf bir retim yapsna sahip olan Trkiye ekonomisinde ksa srede mal darl ve fiyat artlar balad.2 Btn bu olumsuz gelimeler ve artan masraflar sonucunda, devlet yeni vergiler getirmitir. ncelikle vastal vergi nisbetleri artrlm (Milli Mdafaa Vergisi ihdas edilmi) ve sonra da Varlk Vergisi gibi orijinal vergiler kartlmtr. Bu verginin uygulama glkleri bir yana, toplumda adaletsizliklere yol aarak, sosyal huzuru byk apta bozmutur. stelik istenen amaca da ulalamam, aznlklarn d ticaretteki etkisi azaltlamam ve vergiler istenilen dzeyde toplanamamtr. Alnamayan vergiler 1944 ylnda tarh edildi. Ayrca hazine bonolar yoluyla, devlet halka borlandrlmtr. Ancak bu bonolarn denmesinde glkle karlaldndan, devletin Merkez Bankasna olan borcu bym ve emisyon iddetlenmitir. Nitekim; 1938de tedavldeki para hacmi 238 milyon lira iken, 1946 ylnda bu miktar 900 milyon liraya ulamtr. Hazine bonolarna karlk karlan paralar, Silahl Kuvvetlere sarfedildiinden, retimde bir deiiklik olmam, buna karlk parann satn alma gc giderek dmtr.3

2 Prof. Dr. Hseyin ahin, Trkiye Ekonomisi Tarihsel Geliimi-Bugnk Durumu, s.83-84 3 Dndar Salam, Trkiye Ekonomisi Yaps ve Temel Sorunlar, s.83

43

Trkiye bu yllarda izledii pasif d politika ile de byk bir frsat karm, ve byk atlmlar yapabilecei birok sanayi dalnda gerekli hamleleri yapamad iin, yerinde saymtr. Daha aktif bir politika ile, krom, ttn, pamuk ve baz gda maddelerinde ihracatn artrabilir ve sanayi hamlesini tamamlayabilirdi. Fakat Avrupann bir ok alandaki retimini durdurup askeri malzeme retimine yneldii ve hammadde ihtiyacnn ok olduu bu dneminden istifade edilememi, tam aksine sava artlar sanayi sektrnde de retim dne yol amtr.4 Tarmda retim d, sanayi de hammadde darlna sebep olmutur. thalatn izlenen baarsz politikalar sonucunda, tkanmas da, sanayi sektr iin gerekli olan makine ve ara mal girdilerinde skntlara sebep olmutur. Buna karlk baz sanayi dallar ithalatn tkanmas ve uluslararas fiyatlarla balarn kopmas sayesinde olaanst d koruma artlarnda ar kazanlara sahne olmutur.5 kinci Dnya Sava yllarnda d kaynaklara daha fazla ynlenilmitir. Altn ve dviz stoklarnda byk oranda bir art salanmtr. Bu miktar baz kaynaklara gre kesin olmamakla birlikte 330 milyon TL civarndadr. Altn ve dviz rezervlerindeki bu artn en nemli nedeni d kredilerdir. 1938-1945 yllar arasnda, 127 milyon dolar ekonomik kredi ve 187 milyon dolar askeri kredi ve hibe olmak zere toplam 314 milyon dolar kredi salanmtr. zellikle kinci Dnya Savann ilk yllarnda savaan lkelerin Trkiyeyi kendi yanlarna ekmek iin saladklar d krediler yle zetlenebilir. ngiltereden 1939-1940 yllarnda yaplan anlamalarla 49.5 milyon sterlin(yaklak 240 milyon dolar), kredi temin edilmitir. Bunun 17 milyon sterlini ticari kredi, 29.5 milyon sterlini askeri kredi idi. 1940 ylnda Fransadan 1.5 milyon sterlin bir ticari kredi saland. Bununla Fransaya birikmi olan borlarmz tasfiye edildi. 1942 ylnda Almanyadan 45 milyon TL kredi saland.6 Trkiye kinci Dnya Sava sresince, bir yandan d ticaret fazlas ve d kredilerle altn ve dviz rezervlerini, dier yandan da alnan krediler nedeniyle d bor

4 M. Singer, The Economic Advance of Turkey 1938-1960, , s.15 5 Hseyin ahin, a.g.e., s.87 6 Y.S. Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi (1923-1950), , s.193-194

44

stoklarn artrmtr.1938 ylnda Trkiyenin toplam konsolide d borlar 236 milyon dolar civarnda iken, 1945 yl sonunda bu rakam 439 milyon dolara ykselmiti.7 Ancak, iktisadi gelime gstergeleri bakmndan bir kesinti dnemi olarak nitelendirilebilecek olan,1940-1945 yllar, 1946da Trkiyeyi iktisat politikalar, dnya iindeki konumu ve siyasi yaps bakmndan tamamen farkl bir gelime dorultusunda yneltecek yeni g dengelerinin kurulmasna yol aan nemli bir kuluka dnemi olarak da grlebilir. Sava dneminin nceki ve sonraki dnemler arasnda bir kpr ilevi grd ve bu bakmdan bir sreklilik gsterdii de sylenebilir. Gerekten 1930-1939 yllarnn mdahaleci-devleti politikalar ve bu dnemin sonunda gzlenen baz eilimler sava yllarnn iktisadi politikalarn ve onlarn sonularn biimlendirmitir. Daha da nemlisi, 1940 sonrasnn darlk koullarnn bir yandan mevcut snf yapsyla, te yandan siyasi kadrolara ve yksek brokrasiye ok geni yetkiler veren iktisat politikalaryla birlemesi, bu dnemde gelir dalmnda fevkalede nemli deiikliklere yol am ve bu dnmler sava sonunun ekonomik, sosyal ve siyasi gelimelerini byk lde biimlendirmitir. Ne var ki bu dnemi sadece burjuvazi ile yksek brokrasinin ve siyasi kadrolarn nemalarn paylatklar babo vurgun yllar olarak deerlendirmek yanltr. Tek parti rejiminin ynetici kadrolarnn bir kanad, sava yllarn, bir yandan haksz kazanlara set vuracak etkin devlet mdahalelerini yerletirmek, te yandan ekonomik ve kltrel alanda baz kalc reformlara ynelmek iin bir frsat olarak kullanmaya da teebbs etmitir. Refik Saydam hkmetinin savata uygulamaya alt iktisadi nlemler, baz ynleriyle Milli Korunma Kanunu, Varlk Vergisi ve Toprak Mahsulleri Vergisi, iftiyi Topraklandrma Kanunu, Ky Enstitleri ve Milli Eitim Bakanlnn liberal, hmanist ve aydnlanmac kltr politikas, belli bir kk burjuva reformizminin etkili olduu atlmlar olarak yorumlanabilir. Ancak bu atlmlarn her biri belli bir sre sonunda ve farkl biimler iinde, toplumsal yapnn egemen glerinin ya engellemesiyle karlaarak son bulmu; ya da ayn glerin denetimine geerek, asli amalaryla kart maceralara srklenmilerdir. Toprak reformu, eitim politikas, zelikle Ky Enstitleri gibi konulardaki alkant ve ekimeler, sava

7 W.Hale, The Political and Economic Development of Modern Turkey, p.74-75

45

bitiminde CHP iindeki yap deimesine ve ok partili rejimin domasna yol aan nemli olaylar olarak siyasi tarihimizde yer alrlar.8 Sava yllar, CHP iktidarnn kk burjuva radikalizmine yatkn kanadnn son atlmlarna tank oldu. Piyasa mekanizmasn askya alan nlemler ve Varlk ve Toprak Mahsulleri vergileriyle sava kazanlarn trpanlama giriimleri rnek gsterilebilir. Bunlarn yan sra tarm kesiminde gl toprak sahibi ve mtegalibe gruplarn tedirgin eden iki gelimeye de deinilmelidir. Birincisi Maarif Vekili Hasan Ali Ycel ve lkretim Genel Mdr smail Hakk Tonguun nderliinde 1940 ylnda kurulmaya balayan ve sava yllarnda hzla gelien ky enstitleridir. Ky enstitleri, yoksul ky ocuklarn hem eitimci hem de krsal yapy modernletirecek aktif aktrler olarak kye yerletirmeyi hedefliyordu. kincisi ise savan son ylnda, ksa sre sonra Demokrat Partinin kurucusu olacak kimi milletvekillerinin muhalefetine ramen kabul edilen ve topraksz ve az toprakl iftilere toprak dalmn ngren iftiyi Topraklandrma Kanunudur. Birka yl sonra Demokrat Parti tarafndan tasfiye edilmesine ramen, olumlu yllar uzun sre srecek olan ky enstitleri uygulanmas bir yana, bunlar tamamlanamayan, asli amalarnn dna ynlendirilen eksik hamleler olarak kald; te yandan da egemen snflarn nemli bir blmnn birka yl sonra CHPyi terk etmesiyle sonulanacak tedirginliklere de yol at. te yandan Saraolunun babakanlyla balayan yneliler, varlkl katmanlar gzetip, krsal ve kentsel emei yasal mekanizmalarla ve baskc yntemlerle denetlemeyi hedefleyen faizan eilimlerin serpilmesine yol at. Ktlk koullarnda piyasa mekanizmasna teslimiyet, byk boyutlu sava vurgunlarnn merulamas anlamna geldi. mkellefiyeti, cretlerin snrlandrlmas, i saatlerinin uzatlmas, yoksul kylleri angarya almaya zorlayan yol vergisi uygulamalar ise, emeki halk ynlar ile CHP arasnda bir daha telefi edilemeyecek kopulara yol at. Ksacas 1945 ylnn sonuna gelindiinde, CHP iktidar Cumhuriyetin ilk onbe ylnda siyasi ve ekonomik atlmlarla salad meruiyeti, byk lde yitirmiti. Trkiye toplumunun tm snf ve katmanlar, sava sonuna deiiklik zlem ve beklentilerin iinde girmilerdi.9
8 Korkut Boratav, a.g.e., s.82-83 9 Korkut Boratav, a.g.e., s.90/91

46

kinci Dnya Savandan sonra dnyada ve Trkiyede siyasal ve ekonomik alanlarda byk deiiklikler meydana geldi. 1946 yl, Trkiye iin hem siyasi hem de iktisadi adan yeni bir dnm noktas oldu. Siyasi adan 1946 yl Trkiye iin ok partili parlamenter rejime geiin balang tarihi olmutur. 5 Eyll 1945te Milli Kalknma Partisinin, 7 Ocak 1946da Demokrat Partinin kurulularyla balayan ve 21 Temmuz 1946da, btn bask ve yolsuzluklara ramen ilk kez tek dereceli seimlerin yaplabilmesiyle srdrlen ve 14 Mays 1950de yine seim yoluyla iktidarn deimesine yol aan bu siyasi dnmn nemi hibir biimde kmsenemez. Parlamenter rejimin gerei olarak geni halk kitleleri, toplum sahnesinde artk seyirci deil, aktrler olarak yer alacaktr. Siyasi iktidarlar, bu tarihten sonra, en azndan seimden seime, ii, kyl, esnaf gibi kalabalk halk kesimlerinin ekonomik ve sosyal isteklerini dikkate almak, onlara u veya bu biimde cevap vermek zorunda kalacaklardr. Bu zorunluluk iktisat politikalarnda ve blm ilikilerinde, varlkl snflarn ksa dnemli karlaryla geliebilen unsurlarn srekli olarak yer almas sonucunu douracakt.10 1946 ylnda iktisadi alanda da ok byk deiiklikler oldu. iftiyi Topraklandrma Kanununun grlmesi srasnda su yzne kan muhalefetin ok partili hayata geie izin verilmesiyle partilemesi ve Demokrat Partinin mevcut siyasi iktidarn devleti politikasn sert ekilde eletirmeye balamas, gerek glenen zel sermaye evrelerinde ve byk toprak sahiplerinde, gerekse geni halk kitlelerinde arad yanky buldu. Muhalefetteki Demokrat Parti, liberal bir iktisat politikasn savunuyordu ve iktidara geldiinde iktisadi kalknmada zel sektre dayanacan devletin ekonomideki arln azaltacan, tarmsal kalknmaya ve alt yapya ncelik vereceini vaat ediyordu. Halkn genel honutsuzluu ve muhalefet partisinin eletirileri iktidar etkiledi. Hkmet muhalefetin eletirileri karsnda bir yandan uygulad devletilik politikasn savunuyordu bir yandan da yeni devletilik ad altnda daha farkl, daha liberal bir iktisat politikas uygulamaya hazrlanyordu.11
10 Korkut Boratav, a.g.e., s.94/95 11 Hseyin ahin, a.g.e.,, s.97-98

47

Ekonomik politikadaki deiiklik, sadece i basklar sonucu liberalizm dncesinin ortaya kmas eklinde olmad, dabakan ynyle de ekonomik politikamzda deiiklik yaand. Dnyada olumaya balayan kapitalist dnya ile sosyalist dnya arasndaki bloklamadan, en ok etkilenen lkelerden birisi de Trkiye idi. Sovyetler Birlii, Trkiye zerindeki emellerini aka belli ediyor, bu da Trkiyeyi bat bloku iinde yer almaya, batda gerekletirilen siyasi, askeri ve iktisadi antlamalara ve kurululara katlmaya zorluyordu. Bu da alma ve yanda arama abalar, o gne kadar izlenen kapal, korumac ve ie dnk iktisadi politikalarn zaman ierisinde gevetilmesine neden olmutur. O gne kadar izlenen d dengeye bal ve ie dnk iktisat politikalarnn, zaman ierisinde deiim gstererek nasl ithalatn serbestletirilip byk lde artrld, d aklarn kroniklemeye balayp dolaysyla d yardm, kredi ve yabanc sermaye yatrmlaryla ayakta duran bir ekonomik yapya dntn yine Boratavn cmleleriyle aklayabiliriz. Kapitalist sistemin yeni ve tartmasz lideri ABD idi ve Trkiyenin bu sistemin iinde Amerikan nfuz alan iinde yer almas sava bitmeden kesinlemiti. Uzun sreli bir genileme dnemine giren kapitalist dnya ekonomisinin merkezlerinde yeniden serbest ticaret doktrini egemen oluyor; sermaye hareketlerine konan engeller hafifliyor ve Amerikan kaynakl yatrmlar, d yardm ve krediler, bu genileme srecinin kritik aralarn oluturuyordu. Pepee lkeye gelen Amerikan heyetleriyle birlikte d yardmsz kalmak imkanszdr. inancnn yerlemesi byle gerekleti. 1930dan beri d ticaret a vermeden ayakta durabilmi ve sava yllar dnda hzla byyebilmi bir ekonominin birdenbire ve d ticarette liberizasyona paralel olarak, d ak vermeden yaayamaz bir yapya dnmesi, byk lde kapitalist dnya ekonomisinin sava sonu konjonktr tarafndan belirlenenen bir dnm olarak grlmelidir.12 nceki paragraflarda belirttiimiz konular ksaca zetleyecek olursak; anormal derecede zenginleen bir ticaret kesimi ortaya karken, sabit cretli ok byk bir kesimin alm gc byk oranda dmt. Artan askeri tedbirler, getirdii ekonomik klfet yannda, igc kaybna da neden olmu, kalifiye igcnden yoksun kalan tarm ve endstride retimin dmesine neden

12 Korkut Boratav, a.g.e., s.96-97

48

olmutu. Sava sonrasnda, yeterince mahsl alnamamas sonucunda, buday ithal etmek zorunda kalnmt. Ayrca, sava sresince ihra ettiimiz krom, zeytinya, deri ve zm gibi mallarn fiyatlarnn sava sonrasnda gerilemesi ve ihtiyacn azalmasna paralel olarak ihracatn azalmas ve yine sava sonras artan retim sonucu fiyatlar den ve sava sresince eksiklii ekilmi olan bir ok tketim malnn, ithal edilmeye balanm olmas d ticaret amzn artmasna neden olmutu.13 1930 ylndan beri (1938 yl hari), her yl srekli olarak fazla veren d ticaret bilanosu, ilk kez 1947de 21.3 milyon dolar ak verdi ve bu ak her yl artarak 1960 yl sonunda147.4 milyon dolara ulat.

2.1.2 Dnem Sresince D Konjnktr Ve zlenen D Politika Sava sresince izlenen siyasi ve iktisadi politikalar ve sava sonrasnda ortaya kan tablo yukarda anlattmz gibidir. Belirtildii gibi, 1946 yl Trkiye iin hem siyasi hem de ekonomik adan bir dnm noktas olmutur. 1946 yl Trk d politikas iin de dnm noktas olmutur. Trkiye, yalnz ekonomik adan darboazda deildi. Ticaret ilikileri kadar, yrtt ve yrtecei d politikada da bir takm skntlar ve belirsizlikler iinde idi. Trkiye gelien bir devlet olma yolunda ilerlerken ve hem ekonomik hem de politik adan istikrar yakalamken, IInci Dnya Sava ile yakalad dengeyi tekrar kaybetti. Bunun sebeplerini yrtlen politikann yetersizliinde arayanlar da var muhakkak, fakat unutulmamas gereken u ki Trkiye gibi stratejik bir konumda bulunup ta, tm Avrupay harap eden byle bir savatan etkilenmemek, hi bir lke ve hi bir ynetim iin mmkn olmayacaktr. Bununla beraber, sava sresince ve sonrasnda, daha aktif bir politika yrtlerek, sava ortamnda savamayan, fakat savaa girdiinde dengeleri deitirebilecek konumdaki lke olarak, hem ekonomik hem de politik adan daha gl bir noktaya gelebileceimiz konusunda da bir ok aratrmac ayn fikirdedir.

13 Yahya Sezai Tezel, a.g.e., s.100

49

kinci Dnya sava sresince evresindeki lkelerle deil savala ilikiler yrten Trkiye, sava sonunda yalnz kald.14 Sava sonrasnda ortaya kan souk sava kavramnn, tam ortasnda kalan Trkiye, her iki g asndan da kpr vaziyeti gryordu. Amerika iin, Ortadou balants, Sovyetlere kar bir s, Avrupada ki son karargaht. Sovyetler iin ise, Akdenize alan kap, boazlarda sz hakk ve Balkanlar ve Ortadouyu birletiren vazgeilmez bir st. Trkiye zerinde sahne olacak g gsterisinde ilk admlar, olduka cesur ve tehditkarane bir ekilde Sovyet Rusyadan geldi. kinci Dnya Savann sonlarndan itibaren, Trkiyenin zerine kabus gibi ken Sovyet Rusya, Trkiyeden hem Dou Anadolu topraklarn resmen istemi, hem de boazlara yerleerek sz sahibi olmak maksadyla s talebinde bulunmu, bu da Trkiyeyi olduka gvensiz bir ortamla kar karya brakmtr. Yalta Konferansnda, Montr Anlamasnn deitirilerek kendisine daha geni haklar ve gei serbestisi verilmesini isteyen Sovyetler, konferansn ardndan da 19 Mart 1945 tarihinde 1925 tarihli Trk-Sovyet Tarafszlk ve Saldrmazlk Paktn, deien dnya dengelerini dikkate alarak feshettiklerini bildirmitir. Trkiye, 4 Nisan 1945te verdii cevapta, saldrmazlk antlamasnn feshinin, saldrabilirlik durumu ortaya karmasndan duyduu endie ile anlamann yenilenmesi iin yeni tekliflere hazr olduunu belirtmitir. gerekesiyle, Sovyetler, 7 Haziran 1945 tarihinde verdikleri cevabi notada saldrmazlk paktnn imzaland dnemde kendilerinin gsz olduu o dnemde Trkiyeye terkettikleri topraklar, Kars ve Ardahan blgelerini geri istemitir. Sovyet Rusya, Postdam Konferansnda, daha da ileri giderek boazlarda s talebinde bulunmutur. Btn bu gelimeler yaanrken, ne ngiltere ne de Amerika Sovyet Rusyann isteklerine itiraz etmemi, Yalta Konferansnda olayn Dileri Bakanlar apnda grlmesini talep ederken, Postdam Konferansnda, sadece bu konuda Trkiyeye bask yapmayacan sylemekle yetinmi ve her devletin grlerini Trkiyeye ayr ayr bildirmesine karar vermilerdir. Trkiye iin Sovyetlerin ne boyutta bir tehdit oluturduunu, Hseyin Cahid Yalnn 22 Haziran 1947 tarihli Taninde yazd Moskova radyosunun dilinin

14 Baskn Oran, a.g.e., s.398

50

altnda gizlenen maksat adl yazsndan takip edebiliriz. Moskova Radyosu Trkiye'yi bulandrmaktan, yolundan alkoymaktan artk midini kesmi gibi grnyor. Memleketimizin i ilerine mutat karmalarna ve halkmz hkmete kar isyana tahrik etmelerine devam etmekle beraber, yan yan bir yryle bize sokulmak ve iindeki derdi aa vurmak lzumunu da hissetmekten geri kalmyor. Dorudan doruya Rusya ile mzakerelere girimek! Bolevikler t 1939 da Saraolu Moskovaya gittii zamandan beri, bu emel peindedirler. Biz medeniyet dnyas ile alkamz ve dostluklarmz keseceiz; kendileriyle babaa verip anlaacaz: yani Bolevik nfuzu altna girerek ikinci bir Bulgaristan, bir Yugoslavya, bir Lehistan olacaz! 1939 da Saraolu, Bu Moskof tekliflerini kat bir dil ile reddederek Trkiye'ye dnd. Almanlar Moskoflar tepelemee baladktan sonra, etraftan yardm dilenmek zorunda kalan Ruslar, ngiliz ve Amerikan yardm sayesinde biraz kendilerini toplar toplamaz, tekrar ngiltere aleyhinde bulunmaa kalktlar ve bizi Ingiltereden habersiz olarak kendileriyle babaa konumaa davet ettiler. Tekrar ret cevab aldlar. Harpten sonra, ark vilyetlerimizle, boazlar istediler. Yine ret cevab ile karlatlar. Boazlar meselesinde yalnz bizimle bir anlamaya varmak iin son gayretlerini de yaptlar. Trkiye yine sarslmad; durum ite bu gnk eklini ald. Moskova Radyosu hl eski arky okuyor. Gya Trk halk neden dorudan doruya Rusya ile mzakerelere girimiyoruz diye esef ve hkmeti muahaze ediyormu. Bunun cevabn Trkn teklifsizce konuma dilinden alarak: Avularnz yalaynz eklinde vermek en mnasip bir mukabele tarzdr. Bizim Ruslarla herhangi bir mzakereye girimee hi bir ihtiyacmz ve mecburiyetimiz yoktur. Bir mzakere, bir nevi pazarlktr ki, aa yukar ve karlkl fedakrlklarla neticelenir. Bizim Ruslara bir zrnk bile msaadekrlmz ve fedakrlmz olamaz. vilyetimiz zerindeki taleplerinden, Boazlarda s elde etmek ve Boazlarn mdafaasna itirak etmek gibi hlyalarndan tam ve kat surette vazgetiklerini bildirmek iin mi Ruslar bizimle dorudan doruya mzakereye talip oluyorlar? Bunun iin ise, bir mzakere sahnesi tertip edecek kadar mizansen ve zahmete hacet yoktur. Rusya'daki tetkiklerini oktan bitirmi ve kfi derecede istirahat etmi olmas icabeden sefirleri tekrar Ankaraya gelir ve Rusyann btn iddia ve

51

taleplerini kat olarak geri aldn bildirir, Moskof radyolar da meden insanlar ve milletler arasnda hkm sren sebep ve terbiye dairesinde sz sylemee balar, grlt biter. Trkiye yabanc devletlerin harp emellerine let olmuyorsa, byle bir let mevkiine dmemek iindir ki, Moskovadan uzaklayor. Hele Trk halk ordumuzun hl niin silah altnda tutulduu sualini sormaktan ok uzaktr. Bu suali oktan sormu ve cevabn bulmutur. Bamzda Moskof tehdidi bulunduu iindir ki, bu ordu vazife bandadr. Trkiyede bunu bilmeyen hi kimse yoktur. Moskof tehlikesi Trklere en byk fedakrlklar seve seve kabul ettirir. Byle bir tehlike karsnda kimse uykuya dalmak istemez. Bundan dolaydr ki, muvafk, muhalif, btn Trk evltlar uyank, hazr, iman ve itimat ile dolu, beklemektedirler. Amerika, Trkiye ile tedafi bir ittifak yapmal...15 D politikada, o gne kadar denge politikas izlemi olan Trkiye, bu tehdit ortamndan da yine denge politikasyla kmak amac gtmtr. Bunun iin dayanaca lke olarak Amerikay semitir. Trkiyenin bu seiminde, savatan nce dayand Avrupa lkelerinden ngilterenin ypranm olmas ve Fransann da savata malup olmu olmas ve sava ncesinde sempati duyulan Hitler Almanyasnn yklm olmas nemli bir rol oynamtr. Sava sonrasnda da Sovyet Rusyann dmanca tutumunun etkilerinden kurtulamayan ve kuzeyden skan Trkiye, kendine Bat Bloku iinde yer bulmaya alyor ve zm yeni egemen g olarak grd Amerika da aryordu Amerikann savatan sadece galip lke olarak deil, Sovyetlerin karsnda durabilecek tek g olarak km olduuna dair kuvvetli bir inan hakimdi. ki lke arasndaki ilikilerin bu kadar hzl gelimesinin belki de en nemli nedeni, kinci Dnya Savandan galip kan Amerikann dnyaya bar ve denge getireceine, Trkiyeyi Sovyet tehditinden kurtaracana duyulan byk gven ve bunun uyandrd inanlmaz derecedeki Amerikan hayranldr. Belki de milli gururumuzu zedeleyecek boyutlara ulaan bu Amerikan hayranl ne yazk ki uzun bir sre daha devam edecektir. Bu hayranln ne kadar abartld 1946 Nisan aynda stanbul limanna yanaan Missouri Zrhlsna gsterilen ilgi ile su yzne kmtr. Bu ilginin ne boyutlarda

15 Ayn Tarihi,Hseyin Cahid Yaln 22 Haziran 1947 tarihli Tanin

52

olduunu 8 Nisan 1946 tarihli Ulusta kan karlama hazrlklarndan da takip edebiliriz. Missouriye armaan olarak verilecek gm levha ve Hereke hals zel bir itina ile hazrlanmtr. Bu hal geni bir salonu kaplayacak kadar byk ve yekparedir. Halnn zerinde stanbul haritas vardr. stanbul halk resmi makamlardan ayr olarak Amerikal misafirlere gsterilecek geni misafirperverlie hazrlanmaktadr. Dolmabahede, gemi mrettebatnn dolarlarn Trk parasna evirmek zere bir vezne almtr. Tekel idaresinin Trk ttnnden harman edilmi ellier sigaralk Missouri kutular piyasaya srlmtr. Bu paketlerin zerinde, Trk-Amerikan bayraklar konulmu ve ngilizce Ho geldin Missouri yazlmtr. Posta idaresi de Missouri serisi karmtr. Belediyenin ayrd 12 otobs gece yarsndan bir saat sonraya kadar yalnz Amerikallarn emrinde olmak zere, Dolmabahe-Taksim arasnda ileyecektir. Dier taraftan btn tatlar Amerikallarn emrinde olacak ve ve deerli misafirlerimiz hibir cret vermeyecektir lgin olan Trkiyeye gelii bu kadar milli mesele haline getirilen Missouri zrhlsnn, onalt ay nce vefat etmi bykeli Mnir Ertegnn cenazesini getiriyor olmasyd. Fakat kimse olay bu adan deerlendirmiyordu. Herkesin kafasndaki dnce Amerikann bizi koruma altna alaca ve Sovyet Rusya tehdidinden kurtulacamzd. Missouri zrhlsnn stanbula demir atmasyla, bizim d politikamz da etkisi hala devam etmekte olan yolunu izmi oluyordu. Amerika esasl yrteceimiz d, hatta i politika dnemi balyordu. Trkiye kararn vermiti. Kurtarcsn semiti. Amerikaya ve dolaysyla Bat Blokuna ynelmeye karar veren Trkiye, Atatrkn balatt batllama politikasna devam edecekti. Fakat byk bir farkla. Artk d politikamzda belirleyici, karar verici biz olmayacaktk. nceden planlanan stratejileri bir kenara brakarak, gnlk politikalarla yrteceimiz d politika gnlerimiz balyordu. Trkiye bat bloku iinde yer almak iin sava sresince srdrd tarafszlk politikasndan da uzaklamtr. 23 ubat 1945te Birlemi Milletlerin kurulu aamasna katlabilmek iin Almanyaya sava ilan etmitir. 26 Haziran 1945te Sanfransiscoda Birlemi Milletler Antlamasn imzalayan 51 lke arasnda yer almtr. Trkiye sava sonras dnemin uluslararas ekonomik dzenini kurmak amacyla toplanan Bretton Woods konferansna da katlm ve bu konferansta

53

kurulmalar kararlatrlan uluslar aras dzenin iki temel kuruluuna ye olmutur. Bu ekonomik kurulular Uluslaras Para Fonu (IMF) ve Uluslararas mar ve Kalknma Bankas (IBRD)dr. Trkiye her iki kurulua da ye olma srecini 19 ubat 1947de tamamlamtr.16

2.2 Truman Doktrininin Trkiyede Kabul Edilmesi Truman Doktrininin ilan edilirken Trkiyenin ite ve dta karlat problemler ve rettii zm yollar bu ekildeydi. Ekonomik ve siyasi adan destek arayan Trkiye iin Truman Doktrini bulunmaz hint kuma olmutur. Truman Doktrininin kablnden nce de Amerika ve Trkiye arasnda bir takm ikili anlamalar olmu ve Amerikann Trkiyeye ekonomik yardm gereklemitir. ki lke arasndaki ekonomik ilikiler, 1 Ekim 1929 tarihinde imzalanan antlama ile balamt. 1 Nisan 1939da iki lke arasnda ikinci bir ekonomik antlama imzalanmtr. Antlama gerei her iki lke gmrk ve ticaret gemilerine ait yeni dzenlemeleri benimsemilerdir. 11 Mart 1941de kabul edilen dn Verme ve Kiralama Yasasyla, korunmas Amerikann savunmas iin ok nemli grlen lkelere sava maddeleri ikmalinde bulunma karar alan Amerika, Trkiyeye sava sresince 95 milyon dolarlk sava malzemesi verdi. Amerika Birleik Devletleri, Mihvere kar savaan devletleri desteklemek amacyla yrrle soktuu bu kanundan, Trkiyenin de yararlandrlmasn uygun bulunmutu. Fakat Trk-Alman Saldrmazlk Antlamasnn 1941 Hazirannda imzalanmasndan sonra, yardm durdurulmutur. Ancak Trkiyenin nazik durumunu kendi karlar iin Amerikadan daha iyi analiz eden ngilterenin giriimleriyle, yardm 1941 Aralk aynda tekrar balatlmtr 23 ubat 1945te imzalanan antlamaya gre Trkiye sava sresince ABDden yardm almaya devam edecek, buna karlk sava sona erdiinde bu erevede kendisine devredilmi olan

16 Hseyin ahin, Trkiye Ekonomisi Tarihsel Geliimi-Bugnk Durumu, Ezgi Yaynlar, Bursa, 1995, s.100

54

savunma maddelerinden imha, kayp veya istihlak edilmemi olanlardan Amerikan Hkmetinin lzum greceklerini geri verecekti.17 kinci Dnya Savandan sonra, 7 Mays 1946da imzalanan dn Verme ve Kiralama Kanunu gereince Trkiyeye yaplan silah ve malzeme yardmndan doan 95 milyon dolarlk borcun, 4.5 milyon dolarlk ksmnn denmesi koulu ile silinmesine dair bir antlama imzalanmasyla, ekonomik ilikilerimiz hz kazanmaya balar.18 Trkiye iin bu antlama biraz da abartlarak byk bir baar olarak kabul edilmi ve borlarn denmesi gurur meselesi yaplarak hepsi bir seferde ve bu borcu demekle ykml dier lkelerin hepsinden nce denmitir. Bu dnemden itibaren de Truman Doktrininin kabul edilmesi ve ardndan da Marshall yardmlaryla Trk-Amerikan ilikileri siyasi, ekonomik, sosyal ve kltrel alanda hzla geliecektir. Truman, bildirisini okuduunda Trkiye, kendine hami olarak setii Amerikann bunu artk resmiyete dkt dncesiyle, olay byk bir memnuniyetle karlad. Sovyet tehdidinden ve ekonomik skntlardan, en azndan artan askeri harcamalarn ekonomiye getirdii ykten kurtulabileceini dnyordu.19 Ek olarak, IInci Snya Sava sresince, askeri teknoloji her alanda byk bir atlm gerekletirmiti. Savaan lkeler, dier alanlardaki retimini neredeyse durdurup, kaynaklarnn byk bir ksmn silah retimine ve askeri teknoloji retimine ayrmlard. Denizde, karada ve havada icat edilen her teknie, bir kar teknik retilmi, bu ayn zamanda sava metodlarnn da deimesine neden olmutu. Trkiye ise, bu teknolojilerin ok gerisinde kalm, askeri tedbirleri daha ziyade, asker almn artrmak, eklinde olmutur. Bu da reten kesimin saysn azaltt gibi, bu kesimin ek masraf olarak bteye yansmasna sebep olmutur. Artan asker saysnn yeni dnemde, lke gvenlii iin yeterli olmayacann farknda olan Trkiye, ordunun yeniden ada bir biimde yaplandrlmas ve donanmnn modernizasyonu iin bu yardmn kanlmaz bir frsat olduunu dnyordu.

17 Baskn Oran, a.g.e., s.411 18 Baskn Oran, a.g.e., s.411 19 Hseyin Bac, a.g.e., s.10

55

Btn bu koullar altnda, Trkiye, Truman Doktrinine, henz Kongrede dahi kabul edilmemiken, Truman bildirisini okuduu andan itibaren drt elle sarld. Trumann Amerikay dnyann koruyucusu, dnya lideri olarak ilan ettii konumasndan ok nce, bu greve Amerikay seen Trkiyenin daha farkl davranmas da beklenemezdi. Truman Doktrininin yeni bir savaa sebep olaca iddialarna kar kan, bunun bir zaruret olduunu ifade eden haberin devamnda, Amerikann neden Sovyetlere kar bir hamle yapmak zorunda olduu u ekilde anlatlyordu. Medeniyetin, tekniin, tarihin gelimesidir ki Birleik Amerikay okyanuslar ortasndaki inzivasndan karmtr. Roosevelt'i, Truman' ve bakann son tedbirine mzaharet gsterenleri mesuliyet almaa sevkeden ey realitedir. Avrupada, harp neticesinde, bir Rus devi vcut bulmutur ki, Almanyann yklmas neticesinde hasl olan boluu doldurmak iddiasna kalkmt. Ne imza ve anlama tanyor, ne ngiliz ve Amerikan protesto notalarna cevap vermee tenezzl ediyordu. Sadece stil ettii memleketlerde komnizmi tesis etmek ve kuvvetlendirmekle megul oluyor, bir taraftan da silhlanyordu. O durdurulmazsa Amerika mahvolacakt, ite Truman'n yapt, yapmaa mecbur olduu ey budur. Bugn ite o harbin arifesine gelmi bulunuyorduk. Birleik Amerika Kongresindeki ifadeler Yakn arkn maruz olduu tehlikenin ne kadar cidd ve cil olduunda phe brakmyor. Hakikati grmek ve sylemek cesareti artk domutur. Bolevik tehdidi azlar artk kilitlemiyor. Hakikat budur. Amerika nihayet zarn atmtr, kozunu oynamtr. Boleviklik garp medeniyetinin elik duvarna ban arpmtr. Demokrasiler iin tehlike bo bulunmakta, gafil avlanmakta idi. Bolevikler bu muvaffakiyet imknndan artk mahrumdurlar. Medeniyet dnyas rahat bir nefes alabilir ve bir tufan gibi garb tehdit eden Bolevik dalgasnn yava yava sndn seyredebilir. 20 Trumann bildiriyi okumasndan ksa bir sre sonra kan bu yaz, biraz da Amerikada devam eden yardm kart dnceler iin yazlm izlenimi verirken, ayn zamanda Trkiyenin Truman Doktrinine bak asn zetlemektedir. Trkiye, doktrinin Kongrede oylanmasn byk bir heyecanla beklerken, bir

20 Ayn Tarihi,17 mart 1947-Cumhuriyet

56

yandan da Yunanistanla kader ortayz tavrlar olumu, hatta Yunanistann askeri yardma ek olarak ekonomik yardm alyor olmas neredeyse hakl bulunmutur. Yardm kararnn Kongrede oylanmasn mteakip, Trkiyede ok olumlu bir hava olutu. Cumhurbakan nn, yardm kanunun kabul edilii ile ilgili olarak yapt konumasnda yle diyordu: Byk Amerikan Cumhuriyetinin, memleketimiz ve milletimiz hakknda beslemekte olduu yakn dostluk duygularnn bir rneini tekil eden bu sevinli olay her Trk candan alklamaktadr. kinci Dnya Savandan fiilen sona ermesinden sonra, milletimizin ispat ettii yksek meziyet ve ideallerin, dnya efkar umumiyesinde takdir edildiini gsteren bu yardm, Trkiyeye zaruri ve normal sava malzemesinin bir ksmn temin etmek suretiyle, sava sonunda iine dm bulunduumuz iktisadi glklerin ksmen giderilmesinde de ferahlatc bir etken olacaktr.21 Trkiyenin bu yardm, skntlarndan kurtulmak iin bir k olarak grmesi olaand. Bunun en nemli sebeplerinden biri, Sovyetlerin baskc tutumuna o gne kadar tek bana kar koyan Trkiyenin, artk sesini daha gl karacana dair olan inant. kincisi de Amerikann nihayet olaya el atm olmasyd. Trkiye snacak limann bulmutu. Amerikann yardmn haketmitik. Geni kitleler zerinde hakim olan dnce bu idi. Amerika, doktrine kar olan byk bir kesimin tm itiraz ve kar propagandasna ramen bize yardm etmeyi kabul etmiti. Amerika'da Trkiye'ye kar bu derece bir itimat ve sempati bal bana bir harikadr; akllara smyacak kadar derin bir deiikliin delilidir. Amerikan efkr umumyesi, bin trl dman propagandasnn tesiri altnda, Trkiyenin iddetle aleyhinde idi. Halk tabakalar arasnda, Trkiye'ye dair hemen hi bir esasl malmat mevcut deildi. Bu Amerikan efkr umumiyesinin bugn Trkiye'ye ok yakn bir dost, gvenilir bir memleket sfatyla bu kadar yaklamas, Trkiye hakkndaki fikirler ve hislerde ok derin bir deiiklik olmadan, imknsz bir hdise idi. te Trk Cumhuriyeti bu imknsz eyi mmkn hale sokmu ise bunu muhakkak ki, insan ideallere, hrriyet ve demokrasi prensiplerine, milletleraras sulh ve tesant gayelerine kar besledii merbutiyet ve sadakat sayesinde yapabilmitir. Haric dmanlar, yahut dahili gafiller ne derlerse desinler, bu bir hakikattir ki,

21 Belgelerle Trk Tarihi Dergisi (Dn Bugn Yarn), ubat 1970, Say:29, s.8

57

karsnda boyun emekten baka onlar iin yaplacak bir ey yoktur. Sultanlar idaresinde bir Trkiye, Birleik Amerika Milletinden bu yardm gremezdi. Mrteci gayeler arkasnda hrriyet ve hak dman bir Trkiye, Amerikan demokrasisinin bu scak dostluunu temin edemezdi. Trk Cumhuriyetinin drst, politikas, temiz, necip ideallere ball yalnz Amerikan milletine eski Trkiye'ye kar mevcut fena kanaatleri tashih etmekle kalmad. Harici dmanlarmzn ve onlarn kuyruuna taklm olan eit eit Amerikan siyaset adamlarnn propagandalarna, iftiralarna, tahrik ve ifallerine de galebe ald. Yardm sz kar kmaz, Moskova Radyosu ve gazeteleri hummal bir faaliyete getiler. Btn Moskof radyolar gnde bir ka kere dnyann her lisan ile bu yardm projesini baltalyacak neriyata koyulduktan baka, Bolevik peyki ne kadar talihsiz memleket varsa onlarn emir altndaki radyolarn da harekete getirdiler. Moskovada sylenen bir szn aksini Belgraddan dinledik. Birleik Amerika iinde Henry Wallace'n yaptklarn ve sylediklerini biliyoruz. Amerika'ya samyarak Avrupa'da kap kap dolamaa kt. Bunlarn hepsi, aleyhimizdeki en di iftiralardan en arbal gibi grnmee alan itirazlara varncaya kadar btn muhalefetler, boa kt ve Amerikan Senatosu yardmn lzumuna karar verdi.22 Amerikan yardmn, byk bir nimet, kendisine bahedilmi, hakettii bir mkafat olarak deerlendiren Trkiye, artk dnyada tek hakim gcn Sovyet Rusya ve komnizm olmamasndan da olduka memnun grnyordu. Amerika, bu yardm yaparak, dnyada nerede haksz bir olay olursa, mdahale edeceini gstermiti. Hseyin Cahidin ayn makalesini bitirirken kulland ifade, bu konuda olduka manidardr. Amerika kati kararn vermi grnmektedir. Trkiye ve Yunanistan'a yardm vakas bu umum kararn kk bir tatbikat safhasdr. Bundan sonra, dnyann neresinde bir haksz taarruz tehdidi belirirse, orada Amerikan kuvveti tecavze kar bir sed ekecektir. mit ederiz ki, Amerika bu azminde ve icraatnda yalnz kalmayacaktr. Amerika'nn ahsi menfaat fikrinden uzak bu samimi ve alicenap hareketi btn medeni
22 Ayn Tarihi, Yazan: Hseyin Cahid Yaln, Amerikan Senatosunun Karar, 24 Nisan 1947 tarihli Tanin, Istanbul

58

milletler zerinde bir mknats tesiri yapacak ve medeniyet kuvvetlerini birletirecektir. Harb artk kanun harici iln edilmi bir dmandr. Amerikan yardmnn manas budur Grld gibi Amerika Trkiye ve Yunanistana yapaca askeri ve Yunanistana yapaca ekonomik yardmlar akladnda, Trkiye zaten kendisini kurtarcsnn gl ve zengin kollarna atmaya hazrd. Burada dikkat eken bir nokta udur. Trkiye, Amerikann yardm politikasn normal olarak olumlu karlamtr. Fakat anormal olan, Amerikann neden bu yardm yaptn yarglamam olmasdr. Sovyet sorununun zmn bulmu olmak, ya da ensesinde hissettii sava tehlikesinden kurtulmu olmak m, acaba Trkiyeyi bu kadar balklama atmt bu yardmn iine bilinmez. Fakat bu yardmlara bu kadar mit balamann ve kendi stratejilerini gelitirmeyip, samimi ve alicenap Amerikan politikasnn peinden gitmesinin skntlarn ekecektir. Sadece Amerika iin deil, btn lkeler iin geerli bir kural olan, karlkl menfaat meselesi, unutulmu grnyordu. Amerika, eer bu yardmdan bir menfaati olmasayd, lke iindeki muhalefete ramen bu yardm yapmazd. Bununla ilgili aklamalar nceki blmlerde yapmtk. Bu konuya Atav Trkkaya da yle yaklamaktadr. Truman Doktrini, Trkiye ve Yunanistana yardm amacyla ortaya atlmtr. Uzun bir gemii olan Amerikan emperyalizminin, yeni koullara uygun bir aklamasdr. ngilizlerin Ortadou ve Dou Akdenizde emperyalizmin bir numaral bekiliini artk yapamayacak durumda olmasyla, bu rol atom tekelini elinde bulunduran, savatan en byk kapitalist lke olarak kan Amerikaya brakmasnn bir sonucudur.23

2.2.1 Askeri Yardm Anlamasnn mzalanmas Trkiye, Truman Doktrinini bu koullar altnda kabul etmi, ya da baka bir ifadeyle drt elle sarlmt. Bundan sonras artk anlamann yaplmasna ve Amerikan yardmnn balamasna kalmt. lk olarak Yunanistanla 1947 Hazirannda anlama yapld.

23 Trkkaya Atav, Amerikan Belgeleriyle Amerikan Emperyalizminin Douu, s.56

59

13 madde olan bu anlama metni, Amerikan yardmnn hangi artlar altnda kullanlacan tesbit ediyor ve buna bal dier artlar aklyordu. Yunan Hkmeti zellikle Amerikan yardm etrafnda azami seviyede neriyatta bulunulmasn salamak, Amerikan temsilcilerinin memlekette serbeste dolamalar iin her trl serbestiyi temin etmek ve hazrlanan programn uygulanmasn salamak iin serbesti vermei taahht ediyordu. Dier taraftan Yunanistan dier memleketlere taahht edilmi olan borlarn tasfiyesi iin Amerikan yardmndan bir ksmnn tahsis edilmemesini ve Amerika'nn daha, evvelden msaadesi alnmadan Amerikan malzemesini devretmemeyi kabul ediyordu.24 Atinadan, Anadolu Ajansnn zel Muhabiri bu anlamayla ilgili olarak yle diyordu. Umum dn, cmert Amerikan yardmnn bugnk durumda ve artlar altnda Yunanistan iin tek necat aresi tekil ettii merkezindedir. Buna mukabil, imzalanan anlamaya gre, bu yardm mekanizmasnn ileme artlar zerindeki dnceler, olduka esasl deiiklikler arzetmektedir. Filhakika, Yunan - Amerikan anlamasnn baz hkmleri olduka ardr Mesel, bilhassa 2 inci madde Yunan Hkmeti, Amerikan yardmn ve Yunanistan'n bizzat kendi gelirlerini memleketin kalknmasn teminde messir bir tarzda kullanacaktr demekte, 4 nc maddesi ise Amerikan heyeti, Amerikan yardmnn ve Yunanistan'n bizzat kendi gelirlerinin Yunan Hkmeti tarafndan en messir bir tarzda kullanlmasna yardm iin lzumlu her trl istiar yardmda bulunacak ve her trl vazifeleri grecektir diye ilve eylemektedir. Dier taraftan 9 uncu madde, Yunanistan'n borlarnn denmesine para ve dviz ayrlmasnda Amerika'nn muvafakatini lzumlu klmaktadr. Ayrca anlamann mukaddemesinde, Yunan Hkmeti kendisi tarafndan teklif edilen ve Amerikan yardm ile bizzat Yunan gelirlerinin messir surette kullanlmas iin esasl olan baz tedbirleri almak taahhdne girmekte, 10 uncu maddeye gre de bu tedbirlerin tatbik olunmamas, yardmn kesilmesine bir sebep gibi gsterilmektedir Bu anlama Trkiye ile yaplacak anlamann bir provas gibiydi. Aka grlyordu ki Amerika yapaca yardmn nart olarak bir konuda kesin olarak kararlyd. Yardmn ancak kendi istedii ekilde kullanlmasna izin verecek ve

24 Ayn Tarihi,20 Haziran 1947, Cumhuriyet

60

gerektiinde mdahale edecekti. Fakat Trkiyenin olaya yaklamn yine ayn muhabirin szleriok gzel anlatmaktayd. Fakat u ciheti de kaydetmek gerekir ki bu hkmler, iyi tetkik edilirse, hi bir suretle dahili ilere birer mdahale tekil etmemektedir. Ve dier taraftan, Yunanistan'a yaplan Amerikan yardm, Trkiye'ye yaplan srf asker mahiyette yardmdan tamamiyle baka olarak, memleketin iktisad ve mal hayatnn istisnasz btn sahalariyle dorudan doruya ilgili bulunmaktadr. Trkiye ile Amerika arasndaki yardm anlamas, 12 Temmuz 1947de yapld. Anlama saat 12 de, Dileri Bakanlnda Trkiye Hkmeti adna Dileri Bakan Hasan Saka ve Birleik Amerika Devletleri Hkmeti adna da Birleik Amerika'nn Ankara Bykelisi Edwin C. Wilson tarafndan imzalanmtr.25 mza treninde, Dilerinden Fuat Carm, Abdullah Zeki Polar, Amerika Bykelilii Mstear Burley, Dileri ve Birleik Amerika Bykelilii ileri gelenleri, Trk ve yabanc basn ve ajanslar temsilcileri hazr bulunmulardr Trk - Amerikan dostluunun bir kere daha tezahrne vesile olan bu trende Dileri Bakan Hasan Saka, imzay mteakip aadaki hitabede bulunmutur: Bay Bykeli, Trkiye ile Byk Amerikan Cumhuriyetini birbirine balayan ve zaten sk olan rabtalar daha ziyade tersine matuf bu kymetli vesikay, Ekselansnzla beraber imza hususunda grevlendirilmi olmak, benim iin byk bir ereftir. Bu vesika, esas kymetinin ehemmiyetine, memleketimizin gelecekteki mnasebetlerine daha etrafl bir gelime vaadetmek ve ayn zamanda cihan sulhunun salamlatrlmasna ve muhafazasna hizmet etmek nemini de ilave etmektedir. Bunu imzalarken, salaml daima her trl denemelere kar, dayanacandan kuvvetle mitvar bulunduum Trk - Amerikan dostluu eserine, yeni bir ziynet ilve etmi olmann tarifsiz zevkini duymaktaym Bu anlamann aktinin, ayn zamanda, Birleik Devletler gibi Trkiye'nin de sadakatle bal kald Birlemi Milletler antlamasnn esas gayretlerine ulalmas idealine de yardm edeceine samim olarak kaniyim. Szlerimi bitirirken, iki memleketimiz arasnda esasen mutlu bir ekilde mevcut olan gzel dostluun tam bir ibirlii gelecei iinde, daima daha ziyade gelierek ve derinleerek inkiaf ettiini

25 Ayn Tarihi, 12 Temmuz, 1947

61

grmek samimi temennisini izhar etmek isterim. Dileri Bakan Hasan Sakann bu konumasyla balayan imza treninde, Amerika Bykelisi Edwin C. Wilson da bir konuma yapm, ve Sakaya cevaben ; Bay Bakan, imzalam bulunduumuz anlama Birleik Devletler ve Trk Milletleri arasndaki mnasebetlerde yeni ve mesut bir fasl amaktadr. Bunun, aralarnda mevcut hararetli dostluu ve karlkl anlay daha ziyade kuvvetlendirecei neticesine varacandan eminim. Grmelerimizin devamnca, her iki memleketin egemenlik ve bamszlna itina ile sayg gsterilmesi prensibi bize rehberlik etmitir. Bu prensip anlamann bir czi mtemmimidir ve filhakika onun temelini tekil etmektedir. Bu anlamann gayesi, ksaca, Trkiye'yi emniyet kuvvetlerini takviyeye muktedir klmak ve ayn zamanda ekonomisindeki istikrar muhafazaya devam ettirmektir. Her ikisi de, Birlemi Milletlerin yesi bulunan Trkiye ve Birleik Devletler, kendi d siyasetlerinde Birlemi Milletlerin kuvvetlenmesi ve Birlemi Milletlerin rehberlii altnda mterek emniyet dvasnn gelimesi gibi bir esas gayeyi ayni derecede paylamaktadrlar. mzalam olduumuz anlama dorudan doruya bu esas gayeye taallk etmektedir. Memleketlerimiz arasndaki bu anlamay sizinle birlikte imzalam olmak benim iin byk bir ereftir diyerek, konumasn anlamann nasl uygulanacan anlatarak ve metnini okuyarak konumasn tamamlamtr. Bay Bakan, Trkiye Hkmeti, yaplan yardm tahsis edilmi bulunduu gayeler urunda kullanacaktr. Sorumluluklarnn icras srasnda, grevini serbeste yapabilmesini mmkn klmak iin, ibu hkmet, Misyon efine ve temsilcilerine, yaplan yardmn kullanl ve ilerleyii hakknda, rapor, malmat ve mahede eklinde isteyebilecei her trl kolaylk ve yardm salayacaktr. Trkiye Hkmeti ile Birleik Devletler Hkmeti Trk ve Birleik Devletler Milletlerine bu anlama gereince yaplan yardm hususunda tam bilgi temini iin ibirlii yapacaklardr. Bu maksatla ve iki memleketin gvenlii ile kabili telif olduu nisbette: 1. Birleik Devletler basn ve radyo temsilcilerine, bu yardmn kullanln serbeste mahede etmelerine ve bu mahedelerini tam olarak bildirmelerine msaade edilecektir. 2. Trkiye Hkmeti, bu yardmn amac, kayna, mahiyeti, genilii, miktar ve ilerleyii hakknda, Trkiye'de tam ve devaml yayn yapacaktr.

62

3.

bu anlama gereince, Trkiye Hkmeti tarafndan elde edilen her madde,

hizmet veya malumatn emniyetini salamak azminde bulunan ve bunda ayn derecede menfaatkar olan Trkiye ve Birleik Devletler Hkmetleri, badelmavere, bu uurda dier hkmetin lzumlu addedebilecei tedbirleri, karlkl olarak alacaklardr. 4. Trkiye Hkmeti, Birleik Devletler Hkmetinin muvafakati olmadan, bu neviden hi bir madde veya malumatn mlkiyet veya zilyedliini devretmeyecei gibi, ayn muvafakat olmadan Trkiye Hkmetinin subay, memur veya ajan sfatn haiz bulunmayan bir kimse tarafndan bu maddelerin veya malmatn kullanlmasna veya bu malmatn bu sfat haiz olmayan bir kimseye aklanmasna ve bu maddeler ve malmatn verildikleri gayeden baka bir gayede kullanlmasna msaade etmeyecektir. 5. Trkiye Hkmeti, bu anlama gereince verilen herhangi bir ikraz, kredi, hibe veya dier ekillerdeki yardmlarn haslatnn hi bir ksmn dier herhangi yabanc bir devlet tarafndan kendisine verilmi olan herhangi bir ikrazn reslmal veya faizinin tediyesinde kullanmayacaktr. 6. Bu anlama gereince, yaplmasna msaade olunan yardm ksmen veya tamamen Trkiye Hkmeti talebederse, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin (bu hususta Birleik Devletler herhangi bir vetonun kullanlmasn nazar itibara almayacaktr) veya Birlemi Milletler Genel Kurulunun, Birlemi Milletler tarafndan alnan tedbir veya yaplan yardm neticesinde, bu anlama mucibince, Birleik Devletler Hkmeti tarafndan yaplan yardmn devamn lzumsuz veya gayrimatlup addetmesi halinde ve yukarda anlan Kongre Kanununun 5 inci blmnde musarrah dier herhangi bir vaziyette veya Birleik Devletler Bakannn yardmn kesilmesini Birleik Devletlerin menfaatlerine uygun grmesi halinde, nihayet bulacaktr. 7. Bu anlama bu gnden itibaren yrrle girecek ve her iki hkmet tarafndan tesbit edilecek tarihe kadar yrrlkte kalacaktr. 8. Bu anlama Birlemi Milletler nezdinde tescil edilecektir. Trk ve ngiliz dillerinde, iki nsha olarak, Ankara'da 12 Temmuz 1947 tarihinde yaplmtr. Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti adna: Hasan Saka Birleik Devletler Hkmeti adna: Edwin C. Wlson26

26 Ayn Tarihi, 12 Temmuz 1947, Ankara

63

Bu anlama ile Trkiye, Silahl Kuvvetlerini istei dorultusunda kullanma hakkn, Amerikaya teslim ediyordu. Amerika zellikle, yaplan yardmn, tahsis edildii ama dnda kullanlmamasn ve kendi onay olmakszn baka kimseye devredilemeyeceini, yardmn kullanlmas esnasnda srekli gzetleme serbestisinin kendisine verilmesini isterken, Trk Silahl Kuvvetleri zerinde sz hakkna sahip olmay, neredeyse anlamann tm maddeleriyle ayn anda garanti altna almtr.27 Trk Silahl Kuvvetlerinin tamamnda, alnan yardmlarn kullanld dnlrse, yaplacak askeri bir mdahalede elimizin kolumuzun nasl balanaca ortadadr. Nitekim bu anlamann Trkiyeyi ne kadar aresiz bir durumda brakaca, 1964 ylnda Kbrsa harekat dzenlemeyi planladmz gnlerde grlm ve Amerika Bakan Johnsonun, Babakan nnye gnderdii emir niteliindeki mektup, duruma mdahale etmemizi engellemitir. Johnson, mektubunda, yaplan askeri anlamaya atfta bulunarak, yle diyordu: Trkiye ile aramzda mevcut bulunan askeri yardmn, verili maksatlarndan farkl maksatlarda kullanlmas iin, Trk Hkmetinin, Birleik Devletlerin mutabakatn almas gerekmektedir. Hkmetiniz, bu art tamamen anlam olduunu eitli vesilelerle Birleik Devletlere bildirmitir. Mevcut artlar altnda, Trkiyenin Kbrsa yapaca bir mdahalede, Amerika tarafndan temin edilmi olan askeri malzemenin kullanlmasna Birleik
28

Devletlerin

onay

vermeyeceini

btn

samimiyetimle ifade etmek isterim.

nn, nu mektuba verdii cevapta, Johnsonn askeri anlamayla ilgili, talimat eklindeki cmlelerine herhangi bir cevap verememitir. Askeri ynden bu derece etkili olacak bir anlama yaplmadan dikkate alnmas gereken en nemli konuda, yardm olarak verilen askeri malzemenin nasl kullanlaca konusunda, ne yazk ki geni zamanl dnlememitir. Muhtemelen, o zaman bu yardmn Trkiyeye ne kadar faydal olacana dair olan inan kuvvetli gelmi ve bunlar ya farkedilmemi ya da grmemezlikten gelinmitir. Trkiye, ayn zamanda Amerikan basn yayn organlarnn, yayn yapabilmek iin serbeste dolalabilmelerini kabul ediyordu. Amerika, bu ekilde kendi propagandasn
27 Haydar Tunkanat, kili Anlamalarn yz s.194 28 Rfat Uarol, Siyasi Tarih s.755-756

64

yapabilecekti. Ayrca, Trk basnnn da, yaplan yardmlar yaynlamas konusundaki madde kabul edilmiti. Ama zaten, basn bu konuda yayn yapmaya, Trumann Doktrinini ilan etmesinden bile nce balamt. Anlamada, yaplacak yardmn miktar ve sresi belirtilmemekte, yalnz nasl kullanlaca anlatlmaktayd. Yardmn nerelerde kullanlaca, ne miktarda yaplaca ve ne kadar srede verilecei iki lke arasnda yaplacak zel anlamalarla belirtilecekti. Bu anlamalarn hepsinde de, yaplan ilk anlama temel dkman nitelii tayacakt. 2.2.2 Askeri Yardm Anlamasnn Uygulan Trkiyenin askeri kuvvetlerini kuvvetlendirmek amacyla yaplan anlamadan nce Amerikan heyetlerinin Trkiyeye ziyareti balamt. Mays aynda Trkiyeye gelen heyet resmi makamlarla grm, takiben de tetkik gezilerine kmtr. Yine Mays aynda Amerikan donanmasnn Trkiyeye gelmesi de bu yardmlarla badatrlmtr. Trumann yardm kanununu onaylamasnn ardndan, bir gn sonra yani 23 Mays 1947de Amerikan Dileri Bakanl, Harbiye ve Donanma Komutanlklar temsilcilerinden kurulu bir Amerikan inceleme kurulu General Lunsford Oliver bakanlnda Trkiyeye geldi. Bu heyet ilgilelerle alt hafta sresince grmtr. Amerikan Hkmetine verilmek zere, Trk Ordusuna hangi alanlarda yardm edileceine dair, bir rapor hazrlamtr.29 Truman Doktrini be ay sonra kabul edilecek Marshall Plan nedeniyle ksa sreli olmu, Marshall Planndan faydalanma abasna giren Trkiye iin de bayram havasnda balad nemini yitirmitir. Yaplacak yardmn kontrol de Nisan 1948de ECAnn kontrolne gemitir. Bu dneme kadar geen sre iinde taaht edilen 400 milyon dolarlk yardmn 337 milyon dolarlk ksm verilmi, bunun da 69 milyon dolar, Trkiyeye verilmitir. Bu parann ok byk bir ksm askeri amalar iin kullanlmtr. 1947 Ekim ay ile 1948 Eyll ay arasnda Trkiyeye 72.887.405 dolarlk yardm yaplmtr. Kullanm alanlarna gre dalm yledir.

29 Turkish Balance Sheet, Statesman and Nation, Public Record Office, London, FO 371/78695/R1193

65

Kara Kuvvetleri Deniz Kuvvetleri Yol Yapm ve Askeri Alanlara

56.675.156 Dolar 11.955.334 Dolar 5.000.000 Dolar 30

Trkiyeye yaplan yardmlar takip eden yllar iinde de devam etti. Amerika NATOya ye olmamasna ramen, kendi gvenlik sahas iinde grd Trkiye ve Yunanistana yardm edebilmek iin, Ortak Savunma Yardm Kanununu kard. Bu kanuna gre, hazinenin baka bir amaca tahsis edilmemi parasndan 211 milyon dolar amamak zere, 22 Mays 1947 tarihli kanun artlarn yerine getirmek zere NATO yeleri ve Yunanistan, Trkiye, ran, Kore ve Filipinlere askeri yardm yaplacakt. 1949 ve 1950 yllar iinde Trkiyeye 75 milyon dolar civarnda yardm yapld. 1951de bu yardm iki katna karld. Truman Doktrini erevesinde Trkiyeye 4 yllk sre iinde 400 milyon dolar civarnda yardm yaplm oldu.31 Bu yardmn en ok etkili sahalardan biri de eitim alannda olmu ve zellikle teknisyenlerin yetitirilmesinde byk katklar salanmtr. Trkiye, Truman Doktriniyle Kk Amerika olma yolunda ilk ve byk admn atmtr. Kamuoyunda mthi bir Amerikan hayranl uyandrlm, Amerikann yapt yardm, sanki bundan Amerikann menfaati kesinlikle yokmu da sadece ok byk ve cmert bir lke olduu iin dnyay komnizm tehlikesinden srf iyiliinden dolay kurtarmaya alyormu gibi bir imaj uyandrlm ve bu adeta Trk Hkmetinin bu konudaki vizyonunu yok etmitir. Trkiye, d politikada arzu ettii ekilde yolunu belirlemi, Amerikann yardm etmesinden ald cesaretle Bat Blokuna ynelmi ve Amerikann Ortadou ile ilikisi asndan Trkiyenin stratejik bir konumda olmasnn, Truman Doktrininin ilannda nemi byk olmasna ramen, Douya tamamen srtn evirmitir.32 Arap lkeleriyle ilkilerini azaltrken, sraili tanyan ilk lkelerden birisi olmutur.33 Amerikan Yardmlar, kinci Dnya Sava sonras balayan sistem tartmalar sonucunda, ok partili rejime gei srecini de hzlandrmtr. Yardm konusunda
30 Oral Sander, Trk Amerikan likileri 1947-1964, s.31 31 Oral Sander, Siyasi Tarih 1918-1944, s.31-32 32 Dankwort A. Rustow, Unutulan Mttefik, s.130 33 mer Krkolu, Trkiyenin Arap Ortadousuna Kar Politikas s.25,31

66

itirazlarn en ok odakland noktalardan biri de, Trkiyenin demokratik bir lke olmay ile ilgili idi. Trkiye bu tepkilerden kurtulmak ve daha ok yardm alabilmek iin, i politikasnda da baz deiiklikler yapmak zorunda kalmt.

2.3 Trkiyede Marshall Plan Sreci Trkiye, ekonomik sorunlar ile kendi bana baa kamayacana inanyordu. 1946 yl bte takdim konumasnda Maliye Bakan M. Esat Smer, ekonomik sorunlar zebilmek iin, uzun sreli i borlanmadan ve d kredilerin gerekliliinden bahsediyordu. Bunu takip eden yllarda da, d krediler bte takdimlerinde geni yer alacaktr.34 Truman Doktrininin askeri amal olmas ve ekonomik adan bir girdi yapmamas nedeni ile hkmet, ekonomik alanda rahatlayabilmek iin, baka kaynaklar aramaya yneldi. Babakan Recep Peker, New York Times Gazetesine verdii bir demete yle diyordu: Trkiyenin askerlikten baka iler iin yardma ihtiya hissetmesi, bugnk Trkiyenin kendi haricindeki sebeplerden ileri gelmektedir. Gndelik hayatn normal ihtiyalar iin Trkiyenin iktisadi yardma ihtiyac yoktur; fakat Trk Ordusu bugnk seviyesini muhafaza edecekse, ve sanayi gelime ile sosyal yardm ileri laykyla slah edilecekse, bunlar iin ayr paraya ihtiya vardr.35 Amerika Birleik Devletleri Dileri Bakanlnca, 1947 Martnda hazrlanan belgede, Trk ekonomisinin ve sanayisinin uygun koullarda olduu ve altn ve dviz bakmndan da durumunun iyi olduu belirtiliyordu. Ekonomik skntnn nedeninin, byk bir kitleyi silah altnda tutmaktan kaynakland belirtilen belgede, ekonominin askeri yk azaltld takdirde rahatlayaca anlatlyordu. Fakat yardm kanunu ile gelen askeri malzemeler, bu rahatlamay salamad. nk karlksz olarak verilen 100 milyon dolarlk (280 milyon T.L.) sava art malzemenin bakm ve yedek

34 Oral Sander, a.g.e., s.44 35 T.C. Babakanlk Arivi, Cumhuriyet Arivi, 17.4.1947 tarih ve 12.70.5 nolu belge

67

paralar iin bteden ylda yaklak 143 milyon dolar (400 milyon T.L.) ayrlmas gerekiyordu.36 yle bir inan hakimdi ki, ekonomik kurtuluumuz bize dardan uzanacak bir ele balyd. Truman Doktrininin devamnda ilan edilen Marshall Plan, bizim beklediimiz mucizeydi. Amerika, bizi Sovyet tehdidinden kurtard gibi, ekonomik darboazdan, d borlardan, retim skntsndan kurtaracakt. Bu nedenle, Marshall Planna yaklammz da, Truman Doktrininden farkl olmamtr. 2.3.1 Paris Konferans ve Trkiyenin Marshall Plan Dnda Kal Marshall Plannn nasl uygulanacana karar vermek iin 12 Temmuz 1947de Pariste onalt lkenin katlmyla yaplan konferanstan ve almalarndan daha nce bahsetmitik. imdi de, bu konferanstaki gelimeleri Trkiye asndan inceleyeceiz. Trkiye, konferansn her aamasnda yer almtr. Fakat, konferans sresince, aktif olarak almalara katlamamtr. Konferansn bandan sonuna kadar, katlan lkeler arasnda fark gzetme temayl olmu, ngiltere, Fransa, ksmen de talya OECCnin kuruluunda balca rol oynamtr. Dier tm komiteler zerinde de kurduklar cra Komitesi sebebi ile arlklarn hissettiren bu devletler, sonuta yardmdan en ok pay olan lkeler olmulardr. OECC, almalar sonunda nce de belirttiimiz gibi, her lkeden yardm ihtiyalarn bildiren bir rapor hazrlamalarn istemiti. Trkiyenin hazrlad raporu, 2 ubat 1948 tarihli meclis oturumunda, Zonguldak Milletvekili Emin Eriirgilin, Avrupa kalknmasn hedef tutan Marshall Plnnn tatbik ekli hakkndaki szl sorusuna karlk olarak, verdii cevapta, Dileri Bakan Necmeddin Sadak yle aklyordu: Trkiye Hkmeti, Paris'te Komitenin yollad sual varakalarna verdii cevaplarda, bir taraftan bugnk istihsallerimizi, bunu kendi gayretlerimiz, ve mevcut vastalarmzla ne kadar oaltabileceimizi, bunlardan ne miktarn ierde istihlk edebileimizi ve ne miktar dier devletlere verebileceimizi, ithal ihtiyalarmzn neler olduunu ve ilerde ne suretle inkiaf edebileceini, dier taraftan istihsali

36 Baskn Oran, a.g.e., s.536

68

oaltmak iin ne gibi yardmlara ve malzemeye ihtiyacmz bulunduunu, bu yardmlar yapld takdirde istihsaline suretle inkiaf edebileceini bildirmitir. Bu bilgilere gre, memleketimizin gerek ziraat, gerek madenler vesaire gibi iptida maddeler istihsaltn Avrupa'ya messir bir ekilde faideli olabilecek bir dereceye karmak iin, plnn yrrlk sresince, 1 Temmuz 1947 fiyatlarna gre 615 milyon dolarlk malzemeye ihtiya bulunduu tesbit edilmitir. 37 Babakanla sunulan raporda Ali Rza Trel, Paristeki Trk heyetinin almalar iin unlar sylemekte idi: Bizim verdiimiz malumat ve bildirdiimiz ihtiyalar incelenerek, umumiyetle nazar dikkate alnm ve bylece zirai ve snai sahada istihsallerimizin artrlmas, iktisadi kalknma planlarmzn gereklemesi yolundaki dncelerimize ve isteklerimize teknik komitelerin raporlarnda yer verildii gibi, sonuta umumi rapora da gemi bulunmaktadr. Kabul ettirmekte glk ektiimiz hususi meseleler unlardr: 1. Amerikan yardmndan temini bilhassa, yolunda ziraatmzn modern vastalarla cihazlandrlmas 2. 3. faydalanabilmek, konferanstaki

almalarmzn balca hedefi olmutur. Bundan baka, memleketi elektriklendirme planlarmz, Avrupa ktisadi Kalknma Program erevesi iine dahil ettirmek olmutur. Sonuncusu ise konferansta ne kmak isteyen memleketlere kar verdiimiz mcadeledir38 Gerekten de plan grlrken, isteklerimizi kabul ettirmek te zorlanyorduk. Fakat konuyla ilgili olarak hazrlanan bir ngiliz belgesine gre, sorun Trelin bahsettii gibi konferansta ne kmaya alan lkelerde deil, Trk yetkililerin hazrlad raporda ve Trk yetkililerin kendisinde idi. Marshall Plan dnda tutulmalar Trkler iin tam bir hayal krkl oldu. Genel kan udur ki, trkler kendi davalarn Pariste iyi anlatamadlar. ...Trkler kendi

37 Ayn Tarihi,2 ubat 1948, Ankara 38 T.C. Babakanlk Arivleri, Cumhuriyet Arivi

69

davalarn da, bozmutur.

d temsilcilerinin midelerini fazla beslenmekten bozduu gibi

Yine bu belgeye gre, Trkiye konferansta ok kt temsil edilmitir. Trkiye, Demokrat Partinin de belirttii gibi, darda daha iyi temsil edilmek istiyorsa, dilerinde bir revizyon yapmal ve araptan ve kadndan ok lke sorunlarna nem veren ve yeterli bilgi seviyesine sahip kiiler grevlendirilmelidir. Trk heyeti, gerekten de konferansa yeterli bir hazrlk yaplmadan gitmi ve kendilerine sorulan sorulara olduka kark cevaplar vermitir. Yardma neden ihtiyacmzn olduu anlatlrken de, Trkiyenin ekonomik durumu olduundan iyi gsterilmitir.39 Paris Konferansnda hazrlanan ve Washingtonda son ekli verilen Avrupa Kalknma Programnda, Trkiyeden nasl bahsedildiini Dileri Bakan Necmeddin Sadak, konumasnn devamnda yle anlatyordu: Arkadalar, okuduum vesika, Trkiye'ye yardm meselesinin Amerika'da hazrlanm ana vesikasdr. Tasarnn ikinci ksmn tekil eden Kalknma Programnda Trkiye'nin Rol bahsinde yle deniyor: Trkiye'nin kalknma programndaki balca rol, ana ihtiya maddeleri istihsalini, Avrupa'nn ve dnyann ihtiyalarna uygun olarak arttrmaktr. Bunu, Trkiye'nin ziraat, ulatrma, maden tehizatn ve dier tehizat ve bu tehizat messir olarak kullanlabilmesi iin lzumlu teknik yardmn salyaca umulmaktadr. Trkiye, bu maddelerin teminini kendi kaynaklaryle finanse edecek durumda olmak gerektir. ...Trkiye'nin Paris Konferansna sunduu ithalt ve tediye muvazeneleri tahminleri, ileri grl ve uzun vadeli kalknma program ihtiyalarn ihtiva ediyordu. Bu programa ait plnlar hal umum olarak tekemml safhasndadr. Fakat be veya daha fazla sene iin senede 100 milyon dolarlk geni bir sermaye yatrlmasn icabettirmektedir. Bu gelime programnn bir ok taraflar esas itibariyle Avrupa'nn Kalknma Program dnda kaldndan, Trk plannn yalnz dorudan doruya Avrupa'nn kalknmasna yardm edecek ilgili ksmlarn nazar dikkate almak mmkn olmutur ...Bu rapordaki Birleik Devletler tahminlerine ulalrken, Amerika Birleik Devletleri teknisyenleri balang noktas olarak Avrupa iktisad birlii Komitesinin

39 Orhan Ouz, Marshall Plan, stanbul, 1966, s.14

70

raporundaki tahminlerinden istifade etmilerdir. Trkiye, ekonomisi ve ihracat bakmndan daha ziyade zira bir memleket olduundan, kalknma programnn tamam bakmndan zira istihsalde umulan art snai istihsaldeki artmadan daha byk bir ehemmiyeti haiz olacaktr. Sna istihsal, yaama seviyesinin uzun devreli ykseltilmesi ynnden memleket ekonomisi iin birinci derece ehemmiyeti haiz olacaktr. Bu gayeye eriebilmek iin, zira iilikte esasl bir randman art ve nemli bir makinelemeyi peinen kabul etmek gerektir. Amerika Birleik Devletleri teknisyenlerinin, Trk hububat istihsali tahminleri, kalknma devresi zarfnda btn hububatta yzde 10 art beklemenin daha realist olacan ifade etmektedirler. (Trkiye'nin verdii tahminler yzde 30 art gsteriyordu.) stihsaldeki bu oalma ihracatta da esasl arta yol aacaktr. Kalknma program gereince, yeniden madenlerde kullanlacak makine temin edileceini farzederek, Amerika Birleik Devletleri teknisyenleri, gelecek drt sene zarfnda istihsalin yzde 50 artabileceini tahmin etmilerdir. hracatmz faslnda: Birleik Devletler mtehassslar, Trkiye'nin 1946 takvim yl ihracat olan 214 milyon dolara mukabil, 1948 il 1949 ihracatnn 270 milyon dolar tutacan tahmin etmektedirler, denildikten sonra 1948 - 1949 durumu iin u neticeler gene Amerikal teknisyenler tarafndan tahmin olunuyor. hracatn kymet itibariyle takriben yzde 45'i, kalknma programna katlan dier memleketlere sevk edilecektir. Bu memleketler, Trkiye ekmeklik hububat ihracatnn yzde 50 sini, dier hububat ihracatnn hepsini, kuru meyva ihracatnn yzde 45ini ve btn ihracatn takriben yzde 33n alacaklardr. Buna ilveten kalknma programna katlan memleketler de Trkiye et ihracatnn, hayvani ve nebat yalarn, ksbenin ve dier zira mahsllerin hatr saylr ksmlarn alacaklardr. Amerika Birleik Devletlerinin, Trk ihracatnn kymet itibariyle yzde 15-20sini balca ttn ve bundan baka az miktarda deri ve av derileri, madenler ve dier muhtelif ham maddeler alaca mit edilmektedir. Dier Amerika memleketleriyle yaplacak ticaretin ehemmiyetsiz olaca tahmin edilmektedir. Nihayet, Trkiye'nin Avrupa'nn umum kalknmasna yardm bakmndan Amerika'da u neticeye varlyor: Her ne kadar Trk ihracat maddelerinden hi biri, miktar itibariyle btn Avrupa'ya bal bana malzeme temini bakmndan byk bir ehemmiyeti haiz deilse de, Trkiye mterek kalknma gayretine olduka nemli yardmda bulunabilecek

71

durumdadr. Marshall yardm pln erevesi iinde Trkiye'ye ait bu Amerika'l teknisyenler raporu, umum bakmdan, memleketimiz hakknda gayet iyi niyetli bir grle hazrlanmtr. - Bu rapor, Trkiye'nin ileri srd dileklerin esas itibariyle hakl olduunu kabul ediyor. - Trkiye'nin, ok ar mill mdafaa yknn, ekonomik gelimelere engel olduunu aka teyid ediyor. - Bu rapor, Trkiye'de ziraat ve maden islerinin makinelemesi, yol ve limanlarn ve elektrik ilerinin baarlmas lzumunda bizimle birliktir. - Ziraat ve maden istihsalimiz yeni makine ve levazmla bezenirse, Trkiye'nin Avrupa kalknmasna nemli derecede yardm edecek duruma girebilecei teslim ediliyor. Trkiye'ye gelince, Amerikal dostlarmz dediler ki, ilk 15 aylk ve 6.5 milyarlk kredi devresinde, Trkiye'nin, kendisine lzm olan ziraat ve maden makinelerinin, pein dolarla satn alabilecei neticesine teknisyenlerimiz varmtr. Teknisyenlerimizce hazrlanm bu rapor ve rakamlarn kanun bir mahiyeti yoktur....Trkiye Hkmetinin Avrupa kalknmasna yardm edebilmesi iin krediye ihtiyac olduunu belirten malmat ve hesaplar nazar dikkate alnabilir ve Trkiye, imdiden, ekonomik kalknma istikraz iin Milletleraras Bankaya da mracaat edilebilir. Amerika bu sahada da kendisine mzaheret edecektir. Biz, kendilerine, Trkiye'nin bu devrede dahi lzumlu makineleri satn alacak dviz stoklar olmadn ve elimizdeki altn stokunun, Amerikal teknisyenlerin hazrlad raporda da belirtildii ekilde, hi bir d yardm ve kredi ile yaplamyacak anda mill ihtiyalarmza karlk olduunu syleyerek ziraat ve maden istihsallerini arttracak makinelerin, Trkiye'ye de kredi ile verilmesi zaruretini ifade ettik. Ekonomik kalknma pln erevesi iinde, ziraat ve maden istihsaline tesiri olan yol, liman, su, elektrik enerjisi gibi iler iin milletleraras bankadan istikraz istemek zorunda bulunduumuzu anlattk. Dileklerimizi, Trkiye'ye ve Trkiye'nin kuvvetlenmesine byk deer veren her zamanki yardm arzusu ile karladlar. Necmeddin Sadakn bu konumas, kafalardaki soru iaretlerine cevap vermek iin yaplmt. Fakat aslnda kendi iinde elien ifadeler vard. Amerikann bizim durumumuzu anladn sylerken, yaplacak yardmn ekli ve miktar hakknda hi bir

72

bilgi veremiyordu. Ayrca, bahsettii gibi Amerikal teknisyenler kalknmamz iin gerekli olan kayna, pein parayla karlayabileceimizi belirtmiler ve bizi Dnya mar Bankasna ynlendirmilerdi. stelik ileride de belirteceimiz gibi, Trkiyenin sadece tarm ve maden iletmeleri konusundaki kalknmas destekleniyor, snai kalknmasndan hi bahsedilmiyordu. Sonu olarak, Trkiyenin, sava ykm problemi olmamas nedeniyle, dier lkelerden farkl bir konumda olduu ve Trkiyenin sava sonras elinde altn ve dviz rezervi olduu ve dier Avrupa lkelerinden ayr tutulmas gerektii kanaatine varlm, Trkiye Marshall Plan dnda braklmtr.40 Zaten Trkiye hakknda byle bir dncenin hakim olduu ortamda, bir de Trk Heyeti elikili, yetersiz cevaplar verip, Trkiyenin durumunu daha iyi gsterince, Trkiye plana dahil edilmemitir. Ancak Trkiyeye plan erevesinde, Rhan Hakk denilen, pein para karl elde edilmesi g olan mallar satn alabilme olana salamtr.41 Bu Trkiyenin ihtiyalarn karlayamazd. Ayrca belirtildii gibi endstriyel kalknmamz normal ticari yollardan da salayamazdk. Marshall Planna muhakkak dahil olmalydk. Zonguldak Milletvekili Emin Eriirgil, 2 ubat 1948 tarihli meclis oturumunda verdii soru nergesinde, rhan hakknn bizim iin zm olmadn anlatyordu. Arkadalar, ben Amerikan dostlarmzla olan grmelerin iyi bir sonuca varacana inanmak isterim. Pein dolarla, yeter seviyede istihsal vastas temin edemiyeceimize gre, Pein para ile smarlyacamz makinelere size rhan hakk verdik, Avrupann kalknmasna katlabilirsiniz demek, Trkiye'yi Avrupann dnda tutmaktan baka bir ey deildir. Milletleraras mar Bankasndan bor para almakla, Marshall Pln iinde kredi alma arasndaki fark bilmemezlie gelemeyiz. Bizim istediimiz Avrupa kalknmasnda vazife almaktr. Ben, Trkiye'nin Avrupann kalknmasna geni ekilde itirak etmesi Amerikann da menfaatinedir, diyorum. Ve bunu dostlarmzn erge anlayacaklarna phe etmek istemiyorum.42

40 lhan Tekeli, Selim lkin, Sava Sonu Ortamnda 1947 Trkiye ktisadi Kalknma Plan, s.10-11 41 Orhan Ouz, Marshall Plan, s.14 42 Ayn Tarihi,2 ubat 1948,Ankara

73

Trkiyenin plann dnda tutulmas, Trkiyede de geni yanklar uyandrd. Amerikann, Trkiyeyi yalnz brakmasndan duyulan endie, ekonomik skntlarn artaca dnceleriyle birlemi ve hkmet bu konuda ar eletiriler altnda braklmtr. Sovyet tehdidine kar yaplan ve Truman Doktrininin devam niteliinde olan, Bat Avrupanin iktisadi geliimini salayacak olan bu plann dnda braklan Trkiye iin, bu tekrar yalnz kalmak demekti. Marshall Planna dahil edilmemiz, bizi tekrar Amerikann salayaca gvenli ortama sokacakt, u an gvensiz ve yalnzdk. Rize Milletvekili Dr. Fahri Kurtuluun, 26 Ocak 1948 tarihinde verdii soru nergesinde Hkmete sorduu sorular da bu endieleri aka dile getiriyordu. 1. Amerikan yardm hakknda btn tahminler lehimize cereyan ederken, birdenbire son zamanlarda Amerikan havasnn deimesine sebep nedir? 2. Hakkmzda byle dnmeye ve bizi zengin bir devlet gibi kabul ve ilan edilmesinde Amerikay yanl yollara sevk eden amiller nelerdir? 3. gelmitir? 4. Amerikann bu hareketinden sonra Rusyann jesti olmu mudur?43 Ayamza kadar gelen tarihi bir frsat yetersizlii nedeniyle kard iddia edilen CHP hkmeti, Demokrat Partinin de ar sulamalaryla kar karya kalmtr. Muhalefetin ve kamuoyunun olaya tepkilerini, Nadir Nadi, 27 Ocak 1948 tarihli Cumhuriyet Gazetesinde yle anlatyordu; Marshall Plan meselesinden doan vaziyet, iktidar partisine kar muhalefete yeni bir hcum mevzuu kazandrd gibi grnyor. Mal takatimizin ieriye ve darya baka baka ekillerde aksettirildiine, hkmetin samimiyetten daima uzak kalmay tercih ettiine dair sert yazlar okuyoruz. Demokrat Parti Bakan Sayn Cell Bayar da evvelki gn Eskiehirde bu mevzuu ele ald ve ekonomi sahasnda, adrl bir airet reisinin bile bu derece sakat ve bilgisiz davranamyacan iddia etti. Muhaliflere baklrsa gerek mal imknlarmz, Amerika Birleik Devletlerine olanca aklyla vaktinde anlatlabilseydi, imdi hkmetimiz iinde bocalad g duruma katiyen girmeyecekti. Birbirini tutmayan samimiyetsiz yollara saplanp kalnmakla byk hata ilenmi, Bu hususta Amerikadaki memurlarmzdan Hkmete ne gibi malumat

43 T.C. Babakanlk Arivleri, Cumhuriyet Arivi, Ankara, 30.01.1948 tarih ve 42.251.3 nolu belge

74

frsatlar karlmtr. Ekonomi ve finans alannda muhalefetin iddetli tenkidlerine ihtiya duyduumuz meydandadr. Beklediimiz tenkidlerin en hakllar da phesiz bu mevzularla ilgili olanlardr. deoloji bakmndan Halk Partisinin ikiz kardei saylan Demokrat Parti, imdilik ancak iktisadi ve mal tatbikat ayrlklarnda kendi ahsiyetini gsterebilecektir. Plann hazrlanmas aamasnda, tarafsz lkeler olan Portekiz ve svire ile ayn kefeye konmamz tepkileri artrmt. Bizim tarafszlmz, Sovyetlerin basklar sonucunda, pek te yle ekonomiyi etkilemeyecek gibi olmamt. Silahl Kuvvetlerimiz, hep tetikte beklemi ve her an harbe girilecek gibi hazrda bekletilmiti. Bu da iktisadi kalknmamz olumsuz etkilemiti. Ayrca altn ve dviz birikimimiz de hzla erimiti. Ekonomimiz d krediye ve yardma ihtiya duyuyordu.44 Bu skntlar, ne rhan hakkyla, ne normal ticari yollarla, ne de Marshall Plan haricinde nerildii gibi daha yksek faizli kredilerle zmemiz mmkn grnmyordu. Btn bu sorunlarn zmnn Washingtona direkt olarak anlatlmasnn uygun olacan dnen Trkiye, gelen youn tepkilerin de etkisiyle, dorudan doruya Washington Hkmetine durumumuzu anlatmak ve Amerikann Trkiye hakkndaki yorumlarn tekrar deerlendirmesini salamak zere Hazine Mdr Sait Ergini grevlendiriyordu.45 Marshall Plnnda Trkiyeye verilen mevki kredi ile yardm deil, dolar ile pein deme esasna dayanan yardm eklidir. Bu kararda bir yanllk olduunu izah etmek iin Hazine mdr Sait Ergin Londra yolu ile Vaingtona gnderiliyor. Tabi olarak dier diplomatik vastalarla bu teebbsler desteklenecektir ve desteklenmek lzmdr. Maliye Bakan Halit Kemir'in gazetecilere verdii bir demete Marshall Pln ile Amerikadan kredi yardm grmemi olsak bile Milletleraras mar Bankasndan kredi bulabileceimizden bahsedildiini okuduk. Bu tarzda bir dnce, Maral Plnndan faydalanmak iin yaplan teebbslerin gevek tutulmasna sebep olmamaldr. Zira Milletleraras mar Bankasndan alnacak kredinin artlar ile Maral Plnna bal kredilerin artlar arasnda byk farklar vardr. Maral Pln ile verilecek
44 Cemal R. Eybolu, Marshall Plan ve Trkiye s.137 45 T.C. Babakanlk Arivleri, Cumhuriyet Arivi, Ankara, 23.01.1948 tarih ve 030.18.01/15.85.6 nolu belge

75

kredilerin bir ksm hibe, dier bir ksm deme artlar son derecede hafif para yardm eklinde olacaktr. Halbuki Milletleraras mar Bankasndan alnacak kredi alelade haric istikrazdr. Aradaki farkn ehemmiyetini daha fazla izaha hacet yoktur. Harpten zarar grm memleketleri kalkndrmak iin Birleik Amerikann bir fedakrlk olarak kabul ettii Maral Plnndan faydalanmamz iin, gerekli olan hibir teebbs ihmal etmemeliyiz. Paris Konferansnda memleketimizi temsil eden Ali Rza Trelin gazetecilere verdii izahata gre Maral Plnnda Trkiyeye 550 milyon dolar kredi verilmesi esas kabul edilmi olduu halde, sonradan Vaingtonda deiiklik olmu. u halde, bu ide bu hatay dzeltmek iin bu deiikliin neden ileri geldiini anlamaa ve ona gre mdafaann yaplmasna ihtiya vardr. Amerika maliyecilerinin, Trkiyeyi, svire ile Portekize kyas ederek krediye muhta bir memleket diye hkm etmelerinde iki sebep hatra gelir: 1. Merkez Bankasnda altn ve dviz ihtiyatlarmza mbalal bir kymet takdir edilmi olmas. Merkez Bankasndaki altn ve dviz ihtiyatlarmzn hakiki kymetinin neden ibaret olduunu birka gn evvel Maliye Bakam Halit Nazmi Kemir, Nevyork Times gazetesi muhabirine aka gstermek zaruretini duydu. 2. Recep Peker hkmetinin 7 Eyll kararlarndan sonra harice yaplan siparilere ok geni mikyasta dviz vermi bulunmas. Filhakika 1946 Eyll ile 1947 Eyll arasnda harice pek ok mal sipari edilmitir. Ve Recep Peker hkmeti bu siparilerin sahiplerine elinden geldii kadar dviz vermitir. O kadar ki altn stoklarmzn bir ksm bu yolda erimitir. ktisadi ve mal hdiselerin gelimesi gsterdi ki hkmetin dviz btesini bu derecede ak tutmas hatal bir hareket olmutur. Hasan Saka hkmeti bu hatal yoldan geri dnmtr. Ticaret Bakan Mahmut Nedim Gndzalp, 1943-1944 senelerinde Amerikaya sipari edilen mallara dviz verilecek olursa ifls tehlikesi ile karlaacamz syledi, Fakat Recep Peker Hkmetini hatal yola sevkeden sebebin, memlekette umumi bir ikyet konusu olan pahallk olduunu da unutmamak iktiza eder. Recep Peker Hkmeti ithalt eyasmdaki pahalln piyasadaki mal ktlndan ileri geldiini ve az zaman iinde memlekete ok mal gelirse fiyatlarn deceini dnmtr. Bu itibar ile 7 Eyll kararlarndan sonra ithalt iin fazla dvizler verilmesi memleketin mal takatinin yksek olmasndan deil, bir pahallk buhranna kar

76

devletin takati stnde mal fedakrlk gze alnmasndan domutur. Amerikann yetkili evrelerine, gerektii takdirde, bu nokta pek kolay anlatabilir.46 2.3.2 Trkiyenin Marshall Planna Dahil Edilmesi Washingtona direkt olarak taptmz teklifin sonucu aslnda beklediimiz gibi olmad. nk bizim yardmdan anladmzla, Amerika ve Avrupann Trkiyenin yardm kullanmasn istedii alanlar arasnda byk farkllklar vard. Paris Konferansnda yaadmz hayal krkln sebepleriyle anlatan, daha nce de bahsi geen ngiliz belgesi, bu farkllklar aka ortaya koyuyordu. Belge, Avrupa ve Amerikann Trk ekonomisini Avrupa Kalknma Program asndan, grmek istedikleri yeri ve Marshall Planndan faydalanmak isteyen Trkiyenin, yardmdan faydalanaca alanlar u ekil de anlatyordu: Trkiyenin Dileri Bakanlna sunduu, snai geliimiyle ilgili olarak hazrlam olduu plan, Marshall Yardmnn yaplmas asndan uygun bir alan deildir. Karabkn, kat fabrikalarnn, byk enerji santrallerinin, imento fabrikalarnn geniletilmesi normal ticari yollardan yaplmaldr. Eer bunun iin gerekli olan finansman, tek seferde bulunamazsa Trkler bu konuda sabrl davranmaldr. Eer Trkiye, Marshall ailesinde zerine deni yapmak istiyorsa, tarm, ulatrma ve madencilik konularna eilmelidir. Soru bunu maddi olarak karlayp karlayamayaca ile ilgilidir. Amerikal uzmanlarn hazrlad rapor da, ngilizlerin hazrladndan daha farkl deildi. Onlar da Trkiyenin nceliklerinin, yardm plannn amacyla ayn dorultuda olmadn sylemilerdir. Bu konuyu 19 Ocak 1948 tarihli Yeni Gazetede Asm Us, u cmlelerle ifade ediyordu. Memleketimizin Sovyet Rusya karsnda tehlikeli bir durumda bulunduunu gren Amerika, yz milyon dolarlk askeri bir yardm kararn verdi... Fakat bundan baka bir de Amerikann Maral Pln ile on alt Avrupa Devletine yapaca yardm ii vardr. Bu on alt Avrupa devleti arasnda Trkiye de bulunmaktadr.

46 Ayn Tarihi, Yazan: Asm Us, 27 Ocak 1948 tarihli Yeni Gazete, stanbul

77

Maral Pln hakknda Vaingtonda aklanm olan kararlardan anlaldna gre, Amerikann bu pln gereince Trkiye'ye yardm, mnhasran zirai istihsallerimizi dzenlemek ve artrmak ve bu istihsallerden mmkn olduu kadar Avrupa memleketlerinin de faydalanmalarna imkn hazrlamaktr. Maral Plnnn tatbiki halinde Trkiye, Avrupa iktisadi manzumesi iinde, harpten evvel Dou Avrupann yerine geecek ve Bat Avrupa memleketlerine yiyecek yetitiren bir ambar hizmetini grecektir. Halbuki Trkiyenin hakik bir kalknma devrine girebilmesi iin yalnz zirai ve madeni istihsalini artrmak ve bu istihsallerden faydalanmak iin yollarn yapmak da kfi gelmez. Endstri cihetinden, mill hudutlarmz dahilindeki istihlk ihtiyalar nispetinde de olsa Trkiyenin organize edilmee ihtiyac vardr. Sonu olarak, yardm vermeyi kabul eden Amerikann ortaya koyduu artlar bunlard. Trkiye, Avrupann ambar ve hammadde salaycs olacakt. Bu ekilde, Avrupa savata ken sanayisini tekrar ina edecekti.47 Trk yetkililer her ne kadar, bu artlar isteyerek kabul ettiklerini ima etseler de, bu Amerikann planlad grev dalmnda, Trkiyenin stne den payd ve Trkiye kabul etmek durumunda kalmt.48 Trkiye. Marshall Plan ile kendisine verilen bu grevi yerine getirecek fakat bunun skntlarn ekecektir. Plan kabul ettii andan itibaren, Amerikal uzmanlarn da uygun bulmad, 1947 ylnda uygulanmaya balayacak olan nc kalknma plan, balatlamadam bitirilmi oluyordu.49 1947 Kalknma Plan, sava srecinde yavalayan sanayiyi, devlet yardmyla ataa kaldrmak zere hazrlanm bir pland. Trkiye bu plan, dolaysyla kendi sanayileme plann rafa kaldracak ve Avrupaya hammadde salayacakt, Avrupa lkeleri sanayisini kalkndrrken, Trkiyeyi manav gibi kullanacak, kendi sanayisini dzene koyduktan sonra da, Avrupann artraca tarm rnleri kapasitesiyle birlikte Trkiyenin misyonu sona erecektir. Trkiye ise azalan ihracat miktar, artan cari a, gelimemi sanayisi ve kilometrelerce karayoluyla ekonomik kmaza srklenecektir.
47 Stefanos Yerasimos, Az Gelimilik Srecinde Trkiye, s.174 48 smail Cem, Trkiyede Geri Kalmln Tarihis.437 49 lhan Tekeli, Selim lkin, , a.g.e., s.15

78

3. BLM 1948-1957 DNEM TATB K SRES NCE ED L N N MARSHALL BASIN PLANININ

TRK YEDE NCELENMES

ARACILIIYLA

3.1 1948-1949 Dneminin ncelenmesi Trkiye Marshall Planna, etrefilli bir yol takip ettikten sonra 4 Temmuz 1948 tarihinde, Ankarada Amerika ile imzalanan Ekonomik ile dahil oldu.1 Anlamann balang ksmnda, Trkiyenin 16 Nisan 1948 tarihinde imzalanan Avrupa Ekonomik birlii Anlamasn ve Amerikann yardm dorultusunda kartlan 1948 tarihli Ekonomik birlii Anlamasn kabul ettii belirtiliyordu. Bu anlamaya gre, Trkiye Avrupa Ekonomik birlii Anlamas hedeflerine uygun olarak hareket edecek ve Amerika da Trkiyeye kendi kanunlar dorultusunda yardm edecekti.2 4 Temmuz 1948 Trk Amerika Ekonomik birlii Anlamas da, 12 Temmuz 1947de imzalanan askeri nitelikteki anlama gibi temel bir anlama nitelii kazanm ve bu tarihten sonra imzalanacak ekonomik anlamalara rnek oluturmutur. Anlamann birinci maddesine gre, Amerika Trkiyeye kanunda belirtilen sahalarda yardm edecek ve Trkiye de dier Avrupa lkeleri gibi, Avrupa Kalknma Programnda belirtilen ekilde srekli bar ve refahn salanmas, yani yardmlarn esas amacna ulamas iin, gerekli olan ekonomik artlar baarmak iin katlan dier lkelerle birlikte gayret gsterecektir. kinci maddesinde, Trkiyenin nceden hazrlam olduu cetvellere uygun olarak bu yardm kullanmas, bu kaynaklarn kullanlnn Avrupa Ekonomik birlii Tekilat tarafndan takip edilmesi, snai ve zirai alanlarda gelime salamak, Avrupa Ekonomik birlii Tekilat tarafndan belirlenmesi muhtemel retim kapasitesine erimek ve zellikle de gda ve kmr retimini artrmak amacyla yaplacak projelerin
1 Dstur, 3.Tertip, 2.bs., C:29, s.1278 2 Marshall Plan ve Trkiyedeki Tatbikat Hakkndaki Muhtra, s.5

birlii Anlamas

79

danlmas ve takip edilmesi ve Avrupa lkeleri ile ticareti kolaylatracak tedbirlerin alnmasndan bahsediliyordu. Drdnc maddeye gre, Trkiye Amerikann ihtiya duyaca Trkiye meneli malzemenin, iki hkmet arasnda uyuulacak makul sat, mbadele, takas eraiti dairesinde, uyuulan mddet devamnca ve miktarlarda ve malzemenin dahili tketimi ve ticaret maksadyla ihrac iin, Trkiyenin makul ihtiyalar dikkate alndktan sonra Amerikaya transferini kolaylatracakt. Beinci maddeye gre, Trkiye, Amerikan vatandalarnn seyahatlerinin tekilatlandrlmas ve gelitirilmesi iin Amerikan hkmeti ile ibirlii yapacakt. Altnc madde, Amerikann Trkiyede yardmn kullanlmas ile ilgili olarak Trkiyenin ataca her adm kontrol altna almasn salyordu. Buna gre, iki hkmet ilerinden birinin talebi zerine, bu anlamayla ilgili olarak yaplan iler ve tertiplere mteaalik herhangi bir mesele hususunda istiare edeceklerdi. Ayrca, Trkiye, Trk hkmetinin anlama hkmlerini yerine getirmek zere tasavvur veya kabul edecei projeler, programlar, tedbirler hakknda ayrntl bilgiyi, anlan paralar, mallar ve hizmetlerin hakknda bir aklama dahil olmak zere yaplan ilere dair ayda bir olmak zere tam bir aklamay, Amerikan hkmetinin gelimeleri takip edebilmek iin isteyebilecei herhangi bir malumat, Amerikan hkmetine istedii zamanlarda ve faslalarda vermeyi taaht ediyordu. Yedinci maadde ile, Trkiye bu yardmlar ile ilgili geni apta yayn yapmay kabul etmiti. Trk hkmeti, gerek dorudan doruya ve gerek Avrupa ktisadi birlii Tekilat ile ibirlii yaparak, yardmla ilgili olarak yaplacak her trl yaym iin gerekli kolayl salayacak, bu tip yayn tevik edecek ve anlama gereince yaplan ilere dair tam izahat her ay zarfnda Trkiye dahilinde yaymlayacaktr. Anlama yaplrken, yayn yapma ykmll Trk basnna verilmesine ramen, ilerleyen dnemde Amerikan basnn konuyu kendi grevi olarak stlendii grlecektir. Bunu gereke gsteren Amerikal basn mensuplarna, yasak blgelere girme ve inceleme hakk verilecektir. Anlamann sekizinci maddesine gre Amerikan hkmetinin verdii grevleri Trkiye dahilinde ifa etmek zere, bir Hususi ktisadi birlii Misyonu kuracakt. Trkiye, Amerikan Ekonomik birlii rgt(ECA) temsilcilerinin, grevlerini yerine getirebilmeleri iin gerekli olan tm artlar salayacak ve grevleri sresince

80

diplomatik muafiyet salayacaktr. Bu temsilciler, idari bakmdan dorudan Amerikadaki merkezin emrinde olmakla birlikte, siyasi ynden Amerikan Eliliine balydlar.3 4 Temmuz tarihinde imzalanan bu balayc anlamann imzalanmasn takiben, Trk Hkmeti de, anlamann uygulanabilmesi iin gerekli oluumun hazrlanmas almalarna balam ve 15 Temmuz 1948 tarihinde Marshall Plan erevesinde yaplacak yardm ve temin edilecek Amerikan kredileri ile grevli olmak ve Babakanla bal bulunmak zere Amerikan Kredileri komitesi kurulmas Bakanlar Kurulunca kararlatrlmtr. Bu karara gre komitenin kuruluu ve grevleri aada belirtildii gibidir. 1. Komite bir bakan, bakan yardmcs ile Tarm, Maliye, Ulatrma, Ekonomi ve Bayndrlk Bakanlklarndan ayrlacak uzmanlardan kurulur. Komite bakan ve bakan yardmcs Babakan tarafndan, uzman ve yadek uzmanlar ilgili bakanlar tarafndan seilir. 2. Amerikan kredileri komitesinin grevleri unlardr: a. Hkmetin grne uygun olarak istenecek kredi mevzularnda gerekli planlar hazrlamak, Birlemi Milletler Avrupa ktisadi Konseyi, Avrupa ktisadi birlii Organizasyonu ve Amerika Yardm daresi tarafndan istenecek bilgileri toplamak ve gndermek, yaplacak i ve d mzakereleri icra ve idame etmek, plan kredi taleplerimizi ilgili yabanc merciler nezdinde savunmak. b. Yaplacak yardmlarn tahsis edildii maksatlar dnda kullanlmamas iin gerekli tedbirleri almak ve istenen faydann salanabilmesi iin gerekli tedbirleri almak, c. Yardmlarla yaplan ilerin yaplm safhalar ve ilerleyilerini takip ederek zaman zaman bunlarla ilgili teekkl ve heyetlere bilgi vermek . Trkiyede teekkl edecek Amerika misyonunun isteyecei bilgileri vermek ve misyon ile ilgili Bakanlk ve daireler arasnda irtibat salamak d. Marshall Planna ilikin dier btn ileri grmek 3. Komite yukardaki maddede yazl olan ilerden ayr olarak Milletler Aras Kalknma ve mar Bankas kredisi ile kalknma programmzn icabettirdii dier kredilere ilikin aadaki ileri de yapacaktr.
3 Milletleraras ktisadi birlii Yaynlar, Marshall Plan ve Trkiyedeki Tatbikat Hakkndaki Muhtra, , s.5

81

a. Kalknma programlarmza dahil ilere ilikin projeleri hazrlamak ve Milletleraras mar ve Kalknma Bankasna gndermek, b. Banka tarafndan istenilen ve istenilecek olan bilgileri toplayarak bankaya bildirmek, c. Bankann Trkiyeye gnderecei misyonun Trkiyedeki incelemelerini idare ve bu ite gerekli dairelerle irtibat temin etmek, . Bu ilerle ilgili olmak zere ieride ve darda gerekli mzakereleri yapmak 4. Komite ktisadi kalknma programlarmzn d finansmana ilikin olarak memleket iinde ve dnda yaplmas gereken dier btn ileri de yapacaktr. 5. Btn devlet daireleri ve Devlet Ekonomi Kurumlar, komitenin istedii her trl bilgileri vermek ve her trl yardmda bulunacaklardr.4 Marshall Plannn balangcnda, Trkiyeye iki ekilde yardm temin edilmitir. Bunlardan birincisi direkt yardm olup, Amerikan hkmetince Trkiyeye dolarla yaplmaktadr ve Amerikadan yaplacak mal ve hizmet mbayas iin kullanlmaktadr. kinci yardm ekli ise tiraj hakk sureti ile muhtelif Avrupa memleketlerinde Trkiyeye temin edilen satn alma imkanlardr. 1948/49 yllarnda Marshall Planndan Trkiyeye yaplan 49,7 milyon dolarlk yardmdan 22,148,000 dolarlk ksm (umum yardmn %44,5 i) Tarm Bakanlna ayrlmtr. Bu yardmlarn byk bir ksmyla da, tarmda makinelemeyi salamak amacyla, direkt yardmla gnderilen, traktr, traktr pulluu, bier-dver, pikap kamyonet gibi ara ve yedek paralaryla, zirai ilalar ve kimyevi gbreler gibi malzemeler alnacakt. Marshall Plan dorultusunda getirilen bu alet ve makineler firmalar vastas ile temin ediliyor ve satlyordu. Btn ticari ilemler Ziraat Bankas tarafndan yaplacakt. Firmalar sipari ettikleri maln %25ini nakit olarak deyecek, geri kalan ksmn drt yllk sre iinde %2.5 faizle geri deyecekti. thalat firmalar, Marshall kredisinden faydalanarak getirtecekleri alet ve makineler iin bunlarn umumi bedelinin %10u nispetinde yedek paray, bu alet ve makinelerle birlikte veya mallarn gmre geli tarihinden itibaren en ge ay zarfnda getirteceklerdi. Firmalar, Amerika veya dier d piyasalardan ithal edecekleri mallar, Amerika i

4 T.C Babakanlk Arivleri, Cumhuriyet Arivleri, 15.07.1948 tarihli 030/18/01 116/48/10 nolu belge

82

piyasalarnda cari ve ECA tarafndan tasvip edilen fiyatlar zerinden getirecekler ve siparilerinde bu hususu i grdkleri yabanc firmalara kabul ve tasdik ettireceklerdi. Daha yksek fiyatlarda yaplacak ithalat ECA tarafndan kabul ve finanse edilmeyecekti.5 Bu protokol, Marshall Plan erevesinde ithali yaplacak dier alet ve makinelerin alm artlarna da k tutmas bakmndan nemlidir. Avrupa lkeleri arasndaki ticari ilikileri kolaylatrmak iin de imkanlar salanmasn tavsiye eden Marshall Plan erevesinde, Danimarka ile, 15 Aralk 1948 tarihinde, bir ticaret anlamas imzalanmtr. Ticaret anlamas, listesiz olup ticar mbadelenin iki taraf umum ithalt ve ihracat rejimleri dahilinde cereyan edecei hkmn ihtiva etmektedir. Tediye anlamasnda, hesaplarn dolar zerinden tutulmas, bakiyeler iin alt aylk mal ile tasfiye mddeti ve bundan sonra kalacak alacaklarn da sterlin veya iki tarafn mutabk kalacaklar baka bir dvizle tasfiyesi esas kabul edilmitir. Ayrca karlkl 200 bin dolarlk bir finansman hkm mevcuttur. Avrupa milletleri aras ok tarafl para takas anlamasna uygun olarak, Danimarka lehine mevcut 1,5 milyon dolarlk tiraj hakkndan bu memleketin memleketimizden mal mubayaa etmesi suretiyle istifade anlamada yer alm bulunmaktadr. Anlama 1 Ocak 1949 tarihinden itibaren yrle girecek ve 15 ay iin muteber olacaktr.6 Trkiyenin ald yardmlar konusunda elikili rakamlar olmakla birlikte, Trkiye 1948-49 yl iinde 49.700.000 dolar almtr. Bu miktarn 38.000.000 dolar dn ve 11.700.000 dolar da tiraj hakk olacak ekilde arta bal yardm olarak alnmtr.7 1948 mal yl zarfnda ve 31 Aralk tarihine kadar Yardm Program gereince Trkiye'ye teslim edilen asker yardm malzemesinin tutar 102.000 arlk tonu, 324.998 hacim tonudur. Yaplan hizmet, ve mal tutar 76.304.208 dolar bulmutur.8

5 T.C Babakanlk Arivleri, Cumhuriyet Arivleri, 030/01,80/506/8 nolu protokol 6 Ayn Tarihi, 16 Aralk 1948, Ankara 7 Ayn Tarihi, 23 Aralk 1949, Washington 8 Ayn Tarihi, 31 Aralk 1948, Washington

83

3.2 1949-1950 Dneminin ncelenmesi Yaplan yardmlar, yl baznda incelerken greceimiz gibi, Marshall Plan kapsamnda alnan yardmlarla ilgili elikili rakamlar mevcuttur. Bu konularla ilgili olarak bavurulacak en salam kaynak, ayda bir Marshall Plan adyla, 4 Temmuz 1948 anlamas dorultusunda kartlan brorlerdir. Fakat bunlarn hepsine ulamak ne yazk ki mmkn olmamtr. Elimizde bulunduu nispette bu brorlerden, meclis oturumlarnda verilen demelerden ve basnda kan haberlerden takip ederek yl baznda rakamlar vermeye alacaz. Marshall Plan ilk yllarda, bahsettiimiz gibi daha ziyade tarm alanlarnda yaplacak modernletirme ve yol yapmnda kullanlmak zere, direkt yardmlardan ve tiraj hakkndan olumaktayd. 1949 ylnda alnan yardmlarn, yl ierisindeki geliimi yle idi: Marshall Plan kapsamnda, yol yapm iin 5 milyon dolarlk yol malzemesi alnm, ayrca teknik yardmlardan da faydalanlm ve Amerikal mhendisler konuyla ilgili olarak, Trk teknisyenlere eitim vermitir. Marshall Pln mucibince de bu yl be milyon dolarlk yol malzemesi almaktayz, bunun tutar 13 milyon liradr ...Yol yapm ve bakmnda bilhassa makineleme zerinde, durulmas lzm gelen mhim konulardan birisi de kalifiye personel teminidir. Bu maksatla bakanlmzda Amerikan Yollar daresinin sekin uzmanlarndan mrekkep bir heyet almakta ve teknik elemanlarmzla sk ibirlii yapmaktadr. Bu suretle yol ilerinde hayli ilerlemi olan bir memleketin uzmanlar bu sabah ki tecrbelerini ve tatbik ettikleri metotlarn istifademize arz etmi bulunuyorlar. Bundan baka yine Amerikal uzmanlardan faydalanarak skenderun'da bir kurs am bulunuyoruz. Bu kurstan imdiye kadar 500 ksur teknik eleman yetitirilmitir. Yine ayrca mhendislerimizin ve teknik elemanlarmzn bu sahadaki bilgilerini artrmak iin de, makine mhendislerimiz skenderun'da bu k mevsiminde kurs grmektedirler.

84

Yine ayrca mhendislerimizden mrekkep bir grubu da yol sahasnda bilgilerini artrmak ve mtehasss yetitirmek iin Amerika'ya gnderiyoruz.9 Devler Demiryollar daresine de, Bayndrlk Bakanlna ayrlan tiraj

haklarndan 700.000 dolarlk bir ksm ayrlm, ierleyen yllarda bu miktarn artrlmas konusunda da teklif yaplmtr.10 Direkt yardmlar kapsamnda, 1948-1949 senesi iin Trkiye'ye ayrlan hissesinden bir ksm olan 30 milyon dolar kredi zerine, geen Kasmda Export - Import Bankas ile bir anlama imzalanm, daha sonra bu 30 milyonluk ilk ksm kredi artrlarak 38 milyon dolara karlmtr.11 Marshall yardm kapsamnda Amerikadan 200 bin ton buday istenmitir. Bu 200 bin tondan, plnn umum hatlar kabul edilmedii halde 18 bin tonu Amerikallarn muvafakati ile sipari edilmitir. kinci bir 60 bin ton daha sipari edilmi, bunun da Marshall idaresinden muvafakati gelmitir. 12 Trkiyeye 1949 yl ierisinde inaat malzemeleri yardm da yaplm, bunlarn byk bir ksm da yol yapmnda kullanlmtr. ktisadi birlii daresi tarafndan bildirildiine gre, bu hafta iinde yaplan tahsisatlar arasnda Trkiye iin 200.000 dolarlk inaat ve maden makinesi satn alnmas iin msaade verilmitir. Bu mallar 1949 mal senesinin son drt aylk devresi iinde teslim edilmi olacaktr. Trkiye'ye gelecek olan bu Marshall pln mallar Amerikan menelidir.13 Devletleraras mar ve Kalknma Bankasndan Trkiyeye incelemelerde

bulunmak zere gelen heyetin bakan G. Stewart 13 Eyll 1949 tarihinde yapt bir aklamada, tiraj haklaryla ilgili olarak, Trkiye Marshall Pln yardmnn bir neticesi olarak, Marshall Pln memleketlerinden 53.3 milyon dolarlk mal ve hizmet elde edecektir. Bu miktar para

9 Ticaret ve Ekonomi Bakan Cemil Sait Barlas, 13 Ocak 1949 tarihli Meclis oturumu, Ayn Tarihi 10 Babakanlk Arivleri, Cumhuriyet Arivi, 26.12.1949 tarihli, 3/10293, 7/203 nolu belge 11 Ayn Tarihi, Necmettin Sadakn Konu ile lgili Basn Toplants, Anadolu Ajans 12 Ayn Tarihi, Tarm Bakan Cavit Oraln 10 Austos 1949 tarihli aklamas, Ankara 13 Ayn Tarihi, 7.12.1949, Washington

85

kymetlerinin dmesinden nceki kur zerindendir. Kanaatimce Trkiye, Marshall Plan devletleriyle, munzam tiraj hakk almak iin mzakere etmektedir. Her hlde O.E.E.C brosu size daha nce zikrettiim 53.3 milyon dolarlk mallarn Trkiye'ye verilmesini kabul etmitir. Bu miktar Amerika Birleik Devletleri tarafndan verilen dolarla finanse edilecek ve denek taahtleri bahis konusu olmayacaktr. nmzdeki sene zarfnda Trkiye, Avrupa memleketlerinden, tiraj hakk program altnda ok byk bir ihtiyaca cevap verecek olan, takriben 50.000.000 dolarlk mal, lzumlu ve kymetli malzeme olacaktr. Trkiye bunlar iin hibir tediyatta bulunmayacaktr. Mallarn meneini tekil eden memleketlerin, Trk ekonomisine yaptklar bu yardmdan dolay zuhur eden aklar, Marshall Pln tahsisatndan verilen dolarla kapatlacaktr. Marshall Pln yardm hususunda, Trkiye u bakmdan birinci derecededir, bu sene Trkiye geen sene ald miktardan yzde 281.07 nispetinde daha fazla para almaktadr ve bu miktarn takriben yars da dn deil, tiraj hakkdr. kinci olarak Norve gelmektedir ki, bu memleketin alaca paradaki art nispeti yzde 44,04 dr14 ktisadi birlii daresinin Trkiye'deki Temsilcisi Roussell H. Dorr, 17 Aralk 1949 tarihinde yaplan yardmlarn genel bir deerlendirmesini yapm ve 1949-1950 devresi iin Marshall plnnn dolar tahsisatndan Trkiye'ye temin edilen 16 milyon dolarlk yardmn Trk Hkmetinin ykn hafifletmee yarayacan sylemitir. Konumasnn devamnda, ktisadi birlii daresi tarafndan yaynlanan hazrlam olduu raporla ilgili olarak bilgi veren Dorr, bu dolar yardmnn, Trkiye tarafndan tiraj haklar gereince baka Avrupa memleketlerinden mal satn almak iin kendisine verilen 55 milyon 300 bin dolarlk Marshall yardmna inzimam etmek suretiyle, Trkiye'nin 1950 yl iersinde Marshall pln gereince alaca karlksz yardm miktarnn 71 milyon 300 bin dolara ykseldiini bunun da aa yukar 200 milyon Trk lirasna ve Trkiye'nin yllk btesinin yzde 13 nden fazlasna denk geldiini bildirmitir.15 Marshall Plan ile ilgili olarak ECA tarafndan da, 1949 yl sonunda bir deerlendirme yaplmtr.
14 Ayn Tarihi, 13.09.1949, Ankara 15 Ayn Tarihi, Rousssell Dorrun Marshall Plan ile ilgili Aklamas, 17.12.1949,Washington

86

ktisadi birlii daresi tarafndan bugn bildirildiine gre, Marshall Pln memleketleri, endstri tehizat kadar tarm kalknmasna da muhta bulunmaktadr. ktisadi birlii daresi 20 Aralk tarihinde, 1949 yl hesaplarn kapamtr. Bu yl iinde sarfedilen tahsisat miktar topyekn 3.67.349.000 dolar bulmaktadr. Bu miktardan 181.072.000 dolar endstri tehizatna, 1.767.233.000 dolar tarm ve gda maddelerine 278.962.000 dolar da tat navlununa tahsis olunmutur. Bundan baka teknik ilerde kullanlacak uzmanlarla buna benzer baka masraflar iin de bir miktar tahsisat ayrlmtr. 1948 ve 1949 yllar mukayese edilirse dolar tahsisatnda bir azalma grlecektir ki, bu da, Marshall Plnnn prensibine uygundur. Zira memleketler iktisadi kalknmalarnda ilerledike ktisadi birliinin yapaca dolar tahsisleri de azalacaktr. ktisadi birlii daresinin sene sonu tetkiklerinde iaret edildiine gre, 1949 senesinde Marshall Plnndan en fazla dolar alan memleketler srasiyle unlardr: ngiltere, Fransa, Almanya'daki igal blgesi ve talya. Trkiye 1948-49 yl iinde 49.700.000 dolar almtr. Bu miktar 38.000.000 dolar dn ve 11.700.000 dolar da tiraj hakk eklinde arta bal yardmdan terekkp etmitir. 1949-50 senesinde Trkiye'ye Marshall Plnndan 114.400.000 dolar tahsis edilmitir. imdiye kadar sarfedilen miktar iinde Trkiye'nin kalknma gayretinin en nemli ksmlarndan birini makineleme tekil etmitir. 20 Aralk tarihine kadar Trkiye iin 33.000.000 dolarlk makine ve alet tahsisat verilmitir. Maden makinelerinin bir ksm gelmi ve kullanlacaklar yerlerde kurulmaa balanmtr. Takriben 4000 den fazla traktrn memlekete gelmesi iin mukaveleler imzalanm ve bunun byk bir ksm da memlekete gelerek datlmtr. Trkiye'ye bunlardan baka gda maddesi olarak 12.700.000 dolarlk buday tahsis edilmitir.16 Marshall Plan kapsamnda yaplan yardmlardan alnan payn dalm ilerleyen yllarda da deimeyecektir. Paris Konferansnn balangcndan itibaren her konuda liderlii ele geiren, ngitere, Fransa ve talya aslan payn alacak, Trkiye hep en az yardm alan lkelerden biri olacaktr.

16 Ayn Tarihi, 23.12.1949, Washington

87

4 Temmuz Ekonomik birlii Anlamasna gre vadettiimiz Marshall yayn da devam etmekteydi. Bu konuyla ilgili olarak gazetelerde yaynlanan ilanlardan biri de u ekildedir. Amerika'nn Sesi Trke radyo yaynlar her gn 19.15 ten 19.45 e kadar aadaki dalga uzunluklarnda yaplacaktr. 13.85, 13.9, 16.8, 19.6, 19.7, 24.8, 41.5, 41.6 metre. Bu programlarda haberler, yorumlar, musiki paralar ve Amerikana isimli yaynlar yer alacaktr. Her gn ayrca zel mevzularda konumalar da yaplacaktr.17 Pariste yaplan OECC toplantlar da devam etmekteydi. Dileri Bakanlar nezdinde yaplan bu toplantlarda, Trkiyeyi Necmettin Sadak temsil ediyordu. Toplant dnnde, Byk Millet Meclisinde, Trkiye'yi temsil ettii Ekonomik birlii almalar ve Avrupa'daki son temaslar hakknda izahat veren Sadak, toplantlarn balca hedefinin bir yllk tecrbelerden istifade ederek tekilt daha iyi yrr bir hale koymak ve Avrupa kalknmasn hzlandrarak Avrupa'y, Amerikan yardm bittikten sonra kendi kendine yaar bir duruma getirmek iin tedbirler almak olduunu belirtmi ve OECCnin almalarn nasl yapacan belirleyen kararlar hakknda u aklamalarda bulunmutur; ...Verilen kararlar arasnda, cra Komitesini tekil eden yedi devletin Bakanlarnn Konsey Bakan yannda bir istiare komitesi halinde sk sk bulumalar ve Konseyi tekil eden on alt Devlet Bakanlarnn, senede drt defa toplanmalar suretiyle tekiltn siyasi otoritesini ve salhiyetini artrmak gibi tedbirler vardr. Avrupa kalknmasn, drt sene sonra, dardan yardma muhta olmayacak surette salamak iin de baz umumi ekonomik kararlar alnmtr. Bakanlar aras stiare Komitesine, ngiliz Hazine Bakan Sir Stafford Cripps'in hazrlad ilk tasar son celselerde Amerikan Yardm Temsilcisi M. Harriman'n da itirakiyle gzden geirilerek ve zerinde tadiller yaplarak kabul edilmitir. Bu proje btn ilgili hkmetlere verilecek, Mays aynda toplanacak olan Konseyin tasvibine sunulacaktr. Bu ekonomik kalknma projesi sekiz prensibe dayanan bir i hareket plndr.

17 Ayn Tarihi, 19.12.1949, Ankara

88

Bu prensiplere gre, 1949 yl, mill pln sahasnda, Avrupa'nn mal para istikrar yl olmaldr. Bunun iin her ye devlet, Mays bana kadar (bte esrarna halel gelmemek artyla) mali vaziyeti hakknda tekilta bir rapor verecektir. Avrupa kalknmasnn ba art, ihracatn sratle artrlmasdr. Her memleket, bilhassa dolar blgesine ihracatn artrmak, istihsali fazlalatrmak, ticaret engellerini azaltmak, ham maddeleri tevzi etmek, dahil talebi ksmak iin ne gibi hususi tedbirler aldn bir raporla tekilta bildirecektir. Avrupa ekonomisi iin byk tehlike, yardm program sona erdii zaman ithaltn birdenbire ve kesin olarak azalmasdr. Bu tehlikeyi nlemek iin cari ithalt programlar devaml tetkik edilmeli, bilhassa, hayati ehemmiyette olmayan, dolar tediyeli ithalt, tenkis edilmeli ve bu suretle, dolarla denen ithalt ile eldeki kaynaklar arasnda muvazene, mmkn mertebe tesis olunmaldr. Avrupa'nn i muvazenesizliklerini gidermek iin, Avrupa memleketleri arasnda kurulacak bir tediye sistemi sayesinde, ye memleketler arasnda salim mbadelelerin genilemesini inta edecek tedbirler alnmaldr. Envestisman ve yeniletirme gayretleri, rasyonel ve mterek bir pln mucibince u ekilde devam etmelidir: a) Avrupa'nn ihtiyalarndan ve ihracat imknlarndan stn bir istihsal kudreti yaratmak suretiyle eldeki kaynaklar israf etmemek. b) Avrupa'nn d lemde tediye muvazenesini slah etmeye ve bilhassa dolar an sratle kapamaya en ok yarayan projeleri semek. c) Deniz ar yerlerdeki envestismanlara husus bir yer ayrmak. Bunlardan baka devletlerin, mterek kararlar alabilmeleri iin, kendi aralarnda bir haberleme mekanizmas vastasyla envestismanlarmn koordine edilmesi temin olunacaktr. Avrupa'nn baz yerlerindeki fazla nfus meselesinin halli tavsiye edilmektedir. Nihayet, ye devletler, her yl tekilta raporlar vererek programlarndaki gayelerin, bu prensipler gz nnde tutularak, gereklemesi hususunda elde ettikleri terakkileri bildireceklerdir. cra Komitesi bu raporlar tetkik edecektir. ...Bu maruzatm, Ekonomik birlii Tekiltnn Avrupa Ticaret ve Ekonomi hayatnda oynamak niyetinde olduu byk rol Avrupa kalknmas bakmndan 16 devletin, gerek mill gerek mterek sahada, yapc gayretler sarfnda ne derece

89

ehemmiyet verdiklerini ve esasen, Amerika'nn Avrupa devletlerine u bu artlarla yardm ettiini gstermee yeter sanrm. Avrupa Ekonomik birlii Tekilt iinde faal ve faydal bir unsur olmaa almak ve kendi kalknmamz iin bizzat muhta bulunduumuz yardm grerek o nispette Avrupa kalknmasna yardm etmek balca gayemizdir. Konumasnn devamnda kurulmas dnlen, Kuzey Atlantik Paktyla ilgili oluumdan da bahseden Sadak, Trkiyenin konumu ile itibaryla bu pakta dahil olamayacan, fakat Amerikann Avrupann gvenlii iin somut bir adm atm olmasnn memnuniyet verici olduunu bildirmitir. Bu konumann ayrntlarn verme sebebimiz, NATOnun ilerleyen yllarda Trk-Amerikan ilikilerinde oynayaca rol itibar iledir. ...Son zamanlarda btn dnyay megul eden meselelerin banda Atlantik Pakt geliyor. Yksek Meclise bilindii gibi, Brksel ittifakna dahil 5 Bat Avrupa devletine Amerika Birleik Devletleri ve Kanada'nn iltihak ile yaplacak antlama ile bir Atlantik mdafaa sistemi halinde kurulmaktadr. Bu antlamaya girmee dier baz Atlantik Devletleri de davat edilmilerdir. Buna, baz hususi sebep ve mlhazalar ileri srlerek, bir- Atlantik memleketi olmayan talya'nn girmesi de bekleniyormu. Bundan evvel, memleket iinde ve dnda, basna sylediim gibi, imal Atlantik Pakt ad verilen ve mahdut bir corafya blgesine inhisar edecei, kurucular tarafndan bize sarih surette ifade edilmi olan bu karlkl asker yardm antlamasna, Atlantik kylarnda bulunmayan Trkiye'nin girmesi bahis mevzuu deildir. Bununla beraber, sulha ve emniyete hizmet eden her antlamann gereklemesini Trkiye memnuniyetle karlar Amerika'y,- tarihinde ilk defa olarak Avrupa'da sulh ve emniyetin mdafaasna itirake ahden balayan bu byk hdiseyi, Avrupa milletlerine huzur vermesi ve her trl tecavz nleyerek harbe engel olmas bakmndan biz de ok hayrl saymaktayz. Avrupa'da sulhun ve emniyetin, Birlemi Milletler yasas erevesi iinde, blge anlamalar ile gerekleebileceine inanyoruz. Yine Avrupa'da sulh ve emniyetin ancak bir btn olarak korunabileceine inandmz iindir ki, emniyet sistemlerinin baka blgelere de temiline, srf sulhun korunmas bakmndan, taraftarz. Bir Akdeniz Pakt hakknda son gnlerde dnya basnnda kan haber ve mtalalar bu ihtiyacn, bu

90

idealin, dnya efkrnda bulduu makesin ak ifadesidir. Birok artlara ve imknlara bal olan bu pa t hakknda alnm bir karar henz yoktur. Trkiye'nin dahil bulunduu blgede sulh ve emniyetin korunmas iin ne gibi tedbirler alnabilecei hakknda ngiltere ve Amerika'da sk temas ve teebbslerimiz devam ediyor. Yaplan yardmlarn dnda, Marshall Plan ile ilgili dier gelimeler de u ekildeydi. 1949 ylnn banda, Amerikan Dileri Bakan olarak George C.Marshalln yerine, yine Marshall Plannn kurucular arasnda saylan Dean Acheson atanmtr. Trumann, Marshall iin dzenlenen veda treninde, syledikleri Marshalln dnya dzenine getirdii yeniliklerin bir zetiydi. Tarihin altnda zamanmz tetkik edilince zannederim ki harp esnasnda yaptklarnn ehemmiyetine ramen sulh zamanndaki kendi ismini tayan almalar onu daha ok hatrlatacaktr. Bunun sebebi burada bu gece temsil edilen memleketlerin ve milletlerin, tarihinde yeni bir r amalardr. Milletlerin mterek bir dmana kar beraberce arpmalar yeni bir ey deildir, fakat dayankl bir sulhun kurulmas ve daha iyi bir hayatn temini iin yaptmz gibi sk bir iktisadi ibirlii erevesi iinde almak ok yenidir. inanyorum ki istikbalde bir gn bu byk ie baknca bunu dnya meseleleri bakmndan eski ve yeni devirler arasndaki snr olarak telkki edeceiz.18 Amerikal yetkililer, kendilerini hakl karmak iin devam eden komnist tehlikesi ile ilgili aklamalarna devam etmilerdir. ECA bakan Paul Hoffman, Makine Mhendisleri Derneinde verdii bir demete demokrat milletlerin, dnyaya hkim olmaya alan komnist ilerlemesini, Marshall Pln ile giriilmi olan fevkalde kalknma teebbsn, her trl ihtimali nleyebilecek asker hazrl, iktisad istikrar ve kalknm bir Avrupay gerekletirmek suretiyle destekleyerek durdurabileceklerini sylemitir. Dnya apndaki gezilerinin sonucunda, Rus politikasnn, dnyaya hkim olmak iin btn cephelerde mcadeleye gemi olduuna dair kanaatlerinin kesinletiini syleyen Hoffman, Rusyann bu konudaki almalar iin ...Ruslarn bu mcadeleleri o derece iddet ve azimle yaplmaktadr ki, Hitler tarafndan ayn gaye ile sarf edilmi olan
18 Ayn Tarihi, 19.12.1949, Ankara

91

gayretler adeta bir amatr almas kalr. Ruslarn tek bir hayali vardr: Kremlinin hkimiyeti altnda polis kuvvetleri kurarak bir dnya diktatrl vcuda getirmek. Hoffman szlerine devamla yle demitir; Ruslar tarafndan Marshall Pln aleyhinde bulunulmas kolayca anlalabilir bir keyfiyettir. Polit bro bir teebbse katlmay katiyen istememekteydi. Bu pln Ruslarn bizzat kendileri ve dnyann geri kalan ksm iin hazrlam olduklar plnlara uygun deildir. Komnizm dalgas Marshall Plnnn tatbik edildii btn blgelere inmektedir. Buna ksmen Kominternin ekoslovakya ve Dou Almanya da daha ziyade kuvvet kazanm olmas ve bilhassa yeniden doan mitler ve siyas gerginliklerin azalmas sebebiyet vermitir. Marshall Pln istihsal rakamlarn aan bir baar vaat etmektedir. Filhakika, bu pln itirak eden memleketler arasnda iktisad ibirlii yaplmas gayesini gtmektedir. Bir iktisadi ibirlii Avrupa y asrlarca iktisadi olmayan ksmlara ayrm bulunan ve ikinci dnya savandan evvel bir Avrupa iktisadiyatn tehdit eden engelleri yok edecektir.19 Bu dnemi zetleyecek olursak, Trkiye hep Marshall Yardmlarndan daha ok nasl pay alabilirim dncesine ynelmi, d politikasn bu dorultuda ynlendirmi ve ekonomisini de gelecek veya gelmesi muhtemel yardmlar ynnde planlamtr. Tarmda makinelemeye arlk verilmi, alnan kredilerle yine tarm makineleri alnmaya devam edilmitir. Dikkat edilirse, sanayide yenilik veya gelime anlamnda en ufak bir alma olmad gibi, uzun vadeli bir planlama da grlmemektedir. Marshall yardmndan faydalanan dier lkeler, kendi ekonomik geliimleri iin planlamalar yapm olmalarna ramen, Trkiye byle bir aba iine girmemi ve genellikle gnlk politikalar yrtmtr. Dlen bu tarihi hata ile ilgili olarak, olumlu ok az yaklamdam biri de; 10 Austos 1949 tarihinde Cumhuriyet Gazetesinde yaymlanan bir yazdr. Marshall Plnndan bu yl bir miktar kesinti yaplaca doru kmak zeredir. Bylece Sayn Devlet Bakanmzn teklif ettii yz ksur milyon yle dursun, geen yl aldmz elli milyon dolar bile nmzdeki yl bulamayacamz anlalyor.
19 Ayn Tarihi, 12 Ocak 1949, Ankara

92

Bu hale ne demeli? Bizce vaziyet aktr. Birleik Amerikann kendi i hesaplar ile vard bir karardan tr ne Washington hkmetini, ne de bizim hkmetimizi temcit etmekte mna grmyoruz. Zaten ekonomik yardm bahsinde en byk gayreti kendimizden beklemek lzumuna, eer aldanmyorsak, vaktiyle bu stunlarda yeter derecede iaret etmitik. Mill kalknma dvamz hzlandracak olan, phesiz her eyden nce bizim tedbirlerimiz bizim plnlarmz ve bizim almalarmzdr. Devlet iktisadi teekkllerinin verimini artrmak, mill alma gcn ykseltecek yol, liman, elektrik santrallar gibi tesisleri kurmak, zel sermayeye hareket imkn salamak ve cesaret vermek, zirai kalknmay bir plna balamak, yabanc sermayeyi buraya ekici emniyet artlarn yaratmak, vesaire., btn bunlar ayr ayr zerinde durulmas gereken hedefler olarak karmzdadr. Marshall Plnnn varl veya yokluu, azl veya okluu ile bu hedefleri birbirine kartrmamaldr. Bize yle geliyor ki iyi bir programla ve sarslmaz bir inanla harekete geersek Marshal plnnn bir ylda bize temin ettiinden ok daha byk bir kalknma hzn kendi iimizde yaratmak mmkndr. Trkesi, Marshall Plnn ikinci plna atmal, asl midimizi kendi plnlarmza balamalyz. Hkmet imdiye kadar bunun tersini dndyse hata ilemitir. Ne yazk byle bir hatann ilendiine dair ortada baz emarelere rastlamak mmkndr. Bunlarn geree uygunluk derecesini de her halde yaknda greceizdir. Yalnz biraz sabredelim ve biraz bekleyelim

3.3 1950 -1951 Dneminin ncelenmesi

1950 ylna, Marshall Plan hususunda damgasn vuran olay, karlkl paralarn, bte aklarn kapatmak zere kullanlabilesi iin, Amerikal yetkililerle yaplan grmeler olmutur. Trkiye, Marshall yardmlarnn kullanlmas hususundaki planszlna devam etmi, bir miktar daha fazla yardm alabilmek iin diplomasi yarna giriilmitir. Bu yl ierisinde alnan yardmlar ve kullanm alanlar u ekildedir.

93

ktisadi birlii daresinin bugn bildirdiine gre, 1950 senesi iin verilen ilk tahsisatta Trkiye, Avusturya, Belika, Lksemburg ve Fransa'ya 9.949.000 dolar ayrlmtr. Trkiye bunun 1.165.000 dolarn alacaktr. 1.099.000 dolarn maden ilerinde, geri kalan 66.000 dolarn da teknik yardamda kullanacaktr.20 Bugn, Marshall Pln genel kararghndan bildirildiine gre, Trkiye'deki Bat linyit maden ocaklarn gelitirmek maksadyla 1.268.000 dolar ilve tahsisat kabul edilmitir. Bu gne kadar kabul edilen para yeknu 2.136.000 dolar olup Soma, Tunbilek ve Deirmisaz Ocaklarnn gelitirilmesi iine harcanacaktr. ktisadi birlii daresi Trkiye cra Komitesi Bakan Yardmcs Mr. Orren R. Mc Jenkins, bu hususta gnderdii raporda, madenlerin gelitirilmesi neticesinde, 1952 senesine kadar bu maden ocann, vasati istihslinin yzde elli nispetinde artacan beyan etmitir. Mr. Mc Jenkins ezcmle demitir ki: 1952 senesine kadar bu maden ocann 140.000 ton ilediini grebileceimizi mit ediyoruz. Bu, 1948 senesine nispetle 440.000 ton bir art demek olacaktr. stihsal bu hale gelince, Trkiye'ye sadece yakt ihtiyacn karlam bir memleket nazariyle deil, fakat kmre ihtiyac olan dnya piyasasna kmr veren ihracat bir memleket nazariyle bakacaz" Soma'da gelitirilmekte olan tesisat, elektrik santralinin gelitirilmesi, ilve maden tehizat satn alnmas ve havai hatlarla nakliyat yaplmak suretiyle nakliyatn artrlmas olacaktr. Tunbilek'de ise, nakliye hatt ve vagonetler, varageller ile mtemmim maden tehizat kurulacaktr. Deirmisaz'da yaplacak olan balca gelitirme, yeralt almalarn makineletirmektir.21 ktisadi birlii daresi Trkiye cra Komitesi Bakan Russel H. Dorr'un bugn yapt aklamaya gre, Trkiye 4.170.000 dolarlk ziraat aleti satn alacaktr. Satn alnmasna izin verilmi olan ziraat makineleri arasnda, lstik tekerlekli traktrler, traktr paralar, pulluklar, ifti trmklar, pamuk ve msr ekme

20 Ayn Tarihi, 7 Ocak, Washington 21 Ayn Tarihi,16 ubat 1950, Washington

94

makineleriyle dier makineler bulunmakta olup bunlarn 31 Mart 1951 de teslimi kararlatrlmtr. 280.000 dolar tutan ve Kanada'dan mubayaa edilecek olan lstik tekerlekli traktrler ise 31 Ocak 1951 de teslim edilecektir. Kanada'dan mubayaasna msaade km olan makineler ceman 670.000 dolar tutmaktadr. Geri kalan iki buuk milyon dolarlk makineler de Birleik Amerika'dan satn alnacaktr.22 Marshall Yardm Plnndan istifade edilerek, Devlet Denizyollar daresi tarafndan smarlanacak olan 52 para gemi iin muhtelif memleketlerden gelen tekliflerin incelenmesi ii nmzdeki gnlerde sona erecektir. 1952 ylma kadar inaat tamamlanacak olan vastalarla Deniz Ticaret Filomuz esasl bir ekilde takviye edilmi olacaktr.23 ktisadi ibirlii idaresi, 1951 mal yl iin muhtelif memleketlere tahsis edilen yardm miiktarlarn, Temsilciler Meclisi Dileri Komisyonuna sunmutur. Tahsis miktarlar unlardr24:

Avusturya Belika Danimarka Trieste Fransa Almanya Yunanistan zlanda Tablo 3.1

124.400.000 142.800.000 65.100.000 10.000.000 502.800.000 552.900.000 148.800.000 5.200.000

Hollanda Norve Portekiz sve Trkiye ngiltere rlanda talya

192.800.000 67.100.000 23.500.000 34.000.000 44.100.000 687.100.000 33.500.000 290.600.000

22 Ayn Tarihi, 24 Mart 1950, Ankara 23 Ayn Tarihi, 14 Mart 1950, stanbul 24 Ayn Tarihi ,31 Mart 1950, Washington

95

ktisadi birlii daresinin bildirdiine gre, imdiye kadar yaplan Marshall Pln yardm tahsisat 8,5 milyon dolar gemitir. Hafta iinde 7 Avrupa memleketine ve Fransz Kuzey Afrikasna yaplan 9 milyon 969 bin dolarlk tahsisattan, Trkiye, Danimarka, Fransa, Yunanistan, zlanda, Trieste ve Birlemi Krallk devletleri istifade etmitir. Bu son tahsisattan Trkiye iin kauuktan mamul maddeler, muhtelif endstri maddeleri ve endstride kullanlan kimyevi maddeler alnacaktr. Trkiye'ye gelen btn bu mallar Amerikan menelidir.25 ktisadi birlii daresi yeni krediler amtr. Buna nazaran, Avusturya ttn ve haerat ldrc maddelerin deniz yolu ile nakli masraflar iin, bir milyon 353.000 dolar, Yunanistan'a Ltin Amerikakadan gelen deriler iin 500.000 dolar ve orman mamulleri iin 550.000 dolar, Danimarka'ya dokuma, kimyevi madde ve elektrik malzemesi iin 115.000 dolar ve Birleik Amerika'dan alnacak ham pamuk iin 2 milyon 200.000 dolar, sve'e kalay ve madeni malzeme iin 650.000 dolar tahsis edilecektir. 26 Avrupa ktisadi birlii Tekilt, Marshall Plnna dhil memleketlere yeni kredi amtr. Buna gre, Portekiz'e 543.000 dolar verilmektedir. Bu miktarn 388.000 dolar ile Portekiz Amerika'dan avdar ve 5.500 dolar ile elektrik aletleri alacaktr. sve'e inaat malzemesi ve maden iletmeleri iin 150.000 dolar, Trkiye'ye deniz nakliyat masraflar iin 46.000 dolar verilecektir.27 ktisadi birlii daresinden rendiimize gre, Erzurum'da kurulmakta olan et kombinas ve konserve tesislerinin buzhanesi iin 75 bin dolarlk yeni tahsisat ayrlmtr. Bu miktarn 57 bin dolar kombina ve konserve tesislerinin makineleri, 16 bin dolar jeneratr ve motrler, 1000 dolar trbinler ve dier bin dolar da elektrik malzemesi iin sarf edilecektir .28
25 Ayn Tarihi, 2 Nisan 1950, Washington 26 Ayn Tarihi, 4 Nisan 1950, Washington 27 Ayn Tarihi, 7 Nisan 1950, Washington 28 Ayn Tarihi, 7 Nisan 1950, Ankara

96

Son iki sene ierisinde Marshall Pln erevesine dhil memleketlere 1 milyar dolarlk modern makine verilmitir. En ok makine alan memleketler arasnda, Trkiye 35.400.000 dolarla altnc gelmektedir. Trkiye'ye verilen makinelerin en byk ksmn tarm makineleri tekil etmektedir. Bu makinelerle Trkiye, ziraat yaplan sahay geniletmekte ve bylelikle bir istihsal fazlas elde etmeye almaktadr.29 Marshall Pln brolarnn bildirdiine gre, yeniden yedi Avrupa memleketine yaplan 11.416.000 dolarlk tahsisatla, Marshall Pln yardm miktar yeknu, 8.857.571.000 dolar bulmutur. Bu son yardmdan istifade eden 7 memleket arasnda, Trkiyede bulunmaktadr. Son umumi tahsisattan Trkiye'ye ayrlan 75.000 dolarla, Amerikan meneli endstri makineleri, yedek aksam, enerji jeneratrleri, motorler, makineler, trbin ve elektrik malzemesi temin edilecektir. Bugn Trkiye'ye ayrlan tahsisata ilve edilen bir miktarla Trkiye'de et ve balk konserve fabrikalar ve souk hava depolar plnlarnn hazrlanmasna hz verilmitir. Bu ilve tahsisat 150.000 dolardr. Sahil yerlerde yaplan souk hava depolarndan ufak bir ilve ile balk iin de istifade edilecektir. Bundan baka balk konservesi imali iin de tetkikler yaplmaktadr. 30 Amerikan ktisadi birlii daresi, Trkiye cra Komitesi tarafndan bildirildiine gre, MarshalI Yardm Pln tahsisatndan yeniden verilen mebldan, Trkiye'ye 1.133.000 dolar ayrlmtr. Bu yeni tahsisten faydalanan dier memleketler arasnda, Avusturya, Danimarka, Yunanistan, talya, Holnda, Portekiz, zlanda ve Trieste de vardr. Yeni tahsisat yeknu 27.572.000 dolardr. Bu para ile alnacak mallarn yzde 95 i Birleik Amerika'dan, mtebakisi Kanada ve Ltin Amerika memleketlerinden temin edilecektir. Trkiye iin ayrlan parann sekiz yz bin dolar ile Zonguldak Kmr Havzas iin malzeme, iki yz bin dolar ile dier endstri makineleri, 34 bin dolarlk makine ve alet alnacak ve bunlar Amerikan meneli olacaktr. 99 bin dolar da nakliyat iin ayrlmtr. Bu son tahsisatla imdiye kadar Marshall Yardm Pln gereince verilmi

29 Ayn Tarihi, 7 Nisan 1950, Washington 30 Ayn Tarihi, 7 Nisan 1950, Washington

97

olan mebl yeknu, 9 milyar 180 milyon 275 bin dolara bali olmutur.31 Marshall Plan Washington brosunun bildirdiine gre, alt Bat Avrupa memleketine yeniden 8.217.000 dolar tahsisat verilmitir. Bu memleketler Trkiye, Belika, Fransa, Yunanistan, zlanda ve

Lksemburgtur. Bu tahsisatla satn alnmasna msaade edilen mallarn yzde 55 i Amerika Birleik Devletlerinden, geri kalan yzde 45 i de Kanada ve Ltin Amerika memleketlerinden temin olunacaktr. Bu son tahsisatla imdiye kadar verilen Marshall Pln tahsisat yeknu 9 milyar dolar gemitir. Bu yeni tahsisattan Trkiye iin 249.000 dolar ayrlmtr. Bu miktardan 100.000 dolarla demir ve elik fabrikalar iin malzeme, 4000 dolarla muhtelif demir ve elik malzemesi, 79.000 dolarla bronz ve dier mamul mallar ve 66.000 dolarla da elektrik malzemesi temin edilecektir. Trkiye'ye gelecek olan bu mallar, Amerika ve Kanada menelidir.32 Trkiye'de yollarn gelitirilmesi iin Marshall plnndan ayrlmakta olan tahsisatta mhim bir art mahade edilmektedir. Trkiye'de yollar iin 1948 -1949 senesinde 5 milyon dolar ayrlmken 1949 - 1950 senesinde bu miktara 9 milyon daha ilve edilmitir. Bylelikle imdiye kadar Trkiye yollar iin tahsis edilen yardm miktar, 14 milyon dolar bulmutur.33 Ayrca, o dnemde inaatna balanacak Saryar Hidroelektrik Santralinin masraflarnn bir ksm da Marshall Yardmlar ile karlanmtr. Bu konuda letmeler Bakan Muhlis Ete yle aklama yapmtr. Saryar hidroelektrik santral ile enerji nakil tesislerinin tahakkuku iin Marshall Yardmndan temini icabeden 27 milyon dolardan 1,5 milyon dolarlk direkt yardm 1949-1950 devresinden temini iin hkmetimizce E.C.A. idaresine mracaat edilmi bulunmaktadr. E. C. A. daresi, Trkiye zel Misyonu Bakan Mr. Russel Dorr ile yaplan temaslardan renildiine gre, 1949-1950 devresinden sarf icabeden ibu 1,5 milyon

31 Ayn Tarihi, 15 Mays 1950, Ankara 32 Ayn Tarihi, 12 Haziran 1950, Washington 33 Ayn Tarihi, 11 Temmuz 1950, Ankara)

98

dolarlk tahsisin Saryar projesinin E. C. A. ca tasdikini mteakip 1950 - 1951 tahsisine ilveten verilecei anlalm bulunmaktadr. Projenin henz tasdik edilmemi bulunmas dolayisiyle 1949 - 1950 devresinde sarf icabeden 1,5 milyon dolarlk direkt yardmdan karlanacak, dier taraftan geriye kalan 2,5 milyon dolarlk tahsisat da E. C. A. yardmnn devam edecei 1950 -1951, 1951 -1952 devrelerinde talebedilecek ve pek yaknda balanlaca tahmin ettiimiz inaatn seyri iinde vakit ve zamannda sarfedilebilecektir. Mtebaki 25,5 milyon dolarlk yardm da vaktinde kullanlacaktr. 1950 ylnda karlkl paralar fonunun bte an kapatmak zere kullanlmas konusunda, Washingtonda byk bir diplomasi sava verilmitir. Aslnda, Marshall Plannn tabiatna ve kurallarna aykr olan bu isteimizle ilgili olarak, gerek Washington bykelimiz, gerekse Dileri Bakanmz Fuat Kprl, Hoffman ve Russel Dorr ile bir ok grmelerde bulunmutur. Bu grmeler esnasnda, Amerikan yetkililer ou zaman hazrladmz planlarn kendi isteklerini iermedii ve bilimsel olmad konusunda uyarmlar, istatistiki bilgilerin yeterli olmadndan yaknmlardr. Trk yetkililer ise olaya daha ziyade Amerikan yetkililerle kurduklar ikili ilikilerin olumlu sonular getirecei dncesiyle yaklamlardr. Nihayetinde karlkl paralar fonundan kullanlacak para miktar konusunda anlamaya varlm ve bu para u ekilde kullanlmtr.

99

Amme Sektr 1. Yol Program 2. Ziraat Bankas 3. Etibank 4. Teknik Yardm TOPLAM : 82.685.400 T.L. Hususi Sektr a. lk Talep 1. imento Sanaayi 2. Cam Fabrikas 3. Pamuk Ya Fabrikas 4. Souk Hava Deposu 11.300.800 75.000 462.000 611.800 TOPLAM: b. Munzam Talep TOPLAM : 12.449.600 30.000.000 125.135.000

zel sektr iin ayrlan 12.449.600 T.L ise zmir ve stanbul imentosu, Eskiehir Cam Fabrikas, zmir Pamuk Ya Fabrikas ve stanbul Souk Hava Deposu iin kullanlmtr.34 Marshall Plannn son 1.5 sene iinde, Trkiyeye kazandrdklar ile ilgili olarak, basn mensuplarna bir deme veren Russell Dorr, Marshall Plannn esas gayesinin, plna dahil olan memleketlerin ekonomik gelimesini ve bu memleketler arasnda bir kooordinasyon kurarak birbirlerine yardm etmelerini salamak olduuna iaret etmi ve szlerine yle devan etmitir: Kmr iinde istediimiz noktaya varm bulunuyoruz. Bu ite biraz zaman kaybetmi olmakla beraber maddi hi bir zararla karlamadk. Zonguldak projesinde programa uygun bir ekilde hareket etmekteyiz.

34 T.C Babakanlk Arivleri, Cumhuriyet Arivleri, 04.10.1950 tarihli 80267442 nolu belge

100

Tarm ve yol ilerinde de programa uygun ekilde allmaktadr. Zirai sahay daha iyi bir duruma sokarak istihsali daha fazla arttrmaa alacaz. atalazndaki elektrik ve Divrik'teki maden almalar evvelce planland ekilde gelimektedir. imento ilerinde bir hayli geri.kalnd iin, nmzdeki aylar iinde kaybedilen zaman telfi etmee alacaz. Ticari sahalarda da byk bir gelime gze arpmaktadr. Trkiye'ye misyon efi olarak geldiim vakit ttn meselesinin beni en ok uratracak bir dva olduuna iaret etmilerdi. Avrupa memleketleri arasndaki deme ekilleri sayesinde ttn meselesi hemen hemen Trkiye'de halledilmi bulunmaktadr. Pamuk ve krom istihsalindeki gelime memnuniyet verici bir durum arzetmektedir. Geen yaz aylarnda mevcut olan enflsyon havas da ortadan kalkmtr. Sonbahardan beri hayat pahall endeksi dzelmitir. Marshall Planna dahil memleketler arasnda Trkiye, ngiltere'den sonra teknik yardmdan en fazla istifade eden memlekettir.35 Marshall Yardmlar, 1950 senesi itibar ile, tarm, et kombineleri, souk hava depolar, maden iletmeleri, balklk ve makineler zerinde younlamtr. Ayrca, 1950 ylnda Trk sanayisi de byk bir atlm yapm ve birok iletmenin temeli atlmtr. 1950 senesi, Menderes hkmetinin ilerleyen bir ka yl iinde gerekletirecei bir ok al iin temellerin atld yldr. Devlet iletmelerini ahenkli ve verimli bir surette dzenlemek gayesiyle kurulan letmeler Bakanlnn, yetki sahalar geniletilmi ve ilk kuruluunda bu bakanla balanm olan Smerbank, Etibank ve M.T.A. Enstits ile eker fabrikalarna ilve olarak elik ve kimya fabrikalar ad altnda asker fabrikalar da balanmtr Smerbank: ktisad Devlet teekkllerinden Smerbank, son yllarda tekstil sanayiini inkiaf ettirecek teebbslere girmitir. Bu arada Bakrky Pamuklu Fabrikas geniletilmi, zmir'de bir basma kombinasnn temeli atlm, Ereli'de diki iplii, Denizli ve Erzincan'da pamuk iplii fabrikalarnn inasna balamtr. bu bakanla

35 Ayn Tarihi, 10 Kasm 1950, Ankara

101

Bursa'daki Merinos Yn plii Fabrikas, ynl kombinas haline getirilmi, Hereke, Defterdar ve Bnyan'daki ynl fabrikalarnn tezghlar yeniletirilmi, Diyarbakr'da ise yn hazrlama ve ayak imal etme fabrikas, Takpr'de bir kendir iplik ve dokuma fabrikas kurulmutur. zmit kt ve sellloz endstrisi de ince ve orta ambalajlk kt, karton ve mukavva yapacak surette geniletilmitir. Karabk Demir ve elik ar endstrisinin slahna, kok fabrikasnn bytlmesi ve cevher kkrtszletirme tesisi inasna balanmtr. Sivas imento Fabrikasnn kapasitesi bir misli artrlmas iin yeni makineler getirilmi ve montajna balanmtr. Gemlik'teki Sun pek Fabrikasnn ipek ksm bytlm, buna ayrca sun yn ksm eklenmitir. Filyos'ta kurulan ate tulas fabrikas ilemee balanmtr. Derme Hidrolik Santralnn inas bitime yaklamtr.. Etibank: Etibank'n Ergani'de balatt yeni flotasyon tesislerinin kurulmas bitmitir. Murgul Bakr Madeninin amenajman ile birlikte flotasyon ve eritme tesisleriyle, kuvvet santralnn kurulmalar almalarna balanmtr. Divrii Demir Madeninin amenajman, Karabk Demir ve elik endstrisinin cevher ihtiyacn, karlayacak ekilde geniletilmitir. Ereli-Zonguldak ta kmr havzasnn yeralt ve yer st mekanizasyonu ile havalandrma ve tazyikli hava verme tesislerinin bir ksm ikmal edilerek iletmeye alm, Kozlu'daki 600 metrelik bir numaral Uzun Mehmet kuyusu ikmal edilmi, ikinci kuyunun delinmesine balanmtr. Havza'nn genel amenajmann Marshall Yardmna giren tehizat ksmlar smarlanm, inas mtehasss bir firmaya verilen Zongudak Limannn temeli atlmtr. Tavanl. Tunbilek ve Deirmisaz Linyit Madenlerini iine alan Garp Linyitleri iletmesinin amenajman ileri hzlandrlm, Soma Elektrik Santrali almaya balam, Tunbilek Santralinin de montajna balanmtr. 1948 de ilemeye balam olan atalaz Termik blge elektrik santralinden stanbul'a enerji vermek zere gereken yksek voltaj enerji tama hat ve tesislerinin ihalesi yaplmtr Keiborlu Kkrt Madeninin amenajman ve buradaki eritme tesislerinin tertiplenmesi ilerine balanm, dou blgesi yakt ihtiyacn nlemek zere Erzurum

102

civarndaki Kkrtl Linyiti ile

stanbul ihtiyacn karlayacak olan Aal

Linyitlerinin iletilmelerine balanmtr. Rize ay Fabrikas Tekel daresine devredilmi o fabrikann slah ve tevsii iin gereken makineler sipari edilmi, ay istihsali de bu blge halknn kalknmasn temin edecek ekilde dzene alnmtr. Ulatrma: ktisadi hayat canlandrmak ve retim ve tketim merkezleri arasnda geni ticari imknlar salamak zere armatrlere her trl kark eya nakliyatna serbeste katlm hakk verilmi, armatrlere temin edilen be milyon dolarlk dvizle, ticaret filosuna 35 geminin daha katlmas salanmtr. kinci Dnya Harbi sonunda 85.000 gros ton tutarnda 34 gemiye sahip olan filonun kapasitesi 205.000 gros tona km, gemi says da 57 yi bulmutur. Amerika'dan 7 yolcu, 10 yk gemisi, sve'ten de 2 yk gemisi alnmtr. talya'ya ehir hatt iletmesinde kullanlmak zere 4 yolcu vapuru sipari edilmitir. Demiryolu iletme kabiliyetinin arttrlmas iin Eskiehir'de takm fabrikas, iletme atlyesi, makas atlyesi, trl elektrik santrali, Sivas'ta donatm fabrikas ina edilmitir Adapazar'nda yaplmya balanan vagon fabrikas inaatna devam edilmi, ebekenin muhtelif yerlerinde iletme atlye ve kurs binalar, revizrlk atlye binas, kurs, yol atlyeleri, su tasfiye tesisleri ina edilmitir. Muhtelif memleketlerden, 271 adet lokomotif, bir motorlu tren, 146 yolcu vagonu ve 2473 yk vagonu alnm ve hizmete konulmu, 1 motorlu tren, 40 yolcu vagonu ve on adet vagon siparii verilmitir.

3.4 1951-1952 Dneminin ncelenmesi

Marshall Plan zel misyonu bakan Orta Eli Russell H. Dorr bugn, Hr dnyann bir n kalesi olan Trkiye'ye, ekonomisini takviye etmek zere, Marshall Pln karlk paralar fonundan ilveten 164.840.000 lirann serbest brakldn aklamtr.

103

Bu defa karlk paralar fonundan serbest braklan 164.840.000 lira ile geen Ekim'de tahsis edilen 125.000.000 lira, bugne kadar temin edilen mebl 289.840.000 liraya karmtr. Bu mebl ile tahakkuk ettirilecek projelerin hedefi Trk halknn yaama seviyesini ykseltmektir. Bulgaristan gmenleri iin 30 milyon, iftilere ikraz edilmek zere 8 milyon, hastahane ve doumevleri ina ve tehizi iin 7.300.000, kuyu sondajlar iin zel teebbslere 5 milyon, ehir su ve elektrik ileri iin 5.900.000 lira olarak ayrlan tahsisler bu meyandadr. ...Dier mhim bir proje, pamuk mstahsillerinin daha fazla kazan temin etmelerini ve memlekete daha fazla dviz kazandrmalarn salamaktr. Bu projelerin hedefi, harice satlacak pamuklarn daha iyi bir ekilde hazrlanmasn temin etmektir. Malm olduu zere halen tatbik edilen metodlarla deiik kalitelerdeki pamuklar bir arada balyalanmakta ve bu da fiyatlar drmektedir. Halbuki dnyann bir ok yerlerinde tatbik edilen modern hazrlama metodlarnn benimsenmesiyle pamuk mstahsilleri daha geni ve daha yksek fiyat veren pazarlar bulabileceklerdir. ...Karlk paralarn serbest braklmasiyle tahakkuk ettirilecek, yukarda ad geen projelerden maada, Trk Hkmetiyle Marshall Plan Misyonu tarafndan zerinde mutabakata varlan dier projelerin yannda zel endstrinin gelime ve modernletirilmesi iin ikraz edilen 12 milyon lira (bu miktara geen devreden kullanlmadan devredilmi 30 milyon liray da ilve etmek lzmdr.) memleketin iktisad kalknmasnda, Trk makamlarna yardmc olmak zereMarshall Plan kanalyla celbedilni olan Amerikan teknik uzmanlarnn, Trkiye'deki masraflarn karlamak zere 1 milyon lira, stanbulda inas tasarlanan Hilton Oteli finansmanna yardm olarak 4.500.000 lira, ilenmemi arazinin ziraate almas projeleri, iftinin eitimi programnn gelitirilmesi, tarm tecrbe istasyonlarnn geniletilmesi, hayvan retme servisleriyle dier servisler iin 60.640.000 lira, enerji ve yakt projeleriyle Hkmete bal dier sanayi projeleri iin ise 30.500.000 lira mevcuttur demitir.36 Marshall Plan Trkiye Misyonu tarafndan bugn aklandna gre, stanbul'da ina edilecek ve stanbul'un fethinin 500'nc yldnm olan 1953 ylma kadar tamamlanacak olan 300 odal otelin mimar ve mhendislik firmas cret ve
36 Ayn Tarihi, 23 Nisan 1951,Ankara

104

masraflarn

karlamak zere

Marshall

Plan

yardmndan

210.000

dolarn

kullanlmasna msaade edilmitir. Dier taraftan Marshall Plan Trkiye Misyonu, bu otelin finansmanna yardm olmak zere karlk paralar fonundan 4.500.000 Trk lirasn serbest brakmay da kabul etmi bulunmaktadr. Finansmann byk bir ksmn Trkiye Emekli Sand temin etmektedir ki, bunun takriben 14.000.000 liras inaat ve mefruat iin kullanlacaktr.37 ktisad birlii Tekilt, Trkiyeye Marshall Yardm ve asker yardm

program erevesi dahilinde 17.692.000 dolarlk tahsisat verildiini dn bildirmitir. Tahsisat aadaki ekilde ayrlmtr:

Ziraat malzemesi Mensucat mamulti Traktr yedek. paralar ve kullanlm traktrler Ziraate musallat olan haere illar Motorlu nakil vastalar Tbb ve kimyev mstahzaratlar Deirmenlere mahsus demir ve elik malzeme Canl hayvan retilmesi Matbaa levazmati

2.680.000 Dolar 1.146.000 Dolar 1.540.000 Dolar 92.000 Dolar 500.000 Dolar 500.000 Dolar 2.510.000 Dolar 250.000 Dolar 400,000 Dolar
38

Saryar tesislerinin dardan getirilecek makine, tehizat ve malzemesi ile teknik hizmetleri tutar olan 27.200.000 dolar tahsisatn 8.200.000 dolar Marshall direkt yardmndan, 15.000.000 dolar ise Avrupa tediye birliindeki balang kredimizden temin edilmektedir.39

37 Ayn Tarihi, 2 Mays 1951,Ankara 38 Ayn Tarihi, 2 Temmuz 1951,Washington 39 Ayn Tarihi, 16 Temmuz 1951,Washington

105

Milletleraras ktisad birlii Tekilt Genel Sekreterlii ile ktisadi birlii daresi Trkiye zel Misyonu Bakanl tarafndan mtereken yaynlanan rapor; Tekel idaresi tarafndan tevsi edilmekte olan zmir'deki amalt ve Konya civarndaki Tavan tuzlalarnn memleketin umum karayollar ebekesine balanmasn temin eden yol programnn ikmaline yardm olmak zere, Marshall Pln karlk paralar hesabndan 403.500 lirann serbest braklmas hususunda Milletleraras ktisadi birlii Tekilt Genel Sekreterlii ile ktisadi birlii daresi Trkiye zel Misyon Bakanl arasnda bugn bir anlama imza edilmitir. Keif ve projelerine nazaran 807.112 liraya malolacak bu yollarla tuzlalar umum ebekeye balanacak ve bu suretle artmakta olan tuz istihsali kolaylkla ve sr'atle nakledilebilecektir. Marshall Pln fonlarndan, geen sene Avrupa tediye birlii kanal ile 40.000 dolar bu sene de 495.000 dolarlk malzeme yardmlar grm olan Tuzlalar, giriilen tevsi iinin ikmali ile, dahili istihlki karlamaktan maada senevi 200.000 ton tuz ihra edebilecek kapasiteye eriecektir. Bu bakmdan nakliye kolaylklar salayacak olan yol inaatnn ayrca ihracatn arttrlmasnda da byk rol olacaktr.40 ktisad birlii daresinin dn bildirdiine gre, Trkiyenin muhtelif sanayi ubelerine mensup 14 teknisyen modern sanayinin teknik ve prensipleri zerinde 6 aylk bir tetkikte bulunmak zere Birleik Amerikaya gelmitir. Teknik yardm erevesi dahilinde ktisad birlii daresi tarafndan hazrlanm ve Trkiyenin sanayi istihsalini arttrmaa matuf proje 14 kiinin Birleik Amerikada tetkiklerde bulunmasna izin vermitir. Bu 14 kii, Smerbanka mensuptur.41 1951 ylnda, ekonomimize yeni bir Amerikan mdahalesi girmitir. Barker Raporu. Barker Raporu, Trkiyenin snai geliiminde elini kolunu balayan ikinci bir darbe olmutur. Bu rapora gre, devlet yatrmlar, zel giriimin zendirilmesi iin gerekli olan ve zel giriimcilerin finanse edemiyecei ve kar getirmeyecek ulam, haberleme, enerji gibi alanlarda younlatrlmaldr. Sanayinin zel sektre braklmasn tavsiye eden bu raporda, bu alandaki kamu yatrmlarnn sratle azaltlmas da ngrlmekteydi. Raporda yer alan kalknma programndan beklenen
40 Ayn Tarihi, 20 Temmuz 1951,Ankara) 41 Ayn Tarihi, 30 Temmuz 1951, Washington

106

sonular arasnda, zel kesimin gelimesi iin daha elverili bir ortamn yaratlmas da saylyordu. Yabanc sermayenin lke ekonomisine kazandracaklarnn anlatlyor, yabanc sermayenin lkeye yalnz dviz deil, ayn zamanda, Trkiyenin ihtiya duyduu ileri teknolojiyi ve ynetim bilgisini de getirecei syleniyor ve Trkiyenin ar devleti uygulamalar dneminin zararl sonularn gidermesi gerektii ekleniyordu. Barker Raporu ile ilgili olarak bir sonraki blmde daha ayrntl bilgi verilecektir.

3.5 1952-1953 Dneminin ncelenmesi 1952-53 dneminde, Karlkl Gvenlik Yardmlarndan (MSA), hatrlayacamz gibi Kore Savann getirdii, gvenlik ihtiyalarndaki art nedeniyle, ECA, MSA olarak yeniden rgtlenmitir- 67 milyon dolarlk, hibe yardm salanmtr. Bu 67 milyon dolarlk yardmn, 12 milyon dolar, silahl kuvvetleri takviye emek amacyla kullanlmtr. Kalan 55 milyon dolardan 33 milyonu direkt yardm, 22 milyonu da endirekt yardmdr. Bu dnem ierisinde, kabul edilen projeler ve ayrlan para miktarlar u ekildedir. Nevileri Gda Maddeleri Sanayi Mensucat Sanayi Kimya Sanayi Ta,Toprak,Cam, ini Sanayi Tamir ve Bakm Atlyesi Nakliye Vastalar Elektrik Santralleri Madencilik Diper Sanayi TOPLAM Adet 10 12 11 3 32 6 1 1 8 84 Kredi Miktar(TL) 2.559.600 11.916.700 3.558.850 13.447.000 3.211.000 755.450 25.000 90.000 1.546.200 37.139.800
42

42 Trkiyede Marshall Plan, 14, s.11

107

1952 yl itibaryla maden iletmeleri iin 40.27.000 lira tahsis edilmi bunun 37.401.983 liras kullanlmtr. Saryar Hidroelektik Santrali iinse, 1.636.646 T.L. kullanlmtr. 1952 ylnda, Marshall Plan kapsamnda yaplan yardmlar deerlendiren, Russel Dorr dzenledii bilgilendirme toplantsnda, Marshall Yardmlarnn Trkiyeye getirdiklerinden ve getireceklerinden bahsetmitir. Russel Dorrun verdii rakamlara gre, Trkiye tarmda, 9.042.000 tonla en yksek rekolte senesini tekil eden 1948 rakamlarn aarak 10,693.000 tonla, tarihinin en yksek hububat rekoltesini elde etmi bulunduuna bilhassa iaret edeceim. 1951 senesindeki rekolte son 5 seneye oranla yzde 70 ve en yksek rekolte senesine nisbeten yzde 20 bir art kaydetmitir. Bu artn deeri ton bana 70 dolar olarak alndnda, 1945-1950 arasndaki ortalama rn deerine gre 306.300.000 ve 1948 ylna gre 131.000.000 dolar bir art ifade etmektedir. Pamuk retiminde de yzde 150 orannda bir art salanm ve yine 1945-1950 arasndaki ortalama rn deerine gre 77.000.000 dolar tutarnda bir art kaydedilmitir. Marshall Yardmnn kullanld belli bal kmr ve demir retim projeleri henz tamamlanmam olmalarna ramen 1948 rakamlar ile mukayese edildinde kmr retiminde yzde 12, demir cevheri retiminde yzde 43, pik demir retiminde yzde 80 ve elik retiminde yzde 17 bir art salanmtr. Krom madeni retimi yzde 57 ve bakr retimi yzde 118 artmtr Son 3 sene zarfnda Trkiye'de motorlu tat says yzde 54 ve faal traktr says yzde 640 gibi muazzam br oranda artm, 1947-1948 rakamlarna kyasla ihracat da yzde 55 orannda artmtr. Russel Dorr, tm bu gelimelerin, Marshall Plnndan bugne kadar yaplan yardmlardan ancak yzde 60 nisbetinde bir randman alnabilecek derecede vakit gemi olmasna ramen, bu derece arttn belirtmitir. Takiben, Marshall Yardmnn yeni yatrm alanlarndan bahsetmitir. nmzdeki seneler zarfnda, Zonguldak vesair kmr projelerinin

tamamlanmas, ilenen kmr miktarnda yzde 40 bir art salamakla kalmayacak, ayn zamanda istihsal masraflarn da yzde 20 nisbetinde drecektir. Divrii demir madenlerindeki gelimeler ve Karabk'teki kok fabrikasnn tekml pik demir istihsalinde yzde 200 nisbetinde munzam bir art salayacaktr. 294 kilometrelik

108

atalaz- stanbul enerji hattnn ikmali Kuzeybat Anadolu ile stanbul'a senede 710.000.000 kilovatsaat takatinde ucuz elektrik temin edecektir. nmzdeki aylar zarfnda memlekete, halen faydalarn grdmz makinelere ek olarak byk miktarda yeni traktrler vesair ziraat malzemesi ve yol makineleri gelecektir. Trkiye'ye yaplan madd yardmlar desteklemek zere, ok mhim bir mahiyet tayan bir de teknik yardm mevzuu vardr. Ziraat, devlet kara yollar, kimya endstrisi, elektrik ileri, madencilik, izabe ileri, tayyarecilik, ormanclk, ulatrma, demiryollar vesair muhtelif sahalarda vazife gren yzlerce Trk teknisyen, mhendis ve idarecisi teknik yardm faslndan etd maksadiyle Amerika'ya gnderilmiler ve avdetlerinde modern usulleri Trkiye'de tatbik etmee balamlardr. Birok vaziyetlerde bu teknik yardm projeleri. Amerikan uzmanlarnn memlekete dnen Trk uzmanlarnn mesailerini kolaylatrmak zere, buraya gelmelerini salayacak ekilde ayarlanmtr. Mstakbel yllarda gda maddeleri istihsalinin daha ziyade arttrlmas ve memleketin bilmum iktisad sahalarnda sna istihsal ve verimliliin ykselmesi yolunda teknik yardm programnn byk rol olacaktr.43

3.6 1953-1954 Dneminin ncelenmesi

1952 yl sonu itibar ile Marshall Plan resmi olarak sona ermitir. Fakat Amerika, Avrupaya yapt ekonomik yardmlara baka isimler altnda yardma devam etmitir. Trkiye de bu lkelerden biridir.. Marshall Yardmlar alnmaya balad andan itibaren, Trk ekonomisinin merkezine oturmu ve tm bte grmelerinde, zerinde durulmutur. Bu dnem ierisinde yaplan ve yaplacak yardmlarla ilgili olarak, her sene yaplan bte grmelerinde olduu gibi, Maliye Bakan Hasan Polatkan milletvekillerini bilgilendirmitir

43 Ayn Tarihi, 19 Ekim 1952, stanbul

109

Msaadenizle imdi de Amerika Birleik Devletlerinin memleketimize,19501954 devresi zarfnda yapm olduu askeri ve ekonomik yardmlara temas etmek istiyorum. Bu devre zarfnda memleketimize yaplan askeri yardmlarn tutar 954 milyon dolara varmaktadr. 1950-1951 devresinde 181 milyon olan bu yardm 1953-1954 devresinde 253 milyonu bulmutur. 1950-1954 devresi zarfnda, ordumuzun takviyesi ve modernletirilmesi iin alnan bu 954 milyon dolara ilveten, yine milli savunmamz iin salanan ikinci bir yardm ekli de, ekonomik yardmlarn istimalinden tevelld eden karlk paralar fonundan yaplan liberasyonlardr. imdiye kadar karlk paralar fonundan, milli savunma ihtiyalar iin yaplan tahsisler yeknu 380 milyon liraya bali olmaktadr. 380 milyon liralk bu tahsisin tamam, 1950-1954 devresi zarfnda temin olunmutur. Bu miktara ilveten, 1953-1954 devresi ekonomik yardmlarnda, istimali neticesinde karlk paralar fonunda tekevvn edecek olan Trk liralarnn da byk ksm, yine milli savunmamz iin sarfolunacaktr. Amerikan ekonomik yardmna gelince: 1950-1954 devresi zarfnda alm bulunduumuz ekonomik yardmlarn yeknu 237 milyon dolara bali olmaktadr. Buna 1953-1954 devresi zarfnda alnacak olan tahsis idhal olunmamtr. Bu devre zarfnda alnacak yardm miktarndan, imdilik kati olarak belli olmamakla beraber bugne kadar alnan 21 milyon dolarlk bir tahsis, proje ve daireler itibariyle tevzi olunmutur. 1952 1953 devresinde alnan, 6 milyon dolarlk yardmn tamam hibe yardm olduu gibi, 1953-1954 devresinde alnacak, miktar henz belli olmayan yardmlar da kamilen hibe yardm mahiyetinde olacaktr. Marshall yardmlarnn seyrinde bizi ilgilendiren mhim bir cihet de eski senelerde memleketimize daha ziyade kredi yardmlar yaplrken, 1950 ylndan itibaren yaplan teebbsler neticesinde bu yardmlarn hibeye tahvili olmutur. 19501954 arasnda alnan yardmlarn hibe nispetleri : 1950 1951'de 1952'den beri % 65 iken %100 bulmutur.

110

Ekonomik yardmlarn bizi ilgilendiren safhalarndan bir dieri de dier memleketlere yaplan yardmlarda byk mikyasta ksntlar yaplmasna ve hatt bir ksm memleketlere yaplan yardmlarn kesilmesine mukabil, memleketimize yaplan yardmlarn bilkis artm bulunmasdr. Gelecek senelerde Amerika hkmetince yaplacak ekonomik yardmlarn nihayete ermesi muhakkak olmakla beraber, bunlar en iyi bir ekilde kullanm olan memleketimize yaplan yardmlarn bir mddet daha devam ettirilecei selhiyettar makamlarca imdiden ifade olunmaktadr.44 1953-54 devresi iin, Trkiyeye 46 milyon dolarlk milli savunma faaliyetlerini destekleyici yardm tahsis edilmitir. Bu yardmn dalm aada belirtildii gibidir.

1. Piyasa 2. Karayollar Umum Md. 3. Etibank Tunbilek Saryar Bursa-Eskiehir Enerji Nakil Hatt Asma Ocak Tesisat Teknik Hizmet Toplam 4.Ziraat Vekaleti 5. M:K:E 6. Devlet Su leri 7. Snai Kalknma Bankas 8. Et ve Balk Kurumu 9. Hava Alanlar naat 10. Navlun TOPLAM 432.000 3.311.000 417.000 50.000 50.000

11.141.000 5.700.000

4.260.000 9.436.000 999.000 206.000 3.000.000 400.000 275.000 4.673.000 46.003.000

44 Ayn Tarihi, 23 ubat 1953, Ankara

111

Eisenhower hkmetinin, Trkiyeye yaplmakta olan senelik 43.000.000 dolar tutarndaki iktisadi yardm, 33 milyon dolar arttrarak 76.000.000 dolara ibl kabul ettiine dair salahiyetli evrelerin verdii haber zerin,e yardmn mali yl iinde yrrle girecei tahmin edilmektedir.45 Amerikann yardm plan hakknda kesin bir yorum yapmak mmkn deildi. Avrupaya yardm neredeyse durdurma noktasna getirip, Uzak ve Orta Douya yardm edeceini dnenler olduu gibi, Avrupa lkelerinden yalnz bir ksmna yapaca yardm kesip dierlerine yardm devam edeceini dnenler de vard. Fakat bu lkelerin hangileri olaca konusunda da kesin bir ey sylemek mmkn deildi. Amerikan resm makamlarnn bildirdiklerine gre, 1954 senesinde Avrupaya Amerikan yardm mhim miktarda azalacak ve baz hallerde tamamen durdurulacaktr. Dier taraftan Amerikal uzmanlar, "Bat Avrupa ekonomisinin bu seneki kalknmas karsnda hayretlerini izhar etmek ve ikinci dnya harbinden beri en parlak istikbal vaadeden senenin 1954 olduunu belirtmektedirler. Bilhassa Almanya, Belika ve ngiltenin son derece sratle kalkndn ilve etmektedirler. Ayn makamlar 1954 mali senesine kadar hangi memleketlerin Amerikan, yardmna ihtiyalar kalmyacam sylemek iin zamann erken olduunu belirtmekte, fakat Temmuz 1954 tarihinden itibaren geen seneye nazaran yzde elli nisbetinde daha az yardmda bulunulacan ilve etmektedirler. 1954 mal senesi iinde Bat Avrupa memleketleri 800,000,000 dolar yardm elde edeceklerdir.46

3.7 1954-1955 Dneminin ncelenmesi

Yabanc memleketlere yardm idarecisi Harold Strassen dn yapt basn konferansnda yle demitir:

45 Ayn Tarihi, 23 ubat 1953, Washington 46 Ayn Tarihi, 23 Eyll 1953, Washington

112

Amerikann 1953-1954nkine nazaran yzde 37 bir azalma gstermektedir. Buna mukabil dnyann dier blgelerine teknik yardm arttrlacaktr. Yabanc memleketlere, kongrece tasvip edilen fakat henz harcanmam olan yardm tahsisat imdiki mal sene sonunda 9,5 milyar dolar olacaktr. Geen sene bu rakam 10,2 milyar idi. Hkmet 1954-1955 senesi iin, yabanc memleketlere yardm olarak kongreden 3,5 milyar dolar istemektedir (2,5 milyar asker, 1 milyar da iktisad ve teknik yardm).Halbuki kongre geen sene 4,7 milyar dolarlk kredi kabul etmiti. Amerikan yardmnn azaltlmasna ramen, hr dnyann iktisad ve asker gc gelimekte devam edecektir. 1954 senesinde hr dnya memleketlerinde cretlerde art kaydedilecektir. Geen k Bat Avrupada 5 milyondan fazla aileye yiyecek yardm yaplmtr. Geen sene Dou Avrupa ahalisine yaplan ve iyi neticeler veren bu yardm 1954-1955 te arttrlacaktr.47 Yabanc memleketlere iktisad yardm dairesinden bugn bildirildiine gre, baz memleketlerde sivil havacln gelitirilmesi gayesiyle hazrlanan bir program tatbik mevkiine konacaktr. "Bu programdan faydalanacak ilk memleketler Trkiye ve Pakistan olacaktr. 15 gn iinde bir Amerikan hava ekibi Pakistan'a gnderilecektir. Bu ekip bir Pakistan hava personeli yetitirmekle grevli olacaktr. Buna "benzer bir baka ekip de Trkiye'ye gnderilecektir.48 1954 yl itibaryla, Amerikan Yardmlarnn azald dikkat ekmektedir. Yine bu sene ierisinde Hem Cumhurbakan sfatyla Celal Bayar, hem de Babakan Adnan Menderes, Amerikaya ziyarette bulunmutur. Adnan Menderesin ziyareti sebebiyle yazlan bir makale, Amerikan yardmlarnn, bizim iin ne kadar byk bir bamllk haline geldiini gstermesi asndan olduka anlamldr. Bu yaz, ayn zamanda bu yardmlarn bizim iimizde ne kadar byk Amerikan sevgisi oluturduunu ve bizim d politikada ne kadar Amerikaya kilitlendiimizin de bir ifadesidir. Bavekil Adnan Menderesin Amerika seyahati dn sona erdi. Bu ziyaret esnasnda Wahingtonda yaplan ve Trkiyenin istikbali hesabna mhim eyler
47 Ayn Tarihi, 19 Mart 1954, Washington 48 Ayn Tarihi, 20 Eyll 1954,. Washington

113

vaad eden temaslarn ben de yakndan ahidi oldum. , drt ay evvel Cumhurreisimiz Cell Bayarn Amerikadaki turuna itirak etmitim. Bayarn btn kalblerde sevgi ve hayranlk uyandran bir olgunluk ve anlayla her tarafa ne kadar gzel kymetler ektiini zevkle takip etmitim. Bu defa da Adnan Menderesin mstesna zeksn sezisini, kavrayn, memleket hizmetleri iin ne kadar ince dirayetle kullandn, Cell Bayarn ektiklerini ne derecede yksek bir verimle bitiini grdm. Hazrlanan yeni gelimelerin her iki safhasn bylece dikkatle takip edebildiim gibi, memleketimizde muhalefet tarafndan yaplan bozguncu propagandalar ve dier baz miller yznden Amerika ile ibirlii imknlarmzn ne gibi tehlikeler geirdiini de tesbit etmek imknn buldum. Bu yazmda ve bunu takip edecek ikinci bir yazda size, son Washington seyahatinin tam bir bilanosunu izmee alacam. Bayarn ziyareti, Amerikan halknn, bizi ne kadar yakn tuttuunu, bize ne kadar gvendiini, bizden neler umduunu belirtmesine vesile oldu, fakat bu ziyaret esnasnda resm ahsiyetlerle hi bir nevi mzakere olmad. Bu itibarla da iki memleketi alkadar eden ilerin resmi dosyalarda ne gibi bir manzara arzettiini yoklamaa vesile kmad. Adnan Menderesin Washingtona gidii ve Amerikann en yksek ahsiyetleriyle ve bu arada kongrenin en salahiyetli erkniyle yz yze grmek frsatlarn bulmas btn o dosyalarn keskin projektrler altna alnmasna imkn vermitir. Bu sayede meydana kan hakikatleri ylece hlsa edebiliriz: 1. Amerikallar, hr dnyay korumak maksadyla yabanc memleketlere hibe ettikleri altm milyar dolardan kfi derecede verim alamadklar kanaatine varmlardr. Bizim husus vaziyetimiz herkese malm olmakla beraber, bizimle olan karlkl yardm davalar da umumi istidatlarn tesirinden hari braklmamtr. 2. Kuvvetlerimizi en yksek Nato seviyesine uygun olarak tehiz iin bizzat Amerikallar tarafndan verilmesi vaad edilen 500 milyon dolarlk tehizat mahdut teslimat yaplmtr. asker indirilmesi meselesi uyumu buna mahsuben pek yardm

3. Her sene verilmesi itiyat haline gelen iki yz milyon dolarlk tahsisatnn 87,500,000 dolar noksaniyle 112,500,000 dolara

114

kararlatrld gibi gelecek senelerde bunun bile devam edip etmiyecei pheli bir hal almt. 4. Hibe eklindeki senelik 70.000,000 dolarlk pheli grnyordu. 5. Muhtelif Avrupa memleketleri tarafndan bize alan uzunca vadeli iktisad krediler Amerika'ca ho grlmyor, bunun devam ettirilmemesi iin alkal memleketlere tavsiyelerde, hatt basklarda bulunuluyordu. 6. Sna gelimelerimizin srati ve deme zorluklarmz hakknda Amerikada bedbin intibalar vard. Btn bu vaziyet, Amerikann bize arka evirmesi veya mterek davaya olan byk hizmetlerimizi unutmas mnasna gelemez. Fakat Washington, trl trl milletleraras menfaatlerin ve Amerikann mhim i davalarnn boyuna arpt bir yerdir Birtakm mhim hedeflerin orada muvakkat surette gzden uzak dmesi pek mmkndr. urasn da ilve edeyim ki, Trkiyenin mterek dava iin arzettii balca kymet, mill birliinde, tesandnde ve istikrarndadr. Menderesin tam da bu zamanda yapt gezinin memleketimiz asndan olumlu sonular olmutur. 1. Amerika, bize kredi almamasn alkal devletlere sylemek yle dursun, byle kredileri tevik edecek, mterek davann yrmesi, bizimle bu edildiekilde ibirliinin mutlaka lzm olduunu bildirecektir. 2. ktisad bnyemizi muayyen ine gre muvakkat tetkikine giriilecektir. 3. Dnya mar Bankasiyle olan anlamazlk iinde tasfiyeye uramtr. mnasebetleri yeniden konumalara mni dostluk ve anlay ruhu Bu bankann heyeti, Bavekilimizle grerek bir hedefle takviye esas kabul skntlarmz giderecek istikrazlarn ve dier tedbirlerin iktisad yardmn devam

kurmann yollarn aramak arzusunu gstermilerdir.

Bu arzu tarafmzdan tam bir samimiyetle karlanm, fakat vaktin darl olmutur. Bunlar ilk frsatta yaplacaktr. Amerika ile Trkiye arasndaki mnasebet, bir taraftan hkmetin Kore iinde ve dier ilerde isabetli kararlar vermesi, Mehmetiin geirdii byk hamaset imtihan, dier taraftan Cell Bayar ve Menderesin ziyaretleri ve Amerikal dostlarmzn anlay ve samimiyeti neticesinde yle bir ekil almtr ki devletler

115

arasnda cereyan eden, umum surette mterek menfaat iddialarna dayanan mnasebetlerde bunun bir benzerini bulmak imknszdr. ki memleket arasndaki bu mkemmel ibirlii tarzn ben, 35 yl evvel mtareke gnlerinde uzak, ok uzak bir rya diye memleket hesabna zihnimden geirmi, Amerika ile elele almak suretiyle byk neticelere varacamz, bizim iin daha mkemmel bir kurtulu yolunu ve ykseli imknn tasavvur etmee bile ihtimal olmadn srarla ileri srmtm. En mbalal ryalarm ok kr kat kat fazlasiyle gerekleti. "Washington-Ankara temel direi, yeni bir medeniyet ve bar binasnn en salam destei halini almtr. Btn bunlar ben :ok yakndan adm adm takip etmek ve dnya gzyle grmek imknn buldum. Bu saniyede dnya yznde kendimden baytiyar bir adam bilmiyorum.49

3.8 1955-1956 Dneminin ncelenmesi

1955 mal yl bte lyihasnn Byk Millet Meclisine sunulmas mnasebetiyle Maliye Vekili Hasan Polatkan Anadolu Ajansna su beyanat vermitir: ...Bundan baka 1955 yl muvazenei umumiye kanununun 3'nc maddesinde derpi edildii vehile dost Amerika Birleik Devletlerinden karlk paralar yoluyla aldmz 200 milyon liralk yardm da ayrca mill mdafaa hizmetlerimize tahsis olunacaktr. Bu suretle mill mdafaamz iin bu kaynaklardan 1955 ylnda nakden sarfedeceimiz paralar 1 milyar Trk lirasnn ok fevkine kmaktadr. Btn bunlarn dnda, geen yllarda olduu gibi bu yl da dost Amerika. Birleik devletlerinden 250 milyon dolar civarnda asker malzeme yardm greceimizi ve bu kanalla ordumuzun. 1955'te yeniden 800 milyon liraya yakn deerde eitli malzeme ile tehiz olunacan memnuniyetle belirtmek, isterim. Bundan baka dost Amerika Birleik Devletleri tarafndan, geen yllarda, mill mdafaamza tahsisi kararlatrlm olup henz teslim edilmemi bulunan

49 Ayn Tarihi, A.E.Yalman, 15 Haziran 1954 tarihli Vatan Gazetesi

116

malzeme yardmndan

bakiye 500 milyon dolarlk ksmn teslimine devam

olunmas sayn Bavekilimizin bu byk dost memleketi ziyareti srasnda tekarrr ettirilmitir ve hlen, teslimata hzla davam olunmaktadr. Mill mdafamzn nmzdeki bte yl iinde bu kanallarla esasl malzeme yardmna mazhar olacan, dost Birleik Amerikaya kar duyduumuz krann bir ifadesi olarak ve ordumuzun sratle takviyesi bakmndan da byk bir memnuniyetle kaydetmtek isterim. Mterek enfrastrktr programna gre, Nato tekiltna dahil memleketlerce finanse edilen fondan memleketimizde yaplmakta olan tesis bedelleri de hesaba katlacak olursa, 1955 mali ylnda kahraman ordumuzun takviyesi iin harcanacak paralarn yeknu 3 milyar liraya yaklaacaktr. Madd ve manev kabiliyet ve zellikleriyle btn bir cihann takdir ve hayranln kazanm olan, yurdumuzun kahraman mdafii ve Nato'nun kuvvetli uzvu Trk ordusunun fedakrlklarn en byne lyk olduundan hi kimsenin phesi yoktur. 1955 yl btemiz ordumuza bu yl da sulh yolundaki vazifelerini ifada devamn temin edecek imknlar vermektedir. ...Muhterem arkadalar. Msaadenizle imdi de Amerika Birleik Devletlerinin memleketimize yapmakta olduu iktisad yardmlara temas etmek istiyorum. Dost Amerika Birleik Devletleri hkmeti tarafndan bugne kadar Trkiye'ye yaplan iktisadi yardmlar, 565.848.000 dolara bali olmutur. Bunun 70 milyon dolar 1954-1955 devresine aittir. Burada zerinde ehemmiyetle durulmas lzmgelen bir nokta, dier

memleketlere yaplan yardmlarn byk mikyasta azaltlmasna ve hatt bir ksm memleketlere yaplan yardmlarn tamamen kesilmesine mukabil, Trkiye'ye yaplan yardmlarn seviyesinin muhafaza ile idame ettirilmi olmasdr. Bugne kadar aldmz yardmn 366.003.000 dolar, dorudan doruya Amerika'dan mal ve hizmet mubayaasna imkn veren direkt yardm,192.022.000 dolar Avrupa ktisad birlii tekiltna dahil memleketler zerinde kullanlan endirekt yardm ve mtebaki 3.823.000 dolar da teknik yardmdr.Dier taraftan bu yardmlarn 405.648.000 dolar hibe ve 160.200.000 dolar da kredidir.Memleketimize yaplan hibe mahiyetindeki yardmlarn Trk liras mukabilinin Merkez Bankasna karlk paralar hesabna yatrld ve burada tekevvn eden paralarn da, yaplan

117

liberasyon anlamalariyle Mill Mdafaa ihtiyalarna ve iktisad kalknma mevzularma tahsis edildii malmunuzdur.imdiye kadar karlkl paralar hesabndan: 665.410.315 lira fiilen serbest braklm ve bunun 424.424.000 liras Mill Mdafaa ihtiyalarna, 186.486.315 liras muhtelif kalknma mevzularma ve 54.500.000 liras da husus teebbsn ihtiyalarna tahsis edilmitir.50

Birleik Amerika d yardmlar idaresi yeni yardm tahsislerinde bulunmutur. Bu cmleden olarak, petrol nakliyat masraflarn karlamak zere, Trkiyeye 1.089.000, maden tehizat satn almak zere rana 17.266 ve su ilerinde kullanlmak zere Lbnana 20.000 dolar tahsis edilmitir. 51 D muameleler idaresi dn u kredilerin aldn bildirmitir: Trkiyeye: Menei neresi olursa olsun kamyon yedek paralar iin 3.000.000 dolar, Menei neresi olursa olsun otomobil motrleri ve yedek paralar iin 1 milyon 490 bin dolar. Menei neresi olursa olsun maden iletmesi malzemesi iin 2.994.000 dolar. Menei neresi olursa olsun teneke iin 1.000.000 dolar. Menei neresi olursa olsun demir mamult iin 53.000 dolar. Menei ne olursa olsun kauuk ve kauuk mamult iin 1.990.000 dolar. Menei ne olursa olsun traktr ve traktr yedek malzemesi iin 2 milyon 830 bin dolar, Birleik Amerika Meneli kimyevi maddeler iin 273.000 dolar, Menei neresi olursa olsun elektrik motor ve jeneratrleri iin 99 bin dolar. Menei neresi olursa olsun sanayi makineleri iin 90.000 dolar, Menei neresi olursa olsun elektrik cihazlar iin 72.000 dolar. Menei neresi olursa olsun sanayi makineleri iin 90.000 dolar. Menei neresi olursa olsun elektrik cihazlar iin 72.000 dolar. Menei neresi olursa olsun kurun ve kurun halitalar iin 11.000 dolar,

50 Ayn Tarihi, 13 ubat 1955, Ankara 51 Ayn Tarihi, 19 Nisan 1955, Washington

118

Yunanistana: Birleik Amerika ve Kanada meneli gazete kd iin 72.000 dolar. Msra : Birleik Amerika meneli ziraat laboratuarlar malzemesi iin 30.420 dolar.52

Bugn saat 4te Trkiye hkmeti adna iktisad ibirlii genel sekreteri eli Melih Esenbel ile Amerika Hariciye Nazr yardmcs Ailen arasnda aadaki hususlarda bir anlama imzalanmtr: 1) Birleik Amerika Trkiyeye bu defa yz bin ton ekmeklik buday vermektedir. Budayn 70 bin tonu d yardmlar, 30 bin tonu 480 sayl kanun gereince verilmektedir. 2) ki sene iinde krom ve manganez vermek suretiyle denmek zere memleketimize 9 bin ton yapa ihra olunacak ve bu suretle ynl sanayiimizin bugnk ham madde dvas halledilmi olacaktr. 3) 4.300.000 dolar tutarnda pamukya da 480 sayl kanun gereince

Trkiyeye verilecek ve bunun karln tekil eden Trk lirasnn yzde ellisi Amerika hkmetinin Turkiyedeki masraflarna, mtebaki yzde ellisi de Trkiyenin kalknma ilerine hasredilecektir.53 Amerikan d faaliyetler idaresi Trkiyenin 4.480.000 dolar tutarnda ekmeklik buday ve savunma gcn desteklemek iin 11.834.000 dolar tutarnda muhtelif malzeme satn almasna msaade etmitir. Ayn idare bundan baka Trkiyenin 740.000 dolarlk ziraat malzemesi almasna da msaade etmitir. 54 Yabanc memleketlere yardm idaresi dn u kredileri amtr:

52 Ayn Tarihi, 21 Nisan 1955, Washington 53 Ayn Tarihi, 29 Nisan 1955, Washington 54 Ayn Tarihi, 29 Nisan 1955, Washington)

119

Trkiye : Amerikan meneli ekmeklik hububat iin 4.480.000 dolar, Amerikan meneli ziraat malzemesi iin 740.000 dolar, Amerikan meneli eczay tbbiye, kimyev mstahzarat, deri, ham petrol ve petrol mtekkat, muhtelif maden manrult, alminyum, bakr, bronz, kalay, motor ve jeneratr, elektrik cihazlar, sanayi letleri, motorlu vastalar, fenn letler, kauuk vesaire dahil olmak zere muhtelif mallar iin 11.834.000 dolar. Msr : Amerikan meneli elektrik cihazlar iin 424.000 dolar, ran : Haerat ldrc illar iin (Amerikan meneli) 326.797 dolar, Fenn letler (Amerikan meneli) 9.001 dolar, Kimyev mstahzarat iin (Amerikan meneli) 7.704 dolar55

Milletleraras birlii daresi, Trkiye'ye, bu memlekete Amerikan yardm erevesi dahilinde, elik silolar inaatnda kullanlmak zere 4 milyon dolar tahsis ettiini bildirmitir. Trk Hkmeti, bu inaat programnn tahakkuku iin i finansman olarak 6 milyon dolara tekabl eden Trk liras sarfedecektir. Bu program gereince, cem'an 470 bin ton hububat alacak byklkte elik silolar ina edilecektir. Bu silolar ina mahallinin ihtiyacna gre 2000 il 20.000 ton hububat alacak byklkte olacak ve Trkiye'nin 69 muhtelif yerinde kurulacaktr. Bu inaat Raymond Conerete Pile Amerikan irketi taahht etmitir. 56

Amerikan Ticaret Vekletinden neredilen bir raporda, Amerikann, bu son on sene zarfnda, yabanc memleketlere tahsis ettii yardmn 51 milyar dolardan fazla olduu bildirilmektedir.

55 Ayn Tarihi, 30 Nisan 1955, Washington 56 Ayn Tarihi, 28 Kasm 1955, Washington

120

Temmuz 1954 ylndan, Haziran 1955 ylna kadar geen devreyi ele alan rapor, yabanc memleketlere yaplan yardm yeknunun; 40 milyar hibe ve 11 milyarnn dn eklinde verildiini gstermektedir. Amerikan yardmndan faydalanan memleketlerin banda Bat Avrupa memleketleri ve bu memleketlerin kontrolleri altnda bulunan memleketler gelmektedir. Filvaki, bu memleketler, Amerikann yabanc memleketlere yapt yardm miktarnn takriben te ikisini, yani 33 milyar 409 milyon dolar almlardr. Bu mebldan 24 milyar 737 milyon dolar hibe olarak ve 8 milyar 672 milyon dolar da dn olarak tevzi edilmitir. Amerikann, yabanc memleketlere yapt yardmdan ikinci derecede faydalanan mntkalar, Asya ve Pasifik blgesi memleketleridir. Bu memleketlere yaplan yardmn yeknu, 10 milyar 153 milyon dolara bali olmutur.Trkiye ve Yunanistan dahil olmak zere, Yakn Dou, Afrika memleketleriyle birlikte, 4 milyar 316 milyon dolar dn ve 481 milyon dolar hibe almtr.Yabanc memleketlere yaplan yardmdan faydalanan memleketler arasnda, Dou Avrupa memleketleri de bulunmaktadr.Bu memleketler, 793 milyon dolar hibe ve 303 milyon dolar dn almlardr. Yalnz kendi bana Sovyet Rusya 426 milyon dolar almtr. Bu mebln 204 milyonu hibe ve 222 milyonu da dntr. Son olarak Amerika, beynelmilel teekkllere bir milyar 118 milyon dolar vermitir. 57

3.9 1956-1957 Dneminin ncelenmesi

Amerikan teknik yardm fonundan 3 ay mddetle Amerikadaki ormanclk almalarm tetkike giden 8 kiilik heyetin memleketimize dnd bildirilmektedir. Ormanclarmz Anerikada bulunduklar mddet zarfnda Modison, Wsconsin, Nebreska ve Colarado'da incelemelerde bulunmulardr.58

57 Ayn Tarihi, 18 Kasm 1955, Washington 58 Ayn Tarihi, 9 Ocak 1956, stanbul

121

...Trabzon mebusu smail ener de Milletleraras ktisadi birlii Tekilat hakknda izahat verdi. Milletleraras ktisadi birlii Tekilat hakmda hazrlanm olan raporda ezcmle yle denilmekteydi: 1955 Temmuz bandan, 1956 Haziran sonuna kadar cari Amerikan mali ylna mtenazr olarak zerinde durulan muvakkat mahiyetteki rakam 72.000.000 dolardr. Artmas daima mmkn ve her halde ayan temenni olan bu yardmn, 50.000.000 dolar iktisadi. 2.000.000 dolar teknik yardm olarak derpi edilmekte, mtebaki 20.000.000 akar yakt gibi askeri ihtiya maddelerinin karln tekil etmektedir. 50.000.000 liralk iktisadi yardmn % 50si piyasa ihtiyalarnn karlanmasna hasredilecektir.Amerikan yardmnn esas itibariyle Trkiyenin iktisadi vaziyetini dzeltmee ve kendi kendine yeterliini temine matuf itibarla tediye muvazenemizle pek yakn bir alakas vardr. Yatrm politikamzn semereleri alndka d tediye muvazenemizin daha msait bir vaziyete tedricen intikal edecei tabii olmakla beraber, 1955 yl ihracat ve ithalat tahminlerinin, tatbikine ehemmiyet verdiimiz tasarruf siyasetine ramen, daha esasl bir Amerikan yardmna ihtiya hissettirdii, fonksiyonunu ne derece kolaylatracan Amerika Birleik Devletleri hkmetinin takdir edeceini mit etmek yerinde olur. Amerikan yardmnn Trk liras olarak dier bir cephesini tekil eden karlk paralar fonuna gelince, 30 Temmuz 1955 tarihi itibariyle vaziyet aada gsterilmitir: Serbest braklan Trk liras 496.344.000 T.L., milli savunma sektr 192.085.325 T.L., amme sektr 5.500.000 T.L., hususi teebbs sektr 745.630.325 T.L.,programa balanan yekun ise 771.810.315 liradan ibarettir.D tediye muvazenemiz zerinde tesisleri malum bulunan ve E.P.U. ilemnasebetlerimizi iigilendiren borlara gelince: geen Ocak ay banda 478.000.000 lira olan bu borlarn 30 Temmuz 1955 itibariyle 338.000.000 liraya dt ve 140.000.006 liralk miktarnn tediye edildii kayda deer balca alacakl memleketlerle bu borlarn tasfiyesi iin mutabakata varlm bulunmas, muayyen mddet zarfnda .bunlarn tamamen denmis olacan hakl olarak mit ettirmektedir. 59 bulunduu malumdur. Bu

59 Ayn Tarihi, 21 Ocak 1956, Ankara

122

Hariciye Vekili Prof. Fuat Kprlnn Meclis konumalar, Muhterem arkadalar, Byk dost ve mttefikimiz Birleik Amerika hkmeti tarafndan 1948den beri yaplan iktisad yardm devam etmektedir. 1954-1955 Amerikan mal ylnn nihayeti olan 30 Haziran 1955e kadar Amerikadan temin edilen iktisad yardm 592.000. 025 bin dolara bali olmutur. Ayn tarihe kadar ayrca alnan teknik yardm tutar da 9 milyon dolardr. 1954-1955 Amerikan mal yl iin, bidayette memleketimize tahsis edilen yardm miktar 70 milyon dolar iken, ayn mal yl sonlarnda hibe olarak alnan 30 milyon dolarla 100 milyon dolara ibl edilmitir. 1955 mal yl sonuna kadar salanm bulunan iktisad yardmn 440.825.000 dolar hibe, 160.200.000 dolar da kredidir. Gerek devlet sektr gerek piyasa ihtiyalarna tahsis edilen iktisad yardmdan mtevellit dolarlarn, Trk liras karlklarnn bilhassa mill mdafaa ihtiyalarna tahsis edilmesine devam olunmaktadr. Bugne kadar kullanlan karlk paralarn yeknu 746.830.315 liraya bali olmutur. Bunun 496.344.000 liras mill mdafaaya, 194.986.315 liras resmi sektr kalknma hareketlerine, 55.000.500 liras da husus teebbs ihtiyalarna tahsis edilmitir. 1955-1956 devresi iktisad yardmnn, kat' yeknu nmzdeki Haziran aynda belli olacaktr. Mamafih, bu yardma mahsuben piyasa ve devlet sektr ihtiyalar iin imdiden 37,5 milyon dolar tahsis edilmi ve programa balanm bulunmaktadr. Keza ayn devre iin, teknik yardm faslndan da 2.060.000 dolar tutarnda bir program kabul edilmi durumdadr. Amerikan yardmnn hacmi hakknda daha sarih bir fikir edinilebilmesi iin yukarda arzettiim iktisad yardmdan ayr olarak, bu mttefikimizin bize yapt asker yardmn da 1955 sonuna kadar 1.443.000.000 dolara bali olduunu kaydetmek isterim. Asker yardmdan bahsederken kymetli dost ve mttefikimiz Kanadann, bilhassa jet avc tayyareleri temini ve pilot yetitirilmesi hususunda yaptklar ayan kran yardmlar da ehemmiyetle tebarz ettirmeden geemiyeceim. Bize yaplan yardmlarn kymetini daima takdir etmi ve bunlar muvacehesinde duyduumuz teekkr hislerini her frsatta ifadeden asla geri durmamzdr. Eer daha

123

fazla yardm istiyorsak, bunu yaplan yardmlar kmsediimizden dolay deil, mterek menfaatlerin icabn yerine getirmek hususundaki tehalkmzn ve btn hr dnyay alkadar eden mbrem ihtiyalarn ilcaatiyle yapmaktayz. Bunu yaparken de bize yardm edebilecek durumda olanlarn durum ve imknlarn daima gznnde tutmaya ve istediimiz eylerin makul ve mahall sarf malm olmasna en byk ihtimam gstermekteyiz. ... Fuat Kprl szlerine devamla dedi ki: Yardm bahsine gelince, urasn arzedeyim ki, Amerikan yardm azalmaktadr. Bu yardm faslnda sabit kalan hatt yukarya doru giden tek bir yardm fasl vardr, o da Trkiyeye yaplan yardmdr. Biz gecen senelerde Amerikallardan 50-60 milyon liradan fazla yardm alamyorduk. Amerikallar bu yardm bu sene yz milyon liraya kardlar. Fakat bizim istediimiz bu deildir. Biz, Trkiyenin bir an evvel kalknmas iin Amerikadan bor para istedik. Avrupa birlii Tekilatndaki almalarmz daha fazla arttrmak iin tekiltla daha sk teriki mesai yapmalyz. Zaten evveldenberi memleketimiz bu teriki mesaiye devam etmektedir ve Trkiye orada msbet bir rol oynamaktadr. Dier taraftan daha bir ok temaslarmz vardr ki, icap ettii zaman onlar da huzurunuza arzedebiliriz, onlarn da neticeleri alnacaktr. Bizim teriki mesaimiz, Trk milletine hs olan bir samimiyetle devam etmektedir. Bundan tesi hakikate mugayirdir. 60

Yurdumuzdaki son tabi fetler dolaysiyle Amerika Birleik Devletleri hkmeti bugne kadar yapt yardmlara ilveten 14 milyon dolarlk iae maddeleri yardm yapmaya karar vermitir. ...Her iki memlekette ayni saatte neredilen tebliin metni udur: Milletleraras birlii Tekilt bugn Birleik Amerika hkmetinin

Trkiyenin muhtelif blgelerinin ahiren maruz kald felketler sebebiyle vukua gelen zararlarn telfisine yardm etmekte olduunu bildirmitir. Trk milletine, Amerikan milleti adna verilmekte olan bu yardm, 40.000 ton buday, 3.600 ton st tozu, 2615 ton tereya, 2615 ton peynir, 1000 ton un ve 250 ton pirinci ihtiva etmektedir.
60 Ayn Tarihi, 28 Ocak 1956, Ankara

124

Trkiyede iddetli bir k mteakip vuku bulan bu felketler cmlesinden olmak zere su basknlar binlerce kiiyi evsiz brakm, cidd hasarlar tevlit eden depremler vuku bulmu ve Karadeniz sahilinde Gerze kasabasndaki yangn byk can ve mal kaybna sebep olmutur. Milletleraras birlii Tekilt makamlar, gda maddelerinin Trkiyeye en ksa zamanda irsalini temin iin gereken muameleye tevessl olunduunu bildirmitir. Bu erzakn Trkiyeye kadar nakliye creti de Birleik Amerika tarafndan deruhte edilecektir. Ayn makamlarn ifadesine gre, Trkiyeye yaplmakta olan bu yardma dahil hububat, acil bir yardm tedbiri olarak felketzedelere cretsiz olarak tevdi edilmi bulunan Trk stoklarnn telfisinde kullanlacaktr. Dier gda maddeleri, Trkiyedeki muhta kimselere cretsiz olarak tevzi edilecektir. Bu erzak Trkiyeye, Amerikan zira emtia stoklarnn hr dnya memleketlerine yaplacak yardmlar iin kullanlmasna msaade eden zira maddeler ticaretinin gelitirilmesi ve yardmlama kanunu dairesinde verilmektedir. Bu arada, Birleik Amerika Hava Kuvvetleri imdiye kadar 2.500 battaniye, 6.000 para giyim eyas, 2.000 gaz sobas ve 60 ton pirin, st tozu, peynir, fasulye ve margarin de dahil olmak zere Trkiyeye 23 tayyare dolusu acil yardm maddeleri tamtr. Dier taraftan bu vesile ile Birleik Amerika hkmetinin 14 milyon dolarlk gda maddesi yardm kararn bildiren ve buna Trkiye hkmeti tarafndan verilen teekkr cevabn muhtevi notalar teati olunmutur.61 Milletleraras birlii daresi Mdr John Hollister Orta Doudaki durumla ilgili olarak u hususlar belirtmitir: Trkiyenin, yklenmi olduu ar asker vecibeler sebebiyle Amerikann bu memlekete yapt yardma devam etmesi elzemdir. Trk hkmeti geenlerde bir iktisad istikrar program iln etmitir. Mal muvazeneyi temine yardm edecek iktisad reform unsurlar ihtiva eden bu programn tatbikiyle Trkiyede mal muvazenenin salanmas mmkn olabilecektir.

61 Ayn Tarihi, 21 ubat 1956, Ankara)

125

Petrolden elde ettii gelirlerin artmasna ramen ran, geni asker masraflarn karlamak ve iktisad muhtatr. Msr, kaynaklarn gelitirmek ve milleti iin daha iyi hayat art temin etmek iin Amerikan yardmna muhtatr.62 ncelediimiz 1948-1957 dnemi arasndaki gelimelerin zetini , Trk iktisadi hayatnn, gsterdii geliimini ve son durumunu , Avrupa ktisadi birliinin Trkiye ile ilgili olarak hazrlad rapor yle aklamaktadr. Merkezi Paris'te bulunan Avrupa ktisadi birlii Tekilt, geen hafta kalknmasn salamak iin bu sene de Amerikann yardmna

memleketimizin iktisad durumunu ve bu sahada karlat glkleri gsteren bir etd neretmitir. Tekiltn resm grn anlatan raporun hazrlanmas iin gerekli malmat Trk hkmetinden temin etmi bulunmaktadr. Son yllarn en alka ekici raporlarndan biri olan ve 1955 Aralk ayna kadar elde edilen bilgiye mstenit bu etdn mhim ksmlarn okuyucularmza sunuyoruz: Son onsekiz ay iinde, Trk ekonomisinin sratli genilemesi devam etmektedir. Ziraat ve sanayinin modernletirilmesi ve inkiaf ile nakliyat ve ulatrmann gelimesini hedef tutan byk yatrm programnn tatbikinde terakki kaydedilmitir. Bununla beraber 1954 te mahsuln vasat olmas yznden son aylar iinde, bu mhim yatrm faaliyetinin meydana getirdii i ve d gerginlik artm bulunuyor. Ayn zamanda fiyatlarda yeni bir ykseli olup, tediye muvazenesindeki glkler artmakta devam etmektedir.1953 mill geliri,1954te dm ve bu d, 1955 te % 5 bir art kaydetmitir. Bu dklk daha ziyade istihsal mecmuunun yarsn tekil eden, zirai mahsullerin azlndan ileri gelmektedir. Hava artlarnn fenal dolaysile 1953te 14.3 milyon ton olan istihsal, 9.6 milyona dm olup bu miktar dahili ihtiyalar bile karlamaya kfi deildir. Dier taraftan sanayi sahasndaki inkiaf olduka sratlidir. 1950den 1954e elektrik istihsali yzde 70 ve elik istihsali yzde 87 artm ve dier temel sanayide artma miktar da ykselmitir.

62 Ayn Tarihi, 20 Mart 1956, Washington

126

Buna mukabil yatrmlar istihsal yeknundan daha sratli bir ahenkle ykselmektedir. Bunun en mhim ksm ziraat malzemesi, yollar ve motorIu vastalara gitmitir. Traktr alnmasndan baka, zira yatrmlar, sulama faaliyeti, baraj inaat ve ime suyu tesislerine de tahsis yaplmtr. Yollar da ok sratle inkiaf etmektedir. Tenezzh otomobillerine gelince, bunlar da yollara muvazi olarak 1950ye nazaran misli artm olmakla beraber, nfusa isabet eden miktar dier Avrupa memleketlerinden ok dktr ve 342 kiiye bir araba isabet etmektedir. Sanayiye yaplan yatrmlar muhtelif sahalarda olmakla beraber en fazla imento, petrol ve dokuma sanayiine tahsis edilmitir. Mill yatrmlarla husus yatrmlar arasndaki nispet 1950ye nazaran fazla deimemitir. Milli yatrmlar bilhassa ulatrma ve liman inaatna tahsis edilmektedir. Nisbeten az inkiaf etmi bir memlekette byk yatrmlarn talep zerinde byk tazyik icra etmesi kanlmaz br hdisedir. nk bu yatrmlar finanse edebilmek iin husus tasarrufun ok yksek bir seviyeye erimesi icap eder, bu ise vergilerin artmasna sebep olur. Bu arada fiyatlarda da byk art bagsterir. Nitekim 1953 ile 1954 arasnda fiyatlarda % 9 orannda bir art olmu ve stanbul'da 1954n sonunda yeni bir % 10 orannda art kaydedilmitir. Kuvvetli talep tazyikini frenlemek iin hkmetin mal sahada ald tedbirler enerjik deildir. Ticar krediler de tedbirsizlik yznden sarslmtr. Devlet btesinde de devaml bir art grlmekte ve aklarn dahil istikrazlar ve Amerikan yardm ile kapatlmas dnlmektedir. 1953 te tediye muvazenesi hafif bir dzelme yoluna giderken 1954te tekrar bozulmu ve 149 milyon dolara kmtr. Buna mukabil ihracat % 15 azalmtr. Bu ihra mallar da dnya piyasasna nazaran yksek fiyatldr. thalt buna mukabil, lisansa tabi olduu halde % 10 dan fazla br azalma gstermemitir. 1955in ilk 9 aynda ticar aklar ykselmeye devam etmitir. Bu da haric borlarn arttn gsterir. 1955 te bor durumu 1954 tekinden farkl olmayacaktr. Eer Trkiye, yatrm programn hakikat sahasna karmak istiyorsa, tediye yoluna gitmelidir. Bu yola gidemezse ithaltn fazlas ile ksmaya mecbur olacaktr ki, bu da istihsale ve yatrmlara tesir edecektir.

127

Ziraat ve sanayi mahsulleri artmakla beraber, fiyatlar da ykselmekte ve tediye muvazenesi 1954ten beri gittike bozulmaktadr. D borlarn da oalmakta olduu mahede ediliyor. nmzdeki aylarda durumun dzelmesi ihtimali yoktur. Bu seneki mahsul azdr ve ihraca yarar miktar da fazla deildir. stihlk kontrol edilmedii takdirde, ihrac mmkn maddeler dahilde sarfedilecektir ve bu hal yatrmlara da tesir edecektir. Daha imdiden talep ykseklii mhim nisbette hissedilmekte ve bu hal para ve mal sahaya tesir etmektedir. Bundan da anlalyor ki, imdiden dahil ve haric finansmanlarla yatrmlarn tahdidi icap ediyor. Yatrmlar daha uzun vadeli bir hale getirilmeli ve fazla talep sebebiyle meydana gelen tazyik azaltlarak tediye muvazenesi daha tatmin edici hale konulmaldr. Bundan sonra d istikrazlarla yatrm sratini yeniden arttrmak mmkn olacaktr. Dier taraftan para siyasetini de skca ele almak lzmdr. Bunu da Merkez Bankas hkmetle ibirlii yaparak tatbik etmek imknna sahiptir. Mali siyaset bakmndan da hkmet hi olmazsa denk bteler yapmakla ie girimelidir. Halledilecek dier meseleler de mevcuttur: Genileme programn denkletirmek, zamanla d ticareti kstekliyen kontrol kaldrmak, yava yava i ve d fiyatlar arasnda ki fark gidermek. Fakat btn bu meselelerin halli ancak i mali glkler halledildikten sonra mmkn oacaktr. Hayat seviyesini ykseltmek ve isizlii azaltmak iin yatrmlar, kuvveden fiile karmak lzmdr. Trk ekonomisinin inkiaf sadece Trkiye iin deil, Avrupa Tediye Birliine dahil btn memleketler iin de mhimdir. Bu inkif, her eyden evvel milli plnn tatbikinde alnacak tedbirlerle mmkndr. Eer Trkiye ekonomisini mtevazin bir hale getirebilirse d yatrmlardan faydalanmak isteyen dier memleketler tevik edilmi olacaktr. 63 Marshall Plann bu dneme kadar yllar itibaryla inceledik. Bu dnemden sonra da Amerikan yardmlar devam etmi ve Trkiye bu yardmlar eitli alanlarda kullanmtr. 30 Eyll 1959 tarihine kadar yaplan yardmlar ve kullanldklar alanlar, aadaki tablolarda gsterilmitir.
63 Ayn Tarihi, 12 Nisan 1956 Tarihli Tan Gazetesi

128

Devreler tibaryla Trkiye'ye Yaplan ktisadi Yardmlar 30.09.1959 durumu (Dolar Cinsinden) Yardmlarn Nevi 1. Direkt Yardm a. Hibe b. Kredi c. arta Balo d. Askeri stihlak Maddeleri e. Zirai Surplus Maddeleri Toplam 2. Endirekt Yardm a.Hibe b. Kredi Toplam 3. Teknik Yardm a.Hibe b. Kredi Toplam TOPLAM 1948-49 1949-50 1950-51 1951-52 1952-53 1953-1954 1954-55 1955-56 1956-57 1958-59 TOPLAM

1.216.000 16.160.000 38.000.000 34.840.000 9.784.000 7.503.000

37.200.000

11.300.000 11.200.000

33.600.000 46.000.000 55.000.000 20.000.000 12.000.00 3.000.000 25.500.000 29.423.600

55.000.000 25.000.000 19.100.000

55.000.000 25.000.000 24.000.00

7.800.000

100.000.000 480.476.000 154.040.000 17.287.000 118.400.000 37.700.000 217.873.000

29850000 (4) 68.900.000

49.000.000 58.503.000

45.000.000

22.500.000

45.600.000 76.000.000 129.923.000 128.950.000

172.900.000 137.700.000 988.076.000

71522000(1) 55000000(2) 71.522.000 55.000.000

47500000(3) 21.400.000 47.500.000 21.400.000

140.422.000 55.000.000 195.422.000

1.000.000 1.100.000 2.100.000 49.000.000 132.125.000

800.000 800.000 100.800.000

1.000.000 1.000.000 71.000.000

2.190.000 2.190.000

2.700.000 2.700.000

600.000 600.000

2.200.000 2.200.000

3.346.000 3.346.000

4.500.000 4.500.000

22.836.000 1.100.000 23.936.000

69.190.000 78.700.000 130.523.000 131.150.000

176.246.000 142.200.000 1.207.434.000

1. Tiraj Hakk Olarak 2. 25 milyonu "Balang Kredisi", 30 Milyon "Kota Kredisi" 3. zel Kaynak Olarak 4. Bu miktarn 14.7500.000 dolar Kzlay'a hibe edilmitir. (Trkiye'de Marshall Plan,40) Tablo 3.2

85

133

30 Eyll 1959 tibaryla Karlkl Paralar Durumu Mevzular 1 Milli Mdafaa Sektr 1. Makine ve Kimya End. 2. Astsubay Program 3. Askeri Yardm Program 4. 1951 Baz Askeri Masraf 5. 1952 Munzam Askeri Yardm 6. 1953 Munzam Askeri Yardm 7. 1954 Munzam Askeri Yardm 8. 1955 Munzam Askeri Yardm 9. 1956 Munzam Askeri Yardm 10. 1957 Munzam Askeri Yardm 11. 1958 Munzam Askeri Yardm 12. Er Okuma Yazma Program 13.1959 Yardm 14.1959 Munzam Askeri Yardm Toplam 2. Amme Sektr 1. Ziraat Bankas 2. Karayollar 3.Etibank 4. Teknik Yardm 15.539.097 25.077.378 16.595.000 30.169.000 12.183.000 310.000.000 1.000.000 2.000.000 3.880.000 4.500.000 7.200.000 12.000.000 320.000 1.000.000 30.000.000 34.300.000 1.000.000 403.500 1.000.000 1.000.000 4.725.000 4.000.000 3.864.340 2.520.000 280.000.000 504.986.315 15.539.097 35.677.378 16.595.000 30.169.000 12.183.000 310.000.000 1.000.000 2.000.000 3.880.000 4.500.000 7.200.000 12.000.000 320.000 1.000.000 30.000.000 34.300.000 1.000.000 403.500 1.000.000 1.000.000 4.725.000 4.000.000 3.864.340 2.520.000 280.000.000 504.986.315 43 1 2 28 17 Ek 3 9 Ek-1 Ek-2 Ek-3 Ek-4 Ek-5 37 14 16 21 24 15 31 29 28 30 27 22.10.1950 01.12.1950 27.02.1953 26.02.1951 10.08.1951 01.12.1950 20.07.1951 15.10.1951 11.08.1955 05.08.1959 28.05.1958 26.06.1957 20.07.1951 10.08.1951 20.12.1951 20.12.1951 20.07.1951 05.08.1953 15.05.1953 27.02.1953 07.07.1953 27.02.1953 25/6/11953 05.08.1959 8.000.000 7.339.000 35.677.378 16.595.000 30.169.000 12.183.000 310.000.000 1.000.000 2.000.000 3.880.000 4.500.000 7.200.000 12.000.000 320.000 1.000.000 30.000.000 34.300.000 1.000.000 403.500 1.000.000 1.000.000 4.725.000 4.000.000 3.864.340 2.520.000 280.000.000 504.986.315 5.500.000 10.640.000 72.884.000 80.000.000 100.000.000 111.400.000 115.920.000 108.600.000 91.520.000 104.796.840 170.000.000 30.000.000 110.000.000 240.000.000 1.351.260.840 5.000.000 10.640.000 72.884.000 80.000.000 100.000.000 111.400.000 115.920.000 108.600.000 91.520.000 104.796.840 170.000.000 30.000.000 110.000.000 240.000.000 1.351.260.840 20 22 23 25 26 32 33 34 35 38 39 41 42 Ek-1 18.10.1951 20.12.1951 20.12.1953 20.12.1951 05.08.1952 05.08.1953 09.09.1954 29.12.1955 09.08.1956 30.09.1957 25.09.1958 16.01.1959 12.06.1959 18.09.1959 5.500.000 10.460.000 72.884.000 80.000.000 100.000.000 111.400.000 115.920.000 108.600.000 91.520.000 104.796.840 170.000.000 30.000.000 110.000.000 240.000.000 1.351.260.840 Program T.L. Liberasyon Anlamas Yaplanlar T.L Ant. No Ant. Tarihi Fiilen Serbest Braklan (T.L.)

5. ICA'ya kraz 6. Zirai Saym 7. Gmenlere Yardm 8. Ziraat Vekaleti 9. Ankara Hastanesi Hemire Okulu 10. Tuzla Yollar 11. statistik 12 M.T.A. Enstits 13. Su leri 14. Balkesir anakkale Deprem Blgelerine Yardm 15. Devlet Demiryollar 16. (115-K) Moody Programlar 17. ktisadi Devlet Teekklleri Projeleri Toplam 3. Hususi Teebbs Sektr 1. Hususi Teebbs Fonunun hdasndan nceYaplanlar 2. Snai Kalknma Bankas zel Teebbs Fonundan Verilenler Toplam TOPLAM (Trkiye'de Marshall Plan,40)

17.255.000 87.245.000 104.500.000 1.960.747.155

17.255.000 87.245.000 104.500.000 1.960.747.155 18 10.08.1951

17.255.000 87.245.000 104.500.000 1.960.747.155

Tablo 3.3

85

130

SONU
kinci Dnya Savann ardndan ortaya kan tablonun getirdii bir sonu olan Marshall Plan, souk sava dnemi politikalar iinde, sonular asndan en baarl olandr. Bu yardm planyla, Amerika Birleik Devletleri, istedii tm sonular, hatta umduundan da fazlasn elde etmitir. Sava sonras ykntlar iindeki bir Avrupann kendine de zarar vereceinin farknda olan Amerika, ncelikle kendi ekonomik ve siyasi karlar iin, ikinci olarak ta komnizm tehlikesine kar ekonomik yardmda bulunmay kabul etmi, karlnda da Avrupa ktasna, her adan hakim olmay baarmtr. Marshall Plan sonucunda, OECC yesi onalt lkeye yaplan yardm miktarlar aada belirtildii gibidir. zlanda $29.3milyon, svire $107.3 milyon, Norve $255.3 milyon, ngiltere $3,189.8 milyon, rlanda $147.5 milyon,Danimarka $273.0 milyon, ,Hollanda $1,083.5 milyon, Belika $559.3 milyon,Bat Almanya $1,390.6 milyon, Fransa $2,713.6 milyon, Avusturya $677.8 milyon, Portekiz $51.2milyon, talya $1,508.8 milyon,Yunanistan, $706.7 milyon, Trkiye $225.1 milyon dolar almtr. Alnan yardmlar, Avrupa lkelerinde, sava srasnda durma noktasna gelen retimi artrabilmek amacyla, makinelemeye, sanayi tesislerini yenilemeye ve yeni tesisler kurmaya harcanm, yaam artlar dzeltilmitir. Avrupa, ok ksa zamanda kalknm, retimini artrm, ynetimde istikrar salam ve ekonomisini canlandrmtr Bu ekilde Amerika da Avrupaya ihracatn devam ettirebilmi ve Avrupay uzun vadeli kredilerle kendine borlandrmtr. Sonuta, Amerika Avrupada istedii sonucu alm, ktada at koturan Sovyet tehdidini dizginlemi, yapt yardmlarn nasl ve nerede kullanlacana karar vererek Avrupay kontrol altna almay baarmtr. Trkiye asndan bakldnda, Marshall Plan umulduu kadar baarl bir sre olmamtr. Trkiyede 1930-1939 yllar arasnda baaryla uygulanan korumac ve devleti iktisadi gelime sreci, II. Dnya Savann balamasyla birlikte kesintiye uramtr.1930 ylnda balatlan devleti politika ile azmsanamayacak bir sanayi temeli oluturulmutur.1 1940-1945 arasnda Trkiye, savaa dorudan girmemi
1 Grel Tzn, a.g.e., s. 147

131

olmakla beraber, sava ekonomisinin getirdii btn olumsuzluklardan etkilenmitir.2 Her gn savaa girme ihtimali ile girilen seferberlik havas ile birlikte, aktif nfusun nemli bir ksm retimden ekilip askere gnderilerek, eitli sektrlerde zellikle tarmda igc ktl olumu ve retim aksamtr.3 Fakat Amerika ve Avrupa lkelerinin, bizim ekonomik durumumuza bak alar, bu gereklerden farkl olmutur. zellikle Truman Doktrini ve Marshall Plan kapsamnda yaplacak yardmlara karar verilirken de srarla zerinde durulan nokta udur. kinci Dnya Sava srasnda yabanc lkelerdeki mal ktl neticesinde Trkiyenin ihra mallarndaki fiyat artlar, Trkiye lehine olan ticaret fazlasn birdenbire artrmtr. Bu konuyla ilgili olarak hazrlanan raporda savan hemen ardndan grlen byk ldeki ihracat artnn bir sonucu olarak Trkiyenin altn ve dviz rezervlerinin 1946 yl sonunda 307 milyon dolara ykseldii belirtilmitir.4 Milli gelir istatistiklerinden de tam olmamasna ramen sz edilmitir. Rapora gre, Trkiyede milli gelirin 7 milyar TL olduu, milli gelirin %47.5inin ziraat, tarm ve ormanclktan geldii ve kii bana gelirin 1948 senesi itibariyle 360 TL, yani 128 dolar olduu ve Trkiyenin evresindeki lkelere nazaran iyi bir durumda olduu yorumu yaplmaktadr.5 Savaa girmedii ve sahip olduu dviz rezervleri nedeniyle, balangta Marshall Plan dnda tutulan Trkiye, zellikle Marshall Planna dahil olma srecinde, Marshall Yardmlarndan istifade edebilmek amacyla, Amerika ve Avrupann bize teklif ettii ekonomik politikalar benimsemek durumunda kalm ve bir sre sonra da kurtuluumuz, gelimemiz, bte aklarmz hep d kredi ve yabanc sermayeye balanmtr. Batl lkelere gre Trkiye, ar sanayi sektrne girmemeli, Avrupay beslemek amacyla tarma ve tarmsal sanayilere ynelmeli, hafif metal,

2 Serdar Turgut, , a.g.e., s.128 3 AKBANK Kltr Yayn, Cumhuriyet Dneminde Trkiye Ekonomisi (1923-1978), s. 87 4 Trkiye Ekonomisi Kalknma Program in Tahlil Ve Tavsiyeler. Milletleraras mar ve Kalknma Bankasnn Trkiye Hkmetile Bilitirak Finanse Ettii Heyetin Raporu, s. 43 5 Trkiye Ekonomisi Kalknma Program in Tahlil Ve Tavsiyeler. Milletleraras mar ve Kalknma Bankasnn Trkiye Hkmetile Bilitirak Finanse Ettii Heyetin Raporu, s. 44

132

inaat malzemeleri, deri, orman rnleri sanayi, imento, seramik, tekstil ve konfeksiyon, el sanatlar gibi hafif sanayi dallarna arlk vermeliydi.6 Bu sre ierisinde izlenen ekonomik politikay. Barker Raporu tam anlamyla anlatmaktadr. Trkiyenin kapitalist dnya ile iktisadi ilikilerinin geliiminde, kapitalist dnyay temsil eden Dnya Bankas ile halen sren yakn temasnn ilk en nemli admlarndan biri olarak ortaya kan Barker Raporu, sanayi yoluyla kalknmak isteyen bir lkenin tarm ve tarma dayal alanlarda uzmanlamasn nermekteydi. Bunlardan altnc altblm Sanayi ve Madencilik alanndaki aratrma ve nermeleri iermektedir. Rapor sanayi yatrmlarnda ncelik tannmas gereken sahalar u ekilde sralamaktadr: Heyetimiz aadaki sray kurma veya geniletme bakmndan en ziyade vaadkr yatrm sahalar olarak tavsiyeye deer grmektedir. 7 1. 2. Aralarnda bilhassa gda maddelerini bulunduu zirai mahsulleri ileyen Kk dkmhaneler, kalp ve kaplama fabrikalar, soba imalat, basit endstri zmreleri ve pamuk rrlama; tulumbalar, saban, eki, testere gibi hafif makine ve alet imalat; 3. imento, tula, kiremit ve cam gibi inaat malzemesi imali; 4. Deri ileri ve kundura imali; 5. Mobilya, kaplama ve kontrplak imal eden tahta ileme sanayisi; 6. Basit eczalar, a ve serumlar, sabun, haarat ldrc maddeler ve benzerlerini imal etmek zere hafif kimya endstrisi; 7. Seramik eya ve mlekilik; 8. Ky el sanatlar. Rapora gre, yukardaki sralama ayn zamanda Trkiyede hangi sanayi dallarnn gelitirilmemesi gerektiini de gstermektedir. Bu sanayi dallar ise yle sralanmtr.8 1. Her trl lks eya, 2. Ar makine ve madeni eya endstrileri,
6 Rdvan Karluk, , a.g.e.,, s. 210 7 Trkiye Ekonomisi Kalknma Program in Tahlil Ve Tavsiyeler. Milletleraras mar ve Kalknma Bankasnn Trkiye Hkmetile Bilitirak Finanse Ettii Heyetin Raporu, s. 51 8 Trkiye Ekonomisi Kalknma Program in Tahlil Ve Tavsiyeler. Milletleraras mar ve Kalknma Bankasnn Trkiye Hkmetile Bilitirak Finanse Ettii Heyetin Raporu, s. 52

133

3. Ar kimya endstrisi, 4. Selloz ve kat. Heyetin bu sanayii dallarnn gelitirilmemesi iin gerekesi ise yledir: Btn bu hallerde ya memlekette ham maddeler mevcut deildir, gerekli teknik ihtisas kifayetsizdir, endstrinin sermayeye arzettii ihtiya fazladr, yaplacak mamule kar olduka kuvvetli bir talep yoktur veya btn bu amilleri birka birden bahis mevzuu olmaktadr.9 Sonu olarak, bu dnemde Trkiye, temel ya da dayanksz tketim mallarnn retimini artrm ve dalm yerine yerli retim srecini tamamlamtr. Snai gelimede, tm zel giriimci syleme karn, zel kesim kadar hatta daha fazla, kamu giriimcilii etkin olmu, zel kesim teknolojik adan da kamu tesislerinin arkasnda kalmtr. zel iletmeler yine ii kapasitesini ve retim kapasitesini istenen seviyede artramamtr. kinci Dnya Savandan sonra Trkiyenin ekonomi politikasnda yabanc kaynak kullanm da belirleyici elerden biri olmutur. Trkiye bu dnemde yeniden youn biimde d borlanmaya almtr. Trkiyenin d borlanmasnda balca kaynak ABDdir. D borlanma ile da alma politikas yabanc zel sermayeye verilen teviklerle yeni bir boyut kazanmtr Bu dnemde, yabanc sermaye giriinin desteklenmesinin en nemli nedenlerinden biri de, d kredi ve yardmlar sonuca ekonomik adan da baml hale gelmi olmamzdr. 1948den sonra d sermaye kullanm Trkiye ekonomisinin ileyiinde vazgeilmez, temel bir e olmutur. 1923-1947 dneminde iktisadi kalknmasn kendi z kaynaklar ile gerekletirmeye alan Trkiye, 1948den sonra youn biimde yabanc kaynaklara almtr. Dnem sresince daha fazla d kaynak kullanm, retim ve gelir artn olumlu ynde etkilemitir. Fakat, ekonominin d kaynaklara bamllnn artmas d borlarn hzla artmasna neden olmutur Bu dnem ierisinde, tarm ve sanayi asndan olumlu gelimeler de olduu muhakkaktr. Bu gelimelerde Marshall Yardmlar kapsamnda alnan d kredilerin,

9 Trkiye Ekonomisi Kalknma Program in Tahlil Ve Tavsiyeler. Milletleraras mar ve Kalknma Bankasnn Trkiye Hkmetile Bilitirak Finanse Ettii Heyetin Raporu, s. 54

134

ara gere ve malzemelerin, yetitirilen teknik elemanlarn faydas da gz ard edilmemelidir. Trkiyede 1947 Kalknma Plan ile balatlan ithal ikamesi yerine ihracat tevik, sanayi yerine tarm ve kamu kesimi yerine zel kesimi tercih eden liberal dnem 1958 stikrar Kararlarnn yrrle girmesine kadar devam etmitir. Demokrat Partinin iktidara gelmesiyle birlikte, zel sektr nemli bir gelime gstermiti. Fakat bu sre iinde devlet de sanayi yatrmlar yapyor, Menderes altan ala ehir ehir dolayordu. Bunun sonucu olarak, sanayi sektrnde kamunun pay azalmamtr. Mteebbisler de Batnn sanayimizi ynlendirdii alanla, madencilikle ilgilenmeye tevik edilmi, verilen arama ve iletme ruhsatlar says artm ve linyit, krom, demir gibi baz madenlerin retiminde zel kesimin pay ykseltilmeye allmtr. Ayrca kurulan yeni eker ve imento fabrikalarnn sermayesine mteebbisler de dahil edilerek, hisse sahibi yaplmlardr. Kamu kesimi yatrmlar, ulatrma ve haberleme altyapsna, ara ve yatrm mallar sanayii alt sektrlerine ynelmitir. eker, tekstil, tarm rnleri sanayii, demirelik, enerji, makine imalat ve inaat malzemeleri alanlarnda tesis says artrlm, retim artlar salanmtr. Dnemin temel zellii, snai retimde dalm yerine yerli retim (ithal ikameci) tr sanayilemenin aramalnn, temel ya da dayanksz tketim mallarnn yerli retimi srecinin tamamlanmasdr. Bu dnemde dalm yerine yerli aramal, zel ve kamu kesimlerinin birlikte gelimesiyle salanmtr.10 Trkiyede 1950li ylardan itibaren i borlanmayla finanse edilen yurtii piyasaya ynelik sanayileme politikas izlenmi, bir dier deyile ithal ikamesi tipi sanayileme modeli benimsenmitir. Sanayi retiminde en byk art eker, imento, tekstil, kauuk, demir-elikte olmutur. 1956da Trkiyedeki imento, eker ve pamuklu tekstil retimi i talebi tamamen karlayacak dzeye ulamtr. Sanayi retiminin hemen hemen yarsn kamu kontrolndeki fabrikalar gerekletirmekteydi.11 Bu dnemde zel sanayiin gelimesine yaplan katklardan birisi de 1950de Trkiye Snai ve Kalknma Bankas (TSKB)nn kurulmasdr. TSKBnin benimsedii
10 Yakup Kepenek ve Nurhan Yentrk, , a.g.e.,, s.109 11 lker Parasz, , a.g.e., s.107

135

prensipler, zel sanayinin kurulmasna ve genilemesine yardmc olmak, yerli-yabanc ortakl biimindeki snai kurulular zendirmek ve pay senedi ve tahvillerin zel mlkiyete gemesine ve zel mlkiyette kalmasna yardm etmekti. Dnem sresince sanayinin gelimesine katkda bulunan bir baka etken, zellikle ulatrma, enerji ve haberleme alanndaki yenileme ile birlikte gelien altyap olanaklardr. Altyap olanaklarnn daha kolay ve ucuz salanmas, snai retimin kr orann artrmtr.zel sanayinin gelimesine, kamu-zel ortaklklar yoluyla sermaye aktarlmasnn ve kamu sanayi retimi olan girdilerin fiyatnn, maliyetin altnda tutulmasnn da byk katklar vardr. Bu dnemde yabanc sermaye, bilinli olarak lkeye ekilmeye allm ve 1954 ylnda dnyann o zamanki en liberal yabanc sermaye mevzuat olan 6224 sayl Yabanc Sermayeyi Tevik Kanunu karlmtr. Bu yasa ile, kr transferi ve sermayenin, yatrm yaplan lkeye gnderilmesine ilikin tm snrlamalar kaldrlmtr.12 Yasaya gre, yabanc zel sermaye, yerli zel sermayeye ak tm sektrlere girebilecekti. Yabanc sermayenin, yalnz para olarak deil, makine ve paralar, lisans, patent ve marka hakk gibi nesnel olmayan haklar biiminde de gelebilecei benimseniyordu. Tek koul, yatrmn sanayi, tarm, ulam, inaat ya da turizm alanlarnda olmas ve retim ile ihracat zerinde olumlu bir etki yapmasyd Sanayi tesislerinden bahsedilirken, dokuma endstrisinin ok nemli olduu buna ilaveten Trkiye sanayiinin, kat, deri ve kundura, eker, ttn, gda maddeleri ve tahta mamulleri imalat dahil olmak zere hafif sanayii dallarndan olutuu ve bu sanayi dallar zerinde younlalmas gerektii ifade edilmektedir. Devletin srarl abalarna ramen, tam bir baarya ulalayan, balca ar sanayii dallarnn demir-elik, madeni eya, imento, inaat malzemesi ve kimya sanayiinden olutuu belirtilmektedir. Bu teebbslerin byk bir ksm devlet eliyle 1930 ylndan sonra uygulanan be yllk sanayi planlarna dayanlarak kurulmutur.13 Fakat bu tip olumlu gelimeler de yaanm olmasna ramen, alnan d kredilerin faturas Trkiye iin ok ar olmutur.1958de Trkiyenin vadesi gemi 256 milyon

12 Haydar Kazgan ve dierleri, a.g.e., s. 242 13 Trkiye Ekonomisi Kalknma Program in Tahlil Ve Tavsiyeler, Milletleraras mar ve Kalknma Bankasnn Trkiye Hkmeti ile Bilitirak Finanse Ettii Heyetin Raporu, s. 38

136

dolar tutarnda birikmi borcu bulunuyordu. Bu borlar demedike ne uzun vadeli program kredilerinin artma, ne de ksa vadeli ticari kredilerle gn idare imkan vard. Trkiye, 1958 Austos aynda IMF gdmnde (basklaryla) bir istikrar program uygulamay kabul etti. 420 milyon dolar tutarnda borcu ertelendi ve 395 milyon dolar taze kredi verildi.14 Austos 1958de alnan istikrar nlemleri ile TL %68.9 orannda devale edilmi ve 1 dolar= 2.80 TLden 1 dolar= 9 TLye ykselmitir. 4 Austos 1958de fiilen yaplan devalasyon, ancak iki yl sonra 1960 Austos aynda resmiletirilmitir.15 Milli Koruma Kanunu uygulamalar fiilen durdurulmutur.16 Bunun yansra uygulanan istikrar programnda; Merkez Bankas kredilerinin snrlandrlmas ve kamuya alan kredilerin belli bir dzeyi amamas, K T retimi ve hizmetlerinin fiyatlarnn ykseltilmesi, faiz oranlarnn ykseltilerek esnekletirilmesi ve ekonominin gereklerine gre hkmete gerek grldke deitirilebilmesi ve mevduat munzam karlklarnn deitirilmesinde hkmete yetki verilmesi konular yer alyordu. Bu artlar dahilinde, d borlarn denmesine kolaylklar getirilecek ve d kredi salanacakt.17 Bu uygulamalara ramen 1956-1961 arasnda, kamu aklar GSMHnn ortalama %3 kadarken fiyat artlar srd, stagflasyon yaand, ekonomi ciddi bir daralmaya girdi.18 Sonu olarak, bu dnem ierisinde, Marshall Plan hem plann kendi iinde dayatt politikalar, hem de Trkiyenin uygulad yanl ve ksa vadeli politikalar sonucunda, Trkiyeye dier Avrupa devletlerinde balatt geliim ivmesini kazandramam ve sonucundaTrk ekonomisine damgasn vuran d kredi, d yardm ve d kaynakl sermaye ve d kaynakl ekonomi politikalar, Trkiyeyi ekonomik adan da baml hale getirmi, Trk sanayisinin geliimini kstlam ve iyi niyetle sanayide gerekletirilmeye allan byk atlm hedeflerine ramen, olumsuz etkilemitir.

14 Haydar Kazgan ve dierleri, a.g.e., s.904 15 Rdvan Karluk, a.g.e.,. 509 16 Sina Akin ve dierleri, , a.g.e., s.218 17 Haydar Kazgan ve dierleri, a.g.e., s. 248 18 Haydar Kazgan ve dierleri, , a.g.e., s.91

137

KAYNAKLAR
Adsz Yamur, Bir Hrriyet Havarisinin Sabka Dosyas, stanbul, Boyut Yaynlar, 1998 Akbank K ltr Yayn, Cumhuriyet Dneminde Trkiye Ekonomisi (1923-1978), APA Ofset Basmevi, stanbul, 1980 Akin Sina ve Dierleri, Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye 1908-1980, Cem Yaynevi, stanbul, 2000 Armaolu Fahir, 20.Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1995, C:1-2, 14.bs, Ankara,Alkm Yaynevi Avcolu Doan,Trkiyenin Dzeni, Ankara, Bilgi Yaynevi,1968 Aydemir kr Sreyya., kinci Adam, Cilt2, Remzi Kitabevi, 1975, stanbul Bac Hseyin, Demokrat Parti Dnemi D Politikas, Ankara, mge Kitabevi, 1990 Boratav Korkut.,Trkiye ktisat Tarihi 1908-2002,8. bs, mge Yaynlar,Ankara,2004 Cem smail., Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, 6. Bs., stanbul, Cem Yaynevi, 1977 Crafts N. & Toniolo G. (editr), Economic Growth in Europe Since 1945, Cambridge: Cambridge University Press, 1996 Crockatt Richard, The Fifty Years War The United States And The Soviet Union In World Politics 1941-1991, London, by Rout Ledge 1995 Gimbel John, The Origins of Marshall Plan, Stratford University Press, 1976 Gnlbol lman., kinci Dnya Savandan Sonra Trk D Politikas, Olaylarla Trk D Politikas Grsel Seyfettin, D Borlar, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C.15 Hale W., The Political and Economic Development of Modern Turkey, Croom Helm, London, 1981 Harp Akademileri Yaynlar, Ekonomi, stanbul, 1992 Karluk Rdvan., Trkiye Ekonomisi-Tarihsel Geliim Yapsal ve Sosyal Deiim, Beta Yaynevi, stanbul, 1997

138

Kazgan Haydar ve Dierleri, Osmanldan Gnmze Trk Finans Tarihi 2. CiltCumhuriyetten Gnmze, MKB Yaynlar, stanbul, 1999 Kazgan G.,Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 1. Bs., stanbul, Mart 2002 Kennedy Paul, Byk Glerin Ykseli ve kleri, 3.bs., ev.;Birtane Karanak, Ankara, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1991 Kepenek Yakup, Yentrk Nurhan, Trkiye Ekonomisi, Remzi Kitabevi, stanbul, 2000 Kingleberger Charlsp, Marshall Plan Days, Boston, 1987 Kuyucuklu Nazif, Trkiye ktisad, Filiz Yaynlar, stanbul, 1993 Krkolu ., Trkiyenin Arap Ortadousuna Kar Politikas 1945-1970, Ankara, Ankara niversitesi Siayasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1972 McGhee George, ABD-Trkiye NATO-Ortadou, ev.:Belks orakl, stanbul, Bilgi Yaynlar, 1992 Ouz Orhan, Marshall Plan(Konferans), stanbul, 1966 Oran Baskn,Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt 1:1919-1980, stanbul, letiim Yaynevi, 2001 Parasz lker, Trkiye Ekonomisi 1923den Gnmze ktisat ve stikrar Politikalar, Ezgi Kitabevi, Bursa, 1998 Rustow D.A., Unutulan Mttefik, ev:Hakan Trkkuu, stanbul, Milliyet Yaynlar, 1989 Salam Dndar, Yaynevi,Ankara Trkiye Ekonomisi Yaps ve Temel Sorunlar,Sanem

Sander Oral, Siyasi Tarih 1918-1944, 4.bs, Ankara, mge Kitabevi,1994 Sander Oral, Trk Amerikan likileri 1947-1964,Ankara, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1979 Silan Sahir C., Amerikan Trk Yardmlar Program, Ankara, Genel Kurmay Bakanl Yaynlar, 1948 Singer M., The Economic Advance of Turkey 1938-1960, Turkish Economic Society Yayn, 1977, Ankara

139

ahin Hseyin, Trkiye Ekonomisi Tarihsel Geliimi-Bugnk Durumu, Ezgi Yaynevi, Bursa, 1995 Tezel Yahya Sezai, Cumhuriyet Dneminin Yaynevi, 1982, Ankara ktisadi Tarihi (1923-1950), Yurt

Tunkanat Haydar, kili Anlamalarn yz ( ktisadi,Askeri,Siyasi), Ankara, Ekim Yaynevi, 1970 Turgut Serdar, Demokrat Parti Dneminde Trkiye Ekonomisi: Ekonomik Kalknma Sreleri zerine Bir Deneme, Adalet Matbaas, Ankara, 1991 Trkkaya Atav, Amerikan Belgeleriyle Amerikan Emperyalizminin Douu, Ankara, Doan Yaynevi, 1968 Tzn Grel, 1950-1960 Dneminde Sanayileme, 75 Ylda arklardan Chiplere, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, Nisan 1999 Uarol Rfat, Siyasi Tarih (1789-1994 ), stanbul, Filiz Kitabevi,1995 Yerasimos Stefanos, Az Gelimilik Srecinde Trkiye 3. Kitap, ev.Babr Kuzucu, stanbul, Belge Yaynlar, 1979 Ylmaz Veli, Siyasi Tarih, Harp Akademileri Yaynlar, stanbul,1998

MAKALELER Barda Sleyman, Amerikan ktisadi Yardm ve Trkiye, ktisat ve Maliye Mecmuas, C.II, 15 Austos 1955 Black Eugene R., D Yardmlar Hakknda Baz Dnceler, ev.: Haydar Aytekin, Maliye Blteni, C.LIV, 14 Mart 1953 Esmer Ahmet kr,Amerikan Filosunun Ziyareti, Siyasi Say:194, Mays 1947, C.XVII limler Mecmuas,

Eybolu Cemal ,Marshall Plan ve Trkiye (2. Ksm), Siyasi limler Mecmuas, Haziran 1948, Say:207 C.XVIII Hogan Michael J, Blueprint For Recovery, The Marshall Plan , Washington, 1997 Milward Alan S., The Reconstruction of Western Europe, 1945-51. London: Methuen, 1984

140

Tekeli lhan, lkin Selim , II. Dnya Sava Srasnda Hazrlanan Sava Sonras Kalknma Plan ve Programlar..., ODT Gelime Dergisi zel says 1979-80 SREL YAYINLAR Ayn Tarihi, 1947-48-49-50-51-52-53-54-55-56 (Tm Aylar) 1957 (Ocak,...,Austos) (http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/AyinTarihi/Ayintarihi.htm adresinden faydalanlmtr.) Belgelerle Trk Tarihi Dergisi(Dn Bugn Yarn), ubat 1970, Say:29 Dstur, 3.Tertip 2.basm, C:29 Milletleraras ktisadi birlii Yaynlar, Marshall Plan ve Trkiyedeki Tatbikat Hakkndaki Muhtra, Ankara The Marshall Plan, Editor: Kathleen E. Hug,Washington,1997 The Department Of State Bulletin, 1 June 1947 Trkiyede Marshall Plan, say. 8, 14, 17, 18, 19, 40 BELGELER Babakanlk Arivi, Cumhuriyet Arivleri, 23.12.947 tarihli E4,030 1,60 368 14 nolu belge Babakanlk Arivi, Cumhuriyet Arivi, 26.12.1949 tarihli, 3/10293,7/203 nolu belge T.C. Babakanlk Arivi, Cumhuriyet Arivi,17.4.1947. tarih ve 12.70.5 nolu belge T.C. Babakanlk Arivi, Cumhuriyet Arivi, 30.01.1948 tarih ve 42.251.3 nolu belge T.C Babakanlk Arivi, Cumhuriyet Arivleri, 15.07.1948 tarih ve 030/18/01 116/48/10 nolu belge T.C Babakanlk Arivi, Cumhuriyet Arivleri, 030/01,80/506/8 nolu protokol Turkish Balance Sheet, Statesman and Nation, Public Record Office, London, FO 371/78695/R1193 Trkiye Ekonomisi Kalknma Program in Tahlil Ve Tavsiyeler, Milletleraras mar ve Kalknma Bankasnn Trkiye Hkmeti ile Bilitirak Finanse Ettii Heyetin Raporu

141

ELEKTRON K KAYNAKLAR http://www.nato.int/docu/speech/1947/s470312a_e.html usinfo.state.gov/usa/infousa/facts/democrac/57.html http://www.kronoloji.gen.tr/ekonomi/eko_3.html http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/AyinTarihi/Ayintarihi.htm http://www.trumanlibrary.org/whistlestop/study_collections/doctrine/large/documents/ http://www.ambrosevideo.com/resources/docs/53.PDF http://www. wikipedia.org/wiki/Marshall Plan

142

EK-1
Recommendation for assistance to Greece and Turkey
by the Presisent of the United States, Harry Truman The gravity of the situation which confronts the world today necessitates my appearance before a joint session of the Congress. The foreign policy and the national security of this country are involved. One aspect of the present situation, which I wish to present to you at this time for your consideration and decision, concerns Greece and Turkey. The United States has received from the Greek Government an urgent appeal for financial and economic assistance. Preliminary reports from the American Economic Mission now in Greece and reports from the American Ambassador in Greece corroborate the statement of the Greek Government that assistance is imperative if Greece is to survive as a free nation. I do not believe that the American people and the Congress wish to turn a deaf ear to the appeal of the Greek Government. Greece is not a rich country. Lack of sufficient natural resources has always forced the Greek people to work hard to make both ends meet. Since 1940, this industrious and peace-loving country has suffered invasion, four years of cruel enemy occupation, and bitter internal strife. When forces of liberation entered Greece they found that the retreating Germans had destroyed virtually all the railways, roads, port facilities, communications and merchant marine. More than a thousand villages had been burned. Eighty-five per cent of the children were tubercular. Livestock, poultry and draft animals had almost disappeared. Inflation had wiped out practically all savings. As a result of these tragic conditions, a military minority, exploiting human want and misery, was able to create political chaos which, until now, has made economic recovery impossible. Greece is today without funds to finance the importation of those goods which are essential to bare subsistence. Under these circumstances the people of Greece cannot make progress in solving their problems of reconstruction. Greece is in desperate need of financial and economic assistance to enable it to resume purchases of food, clothing, fuel and seeds. These are indispensable for the subsistence of its people and are obtainable only from abroad. Greece must have help to import the goods necessary to restore internal order and security so essential for economic and political recovery.

143

The Greek Government has also asked for the assistance of experienced American administrators, economists and technicians to insure that the financial and other aid given to Greece shall be used effectively in creating a stable and self-sustaining economy and in improving its public administration. The very existence of the Greek state is today threatened by the terrorist activities of several thousand armed men, led by Communists, who defy the Government's authority at a number of points, particularly along the northern boundaries. A commission appointed by the United Nations Security Council is at present investigating disturbed conditions in northern Greece and alleged border violations along the frontier between Greece on the one hand and Albania, Bulgaria and Yugoslavia on the other. Meanwhile, the Greek Government is unable to cope with the situation. The Greek Army is small and poorly equipped. It needs supplies and equipment if it is to restore the authority of the Government throughout Greek territory. Greece must have assistance if it is to become a self-supporting and self-respecting democracy. The United States must supply that assistance. We have already extended to Greece certain types of relief and economic aid but these are inadequate. There is no other country to which democratic Greece can turn. No other nation is willing and able to provide the necessary support for a democratic Greek Government. The British Government, which has been helping Greece, can give no further financial or economic aid after March. Great Britain finds itself under the necessity of reducing or liquidating its commitments in several parts of the world, including Greece. We have considered how the United Nations might assist in this crisis. But the situation is an urgent one requiring immediate action, and the United Nations and its related organizations are not in a position to extend help of the kind that is required. It is important to note that the Greek Government has asked for our aid in utilizing effectively the financial and other assistance we may give to Greece, and in improving public administration. It is of the utmost importance that we supervise the use of any funds made available to Greece, in such a manner that each dollar spent will count toward making Greece self-supporting, and will help to build an economy in which a healthy democracy can flourish. No government is perfect. One of the chief virtues of a democracy, however, is that its defects are always visible and under democratic processes can be pointed out and corrected. The Government of Greece is not perfect. Nevertheless it represents 85 per cent of the members of the Greek parliament who were chosen in an election last year. Foreign observers, including 692 Americans, considered this election to be a fair expression of the views of the Greek people.

144

The Greek Government has been operating in an atmosphere of chaos and extremism. It has made mistakes. The extension of aid by this country does not mean that the United States condones everything that the Greek Government has done or will do. We have condemned in the past, and we condemn now, extremist measures of the Right or the Left. We have in the past advised tolerance, and we advise tolerance now. Greece's neighbor, Turkey, also deserves our attention. The future of Turkey as an independent and economically sound State is clearly no less important to the freedom-loving peoples of the world than the future of Greece. The circumstances in which Turkey finds itself today are considerably different from those of Greece. Turkey has been spared the disasters that have beset Greece. And during the war, the United States and Great Britain furnished Turkey with material aid. Nevertheless, Turkey now needs our support. Since the war Turkey has sought financial assistance from Great Britain and the United States for the purpose of effecting that modernization necessary for the maintenance of its national integrity. That integrity is essential to the preservation of order in the Middle East. The British Government has informed us that, owing to its own difficulties, it can no longer extend financial or economic aid to Turkey. As in the case of Greece, if Turkey is to have the assistance it needs, the United States must supply it. We are the only country able to provide that help. I am fully aware of the broad implications involved if the United States extends assistance to Greece and Turkey, and I shall discuss these implications with you at this time. One of the primary objectives of the foreign policy of the United States is the creation of conditions in which we and other nations will be able to work out a way of life free from coercion. This was a fundamental issue in the war with Germany and Japan. Our victory was won over countries which sought to impose their will, and their way of life, upon other nations. To ensure the peaceful development of nations, free from coercion, the United States has taken a leading part in establishing the United Nations. The United Nations is designed to make possible lasting freedom and independence for all its members. We shall not realize our objectives, however, unless we are willing to help free people to maintain their free institutions and their national integrity against aggressive movements that seek to impose upon them totalitarian regimes. This is no more than a frank recognition that totalitarian regimes imposed on free peoples, by direct or indirect aggression, undermine the foundations of international peace and hence the security of the United States.

145

The peoples of a number of countries of the world have recently had totalitarian regimes forced upon them against their will. The Government of the United States has made frequent protests against coercion and intimidation in violation of the Yalta agreement, in Poland, Rumania, and Bulgaria. I must also state that in a number of other countries there have been similar developments. At the present moment in world history nearly every nation must choose between alternative ways of life. The choice is too often not a free one. One way of life is based upon the will of the majority, and is distinguished by free institutions, representative government, free elections, guaranties of individual liberty, freedom of speech and religion, and freedom from political oppression. The second way of life is based upon the will of a minority forcibly imposed upon the majority. It relies upon terror and oppression, a controlled press and radio, fixed elections, and the suppression of personal freedoms. I believe that it must be the policy of the United States to support free peoples who are resisting attempted subjugation by armed minorities or by outside pressures. I believe that we must assist free peoples to work out their own destinies in their own way. I believe that our help should be primarily through economic and financial aid which is essential to economic stability and orderly political processes. The world is not static, and the status quo is not sacred. But we cannot allow changes in the status quo in violation of the Charter of the United Nations by such methods as coercion, or by such subterfuges as political infiltration. In helping free and independent nations to maintain their freedom, the United States will be giving effect to the principles of the Charter of the United Nations. It is necessary only to glance at a map to realize that the survival and integrity of the Greek nation are of grave importance in a much wider situation. If Greece should fall under the control of an armed minority, the effect upon its neighbor, Turkey, would be immediate and serious. Confusion and disorder might well spread throughout the entire Middle East. Moreover, the disappearance of Greece as an independent State would have a profound effect upon those countries in Europe whose peoples are struggling against great difficulties to maintain their freedoms and their independence while they repair the damages of war. It would be an unspeakable tragedy if these countries, which have struggled so long against overwhelming odds, should lose that victory for which they sacrificed so much. Collapse of free institutions and loss of independence would be disastrous not only for them but for the world. Discouragement and possibly failure would quickly be the lot of neighboring peoples striving to maintain their freedom and independence. Should we fail to aid Greece and Turkey in this fateful hour, the effect will be farreaching to the West as well as to the East. We must take immediate and resolute action.

146

I therefore ask the Congress to provide authority for assistance to Greece and Turkey in the amount of $400,000,000 for the period ending June 30, 1948. In requesting these funds, l have taken into consideration the maximum amount of relief assistance which would be furnished to Greece out of the $350,000,000 which I recently requested that the Congress authorize for the prevention of starvation and suffering in countries devastated by the war. In addition to funds, I ask the Congress to authorize the detail of American civilian and military personnel to Greece and Turkey, at the request of those countries, to assist in the tasks of reconstruction, and for the purpose of supervising the use of such financial and material assistance as may be furnished. I recommend that authority also be provided for the instruction and training of selected Greek and Turkish personnel. Finally, I ask that the Congress provide authority which will permit the speediest and most effective use, in terms of needed commodities, supplies and equipment, of such funds as may be authorized. If further funds, or further authority, should be needed for purposes indicated in this message, I shall not hesitate to bring the situation before the Congress. On this subject the executive and legislative branches of the Government must work together. This is a serious course upon which we embark. l would not recommend it except that the alternative is much more serious. The United States contributed $341,000,000,000 toward winning world war II. This is an investment in world freedom and world peace. The assistance that I am recommending for Greece and Turkey amounts to little more than one-tenth of 1 per cent of this investment. It is only common sense that we should safeguard this investment and make sure that it was not in vain. The seeds of totalitarian regimes are nurtured by misery and want. They spread and grow in the evil soil of poverty and strife. They reach their full growth when the hope of a people for a better life has died. We must keep that hope alive. The free peoples of the world look to us for support in maintaining their freedoms. If we falter in our leadership, we may endanger the peace of the world and we shall surely endanger the welfare of our own nation. Great responsibilities have been placed upon us by the swift movement of events. I am confident that the Congress will face these responsibilities squarely. 19

19 http://www.nato.int/docu/speech/1947/s470312a_e.htm

147

EK-2
THE MARSHALL PLAN
I need not tell you gentlemen that the world situation is very serious. That must be apparent to all intelligent people. I think one difficulty is that the problem is one of such enormous complexity that the very mass of facts presented to the public by press and radio make it exceedingly difficult for the man in the street to reach a clear appraisement of the situation. Furthermore, the people of this country are distant from the troubled areas of the earth and it is hard for them to comprehend the plight and consequent reaction of the long-suffering peoples, and the effect of those reactions on their governments in connection with our efforts to promote peace in the world. In considering the requirements for the rehabilitation of Europe the physical loss of life, the visible destruction of cities, factories, mines, and railroads was correctly estimated, but it has become obvious during recent months that this visible destruction was probably less serious than the dislocation of the entire fabric of European economy. For the past 10 years conditions have been highly abnormal. The feverish maintenance of the war effort engulfed all aspects of national economics. Machinery has fallen into disrepair or is entirely obsolete. Under the arbitrary and destructive Nazi rule, virtually every possible enterprise was geared into the German war machine. Long-standing commercial ties, private institutions, banks, insurance companies and shipping companies disappeared, through the loss of capital, absorption through nationalization or by simple destruction. In many countries, confidence in the local currency has been severely shaken. The breakdown of the business structure of Europe during the war was complete. Recovery has been seriously retarded by the fact that 2 years after the close of hostilities a peace settlement with Germany and Austria has not been agreed upon. But even given a more prompt solution of these difficult problems, the rehabilitation of the economic structure of Europe quite evidently will require a much longer time and greater effort than had been foreseen. There is a phase of this matter which is both interesting and serious. The farmer has always produced the foodstuffs to exchange with the city dweller for the other necessities of life. This division of labor is the basis of modern civilization. At the

148

present time it is threatened with breakdown. The town and city industries are not producing adequate goods to exchange with the food-producing farmer. Raw materials and fuel are in short supply. Machinery is lacking or worn out. The farmer or the peasant cannot find the goods for sale which he desires to purchase. So the sale of his farm produce for money which he cannot use seems to him unprofitable transaction. He, therefore, has withdrawn many fields from crop cultivation and is using them for grazing. He feeds more grain to stock and finds for himself and his family an ample supply of food, however short he may be on clothing and the other ordinary gadgets of civilization. Meanwhile people in the cities are short of food and fuel. So the governments are forced to use their foreign money and credits to procure these necessities abroad. This process exhausts funds which are urgently needed for reconstruction. Thus a very serious situation is rapidly developing which bodes no good for the world. The modern system of the division of labor upon which the exchange of products is based is in danger of breaking down. The truth of the matter is that Europe's requirements for the next 3 or 4 years of foreign food and other essential products -- principally from America -- are so much greater than her present ability to pay that she must have substantial additional help, or face economic, social, and political deterioration of a very grave character. The remedy lies in breaking the vicious circle and restoring the confidence of the European people in the economic future of their own countries and of Europe as a whole. The manufacturer and the farmer throughout wide areas must be able and willing to exchange their products for currencies the continuing value of which is not open to question. Aside from the demoralizing effect on the world at large and the possibilities of disturbances arising as a result of the desperation of the people concerned, the consequences to the economy of the United States should be apparent to all. It is logical that the United States should do whatever it is able to do to assist in the return of normal economic health in the world, without which there can be no political stability and no assured peace. Our policy is directed not against any country or doctrine but against hunger, poverty, desperation, and chaos. Its purpose should be the revival of working

149

economy in the world so as to permit the emergence of political and social conditions in which free institutions can exist. Such assistance, I am convinced, must not be on a piecemeal basis as various crises develop. Any assistance that this Government may render in the future should provide a cure rather than a mere palliative. Any government that is willing to assist in the task of recovery will find full cooperation, I am sure, on the part of the United States Government. Any government which maneuvers to block the recovery of other countries cannot expect help from us. Furthermore, governments, political parties, or groups which seek to perpetuate human misery in order to profit therefrom politically or otherwise will encounter the opposition of the United States. It is already evident that, before the United States Government can proceed much further in its efforts to alleviate the situation and help start the European world on its way to recovery, there must be some agreement among the countries of Europe as to the requirements of the situation and the part those countries themselves will take in order to give proper effect to whatever action might be undertaken by this Government. It would be neither fitting nor efficacious for this Government to undertake to draw up unilaterally a program designed to place Europe on its feet economically. This is the business of the Europeans. The initiative, I think, must come from Europe. The role of this country should consist of friendly aid in the drafting of a European program so far as it may be practical for us to do so. The program should be a joint one, agreed to by a number, if not all European nations. An essential part of any successful action on the part of the United States is an understanding on the part of the people of America of the character of the problem and the remedies to be applied. Political passion and prejudice should have no part. With foresight, and a willingness on the part of our people to face up to the vast responsibilities which history has clearly placed upon our country, the difficulties I have outlined can and will be overcome.20

20 Congressional Record, 30 June 194, usinfo.state.gov/usa/infousa/facts/democrac/57.htm