T.C.

STANBUL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

Yksek Lisans Tezi

KAZAKSTANDA SOVYET SYASET

Lazzat Auyessova 2501080906

Tez Danman: Do. Dr. Halil Bal

stanbul 2010

ZET

KAZAKSTANDA SOVYET SYASET Kazakistan, 1991de bamszlna kavuana kadar Rusyaya bal halde idi. Rusya ynetimine kar birok mcadeleler verilmek zorunda kalnmtr. 1917de ubat ve Ekim htillleri olmutu. Rus gmenlerini Kazakistana getirip yerletiren Romanovlar hanedan yklmt. Rus okullarnda okumu ve Rus medeniyetini tanm olan Kazak liderleri Ruslarn getirip yerletirdikleri gmenlerin ne amala yerletirildiini anlamaya balamlard. Kazaklar, birlemeye ve verimli topraklar geri almaya armlar, konulan ar vergilerin kaldrlmasn talep etmilerdi. Bylece Ala Partisi hareketi balamtr. Bu hareket, XVIII. yzylda Kazak halknn Rus himayesine girmesi ile Ruslarn Kazak topraklarn igal ederek uzun yllar boyunca srdrdkleri smrge politikasna kar bir tepki olarak meydana gelmitir. Kazak halknn bundan sonraki hayat Rusya Hkmeti tarafndan uygulanan politikalara bal olmutur. Kazakistanda Sovyet ynetiminin kurulduu yllarda cidd bir alk felketi yaanmtr. 1937-1938 yllar Kazak halk tarihinde unutulmaz izler brakmtr. Bu iki sene ierisinde yaplan tutuklamalar ve susuz yere cezalandrmalar, alk ve salgn hastalklar sebebiyle bata aydnlar olmak zere Kazak nfusunun neredeyse yars yok olmutur. Yeni Ekonomik Siyasetin uygulanmas ile planl sanayileme dnemine girilmitir. Ayn zamanda madencilik, tarm ve ticaret gelimeye balamtr. Bu almalarn amac Kazakistann zengin yer alt ve yerst kaynaklarn deerlendirmekti. Kazakistanda giriilen tarm topraklarnn zoraki devletletirilmesi politikas (kolhozlarn ve sovhozlarn kurulmas) istenilen verimi salamamt. Bu politikalara kar kan Kazak halkna kar Rusya hkmeti acmasz davrand. Kazaklar byk kayplar verdiler. Ayrca ok sayda insan yurt dna, ine ve Afganistana, g etmek zorunda kalmlardr. Halkn mallarna el konulmasna, zulmlere ve katliamlara Kazak aydnlar kar kmlarsa da bu abalarna ar cezalarla karlk

verilmitir. Kazak Trklerinin haklarn korumak istemeleri byk su saylm hapis, srgn ve idam gibi cezalar uygulanmtr. 1991 ylna kadar yaklak 70 yl devam eden Sovyet ynetimi Kazak Trklerini asimile etmeye byk gayret gstermitir. Bu dnemde Kazaklar, ok byk zorluklarla kar karya kalmtr. Kendi gerek tarihini de yazmas mmkn olmamtr. Ancak 1991de bamszla kavutuktan sonra bu dnemlerin tarihi yeniden aratrlp yazlmaya balanmtr. Tabii henz yaplan aratrmalar son derece yetersizdir. Kazakistan Cumhurbakan Sayn N. A. Nazarbayev tarafndan 14 Nisan 1993te karlan bir kanunla Sovyet bask ve asimilasyon siyasetinin kurban olan Kazak halknn mill aydnlarnn itibarlar iade edilmitir. Siyasi topyekn srgne urayanlar aklama hakknda kanunu imzalanm ve 1997 yl Milli birlik ve siyasi srgn kurbanlarn hatrlama yl olarak ilan edilmitir. Ayrca 31 Mays Kurbanlar Anma Gn olarak belirlenmitir. Sonu olarak kabul etmek lazmdr ki Kazak aydnlar XX. yzyln banda verdikleri bu mcadele ile 1991de Kazakistann bamszln elde etmek iin zemin hazrlamtr.

ii

ABSTRACT
SOVIET POLICY IN KAZAKHSTAN Kazakhstan was under the Russian rule until it gained its independence in 1991. A long struggle was made against Russian rule. October and February revolutions took place in 1917. Romanov dynasty that brought Russian immigrants to the Kazakhstan was destroyed. Kazakh leaders, who have studied in Russian schools and who recognized Russian civilization, started to comprehend the purpose of immigrants who was brought and settled by Russians. They demand to unite, to get back fertile land and to be decreased the tax. Thus, Alash Party movement has started. This movement has occurred as a reaction for both towards Kazakh people accept Russian protection in XVIII century and Russian colonial policy maintained for many years by occupying Kazakh lands. After that, the Kazakh peoples lives depended on the policies, carried out by Russian government. In the years that Soviet Union was being established, serious famine disaster occurred in Kazakhstan. 1937 and 1938, these two years left unforgettable scar on Kazakh history. In these two years, mainly intellectuals, almost half of the Kazakh population died due to hunger, epidemic diseases, arresting and punishing for nothing. With the implementation of New Economic Policy, planned industrialization period has started. At the same time, mining, agriculture and trade began to develop. The purpose of this study is to evaluate rich underground and above ground resources of Kazakhstan. Forced nationalization policy of agricultural lands in Kazakhstan

(establishment of the kolkhoz and sovhoz) did not provide the desired yield. The Russian government was so brutal against Kazakh people who opposed these policies. Kazakh people suffered and gave huge losses. Moreover, many people had to immigrate to abroad countries, such as China and Afghanistan. Even if Kazakh intellectuals opposed confiscation of property of the people, atrocities and massacres, their efforts were responded with heavy penalties. "Wanting to protect the rights of

iii

the Turkish Kazakh" was seen as great crime. Therefore, various punishments were applied such as imprisonment, exile and execution. Until 1991, nearly 70 years, Soviet Union showed greater efforts in order to assimilate the Kazakh Turkish. During this period, the Kazakh people had to face a lot of difficulties. In fact, till 1991 when we at last adhered the liberty, we had actually never been able to write ourselves our own history. It was only after the Liberty was achieved in 1991 when the Kazakhs started first writing the history of the new era. Of course, researches that was done till now is not enough and few. The dignity of national intellectuals of the Kazakh people, who were the victims of repression and assimilation policies of Soviet Union, has been returned by the law made by the president of Kazakhstan, Mr. N. A. Nazarbayev in April 14, 1993. The law about acquittal of the ones who suffered from total political exile has been signed and the 1997 year has been declared the National Union and the Remembrance year of the victims of the exile. Also, 31 May was set as the day of remembrance of the victims. As a result, we are supposed to accept that the base for the acquisition of the Independence in 1991 was already prepared by the Kazakh intellectuals at the beginning of this century.

iv

NSZ

Tarih gemiimizin nasl olup bittiini aratran, gnmz ve gelecek nesillere reten bir ilim daldr. Tarih gemiimizin aynasdr. Kazak topraklarnda da gelip geen bir tarihin izi vardr. Benim bu almamda vurguladm nokta Sovyetlerin Kazakistanda uygulad bask ve asimilasyon siyasetidir. Trkiyede bu konuyla ilgili almalarn ok yetersiz olmasndan dolay ve Kazak tarihinin Trkiyede renilmesine katkda bulunmak amacyla bu konuyu setim. blmden oluan Yksek Lisans Tezimizde Sovyetlerin Kazakistanda uygulad bask ve asimilasyon siyaseti incelenmitir. SSCBnin Kazak aydnlarna yapt bask ve uygulad asimilasyon siyaseti ile Kazak halknn mcadelesi anlatlmaya allmtr. Aratrmamzn bu alanda ilk yaplan almalardan olmas dolaysyla kaynak ve zaman bakmndan zorluklarla karlatk Fakat elimizden geldiince doru bilgilere ulamaya gayret ettik. Aratrmamzn bu konularda yeni yaplacak almalara rnek tekil etmesi bizi mutlu edecektir. Bu tez konusu zerinde almam neren ve yol gsteren sayg deer tez danmanm Do. Dr. Halil Bal hocama teekkrlerimi sunmaktaym. Ayrca aratrmam srasnda bana yardmlarn esirgemeyen ve kaynaklar asndan almalarma destek veren .. Edebiyat Fakltesi, Cumhuriyet Tarihi retim yesi Prof. Dr. Ali Arslan Hocama kranlarm sunuyorum. Bu konuyu aratrrken almama manevi destek veren arkadalarma Bahtgl Abieva (.. ktisat. Fak. Trizm letmecilii, Y.L. II.snf r.), Anar Beisbekova (..ktisat.Fak. Uluslararas likiler ve Siyaset Bilimi, Y.L. II.snf.r.), Zehra Osmanolu (.. Edebiyat, Fak, Fransuz Dili ve Edebiyat, IV.snf. r.), Glnur Bolatkz (.. ktisat. Fak. Maliye ABD. Y.L. II.snf r.), Serik (Boazii niv. Fen. Fak. Matematik ABD. III.snf.r.) ve aileme teekkrlerimi sunarm. Bilimsel alanda yardmlarn esirgemeyen, stanbul niversitesi, Tarih Ana Bilim Dalnda grev yapan deerli Hocalarma ve arkadalarma da teekkr borluyum.

Lazzat Auyessova stanbul-2010

KAYNAKLAR HAKKINDA

Tezime balarken ilk kullandm kaynaklar Kazak Gazetesi (1917) ve Aykap Dergisi (1919) oldu. Alihan Bkeyhanov, Ahmet Baytursunolu, Mryakub Dulatolu, Mustafa okay, Muhametjan Tnbayolu gibi Ala liderlerinin o dnemlerde yazdklar makaleleri ok nemlidir. Ayrca bunu sylemek gerekir ki o dnemlerde yaynlanan Kazak Gazetesinden alnan makaleler gnmzde tarihiler tarafndan aratrlp Zaman, Tarih dergilerinde v.s. yaynlanmaktadr. Kazakistan imkent Milli Arivi, Kazakistan Cumhuriyeti Milli Gvenlik Arivi, Gney Kazakistan Srgnler Mzesinin zel Arivinden genel olarak yararlandm. Kazakistan, Rusya, Trkiye ve dier lkelerin ariv ve ktphanelerinde muhafaza edilmi kaynaklar vardr. Bunlarn iinde ncelikle Kazakistan Cumhuriyeti Devlet Merkez Arivi en ok belgeye sahiptir. Arivin 17, 19, 25, 64, 73, fonlarnda Kazakistanda Ruslarn smrgecilik politikasna dair bilgiler, 14, 15, 67 v.s. fonlarnda smrgecilie kar siyasi hareketlerin olumas ve Kazak aydnlarnn ortaya kyla ilgili bilgiler vermektedir. Ayrca Kazakistan Milli Emniyet Mdrl Arivi fonlarndan Ala Kazak aydnlarn cezalandrma, hapse atma, srgne gnderme ile ilgili belgeler bulunmaktadr. Gney Kazakistan Vilayeti Merkezindeki Siyasi Srgne Urayanlar Mzesinde de baz kaynaklar bulunmaktadr. Bu mzenin arivinde daha ok Gney Kazakistan Vilayetinde o dnemde yaayan Kazak aydnlarnn hayatlar ve yapt almalara dair kaynaklar bulunmaktadr. Ayrca Kazak aydnlar ile ilgili Azal Ktap (Ac Kitab) da dorudan doruya Kazak aydnlarnn yaptklar mcadeleleri srasnda kendilerine, aile fertlerine ve akrabalarna verilen cezalar bildirilmektedir. Kazakistanda Asimilasyon siyaseti ile A. Tasimbekovun yazd Jan duas (Can Sesi), Alcir Arhipelag (Alcir Kamp) adl eserlerinde Asimilasyon 1937-1938 yllarndaki Stalinin kurduu Ceza Mahkemelerinin alt acmaszca yaplan zulmler hakknda bilgiler verilmitir. Kazakistann 1917den bamszlna kavuana kadarki tarihi ise Kazakistan Tarihi I, II, III, ciltlerindeki bilgiler verilmektedir. Bununla beraber Kazakistan Tarihi Oerkleri (Kazakistan Tarihi Kronolojisi) kitabnda da bu dnemle ilgili bilgi verilmektedir. Kazakistanda son zamanlarda yaynlanan eserlerin biri de Mambet vi

Koygeldiyevin 1995 ylnda yaynlad Ala ve Ala Orda konumuz asndan nemlidir. Ayrca Kazak aydnlaryla ilgili konular yurt dndaki tarihilerin de kitaplarnda ele alnmtr. rnein Martha Olcottun 1987 ylnda Californiada yaynlad The Kazaksh adl eseri almamzda kullanlmtr. Alkla ilgili V.P. Danilovun Disskusya Bat Presse (1932-33 yllarnda Demo Bat Tartma) bununla beraber www.kazakhstan-gateway.org internet sayfasnda da Kazakistan Tarihi hakknda konuyla ilgili baz bilgelere ulaabilirsiniz. Bunun yan sra Kazakistanda son zamanlar yaynlanan Ala Gazetesi ve Siyaset ile Gerek Gazetesi o dnemde yaynlan gazete ve kitaplardan alnan yazlar yeniden yaynlamaktadr. Bununla beraber Trkiyede de Kazaklarn tarihi Prof. Dr. Mehmet Saray Hocamzn Kazak Trkleri Tarihi -Kazaklarn Uyan (stanbul 1993), Yeni Trk Cumhuriyetleri Tarihi (Ankara 1996), Kazaklarn Uyan (Ankara 2004) kitaplar nemlidir. Bir komisyon tarafndan yazlan Eski Devirlerden Gnmze Kazakistan ve Kazaklar adl eser Kazakadan Trkeye Do Dr. Abdulvahab Kara tarafndan evrilmitir. Konunun gncellii: Tezde ele alnn Kazakistanda Sovyetlerin uygulad bask ve asimilasyon siyaseti dnyada eine az rastlanan kendine has zellikler tayan bir uygulamadr. Moskova tarafndan dikte edilen bu siyasetin, Kazaklar zerindeki bu gn de srd dnlen etkilerini aratrmak nem kazanmaktadr. Ele alnan dnemde Kazak aydnlarnn verdikleri mcadeleyi ve yaadklar aclar aratrmak hem bugnk Kazaklar iin hem de insanlk iin bilinmesi gereken tecrbeler tamaktadr. Bu sebeple Kazak genlerinin atalarnn vatanlar iin nasl bir mcadele verdiklerini renmek hem haklar hem de vazifeleri arasndadr. Bu konuda yaplan aratrmalar: SSCB hkmeti ele aldmz dneminin Kazak tarihinin aratrlmasn ve yazlmasn yasaklamt. Bu yasak Kazakistann bamszlna kavumasna kadar srmtr. Bu yasaklarn etkilerini bugn dahi devam ettirdiini sylemek mmkndr. Fakat aratrldnda ariv ve ktphanelerde mevcut belge ve yaynlarn gzden geirilmesi ve dikkatlice incelenmesi ile baz sonulara ulalabilecei de bir gerektir. Artk bamsz bir devlet olan Kazakistan vii

Cumhuriyeti vatandalar kendi mill tarihlerini zgrce aratrma imknlarna sahiptirler. Gemi dnemin yasak ve korkularn yaatmamak gerekir. Kazakistan tarihi Rusya ve Avrupa tarihileri tarafndan epeyce aratrlmtr. imdi Kazak tarihiler de kendi tarihlerini aratrmaya balamlardr. Kazakistan tarihi Trkiyede de aratrmalara konu olmaya balamtr. Tarihi olaylarn ierisinde arlk Rusyann Orta Asyada yrtt Ruslatrma politikalarnn temelleri ve amac ncelikle merak edilen konular arasndadr. arlk Rusyasnn hem smrgeletirme hem de Hristiyanlatrma siyasetini yrtt dnemleri onlara kar mcadele eden Kazak aydnlarnn hayatlar ile yaptklar almalar hakknda birok aratrmalar yaplmaktadr. Mesela A. Baytursunovun ve A. Bkeyhanov gibi aydnlarn yaptklar ve abalar aratrlmaktadr. Daha 1950li yllarda bile Kazak aydnlarna ve onlarn ailelerine yaplan zulmler Kazakistann bilim adamlar tarafndan incelenip onlarn sulu olmadklar ispatlansa da, Rus makamlar onlar halk dman olarak gstermeye devam ettiler. Onlarla herhangi bir ilikisi olan kiileri de sulayarak hapis, srgn alma kamplarna yollama eklinde cezalandryorlard. Bu kamplar Rusyann daha ok souk blgelerine Sibiryada bulunuyordu. Kazakistandaki Aljir ve Karlag kamplar da mehurdur. Btn bu olaylar bugnde Kazakistanda tarih aratrmaclarn yakndan ilgilenip aratrdklar konulardr ve bu konular hakknda birok kitaplar ve makaleler yaynlanmaktadr. Dergi ve gazeteler de Kazakistan tarihi ile ilgi yazlara geni yer vermektedir. 1997 Eyllnde kmaya balayan Ala dergisi bunlardan yaynlanmaktadr. 1993 Aklama kanunu karldktan sonra birok ariv belgeleri ortaya karak bunlarn iinde fotoraflar ile o dnemde yazlan mektuplarn kopyalar Almat ve imkent ehirlerinde alan mzelerde korunmaktadr.

viii

KISALTMALAR

a.g.e a.g.m a.g.k a.g.g a.g.b ALCR

: Ad Geen Eser : Ad Geen Makale : Ad Geen Kitap : Ad Geen Gazete : Ad Geen Belge : (Rusa Akmolinski lager cen izmennikov rodin)-vatan hayinlerinin elerine yaplan Akmola zel kamplar

KSSC Kirrevkom KC KGB KNB NKVD OGPU

: Kazak zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti : Kirgizskiy Revolyutsyonny Komitet (Krgz htill Komitesi) : Kazakistan umhuriyeti : Komitet Gosudarstvennoy Bezopasnosti (Devlet Gvenlik Komitesi) : Komitet Natsionalnoy Bezopasnosti (Milli Gvenlik Komitesi) : ileri Bakanl Halk Komiserlii : Otdel Gosudarstvennogo Politieskogo Upravlenya (Devlet Siyasi dare Departman)

RKFSR SSCB SBKP USSR yy YES RSFSC Zemstvo KP MK SBKP

: Rusya Komunist Federasyon Sosyalist Cumhuriyeti : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii : Sovyet Birlii Komnist Partisi : Unitarl Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti : yz yl. : Yeni Ekonomi Siyaseti : Rusya Sovyet Federasyonlu Sosyalist Cumhuriyeti : Yerel Ynetim : Komnist Partisi : Merkez Komitesi : Sovyetler Birlii Komnist Partisi

ix

NDEKLER

ZET......................................................................................................................... i-ii ABSTRACT ...........................................................................................................iii-iv NSZ ........................................................................................................................ v KAYNAKLAR HAKKINDA ...........................................................................vi - viii KISALTMALAR ...................................................................................................... ix NDEKLER ..................................................................................................... x-xii GR: KAZAKLAR VE KAZAKSTAN ........................................................... 1-6

BRNC BLM A. KAZAKSTANDA MLL MCADELE DNEM 1. Smrgecilie Kar Kazak Mcadelesinin Balamas (arlk Dnemi) ........... 7-10 2. Yedisu Merkezindeki syn Hareketi ............................................................. 10-12 3. Turgaydaki syn Hareketi. ............................................................................. 12-16 4. syn Hareketlerinin Baarszlk Sebepleri, zellikleri ve Tarih nemi ....... 16-18 5. Ekim Devriminden Sonra Kazakistan ve Siyas Ortam .................................... 18-24

B. LK KAZAK SYAS PARTLERNN KURULUU .............................. 24-27 1. Ala Partisi ....................................................................................................... 27-30 2. ubat ve Ekim htillleri Srasnda Kazakistan ................................................ 31-35 3. Geici Hkmet le Sovyet Hkmeti Arasnda Rekbet ................................ 35-37 4. Sovyet Hkmetinin lk Kararnamesi ............................................................. 38-39 5. Kazakistanda Sovyet Hkmetinin Kuruluu ve zellikleri.......................... 39-41 6. Kazak zerk Sovyet Devletinin Kurulmas ...................................................... 41-49 x

KNC BLM A. KAZAKSTANDA YEN EKONOMK POLTKALARIN

UYGULANMASI 1. Sovyetlerin Yeni Ekonomik Siyaseti ................................................................ 50-52 2. Kazakistanda Asker Komnizm Siyaseti .................................................... 52-53 3. Asker Komnizm Siyasetinin Sonucu ............................................................. 53-55 4. Yeni Ekonomi Siyaseti (YES)- yllarnda Kazakistan ...................................... 55-57 5. Kazakistanda 1920-1922 ve 1930-1936 Alk Yllar ..................................... 57-64 6. (YES) Yeni Ekonomi Siyasetinin Zorluklar ile Faydalar ............................... 65-68 7. Kazakistanda Tarm Reformu ............................................................................... 68

B. KAZAKSTANDA SOVYETLERN SANAYLETRME ABALARI 1. Sanayilemeye Gidi ve Karlalan Zorluklar ................................................ 69-71 2. Kazakistanda Sanayileme Dnemi ................................................................. 71-74 3. Sovyetlerin Sanayilemeyi Gerekletirmesi .................................................... 74-77 4. Sanayilemenin zellikleri ............................................................................... 77-79 5. Kazakistanda Kylerde Tarm Topraklarnn Devletletirilmesi ..................... 79-89 6. Kazakistan Kolhozlama Dneminde ............................................................... 89-91 7. iftilii Birletirme Siyaseti Yllarndaki Zorluklar ...................................... 91 -99 8. Kollektifletirme Siyasetinin Sonular .......................................................... 99-105

NC BLM A. ZULME VE KATLAMLARA KARI KAZAK-AYDINLARININ SYNI 1. Ala-Orda Liderlerinden Ahmet Baytursunovun almalar

xi

Alihan Bkeyhanovun Mcadelesi .................................................................. 106-111 2. Kazak Aydnlarnn Kazak Trklerinin Haklarn Koruyorlar Diye dam Edilmesi ............................................................................................................ 111-124 3. 1920-1930 yllar Arasnda Kazak Aydnlarnn Kadnlarna Yaplan Zulmler Karlag Kamplarnn Almas ........................................................................... 124-132

B. SOVYETLERN KAZAK TRKLERN ASMLE SYASET 1. Kazakistanda slamiyeti Yok Etme Faaliyetleri .......................................... 132-135 2. Ruslatrma Politikalar ................................................................................. 136-139 3. Dil ve Kltr Alannda .................................................................................. 139-153 4. Asimilasyona Kar Kazak Halknn Direnii ............................................... 153-159 5. Kazakistan Cumhuriyetinin Cumhurbakan N. A. Nazarbayevin Siyas Srgne Urayanlar Aklama Hakkndaki Kanunu ve Siyas Srgne Urayanlara Yaplan Mzeler ............................................................................................................ 159- 167 6. 16 Ocak 1986 Tarihindeki Ayaklanma ve Bamszl ln Etme .............. 167-172 SONU ............................................................................................................. 173-175 BBLYOGRAFYA ........................................................................................ 176-185

xii

GR KAZAKLAR VE KAZAKSTAN
Corafi yaps: Avrasya blgesinin merkezinde yer alan Kazakistann snrlarn douda in Halk Cumhuriyeti, gneyde Krgzistan, zbekistan ve Trkmenistan, bat ve kuzeyde Rusya Federasyonu oluturur. Geni topraklara sahip Kazakistann yzlm 2.724.900 km2 dir. 46-87 Dou ve 40-56 Kuzeybat enlemi zerinde bulunan lke topraklarnn kuzeyden gneye genilii 2000 km ve batdan douya ise yaklak 3.000 km. uzunluundadr. Kazakistann en yksek yeri gneydousunda bulunan Han Tengri Dann zirvesidir ve deniz seviyesinden ykseklii 6.995 metredir. Kazakistan arazisi yeknesak deildir. Ancak lke topraklarnn te birinden biraz fazlas ovalardan oluur. lke topraklarnn hemen yarsna yakn yer yer tepelik dzlkler ile platolardan meydana gelmitir. Kazakistan topraklarnn kalan % 20lik blmn dalk blgeler tekil eder. Kazakistanda irili-ufakl 7 binden fazla dere ve nehir vardr. Bunlarn ounluu Hazar Denizi, Aral Gl, Balka ve Tengiz Gllerine akarlar. rti, im ve Tobol gibi nemli bir ka istisna nehir, Kazakistan snrlarn aarak Arktik denizine sularn boaltrlar. Hazar Denizine dklen iki byk nehir Yayk ve Cemdir. Aral Gln besleyen byk nehir ise Srderyadr. Balka glne gneyden li, Karatal, Lepsi ve kuzeyden Ayagz, Bakanas, Tokrau nehirleri akarlar. Denizlerden ok uzaklarda bulunan

Kazakistanda kara iklimi belirgin bir ekilde hissedilir. lkenin kuzeyinde k hem souk ve hem uzun geer. Orta blgelerde souklar azalr. Gneye inildike, kn ksald ve snn ykseldii grlr. Kazakistann gney snr blgelerinde k yumuak geer. Dalarda yaz ksa ve serin, k biraz lk olur. Kazakistann okyanuslardan uzak kalmas ve deniz tesirinin i ksmlara girmesini engelleyen byk dalarn olmas, Kazakistan iklimini sert ktasal kara iklimi yapmaktadr. lke genelinde yaz ve k aylar arasnda s fark ok byktr. Scaklk Ocak aynda ortalama -35, -40 kadar; Temmuz aynda ise +19, +35 kadar farkllk gstermektedir. Yllk ya ortalamas ormanlarda 300-400 mm3, bozkrlarda 250 mm3 ve dalarda 400 mm3 ile 1.600 mm3 arasnda deimektedir.

Nfusu: Kazakistann nfusu 15.347.000 (2009)dir. Bunun yaklak 9 milyonluk (%57.4) ksm ehir, yaklak 6.4 milyonluk (%42.7) ksm ise krsal kesim nfusudur. Nfus younluu da 1 kilometrekarede 5.6 insandr. Cumhuriyette eitli etnik gruplar yaamaktadr, 9 Milyondan fazla Kazak (% 58.9), yaklak 4 milyon Rus (25.9), yaklak 450.000 Ukraynal, 433.000 zbek ve aa yukar 250.000er Uygur, Tatar, Alman ve dier milletlerden insan bulunmaktadr. Kazakistanda balca dinler slam (%64) ve Hristiyanlktr (%32). Kazakistanda % 85i kaytl, 3.500den fazla dini kurulu faaliyet gstermektedir. lkede 1.587 cami, 228 Ortodoks kilisesi, 69 Katolik kilisesi, 40 Protestan kilisesi, 10 Sinagog ve 7 tane de dier dini meknlar vardr. Bamszlktan sonraki geen yllarda dini kurulularn says yaklak 5 kat artm ve 30 yeni din ve mezhep kaydolunmutur.1 Ksaca tarihesi: Kazaklarn Menei ve Kazak ad hakknda Trkiyede imdiye kadar ok az aratrma yaplmtr. zellikle Kazakistann bamszla kavutuu 1991 ncesinde Kazak Hanl konularnda birka kiinin dnda alma yaplmamtr. 1991de Sovyetler Birliinin kmesi ve Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinin bamszlklarna kavumasndan sonra ise bu konuya ilgi artmtr. Kazakistan Trk aratrmaclarnn zerinde en ok alt Trk devletlerinden biri olmutur. Kazak halknn etnik oluum kkenlerinin izlerinin aratrlmas hem olduka karmaktr ve hem de Kazakistann ve hatta Avrasyann geni etno genetik srelerine katlan halklarn yaad komu blgelerin gemi tarihinin btnyle incelenmesiyle yakndan alkaldr. Pek ok ynleri olmasna ramen, Kazak halknn kkeninin aratrlmas dilbilim ve antropolojik gibi iki mihver zerine oturtulabilir. Kazak Trklerinin yaad lke mansna gelen Kazakistan 46-87 dou enlemi ile 40-56 kuzey arz arasnda Orta Asyann geni bozkrlar ile eski Trk anayurdu Altaylara kadar uzanan sahay iine alan bir Trk Cumhuriyetidir. Kazak kelimesi, hr, serbest, bekr, mert, yiit ve cesur gibi anlamlara gelmektedir. Kazaklar eski devirlerden beri Orta Asyann geni bozkrlarnda yaamakta olan eitli Trk boylarnn birlemesi ve gelimesi neticesinde ortaya

V. M. upahin, Fizieskaya Geografya Kazakistana, Alma-Ata, 1968, s. 7-8.

kmtr. X. ve XVI. Yzyllar arasnda isimlerini muhafaza etmekte olan Sak, ysn, Alan, Kpak, Kangl, Dulat, Argn, Nayman ve Kerey gibi kadim Trk boylar zaman ierisinde Kazaklar oluturmulardr. Kazak kelimesine, eski devirlerde Kazaklarla iliki kurmu milletlerin ounun tarih kaynaklarnda tesadf edilmektedir. Bu meydana in, Arap, Fars, Bizans, Rus, Mool ve Trk tarihlerini rnek gsterebiliriz. Bu kaynaklarda Kazak sznn asa, khaysak, kasak, ksek, gasug, gasag, hask olarak yazldn gryoruz. Kazak kelimesinin ortaya k ve manas hakknda ok eitli fikirler ileri srmtr. Bunlardan en yaygn gre gore, Kazak hr, bamsz, kimseye boyun emeden bana buyruk yaayan topluluk manasna gelmektedir.2 Kazak Hanl: Tarih sahnesine Kazak Hanl ilk olarak XV. asrda ortaya kt. Ak Ordann son han Barakn oullar Janibek ve Kerey Sultanlar 1456da Ebul Hayrn ynetiminden kendilerine tabi urug ve boylar yanlarna alarak Det-i Kpakn dousundan Mogolistana g etmesi, Kazak hanlnn kurulmas yolundaki ilk adm oldu. Balangta Kazak Hanlnn topraklar bat Yedisu havalisi, u ve Talas nehirlerinin olduu blgeleri kapsyordu. Tarih kaynaklarda ise Kazakistan kelimesi ilk defa XVI. asrda bu blgeler iin kullanld. XV. yy.da geni bozkrlarda gebe olarak yaayan Trk kavimlerinin bir araya gelmesiyle, oluan Kazaklar, Ala adl bir atadan trediklerine inanrlar Kazaklarn tarih sahnesine k, zbek Hanlar devrine rastlamaktadr. Ebul-Hayr Hann (1412 1468) idaresi altnda bulunan zbek boylar arasnda kan srtmeler yznden bir ksm Cuci Han (lm.1227) slalesinden Barak Hann (14251427) oullar Kirey ile Can Bek idaresinde douya doru g ederek yerlemilerdir. Hkmdara ba kaldran, kendi bana buyruk hareket eden bu topluluklara Kazak ad verilmitir. Daha sonra bunlar dier boylar takip etmi ve Kazak Trk birlii byk bir kitle hline gelmitir. Tm Kazaklarn 1480de Janibek Hann lmnden sonra srayla tahta kan halefleri Murunduk Han (1480-1511) ve Kasm Han (1511-1523) zamanlarnda Kazak Hanlnn merkezi balangta Srderya nehri boyundaki Sgnak ehriydi. Janbekin olu Kasm Hann idarisinde birlemesiyle byk Kazak

M. H. Abuseyitova, C. B. Ablkojin, storya Kazakistana i Tsentralnoy Azii, Almat, 2001, s 302303.

birlii olumu ve bu birlik Kasm Hann torunu Tekvel Han zamanna kadar srmtr. Daha sonra Ahmet Yesev Hazretlerinin trbesinin bulunduu Trkistan ehri ele getikten sonra, bu ehir bakent oldu ve Kazak Hanlar lkeyi buradaki Ak Sarayda oturarak idare ettiler. Kazaklarn dirayetli han Kasmdan sonra yerine gelen Mama (1523), Tarih (1523-1533) ve Buyda (1533- 1538) hanln gcn korumakta baar salayamadlar. Hanlk ulu cz, orta cz, kk cz olarak e blnd. Czlerin blnmesi corafi blge ve boylara gre gerekleti. Buyda Handan sonra tahta kan Kasm Hann olu Haknazar Han (1538-1580) Kazak Devletinde babasnn lmnden sonra ortaya kan 15 yllk fetret devrinin zararl sonularn dzeltmekte byk baar salad. 42 yllk saltanatyla Kazak Hanl tahtnda en uzun sre oturan han sfatn alacak olan Haknazar, evvela Czler arasnda bir birlik tesis etti. Bylece Tahir ve Buyda Hanlar devrinde hanln paralanan siyas otoritesini yeniden eski haline getirdi. Hatta Krgzlar da idaresi altna alarak, Kazak ve Krgzlarn Han uvanna da sahip oldu. Haknazardan sonra tahta kan Tahir Hann torunu gay Han (1580-1582) ve Tauekel Han (1586-1598) devirlerinde Kazak Hanl gcn muhafaza etti. Fakat 17. yzylda Hanlk gcnden kaybetmeye balad. Bu yzyln sonlarndan itibaren Kazaklara zaman zaman saldrlar dzenleyen Cungarlar 18. yzyln banda hcumlarn arttrdlar. Cungarlar 1723te bir ka yl srecek byk bir saldr gerekletirerek, Kazaklarn asrlarca izi silinmeyecek derecede ar kayplar vermesini saladlar. Sa kalanlar yurtlarndan a sefil baka yerlere g etmek zorunda kaldlar. Bu felaket Aktaban ubrnd (ayak tabanlar iti) deyimiyle Kazaklarn hafzasna derin izler brakt. 3 Ablay ve Ebul-Hayr hanlarn idaresinde Kazak gleri, 1728 ve 1729 yllarnda Cungar saldrlarn durdurarak geri pskrtt. Ancak bu, Cungar tehlikesini tamamen ortadan kaldrmyordu. Buna are arayan Kk Cz han Ebul Hayr, arlk Rusyann himayesine snmay uygun grd. arie Anna vanova 19 ubat 1731de imzalad fermanla, Kk Cz himayesi altna aldn

a.g.e., s 302-303.

bildiriyordu. Bunu 1740ta Orta Czn, 1742de Byk Czn Rusyann himayesine girmeyi kabul etmesi takip etti. Her bir Kazak Cznn kendi bamszl uruna gayret ve abalarna ramen birbirlerinden ayrlmalar ve paralanmalar Kazak topluluunun siyas kaderi zerinde ok kt bir etki yapmtr. Kendi aralarndaki anlamazlklar ve i savalar Kazak kavminin birliini tehdit ettii gibi, Rus ordusunun Orta Asyay igalini de kolaylatrm ve Kazak topluluklarnn tek tek Rus hkimiyetine girmelerine neden olmutur.4 arlk Rusya daresinde Kazaklar: Rus arlar, Kazak czlerini himayeleri altna aldklarn ilan ettikten sonra, tahta kan Kazak Hanlarn tasdik etmeye veya bizzat kendileri tayin etmeye baladlar. Himayesi altndaki hanlarn faaliyetlerini, blgedeki Rus grevlileri vastasyla kontrol etti. Bylece Kazak Hanlarnn halk iinde itibar kalmad gibi Hanlk da yklmaya yz tuttu. Ancak Kazak Hanlar ve beyleri Rus idaresine kar zaman zaman isyan etmekten de geri durmad. Frsat bulduka Rus kalelerine hcum ettiler. arlk Rusya idaresine kar yaplan isyanlarn en nemlisi Srm Batur ve Kenesar Kasmolu isyanlardr. Ruslar, XVIII. yy.n ikinci yarsndan itibaren bask altnda tuttuklar Kazak topraklarn 18201850 yllar arasnda igale giriirler. 1853de Akmesciti (Kzl Orda), ertesi yl Verni (Alma-Ata)yi ele geirmi ve Kazak topraklarn Uralsk, Turgay, Akmolinsk ve Semipalatinsk adndaki drt eyalete blmlerdir. 1867de yaplan bir idari dzenleme ile bugnk Kazakistan topraklar Orenburg Genel Valilii ile Trkistan Genel Valilii arasnda ikiye blnm; fakat birok problemin yaanmas nedeniyle, nerdeyse her yl yeni bir idari dzenleme yapmalarna ramen sorunlar bitmemi ve nihayet 1886da tm Kazakistan topraklar, Trkistan blgesinin idari statsne dhil edilmitir. Ancak 1891de yeniden deitirilerek Ural, Turgay, Akmolinsk, Semire ve Semipalatinsk eyaletleri Stepnoi Kray (Bozkr Arazisi)
2

olarak bir araya getirilmilerdir. 1,85 milyon km lik bir alan kaplayan bu idari yap 1926ya kadar varln korumutur.5 1917 ubat htilali ile Petersburgdaki arlk ynetimi devrildi. ar II. Nikola tahtndan indirildi. Kazak aydnlar kendi mill devletlerini kurabilecekleri midine kapldlar. Bu amala Alihan Bkeyhanov, Ahmet Baytursunov ve Mir Yakub Dulat
4 5

N.U. ayahmetov, Kazakistan Tarihi, Almat Kitap Yaynlar, Almat, 2002, s. 22- 29. N.U. ayahmetov, a.g.e. , s.29.

gibi aydnlar Ala Partisi ve Ala Orda hkmetini kurdular ve mill devlet kurmak iin mcadele ettiler. Ancak Rusyada Ekim htilali ile ynetimi eline geiren Bolevikler karsnda baarl olamadlar. Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti: Kazak Mill Hkmeti Ala Orda 1920de Boleviklere yenik derek, Sosyalist hkmete tabi olmak zorunda kald. Kazakistan topraklarnda, nce 20 Austos 1920de Kazak zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. Sonra 1924 Nisan aynda arlk Rusyas devrinden beri Kazaklar iin kullanlan Krgz kelimesinin yanl olduu kabul edilip, lke ad Kazak zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak deitirilmitir. 5 Aralk 1936da kabul edilen Sovyetler Birliinin yeni anayasasnda Kazak zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin stats ykseltilerek, birlik cumhuriyeti olmutur. Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetini L. Brejnev, . D. Yakovlev N. . Belyaev ve . Yusupov gibi isimler ynetti. Sosyalist dnemde uzun sre Komnist Partisi I. Sekreteri olarak grev yapan Dinmuhammed Ahmedovi Konayev (19591962 ve 1964-1986) etkili oldu. 1971den beri SSCB Politbro yesi de olan Konayevin 16 Aralk 1986da emekliye sevkedilerek yerine Kazakistan dndan Gennadi Kolbinin Kazakistan Komnist Partisi I. Sekreterliine seilmesi Kazak genlerinin protesto gsterilerine sebep oldu. Gorbaovun Perestroyka ve Glasnost politikalarnn uygunland dnemde meydana gelen bu gsteriler, Sovyetler Birlii tarihinde demokratik taleplerini aka ortaya koyan ilk kitlesel hareket olarak yerini ald. Kazak aydn ve siyasetilerinin buna parallel almalar sonucunda 1989da Moskova Kolbini merkeze almak ve yerine Kazakistann kendi iinden kan doal lideri Nursultan Nazarbayevi semek zorunda kald. 1 Aralk 1991de referandum yaplarak, Kazakistanda bakanlk sistemine geildi ve ilk devlet bakan olarak Nursultan Nazarbayev seildi. Kazakistan Parlamentosunun 10 Aralk 1991de yaplan toplantsnda Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olan isminin Kazakistan Cumhuriyeti olarak deitirilmesi kabul edildi. 16 Aralk 1991de de Kazakistan bamszln ilan etti.6

A. A. Gordiyenko, Sozdaniye Sovetskoy Nadstyonalnoy Gosudarstvennosti V Sredney Azii, Moskova, 1959, s. 50.

BRNC BLM

A. KAZAKSTANDA MLL MCADELE DNEM 1. Smrgecilie Kar Kazak Mcadelesinin Balamas (arlk
Dnemi)

Rusyada yaayan Trk halklarnda mill uyana sebep olan gelimeler, II. Aleksandr dneminde balamtr. Modernleme ve merkezileme politikalarnn sonucu, Ruslatrma abalar ve eitimdeki kkl deiiklikler olmutur.7 XIX. asrda Kazakistan, arlk Rus mparatorluuna tamamen baml bir konumdadr. Rusyaya hammadde reten ve pazar ilevi gren lke Rusyann smrgesine dnmt. Rusya mparatorluu kapitalist gelime yoluna ge girse bile bu yolu hemen takip ederek ilerlemeye balam ve gelimekte olan devletler arasna girebilmiti. Avrupann gelimi devletleri, Asyann, Afrikann ve Latin Amerikann geri kalm devletlerine bask yaparak onlarn i ve d ilerine karmaya balayp doal zenginliklerin kullanyorlard. Rusya mparatorluu da aynsn Asya lkelerinde yapmay dnd ve Asya blgelerini sabit bir pazar alanna dntrd. XX. asrda arlk Rusya dou Asyada smrgecilk siyasetini ok hzl bir ekilde yrtmeye balad. arlk Rus mparatorluunun Kazakistan topraklarna Rus gmenlerini getirip yerletirmesi I. Dnya Savana kadar srmtr. Avrupa kesiminden getirilen Rus gmenlerinin says I. Dnya Harbi balarndan evvel 3 milyonu bulmutu. O zamanlar da 5 milyon olan Kazaklarn saysna gre bu byk bir rakamd. Getirilen Rus gmenlerinin ou yani %90 iftilikle, dier %10 ise sanat ve ticaretle uramaktayd. Gelen Rus gmenleri, Kazaklarn verimli yerlerine yerleip ve hem igal ederek ticaretle uramas ve kolayca zenginlemesi, Kazaklarn son derece madur olmasna neden olmutu. Bylece Kazaklar ayaklanmaya mecbur kalmlar. Ayaklanmalarn asl nedeni, smrgeciliin ar derece de yrtlmesi ve yava yava btn verimli topraklarn igalcilerin eline gecerek siyas bir baskya dnmesi idi. Blge yneticilerinin Ruslar tarafndan seilmesi de halkn itirazna neden oldu. Bu dneme kadar,
7

M. Kozibayev, Kazakistan tarihi, Cilt II, Almat, 1996, s. 11.

blgedeki Rus istilasna kar isyan hareketi balatlmsa da stn Rus gleri karsnda baarl olunamamtr. Ancak XX. yzyla gelindiinde, arlk hkmetinin uygulad baskc politika geri tepmeye balamtr. Zira bu yzyln banda artk, Trkler arasnda mill kurtulu mcadelesi kvlcmlanrken, bir yandan da Vladimir . Lenin nderliinde rgtlenen Marksist hareket, arlk hkmetine kar amansz bir mcadele vermektedir.8 1905 ylnda Rus arlnn Japonlar nndeki yenilgisi Trkler arasnda mit olmutu ve 1905 Rus htilali Trk Dnyasnda bir canllk ve hrriyet havas getirmiti. 19051917 dneminde mill uyan balca basn-yayn, eitim ve siyas alanda kendini gstermitir. Fakat bu gelimeler her Trk blgesinde ayn g ve tesirde olmamtr. 1917 ncesi mill uyanta gl olan blge Krm, dil-Ural ve Azerbaycandr. 17 Ekim 1905te ar II. Nikolann Manifestosu Rusya vatandalarna eitli hrriyetler tanynca basn yayn hayatnda bir artma olmu ve bu blgede muhtelif sayda dergi ve gazeteler yaymlanmtr. Bylece Ruslarn yenilgisi ile sonulanan Rus- Japon sava sonucunda Trkistanda Ceditilik hareketi filizlenmeye balar. arlk Rusyasnn son dneminde balayan uluslama sreci gelecekteki Sovyet politikalarna da dayanak oluturmutur. Dolaysyla Kazak, Krgz, zbek, Azeri, Trkmen gibi byk Trk dil ailesinin iindeki farkl etnik gruplarn siyasal ve toplumsal olduu gibi kltrel farkllklar iyice pekitirmitir. arlk dnemindeki Trkistan Trklerinin kltrel yaantlar ve inanlarnda, dil ve alfabelerinde slamiyetin etkisi hkimdi. Araplarn Trkistan ile komu olmalar ve sonras u ekildedir. lk Mslmanlaan yreler arasnda yer alan Trkistanda slamiyet hem Snni slamn dini ve kltrel kurum hem de Nakibendlik gibi ok eitli tarikatlar araclyla etkisi SSCBye kadar srdrmtr. Dier taraftan kltrel adan Trkmenler XVIII. asrda Ouz ailesine dhil olan aataycann etkisindeki Trkmen dilinde eserler vermilerdir. Arap ve Fars kltrnn ak etkisini yanstan aatayca uzun yzyllar yrenin ortak kltr, dili olarak benimsenmitir. Yine arlk dneminde slam sahte bir din olarak gsterme abalar grlr. Kuran- Kerim Rusyada ilk defa 1716da

Z.V.Togan, Bgnk Trkili ve Trkistan ve Yakn Tarihi, 2. bask, stanbul 1981, s. 343-344.

Franszcadan Rusaya Peter Paskinov tarafndan tercme edilmitir. Bunun sonucunda Trkistanda deiik adlar ile bilinen Trk topluluklarndaki mill uur Rusyann dier topluluklarna nazaran ge uyanmaya balyor. Mesela, Ermeniler 1890larda mill kimlilerini bulurken, Trk topluluklarnda bu uur ancak 1905 birinci Rus htilali dneminde ortaya km ve bu 1917ye kadar srmtr. arlk Rusyas hkmeti 1916 ylna doru Kazaklarn aa yukar krk milyon hektar verimli topran zorla alp, oraya Ruslar yerletirmiti. Kazaklar ise verimsiz topraklar ile dalara gnderilmitir. Kazaklara verilen yerlerin plann izme grevini alan memur- brokratlardan birinin ifadesine gre, bu blgelerde ne su ne de verimli yer bulunmaktadr; sadece dalar ile talk alanlar vardr.9 Daha nce Kazaklar hakknda Turar Rskulov yle bir haber veriyor: Kazaklar zorla yerlerinden g ettirilerek dalara gnderildi. 1899 ylndan sonra Kazaklar smrgecilie kar mcadeleye baladlar. Rusyann Kazak halkn Ruslatrma siyaseti, topluma pek ok zulm yapmas, ktlk iinde malsz mlksz brakmas sonucunda balayan bu mcadele, imperyalizm kartyd. Rusya, Dnya Sava srasnda toplad Kazaklar ar ilerde, top ve tfek yapmnda, yol kaz almalarnda kullanyordu. Astrahan valisi, Sibirin btn valileri ile eyaletlerinin halk, Primore, Amur, Kamatka ve Sahalin eyaletindekiler; Yakut eyaletinin Orta-Kolma, Verkoyan ve Vilii ilesindekiler; Enesey Beyaz Tobl valisindeki Berezov ve Surgut ilelerinde yaayan Rus halklarn bu ilerde altrlmamasn emretmilerdi. Bunlarn yerine ise Srderya, Fergana, Samarkand, Akmola, Semey, Yedisu, Oral, Turgay ve Kuban ile Kafkasya ilelerindeki Mslman halkn getirilmesi itendi. Bu uygulama, Kazak halkn ayaklanmaya mecbur etmiti. Kazak Trklerini isyna ve istikll mcadelesine srkleyen balca sebepler ise unlardr: a) Verimli Kazak topraklarnn igali ve buralara Rus gmenlerinin yerletirilmesi, b) Ruslarn istedikleri yerlere yeni kaleler ina etmeleri, c) Haksz yere halktan toplanan ar vergiler. Tm bu uygulamalara karlk, Kazaklarn haklarn savunabilecekleri, ikyette bulunabilecekleri her hangi bir merci de bulunmamaktayd.10

T. Rskulov, 1916 yl Kazakistandaki Mill Ayaklanma, Belgeler ile Kaynaklar, Almat, 1947, s. 108-110. 10 S. Seyfullin, Tar Col, Taygak Ke (kaygan geit, 1923-1927). Almat, 1964, s. 101-102.

I. Dnya Sava kt srada arlk hkmeti seferberlik ilan ederek 250.000 civarnda Kazak Trkn, Rus ordusunun geri hizmetlerinde altrmak zere toplamtr. Yani askere ihtiyalar iin de Kazaklarn hayvanlarn msadere etmek isteyince Kazaklar byk apta bir ayaklanmaya kalkmlard.11 Burada unutulmamas gereken bir nokta da, Kazaklarda mill uurun uyanmasn ve ihtilal hareketlerinin hz kazanmasn salayan Kazak Anayasal Demokratik Partisi ve aydnlarn faaliyetleridir. Bunlar, halkn uradklar hakszlklara ve Rus

emperyalizmine daha fazla tahamml edemeyerek mill kurtulu mcadelesinin bayraktarln yapmlardr. Kazak Gazetesi Temmuz 1916 ylnda Kazak kalknn genel durumuna bakarak yle bir bilgi yaymlamtr: 8 Temmuzda Ural ilesini yneten kii ldrld. 12 Temmuzda Kostanay ilesinin Karabulah yneticisi de ldrld ve ile binas yakld. 14 Temmuzda da Zaysan ilesindekileri tamamen ine g etmeye mecbur ettiler ve ile yneticisini ldrdler. 16 Temmuzda da ok sinirlenen cemaat Vernyi ilesini yneten kiiyi ldrd. 18 Temmuzda. Burabay kynde banyukindi ldrdler. 27 Temmuzda ise Tomsk Vilayetindei Biisk ilesindeki btn Kazaklar tamamen Moolistana g ettiler. 28 Temmuzda Kostanay ilesinin Dombar yneticisi ile ile polisini ldrdler. 1916ylnda hareket btn Kazakistan ve Orta Asyay ve Sibir ile Kavkazn bir blgesine yayld. Hareket planl deil dank haldedir. Bu harekete kmr ocaklarnda, demiryolunda alanlar ve petrol iileri de katlmlard. Kazak topraklarnn her blgesinde seimler yaplarak yeni yneticiler getirildi. Artk biraraya gelip rgtlenme zaman gelmiti.

2. Yedisu (Jetisu) Merkezindeki syn Hareketi

Kazaklarn zgrlk hareketleri, imparatorluun idare merkezinden uzak yerlerde hzla yaylyordu. Sibir ve Ural askerleri kontrolnde olan Akmola ve Semey, Ural eyaletinde ise isyanlar baskyla durdurulmutu. 1916 ylnn Temmuz ve Austos aylarnda iddetlenen halk hareketleri, Yedisu vilayetindeki smrgecilik
11

K. Esmagambetov, Kazaklar Yabanc Edebiyatta (Olcottn Konusu), Almat, 1997, s. 132.

10

idaresinin iini engellemeyi baarmt.12 Yedisu, isyanlarn byk merkezlerinden birisi olmutu. Hemen her yerde kama, bak avc tfekleri ve silahlar olan isyanclardan milisler oluturuluyordu. 17 Temmuzda Yedisu ve Trkistan blgelerinde sava hali ilan edildi. Yedisu Vilayetinde silahl direni temmuz-austos aylarnda halk isyanna dnt. Kazak ve Krgz iilerinin hareketleri arlk Rusyasn telaa srklemiti. arlk Hkmeti buraya ok sayda asker sevketmiti. Asker garnizonlar takviye birliklerle glendirildi. Kazak ve Krgz isyanclarn cezalandrmak iin Yedisunun gmen halknn zengin kesimlerinden silahl gruplar tekil edildi. syanclarn arlk Tenkil Birlikleriyle iddetli arpmalar As ve Karkara yaylalarnda, Sams stasyonu civarnda, Kastek, Narnkol, arn, Koram blgelerinde, Lepsinin Sadr-Matay nahiyesinde ve dier yerleim birimlerinde meydana geldi. Eyll aynda ve Ekim aynn banda arlk Ordusunun tenkil birlikleriyle epe evre sarlan Yedisu isyanclarnn byk bir blm savaa savaa ekilerek inin bat blgelerine snmak zorunda kald. 20 Temmuz 1916 ylnda Trkistan vilayetinin Eyalet Genel Valisi seilen General A. Kurpankin, isyanlar iddet ve baskyla durdurmay emretti. Yedisu eyaletinin Genel Valisi M. A. Folbaum yerli Rus Kazaklarndan bir cezalandrma ordusu oluturmak iin Rus Kazaklarnn istasyonuna tfek ile fiekler gndermiti. Yerleen Rus Kozaklar silahlandrlmt. Cezalandrma ordularnn etrafnda, eyalet ehirlerinde de bozkr asker mahkemeleri kurulmutu.13 Smrgeciler, zgrlk yanllarna kar ok farkl sava yntemleri kullanmlard. Cezalandrma ordularnn komutanlarna, ayaklanmay

dzenleyenlerin esir alnp, bozkr mahkemesine verilmesi emredilmiti. 13 Temmuzda Pikekte bozkr amurunda kalan bir arabann etrafna toplanan 138 Kazak esir alnd. Ve bu Kazaklar sadece esir olarak kalmadlar hepsi skntyla lmek zere gmldler. 14 Temmuzda ise karakola teslim olan kiilerin akrabalaryla yaknlarn ve hatta sadece ilgilenenleri idare binas nnde toplayp 600den fazla kii sopa ve balta ile dvldler. Yedisudaki Kazak Krgz zgrlk hareketlerini bastrmak iin arlk Rusyas Hkmeti asker gndermiti. Bu KazakKrgz ayaklanmas arlk Rusyasn ok rahatsz etmiti. Yedisudaki isyan
12 13

M. Koygeldiyev, Ala Hareketi, Almat, 1995, s. 220 Karkara Aibat, Kaynaklar ve Belgeler, Almat, 1995, s. 9, 11, ve 16.

11

hareketleri acmasz bir ekilde bastrlrken Turgay bozkrnda ise gn getike kuvvetlenmekteydi. A. manolu ve A. Cangeldinin ilderliindeki Turgay isyan en direnli ve en uzun srelisi oldu. Ariv belgelerinden anlaldna gre, doruk noktasna kt srada, isyanclarn says 50 bine ulat. Az zaman iinde hareket u ve Issk Gle kadar yaylmt. Sonuta Bikek, Precebalsk, Yarkent ilelerindeki verimli btn yerleri igal ettiler. Yarkent ilesini almay dndler nk Alman soyundan gelenler Kazaklarn bu hareketinden rahatsz olmulard. Bu Kazaklarn Tekes, alkde rmann etrafndaki btn yerlerini, Karkara yaylasn, u blgesinin bir parasn igal etmek lazm diye dndler. Mahkemelerin uygulad cezalara dair bilgiler, Ruslarn kendi arivlerinde de yer almaktadr.14 Yedisudaki isyan bastrmak iin 8.750 sngl asker birlik, 16 top ile 47 makineli tfek gnderildi. Yedisuda onlarca Kazak ve Krgz obas yakp ykld. Masum halk acmaszca takibata uratld. arlk askerlerinin pelerine dt 300 bin kiinin drtte biri ine snmaya mecbur oldu. Sadece Genel Vali Kurpatkinin onaylad mahkeme kararlaryla Trkistan eyaletinde 1 ubat 1917e kadar 347 kii lm cezasna, 168 kii alma kamplarna ve 129 kii hapis cezasna arptrld. Bunlarn dnda sorgu sualsiz, mahkeme edilmeden tenkil birlikleri ve gmen kyllerin oluturduu silahl birlikler tarafndan kurunlanarak ldrlenler de vard.

3. Turgaydaki (Torgai) syan Hareketi

I. Dnya Harbi balaynca, Rus hkmeti Rusya mparatorluu snrlar dhilinde seferberlik ilan etmiti. Asker ihtiyalar iin Kazaklarn ellerindeki btn hayvanlar msadere edilip alnmt. Bu yetmiyormu gibi, 250.000 kiilik Kazak Trk Rus ordusunun geri hizmetlerinde almak zere ii olarak orduya alnyordu. Bu istekler Kazak halkn akna evirmiti ve ne yapacan karar veremez duruma drmt. Nitekim Kazaklarn mill hareketinin ncln yapan Kazak gazetesinde eitli grler ileri srlmeye balanmt. 15

14 15

T. Raskulov, Seme Belgeler, Almat, Glm yay, 1984, s. 241. M. Koygeldiyev, Kazak Demokrat Aydnlarnn 1905-1907 yllarndaki Umumi-Siyas Faaliyetleri, Almat, Glm yay, 1994.

12

Bir ksm Kazak aydn Rus hkmetinin isteklerinin kesinlikle reddetmi olsa da, dier ksm da Rus isteklerinin yerine getirilmesini isterler ve buna karlk da Duma daki Kazak temsilci says arttrlr. Bir baka grup ise, zaten perian hale gelmi olan Kazak halknn askerlikten muaf tutulmasn istemitir. Halkn patlama noktasna geldii Temmuz 1916 balarnda, A. Bkeyhanov, O. Almaz ve Miryakub Dulat bakanlnda toplanan Kazak ileri gelenleri baz kararlar alarak bunlar Rus makamlarna iletmeye karar vermilerdir. Kazaklarn ald ve Rus hkmetine iletmek istedikleri kararlar unlard: Kazaklardan gnderilen askerler Rus hkmeti ordusundan iade edilsin. Ayrca Kazak milletinden alnan ar vergilerin azaltlsn. Fakat bu taleplere Rus hkmeti cevap bile vermemiti. Sonunda halk bu duruma kar ayaklanmt. syann iddetli bir ekilde cereyan ettii blge ise Srderya olmutu. syan hareketi, Evliya Atadan balayarak hzla yaylm ve Urala, hatta Astrahana kadar ulamtr. syann ksa zamanda Sonak, Sekel kasabalarnda ve oradan da Akmolla vilayetinin Kzlyar, Temir ve Guryev ehirlerine srad grlmtr. Kazaklar bu yerleim merkezlerinde nfus kayt ve vergi brolarn basp tahrip etmilerdi. Fakat ksa zamanda asker birlikleri devreye sokan Rus yetkilileri, ayaklanmaya katlan silahsz halk zerine yaylm atei aarak pek ok kiinin lmne sebep olmulardr. Kazakistanda uzun sren ve iddetli arpmalara sebep olan ayaklanma lkenin Turgay blgesinde de olmutur. Bu blgede yaayan Kazaklar u boya mensuptu: Kpak, Argun, ve Nayman. Aralarndaki eski ihtilaflar bir kenara brakarak dmana kar mterek bir cephe oluturan bu Kazak boyunun banda Abdulgaffar Cambusun (Kpak), Osman olak (Argun) ve Hasan Bek (Nayman) hanlar bulunuyordu. Turgay blgesindeki bu birleik Kazak Kuvvetleri balangta Rus birliklerine kar baaryla mcadele ettiler. Fakat, bir mddet sonra Kazaklar ayn baary gsteremediler. Zira her Kazak boyuna ayr bir kumandan komuta etmeye balaynca arada salanan birlik bozulmu ve dolaysyla da dmana kar gsterilen baarl mukavemet ortadan kalkmtr. Bu arada, Kazakistanda bulunan Rus kuvvetleri, Trkistan Genel Valiliinden gelen takviye kuvvetleri ile kar hcuma geerek 16 Kasm 1916da Kazak kuvvetlerini ar bir malubiyete uratmtr. Bu malubiyet kabileler arasndaki birliin de dalmasna sebep olmutur. Turgay blgesinde dmana kar verilen bu mcadeleler kk gruplar 13

halinde bir mddet daha devam etti ise de sonunda halk, Ruslarn asker gcne boyun emek mecburiyetinde kald. Fakat Kazak aydnlar bu Rus basksn tanmayarak Kazak halkn mdafaa mcadelesini baka zeminlerde yrtmeye balamlardr. Ala-Orda partisi etrafnda toplanan bu aydnlar Kazakistann istiklaline ynelik direni faaliyetine girmilerdir. Kendilerinden haksz yere talep edilen sava vergilerini ve asker hizmetleri protesto etmek iin isyan eden Kazaklar, yiite direnmelerine ramen Ruslar karsnda malup olmaktan kurtulamamlard. Galip Ruslar, halkn elinde neyi varsa hepsini vergi mukabilinde msadere etmi ve 100 bine yakn Kazak gencini de Rus ordusunun geri hizmetlerinde altrmak zere orduya almt. Bu arada 40 bine yakn Kazak isyana katld diye llere srlmtr. syana liderlik eden yzlerce Kazak idam edilmiti. Rus zulmne dayanamayan 300 binden fazla Kazak Dou Trkistana snmt. Dier taraftan 200 bine yakn Kazak ve Trkistan Trk Sibiryaya ve dier baka blgelere srgne gnderilmitir.16 Kazak Trklerinden alnan araziler Rus gmenlerine verilmitir. Halktan zorla alnan vergilerin yan sra, hediye ekilinde toplanan mal ve parann yeknu milyonlarca rubleyi gemitir. Alnan rvetlerin yeknu milyonu gemitir. 1916 ylnda Turgay ilesi, burada balayan zgrlk hareketinden sonra, byk ayaklanma merkezlerinin birisi olmutu. 22 Ekimde A. manolu ynetiminde 15 bin isyanc Turgay ehrini kuatt. Muhasara birka gn devam etti. Bu srada ehre doru ynden Tmgeneral A. Lavrentyevin tenkil birlikleri gelmekteydi. arlk askerlerinin ehre yaklatn haber alan isyanclar kuatmay kaldrd ve Rus birliklerinin nne kt. 16 Kasmda A. manolu komutasnda 12 bin kiiden oluan milisler Toykoyma Posta stasyonu blgesinde Yarbay Katominin tenkil birliklerine saldrd. syanclarn nemli bir blm, insan gcn muhafaza etmek amacyla, Turgaydan 150km uzakla gtrlp Batpakkara blgesinde yerletirildi. Kazakistann dier blgelerinde de, isyanclarla arlk askerlerinin stn kuvvetleri arasnda iddetli arpmalar meydana geldi. Semey ve Akmola vilayetlerinde isyanclara kar 12 svari bl, takviye edilmi 11 piyade bl harekete geti. Turgay isyanclarna kar ise, arlk Hkmeti 17 humbaraclar birlii, 18 kazailer

16

Z.V. Togan., Bgnk Trkler ve Trkistan, stanbul, 1981, s. 545-548.

14

birlii, 4 svari bl, 18 top ve 10 makineli tfekten oluan keif kolordusunu gnderdi. Fakat bu tenkil birlikleri ubat htilaline kadar bu isyan bastramad. Ancak, arlk ynetimi devrildikten sonra, Turgay vilayetindeki isyan durdu. Bu merkezdeki hareket Kazak iileri tarafndan yaplm olup uzun bir zaman devam etmiti. syanclar, birok ilenin hkimiyetini ele geirmeyi baarmt. Turgay ilesindeki Kpak Kazaklar, Abdulgaffar Janbosnov Han olarak semilerdi. Turgaydaki hareket alan, merkezden ve dzenli ynetilmesi ile dier isyanlardan ayrlyordu. 1916 ylnda Amangeldi, Turgayda ok byk bir ordusu kurmutu. Eitilen asker says da 20 bin civarnda idi. Daha sonra bu askerlere Irgz, Kostanay, Aktbe ve Baykonrdan maden iileri, okparglden kmr maden iileri, Ornbor- Takent demiryollarndan gelen iiler de katlmt. Bylece asker says oalmaya balamt. Ekim aynda Turgay ve Irgz ilelerinde isyanclarn aa-yukar 20 kiilik bir ordusu olmutur. A. manov; Turgay, Kostanai, Irgz, Aktbe ilelerinin ve Srderya, Akmola, Semey eyaletlerinde tm isyanclar bir araya toplamt. Komutan A. manov, isyan hareketlerini kendine has taktii ile yrtmtr. Bylece, ekim aynn sonunda kadar 15 binlik asker ile Turgay merkezinin etraf evrilmiti. arlk Rusya bu hareketi durdurmak iin Lavrentev bakanlnda 9 bin kiilik bir ordu gndermiti. Bu cezalandrma ordusu, getii yerlerdeki btn Kazak kylerini darmadan ederek ilerlemitir. Bu yllarda yaayan ve olaylara ahit olan V. Vegman, Kyler yand ve mallarn kurtarmay dnp kaan kiiler o yangna urad. Bu zorluktan kolay kurtulamayacan dnen Kazak- Krgz kadnlar ise dalardan kendilerini aaya attlar demitir. Turgay igal edemeyince isyanclar kuatmay durdurup, kasm aynn ortasna doru bir gece Turgay civarndaki posta istasyonda bulunan arlk hkmetinin askerlerine kar saldrya gemilerdi. arlk hkmetinin askerleri bu saldrdan sonra Turgay merkezine ekilmilerdi.17 syanclarn nemli bir ksm Batpakkara ovas ile Akkum kumluu etrafna saklanp, partizanlk hareketlerine giritiler. Doal-rpek yaknndaki hareket malubiyetle sonulanmtr. Geri ekilerek hareket edenlerin komutann ve cezalandrma mahkemesini kuatma altna almt. Komutan ve beraberindekiler son

17

Jean-Paul Roux, Orta Asya Tarih ve Uygarlk, Kabalc yay. stanbul, 2006, s. 408-409

15

kurunu kalana kadar arpm ve sa kalanlar da akama doru ellerine mzraklar alp, tekrar harekete gemilerdi. Hareket acmakszn bastrlsa da, birok yerlerde zaman zaman devam etmiti. arlk Rusyas hkmeti isyankrlardan gaddarca ald. bine yakn kii cezalandrld. Yzden fazla yakld, birok susuz kii idam edildi. Ceza birlikleri kyleri yamaladktan sonra arabalar altn gmle doldurarak bilezik, yzk, kpelere deri apkalara doldurarak dnmlerdi. lkeden ok ucuz fiyata birok inek satld ve arlk Rus Hkmetinin emriyle ordu iin eitli eyalar topland. Vergi miktar ykseltildi, sava vergisi konuldu, gmrk vergisi demek zorunlu oldu. Birok bask ve zorlamalar ile Kazak halk yldrlmak istendi.

4. syn Hareketlerinin Baarszlk Sebepleri, zellikleri ve Tarih nemi

1916 ylndaki mill ayaklanma hareketi Rus smrgeciliine kar ortaya kmt. Bu mill ayaklanmada, aydnlarn uyarsna ramen isyanclarn dank halde hareket etmesi, onlarn yenilmesine neden olmutu. Ceza mahkemelerine kar faaliyetlerin olumas, Kazak aydnlarnn bakaldrs, halk ayaklanmalar, Douda Emperyalist Rusyaya kar verilen mill bir mcadele seviyesine ulamt. arlk Rus Hkmeti, Kazaklarn ata yurduna Rus gmenlerini yerletirerek smrgecilik siyaseti yrtmekteydi. Ksa srede halk arasnda tepkiler olumaya balamt. lk isyan hareketi Yedisu eyaletinde ortaya kmt. Buradaki 94 ky sava alanna dnmt. Yaanan atmalarda Ruslar ile Ukraynallardan 1905 kii ld, 684 kii ar yaraland. Cezalandrma ordusunun aratrma sonularna gre 171 kii kaypt. arlk Rusya Hkmetinin emriyle Rus Kozaklar da bu savaa katlmt ve Kazak kylerini yamalayarak emperyalist politikalarn arac olmulard. Onlar ordularda, ceza mahkemelerinde grev alarak Kazak kyleri ile Krgz kylerini atee verdiler.18

Brkit. yagan, Tsentralnaya Aziya v sostave Rosiyskoy mperii, Kazakskaya Entsiklopediya, Almat, Atamura yay, 2004, s. 44.

18

16

1916 ylnda Trkistanda kan ayaklanmalar, 1917 ylnn ilk aylarna kadar devam etmitir. Bozkr halknn bu ayaklanmas btn Orta Asyaya yaylmt. Takent, Semerkand, Fergana, Trkmen, Hazar denizi eyaletleri ile ilelerinde ve Yedisu eyaletinin birok yerine yayld.19 Kazak aydnlarnn ve dier mcadelecilerin yenilgiye uramasnn birinci nedeni, Kazaklarn dank halde savamas ve beraberliin salanamamasyd. Ayrca, askerlerin yetersizlii, bazlarnn Rus idarelerinde alarak Rusya mparatorluunun hizmetinde olmas, Kazak komutanlarnn silah sknts v.s. gibi nedenler sonucunda mcadele baarszlkla sonulanmtr. arlk Rusya hkmetinin yrtt smrgecilik siyasetinin youn olarak uyguland blgelerde Ruslar, Rus Kozaklar, Ukraynallar ve Kazaklar ile Krgzlar, Dngenler, Dou Trkistan Uygurlar ve zbekler arasndaki atma Ruslarn iine yaramt. Ayaklanmann kendisine has bir idaresi ve hazrlk imkn olmad. Kazak aydnlar arasnda da birlik yoktu. Bazlar ise askere alndlar.20 arlk Rus Hkmeti isyan eden halk ve yneticileri birbirine kar kkrtyordu. Yedisu merkezindeki savata isyanclar ynetenlerin birisi, Bekbolat Aekeevi Boraldayda halk nnde idam etmiti. Karkaradaki savata ilk zamanlar isyanclar ynetenlerden birisi Camenke Mambetovu hapse att ve dier 12 yneticiyi de acmaszca ldrtt. Mill ayaklanmada Kazak halk, devrimin nemini anlad ve basklara kar mcadele etmeyi rendi. Bu ayaklanma Kazakistan halknn mill bilincinin gelimesine ve arlk Rus emperyalizmine kar mcadele azminin gelimesine neden oldu. Smrgecilik siyaseti srerken Kazaklar, mill menfaatlerini ve hakszla uradklarn fark etmilerdi. Bunun zerine halk, siyasetle ilgilenmeye ve olaylarn ardndaki gerek sebepleri aratrmaya baladlar. Kazaklar bu srada kendilerini arlk Rusya mperatorluunun smrgecilik siyasetine kar

durabileceklerini ve ciddi biimde savaabileceklerini farkettiler. 1916 ylndaki bu ayaklanmay Kazak edebiyatlar Cusufbek Aymavtov (Yal Hoca), Muhtar

19

N. Rskulov, 1916 yl Kazakistandaki Mill Ayaklanma, Belgeler ve Kaynaklar. Almat, Glm yay, 1947, ss.108110. 20 K. A.Cirenin, Politieskoe Razvitie Kazahstana v XIX v Naale XX Vekov. Almat, Kazak Universiteti Yaynlar, 1996, s. 234.

17

Avezov (Zor Zaman), Saken Seyfullin (Dar Yol, Dnp Gemek), Sabit Mukanov (Deve Gz), eserlerinde aka dile getirmilerdir. 1916 ylndaki Kazak mill mcadelesi, Hazar denizinden bugnk Moolistana kadar btn Kazakistan kapsamt. Bu isyan, emperyalizme kar genel bir mill ayaklanma olarak Kazak tarihinde byk bir neme sahiptir.21

5. Ekim Devriminden Sonra Kazakistanda Siyas Ortam

ubat Devriminden sonra Rusyann iinde Mslmanlarn mill hareketleri yaylmaya balad. Nisan 1917de Trkistan, Bakrdistan, Tataristan ve Kafkas Mslmanlarnn toplantlar oldu. Trkistanda olan Mslmanlar kongresinde federatif bir devlet kurma istei dile getirilmiti. Yerli halkn hakkn korumak iin Trkistan Mslmanlarnn Merkezi uras seildi. Bakan olarak Mustafa okay seilmiti. Mays 1917de Btn Rusya Mslmanlar Kongresi topland. Kongre, Rusyann devlet ynetiminin mill, federatif demokratik Cumhuriyet olmasn talep etti. Kongrede kadn haklar konular da ele alnd. 250 imamn kar kmasna ramen, Mslman kadnlarn siyas haklarndan yararlanmas ve erkeklerle eit haklar tannmas karar alnd. Kongre ok eli evlilie kar ktn bildirmiti. i problemlerini zdkten sonra Kongre kararlarn aklad.22 Kongrede mehur bir tarihi, Doudaki mill hareketin emektar Zeki Velidov (Togan) sz alarak, Trk halklarnn bundan sonraki hayat hakkndaki meseleleri gndeme getirip Trkistann egemenlii fikrini aklad. Mslman kongreleri, siyas problemleri ok dikkatle deerlendirmilerdi. ubattan ekime kadar geen zamanda mill demokratik fikirler aka ortaya konmutu. Eyll 1917de Btn Rusya Mslmanlarnn ilk kongresinde Trkistan Federasyon Partisi kurulmutu. Kongre; Fergana, Srderya, Hazar Denizi ve Yedisu eyaletlerini kapsayan Trkistan lkesini, Rusya Cumhuriyeti ile federasyon halinde olan zerk Devletler olarak ilan eden teklifleri kabul edilmiti.23

Kzl Kazakistan Derisi, Say 4, Alamt, 1996, ss. 92103. H.N. Bababekov, Orusiya Orta Aziyan Basp Alganb?, Krgzistan Madaniyat Gazetesi, Say 49, Almat, 1990, ss.1012. 23 Bababekov, a.g.e., s. 12.
22

21

18

Kazaklar, 1917 ilkbaharnda oluan siyas belirsizlikten yararlanarak, devrimden sonra lkede meydana gelen deiiklikleri deerlendirmek, siyas ve sosyal kltrel meselelere aklk getirmek amacyla sivil komitelere paralel olarak blge ve vilayetlerde kendi inisiyatifleriyle Kazak komitelerini tekil etme kararn aldlar. Blge ve vilayet komitelerinin kurulmasna ilikin ilk haberler Kazak gazetesinin 17 Mart 1917 tarihli saysnda yaynland. Bu haberlerde 10 Martta Oral ehrinde Kazakistann btnln korumak amacyla G. Alibekov bakanlnda bir Kazak komitesinin kurulduu, 11 Mart 1918de benzeri bir komitenin Semeyde (bakan R. Marsekov) ve Ombda (bakan E. tbayev), ay sonuna doru Almatda (bakan . Jaynakov) faaliyet gstermeye balad yazlmtr.24 Komitelerin esas amac Kazak halknn gcn birletirmek, idarecilerin halk tarafndan seilmesini salamak, gelimelerileri halka izah etmek, gncel meseleleri zmlemek idi.25 Kazak toplumunun n saflarnda yer alarak bir siyas g haline gelen Kazak aydnlar, yeni siyas artlar erevesinde gndemdeki konularn ulusal seviyede tartlp karara balanmas iin Genel Kazak Kurultaynn toplanmas gerektiine dnmekteydiler. Fakat gelien olaylarn mahiyetini ve bundan sonraki amalarn halkn anlamas iin ncelikle blge ii veya blgeler aras toplantlarn yaplmasnn uygun olacan ngrmlerdi. Yukarda sz konusu edilen komiteler ve blgesel toplantlar iin hazrla balamlard. NisanMays 1917de blgesel bozkr merkezlerinde ve yaknlarnda toplantlar yapld. Bunlardan ilki 28 Nisan 1917de Orenburg ehrinde yaplan Turgay blge toplants olmutur. Toplantya Kazan Mslman komitesinden Necip Halfin, Ufa Mslman komitesinden Abdurrahman Rahmetdinov, Orenburg Mslman brosundan Solovyev ve A. G. Hseyinov, Aktbe Mslmanlarndan man Abdulbaniyev ve S. Alikov dhil olmak zere 300den fazla kii katlmtr.26 Ayrca, toplantda Akmola, Semey, Srderya ve Bkey mntkasndan da temsilciler hazr bulunmulard. Toplantya Kazak gazetesinin editr A. Baytursunovun bakanlk etmesi, ileride Ala Ordann Turgay blge yetkilisi olarak Seyitnezim Kadirbaev, Alan Kustanay blge komirserlii grevini yapacak Omar Almasov, I.

24 25

Kazak Gazetesi, Say: 222, Almat, 1917, s 19. M. Koygeldiyev, Ala Hareketi, Almat, 1995, s. 220 26 Ala Orda, Sbornik, (Dokumentov), (Belgeler kitab) s.21

19

Duma delegesi A. Kalmenov, A. Bkeyhanolu, M. Dulatovun katlmas ile toplant Alan ilk sinyallerini veriyordu. Toplant Baytursunov tarafndan aldktan sonra Orenburg Tatarlar adna Vakit gazetesinin editr Kan Karimov konuma yapt. Bu konumadan sonra Turgay blgesi valisi Eversmen konuma yapmak iin izin istedi. Fakat ar hkmetinin blgedeki smrge politikasn yrten bir ahsn konuma yapmasna toplant delegeleri iddetle kar km ve bunun zerine Eversmen toplant salonunu terketmek zorunda kalmt.27 Bu olay, ar hkmeti ve politikasna kar Kazak halknn birikmi kininin bir gstergesi idi. Toplant gndeminde: 1) Sivil komitelerin kurulmas, 2) Tm Kazak Kurultayn toplama ve Mslman Kurultayna delege gnderme, 3) dare eklini belirleme ve meclise temsilci seme, 4) Din meselesi, 5) Eitim konusu, 6) Toprak meselesi, 7) Mahkemelerin ekli ve ileyii, 8) Yerel ynetim (Zemstvo), 9) Basn, 10) Posta, 11) Finans (maliye) konusu, 12) Topluma zararl organlar ve brokrasiyi kaldrma, 13) Sava ve iiler, 14) I. Dnya Sava sebebiyle seferberlik kararnn uygulanmas ve bununla ilgili olarak Turgay blgesinde kan olaylar meseleleri vard.28 Youn alma ve mzakerelerden sonra toplantda u kararlar alnmtr: 1) ubat devriminden sonra gelien yeni dzeni pekitirmek, geici hkmete destek salamak, blgelerdeki dzeni korumak, kabilecek olaylar engellemek amacyla ky, volost, vilayet blge komiteleri kurmak, 2) Tm Kazak halkn birletirmek, arz ve taleplerini, ihtiyalarn tespit ve mzakere etmek zere Tm Kazak Kurultay toplanacakt. Kurultay gndemini hazrlamak, tarih ve yerini belirlemek zere A. Bkeyhanov, Omar sengulov, A. Baynursunolu, mam Alimbekov, M. Dulat, sen Turmuhammedov, S. Kadirbaev, Kerey Turumovun oluturacaklar bro grevlendirilecek, 3) 7-8 Maysta Moskovada dzenlenecek Genel Mslman Kurultayna Oraz Tatiev, Seyitnezim Kadirbayev, Akkagaz Doanov, Sultangazi skakov delege olarak gnderilecek, 4) Rus devleti demokrat, parlamenter, kat bir ekilde bir merkeze bal olmayan cumhuriyet olmaldr, 5) Din ii devlet iinden ayr olacak, cami says halkn isteine gre belirlenecektir, 6) Eitim her 100 eve en az bir okul decek bir ekilde bir alacak, ilk snfta
27 28

a.g.b, s.25. a.g.b, ss. 2728.

20

dersler ana dilde, kz ve erkek ocuklarna birlikte okutulacak, 7) Yasad el konulan araziler derhal Rus sakinlerinin ellerinden alnp Kazaklara iade edilecek, Trkistan blgesine gmen yerletirilmesi durdurulacaktr. Devam etmekte olan savata malubiyet geici hkmetin de kaybetmesi demektir. yle ise eski dzen yine yerini alacak ve ubat devriminin getirdii yenilikler yok olacak dncesinde olan Kazak aydnlar devam etmekte olan sava iin ig, gda ve hayvan temin edeceklerini ilan ederek bu konuda geici hkmeti desteklediklerini gstermilerdir. Toplantda, seferberlik ile ilgili hkmet kararna Turgay blgesinde kan olaylar ile ilgili inceleme komisyonu kurulacak karar alnmtr. 29 Grld gibi, toplant gndemine dhil edilen ve sonucunda alnan kararlarn sadece Turgay blgesini deil, tm Kazakistan ilgilendiren konular kapsamasndan dolay Turgay toplantsn blgesel toplant olarak deerlendirmekten ziyade ulusal toplant olarak kabul etmek daha doru olacaktr. Kazak gazetesinin 225. saysnda Kazak Halknn lk Toplants adl makalesinde man Alimbekovun dedii gibi, ... bu toplant Kazaklarn Rus himayesine girdiinden beri zor artlarda yaplan ilk toplantdr.30 Ayrca toplant gndemi ve kararlar ileride bahsedeceimiz Ala Partisinin programnn temelini oluturmutu. Turgay toplantsn takip eden Almat ehrindeki Yedisu (1213 Nisan), Oraldaki Bat Kazakistan (19-22 Nisan), Ombdaki Akmola (25 Nisan- 7 Mart), Semey (27 Nisan- 7 Mart) toplantlarnda de genel olarak Turgay toplantsnda eski brokratik idare sistemi kollektif halk ynetimi ile deimeli, Semey toplantsnda Btn Rusya Mslmanlar Kurultaynda Rusyada ikamet eden tm halklarn zgrl, eitlii ve kardelii kabul edilmeli, bu halklara ulusal, ekonomik, kltrel, sosyal, tarihi- corafik zelliklerine uygun olarak ynetim sistemini seme hakk verilmelidir gibi kararlar alnmtr. Tm bu toplantlar halkn devrilen ar hkmetine kar yllardr birikmi olan kini, kendi kendini idare etme hakkn ve bamszln elde etme umudundan domutu. En nemlisi de bu toplantlar Birinci Genel Kazak Kurultaynn ve Ala hareketinin ncs olmutur. Siyas bir g olarak ortaya kan Kazak aydnlar hareketi, Kazak
29 30

Kazak Gazetesi, Say 225, Almaty, 1917, s. 372. Ala Orda, Sbornik, (derleme) s. 3536.

21

komitelerini oluturup yukarda sz edilen blgesel toplantlar dzenleyerek daha ilk gnlerde siyas mcadele snavndan gemi bulunuyorlard.31 lk Genel Kazak Kurultayn dzenleme teebbs 1913 ylnda Aykap dergisi etrafnda toplanan Kazak aydnlar tarafndan yaplmt. Derginin 1913 Haziran aynda yaynlanan 11. saysnda yazd makalede Cihana Seydalin, Orenburg ehrinde her blgeden iki temsilcinin katlaca kurultayn dzenlenmesi gerektiini vurgulayarak A. Bkeyhanov, B. Karatayev, A. Baytursunov, M. Tnbayev, M. Dulatov ve dier Kazak gazetesinin etrafnda faaliyette bulunan aydnlara bu kurultay organize etmek iin arda bulunmutur.32 Ayrca dergi, 15 Temmuz 1913 tarihinde yaynlanan 13. saysnda: Rusyada yaayan halklarn ulusal sorunlarn konumak, karara balayp yetkili mercilere iletmek iin kongreler dzenleniyor. Biz de onlardan rnek almalyz. Kurultay halkn nde gelenlerinin bir araya gelmesi bakmndan da nemlidir. Kurultayn amac, halkn sorunlarn mzakere ederek hkmete iletmek olarak belirtilmitir.33 Eyll aynda Orenburg ehrinde toplanmas dnlen kurultayn gndemine: toprak meselesi; din meselesi; mahkemenin ileyii ve Devlet Dumasnda temsilci bulundurma hakk gibi sorunlar nerilmitir.34 Fakat A. Bkeyhanov ve A. Baytursunov Kazak gazetesinin eitli saylarnda yaynladklar makalelerde, nemli olan kurultayn toplanmas deil, kurultayda alnacak kararlarn yerine getirilmesi olduunu vurgulayarak, buna hem lkenin iinde bulunduu ortamn, hem de kararlar yerine getirecek olan Kazak halknn henz hazr olmadn ileri srerek kar kmtr. Gerekten de II. Duma daldktan sonra 3 Haziran ferman ile Rus olmayan halklara kar alnan tedbirler ve skynetim ortamnda byle bir giriim kesinlikle baarszlkla sonulanacakt. Nitekim Aykap etrafndaki aydnlarn kurultay toplama hazrlklar giriiminde bulunduklarn renen hkmet ve zellikle Orenburg jandarmas geni kapsaml aratrma yaparak bata Seydalin olmak zere birok kiiyi yakn takibe almtr.35

31 32

M. J. Abdirov, storiya kazaestva Kazahstana, Almat, 1994, s. 374. Nurpeysovun nszyle Kazakistan, (Moskova: Sotsegiz, 1936) imkent, 1992, s 150. 33 Kazak Gazetesi, Say 198, Haziran Almat, 1913, s.5253. 34 M. J. Abdirov, storiya kazaestva Kazahstana, Almat, 1994, s. 388. 35 A. N. Nusunbekov, Obedinenie kazahskih zemli v kazahskoy SSR, Almat, 1953, s. 16.

22

Bu giriimden drt yl sonra Kazak aydnlar hem toplumun bilinlendiine, hem de ubat Devriminden sonra ortamn uygun olduuna inanarak Genel Kazak Kurultay dzenleme karar almtr. Fakat 1905te kan Birinci Rus htilali sonrasnda toplanan I. ve II. Dumann datlmasndan sonra Tm Rusyada olduu gibi, Kazak illerinde de kurulan jandarma dzeni erevesinde bu kurultay toplayp, alaca kararlar hayata geirmenin imknsz olacan anlayan Bkeyhanov ve Baytursunov gibi baz Kazak aydnlar tarafndan kar klmt. ubat 1917 devriminden sonra siyas arenada oluan deiiklikler ve Kazak toplumunun siyas uurunun uyanmasnn bir gstergesi olarak blge Kazak toplantlar, Tm Kazak Kurultaynn toplanmas iin koullar hazrlam bulunuyordu. Kurultay hazrlklar devam ederken Kazak gazetesinin 24 Haziran 1917 tarihli saysnda kurultayda konuulacak meseleler kamuoyuna duyurulmutur. Gndemin ana maddesi bamsz bir devlet kurmak konusu idi. Yani, Kazaklar bamsz bir devlet mi yoksa blgesel zerklik mi istiyor? Aradaki fark udur: bamsz devlet olacaksa kendi devlet Dumas olmal, kanunlar bu Duma karmal, mill para basm, demir yolu, tm ekonomi kendi ellerinde olmal, toprak ve su kendi mlkiyetinde olmal, kendi askerini bulundurmal. Blgesel zerklikte ise, kendi paras, demir yolu, askeri v.s. olmayacaktr, Rusya Devlet Dumasna temsilci gnderecektir. Devlet Dumasnn kard yasalara tabi olacaktr...36 Kazaklarn siyas parti kurmas gerektii nerilen dier bir konu idi. Kurultay hazrlk komitesi, Rusyada gnmzde eitli partiler mevcut... Onlarn hi birinin program Kazaklarn ama ve isteklerine uygun deildir. Dolaysyla tamamen Kazaklarn ama ve isteklerini karlayacak parti kurulmaldr. Amalar tespit edip, program dzenleyip, amalara ulamak iin faaliyet gsterecek siyas bir parti nasl kurulmal, program nasl olmal, nasl bir yol izlenmeli tm bu meseleleri kurultayda tartmalyz nerisinde bulunmutur.37 1916 senesinde nemli roller ifade eden Ala-Orda Partisi (Kazak Anayasal Demokratik Partisi), Bolevik ihtilalinden faydalanarak arlk zamanndan kalan smr dzenini ykmak iin harekete gemi ve bu hareket ksa bir srede mill bir
36 37

Kazak Gazetesi, Haziran-Temmuz, Orenburg, 1917, s. 35. Kazak Gazetesi, Say 234, Haziran 1917. s. 3.

23

ayaklanmaya dnmtr. Kazaklar bir yandan yaklamakta olan komnist ihtilalcilerine kar, dier yandan da ar ordusunun kalntlarna kar mcadele etmek zorunda kalmlardr. 1917de Aktbe ve Oral Kongreleri ile Orenburgda toplanm olan Byk Kazak Kurultay, memleketin tekilatlandrlmasna ynelik nemli kararlar almlardr. Bu kurultayda alnan kararlardan bazlar unlardr: 1. Rus glerinin Trkistana gnderilmesinin durdurulmas. 2. Hkmet tarafndan gasp edilip, Rus muhacirlerine datlan topraklarn Trklere iade edilmesi. 3. I. Dnya Savanda geri hizmetlerde kullanlmak zere toplanan Trklerin geri yollanmas. 4. Trklerin ve Ruslarn idari ilerinin ayr olmas. 5. Eitimin anadilde yaplmas.38

B. lk Kazak Siyas Partilerinin Kuruluu

Kazak siyas tarihinde yeni bir dnem balatan Birinci Genel Kazak Kurultay, 2126 Temmuz 1917 tarihleri arasnda Orenburgda yapld. Tm Kazak vilayetlerinin temsilcilerinin katlmyla gerekleen bu kurultayn gndemi 14 maddeden oluuyordu. Bu gndem maddeleri o gnk Kazak toplumunun ulusal, siyasal, sosyal ve ekonomik yaantsn dorudan ilgilendiren sorunlar ieriyordu. Zaten bunlarn ou, 1917 ylnn Nisan- Mays aylarnda vilayet dzeyinde yaplan Kazak kurultaylarnda da tartlmt. Sz edilen gndem maddelerini ana balklaryla ksaca yledir: 1. Kazak zerkliinin kazanlmas; 2. Toprak sorunu; 3. Kazak asker birliklerinin kurulmas; 4. Yerel ynetim (Zemstvo); 5. Eitim ve yarg sorunu; din sorunlar; kadn haklar; 6. Rusyann yeni Anayasasn hazrlayacak olan Kurucu Meclisin toplanmas ve Kazak vilayetlerinde bunun iin yaplacak seime hazrlk almalar;
38

Kazak Gazetesi, Say 234, Haziran 1917. s. 7.

24

7. Rusya Mslmanlar Genel Kurultay; 8. Kazak siyas partisinin kurulmas; 9.Yedisu vilayetindeki olaylar; Kievteki btn Rusya Federatif urasna ve Petersburgtaki Halk Eitim Komisyonuna Kazaklarn katmas sorunu. Kurultayda, delegeler zellikle ulusal otonomi problemine, toprak sorunun zmlenmesine, Rusyann yeni anayasasn hazrlayacak olan kurucu meclise hazrlk almalarna ve Kazaklarn siyasal bir parti kurmasyla ilgili grmelere arlk verdiler. Burada belirtmemiz gereken bir husus da, otonomi sorununun kurultayn balamasndan bir ay nce ciddi olarak gndeme gelmeye balam olduudur. Hatta Kazak gazetesinde, bununla ilgili olarak deiik grlere yer veren bir dizi yaz da yaymlanmt. Bu yazlarda genel olarak u sorular ortaya konuyordu: Eer, otonominin gerekliliine karar verilirse, Kazaklar iin hangi biimi kabul edilebilir? Devlet otonomisi ya da federatif bir otonomi mi? Eer bir blgesel otonomi formlnde uzlalrsa, o zaman bu hangi temele dayanacaktr? Topraa m, kltrel (ulusal) zellkilere mi? Kazaklar bamszlk almak iin kendi balarna giriimlerde bulunabilirler mi, yoksa bu amalarna, baka halklarla kurulacak bir ittifak iinde mi ulamalar gerekmektedir?.39 Kurultayda, Ahmet Baytursn ve Miryakub (Mircakp) Dulat, otonom bir Kazak devletinin kurulmasndan yana oldular. Alihan Bkeyhan, demokratik, federatif ve parlamenter bir Rusya Cumhuriyeti iinde kurulacak Kazak ulusal toprakl otonomisi grn savundu. Delegelerin ou bu gr destekledi. Sonuta kurultaydan Kazak vilayetleri, toprakl ve ulusal otonomi almaldr karar kt. Birinci Genel Kazak Kurultaynda zerinde en ok durulan konulardan biri, toprak sorunu oldu. Bu sorunla ilgili olarak kurultayda kabul edilen kararlarda ksaca u hususlar belirtiliyordu: Kazaklarn topraklarn zorla ellerinden alma eylemi artk son bulmaldr. Msadere edilen tm topraklar, bununla birlikte gmen ileri brosu tarafndan el konan ve henz datlmam olan araziler hemen Kazaklara iade edilmelidir. Toprak sorunu konusunda, Kazaklarn kendi toprak yasa tasars

39

Kazak, Say 24, Haziran 1917, s. 17.

25

hazrlanmaldr. durdurulmaldr.40

Kazak

bozkrlarna

yaplan

Slav

snrlandrlarak,

Kurultayda, Rusyann yeni Anayasasn hazrlamak zere toplanacak olan Kurucu Meclise seilecek Kazak mebuslarnn 81 kiilik aday listesi de onayland. Mebus adaylar, Kazakistann tm vilayetleriyle birlikte Buhara, Fergana ve Hivedeki Kazak topluluklarnn temsilcilerinden oluuyordu. Bu arada, kurultayn ald kararlarda Kazak aydnlarnn ok etkili olmas dikkat ekmitir. zellikle eitim, kadn haklar ve dini konulardaki kararlarda bu durum aka grlmektedir. Bu kararlara gre, ilkrenim zorunlu olmaldr. renimin ilk iki yl ana dilde yaplmaldr. Eitim parasz olmaldr. Kadnlar erkeklerle eit haklara sahiptir. Kazaklar iin kendi yaantlarna uygun, ada hukuk sistemine dayal yeni bir adalet mekanizmas oluturulmaldr. Ayrca, Kazaklarn din ileri iin Orenburgta bamsz bir mftlk kurulmaldr. Birinci Genel Kurultay, Kazaklarn Ala ad altnda siyasal bir parti kurmasna da karar vermitir. Bu bakmdan baz tarihiler, bu kurultay Kazak ulusal demokratik partisi Alan kurultay olarak ta grdler. Ala partisinin kuruluu ile ilili kurultay kararnda ksaca yle deniyordu: Kazak halknn kendi siyasal partisinin kurulmas gerekli grlmtr. Kurultay, bu partinin programn yapma grevini Umumi Rusya Mslmanlar Kurultayna seilen Kazak delegelere vermi bulunmaktadr. Parti programnda demokratik, federatif ve parlamenter bir Cumhuriyetin (Rusyada) kurulmasn istemek teml ilke olarak ortaya konmaldr.41 Ala Partisinin banda Alihan Bkeyhan, Ahmet Baytursn gibi ulusal nderler bulunuyordu. Partiye, nde gelen Kazak aydnlar da katlmlard. Onlar, Smrge ynetimi tarafndan ezilen Kazak halkn kurtarma parolas ile yola kmlard. Ala, Kazaklarn ba siyasal partisi olmasna karn muhalefetsiz deildi. Zira 1917 ylnn gz aylarna doru Ala hareketine muhalif olan Kazaklar Cz ad altnda sosyalist bir parti daha kurmulard. Cz Partisi sosyalist olmakla birlikte Panislamist ve Pantrkist eilimler de tayordu. O nedenle, balangta son derece Rus kart bir tutum iinde olmutur. Bu partinin kurucular,
40 41

A. Koygeldiyev, Ala Hareketi, Almat, 1995, s. 220. A. Koygeldiyev., Ala Hareketi, Almat, 1995, s. 22.

26

daha sonra Cz adl bir de gazete karmlar. Cz Partisine Klbay Togusov nderlik ediyordu. Cz Partisinin Boleviklerin ynettii Sovyet Hkmeti ile ilikileri farkl bir biimde geliti. Cz Partisinin lideri Klbay Togusov ve arkadalarnn siyasi grleri ile faaliyetleri 1917 sonbaharndan 1918in bana kadar dramatlik bir biimde deiti. Balangta, Cz Partisi mensuplar Sosyal Devrimciler Partisi ile ittifak taraflar iken, 1918 Ocak ayndan itibaren Sovyet Hkmetinin baz blgelerde kurup glendirme almalarna aktif bir biimde destek vermeye baladlar. 1918 ylnn balarnda Cz Partisi yeleri, Ala Ordaclara kar mcadelede Bolevikler ile ittifak ettiler. Bylesine g artlara ramen, Ala Orda Hkmeti birka ay iinde (1917 Aralk- 1918 Mart) Kazailerin tarafszl ve baz yerlerde Boleviklerin ynetimindeki Sovyetlerin zayflndan istifade ederek vilayetlerde kendi ynetimlerini tesis etmeye ve milis birliklerini oluturmaya giritiler. Fakat ok gemeden patlak veren Sava Kazakistanda arpan glerin kutuplamasn hzlandran yeni askeri ve Siyasi artlarn olumasna sebep oldu.

1. Ala Partisi
Kazaklarn efsanevi atas olduuna inanlan Ala Han (Orda Han)dan gelen Ala kelimesinin manas kesin olarak belli deilse de bugnk kullan ile Kazak ve Krgzlar' ortaklaa anlatan bir kelime olarak bilinmektedir. Trkler arasnda mill bilin uyandka tarih gemilerine doru ynelme eilimleri de artm ve Trk topluluklar kendilerini daha birletirici adlarla anma ihtiyac duymulardr. Kazaklar da Bat Trkistann btn kuzey blgelerini birletirecek Ala devlet ad olarak benimseyerek mill beraberlik bilincini yaatmaya almlardr. Birinci Dnya Sava sonunda Rusya yenilip yklrken arlk iindeki milletler bamszlk davasna komular ve nceden hazrlkl olan Polonyallar, Finler, Estonlar, Letonlar ve Litvanlar mill devletlerini kurabilmilerdir. Bu hengmede Trkler de ayn bamszlk davasna kalkmlarsa da baarlar geici olmu, ayr ayr kurulan devletleri ksa bir sre sonra Bolevikler tarafndan istil edilmitir. Buna ramen Kazak aydnlar bamsz bir devlet kurma giriiminde bulunarak Ala Orda adyla

27

mill devletlerinin kurmulardr. Orda kelimesi Trkedeki ordunun karldr. Ordu, ilk nce Orhun yaztlarnda grlen bir kelime olup bugnk gibi asker topluluu deil, devlet merkezi veya asker karargh anlamnda kullanlmtr. Cengiz devleti zamannda ise yine karargh devlet karargh ve daha sonra devlet manasnda ve orda eklinde kullanlm, byk kaanln Kuzey-Bat blm Altn Orda adn alm, bunun Dou ve Batdaki iki blm de Gk Orda ve Ak Orda olarak adlandrlmtr. Ala Orda ad ayn gelenee gre verilmi bir addr. Hepsi de Kazak aydn olan kurucular lkc Trkler olup yalnz Kazaklar deil, btn Trkleri tek millet olarak dnen kiilerdir.42 19121917 yllar arasnda Rus hkmetine kar Orta Asyada ayaklanmalar balamt. 1917de arlk Rusyada ihtilal olmas sebebiyle Orta Asyada ksa sreliine de olsa bamsz bir dnem yaand. Eski Kazak czleri bir araya gelerek bamsz Ala Orda Devletini kurdular. Hkmet Bakan, Alihan Bkeyhanov, bakenti Semey olan bu devlet yl yaayabildi.43 Ala ya da Alaorda hareketi, XIX. yzylnn sonu ve XX. yzyln balarnda Rusyada meydana gelen siyasi- sosyal deiimlerin sonucunda ortaya kmtr. Birinci Dnya Sava srasnda, 1917 ylnda Rusyada balayan devrim, Kazakistan aydnlarnn halkn haklarn koruma ynndeki almalarn

hzlandrmt. Kazak Mill Partisinin kurulmas yolunda ilk admlar ise daha 1905te Birinci Rus Devrimi srasnda atlmt. 1905 ylnn sonunda Oral ehrinde, Kazakistann be blgesinden gelen temsilcilerin katlmyla, Mill Partiyi kurmak iin Temsilciler Kurultay dzenlendi. Parti, Ala adyla kuruldu. Halkn kolayca deien grleri ve siyas gcn blnmesi tehlikesini gz nne alan Kazak Liberal-Demokrat Hareketin bakanlar, en ksa zamanda Kazakistan Kongresini toplama karar aldlar.44 Temmuz 1917de Orenburg ehrinde Birinci Genel Kazakistan Kongresi dzenlendi. Bu kongrede, memleket idaresi, zerklik, gvenlik gleri, eitim, hukuk ve dier meseleler gndeme getirildi. Kongrenin esas sonucu, demokratik, parlamenter ve Rus Cumhuriyetleri Federasyonu iinde zerk, mill Kazakistan

42 43

D. Amanjolova., Ala V Etnopolitieskoy storii Kazahstana, Almat, 2009, s. 39- 50. D. Amanjolova., a.g.e., s. 51. 44 D. Amanjolova., a.g.e., s. 53.

28

devletinin hukukunu koruma kararyd. Ayn zamanda, burada Ala Partisinin kurulmas hakkndaki karar da kabul edildi. Partinin liderleri, Alihan Bokeyhanov, Ahmet Baytursunov gibi liberal- demokrat gruba bal Kazak aydnlarnn temsilcileriydi. Partide, Muhammedjan Tnbaev, Madjan Jumabaev, akarim Kudayberdiyev gibi aydnlar da vard. Bu parti yeleri ve bakanlar Ekim Devrimine kar karak Kazak halkn smrgelemekten kurtarmak slogan etrafnda birletiler. Kazak Liberal-Demokrat Partinin Bakanlar da lkenin sosyalekonomik ve siyas gelimesi ile ilgili kendi programlarn ne kardlar.45 Petersburgta devrimler baladnda Kazak gazetesinde 21 Ekim Ala Partisi Program projesi yaymland. Programda ele alnan 10 madde vard: 1. Memleketin ynetimi 2. Yerel zgrlkler 3. Hukuk 4. Din 5. Mahkeme 6. Memleket gvenlii 7. Vergi 8. i Sorunu 9. Eitim 10. Toprak meselesi Ala Partisinin temel amac, 18. yzylda bamszlklarn yitiren Kazaklarn mill btnln tekrar kazanmakt. Parti programnn hedefleri: 1. Kazak toplumunu esaretten kurtarmak; Kazakistan medeni memleketler seviyesine ulatrmak; 3. Sosyalekonomik ve siyas hayatta kkl deiimleri

gerekletirmekti. Ala Partisi; Kazaklara, kendi topraklar zerindeki mlkiyet hakknn tannmas, ana dilde eitim verilmesi, Kazak niversitelerinin almas, Rus gmenlerin lkeye yerlemesinin durdurulmas ve fakir halkn haklarnn korunmas iin mcadeleye giriti. Parti program, Ala Partisinin Kongre seimlerinde byk baar kazanmasn salad. Ayrca, II. Genel Kazak Kongresinde halkn destei kazanld.

45

D. Amanjolova, a.g.e., s. 54.

29

arlk rejimi ykldktan sonra, 1917nin sonunda Ala Partisi, mill zerklik elde etme hareketine dnt. Aralk aynda Orenburgda partinin II. Genel Kazakistan Kongresi topland. Bu kongrede, Kazak halknn kaderini belirleyecek nemli kararlara imza atld. Esas mesele, zerklik ve yeni hkmetin kurulmasyd. Ala adyla zerk bir Kazakistan kurulmas grld. Ardndan, Alaorda (Ala zerk Hkmeti) adn tayan bir Halk Sovyetinin (Hkmet) kuruluu ilan edildi. Bu yeni zerk hkmet, Bkey Ordas, Oral, Turgay, Akmola, Semey, Hazar eyaleti blgeleri ile Altay vilayetinin Kazak yerleimi olan yerleri kapsyordu. Merkez olarak da Semey ehri seilmiti. Alaorda Hkmetinin bana Alihan Bkeyhanov geti. Kongrede, blge ve ehirlerde yerel komitelerin oluturulmasna dair karar alnd. Ayrca, Kazak polis merkezi kurulacakt. En nemlisi de, Kazak blgelerinde yrtme yetkisinin Alaorda Partisine verilmesiydi.46 1917 ubat devrimini destekleyen Ala Partisi, lkede Sovyetlerin kurulmasndan sonra onlarla anlama abalarnn boa ktn grnce, federasyon taraftarlar ve kongre toplantlarn destekleyenlerle birlikte Boleviklere kar harekete geti. lkede uygulanan ynetim, Ala mensuplarnn demokrasi anlayna ters dmt. Parti bakannn, byle bir koalisyonda yer alarak halkn temel karlarn koruyacan dndler. Ala Partisi yeleri 1918-1920 yllar arasnda, mevcut siyas-asker durum, Kazak halknn ekonomik gszl ve topraklarn genilii nedeniyle zerklik iddialarnn byk zorluklarla kar karya olduunu anladlar. Sovyet Hkmetinin yeni kurulduu dnemde, Ala Partisinin yeni ynetimle mutabakat salama beklentileri vard. Durumu deerlendiren parti liderleri, Sovyetlerin asker-siyas koullarn kabul ettiler. Ahmet Baytursunov, 1919 ylnda Vladimir li Leninle grtkten sonra Kazakistan Krgz Asker Devrim Komitesine katld. Gerekte Komitenin bakanln, merkezden gnderilen Bolevik Partisi liderleri ynetiyordu. 1920den sonra Ruslar egemenlii tamamen ele geirdiler ve bu tarihten sonra Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii dnemi balad.

46

D. Amanjolova, a. g. e. , s. 56.

30

2. ubat ve Ekim htillleri Srasnda Kazakistan

Rusyada, 27 ubat 1917de (12 Mart 1917) Rus Sosyal Demokratlar, Anayasal Demokratlar (Kadetler) ve Sosyal Devrimcilerin balattklar ihtill, Romanov Hanedannn yklmasyla sonulandktan sonra, Prens Lvov ynetiminde Geici Hkmet ibana geldi. Yeni kurulan hkmet, ncelikle imparatorluun snr eyaletlerinde kendi ynetim birimlerini kurma almalarn balatt. lkede yaayan tm milletler byk umutlara kaplmlard. arln devrildii haberi Kazakistanda abuk yaylm ve Kazak halk iin bu olay, yepyeni bir dnemin habercisi saylmt. Merkezdeki siyas dzenlemelerin deimesi, smrgeletirme siyasetinin sona ereceine dair beklentileri artrd.47 Kazakistan halk Rusyada Geici Hkmetin iktidara gelmesini sevinle karlad. Halk, ubat htilalinden sonraki ilk gnlerde, Geici Hkmete gven duymaktayd. En nemli mesele, eski iktidarn 1916 ylnda balayan kanl olaylarn durdurulmasyd. Onlar hkmetin halka huzur, kyllere toprak ve iilere sekiz saatlik alma hakk tanyacan mit ediyorlard. Kazaklar, halkn gelecei iin birok abalarda bulunmutu. ubat htillinin en nemli zellii, lkede iki bal ynetim, yani Geici Hkmet ile i ve Asker Temsilcileri Sovyetinin ayn zamanda bulunmasdr. Topraklarnn zorla alnmas, zorla g ettirmeler, ar vergiler v.s. gibi zorluklar Kazak halkn zor durumda brakmt. aresiz, kimden yardm isteyeceini bilemeyen halk, Ruslardan basklar, zorluklar ve birok hakszlklar grmt. ubat ve Ekim aylarnda Kazaklar byk sknt iindeydi. Geici Hkmetin Kazakistandaki mahall organlar 1917 Mart ve Nisan aylarnda kuruldu. Kazakistanda Kazak aydnlarnn ynetiminde Kazaklarn mill vilayet ve kaza komiteleri de kuruldu. Bu dnemde baz blgelerde mill komiteler kurulmutu. Bu arada, Tatar, zbek ve Uygur tccarlar Mslman Tatar Komitesine ve dier komitelere katldlar. Mesela, 7 Mart 1917de Vernyda Z. Taceddinovun bakanlnda Genel Mslman Komitesi kuruldu. Omsk, Orenburg, Takent ve Semey gibi ehirlerdeki eitim kurumlarndaki Kazak genleri de balangta kltr ve eitim ileriyle megul olan genlik tekilatlarn kurmulard. 1915-1917 yllar
47

M. J. Abdirov, storiya Kazaestva Kazahstana, Almat, 1994, s 345.

31

arasnda Orenburgda Erkin Dala (zgr Bozkr), Omksta Birlik, Uralda Cas Kazak (Gen Kazak), Troitskide mit adlarndaki tekilatlar kuruldu. Bunlarn says 20yi buluyordu. Bu gruplar ile tekilatlar arasnda en esasl ve cesur devrimci program ile alan Turar Rskulovun Evliya Ata kazasnda kurmu olduu Kazak Genleri Devrimci Birlii idi. Bu tekilatlar kuran genler, Kazak halkn arizmin smrgeci basksndan kurtarmay istediler. Halknn ilim renmesi ve eitim grmesini talep ettiler. Halkn mill birlik, zgrlk ve bamszlk lksne sahip bilinli bir halk olmas iin altlar.48 ubat htillinden sonra, Kazakistanda ii sendikalar geni lde kurulmaya balamtr. Onlarn kurulmasndan Orenburg-Takent demiryolu hatt iilerinin kongresi, Omsk demiryolu iileri ve memurlarnn I. Kongresi nemli rol oynad. Bunlarn sonuncusu Omsk ehrinde 28 Nisan- 7 Mays 1917 arasnda gerekleti. Kongreye oy kullanma hakk bulunan 174 delege katld. Kongrede, Geici Hkmet ile savaa bak, gnlk sekiz saatlik alma, ii, asker ve kyl temsilcileri Sovyetlerine katlm, emekli maa verilmesi gibi birok siyas ve ekonomik meseleler tartld. Ne var ki Geici Hkmetin politikalarnn yetersiz ve halkn sorunlarna are olamayaca gn getike daha net bir biimde grlmeye baland. Mahall ven kulaklar (zengin Rus iftileri) durumdan istifade ederek blgelerindeki yerli halkn zel mlklerini yamaladlar. iddet ve trer estirerek topraklarn gasp ettiler. Geici Hkmetin Yedisu Komiseri kapskiy uzlamaya gidilmesi hibir ekilde sz konusu olamaz, bu yzden Kazaklar (Krgzlar) baka taraflara g ettirilmelidir. dedi. Birok blgelerde tenkil birlikleri aynen muhafaza edildi. Bylece onlar 1917 ubat htillinden sonra da, eski metotlaryla faaliyetlerini devam ettirebildiler.49 Bu ereve iinde, Geici Hkmet, Kazakistandaki idar organlarda da baz yzeysel deiiklikler yapma yoluna gitti. 1917 yl mays ayndan itibaren Geici Hkmetin komiteleri kasabalar ve kylerde de kurulmaya baland. Byk ehirler ve ilelere geici hkmetin komiserleri gnderildi ve teden beri Kadetlerle ibirlii
48 49

Kazak Gazetesi, Say 222, Almat, Mart, 1918. Kazak Gazetesi, Say 222, Almat, ubat, 1917. s 5.

32

yapan Kazak ileri gelenleri yeni ynetim organlarnn bana getirildi. Alihan Bkeyhan, Turgay vilayetine; Muhammedcan Tnbayev, Yedisu vilayetine; Mustafa okay, Trkistana Geici Hkmetin komiserleri olarak atand.50 Ancak, bu tedbirler, smrge ynetiminin devam olmaktan te Kazaklarn hibir sorununa zm getirmedi. Zira Kazaklar siyasal haklardan yoksun brakan arlk Rusyasnn eski yasalar Geici Hkmet zamannda da yrrlkte kalmt. Eski rejime bal birok asker ve memur hem grevlerinin banda bulunuyor hem de ayrcalklarn koruyorlard. Bunun yansra, Kazaklarn en verimli topraklarn igal ederek mujiklere (Rus kyllerine) datmakla grevli Gmen Brosu da aktif bir biimde faaliyetlerini srdryordu. Kazakistann verimli Kuzey blgelerinde yaayanlar, eski hkmetin brokratlarnn, askerlerinin, valilerinin ve muhtarlarnn grevden alnmalarn istediler.51 Ancak, Geici Hkmet Kazaklarn mill, siyass ve toplumsal sorunlaryla ilgili olarak devrik arlk rejiminin eski siyasetini uygulamakta kararl grnyordu. 1917 ylnn yaz aylarna doru, Kazak ulusal demokrat nderlerinin artk geici hkmete pek gveni kalmamt. Bu yzden, Alihan Bkeyhan geici hkmet bnyesinde etkin bir konumda olan Kadet Partisinden istifa etmiti. Bunun gerekelerini daha sonra Kazak gazetesine yazd bir ak mektupta komuoyuna duyurmutu. Buna gre; toprak, mill otonomi ve din gibi Kazaklar iin yaamsal nemi olan konuda Kadet Partisiyle anlaamayan Alihan Bkeyhanov, bundan sonra Kazak otonomisinin kuruluunu salayacak mill bir parti kurmaya karar verdi. Onun nderliindeki Kazak aydnlar, mill dzeyde bir Genel Kazak Kurultaynn toplanmas almalarn balatt. ubat ihtilalinden sonra tm Kazakistanda renciler ve retmenlerden oluan rgtler ve gruplar oalmaya balamt. Omb ehrinde Demokratik renci Genleri Sovyeti, Akmola ehrinde Jas Kazak (Gen Kazak), Spask fabrikalarnda Jas Yrek (Gen Yrek), Petropavlovsk ehrinde Talep rgtleri kuruldu. Saken Seyfullin bakanlndaki Jas Kazak ve Turar Rskulov bakanlndaki Kazak Jastar (Kazak Genleri) Devrim Birlii, Sovyetleri desteklediler.
50 51

Genlerin

kurduu

bu

rgtler,

balangta

kendi

amalar

M. B. Olcott, The Kazakhs, Stanford, California, 1987, s.131 Kazakistan Tarihi (Yllklar), Almat, 1994, s. 297.

33

dorultusunda hareket ederken daha sonra sosyal ve siyas olaylara karmaya baladlar. 1917 ylnn ilkbahar ve yaznda Geici Hkmete kar ayaklanmalar balad. lke ynetimindeki deiliklerin Kazak halkna neler salayacan izah etme grevini, Kazak gazetesi etrafnda toplanan Kazak aydnlar stlenmitir. 1917de kan 212.245. saylarnda gncel konularn yan sra bu husustaki yazlar yer almtr. A. Bkeyhanov, M. okay ve M. Dulatovun gazetenin 225. saysnda yaymlad Ala Oluna adl yazda grlerini belirterek Geici Hkmeti desteklediklerini gstermilerdir: zgrlk gn dodu. Asrlardr tm halklar zorluk ve klelik sisteminde tutan eski hkmet ykld... Neticede Rusya halklar din, rk dil, ayrmna bakmakszn zgrln elde ettiler. Biz artk Rusya vatanda olarak eit haklara sahip olacaz. Bize bu eitlii salayan iyi niyetli Rus halk, iileri ve askerleridir. Bu zgrl kan dkerek elde ettiler... Bu iyilii nasl deyeceiz? Yeni hkmete elden gelen yardm esirgememeliyiz. Birleerek yeni hkmetin glenmesine katkda bulunalm...52 Aydnlar bata olmak zere Kazak halk bu siyas deiikliin ncelikle Ala hareketinin elde etmek iin abalad siyas zgrl getireceine, toprak meselesi ile gndemdeki dier hususlarn zmleyeceine inanmlardr. eici Hkmet, Kazakistan dhil olmak zere Rus idaresindeki dier lkelerde yeni dzeni yerletirmek iin Mart aynn ortalarna doru idare organlar olan Sivil Komiteleri kurmaya balamtr. Ancak Geici Hkmet yetkililerinin kurduklar yerel sivil komiteler, bu blgelere daha nce yerlemi olan Rus halknn elinde olup, bir nevi eski smrgeci idare sisteminin bir uzants durumundayd.53 Bu arada, Geici Hkmet, Trkistan genel valisi Kuropatkinin Yedisu vilayetinin gney ksmnda, 2,5 milyon dekar araziyi yerli Kazaklarn elinden zorla alarak; onlar l ve orak topraklara srme plann da onaylamt. Geici Hkmet, 1916 ayaklanmas srasnda in ynetimindeki Dou Trkistana kaan Kazak-Krgzlarn lkelerine dnn de durdurdu. Onlar aylar boyunca, hibir yardm grmeden alk ve sefalet iinde dalarda byk oranlarda
52 53

Kazak Gazetesi, Say 225, 1917, s. 34. M. B. Olcott, The Kazakhs, Stanford, California, 1987, s.137.

34

telef oldular. Slav gmenleri (Ruslar ve Ukrayna kylleri), topraklarna el koydular bu mltecilerin geri dnmesine kar ktlar. Mal ve mlklerini ellerinden alarak yamaladklar mltecilere her trl zorluu gsterdiler. Geici Hkmetin Yedisudaki komiseri kapskiy, Slav gmenlerinden yana tavr koyarak blgenin Kazaklardan temizlenmesinin gerektiini ileri srd. Sonu olarak Yedisu blgesinde Slavlar ve Kazak Trkleri arasnda ok iddetli arpmalar meydana gelmiti.54 Geici Hkmet dnemini ksaca u ekilde zetlemek mmkndr: Ayaklanmalar sebebiyle ortaya kan meselelerin zlmesi iin aba gsterildi. Mutlakyet yok edildi. Orduda geri hizmetlere alnanlar memleketlerine geri gnderildi. 1916 ylnda ayaklanmalara katlanlara af karld ve tazminat sz verildi. Fakat Dnya Sava bitmedi. Tarm meselesi zlmedi, mutlakyet zamannda Kazaklardan zorla alnan topraklar geri verilmedi. Kazakistanda smrge siyaseti yok edilmedi.

3. Geici Hkmet ile Sovyet Hkmeti Arasnda Rekbet

Rusya ile Kazakistanda ikinci hkmet i, Asker ve Kyl Temsilcileri Sovyeti idi. V. . Leninin ifadesine gre, bunlar merkezi hkmetin kabul ettii kanunlara deil, devrimci ihtille, dorudan doruya halk kitlesinin tabandan gelen gayret ve abasna dayanan iiler ile kyllerin devrimci diktatrl olarak grld.55 Kazakistanda, Geici Hkmet organlar ile i, Asker ve Kyl uras rekabet iinde idi. lkenin sosyal-ekonomik, siyas koullar, ok milletli yaps ve Rus Kazaklarnn yerlemesiyle nemli meseleler meydana gelmiti. Sosyaldemokratlar, Eserler, Kadetler Fabrika iiler komitesi, Yerli komiteler, Ala zerklii ve Alaorda hkmeti, Trkistan blgesinin geici Mslman hkmeti (Hokand zerklii) Btn Rusya topraklarnda olduu gibi Kazakistanda da Geici Hkmetle beraber i, Asker ve Kyl Sovyeti kuruldu. lkenin sosyal-ekonomik ve siyas durumuna gre Kazakistandaki ift hkmetin kendilerine ait zellikleri

54 55

Pipes, Richard, Russia Under the Bolshevik Regime, New York, 1993, s. 148. V.. Lenin, Poln. Sobr, So, Cilt: 31. s 145.

35

vard. Meclisle beraber genel toplantlarda seilecek fabrika komiteleri kurulmaya balad. Onlar sekiz saatlik i gn talep ettiler. Meclistekiler i adamlaryla szlemeler yapmak iin anlatlar. i komitelerinden baka gruplar dikkate alnmadan, devrimi destekleyenlerin hepsi toplanp eyalet meclisleri kuruldu. Eyalet meclisinin yeleri sosyal meseleleri, zellikle ev inaat, sava kurbanlarnn ailelerine yardm etme, anaokullar ve lokantalar ama gibi ileri zerlerine aldlar. Bylece iler Komitesi ve Eyalet Meclisi zerk bir merkez kurma yolunda ilk admlar atm oldular. Kazakistanda i ve Asker Temsilcileri Sovyeti, merkezdeki blgelere gre daha ge, 1917 Mart aynda kurulmaya balad. Bylece ayn anda onlarn birleme sreci de gerekleti. Tekilatlanmas ii ve askerlere gre olduka zayf olan kyl temsilcilerinin Sovyetleri 1917 Mart ve Haziran aylarnda ortaya kt. Sosyal, ekonomik ve siyas durumu, halknn eitli etnik unsurlardan ve genelde orta halli insanlardan olumas ve Sibirya, Orenburg, Ural ve Yedisu Kazak askerlerinin yerlemesi gibi meselelerden dolay Kazakistanda ift balln ortaya kt. Kazakistandaki Sovyetler, zellikle i ve Asker Temsilcileri Sovyeti, daha kurulularndan itibaren ok milletliydi. Bunlarn yeleri Rus, Kazak, Ukraynal, Tatar, Uygur, zbek ve dier halklardan olumakta idi. Kazakistan Sovyetlerinde eitli partiler ynlendirici rol oynad. Buna, Boleviklerin zayfl ve azl, mahall iilerin tekilatlanmasnn yetersizlii, siyas topluu ve Kazakistann sosyal ve ekonomik gelime derecesinin dkl sebep oldu. V. . Lenin bu dnemi, ift bal devrimin gelimesinde, yani geleneksel burjuva demokratik devriminin tesinde, ancak proletarya ile kyllerin saf diktatrlnn berisinde bir gei dnemini olarak kabul etmektedir. Lenin Bolevikler Partisinin burjuva demokratik devrimin sosyalist devrime dntrme politikasnn temellerini hazrlad. Devrimin bu safhasn btn iktidar Sovyetlere! sloganyla ortaya koydu. Bu slogann hayata geirilmesi iin ift bal ynetimin ortadan kaldrlp Sovyetlerin tek bana iktidar olmasn salamak gerekiyordu. Bu, nazik i barn bozulduunu ve iki hkmetin yani Geici Hkmet ile Sovyetlerin birbirleriyle ak mcadelesinin baladn gsteriyordu. ubat devrimi ile lkedeki btn gruplarn menfaatine cevap verecek meden bar toplumunu oluturmak iin frsatlar yaratlmt. Turgay ehrinde General 36

Lavrentevin cezalandrma kuvvetleri geri ekildi ve devrime katlanlar hakknda af karar kt. 24 Nisan (9 Mays) 1917 tarihli hkmet kararyla savata bulunanlar evlerine gnderilmeye baland.56 Geici Hkmet Kazakistanda baz hizmetler yapabilmiti. ubat devrimi sonucunda toplumda demokrasinin gelimesi, siyasette zgrln gelmesi ve bunlarn neticesinde halkn siyas grlerinin gelimeye balamas nemli idi. Fakat bunlar halkn taleplerine tam olarak cevap veremedi. Geici Hkmet btn blgelerde otorite kuramad. Fakir kylnn meseleleri zmlenemedi. Byk ehirler dnda, Bozkr blgelerde yaayan halk Alaorda hkmetini destekledi. Monariyi ykan ubat Devrimi baz yerlerdeki monari idaresini ykamad. Sadece valinin yerine komiserler, ky muhtarlarnn yerine ky komiserleri geldi. 1917 ylnn yaz aylarnda ve sonbaharnda siyas atmalar oalmaya balad. Birok yerde Bolevikler ynetimi ellerine almaya baladlar. Btn Rusya topraklarnda Sovyetlerin Boleviklemesi balad. Bu yzden 1917 yln temmuz aynda gerekleen olaylardan sonra gndemden kan Btn iktidar Sovyetlere verilsin! slogan tekrar canlandrld. Bu slogann amac silahl darbe ile Geici Hkmeti ykp proletarya diktatrln kurmakt. Geici Hkmetin iktidar, Petersburgta gerekleen silahl devrimden sonra, 25 Ekim 1917 (7 Kasm 1917) tarihinde sona erdi. Byk Ekim Devrimi veya Rusya Sosyal Demokratlarn radikal kanad olan Bolevikler tarafndan

gerekletirildiinden Bolevik Devrimi olarak da bilinen hkmet darbesi oldu. Boleviklerin lideri Vladimir li Lenin, Sovyet hkmetinin kurulduunu halka i, asker ve kyllerin devrimi yaasn! sloganlar ile ilan etti. Artk ift bal hkmet durumu sona erecekti. Ekim darbesinden sonra devletin yeni kurulu meseleleri gndeme geldi, yeni sorunlar ortaya kt. Kazak halknn geleceini yeniden ekillendirmeye balad.57

56 57

M. Kozbayev, Kazakistan Tarihi, Cilt: II, Almat, 1996. s. 245. M. H. Abuseyitova, N. E. Masanov; storya Kazakistana I Tsentralnoye Azii, Almat 2001, s. 353.

37

4. Sovyet Hkmetinin lk Kararnamesi

Geici hkmetin brokratlar tutuklandktan sonra Sovyetlerin Genel Kongresi Leninin hazrlad iki nemli kararnameyi kabul etti. Kararnamede btn memlekette adaletli ve demokratik bir ynetim kurulaca bildiriliyordu. Btn Rusyada iktidarn Sovyetlere ait olduu bildirildi. Btn Rusya Merkez cra Komitesi ve Halk Komiserleri Sovyetinde V. . Lenin bakan olarak seildi. Onun yakn arkadalar da L. Troki, G. Zinovev, L. Kamenev, A. Sverdlov, J. Stalin, F. Dzerjinski nemli bakanlklara tayin edildiler. Kabul edilen kararnameler Rusyann, topraklarn kyllere verileceini ve tm blgelerde Sovyet hkmetinin iktidarnn kurulacan ilan etti. Lenin ve arkadalarnn, milletlerin kendi kendilerini idare etme hukuku hakknda yeni grleri vard. Bu konuda Leninin Mill Mesele hakkndaki szleri temel alnd. Leninin sznde milletlerin kendi kendini idare etme haklarnn parti tarafndan kabul greceini, fakat milletlerin mill hareketlerini desteklemeyeceklerini bildirdi. nk yeniden kurulan memlekette burjuvalarn tekrar sahneye kma ihtimalinin olduunu ve iilerin yenilebileceini dikkate alacaklarn syledi. Boleviklerin planlarna gre mill meseleler, Geici Hkmete kar mcadelede silah olarak kullanlacakt. V. . Lenin ve arkadalar, Rusyada kyllerle ve iilerle birleerek Sosyalist Devlet kuracaklarn aklad. Sovyet hkmetinin liderlerinin planlarna gre Rusyada proletarya diktatrlnn kurulmas gerekiyordu. Btn i yerleri ve fabrikalarn devletletirileceini ilan etti. Eer bu deililiklere partiler kar kacak olursa her trl acmasz ceza tedbirlerinin alnaca uyarsnda bulundular. 3 Aralk 1917de yaynlanan beyannamede: Rusya halklarnn kendi kendini idare etme hakknn tannaca ve yeni kurulan hkmetin amalar aklanyordu. Rusyann ve Dounun Btn Mslman Emekilerine balkl beyannamede, Bundan sonra sizin dinleriniz ve gelenekleriniz, mill ve kltrel idareleriniz serbest olacak. Onlara bundan sonra hi kimse dokunmayacak. Kendinize ait mill hayatnz zgrce kurabilirsiniz. Sizin buna haknz vardr. Unutmayn, Rusyann btn halklarnn haklar gibi sizin de haklarnz devrimin btn gcyle ve onun organ olan i, Asker ve Kyl Temsilcilerinin Sovyetleri tarafndan korunacaktr. Bu devrimi ve

38

onun hkmetini destekleyin denilmiti. Egemenliini alacak halklarn kendi hayatlarn istedikleri gibi yaayabilecekleri sylense de, zgrlklerin, Boleviklerin ve hkmet merkezinin izni olmadan gerekleemeyecei de belirtildi. Merkez Hkmetin iktidarn en fazla destekleyen J. Stalin idi. Milletler Halk Komiserlii Bakan Stalin, 1918 ylnn Mays aynda Sovyet hkmetinin Moskovaya bal olacak halklarn zerkliini kabul edeceklerini syledi. zerklik, ii ve kyllerin Sovyet hkmetini destekledii durumda alnabilecekti. Hkmet, yerel icra komiteleri bakanlna ve yeliine yerli halktan hi kimseyi semedi. dare, merkezden gnderilen Rus komiserlerin eline verildi.58

5.

Kazakistanda

Sovyet

Hkmetinin

Kuruluu

ve

zellikleri
Devrimin merkezdeki zaferi, dier blgelerde ve zellikle Kazakistanda da Sovyet hkmetinin kurulmasna yol at. Buna ramen, Kazakistanda proletarya devrimi iin uygun sosyal-ekonomik artlarn olmamas, Sovyet Hkmetinin kurulmasn zorlatryordu. Kazak kylerindeki toprak sahiplerinin basks, yerli ii snfnn ve Bolevik taraftarlarnn yetersiz olmas da zorluk oluturuyordu. Don Kozaklar, ESERler(devrimcilerin sosyal- demokrat sol kanad), Menevikler ve Beyaz Ordu mensuplar, yeni hkmetin kurulmasna kar ktlar. Ala Partisi de Ekim Devrimini onaylamyordu. Srderya Blgesinin Evliya Ata milletvekilleri komitesinin ve Kazak Boleviklerin Bakan Turar Rskulov, Halk Komitesine yazd mektubunda, Binlerce adam, bu zamana kadar Sovyet Hkmetinin ne olduunu anlam deil. Hkmet halka tantlmad. diyordu. Kazaklar Sovyetleri, arlk Hkmetinin bir devam olarak kabul ediyordu. Bunun sebebi, halkn ounluunun yaad blgelerde Sovyet iktidarnn kurulmasna ramen, ky ve kasabalarda arlk zamanndaki dzen hl devam ediyordu.59 Kazakistan, Ekim devrimini takip eden gnlerinde kart bloklarn sava meydanna dnmt. Kazak halk, Kzllar ve Beyazlar arasndaki kanl
58 59

B. M. Bolotin, Sostoyaniye i Perspektivy Dvuh Sistem, Moskova 1988, s. 134-135. A. Baytursunov, A. B. Andaspagan,, Problemler Hakknda Kazak Gazetesi, 1914, Ocak. Say, 48. s 12.

39

atmalarn ortasnda kald. Sovyet Hkmeti nce Srderya blgesinin nemli ehir ve merkezi olan Petrovsk (bugnk Kzlorda) ehrinde kuruldu. Burada, Ekim devrimine kadar, ii ve askerlerden silahl gruplar oluturulmutu. Srderya, Akmola ve Bkey blgelerinde Boleviklerin balatt silahl saldrya Geici Hkmetin askerleri kar koyacak gte olmadndan, birok blgede Sovyet Hkmeti bar yoluyla ynetimi ele geirdi. Fakat geici Hkmetin yerel organlar ve komiserlerinin gl olduu Turgay, Oral, Semey ve Yedisu blgelerinde silahl saldrlara bavuruldu. Buralarda, Ala Orda, Hokand zerk Hkmeti ve Don Kozaklar, bu saldrlara kar koydular. Fakat sonuta, merkezden Kazakistana gelen parti organlar burada Sovyet ynetimini kurdular. Petersburgta Sovyet ynetiminin kurulmasndan sonra Kazakistanda da Sovyetler, gda maddelerini, maliyeyi, demir yollar ile ktphaneleri kontrol altna aldlar. Nisan 1917den itibaren Kazak i ve Asker Sovyeti temsilcileri, Omb, Takent, Semey, Vernyi, Petropavlovsk, Perovsk, Kazal, Kostanay, Aktbe ve dier yerlerde de ii ve asker Sovyeti idareyi ele aldlar. Ayn ekilde: Oral, Akmola, Evliya Ata, Krgz Kazak mill komiteleri idareyi aldlar. Oral eyalet, Akmola, Aktbe, Pavlodar ve skemen ile Sovyetleri seildi. Eyaletleri ve ileleri ynetenler ile Kazak komiteleri Sovyetlerle beraber olup, idareyi ve mill menfaatleri korumaya altlar. Onlara ou zaman siyas tecrbesi olan aydnlar nderlik ettiler. Mesela, Semey eyaleti Kazak komitesinin bakan Ala hareketinin mehur yesi R. Marsekov, Oralda C. Dosmuhamedov, Yetisuda . Caynakov idi. S. Seyfullin, M. Aytpenov, H. Dosmuhamedov, C. Aldongarov da Kazak komiteleri ile ile blgelerine bakan seildiler. S. Seyfullinin dediine gre, eyalette komiteler kuruldu. ok yerlerde halka bask yapan eski zenginler idareden uzaklatrld. Kadnlarn erkeklerle eit oy hakkna sahip olduu ilan edildi. Bu yzden komite, ksa srede btn Akmola Kazaklar iin byk nem kazand.60 Kylerde komite bakanl ve yelikleri iin seimler yapld. Kazak komiteleri aslnda Ala hareketi ile ayn fikirdeydi. Ancak bazlar Ala bayra altnda aktif harekette bulundular. Bir ksm ise Boleviklere katld. Sovyetler ile

60

N.U. ayahmetov, Kazakistan Tarihi, Almat Kitap Yaynlar, Almat, 2003, s. 101102.

40

Bkey Ordasnda da Merkez Ynetim Komitesi kuruldu. Geici Hkmet kurumlar iinde A. Bkeyhanov ve M. Tnbaev Trkistan komitesinde grev yaptlar. Bokeyhanov Turgayn, Tnbaev ise Yedisu eyaletinin komiseri olarak alt.61 Kasm 1917den 1918e kadar Kazakistann birok yerlerinde Sovyet hkmetinin otoritesi kuruldu.

6. Kazak zerk Sovyet Devletinin Kurulmas

1917 Ekim aynn sonlarndan 1918 Marta kadar Sovyet Hkmeti esasen ehirler ile Kazakistann baka byk yerleim birimlerinde kontrol salad. Obalar ile kylerin byk bir ounluunda, Kazakistanda Sovyet hkmetini tesis etme sreci i sava balayana dek devam etti. Kazakistan Sovyet Hkmetinin kurulmas faaliyetlerine A. T. Cangeldin, S. Seyfullin, K. ugaev, V. Uanov, S. M. Tsvilling, A. manov, T. Rskulov, P. M. Vinogradov, T. Bokin, L. P. Emelev, T. tepov, A. Rozbakiyev ve dierleri aktif olarak katldlar. Delegeler mill otonomi meselesi, toprak meselelerinin zlmesi, kurultay toplantsna hazrlk ve Kazak siyas partisinin kurulmasna byk nem verdi. Kongrenin balamasndan bir ay nce, Kazak Gazetesinin sayfalarnda otonomi meselesi hakknda eitli fikirleri ortaya koyan bir ka makale yaynland. Bunlarda, eer otonominin gereklilii kesinse, o zaman Kazaklar iin nasl bir otonomi faydal olabilir? Ulusal bir otonomi mi yoksa federatif bir otonomi mi? Eer biz blgesel bir otonomi eklini benimsersek, o zaman onun temeli ne olacak? Toprak m, veya kltrel zellik mi, veyahut da millet zellii mi? Kazaklar bamszla kendi abalaryla ulaabilir mi? Yoksa onu baka halklarla ittifak yaparak m gerekletirebilecek? eklinde sorular ortaya atld. Fakat bu sorulara net cevaplar verilemedi. A. Baytursunov ve M. Dulat bamsz otonom Kazak devletinin kurulmasn destekledi. Bkeyhanov demokratik federatif ve parlamenter Rusya Cumhuriyeti bnyesinde Kazak mill territoryal otonomisinin olmasn benimsedi. Bu fikri delegelerin ounluu destekledi. Kongre kararnda, Kazak vilayetleri teritoryal mill otonomi... almaldr eklinde ifade yer ald. Kongre almalarndaki
61

Reeniya Partii i Pravitelstva Po Hozyayistvennm Voprosom, Cilt 3. Moskova 1968. s. 368

41

en nemli mesele, toprak meselesi oldu. Bu meseleyle ilgili olarak kongre kararnn temel fikri u ekildeydi: Kazak toplumuna ait arazilerin gasp durdurulacak, msadere edilen btn araziler, ayrca gmen idarelerinin hl parsellemedii araziler geleneksel kullanm iin Kazaklara iade edilecek, bozkrlara gmen akn durdurulacak v. b. Kongre, Rusya Kurucu Meclisine hazrlk meselesini de tartt. Milletvekili adaylar listesi hazrland ve Kazakistann btn blgelerinden ve Buhara, Fergana ile Hivedeki Kazak toplumlarndan 81 kiinin ismini belirlendi. Listede Kazak Gazetesinin yneticileri, Kazak mill liberal hareketinin liderleri A. Bkeyhanolu, A.Baytursunov, blgesel liderler: A. Ermekov, H. Gabbasov, (Semey) C. Dosmuhammedov, H. Dosmuhammedov, (Bat Kazakistan), M. Tnbayev (Yedisu), M. okay, S. Asfendiyarov (Trkistan Eyaleti) vard. Ayrca adaylar arasnda Ruslardan bilim adam G. Potanin ile siyaset adam V. aykin de bulunuyordu. Kongre kararlarnda Kazak Gazetesinin evresinde toplanan Kazak aydnlarnn etkisi byk oldu. Bu sayede Mslman dindarlarn Kazak halkna etki yapma imknlar azald. eri mahkemelerinin yerine modern hukuka dayal bir yarg sisteminin kabul edilmesi kararlatrld. Kadnlar ile erkeklerin eit haklara sahip olmas benimsenmiti. Balk paras yasakland. Eitimin zorunlu olduu kabul edildi ve bunun gerekletirilmesinin sivil hkmetin sorumluluunda olduu ifade edildi. Bununla beraber kongre kararlar, Akmola, Semey, Turgay, Ural ve Hazar tesi Vilayetlerindeki Kazak yerleim birimlerindeki Mslmanlarn ihtiyalarn karlamak iin Orenburgda bamsz bir mftln kurulmasnn gerekliliini dikkate ald. I. Genel Kazak Kongresi esasen Kazak mill siyas partisi Alan kongresi oldu. Onun kararlarnda Kazak Partisinin kurulmasnn gerekli olduunu kabul eden Kongre, Genel Rusya Mslmanlar urasna katlan Kazak temsilcilerini bu partinin programn hazrlamakla grevlendirmektedir, bu parti programnn esasnda, demokratik federatif parlamentler cumhuriyeti talep edilmelidir.62 eklinde ifade yer ald. Alihan Bkeyhanov, Ahmet Baytursunov ve demokratik grteki Kazak

62

TsGVIA, f.366, Op. 2. d. 195, s.41-42.

42

aydnlarnn dier temsilcileri Ala Partisinin liderleri oldu. Bu liberal zenginler ile demokratlarn partisi idi. ubat devriminden sonraki ilk aylarda Kazak milleti kendi kendisini idare etmek iin Trkistanda zerk Kazak devletini kurmay dnmt ama bu ideali Rusya kabul etmemiti ve bunun yerine V. . Leninin dncesi ile Bolevik Partisi zerk bir devlet kurmaya almt. RKP (b) VIII. kongresinin kararlarnda yazld gibi hkmet banda olan ve tm Sovyet Birliinde hkimiyeti elinde bulunduran Bolevik Partisi, gerei sylemek gerekirse, Kazak Sovyetlerini hkmet iinden uzak tutmutu. Mill ayaklanmaclar, blge dndaki halklarn mill bamszlk fikrine nem verdiklerini boleviklere gstermilerdi. Komnist Partisi ile Sovyet hkmeti sovyet sisteminde Kazak zerkliini kurmak iin hazrla bile balamt.63 T. Cangeldinin dediine gre, V. . Lenin Kazakistandaki olaylar unutmamt. O, Bakrdistan ve Kazakistann tm partileri ile sovyet

memurlarndan bu meseler hakknda her ay bilgi alyordu: 1. Biz Bakurtlara, Krgzlara (Kazaklara) ve dierlerine neler verdik? 2. Genel olarak ilim hakkndaki sonular. 3. zellikle bu milletlerin komnistlik okullar. M. . Kalininin bakanlk etmesiyle zel kurulan Krgz (Kazak) Bakrd komisyonun toplantsnda Trkistan, Kazakistan ve Bakrdistan birletirme ve Orenburg onlar iin bir merkeze dntrme hakkndaki almalara yorumlar yaplmt. Bu yorumlara Tatar milleti itiraz etmiti, Krmn, Kafkasn, Oral ile dilin yaknndaki mslmanlarn Tatar Trk cumhuriyetini kurma hakknda teklifler ortaya kmt. Ama esas alma Kazak topraklarn birletirmek zerine olmutu. 10 Temmuz 1919 tarihinde V. . Lenin Kazak (Krgz) lkesinde idar ilerin balatlmas hakkndaki kararnameye Devrimci Komite imza atmt. O kararname Kazak lkesinde ilk yksek seviyede asker dzenin kurulmas hakknda yazlmt. Kararnamenin amalar: ortaya kan devrimcilere asker ynden mdahele etmek, lkede mill mcadeleyi arttrmak, tarmdaki ve medeni sistemdeki durumlar iyiletirmek, Kazakistanda Sovyetlerin Kurultay Kongresini hazrlamakt.

63

E. Sdkov, akarim ve Alaorda, Almat: Rapitet yay, 2008. s. 70.

43

Devrimci Komitenin kontrolne Astrahan eyaletindeki Kazaklarn oturduu blge ile Oral, Turgay, Akmola, Semey eyaletleri verilmiti. Kazak idaresinin bakanlna Polak soyundan kan ve 1902 ylnda Komnist Partinin yesi olan S. Pestkovskii seilmiti. Ynetimin kadrosunda: B. Lukaev, A. Cangeldin. A. Baytursnov, M. Tunganin, S. Mendeev, B. Karaldin, B. Karatayev gibi yeler vard ondan sonra yine yelie A. Avdeev, A. Aytiev, A. Alibekov, S. Arniev, S. Seyfullin, H.Gabbasov, T. Sedelnikov, V. A. Radus Zenkovi gibi kiiler de eklenmiti. Kazrevkom ile onun yerel kurumlar Kazak bozkrnda Sovyetleri dzenleyip, iyi niyetli Kazak aydnlarn temsilci olarak Sovyet sistemine armaya balamt. 9 Nevruz 1920 ylnda bile Kazak hkmetini tanyoruz diye Alaordann datlmas hakknda karar almt. Kazrevkom meden sistem ilerinde nemli gelimeler yaplmt. Kazrevkom Ukn gazetesini karmt ve Aktbe ilesinde de yeni okullar amt. Bir ehirde bile 300den fazla okul almt, lkenin birok ehrinde retmen yetitiren okullar amaya balamt. Kazrevkom Kazak topraklarn birletirmek iin birok iler yapm olmasna ramen bu almalar onun baz temsilcilerinden birini, A. Baytursunovu, memnun etmemiti. Bununla beraber lkedeki dier blgelerin temsilcileri de millet problemini zmede devletin yeterli olmadn bildirmiti. Milletlerin bilgi bakmndan yeterli olmadn savunan J. Stalin, Millet leri Halk Komiserlerinin iine srekli olarak itiraz ediyordu. 20 Temmuz 1920 tarihinde Sovyet hkmeti ilk federasyonlu sosyalist devlet olan RKFSR iinde zerk Kazak Krgz Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin kurulmas hakknda kararname hazrlamt. 4 Ekim 1920 ylnda Orenburg ehrinde KKSD (Kazak zerk Sovyet Devleti) Sovyetlerinin Kurultay toplanmt. Kurultay, hkmet kurumlar ile Cumhuriyetin Merkez dare Komitesini ve sonra Halk Komiserleri Sovyetini semiti. KazKSD Merkez dare Komitesine bakan olarak S. Mendeev seilmiti. KazKSD Halk Komiserleri Sovyetinin bakanlna ise V. A. Radus Zenkovi seilmiti. Kongre yle bir aklama yapmt: Kazak Krgz zerk Devleti halknn bilgili ve emeki toplumu, Cumhuriyetin emeki halk ile bir btn haline gelecektir. Biz, KazKSDn emeki halknn manev, siyas ve tarm ilerini gelitirebilmek 44

iin gerekli imknlar salayacaz ve bu konu hakknda RKFSCnin dier paralar ile birleme hususunda emekiler mcadelesinin ortak hedeflerini belirlemeyi dnyoruz. KazKSD emekilerinin haklarnn bildirisini kabul ettikten sonra, orada ilikilerin asl imdi RKFSCne katlacak olan milletlerin kendi arasnda gvenli bir ekilde anlamasn esas alarak, onlarn sk ilikiler ierisinde olmasn salayacaktr denilmiti. Ayrca, KazKSDn anayasal yolla kurulduu ilan edilmiti. Hatta hkmetin ve devletin idare kurumlarnn oluturulmasnn gerektii ve toprak siyaseti, vatandalarn temel haklarnn ve hedeflerinin belirlenmesi, hatta seim sistemi, mahkemenin dzenlenmesi ve memur sisteminin kurulmasnn lzumlu olduu bildiride belirtilmiti. Bildiride Cumhuriyeti ekonomik olarak yenilemek ve adalatrmak, alma hususunda tamamen kendi iinde hareket edip, ekonomide ve siyasette yrtt sistemi, Rusya Federasyonunun dier blgelerdeki siyasetiyle

karlatrdmzda dndmz gibi gelimeler olacaktr diye gsterilmitir. Kongre, Cumhuriyete dhil olan tm milletlerin bar iinde ve gvenli yaamalarn salamaya almt. Bildiride, Her bir millet, tm devlet kurumlar ile okullarda ana dilini kullanabilir ve bu milletlerden her biri de mill gelimesini devam ettirebilir. Bununla beraber bu milletlere tm imknlar salanacak ve hukuk nnde eit olacaklardr. Btn bu saylan imknlarn yerine getirilmesi gerekir.64 Yerel Kazak Sovyet Devletinin iln edilmesi tarih nem tamaktayd. Kazak halk, kendisinin asrladr hayal ettii bu idealin gereklemesini uzun yllardr smrgecilie kar olan mcadelenin sonucu olarak grm ve bu baary mill gelime yolunda ilk adm olarak kabul etmitir. Bildiride: 1. Devlet dzeni: Rusya, demokratik federatif cumhuriyet olmaldr. Federatif cumhuriyete katlan her devlet i ilerini kendi ynetecek, fakat dier devletlerle uyumlu olacak.

E. Sdkov, a.g.e. Trotskiige Hat (Trotskiiye mektup) ya da Ala Liderlerinin Syledii Gerek, Almat: Rapitet yay, 2008. s. 70.

64

45

2. Mahalli zgrlk: Kazaklarn yaad vilayetlerin birlemesinden oluan Kazak muhtariyeti Rusya Federatif Cumhuriyetinin bir yesidir... Ala Partisi haktan yana, zayflara yardmc ve zalimlere dmandr... 3. Temel hukuk: Rusya Cumhuryetinde din ve rk ayrm yapmadan erkekkadn herkes eit olmaldr. Toplant dzenleme, dernek kurma, fikrini aklama, gezete yaynlama ve kitap basmaya zgrlk verilmelidir... 4. Din: Din ve devlet ileri birbirinden ayrlmaldr. Her dine eit haklar... Kazaklarn kendi mftlkleri olmal... 5. Hkmet ve yarg: Her halkn hkmeti ile yargs kendi yaam ve geleneklerine gre ekillenmelidir. Yneticiler ve hkimler yerli halkn dilini bilmelidir... Kazaklarn ounluk olduu yerlerde yarg dili Kazaka olmaldr. 6. Mill savunma: Mill savunma iin asker bugnk gibi olmamaldr. Askerlik ana gelen genler kendi blgesinde eitilmeli ve kendi blgesinde askerlik hizmetini ifa etmelidir... Askerlik grevini Kazaklar suvari olarak yapmaldr. 7. Vergi: Durumuna ve gelirine gre, zenginden ok, yoksuldan az ve dilce alnmaldr. 8. iler: iler kanunun korumas altna olmaldr. Ala Partisi iilerle ilgili olarak Sosyal Demokratlarn Menevik grubunun programn kabul eder. 9. Eitim ve bilim: Eitim kurumlarnn kaplar herkese ak ve cretsiz olmaldr; halkn her kesimine okul yaygnlatrlmaldr; ilkokullarda eitim ana dilinde olmaldr; Kazaka ortaokul ve niversite almaldr; eitim kendi iinde zerk olmaldr; Hkmet eitime karmamaldr... 10. Toprak meselesi: Kurucu Meclis anayasa hazrlarken toprak paylamnda yerli halka ncelik verilmesi talep edilmelidir; Kazaklar toprak hisselerini bulunduklar blgelerden alp yerleene kadar, Kazak topraklarna gmen Rus kylleri getirilmemeli, nceden alnm yerlerin Rus kylleri yerlememi olanlar da Kazaklara geri verilmelidir.65 Tm Rusya Merkez cra Komitesi ile Halk Komiserleri Sovyetinin Kazak zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetini Kurma Hakkndaki Kararnamesi

65

Kazak Gazeti, 21 Kasm, Say 251, Almat, 1924.

46

zerk Kazak Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Hakkndaki Kararname 10 Temmuz 1919 tarihinde Halk Komiserleri Sovyeti 354 numaral kararnameyi gelitirerek tm Rusya halknn Merkez cra Komitesi ile Halk Komiserleri Sovyeti karararlatrmtr: 1. Sovyet Sosyalist Rusya Federasyonu Cumhuriyetinin paras olarak zerk Kazak Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulsun ve onun iine nceki valilik snrlarna imdi bu eyaletler eklensin: a) Semey eyaletine; Pavlodar, Semey, skemen, Zaysan ile Karkaral ileleri eklensin, b) Akmola eyaleti; Atbasar, Akmola, Kketay, Petropavlovsk ileleri ile Omb ilesinin bir paras, c) Torgay eyaletinin iine; Kostanay, Aktbe, Irgz ile Turgay ileleri, d) Ural eyaletinin iine; Ural, Ilbiin, Demir ve Gurev ileleri e) Hazar denizi evresindeki Mangstav eyaleti ve bu eyaletin Krasnovodsk ilesindeki 4 ve 5 Aday soyu blgeleri; f) Astrahan Atkom tarafndan bir komisyon kurulsun ve Astrahan ile Krgz Revkomlar arasnda zm bulunabilsin diye, Astrahan eyaletinden Sinemore ky, Bkey ordas ve baz kylerin Krgz Revkomlarna verilmesi gerekir zmne ulald. 2. Bu karar artk Trkistan Cumhuriyeti iine giren Krgz topraklarnn, Krgz Cumhuriyetinin iine dhil olan bu eyaletlerin halklarnn iktidarna gre yaplmas lazmdr. 3. zerk Kazak Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin idar kurumlar, Yerel Temsilciler Sovyetinin, Kazak Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin Merkez cra Komitesi ile Halk Komiserleri Sovyeti olmaktadr. Bu kararnamede bahsedilen grevi, ikisi ayn anda yapmaktadr diye aklanmt. 4. Kazak Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin ilerine bakanlk yapmak iin: 1) Posta, telgraf bakanl ile beraber i ileri; 2) Adalet; 3) lim; 4) Salk idaresi; 5) Sosyal yardm; 47

6) Tarmclk; 7) Gda maddeleri; 8) Maliye; 9) Halk ky ileri Sovyeti Halk Komiserleri; 10) i ve ky ii koruculuu; 11) Emeki halk komiserlii; 12) Kara yollar halk komiserlii kurulacaktr. 5. Asker aralarn ynetimi iin Edil d asker blgeye tbi klnarak Kazak Asker Komiserlii kurulacaktr. 6. Rusya Sovyet Sosyalist Federasyonu Cumhuriyetinin maliye ve ziraat siyasetini tm cumhuriyet blgesinde bir btnlk salamak amacyla, Kazak Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin gda maddeleri, Maliye ve Halk Komiserlii, ii ve ky ii korucusu ve bununla beraber Halk Ziraat Sovyeti ile Posta ve Telgraf ynetimi, Kazak statistik Bros ile Kazak Komisyonu, Emeki Halk Komiserlii ile Karayollar Halk Komiserlii, Rusya Sosyalist Federasyonu Sovyet Cumhuriyetinin Halk Komiserliine tamamen bal olcaktr.66 I. Uyar: 6. blmde ad geen Halk Komiserleri ile Kazak Asker Komiseri, Kazak Cumhuriyeti Halk Komiserlii Sovyetinin, Rusya Sosyalist Federasyonu Sovyet Cumhuriyetinin Halk Komiserlii ile anlamal olarak seilecektir. II. Uyar: Kazak Cumhuriyetinin Halk Komiserleri Sovyeti, Halk Komiserlerinin yanndaki heyetleri seecektir. 7. Kazak (Krgz) Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin ileri (Posta ve Telgraf ynetimleri), Adalet, lim, Salk, Ekonomi ve Ziraat Halk Komiserlii, kendi ilerini kendilerine gre ynetecek ama Tm Rusya Halk Merkez cra Komitesinin nnde sorumlu olacaktr. 8. zerk Kazak (Krgz) Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin maliye giderleri ile teknik aralar Rusya Federasyonu Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin

hazinesinden karlanacaktr. 9. Rusya Federasyonu Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, dileri ile d ticareti tamamen merkez kurumlarnn kontrolne alacaktr.

66

Kazahstanskaya Pravda Gazetesi, Say 26, imkent, 1992, s. 23.

48

10. Kazak (Krgz) Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Kongresi toplanncaya kadar zerk Kazak (Krgz) Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin tm hkmet idaresi bu kurallarla ynetilecek ve eyaletlere eklenen yeni yerlerin snrlar Kazak (Krgz) Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin Revkomu tespit edecektir. 11. Kazak (Krgz) Cumhuriyetinin Akmola ve Semey eyaletlerinin idaresi merkez kurumlar tamamen dzenlenene kadar geici olarak Sibirya Revkomunun kontrolnde kalacaktr. Sibirya ve Trkistan, geici bir sre Kazak eyaletlerinin idaresi iin Sibirya Revkomu ile Trkistan Merkez cra Komitesi Bakanlk Heyetinin kadrosuna Kazak Revkomunun vekillik verdii yeler eklenecektir; Kazak Revkomunun ad geen yeleri yaptklar iler hakknda Sibirya ile Trkistan Komitesine bilgi verecektir ve bu yeler de onun tavsiyelerini yerine getirecektir. Uyar: Bir tarafta Kazak Revkomu ve dier tarafta ise Trkistann Merkez cra Komitesi ve Sibirya Revkomu vardr. Eer onlarn arasnda sonradan Kazak (Krgz) Cumhuriyetinin corafyasna ya da bir eyaletine baka bir blge eklendiinde taraflar arasnda anlamazlk karsa, bunlar zme grevi Rusya Federasyonu Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Merkezi Kurumlarna verilecektir.67 Tm Rusya Merkez cra Komitesinin Bakan M. Kalinin Halk Komiserleri Sovyetinin Bakan V. Ulyanov (Lenin) Tm Rusya Merkez cra Komitesinin Sekreteri A. Enukidze

67

Kaynak Sovyet hkmetinin Kararlar, Cilt:10, Moskova, 1979, s. 97-100.

49

KNC BLM

A. Kazakistanda Yeni Ekonomik Politikalarn Uygulanmas

Sovyet iktidarnn ilk yllarnda (19241928) henz rejimin oturmam olmas sebebiyle Lenin YES ad verilen, iki adm ileri, bir adm geri olarak ifade edilen iktisad bir politika uygulanmtr. Bu dnemde, komnizmin iktisad program devreye girmitir. Kyl topraklarnn kamulatrlmas (kolhozlama) ve bankalarn devletletirilmesi, sanayi ve ticarette iilerin sz sahibi olaca ynndeki politikalar, Stalin dneminde 1929dan sonra uygulanmaya balanmtr.

Kolhozlatrma faaliyetleri ncelikli olarak gebe kyllerin bulunduu Kazak topraklarnda baaryla srdrlmtr. Binlerce Kazak kyls kolhozlara zorla gtrlmtr. Bu zorlamalar srasnda direnen Kazaklarn bir ksm ldrlm, bir ksm ise elverisiz hava artlar nedeniyle alk ve souktan hayatlarn kaybetmitir. Kazaklardan birou toprak ve hayvanlarn brakarak g ettii gibi birou da hayvanlarn vermemek iin onlar ldrmlerdir. Bunun sonucunda bu dnemde tarm ve hayvanclkta byk bir d gzlenmektedir Sovyetlerin Trkistan zerinde uygulad iktisadi politikalar sayesinde, her Trk Cumhuriyetine ayr ayr grevler tahsis edilerek bu blgeler iktisad ynden Moskovaya bal hale getirilmitir.68

1. Sovyetlerin Yeni Ekonomi Siyaseti

Komnist Partinin X. Kongresi (Mart 1921) yeni bir iktisat politikasna gemenin ilk basama olmutur. Kongrenin ilk oturumunda ele alnan plnlarda ilk nemli konu, zorunlu ek vergilerin kaldrlmasyd. Alnan kararlar dorultusunda, ziraatla uraanlarn yetitirdii mahsuln, ailenin geimi iin ayrlan ksmnn dnda olann tamamnn alnd vergi tr kaldrlmt. Fakat bunun yerine baka

68

O. R. Latsis, Voyti iz kvadrata, Moskva, 1989, s. 46.

50

bir vergi eklendi. Bir de, Lenin kongrede dnm dolam serbestliine geme gerei zerinde durmutu. Delegeler buna sert tepki gstermilerdi.69 Yeni Ekonomi Siyasetini hayata geirebilmek iin, byk zorluklarla mcadele etmek gerekmiti. ehirler ve kyler, cansz ynlara dnmt. lkenin durumu aresizdi. stasyonlarda a ve ypranm giyimli insanlar oalmaya balad. sizlik ile cinayetler artt. Kt hastalktar ve hastalktan lenlerin says oalmt. Normal grip hastal bile lmlere neden oluyordu. Volga rma etraf ile Oral da yaknlarndan, Kafkasya, Krm ve Ukraynaya kadar kuraklk yaylmt. Halk fakirlemiti. 40 milyondan fazla insan ala maruz kalmt. Alktan 5 milyon civarnda insan lmt. Kylerdeki evlerin %20si boalmt. Evsiz ocuklarn says artmaya balad. 1922 ylnda lkede aa yukar 7 milyon ocuk korumasz, ksz ve yetim ocuklar durumundayd. Btn bunlarn yannda, doal felketler de ba gstermiti.70 1921 ylnda lkede hareketlenmeler oalmaya balad. Hkmet, ala kar baz tedbirler alma yoluna gitti. rnein; a kalanlara dier ileler tarafndan yardm yaplmak, anaokulu yapmak, bulac hastalklara kar tbb hizmetler vermek ve cinayet davalarna bakacak ceza mahkemelerinin oaltlmas gibi kararlar alnd. O dnemde iyi olmayan uluslararas ilikilerden de yava yava faydalanlmaya balanmt. Uluslararas proletaryann destei, hayr kurumlarnn yardm saland. Hkmetin ve dier milletlerin yardmyla bu felket bir lde hafifletilebilmiti. 1922 ylnda ise kyler ile ilelerde tarmn durumu dzelmeye balamt.71 Partinin X. Kongresinde kabul edilen Yeni Ekonomi Siyasetine geme hakkndaki kararlarn uygulanmas, balangta istenen sonular vermemiti. Bunun sebebi, zmlerin geici olmas ve kesin bir kurtulu yolunun bulunmam olmasyd. Bu durum ise halk, sosyalizmin manasn yeniden sorgulama ve ona gtrecek yollar tekrar dnmeye mecbur brakmt. Lenin bu konu hakknda Pravda gazetesine bir ka makale yazm, yeni ekonomi politikas hakknda yorumlar yapmt. Ziraatlara tarlalarn ileyebilmek iin aralar verilmi, kk

69 70

T. anin, etyre modeli razvitiya sovetskovo selskovo hozyaystva, Moskva, 1987, s.114; N.U. ayahmetov, a. g. e. , s 93- 97. 71 N.U. ayahmetov, a.g.e. , s 98.

51

sanayi blgelerinde un frn yapacak fabrikalar almt. Bununla beraber, lokantalar ve ya fabrikalar, inaat malzemeleri iin de fabrikalar kurulmutu. Hkmet, iilere kredi yardm da salamt. 1924 ile 1925 yllarnda 415 traktr getirildi. Kredi trnde borla tohumlar verilmiti. Vergi ile ilgili yeni dzenlemeler, tarm ve sanayinin canlanmasna katkda bulunmutu. Bu tr yardmlarn sonucunda Kazak tarm topraklarnn genilii, 1924 ylnda 2.1 milyon hektardan 1928 yl 4 milyon hektara kadar bymtr. Bykba hayvanclk da hzla gelimiti. 1922 ylnda 12.2 milyona kadar azalm olan hayvan says, 1924-1928 yllar arasnda 24.8 milyondan 41 milyona kadar kmt. Kazakistanda 103 birliin ibirlii ile 650 ziraat birlemiti. Gney Kazakistanda pamuk yetitiren Pahtaral Sovyet Ziraatlk Kooperatifi kurulmutu. Bu yllarda fakir ailelerin says azalmaya balamt. 1928 yl ky ile ilelerin ksmn orta gelirli aileler oluturuyordu.72

2. Kazakistanda Asker Komnizm Siyaseti

V. . Lenin iktidara geldiinde, lkedeki mevcut ekonomik durumu yle zetlemiti: Depresyon, yoksulluk, sefalet. mperyalist amalar uruna girilen 1. Dnya Sava, i sava yllar, Rusyann dier milletleri gibi Kazak halkn da maddi ve manevi ykma srklemiti. Kazakistanda 307 iletmenin 250si durdurulmutu. 1913 yl ile karlatrnca Kazakistanda petrol retimi drt kat dmt. Karaganda ehrinde yaplan kmr retimi ise be kat azalmt. Bakr retimi tamamen durdurulmutu. Petrol iletmeleri yamalanp, 400 bin kg.dan fazla petrol denize aktlmt. Ekibastuz kmr madenleri ile Spassk bakr fabrikalar tamamen durdurulmutu. lkedeki ziraat mahsulnn sanayideki genel paynn, 1920 yl ile karlatrldnda %6.3e geriledii grlmektedir. Tarm blgesi olan Oral eyaletinde tarm iki kat, Yedisuda ise 3 kat azalmt. Hayvanclk da bu gerilemeden payn almt. Hayvan says 29.9 milyondan 16.3 milyona kadar azalmt.73 Sovyet Hkmeti, iilerin durumunu iyiletirmek iin nlemler almaya giriti. 1921 ylnn ilk aylarnda Trkistan Halk Komiserleri Sovyeti halka bedava
72 73

N.U. ayahmetov, a.g.e., s. 102. B. Ayagan, Kazakistan Tarihi, Almat, 1998, s. 7075.

52

gda maddeleri ile yakacak datma, i yerlerine yardm, cretsiz yemekhaneler hakknda kararlar kabul edilmiti.74 lkedeki madd kaynaklarn snrll, sava yllarnn etkisiyle bozulan ekonomik dengelerin tekrar kurulmas iin Sovyet ynetimi, Asker Komnizm politikasn uygulamaya koymutu. Bu politikann amac, sanayinin

merkeziletirilmesi, halkn elindeki gda rnlerinin ve maddi kaynaklarn devletletirilmesiydi. Maa, faturalar, ulam giderleri, giyim ve ayakkab almak iin halka kuponlar verildi. Kazakistanda tm vakflar, bankalar ve ulam sistemi devletletirildi. Spassk Bakr Fabrikas, imkent fabrikas, Anonim irketlere ait alminyum iletmeleri, Ridder, kibas tuz fabrikas, Baykonur kmr iletmesi, Embi petrol iletmesi devlete verildi. Orenburg-Takent ve Yedisu demiryollar, Aral Glndeki ticar gemiler, rti ve Yayk rmaklarndaki vapurlar, Kazakistan ehirlerinde bulunan Rus-Asya, Volga-Kama, Sibir Ticaret ve Banka kapitali devlete verildi.75 Uygulanan Yeni Ekonomi Siyaseti, ok gemeden lke sanayinin kmesine neden oldu. Nitelikli eleman eksiklii, madd kaynak yetersizlii, ulam sisteminin bozulmas ve asker organlarn ekonomiye mdahale etmesi, memleketi krize srklemiti.

3. Asker Komnizm Siyasetinin Sonucu

Yeni ekonomi politikas baarszla urad gibi, kyly ok zor durumda brakmt. Topra ileme imknlarnn artmasna ramen, toplanan rn, sava ncesi dneme gre kat azalmt. Hayvancln durumu daha da ktyd. Kzl Ordu ve Beyaz Ordu tarafndan el koyma ve talep nedeniyle hayvanlarn says azalmt. rnein, 2 milyon at, 6.5 milyon koyun ve kei, 2.1 milyon bykba hayvan ve 300 bin deve eksildi. Bu yllar iinde toplam 10.5 milyon hayvan azalm oldu. Hkmet Merkez Ynetimi, Sibir ve Kazakistanda asker emir olarak zel bir beyanname yaymland ve gda maddelerine el konmaya baland. Kazakistanda rn ve hayvan vergilerine ek olarak baka vergiler getirildi. Halk, elindeki
74 75

B. Ayagan, a. g. e, s. 77. B. Ayagan, a. .g. e , s. 78.

53

hayvanlar satp gnlk yiyecek maddeleri alyordu. Krizin etkileri sanayi sektrnne de yansd. Fabrikalar, odun yetersizlii nedeniyle kapanmaya balaynca, isiz kalan iiler kylerine dnmeye baladlar.76 Ekonomide uygulanan Asker komnizm sonucunda, 1920 ylnda Kazakistanda alk balad. 1920- 1921de yaanan sert ktan sonra durum daha da arlat. Ne yiyecek ne de ekilecek tohum kalmt. Halk, kylerinden kp demiryolu istasyonlarnda devletin yardmn beklemeye balad, fakat yardm gelmiyordu. Kazakistan halknn 1 milyondan fazlas alk ve hastalktan ld. Buna karn devletin bask kullanma tedbirleri ayaklanmalara sebep oldu. Sokaklarda, Komnistsiz Sovyetler in, Gda Krizi Yok Edilsin, Komnistsiz Bolevikler in sloganlar atlmaya balad. lk atmalar, Kuzey Kazakistann Novoiim ilesinde meydana geldi. 1920 ylnn yaz aylarnda Aktbe, Kostanay,

Petropavlovsk, skemen, Yedisu ve rti blgelerinde ortalk karmaya balamt. Mitinge kan halk, byk istasyonlar igal ediyordu. Kzl Ordu bu ayaklanmalara kar iddete bavurdu. Halkn elinde ise silah yoktu. Kostanay, Akmola, Oral, Semey eyaletlerindeki ayaklanmalar baarl olmutu. 1921 ylnn ubat aynda 25 bin kiiden oluan Beyaz Ordu kuvvetleri, Petropavlovsk ehrinde Sovyet Hkmeti kurumlarn yerle bir etmilerdi. Gda maddeleri vergisine itiraz eden orta ziraat iilerinin bir ksm da bu harekete katlmt. Sibirya ile lkenin merkezi arasndaki demiryolu hafta boyunca kapatlmt. Mart 1921de Oral eyaletinin etrafnda Sapockov ordusundan silahlandrlan 10 binden fazla kii harekete gemiti. Sovyet kart unsurlar,asker komnizm siyasetine kar ziraatlarn itirazndan ok iyi faydalanp hkmet kurumlarna kar kkrtlmlard.77 Kk sanayi sektrnde alan iilerin haklarn gzeten yeni bir ekonomik programn gereklilii ortadayd. Partinin X. Kongresinde (Mart 1921de) yeni kararlar alnarak ekonominin iyiletirilmesi hedeflendi. Yeni Ekonomi Siyasetinin uygulanmas iin, asker komnizm zamannda uygulanan yntemlerde deiiklie gidildi. Kk iletmeler zel kiilere ya da i ortaklklarna kirayla verilmeye baland. Alnan nlemler, balangta faydal olmutu. Pazarlar alm,

76 77

B. Ayagan, a. g. e., s. 79. B. Ayagan, a. g. e, s. 80.

54

tarm

topraklar

kyller

tarafndan

kullanlmaya

balanmt.78

Sava

komnizminden Yeni Ekonomi Siyasete gei, 1921 ylnda ekonomik ve siyas devrimin lkeyi ykmak zere olduu ortaya knca gereklemiti.79

4. Yeni Ekonomi Siyaseti (YES)-yllarnda Kazakistan

1917 Sovyet toplum bilimi uzun yllar boyunca, Yeni Ekonomi Siyaseti (YES) dnemini, taktiksel zellikler tayan tedbirlerin alnd ve sosyalizm ideallerinden geici olarak vazgeildii bir dnem olarak grd. Yeni Ekonomi Siyaseti, genel olarak bakldndan sosyalist tercih fikri ynelimini muhafaza etmekle birlikte, reformun deiik bir modeli, ynetim ve komuta sisteminin nnn kesildii ve toplum evriminde daha pozitif bir politikayd. iddetli kriz dalgas Cumhuriyetin tarm sektrnden aka grld. Mesela, 1914te 3.6 milyon desyatina olan ekili alanlar, 1922de 1.6 milyon desyatinaya kadar kld. 1914de her desyatinada 38.7 put olan ekim verimi de 1921de 18.7 puta kadar dt. Bu dnemde, genel tahl retimi misliden fazla oranda azald.80 Hayvanclk sektr de ar krize urad. 1914den 1922 ylnn sonuna kadar byk ba hayvan says 2.1 milyon, ylk 2 milyon, kk ba (koyun ve kei) 6.5 milyon, deve 0.3 milyon azald. Genel olarak bu yllarda toplam 10.8 milyon ba hayvan eksildi.81 iftilik sektrnde meydana gelen krizin sonucunda korkun bir alk felaketi ortaya kt. eitli blgelerden gelen haberlere gre, 1921-1922 yllarnda Orenburg idari blgesinde 445 bin kii, Kostanay idari blgesinde 225 bin kii, Uralda 400 bin kii, Aktbede 360 bin kii ve Bkey idar blgesinde 100 bin kii alk felaketine maruz kald. Daha sonra alktan blgelere gre, Cumhuriyette 2.3 milyon kii a kald. Alktan ve onunla birlikte yaylan hastalklardan, ayrca afet

Abuseitova, storiya Kazahstana i Tsentralnoy Azii (Orta Asya ve Kazakistan Tarihi), DaykPress, Almat, 2001, s. 440. 79 B. Ayagan, a.g.e, ss.156-167. 80 Sborn. Stat. Sved. O Dvijenii Naseleniya, Skota i Urajayev po KSSR s 1880 g. Po 1922 g. Orenburg, 1925,s. 68-69. 81 A.g.e. s. 44-45.

78

55

blgelerinden g edilmesinden dolay halkn nfusunda nemli lde azalma meydana geldi. 1914de 4.811.662 olan lke nfusu, 1922de 3.795.963e dt.82 Sovyet hkmeti emekilerin durumunu gelitirmeye almt, yaamak iin gerekli mallar paylamak iin komnist esasl bir kavram dnlmt. Mesela 1921 ylnn ilk zamanlarnda Trkistan Halk Komiserleri Sovyeti halka gda maddeleri ile yaktlar bedava datmaya ve i yerlerine yardm etmeye, cretsiz yemekhaneler yapmaya karar almt. Ne var ki zalimlii esas alan gda maddeleri siyaseti baarszla uratmt. Ziraatlarn sabr bitmiti. Kazakistann kuzeyinde ziraatlarn Asker komnizm siyasetine kar kan hareketi, yeiller hareketi diye adlandrlmt ve onlar beyazlar da krmzlar da desteklememiti. Bylece 1921 ylnda ziraatlar gda maddelerinin fazlasn zorla ellerinden almasna tamamen kar kmlard. lk kez bu siyasete kar ayaklanma Kuzey Kazakistann Novoiim ilesinde balamt. Kostanay, Akmola, Oral, Semey eyaletlerinde ayaklanma hareketleri fazla olmutu. Mesela 1921 ylnn ubat aynda ar ordusundan Albay Nikolaev ve Tokarevin komuta ettii 25 bin kiiden oluan ordu, Petropavlovsk ehrinde Sovyet Hkmeti kurumlarn yerle bir etmilerdi. Gda maddeleri vergisine itiraz eden ziraatlarn bir ksm bu harekta katlmt. Sibirya ile lkenin merkezi arasndaki demiryolu hafta boyunca durdurulmutu. Mart 1921de Oral eyaletinin etrafnda Sapockov ordusunun silahlandrd 10 binden fazla isync harekete gemiti. Sovyet Hkmetine kar eylemciler, asker komnizm siyasetine kar ziraatlarn itirazndan faydalanm ve halkn desteini kazanmlard. Bu srada Karkaral ilesinin 70den fazla parti yesi ile sovyet grevlisi ldrlmlerdi. Kk ziraatlarn haklarn koruyacak Yeni Ekonomi Siyasetinin ihtiya olduu grlyordu. Orenburg (Haziran 1921de) eyaletinde yaplan Parti Birinci Kurultaynda Yeni Ekonomi Siyasetine geme karar alnmt. Sava komnizminden hemen sonra YESe geilerek 1921 ylnda ekonomi ve siyas bakmndan harap durumda olan lkenin problemlerini zmek mmkn olacakt. Fakat YESin esas manasn halkn ou anlamamt. lkeye byk

82

A.g.e. s. 4-5.

56

deiim getiren bu tedbirler, halkn skntlarn acilen gidermek, Sovyet sisteminin her yerde benimsenmesini salamak iin alnmaktayd.83 Rusya Komnist (bolevik) Partisi [RK(b)P] X. Kongresi (Mart 1921de) YESne gemenin ilk basama olmutu. Kongrenin ilk oturumunda mzakere edilen mesele ziraatilerden zorla alnan vergi idi. Bu nceleri zorla uygulanan vergiyi ayni deil para olarak almak planlanmt. Bu beyannameyi (Merkez Komitesinin toplantsnda) V. . Lenin aklamt. Dtan baklnca bu yaplan i, ziraatlarn yetitirdii mahsllerin aile ihtiyacna yetecek kadar olanndan fazlasna el koyma eklinde uygulanan vergiyi kaldrmakt. Onun yerine para olarak vergi alnacakt. Bu vergiye her sene yaplan zam uygulanmayacakt. Hlbuki yeni konulan verginin amac ava komnizmi siyasetinin uygulamasnn habercisi idi ki o vergiyi kaldrmaktan daha kt idi. Ancak Yeni Ekonomi Siyaseti ziraatnn kendi iini serbest gelitirebilmesi iin gven vermiti. Fakat bu vergi hakkndaki problemin sadece bir paras idi. Pratik olarak ziraat kendisinde kalan artk mahsul nasl pazarlayacakt? Bu sadece satmak yoluyla yaplacakt. Lenin kongrede dnm dolam serbestliine gemek lazm diye seslenmiti.84

5. Kazakistanda 1920-1922 ve 1930-1936 Alk Yllar

Ekim htilalinden sonra Kazakistanda yeni bir ekonomik siyasete gei dneminin zorluklar yaanyordu. 1921 ylnn yaz aylarnda lkenin birok blgesi kurakla uramt. nceki yllarda da ok fazla ktlk olup, baz yerlerde bu durum byk ba hayvanlarn yaklak %80inin lmesine neden olmutu. lkenin %75i alktan etkilenmiti. lenlerin says Kasm 1921de 1 milyon 508 bin, 1922 ylnda ise 2 milyon 303.200 kiiye ulamt. Kazakistann kuzeybatsndaki ilelerde gda maddelerinin bol olduu Akmola ve Semey eyaletlerinde bile merkez ordusu, ky ziraatlar mahsulnn %80ine el koymutu. Mays ayna kadar Semey ve Akmola

83 84

Kazakistan Tarihi, Cilt: 2 1995, Almaty, s 156-167. V..Lenin garmalar tolk jnag, Cilt: 43, s. 69.

57

eyaletlerinin ky iilerinden gda maddeleri vergisi iin 4 milyon 16 kg yiyecek ve 24,5 bin 16 kg eit ya toplanp alnmt. Yiyecek, ya, et ve dier yiyecek trleri de zorla alnmt. Bu gdalar, ncelikle Rusyann ii nfusunun oturduu Moskova, Petpograd, Samara, Kazan, Saratov gibi merkezlere gnderiliyordu. Bunun sonucunda, dil rma etrafndaki a kalan halkn Kazakistan topraklarna gelmesi halk daha da zor durumda brakmt.85 Sovyet Hkmeti Kazakistan halkna yardm etme areleri bulmak iin ge harekete gemiti. Merkezi Yrtme Komitesinin karar ile tarma elverisiz blgelerin halklar gda maddeleri vergisinden serbest braklmt. 1922 ylnda verimli tarm arazilerinin hemen hemen %60na, Sovyet Hkmetinin verdii tohumlar ekilmiti. 14 Mays 1921 ylnda V. . Lenin et vergisi ile ilgili yeni karara imza atmt. Bu karar gereince, gebe ve yar gebe Kazaklar, ky iileri et vergisinden serbest braklmt. 1922de Sovyet hkmeti, Kazakistannn tarm yaplamayan blgelerindeki halka, inek satn almas iin 2 binden fazla para vermiti. I. Dnya Harbi ve 1921 ylndaki ktlk nedeniyle ortaya kan alktan len kiilerin akrabalar, Sovyet Hkmeti kurumlarndan lkenin 2 milyondan fazla alk eken halkna yardm etmek iin hakknda hemen bir eyler yapmasn talep etmilerdi. Bunun karlnda, 575 adet yetimhane kuruldu. 18,5 binden fazla ouk ise RSFSCne gnderildi. Fakir ky ziraatlar, sosyal yardmlarn snrl olmas nedeniyle Kazaklar, sosyal yardm komiteleri kurmak iin harekete getiler. Bununla beraber 7 Ekim 1921 tarihinde V. . Lenin, bir konumasnda Aral Glnn balklarna seslenerek, avladklar balklarn bir ksmn yallara ayrmalarn istemiti. Aral balklar, dil rmann halkna 14 vagon balk gndermilerdi. 1921-1922 yllarndaki alk nedeniyle birok ky ile ilenin halk lmt. Baz kaynaklarda 1922 yl Kostanay, Orenburg, Aktbe, Oral ve Turgay eyaletlerindeki ile halk saysnn %70 orannda azaldna dair bilgiler veriliyor. Ayrca 700 binden fazla kii, Kazakistan dndaki yerlere g etmiti.86 Birinci Dnya Sava, 1916 ayaklanmas, Bolevik ihtilali ve onu izleyen i sava gibi gelimelerin yol at ekonomik skntlar, Kazaklar iin tam bir felaket

85 86

B.Ayagan, a.g.e., s. 274. okay, Mustafa, Trkistann Ac Kaderi, (Der: B.S. Kom- Nogay), Almat, 1992, s. 48.

58

olmuu.87 Buna ek olarak, Boleviklerin Kazak bozkrlarndaki talan ve gasp hareketleri sonucunda da halk alkla kar karya kalmt.88 Bundan baka 1920-1921 knn uzamas, durumun daha da ktlemesine yol amt. stelik 1921 ylnda ekin kmad. Tahl rnleri yetersizdi. Buna kar, lke ve ynetimi elinde tutan Sovyetler, al giderecek hibir nleme bavurmadlar. aresiz kalan yzbinlerce Kazak byk yerleim merkezlerinin evrelerinde ve tren istasyonlarnda topland. Bir para yiyecek alabilmek iin, halk gnlerce yalvarmak zorunda kald. Ancak, Sovyet ynetimi, onlarn yardm arlarn pek dikkate almad. Bu yzden 1 milyondan fazla Kazak aklktan ld.89 Bu faciay Z.V.Togan yle anlatmaktadr: len ahalinin hepsi Kazak idi. Bundan baka Rus hkmetinin ve bilhassa Boleviklerin, yerli ahalinin shhatine hi ehemmiyet vermemeleri, hatta bazen kasdi olarak ihmal etmeleri yznden de lm oalyordu.90 Trkistandaki Sovyet ynetiminin ileri gelenlerinden Tobolinin Kazaklarn kar karya bulunduu alk konusunda syledikleri de Togan dorulamaktadr. Tobolin Trkistan Merkezi cra Komitesinin toplantsnda yapt konumada yle diyordu: Kazaklar ekonomik bakmdan geri kalm bir topluluktur. Marksist gre gre, onlar nasl olsa yok olup gideceklerdir. Bu nedenle devrim iin ayrlm olan bteyi (paray) alkla mcadele iin kullanmaktansa cepheleri desteklemek iin kullanmak daha nemlidir...91 Kazaklarn urad bunca insan kaybnn ardndan, kmnist yneticiler tarm sektrn iyiletirebilmek ve Sovyet sistemini halka benimsetebilemek iin bir dizi nlemler almak zorunda kaldlar. Bu nlemler, halkn iinde bulunduu ekonomik durumu dzeltmeye ynelikti.92 Ayrca Sovyet ynetimi, tarm rnlerinin arttrlmasn ve hayvancln gelitirilmesini de istiyordu. Bunun iin halk zendirici nemlere bavurmutu. rnein, 1922de Kazaklardan alnan vergilerde

87 88

Olcott, a.g.e., s.158 M. okay., a. g. e. ,ss. 7374. 89 Zev Katz, Kazakhstan and the Kazakhs, Handbook of Major Soviet Nationalities, London, 1975, s. 217; M.okay,a.g.e., s. 75; Olcott,a.g.e., s.159. 90 Z.V. Togan., a.g.e., s. .381 91 Turar. Rskulov, htilal ve Trkitann Yerli Halk, Takent, 1925, s. XII. 92 Olcott, a.g.e. , s.160

59

nemli lde indirimler yaplmasn ngrmt.93 Ne var ki, Kazak topraklarnn ve otlaklarnn en verimli blgeleri, daha arlk dneminde Slav gmenlere ve Rus Kazak asker topluluklarna verildii iin Kazaklar asndan olumlu bir gelime sz konusu deildi. Ellerindeki verimsiz topraklarda tarm ve hayvanclk yapmalar ve bunlardan tam verim almalar ok zor bir iti. Bu yzden, Kazaklar smrge ynetimi tarafndan gaspedilen topraklarnn iade edilmesini istiyorlard. RSFSR Halk Komiserleri Sovyeti bakan yardmcs Turar Rskulov gibi Kazak komnist nderler, Kazak bozkrlarndaki Rus gmenlerin geri gnderilmelerini talep ettiler. Kazaklarn bu talebi, nce Trkkomissiya ardndan parti kongresi ve son olarak Lenin tarafndan reddedildi. Onlara gre, Kazakistandaki Rus gmenleri, agzl kulak (zengin Rus iftileri) deil, aksine neredeyse aln penesine dm yoksul kyllerdi. Dolaysyla, yasal olmayan yollarla msadere edilen topraklarn ancak ilenmeyen ksmlar yeniden datlabilirdi.94 yle de oldu. Bunlarn ou gerekli su kaynaklarndan yoksun, verimsiz, orak topraklard. Bunun zerine Kazaklarn ou, temel iktisadi ura olarak gene hayvanclkla megul oldular. Btn olumsuzluklara ramen, Kazak bozkrlarnda snrl bir ekonomik dzelmenin olduu gzlendi. Ekonomik olarak bir para kendilerine gelen Kazaklar, geleneksel toplumsal ve kltrel yaplarn koruma abalar iine girdiler. 1921-1925 yllar arasnda bu eilim giderek g kazanmt. Kazak toplumunun geleneksel kurumlar sosyal ve ekonomik yaantnn birok alanlarnda etkili olmaya balamlard.95 Bu durum, Kazak halkn ve ekonomisini kesin olarak denetim altna almak isteyen Sovyet ynetimini son derece rahatsz etmiti. Nitekim Moskova, yerel parti rtnn bana Eyll 1925de F.. Goloekini gndererek, Kazakistanda bask siyaseti dnemini balatt. Yetkiler komnist partinin elinde topland ve demokratik kurumlarn varlna son verildi.96 Aralk 1925de beinci kongresini yapan Kazak Komnist Partisi, Kazak Avln (Ky ve Oba) Sovyetletirmeye karar verdi. Stalinin direktifi ile Kabul edilen bu karar gereince, Kazak avllarnda zel mlkiyetin kaldrlmas, tarm ve hayvanclk alanlarnn devletletirilmesi hedef alnmt. Ayrca, Kazaklarn zorla
93 94

Yllklar: Kazak SSR Tarihi, Kne Zamannan Bugnge Deyin, Clit: IV, Almat, 1981, s. 309 Olcott, a.g.e., s.161. 95 Olcott, a.g.e., s. 162. 96 Mambet Koygeldiev, Kazakistan Tarihi, Almat, 1994, s. 338.

60

yerleik dzene geirilmesi ya da yeniden iskn ettirilmesi isteniyor. Bu yolla, onlarn geleneksel toplumsal yaplarnn deiecei ve Sovyet denetimi altna sokulmalarnn kolaylaaca dnlyordu. Ancak, bu zor kullanarak

devletletirme politikasna Kazaklar iddetle kar koydular. 1925-1928 yllarnda Kazak Avln Sovyetletirme Kampanyas genel olarak baarszlkla sonuland. Bu dnemde, Ky Sovyetlerini ele geiren Kazaklarn geleneksel yerel nderleri Komnist Partinin nfuzuna kar direndikleri gibi, Moskovann politikalarn uygulamay da reddettiler.97 Ocak 1929da Kazak komnistlerinin says sadece 16.551 kiiden oluuyordu.98 Grld zere, Moskovann Kazak avllarn Sovyetletirmekle, Kazakistandaki siyasal atmosferin deiecei beklentileri boa kmt. Sovyet ynetimi, daha 1920lerin ortasndan balayarak phelendii Kazak milliyetilerini (Komnist Partisi yeleri dhil) tutuklamaya ya da grevlerinden uzaklatrmaya balamt. M. B. Olcottun belirttii gibi; Rejim, Kazak toplumunun geleneksel otorite yaps var olduka, kendisine bal bir elit tabakasn ya da halk kitlesini yaratamyacan biliyordu. Kazaklarn geleneksel yerel nderlerinin (avl ve boy bakanlar, mslman din adamlar) g bakmndan mevcut yar gebe hayvanclk ekonomisine dayand dnlyordu. Merkez, kollektifletirmenin bu geleneksel nderliin g kaynaklarn kurutacana, etnik bakmndan heterojen iftliklerin yeni Kazak toplumuna temel olacana inanyordu. Kitle eitimi ve propaganda yntemiyle yeni sosyalist ahlk deerleri yaratlacak. slam dininin etkileri kertilecekti Sonunda sadk Kazak Parti yeleri ve yeni Kazak elit tabakas ortaya kacakt.99 Bu gelimelerin ardndan Kazak Komnist Partisi Merkez Komitesi 11-16 Aralk 1929da topland. Stalinin direktifi ile yaplan bu toplantda, Kazakistanda kolhozlatrma (kollektifletirme) programnn uygulanmas ve gebelerin yerleik dzene geirilmesi karara baland.100

97

M. B. Olcott, The Collectivization Drive in Kazakhstan, The Russian Review, 1981, No.2, s. 125. 98 Conquest, Robert, The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization and Terror- Famine, London, 1986, s. 192. 99 M. B.Olcott, a.g.m., S. 125 100 Conquest, a.g.e., ss.192-193

61

Kazakistanda Kolhoz sistemine gei u drt aamada gerekletirilmitir: Kasm 1929- Mart 1930, Mart 1930- Austos 1932, Eyll 1932-Kasm 1934, Aralk 1934- Aralk 1938.101 1920 ve 1921 yllar Kazak Trkleri iin yeni bir felket devri olarak tarihe gemitir. I. Dnya Harbinin balamas ile ortaya kan ve bilhassa 1916 mill ayaklanmasna sebep olan ac gelimeler, 1917 Bolevik Devriminin patlak vermesi ile balayan i harbi takip etmi ve Ala-Orda nderliinde yrtlen stikll mcadelesi de bunlara eklenince, btn bu olaylarn yaratt madd ve manev skntlar Kazak Trklerini son derece sarsmt. Btn bu gelimelere ilveten, lkeyi yeniden igal eden Kzlordu birliklerinin, halkn elinde kalan son yiyecek maddelerini de almas Kazak Trklerini alkla kar karya brakmtr. 1920 knn uzamas ise, durumu tam bir felket haline getirmitir. lkeyi kontrol eden Sovyetler ve Kazak Komnistleri, halkn aln giderecek hibir tedbir almamt. aresizlik iinde kalan halk, bir para yiyecek alabilmek iin tren istasyonlarnda ve byk yerleim merkezlerinin idar binalarnda gnlerce eli ak yalvarmlardr. Ne var ki, alktan yalvaran bu insanlara hibir yardm eli uzatlmamtr. Yzbinlerce insan alktan lmtr. Kimi kaynaklara gre 700 bin, kimi kaynaklara gre 1 milyon Kazak Trk hayatn kaybetmitir. Bu faciay Togan yle tasvir etmitir: len ahali hep Kazaklard, bundan baka Rus hkmetinin ve bilhassa Boleviklerin, yerli ahalinin shhatine hi ehemmiyet vermemeleri, hatta bazen kasd olarak ihmal etmeleri yznden lmler oalyordu.102 Bu ac kayplarn ardndan, komnist yneticiler, halka biraz nefes aldrabilmek ve bu arada Sovyet sistemini benimsetebilmek iin 19211925 ekonomik tedbirlerini almak mecburiyetinde kaldlar. Bu tedbirlerin ana hedefi, halkn ekonomik durumunun behemahal dzetilmesini n gryordu. Eskiden olduu gibi, yani ihtill ncesindeki gibi, ziraat yaplan topraklarn iletilmesi ve hayvancln ilerletilmesi iin hayvanclkla uraan Kazak Trklerine mmkn olduu kadar imkn tannmas idi. Fakat Kazak topraklarnn en verimli blgeleri Rus gmenleri ile Kossaklara verildii iin Kazak Trkleri yine aresizlik iine dmlerdi. Ellerindeki verimsiz topraklarda ziraatlk ve hayvanclk yapmak ve
101 102

M. B. Olcott., The Kazakhs, Stanford, California, 1987, s. 179- 180 M. Saray, Kazaklarn Uyan, Ankara, 2004, s. 166-167.

62

bunlardan tam verim almak hemen hemen imknsz bir iti. Nitekim yle de oldumutu. Fakat Sovyetlerin, Kazak Trklerinin ekonomik hayatnn dzelmesi iin yapt bu giriimler, ister istemez Kazak Trklerini kendilerine getirmeye balamtr. Bir taraftan Ala Ordaclarn, bir taraftan Kazak kabile idarecilerinin tesiri ile Kazak Trkleri, Sovyet rejiminin aksine, mill hviyetlerini muhafazaya ynelik hareketere girimeye balamtr. Bu ise, Sovyetlerin hi de houna gitmemitir. Sovyet rejiminin yeni Lideri Stalinin emriyle, Kazakistann ve ekonomisinin Sovyetler tarafndan tam olarak kontrol edilmesine karar verilmitir. Bolevik Hkmetinin hkimiyet banda bulunduu zamanlarda ve sonrasndaki zamanlada Kazak blgeleri iki kere- 20. yllarn ilk zamanlar ile 30. yllarn ilk yllarnda- inanlmaz ala maruz braklmt. Bu ktlk yllarnda Kazak halk millet olarak tamamen kaybolmaya tehlikesiyle kar karya kalmt. Kazak halkn bir ksm Tacikistan ile kuzey blgelere, bir grup ise ine g etmiti. 1933 ylnda, lkenin durumu karsnda, Kazakistann yeni bakan Levon Mirzoyan, Stalin ile Molotova unlar beyan etmitir: Doduklar topraklardan g edenlerin durumu tamamen ktlemektektedir. Bizim hesaplarmza ve kaynaklara bakarsak, yerinden genlerin says 71 ili gstermektedir; Bunlar zellikle Gney Kazakistan Eyaletinin Almat eyaletinin illeridir, Karaganda eyaletinin gney blgelerinde, Dou Kazakistan Eyaletinin bat blgelerinde, Aktbe eyaletinin gney blgesinde, Bat Kazakistan Eyaletinin birok illerinde

oalmaktadr. nceki tarlann verimli illerinden mesela; Evliya Ata, Taldkorgan, Merke, Talas, u, Sozak, Korday ile Karatal, Cetikara v.s. illerindeki yerli halktan yerlerini brakp gidenlerin says oktu. Tm eyaletleri sayarsak hemen hemen halk says 300.000 kii olsa, 90.000i doduu yerlerden baka yerlere gmek zorunda kalmaktalar... 103 Bu durumun, Kazak halknn nfusunu ar derecede drd ortadadr. Bu konuyla ilgili ariv belgelerinde yer alan bilgiler yeterlidir. Bu kaynaklar iinde zellikle en nemlisi ve dnemlerde nfus saym ile grevli M.Samatovun 1937 yln ilk zamanlar (5 Mart 1937 yl) L. Mirzoyana ve Moskovadaki Mdrne yazd mektubunda Kazak nfusunun durumu u ekilde gsterilmitir:

103

M. Koygeldiev, a. g. e., s. 365.

63

1 Mays 1930 1 Mays 1931 1 Mays 1932 1 Mays 1933 1 Mays 1934 1 Mays 1935 1 Mays 1936

5.873.000 5.114.000 3.227.000 2.493.500 2.681.800 2.926.000 3.287.000

Yllar boyunca ehir halknn saysndaki deiim ise aadaki gibidir104: Ocak 1931 Ocak 1932 Ocak 1933 Ocak 1934 Ocak 1935 Ocak 1936 732,7 1072,1 1218,9 1311,6 1437,6 1499,5

Kazak kylerindeki iftilerin ve hayvanclkla uraanlarn ehirlere g etmesi, ehir nfusunda arta neden olmutur. Bu tr deiiklikler, alk ve ktlk dneminde meydana gelmitir.105 Alk felketinin, zellikle 1933 ylna doru daha ok yayld grlmektedir. Baz1933 ylnn Ocak ayndan Mart ayna kadar Korday ilesi boyunca toplanan ller: Vlogoveenskide 51 kii, Uspenovskide 80 kii, GornoNikolskide ise 101 kii, ernoreanskide 150 kii, Brikskide 213 kii, Georevskide 76 kiinin ldn, toplam olarak 671 kiinin ld hakknda bilgi verilmiti.106

104 105

A. N. Alekseenko, Naselenie Kazahstana ( Kazakistan Nfusu), Almat, 1993, s. 300- 301. M. Koygeldiev., a. g. e. , s. 67. 106 Talas. Omarbekov, Mill yas gn, Hakikat Gazetesi, 31 Mays, Almat, 2005.

64

6. Yeni Ekonomi Siyasetinin Zorluklar ile Faydalar

a) Yeni Ekonomi siyasetinin zorluklar

Bunun sebebi sadece kuraklk deil ayn zamanda devletin iinde bulunduu sosyo-ekonomik durumun da bunda etkisi vard. Tarlalardaki ekinlerin olmamasnda da sosyal hayat da etkiliydi. Yani ekonomik durum kt olduundan hkmet tarafndan tarm iin yeterli para ayrlamam, tarlalara sulama sistemi

kurulamamt. Tarladaki ekinler sulanamadndan da ekinler kurumutu. Hkmet ala kar savaarak en azndan iinde bulunduklar aresizlikten kurtulmaya alt. Onlar, a kalanlara dier ilelerin emekileri tarafndan yardm etmi, bulac hastalklara kar tp hizmetlerini dzenlemi, cinayet ileriyle uraan ceza mahkemelerini oaltmlard. O zamana gre iyi olmayan uluslararas ilikiler Uluslararas proletaryann desteklemesiyle de gelitirilmeye balanmt. Hkmetin ve dier milletlerin ayrca hayrsever kurulularn yardmyla da gda maddelerinin satn alnmasyla bu skntl zamanlar zor da olsa atlatlmt. 1922 ylnda ise ky ve ilelerin ekinlerinin durumu dzelmeye ve tarlalardan iyi mahsul alnmaya balamt.107

b) Yeni Ekonomik siyasetinin faydalar

Partinin X. kongresinde kabul edilen Yeni ktisat Siyasetine geme hakkndaki zmleri sonu vermemiti. Mesele kuraklklardan kurtulmakla ilgili ve sadece zorluklarn olmas deil, kesin zm yoluna ulalamamasyd. Bu durum ise sosyalizmi ve ona gtrecek yollar aramaya ve insanlar dnmeye mecbur etmiti. Lenin bu konu hakknda Pravda gazetesine bir ka makale yazmt. Makalede, halk, parti ve devrim ile i savatan balayarak Kazakistann YESne geene kadarki tm hayat hakknda yorum yapmt. Ziraatlara tarla ilerini kolaylatrmak amacyla ky ziraat arabalar ve kk sanayi yerlerinde un yapacak fabrikalar yaplmt. Bununla beraber lokantalar ve ya yaplacak fabrikalar ve hatta inek

107

Ekonomieskaya Gazeta, Say: 50, Almat 1988, s. 2

65

kesecek yerler de yapmlard, ev yapmak iin gerekli olan malzemelerin yaplmas iin fabrikalar kurmu ve bunlarn satn alnmasnda kolaylk salamt. Sanayideki deiimler de bu yukarda bahsedilenlerden geri kalmamt. Halk ziraatlnn Kazak merkezi konseyleri sekiz grupta toplanmt:

Kmenbirlii, Kazrbbirlii, letstuzu, Pavlodartuzu, Akcal-altn, Kazzap-altn, Kazaksaksaultbirlii, Kazspirt birlikleri ile iki iletme santonin fabrikas, Kargal uha kuma fabrikas birletirilmiti. nemli olan yerli iletme yerleri (un fabrikas, iki fabrikas, ky ziraat birlikleri ve v.s) eyalet kontrolne verilmi, bunlarn bir ksm kiraya verilmiti.108 Bununla beraber ittifakl birlikler i yapmaya balamt. SSCB Merkez cra Komitesinin 12 Kasm 1923 ylndaki karar ile ... ttifakn korunmas iin, dnya pazarnda onun haklarn savunmak ve sanayi tamacln gelitirmekle ilgili birok plnlar yaplmt. ttifak, genel ttifak geniliinde yrtmek iin birinci dereceli yaygn olan iletmelere ilk olarak yatrm yaplmt. Kazakistanda da bu tr iler yaplmaya balamt. Yani Kazak SSCde de ittifakl yaygn Embaneft, Altaykazakmadeni, Aybasmadeni, birlikleri kurulmutu. Altaymaden ehir maden iletmecilii, Ekibastuz kmr madenleri, Kuzey Balka blgesnin madencilik iletmesi birletirilmiti. Atbasmadeni birlikleri kurulmutu. Bu birlie Cezkazgan bakr madeni iletmesi de katlmt. Karaganda ve Baykonr kmr madenleri, Uspensk bakr madencilii, Spassk ile Karsakbayn bakr eritme fabrikalar bu kurumun yesiydi. Genel ittifakl birlikler, Cumhuriyetin btesine kendi gelirlerinin nemli bir ksmn yatryordu. Mesela; Embi petrol iletmesinin uzmanlar rettikleri petrolden alnan gelirin %5ini Kazak SSCnin lke btesine yatryordu. letmelerin devamlln salamak iin sonradan halk komiserleri ile devlet tarafndan ynetilen kurumlar, tekelde toplanmt. Ba ynetimmerkeziletirme- ideolojiye bal idarecilii yaam tarz haline getirmiti. Birlikleri oaltmak, blgelerde retim glerinin kazanlarnn azalmasna sebep olmutu.109 Cumhuriyetin sanayisi yava yava gelimeye balamt. Onu gelitirebilmek iin RSFSC hkmeti Rusyann i ilelerinden baz sanayi tesislerin Kazakistana naklettirmiti. Mesel: Orenburga Orta Rusyadan dokuma fabrikas getirilmiti,
108 109

a. g. e. s. 24. Akikat Gazeti, Say 5, Almat, 2000.

66

Kostanayda ise uha fabrikas, Almat yaknnda ise Kargal uha fabrikas almaya balamt. Petropavlovskta ise konserve fabrikas ile Kuzey

Kazakistanda da ya fabrikalar ie balamt. Blgar fabrikasnn yn ykama tesisleri ve balklk ileri dzenlenmiti. Almatda ise Rus-Mslman demir ustalarnn birlikleri tekrar almaya balamt. Kazakistann maden sanayisi, zellikle renkli metallar retmede ok byk hareketler yapmt. Zengin Altay cumhuriyeti, renkli metalrjinin ana merkezi olmutu. Kurun fabrikasndan nce kullanma verilen ehir maden iletmecilii, 1923 ylna doru genel ittifak retilecek olan kurunun % 40n vermeye balamt. Oral Embi petrol ilerini tekrar dzene koymann zaman gelmiti. lk nce Dossor petrol ondan sonra Mahat petrol iletilmeye balanmt. Karsakbay sanayi tesisleri yksek hzda gelimeye balamt. Burada ayrca 1927 ylnda bakr retimine de geilmiti. Kazakistanda sanayiyi gelitirme abalarn merkezle karlatrdmzda sanayiyi gelitirme hareketleri epeyce yava yrtlmt. Yeni ktisat Siyaseti zamannda Pazar deiimi ile Pazar dnmnn nemi ykselmiti. RSFSC Halk Komiserlii Sovyetinin 24 Mays 1921de Deitirme hakkndadaki kararnda ortak kurumlarn piyasalar ile pazarlarda da deiim yapmaya izin verdiini belirtmiti. Eyaletlerde, kumalar ile parfmeri ve bakkaliye mallarn, mutfak eyalarn, ini rnlerini, ziraatlk aletlerini mahsulla deitirmeyi salayan kurumlar kurulmutu. zel satlara izin verilmiti. ehir ve kylerdeki et sanayisinin gelimesinde, her trl pazarlama bakkallarnn, lokantalarn, sucuk satan yerlerin, ayhanelerin, hamam yerlerinin, otellerin ve zel sermaye firmalarnn etkisi ok olmutu. Memleketlik ve ortaklk ticaret yerleri bu zel sermayelerle piyasaya girmilerdi. Uzmanlatrlm ticaret yerleri de (Kirtvorg, Koophlebtvorg, Kazhlebtvorg ve v.s) buna katk salamt. Memleket ve ortaklk kurumlar, zel ticaret yerlerini perakende ticaret yerlerinden yava yava ticaretten karmt. Koyand ile Bayanavlda (Semey eyaleti), Atbasar (Akmola), Oyl ile Demirde (Aktbe) ve Ordada (Bkey) fuarclk ses getirmiti.1927de Cumhuriyette 75 yerli, 13 eyalet, 7 lke fuarlar i yapmaya balamt ve onlarn ticaret piyasas 30 milyon

67

som olmutu. Onlara inden, Mongolistandan gelen tccarlar katlmt. lkede tketim ortakl geni alana yaylmt.110

7. Kazakistanda Tarm Reformu

1920li yllarn ilk dneminde Kazakistanda uygulanan tarm reformunun, kyl retim sisteminin krizden kmasnda nemli rol olmutur. 1921 ubat- Nisan aylarnda Kazak ileri Komitesi, arlk Hkmeti zamannda zorla ele geirilip Rus toprak alarna verilen ve g edenlerin kanunsuzca igal edilen topraklar, sahiplerine geri verilmesi hakknda karar almt. Bu karar dorultusunda, toprak zerindeki haklarla ilgili adil bir dzen getirildi. Kazak kylleri bu olay byk bir sevinle karlamlard. rtis rma kysndaki 10 km.lik toprak ve Don Kozaklarnn igaline uram olan Yayk rmann sol kylarndaki yerler Kazak sahiplerine geri verildi. Fakat Don Kozaklarnn bu blgelerden yararlanma hakk da sakl tutuldu. Koketau eyaletindeki tm bo bozkr arazileri ise Kazak iilerine verildi. Bu dnemde zellikle fakir Kazaklar, iiler, Kulaklara (zengin Rus iftileri) ve zengin Don Kozaklarna baml olan Yedisu ve Gney Kazakistan halk iin bir toprak reformu gerekliydi. Eyll 1920de gerekleen Trkistan Sovyet Cumhuriyetinin IX. Kongresinde, Yedisu ve Gney Kazakistanda toprak reformu yaplmas ve Fakirler Birliinin kurulmas ile ilgili karar alnd. Ocak 1921de yaplan, Kazak ve Krgz Fakirleri Kongresinde toprak reformu konusunda almalar yrtecek olan Kos (Yardmc) Birliinin kurulmas kararlatrld. Bu birlii kurup faaliyetlerini takip edecek ve toprak reformunu gerekletirecek Kazak aydnlar, O. Jandosov ve A. Rozbakiyev idi. Birliin ilk faliyeti, Kazak kyllere topraklarnn geri verilmesiydi. Yaplan reform, fakir kylnn toprak sahibi olmasn salamt. Bu yzden, karlar zedelenen Kulaklar ve Don Kozaklar, toprak reformuna tepki gstererek kyllerin baz mallarn yamaladlar ve Kos birliinin yelerini ldrdler.111

Kazakistan Tarihi Oerkler (Kazakistan tarihi denemeler), Almat, 1992, s. 9. V.F. Karavayev., Golodnaya Step v ee Prolom I Nastoyaem. Statisticesko-Ekonomieskii Oerk, Povlodar. s. 91
111

110

68

B. Kazakistanda Sovyetlerin Sanayiletirme abalar

1. Sanayilemeye Gidi ve Karlalan Zorluklar imdiki teknoloji sanayi ve tamacln ky ziraatlna

uygunlatrlmas112 hakkndaki geni anlamdaki sanayiletirmek ii Kazakistanda Rusya hkmeti lkelerinin dier eyaletleriyle karlatrdmzda biraz ge balamt, zaman asndan bakarsak KSRO (SSCB) halk ziraatlnn gelimesinin ilk be ylna (1928-1932 yllar) denk geliyor ama o zamanlar epeyce zor durumlarla kar karya gelinmiti. Kazakistan Cumhuriyetinin, ziraatl yeniden gelitirme sreci hl bitmemiti. O zamandaki sanayiyi alrsak sanayi iletmecilii savaa kadarki durumunun sadece %61ine varmt. Sanayi lkenin Oral ve Embi illerinin birok ilesinde bir ka tane petrol uzman, Kazakistann Merkezinde ise kmr reten kk maden ocaklar ve Altaydaki orta aptaki renkli maden iletme yerleri vard. Cumhuriyetteki sanayinin ge ve yava gelimesini onun yer alt zenginliklerinin tamamen aratrlp bitmemesiyle ve bir de jeolog uzmanlarn yetersiz olmasyla anlatrsak daha iyi anlalrd. YES devrine kadar Kazakistann yeralt zenginlii hakknda yaplan ilm aratrmalar ok deildi. En nemlisi de onlar- lkenin retim glerini ve ky halknn yaamn gelitirmek iin yeralt zenginliklerinden pratik ekilde faydalanlmad diyebiliriz. Ulam ve tama gelimemiti. Ky iilerinin says azd, lkede yerli mhendislerin says parmakla saylacak kadar azd. Kazakistan ekonomisinde nceki gibi kydeki ziraatlk yaygnd, onun tm mahsulnn %84.4 payna denkti, halkn %90 pay ise kylerde oturuyordu. Bununla beraber Yeni Ekonomi Siyeseti lke ekonomisinde birok deilikler meydana getirdi. letilmeyen maden ocaklar iletilmeye balanm ve uzmanlar tekrar ie dnmlerdi ve bylece retim artmaya balamt. 1926 ylnda madencilik, Kazakistandaki sanayi retimin 1/3n oluturuyordu. Ticaret de gelimeye balamt. Sanayileme zamannda, cumhuriyet ziraatlarnn nemli ve zorunlu hedeflerine ulamasnda, ilk nce lkenin teknolojik ve ekonomik adan geri
112

B. Nikolay., storiya SSSR (SSCB Tarihi), Moskva, 1989.

69

kalmaln

durdurmak

ilk

hedefleriydi.

Bu

hedefe

ulamak

iin

onlar

Kazakistannn sanayilemesi plnnda Umum Birlii ilk sraya almlard. Sosyalist ynetimi, sanayilemeyi gelitirmek, maden ocaklar ile lkenin yerli kaynaklarndan faydalanmay esas alan tm sanayi birliklerinin iletmelerini batan yenilemek ve yeni teknikler oluturmak, halk ziraatlnn ihtiyacna gre demiryollar ve teknolojiye lazm olan aletleri temin etmek, ilk nce halkn vekillerini oaltarak, ii grubu ile endstriyel teknik iinde aydnlar kadrosunu oluturmay istemiti.113 lke smrge halinde olduu iin hem ekonomik alandan hem de sosyal adan ilerlemeyi gelitermedii iin, asker komnizm zamanndaki sava metotlarnn ortaya kmas, bamsz halk idaresinin diktatrlkle deitirilmesiyle mircilik ve makaml idarecilik ynetimi abartlmt. Kazakistanda sosyalizm, hakikat deitirerek, 1925 ile 1933 yllarnda Kazak lke partisi komitesinin birinci sekreteri olan F. . Goloekinin ismiyle ve onun yapt hizmetlerle dorudan alkaldr. nceki meslek devrimci, o sermayedarlk deil gelime durumundaki sosyalizmin teoriini hareketlendirmiti. O, Stalinin sert ynn, blgelik ve nderlik fikrini desteklemiti. O ky kazannn tadn hissetmemiti bile. 1925 ylnn sonbaharna kadar Kazakistanda onun partisi olmamt bile. Sonra Kk Ekim (kii kazan) devrimin ideolojisini hayata geirmiti. Goloekinin ynetiminde belli bal karlklar ortaya kmt, bu durumda o, . V. Staline mektup yazp, o mektupta lke partisi komitesinin ynetim tarznn uygulamada lafta kaldn (abartl) beyan etmiti. V.Stalin bunu ak ve net bir ekilde cevaplamt, mektupta yle yazyordu: . V. Stalin yolda! Ben bu yazdnzla plnlanan siyasetinizi esas aldmda hi de doru bir siyaset olduunu zannetmiyorum. Goloekin Kk Ekim ynetimine uygun sanayileme ideolojisini savunup, yle bir yaz brakmt: Sanayileme dalnda en nemlisi bymek deil, aksine onu, yerli kk ve orta (yn ykayacak, ya alkalayacak yerlerin, ustahanelerin ve v.s.) seviyesiyle yni tm ziraatlkla ilgili ve mmkn olduu kadar kazan elde edebilecek seviyede tutmaktr. Bu yn o, 1927 ylnda bildirip 1930 yl VII. lke partisi toplantsnda kesinletirerek beyan etmiti. Bu

113

T. Karatayev, Cz Jldn Ak-karas (Yz Yln Ak-Karas ), Almat 1993, s. 227.

70

aklamalarda bulunan F. Goloekini devlet siyas bro yeliine aday A. A. Andreev de desteklemiti. O, Tmkazaklk VI. Parti konferans salonundan yle konumutu: Biz SSCBdeki sanayileme meselesine hibir cumhuriyetin kendi ar sanayini kurma, hibir cumhuriyetin tek bana sanayilemesine izin vermeyeceiz ve yle bir yol da yrtmeyeceiz . Kk Ekim Devrimine kar rehberlerden biri olan S. Saduakasov sanayiyi hammadde trne yaklatrmak fikrini savunmutu: Goloekin yolda! O yn ykama yerinden uzaklamayarak, daha dorusu o konuya girmeyerek, uha fabrikalarn dzenlemek ve ykanm yn o ynden hazrlanacak Moskoval uhay oradan buraya iki kere tamak yerine Kazakistandan hazr uhay birden tamak lazm. Ayn zamanda bu demiryoluna da kolay gelmez mi? Kazakistandaki sanayileme abalar hakknda konuulurken zt grler ortaya kmt. Bazlar dorudan sosyalizme gemek mmkn deil bozkrda fabrikalar kurmak imknsz bir eydir diyor yani mill ve kltrel deerleri yok edecek diye yorumluyorsa, dierleri ise; Kazaklar, sanayiyi olduka pahalandrd, Kazaklar ile sanayi, maliye plnn gerekletiremezsin v.s. dedi. Yerli parti sovyet ziraat kadrosu, sanayilemeyi gerekletirme abalar yolunda lke ekonomisi ile ilk olarak sanayide korunmakta olan smrgecilik yapsn tekrar kontrol etmesi gerektii hakkndaki szleri (S. Saduakasov, C. Mnbayev ve dierleri) Goloekin . Kuramsova sylemiti ama buna cevap olarak da arkadalar bunun milliyetilik grnleri olduunu savunmut, imdi ikinci taraftakileri ise plnlayc kurumlardaki baz ekonomistlerin retim gcnn gelimesinde emek verenlerin ise derecesine bal sanayileme hz hakknda seslenenleri arlk ovenizm gr diye aklad.114

2. Kazakistanda Sanayileme Dnemi

Ekim htilalinden sonra Kazakistanda sanayileme faaliyetleri, Sovyet Hkmetinin ncelikli programlar arasnda yer almt. Bu alanda yaplacaklar, acilen harekete gemeyi gerektiriyordu.115

Hayrolla Gabcalilov, 1929-1931 yllarndaki halk itiraznn Bamsz Kazakistan Tarihinde aratrlmas, Ala Gazeti, Say:2 (5), 2000, imkent, s.79. 115 B.Ayagan, a. g. e, s. 110- 112.

114

71

Kazakistanda 1926-1941 yllar arasndaki sanayileme abalar, lke ekonomisini canlandrmak doan zorunluluktan kaynaklanyordu. SSCB Hkmeti, mevcut fabrikalar yenilemenin yannda yenilerinin kurulmas gereini anlamt. Nfusun ounluu, hayvanclk ve tarmla uraan kitlelerden oluuyordu. ehirlerde isizlikle beraber sosyal kargaa hkm sryordu. Tm bunlarn tesinde, lke uluslararas arenada hem ekonomik hem de siyas olarak soyutlanmlk iindeydi. Dman kapitalist dnyann ortasnda kalan SSCB, sava tehlikesini de gz nnde bulundurmak zorundayd. Sovyet ynetimi, zayf ekonomisiyle, gl dmanlarnn karsnda kolayca ezilmemek iin en ksa zamanda lkeyi toparlamaya niyetliydi.116 1920 ylnda alma sektrnde reform programnn kabul ile nemli bir adm atlmt. Aralk 1925te yaplan Bolevik Partinin XIV. Kongresinde sanayileme hakknda kararname kabul edildi ve genel olarak yaplacaklar hakknda grmeler yapld. Stalin, SSCBnin yerli kaynaklara dayal sanayilemenin nemi zerinde durdu. Ar sanayi ve kk iletmeler arasndaki balarn gelitirilmesi, el emeine dayal retimden makineli retime geilmesi gerekiyordu. Ekonomide ok sk tedbirlerin alnd bu dnemde parti iindeki demokrasi emberi darald, asker komnizm zamannn alkanlklar yeniden canland.117 Kazakistanda sanayilemenin balangc, Jeskazgan- Uluda blgesindeki deerli madenlerin planl olarak aratrma almalarnn balamas iin Baykonur maden yataklarnn ilk kez jeolojik aratrmaya almas ile gerekleti. Bylece Kazakistanda Jeoloji biliminin gelimesine de imkn salanm oldu. Jeskazan, Karsakbay, Atbasar ve Spassk maden kaynaklar, Karagand kmr yataklar, Karada madenleri lke sanayisi iin gelecek vaat ediyordu. Karsakbayda demir, Jezdide manganez, Baykonur ve Kyaktda kmr, Korgasndada alminyum kaynaklar ile ilgili aratrma faaliyetleri balad. Karagand ehrindeki Temirtayda en byk sanayi iletmesi ald. Kazakistann en mehur jeologu Kan Satbayev, lkede dank halde bulunan jeoloji almalarn bir merkezde toplayp sanayinin gelimesi yolunda seferber edilmesine nderlik etti. Yine Satbayevin nayak olmasyla Mangstau, Mugaljar ve Turgay mineral madenlerini aratrma almalar
116 117

B.Ayagan, a. g. e., s. 113. B. Ayagan, a. g. e. , s. 114.

72

balad ve bu sahada ok nemli sonulara ulald. Kazakistanda ilk Jeskazgan Bakr Maden Merkezi, Bilim Akademisi ve n Jeoloji Bilimi Enstits ald. Sonu olarak, Kazakistanda sanayi alannda 1926- 1940 dneminde nemli hamleler gerekletirildi. Sanayileme faaliyetleri sayesinde Kazakistan, bir sanayi

Cumhuriyeti haline geldi. Blgede zellikle kmr iletmecilii ok geliti. Blgenin kmr sanayisi, Tm Rusya iinde, Donbas ve Kuzbastan sonra SSCBnin ncs oldu. Petrol alannda da Kazakistan, Rusya ve Azerbaycandan sonra nc sray almt. Kimya sektr de byk bir gelime iindeydi. 1939 ylnda Kimya Fabrikas faaliyete balad. Karagand, Ylba, Balka bakr fabrikasnda, imkent kurun fabrikasnda, Aktbe kimyasal fabrikasnda ve Asay polimetal fabrikasnda elektrik enerjisi santralleri kuruldu. Bu fabrikalar, SSCBnin ar sanayi merkezi oldu. Bununla beraber, kk ve gda sanayi de geliti. Almatda ayakkab ve iki byk tekstil fabrikas, Semeyde deri ve et fabrikalar, Atrayda balk- konserve, Almatda meyve- sebze, Taldkorgan, Merke, Jamblda eker fabrikalar, Almatda ttn, ekmek ve ya fabrikalar alp retime balad.118 Bylece, ehirler arasnda bozkr halknn oran artmt. 1939 ylnda ehirlerde 375 bin Kazak oturmaktayd. Bu durum, 1926 ylndaki ehir nfus saym ile karlatrlnca, be kat bir art ortaya kmaktadr. Kazakistan ehirleri daha modern bir hale gelmeye balamt. Sava zamannda ehir ve ilelerde Kazaklarn nfusu ehir nfusunun 1926da sadece % 2.1 iken 1939 ylnda %16sn oluturmutur. Yalnz ehirler dikkate alndnda ise Kazak halknn oran %21.9 artmt. ehir halk Moskova, Leningrad, Kiev, Harkov, Svredlovski ve dier ehirlerden gelen ii, mhendis ile tekniker saysyla oalmt. Kazakistan sanayiletirme projesi, bu kiiler sayesinde uygulamaya konulabilmiti.119 Kazakistann merkezindeki sanayilemenin gelirleri, ziraatn yaygn olduu krsal blgelerin sanayilemesine de imknlar yaratmt. Bu durum, memleketin tm halklarnn btnlemesi ve dayanmann salanmas bakmndan da uygun koullar oluturmutu. Yaplan almalar sayesinde Kazakistan, sanayinin en ok gelitii blgeler arasna girmiti. Moskova Halk Ziraatl Sovyetinin, Kazakistann, sanayisi,
118 119

B.Ayagan, a. g. e. , s.115. B.Ayagan, a. g. e, s.117.

73

teknolojisi ve ekonomisini korumaya alma hakkndaki plnnda yle deniyordu: Douda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin hzl sanayilemesine destek vermek lazm. Kazakistan, bitmez tkenmez doal zenginlikleri ile rnek olabilecek bir duruma gelmelidir.120 Kazakistana Leningrad, Donbas, Harikov ve lkenin dier sanayi merkezleri koruyuculuk yapmtr. Yllar iinde, sanayi ve ziraat iin Kazakistana yeni teknik, uzman, ii ve mhendislerin gnderildii grlmektedir. Bunun yannda, okullarda da yeni kadrolarn yetitirilmesi gerekiyordu.

3. Sovyetlerin Sanayilemeyi Gerekletirmesi

Kazakistanda sanayileme hareketi gelecek endstri iin gerekli doal kaynaklarn aratrlmasyla balamt. SSCBnin ilim akademisi 1920li yllarn sonu ile 1930lu yllarn banda birok ilim adamlarnn katlmasyla dzenlenen maden tesisleri aratrma grubunun zerinde alt proje cumhuriyetin tm blgelerinde yrtlmt. Kazakistann i blgelerinde, mineral maden

kaynaklarn akademik N. S. Kurnakovun umum ynetimiyle jeologlarn ve jeofizikilerin grubu aratrma yaparak, bu grup kendi aratrmalarnn sonucunda Kazak Cumhuriyetinin geleceiyle ilgili Kazakistan metalrjisi Sovyet Birliinin hedefinde olacak diye aklamt. Sovyet hkmetinin ilk gnlerinden itibaren Oral Embinin petroll blgesini aratrmaya balayan akademik . M. Gubkin bu blgenin doal zenginlik kayna petrol asndan ok zengin blgelerinden biri olduunu aklamt. Bununla beraber yerli jeoloji aratrma kurumlar da cumhuriyetin retim glerinin aratrlmas hakknda byk bir i yrtmeye balamt. Kazakistanl gen jeolog K. . Satbaev (sonradan akademik, Kazak SSC limler Akademisinin bakan olmutu.) Cezkazgan ilesindeki bakr madeni zenginlii asndan dikkatle aratrldktan sonra ile geleceinin gzel olacana delil saylmt. 1927 yl Trkistan Sibirya demiryolunun ana hattnn yaplmasna balanmt. Yap kuruluunun bakan V. S. Satov seilmiti. Trkisibe yardm
120

B.Ayagan, a. g. e, s. 28.

74

etme komisyonunu, Cumhuriyetin halk komiserleri Konseyinin bakan N. Nurmakov ynetmiti. RSFSCi hkmeti yannda RSFSC Halk Komiserleri Konseyi bakann yardmcs Turar Rskulovun ynettii Trkisib kuruluuna yardm edecek zel komite kurulmutu. Mill Cumhuriyetlerin ekonomik hedefleri tm lke hedefleriyle birletirilmiti. Bu demiryolunun kuruluu durmadan alan milletimizin tarihine Trkisib gemitir. Onun kuruluunda yz binden fazla kii katkda bulunmutur yani Ruslar, Kazaklar, Ukraynallar, Krgzlar, Dunganlar, Tatarlar, Bakrdlar v.s. emek vermilerdi. On binden fazla Kazak iisi almt. Onlar, demiryollarnda, kurulu inaatlarnda, teknik eleman ve uzman olarak grev yapmlard. Trkistan ve Sibiryann ana demiryolunu deme plan birka kere dnlmt ve bu gibi planlar arlk hkmeti zamannda bile yaplmt ama gerekletirilememiti. nk o planlar gerekletirebilmek iin on yldan fazla almak gerekirdi. Devrime kadar Yedisu demiryolunu demek iin 150 metre yolu ortalama yirmi drt saatte gidecek ekilde yaplmtr. Sovyet hkmeti zamannda Trkisibin uzunluu 266.5 km olan arsalarnn biri Yedisu yolu yedi ayda yaplmt. 28 Nisan 1930 ylnda Kuzey ve Gney arsalar Ainabulak istasyonunda birleip, bu demir yolu geici sre iin kullanlmaya balanm ve sonradan 30 Ocak 1931 tarihinde ise tamamen kullanma sunulmutur. Birinci be yllk planda halkn gcyle yaplan kurulularn birisi Trkisib demiryoludur. Bu demir yolunun yaplmas devletin sosyal ekonomik yaps tarafndan ok byk nem kazanmtr. Yol, Orta Asyay Sibirya ileleri ile birletirip memleketin dousundaki ilelerin ekonomisi ile medeniyetinin hzla gelimesine sebep olmutu. Sovyet, Kazakistanda ziraatl gelitirmekle beraber ziraatlk okullar da amtr.121 Bu, amircil ve idare metodlaryla nasihatl planlamakla merkeze tamamen baml olmakla gereklemiti. Amac, ekonomik hayatn btn taraflarn tamamyla tekiltlandrmakla devlet mlkiyetine bal etmekti ve tm cumhuriyet vakflarnn toplandn devlet btesine katmakt yani yamalayarak almakt ve bununla beraber cumhuriyetlerin kendi vakflarndan nakd yardmlaryla devlet tarafndan yaplan madd yardm trnde finans ayrmak, sanayiyi, rn geirmeyi ve

121

A. Abdjapar, Kazakistan Tarihi, Almat, 1994, s. 291.

75

donatmay devlet himayesinde salamak ve v.s. metodlarla sanayilemenin tahmin edilenden daha hzl gerekli imknlar salayarak yaplandrlmas gerekirdi. Asimile siyasetinde Karlag Kamplarn oaltmakla, gmenlerin asrlardr kalplaan rf ve detlerini zorla yok etmekle, milletlerin mill geleneklerini ykmak, Kazak ve dier blgelerin ziraatlarn dilencilie ve ala maruz brakmakla, halkn gcn tamamen yok etmekle lkenin sanayileme abalarn son derece imknsz ve zorlu hale getirilmiti.122 Dier mill cumhuriyetler gibi, Kazakistan da ilk olarak RSFSC vakfndan ve sonra ittifakl bteden memleketlik nakd yardm ile devlet tarafndan yaplan madd yardm trnde maliye yardmn devaml almlard. Mesele: 1931 ile 1934 yllarnda cumhuriyetin halk ziraatlna ayrlan 2 milyar 137 milyon parann (som), maliye iin ise sadece 121 milyon paras yerli bteden ayrlmt. Savaa kadar ki be yllk plnlama zamannda Kazak SSCdeki Karagandada maden ocaklar, imkent ehrinin kurun fabrikas, Balka ve Cezkazann madencilik ve sanayi tesisleri, Aktbenin sanayi tesisleri ve lk su elektrik istasyonlar, Embinin petrol i yerinde alan uzmanlar tarafndan kurulu malzemeleriyle beraber sanayi iletme yerleri yaplmt. Balkan, Karsakpayn, Cezkazgann renkli metalrji iletmecilikleri birleerek kmrl Karaann byk sanayi tesislerini gelitirip birletirmiti. Kapsaml almalar kurulmakta olan renkli metalrji iletmecilii geni kapsaml enerji deposu zengin Altayn sanayi blgesine sfatn iyi ynde deitirmiti. imkentteki kurun fabrikas, Balkataki bakr eritme yeri, Leninogorsk ve Zryanov madencilik sanayi tesisleri, Acsay ve Konrat ilelerinde bu iletmelerin kurulmas, Cezkazandaki madenin gelitirilmesi ve renkli metalrji Kazakistan sanayisini nemli hale getirdi. Cumhuriyet sanayisinin gelimesinde Ertis rma evresinin pay ncekisi gibi nemliydi. Kazakistann Gneyi ile bakentinin sanayi gc gnden gne artmaktayd. Cumhuriyetin geni bozkrna demiryollar ve karayollar yaplmtr.

122

Hayrolla Gabbalilov, Alk Gerei: Tarihi Gerek Deitirilmemelidir., Ala Gazeti, Say, 1(4), 2006, imkent, s. 81.

76

Kazakistan sanayisinin gelecekteki temeli atlm olup bununla beraber, Kazakistan dier devletlerle ekonomik ilikilerini gelitirmeye balamt. Mesele: Madenli Altay, Sibiryann sanayi tesisleri ile birlemiti. Oral, Sibirya, Kazakistan bu devlet inko, bakr, kurun ve dier zengin madenleri retme hususunda SSCB (KCPO)de birincilii almt. Gerek u ki Petrollu Embide, Edil ile Jayk arasnda yeniden kurulmakta olan kinci Baku petrol deposunun bir blgesi haline gelmiti. Bununla beraber Kazak SSCnin sanayileme abas savaa kadar olan be yllk zamanda tamamen bitmemiti. .Stalinine gre; sanayilemede SSCBnin asl amac, sanayisi gelien devletlerin yurtdndan arabalar ithal etmek yerine, onlar devletler kendi ilerinde yaparlarsa, devletlerin gelimesi daha hzl olur. Bu gre bakarsak Kazakistan, sanayileme yolunda geride kalmt. Devrime kadar ki zamanda retim ve kimya sanayi dallar gelitirilmiti. Araba sanayisi, metalrji ve kurun sanayi iletmecilii gelimemiti. Enerji ve inaat malzemeleri sanayisi epeyce geride kalmt. Kazakistan, maden oca olarak hammaddelerin birok tr barndran ve hazrlayan depo olarak grlmekteydi. Altn sanayisi memleketin maliye sisteminin gelimesinde byk pay sahibidir. Kazakistanda arasra bulunan madenler, petrol, kmr, fosforit hemen alnmaktayd, ilenen hammaddeler de tatlarak Rusyaya gnderilmekteydi. Demiryolu tamaclnn yk dnm aslnda lkenin doal zenginlikleri kmr, madeni, petrolu, metal, kimyev maddesi Kazakistandan d yerlere tama hesabyla 1913 ylyla karlatrlnca bu oran 21,3 paya kmt. S.Saduakasov zntyle: Kazakistan smrge olarak geldi ve yle kalacak... dediinden onun syledii bir yandan doru idi. Memleketin gelien blgeleri ile cumhuriyetin ekonomisini gelitirmek iin yaplan birok yeniliklere ramen, Kazakistan ortalama kii bana bldmzde sanayi rnn retmek de onlardan bir hayli geride kalmt.123

4. Sanayilemenin zellikleri
I. Dnya Sava ve i savan ykc ve yamac etkilerinden zarar gren Kazakistann geri kalm ekonomisi, Sovyetler Birliinin sanayisi gelimi
123

A. Abdjapar, Kazakistan Tarihi, Almat 1994, s. 297.

77

blgelerine nazaran daha ar bir vaziyette idi. Kazakistanda sanayileme halk tabakasndan deil yukar kesimden balad. Aslnda hammaddeden en iyi ekilde yararlanmak amaclyla devlet aba sarfetmeye balad. Gereinde fabrikalar hazr rn karmamt. Mesele: petrol, Embide retilse, petrolu ilemek ise Merkezde Orskde yaplmt. Balkan bakr, imkentin kurun fabrikas, Altayn bazen bulunan madenleri Kazakistan d lkelere gnderilmiti. Uzman ziraat kadrosu, mhendis teknik uzmanlarn d lkelerden ounlukla RSFSCden ve Ukraynadan getirilmiti. Yerli kadrolar uzun yllar boyunca vasfsz iiler olarak altrlmt. ehirleme oran artmt. 10dan fazla ehir ile byk ileler ekonomik alannda byyerek ykselmeye balad. Sanayileme zamannda ehir halk lke halknn % 8.6n oluturmutur. 1930. yllarn sonuna doru bu say %29.8e kadar ykselmiti. 1931 ile 1933 yllar arasnda ala bask ve zorlua ba kaldramayan on binden fazla Kazak ziraatlar ancak inaat yerlerinde, fabrikalarda kalabilecek yerler bulmulard. i grubu iindeki Kazaklarn pay tam o yllarda tamamyla deimiti. 1928 ylnda %19,8 iken 1935 ylnda ise % 43e ykselmiti.124 Kazak ziraatlarn ehirlerde sanayilemeye balatmasndan sonra krsal kesimdeki halk ehirlere akn etmeye balad. Oransal olarak ehir hayatnn pay krsal hayatn payna gre daha da artt. 1926 ylnda ehirlerde 375 bin Kazak varken, bu say 1939 ylnda ise be kat artmt. Bylece Kazakistan ehirleri daha Avrupa bir biimde gelimeye balamt. Sava zamanndayken ehirlerde ve ehire benzeyen kk ilelerde Kazaklarn says 1926 ylnda % 2,1 iken 1930 ylnda da %16lk orana ulamtr. Kyden kentte g edenlerin ehir halkn arasndaki pay % 21,9na kadar artmt. Bu sayy Moskovadan, Leningradtan, Kievden, Xarikovtan, Sredlovskiden ve dier ehirlerden gelen iiler, mhendisler ve teknikerler arttrmtr. Kazakistann sanayileme abalar ii gruplar sayesinde hz kazanmtr. Kazakistan merkezindeki sanayilemenin gelirleri nceki ziraatn d blgelerinde sanayileme hareketine de imknlar oluturmutur. Devletin sanayileen ileleri, sanayilemekte olan ve henz sanayileemeyen ilelere kar patron grevi

124

Kazakistan Tarihi, Cilt: III, 1998, Almat, s. 17.

78

stlenmiti. Bu deiim gelien ilelerin, mill blgelerin koruyuculuunu stlenme sfatna sahip olmutu. Kazakistan, Orta Asya sanayisinin birincilerinden olup Moskova ve Moskova eyaleti ilelerinin koruyuculuunu almt. Moskova Halk ziraatl, Sovyeti tarafndan Kazak SSC nin sanayisi, teknolojisi ve ekonomisinin korumaya ald konulu szleme plnn da byle deniyordu: nceki arlk hkmeti zamannda bir hayli eziyete urayan ve smrrlen krsal kesim, uzaktaki d blgeleri Rusyann iine alp, ii grubunun sayesinde Rusya da hedefine ulamtr.... Douda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin hzla sanayileen desteinin salanmas lazm, o bitmez doal zenginlikleri (maden v.s) var olan Kazakistandr ki o bizim ekonomizi salamlatrabilecek bir lkedir ve yle kalmas lazm.125 Kazakistana Leningrad, Donbas, Harikov ve lkenin dier sanayi merkezleri de Kazakistan sanayisinin gelimesine nclk yapmtr. Yldan yla sanayileme ve ky ziraatl iin Kazaksitana yeni tekniklerin gelmesi ve onlarn, uzman iileri ile mhendis teknik hizmetlerinin gelmesi sanayileme hzn arttrmtr. Eitim kurumlar da cumhuriyetin halk ziraatl iin uzmanlar hazrlamas gerekiyordu.

5. Kazakistanda Kylerde Tarm Topraklarnn Devletletirilmesi

Balca tarm ve hayvanclk lkesi olan Kazakistann en deerli yerleri olarak Kuzeydeki bozkrlar, Gneydeki yaylalar ve Doudaki suni sulamaya tabi tutulan araziler saylmaktadr. Kazakistann bilhassa Kuzeyi ve Bat Sibirya, hububat ziraatine msait Orta Asya kua iinde yer alr. ok elverili iklim artlar sayesinde Bat Sibirya ve Kuzey Kazakistanda buday hakim kltr haline gelmitir. Eriyen karlar ilkbahar ve yaz yalar buralarda bilhassa yazlk buday ekimine imkn vermitir. 1913te ekilen toprak miktar 4.445.000 hektar olup, bunun byk bir blm Kazak arazisine yerletirilen Rus gmenlerine aittir. Sava ve bunu takip eden yllarda ekim alan ok daralm (1922de 1.781.700ha) ve daha sonra gvenliin gelmesi ile tekrar artmaya balamtr (1924de 2.262.000ha ve 1926da 3.060.000, 1935te 5.224.500ha). 1935den bu yana bu saylar hayli

125

Kazakistan Tarihi. Cilt: II, 1992, Almat, s. 28.

79

arttrmtr. Kazakistan zellikle buday (1926 ile 1927de tm ekilen topraklarn % 68i) va dar ekimi bakmndan en nemli blgelerinden biridir. Gney Kazakistanda sulama yolu ile pamuk, pancar, kendir, ttn ekilmekte ve sulanm arazi miktar gittike genilemektedir (1915te 672.900e mukabil 1935te 1 mil.ha.). Kazakistan ve Bat Sibiryada yeni ziraat sahalarnn iletilmeye almasyla hububatta % 40-50. Budayda ise % 56-65 art hedef tutan 1952de Sovyet 5. yllk plannn yrrle girmesi zerine 19. Parti Kongresinde Malenkovun Hububat problemimiz, gemite bizim iin ok byk ve ciddi olarak kabul edilen problemimiz, bylelikle halledilmitir, hem de nihai ve kati olarak deyii de Trk sahalarnn arzettii iktisadi ehemmiyetin ifadesidir.126 SBKP MK Genel Sekreteri Leonid Brejnevin Kazakistan Komnist Partisi birinci sekreteri olduu dnemde, 1954 ylnda, gerekletirildikleri faaliyetler neticesinde Kazakistann 25 milyon hektarlk alan tarlaya evrilmitir. nceki ad ile Akmolada yeni tarm alanlar kazanldktan sonra 1961de burasnn ad Zelinograd olarak deitirilmitir. te bugn bu Zeliogradta 158 iftlik ortalama olarak 30.880 hektarlk alanda ekim yapmakta her tarlada ortalama olarak 4 bin sr, 6 bin koyun, 180 traktr, 100 biki makinas bulunmaktadr. Zeliogradtaki 827.000 kiinin %40n Ruslar ve %20sini Kazaklar, kalann ise dier halklar tekil etmektedir. Kazakistann ky ekonomisi drt blgede u ekilde younlama gstermektedir. 1) Yerleik zirai blge; bu blgede bilhassa buday, dar, ayiei ve kocaba hayvanlar yetitirilir. 2) Gei blgesi; balca dar yetitirilir ve koyun beslenir. 3) Hayvan yetitirme blgesi; bu blgede de koyun beslenir. Aktbe de ayrca at ve deve de yetitirilir. 4) Suni sulama yaplan blge; burada ise sanayide kullanlan pamuk, pancar, ttn, kendir, yal tohumlar ve pirin yetitirilir. Ttn Bat Trkistanda Kazakistann Almaat, Tald-Kurgan ve Cambl, Krgzistann u Talas ve Issk Gl yrelerinde yetiir. SSCBnin ttne ihtiyac buradan karlanrd. Kazakistann geni ayr ve otlaklar, eski Sovyetlerin hayvanclk ekonomisinde byk rol oynayan sr ve koyun besicilliini geni lde mmkn klar. Sovyetlerdeki btn ayrlk sahalarn te biri Sibirya ve dil-Ural blgesinde,

Dnmez, Yusuf, Trk Dnyasnn Beeri ve ktisadi Corafyas, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, yayn. No: 1987.

126

80

drtte biri ise Kazakistandadr. Sadece Kazakistann, Sovyetler dhilindeki otlaklarnn % 45ine sahiptir. Kazakistan ve Orta Asya tarm bakmndan byk nem tamaktadr. Tahl, otlak ve ayr iin ayrlan topraklar dhil bu blgedeki bir tr tarm arazisi 263 milyon hektar olup, bu da btn eski SSCBdeki tarm arazisinin %48ini tekil etmektedir. Tahla ayrlan 24 milyon hektar, btn Sovyetlerdeki tarma ayrlan topraklarn %19unu tekil etmektedir. 1990 istatistiklerine gre btn Sovyet hububat retiminin %13n, buday retiminin % 29si (ounlukla orta ve gney Kazakistann tarma yeni alm topraklarndan) ve pamuk retiminin % 92si bunun hemen hemen tamam zbek, Trkmen ve Tacik cumhuriyetlerinden salanmaktadr. 1990da Kazakistanda 402 Kolhoz (kolektif iftlik) ve 2118den fazla Sovhoz (devlet iftilii) bulunmakta, bu iftliklerde 30 milyon koyun ve kei, 7 milyona yakn sr, 2 milyondan fazla domuz ve 1 milyondan fazla at beslenmektedir. 1959 ylnda Sovyetlerdeki 70.800.000 srn % 30u 33.500.000 inein % 29s 129.900.000 koyun % 53 bata Kazakistan olmak zere Bakrdistan ve Altaylar da yetitirilmitir. 1964 ile 1965 yllarnda 341.000 ton yn istihsalinin % 53n Bat Trkistann karakul koyunlar salamtr. Balklkla Hazar Denizi, Bat Trkistann tabii olarak eski SSCBnin en nemli balk kayna idi. Buradaki balk istihsali lke balklnn % 17 sini oluturur. Hazarda tutulan yllk balk miktar 1.000.000 tonu gemektedir. Dastan kylaryla Kuzeydou Kazakistan kylar da balklk bakmndan ok zengindir. Mersin balklarnn % 90n Hazar kysndaki Trk cumhuriyetleri vermektedir. Av hayvancl Yakutistan, Bat Sibirya, Kazakistan da yaplr ve elde edilen hayvan derileri, bilhassa krk, Sovyetler Birlii ihracatnda mhim yer tutar.

Yakudistandaki av hayvanclnn esas Ren geyii avclna dayanr. Dou Trkistan da ise av hayvancl geni lde ongaryann Altay dalar kesiminde yaplr.127 Orta Asya ekonomisi devrimden tam bir ykm halinde kmt. Birok blgede retim devrim-ncesi seviyenin yzde yirmisine dmt.128

127 128

Kazakistanskaya Pravda Gazete, Say 26. 1. 1992 ve Say 29.2. 1992. storiia sovetskogo gosudarstva i prava Uzbekistana, Takent, 1990, s 23.

81

Fakat Yeni Ekonomi Siyaseti (YES) ekonomiyi liberal bir yaklamla- Basmac isyanlarna ramen canlandrmay baard.129 Sovyet ynetiminin kuruluundan sonra iki ayr tarm reformu yapld. Bunlardan birincisi msadere edilen topraklarn ve su haklarnn yeniden Mslman kylye iadesini ngrmekteydi. 1921de balatlp, 1925-1927 yllarnda gelitirilen bu reform uygulamas umulan sonular tam manasyla salayamad. stelik kyller tarafndan pek de benimsenmedi. ifi kooperatifleri (veya Koki birlikleri) 1927de kendiliinen tekilatlanmt ve kyl ailelerinin yzde 60n kapsyordu. Bu kooperatifleri kyl nfusun gerekli iftlik letlerini satn almasna ve rnlerini pazarlamasna yardmc oluyordu.130 Bu ekonomik istikrar dnemi 1929da kollektivizasyon hareketinin yol at sosyal ve ekonomik devrimle sarsntya urad. Kyller, kollektif iftliklere katlmaya zorlandlar. Gebeler ise yerlemeye ve sonra da kollektif iftliklere katlmaya mecbur ediliyorlard.131 1931de hektar bana 4.0 sentner (50 veya yz kiloluk bir tart), 1932de 4.4 sentner buday alnabildi. Oysa bu daha nceleri her sene ortalama 5.7-6.3 sentner kadard.132 Birok yerli Komnist, kolektifletirmeye yetersizlikleri ve ihmlcilikleri dolaysyla blgeden uzaklatrld. Bir ksm da kar ktlar iin burjuva milliyetisi olmakla sulanarak mahkm edildi. Fakat btn bu engellere ramen zel iftilik 1929 ile 1932 seneleri arasnda byk apha kolektifletirildi. Kollektifletirmeye tbi tutulan toprak yzdesi 1928- 1929da zbekistanda 1,2 iken 1932de 68,1e, 1937de 95e ykselmitir. Bu yzde Kazakistanda 1928de 2,7 iken 1935de 98,3e kmtr.133 Bunu Orta Asyann dier blgeleri takip etti.

Kazakhstan, Almat, 1987, s 129. S.Dimantein, Desiat let natsionalnoyi politiki parti i sovvlasti , Novyi Vostok Gazetesi, Say 19 (1927), s. 18. 131 John D. Littlepage, In search of Soviet Gold (Sovyet Altnlarnn Peinde), New York: Harcourt, Brace Co, 1938, s.108-109. 132 Nurpeysovun nszyle, Kazakistan, Moskova, 1936, Sotsegiz, s. 150. 133 General Paul Tubert, LOuzbekistan, republique sovietique (zbekistan Sovyet Cumhuriyeti), Partisi Editions du Pavillion, 195, s 42-43.
130

129

82

1924de Sovyet yetkilileri eski gebe hayvan yetitiricilerini geleneksel hayat tarzlarn ihya etmeye tevik etti. Bylece topran daha verimli hale getilmesi amalanyordu. Fakat kollektif iftlik sisteminden bir daha vazgeilmedi. Orta Asyann kurak topraklarndaki geleneksel hayvancla kolektifletirme siyasetinin nasl bir etki yaptn aka gstermektedir. Kazakistanda kolektifletirme siyaseti 1929 ylnda, 36.000 oluturmutur. 1929-1932 yllarnda ise, (?). 1932- 1933 yllarnda ise 5.029 kadar olmu. 1960 ylnda ise, 33.633.134 Devrim ncesi gnlerden beri Orta Asya SSCBnin balca pamuk retim sahasyd. Burada retilen pamuk, tm Rusyadaki retimin yzde doksann tekil ediyordu. Burada pamuk daha ok vadilerde ve nisbeten verimli, sulak topraklarda yetitirilmekteydi. Fakat pamuk retiminin asl merkezi Fergana vadisi idi. Sovyetlerin eski arlk rejimine ynelttikleri balca sulamalardan biri de Orta Asyada uygulanan ekonomi politikasyla ilgilidir. Sovyetler arlk rejimini Orta Asyay Rusyann sadece pamuk reten bir uzants haline getirmekle sulamlard. (Lenin). Fakat arlk ynetiminin yerini alan Sovyetler de ayn politikay devam ettirmilerdir.135 Mesel zbekistan, btn Rusyann pamuk ihtiyacnn drtte n karlamaktayd. Yine sz konusu olmak uzere pamuk yetitirilen sahalarn art daima tahl ekilen alanlarn azalmasyla sonulanmtr. Bu, zellikle pirin iin byledir. Oysa pirin bu blgenin geleneksel gda maddelerinden birini tekil etmekteydi. Biz ekonomik planlarmz daha az pamuk retmek zere dzenlemitik. nk bu sna rn zbekistann Rusyaya baml olmasna yol aan balca mahsuld. Ayrca zbekistan tahl ekimini hzlandrmay, yaygnlatrmay da planlamt... ve bylece onlarn Rus tahlna ihtiyac kalmayacakt.136

134 Vincent Monteil, Kazakistan, Essai sur LIslam en URSS, Revue des etudes islamiques, Cilt: XX, 1952, s.34 ve, s. 132, Kazakhsmaia SSR, Bolshaia Sovetskaia Entsiklopediia (BSE), Cilt SSSR, s. 1850, ve SSSR v Tsifrakh. Statisticheskii Shornik (Moskova: Gos. Statisticheskoe izd., 1960) s. 157; T.R. Rzkulov, Kazakhstan, s. 150 , Kazakhstan (Moskova: Ogiz, Sotsegiz, 1935), s.101; Uzbekskaia SSR, Malaia Sovetskaia Entsiklopediia (MSE), Cilt: 9, s. 32 ve 106. 135 H. Seton-Watson, Soviet Nationality Policy (Sovyetlerin Milliyetler Siyaseti), The Russian Review, Cilt:15, Say: 1 (Ocak 1956), s. 9. 136 SSCB Adalet Komiserlii, Trokistlerin ve Saclarn Anti-Sovyet Cephesi (Duruma Raporlar), Verbatim Report Moskova, 1938, s. 223-224.

83

Rusyann pamuk politikas bir kere daha ve bir daha deitirilmemek zere benimsendi ve Orta Asya ekonomisi Tm lke ekonomisinin bir paras haline geldi.137 Orta Asyadaki pamuk retimi tahl ekimi aleyhine gelitirilirken, Sovyet planlamaclar Kuzey Kazakistann Sibirya tipi kara topraklarnda tahl yetitirilmesini iddetle savunmaktaydlar. Stalinin lmnden sonra bu politika daha da g kazand. Parti ve Gen Komnistler Birliinin (Komsomol) yzlerce yesi, elverisiz artlara ramen, bu topraklar ilemeye gnderildi. (Bu elverisiz tabii artlar yle idi: Temmuz ay s ortalamas: 30 santigrat derecenin zerinde; Haziran ay s ortalamas: 40 santigradn altnda).138 Blgenin yzde 60 llerden meydana geldii iin tarm sadece vadiler ve vahalarda yaplabiliyordu. Orta Asya ayn zamanda ipek, meyve ve astragan krkleriyle de zengindir. Tek bana zbekistan Cumhuriyeti SSCBnin en byk kuru meyve reticisidir ve Rusyann ipekli retiminin yarsn meydana getirir. Bilindii gibi, Sovyetler Birliinin ekonomik sistem anlayna gre tm topraklar devlet mlk kabul edilmi ve sadece kolhozlar ve sovhozlar tarafndan iletilmek zere paylatrlmtr. Kollektif birlikler (kolhozlar) haftada bir kez devlet bankasndan kendilerine ayrlan paray bor olarak alr ve faaliyetlerini gerekletirirler. Ylsonunda ise kazanlar yelere hizmetleri orannda

datlmaktadr. Sovhozlar ise devletin kendine zg retim alanlarnda faaliyet yapan kurulular olup buralarda alanlara her ay devlet maa demektedir. 1983te Sovyet Trk Cumhuriyetlerinde 4223 Kolhoz ve 5829 Sovhoz bulunmaktadr. Trklerin ou tarm ve hayvanclk sektrnde almakla beraber, sanayileme hareketlerine paralel olarak Trk ii snfnn da yetitii fakat yine de az olduu grlmektedir. Her ne kadar teknik gelime cereyanna ok nem verilmekte ise de, el sanatlar eski nemini halen korumaktadr. Sovyetler Birliinin kollektifletirme, sanayiletirme, ehirletirme, iskn politikalarnn yllardr srdrlmesine ramen, Trklerin kendi z deerlerinden, geleneklerinden, sosyal yaayndan ok ey gtrdn ileri srmek pek gereki olamayacaktr. Ancak, u bir gerektir ki,
Paul B. Henze, II Dnya Savana Kadar Orta Asyadaki Ekonomik Gelime, Journal of the Royal Asian Society, Cilt: 37, 1950, s. 47. 138 Nestor Korol, Kazakistann u Bakr Topraklar , Marquette University Slavic Institute Papers, Say: 14, 1962, s. 10, 17.
137

84

Trkler

kendi

ekonomik

gerginliklerini,

yine

kendi

lkelerinin

karlar

dorultusunda yllardr kullanmaktadrlar. zel mlkiyetin yok edilmesi yannda ticari dkknlarn devletin eline gemesi ve buralarda sadece devlet mallarnn alnp satlmas ykmllnn getirilmesi, bir yandan halk arasnda fakirlie yol aarken, dier yandan da karaborsay fevkalade gelitirmitir.139 Bu konuda izlenen politikalar, genellikle alanda ayr ayr gelimi bulunmaktadr: pamuk retimini arttrma, yeni ekim alanlar kazanma ve suni sulama yntemlerine geme. zellikle 1930lu yllardan itibaren sistemli bir ekilde balatlm olup, ama pamuk ithalatndan Sovyetleri bir an nce kurtarmak olmutur. Sovyeterin pamuk retimindeki arta hi dayanmayan yaklamlar, Trk Cumhuriyetlerini bu konuda ok g durumlara sokmu, uygulamada Trk iilerine adeta bir kle- ii stats yaratlmtr. Sovyetlerce pamuk retiminde krarll arttrmak iin ii cretlerini dk tutucu bir cret politikas izlenmesi ve bu sektrde alanlar iin Sovyet Ceza Kanununa zel maddeler konulmas yannda, pamukulukla megul iftilere de Moskovaya pamuk vermedikleri takdirde, Moskovann da onlara buday vermemesi gibi yntemlere de bavurulmaktadr. Pamuk tekstilinin ise olmas, retici lkelerin tekstil rnlerini ithal etmesini gerektirmekte, kukusuz bunun maliyeti de lkeye olduka yksek olmaktadr. Tarm politikasnda, Sovyetlerin ikinci nem verdikleri konu suni sulama faaliyetleridir. Pamuk retimini artrmak amacyla Amuderya ve Srderya (Ceyhun Seyhun) sular iin sadece zbekistanda 165.000 m. uzunluunda bir kanal ve 20den fazla byk lekli su depolarnn yaplm olmas, konuya verilen nemli aka gstermektedir. Bunun yannda Sibirya Orta Asya Kanal denilen, 2550 km. uzunlukla 12-15m. derinlikle, 108-212 m. geniliinde yeni bir kanaln yapm ii ile, sadece 150 su ilemi dairesi uramaktadr. Bu kanal ile Obi Nehri, rti Nehrine balanarak alnan suyun, Aral Gl ve Amu Deryaya getirilmesi istenmekdir. Ancak bu kanal inas 2005lerde tamamlandnda, imdiden baz endieleri de gndeme getirmi bulunmaktadr. rnein, Aral Glnn, bu kanal nedeniyle kk
Sovyeter Birliindeki, Trkln ve slamn Baz Meseleleri, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul 1987; Trkistan als historischer Faktor und Politische, (Geburstag, 1987) ve Islam and Turkestan Under Russian Rule, ISIS Yaynclk, stanbul 1987, Trkistan Nedir?, Trkistan, Say: 1, stanbul 1988.
139

85

bir gl haline gelmesi gibi. Yine yukarda deinilen Amuderya ve Srderyay ilgilendiren kanaln sayesinde, bu nehrin sularnn % 90 tarmn emrine verilmi ise de, sulamaya alnan bu tarlalarn ihtiyacn, sz konusu nehirlerin ancak 1990a kadar karlayabilecei uzmanlarca ileri srlmektedir. Suni sulama ile su rezervleri giderek azalabileceinden, ileride suni sulama blgelerinin byk bir tehlikeyle karlaabilecei de belirtilmektedir. Bu olumsuz grlere ramen Sovyetlere gre hal, Trkistanda sulamaya muhta 55 milyar hektar arazi bulunmaktadr. Halen Sovyetler Birliindeki Trkistan ve Azerbaycandaki suni sulama alanlarnn 9.799.000 hektar olduunu Sovyet istatistikleri aklamaktadr. Sadece, Trkistanda 1980de 7.2 milyon hektar arazi (zbekistan 3.148.000, Kazakistan 1.7 milyon, Krgzistan 924.000 ve Tacikistan 582.000 hektar) suni sulama yoluyla tarm sektrnn hizmetine girmitir. Bu verileri, Sovyetler rejimi Sovyet Mucizesi olarak tanmlamakta, ancak, gelecekte bu konuda doabilecek tehlikeler hakknda bilgiler yine Sovyet kaynaklarndan renilmektedir. Kanal inaatlarnn sadece ekonomik yn olduu kadar, politik amalarnn da olduu, inaat nedeniyle Rus kolonizasyonunu nemli ilerinden birisi de tarm iin yeni topraklar kazanma faaliyetleri olmutur. Kazakistan Sovyet Cumhuriyetinde 1950lerden itibaren hzla toprak kazanmaya gidilerek, alan arazinin tarmda kullanlmas iin 2 milyona yakn Rus ve Ukraynal yerletirilmitir. Kruevin dahi bu gerei saklamad bu rakamlarn arkasnda ok derin ekonomik ve siyas anlamlar yatmaktadr eklinde szlerinden anlalmaktadr. Yeni topraklar kazanma politiasyla bir yandan Rus kolonizasyonu iin temeller atlrken, bir yandan da Trklerin tarih ve coraf isimlerinin ou, Rusa isimlere dntrlmtr. Trk topraklarnda yabanc etnik gruplarn saysn artrma politikasnn, ekonomik politikalarla birlikte yrtld, hatta bunlarn birbirlerini tamamladklar grlmektedir. Sanayiletirme veya tarm gelitirme amacyla Trk blgelerine dardan ok miktarda Rus, Ukraynal ve inlinin getirilmesi, yerletirilmesi (rnein Dou Trkistanda 1950 ncesi sadece 200.000 inli yaarken, imdi bu saynn 6 milyonu amas) gibi Trklerin zaman zaman yaadklar toplumlardan da uzaklatrld gzlenmektedir. rnein, 1979da Sovyetler Birliinde 6 milyon Tatar Trk varken, bunlarn 1,5 milyonu kendi vatannda, dier ksm ise dier cumhuriyetlerde yaamaktadrlar.

86

Stalinin direktifi ile Aralk 1925de beinci kongresini yapan Kazak Komnist Partisi, Kazak Trklerinin en kk yerleim birimi olan Aul (Ky)u Sovyetletirmeye karar vermitir. Bu karara gre, kabile reislerinin sznn getii Aullarda, her ey devletletirilecekti. Bununla Sovyetler, zel mlkiyet hakkn kaldrp Aulda yaayan Kazaklarn topraklarn devletletirirken, ayn zamanda kabile reislerinin otoritelerine de son veriyordu. Ne var ki, Kazak kyllerinin ve kabile ileri gelenlerinin ellerinden alnp zorla devletletirilen topraklardan daha fazla verim almak mmkn deildi. Nitekim yle de oldu. Aullarn devletletirilmesi ve ekonomi ile birlikte toplumun zorla Sovyetletirilmeye kalklmas, rf ve adetlerine dkn olan Kazak Trklerini son derece huzursuz etmitir. Kazak Trklerinin bu ekilde Sovyetletirilmesine kar kan Ahmed Baytursun gibi eski Ala-Ordaclar ve baz vatansever aydnlar, halk destekledikleri gerekesi ile Komnist Partisindeki vazifelerinden uzaklatrlmlardr.140 Yaplan zoraki devletletirme ile Kazak topraklarndan istenen verim elde edilemedi. Bunun zerine yeni tedbirlere bavuran Sovyet yneticileri, kooperatifler kurdurarak yetien mahsul bu yolla kontrole balamtr. Fakat yetitirilen tahla, devletin verdii fiyat son derece dk idi. Yetien tahl serbest piyasada daha ok para ediyordu. Bu ise, tarm sahasnda alanlarn hevesini kryordu. Bu arada, hayvancln da devletletirildiine ahit oluyoruz. Btn ailesinin geimi hayvanclktan salayan Kazak halk, elindeki hayvanlar devlete vermeyi reddetmitir. Bask yolu ile hayvanlar ellerinden alnmak istenen halk, ya hayvanlarn ldrmeye balam ya da hayvanlar ile birlikte in igalindeki Dou Trkistana veya komu zbekistan Cumhuriyetine kamaya balarmlard.141 1925 ile 1929 arasnda tatbik edilen bu Sovyetletirme politikas baarszlkla neticelenmiti. 1915te bir Kazak ailesine en az 26 ba hayvan der iken, bu rakam 1929da 5 ba hayvana dmtr. Ayn ekilde ziraatlkta da istenen gelime olmamtr. Bunun en byk sebebi 1927 ile 1928 ve 1928 ile 1929 kn beklenenden de kt gemesi, dier bir sebebi de, hayvancla mukabil az kazan verdii iin, Kazak Trklerinin tarma pek rabet etmemeleridir. Daha nce izah

140 141

M. Koygeldiev, a.g.e., s 340. A.B.Tursunbaev, Torzhestvo kolhoznogo storia v Kazakhstane, Oerk istorii Kollektivizatsii selskogo khoziaistva v soyuznih respublikah, Moskova, 1963, s. 269.

87

edildii gibi, bunun da sebebi, en verimli topraklarn Rus gmenlerine, en orak topraklarn da Kazak Trklerine verilmi olmas idi. Bu arada, Sovyet politikasnda da byk eksiklikler vard. Bu eksikliklerin en by ise veya anlalmam olmasyd. Bu olmayannca, halk zorlayarak devleti ekonomiye ve hayvan retimine altrmak son derece gt. Nitekim, zorla kurulan devlet iftliklerinin ok az gerek manada devlet iftlii vasfna sahipti. ok az saydaki bu devlet iftliklerinden de yeterli verim almak mmkn olmuyordu. Bu menf gelimeler zerine Stalin, birinci Be Yllk Plnn birinci yl sonunda, yani 1929da, yapt bir aklama ile, gerekli hazrlklar yapldktan sonra devlet iftileri (sovkozynun kolhoz kolhozniki) ekline behemahal

dntrleceini belirtmitir. Bu arada, Kazakistanda, Komnist Partisi yetkilileri, ortadaki glkleri defalarca Moskovaya iletmelerine ramen, durumda her hangi bir deiiklik olmam ve halkn ancak % 7,4n bu kolhoz sistemine geirebilmiti. Kazakistanda da durum bu iken, Stalinin, iin hzlandrlmasn isteyen direktifi gelmitir. Eitilmi rehberlerle yeni bir organizasyona gidilmeden Kazak halk zorla kolhozlamaya sokulmaya allmtr ki bu da pekok skntlara neden olmutur.142 Kazakistandaki zoraki kolhozlama u drt aamada gerekleiyor: Kasm 1929-Mart 1930, Mart 1930-Austos 1932, Eyll 1932- Kasm 1934, Aralk 1934Aralk 1938. Stalinin talimat ile Sovyet Komnist Partisi Merkez Komitesi toplanarak kolhozlama (collectivization) hususunda komiteler kurulmasna karar vermitir. Sovyet Komnist Partisinin iareti ile toplanan Kazak Komnist Partisi, 11-16 Aralk 1929da Kazakistanda kitle halinde kolhoz sistemine geii grerek neticeye balamtr. Kazak Komnist Partisi yetkilileri, ayrca, Sovyet hkmetine bavurarak, bu kadar halkn bir araya toplanmasndan nce onlarn ihtiyalarn karlayacak tedbirlerin de alnmas gerektiini, kendilerinin bunu yapacak durumda olmadklarn bildirmilerdir. Konu zerinde almalar ve tartmalar devam ederken 5 Ocak 1930da Moskovadan u direktif btn yetkililere ulamtr. Bu direktife gre Sovyetler birlii blgeye ayrlyordu. I.blge 1931 baharnda kolhoz sistemine (collectivization) geecekti. II.blge 1932 baharnda, III.blge ise 1933 sonlarnda

142

A.B. Tursunbaev, a.g.e., s. 274.

88

kolhozlamaya geecekti. Kazakistann tahl reten blgeleri bu ikinci gruba, Kazakistann geri kalan blgeleri ki buna hayvanclkla uraan blgeler de dahildi, giriyordu. Bu gelen emirlere gre, Ocak 1930da Kazak halk kolhozlara toplanmaya balad. 1 ubat 1930da halkn % 35,3, 1 Mart 1930da ise % 42,1i kolhozlara doldurulmutu.143 Halkn elindeki mallar zorla alnp milletletirildi. Topraklar devletletirildi. K mevsiminin ortasnda halkn zorla toplama kamplarna yerletirilmesinde binlerce komnist gen grevlendirilmitir. Bu genlerin 25.000i Moskovadan zel olarak gelmi, 3-4 bin kadar da Kazakistandan toplanmt.

6. Kazakistan Kolhozlama Dneminde

Kazak halknn aznla dmelerinin en byk sebeplerinden biri de, 19261941

yllar arasnda kolhozlamann sebep olduu g ve lm ile Ruslarn buraya Rus gmeni yerletirmeleridir. zellikle ikinci be yllk plan devresinde (19281932) uygulanan kat kolhozlama (collectivization) politikas sayesinde Kazak halkn % 70i kolhozlara yerletirilmi, halkn elindeki mallar alnp, topraklar

devletletirilmitir. Gebeler zorla yerleik hayata geirilmi ve ehirlerde yaamaya zorlanmlardr. Kar kanlar da milliyetilikle ve rejim dman olmakla sulanarak idam edilmitir.144 Gerekten ikinci be yllk plann hedefi; tarmn kollektifletirilmesi, gebeliin ortadan kaldrlmas ve sratle bir ehir proletaryas yaratlmas idi. Bu amaca ulalm ve Sovyetler Birliinde 1,5 milyon kii tarmdan uzaklatrlarak sanayi iisi yaplmtr Ancak bu sanld gibi sradan bir plan uygulamas deil, tam bir katliam eklinde gerekletirilmitir. Yerleik blgelerde zengin olanlarn topraklarn alp, toprakszlara datmak kolayd; ancak bozkrda otlaklarn ve srlerin datlmas yle kolay olmamtr. Nitekim Ruslar topraklar datma yoluna deil, gebeleri, hayvanlar ile birlikte ortadan kaldrma yoluna gitmilerdir. Bu dnemde 2 milyon Kazak nfusun ldrlm olduu sanlmaktadr. Bunu resmi
143

A. B. Tursunbaev, Kollektivizatsia Selskogo Khoziaiztva Kazakhstana, Alma-Ata, 1967, I, s. 371. 144 V.Yiit, F.Zima, Poslevoennoe obtestvo: golod i prestupnost/ oteesvennaya istoriya, 1995, s. 46 s. 6-7.

89

istatistikler de dorulamaktadr. 1926da 3.628.000i Kazakistanda olmak zere tm Sovyetler Birliinde 3.968.000 Kazak nfus grlrken bu deerin 1939 saymnda 3.099.000e indiini gryoruz. Yani iki saym dnemi arasnda (13 yl) 869 bin kii azalmtr. 13 ylda Trklerde ortalama yllk nfus art hz olarak kabul edilen % 0,22lik art oran ile nfusun 4,7 milyona ulamas gerekirdi. Yani artmas gereken 1,08 milyon nfus ile azalan nfusu topladmzda 2 milyon Kazak nfusun katledildii anlalmaktadr. Bu dnemde yalnz insanlar deil hayvanlar da katledilmitir. 1928den 1934e kadar geen 6 yl iinde srlarn % 73, koyunlarn % 87si ve atlarn % 83 telef olmutur.145 1920li yllarda YESnin uzun sreli srecek olan siyas strateji olarak kabul edildi. Kyl kooperatifleri devletin zoruyla deil, ekonomik verimlilik esaslarnn uygulanmasyla gerekletirilen evrim sreci olarak grld. Kooperatifler dier ekonomik tekilatlarn alternatif politikalaryla rekabet srecinde dikkati eken ekonomik imtiyazlar tevik eden role sahiptir. Kooperatiflere endstriletirme ile karlkl ilikiler iinde bakld. Toplumda YES modelinde reform yaplmasnda tutulmas gereken prensip, endstriletirme ve kooperatifletirmeyi sadece bir ama olarak deil, halkn maddi durumu ile kltrel seviyesini arttrc bir unsur olarak grlmesidir. Bu durum sosyalizmin ba lt olarak anlald. Kazakistan kooperatifletirmeyi 1932 baharnda (konarger ve yar konarger blgelerin dnda) genel olarak tamamlanmas planlanan blgesel gruba dahil edildi. lkenin parti ve Sovyet organlarnda bu kadar ksa bir sre, ne surette olursa olsun srayarak almas gerekli bir engel olarak kabul edildi. Bunun sonucunda, toplum organizmas hzl bir biimde yzde peinde koma hastalna yakaland. Hatta bu durumlar anlatmak iin haberler yarmaya girmi gibi oldular. Gazeteler ise kolhoz cephesinden Her gn gelen ve durmadan deien haberleri yaynlamaya yetiemediler. Devletletirme ideolojisi, kyllere tatbik edilince, bir bask unsuruna dnt. 7 Austos 1932de devlet iletmelerini, kolhozlar ile kooperatiflerin mal mlklerinin korunmas ve toplumsal (sosyalist) mlkiyeti destekleme kanunu kabul edildi. Bu kanuna gre, sulu bulunanlar idam, cezasn hafifletme durumlar grldnde ise 10 yl hapis ve mal mlklerinin devletletirilmesi cezasna

145

Yiit, a.g.m. , s. 9.

90

arptrld. Anayasaya aykr bu kanunun yrrle girdii ilk yl, Kazakistanda 33.345 kii hapse atld. Mal-mlk devletletirilen ahslar, sular kanunun baka maddelerine istinaden cezaya arptrldlar. Btn bu cezalara OGPU [Birleik Devlet Siyaset daresi] tarafndan hkmedildi. 1929dan 1933e kadar geen be yl zarfnda, Kazakistan MSSC OGPU tarafndan 9805 dosyaya bakld ve 22.933 kii hakknda hkm verildi. Bunlarn iinde 3.386 kii en ar ceza olan idama ve 13.151 kii de toplama kamplarnda 3 yldan 10 yla kadar hapse arptrld.
146

Despot ynetimin hzl bir biimde yrtt yerleikletirme kampanyasnn bezginliini daha stnden atamam olan Kazak obalar ayrca daha hzl bir kollek tifletirmeye maruz kald. Bu siyasetin gerei bu konarger ile yar konarger halk kitleler halinde yerletirmenin kolektifletirme ile sk iliki iinde yrtlmesi nceden planlanmt. Bu durum, Kazakistan lke Komitesi Genel Kurulunun (1929 Aralk) kararnda yer ald. Kararda, halk hzla yerleikletirme ve onlar ekonomik adan glendirme hususundaki uygulamalarn btn planlar, yerleikletirmeye konu olan btn yoksul ve orta tabaka kylleri % 100 kolektifletirme temelinden yrtlmelidir eklinde kat bir talimat verilmekteydi. Bununla birlikte, karar verici organlar tarmla megul olan aileler hangi hzla yaplyorsa, hayvanclkla uraan ailelerde de ayn hzla kolektifletirmeye tabi tutulmaldr diye talepte bulunmaktayd. yice dnlmeden alnan kararlarn olumsuz sonularn grmek iin ok beklemek gerekmedi. Kolhoz iftliklerine rast gele ylan hayvan srleri alktan krlmaya balad. Kazakistan obalar ile kylerine tatbik edilen maceraperest politikalarn sonucunda iftilik rnlerinin retimi dramatik bir d gsterdi.

7. iftilii Birletirme Siyaseti Yllarndaki Zorluklar

Basmac hareketi 1929da Sovyetlerin kyly Kollektivizasyon amacyla tedirgin etmesi zerine yeniden canland. 1933e kadar varln srdrmt

146

Kazakistan Cumhuriyeti Mill Gvenlik Arivi, d.124, cilt 6.

91

basmaclk. Yllarca sren atmalardan sonra btn asker nitelikteki direnme krlm, Orta Asyann yerli ahalisi Sovyet egemenliine boyun emiti.147 Orta Asya ekonomisi kolektifletirme siyasetinden tam bir ykm halinde kmt. Birok blgede retim devrim-ncesi seviyenin yzde yirmisine dmt.148 Fakat Yeni Ekonomi Siyaseti (YES) ekonomiyi liberal bir yaklamlaBasmac isynlarna ramen-canlandrmay baard.149 Sovyet ynetiminin

kuruluundan sonra iki ayr Tarm Reformu yapld. Bunlardan birisi msadere edilen topraklarn ve suhaklarnn yeniden mslman kylye iadesini ngrmekteydi. 1921de balatlp, 1925 ile 1927 yllarnda gelitirilen bu reform uygulamas umulan sonular tam mnsyla salayamad. stelik kyller tarafndan pek de benimsenmedi. ifti kooperatifleri (veya Koki birlikleri) 1927de kendiliinden tekilatlanmt ve kyl ailelerinin % 60n kapsyordu. Bu kooperatifler kyl nfusun gerekli iftlik letlerini satn almasna ve rnlerini pazarlamasna yardmc oluyordu.150 Bu ekonomik istikrar dnemi 1929da kollektivizasyon hareketinin yol at sosyal ve ekonomik devrimle sarsntya urad. Kyller, kollektif iftliklere katlmaya zorlandlar. Gebeler ise yerlemeye ve sonra da kollektif iftliklere katlmaya mecbur ediliyorlard. Baarl olduu halde ifti kooperatifleri uygulamas terkedilmiti. O tarihlerde Kazakistanda alan bir Amerikal teknisyen yle diyor: Komnist hcum birlikleri srleri datmaya ve bunlarn sahipleri olan gebelere hayvanlarn kollektif iftliklere teslim etmeleri iin bask yapmaa baladklarnda, gebeler hayvanlarn ldrmeyi tercih ediyorlard... Bu dnemi atlatan eski gebeler tpk kulaklar gibi bir araya toplandlar... Bunlarn ou mallarnn, mlklerinin msaderesine kar koyuyorlard. Bu gibileri yarglandlar; ya hapsedildiler, ya da kuruna dizildiler. Bu kargaalk srasnda blgenin hayvan says onda dokuz bir azalma gsterdi. Milyonlarca bykba hayvan, kyller ve gebeler tarafndan boazland, byk bir ksm da kan atmalar sonunda ortadan kayboldu. Kazakistann tarma elverili blgelerinde buday retimi dt: 1931de hektar bana 4.0 sentner (50
T. R. Rzkulov, Kirgizstan (Moskova: Ogiz, Sotsegiz, 1935), s. 67. storiia sovetskogo gosudastva i prava Uzbekistana, Takent, 1987, s. 23. 149 Kazakistan Tarihi. Almat, 1989, s. 129. 150 S. Dimanstein, Desiat let natsionalnoi politiki partii i sovviasti, Novyi Vostok, Say: 19, 1927, s.18.
148 147

92

veya yz kiloluk bir tart), 1932de 4.4 sentner buday alnabildi. Oysa bu daha nceleri her sene ortalama 5.7-6.3 sentner kadard. Yetkililer bu durumdan beyler, Basmaclar ve geleneki unsurlar, yni kar devrimci gleri sorumlu tutuyorlard. Birok yerli Komnist yetersizlikleri ve ihmlcilikleri dolaysyla blgeden uzaklatrld. Bir ksm da kollektivizasyona kar ktklar iin burjuva milliyetisi olmakla sulanarak mahkm edildi. Fakat btn bu engellere ramen zel iftilik 1929 ile 1932 seneleri arasnda byk apta kollektifletirildi. Kollektifletirmeye tbi tutulan toprak yzdesi 1928 ile 1929da zbekistanda 1,2 iken 1932de 68,1e, 1937de 95e ykselmitir. Bu yzde Kazakistanda 1928de 2,7 iken 1935de 98,3e kmtr.151 Bunu Orta Asyann dier blgeleri takip etti.152 1924de Sovyet yetkilileri eski gebe hayvan yetitiricilerini geleneksel hayat tarzlarn ihya etmeye tevik etti. Bylece topran daha verimli hale getirilmesi amalanyordu. Fakat kollektif iftlik sisteminden bir daha vazgeilmedi.153 Kolektifletirme Siyaseti Dneminde Yazlan Bir Hatradan: Stalin

Dneminde Kazakistanda Kolektifletirme Siyaseti ve Alk Felaketi, Bir Tarihe Duyarllk rnei: 19 yandaki Rus kz Tatyana Nevadoskaya, doktor olan babas ile birlikte... 1930'li yllarn baslarnda Almatdadr. Bu sebeple, Almat sokaklarnda alktan kvranarak len insanlara ahit oldu. Bir taraftan gc yettiinde onlara yardm etmeye alt. Dier taraftan o korkun gnleri gnlne not etti, kara kalemle resmetti ve hatta bu trajik olaylardan etkilenerek uzunca ackl bir iiri de kaleme ald. Babasnn grevi sona erince Rusyaya dnd. Nevadoskaya, aradan 47 yl getikten sonra, 1990da Almatya geldi ve 1933de Almatda tuttuu gnln, yazd iirini ve resimleri Kazakistan Devlet Arivine teslim etti. Teslim ederken u notu vermeyi de ihmal etmedi: O k bizim iin, zellikle yerli halk iin kelimelerle ifade edilemeyecek iddette bir k oldu. Ben ok gen ve ok hassastm. Bu yzden ok ackl ve tyleri diken diken edici korkun olay, yani alk ile yokluu, o zamanlar zavall ve cahil olan halkn durumunu dnerek ok
151

Paul Tubert, LOuzbekistan, republique sovietique (zbekistan Sovyet Cumhuriyeti), Paris: Editions du Pavillion, 1951, s. 42-43. Kazakistan, a.g.e., s 149. 152 Kazakistan ariv, belgeler. 153 M. Rywkin. Asyadaki Rusya (ev. Behzat Tan) Boazii yay., stanbul. s. 69.

93

strap ektim. Kazaklarn bugnk nesilleri alktan len insanlar, ocuklar ve ihtiyarlar, yeryznden tamamen silinen ve bo kalan kyleri, bozkrda donanlar ve hastalananlar unutmasnlar, diyorum. Bu olaydan karacamz dersler vardr. Nevadoskaya, bir Rus olmasna ramen, 47 yl sonra, Rusyadan hi enmeden kalkp Almatya geliyor ve tarihin gelecek nesillere aktarlarak ders alnmasn salamak iin kendi apnda bir katky, hem de en yetkili kuruma yapmaktadr.154

Kazakistandaki Kollektifletirmenin Sebepleri: Nevadoskayanin ahit olduu olaylar, gerekten de insanlk tarihinin en korkun olaylarndan birisidir. 1920-1933 yllar arasnda suni bir ekilde yaratlan alk felaketi sebebiyle, Kazaklarn % 49u, yani 2.230.000 kii ve besi hayvanlarnn % 90 yani 36.000.000 hayvan krld. Bu felaket Komnist Partisinin Kazaklar gebe ve yar gebe hayattan yerleik hayata geirme kararnn uygulanmasnn sonucudur. Kazak tarihisi Manas Kozibayev, bu felaketi Kazak Trklerinin tarih boyunca maruz kald felaketlerin en korkuncu ve en strap vericisi olarak nitelendirmektedir. Kremlin iin Kazaklarn yerleik dzene gemesi ok nemliydi. nk Kazaklarn hemen hepsi gebe olarak yasamaktayd. 1920lerin sonunda 4.836.000 olan toplam Kazak nfusunun sadece 600.000 bini ehirlerde ve kolhozlarda yerlik hayat srdrmekteydi. Bu durum ise Kazaklarn Sovyet sistemine adaptasyonunu ve kontrol altnda tutulmasn gletiriyordu. Kazaklar geni bozkrlarda yzyllardan beri gelen bir ekilde, yayla ve klalar arasnda dolaarak zgr bir hayat srmekteydi. Sovyet rejimi onlarn hayatna etki edememekteydi. 1925 ylnda Kazakistana KC I. sekreterliine seilen Filip Goloekinin u szleri bu durumu ak seik ortaya koymaktadr: ... (Kazak) kylerinde (avulunda) gerekte Sovyet Hkmeti yok, zenginlerin ynetimi ve kabilelerin hkimiyeti var. Kazakistanda Kk Ekim Devrimi Bu sebeple Kazaklarn Sovyetletirilmesi nem arz etmekteydi. Kazaklar zerine aratrmalaryla tannan Amerikal aratrmac Olcott, Kazak topraklarnn muazzam tarm potansiyeli ve Rusya ile uzun snra sahip olmas Kazaklarn mutlak Sovyet kontrolne gemesini gerekli kldna iaret etmektedir.

154

www.kztarihi.kz

94

Bylece, Kazakistanda Aralk 1925te yaplan V. Kurultaynda, Merkezin isteine paralel olarak, Kazak kylerinin Sovyetletirilmesini kararlatrd. Zaten Stalin bu politikann uygulanmaya konmas iin Filip Isayevic Goloekini Eyll 1925te Kazakistan Cumhuriyetinin I. Sekreteri olarak setirmi bulunuyordu. Goloekin, Kazakistanda yeni bir Ekim devrimi gerekletirecei iddiasyla greve balad. Bir konumasnda Kylerde Ekim devriminin belirtileri yok. Snf mcadelesi fark edilmiyor. Yoksullar Komitesi, zenginlerin mal-mlklerini devletletirme yok ve hatta kylerde komnist olmu kimseler bile yok. diyordu. Bu sebeple, Goloekine gre Kazak kylerinde Kk Ekim devrimini gerekletirmek gerekliydi. Goloekin Kazakistanda uygulayaca olaanst politikalar iin Stalinden destek istemek zere gnderdii raporunda Kazaklarn vahi kltrsz bir halk olduunu, bozkrda rastgele oraya buraya g ederek yasayan bu halk bir araya toplayacan, onlara atal, kak ve bak kullanmasn, temiz elbiseler giymesini ve evlerine pencere, baca takmasn reteceini yazd. Stalin de ona tam destek verdi. Zenginlerin mallarna el koyulmas bylece Kazakistanda uygulayaca olaanst politikalara destek alan Goloekin, Kazakistandaki Ekim Devrimini zenginlerin malmlklerini devletletirmeyle balatacan ilan etti. Kazak Komnist Partisinin 1523 Kasm 1927 tarihindeki, VI. Kurultaynda Kazak zenginlerinin mallarnn devletletirilmesi kabul edildi. Ancak, bu karar Stalin bilinmeyen bir sebeple 9 aylk gecikmeyle onaylad ve devletletirilmenin 20 Eyllde balayp 1 Kasmda bitirilmesini istedi. KCnin kararna gre, 400den fazla iri ba hayvan olanlar zengin saylacakt. Byle varla sahip olanlar gebe blgelerde 700, yar gebe blgelerde 300 ve yerleik blgelerde 150 olarak tespit edildi. Uygulamada bu tespitlerde baz hatalar olduu grld ve 696 zengin mal devletletirildi. 619 aile yerinden ve yurdundan edildi. Bu esnada 146.000 hayvan devletletirildi. Rakamlardan anlald zere, Kazakistanda o dnemde 40 milyon civarnda besi hayvan olduu da gz nne alnrsa, devletletirmenin kapsam pek byk deildir. Ancak bu uygulamann lkedeki olumsuz etkileri ok byk oldu. Devletletirmeden yoksullar ne maddi ve ne de manevi olarak hibir ey kazanmadlar. Aksine yoksul kylerin daha da fakirlemesine ve hayvan saysnn daha da azalmasna sebep oldu. Halkn Sovyet rejimine olan inanc zayflad. Ancak, bu uygulama

95

kolektifletirmenin balangcn tekil etti. Burada elde edilen tecrbelerden, bu kolektifletirmede yararlanld.155

Kolektifletirmenin Uygulanmas: Kazakistanda avullarn youn bir biimde kolektifletirilmesi, Stalinin Kasm 1929de yaynlanan Byk Deiim Yl isimli makalesiyle balad. Stalin makalesinde, ok saydaki kylnn kitleler halinde kolhozlarda g biriktirmesinin ardndan kylerde byk ilerin

baarlacana iaret ediyordu. Kazakistan KC 6 Kasm 1929da Kazaklarn yerleik dzene geirilmesi konusunu grmek zere topland. Bu toplantnn sonunda, 1929-1930 yllarnda gebe Kazak ailelerinin % 12sinin yerleik dzene geirilip kolektifletirilmesi kararlatrld. 1929da Kazakistanda 708.000 bin aile gebe hayat yasamaktayd. Bunun %12si 84 bin aile tekabl ediyordu. Ayrca, kararda yerleik dzene geirmenin nemli hedeflerinden birinin Kazaklarn mill gelenek ve grenekleriyle yasam tarzn deitirmek olduu da ifade edildi. Kararda, Kazaklarn bu hayat tarzyla sosyalist dzene uyum salamayaca da belirtildi. Bylece, Kazaklarn gebe hayat, sosyalizm ile kar karya getirildi. Bununla toplumda, geleneksel hayata kar dmanca bir tutum oluturulmaya alld. Gebe hayat vahilik, cehalet ve kltrel gerilik olarak nitelendirildi. SSCB KC Birlik iinde yaplacak kolektifletirme almalarn blgeye ayrd. I. blge 1931 baharna kadar, II. blge 1932 baharna ve III. Blge 1933 ylnn sonuna kadar tamamen kolektifletirilecekti. Kazakistann tarmla urasan kesimleri ikinci grupta, kalan kesimleri ise Sovyetlerin geri kalm dou, kuzey ve Sibirya blgeleriyle birlikte nc gruba dhil edilmiti. Kazakistan KC kolektifletirme konusundaki karar mahalli idarelere 1930 Martnda gnderdi. Ancak, kolektifletirme almalarn baz mahalli idareciler Ocak-ubat aylarnda balatm bulunmaktayd.156 Moskova, Kazakistandaki kolektifletirme almalar iin bteden

1.400.000 ruble denek ayrd. Kazakistan Halk Komiserleri Meclisi 8 Mart 1930da yerleik hayata gecen Kazaklarn oluturduu kolhozlara ev ve hayvanlara barnak
155 156

Kazak Cazetesi, Say, 222, Mart, Almat, 1918, s. 103. Kazak Gazetesi, Almat, 1920, Mays, Say, No: 45, s, 373378.

96

yapmak zere 8 yl vadeli faizsiz kredi verilmesini kararlatrd. Sovyetler Birliinin dier blgelerine gre ok hzl bir biimde uygulamaya konan kolektifletirme ilk aylarndan itibaren byk kayplara sebep oldu. Daha 1930 ylnn baharnda Kazakistan'daki besi hayvanlarnn %50sinin telef olduu grld. Bunda kolektifletirmenin yani sra, 1928-1929 ylnda merkeze et ve tahl rnlerini haddinden fazla sevk edilmesi ve devletletirmenin uygulamasnn da rol vard.

Kollektifletirmenin Korkun Sonular: Ancak bu kayplar Goloekin hi umursamad. nk ona gre, normald. Gebe bir halkn sosyalizm yoluyla kalknmas kurbansz olmazd. Ancak, Kazaklarn sosyalist modelde kalknma iin verdii kurban haddinden fazlayd. 1930 ylndan balayp 1933 ylna kadar sren kolektifletirme sebebiyle, Kazaklarn geleneksel gebe hayat alt st oldu. Sovyet ynetiminin kendi ekonomik dzenini kurmak iin, yerel zellikleri dikkate almadan uygulamaya koymaya alt deiiklikler, geleneksel hayvanclk sistemini kertti. Bylece, lkedeki yaklak 40 milyon hayvann neredeyse tamamna yakn, 36 milyonu telef oldu. Bununla birlikte hayvanlar msadere edilerek kolektif kamplarna toplanan Kazaklara yeterli barnak ve gda temin edilemedi. Gerekli tarm aletleri ve gereleri, daha da nemlisi ekilebilir tarm alanlar salanamad. Kolektif kamplara direnen Kazaklar ise yerini yurdunu terk etmek zorunda kald. Bunlarn bir ksm Kazakistan iinde mekn deitirirken, kalan ksm zbekistan, Rusya, Sibirya, Trkmenistan, Krgzistan ve in gibi komu lkelere g etmek zorunda kald. Yoksullaan, hayvanclk ve tarm yapma olanaklarn kaybeden Kazaklar, arasnda alk ve hastalk ba gsterdi. zellikle ocuk lmleri yaygnlat. Demiryollar ve byk yerleim birimlerinin evreleri yardm bekleyen Kazaklarla doldu tat. Ancak bunlarn byk bir ounluu hibir yerden yardm gremedi ve alktan krld.157

nsan Kaybnn nanlmaz Boyutlar: Bu felkette ne kadar Kazakn krld konusunda son yllara kadar, 1.5 milyon ile 4 milyon arasnda eitli rakamlar telaffuz edildi. Bu konuda net bir rakam sylemek mmkn deildir. nk

157

Akikat Gazetesi, Say 8. Almat, 2002. s 12.

97

Sovyet dneminde alk felketinin aratrlmas ve yaynlanmas yasak olduundan, aratrmaclar bu konudaki Sovyet belge ve bilgilerine ulaamadlar. Kazakistann bamszln kazanmasndan sonra, arivler ald ve bu konudaki belge ve bilgilere ulald. Bu konuda aratrmalar yapan Prof. Dr. Talas Omarbekov, 1997de ariv belgelerine dayal olarak yaynlad aratrmasnda, insan kayb konusundaki tartmalara son noktay koydu. almasnda Kazakistan Tarm ve Hayvanclk statistik Dairesinin her yln Haziran aynda hazrlad raporlar kullanan Omarbekov, bu kayb 2.230.300 olarak aklad. Kazaklarda, orak pen balga, olim men sorga, yani orak ile eki, lm ile ile iin eklinde deyim olutu. Bu da insanlarn rejimden ne kadar bezdiini gstermektedir. 2.230.300 rakam Kazaklar iin muazzam bir kayptr. O zamanki nfusun % 49una yani yarsna tekabl etmektedir. Kazak yazar Smagul Eluvbayev, bu kayplar olmam olsayd, 1897de arlk devrinde yaplan nfus saymnda 4.084.000 olan Kazaklarn 1990larda 32 milyon civarnda olacan, oysa nfusun 10 milyonda kaldn sylemektedir. Merhametsiz Bir Siyaseti Portresi: Goloekin. Prof Dr. Mehmet Saray, Kazaklarn Stalin dnemindeki suni alk felaketindeki kayplar iin unu sylemektedir: Bir taraftan sosyalist bir ekonomi dzeni oluturmak, dier taraftan da geleneksel Kazak toplumunu yok etmek iin planlanan bu operasyonda yaplan hatalar ve ihtimaller o kadar ok ve ak idi ki, bunlar insann havsalasnn kabul etmesi mmkn deil. Halkna eitlik ve iyi gelecek vaat eden bir rejimin yneticileri vatanda olan insanlara bu kadar acmasz ve kaba nasl davranabilir?158 Gerekten de Kazakistandaki soykrmn uygulan ve boyutlar insan aklnn almayaca bir korkunluktadr. Moskovada Stalin gibi zalim bir diktatr bulunsa bile, byle bir politikann Kazakistanda uygulanabilmesi iin Kazakistanda da en az Stalin kadar acmasz birinin olmas gerekirdi. Kazakistan KP I. Sekreteri Goloekin ite bu vasflara sahip birisiydi. Gerekten de o bu ii en iyi yapabilecek kapasitededir. Sovyet devriminin en bandan beri Lenin ve Stalin gibi liderlerle yanyana mcadele eden Goloekin evresinde merhametsizliiyle tannan biriydi. Rus yazar Igor Nepein, acmaszln Goloekin'in kanna ilemi olduunu sylemektedir. Onun acmaszlnn boyutlarn, arln son hanedan

158

a.g.g., s. 20

98

Romanovlarn ldrlmesi olayndan aka grmek mmkndr. Goloekin, 17 Temmuz 1918de hanedan mensuplarnn Uralda hunharca ldrlmesinin ba sorumlusuydu. Kzl Ordunun Ural Blgesinin Asker Komiseri olan Goloekin katliam emrini verdi. Ancak, hanedann ldrlerek mezara gmlmesi onu tatmin etmedi. Cesetleri mezardan karttrarak paralatt ve benzin dkerek yaktrd. Ayrca, olaylarn delili olmak zere, Moskovaya giderken hanedan mensuplarnn kesik baslarn yannda gtryordu. Rus aratrmac Yu. Atlantov, Goloekinin entellektel dnceye sahip biri olmadn, en byk zelliinin tepeden verilen emirleri harfiyen yerine getirmek olduunu sylemektedir. ste byle hem acmasz ve hem de mkemmel bir ast olma zelliklerine sahip olan Goloekin, Stalin iin Kazakistandaki en korkun politikalar uygulatmak biilmi kaftand. Ancak Goloekinin kendisi de, uruna ellerini milyonlarn kanna bulad Stalinin kurbanlar arasnda yer almaktan kurtulamad. 28 Ekim 1941de Kuybisevde uluslar aras emperyalizmin hesabna casusluk yapmakla sulanarak kuruna dizildi. Sonu olarak, Stalinin

kolektifletirme uygulamasnda, Kazaklar tarihinin en ar felaketine uramtr. Usuz bucaksz bozkrlarda at stnde Moskovann sosyalist ideolojilerini umursamaz bir biimde gebe yaam sren Kazaklar, Stalin kolektifletirme yoluyla yerleik hayata geirmek ve bylece Moskovann stnlne boyun edirmek uruna yarya yaknn krarak bir soykrm uygulamtr.159

8. Kollektifletirme Siyasetinin Sonular

Komnist partisinin XV. kongresinde Ky ziraatln birletireceini ilan etmiti. SSCBi Orta Asyada bylece ok milliyetli kooperatifler topluluunu kurma fikri SSCBi abalarnn bir paras haline gelmiti. 1920li yllarda Yeni Ekonomik Politika uzun sreli srecek olan siyas strateji olarak kabul edildi. lkenin endstriletirilmesi, kylleri kooperatifletirme ve halkn maddi durumu ile kltrel seviyesinin ykseltilmesi gibi meseleler bu politikann erevesinde zmlenmesi n grld.
159

Kazakistan Tarihi, Cilt: III, Almat: Rauan yay., 1991, s. 399.

99

Kyl kooperatifleri devletin zoruyla deil, ekonomik verimlilik esaslarnn uygulanmasyla gerekletirilen evrim sreci olarak grld. Kooperatifler dier ekonomik tekilatlarn alternatif politikalaryla rekabet srecinde dikkati eken ekonomik imtiyazlar tevik eden role sahiptir. Yeni ekonomik siyasete ynelme, zengin kyllerden msadere edilen mal mlkn dorudan kyllere datlmas deil, bamsz ailelerin varlklarnn msaderesi manasna gelmekteydi.

Kooperatiflere endstriletirme ile karlkl ilikiler iinde bakld. Toplumda Yeni Ekonomik Politika modelinde reform yaplmasnda tutulmas gereken prensip, endstriletirme ve koopratifletirmeyi sade bir ama olarak deil, halkn maddi durumu ile kltrel seviyesini arttrc bir unsur olarak grlmesidir. Bu durum sosyalizmin ba lt olarak anlald. Ancak 1920li yllarn sonunda yeni ekonomik dnce erevesinde oluan gereki politika kkl deiikliklere urad. Balca nceliin, en nemli hedef olan endstriletirmeyi hzl bir biimde uygulamak olduu ilan edildi. Endstriletirme faaliyetlerini finanse edecek kaynaklar kyllerin dorudan veya dolayl olarak msaderesinden salanmas hedeflendi. Fakat bu, devlet retim aralarn tamamen ve zorla kontrol altna ald zaman gerekleebilirdi. Bu durum, kyllerin ok gl direncini doudan tahln zorla retilmesi hadisesi gsterdi. Bu ama ise devletletirilen kolhoz sistemini oluturma, yani kitlelerin kooperatifletirilmesi sayesinde hayata geirildi. Bu, aslnda retim yapanlar retim aralaryla birlikte, retim kendisi ve retimi paylamaktan da tamamen uzaklatrmak demekti.160 Bylece sanayi retimini yumuak (toplumu fazla skntya sokmadan) modernletirme fikri, endstriletirmeyi alabildiince hzl gerekletirme politikas ile deitirildi. Kendiliinden gelien bir ekonomik sre olarak yrtlmesi gereken kooperatifletirme devlet tarafndan ynlendirilen zorla kooperatifletirmeye dnt. Bu uygulama kyl toplumunun yarar iin deil, sadece endstriletirme srecinin yrtlmesi iin yapld. Bylece 1920-1930 yllarnda yeni ekonomik politikann geliim yolunun n kesilmi oldu. On yllara varan uzun dnemde, ekonomi, toplum ve siyaset hayatnda sadece baskruhu hkim oldu. Bu durum, ifti ekonomisinde derin trajik sonular dourdu. Kylerde despot ynetiminin

160

A. Akev - M. Baypakov, Kazakistan ve Kazakalar, Almat, 1989, s. 422.

100

terrne dayal olarak verilen ekonomi d emirlerle ne srlen balca politikalar, kyllerde kooperatifletirmenin itibarn drmekle kalmad. Ayn zamanda onun faydal potansiyelini de yok etti. Byk deiim kylerin yapsn acmasz bir katlkla bozdu ve toplumun gelecekte ortaya kacak sorunlarna tedricen zemin hazrlamaya balad. Kazakistan kooperatifletirmeyi 1932 baharnda (konarger ve yar konarger blgelerin dnda) genel olarak tamamlanmas planlanan blgesel gruba dhil edildi. lkenin parti ve Sovyet organlarnda bu kadar ksa bir sre, ne surette olursa olsun srayarak almas gerekli bir engel olarak kabul edildi. Bunun sonucunda, toplum organizmas hzl bir biimde yzde peinde koma hastalna yakaland. le ve kyler retimde saladklar baarlar gsteren raporlar gndermekte adeta birbirleriyle yar iine girdiler. Cazeteler ise kolhoz cephesinden her gn gelen ve durmadan deien haberleri yaynlamaya yetiemediler. Kazakistanda 1928de btn ailelerin iinde kolektifletirilenlerin oran % 2 iken, bu rakam 1 Nisan 1930 ylnda dek % 50.5 ve Ekim 1931de % 65i buldu. 1931 sonbaharnn balangcnda, btn sakinleri % 70ten % 100e kadar kolektifletirilen ile says 78i (tamam 1229) buldu. Kulaklar (zengin Rus iftileri) ortadan kaldrmay amalayan devlet politikasnn uygulanmas srasnda, kolektifletirmenin zorlayc yn aka grld. Mahalli organlara gnderilen talimatlarda, yok edilecek zengin ailelerinin miktarnn genel halk kitlesinin % 35inden fazla olmamas zellikle ikaz edildi. Fakat yine de, despot sistemin doas gerei, yukardan gelen talimat hi tereddt edilmeden ve dnlmeden hemen hzl bir biimde icra edilmeye baland. Bundan dolay msadere edilen ailelerin says her yerde en yksek seviyede gerekleti. Bu uygulamalar esasnda, Kazakistandaki zenginleri msadere edilme orann kesin bir ekilde belirlemek gtr. Fakat, sadece 1930-1931 yllarnda zengin olduu iin lke dna srlen kyllerin says 6.765 kiiye ulat. On binlerce kyl yaadklar yerlerden lke iinde baka taraflara zorla sevk edildi. Ayrca Kazakistan topraklar, Sovyetler Birliinin dier blgelerinden srlecek on binlerce insan iin srgn yeri olarak belirlendi. Kazakistana 180.015 kiiden oluan 46.091 aile bylece yerletirildi.161

161

a. g. e. s 402.

101

Devletletirme ideolojisi, kyllere tatbik edilince, bir unsuruna dnt. 7 Austos 1932de devlet iletmelerini, kolhozlar ile kooperatiflerin mal mlklerinin korunmas ve toplumsal (sosyalist) mlkiyeti destekleme kanunu kabul edildi. Bu kanuna gre, sulu bulunanlar idam, cezasn hafifletme durumlar grldnde ise 10 yl hapis ve mal mlklerinin devletletirilmesi cezasna arptrld. Anayasaya aykr bu kanunun yrrle girdii ilk yl, Kazakistanda 33.345 kii hapse atld. Mal- mlk devletletirilen ahslar, sular kanunun baka maddelerine istinaden cezaya arptrldlar. Btn bu cezalara OGPU [Birleik Devlet Siyaset daresi] tarafndan hkmedildi. 1929dan 1933e kadar geen be yl zarfnda, Kazakistan MSSC OGPU tarafndan 9805 dosyaya bakld ve 22.933 kii hakknda hkm verildi. Bunlarn iinden 3.386 kii en ar ceza olan idama ve 13.151 kii de toplama kamplarnda 3 yldan 10 yla kadar hapse arptrld.162 ok hzl bir biimde yrtlen kolektifletirmenin afet etkisi, yneticilerin gmeli ve yar gmeli halkn planl trde yerleik hayata geirilmesi srasnda, iddet ve baskya ynelmesiyle, katmerli bir ekilde kendini gsterdi.

Yerleikletirme ideolojisi geim tarzlarn tamamen deitirilmesi esasna dayand. Buna gre, Kazak kyl toplumunun gelimesi, hayvancl brakp tarm veya yerleik hayvancla tedricen geirilmesiyle mmknd. Ancak fazla gelimemi, fiiliyatta sanayi ncesi retim glerine dayanan devletin geleneksel tarm temelinde kkl deiiklikleri gerekletirecek kudreti yoktu. Bununla birlikte, gmendiler dnyasnn kendi aralarnda ok seviyeli ekonomik, kltrel faaliyetleri ve ilikileri olan olaanst karmak sosyal bir organizasyon olduunu da dikkate almas gerekirdi. Burada unu ifade etmek gerekir ki, gmendiler hayvancln artlar, evreyle ilgili adan verimli bir sistem olduunu da gsterdi. Bununla birlikte, o dnemde gmeli hayvanclk, ekonomik potansiyelini henz kaybetmemiti. Hatta birok adan verimli ekonomik bir sistem olduunu zellikle vurgulamak gerekir. Kolektifletirme ile yerleikletirmeyi uygulama almalarna, Kazakistan lke Komitesi yerli aktivislerle birlikte 8.000 iiyi dhil etti. Bunlara ilaveten, Kazakistana Moskova, vanovo-Voznesenski, Harkov ve Leningradtan 1.204 kii

Kazakistan Cumhuriyeti Mill Gvenlik Arivi - . C, duv., Kazakistandaki Kolhoz kurulularnn son dnemi: dadarstan gu joldarn izdestiru tajiribesi, Akikat Gazetesi, Say: 7, imkent, 1981.

162

102

getirildi. Bunlarn kendileri bile yerleiklendirmenin nemli ile mekanizmasn yeterince kavrayamamlard. Birok ynetici iin kolektifletirme sadece eitli blgelerden yzlerce aileyi getirip bir yere (ounda yem ve su kaynaklar olmayan) toplamakt. Bylece toplamann neticesinde, kyller otlaklardan uzaklat, hayvanlar iin su ve ot arama, yaylak klak deitirme imknlarndan mahrum edildi. Komnist Partisinin Kazakistan dndan gnderdii yetkilileri daha da kts yapt. Despot ynetimin hzl bir biimde yrtt yerleikletirme kampanyasnn bezginliini daha stnden atamam olan Kazak obalar ayrca daha hzl bir kollektifletirmeya maruz kalmt. Dorusunu sylemek gerekirse, gmeli ve yar gmeli halk kitleler halinde yerleikletirmenin kolektifletirme ile sk iliki iinde yrtlmesi nceden planlanmt. Bu durum, Kazakistan lke Komitesi Genel Kurulunun (1929 Aralk) kararnda yer ald. Kararda, halk hzla yerleikletirme ve onlar ekonomik adan glendirme hususundaki uygulamalarn btn planlar, yerleikletirilmeye konu olan btn yoksul ve orta tabaka kylleri % 100 kolektifletirme temelinde yrtlmelidir ekilinde kat bir talimat verilmekteydi. Bununla birlikte, karar verici organlar tarmla megul olan aileler hangi hzla yaplyorsa, hayvanclkla uraan aileler de ayn hzla kolektifletirmeye tabi tutulmaldr diye talepte bulunmaktayd.163 yice dnlmeden alnan kararlarn olumsuz sonularn grmek iin ok beklemek gerekmedi. Kolhoz iftliklerine rast gele ylan hayvan srleri alktan krlmaya balad. Kazakistan obalar ile kylerine tatbik edilen maceraperest politikalarn sonucunda iftlik rnlerinin retimi dramatik bir d gsterdi. Birinci be yllk dnemde (1928-1932) Kazakistann btn Sovyetler Birliinin tahl retimindeki pay % 9dan % 3e kadar geriledi. Hububat ekilen arazilerin alan 1928den 1940a kadar yaklak 1.5 misli bymesine ramen, onlardan alnan rn miktar hektar bana 9.2 tsentnerden 4.3 tsentnere kadar dt.164 Bylece kyly topraktan mahrum ederek sretli kleye dntren umursamazln sonular grlmeye baland. Hayvanclk sektr o gne dein hi

Byul. Kazkraykoma VKP (b), 1929, No: 14, S.14. (1 tsentner=100 kg.) Kazakhstan za 50 Let: Stat. Sb, Almat, 1971, s. 74; Narodnoye Hozyaystvo Kazakhskoy SSR, Yubileyny Stat. Ejegodnik, Almat, 1987, s. 68.
164

163

103

grlmedik bir biimde kayba urad. 1928de Kazakistanda mevcut 6.509.000 byk ba hayvandan 1932de ancak 965 bin hayvan kald. II. Dnya Sava ncesine, yani 1941 ylna kadar bu kayplarn yeri doldurulamad (3.335.000 hayvan). 18.566.000 koyundan 1932de 1.386.000 koyun kald (Sava ncesinde koyun says ancak 8 milyona yaklaabildi). Ylk says 1928de 3.616.100 iken, bunun 3.200.000i krld. 1941de elde sadece 885 bin ylk vard. Kazak halknn geleneksel hayvan yetitiriciliinin nemli sektrlerinden deve neredeyse tamamen yok oldu. 1935de lkede sadece 63 bin deve kalmt. Oysa 1928de bu say 1.042.000 idi. Btn Sovyetler Birliinde olduu gibi Kazakistanda da buna kar aktan protestolar yapld. Bunlarn bazlar, kyllerin silahl isyanna dnt. 1929-1931 yllarnda Kazakistanda 80 bin kiinin katld 372 isyan meydana geldi. Kyllerin Sozak, emonaiha, Buktarma, Irgz, Kazal, Karmak, Samar, Abral, Byen, Aksu, Cengizda, Bribayev, Kastek, Balka, ubarda, Manlak ve dier blgelerdeki ayaklanmalar ac sonular dourdu. syan srasnda halk, Kazakistan ve Sovyetler Birlii dna kitleler halinde g etmek zorunda kald. Sadece 1930 ylnn bandan 1931 ylnn ortasna kadar olan dnemde, Kazakistan topraklarndan 281.230 aile g etti. Bunlarn byk bir ounluu in, ran ve Afganistana snd. Ordu birlikleri ve OGPU organlarnn silahl kuvvetleri isyanclara kar ar cezalar verdi. Ayaklanma ve halk dalgalanmalarna katlanlardan 1929-1931 yllarnda 5.551 kii muhakeme edildi. Bunlardan 883i idam edildi. Genel olarak zorla kolektifletirme devrinde Kazakistanda yz binden fazla kii cezalandrld. Kazakistann yerli halknn hayat tarznn kuvvet kullanlarak deitirilmesi, o gne dein hi grlmemiti bir biimde demografik ykma yol at. Onun tahribat gnmzde bile hala hissedilmektedir. O dnem kurban olanlarn says konusunda kesin bir bilgi yok. Bu konuda bilgiler, TsUNXU, KGB, ileri Bakanl, Kmnist Partisi Merkez organlar ile Kazakistan ile onun vilayet arivlerindeki S165 (gizli) iaret konmu dosyalarn aratrmaclar tarafndan gzden geirildike deimektedir. 1937de cezalandrlan nfus saym olarak tarihe geen Genel Sovyetler Birlii nfus saym materyalleri de yeni grlere yol

165

S: Rusa gizli manasna gelen sekretno kelimesinin ba harfi.

104

aabilir. Bir gnde (Ocak aynn 5ini 6sna balayan gece) yaplan bu saym Stalinizm politikasnn sonucunda ortaya kan ok byk demografik tahribatn boyutlar hakknda fikir vermektedir. Ancak, bu saynn sonularn inceleyip analiz edenler ok gemeden tutuklanp hapse atld. Bunlarn daha sonra ortadan kaldrldndan kimsenin phesi olmamaldr (sistem arkasnda belge brakmaktan korktu). Bu saymn materyalleri yllardr yok edildi diye biliniyordu. Ancak, yaknlarda Merkezi Halk Ekonomisi arivinden bulundu. Tarihi ve demograflarn yapt aratrmalarn da gsterdii gibi, Kazak halk ok byk kayplara urad. Alk felaketi ve onunla birlikte ortaya kan salgn hastalklardan 1.750.000 kii krld. Baz aratrmaclar bu rakam 3.5 milyona kadar karmaktadr. Prof. Dr. Talas Omarbekov, 1997de ariv belgelerine dayal olarak yaynlad aratrmasnda ise, bu saynn 2.230.300 civarnda olduunu belirtmektediler. Kazak halknn bu derece ar demografik kayplar belli derecede hzla kapatmasnn sebebini onun demografik evrimin ilk aamasnda bulunmasyla aklayabiliriz. II. Dnya Savandan sonraki yllarda meydana gelen gl demografik byme sayesinde Kazak halk ancak 40 yl sonra nfusunu eski seviyesine getirebildi.166

166

Geni bilgi iin bkz. Eski Devirlerden Gnmze Kazakistan ve Kazaklar, Kazakistan limler Akademesi. (eviren: Abdulvahab Kara), Selenge yaynlar, stanbul 2007.

105

NC BLM A. Zulme ve Katliamlara Kar Kazak Aydnlarnn syn 1. Ala-Orda Liderlerinden Ahmet Baytursunovun almalar, Alihan Bkeyhanovun Mcadelesi
Ahmet Baytursunov: Kazak kltr ile halk eitimi tarihinin btn sayfalar A. Baytursunovun ismiyle yakndan alakaldr. Ahmet Baytursunov Kazak halknn ada Kazak kltrnn kurucularndan biri olarak ok ynl bir sanatdr: air, yazar, dilci ve etnograftr. Ayn zamanda demokrat aydn, kamu ve siyaset adamdr.. Turgay nahiyesi Tosun Bucann 5 numaral obasnda dnyaya geldi. 1886-1891de iki snfl Rus-Kazak okulunda ve 1891-1895de Orenburg retmen Okulunda eitim grd. Okul yllar birok skntlar ve maddi imknszlklar iinde geti. Baytursunov pedagoji hizmetine oba okullarnda balad, daha sonra Aktbe, Kostanay ve Karkaral kazalarnda iki snfl okullarnda ders vererek devam etti. Pedagog ve eitimci olarak Baytursunov halkn cahilliinden ok endielendi. Halkn ancak eitim, bilim ve kltrle har neir olarak hrriyet yoluna kabileceini grd. Kazak aydnlarnn Karkaral grubuyla ara toplu dileke yazlmasna kart iin Baytursunov Karkaral iki snfl okulun mdr olarak grev yapt srada, fikirdalaryla birlikte tutukland (Temmuz 1909). Yarglanma ve soruturma yaplmadan sekiz ay boyunca Semey hapishanesinde yatt. Serbest kaldktan sonra, ona ancak Kazakistan dnda ikamet etmesine izin verildi. Bu, bir nevi srgn demekti. Siyas pheli ahs olarak Baytursunov uzaktan devaml polis kontrol altnda tutuldu. 1910 Martndan Ekim Devrimine kadar Baytursunov Orenburgta yaad. 1910da Petersburgda onun . Krilovtan Kazak Trkesine evirdii masallar ile bu ruhta yazlan birok eserlerini ihtiva eden Krk bret kitab yaynland. 1911de Orenburgta Masa (Sivrisinek) isimli ikinci kitab yaynland.167 Bu senelerde Baytursunov Kazak alfabesini yeniden oluturma, pedagoji, okuma metodar meseleleri ve dier konularla megul oldu. 1913ten itibaren Baytursunov Kazak gazetesinin yayn ynetmeni oldu. Baytursunovun eitim,
G. Sakenova, Kazakistandaki Ala Millli Kurtulu Hareketi ve Trkiyedeki Mill Kurtulu Hareketi le Mukayesesi (1917-1923), (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul, 2002, s. 51.
167

106

edebiyat ve dil meseleleri hakkndaki makaleleri okuyucular Kazaklarn kltr miraslaryla buluturdu. Halk bilime ve manev adan gelimeye tevik etti. Temmuz 1917den itibaren Kazak gazetesi Ala Partisinin resm yayn organna dnt. Bu partinin fikirleri ile programn Devrime kadar olan dnemde Kazak aydnlarnn byk bir ksm destekledi. Halknn ar ynetiminin smrgeci politikas altnda ezildiini gren Baytursunov ar hkmetine kar Kazak aydnlarnn balatt mcadelenin n sayfalarnda yer alm, eserleri ve konumalarnda Kazak halkna yaplan hazszlklar cesurca knamtr. Rus ve Kazak dilin bilen ok az sayda Kazak aydnlar arasnda yer alan Baytursunovun kaleminden 1905 ihtilali ile balantl olarak Kazakistanda yer alan ayaklanmalar ve ara gnderilen ortak dilekeler kmtr (rnein, 1905 Karkaral ortak dilekesi.). Baytursunovun 1913 ile 1917 sonuna kadar Kazak gazetesinin kmasna byk katkda olmutur. Bamszlmz elde etmek iin tm gcmz ve abalarmz ile aydnlanm ve genel kltrmz gelitirmi olmalyz. Bunun iin ncelikle ana dilimizde edebiyatmz gelitirmeliyiz. Ancak ana dilinde konuan ve edebiyatna sahip kan halk bamsz yaama hakkna sahip olabileceini asla unutmamalyz168 diyen Baytursunov gazetenin kmasnn bamszlk mcadelesi iin ne derece nemli olduunu izah etmeye almtr. Kazak gazetesi etrafnda birleen dier Kazak aydnlar gibi Baytursunov da Ala hareketinde nemli aktif rol alm ve Ala Partisinin programnn tanzimine itirak etmitir. A. Baytursunov Kazak dnrleri arasnda ilk olarak Abayn air, filozof ve aydn olarak nemi ile konumunu gndeme getirenlerden birisidir. Kazak halknn nde gelen airinin manev miras ile fikirlerini geni bir biimde incelemeye davet etti. lim ve kltrn sosyal gelimenin belirleyicisi unsuru olduunu grebildi. Ona gre, okul eitiminin istenilen seviyede olabilmesi iin u art yerine getirilmelidir: okullarn yeterli biimde finanse edilmesi, rencilerin gerekli ders kitaplar ve aralaryla donatlmas ve yksek seviyede retmenler yetitirilmesi. Baytursunovun ismi Ekim Devriminden ok nce geni evrelerce tannd. Bu isim Kazak toplumunun aydn kesimini sembolize etti.

168

Kazak Gazetesi, Say: 2 (ubat), Almat, 1913. s. 4.

107

Ekim Devrimine kadar Kazakistann ilm belirli baz sonulara ulamasna ramen, sade halkn hayatna ve yaam tarzna giremedi. Onun birok ynleri doma aamasnda bulundu. XIX-XX. asrlarn snrnda, Kazak toplumunun ilm dncesi smrgeletirilmi bir lkenin, geri kalm toplumsal ilikilerin skntlarn yaad. A. Baytursunov ve M. Dulatov bamsz otonom Kazak devletinin kurulmasn destekledi. Bkeyhanov demokratik federatif ve parlamenter Rusya Cumhuriyeti bnyesinde Kazak mill territoryal otonomisinin olmasn benimsedi. Bu fikri delegelerin ounluu destekledi. Kongre kararnda, Kazak vilayetleri teritoryal mill otonomi almaldr eklinde ifade yer ald. Bu tr birok abalarla abalad. Kazak halk edebiyat ve musikisinden derlemeler yapm ve eitimin adalamas iin almtr. Alihan Bkeyhanov ile birlikte hazrlad 23 Coktav adl eseri ilm tarafn, Masa (Sivrisinek) adl eseri airlik tarafn n plana karmtr. Rus airi Kirilovdan evirdii masallar Krk Msal adyla yaynlad. Arap harfli Kazak alfabesinin imlasn belirledi, Kazak Trkesinin fonetiini, morfolojisini ve terminolojisini ortaya koydu. Kazak halk arasnda byk otoriteye sahip olan Baytursunovun dier Ala liderleri gibi zorunlu olarak Sovyet hkmeti tarafna gemesi hkmet tarafndan yeni sistemin doruluunu ispatlamak iin bir alet olarak kullanlmtr. Sovyet tarafna getikten sonra 1919-1920lerde Kazak ihtilal komite yesi, 1920-1922 yllar arasnda Kazak zerk Cumhuriyeti Mill eitim komiseri, daha sonra retmenlik ve akademik faaliyetlerde bulunmutur. Fakat totaliter rejimin glenmesi, zellikle Eyll 1925de Kazakistan Komnist Partisinin bana F. Goloekinin getirilmesi ile Kazak mill mcadele kahramanlar, Ala liderlerine kar olan tahkikat glenmitir. Baytursunov yukardaki grevleri alarak yeni kurulan Sovyet sisteminin kalknmasna almasna ramen 1928 ve 1937lerde iki kez tutuklanarak cezalandrlmtr. 1937de idam cezasna arptrld.169 Kazak Trkesi ile kan ilk gazete, 1906da Petersburgda yaynlanan Sirke gazetesidir. Orenburgda 1913-1918 yllar arasnda Ahmet Baytursunov, Alihan Bkeyhanov, Miryakub Dulatov ve Mustafa Urazov tarafndan mill

169

Istorya Kazahstana, Almat, 1997, Sanat yay, s. 321-322.

108

hareketlere yn veren Kazak gazetesi yaynland. Daha sonra Kzlyarda im Dalas adl gazete, 1916-1917 arasnda Takentte haftalk Ala gazetesi karld. Dnp hayel ettii ileri sonucunu vermiyor. Rus hkmeti arlk Rusyann smrgecilik siyasetinin devamn srmtr ve bundan dolay Ala aydnlar tutuklanmaya ve alan kamplara srgne gnderilmeye balamtr. Byle Bolevizimin klndan kan akan zamanda Ahmet Baytusnov ilk once 1929 ylnda bir kere tutuklanyor ve kampa gnderiliyor kamp ceza evinde birok zorluklar ekiyor uzun sre orada hayatn geiriyor. 1936 yln da ceza kampnda kyor ama 1937 ylnda yine srgne urayp 1938 ylnda tfekle vuruluyor.170 Kazak aydnlarnn hayat 20. yllar da ok zor durumlarla kar karya kald. Kazak aydnlarnn ilim ve eitim alanlarnda yaptklar abalarda birok zorluklar ekmiti ve bunlarla savama zorundaydlar halknn gelecei iin. Alaclar yani (vatansever Kazak aydnlar) Kazak zerk devletinin idare ilerini ele geirmilerdi. Onlar idare iinde bulunduklar zaman yani Kazak halknn gelecei iin ou zaman ilim ve eitime daha ok zaman ayrmlard. Ahmet Baytursunolu ile Alihan Bkeyhanov bunlarn Kazak halknn gelecei iin neme aldklar ilk amalar ilim de ve eitimde birok deiikliklere yaparak ilim alannda halk, gelitirmeyle abalamlardr. lk yapmak istedikleri yeni kitaplar yaynlamak yani siyas ve edebiyat dalnda bununla beraber okul kurallarn hazrlamak idi. Eitim alannda yaplan abalarda Ahmet Baytursunov ilim alan almalarnn dzenleyicisi olarak seiliyor. 1921 ylnda ilk akademi, Halk Eitimi Komiserlii yannda kurulmutu. Kazak SSCnde kurulan ilk akademinin ilk mdr Ahmet Baytunsunovdu. Trkistanda kurulan Kazak SSCnin Akademi Merkezinin mdr ise Halel Dostmuhamedov olmutu. Bu Merkezin verdii grevle Kazak aydnlar okullar iin ders kitaplar yaynladlar. Mesela A. Baytursunov bir ka kere yaynlanan Dil Klavuzu yazar idi, M. Cumabayev ise Pedagoji, C. Aymaytov Psikoloji, K. Satbayev Cebir, H. Dostmuhamedov Tabiat doa bilimi, Hayvan Bilimi Zooloji, M. Dulatov Aritmetik v.s. ders kitaplarn yaynlamt.171

170

Jizneopisanie (1929, 8 Mart), Biografiya (1929, 21 Temmuz) Almaty Universitesi arivinde bulunan bu belge ok deerlidir. 171 H. Dostmuhamedov, Semeli, s. 367-368.

109

Alihan Muhamedovi Bkeyhanov (1870-1937): Bilindii zere Sovyet dneminde XX. yzyl balarnda Kazak steplerindeki mill kurtulu hareketinin nde gelen ahslar milliyeti ve halk dman olarak nitelendirildi ve isimleri yllardr halkn beyninden silinmeye; lke tarihi, ana dili, edebiyat ve kltr hakkndaki eserleri ise arivler de ypranmaya balamt. Alihan Bkeyhanov, I. Devlet Dumasnn mebusu ve IV. Devlet Dumas Mslman Grubu yesi idi. Ala Partisinin ilk mill kurucusu ve mill Ala Orda hkmetinin bakan, gazeteci, edebiyat, tarihi, etnograf, iletmeci ve v.s olarak grev yapmtr. A. Bkeyhanov, Kazak toplumunun sosyal-ekonomik, umum ve siyas durumunu detayl olarak inceleyen gazetecilerden biridir. Birok siyas grlerle yakndan ilgilendii iin Kadet Partisi ile de balantl olarak gelitirmi ve Karkaral ortak dilekesinin yazarlarndan olmutu. Bkeyhanovun bu davranlar ile tavrlar ar hkmetinin dikkatinden kamamt. Semey ehrine gelmesi yasaklanmasna ramen Semeyde yaplmas nceden planlanan toplantya giderken yakalanarak 8 Ocak- 30 Nisan 1906da hapsedilmitir.172 A. Bkeyhanov Kazakistanda Rus ilim adamlar tarafndan Akmola, Semey, Omsk ilelerinde yaplan birok aratrma ilerine katlmtr. Orada Kazak halknn kendi kltr, rf, adet ve iktisad konular zerinde almalar yaparak arlk hkmetinin sinsi politikasn ve Kazak halknn geleceinin pek i ac olmadn kendi gzleriyle grm ve birok kaynaklar toplamtr. Toplad kaynaklarla toprak meselesi ile ilgilii makaleler (Ak mektup, Kazak, say 24, Toprak meselesi, Kazak, say: 59 (09.03.1913), v.s) yazmaya ve Kazak halknn problemlerini kaleme almaya ve fikirlerini ifade etmeye almtr.173 Bununla birlikte Kazak halknn Kazakistann demografik incelemitir. Kazak halknn nfusu hakknda hesaplar yapmtr. yapsn Ayrca

Bkeyhanov bu almasnda Kazaklarn elinden alnarak Rus gmenlerine verilen ve datlan topraklardan da bahsetmitir. Ona gre 1908e kadar yerli halktan

172 173

M. Koygeldiyev, Ala Hareketi, s.102; Kazak Gazetesi, s. 134. Kazak Gazetesi, Say: 24, 25, 28, 1913 ve Say: 180, 1916.

110

koparlan toprak 4 milyon desyatina iken, 1906-1912 yllar arasnda 6 milyon desyatinaya kmtr.174 A. Bkeyhanov, ar hkmetinin bl ve hkmet stratejisinden tek kurtulu yolunu mill menfaatleri koruma, mill uuru uyandrarak ve Duma vastasyla zerk bir devlet kurma olarak grmtr. Kazakistann mill, demokrat, zerk cumhuriyet olmas gerektiini savunmutur. zerk bir Kazak devletini kurma abasnda dier Kazak aydnlar gibi mcadele vermek esas hedefi olmutur. Ala Partisini kurmada kararl olmu ve bu kararn aklamtr. Bkeyhanov Dumay, Rusya tebaasndaki halklarn mill sorunlarn zmleyecek nemli bir makam olarak grmtr. Ayrca Dumada Mslman Komitesinin almas, Kazak halkndan da temsilcilerin bulunmas ve Rusya tebaasndaki halklar ile ilgili alnacak kararlarn mill menfaatlerini koruyacak mahiyette olmas gerektii kanaatinde idi. Dumada Mslman halklarn da kendi pay olmasn savunuyordu yani 5 milyon Yahudi, 1 milyon Ermeni Dumada mebuslarn bulundurabiliyor, komitelerini aabiliyor ise 20 milyonluk Mslmanlarn kendi brolarn aamamas krlk deil mi? diye soruyor. Bu komite zellikle Dumada mubuslarn bulunduramayan halklar iin ok daha nemlidir. Duma kaplar bizim iin kapal olsa bile orada sesimiz duyulacaktr ve halkn istekleri asla bastrlamaz diyor.175 Totaliter Sovyet dneminde blc ve rk olarak nitelendirilen Bkeyhanov 1920-1930 yllar arasnda kez tutukland. 1937de halk dman olduu gerekesiyle idam cezasna mahkm edildi. Ancak Kazakistan bamszln kazandktan sonra itibar iade edilmitir.

2. Kazak Aydnlarnn Kazak Trklerinin Haklarn Koruyorlar Diye dam Edilmesi

XIX. yzyln ikinci yarsnda Kazakistanda kltrn gelimesine, buraya srgne gnderilen Rus devrimci aydnlarn byk katks oldu. lkede milliyetler meselesi gibi birok meseleleri tartan bir takm halk organizasyonlar ortaya kt. Esasnda bunlarn temel amac halkn eitilmesiydi. Kazakistann bilimsel merkezlerinden biri olan Orenburg ehrinde, Rus Corafya Cemiyeti ve Turgay statistik Komitesinin ubeleri bulunmaktayd.
174 175

A. Bkeyhanov, Kazak, Kazak Gazetesi, Say: 8, 1913, s. 27. A. Bkeyhanov, Kazahstanskaya Pravda Gazetesi, Say: 6 (Austos), Almat, 1996.

111

Onlarn yeleri arasnda N. Dmitriev, B. Skalov, P. Dobrovolskiy ve bunlardan baka srgne gnderilenler de vard. Bunlarla birlikte Kazaklardan T. Seydalin, B. Davlbayolu, S. Cantrin ve B. Navrzbay gibi aydnlar alt. Ural lke inceleme Merkezinde her eit malzeme toplanp incelendi. Sonular makale olarak yaynland. Gney Kazakistan Aratrma Merkezi, Takentteki bilimsel kurululardan biriydi. Burada bilimsel almalar ile halk aydnlar P. . Paino, G. S. Zagryajskiy, D. vanov, G. Usov, . Geyer, B. Smirnov ve dierleri megul oldu. Yerli lke aratrmaclar bunlarla temasta oldu. Trkistan Eyaletinin statistii Hakknda Materyallar Derlemesi, (Trkistan Belleteni) gibi eserlerde halk grte birok incelemeler yaynland. G. S. Zagryajskiy, P. . Metelitsn, V. A. Monastrevskiy, A. Flerov, K. Verner, S. M. Mudin gibi halklar ve srgne gnderilen birok Lehler Yedisu ve Verniy ehrinde ilm almalarla megul oldular. lkenin siyas, ekonomik ve sosyal durumu Kazak toplumunun mill uurunu uyandrarak Kazak aydnlarnn ortaya kmasna sebep olmutur. Aydnlarn ilk akmn okan Velihanov (1841-1865) ve brahim Altnsarin (1841-1899) gibi RusKazak okullarnda eitim grm ve Rus medeniyetini tanm insanlard. Semeye srgne gnderilen Rus yazar F. M. Dostayevskiy, okan Velihanovun dnya grlerinin olumasnda byk rol oynamtr. Cahillik ve karanlk iinde bulunduunu iddia ettikleri Kazak toplumunun k yolunu Rus-Kazak okullarn amakta, Rus medeniyetlerinden rnek almakla grmtr. Zaten kendisinin eserlerini (Zapiska o sudebnoy reforme (Adliye reformu hakknda); Sled amanstva u Kirgizov (Krgzlarda amanizmin izleri); O Musulmanstve v stepi (Bozkrlarda Mslmanlk hakknda) v.s. Rus dilinde yazmtr. Toplumun yeniden yaplandrlmas yolundaki mcadelede, devrimci

halklar resm ve gayriresm yayn organlarna byk nem verdiler. Kazakistan topraklarnda onlar btn mahall yayn organlarnn faaliyetlerine katldlar ve baz durumlarda sreli yaynlarn organize edilmesini saladlar. Turkestanskiye Vedomosti ve Orenburgskiy Listok sayfalarnda Kazaklarla ilgili birok yazlar kt. Kazaklar konusundaki yaz ve makaleler, N. M. Yadrintsev ile . . Popovun genel yayn ynetmenliini yapt Vostonoe Obozreniye gazetesine de yer ald. Bunlarda Kazak halknn geim faaliyeteri, gmen kyllerin ve lkedeki salk 112

problemleri ortaya kondu. Halklk grn savunan yazlar Sibir gazetesi sayfalarnda da rastlanmaktadr. Kazak aydnlar Kazakistandaki pedagoji dncesi ile okul eitiminin gelitirilmesine katks ok ynl oldu. Halk tekilatlarn teorik belgelerinde halk eitimi meselelerine zel bir yer verildi. Halklar retmenin vasflarnda nasihat verici ve gen nesilleri terbiye edici zellikler bulunmas, ekilcilik ve ezbercilie kar mcadelenin gerekliliini savundular. retmenin balca vazifeleri arasnda genlerin bilime olan meraklarn uyandrlmas, renciler ve halkla ilgili ykmllklerini yerine getirilmesini grdler. Halk hkimler Kazakistann birok bucaklarnda alt. orda, Akmola, Semey, Turgay, skemen bucaklar, Srderya ve Amuderya blgelerinin sakinleriyle sk ilikiler iinde oldular. Bunlar, Kazak bozkrlarnn tbb ve shh durumunun incelemesinden doan birok tasvir ve raporlar yazdlar. Onlarn yaz ve tespitleri mahall idarelerin yayn organlarnda yaynland. Halklar Kazakistann obalar ile ehirlerindeki salk hizmetlerindeki ar artlar bu ekilde kamuoyunun bilgisine sundular. Onlarn belgelerine Kazak ve Rus halklarnn ar vaziyeti, yeterli salk hizmeti alamadklar ve her trl hastalklarn yaylmakta olduu ortaya kt. Kazakistann edeb kltr Sovyet dneminde gelime ve dme devirlerini birok kere batan geirdi. Ekim Devriminin zafere ulat dnemde, Kazak halknn edebiyat ve muzik kltr zengin bir gelime gsterirken, resim, tiyatro ve sinema sanatlar ise daha yeni oluma aamasndayd veya hi ortada yoktu. Bu dallarda retilen eserler Kazak toplumunun snf ve ideolojik siyas gruplamasn somut bir biimde tasvir etti. Snf prensipleri genel insanlk deerlerinden stn kabul edildi. Kazakistann komu Orta Asya lkeleri ve in ile ilikileri uzun bir dnem kesildi. 1920-1930 yllarnda Yusufbek Aymavtov, Ahmet Baytursunov, Macan Cumabayev, akarim Kudayberdi, Saken Seyfullin, Sultan Mahmut Toraygrov, lyas Cansgirov ve Beyimbet Maylinin eserleri geni kitlelerce tannd. Kazak Edebiyat Muhtar Avezov, Sabit Mukanov, Gabit Msirepov, T. Carokov, G. Ormanov ve . Turmancanovun eserleriyle zenginleti. Halkn szl edebiyatnn nde gelen isimleri Cambl Cabayev, N. Bayganin, O. ipin, K. Azirbayev, . Bayzakov ve dierleriydi.

113

Macan Cumabayev (1893-1937): Yaad ksa mr boyunca hep zulm ve bask altnda olmasna, iirlerinin yasaklanmasna, zindanlarda rtlmesine ramen, tm bunlarla dahi durdurulamayaca anlalnca gen yata kuruna dizilmesine ve nihayet lmnn ardndan 50 yl boyunca adnn anlmas, iirlerinin baslmas ve okunmas yasak edilmesine ramen, Macan Cumabay, Kazak edebiyatnn temel talarndan biri olarak biliniyor. Macan Cumabay, gen yanda Arapay, Farsay ve aatay Trkesini rendi. lk iir denemelerini medresede okurken yazd. Daha sonra Kazana gitti ve orada tahsiline devam etti. Burada da Kazan kltr atmosferini tand. lk iir kitab olpan Kazanda basld. Kazakistan bozkrlarnda, sonra tm Trk Dnyasnda ve nihayet tm insanlk leminde bir bayrak gibi dalgalanyor. Macan Galiya Medresesinde ciddi bir Rus Dili ve Edebiyat eitimi grd. Ayn dnemde Beyimbet Maylin ile tant. Daha sonra 1913 ylnda Omb ehrine geerek orada retmenler Seminerine devam ederken Saken Seyfullin ile birlikte Birlik Derneini kurdu ve sonraki yllarda siyas bir rgt gibi sulanacak olan bu dernek bnyesinde Balapan Gazetesini karmaya balad. Ayn dnemde Kazak Gazetesinin redaktrln yapmakta olan Ahmet Baytursunov ile tant. 1917 ylnn ubat ve Ekim aylarnda ardarda gelen iki ihtilal ile Rus arl tarihe gmlerek, onun yerine yeni Sovyet ynetimi kuruldu.176 Daha sonra Miryakup Dulatov ile tant, ondan Rusa rendi ve fikirlerinden etkilendi. Kazak gazetesinin yaz heyetine girdi. Dier milliyeti Kazak aydnlar ile tant. Ala hareketine katld. olpandan sonra da ok sayda iir yazd. Rusadan, zellikle de Maksim Gorkiden tercmeleri ve ilm eserleri vardr. htillden sonra fikirleri ve eserleri ile Sovyet ideolojisine uygun grlmediinden bir ka kez tutukland. 1937deki son tutuklanmasndan sonra ld haberi verildi. iirleri 1929dan 1988e kadar yasaklanmtr. te bu dnemde, Macann yakn evresindeki Ahmet Baytursunov, Alihan Bkeyhanov ve Miryakup Dulatov gibi Kazak aydnlarnn nderliinde Ala Orda siyas hareketi gelitirilerek 1917 yl ierisinde yaplan iki ayr kurultay sonucunda Kazakistann bamszl ve Ala Orda Hkmetinin ynetimi ele ald ilan edildi.
176

Gulmira. Nazarbayeva ve Hankeldi, Abcanov; Kazakistan Tarihi ile Kaderi, Kitap yay., Almat 2003, s. 35.

114

Macan, 5-13 Aralk 1917 tarihindeki Genel Kurultay sonucunda oluturulan Ala Orda Hkmeti Mill Meclisinin Eitim Komisyonunda grev ald. Bu gelimeler sonucunda Macan ilk defa 1918 ylnda Sovyet ynetimi tarafndan tutukland ve drt ay hapiste kald. 1919 ylndan itibaren Kzlordunun Kazak bozkrlarna yeniden hkim olmas ve Ala Orda Hkmetinin dalmasndan sonra Macann hem ahs, hem de siyas hayatndaki felaket gnleri balam oluyordu. 1913 ylnda (henz 20 yanda bir gen iken) yaynlanan olpan isimli ilk iir kitab ile byk bir ne kavuan Macan, 1922 ylnda Kazanda baslan lender Jyna/iirler Klliyat isimli ikinci iir kitab ve yine ayn yl ierisinde Orenburg ehrinde baslan Pedagogika/Pedagoji isimli eseri ile kuvvetli bir k yapmtr. Bu eserleri 1923 ylnda Takentte baslmtr. Bu yaynlar Macan Cumabay

lenderi/Macan Cumabay iirleri ile 1926 ylnda Moskovada baslan Savatt Bol adl ders kitab izleyecektir. Macann airlik hayatndaki en verimli dnem 1922-1923 yllar arasnda Takentteki kltr evresi iinde geirdii dneme rastlamaktadr. iirlerinin nemli ksmn bu dnemde yazan air, ayn zamanda Muhtar Avezov ve Yusufbek Aymavutov gibi Kazak aydnlar ile de bu dnemde karlam, Kazak-Krgz Bilim Komisyonu almalarn Muhtar Avezovla birlikte kurduu Talap/Talep Derneinin bakanln yine bu dnemde yapmtr. 15 Temmuz 1929 tarihinde Sovyet Hkmetine kar mcadele etmek sulamasyla hapsedildi. 4 Nisan 1930da 13 Kazak aydnyla birlikte idam cezasna arptrld. Fakat bu kararn Macanla ilgili blm daha sonra bozularak 10 yl srgn cazasna evrildi. Macan 6 yl boyunca alma kamplarnda ile doldurduktan sonra nl Rus yazar Maksim Gorkinin gayretleri sonucu 2 Mays 1936da serbest brakld. Ksa bir sre, fakat yine ileli bir hayat ierisinde serbest kalan Macan 1937 yl sonlarnda ynetim kadrolarnn Ya Muhtar Avezovu tutuklamamz salayacak bilgiler vereceksin, ya da seni tutuklayacaz antajyla karlat. Zor bir tercih ile kar karya kalan Macan kendini feda etme yolunu seti ve 28 Aralk 1937de yeniden tutukland. Macan bu tutukluluk dneminde iki kez sorguland ve Sovyet adalet tarihinin utan verici vesikalarndan birisi olan 11 ubat 1938 tarihli karar ile idam cezasna arptrld. Bu kararn utan verici yn; 11 ubat 1938 tarihinde verilen idam kararna esas olacak sorgulamalardan ikinci ve sonuncusunun 20 ubat 1938de yaplm olmasyd. Yani Macann son 115

sorgulamas yaplmadan 9 gn nce, hakknda idam karar verilmiti. Macan Cumabay 19 Mart 1938 gn kuruna dizilerek ldrld. Saken Seyfullin (1894-1938): Saken Yeni Kazak Edebiyatnn temelini kurmutur. 1914 ylnda Kazan ehrinde tken Knder (Geen gnler) adl ilk eserini hazrlamt. Ondan sonra ise Omb ehrinde Kazak genlerinin kurduu Birlik topluluunun bakan oldu. 9 Mart 1917 ylnda Asgp Tez Attand (Aceleyle Hemen Kotuk) iirini yazmt. Sonra Akmola ehrine geip orada da Jas Kazak (Gen Kazak) devrimci topluluunu kuruyor, Hayat gazetesinin karlmasna iin aba gsteriyor. Ekim 1917de Gel Jiitter (Gel Yiitler) adl iirini yazmt ve Ekim devrimini sevinle karlamt. Ayn dnemde birok iirler yazmt. 1918 ylnda Jas Kazak (Gen Kazak) konpozisyonunu yazmt ve bununla beraber Baht joluna (Mutluluk yoluna gidi) adl iir denemesini yazmt. 1918 ylnda Atarda ortaya kan bir olay srasnda tutuklanm ve Tren vagonunda 47 gn tutulduktan sonra bitkin bir halde hapishaneye atlmtr. 3 Nisan 1919 tarihinde Kolaklarn Omb ehrindeki hapishanesinden kamay baarmtr. 1920 ile 1936 yllar arasnda Akmola idare komitesi yesinin sekreteri ve Kazak Sovyet zerk Cumhuriyeti Merkez cra Komitesinin yesi alkan Kazak gazetesinin editr v.s. grevlerini yerine getiriyor. Kzlordadaki Halk limi Enstitsnn ve Takentteki Kazak Pedagoji Enstitsnn mdr, Yeni Edebiyat dergisinin bakan, Kazak Devlet Enstitsnn doenti, Edebiyat Alan dergisinin editr ve bunlarla beraber Kazak komnist Gazetecilik Enstitsnn professr olarak almt. Ayn yllarda birok yeni iirler yazmt. Hayat yolunda adl iirinde Ekim devriminin Kazak halkna salad kazanlar yazmt. Daha sonra bu iirinin baz yerlerini deitirerek Kazak halknn mill rf, adetlerini ve geleneksel hayatn anlatmt. Saken Seyfullin hayatta da edebiyatta da birok faaliyetler yapmt. Kketav ve Krmz at (1934te) destanlarn yazmtr. Bu destanlarnda Saken zamannda ortaya kan olaylar ve problemleri aklyor. Kuunun ayrlmas 1925 ylnda yaynlanmtr. Saken Seyfullin, Kazak Halknn arlk Rusyasnn uygulad smrgecilik siyasetine kar savan Tar yol, Taygak Kee adl tarih romannda anlatr. Kazak halknn hayat ve gemii ile

116

gelecei hakknda birok destan, roman ve iirler yaynlayarak abalayan Saken 1938 ylnda susuz yere cezalandrlp ldrlmtr.177

Miryakup Dulatov (1885-1935): Kazak edebiyatnn nemli isimlerinden olan milliyeti Kazak airi Miryakub Dulatov, tm hayatn halknn zgrl mcadelesine adamtr. Turgay ilinin Cangeldi ilesine bal bir kasabada dnyaya gelen Miryakub ilk eitimini yerli mollalardan (ky mekteplerinin hocalarndan) almtr. Daha sonra babasnn istei zerine Rusa eitim veren okula yazlan Dulatov eitim sisteminden memnun kalmayp 1897de Turgaydaki iki yllk okula girer ve 1902de mezun olur. 1904de, nde gelen Kazak ve Rus aydnlarnn younlat Omsk ehrine tanr. Omsk, arlk hkmetine zararl olan ahslarn srgne gnderildii bir ehirdi. Omskda Kazak liderlerinden biri olan Ahmet Baytursunov ile tanr. Dulatovun siyaset sahnesine kmas, Kazak toplumunun da kkten etkilendii Rusyadaki 1905-1907 olaylarna denk gelmitir.178 leri grl Rus, Bat filozof ve ilim adamlar ile yazarlarnn eserlerini yakndan takip ederek adm adm faaliyetini srdren Dulatov, ar hkmetinin smrgeci politikasna kar mcadelenin n sayfalarnda yer almaya balar. Dulatov, 1905 ihtilali zamannda Karkaralinsk eylemcilerinin arasnda bulundu, Oral ehrindeki Kazak Anayasal Demokrat Partisinin kurultayna katld (1906).179 arlk ynetiminin acmasz smrgeci politikasnn sadece lke ekonomisini deil, ayn zamanda halkn kltrn de yok etmeye altn grd. Mill rf, det ve dinin sosyal hayatna etkisini koparmaya alarak Kazakistan iersinde yaayan tm halklar Ruslatrma ve asimile etmekte olan ar hkmetinin bu siyasetinin lke iin ne kadar tehlikeli olduunu anlad. Miryakub Dulatov, Kazak halkn mcadeleye aran mehur Uyan Kazak iirini yaynlad (ark yaynevi, Ufa 1909).180 iir ksa zamanda halk arasnda elden ele dolamaya balamt. Dulatovu tutuklamadan nce dosyasn hazrlamak zere ar hkmeti tarafndan grevlendirilen Omb Jandarma Karakolu Komutan Yardmcs Yzba Levanevskiy 1911de yazd raporda, iirin Rusaya tercme edildiini, ustaca yazlan iirin
177 178

S. Seyfullin, Tar Jol, Taygak Keu, Almat Kitap yay, 1960, s. 78. Alihan Bkeyhanov, Kazahstanskaya Pravda Gazetesi, Austos 1996. 179 K. Nurpeyisov, Ala ve Alaorda, Almat 1995, s. 35. 180 M. Dulatov, Uyan Kazak!, Almat 1991, Glm yay, s. 98-99.

117

tercmesinin bile ok etkileyici olduunu, mahiyeti bakmndan ise Kazaklar (Krgzlar) Rus hkmetinin politikasna kar kkrttn, Panislamizm fikirlerini yayma amal olduunu belirtmitir. Levanevskiyin tespiti doru idi. Dulatov iirinde Rus hkmetinin Kazak topraklarnda yrtt politika ve bunun neticesinde Kazak halknn haksz olarak bulunduklar duruma kar uyanmalar, ayaklanmalar gerektiini aka yazmt. Bu ise politikalarn sinsice yrten Rus hkmetinin houna gitmemiti. Dolays ile yukarda sz edilen rapora istinaden dosyasn inceleyen Semey Mahkemesi Miryakub Dulatovu sulu bularak 23 Aralk 1911de 1 yllk hapis cezasna arptrd.181 Hapisten Aralk 1912de kan M. Dulatov Orenburga gelerek tm mill siyas gleri birletirmek iin Kazak gazetesi etrafna Ahmet Baytursunov ile ibirlii yaparak Ala Partisinin programn tanzim etme almalarna itirak etmitir.182 1917 sonu ile Nisan 1918 tarihler arasnda Kazak gazetesinin bana geen Dulatov edebiyat, tarih, medeniyet ve siyas konularda makaleler yazmtr. Kazak gazetesinin 1917de 212. saysnda yaynlanan Tarih Yol makalesi ise bir nevi Kazak halknn ksa tarihesi olarak kabul edilebilir. Makalesinde Kazaklarn Kalmuklar ile sava, Aktaban uburnd, Kazakistann Rusyann himayesine girmesi, 1916daki mill ayaklanma konularn kaleme almtr.183 Alaorda hkmetinin liderliini de yapmtr. Bir sre Turgaydaki Sovyet Hkmetine kar mcadeleye katlan Dulatov, 1919da dier Alaordaclar gibi Sovyet hkmeti tarafna gemek zorunda kalmtr. Hkmetin kard af kapsamna giren M. Dulatov editrln yapt Ak Jol (Temiz Yol) gazetesinin sayfalarnda Kazak halknn mill zgrln savunmaya, kltr ve dilini muhafaza etmesini srekli dile getirmeye devam etmitir. 1925-1930 yllar arasnda Sovyetler Birliine dahil lkeler apnda ve bu ynde mcadelelerini srdren ileri grl aydnlar halk dman olarak ilan edilmi ve onlara kar Merkez Komitenin destei ile yerel Komnist Partisi tarafndan tahkikat balatlmt. Tahkikat kapsamna giren ve halk dman olarak nitelendirilenler arasnda bulunan M. Dulatov 1930da tutuklanarak
M. Koygeldiyev, Kazak Demokrat Aydnlarnn 1905-1907 yllarndaki Umumi-Siyas Faaliyetleri (Yaynlanmam Doktora Tezi) Almat 1994, s. 138-139. 182 G. Sakenova, Kazakistandaki Ala Millli Kurtulu Hareketi ve Trkiyedeki Mill Kurtulu Hareketi le Mukayesesi (1917-1923) (Yaynlanm Doktora Tezi), stanbul, 2002, s 50. 183 Dulatov, Tarih Yolu, Kazak Gazetesi, Say 212, 8 Ocak 1917.
181

118

idama mahkm edildi. Bu karar daha sonra 10 yllk hapis cezasna evirilmitir. (M. Dulatov 5 Ekim 1935de Solovetsk srgn kampnda hayata veda etmitir. Sonradan Kazakistan Cumhuriyeti, 4 Kasm 1988 tarihli karar ile Miryakub Dulatovu su delili olmadndan itibarn iade etmitir.) Totaliter sistemin glenmesi dolaysyla, ekonomik, siyas konular ve kadro meselelerinde yasalar keyfi bir ekilde ihlal edip yerli halkn gelenekleri ve menfaatlerini dikkate almayan Moskovann politikalarn eletiren Kazakistan yneticilerine, Ala Partisinin munsuplarna ve lkedeki sosyo-ekonomik yeniden yaplanmann hz ve yntemleri hususunda farkl grleri olanlara kar siyas kovuturmalar artt. SBKP (b) Kazak lke Komitesi I. Sekreterliine Eyll 1925de F. . Goloekinin tayin edilmesinden sonra basklar daha da artt ve yaygn bir hal ald. Kazakistan devlet ynetiminin btn demokratik kurumlarnn deitiren parti organlar artk kendi kurduklar sistemin esiri olmulard. F. . Goloekin lke Komitesinin yelii ve Sekreterliine Merkezin basksyla seildi. Aralk 1925te yaplan lke Parti Komitesi V. Konferansnn Kyleri Sovyetletirme karar, snf mcadelesinin hzl bir biimde gerginlemesine sebep oldu. Kazakistanda Kk Ekim devrimini gerekletirmek iin ideolojik temeller hazrland. Bundan dolay Kazak halk zorla kollektifletirme ve 1937-1938 yllarnda kitlesel cezalandrma dneminde, o gne kadar hi grlmemi ve duyulmam bir bask ve zulme maruz kald. Milletler ve milliyetiler hakknda tartmalarn iddetlenmesinde ve yerli kadrolarn kovuturmaya uratlmasnda N. . Ecovun rolu byk oldu. Mariy Obkom SBKP (b)den Semey Gubkom Sekreterliine tayin edilen Ecov daha sonra lke Parti Komitesi Organizasyon ve Talimat Blmnn Bakan grevine getirildi. Bununla birlikte, Kazakistan Goloekin- Stalin modeline gre yeniden yaplandrma politikalar benimsemeyen yetkililerine itirazlar bastrld. 1927-1929 yllarnda eitli bahanelelerle nde gelen siyasetilerden T. Rskulov, N. Nurmakov, S. Kocanov ve M. Mirzagaliyev Kazakistandan uzaklatrld. Kazakistan Eitim Komiseri S. Saduakasov, Toprak Halk Komiseri C. Sultanbekov ve dierleri grevlerinden alnd. Kazak yetkililerin ounluu gruplap hizip oluturma mcadelesine girimekle suland. Bu durumu bize Kasm 1927de yaplan III. lke 119

Parti Konferansnn kararlar aka gstermektedir. SBKP (b) Merkez Denetim Komisyonu gizillemenin nderi olarak S. Saduakasovu hedefine almasna ramen, byle bir faaliyetin olduu konusunda hibir delil bulamad. N. . Ecov, J. Stalin, V. M. Molotov ve L. M. Kaganovie gnderdii mektuplarda, btn Kazak kadrolar ve komnistlerinin milliyetilik ve hizip mcadelesiyle zehirlendii ve bunlarn arasnda salkl hibir parti gcnn olmadn iddia etti.184 1920li yllarn sonunda basklar iyice artt ve toplumda bir belirsizlik hkim oldu. Merkezdeki Trokist ve Zinovyevist muhalefet ve sac oportnist ile mcadelenin iddetlenmesi, birlik cumhuriyetlerinde mill kurtulu hareketinin temsilcilerin cezalandrma eklinde ortaya kt. 1928in sonunda, burjuva milliyetileri olarak isimlendirilen eski Ala Orda mensuplarnda 44 kii mesnetsiz iddialarla sulanarak hapse atld. Bunlarn arasnda A. Baytursunov, M. Dulat, M. Cumabayev, C. Aymaytov, H. Gabbasov ve bakalar vard. M. Tnbayev, H. Dosmuhammedov, C. Akbayev, K. Kemengerov ve dierlerinin de iinde bulunduu (40 kii kadar) bir dier grup 1930 Eyll ve Ekim aylarnda hapse atldlar. ok gemeden bunlardan 15 kii (M. Tnbayev, H. Dosmuhammedov, C. Dosmuhammedov, C. Akbayev, K. Kemengerov vd) Rusyann Karatoprak Vilayetine srgn edildi. Bunlarn hemen hepsi 1937-1938 yllarnda ar cezalara arptrldlar. 1920nin sonu ve 1930un banda SSCBnin sosyoekonomik

gelimesindeki buhran derinletike, Sovyete kar zararl unsurlar ile gizli tekilatlarn soruturulmas yaygnlat. Merkeze ayak uydurmak iin (orada Sanayii Partisi ve Kyl Partisi mensuplarna kar yarglama sreci devam etmekteydi.) Kazakistanda milliyeti gre sahip dmanlar arama almalarna baland. Maden ocaklar ile sanayii tesislerinde rastgele meydana gelen kazalar, kolhozlar ile sovhozlarda len hayvanlar, yangna veya tabii afetler gibi olaylarn hepsi snf dmanlarnn sinsi hareketi olarak izah edildi. Buna paralel olarak halk dmanlarna ve Sovyete kar olarak ilan edilen ykc tekilatlar hakknda uydurma sulamalar hazrlanp kovuturmalar balatld. 1932de Semey Vilayetinin Abral, ngstav [Cengizda] ve Kuv ilelerinde merkezi Almat olan hayali Kazakistan Kyl Partisinin bir gizli ubesi ald. Ancak, bu uyduruk sulama

184

V. P. Osipov, Vsmatrivayas v 20-30 Gold, Almat, 1991, s. 159.

120

zemini, kyllerin kitlesel isyan, obalar ve kylerdeki alk felaketinden insanlarn lmesi dolaysyla, fazla bytlemedi. Yine de bu sulamayla ilgili olarak 20den fazla kii kovuturuldu. 1933te Kzlorda Vilayetinin Karmak ilesinde zengin milliyetilerin gizli kar devrimci Caylas tekilat ortaya karld. Bununla ilgili olarak 55 kii tutukland. Bunlardan 12si idam cezasna arptrld. Ayrca Komnist Partisi tekilatlar iinde temizlik yapld. Gvenilir bulunmayanlar ile bir zamanlar hata yapanlarn hepsi SBKP (b) yeliinden acmaszca karld. Bunlar genellikle, Trokistlerin, sac ve milliyetilie meyilliler arasnda olmakla veya onlara yaknlk gstermekle suland. 1921de yaplan ilk genel temizlik hareketinden Kazakistan Komnist Partisinden 2.100 kii yelikten atld. Bu rakam 1929-1935te 5.800 ve 1939da 15.400 kiiye ykseldi. 1937-1938deki byk temizlik hareketinde de Kazakistan Komnistlerinden 9.223 kii SBKP (b) yeliinden atld.185 SSCBnin yeni anayasa taslann grlmesi byle korku ve endie dnemine denk geldi. Taslak, 5 Aralk 1935te Sovyetler Birliinin Genel Birlik VIII. Olaanst Kongresinde kabul edildi. SSCBnin anayasasna gre, Kazak SSC Birlik Cumhuriyeti olarak yeniden yaplandrld. 12 Aralk 1935te Kazakistan Sovyetlerinin X. Olaanst Kongresi Kazak SSCnin anayasasn onaylad. Kazakistan Yksek Sovyetinin [Parlamento] seimleri yapld. Ancak bu nemli devlet yaplanmasyla ilgili kararlarn kabulnn ardndan, zntl olaylarla meydana geldi. 1937de balayan siyas temizlik kampanyas btn lkeyi sard. 1936 Aralkta SBKP (b) Genel Kurulunda ve daha sonra 1937 ubat-Mart Genel Kurul Toplantsnda [Plenum] SBKP (b) Merkez Komitesinin, J. Stalin ile evresindekilerin ikiyzllerin, halk dmanlarnn hepsinin kknn

kaznmasnn gereklilii hususundaki talimatlar verildi. Toplumsal uuru o derece zehirlenmiti ki, Kazakistan dhil SSCBnin her tarafnda yaplan miting ve gsterilerde emekiler, o dnemde henz mahkemeleri devam etmekte olan N. . Buharin, A. . Rkov ve dierlerine idam cezasnn verilmesini talep ettiler. te byle bir durumda, J. Stalin ile arkadalar sadece merkezdeki deil, birlik

cumhuriyetlerindeki muhalefeti de tamamen ortadan kaldrmak iin altlar. 1937-

185

A.g.e., s. 108-109.

121

1938de

cezalandrlan

milliyeti-faistler

olarak

yaftalananlara

ynelik

sulamalardan grld gibi, N. . Ecov ve yandalar bu tip komplolar retmekte fazla zorlanmyorlard. Bu ilere, yani milliyeti-faist veya halk dman gibi sular isnat edilenlere ynelik iddialarn apn geniletmek iin NKVD [ileri Bakanl Halk Komiserlii] organlar ayrca Trokistler ve saclarla ittifak kurduklarn sulamalarn da retti. Moskovadaki sre taklit edilerek baz blgelerde ak mahkemeler yapld. Bu durumalarda, yarglananlardan itiraflar zorla alnd. 1937de Kazakistanda byle uygulamalar Urcar, Presnov ve dier yerleim birimlerinde gerekletirildi. Karkaral Blgesinin eski Parti ve Sovyet yneticileri A. Aslbekov, N. Nurpeyisov, M. Gataullin ve dierlerinin 1937 Kasmda Karagand ehrinde gerekleen yarglama sreci olduka yank uyandrd. Ancak, birok halk dmanlarnn kaderini, SSCB Yksek Mahkemesinin Asker Heyetindeki lnn kaleminden kan hkmler tayin etti. 1937-1938de Kazakistann nde gelen siyaset ve fikir adamlar olan T. Rskulov, N. Nurmakov, S. Kocanov, U. Kulmbetov, O. Candosov, A. Dosov, A. Aslbekov, C. Saduakasov, L. Srgabekov, Z. Tregocin ve dier birok kii iftiralarla cezalandrld. Kazak ilim ve kltrnde yeri doldurulamaz kayplar meydana geldi. A. Bkeyhanov, A. Baytursunov, M. Duvlat, M. Cumabayev, S. Seyfullin, . Cansgirov, B. Maylin, S. Asfendiyarov, K. Cubanov, C. anin, T. onanov ve K. Kemengerov ve gibi nde gelen ahsiyetler de temelsiz sulamalarn kurban oldu. Bolevik idaresinin balad 1920 ylndan II. Dnya Harbinin balamasna kadar geen 19 senelik devir, Kazak halk iin unutulmaz aclarla dolu gemitir. Kazak halkna yaplan hakszlk insan vicdannda byk tepkilere yol aacak kadar derin idi. Nitekim o devrin komnist veya anti-komnistler tarafndan btn Kazak aydnlarna yaplan, kendi haklarna kar yaplan bu zulme ve katliama daha fazla sessiz kalamazd. ncelikle toplama kamplarnda halkn perian olup lmeye balamas zerine, Kazak Komnist Partisi lideri Moskovadan yardm istiyor ve halkn durumun anlatyor ve yardm talep etmiti. Tabii buna yardm olarak biraz para gnderiliyor ama bu paray Moskovann elinde olan gruplar harcatmaya izin vermemilerdi. Balangta, Komnist ynetime kar Alaorda liderlerinden birisi Ahmet Baytursunov, Bizim de bir Cumhuriyetimiz var. Fakat bu Cumhuriyetin 122

muhtevas, bize ait deildir. Onun sahibi biz deiliz, halkmz adna bu yaplanlar tasvip etmiyoruz. diyerek bu yaplan abalara kar tavr gstermiti. Tabii bu arada dier Komnistlerden de birok sert tepkiler gelmiti. rnein Yerli Komnistlerden biri Minbay, Sovyet yneticilerine kar yle diyor: Yedi yldan beri ezilmeye kar sabrediyoruz. Artk, buna sessizce bakmayacaz, Memleketin idaresini bizlere devrediniz. Halkmzn aclarn biz dindiririz.186 Tabii bu tepkilerle bitmiyor buna benzer birok ikyet 1937 yln sonbaharna kadar devam ediyordu. Bu tenkitleri yapan Kazak aydnlarn Sovyet Rusyas susturmaya alyor ve bu mmkn olmaynca da, Sovyetler, kendileri iin tehlikeli grdkleri Kazak aydnlarn bir bir ortadan kaldrmaya balamtr. Alaorda liderlerinden Alihan Bkeyhanov 1932de, Ahmet Baytursunovu 1937de ve onlarn hkmetinde vazife grm bakan ve v.s arkadalar Muhammedcan Tnbay 1936da, Halil Dostmuhammedi 1937de ve Uyan Kazak iirinin nl airi Miryakup Dulatovu 1937de, mill air Macan Cumabay 1938de idam ediyor. Bununla da yetinmeyen Sovyet yneticileri, Kazakistanda ilk komnist aydnlar arasnda sekin yerleri olan Saken Seyfullin, Turar Rskulov, Mende ve Smagul Saduvakasev gibi pek ok Kazak aydnn, Kazak halklarn koruyorlar diye idam ettiler. Bu dnemlerde idam edilen Kazak aydnlarnn says 30u bulmutu. Ve bu aydnlar desteklemekle sulanan 25 bine yakn insanlar da ya srgne gnderilmi, ya da hapsedilmiti. Bylece 1920li yllarn sonu ile 1930lu yllarda totaliter sistem sosyal ve siyas hayatn btn alanlarna girdi. zellikle Kazakistanda vahi bir grnm sergileyen bu durum, zorla kollektifletirme ve 1937-1938 yllarndaki siyas kovuturma devrinin acl olaylaryla birleti. lkedeki sosyo-ekonomik deiimler, Kazakistana birlik Cumhuriyeti statsnn verilmesi, kltrel yap, halk eitimi ve ilim sahasndaki kazanmlar totaliter sistemin kat ideolojik basks altnda gerekleti. te btn bunlar, Kazakistann SSCB bnyesindeki mstakbel gelime yolunu belirledi. Totaliter Sovyet dneminde yanl, gereklere aykr yorumlara maruz kalan meselelerden biri de Kazak aydnlar ile ilgili konulardr. Kazak aydnlarnn, Sibirya Hkmeti, Orenburg Kozaklar gibi Ekim Devrimini kabul etmeyen glerle

186

P. A. Kukin., Sovetizatsiya Kazakhskogo aula 1926-1929 gg, Moskova, 1962, s, 71 ve s 191.

123

ibirlii yaptndan dolay antibolevik, devrim kart g, Kazak halknn menfaatini koruyacak siyas bir parti, zerk devlet kurmaya altndan blc ve milliyeti olarak deerlendirilmeye neden olmutur. Kazak halknn hr yaamalar iin mill mcadeleyi yrten Kazak aydnlarnn halk dman olarak nitelendirilmesinin en byk nedeni ise onlarn amalarnn Sovyet politikasna ters dmesiydi. Kazak edebiyats, mill yazar Sultan Mahmut Torayrovun Kazak aydnlara yazd bir iirinde: Dulatov, Baytursunov, Bkeyhanov, Biliyorum bu kahraman sylemeyin durumunu. Dnk kara gnde olmad m? Biri gn, biri yldz, biri ise ay idi, Onlardan baka kim vard? Kazak iin k tutan yrek otun. Diye kendi yreindeki yanglarn yazmt.187

3. 1920-1930 yllar Arasnda Kazak Aydnlarnn Kadnlarna Yaplan Zulmler Karla Kamplarnn Almas
Sovyet totoliter sistemindeki Kazak tarihinin yeniden aratrlmas gereken ynleri oktur. Bunlardan biri Stalin zamannda siyas sebeplerden dolay hapishaneler ve ile dzltme kamplarnda cezalandrlan Kazak kadnlarnn kaderidir. Onlar vatan hainlerinin aile mensuplar olduklar iin

cezalandrlmlardr. Kazakistanda siyas sulama ve cezalandrmalar 1920 yllarnn ortalarnda balad. Merkezden gnderilen F. . Goloekinin devlet bakanlna gelmesiyle yerli aydnlar kontrrevolutsiya (kardevrim) rgtlerini kurmakla sulama ve cezalandrma ilemleri balad. Sulamann sonucunda bilim ve sanat alanndaki Kazak aydnlar tutuklanmtr.

Gulmira Nazarbayeva, Hangeldi Abcanov; Kazakistan Tarihi ile Kaderi. Kitap baspas Yay, CK. Almat, s. 183, 2003.

187

124

Yalan ve iftira amuruna tabii tutulan Kazak aydnlarnn byk ounluu halk dman olarak sulanp, 1937-1938 yllarnda idam edildi. Onlarn aile mensuplar ve yaknlar da tutuklanarak mahkemeye sevkedilmitir. 1930lu yllarda ileri Halk Komisserlii tarafndan 3 milyon civarnda insan siyas sulu olarak ilem grmlerdir. Gnmze kadar tam says hakknda bir belge yoktur. O zaman Kazakistanda 103 bin insan mahkemelik olup, onun yaklak 25 bini idam edilmitir. 1920-1930 yllar arasnda Sovyetlerin Kolma, Magadan, Vorkut, Sibirya, Kazakistan v.s. yerlerinde toptan cezalandrma merkezleri, toplama kamplar kuruldu. 1930 yllarn ortalarna kadar kadnlara ait cezalandrma kamplar yoktu. Kazakistanda halk dmanlarnn elerine ALCR (Rusa Akmolinski lager cen izmennikov rodin: vatan hainlerinin elerine yaplan Akmola zel kamplar) 1937 ylnda ileri Halk Komisserliinin zel emriyle yaplp, halk arasnda ALCR ismiyle tannd. Burada halk dman iftirasyla tutuklanan devlet st dzey grevlilerinin, aydnlarn eleri, anneleri, kz kardeleri, kzlar susuz yere eitli ikencelere maruz kalp, hibir haklar tannmad. Karagandda bulunan ALCR kampnn 26. blm imdiki Astana ehrinin Gney Bat blgesindeki Tnkeris (Malinovka) kynde 1937 yl austos aynda yaplmtr. Vatan hainlerinin Akmola kamp Karlagn sadece bir blm idi. 30.000 dnm zerine kurulan bu hapishanede genelde 3 yldan 8 yla kadar mahkm olan kadnlar cezalarn ekti. Akmola kadnlar kamp Karlagn bir paras olarak sayld. Karlag kamplar GULAGlarn bir paras olarak sayld. GULAGn merkezi Moskovada olup, dorudan orann emriyle hareket ediyordu. 1934 yl 1 Aralkta Sovyet st dzey yetkilisi S. M. Kirova yaplan ve neticesi de lmyle biten saldrdan sonra lkede siyas sulama oalarak topyekn tutuklamalara sebep oldu. Kazakistann her tarafndan S. M. Kirovun lmne sebep olanlar aratrlp, bulundular. Temmuz 1934te S. M. Kirovun Almatya gelii 1937-1938 yllardaki siyas tutuklamalara neden olarak gsterilmitir. 15 Austos 1937de leri Halk Komisserlerinin 00486 zel emri yaynland. Emir gereince halk dmanlarnn aile mensuplarn, yaknlarn tutuklamaya titizlikle hazrlanlmasn ngryordu. lk nce halk dmannn aile mensuplar hakknda bilgi toplanp, fileme ilemini yrtme ii gerekletirildi. 125

Tutuklanacak aile fertleri aratrlp, ek bilgiler toplanlacak. Sonra toplanan bilgilere gre tutuklanan ahsn ismi, soyad, su tr ve ne zaman su iledii hakknda belgesi ve beraber yaayanlarnn listesi hazrlanp, zellikle ei ve 15 yatan byk ocuklar filendi. ocuklarn toplum iin oluturabilecei tehlike dzeyi hakknda alt veya okuduu okuldan karakter bilgileri alnd. stelik aile mensuplarnan yal ve ocuklar hakknda da zel ilemler yrtlmtir. Toplanan belgeler vilayet ve devlet leri Halk Komisserleri tarafndan titizlikle kontrol edildi. Belge ilemlerinden sonra vatan hainlerinin evlerini arama ve elerini tutuklama izni kyordu.188 Halk dman olarak idam edilen aydnlar ile devlet adamlarnn eleri SSCB cinayet hukukunun 58. maddesinin 17. fkrasna gre sulanp, 8 yl hapse mahkm ediliyordu. Bunlarn bazlar: Turar Rskulovun ei Aziza Rskulova, Sultanbek Kojanovun ei Kulandan Kojanova, Seyitkali Mendeovun ei Raziya Mendeova, Temirbek Jrgenovun ei Dame Ermekova (Jrgenova), Sancar Asfandiyarovun ei Rabia Asfandiyarova, Janaydar

Saduakasovun ei Elizaveta Saduakasova, Beyimbet Maylinin ei Kncamal Maylina, Sleymen Eskarayevin ei Mariyam Eskarayeva, Gabbas Tojanovun ei Mariyam Tojanova, Saken Seyfullinin ei Glbahram Seyfullina, Uzakbay Kulumbetovun ei Aya Kulumbetova, Nmet Srabekovn ei Bibijamal Srabekova, Kaysar Tatitovun ei Saadat Tatitova, Muhammetkali Tatimovn ei akitay Tatimova, liyas Kablovn ei Aya Kablova, Jumat aninin ei Janbike anina, Zarap Temirbekovn ei Sakpjamal Nazarova, Atla Kalmenovn ei Barn Kalmenova, Kablbek Sarmoldayevn ei Maynur Sarmoldayeva, Ayteke Musiin ei Kadia Musina, Daulet Orazovun ei Madina Orazova, Abubakir Divayevin ei Fatima Divayeva, Muhametali Bapzbayevin ei Suluhan Bazbayeva v.s. Gney Kazakistan vilayetinden Karlag ve ALCRde cezalarn ekenlerin bazlar: Altbayeva Habiba Muzaffarovna, Aldabergenova Albusina, Altbayeva Balakz, Ahmetova Kncan, Bazbayeva Suluhan, Babayeva Hanay, Buuyeva Nataliya vanovna, Erubayeva Zeyne, Zelenskaya Nataliya llarovna, bragimova

188

K. K. Sarsembina, 1925-38y.y. Kazakistanda siyas sulu bayanlarn tarihi, Almat 2004.ve Sbornik zakonadatelnih i normativnih aktov o represiyah i rabilitatsi certf politictskih repressi,Moskova: Respublika yay. 1993.

126

Amina, navanova Habiba bragimovna, Lisina Aklcan, Kabulova Abia Kurbanbekovna, Makina li, Maldbayeva Sara Nurmanovna, Sadkova Sulukl, Sarsenbayeva Fatima, Fleyer Kseniya Viisariyonovna, Ernst Mariya Timofeyevna. v.s.189 ALCRde olan kadnlar trl ar iler yapmaya mecbur kaldlar. Fabrika inaatlarnda, hayvan gtmnde, yer kazma gibi ilemlerde kullanld. Kadnlarn biro zorluklara dayanamayarak delirdii belli olmutur. Hayvan gtmnde alan Kulandam Hojanova yle bir msra sylemitir: Akmola ile Karagand arasnda Koyun gttrdm Batk, Catk yerlerinde Koyunlarma dikkat ediyorum sa gzm gibi Koyundan gayri dncem olmad. Turar Rskulovu 1937 ylnda 21 Maysta Kislovodskde tatil yaparken tutukluyorlar. Ei Aziza Rskulovay 10 Haziranda Moskovadaki evinde tutuklayp, Butrka hapisine gndermilerdi. Drt yandaki kzlar Sauleyi yetimler evine, kaynanas Aripa Ataulovay Karlaa gndermilerdi. Orada sekiz yllk sresinin bitimine birka gn kaldnda vefat etmiti. Aziza Rskulova tutuklandnda hamile olup, kz Riday hcrede domutu. Aziza Rskulova ALCRde veteriner olarak almtr. 1938 ylnda ALCRe gelen 2.103 kadnn 655i hamile veya kk yataki bebekleri olanlar idi. Hamile kadnlarnn hepsi doumlarn burada yapmtr.190 ALCR de 1.507 bebek doulup, byk ounluu souk ve alktan lmlerdir. 2 yaa kadar ocuklar zel yaplm ocuklar kombinatnda tutulup, drt yana dolduranlar Osakarov yetimler evine gnderiliyorlard. Bebekleri annelerinden geceleyin uyku zamannda ayryorlard. Birok annenin can azabndan delirdii vakalar kaydedilmitir. Saken Seyfullinin ei Glbahram hapiste olu Ayan vefat ettiinde gn cesedi kucaklayp oturmutur.191 Cakp Akbayevin kz kardei, Nmet Nurmakovun ei Zpnun hayatnn 10 senesini cezaevlerinde geirdi. Kz Tamara yetimler evinde vefat etti. Daulet
189

Gney Kazakistan Srgnler mzesinin zel arivi - Kazak aydnlarnn eine yaplan zulmler, Akikat gazetesi, Say: 2, imkent, 2000. 190 K. K. Sarsembina, a.g.e. 191 A. Tasimbekov, Jan daus. ALCR Arhipelag. Almat: Caln yay., 1994, s 176-23.

127

Orazov, Kuzey Kazakistan vilayet bakan yardmcs olarak alt srada 1 Austos 1937 tarihinde vatan dman sulamasyla tutuklanyor. Ei Almatda kommunist parti merkezinde blm bakan olarak alan Madina Orazova da tetkif edilerek, 8 senesini ALCRde koyun gttrmekle geirmitir. Kaisar TatitovKazakistan Genler Kommunist Bakan olarak alt srada 24 Ekim 1937 ylnda tutuklanp, 17 Mart 1938 ylnda idam edildi. Ei Saadat Tatitova hayatnn 11 senesini Almat, Semey, Novosibir, Krasnoyarsk hapishanelerinde geirip, sonunda 26 noktaya- ALCRe gnderildi. Zarap Temirbekov 1937 ylnda KazRaykomun blm darecisi, Leninil Cas (Lenincil Gen) gazetesinin editr hizmetinde bulunduu srada tutukland. Ei Nazarova Sakpjamal 26 noktada 8 senesini geirdi. ocuklar Alma ile Canat mkent vilayetindeki Sayram kyndeki zel halk dmanlar ocuklar yetimler evine gnderilmitir. Olu Canat daha sonra Krgzistanda bulunmutu. 1938 ylnda mkent valiliinde iftilik blmnde blm bakan olarak alan Muhametali Bastayev halk dman olarak tutuklanp, idam edildiinde aile fertleri de tutuklanyorlar. Ei Suluhan Basbayeva Karagand kampnn Bakenti Dolinkada 5 yl hapiste oturuyor. ocuklar yetimler evine gnderiliyorlar. Kz Maya Orsk ehrindeki Sarainsk yetimler evinde baba ismi Muhametaliyi Mihaiyile deitiriyor. Kz kardei Zoya ile aabeyi Sultanbek baka yetimler evine gnderiliyor. Sultanbek halk dmannn olu lekesinden kurtulmak iin, 1943 ylnda 16 yanda cepheye gnll olarak gidip, ehid oluyor. Daha sonra Kazakistan Devlet niversitesinin prfesr rektr mrbek Joldasbekovun ei Maya Basbayeva kendi hatralarnda hala unutamyorum... 32 yandaki annemi gz nmde tutukladlar... Aabeyim Sultanbek anneme cepheden yazd mektubunda ailemize atlan amurun yanl olduunu kanmla ispat ederim demiti. 19 yan doldurmadan ehid oldu.192 Suluhan Basbayeva cezas bittikten sonra Kazakistann merkez vilayetinde ii olarak alyor. Maya 1945te aradan 7 sene getikten sonra annesiyle Dolinka kynde buluup, 1946 da mkente geri dnyorlar. Suluhan Basbayeva kocas

192

Maya Basbayeva, Esteligi. (Hatras), Jas ala- Say 9, (Eyll), Almat, 1993.

128

Muhametali Basbayevin 1990 ylnda aklandna dair belgeyi mahkemeden aldktan sonra 1996 ylnda 91 yanda vefat ediyor.193 Balaym Seyilhanova-Sozak nahiyesinde gebe ailenin kz olarak 1914 senesinde domutur. Gen yandan itibaren ie balayp, 16 yanda tiyatroda aktr olarak alyor, onun ilk ald rol Muhtar Auezovun Eskicilik glgesinde piyesindeki Jamal rol olmutur. Balaym okuma-yazmay abuk renp, komsomolda yer alan ilk kadnlarn biridir. imkente okumak iin gelse de hastalandndan dolay kye geri dnp, ilkretimde retmen olarak almaya balyor. Bu srada Assaypolimetalda gvenlik grevlilerinin bakan Sultan Cakenovla evleniyor. O zaman Balm daha 20 yana gelmemiti. 1935 senesinde okumak iin Almatdaki 2 yllk KomVuz kursuna balyor. lk senesini bitirmesiyle kocasnn yanna geliyor. Okulun 2 senesi balarken 1937 senesinde aniden okuldan, komsomoldan ve yatakhaneden atlyor. nki kocas halk dman olarak ilan edilip, tutuklanmtr. Balaym kendi evine geri dnyor. Assaydaki evinin anahtar karakolda oldugunu renip, almaya gittiinde tutuklanyor. Sultan Cakenovi mkentte idam ediyorlar. (Onun na imdiki Kasiret heykelinin yannda) Balaym 10 seneye mahkm ediyorlar. 3000 cezalyla birlikte Rusyaya gnderilip, hayatn Arhangelsk, Vologda, Yaroslav, Kalinin kamplarndaki eitli ar ilerde geiriyor. Genelde Sibirya aalarn kesme tama ilerine tabii tutulan kadn sulular, souk ve yorunluktan bitkin dyorlar. 1943 senesinde Balaym hastalanp, hapishane hastanesine naklediliyor. Alt ay sreciyle hareketsiz yatyor. Balaymn doktoru cerrah Evgeniya linina Samore isimli bayan (o da halk dmannn ei) ilgilenerek alt ay sonra sandalyeye oturabilir hale getiriyor. Sava sona erip, 1947 senesinde on yllk mahkmyetini tamamlayan Balaym, 1977 senesine kadar Asay polimetalda alyor. Emekliliine kadar son 14 senesinde yemekhane mdr hizmetinde alyor. kinci kez evlenip, oluk ocuklu olmutur.194 Almat hapishanesinde 35 yandaki ahizada onanova 1938 ylnda 9 Nisan tarihinde ei Teljan onanovtan 10 gn sonra idam edildi. ahizada onanova 1936
R. Koldasova, Kos Kurbandk Kitapta: Kan Crekti Kayglm (Hazrlayan: Hanbibi Esenkarakz), imkent: Ordabas yay., 2006, s. 208-188-191. 194 Gney Kazakistan Srgnler mzesinin zel arivi - Akikat gazetesi imkent, 1989 Say: 5, s. 21.
193

129

ylnda Kazakistan devlet niversitesindeki anatomi odasnda kan yangna sebep olanlarn birisi olarak suland.195 Kocalar hapiste olduklar sre iinde trl zorluklara, alla dayanp, ocuklarnn salklarna bakarak, kendilerini dnmeden, elerini arayp, lkenin trl yerlerine yol eken Kazak kadnlarnn kahramanlklarn unutmamak gerekir. 26 yanda Trkistan lkesinin ileri Halk Komiseri hizmetinde olan B. C. Aralbayevin ei Sahpcamal 1935 ylnda kocasnn hapiste olduu Mordvaya birka kez grmeye gitmitir. Macan Cumabayevin ei Zileyha Kareliyaya 14 kez gitmitir.196 kere tutuklanp, hayatnn 17 senesini hapiste geiren Akjayk romannn yazar Hamza Esenjanovun ei Sofiya Tastemirova kocasnn srgnde olduu Krasnoyarsk lkesine gidip, orada doktor olarak almtr.197 Srgne urayanlar, idam edilenler, ile dzeltme kamplar ve hapislerde olan kadn says hakknda tam bilgi yoktur. D. A. aymuhanov ve S. D. aymuhanovann Karlag eserinde tutuklu kadnlarn says: 1933 senesinde 2.304, 1934 senesinde 3.011, 1936 senesinde 3.260, 1938 senesinde 7.511, 1939 senesinde 17.099 olarak belirlemitir.198 A. R. Kukukina Akmola zel kadnlar kampnda 1938-1946 yllar arasnda 4.482 tutuklu bulunup, onlarn 2.469 Rus asll (55%), 93 (2%) Kazak olduunu bildirmitir.199 A. Tasbekova kendi eserinde ALCRde 22.000 tutuklu kadnn bulunduunu belirtmitir.200 Srgn ve tutuklanan aydnlar aklama 1956 yl Haziranda olan SBKPnin XX. toplantsnda balamtr. Ama tutuklu olanlarn birou aklandna dair belgelerini 1980 yllarnn ortasnda alabildiler.

A. Takenov, Atu jazasina kesilgen aru, Egemendi Kazakistan, Almat, 1997, Say: 1, s 8. S. Aralbaeva, Ardagim, aibarim edi?, Almat Aksam Gazetesi, Almat, 1990, Say: 5, s 31 . 197 G. Kaharmanulu, Ziihanin Tarida bolui, Koksetau, 1997, Say 9, s 1. 198 T. Beyskul, Almaayp tagdrga kezigip, Kazak Batirlari Dergisi, imkent, 2000, Say 5s 5-9. 199 D. A. aymuhanov; S.D.aymuhanova, KarLag, Karagand, 1997, Say 21, s 175. 200 A. R. Kukukina, storiya sozdaniya i funktsiyonirovaniya Akmolinskogo lagerya jen zmennikov radin (30-40 god XX veka), Dissertatsiya na soiskaniye uonoy stepeni kandidata istorieskih nauk. Karagand, 2000.
196

195

130

1990 senesinde Malinovka kynde ALCRde vefat eden anneler iin halk isteiyle heykeller yapld. Stalin zamanndaki susuz insanlarn srgn ve tutulularn aklanmas sadece Kazakistann kendi bamszln ilan etmesiyle gerekleti. 14 Nisan 1993 ylnda Kazakistan Cumhurbakan N. A. Nazarbayev Topyekn Siyas Srgne Urayanlar Aklama hakknda kanunu imzalad. N. A. Nazarbayev 1997 yln Mill birlik ve siyas srgn kurbanlarn hatrlama yl olarak ilan etti. 31 Mays kurbanlar anma gn olarak belirlendi. 1904-1991 yllar arasnda siyas basklar sebebiyle milyonlarca Kazak hayatn kaybetti. zellikle komnist diktatr Stalinin iktidarda olduu 1924 ve 1954 yllar Kazak halknn hafzasnda silinmez izler brakt. 1932-1933 yllarndaki suni alkta ise 3 milyon Kazak hayatn kaybetti. 1937-1938 yllarnda Stalin'in aydnlara ynelik temizlik kampanyasnda 118 bin kii tutukland ve ar ikencelere maruz kald. Bunlardan 27 bini kuruna dizildi. Cesetleri kamyonlarla ehir dnda toplu mezarlara gmld. Kuruna dizilenlerin ailelerine, yaknlarnn bir hastalktan ld sylendi. ldrlenlerin gmldkleri yerler hakknda kayt tutulmad. Pek ok aile, yaknlarnn hastalktan ldn zannetti ve mezarlarnn nerede olduunu renemedi. Tutuklanan aydnlarn eleri, ocuklar ve yaknlar da halk dmannn akrabas sulamasyla alma kamplarnda topland. Aydnlarn topland kamplara Karlag, e ve ocuklarnn topland kamplara da Aljir dendi. Almatda 1934te ina edilen ve bodrumlarnda siyas tutuklularn kuruna dizildii KGB binasnn bir kat 2003 ylnda Siyas Bask Kurbanlar Mzesi haline getirildi. Bu mzede siyas mahkmlarn mahkeme tutanaklar, mahkemelerin verdii lm kararlar, lm duyurular, ldrlenlerin zel eyalar ve fotoraflar sergileniyor. Anma gn ile ilgili olarak mze rehberi Asel Fazlgalmova, 1997 senesinde Kazakistan devlet bakannn emri ile 31 Mays, siyas bask kurbanlarn anma gn olarak belirlendi. O dnemde, pek ok aydn niin tutuklandn, neyle sulandn bilmiyordu. Tek sular aydn olmakt dedi. Almat vilayetndeki Janalk kynde susuz kurbanlara heykel yapld. Burada polis binasnn bodrum katnda 3 bin civarnda siyas cinayetin kurbanlarnn mezar vardr. Almat leri Halk Komisserler binas mze olarak deitirildi.

131

Gney Kazakistan vilayetindeki siyas srgn kurbanlar mzesi 2 Kasm 2001de Kazakistan Cumhuriyetinin Bamszlnn 10. ylnda ald. 31 Mays 2007 senesinde Akmola vilayetindeki Tselinograd nahiyesinin merkezi Akmola ilesinde Kazakistan Cumhurbakan N.A.Nazarbayevin direk katlmyla ALCR siyas srgn ve diktatrlk kurbanlarna ayt mze ald. Mzede ikence gren kadnlar hakknda resimler, tarih belgeler ve edeb kitaplar yer aldlar. 1925 ylnda balayp, 1937-1938 yllarnda oalan siyas srgne urayan kadnlar her sosyal gruplardan kmlardr. Kocalarn aklamak iin koturan kadnlar da tutuklanmlardr. Gnahsz ocuklar anne ve babalar iin yetimler evine gnderilip, tekrar yetitirildiler. Kocalaryla birlikte hayatn trl zorluklarna dayanp, srgndekileri arayp, kendileri hapsedilseler bile ei ve ocuklarn dnen kadnlarn zellikle Kazak kadnlarnn kahramanl gelecek nesil iin rnektir.201

B. Sovyetlerin Kazak Trklerini Asimile Siyaseti 1. Kazakistanda slamiyeti Yok Etme Faaliyetleri
1923 ylnda Sovyet mslman Cumhuriyetlerini dardaki slam

dnyasndan ayran kaln bir demir perde inmiti. Sovyet mslmanlarnn, snrlarn tesindeki din kardeleri ile btn ilikileri kesilmiti. Suudi Arabistan, ran (Kum, Mehed) ve rakdaki (Necef, Kerbela) ii kutsal merkezlerine yaplan hac ziyaretleri yasaklanmt. Orta Asya ve Kafkaslar btn yabanc mslmanlara kapatlm ve hemen hemen hibir Sovyet mslmanlarna yurt dna kma izni verilmemiti. Dar-l slamdan tamamilye kopu alfabenin deitirilmesiyle doruk noktasna ykselmiti. Arap alfabesi 1929 ylnda braklm ve yerini Latin alfabesi almt ve daha sonra kinci Dnya Sava ncesinde Latin alfabesinin yerini Kril harfleri alyor. Sovyet Birliinde slamiyeti ortadan kaldrma abalar 1928 ylnda balad

201

A.Tasimbekov, Jan duas ALCR Arhipelag. Almat: Caln yay., 1994, s 176-23.

132

ve on yl srd. Camiler ve Kuran kurslar kapatlmt,202 vakf mallar devletletirilmi, eriat mahkemeleri kaldrlm ve mslman din adamlar asalak, sabotajc ve Alman veya Japon casuslar olarak tutuklanmlar, srgne gnderilmiler veya idam edilmilerdi. Stalin bu imha kampanyasnn slam dnyasndan gizli tutulmasna zen gstermiti. Fakat o srada Orta Asyallarn kaderi ile Orta Doudaki hibir lke ilgilenmiyordu. Birka istisna dnda, 1928 yl ile 1938 arasnda, Sovyet diplomasi hizmetinde hibir mslmann bulunmay da, bu bakmdan normaldi.203 Ulus Dilini Merkezletirme Siyasetinin Kazakistandaki Faaliyetleri: 1) Krgzistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Halk Komiserleri Heyetinin 2 ubat 1921 tarihindeki Cumhuriyetin Devlet Organlarnda Kazak ve Rus Dillerini Kullanma Konusu raporunda yer alan Cumhuriyetin btn merkez ve blgesel kurumlar evrak ve ilikilerini Rus dilinde gerekletirecektir ifadesi, Cumhuriyetin il kurumlar evraklarn, merkez ve vilyet kurumlaryla olan ilikilerini Rus dilinde yrtecektir eklinde yazlmtr. 2) 5 Nisan 1938de Kazak okullarnda Rus dilini zorunlu bir dil olarak retmek konusunda zel karar kar. 3) Bolevik Komnist Partisi Merkez Komitesi Rusya Federasyonu Cumhuriyeti (RSFSR) Eitim Bakanl, Kazakistan iin ortaokul ( ilkokul, ortaokul ve lise dhil 10 yllk okul sistemi)un 5 ve 10 snflar iin Rus dili uzmanlarndan 500 retmen, nlisansllar iin 40 retmen, yksekretim kurumlar iin de 22 retmen gnderilmesi hakkndaki istek konusunda zel bir madde eklenir. 4) Eitim ve retim Bakan Yardmcs A. Ayupovun Cumhuriyetimizdeki Kazak ve dier ulus dillerinde eitim vermekte olan okullarda Rus dilini retmek balkl konuma metninde ve Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Blgesel Eitim Blmleri Bakanlar Heyeti Kararnda ek ders kitaplar yaynlama, Rusa derslerin saysn artrma, cret verme konusunu tekrar gzden geirme gibi pek ok neride bulunulmutur.
Btn din okullar 1928 ylnda kapatlm olup, arlk Rusyasnda 1913 ylndaki 25.000 camiden (ayrca Buhara Emirlii ve Hive Hanlndakiler de dahil) 1943ylna gelindiinde ancak 1.200 tanesinde ibadet ediliyordu. 202 Devrim ncesi durum iin baknz. BSE, Cilt: 14, s. 20, ve Devrim sonras gelimeler iin baknz BSE, Cilt: 12, Moskova 1955, s. 435. 203 B. Hayt, Trkln ve slamn Baz Meseleleri, Ankara 1992, s. 248.

133

5) 1938 ylnn Nisan aynda Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Merkez cra Komitesi 61 numaral Karar Mill Okullar Yeniden Yaplandrma Hakknda baln tamaktadr. Bu Karara gre, Kazakistandaki mill okullar burjuva-mill ideolojisinin oca ve ocuklar Sovyet Hkmetine kar eiten kurum olarak nitelendirildi ve saylar azaltld. Alfabe, kere deitirilerek Kiril alfabesi uygulanmaya konuldu. Mill diller geici olarak deerlendirildi, Rus dilini merkez bir dil haline getirme siyaseti sistemli bir ekilde yrtld. Resm ve zel evraklarn dzenlenmesi; ticaret, banka, posta v.s. btn iler Rus dilinde gerekletirildi. Bilimin btn dallarnda aratrma dili, Rus dili olarak yazlaca kesinletirilmitir.204 Kazak dili, edebiyat ve tarihi ile ilgili aratrmalar genellikle Rus dilinde yazld. 1960da Sovyetler Birlii Komnist Partisi Merkez Komitesi ile SSCB Bakanlar Kurulu Heyetinde Tezlerin kalitesini ve bilimsellik derecesi ile unvanlk sistemini gelitirme karar alnd. Bu kararda bilimde sosyalizm ve komnizmin ilkesi ve tecrbesi arttr dendi. Rus dilinin, zellikle eitim-retim sahasnda glendirildiini, Sovyetler Birliinin son yllarnda uygulanan Kazakistan SSC Eitim Bakanl faaliyetlerinde grmek mmkndr. Bu faaliyetler u ekilde sralanabilir: 1) mkent, Kketav, Taldkoran ve Aktbe ehirlerindeki pedagojik enstitler Rus dili retmenlerinin bilgilerini artrmak amacyla zel faklteler almtr; 2) retmenler Bilimini Gelitirme Merkez Enstitsnde Rus Dili Blm almtr; 3) niversitelerdeki Mill Okullar in Rus Dili ile Edebiyat Blmnde kadrolar yetitirmek iin fazla renci kontenjan salanmtr. 4) Kazakistandan her yl 220 renci Rusya, Ukrayna niversitelerine Rus dili ve edebiyat dalnda eitim almak ve uzmanlamak iin gnderilmitir. 5) renciler Rusa pratiklerini gelitirmek iin Rusyaya gnderilmitir. 6) Mill okullarda 110. snflarda Rus dilinin haftalk dersi artrlmtr. 7) Kk ya grubundaki ocuklar iin okul seviyesindeki ders kitaplar
O. Postanovke norodeskogo, Obrazovaniya v Turkestanskom Kraye, Turkestanskiye Vedomosti Gazetesi, Say 177 (4 Aralk), 1905.
204

134

hazrlanm ve yeniden gzden geirilmitir. 8) Rus Dilini reniyorum isimli serinin kitaplar Mektep yaynlarnda baslmtr. Bu tr faaliyetler sonucunda Kazaklarn Rus dilini renme dzeyi, 1979 ylnda Sovyetler Birliinin nfus saymnn belgelerine gre Sovyetler Birliindeki Rus olmayan halklar arasnda nc sraya ykselmitir. Rus diline stnlk salama siyaseti, 1980li yllarn ortasna kadar devam etmitir.205 Sovyetlerin Din Alandaki Faaliyetleri: Dil ve tarih meselesinden sonra Sovyetletirme yolunda en byk engel olarak grlen din konusu ele alnarak gerekli grlen birtakm almalara giriilmitir. arlk devrinde Rusya, bnyesinde en fazla Mslman bulunduran lke konumundadr. lkede din kurulu says 24.321 olup, 26.379 adet de cami bulunmaktadr. Sonraki dnemlerde MarksistLeninist felsefesinin bir gerei olarak camiler bata olmak zere din kurulularn tasfiyesine balanmtr. 1942ye gelindiinde Kazakistanda 26.379 camiden sadece 1.342s ibadete ak bulunmaktadr. slam dinini ortadan kaldrmaya ynelik faaliyetler ayn zamanda Ortodoks din kurumlarna da yneliktir.206 Lenin dneminde Mslman halka kar daha yumuak bir politika takip edildii bilinmektedir. Bunun sebebi ise arlk dneminde kstrlen halkn yeni rejime kazandrlmak istenmesidir. zellikle Stalin dneminde, yeni rejimin sosyal ve iktisad temellerinin atlmaya baland yllarda slam kurumlara kar sistematik bir saldr balatlmtr. Ancak 1941den sonraki sava nedeniyle bir yumuama gze arpmaktadr. Buna ramen bu dnemde youn bir din kartl propagandas yaplm ve Kurann hkmlerinin gerek olmad aklanarak Allahszlar Birlii ad altnda tekilatlar kurulmutur. Dine kar uygulanan bu siyasetin temelinde hem ideolojik hem de pratik sebepler bulunmaktadr. deolojik adan slamiyetin laik, ferdiyeti, rasyonel, sanayilemi, modern sosyalist hayatn ihtiyalaryla

uyuamayaca ortadadr. Pragmatik adan ise slamiyet, Trklerin manevi olarak birlemesini salamaktayd.207
G. S. Boranbayeva, SSCB Dnemi ve Bamszlk Sonras Kazakistan Cumhuriyetinde Kazak Dilinin Genel Durumu, Modern Trklk Aratrmalar Dergisi, Cilt: 1, Say 1 (Kasm 2004), s. 2041. 206 L. . Klimovi, slam v Tsarskoy Rossii, Moskova 1936, s. 87. 207 L. . Klimovi, a.g.e. , s.90.
205

135

2. Ruslatrma Politikalar
Stalin Dneminde Trkler zerinde Sovyetletirme Politikalar 1924 tarihinden Leninin lmne kadar olan dnemde Sovyet Rusya ierisinde olan Trk Halklar komnist tekilatlanma araclyla federatif cumhuriyetler haline

gelmilerdir. Leninin lmnden sonra gerek parti genel sekreterlii iinde gerekse devletin btn kademelerinde yetkiyi elinde toplayan Stalin devrinde uygulanan politikalar Leninin politikalarndan birka ynden ayrlrlar. Bunlardan birincisi Stalinin milliyetler meselesine bak as dieri ise htill ynetiminin devamll meselesidir. Bu politika sonucunda Stalin, Sovyet snrlar iinde bulunan btn halk topluluklarn sosyalist dzene adapte etmeye alan tek tip insan yaratmaya alacak ve bu dorultuda bask ve iddet yntemine bavuracaktr.208 Rusyann Trkistanda takip ettii smrgeci, iskn ve koloni siyasetleri her ne kadar Trkler iin byk bir tehlike arz etmekte ise de dil, din, kltr ve mill tarihleri yok etmek ve tahrif etme politikalar ondan daha byk bir tehlike olarak grlmektedir. Ruslar, Trkleri paralama siyasetlerini uzun vadeli bir planla Stalin dneminde u ekilde tatbik etmeye balamlardr.209 Lenin bir taraftan szde muhtar olacak olan cumhuriyetlerin liderlerini Moskovada yaplacak olan kongreye davet ederken dier taraftan da Stalinin banda bulunduu Sovyet Milletler Komiserlii Trkistanda Bolevizmi yaymak ve Trklerin dil, din, rf ve adetlerini ortadan kaldrp onlar Ruslatrma ve byk bir faaliyetine girimiti. 11 ubat 1919da toplanan Moskova Kongresi Leninin amalarn aka ortaya koydu. htillin Trkistan topraklarna tanma konusu Lenin dneminin en temel problemlerinden birini oluturmutur. arlk ynetiminin son dneminde Kazaklar arasnda kurulmu olan Ala Orda ve dier zgrlk hareketler siyas bilinlenmeyle beraber kltrel, iktisad ve asker gelime yoluna girmilerdi. Trklerin bu faaliyetleri karsnda harekete geen Sovyetler Trkleri birbirine kar drmeye balamlardr. Mart aynda Takentte toplanan Trkistan Birlik Kongresini de kavga kmasn saladlar. Bu karklk zerine Trklerin
Serge A. Zenkovsky, Rusyada Pan Trkizm ve Mslmanlk, (vr. zzet Kantemir) stanbul, 1990, s. 35. 209 Baymirza Hayit, Sovyetler Birliinde Trkln ve slamn Baz Meseleleri, stanbul, 1987, s. 174.
208

136

kurduklar komnist partileri beraberce Rus Komnist Partisine mracaat ederek ayr cumhuriyetler halinde yaamak istediklerini bildirmilerdir. Rus Komnist Partisi durumu grerek Trkistandaki komnist partilerin isteklerini kabul ettiklerini ve her Trk grubunun ayr ayr Cumhuriyetler oluturacan 12 Haziran 1924de iln etmi ve ayn yln Eyll aynda Merkez Toprak Komitesine bu cumhuriyetlerin snrlarn tespit ettirerek bugnk staty gerekletirmilerdir. Toprak Komitesinin bu taksimi Komnist Partisi tarafndan kabul edilerek her komnist partisinin ileri gelenleri komiteler kurarak kendi idar, iktisad ve kltrel programlarn yapmaya balamlardr. Yaplan btn programlarda her cumhuriyet halknn isteyerek Ruslar ile birletikleri tezi ve temas ilenecekti. Nihayet bu almalar Ekim1924 sonunda tamamlanarak Moskovaya bal olarak kurulan be sosyalist cumhuriyet (ki Kazakistan USSR, zbekistan USSR, Trkmenistan USSR, Krgzstan USSR, Tacikistan USSR)in kuruluu tamamlanyordu. Devrim, kendi sistemini tm lkede yerletirmeye balaynca kart grlere kesinlikle ifade ve yaam hakk tannmad. Trk topluluklar da balangta verilen zgrlk szlerinin boa ktn ok gemeden anlamaya baladlar. SSCBde Lenin ile balayan Uluslar Politikas genelde self determinasyon ilkesinden hareketle 1924 anayasasnda ayrlk hakkna yer verse de aslnda cumhuriyetlere dayatlan politika Birlie Sadakat politikas oldu. Rus emperyalizminin etkisi altndaki Trk halklar siyas ve ekonomik olduu kadar kltrel ynden de smrgeleme srecine girmi oluyordu. Bu srete; Tehcir ve Kolonizasyon siyaseti ile sert uygulamalara gidilmi, yeni mektepler almas yasaklanp mevcut mekteplerin yenilenmesi de engellenmitir. Eitimin Trk halkna ynelik amac Ruslatrlma siyasetinden ibaretti ve Trk ocuklar papazlarn idaresindeki misyoner okullara gitmeye zorlanyordu. slamiyetin ikinci merkezi durumundaki Fergana, Buhara, Takent, Semerkant, Kazan vb. gibi Ulu Trkistan ehirleri ve Kazakistan Trkleri uzun bir sredir arlk Rusyasnn egemenliinde her alanda olduu gibi kltrel alandan da smrge durumuna drlmt. Bolevik ihtilali ncesinde ve sonrasnda Ruslar niyetlerini ustalkla gizlemeye altlar. htillden hemen sonra 24 Kasm 1917te Rusya Halklarnn Haklar Beyannamesinden sonra Rusyann ve arkn Btn Mslman ilerine hitaben, Lenin ve Stalinin imzalar ile gl bir slup iinde bir 137

beyanname yaymlanr. Bu beyannamede btn Mslman Trklerin cami ve mescitleri, dini inan ve adetlerinin Rusyann arlarnca tahrip edildii; bundan byle tm inanlarn, adetlerin serbest olaca, ihtilalin ve onun organlar olan ii, asker ve kyl Sovyetlerinin korumasnda olaca bildirilmektedir. Bylece, ihtilalden sonra zaman kazanmak iin Trklere bir takm vaatlerde bulunulur. Rejimin yerletirilmesin kadar arlk dnemi ktlenir. Bolevikler kendilerinin bir umut olduunu ve istenilen her trl (bata kltrel olmak zere) haklarn verilecei belirtilirler. Fakat dmanlarn ortadan kaldrdktan sonra sra yine Trklere gelir. Merkezi idare Boleviklerin eline getikten sonra, 18 Mart 1918de Ala-Orda Hkmeti Kzlordu hkmetince datlr, 1919da bu federasyondan Mslman kelimesi silinerek, milliden ziyade iktisadi bir birlik ekline getirilir. Bu ekilde Trkistandaki kltrel kimliin bir yansmas olarak eitli muhtariyetlerin ve kongrelerin ismine dahi tahamml edilmedii grlr. 1918 ylndan itibaren Trkistann birok yeri igal edilmeye balanr. Bunun sonucunda 19211923 yllar arasnda bir mill hareket olarak Basmaclk hareketi Trkistann en cra kelerine kadar bir ete hareketi olarak yaylmaya balamt. Trkistan ve dier Trk illeri istila edilerek 1925ten sonra Trkistan kelimesi Rus haritalarndan, szlklerinden kaldrlarak yasaklanr. Sadece Trkistan Asker Blgesi isminde kalr ve ardndan Trkistan be ayr cumhuriyete blnr (Bat Trkistanda). te bundan sonra byk bir kltr emperyalizmi balar. Trk milletini ayr gibi gsterme ve lehe farklarn artrma abasna gidilir. Sovyet Rusyasnn bundan sonraki kltr politikas gerei, sistemli olarak zbek, Kazak, Krgz, Trkmen ve Tacik milletlerinden, dillerinden, bunlarn gemite zorla Trkletirildiklerinden, kendilerine has tarihlerinden, edebiyatlarndan sitemli bir ekilde bahsedilmesi, Trkistandaki Trklk ierisinde zbekilik, Kazaklk, Trkmencilik, Krgzclk gibi milliyeti duygularnn ortaya kmasna sebep olmutur.210 Btn bu politikalar sonucunda soyu, dili, kltr bir olan Trk Dnyasn her ynden paral bir hale getirmitir. Ulu Trkistan nce dou-bat olarak, sonra da Bat Trkistan kendi ierisinde yapay olarak be ayr cumhuriyete blnm, Rus ve

210

Kazak Sovyet Ansiklopedisi, Cilt: I, Almat, Glm yay, 1972, s. 355.

138

Sovyet kltr emperyalizmi politikalar sonucunda paralanm ve istenilen amalara ulalmtr.211

3. Dil ve Kltr Alannda

arlk dneminde Rusya snrlar iindeki Trkleri Hristiyanlatrma politikas uygulanmt. Komnizm sonrasnda ise Ruslatrlma politikas

benimsendi. Kazakistandaki Trk halklarn kendi kltrlerinden uzaklatrmak iin sistemli almalara giriildi. XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren Rusya snrlar ierisinde yaayan milletlerin bamszlk talepleriyle kar karya kalan arlk rejimi, lkenin btnln korumak iin zel bir politika izlemiti. Bu politikann bir aya, Rus olmayan dier unsurlar Ruslatrma, dier aya ise btn Slavlar kapsayan Panslavizm hareketi olmutur. Bu politikann birinci ayann en nemli arac olarak dil politikas ne kmaktayd. Rusann btn imparatorluk snrlar iinde iletiim dili olarak kullanlmasn salamak uzun dnemde ulusal kimlik bilinci Rusya lehine deitirebilirdi. Burada, Prof. Nikolay lminskiyin gelitirdii proje devreye girdi. Kazanda niversitede Trk leheleri ve ilahiyat zerine alan Ortodoks papaz Prof. N. lminskiye gre, Rusya idaresinde yaayan milletleri Ruslatrmann tek yolu vardr. O yol da, bu milletlere Rus dilinin ve Hristiyanln retilmesidir. Bu alanda youn bir aba iinde olan lminskiynin faaliyetini yerinde grp olduka etkilenen Rus Eitim Bakan D. A. Tolstov, bu metodun Ruslatrmada iyi bir yol olabileceine inanm ve bu metodun btn Mslman Trklerde uygulanmas iin ar II. Aleksandra mektup yazarak onun desteini almay baarmtr. lminskiyin gelitirdii proje balamnda Rusya eitim kurumlar ve basn kullanlarak diller, lehe ve ivelere ayrlarak ok sayda yaz dili retilmi, ardndan da i ie gemi etnik gruplar arac dil olarak Rusaya mecbur etmitir. lminskiy, Trk blgelerinde alan Rus okullarnda, Trklerin kulland leheyi, Rus alfabesinde ayr bir dil gibi gstermitir. Bylece, 18741875de Trkmenistann

211

M. Mrzaahmetov, Kazak Kalay Mengrtlendirildi?, Trkistan Gazeti (23 ubat), 2007, Say, 658 s 8.

139

igali ile Orta Asyadaki Trk yurtlarnn tamam kontrolne geiren arlk Rusyas Orta Asyann tamam Sovyetler Birliinin kurulmas arifesinde hkimiyetine geirmeyi baarmtr. 1917 htillinden nce btn Trkistanda Arap alfabesi kullanlyordu. Arap alfabesinde Trke harflerin yetersizlii, buna karlk Trkede sesli harflerin ok nemli olmasna ramen Arapann lehe farklarn gizlemek gibi bir faydas vard. Bylece btn aydnlar Trke konuurlar ve zorluk ekmeden anlaabiliyorlard. Bu ekilde Rusyann dier blgeleri ile de rahata haberleebiliyorlard. 1917deki Bolevik htilalinden sonra siyas tazyik ile Komnist Partisi emrindeki Dil Kurultaynda alnan kararlar ile hayata geirilmeye balanr. arlk Rusyas Ekim 1917 devrimiyle, ynetimi Boleviklere terk ederken onlara lminskiynin mimarlnda ekillenen Ruslatrma politikasn da miras brakmtr. Ancak Bolevikler doal olarak nihai hedeflerini Ortodokslatrma deil Sovyetletirme olarak belirlediler. Bylece Bolevikler, ulusal politikalarn Sovyet halkn oluturmak temeli zerine kurdular. Her ne kadar komnist partisi programnda her ulusun kendi kaderini belirleme hakkna sahip olduu hkmne yer verilmise de zamanla grld ki, bu sylem tamamen halklar aldatmaya ynelik politik bir sylem olmaktan teye gememitir. Her ne kadar Sovyetler Birlii balangta ok milletli, ok dilli ve ok dinli bir grnm sergileyip bu farkllklara kar saygl bir izlenim uyandrm ve hatta bu konulara ilikin baz dzenlemeler yapmsa da ok vakit gemeden gerek niyetini ortaya karmtr. Birlik bnyesinde toplad ok fazla etnik grup ve din cemaatlerin tepkisini almamak iin aldatmaca yoluna bavuran Bolevikler, gerekli nlemleri aldktan sonra uzun vadede birlik iinde sz konusu farkllklar ortadan kaldrarak Tek Tip Sovyet insan modelini oluturmay amaladklarn dile getirmilerdir. Bu modelin ngrd insann dilinin Rusa, dininin ateizm,milliyetinin ise Sovyet olmas devletin resm politikas olarak ilan edilmitir. Bylece SSCB nihai hedef, Birlii oluturan halklarn her birinin kendi ulusal kimliini bir kenara brakp Sovyet st kimlii altnda birleip Sovyet halknn oluturmas olarak belirlenmitir.212

Valeriy Mihaylov, Goloeginin Kk Ekim htilali, Rusya Literatr Gazetesi, Moskva, 1994.

212

140

Sovyet corafyasnda yaayan Rus olmayan uluslar Sovyet Halk Oluturma ad altnda Ruslatrlmaya allan bu dnemde sz konusu politikann psikolojik alt yapsn oluturmak iin Ruslamak ve Rusa konumak medeni olmak, entelektel olmak ya da ehirlemi olmak gibi kavramlarla zde tutulmutur. Bu nedenle medeni olmak ya da yksek kabul grmek isteyen insanlar, abucak bu oyuna gelmilerdir. Bu oyunun farknda olup tepki gsteren aydnlar ise ya srgne ya da lme gnderilerek susturulmutur ve birok Kazak aydnlarn bu dnemlerde srgne ve cezalamaya baladlar yani Rus halkna kar kyorlar diye ve birok sebepler. Sovyetler Birlii rejimini yerletirdikten ve Rus olmayan dier uluslar zerindeki hkimiyetini saladktan sonra Ruslar dndaki dier halklarn ulus duygularn yok etmek ve Ruslatrmak politikasnn bir uzants olarak tehcir ve nfus mbadelesi yoluna gitmilerdir. Bu balamda Stalin hibir gereke gstermeden binlerce Trk yurtlarndan zorla aldrp gayriinsan bir yolla deiik memleketlere dattyor. Dier taraftan Sovyetler ekonomik kalknmay salamak iddiasyla, yz binlerce Trk iisini yurtlarndan alp Sovyetlerin dier blgelerine, yine ayn ekilde yz binlerce Rus ve Rus olmayan baka milletleri Trkistana (ya da dier memleketlere) ekonomik ynden kalknmasn salamak bahanesiyle uzman iiler sfatyla gndermitir. Yllarca srdrlen bu g hareketinin asl maksad ekonomik olmaktan ziyade siyasiydi. Bu politikayla Rus olmayan milletleri bir potada kaynatrarak onlarn milliyet duygular yok edilmek istenmitir. nk bu ekilde oluturulan yapay kozmopolit blgelerde farkl dil ve kltrlerle karlaan insanlarn kullanabilecekleri ortak iletiim ve eitim dili doal olarak Rusayd.213 1917 htilalinden sonra Sovyet liderlerinin ilk teebbs, Arap alfabesini gelitirerek mahalli lehelere uygulamak olmutur. Ancak ksa zamanda eski alfabenin kullanlmas, Trkleri Ruslardan ayrd iin bu tehlikeden kurtulmak amacyla, 1925te Arap alfabesiyle basl kitap ve mecmualarn ithali yasaklanr. 1926 Bak Trkoloji Kurultaynda Yakovlev ve dier Rus ilim adamlar Latin alfabesini methetmeye balar. 1929larda Stalin iktidarn salamlatrdktan sonra ulusal liderlerin tavsiyesi ile birlikte tm Sovyet cumhuriyetlerinde Ruslatrma srecine balanr ve bu

213

Z. D. Kastelskaya, z storii Turkestanskogo Kraya (18651917), Moskova, 1980, s. 75.

141

dnemde uygulanan dil ve alfabe politikalar ile Rusa yeniden nem kazanr. 1929 ylnda btn Rusyada Trkler Latin alfabesini kullanmaya balarlar. Ama geleneksel Arap alfabesinin terk edilerek eski kltrle (nceki slam kltr) ve Trkiye arasnda oluacak kltrel balarn koparlmasdr.214 Sovyetlerin Dil Politikas, u temel hedefler etrafnda ekillenmitir: Tm dillere eitlik, Rusann ortak stn dil olmas ve yabanc dil olarak eitim sistemine girii.215 19391940 yllarnda Sovyet hkmeti, yeniden Latinceden Rus-Kril alfabesine gemeyi kararlatrr. Bundan on yl nce Arap alfabesinden Latin alfabesine geerken Latinceyi methedenler, bu kez Latinceyi ktleyerek deitirilmesini isterler. Bylelikle talebelerin, iki ayr alfabe renerek

kurtulacaklar ne srlr. Bu deiiklik, Kril alfabesinde bulunmayan Trke sesler iin farkl semboller kullanlmasna da imkn tanr. Bylece Trk fonetiine uydurulmas iin birka sembol eklenerek Birleik Trk- Latin Alfabesi getirilir. Bu yeni alfabede btn Trk lehelerindeki sesler ayn iaretle yazlrken, Kril alfabesinde ayn ses deiik cumhuriyetlerde deiik harflerle gsterilmeye balanr. Bu tr uygulamalar sonucunda Trk Dnyasnda farkl kkene dayal (LatinArap-Kril) 27 farkl alfabe ve iki byk yaz diline bal yirmi eit yaz dilini Trkistanda Kiril alfabesinin kabul iki nemli sonu yaratmtr. Bunlardan birincisi, Rusyadan dn alnan kelimeler ile yapay olarak yaratlan bu yeni diller birbirlerinin anlayamaz hale gelmilerdir.216 kincisi ise yeni neslin hem Trke aatay alfabesiyle yazlm ok saydaki edeb mirastan mahrum olmalarna hem de Sovyetler Birlii dndaki dier Mslman lkelerde yazlan eserleri

anlamamalarna, hatta inkr etmelerine sebep olmutur. Bu durum Orta Asyallarn genel anlamda dnyann geri kalan ksmndan ve fikir ve kltr asndan soyutlanmalarna neden olmutur.217 Btn bu politikalar sonucunda soyu, dili, kltr bir olan Trk Dnyasn her ynden paral bir hale getirmitir. Ulu Trkistan nce dou-bat oarak, sonra da Bat Trkistan kendi ierisinde yapay olarak be ayr cumhuriyete blnmtr.
214 215

A. Boranbayeva, a.g.m, s. 40. A. Boranbayeva, a.g.m, s. 44. 216 slam Ansiklopedisi, Cilt: IV, stanbul, 1956, s. 503. 217 A. Boranbayeva, a.g.m, s. 98.

142

Trkiyede de Latin alfabesinin kabulu (Kasm 1928), Rusyadaki Trkleri sevindirmitir. Bu sefer de Trkistanllarn, yine Ruslardan uzaklaarak Trkiyeye yaklama ihtimali vard. Trkistanda Latin alfabesinin kullanlmas Rusann renilmesini de zorlatracakt. stelik 1932 ve 1938 kararlaryla bir kere alfabe deitirmi ve ikinci bir deiiklie kar direnme gsterecek Trkistanl aydnlarn ou yok edilmiti. 1937de Bakde mla ve Terim Konferans toplanr. Kltr

sosyalletirme, Ruslatrma taraftarlar ile kltrn mill ve Trk vasfn korumak isteyenler arasnda iddetli bir mcadele olmutu. 19391940 yllarnda Sovyet hkmeti yeniden Latinceden Kiril alfabesine gemeyi kararlatrmt. Bundan on yl nce Arap alfabesinden Latin alfabesine geerken Latinceyi methedenler, bu kez Latinceyi ktleyerek deitirilmesini istiyorlard. Yine, talebelerin iki ayr alfabe renerek dil probleminin zlebilecei fikri ne srld. Bu deiiklik, Kiril alfabesinde bulunmayan Trke sesler iin farkl semboller kullanlmasna da imkn tanyacakt. Bylece Trk fonetiine uydurulmas iin birka sembol eklenerek Birleik Trk Latin Alfabesi getirilir. Bu yeni alfabede btn Trk lehelerindeki sesler ayn iaretle yazlrken, Kril alfabesinde ayn ses deiik cumhuriyetlerde deiik harflerle gsterilmeye balanr. Bu tr uygulamalar sonucunda Trk Dnyasnda farkl kkene dayal (Latin-Arap-Kril) 27 farkl alfabe ve iki byk yaz diline bal yirmi eit yaz dilini kullanr hale geliyor. Bir yandan da, eitim seferberlii balatlarak mevcut leheler birletirilerek ortak ulusal dil

oluturulmutur. Ama, alfabeleri Slavlatrlarak, mill varl kendi kken, rf ve kltrnden koparmak ve Ruslamakt.218 Latin alfabesinin yerini Kril alfabesinin almas, ulusal destanlarn, kahramanlarn (rnein Azerbaycanda Dede Korkut, zbekistanda Alpambatr) kitaplarda karlmas, alnan dier nlemler arasndadr. Sovyet Hkmeti, kltr emperyalizmini meru gstermeye alrken gen nesillerden, proleter kltr alm komnistler yerletirmeyi ama edinmiti.

218

A. Boranbayeva, SSCB Dnemi ve Bamszlk Sonras Kazakistan Cumhuriyetinde Kazak Dilinin Genel Durumu, Modern Trklk Aratrmalar Dergisi, Cilt: 1, Say: 1 (Kasm 2004), s. 4589.

143

Trkistanda Kiril alfabesinin kabul iki nemli sonu yaratmtr. Bunlardan birincisi, Rusyadan dn alnan kelimeler ile yapay olarak yaratlan bu yeni diller birbirlerinin anlayamaz hale gelmilerdir. kincisi ise yeni neslin hem Trke aatay alfabesiyle yazlm ok saydaki edeb mirastan mahrum olmalarna hem de Sovyetler Birlii dndaki dier Mslman lkelerde yazlan eserleri

anlamamalarna, hatta inkr etmelerine sebep olmutur. Bu durum Orta Asyallarn genel anlamda dnyann geri kalan ksmndan ve fikir ve kltr asndan soyutlanmalarna neden olmutur. Sovyet Cumhuriyetinde yaayan Trkleri Sovyetletirme politikalar dilden sonra tarih sahasnda, Rus olmayan milletlerin tarihini Sovyetletirme ynnde devam etmitir. Trk kkenli tarihilere mill tarih ve kltrlerini yanstan eserler yazmalar ve eserlerinde arlk dneminde Trklere reva grlen hakszlk ve zulmlerden bahsetmeleri yasaklanmtr. Buna karlk, Sovyet dneminde Kazakistann igalinin kurtarc nitelikte olduunun yanstlmas istenmitir. Kazak Trkleri arasnda mill duygu ve birliin canl kalmasn salayan ve dier Trk milletleriyle ortak bir deere sahip olan mill destanlarn halk arasnda sylenmesi ve okutulmas da yasaklanmtr. Sovyetler Birliinin kuruluundan itibaren Sovyetletirme politikalarna karlk, milliyeti Kazak aydnlar ile devlet adamlar da birtakm faaliyetlere girimilerdi. Kazakann gelecekteki durumuyla ilgili duyduklar endie dolaysyla bu aydnlar, Kazaka ile ilgili baz kararlar aldlar, fakat bunlar uygulanamad. a) Krgzistan (Kazakistan) Merkez cra Komitesinin 22 Kasm 1923 tarihinde yaymlad Devlet ve Yaz lerini Kazak Dilinde Yrtmesiyle lgili Genelge Genelgede ele alnan esas konular unlard: 1. Bu genelge dorultusunda 1 Ocak 1924 tarihinden itibaren Kazak nfusunun youn olduu resm evraklar ve belgeler Kazak dilinde yrtlsn; 2. 1 Temmuz 1924 tarihinden itibaren Kazakistan genelindeki btn ilemler Kazak dilinde gerekletirilsin;

144

3. Resm ileri Kazak dilinde yrtme konusunda Merkez Komisyon yerel blgelerdeki, zellikle Semey vilyetindeki ilerin denetimini glendirmeye alsn. 4. Kazak memurlarndan nahiye sekreterlerini hazrlayacak kurslar u ekilde dzenlensin: a) Semey blgesi iin Semey ehrinde 38 kiilik; b) Akmola ehrinde 30 ve Kzljarda 20 kiilik; c) Kostanay vilyetinde 25 kiilik; ) Aktbe vilyeti iin Aktbe ehrinde 20, alkarda 20, Turgayda 20 ve Temirde 15 kiilik; d) Bkey vilyeti iin Orda ehrinde 25 kiilik; e) Ural vilyetinde 40 kiilik; f) Aday kazasnda 30 kiiye kurs alsn. Orenburg vilyeti iin zel bir kursa ihtiya olmad bildirilsin. Bu yzden Orenburg vilyetine bal drt Kazak nahiyesine Blge Sovyet Parti Mektebinden 10 kontenjan ayrlsn. 5. Sovyetler Birlii cra Komitesi Bakanlk Heyetinden, vilyet memurlarn yetitirme ve ihtiyalarn karlamak iin devlet hesabndan para talebinde bulunulsun. 6. Krgzistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinde resm yaz ilerini yrtmek iin para temin etmek ve zel bir vakf kurma iiyle de Krgz Halk Komitesi Heyeti grevlendirilsin. 7. Orenburg ehrinde Kazak retmenler Kursunu ama iinin cidd bir ekilde zlmesi iin bir komisyon kurulsun. 8. Bu Komisyon, merkez ve yerel blgelerdeki sendika birlikleriyle sk bir iliki iinde alsn. 9. Resm ilerini Kazak dilinde yrtme konusundaki komisyonun btn karar ve genelgelerini yerine getirmede Krgzistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetindeki cra Komitesi grevlidir karar alnd.219 Bu karar dorultusunda

N. Ostroumov, Turkestanskoy Uitelskoy Seminarii za 25 let ego Suestvovaniya, Takent 1904, ss. 13- 25.

219

145

az da olsa Kazakada i yrtldn ariv belgeleri dorulamaktadr. rnein, Aktbe vilyetinin devlet arivinde bulunan bir belge dikkate deerdir.
Aktbe Blgesi cra Komitesinin Savc Yardmcsnn Dikkatine: 15 Haziran 1924. Kopya Rapor: Mays ay boyunca Bakanlk Heyetinin ii u ekilde yrtld. Krgz dilinde ii yrtme seviyesi yeterli derecededir. Krgz nahiyelerinde Rus tercmanlar Krgzca uzmanlarla deitirildi. 4. Halk Mahkemesinde de iler Krgz dilinde yrtlmektedir. Genel olarak devlet arivlerinde (1924 senesinde) Temir ve Toray blgelerinde alan kurslardan mezun olan 45 kii nahiyelerde resm yaz ilerini Kazaka yrtmeye balamtr.220

Bu uygulama yaygnlamaya balad srada 1928de Kazak aydnlarn ortadan kaldrma siyaseti devreye girdi. Onlara eski zengin ve soylularn ocuklar ve milliyetiler gibi sular yklendi ve srgn edildiler. Bylece, bu giriim sonuca ulaamadan yarda kesilmi oldu.221 1930lu yllarda Sovyet rejiminin basks iyice artm, Sovyetler Birlii snrlar ierisinde ok sayda tutuklama, srgn ve katliam yaplmt. Kazakistanda yaayan ve Sovyet ideolojisini benimsemeyen pek ok air, yazar, bilim adam vatan haini ya da burjuva milliyetisi olarak damgalanm ve ldrlmt. Bu insanlarn savunduu dnceleri dile getirmek, eserlerini okumak ya da barndrmak da su saylmaktayd.222 Dzenlenen Sovyet Yazarlar Birlii Kurultaylar ile Sovyet edebiyatnn ana ilkeleri belirlenmi, tm air ve yazarlarn bu ilkeler etrafnda eser yazmalar emredilmiti. Ardndan, Sovyet ideolojisini vc, kolektif yaam tarzn benimsetici, insanlardaki milliyetilik duygularn ortaya karmayacak nitelikte iir ve yazlar yazlmas konusunda dayatmalar yaplmaya baland. Aksi ekilde davrananlarn cezas ise yine aynyd: lm. Mill zelliklere sahip destan, efsane gibi pek ok halk edebiyat tr ya yasaklanm ya da deitirilip Sovyet ideolojisine uygun hle getirilmiti. Azer ve Trkmenlerin Dede Korkutu, Krgzlarn Manas, Tatarlarn Edigesi yasaklanan destanlardan birkayd. stelik yeni ideolojiyi benimsetmek amacyla uydurma halk edebiyat rnleri de ortaya konulmaktadr.
220 221

N. Ostroumov, a.g.e, s.15. N. Ostroumov, a.g.e, s. 25. 222 N. Ostroumov, a.g.e, s. 26.

146

Sovyet Hkmeti tarafndan, 19291933 seneleri arasnda Kazak halk mal ve mlknden edilerek sun ala maruz brakld. Sovyet Hkmeti, soykrm siyasetini iki istikamette yrtt: 1) Mill konular ele alan Kazak aydnlarn lm cezasna mahkm etmek; 2) Halk ala maruz brakmak; Bunun sonucunda da Kazakistanda yerli olan Kazaklarn says azald ve tam tersine Slav kkenlilerin, zellikle Ruslarn says artmaya balad. Alktan len ve hayatta kalabilmek iin Dou Trkistana ve dier lkelere kaanlarn says 2 milyonu bulmutur.

b) Ulus Dilini Merkezletirme Siyasetinin Kazakistandaki Faaliyetleri

1 ) Krgzistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Halk Komiserleri Heyetinin 2 ubat 1921 tarihindeki Cumhuriyetin Devlet Organlarnda Kazak ve Rus Dillerini Kullanma Konusu raporunda yer alan Cumhuriyetin btn merkez ve blgesel kurumlar evrak ve ilikilerini Rus dilinde gerekletirecektir ifadesi,

Cumhuriyetin il kurumlar evraklarn, merkez ve vilyet kurumlaryla olan ilikilerini Rus dilinde yrtecektir eklinde yazlmtr. 2) 5 Nisan 1938de Kazak okullarnda Rus dilini zorunlu bir dil olarak retmek konusunda zel karar kar. 3) Bolevik Komnist Partisi Merkez Komitesi Rusya Federasyonu Cumhuriyeti (RSFSR) Eitim Bakanl, Kazakistan iin ortaokul ( ilkokul, ortaokul ve lise dhil 10 yllk okul sistemi)un 5 ve 10 snflar iin Rus dili uzmanlarndan 500 retmen, nlisansllar iin 40 retmen, yksekretim kurumlar iin de 22 retmen gnderilmesi hakkndaki istek konusunda zel bir madde eklenir. 4) Eitim ve retim Bakan Yardmcs A. Ayupovun Cumhuriyetimizdeki Kazak ve dier ulus dillerinde eitim vermekte olan okullarda Rus dilini retmek balkl konuma metninde ve Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Blgesel Eitim Blmleri Bakanlar Heyeti Kararnda ek ders kitaplar yaynlama, Rusa derslerin saysn artrma, cret verme konusunu tekrar gzden geirme gibi pek ok

147

neride bulunulmutur. 223 5) 1938 ylnn Nisan aynda Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Merkez cra Komitesi 61 numaral Karar Mill Okullar Yeniden Yaplandrma Hakknda baln tamaktadr. Bu Karara gre, Kazakistandaki mill okullar burjuva-mill ideolojisinin oca ve ocuklar Sovyet Hkmetine kar eiten kurum olarak nitelendirildi ve saylar azaltld. Alfabe, kere deitirilerek Kiril alfabesi uygulanmaya konuldu. Mill diller geici olarak deerlendirildi, Rus dilini merkez bir dil haline getirme siyaseti sistemli bir ekilde yrtld. Resm ve zel evraklarn dzenlenmesi; ticaret, banka, posta v.s. btn iler Rus dilinde gerekletirildi. tanlmaktayd.224 Kazak dili, edebiyat ve tarihi ile ilgili aratrmalar genellikle Rus dilinde yazld. 1960da Sovyetler Birlii Komnist Partisi Merkez Komitesi ile SSCB Bakanlar Kurulu Heyetinde Tezlerin kalitesini ve bilimsellik derecesi ile unvanlk sistemini gelitirme karar alnmt. Bu kararda bilimde sosyalizm ve komnizmin ilkesi ve tecrbesi arttr dendi. Rus dilinin, zellikle eitim-retim sahasnda glendirildiini, Sovyetler Birliinin son yllarnda uygulanan Kazakistan SSC Eitim Bakanl faaliyetlerinde grmek mmkndr. Bu faaliyetler u ekilde sralanabilir: 1) imkent, Kketav, Taldkoran ve Aktbe ehirlerindeki pedagojik enstitler Rus dili retmenlerinin bilgilerini artrmak amacyla zel faklteler almtr; 2) retmenler Bilimini Gelitirme Merkez Enstitsnde Rus Dili Blm almtr; 3) niversitelerdeki Mill Okullar in Rus Dili ile Edebiyat Blmnde kadrolar yetitirmek iin fazla renci kontenjan salanmtr. 4) Kazakistandan her yl 220 renci Rusya, Ukrayna niversitelerine Rus dili ve edebiyat dalnda eitim almak ve uzmanlamak iin gnderilmitir. 5) renciler Rusa pratiklerini gelitirmek iin Rusyaya gnderilmitir. Bilimin btn dallarnda aratrma dili, Rus dili olarak

www.kazakhstan-gateway.org internet sayfas. O.Postanovke norodeskogo, Obrazovaniya v Turkestanskom Kraye, Turkestanskiye Vedomosti Gazetesi, Say: 177, 4 Aralk 1990.
224

223

148

6) Mill okullarda 110. snflarda Rus dilinin haftalk dersi artrlmtr. 7) Kk ya grubundaki ocuklar iin okul seviyesindeki ders kitaplar hazrlanm ve yeniden gzden geirilmitir. 8) Rus Dilini reniyorum isimli serinin kitaplar Mektep yaynlarnda baslmtr. Bu tr faaliyetler sonucunda Kazaklarn Rus dilini renme dzeyi, 1979 ylnda Sovyetler Birliinin nfus saymnn belgelerine gre Sovyetler Birliindeki Rus olmayan halklar arasnda nc sraya ykselmitir. Rus diline stnlk salama siyaseti, 1980li yllarn ortasna kadar devam etmitir.225

c) Kazaklarda Eitim, Din, Kltr ve Fikir Hayat

Din Alandaki Faaliyetler: Dil ve tarih meselesinden sonra Sovyetletirme yolunda en byk engel olarak grlen din konusu (slam Dini) ele alnarak bu konuda allmtr.226 slam Dininin Rusyadaki durumuna baktmzda arlk Rusyas devrinde slam Dini ikinci srada bulunmaktadr. Ayn zamanda Rusya, bu dnemde bnyesinde en fazla Mslman bulunduran lke konumundadr. lkede din kurulu says 24.321 olup, 26.379 adet de cmi bulunmaktadr. Bundan sonraki dnemlerde Marksist- Leninist felsefesinin bir gerei olarak camiler bata olmak zere din kurulularn tasfiyesine olarak balanmtr.227 Bu tasfiye hareketinin boyutu hakknda ise Trkistanda 1942ye gelindiinde 26.379 camiden sadece 1.342 caminin ibadete ak olmas yeterli bir fikir vermektedir.228 Dine kar yaplan yok etme hareketleri sadece slam Dinine mnhasr kalmam ayn zamanda Ortodoks Rus dini temayl ve kurumlarna da yneltilmitir. Bu arada unu da belirtmek gerekir ki bu tasfiye hareketinin banda bizzat Ruslarn bulunmu olmasndan dolay mslman halka ve kurumlara yaplan bask ve zulmlerin derecesi biraz daha fazla olmutur.229

225 226

A. Boranbayeva., a.g.m, s. 55. A. Bennigsen., Stepte Ezan Sesleri, s. 293. 227 V. Monteil., Sovyet Mslmanlar, s. 194. 228 A. Yalnkaya., Yetmi Yllk Kriz, s. 91. 229 M. Saray, Trk-Rus Analizi, s. 243-244.

149

Lenin dneminde Mslman halka kar daha yumuak bir politika takip edilmitir. Bunun sebebi ise arlk dneminde kstrlen halkn yeni rejime kazandrlmak istenmesidir. Stalinin, rejimin sosyal ve iktisad temellerini atmaya balad ikinci dnemde slam kurum ve kurululara kar sistematik bir saldr balatlmtr.230 Btn bunlarn yannda youn bir din kartl propagandas yaplm Mslman-Trk halknn kutsal kitab olan Kurann hkmlerinin gerek olmad aklanarak Allahszlar Birlii ad altnda tekilatlar meydana getirilmitir.231 Sovyetlerin slamiyete ve onun yeniden canlanmasn ve devamn salayacak kurumlara ynelen saldrlarnn temelinde hem ideolojik hem de yararc sebepler bulunmaktayd. deolojik adan slamiyetin laik, ferdiyeti, rasyonel, sanayilemi, modern sosyalist hayatn ihtiyalaryla uyuamayacan

dnmlerdir. Bunun iin slamiyete kar kmlardr. Pragmatik adan ise slamiyet, Trkistandaki heterojen halkn fikren ve manen birlemesini

salamaktayd. Mslman liderler, sufiler ve ulemalar Sovyet hkimiyetine kar merkez tekil edebilecek tek g kayna idiler. Bu sebeple slamiyet, Sovyet devleti tarafndan dzenli, sistemli ve youn bir ekilde yaplan saldrlara hedef olmutur.232 Kltr ve Dil Asimilasyonu alannda Kazak Trklerinin Bolevik devriminden nce eitim durumlarnn ne olduu olduka tartmal bir konudur. Sovyet kaynaklar, 1917 ylna kadar Kazaklarn okuma yazma oranlarnn sadece yzde 2 olduunu belirtirler. SSBCnin dalmasndan sonra yazlan tarih kitaplar bu oran yzde 8,1 olarak gsterirler. Bu verilerin doruluk derecesini tartan bir grup Kazak yazar, sz edilen yzde 2lik okuma yazma orannn sadece Rusa eitim alan Kazaklarla ilgili olduu grnde birleirler. Dolaysyla, bunun Kazaklarn genel okuryazarlk orann yanstmas sz konusu deildir. Kazak Trkleri arasnda ocuklarn gebe dzenine ramen, 9. yzyldan itibaren Arap alfabesiyle eitim grdklerine iaret eden yazar Ahmet Toktabaev, ancak, bunun dikkate alnmadn ifade eder. Arapa okuma - yazma renenlerin de, okuma yazma bilmeyenler arasnda sayldna dikkat eker. 20 yzyln bandaki Kazak Trkler Ulusal Kurtulu Hareketi Alan liderlerinden Ahmet Baytursunovun
B. Hayt, Trkln ve slamn Baz Meseleleri, s. 248. A. Yalnkaya, Yetmi Yllk Kriz, s. 93. 232 Shahrany. Nazif, Orta Asya ve Sovyetler Dnemi Uygulamalarn Sorgulama (ev. Vildan Serin), Akademik Aratrmalar Dergisi, s. 6.
231 230

150

grleri de ayn dorultadr. Bunun tesinde, Ekim devrimine kadar Kazaka baslan kitaplarn toplam bask saysnn 2 milyon 200 bini gemi olmas da bu grlere bir bakma hakllk kazandrmaktadr.233 Sovyet Hkmetinin kurulmasyla beraber, ilk zamanlarda Kazak kltr yeniden gelimeye balamt. Eitime verilen nem, Kazak dilinde ders kitaplarnn yazlmaya balanmas, bu konuda ok nemli admlar olmutu. Yeni ders kitaplar, Ahmet Baytursunov, Jusipbek Aymaytov, Saken Seyfullin gibi Kazak yazarlar tarafndan kaleme alnmt. Kazaka 1. snf Matematik kitab- Kan Satpaev, Corafya kitab- Alihan Bkeyhanov, Kazakistan Tarihi kitab- Sancar Asfendiyarov tarafndan yazld.234 1929 ylnda Arap Alfabesinden Latin Alfabesine gei de eitimdeki yenilikleri tetiklemiti. Kazak edebiyat da nemli bir gelime aamasna girdi. Kazak yazarlar yeni edeb trler kefederek yeni eserler yazmaya koyuldular. Rus dilinden Kazakaya eviriler yapld.235 Eitim faaliyetleri yannda, Kazak basn- yayn hayat da bu dnemde nemli ilerlemeler kaydetmitir. Kazak basn, XX. Asrn ilk dneminden itibaren gelimeye balamt. Kitap basm, Semei, Omb, Oral gibi merkez ehirlerde gerekleiyordu. Daha XIX. Asrn sonunda, Trkistan Vilayeti ve Dala (Bozkr)

Vilayetigazeteleri kmaya balamt. 1905 ylndan sonra yeni baslan gazete ve dergilerin saysnda art meydana geldi. 1907de Kazak aydnlarndan, Petersburg Yaz leri Mdr Abdiraid bragimolu, Serke gazetesini karmaya balad. Gazetenin ikinci saysnda bragimolunun, Bizim Amacmz balyla bir yazs yaymlanmt. Ardndan, arlk Hkmeti gazeteyi, Kazak halkn kkrtc nitelikte olduunu iddia ederek kapatr. 1907nin Mart aynda, Troiski ehrinde ilk says kan Kazak Gazetesi de kapatlr. Petropavlskide, 1913 ylnda Tatar ve Kazak dilinde Esil Dalas adyla kan gazete, devrimci fikirler yaymakla sulanarak kapatlmt. Gerekten de eitim- retim faaliyetleri gibi, basn da Kazaklar arasnda bilinlenmeyi artrp zgrlk fikirlerinin yaylmasn kolaylatryordu. Eitim sistemini gelitirme ve halk arasnda mill hisleri uyandrma konusunda,
B. B.Kozina, Demografieskaya istoriya Kazahstana, Karaganda, 2007, s. 39. B. Ayagan, Kazakistan Tarihi, Almat, 2009, s. 190- 200; 235 M. H. Abuseitova, storiya Kazahstana i Tsentralnoy Azii, Dayk- Pres, Almat, 2001, s. 406415.
234 233

151

Krgizskaya Stepnaya Gazeta (Krgz Bozkr Gazetesi), Stepnoy Kray, Kazak gazetelerinin byk rol olmutu. Troiskide kan Aikap dergisi, Kazak dili ve edebiyatnn gelimesine nemli katklar salamt. Dergide, Halk Edebiyat, Etnorafya, Tarih alannda makaleler, Trke ve Farsadan eviriler yaymlanmt. Ayrca, eitim sisteminde reform ve yeni okullarn almas gibi amalar da dile getiriliyordu.236 Kazak aydn ve yaz ileri mdr Sagnderey Bkeev, 1911 ylndan itibaren Kazakistan adnda bir gazete karr. Burada, siyas makaleler dnda Kazak ve Nogay Halk Edebiyat hakknda yazlar yer alr. Ahmet Baytursunovun 1913- 1918 yllar arasnda kard Kazak gazetesinin de lkedeki mill basnn gelimesinde byk rol olmutu. Bu gazetenin esas amac, Kazak kltrn, edebiyatn ve dilini gelitirmekti. Gazete sayfalarnda, Alihan Bokeyhanovun Halk Edebiyat ve Ahmet Baytursunovun Kazak dili ve edebiyat hakkndaki makalelerine yer verildi.237 1916 ylndan 1917 ylnn sonuna kadar Takentte K. Togsovun yaz ileri mdrln yapt, Ala gazetesi kt. 1917 ubat Devriminden sonra farkl amalarla kan gazete ve dergiler olmutu. Ayn yln Mays ayndan itibaren, Semeyde Sar arka haftalk gazetesi, Abai edebiyat dergisi ve Halk Sz gazeteleri, Oralda Uran gazetesi, Takentte Pantrkist eilimli ve dini propaganda yapan, Birlik Tu ve Jas Ala, Akmolada Tirilik gazeteleri kt.238 Sovyet dneminde baz siyas mlahazalara ramen Orta Asyada eitim sahasndaki faaliyetler olduka baarl saylabilir. Rus ve Mslman ocuklarna eit eitim imknlar salanmtr. Bu konuda Sovyetlerin verdikleri rakamlar biraz mbalaal olmakla birlikte eitim sisteminde ve okur-yazar orannda dikkat ekici gelimeler olmutur.239 1910da Trkistandaki mahall okullarda sadece 100 bin yerli renci vard. Ayrca 130 bin ocuk Buhara, 22.500 ocuk da Hive Hanlndaki skolstik eitim yapan okullara devam etmekteydiler. Bu saylarn toplam, 1940de
236 237

B. Ayagan, a. g. e, s. 194. B. Ayagan, a. g. e, s. 195. 238 B. Ayagan, a. g. e, s. 197. 239 Devrim ncesi durum iin baknz. BSE, Cilt 14, s. 20, ve Devrim sonras gelimeler iin baknz BSE, 1. cilt 12, Moskova, 1955, s. 435.

152

Kazakistandaki renci miktarnn bete birini bulmaktadr. Ayn yln saysna gre Alma Ata niversitesindeki Kazak rencilerin oran da % 30 idi. Sovyet eitim istatistikleri, Devrimden nce sosyal hayata pek katlmayan Mslman kadnlar asndan zellikle ilgi ekicidir. Verilen resmi rakamlara gre Orta Asyal kadnlar, Ortadoudaki dier btn Mslman lkelerin kadnlarndan daha aktif bir biimde sosyal hayata girmilerdi.

4. Asimilasyona Kar Kazak Halknn Direnii

Blgeye ynelik Rus (fizik ve lenguistik) basklar Orta Asyadaki gelimekte olan kltrel asimilasyonun nemini glgelememelidir. Bir Amerikal yazarn bu konudaki intibalar yle: Ortaya kan Sovyet kltr bileimindeki hkim unsur Rus kltrdr. Dier mill aznlklarn kltrleri bir lde Ruslatrlmtr. Buna ramen sz konusu Ruslatrma ilemi Sovyet uygulamasnn zn tekil etmiyor. ... Sovyet kltr veya Sovyet stnl gibi birok kavramda Sovyet kelimesi, Rus iin kullanlan bir dier kelimeden ibarettir.240 Kazak halknn Rus Hkmetine kar direnii 1916 ile 1917 yllarnda balamt, o dnemlerde olan ayaklanmalar smrgecilie kar varlma Kazak halknn direnmesine neden olmaktadr. Tabi o dnemlerde olan tm ayaklanmalar ile gndeme gelen Kongreler ve birok hkmetlerin ortaya kmas Kazak halknn direniinden sonuclanan bir grntr. Yani Rus hkmetine kar direniini bu tr ileri yaparak gsterebilmilerdir. Kurulan Ala Partisi etrafnda kendilerinin isteklerini ve taleplerini ortaya koyabilmilerdi. Ama Rus hkmeti bunlar Kazak halk artk uyanmaktadr diye zamannda taleplerini yerine getirmemiler Kazak halk bunlar zar zor ok kt olaylar ve birok faleketleri geerek elde etmilerdi. Mesela, 1917de olan bir ok htilller ve o htilllerde kayp olan kii saylar bununla beraber 1921-1922 yllarndaki alk felaketi inanlmaz ekilde

yrtlmt. Sadece bunlarla yetinmeyip Rus Hkmetinin daresi banda bulunan kiiler kendi ynetimine gre yani kendi kapasna gre halkn durumu ile
Jindrich Kucera, Soviet Nationality Policy: The Linguistic Controversy (Sovyetlerin Milliyet Siyaseti: Dil Davas), Problems of Communism, cilt 3, Say 2, (1954), s. 24.
240

153

ililenmeden bile dura bilmezden gelerek birok siyas yntemleri ortaya kard. Mesela, Kollektifletirme ve Kolhoz Sovhoz ve bide Sanayiletirme Tarm reforumlarn ve bu siyas ilemleri yaparken Kazak halknn Rus Hkmetine kar varld ve gsterdii tepkilere acmaszca cezalar (idam, tfekle vurulma, kamplara gtrlme, srgne gnderilme, takip etme, hapise atma ve kontroln altna alma gibi) birok iler yaparak yrtmesidir. Kazak halknn says mill direniine kadar ok az sayda kalmt. Bu direni barsnda Kazak aydnlarnn says inanlmaz ekilde azalmt, yani birok Kazak aydnnn yaptklar almalarn Rus hkmetine kar diye anladlar. 1937-1938 yllarnda Kazak halknn aydnlar ok sayda srgne urad ve idam cezasna kesildi ve devlette bulunmas yasakland ya da kamplara Sibiryaya gnderilmiti. O dnemlerde Kazak halknn yazd kitaplar veya makaleleri Rusaya tercme edilip karlmas ve okutulmas yasakland. Onlarn anladklarna gre Tm Kazak aydnlarnn yazdklar makale olsun kitap olsun alt tm ilerine Rus hkmeti kontrol ederek onlar her dakika kontrol etmilerdi. nk Kazak aydnlar Kazak halknn uyanmasn ve eitim almasn, devleti kendileri yrtebilmesi iin siyaset, tarih ve edebiyat alanlarnda birok kitaplar yazmlard. Sovyetlerin din aleyhtar faaliyetleri SSCBdeki camilerin saysnn azalmasna da yol amtr. 1912de 26.279 olan cami says 1942de 1.312ye inmitir. Btn bu basklara ramen slmn, tpk Rus Ortadoksluu gibi varln muhafaza etmesi halkn din inanlarnn ok kuvvetli olmasndandr. 1938 ile 1947 arasnda ise din aleyhtar faaliyetlerde bir geveme grlmektedir. ... lk bakta slmn Trkistandan atlm olduu gibi bir intiba uyansa da... Bolevikler slm yenmei baaramamalardr, sadece camilerdeki ibadeti yasaklayabilmilerdir; hepsi o kadard. Kazakistann Rusya ile birletirilmesi Kazaklarn Dounun barbar devletleri tarafndan kle edilmesini nlemi ve onlar dier Asyal komularyla

kyaslanamayacak derecede meden bir lkeyle yakn ilikiler iine sokmutur. Btn tarihleri boyunca Kazaklar hibir zaman tam mnsyla tekiltlanm gerek bir devlete sahip olmamlard. Sovyet ynetimi Kazaklara hakik mnda bir devlete sahip olma imknn vermitir: Kazak Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti. Stalinin lmnden sonra Mslmanlar zerindeki basklar olduka hafifledi. Onun 154

lmnden sonra Orta Asyada birok camiler tekrar almaya balyor baz camilerde ibadet edilmeye izin veriliyor baskc siyaset biraz yumamaya balyor. Tabi bu arada denilmesi gereken olaylar anlatrsak Stalin dneminde camilerde ibadet eden kiiler hatta srgn ediliyordu, cazalandrlyordu. lkeden kovuluyordu ve hapise atma v.s. cezalandrma tr yrtlyordu. Kazakistan mill aydnlar 1917 Ekim Devriminden ok nce ortaya kt. Onlarn says ile yaps, ilmi ve hazrlk derecesi toplumsal yap ile ekonomik artlarla yakndan alakalyd. Devrimden nce, kesin olmayan bilgilere gre, Kazakistanda 3 bin retmen, 590 ziraat uzman, 244 doktor, 393 orta derecede salk grevlisi mevcuttu. Uzman kadrolarn az ve yetersiz oluu i sava, ile d mdahalenin olumsuz etkileriyle daha da geriye gitti. Mesela, 1919da tm Kazakistanda sadece 33 doktor ve birka asker grevlisi kalmt. Eski aydnlarn sosyalistler safna gemesi ve yeni sistemin onlardan istifade sreci uzun srd. Sovyetler Birlii Merkezi cra Komitesi 4 Nisan 1919da Ala Partisi ve Alaorda Hkmeti liderlerine af ilan etti. Eski aydnlarn uzmanlklarna gre almaya tekrar balamas, uzun sredir zlenen barn tesis edilmesine, yeni ekonomi politikasnn uygulanmasna ve iki savan olumsuz etkilerinin baarl bir biimde silinmesine olumlu katk salad.241 Goloekinin 1925te lke Kominist Partisinin Bakanlna atanmasndan sonra eski uzmanlara, memurlara, genel olarak dnce insanlarna sayg ve mesleki ibirlii yapma kaybolmaya balad. 1926da SBKP (b)nin Kazakistan lke Komitesi III. Genel Kurulunda A. Bkeyhanov, A. Baytursunov, M. Dulat, S. Mendeev, C. Aymavtov, S. Kocanov ve dierleri sert bir ekilde eletiridi. ok gemeden bu eletiri aydnlara kar iddetli kovuturma ve sulamaya dnt. 1920-1930 yllarnda yksek okullar saysal olarak oalmakla birlikte, uzman saysnn artmasna ve aydn kadrolarn olumasna belirleyici bir etki yapamad. Bunun iki nemli sebebi vard. ncelikle Kazakistan eitim kurumlar ile teknik okullar henz gelimemiti. kincisi, uzmanlara olan talep onlar eitip yetitirme seviyesinden yksekti. Bu yzden uzmanlarn yapmas gereken ilere iiler ile kyller yerletirildi. Onlar iin ksa sreli kurslar dzenlendi.

241

Byk Sovyet Ansiklopedisi, cilt I, Moskova, 1974, s. 97.

155

iler ile kyllerin durmakszn zihni alma alanlarna ekilmesi aydnlarn say bakmndan oalmasn salad. 1926-1939 yllarnda Kazakistan fikri alanda emek sarf edenlerin says 7.9 misli, yani 54 binden 429.8 bine kadar kt.242 Ancak bu durum, lkenin kendi mill aydnlarnn olutuu manasna gelmemektedir. nk onlarn byk bir blmnn yeterli eitimleri yoktu. Uzman Kazaklarn oran dkt. 1939da Kazaklar arasnda entelektellerin oran %8 idi.243 zellikle oba ve ky yerleimlerinde uzman kadrolar yetersizdir. Fikir emekileri arasnda kadnlarn says ok azd. 1937-1938 yllarndaki bask aydnlarn oluumuna ok ar bir darbe indirdi. Kazakistann 1920li yllarn ortalarndan itibaren ortaya kan sosyal ve siyas hayatnn trajik zellii, Stalinizmin ideolojik mekanizmasnn halklarn tarih hafzasn silmeye, bu hafzann sahibi mill aydnlarn nde gelenerini ortadan kaldrmaya ynelik geni apl faaliyetler yrtmesidir. Sovyet Dou halklar ile dil Nehri boyundaki halklarn uzun asrlardr Arap harflerini kullanmakta olduu bir gerektir. 1920li yllarn sonunda, onlar yukardan gelen talimatlara boyun eerek nce Latn alfabesine ve daha sonra 1940ta Kril harflerine getiler. Bunun sonucunda, Kazaklarn yeni nesilleri, asrlar boyunca meydana gelmi olan mill kltr mirasnn yer ald kitaplar, gazete-dergiler, bilimsel eserler ve kymetli tarih eserleri okuyamaz duruma dm oldular. Memleketlerinin en verimli topraklar ellerinden alnan Kazak Trkleri, bilhassa Komnist idarenin baa gemesinden sonra bu durumlarnda iyiye doru bir gelime olmadn grmlerdi. Dinmuhammed Kunayevin uzun sre Kazakistan Komnist Partisinin banda bulunmas ve Kazak Trklerine parti tekilatnda ve idarede daha ok yer vermeye balamas ile halk, kendilerine yaplan hakszl ak bir ekilde grmeye balamt. Bu, halk arasnda byk huzursuzluklarn domasna sebep olmutur. Zira halk, yalnz madd ynden smrlmediklerini, ayn zamanda dil, din ve kltr ynnden de asimile edilmekte olduklarn grmt. Kazak trkleri, her hususta yok olma tehlikesi ile kar karya olduklarn anlaynca, Komnist Partisinde ve lke idaresinde haklarn daha azimle savunmaya balamlardr. Kazak Trklerinin bu
togi Vsesoyuznoy Perepisi Naseleniya 1959 goda, Kazakhskaya SSR, Moskova, 1962, s. 141,151. 243 Sotsiadno-Kulturny Oblik Sovetskikh Natsiy: Po Materialam Etno-Sotsiologieskogo ssledovaniya, Moskova, 1986, s. 48, 50.
242

156

azimli tutumu, Ruslar son derece rahatsz etmeye balamtr. arlk zamannda balayan ve Sovyet devrinde de btn hzyla devam eden Kazakistan koloniletirme ve Kazak Trklerini asimile siyaseti, Kazak halknn haklarn istemede ve mdafaa etmede gsterdikleri srarl kararllk yznden byk bir engel ile kar karya kalmt. Bu durum zerine Sovyet hkmeti, yani Sovyet Komnist Partisi, Kazak Trklerini bu imknlar tanyan Dinmuhammed Kunayevi 16 Aralk 1986da Kazakistan Komnist Partisinin bandan uzaklatrmtr. Fakat

uzaklatrma iin halka ve d dnyaya bir sebep sylenmesi lzmd. Sovyetler, onu da buldular: Hrszlk, rvet ve yolsuzluk. Gya Dinmuhammed ve ynetimi, rvet ve yolsuzluklara dolu bir idare ekli getirmiti. Onu bununla itham ettiler.244 Bir mddet sonra bu irkin ithamla btn Trk Cumhuriyetlerindeki idarecilerin deitirildiini gryoruz. Btn dnya kamuoyu Sovyetlerdeki Trk Cumhuriyetlerinin bandaki yneticilerin rvet, hrszlk ve yolsuzluk amuru iinde yzdn yazp tartt. Bu tartmalar iin Sovyet yetkilileri, gerekli malzemeyi de d basna szdrmt. Hlbuki gerek bambaka idi. Bir defa hereyden nce, rvet ve hzszlk gibi olaylar btn Sovyet Cumhuriyetlerinde vard. Bu hastalk, rejimin karakterinde var olan hakszlk ve zulmden kaynaklanyordu. Hakszla urayan insanlarn haklarn alacaklar veya mdafaa edecekleri bir makam veya merci yoktu. nsanlar, haklarn almak iin, zulmden kurtulmak iin yetkililere rvet vermek mecburiyetinde kalmt. Rejimin totaliter karakteri yznden hi kimse bu gelimeleri dzeltme cesaretini gsteremiyordu. ayet, bir temizlik yaplacak, bu hususta bir aratrma yaplacak ise, bunun btn Sovyet Cumhuriyetlerini kapsamas gerekirdi. Hlbuki Sovyet yneticileri, sadece Trk Cumhuriyetlerinin bandaki idarecileri yolsuzlukla itham etmitir. Bu ise, son derece manidar bir durum oluyordu. Gerekler aklanmad mddete bu tip ithamlara kar btn Sovyet Cumhuriyetlerinde adil bir aratrma ve soruturma yaplmadka, bu ithamlar dnya ilim leminde istifhamla karlanmaya devam edecektir. Kazakistan Komnist Partisinin bana, Dinmuhammed Kunayevin yerine bir Rus olan Gennadiy Kolbinin getirilmesi son derece manidardr. Kazakistan,

244

K. skembayev, Totalitarizm kasireti, Ortalk Kazakistan Gazetesi, 8 Eyll 2007, Say: 14-15.

157

yeniden bir Rus idarecinin eline teslim ediliyordu. Bu tayin, ekin ithamlarn arkasndaki oyunlarn renen Kazak halk arasnda byk tepkilere sebep oldu. Halk, sokaklara dklerek, Kolbin Rusyaya geri dn, Muhtariyet isteriz, stiklal isteriz, Kazakistan Kazaklarndr ve Kazakistan Birlemi Milletlerde temsil edilsin sloganlar ile Ruslara ve binlerce kiinin katld bu protesto gsterileri esnasnda pek ok renci ve polis hayatn kaybetmitir. Olaylarn dier blgelere yaylmamas iin Alma-Ata ehiri yetmi bin kiilik bir asker kuvvet ile kuatlmtr. Hadiselerin k sebeplerini incelemek zere 15 uak dolusu Sovyet yetkilisi Alma-Ataya gelmitir. Gelimeler karsnda fevkalade telaa kaplan Sovyet ynetimi,

Kazakistandaki tansiyonu drmek iin, 10 Ocak 1987de Kazakistan Komnist Partisi 2. Sekreterliine bir Kazak Trk olan Saidulla Kubaevi getirmek lzumunu duymutur. Hadiselerin (olay) yatmasn mteakip Sovyetler, KGB vastasyla, olaylara karanlar tevkif ederek hapsetmitir. Btn bu olaylarn cereyan ettii gnlerde Sovyet ynetiminin banda Glastnost (aklk) ve perestroyka (yeniden yaplanma) siyasetinin mimar ve ncs Michael Gorbaevin bulunmas son derece manidardr. Burada, akla yle bir soru gelebilir: Acaba Kazak Trklerinin haklarn korumak iin, 1986 ayaklanmasndan baka olaylar da olmu muydu? Daha nce Kazak Trklerini dil, din ve kltr ynnden asimile etmek iin Sovyetlerinin gsterdii gayretlere kar Kazaklarn mukavemetinden baksetmitir. te, adn orada zikrettiimiz Olcas Suleymanov, Kazak Yazarlar Birlii Bakan olarak 1983te Kazak Trklerinin mill ve kltrlerinin meneinin bir an evvel ortaya karlmasn ve bylece asimile olmaktan kurtulmas iin byk bir kampanya balatmt. Ayrca, Olcas Suleymann nkleer denemelerin Kazak halknn shhatini nasl tekdit ettiini belgeleriyle ortaya koymas, Kazak Trkleri arasnda kendilerini koruma hususunda mill heyecann ykselmesine son derece katks olmutu. Ayn paralelde, 1986da Kazak Trklerinin mill tarihini ortaya koyduu iin Askar Kunayev, Sovyet ovenistlerinin ar hcumlarna uramt. Daha nce de iaret edildii gibi, Sovyetlerin, Kazak Trklerini yalnz ekonomik alanda deil, dil, din, tarih ve kltr alanlarnda da Sovyetletirme arzusunda olduklarn belirtmitim. Burada, akla yle sorular gelebilir: Acaba Kazak 158

Trklerinin konutuu dili, Sovyetler, nasl tahrip etmeye almlardr? Ayn ekilde Kazak Tarihini ve kltrn nasil tahrip veya yok etmeye almlardr? Bu hususlarda, Sovyetlerin ihtilal beyannamesinde her millete tandn iln ettii kltrel haklara ne olmutur? Sovyetler, bu haklar dier milletlere vermekten niin vaz gemilerdir? Birok olaylardan sonra Kazak halk Bamszlna

kavuabilmitir. 1986daki olaydan sonra Kazak halknn gsterdii mill direniinden endielen Rus hkmeti Kazak halknn bune kadar yaptklar direnilerine bakarak bamszln verme konusunda kararlara varlmtr.245

5.

Kazakistan

Cumhuriyetinin

Cumhurbakan

N.

A.

Nazarbayevin Siyas Srgne Urayanlar Aklama Hakkndaki Kanunu ve Siyas Srgne Urayanlara Yaplan Mzeler
14 Nisan 1993 ylnda Kazakistan Cumhurbakan N. A. Nazarbayev Siyas topyekn srgne urayanlar aklama hakknda kanun imzalad. N. A. Nazarbayev 1997 yln Mill birlik ve siyas srgn kurbanlarn hatrlama yl olarak ilan etti. 31 Mays kurbanlar anma gn olarak belirlendi. Kazakistanda 1904-1991 yllar arasnda siyas basklar sebebiyle hayatn kaybeden Kazaklar iin her sene 31 Mays, Siyas Bask Kurbanlarn Anma Gn olarak gerekletiriliyor. 1904-1991 yllar arasnda siyas basklar sebebiyle milyonlarca Kazak hayatn kaybetti. zellikle komnist diktatr Stalinin iktidarda olduu 1924 ve 1954 yllar Kazak halknn hafzasnda silinmez izler brakt. 19321933 yllarndaki suni alkta ise 3 milyon Kazak hayatn kaybetti. 1937-1938 yllarnda Stalinin aydnlara ynelik temizlik kampanyasnda 118 bin kii tutukland ve ar ikencelere maruz kalmt. Bunlardan 27 bini kuruna dizildi. Cesetleri kamyonlarla ehir dnda toplu mezarlara gmld. Kuruna dizilenlerin ailelerine, yaknlarnn bir hastalktan ld sylendi. ldrlenlerin gmldkleri yerler hakknda kayt tutulmad. Pek ok aile, yaknlarnn hastalktan ldn zannetti ve mezarlarnn nerede olduunu renemedi. Tutuklanan aydnlarn eleri, ocuklar ve
Abdulvahap Kara, Kazakistann Yeniden Douu 1986 Aralk Olaylar, Ufuktesi yay, stanbul 2006, s 49.
245

159

yaknlar da halk dmannn akrabas sulamasyla alma kamplarnda topland. Aydnlarn topland kamplara Karlag, e ve ocuklarnn topland kamplara da Aljir dendi. Almatda 1934te ina edilen ve bodrumlarnda siyas tutuklularn kuruna dizildii KGB binasnn bir kat 2003 ylnda Siyas Bask Kurbanlar Mzesi haline getirildi. Bu mzede siyas mahkmlarn mahkeme tutanaklar, mahkemelerin verdii lm kararlar, lm duyurular, ldrlenlerin zel eyalar ve fotoraflar sergileniyor. Anma gn ile ilgili olarak mze rehberi Asel Fazlgalmov: 1997 senesinde Kazakistan devlet bakannn emri ile 31 Mays, siyas bask kurbanlarn anma gn olarak belirlendi. O dnemde, pek ok aydn niin tutuklandn, neyle sulandn bilmiyordu. Tek sular aydn olmakt dedi.

Kazakistanda Tarihi Canlandran ve Mill Kimlii na Eden Mzeler Sz konusu mzelerden biri, Almatda bulunan Siyas Bask-Srgn Tarihi Mzesi dieri ise imkentte bulunan Siyas Bask-Srgn Kurbanlar Mzesidir.246 Bamszlkla birlikte gndeme gelen kltrel canlanma srecinde, Kazak kltrnn ve kimliinin n plana karlmasnda, mzelerin nemli bir rol stlendii aktr. Bunlardan biri, 2001 ylnda imkentte kurulan Siyas BaskSrgn Kurbanlar Mzesidir; dieri ise, 2003 ylnda Almatda kurulan Siyas Bask- Srgn Tarihi Mzesidir.247 Siyas Bask-Srgn Kurbanlar Mzesi, Kazakistann bamszlnn 10. ylnda, 2 Kasm 2001 tarihinde imkentte almtr. Mze, K. Rskulbekov caddesinde, Kazakistann nl yazarlarndan, retim yesi Cusupbek Aymautovun evinin yer ald arsa zerine ina edilmitir. Aymautov, Stalin dnemi basklarna maruz kalm ve rejim tarafndan lme mahkm edilmitir. Cezas, 1929 ylnda infaz edilen yazar, kuruna dizilerek ldrlmtr. Gney Kazakistan Valisinin destei ile kurulmu olan sz konusu mze ile Gney Kazakistanda yaanm bask dnemini gzler nne sermek ve bu dnemin kurbanlarn tantmak amalanmtr. Mze yetkililerinin ifadelerine gre mzenin kuruluundaki ama, yeni nesile gemiini anlatmaktr. Dolaysyla eitici, retici bir ama gdlmtr. Ayrca, tarih bir adaletsizliin dzeltilmesine, kurbanlarn haklarnn iadesine ve
246 247

Siyas Kugn-Surgn Kurbanlar Mzesi. nternet sitesi, http://www.msxlabs.org/forum/kazakistan/ http://www.uko.kz/index.

160

anlmalarna olanak tanyan Kazakistandaki ilk mze olduu belirtilmektedir. nl Kazak mimar A. Namanbay tarafndan tasarlanm olan mzenin mimarisinde rengin kullanlm olduu dikkat eker: Krmz, siyah ve gri. Krmz renk kan, siyah renk matemi, gri renk ise dnemin komnist gizli polisinin (NKVD) niforma rengini temsil etmektedir. Mzede sergilenen malzemeler, Kazakistan Cumhuriyeti Mill Gvenlik Komitesi (KNB) arivinden alnmtr. Belge ve fotoraflarn arivden alnabilmesi iin kurban ailelerinden dileke ile bavurma yoluna gidilerek destekleri alnmtr. Mze, Sergi Salonu ve Anma Salonu olmak zere iki salondan olumaktadr. Sergi salonunun orta ksmnda siyas bask kurban, M. okay, A. Baytursunov, S. Seyfullin gibi birok Kazak entellektelinin portreleri yer almaktadr. Portrelerin ortasnda yer alan Bask (Represya) adl heykel, Kazak heykeltra E. Ermekov tarafndan yaplm arpc bir eserdir. Mze alanlarnn dikkati ektii nokta, sergilenen fotoraflarda o dnemi yaam insanlarn yzlerindeki mutsuz, zgn ve korku dolu ifadelerdir. Sunulan belge ve fotoraflarda, 1925 ylnda Kazakistan Komnist Partisi bakan F. I. Galaokinin izledii baskc politikalar anlatlmakta ve Galaokine durumlarn anlatan Kazaklarn yazdklar mektuplar sergilenmektedir. Mektup yazanlar ile kaybettikleri ya da yaamakta olan ocuklarnn veya torunlarnn resimleri, sergilenen fotoraflar arasnda yerini almtr. Bylece gemi bugnle ilikilendirilmekte ve anlatlanlar dorulanmaktadr. Komnist Parti iindeki Turar Rskulov ve Uraz Isayev gibi Kazaklarn, kolektifletirme politikasna kar durular, ariv belgeleriyle kantlanp, bu olaylarn sorumlusunun Goloekin ve Moskova olduu anlatlmaktadr. Zenginlerin topraklarna ve hayvanlara el konulmas ve 1926dan itibaren kolhozlarn kurulmasna ilikin belge ve fotoraflar sergilenmektedir. Baskc politikalarn neden olduu alk, nemle vurgulanmaktadr. Mzeyi ziyaret edenler, alk nedeniyle hayatn kaybeden milyondan fazla Kazak ile bask ve alktan kamak iin lkesini terkederek ine, Afganistana ve rana g eden bir milyondan fazla Kazaka ilikin ve Akmola (imdiki adyla Astana) Aljir alma kampna gnderilen szde vatan haini elerine ait belge, fotoraf ve kiisel eya grebilme ansna sahiptir. Ayrca 1929-1931 yllar arasnda alk ve basklarn neden olduu isyanlara da nemli bir yer verilmektedir. Bu isyanlardan en ok vurgulanan ve bir trajedi olarak tanmlanan Sozak ayaklanmasdr ki, sergilenen 161

malzemede, silahsz ve aresiz halkn nasl katledildii anlatlmaktadr. Fotoraf ve belgelerin yansra kiisel eyalar ve gnlklere de yer verilmektedir. rnein, o gnlerin koullar bir hemirenin gnlnden adeta gzler nne serilmekte; llerin nasl ortalarda kald, gmecek kimselerin olmad, sayfa sayfa dile gelmektedir. Ayrca, alk ve lmlerin ok yksek dzeylerde olmasnn Moskovann dikkatini ekii hakknda ve dolaysyla 1932de Galaokinin yanllarn tespit etmek zere gnderilen komisyonla ilgili bilgi verilmektedir. Galaokinin grevden aln, yerine L. I. Mirzayenin gelii ve buna ramen devam eden bask politikas vurgulanmaktadr. Sergilenen malzemeler arasnda, ldrlen Beklerin resimleri de yer almaktadr. Ancak rejimin sadece Bekleri deil, ok eitli mesleklerden ve toplumsal tabakalardan insanlar da -siyasiler, retmenler ve iiler gibi- bask altnda tuttuu belgelenmektedir. rnein, 1938 ylnda, okulda yanl ders verdikleri gerekesi ile birok retmenin tutuklanp ldrl anlatlmaktadr. Vurulan retmenler arasnda yer alan Ruslara da yer verilmitir. ldrlen 35 retmenin isim listesini sergilenen belgeler arasnda grmek mmkndr. ldrlenlerin toplu mezarlara gmld; lleri bu mezar yerlerine gtren ofrlerin de ldrld ve mezar yerlerinin bu yolla sakland belirtilmektedir. 1956 sonrasnda kayp aile fertlerini arayanlarn resmi talepleri ile bunlara cevaben, mezar yerlerinin bilinmediine dair resmi yantlara da yer verilmektedir. Dier taraftan, Kazak halknn yan sra, Sovyet corafyasnn eitli blgelerinden Gney Kazakistana srlen halklar hakknda da ariv belgeleri, fotoraf ve kiisel eyalar grmek mmkndr. Bu halklar arasnda Koreliler, Polonyallar, Almanlar, Yunanllar, Trkler (Ahska), ranllar ve baz Kafkas rejimin uygulad bask ve tabi olduklar zel yerleim politikas hakknda bilgi sahibi olmak mmkndr halklarna rastlamaktayz. Bu halklarn srgn, Kazakistandaki yaam koullardr.248

Siyas Bask-Srgn Tarihi Mzesi- Almat Almatdaki Siyas Bask-Srgn Tarihi Mzesi, 21 Ekim 2003 ylnda eski KGB binasnda, Adalet ad altnda kurulan Siyas Bask Kurbanlar Derneinin
K. skembayev, Totalitarizm kasireti, Ortalk Kazakistan Gazetesi, 8 Eyll 2007, Say: 145146.
248

162

giriimi ve Cumhurbakannn emriyle almtr. Mzenin almasn neren bu dernein bakan Bekbolat Mustafin, o dnemi yaam ve sonradan bir mzeye dntrlm olan KGB binasnn bodrumundaki hcrelerden birinde 14 yl hapis yatm bir kazaktr. Mzenin finansman devlet tarafndan karlanmaktadr. Mze ald dnemde Merkez Devlet Mzesinin bir birimi olarak faaliyet gstermi; 2004 ylnda ise, Tarih Mzesine balanmtr. Mzede sergilenen malzemeler, Merkez Devlet Mzesi ile KGB arivinden temin edilmitir. Mze, Kazakistann yakn tarihinin karanlk bir dnemini gzler nne sermek amacyla atlm nemli bir admdr. 1934 ylnda ina edilmi olan KGB Binas, ehrin merkezinde, Karasay Batr ve Nauruzbay Batr (eski Dirjinski 3) kesinde yer almaktadr. Bamszlk sonras kurulan bu mze iin seilen KGB binas, mzenin sembolik nemini arpc bir ekilde vurgulamaktadr. Bu bina, Kazakistann Stalin dnemi basklarn simgeler. Buras, birok sorgulamann yapld ve rejim muhalifi olarak deerlendirilmi kiilerin tutuklu olarak sorguland ve hatta ldrld bir mekndr. rnein, nde gelen Kazak aydnlarndan A. Baytursunov ile S. Seyfulin bu binada vurulmutur. O dnemde tutuklananlar arasnda yer alan birok Kazak aydn, bu binann bodrum katnda bulunan hcrelerde sorgulanm, hapis yatm ve ldrlmler, bazlar ise Moskovadaki Lubyanka veya Kazakistandaki Karlak alma kampna gnderilmi ya da Sibiryaya srlmlerdir. Mze binasnn yer ald Dirjinski Caddesi (yeni adyla Nauruzbay Batr), Sovyet dnemi boyunca birok insann KGB ile zdeletirdii, gemeye bile korktuu, rktc bir caddedir. Mze yetkililerinin ifadelerine gre, insanlarn belleklerine yer etmi bu korkutucu imaj, bamszlk sonrasnda ve mze kurulduktan sonra bile kolaylkla silinememitir. O kadar ki, mzeyi ziyaret etmek veya mzeye malzeme getirmek dahi birok Kazak iin kolay olmamtr. Mze yetkilileri, mzeyi tantmak ve ziyareti saysn arttrmak iin eitli faaliyetler ve duyurular yaptklarn ifade etmekte; buna ramen, yllk ziyareti saysnn ok yksek olmadn ve mzenin ounlukla yabanclar tarafndan gezildiini belirtmektedirler.249 Mzeye

dntrlm eski KGB binasnn nne geldiinizde ilk dikkati eken, mzenin
T. C. Medeyov, Kazakistan Respublikasnn Ortalk Memlekettik Muragat, ( ), (KC Merkez Devlet Mzesi), Cilt , Almat 1997, s. 7.
249

163

sembol olarak seilmi olan byk bir anrak heykelidir. Binann dnda yer alan anraka baktmzda, krk olduu gze arpar. Bilindii gibi anrak, Kazak kltrnde son derece nemli bir anlama sahiptir. Gebe hayatn nemli bir paras olan sz konusu sembol, aileyi, aile btnln ve ailenin srekliliini simgelemektedir. Mze alanlarnn ifadelerine gre, krk bir anrak ile anlatlmak istenen, bask dneminde Kazak ailesinin nasl paralanddr. Her ne kadar gerlik gnmzde yaayan bir Kazak gelenei olmasa da, Kazak toplumunun ve ina edilen Kazak ulusunun en temel sembolik unsurlarndan biri olmaya devam etmektedir. Mze iki kattan olumaktadr. Birinci kattaki salon 1905-1933 yllarna, yani hem arlk dneminin son yllarna, hem de erken SSCB dnemi bask politikalarna ait grsel malzemeleri kapsamaktadr. 1905 -1917 yllarn kapsayan ksmda arlk Rusyasnn Kazak aydnlarna ynelik uygulad baskc politikalara ilikin belge ve fotoraflar yer almaktadr. Bu malzemelerde, gnmz Kazak milliyetiliinin Ala hareketine dayandrld ve Sovyet dnemi ncesinde Kazak mill uyannn baladnn vurguland grlr. Bu erevede milliyeti Kazak aydnlar tarafndan karlan Kazak gazetesine de yer verildii gze arpar. Birinci katta sergilenen belge ve resimlerin bir ksm Kazak gazetesi ile Ala hareketi mensuplarnn arlk rejimine kar verdikleri mcadeleye, 1916 ayaklanmalarnn bastrlna ve 1917-1920 tarihleri arasndaki ksa bamszlk dnemine ilikindir. Ala partisinin yeleri ve faaliyetlerinin, Sovyet hkmeti ile elitikleri konularn ve onlara kar uygulanan baskc politikalarn n plana karld belge ve fotoraflara rastlanmaktadr. Halkn zor koullarn anlatmak zere Kazak aydnlar tarafndan Staline yazlan mektuplar da sergilenen belgeler arasndadr. Gnmz Kazak milliyetilerinden gelen talep dorultusunda, daha da nemlisi Nursultan Nazarbayevin de izniyle, Alihan Bukeyhanov ve Miryakub Dulatov gibi Kazak aydnlarn, M. K. Kozbayev gibi tarihilerin zellikle yceltildii grlr. Dahas, 1930lardaki baskc Stalin politikalarnn milyonlarca Kazakn lmne yol at, ariv belgelerine dayanlarak aka anlatlmaktadr. lenen konulardan bir dieri ise, yerleik hayata gemek istemeyen Kazaklarn verdikleri mcadeledir. Ayrca, Ruslarn Kazakistana yerlemelerine, yerletikleri yerlere ve saylarna ilikin veriler

164

sunulmaktadr.250 1920li yllardaki alk ve ktleen ekonomik koullar sonucunda Kazakistandan g etmek zorunda braklan Kazaklarn yaam koullar ve Kazak nfusunun azal da belge ve fotoraflarla anlatlmaktadr. Dier taraftan, Sovyetler Birliinin kurulma srecinde zenginlerin mallarnn kolektifletirilmesi, bunu gerekletirmek zere kurulan komisyonlar ve bu politikalarn neden olduu yoksulluk, eitli belge ve fotoraflarla sergilenmektedir. Bu balamda, 1932 ylnda sz konusu olan byk alk dnemine nemli bir yer verilmitir. Malzemeler, bu dnemde sadece zenginlerin deil, orta halli Kazaklarn da urad hakszlklar ve nasl yoksullatrldklarn anlamak iin yeterlidir. Zengin Kazaklarn mallarna nasl el konulduu bir diyorama ile simgelenmektedir. 1929-1931 yllar arasnda kollektifletirme kart ii isyanlar da yine bu nokta da ele alnan baka bir temadr. Ayrca, Kazakistann doal kaynaklarnn Rusyaya gtrlmesini eletiren ve bunlarn Kazakistann sanayilemesi iin kullanlmas fikrini savunan Kazak aydnlarnn da n plana karld grlr. Kazak jeolog ve mhendislerin, doal kaynaklarn bulunmas ve kartlmasna ynelik yrttkleri almalara dikkat ekilmektedir. Kazakistanda kan yer alt zenginliklerinin yerinde ilenmemesinin sakncalarn vurgulayan Kazak

mhendislerinin tepkileri ve Leninin sanayileme projesine ynelttikleri eletiriler, dikkat ekilen bir dier noktadr. Bunlarn yan sra, Sovyet rejiminin baskc zelliini en ak ekilde gzler nne seren, Kazakistanda rejim tarafndan kurulan Karlag (Karaganda) ve Aljir (Astana) gibi alma kamplarnn kuruluu, amac ve ileyiini anlatan belgeler ile bu alma kamplarna srlenlerin saylarna ilikin verileri de grmek mmkndr. Mzenin ikinci katnda, 1934-1986 yllarna ait dokman ve objeleri kapsayacak olan ikinci bir salonun dzenleme almalar halen devam etmektedir. Mze alanlar, 1934 ylnn Kazakistanda sistematik bir basknn balang yl olarak kabul edilebileceini; nk Sovyet rejiminin halk dman olarak tanmlad insanlar cezalandrmak zere kurulan komisyonlarn ve alma kamplarnn bu dneme rastladn belirtmilerdir. Stalinin emri ile kurulan bu komisyonlar, lkenin kent ve kylerindeki halk dmanlarn tespit etmek ve alma kamplarna srmek yetkisi ile grevlendirilmilerdir. Daha nce de

250

http://www.interfax.kz/

165

belirtildii gibi, ikinci katta yer alacak salonun balang yl olan 1934 yl, ayn zamanda KGB binasnn ina edildii tarihtir. Biti yl olarak seilen 1986 yl ise, ada Kazakistan tarihinde nemli bir dnm noktasna iaret eder. 17 Aralk 1986da Almatda Kazakistan Komnist Partisinin yneticiliine Kazak Din Muhammed Kunayev yerine bir Rusun, Genadii Kolbinin atanmasna ynelik protesto gsterileri ve protestocularn ldrlmeleri, ok sayda kiinin tutuklanmas bu tarihte gereklemitir. Kazak toplumunun belleinde nemli bir yere sahip olan bu olaylar, canlanan milliyetiliin ve mill bilincin adeta bir gstergesidir. 19341986 dnemi ierisinde, zellikle 1937-1938 yllarnn nemsenecei ifade edilmitir; nk, szkonusu yllar, basknn en youn olarak yaand bir zaman dilimi olarak kabul edilmektedir. Dier taraftan, 1941-1944 yllar arasnda yaanan srgn dnemine de yer verilecei belirtilmitir. Bilindii gibi Kazakistan, bu dnemde gerek Kafkasya, gerekse Sovyetler Birliinin baka yerlerinden srlen birok etnik grubun yerletirildii Sovyet Cumhuriyetlerinden biridir. Ayrca, 1956dan itibaren balayan iyiletirme ve aklanma dnemine de yer verilecei belirtilmitir. Dier bir ifade ile bask dneminde bu binada halk dman olarak tutuklu bulunmu, sorgulanm, hapis yatm veya ldrlm insanlarn yine ayn binada aklanmalar ve kahraman ilan edilmeleri sz konusudur. Mze yetkilileri ile yaplan grmelerde mzenin kurulmasnda eitli zorluklarla karlald vurgulanmtr. En temel zorluk da, o dneme ilikin eya ve fotoraf gibi kiisel eya bulmaktr. O dnemde btn mallara el konulduu, eya, kitap ve dier belge ve fotoraflarn kaybolmas veya yaklmas nedeniyle sergilenecek malzemeleri bulmakta glk ekildii ve baz ailelerin bu trl malzemeleri kendi ocuklarna brakmak istemeleri sebebiyle mze yetkililerine vermeye scak bakmadklar belirtilmitir.251 Merkez Mze arivinde toplanm ve Sovyet dneminde varl bile birok kii tarafndan bilinmeyen belgeler, bu mzede sergilenmektedir. zellikle insanlarn anlarnda rktc ve uzak durulmas gereken bir mekn olarak yer alan KGB binasnn ziyareti ekebilmesi iin eitli tantmlar yaplmaktadr. Bu yolla, yakn tarihin bilinmeyen ynlerinin aa karlmas ve genlere anlatlmas

251

Jas Ala Gazetesi, Say: 17, (2 Mart 2010).

166

hedeflenmektedir. Siyas Bask ve Srgn Tarihi Mzesi de bu anlamda arlk rejiminin son yllarndan balayarak, bata Stalin dnemi olmak zere Sovyet rejiminin tm baskc politikalarn, Almat ve civarnda gereklemi somut olaylardan hareketle gzler nne sermektedir. Mze yetkilileri, mzenin bodrum katnda yer alan hcrelerin ilerde mzenin bir paras olarak sergilenmesinin planlandn belirtmilerdir. Halen bu hcrelerin kilitli tutulduu ve mze yetkililerin bile girmesinin yasak olduu ifade edilmitir. Almatdaki mzede, aratrmaclara ynelik kurulmas planlanan bilgisayar merkezi projesi, bir yandan bask dneminde kurban veren ailelerin kendi gemileriyle bir ba kurabilmelerine olanak salamak, dier yandan da, aratrmaclara, varolan ariv belge ve bilgilerini sunmak gibi nemli bir hedef gtmektedir.252

6. 16 Ocak 1986 Tarihindeki Ayaklanma ve Bamszl ln Etme

arlk devrinden beri Rus idarecileri arasnda yaygn olan bir gre gre, Mslman Trk halklar iinde slam dinine ballklar zayf konarger hayat sren Kazak Trklerini Ruslatrmak kolayd.253 Ancak iki dillilik sayasetin okullarda uygulama yrtlmtr ama Ruslar arasnda tevik edilmedi. Bylece Rus olmayan milletlerin ana dillerini unutarak Rusa konumasna aba sarfedildi. Bylece Stalin devrinden balayarak bilhassa Kazakistanda Ruslatrma abalar younlatrld. 1980lere gelindiinde, Kazakistanda yksek okullarn tamamnda retim dili Rusa idi. bu durum, ocuklarnn geleceini dnen aileleri onlar Kazak Trkesiyle tedrisat yapan ilkokullara deil, Rus dilinde eitim veren okullara gndermelerine yol at. Bylece yeterince renci bulamayan Kazak Trkesinde tedrisat yapan okul says 4.391 iken, 1986da bu say 2.535e kadar dt.254 Dier bir ifadeyle Kazak Trkesinde eitim veren 1856 okul kapanmt. Kazaklar SSCBda bu konuda, yani Rusa bilmede Latviyallar ile birlikte en n safta yer alan halk olmutu. Bu hususta, Slav asll Ukraynal ve Beloruslardan da ndeydi. Orta
252 253

http://www.alashainasy.kz/?p=31759 (28.06.2010) Mekemtas Mrzahmetov, Kazak kalay Orstandrld?, Almat 1993, s. 39. 254 M. Mrzahmetov, a.g.e., s.41.

167

Asyada Tajik ile zbek, Trkmen ve Krgz Trkleri arasnda Rusa bilenlerin oran yzde 25-30 arasnda, Kafkasyada iyi eitim alm Ermeni ve Grcler arasnda dahi bu orann yzde 30-40 seviyesinde kaldna bakarsak, Kazak Trklerinin Rusa konumas iin ne denli aba sarfedildii daha iyi anlalr. Ayrca, 1959da Kazakistanda Kazak Trkleri nfusunun yzde 29.8a kadar dmesi ve Ruslarn orannn yzde 42.7ye kadar kmas, Sovyet idarecilerinin Kazakistan enternasyonalizm politikalarnn baaryla uygulanabilecei bir yer olarak grmelerine de yol at.255 Bunun neticesinde 1950li yllarn ikinci yarsnda 1987 senesinde Martna kadar, Kazakistanda Kazak Trkesinin kullanm azald. Onun yerini Rusann ald grld. Kazak Trkesini kuvvetlendirmekten sz aanlar milliyetilik yapmakla sulanarak, susturuldu. Bu devrede Kazak Trkesiyle tedrisat yapan yzlerce okul kapand. ehirlerde Kazak ocuklar genel olarak Rusa eitim grd, bu sebeple bilhassa ehirlerde ana dillerini bilmeyen, fakat Rusa konuan ocuklar oalmaya balad. Bylece Kazakistanda yaayanlarn yzde 0.8 kadar yani 22.296 kii ana dili olarak baka bir dili gsterdi. Bunlarn 21.378i ise ana dili olarak Rusay bildirdi.256 1979 saymnda bu oran daha da artarak, Kazaklarn yzde 1.4 yani 73.630 kii ana dili olarak bir baka dili belirtmi ve bunlarnda 72.311i Rusay ana dilleri olarak grdklerini syledi. Ama Kazak Trkesini ana dili olarak grd halde, Rusa konumay kolay bulanlar daha fazlayd. Kazakistanda halk ekolojik problemlerden de rahatszd. Zira Sovyetlerin retimde kulland geri kalm teknoloji ve hatal planlar tabiatn dengesini bozan tesirler meydana getirmiti. Bunun en arpc rneini Aral gl tekil etmektedir. Aral gln besleyen su kaynaklarnn hesapsz kullanlmas ve pamuk ile pirin ekiminde lcsz davranlmas, gln 27.000 kmlik alannn kurumasna yol at. Gl suyunun tuzluluk oran 3 misli artt ve balklar yaamaz oldu. Ayrca kuruyan gl yatandan rzgrla savrulan tuzlar, gl evresinin tabiat ile iklimine menfi tesirler yapt. Bu durum gl etrafnda yaayan Kazak Trklerinin saln da olumsuz ynde etkiledi. lmler, bilhassa ocuk lmleri oald. Bunun gibi dengesizlik Balka glnde de meydana geldi. 1980li yllarda bilhassa 1985te
255 256

a.g.e., 42. B. Hasanov, Ana Tili, Ata Mura yaynevi, Almat 1992, s. 167.

168

Kazak Trk yazar ve aydnlar, yetkilileri kuruyan Aral glnn kara tarihini dzeltmek iin tedbirler almaya aran yazlar yazyordu. Ancak merkez bu konudaki ikazlar ciddiye almyordu. Bu durum Orta Asyann yerli halklar arasnda Moskovaya kar birlikte hareket etme hissi uyandryordu. Kazak Trklerini rahatsz dier bir nemli ekolojik problem Kazakistann Semey vilayetinde bulunan atom poligonunda yaplan denemelerin dourduu sorunlard. Blgede 1949 ylndan beri yaplagelen atom bombas denemeleri sebebiyle atmosfere yaylan radyasyon neticesinde ortalama insan mr 10 ya ksalmt. Kazakistan Onkoloji ve Radyoloji Enstits Bakan yardmcs Saim Balmukanovun aratrmalarna gre, Semeyde 1969-1970 yllarnda 68.6 olan ya ortalamas, 1979-1980li yllarnda 58.8e gerilemiti. Ayrca 1980li yllarda dnyaya gelen bebeklerde zihn ve beden zrler artmt. Kadnlar arasnda anemi (kanszlk) vakalar oalmt. Daha birok hastalklar ortaya kmt. Nkleer denemelerin yol at sorunlar ele alan kurulular 1986dan evvel vard. Mesel, 1980li yllarn banda kurulan Milletleraras Nkleer Savaa Kar Doktorlar Komitesinin Kazakistan ubesi 1985te tekil edilmiti. Bu komitenin maksad nkleer denemelere kar bildiriler yaynlamak, nkleer felketlerin nlenmesi yolunda areler nermek ve konferanslar dzenlemekti. Ama ne yazik ki, Sovyet hkmeti tarafndan kurulan bu resm kuruluun o yllarda nkleer denemelere kar samim bir muhalefet gsteremiyecei aikrdr. Kazakistan halknn Semeydeki denemelere kar esas tepkisini Olcas Sleymanovun liderliinde 1989da kurulan Nevada-Semey Anti-Nkleer Hareketi dnya kamuoyuna duyurdu ve Kazakistan Parlamentosunun atom poligonunu kapatmasnda etkili rol oynad. Daha sonra, perestroykann gittike serbestleen ortamndan faydalanlarak Kazakistanda kurulan ilk zel dernek ve tekiltlarn ekolojik amal olmas, evre sorunlarnn Kazakistan halknn hayatnda ne dereceli nemli yer aldnn bir gstergesidir. Khruev dneminde Kazakistanda siyas kadrolar geni lde Ruslatrld. Bakr topraklar tarma ama ve ileme bahanesiyle yzbinlerce Rus Kazakistana yerletirildi. Bylece Kazakistann kuzeyinde yer alan, ahalisinin ounluunu Ruslarn tekil ettii ve lkenin en verimli topraklarna sahip bu blgedeki be eyaletin Rusya Federasyonuna katlmas ve hatta Kazakistann birlik cumhuriyeti statsnn, Rusya Federasyonuna bal otonom cumhuriyet sindirilmesi 169

ihtimali dahi gndeme geldi. Kazaklar Khruev dneminin sona ermesinden sonra, bilhassa Konayevin liderlii srasnda Ruslara kaptrlan mevkileri tedricen geri ald. Gorbaov, byk ihtimalle, Kolbin vastasyla bu kaybedilen konumu tekrar kazanmak amacn gdyordu.257 Kazakistan KP MKsinin Kolbinin tayini ile ilgili karar, radyolardan 16 Aralk gn saat 15.00ten itibaren duyurulmaya baland. Ayn gnn akam, Almat iileri idaresi KBGye yerli halk arasnda genel kurul kararndan rahatszlklar olduu yolunda duyumlar gelmeye balad. Bilhassa perestroykann imknlarna iyice inanm genler, renciler ve iiler arasnda, Kolbinin Kazakistan KP MK I. sekreterline seilmesi ateli tartmalara yol amt. Kazakistan Parlamentosu Aratrma Komisyonunun raporuna gre, 17 Aralk sabah Merkez Komitesi binasnn nnde Cumhuriyet alanna genler toplanmaya balad. nceleri ellerinde pankartlar bulunan genlerin says 200 kii civarndayd. Fakat daha sonra bu say gittike artmaya balad.258 leye doru genlerin says be bine yaklat. Gstericilerin ellerinde Kazakistana Birlemi Milletlerde vekillik verilsin!, ine katlmak istiyoruz, Amerika bizimle, Ruslar bize kar, Kolbin Rusyaya geri dn, Kazakistan Kazaklarndr gibi yazlarn yansra Her halkakendi lideri, Leninin milliyet politikas yaasn yazl pankartlar ve Leninin resimleri vard. Kolbini protesto olaylar sadece Almatda meydana gelmedi. Kazakistann Cezkangan Karagand, Taldkorgan, Arkalk, Kketav, Sarzek, Talgar, Pavlador ve imkentte gibi baka yerlerderinde de gsterleri ve yryler yapld. Kazak genlerinin protesto hareketi, Kazakistana komu karde

cumhuriyetlerde olduu gibi baka Sovyet Cumhuriyetlerinde de duyuldu ve hemen destek grd. Kazak genlerinin ayaklanmas Sovyetlerin mill duygu ve dnceleri bastrarak, yerine enternasyonalizm veya Sovyet Adam yaratma abalarnn temelsiz olduunu da ispatlamtr. nk Sovyet ideologlarna gre, yerleki kltre sahip olmayan Kazaklar, dier Sovyet halklarna gre, enternasyonalizm eitiminden geirmek daha kolay olacakt ve bu sahada da epey mesafe kat edildiine de inanyorlard. Orta Asya devletlerinin zerinde bu beklenti Sovyetler tarafndan bekleniyordu. Ancak hi beklenmeyen Kazaklardan ilk cidd demokratik talep Aralk
257 258

Almat 1986 Celtoksan 3 Kitap, Almat 1992, s.3. Nursultan Nazarbayev, Adilettin Ak Col, Almat 1991, s. 199.

170

Olaylaryla Kazaklardan gelmiti. SBKP 70 yllk tarihinde hi yapmad bir eyi yaparak, Almat Olaylar ile ilgili olarak tm Kazak halkn milliyetilikle sulad. Fakat SBKP aradan drt yl getikten sonra 1990da bu kararnn hatal olduunu kabul etmek zorunda kalacakt. Almat Olaylarndan sonra gzaltna alnanlardan %99u mahkemeye sevkedildi. Bunlarn %80i mill ve rk eitlii bozmakla veya huzursuzluk karmakla sulanarak, Kazak Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin Ceza Kanununun 60 ve 65. maddelerine gre cezalandrldlar. Muhakeme sonuunda, %99 kiinin ikisi idama, 83 kii 1.5 yldan 15 yla arasnda deien hapis cezalarna ermemi genlerdi. Olayn sorumluluklarn bulmak iin komisyon kuruldu. Bu komisyonun bakanlna Kazakistan KP Kontrol Komitesi bakan M. S. Solomentsev tayin edildi. Onlar kontrolu sonuunda haksz yere Kazak genlerini okuldan ve iten attlar, eitli cezalarla cezaladlar. Almat olaylar ile ilgili olarak 707 kii geici olarak hapsedildi. 1.400 kiye ihtar cezas verildi. 53 kiinin Komnist Partisi yelii fest edildi. Parti disiplinine uymad iin 210 kii ceza ald. Kazakistan KP Genlik rt Komsomoldan 758 kii ve Yksek Okullardan 266 renci atld. 1.164 kii Komsomol rtnde eitli cezalar ald. Bununla beraber ceza sadece aralk olayna katlanlara deil onun yaknlarna da verilmiti. SSCB Halk Temsilciler Meclisinde, 1986 Almat Olaylarn aratrma komisyonu kurulmad, ama Kolbin Halk Temsilciler Meclisinin Haziran ayndaki toplantsnda, SSCB Halk Kontrol Komitesi Bakanlna seildi ve Kazakistandaki grevinden alnd. Onun yerine Kazakistan KP MK I. sekreterliine Nursultan Nazarbayev seildi.259 Fakat, Kazak genlerin Almat ayaklanmas Gorbaov iin iyi bir ders olmutu. 1989da SSCB Halk Temsilciler Meclisinin Kolbini Moskovada Halk Kontrol Komitesinin bakanlna atamasndan sonra, Kazakistan KP MKnin yeni genel sekreter adayn belirlemede Gorbaov, sadece Kazakistan Parlamentosunun nde gelen temsilcilerinin bu konudaki grlerini almakla kalmad, ayn zamanda, Kazakistan aydnlarnn ve hatta sokaktaki vatandan yeni sekreterlie kimi uygun grdkleri hususunda grlerine mracaat etti. Bunlarn sonuunda, N. A. Nazarbayevi 1989 Hazirannda Kazakistan KP MK I. sekreterliine aday olarak gstermek zorunda kald. Almat olayndan sonra Kazaklar kendilerinin doal
K. Abdulvahap., Kazakistann Yeniden Douu 1986 Aralk Olaylar, Ufuktesi yay, stanbul, 2006. s. 108-109.
259

171

liderlerine kavumlard. Eer Kazakistanda 1986 Ayaklanmas olmasayd Kazaklar kendi bamszlna kavuamayacakt ve 1991de kazandklar

bamszln ilan edemezdi. 1991de ise Kazakistan kendi bamszln iln etmilerdi, bunun ayns dier Orta Asya devletlerinde de olmu olup kendi bamszlklarn iln etmilerdi.

172

SONU
Kazakistan 1991de tam bamszlna kavuana kadar XVIII. yydan beri sre gelen Rus igali ve smrgesine maruz kalmtr. Kazak halk bu smrgecilie kar birok defa ayaklanmt. Bu ayaklanmalarn sebepleri Ruslarn, igal ettikleri Kazaklarn lkesinde smrgeletirme siyaseti uygulamas idi. Kazak topraklarnn btn imknlarn ellerine almak iin getirdikleri gmenleri yerletirerek bir koloni dzeni meydana getirmilerdir. Rus kalelerinin inas, yerli Kazaklarn ge zorlanmas, Kazaklarn diline, dinine ve yaayna mdahaleler Rus siyasetinin temel zellikleri olmutur. Bu sre ierisinde Kazak halk sadece siyas ve ekonomik anlamda deil toplum iin en tehlikeli olan kltr ve sosyal anlamda da smrlmtr. Ruslarn steplere medeniyet gtryoruz bahanesiyle uzun yllar boyu sinsice srdrdkleri Ruslatrma ve Hristiyanlatrma politikas Kazak halkn neredeyse yok olma eiine getirmitir. Gmen yerletirme politikasnn sonucunda Kazak topraklarnda ikamet eden Rus nfusu hemen hemen Kazak halk ile ayn orana yaklamtr. Tarihleri boyunca hr ve bamsz yaayan Kazak halk kendi topraklarnda Rus halknn esiri durumuna dmt. Hatta Kazak dilinde eitim yerine Rus dilinin renilmesi art koulmu, Kazak tarihinin aratrlp okutulmas yerine Rusya tarihi n plana karlmtr. Kazak tarihi hakknda verilen bilgiler ise totaliter sisteme uygun ekilde arptrlarak verilmitir. 1991 ylnda Kazak Trklerinin bamszlklarn ilan etmelerine kadar geen yz yllk dnem ierisinde zellikle 1920 ylndaki ezici rejimin basklar ve ekilen aclar, 19291933 yllarnda SSCBde bolluk varken yaanan suni alk, 19371938 yllarnda Kazakistanda giriilen kollektifletirme kampanyasn, Stalin ynetiminin 1937-1938 yllarnn kapsayan bask ve cezalandrma dnemi tm Kazak aydnlar ve halk nclerinin tektek veya toplu, ak veya gizli idamlar Kazakistan tarihinin en dehetli sayfalarn tekil eder. Bu dnemde Kazaklarn direnii krlm ve Sovyet hkmeti lkeye tamamen egemen olmutur. 19271953 yllar arasnda ise SSCB hkmetine kar halk dman denilerek sulanan 103 bin kii siyas srgne gnderildi. Bu siyas sulularn 25 bini daha sonra idam edildi. Bu srete Stalinin tam desteini alm olan dnemin SSCB Kazakistan Komnist Partisi sekreteri F. Goloekin alk ve katliamlar srecinin en

173

byk aktr oldu. Goloekinin yaptrmlar lkenin kuzeyindeki bereketli topraklarda retimi engelledi. 1920lerde nfusun neredeyse 5 kat fazla olan byk ba hayvanlar toplu olarak kesildi veya yok edildi. Bunlarn temelinde Kazakistanda uygulanan kr siyaset ve kk ihtilal plan vard. Bu ihtilalin amalar arasnda Orta Asyann gl ve zengin Kazak beylerini ortadan kaldrmak, zenginleri halk dman ilan ederek ve srgne gnderme srecinin balatlmas vard. Nihayetinde 700e yakn beyin mallar, hayvanlar ve topraklar ellerinden sorgusuz sualsiz alnd. Gebe bozkr hayatna sahip Kazak halk g kullanlarak yerleik dzene geirildi. Elinden meralar ve hayvanlar alnan gebe halk krlp yok olmaya balad. Korkun bir sonun kurban olan, dalarda ve yaylalarda a susuz ve yemsiz braklan 40 milyondan fazla byk ve kkba hayvan sahipsizlik ve bakmszlktan telef oldu. 19271932 yllar arasnda halkn balca besin kayna olan hayvanlarnn telef olmas ve lme terk edilmesi sonucu hayvanlarn tm lkedeki saysnn 4 milyona dmesiyle alk sreci balamtr. Tarih kaynaklarn ve canl ahitlerin anlattklar ise tam bir vahet ve korkuyu ortaya koymaktadr. Geimini hayvanclk ve topraklarnn mahsulyle salayan zengin Kazak halk 19271932 yllar arasndaki 5 yllk bir sre zarfnda nce mal, mlk ve hayvanlar ellerinden alnarak yoksul brakldlar. Daha sonra lke genelinde balayan alk sonucu byk ounluu ocuk ve kadnlardan oluan binlerce kii toplu lmlere maruz kald. Ky ve kasabalarda yaayan 50 ile 100 bin kiilik nfusun gnde 3080 kiiye kadar l verdikleri artk lleri gmmenin imknsz hale geldii ve sonunda halkn baka lke topraklarna gt bilinmektedir. 1932 ylndan sonra onlarca ky haritadan silinmitir. lkede kalan Kazak halk bu ktlk sonrasnda SSCB rejiminin gereini yerine getirmek zorunda brakld. 1933 ylna alktan len Kazak Trknn saysnn 2 milyon 300 bin kiiydi. Bu tarih trajedi Kazak halk tarafndan Kzl Krgn Kurbanlar olarak anlmaktadr. Bu lm oran o yllarda Kazakistan nfusunun %54ne denkti. lke apnda bu yllar zarfnda yaklak 80 bin kiinin katld byk ayaklanmalar yaand. Bu olaylarda 5.551 kii Stalinin gizli polis servisi tarafndan tutukland ve 883 annda idam edildi. Kalanlar ise sonu bilinmeyen bir hayata kurban gitti. 19361937 yllarna gelindiinde Kazak mill ahsiyetleri ve

174

aydnlarnn

halk

zerinde

bamszlk,

dnceleri

nem

kazanmaya

ve

sahiplenilmeye baland. Mill ruhu douran yazar ve airlerin gl eserleriydi. Adeta kltan etkili olan bu yazar ve airler halkn korkularla sindirilmi ruhlarn canlandrarak kendine getiriyordu. Ana dil, Turan egemenlii, bamszlk konular tm lkeyi etkisi altna almaya balad. Bu yazar ve airlerin banda stikll savanda kendi lkesi igal altndayken Mustafa Kemal ve Trkiyeli kardelerine hitaben Alstag Bavrama (Uzaktaki Kardeime) adl iirini yazan Macan Cumabayev, Ana dil ve Kazak Halk pedagojisinin temellerini atan Ahmet Baytursunov, lyas Cansugirov, Beyimbet Maylin, Mryakub Dulatov ve Saken Seyfullin gelmekteydi. Halknn gzn aarak karanlk bir dnyada yaamasn istemeyen ve mill duygular uyandran bu kalemler SSCB hkmetince halk dman ve Turanclk hareketiyle halk dman ilan edilerek kuruna dizildiler. Sonu olarak getiimiz yzylda emperyalistlerin penelerinde bu ar azab ekmeye mahkm edilen Kazak halk ve dier Trk Cumhuriyetlerindeki kardeleri o ac gnleri geride brakmtr.

175

BBLYOGRAFYA
A. YAYINLANMAMI ARV BELGELER

. . .6. .011494. .1. .128-134. .314-330. [Kazakistan Cumhuriyeti DKNB (Mill Gvenlik Komitesi Departaman) Almat ehri, Arivi F.6 D.011494. T.1 L.128-134. L.314-330. Asl. ( . Halil Ahmedcanolu Gabbasov)]. . . .6. .011494. .2. .115-121. [Kazakistan Cumhuriyeti DKNB (Mill Gvenlik Komitesi Departaman) Almat ehri, Arivi F.6 D.011494. T.2 L.115-121. Asl. (. , C. Aymaytov).] . . 011494. . 1. .11. .97-107. . [Kazakistan Cumhuriyeti KNB (Mill Gvenlik Komitesi) Arivi 011494. T. 1. L.11. L.97-107. Asl. (. , M. Dulatov)]. A.O.R (Ekim htilli Arivi), Fon XXIX-24/VII, S,103. Gney Kazakistan Srgnler Mzesinin zel Arivi (GKSMA) Kazakistan Cumhuriyeti Mill Emniyet Komitesi Arivi, d.124, cilt 6. Kazakistan Cumhuriyeti Mill Gvenlik Arivi (KCMGA) Kazakistan Mill Arivi (KMA)

B. YAYINLANMI BELGELER

Martnenko. Nikolay., Ala Orda, Sbornik Dokumentov (Dokmanlar kitab), Almat, Aykap yay, Nisan, No:1, Almat, 1997.

C. ARATIRMA VE NCELEMELER (Kitap ve Makaleler)

Abdakmolu, A., Kazakistan Tarihi, Almat, 1997. Abdeev, M. E., Ala Orda Ministrleri, Almat, 2008. Abdapov, E., Kazakhstan, imkent, 1997.

176

Abdirov, M. J., storiya kazaestva Kazahstana, Almat, 1994. Abuseyitova M. H., Masanov. N. E., storya Kazakistana I Tsentralnoye Azii, Almat, 2001. Abuseytova, G., storiya Kazahstana i Tsentralnoy Azii (Orta Asya ve Kazakistan Tarihi), Dayk Press, Almat, 2001. Abdulvahap, K., Kazakistann Yeniden Douu 1986 Aralk Olaylar, Ufuktesi yay, stanbul, 2006. Alekseenko, A. N., Naselenie Kazahstana (Kazakistan Nfusu), Almat, 1993. Almat 1986 Celtoksan 3 Kitap, Almat 1992. Amanjolova, D., Ala V Etnopolitieskoy storii Kazahstana, Almat, 2009. Amanayev, E.; Nurali, R., Ala jane Avezov (Ala ve Avezov), Jazu yay, Alamt, 2007. Asfendiyarov, Sancar, Kazakistan Tarihinin Oerkteri, Almat, 1994 Glm yay. Ayagan, Burkit, Kazakistan Tarihi, Almat, 1998. yagan, Burkit, Tsentralnaya Aziya v sostave Rosiyskoy mperii, Kazakskaya Entsiklopediya, Almat, 2004. Baymirza, Hayit, Sovyetler Birliinde Trkln ve slamn Baz Meseleleri, stanbul, 1987. Cirenin, K. A., Politieskoe Razvitie Kazahstana v XIX v Naale XX Vekov, Almat, Kazak Universiteti Yaynlar, 1996. Conquest, Robert, The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization and TerrorFamine, London, 1986. okay, M.; Kom-Nogay, B. S., Trkistann Ac Kaderi, der. Almat, 1992. Zev. Katz, Kazakhstan and the Kazakhs, Handbook of Major Soviet Nationalities, London, 1975. Dulatov, M., Uyan Kazak!, Almat, Glm yay, 1991. Eski Devirlerden Gnmze Kazakistan ve Kazaklar (Kazakistan limler Akademisi) (ev: Abdulvahab Kara), Selenge yaynlar, stanbul, 2007. Esmagambetov, K., Kazaklar Yabanc Edebiyatta, Atamura-Kazakistan yay., 1994. General Paul Tubert, L Uzbekistan, republique sovietique (zbekistan Sovyet Cumhuriyeti), Paris: Editions du Pavillion, 1951. 177

General Paul Tubert, Ouzbekistan, republique sovietique (zbekistan Sovyet Cumhuriyeti), (Partisi Editions du Pavillion, 1951). Gndz, A., 1917 Bolevik htill inin Trk Dnyasndaki Yansmalar. storiia Sovetskogo Gosudarstva Prava Uzbekistana, Takent, 1993. Jamblov, D., Sayasattanu, Jet Jarg yay, Almat, 2008. Jindrich, Kucera, Soviet Nationality Policy: The Linguistic Controversy (Sovyetlerin Milliyet Siyaseti: Dil Dvs), Problems of Communism, Cilt III, No:2, 1954. John, D., Littlepage, In search of Soviet Gold (Sovyet Altnlarnn Peinde) (New York: Harcourt, Brace Co,1938). Karkara Aibat, (Kaynaklar le Belgeler), Almat, 1995. Karkara, Aibat, Kaynaklar ve Belgeler, Almat, 1995. Kastelskaya, Z. D., z storii Turkestanskogo Kraya (18651917), Moskova, 1980. Kayabal, smail; Arslanolu, Cemender, Orta Asya Trklnn Tarih ve Bugnk Durumu, Ankara, 1978. Kaynak Sovyet Hkmetinin Kararlar, cilt 10, Moskova, 1979. Kazakhsmaia SSR, Bolshaia Sovetskaia Entsiklopediia (BSE) SSSR, ve SSSR v Tsifrakh. Statisticheskii Shornik, (Moskova: Gos. Statisticheskoe izd., 1960) cilt I, basm. Kazakistan Tarihi (Yllklar), Almat, 1994. Kazakistan tarihi, 1989, Almat. Kazakistan Tarihi, Cilt: I, Almat, 1992. Kazakistan Tarihi, Cilt: III, Almat, 1998. Klimovi, L. ., slam v Tsarskoy Rossii, Moskova, 1936. Koldasova, R., Kos Kurbandk Kitapta, Kan Crekti Kayglm. (Kurastrgan Hanbibi Esenkarakz), imkent, Ordabas 2006. Koygeldiyev, A., Ala Hareketi, Almat, 1995. Koygeldiyev, M. K.; Polulyah, V. .; Tleubayev, . B., Krasny Terror (Sbornik Dokumentalnh Materialov Politieskih Repressiyi 20-50-h godov XX.veka), Almat, 2008. Koygeldiyev, M., Kazak Demokrat Aydnlarnn 1905-1907 yllarndaki UmumiSiyas Faaliyetleri (yaynlanm doktora tezi) Almat, 1994. 178

Koygeldiyev, M., Kazakistan Tarihi, Almat, 1994. Kozbayev, M., Kazakistan Tarihi, cilt II, Almat, 1996. Kozbayeva, ., Kazakistan tarihi, Cilt: II, Almat, 1995. Kozina, B. B., Demografieskaya storiya Kazahstana, Karaganda, 2007. Kukukina, A. R., storiya Sozdaniya i Funktsiyonirovaniya Akmolinskogo Lagerya Jen zmennikov Radin (30-40 god XX veka).

(Dissertatsiya na soiskaniye uonoy stepeni kandidata istorieskih nauk), Karagand, 2000. Latsis, O., Voyti iz kvadrata, Moskova, 1989. Lenin, V. ., garmalar Tolk Jinag, cilt 43, Moskova, 1990. Lifits, M. A., Nravstvennoe znaenie Oktyabrskoy revolyutsii, zobrazitelnoe izkustvo, Moskva, 1988. Milner, Gulland, Atlasl Byk Uygarl Ansiklopedisi, Rusya ve Sovyetler Birlii tarihi, Yay. stanbul letiim, 1993 (ev: Nikolay Dejevskiy; Mehin ulnaolu). Mrzahmetov, M., Kazak kalay Orstandrld?, Almat 1993. Monteil, V., Sovyet Mslmanlar, stanbul, 1994. Monteil, Vincent Essai sur Lslam en URSS, Revue des etudes islamiques, cilt XX, 1952. . . , :

, Akikat Gazetesi, Say: 7, imkent, 1981. Nazarbayeva, Gulmira ve Abcanov, Hankeldi, Kazakistan Tarihi ile Kaderi, Kitap yay, 2003. Nazarbayev, N., Adilettin Ak Col, Almat 1991. Nestor, Korol, Kazakistann u Bakr Topraklar, Marquette University Slavic Institute Papers, No:14, 1962. Nikolay, B., storiya SSSR (SSCB Tarihi), Moskva, 1989. Nurpeysov, N., nszyle Kazakistan, (Moskova: Sotsegiz, 1936) imkent, 1992. Nusunbekov, A. N., Obyedinenie Kazahskih Zemel V Kazahskoy SSR, Almat, 1953.

179

Olcott, M. B., The Collectivization Drive in Kazakhstan, The Russian Review, 1981. Olcott, M. B., The Kazakhs, Stanford, California, 1987. Ostroumov, N., Turkestanskoy Uitelskoy Seminarii za 25 let ego

Suestvovaniya, Takent, 1904. Paul B. Henze, II Dnya savana kadar Orta Asyadaki ekonomik gelime, Journal of the Royal Asian Society, cilt 37, 1950. Pipes, Richard, Russia Under the Bolshevik Regime, New York, 1993. Reeniya Partii Pravitelstva Po Hozyayistvennm Voprosom. Cilt 3. Moskova 1968. Rskulov, N., 1916 yl Kazakistandaki Mill Ayaklanma, Belgeler ve Kaynaklar, Almat, 1947. Rskulov, T., htilal ve Trkitann Yerli Halk, Takent, 1925. Rskulov, T., Seme Belgeler, Almat, 1984. Rzkulov, T. R., Krgzstan, Moskova: Ogiz, Sotsegiz, 1935. Rzkulov, T. R., Kazakhstan (Moskova: Ogiz, Sotsegiz, 1935), Almat, 1998. Rahimbaev, Uzbekskaia SSR, Malaia Sovetskaia Entsiklopediia (MSE), Birinci Basm, cilt IX. Rywkin, M., Asyadaki Rusya (ev: Behzat Tan) stanbul. Boazii yay. Rywkin, Michael, Asyadaki Rusya, stanbul, 1975. Sakenova. G., Kazakistandaki Ala Millli Kurtulu Hareketi ve Trkiyedeki Mill Kurtulu Hareketi le Mukayesesi (1917-1923), (Yaynlanm Doktara Tezi), stanbul, 2002 Saray, M., Dil ve Kltr Birlii, stanbul, 1988. Saray, M., Kazaklarn Uyan, Ankara, 2004. Saray, M., Trk-Rus Mnasebetlerinin Analizi, M:E:B. Yay. stanbul 1998. Sarsembeyna, K. K., 1925-38 yy. Kazakistanda Siyas Sulu Bayanlarn Tarihi: (Doktora almas) Almat, 2004 ve Sbornik Zakonadatelnih i Normativnih Aktov o Represiyah i Rabilitatsi Certf Politictskih Repressi- Moskova, Respublika yay., 1993. Serge, A.; Zenkovsky, Rusyada Pan Trkizm ve Mslmanlk (ev: zzet Kantemir), stanbul, 1990. 180

Seton-Watson H., Soviet Nationality Policy (Sovyetlerin Milliyetler Siyaseti), The Russian Review, cilt XV, No:I, Ocak 1956. Seyfullin. S., Tar Jol, Taygak Ke, (Dar jol, Dnp gemek), Almat, 1960. Sotsiadno-Kulturny Oblik Sovetskikh Natsiy: Po Materialam Etno-

Sotsiologieskogo ssledovaniya, Moskova, 1986. SSCB Adalet Komiserlii, Trokistlerin ve Saclarn Anti-Sovyet Cephesi (Duruma Raporlar), verbatim report, Moskova, 1938. anin, T., etre modeli razvitiya sovetskovo selskovo hozyaystva, Moskova, 1987. ayahmetov, N. U., Kazakistan Tarihi, Almat Kitap Yaynlar, Almat, 2002. ayahmetov, N. U., Kazakistan Tarihi, Almat Kitap Yaynlar, Almat, 2003. aymuhanov, D. A.; aymuhanova, S. D., KarLag // Karagand. 1997. Taha, A., Sovyet Rus Stratejisi ve Trkiye, Cilt: I, stanbul, 1976. Tasimbekov, A., Jan daus. ALCR Arhipelag, Almat, Caln 1994. (Btn din okullar 1928 ylnda kapatlm olup, arlk imparatorluunda 1913 ylndaki 25 000 camiden (ayrca Buhara Emirlii ve Hiva Hanlndaki birka din de dahil) 1943 ylna gelindiinde ancak 1200 tanesinde ibadet ediliyordi). Togan, Z. V., Bgnk Trkili ve Trkistan ve Yakn Tarihi, 2. bask, stanbul 1981. Tursunbaev, A. B., Torzhestvo Kolhoznogo storia V Kazakhstane, Oerk storii Kollektivizatsii Selskogo Khoziaistva V Soyuznih Respublikakh, Moskova, 1963. Tursunbaev, A. B., Kollektivizatsia Selskogo Khoziaiztva Kazakhstana, cilt I, Alma-Ata, 1967. Vincent, Monteil, Sovyet Mslmanlar, Londra, 1993 (Rusaya ev. Mikaylovi A.) Volobuev, Pavel, Oktyabr 1917: Veliayee Sobytie Veka li Sotsialnaya Katastrofa? (Ekim 1917: Asrn Byk Olay m, Toplumsal Bir Felaket mi?), Politizdat, Moskva, 1991. Yakub, M., Mrzalm- Mrza Elm, Al-Farabi yayn evi, Almat, 1998.

181

Yllklar: Kazak SSR Tarihi/ Kne Zamannan Bugnge Deyin, cilt: IV, Almat, 1981. Yiit, V.; Zima, F., Poslevoennoe obtestvo: golod i prestupnost oteesvennaya istoriya, 1995. Yuriy, S., Boleviki Prihodyat k vlasti: Revolyutsiya 1917 goda v Petrograde (Bolevikler ktidara Geliyor: Petersburgta 1917 Devrimi),

Politizdat, Moskva, 2001. Zenkovsky, S. A., Rusyada Pan Trkizm ve Mslmanlk (ev zzet Kantemir) stanbul, 1990. Hasanov,B., Ana Tili Ata-Mura, Almat 1992.

. SREL YAYINLAR (Gazete Ve Dergiler)

Alihan Bkeyhanov, Kazahstanskaya Pravda Gazetesi, Austos, 1996. Ala Vatandalar Gazetesi, in yerine g edenler Krgzlara yardm etmeye seslenen makale, Kazak Gazetesi, 1917, No: 233, Haziran 11. Aralbaeva, S., Ardagim, aibarim edi?, Almat akam Gazetesi, 1990. Askarov, Yer arayan Kazaklar, Kazak Gazetesi, 1913, No:5, 9 Mart. (Ak: G etme Siyasetine kar Kazaklarn Samarkanda g etmesi). Aymaytov, J., Gda Maddeleri Karar, Kazak, Say 243, Eyll, 1917, (Ak: Gda maddeleri Komitesinin ileri hakknda). Aymaytov, J., stee Cevap, Kazak Gazetesi, 1916, No:180, 10 Mays. Mak: (Ak: Din hakknda zekat, pitre, sadakay kimlere vermek gerekti hakknda anlatmak). Akikat gazetesi, imketn, 1989 Say: 5, s. 21. Bababekov, H. N., Rusya Orta Aziyan Basp Alganb?, Krgzistan Madaniyat Gazetesi, Say 49, 1990. Basbayeva, Maya, Esteligi , Jas Ala, 9. Eyll, 1993. Baytursnov, A., Bkeyhanov, A., Dulatov, M., Alihan, Axmet, Mrjakp; Mak: Alan Vatandalar!, Kazak Gazetesi, 1916, No:192, 11 Temmuz. (Ak: Ar lere kiiler zorla alnacak kararnn Kazak iileri zerindeki etkisi hakknda). 182

Baytursunov, A. Yardm Komitesi, Kazak Gazetesi, 1915, Say, No:107, ubat 27, No: ubat 28, Mak: A ve hibir eyi olmayan fakirlere yardm edecek Komiteler Kurmak hakknda. Baytursunov, A., Andaspaan, A. B., Problemleri Hakknda // Kazak Gazetesi, 1914, Ocak. Say: 48. Beyskul, T., Almaayp tagdrga kezigip, Kazak Batrlari Gazetesi, Say 5, 2000. Boranbayeva, A.; Smagulkz, G., SSCB Dnemi ve Bamszlk Sonras Kazakistan Cumhuriyetinde Kazak Dilinin Genel Durumu, Modern Trklk Aratrmalar Dergisi, Say 1, Kasm 2004. Bkeyhanov, A., Mak: Kenar ocuu, Kazaklarn askere alnmasnn problemleri, Kazak Gazetesi, 1916, No:178, Nisan 28. Bkeyhanov, A., Kazak, Kazak Gazetesi, Say 8, 1913. Bkeyhanov, A., Mirzaaz, Alihan, Mak: Ar ie ve askere gtrlen Kazaklarn durumu hakknda, Kazak Gazetesi, 1917, No:220, 1 Mart. Cas Ala Gazetesi ( Gazetesi), Say: 17, (2 , 2010). Dimantein, S., Desiat let natsionalnoyi politiki parti i sovvlasti , Novyi Vostok, Say 19, 1927. Dnmez, Yusuf, Trk Dnyasnn Beeri ve ktisadi Corafyas, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn, stanbul, 1987. Dulatov, M., Zemstvo ne dir?, Kazak, 1913, NN 29, 31, 32, 34, 36. Gabcalilov, Hayrolla, Alk Gerei: Tarih gerek deitirilmemelidir, Ala Gazeti, Say 1(4), imkent, 2006. Gabcalilov, Hayrolla, 1929-1931 yllarndaki halk itiraznn Bamsz Kazakistan Tarihinde aratrlmas., Ala Gazetesi, Say 2 (5), imkent, 2000. Gndz, Ahmet, 1917 Bolevik htilal inin Trk Dnyasndaki Yansmalar, Gazi niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi, cilt 6, Say 1, 2005. slam and Turkestan Under Russian Rule, ISIS yaynclk, stanbul, 1987. Kaharmanulu, G., Ziihanin Tarida bolui, Koketau, 1997. Kazahstanskaya Pravda Gazetesi, Say 26, imkent, 1992. Kazak azetesi, Say 234, Almat, Haziran, 1917. Kazak Gazetesi, Say 12, Almat, Haziran-Temmuz, 1913. Kazak Gazetesi, Say 15, Almat, Ekim, 1917. 183

Kazak Gazetesi, Say 222, Almat, Mart, 1918. Kazak Gazetesi, Say 222, Almat, ubat, 1917. Kazak Gazetesi, Say 225, Almat, Eyll, 1917. Kazak Gazetesi, Say 225, Almat, Nisan, 1917. Kazak Gazetesi, Say 24, Almat, Haziran, 1917. Kazak Gazetesi, Say 45, Almat, Mays,1920. Kazak Gazetesi, Say 47, Almat, Haziran, 1913. Kazak Gazetesi, Say 65, Almat, Haziran, 1913. Kazak Gazetesi, Say: 24, 25, 28, Almat, 1916. Kazak Getesi, Say 234, Almat, Haziran, 1917. Kazak Gazetesi, Say 76, Almat, Haziran- Temmuz, 1918. Krmz Kazakistan dergisi, Say 4, imkent, Ocak, 1926. K, skembayev., (Totalitarizmin Acs), Gazetesi, (8 2007) Say: 145-146. Medeyov, T.C., , ( ), (KC Merkez Devlet Mzesi), Cilt , Almat 1997, s. 7. Mrzaahmetov, M., Kazak Kalay Mengrtlendirildi?, Trkistan Gazeti, Say 823, ubat, 2007. Mihaylov, Valeriy, Goloekinin kk Ekim ihtilali, Rusya Literatr Gazetesi, Moskva, 1994. Muhamedcan, Mak: Yedisu eyaletindeki caresiz smrge Krgz- Kazak halknn durumu hakknda, Kazak Gazetesi, 1917, No:254, 6 Ocak.

(Aklanmas: ine yerine g eden Krgzlar ile Kazaklar hakknda. Omarbekov, Talas, Mill jas gn, Hakikat Gazetesi, Say 31, Almat, Mays, 2005. Postanovke, O., norodeskogo Obrazovaniya v Turkestanskom Krayi,

Turkestanskiye Vedomosti, Gazetesi, Say 177, Aralk, 1905. Shahrani, Nazif; Orta Asya ve Sovyetler Dnemi Uygulamalarn Sorgulama (ev: Vildan Serin), Akademik Aratrmalar Dergisi, Say: 6 (2006). Sovyetler Birliindeki, Trkln ve slamn Baz Meseleleri, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf yay., stanbul 1987 184

Takenov, A., Atu jazasina kesilgen aru, Egemendi Kazakistan Gazetesi, 1997. Trkistan als historischer Faktor und Politische, Geburstag, 1987.

D. NTERNET KAYNAKLARI

http://www.kazedu.kz http://www.kazakhstan-gateway.org http://www.alashainasy.kz/?p=31759 http://www.interfax.kz/ http://www.uko.kz/index. http://www.msxlabs.org/forum/kazakistan

E. ANSKLOPEDLER

Kazak SSR Sovyet Ansiklopedisi, Cilt: I, 1984; Cilt: II, 1987; Cilt: III, Almat, 1988. Bolaya Sovetskaya Entsiklopediya (Byk Sovyet Ansiklopedisi), Moskova, 1974. ahin, Uar., slam Ansiklopedisi, TDV Cilt 25, Ankara, 2002.

185