T.C.

GAZ N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TAR H ANAB L M DALI TRK YE CUMHUR YET TAR H B L M DALI

20. YZYILIN BALARINDA KAZAK STANDA F K R HAREKETLER

DOKTORA TEZ

Hazrlayan Emin ZDEM R

Tez Danman Prof. Dr. Mehmet AH NGZ

Ankara - 2007

ii

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne Emin zdemire ait 20. Yzyln balarnda Kazakistanda fikir hareketleri adl alma jrimiz tarafndan Tarih Anabilim Dalnda DOKTORA TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan. PROF. DR. HALE IVGIN

ye. PROF. DR. MEHMET AH NGZ (Danman)

ye.. PROF. DR. M.EHMET AK F TURAL

ye DO. DR. VAHDET KELEYILMAZ

ye.. DO. DR. ABDULLAH GNDODU

NSZ

Orta Asyann geni bozkrlar ile Trklerin anayurdu Altaylara kadar geni bir corafyada yaayan Kazaklar, Trklerin Kpak koluna dahildir. Kazaklar, uzun sre Moollar ve dier Trk devletlerinin hakimiyeti altnda yaadktan sonra 15. yzylda Kazak Hanlnn kurulmasyla tarih sahnesine ktlar. 18. yzylda Kazak bozkrlarna doru balayan Rus istilas sonucunda Kazaklar, sadece bamszlklarn kaybetmeyip din, dil ve kltrlerini de kaybetme tehlikesiyle ka karya geldiler. 19. yzyl boyunca devam eden Rus smr ve asimilasyon politikalarna kar Kazaklar arasnda doan tepki, nce milli isyanlara sebep oldu. Rus ordularna kar baar kazanamayan Kazaklar, tepkilerini fikri ve siyasi alanda gstermeye baladlar. Rusyaya kar doan bu tepki 19. ve 20 yzyl Kazak aydnlarnn zgrlk ve dnce yaplarnn Kazak dile ekillenmesinde de etkili oldu. 1905 Rus ihtilali sonucu, Rusyada meruti idarenin aydnlar kurulmasyla birlikte gelien gazete ortamnda fikirlerini yaynlam olduklar dergilerle

getirmeye baladlar. 1905 ihtilaliyle balayan bu zgrlk ortam 1917 Bolevik ihtilaline kadar devam etti. 1905 ve 1917 ihtilalleri arasndaki dnemde Kazaklar arasnda gelien almas fikirler ile bu 20 dnemdeki yzyln siyasi banda hareketler zerinde de etkili oldu. Yapm olduum tez Kazakistanda gelien fikri hareketleri ve bu hareketlerin siyasi dncenin gelimesine etkilerini incelemeye altm. Son dnemlerde bu alanda yaplan almalarn sadece siyasi hareketlerle snrl kalmas ve fikri altyapsnn incelenmemesi beni bu alanda alma yapmaya sevk etti. Bu dnemin en etkili iki yayn organ olan Kazak gazetesi ve Aykap dergisinin nshalarnn neredilmi olmas salad. Trk almam esnasnda gerekli almama olan byk kolaylk ulamama Aratrma materyallere

yardmc olan Kazakistanda ki dostlarma, Baymirza Hayit Ktphanesi, Dnyas Aratrmalar Merkezi Ktphanesi, slam

ii Merkezi Ktphanesi, Boazii Ktphanesi retmen aileme ve yetkililerine,ahsi niversitesi Ktphanesi ve Almat Milli ktphanelerini zaman manevi hocam aan Bekir Pekdemir ve desteini esirgemeyen Mehmet ahingze

Abulvahap Karaya, almamn hazrlanmas aamasnda yardmc olan arkadalarma, hibir fikirleriyle beni ynlendiren

teekkr bor bilirim.

iii NDEKLER NSZ...iii NDEKLER...........v KISALTMALAR CETVEL............xi GR 1. Kazak Teriminin Manas.1 2. Kazak Hanl Dneminde Kazaklar.....2 3. Hanlk Dnemi Kazaklarda Devlet Ynetimi...8

I. BLM ARLIK RUSYASI HAKMYETNDE KAZAKLAR 1.1. Kazakistann arlk Rusyas Hakimiyeti Altna Girmesi....12 1.1.1.Kazakistann Ruslar Tarafndan gali12 1.1.2.Rusyann Kazakistan Smrgeletirmesi18 1.2.Kazakistanda Rus galine Kar Gelien Milli Hareketler.20 1.2.1. Srm Batur Ayaklanmas.20 1.2.2. Colaman Tileni Ayaklanmas.......22 1.2.3. satay Tayman Ayaklanmas......23 1.2.4. Kenesar Kasmolu Ayaklanmas...24 1.3. arlk Rusyas Hakimiyeti Altnda Kazaklarda Sosyal ve Ekonomik Hayat...26

iv

II. BLM 1905 RUS HT LAL NE KADAR KAZAKLARDA KLTREL HAYATIN GEL M 2.1. Kazak Halk Edebiyat ve Milli Dncelerin Gelimesi.......31 2.2. Kazak Kltrel Hayat zerinde arlk Rusyasnn Etkisi.34 2.2.1. Kazaklarda Dini Hayat ve arlk Rusyasnn Uygulad Dini Asimilasyon..........34 2.2.2. Kazaklarda Eitim Hayat ve arlk Rusyasnn Eitim Siyaseti.39 2.2.2.1. Kazaklarda Geleneksel Eitim......39 2.2.2.2. arlk Rusyasnn Kazakistanda Uygulad Eitim Siyaseti....42 2.3. Kazak Kltrel Hayat zerinde Tatarlarn Etkisi...49 2. 3.1.Kazak Genlerinin Eitim Aldklar Tatar Medreseleri....50 2.3.2. Kazakistanda Tatarlarn Etkisinde Alan Usul-i Cedid Okullar ..58 2. 3.3. Kazakistanda Tatar Etkisine Kar Rusyann Ald Tedbirler...60 2.4. Kazakistanda Aydn Snfnn Oluumu ve Rusyadaki Yksek Eitim Kurumlarnda Eitim Alan Kazak Genleri..62 2.4.1. 19. Yzylda Kazakistanda Aydn Snfnn Oluumu....62 4.1.1. okan Velihanov....63 2.4.1 brahim Altnsar.68 2.4.3. Abay Kunanbayev70

v 2.4.2. Rusyadaki Yksek Eitim Kurumlar ve Kazak Genleri...72 2.5. Kazakistanda Basn-Yayn Hayatnn Douu.76 2.5.1. Trkistan Vilayeti Gazetesi..77 2.5.2. Dala Vilayeti Gazetesi....83 2.5.3. Torgay Gazetesi..86

III.BLM 20.YZYILIN BAINDA KAZAKLAR ARASINDA GEL EN F KR HAREKETLER 3.1. 1905 Rus htilali le Birlikte Batc ve Cediti Aydn Snfnn Olumas ve Savunduklar Fikirler..88 3.1.1. 20. Yzyln Banda Kazak Aydnlarnn Genel Durumu..88 3.1.2.Kazakistanda Ceditiliin Gelimesi ve Cediti Aydnlarn Dnceleri ......92 3.1.2.1. Ceditiliin Kkenleri....92 3.1.2.2. Kazakistanda Ceditiliin Gelimesi....95 3.1.3. Batc Kazak Aydn Snfnn Olumas ve Savunduklar Fikirler.103 3.1.4. Batc ve Cediti Kazak Aydnlar Arasnda Yaanan Gr Ayrlklar...111 3.2. Kazak Aydnlar Arasnda Sosyalist Fikirlerin Gelimesi .......115 3.3. Smrgecilii Kar Milli Dncelerin Gelimesi...117 3.4. 20. Yzyln Banda nde Gelen Kazak Aydnlar.........123 3.4.1.Ahmet Baytursunov...123 3.4.2. Alihan Bkeyhanov..........129 3.4.3. Macan Cumabayev.133

vi 3.4.4. Mrcakp Dulatov.......136 3.4.5. Muhammetcan Seralin.....143

IV. BLM KAZAK M LL BASINININ DOMASI VE TARTIILAN F K RLER 4.1. 1905 htilali Sonras Kazak Milli Basnnn Domas.148 4.1.1. Serke Gazetesi148 4.1.2. Kazakistan Gazetesi...149 4.1.3. Aykap Dergisi...152 4.1.3.1.Aykap Dergisinde Kltrel Meselelere Dair Dnceler...154 4.1.3.2.Aykap Dergisinde Sosyal Meselelere Dair Dnceler..163 4.1.4. Kazak Gazetesi167 4.1.4.1.Kazak Gazetesinde Kltrel Meselelere Dair Dnceler..169 4.1.4.2.Kazak Gazetesinde Sosyal Meselelere Dair Dnceler174 4.1.5. Sadak Dergisi....177 4.1.6. Ala Gazetesi....178 4.2. 1917 ubat htilalinden Sonra Kazak Basn.....179 4. 2.1. Sararka Gazetesi.179 4.2.3.Birlik Tuv Gazetesi181 4.2.4.Cas Azamat Gazetesi..182 4.2.5.Abay Dergisi..183 4.2.6.Tirilik Gazetesi.184 4.3. Kazak Milli Basnnda nde Gelen Yazarlar...185

vii

V.BLM 20. YZYILIN BAINDA GEL EN F K RLER N KAZAK S YAS YAAMINA ETK LER

5.1.

1905 htilali Sonras Kazak Aydnlar Arasnda Gelien

Siyasi Hareketler.196 5.1.1.Kazak Aydnlarnda Siyasi Bilincin Olumas ve Partileme almalar.....196 5.1.2.Rusya Trklerinin I.II.III. Kongresi ve Kazaklar.200 5.1.3.Rusya Devlet Dumasnn Almas ve Kazak Aydnlarnn Faaliyetleri...203 5.1.4.Kazak Aydnlarnn Kongre almalar..209 5.1.5.Rusya Trklerinin IV. Kongresi ve Kazaklar......212 5.1.6. I.Dnya Savann Balamas ve Kazakistandaki Gelimeler..215 5.1.7. 1916 syan ve Kazak Aydnlarnn Faaliyetleri222 5.2. 1917 ubat htilali ve Kazak Aydnlarnn Faaliyetleri229 5.2.1.Kazakistanda Kurulan Cemiyetler.....231 5.2.2.Blgesel Kazak Kongrelerinin Toplanmas.234 5.2.3.Btn Rusya Mslmanlar I. Kongresi ve Kazaklar..239 5.2.4. I.Genel Kazak Kongresi.241 5.2.5.Ala Partisinin Kurulmas...247 5.2.6.Ala Partisine Muhalif Cz Partisinin Kurulmas.250 5. 3. Bolevik ihtilali ve Kazakistandaki Siyasi Gelimeler.252 5.3.1. II. Genel Kazak Kongresi ve Ala Orda Hkmetinin Kurulmas..254 5.3.2. Ala Orda Hkmetinin Faaliyetleri ve Sonu..259

viii

SONU ....266 KAYNAKA......269 ZET......281 ABSTRACT.......283

ix

KISALTMALAR CETVEL

D.T.C.F: Dil Tarih Corafya Fakltesi T.D.A.D: Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi .A: slam Ansiklopedisi Kazak SSR Tarihi: Kazak Sovyet Sosyalist Respublikas Tarihi S.S.C.B: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii

GR

1. Kazak Teriminin Manas

Trk halklarnn bir boyu olan ve gnmzde Kazakistanda yaayan halk iin kullanlan Kazak teriminin ilmi bakmdan ele alnmas ok eski dnemlere gitmemektedir. Bu konuda aratrma yapan tarihiler Kazak terimini bir boy ismi olarak kullanlmaya baladn iddia etmektedirler. nceleri sadece sultanlara mahsus kullanlmakta olan Kazak 15. yzyldan itibaren

terimi daha sonra onlara bal kabileler ve kurmak istedikleri devlet iinde kullanlmaya baland. Bu tabir, genellikle siyasi bir maksatla veya isyan neticesinde ailesi ile birlikte cemiyetten uzaklaarak da ve dolaan
1

sahralara ekilen, lke ve kabilesinin himayesinden darda sergzetler iin de kullanld.

ohan Velihanova gre Kazak terimi, askeri bir terim olarak yrekli,cesur Kazak Kudayberdiyev, manalarna gelmektedir.2 olarak nl oryantalist W.Radloff3, tanmlamaktadr. ekerim terimini kendi terimini bamsz,serbest

bu dncelere katlm ve Kazak

bana serbest olarak dolaan halk olarak tarif etmitir.4 Kazaklarn milli airi Abay Kunanbayev ise Kazak teriminin Arapada gmen olarak yaayan halk iin kullanlan Kuzak denen szden ktn iddia

Zeki Velidi TOGAN: Bugnk Trkili, Trkistan ( stanbul , 1981), 36-37. Nimet MINCAN: Kazaktn Kskaca Tarihi (Almat ,1994), 29. 3 W.Radloff (1837-1918), Aslen Almandr. Trk Lehelerini yerinde tetkiki iin Sibirde ve Kazak-Krgzlar arsnda yllarca kalan Radloff, zengin bir malzeme toplam 4. ciltlik Trk Leheleri Lgati Tecrbesi adl eserini yazmtr. 10 ciltlik Trk Halk Edebiyat Numuneleri adl eseri Trk Folkloru alannda yaplm en apl aratrmalarndan biridir. Radloffun hayat ve almalar iin Bkz: Ahmet TEM R: Trkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri, Hayat- lmi Kiilii-Eserleri (Ankara, 1991) 4 Nimet MINCAN: a.g.e., 29.
2

2 etmitir.5 Babrn Babrname adl eserinde kaybederek orada burada tahtsz,

6

kazaklk gnleri tabiri iktidar vaziyette perian bir

kaaklk gnleri, prens veya padiahlar iin kullanldnda ise ordusuz, dolamak anlamna kullanlmtr.

Kazak teriminin yaygn anlam hr, serbest, mert, derbeder, babo, cengaver , sert erkek szleri ile ifade edilmektedir. Bununla beraber tarih aratrmaclar Kazaklarn teekkl meselesinde Kazakl, esas dzene boyun emeden, kendi bana buyruk, bal olduu toplumu terk edenler olarak tarif etmektedir. Kazak Trklerinin tarih sahnesine ilk klar da byle bir olayla baladna gre Kazak teriminin tarihi anlam, bu kelimeye esas manasn vermektedir.7 Krgz-Kazak tabiri ise Ruslar tarafndan yanl olarak Kazaklar iin kullanlmtr. Trkiyede ise snr boylarndaki yar Ortodoks gruplar iin de Kazak ad kullanlmaktadr. Bu Trk halklarndan olan Kazaklarla, Rus Kazaklarnn birbirine kartrlmasna sebep olmaktadr.

2. Kazak Hanl Dneminde Kazaklar

Tarih ve etnoloji bakmndan Kazaklar, Trk kavimler gurubunun Kpak blmne dahildir. Bu blmde Kazaklardan baka zbek, Nogay, Bakurt ve Tatar Trkleri bulunmaktadr.8 Kazakistann asl nfusunu tekil eden Kazaklar, muhtelif devirlerde geni bozkrlardan g eden Trk kavimlerinin bakiyeleriyle, Sibirya kavimleri ve Mool Kalmuklarnn birlemesi sonucu 15.yzylda teekkl etmi bir topluluktur.9 Kazaklar, 15. yzyln 20. yllarnda Dest-i Kpak blgesinde hkm sren Cengiz Han
Kazak Deen Szdn Kanday kkan Tural , Kazak Tarih, Nu.1 (1993), 17. S.G. KLYASHTORNY ve I.T. SULTANOV : Kazakistan; Trkn bin Yl ( stanbul, 2003), 234. 7 Muhabay ENG N: Kazak ve Tatar Trkleri ( stanbul, 1976), 34. 8 Zeki Velidi TOGAN: a.g.e., 29. 9 Reit Rahmeti ARAT: slam Ansiklopedisi, Kazakistan maddesi, c.VI, 499.
6 5

3 soyundan gelen zbek Hanlna bal olarak yaayan boylardan oluan bir topluluktu. Bu ve Kerey topluluun banda bulunan Barak Hann oullar kar Canibek Sultanlar, zbek Han Ebull - Hayr Hana

giritikleri mcadeleyi kaybedince 1440 ylnda kendilerine bal boylarla birlikte Aral blgesini terk ederek u Nehri boylarna geldiler. Mal ve mlksz olarak g eden bu toplulua yerliler Kazak adn verdiler.10 Bu dnemlerde Moolistan Han olan sabua, Ebull - Hayr Hana dman olduundan Kerey ve Canibek Sultanlara destek oldu. Onlara Yedisu blgesinin bat blmn verdi. Ebul - Hayr Handan kaan bir ok kabilenin buraya
11

yerlemesi Kazak

Hanlarnn

tebaasnn

oalmasna sebep oldu.

1456 ylnda Kerey ve Canibek Sultanlarn bu

blgede Kazak Hanln kurmas sonucu Kazak halk etnik bir topluluk olarak tarih sahnesine km oldu.12 Canibek Han 1480 ylnda vefat ettikten sonra yerine Kerey Hann olu Burndk Han han oldu. Burndk Han, Kazak Hanlnn snrlarn dou ynnde geniletmek iin Ebul-Hayr Hanl ile mcadeleye devam etti.13 Bu dnemde Ebul-Hayr Hann yerine han olan eybani Han, Sunak ehrini st yaparak bozkrda yaayan Kazaklar zerine srekli aknlar yapmaktayd. Bunu nlemek iin Burndk Han, eybani Han zerine bir sefer yaptysa da yenilgiye urad. eybani Han ile yaplan ikinci savata baar sebep oldu.14 Burndk Hann lmnden sonra yerine Canibekin olu Kasm Han geti. blgesinde Kasm Han sratle devrinde Kazak Han kabileleri, eybani ile Srderya Hann yayldlar. eybani blgesinin elde edilmesi Kazak Hanlnn glenmesine

10

Kazak SSR Tarihi, , c.1, (Almat, 1957), 152. ; Kurabek KURMANEL ULI: Tarihi Kezende Terenirek Unilsek, Kazak Tarih, Nu.2, (1993), 19. 11 Abdikerim HASENOV: Kazak Hand Kay Cl Kuruldu, Kazak Tarihi, Nu.1 (1993), 39. ; ekerim KUDAYBERD YEV: Kazaktn Kanday kkan, Kazak Tarih, Nu.1 (1993), 3435. 12 Avelbek KONIRATBAYEV: Kazak Adebiyatnn Tarihi, (1994), 26-27. ; Koygara SALGAR N: Anna Cetip Akkatin Aytayk, Kazak Tarih, Nu.1 (1993), 41. 13 Baymirza,HAY T: Trkistan Devletlerinin Milli Mcadeleleri Tarihi (Ankara, 1995), 8. 14 Kazak SSR Tarihi, c.I, 153.

4 hakimiyeti ynden iin mcadele iin ettiler. eybani Kazak Han al

15

Kazaklar veri

ekonomik yaplmasn

zayflatmak

tccarlarla

yasaklam, Kazak kervanlarn yamalatmtr .

Ekonomik basklardan istedii sonucu alamayan eybani Han, Kazak Hanln zayflatmak iin Kazaklar zerine iki sefer dzenledi. Bu seferlerin ilkinde baar salad. 1510 ylnda yapt ikinci seferde Kazak Han Kasm Hann hazrlkl olmasndan dolay yenildi. Bu yenilgi sonucunda eybani Han g kaybetti. Ayn yl ran ah ah smaille yapt savata yenilen eybani Han, ksa bir mddet sonra lmtr. eybani Hann lmnden sonra Srdeya boyundaki ehirlerin kontrol Kasm Hann eline geti.16 Saylar 1 milyona ulaan, ayn Trk dilini konuan ve geim kayna hayvanclk olan Kazaklar Kasm Han kendi siyasi otoritesi etrafnda birletirmeyi baard.17 Kasm Han zamannda Kuzey komusu Nogay Hanl i mcadeleler yznden zayfladndan Nogay Hanlndan bir grup halk ta Kazak Hanlna katld. Bu dnem Kazak Hanlnn en gl dnemi olmutur.18 1523 ylnda Kasm Hann lmnden sonra yerine geen olu Tahir Han Kazak birliini koruyamad. D basklar ve i ekimeler sonucunda Kazak Hanl czlere blnd. sonra ortaya kan siyasi boluk ile anlamna ekonomik Kasm Hann lmnden siyasi mcadelelerin ortaya kt. etkili balayan gelen ve

neticesinde Kazak boylarnn siyasi bakmdan birbirlerinden ayrlmas ile oluan19 yn, taraf, blm20, Czlerin ortaya kmasnda olmutur. Avrupa kltrel ve
15 16

cz ler corafi

faktrlerde

literatrnde cz teriminin karl olarak horde-

(orda) terimi kullanlmtr.21 Kazaklar czlere ayrlmasna karn dilleri, ekonomik yaam biimleri ayn olan tek bir millet olarak

Kazak SSR Tarihi, Kne Zamannan Bu Gnge Deyin, c.2 (Almat, 1983), 276-277. Muhtar MAGAV N: Kazak Tarihnn Elippesi (Almat, 1995), 18-20. 17 Martha Brill OLCOTT: The Kazakhs (Stanford, 1987), 4. 18 Muratkan KAN : Kazaktn Kne Tarih (Almat,1993), 243. 19 Kazak czlerinin ne zaman olutuu hakknda muhtelif grler vardr. En yaygn olan, Kasm Hann lmnden sonraki siyasi bolukta ktdr. Bkz; M.B.OLCOTT: a.g.e., 10-11 20 Ocetbek M RZAKOV: Reseyge Koslgannan Ne Uttk ? (Almat, 1999), 9. 21 Geoffrey WHEELER: The Modern History of Soviet Central Asia (London, 1964), 32.

5 kalmtr. Bu nedenle czler balangta daha ok siyasal ve ekonomik amalar iin kurulmu srekli olmayan kabile birlikleri grnmnde idi. 17. yzylda Kazaklarn egemen olduklar alann genilemesinden dolay czler; tuttuklar hanlarn snrlar ayr belli zerk olan kabile blgelerde, denetimini birliine ayrldktan kendi sonrada ellerinde Kazaklarn dirayetli dnt. Ancak

czlere(Kk Cz, Orta Cz, Ulu Cz) ynetiminde ya da ortak yeniden birletikleri grld. 22

tehlike karsnda

zaman zaman

Tahir Han dneminde balayan karklk Kasm Hann dier olu Haknazar Hann hakimiyeti eline almasyla sona erdi. Haknazar Han, paralanm olan Kazak siyasi birliini yeniden kurmak iin mcadele etti. Haknazar Han zamannda kuzeyde Nogay Hanl zayfladndan dolay bir ksm halk Kazak topraklarna g etti. Gneyde ise eybani Hanl ile anlama yapld.1550li yllarn sonunda Srderya boyundaki ticaret merkezlerini almak iin uraan Haknazar Han Kazak siyasi birliini yeniden salad.23 Haknazar Hann lmnden sonra yerine Tevekkel Han, han oldu. Onun zamannda Buhara Hanl ile savalarak Trkistan(Yessi), Takent ve Semerkand ehirleri ele geirildi.24 Tevekkel Han, Buhara Hanl ile yapt mcadelede destek alabilmek iin Rusya ve ran ile de ibirlii kurmaya alt.25 Tevekkelin yeeninin serbest Tevekkelin savamay Ruslarla kabul iktidar zamannda Rus birlikleri Sibiryaya etse de girerek Ruslar, kar

Tevekkelin yeeni Oraz Muhammeti Gney Sibiryada esir ald. Tevekkel braklmasn Rusyadan talep ettii takdirde yeenini birlikte Gney Sibirya Han Km Hana serbest

brakacaklarn

bildirdiler. Tevekkel Han, Ruslarn isteine boyun eerek Km Hana saldrmsa da Ruslar szlerinde durmayarak Tevekkelin yeenini serbest

Abdl Kayyum KES C : Kazakistann Etnik Yaps. Bu Etnik Yapnn Siyasal rgtlenmelere Etkisi ( stanbul, 1999) , (Yaynlanmam Doktora tezi), 22. 23 M.B.OLCOTT: a.g.e., 24 24 Kmen MAMIRULI: Kazak Tarih (Almat,1995), 32-33. 25 Muhtar MAGAV N: a.g.e., 36.

22

6 brakmadlar. Ayn dnemde

26

Tevekkel, zbeklerle

yapt savata

yaraland ve 1599 ylnda ld.

Tevekkelin lmnden sonra yerine halefi im Han (1599-1640) geti. im Han dnemi karklklar ve Kazakistana saldran Kalmuklarla mcadeleyle geti. im Handan sonra Cihangir ve Tevke Han zamanlarnda da Kalmuklarla mcadele devam etmi ama Kazakistann Kalmuklar tarafndan igali engellenememitir. 27 1680 ylnda Tevke Han, (1680-1718) han olduktan sonra ite

otoritesini salamak iin baz idari tedbirler ald. Buhara Han ile dostane ilikiler kurulduktan sonra 1694te Rus elisi Skibin Trokin ile grt. Komu lkelerle iyi ilikiler kurmak iin eliler yollayan28 Tevke Hann, iktidarnn belirgin zelliklerinden birisi de adet ve kanunlarn sistematik bir ekilde tespit edilmesidir. Tevke Han Kazaklarn btn adet ve hukuk normlarn
29

bir

araya

getirmek

iin Tuli Ali

Bey

bakanlnda alt ilim adamndan oluan bir heyete kysnda Ceti Carg

Ahengeren Irmann

ad verilen kanun klliyatn hazrlatt.30 Tevke

Han bu kanunlar kararak dank halde yaayan Kazaklar kendi hakimiyeti altnda birletirmeyi hedeflemitir.31 Tevke Hann lmnden sonra yerine geen Bolat Hanla Kk Cz Han Ebul Hayr Han arasnda olma isteini ihtilaf kt. Btn czlerin han Bolat Kazak beylerine kabul ettiremeyen Ebul Hayr Han,

Hann hkmranln tanmak istemediinden 1718de Kk Czn bamszln ilan etti. Onun dneminde Kalmuklarn dkmeyi renen Kalmuklar, Kazaklar zerine
26 27

Kazak topraklarna

saldrlar devam etti. Poltava savanda esir edilen svelilerden top daha etkili bir ekilde

Ngmet MINCAN: a.g.e., 256. Kmen MAMIRULI: a.g.e., 40-41. 28 Almira TELEYOVA: Tevke Han Tusndag Kazak-Ors Katnastar, Kazak Tarihi, Nu.1 (1996), 38-39. 29 Ceti Carg1804 ylnda Yappas boyu aksakal Kbey kraliyevin azndan kaleme alnmtr. Yasann onbir maddesi 1820de G. Spassky tarafndan Sibirskiy Vestnikde yaynland. Bkz; S.G. KLYASHTORNY ve I.T. SULTANOV: a.g.e., 320. 30 Bag GABDUL NA: Tevke Tusndag Kazak Hand, Kazak Tarih , Nu..6 (2006), 4. 31 Kmen MAMIRULI: a.g.e., 66.

7 saldrlar. Aktaban uban ad verilen savata Kazaklar ar yenilgiye uradlar. Kazaklarn Kalmuklara kar yenilgisi sonucu yaadklar znty dile getiren Elim-Ah halk trks gnmze kadar Kazaklar arasnda sylenile geldi.32 Bir taraftan Rus Kazaklar dier taraftan Kalmuklarn saldrlarna maruz kalan Kazak halk zor anlar yaad. Bir ksm Harezmin gneyine g etmek zorunda kald. 1718 ylnda Ebul Hayr Han, Cz Kazaklar ile beraber Kalmuklara kar birleerek onlar malup etse de sonradan tekrar malup oldu.33 1723 ylnda Kalmuklarn hakimiyeti altna giren Ulu cz 1758 ylna kadar Kalmuk hakimiyeti altnda kald. Daha sonra ksa bir sre de olsa bamszln kazansa da dou ksmndaki topraklarn inin hakimiyetine kaptrd. Gneyde Trkistana kadar geni bir blge ise Buhara Hanlna baland.34 1781 ylnda Ablay Han Orta Cz han seildi. Ruslar ve

Kalmuklara kar inlilerle ibirlii yaparak denge siyaseti uygulayan Ablay Han, Kazak czleri arasnda tekrar birlik kurmaya alt ama baarl olamad. Ablay Hann idaresinde onun ahlak danman olan air Bukar-Crav Kalkamanulu yaad. air halk arasnda birlik fikrini glendirmeye, Hann ise milletine kar adalet duygusunu gelitirmeye almtr. 35 Ablay Handan sonra yerine geen Veli Han dneminde de karklklar devam etti. Veli Hann lmnden sonra Rusya, Orta Czde han seimine izin vermemi 19.yzyln banda Orta Cz kademeli bir ekilde Rusyaya balanmtr. 36
32 O zaman halkn kan ve gzyandan doan Elim-Ay(Ah Vatanm trks dilden dile yayld. Bu trk o dnemdeki Kazaklarn gerek tarihi manzarasn yanstmaktadr. Karatavdn basndan k geledi, ; Karadan bandan g gelmekte. Kken sayn bir taylak bos keledi ;Genler saysnca develer bo gelmekte. El-curtnan ayrlgan kyn eken ; Anayurttan ayrlmak zor gelmekte. Eki kzden mltirdep cas keledi : ki gzmden tertemiz ya gelmekte. M. MADANOV ve .MUS N: Ul Dala Tarihi (Almat, 1994), 87 33 Canuzak KASIMBAYEV: Congar-Kazak Tartsndag Sayasi cene Askeri Meseleler, Kazak Tarih Nu.2, (1993), 25-26. 34 Savle MANBAYEVA: AblayHanga Arnalgan Ke, Kazak Tarih, Nu.1 (1996), 75-76. 35 Mana KOZIBAYEV: Cavd aptm Tu Baylap (Almat, 1996) ; 27-29. ; Kadircan ABUYEV: Kazakstan Tarihnn Aktandak Betterinen (1994), 19-20. 36 M.B. OLCOTT:a.g.e., 43-44.

8 Kk Cz 1731 ylna kadar i ve d mnasebetleri bakmndan bamsz kald. Fakat Ural blgesine doru ilerleyen Kalmuklarla yaplan savalar Kk Cz zayflatt. 1580 ylndan itibaren Ruslarla komu olan Kk Cz ile Ruslar arasnda Yayk Nehri snr idi. Kazaklarn Kalmuk korkusu onlar Ruslara yaknlatrm 1731 ylnda Ebul Hayr Han dneminde Rus hakimiyetine girmek zorunda brakmtr. Kk Cz 1731den 1820ye kadar tabi bir devlet olarak hayatn srdrp bu tarihten sonra ise Rusyaya balanmtr.37

3.Hanlk Dnemi Kazaklarda Devlet Ynetimi

Kazak Hanlnn banda btn sultanlarn bal bulunduu bir han bulunmakta idi. Kazak Hanlar bu sultanlar arasndan seilirdi. Han seimine sultanlarla birlikte beyler de katlrd. Hann danma mercii niteliindeki sultanlarn ve beylerin katld Kenge-(divan) sava, diplomatik sorunlar ve arazi anlamazlklar gibi nemli konularda karar alnaca zaman toplanrd. Btn lke hann mal saylrd.38 Hann hkmdarl mr boyu srer ve taht yaknlarna miras yoluyla geerdi. Miras hakk nce kardelere sonra ocuklara daha sonra erkek ve kz karde ocuklarna ait idi. Geleneklere gre gerekli koullar tayan taht varisi sultanlarn ve beylerin kurultaynda han seilirdi.39 Hanlara devlet ynetiminde sultanlar yardm etmekteydi. Hukuki olarak bir ok yetkileri olan sultanlarn, hanlk tahtna seilebilme hakk vard. Sultanlardan sonra yetkili kiiler ise Bey-(Biy)lerdi. Beyler kabile
37

Sovyet dnemi tarih aratrmalarnda Kazakistann Rusyaya balanmas gnll bir katlm olarak izah edilmitir. Sovyetler Birlii Komnist partisi kongrelerinde Gayri Rus milletlerle Ruslarn arasndaki dostluun kuvvetlendirilmesi iin Rus olmayan Milletlerin Rusyaya katlmlarnn kendi istekleri ile olduu eklinde yazlmas istenmitir. Bkz; Emin ZDEM R Sovyet dnemi Tarih aratrmalar ve Tarih retiminde Kazakistann Rusyaya gnll katlma meselesi, Trk Kltr, s.453 (Ocak, 2001), 60-63. 38 Kazak SSR Tarihi, c.1 , 161-177. 39 Geoffrey WHEELER: a.g.e., 32.

9 ve boylar ynetirlerdi. En nl beyler hann yanndaki Beyler Kuruluna ye idiler. Beylerin ayn zamanda
40

stiare ve

ordu

komutanl

mahkeme hakimlii grevleri de bulunmakta idi.

Hanlarn ve sultanlarn

kendilerine bal srekli savaa hazr durumda olan askeri birlikleri vard. Bu birlikler ayn zamanda vergi toplamakla da ykmlydler. Bu birliklerin dnda her boyun kendisine ait askeri birlii bulunmaktayd. Her Genel sahipti. birliin kendi sanca ve Uran denilen savaa ar nidas vard. ordu
41

belli

miktardaki

bu

tr

birliklerden

oluurdu. Ordunun

bakomutan olarak

han sava ilan etmek ve bar yapmak hakkna

Halkn yapt tarm ve hayvanclk faaliyetlerinden alnan vergiler ile askeri seferlerden elde edilen gelirler hanlarn balca gelirlerini tekil etmekteydi.42 Halktan alnacak vergilerin orann
43

hanlar

geleneksel

hukuka dayanarak belirlemekteydiler.

Kazak Hanlnn ilk dnemlerinde devlet geleneksel hukuka gre ynetilirken 17. yzyln sonunda Tevke Han zamannda geleneksel hukuk ile eri hukuk birletirilerek Cetti Carg ad altnda yeni bir hukuk sistemi bir oluturuldu. Ceti nevi idare Carg Kazaklarn bir ferman o zamana ok anlamna kadar gelen kullandklar getirildii hukuk kurallarn iermekle beraber hukukuydu. Yedi yeniliin de

kanunlar, azdan aza nakledilerek son dnemlere kadar ulamtr.44 Ceti Carg mal-mlk davas ve medeni hukuk kanun maddelerinden bazlar unlardr: 1-Allaha dil uzatan adam (eer yedi ahit varsa) talanarak ldrlr. 2-Kafir olan kiinin malna ve mlkne el konulur. Yaad yerden
40 41

ilgili esaslar yannda

slam dininin korunmas iin getirilen cezai tedbirleri de iermekte idi. Bu

Zeyne SMA L: Kazak Trkleri (Ankara, 2002), 55. S.G. KLYASHTORNY ve I.T. SULTANOV : a.g.e., 343. 42 Kmen MAMIRULI: a.g.e., 55-56. 43 Kazak SSR Tarih: c.2, a.g.e., 348. 44 Muhabay ENG N: a.g.e., 55.

10 srlr. 3-Hrszlk, zalimlik yapan ve insanlar ldren kiiler, lm cezas ile cezalandrlr. Cezalandrlan kii eer kan paras verirse cezas hafifletilir. 3- Karsna hakszlk yapan veya ona hakaret eden kii para cezasna arptrlr. 4-Bir kadna tecavz eden bir kii, bir kiiyi ldrenle ayn cezaya arptrlr. 45 Ceti Cargnn ilan edilmesine Kazak cznn temsilcilerinin de katld gz nnde bulundurulursa kanunlarn ortaya koyduu hukuk normlarnn ynelik yzyln sadece ortalarna belli czlere deil Kazak Hanlnn hayata dair tamamna 19 meselelerin olduu anlalmaktadr. kadar Bu kanunlar Kazak sosyal toplumunda

dzenlenmesinde etkili olmutur.46

45 46

L. RUSTEMOV: Ceti Carg (Almat, 1992), 5. S.G. KLYASHTORNY ve I.T. SULTANOV : a.g.e., 233.

11 I.BLM ARLIK RUSYASI HAK M YET NDE KAZAKLAR

1.1. Kazakistann arlk Rusyas Hakimiyeti Altna Girmesi

1.1.1.Kazakistann Ruslar Tarafndan gali

Rusyann Kazak topraklarn igali 200 yllk bir srete kademeli bir ekilde gerekleti. Altn Orda Hanlnn yklmasndan sonra bu Hanlk yerine kurulan Krm, Astrahan, Kazan ve Sibir Hanlklar ile geni Asya bozkrlarna hakim olan Kazak Hanlnn i mcadeleler ve Rus Kazaklar ile Mool kabilelerinin saldrlar sonucu zayflamalar Rusyann dikkatini bu blgelere evirmesine sebep oldu.1 1550 ylnda Rusya Kazan ve Astrahan Hanlklarn ykp, Kazak

bozkrlarna komu olduktan sonra ilk Kazak-Rus mnasebetleri balad. Rus tccarlarn Kazak bozkrlarna gelmeye balamasyla birlikte KazakRus ilikileri hzl bir ekilde gelime gsterdi. 18. yzyln balarnda Rus ar I.Petro ile Rusyann, Kazakistan ve Orta Asya zerindeki ilgisi daha da artt.2 nk bu dnemde ticari ilikilerini in ve Hindistan gibi Dou lkeleriyle gelitirmek isteyen Rusyann bu blgelere ulamak iin Kazak topraklarndan gemesi gerekiyordu. Rus arlnn Kazak topraklarna olan ilgisini I.Petronun u szlerinde grmek mmkndr:

Btn Asya lkelerine girmenin anahtar ve kaps Ordann (Kazakistan)

1 2

Kazak SSR Tarih, c.I, (Almat,1957), 237-240. Steven SABOL: Russian Colonization and The Genesis of Kazak National Consciousness (Newyork,2003), 27.

12 kendisidir.Bu bakmdan btn Asyallarla onlar vastasyla temasa

geeceimiz iin o Ordann Rusyann hakimiyetinde olmas lazm.3 Asya ticaretinin nemli bir kaps olarak Kazak bozkrlarn gren Rusya, Hann iinde 1723 ylnda Kazak topraklarna balayan Kalmuk ve Bakrt kabilelerinin saldrlar sonucunda skan Kk Cz Han Ebul Hayr Bakrtlar ile bar talep etmelerinin

yardm isteini en iyi ekilde deerlendirdi. ar I. Petro, Bakrt yaamak istiyorlarsa Rusyann himayesini

kabile reisi Aldarbay vastasyla Ebul Hayr Hana

gerektii haberini ulatrd.4 Bunun zerine d basklar sonucu skan Ebul Hayr Han elilerle birlikte Rusyann tabiiyetini kabul etmek zorunda kald.5 1731 ylnda arie Anna vanova6, bir tamim yaynlayarak Ebul Hayr Hann mahiyetini Rus tebaas olarak kabul etti. Bu tamim hann Rusyaya sadakatle hizmet etmesi, vergi vermesi ve Rusyann dier tebaalarna zarar vermemesi artlarn ieriyordu. Btn bu artlara karlk olarak arie, Kazaklara dardan gelecek saldrlara kar onlar himaye edecei szn veriyordu.7 1731 tarihinde Kk Cze eli olarak tayin edilen Tevkelev, Kk Cze geldiinde Ebul Hayr Hann kurultay karar almadan Rusyaya tabi olduunu ve bu tabiiyeti dier Kazak beylerinin kabul etmediini rendi. Rusya, Ebul Hayr Hann sadakat yeminine artk inanmyordu. Bunun zerine Ebul Hayr Han sadakatinin karl olarak olu Hoca Ahmeti rehine olarak Rusyaya gndermek zorunda kald. Hanln salamlatrmak iin bir taraftan Rusyaya dayanmaya alrken dier taraftan da Mool kabilesi olan Cungarlarla anlamaya alt. Politikalar Kk Cz sultanlar tarafndan nefretle karlanan Ebul Hayr

Kazak SSR Tarihi, Kne Zamannan Bu Gnge Deyin, c.II (Almat, 1983), 242-243. Martha Brill OLCOTT: The Kazakhs (Stanford, 1987), 30. 5 R. DYSEEKEV ve C.AGABEYEV: Kazakstan Tarihnn Hrestomatiyas (Almat, 1992), 129. 6 Anna vanova, Byk Petronn kzdr. II. Petronun lmnden sora tahta kmtr. 17301740 yllar arasnda Rusyay ynetmitir. 7 Kmen MAMIRULI: Kazak Tarih (Almat,1995), 95.
4

13 Han, bir isyan sonucu idam edildi. Ebul Hayr Hann yerine Nur Ali han ilan adildi.8 Bu dnemde Rusyann Trk halklarn birbirlerine kar baar ile kullanmas ok dikkat ekicidir. Daha nce Bakrt isyanna kar Kazaklar kullanan Ruslar, daha sonrada Kazaklara kar Bakrtlar kullandlar. Kazaklara gvenmeyip Kk Cz muntazam bir ekilde nfuzu altnda bulundurmaya alan Rusya, 2 Eyll 1756da kard bir kanunla Kazak Trklerinin Ural Nehrinin sa yakasna ayak basmalarn yasaklad. Rusya, zaman iinde Kazak czlerinin i ilerini nasl ynlendireceini renmi ve herhangi bir sultann hana kar gelmesini salayarak bundan sonra hakem roln oynamaya balamtr.9 Rusya, Kk Cz dahilinde blclk siyasetlerini yllar boyu srdrmeye alt. Bu maksatla 1774de tekilatlandrlan Orenburg Rus Snr Komisyonu faaliyet gsterdi. 25 Mays 1810da Rusya Bakan Kk Cz hannn seilmesine dair emir kard. Ayn yl ileri yeni

bir han seilmesi iin 10000 kiinin katld bir Kazak temsilcileri heyeti Orenburga toplantya arld. Hann seimi srasnda kan tartmalar neticesinde iki grup ortaya kt. Gruplar arasnda bir mutabakat salanamaynca her grup, kendi adayn han ilan ederek meclisi terk

etti. Bylelikle Rus politikalar baarya ulam oldu. Rusya Devlet uras, iki grup arasndaki ihtilaf daha da derinletirmek iin 29 Mays 1812 tarihinde Kk Czn iki hann da tanma karar almtr.10 Kk Czn paralanmasna dair ilk belirti 1800 ylnda Nur Ali Hann oullarndan biri olan Sultan Bkeyin tebasyla birlikte dil- Ural Nehirleri arasndaki blgeye g etmek istemesiyle ortaya kt. Rus yneticiler nce bu g isteine kar gelseler de sonra izin verdiler. nk Kazaklarn bir ksmnn bu blgeye yerlemesi Rus hkmetinin de iine gelmekteydi. Bylelikle Kk Cz Kazaklarnn iki hakimiyet

8 9

Kmen MAMIRULI: a.g.e., 117. A.g.e., 120-121. 10 Baymirza,HAY T: Trkistan Devletlerinin Milli Mcadeleleri Tarihi (Ankara, 1995),

59.

14 blgesi oluacak ve daha da zayflayacakt. Rusya,18 kard kanun ile Mays 1808de

Bkey Ordann kurulmasn resmen kabul etti.

Usen Nehrinden Bad Dalarna; buradan da Hazar Denizine kadar yer alan blgeyi Bkey Ordann snrlar olarak belirledi. Bu blgeye g eden Kazaklarn bir ksm tekrar geriye g etmek istedilerse de Rusya bunlara izin vermedi. zin alamayan Kazaklar da Rusyadan izinsiz olarak g ettiler. Bunun zerine Bkey Orda Han Kaip Gali hapsedildi. Bu yzden 1836-38 yllarnda satay Tayman ynetimi altnda ayaklanma oldu. Bu isyan Rusyann emniyetini tehdit ettiinden Rusya, Bkey Ordasna son vermeye karar vermitir. 1845 ylnda Bkey Orda Han Cihangir ldkten sonra yeni han seimi yaplmad. 1917 ylna kadar Bkey Ordann idaresi Rus memurlar tarafndan yrtld.11 Bir taraftan hanlar birbirine drerek Kazakistandaki siyasi

otoriteyi zayflatmay baaran Rus ynetimi, dier taraftan da Kazak bozkrlarna kaleler ina ederek Kazakistan igal plann uygulad.12 Bu amala 1716 de Omb, 1717de Celezinsk, 1718de Semey, 1720de UstKamenegorsk, 1745 de Petrapavlovsk, 1845-1847 de Kapal, 1854 de Almat(Verniy) kaleleri ina edilmitir.13 Orta Czde ise Veli Hann lmnden sonra yerine yeni bir han seilmesine izin verilmedi. M.Seperansky tarafndan 22 Haziran 1822de hazrlanan ve 319 maddeden meydana gelen Sibirya Krgzlar Stats adl kanunname 1824 ylnda Orta Cz iin uyguland. Bu kanunnameye gre Rus hkmeti Orta Czde hanlk ynetimini kaldrarak yeni bir han seilmesine izin vermedi. dare sisteminde boy sistemi yerine Rusyann corafik temele dayanan Okrug sistemi getirildi. Bu sisteme

Kazak SSR Tarihi, c.III, (Almat,1982), 132-146. ; Baymirza HAY T: a.g.e., 59-60. Oliver ROY: Yeni Orta Asya yada Uluslarn mal Edilii ( stanbul, 2000), 60. 13 Samat TEN YAZOLU: Kazakistannn 19. Gasrdag Alevmettik Hal Ahval, Kazak Tarih, Nu.1 (1994), 39.
12

11

15 gre Orta Cz sekiz okruga blnd ve her okrugu komite kuruldu. 31 ocak
14

ynetecek bir

1824 ylnda

kartlan

bir

kanunla Kk

Cz

ilga

edilerek han seimleri yasakland. Kk Cz: Bat,Orta,Dou ve -Orda olmak zere drt idari blgeye blnd. Kazakistann genel idari merkezi Orenburg sahilinden yetkilerini eline oldu. Bu aa tedbirlerle mecrasna Rusya, Ural kadar olan Nehrinin sol Srderyann blgelerin idari

alarak Kk Cz topraklarn mparatorluunun hususi

blgeleri olarak ilan etti.15 Ulu Cz topraklarn Rusyadan uzak olmas sebebiyle Ruslarn bu blge ile ilgilenmesi daha sonraki dnemlere rastlamaktadr. Rusya Kk Cz ve Orta Czde kontrol saladktan sonra Ulu Cze de bask uygulamaya balad. Bu basklar sonucu dier czlere nazaran tebaas daha az olan Ulu Cz Han Syik Sultan 19. yzyln sonunda Rusya hakimiyetine girmek zorunda kald.16 Bylelikle Rusya Kazakistann tamamn hakimiyeti altna alm oldu. Kademeli ekilde Kazakistan ve Trkistann igalini tamamlayan arlk Rusyas, yaplanmaya Krgzlarnn kuruldu. Aulun bu blgelerin idaresini kolaylatrmak yaynlanan 15-20 gre: iin idari Sibirya aul(ky)un ilenin gitmitir. 22 Haziran Stats banda 1822de

adl kanunnameye ky halknn

meydana getirdii volost(ile) ve

20 ilenin meydana getirdii Okruglar seecei bir aksakal,

banda aksakallarn seecei bir sultan, okrugun banda da biri Kazak ikisi Rus olmak zere kiilik bir heyetle birlikte ile sultanlarnn seecei bir aa sultan grevlendirildi. Aa sultana Rus binbas unvan verilerek Rus memuru sayld.17

14

Serik ME MBAYEV: Patalk Reseydin Otarlk Sayasat (Almat, 1994), 36. ; smail KAYABALI ve Cemender ARSLANOLU: Orta Asya Trklnn Tarihi ve Bugnk Durumu (Ankara, 1978), 35. 15 Serik ME MBAYEV: a.g.e., 61. 16 Kazak SSR Tarih, c.1, 259-260. 17 Martha Brill OLCOTT: a.g.e,. 59-62. ; Steven SABOL: a.g.e., 32.

16

1824 ylnda sultanlarn beyler tarafndan seilmesi yerine tayinle ibana getirilmesi iin kanun kartld. Turgay ve Ural blgelerinin ynetimi Orenburg Genel Valiliine, Akmola ve Semey blgeleri Bat Sibirya Genel Valiliine devredildi.18 Bu drt blge 25 Mays 1891de Omsk kk merkez idari kabul edilerek ynetimi Step yerli Genel Valilii ad altnda idari birletirildi. dare sisteminde 50 kadar ailenin ynetimiyle megul olan en birimin halka brakld. Bu kk kurulular yneten aksakal ad verilen yneticilerin dahi bir st makam tarafndan onaylanmas gerekiyordu. 1867 ylnda bir kanun kartlarak Trkistan blgesinde de Trkistan Genel Valilii kurularak bu blgenin ynetimi birletirildi.19 Sivil ve askeri idare genel valilerin ve blge valilerinin kontrolne verildi. Genel valiler ayn zamanda Rus altnda olup Trkistan Genel Valisinin ktalarnn dorudan kumandanlaryd. doruya
20

Trkistan ve Step Genel Valilii Rus Sava Bakanlnn denetimi ara bavurma ve d siyasetle ilgili karar alabilme yetkisi vard.

arlk ynetimi Kazaklara vatanda statsn vermedi. Kazaklar daha ziyade yabanc olarak adlandrld. Askerlik hizmetinden muaf tutuldular ve ksmen kendi geleneksel hukuklarna bal kaldlar.21 Rus Hkmeti Kazak topraklarnn kontroln salamlatrmak iin yaayan Kazaklarn Rus makamlarnn izni olmadan bir yere gitmelerini, yaylak ve klak otlatmalarn izne balad.22 merkezlerinde gebe bir yerden baka hayvanlarn

Serik ME MBAYEV: a.g.e., 35. Edward ALLWORTH: Central Asia (London, 1994), 152. 20 A.P ERCE : Russian Central Asia (Los Angeles, 1960), 46. 21 Alexandre BENN GSEN : arlk ve Sovyet Hakimiyeti Altndaki Trkler Trk Dnyas Aratrmalar, ev. Kemal AYTA, (Nisan 1986), 170. 22 Martha Brill OLCOTT: a.g.e,. 59-62.
19

18

17 1.1.2. Rusyann Kazakistan Smrgeletirmesi

Rusyann Kazakistan

smrgeletirme

hareketinin

ilk

adm

Kazak bozkrlarnda uygulad iskan siyaseti olmutur. Rus idareciler, bu siyasetlerini gerekletirmek iin nce ederek tarm Kazak
23

kale inaatlarn bahane birliklerini buralara

arazilerini ama

devletletirip Rus Kazak hayvanclkla

yerletirdiler.

Daha sonra Rusyadan g ettirilen fakir Rus kylleri iin bahanesiyle uraan Kazaklarn ellerinden alnarak Rus kylleri buralara iskan

arazileri
24

kullandklar otlaklar ettirildiler.

Rusyann uygulam olduu bu iskan siyaseti sonucu Kazak

topraklarnn nemli bir ksm Kazaklarn elinden km oldu. Kazak topraklarna el konulmas hareketi 1743de Orenburg

Kalesinin yapm ile balad. 1808 ylna kadar Akmola ve Ceti-Tam blgesinde 5 milyon hektardan daha fazla arazi Rus Kazaklara verildi. 1889 tarihli yeni bir iskan kanunu ile Kazakistan topraklarna yerletirilen gmenlerin bu topraklar devaml suretle kullanabilecekleri kabul edildi. Bu tarihten 1905 ylna kadar Step Genel Valiliinde 5.144.115 desyatin25 1905ten sonra ise 30.327.940 desyatin arazi Rus gmenlere datld. Rusya 1911 ylna kadar 1.950.000 Rus, Ukraynal ve Rus Kazakn, Step ve Trkistan Genel Valiliinin topraklarna yerletirdi.26 1917 ylna gelindiinde Semeyin %25i, Akmolann %17.5i , Uraln %31.2i, %15.9u Rus gmenlerin eline geti.27 Aktbenin %8.7i, Yedisunun %13.9u, Kostanayn %32si olmak zere btn Kazak topraklarnn Btn Kazak topraklar Rusya devletinin mal olarak ilan edildii iin

Kazaklarn toprak sahibi olmas imkansz hale getirildi. kartlan yeni

23

24

Telcan SONAYULI: Yer Tadr El Tadr (Almat, 1995), 30. Daniel BROWER: Turkestan and The Fate of The Russian Empire ( London, 2003), 131. 25 1 desyatin yaklak 2.5 dnm etmektedir. 26 Telcan SONAYULI: a.g.e., 137-145. 27 Mambet KOYGELD YEV: Ala Kozgals (Almat, 1995), 51.

126-

18 kanunlara gre: Kazaklarn yaadklar topraklar devletin topraklar olup sadece Kazaklara otlak olarak verilmitir denildi .28 arlk Rusyasnn smr siyasetini pekitirecek dier nemli bir adm ise 1891 ylnda Orta Asyay katedecek Trans- Sibir demir yolunun inasnn demiryolu balamasdr . Vladivostoku Petersburga balayacak olan bu baka bir hatla Manurya tarihinin zerinden bir paras Port-Artura olan bu Rusyann smr

balanacakt.29

demiryolu inasn Tolstoy ve Dosdovski gibi Rus yazarlar Rusyann Orta Asyaya medeniyet gtrme hareketi olarak deerlendirmilerdir.30 Rusyann Kazakistandaki smrge hareketinin bir kolu da halktan alnan ar vergilerdi. Kazaklar Rus idaresinin masraflarn karlamak iin 2,5 ila 3 ruble arasnda deien vergi demek zorunda brakld. Bu vergiler be senede bir ruble artrlarak 1892de denen vergiler daha ncekilerinin iki kat oldu. Ayrca Kazaklar posta yollar ve okullar iin de ek vergi demek mecburiyetinde kaldlar. 31 Toplanan bu vergilerin miktar arasnda yldan yla hzl bir art gstermitir. Mesela 1800-1818 yllar ald yol vergisinin 1824de bu vergi 126.2444 rubleye Rusyann Kk Cz Kazaklarndan

ortalamas 15.894 ruble iken ulamtr.32 arlk Rusyasnn

uygulad

smrge

politikalar sonucunda

Kazak halk gnden gne fakirleti. Bir ksm halk iine dt zor durumdan ocuklarn kle olarak satarak kmaya almtr. arlk hkmeti, bunu kolaylatrmak iin 1809 ylnda soylu snfndan olmayan Kazak ocuklarnn satlabileceine dair kanun karmtr.33

28 29

Martha Brill OLCOTT: a.g.e., 78. Akdes Nimet KURAT: Rusya Tarihi (Ankara , 1993), 363. 30 Ahmet RASH D: The Resugence of Central Asia (London, 1994), 51. 31 Martha Brill OLCOTT: a.g.e., 78. 32 Serik Meimbayev: a.g.e., 31. 33 Ermehan BEKMEHANOV: Kazakistan 19. Gasrdn 20-40 Cldarnda (Almat, 1994),

142.

19 1.2. Kazakistanda Rus galine Kar Gelien Milli Hareketler

Kazakistanda Rus igal hareketine kar Kazaklarn bakaldrma hareketinin topraklarnn yere kale temel de drt sebebi igali ina sonucunda vardr. Bunlar verimli Kazak hayvanclkla geinen Kazaklarn Rus

hayvanlar iin gerekli otlak alanlarnn daraltlmas, etmeleri, haksz yere halktan memurlarn halka kt davranmalardr.

Ruslarn istedikleri

alnan vergiler ve

Rus igalinin genilemesi sonucu Kazakistanda bir ok ayaklanma meydana gelmi ve Kenesar bazlar btn Kazakistanda etkisini gstermitir. Bu ayaklanmalardr. Bunlardan baka da Rus ayaklanmalarn en etkilileri Srm Batur, Colaman Tilene, satay Tayman Kasmolu igaline kar kk apl birok bakaldr hareketi de olmutur.

1. 2.1. Srm Batur Ayaklanmas

Rus istilasna ve smrge siyasetine kar ilk ayaklanmalardan birisi 1783-1797 yllar arasnda Srm Batur nderliinde Kk Czdeki ayaklanmadr. Baybakt boyunun beyi olan Srm Batura Cancori Orazbet, Tilenci gibi boy nderleri kardei Ayuvakda nemli sebebi destek hatta Kk Cz Han Nur Alinin Ayaklananlar Czn daha ok verimli Rus verdiler.

makamlarnn yannda yer alan Nur Aliyi hedef aldlar. Ayaklanmann en arlk Rusyasnn, Kk sebepler ise arazilerine kullanmna kaleler ina etmek bahanesiyle topraklar Kazaklarn

snrlandrmasdr. Dier

Kk Cz

Kazaklarna Kuzey

20 blgelerdeki Rus Kazaklarnn beyler toplants yapmamasdr. saldrlar ve Kk Cz han Nuralinin

34

1783 ylnda Srm idaresindeki Kazaklar Kk Cz Han Nuraliyi destekleyen Rus komutan aganov idaresindeki Rus Kazak birliklerine kar savatlar. Srm komutasndaki Kazak birlikleri bu savalarda byk baar kazandlar. Ayaklananlar Saz-Uil ve Temir Irmaklar evresini ele geirdiler. Rus Hkmeti, askeri gle ayaklanmay bastramayacan anlaynca Orenburg Valisi Baron gelstromu arac olarak kulland. Rusya, ayaklanmaclarn isteklerini yerine getirmek iin 1775de ald tedbirleri Ufada bir halk kurultay toplatmaya alt. Srm Batur, Rusyann bar salamak iin dikkate alarak ayaklanmay durdurdu. 1785de Ruslar, ettiler. Bu Orenburgda Kk Cz Kazaklarnn toplantsn organize

toplantda yeni bir han seilmedi. Buna mukabil bana Srmn getii bir taht uras tekil edildi. Bundan sonra Ruslar, Kk Czn ilerine ksa bir sre de olsa karmaktan vazgemek zorunda kaldlar.35 1791 ylnda Orenburg Valisi Neuyling, Nur Ali Hann kardei Er Aliyi Kk Cz Han olarak tayin etti. Bunun zerine Ruslara kar yeniden ayaklanmalar balad. 1792de Srm Batur, Orenburg Valisine milleti adna Ruslara sava ilan ettiini bildiren bir mektup gnderdi.36 Srm Batur idaresindeki ayaklanmaclar, 1797ye kadar Rus ordularna kar mcadeleye devam ettiler. Bu dnemde hayvan hastalklarn ba gstermesi Kazaklar ekonomik olarak zayflatt iin mcadele glerini krd.
37

1797de Kk Cz

Han Er Alinin

ldrlmesi zerine Rus

hkmeti yeni bir han ve yeni bir taht uras seilmesine karar verdi. Sultanlar, Ayuvakn bakanlnda bir taht uras setiler. urann alt yesinden baka Mft Muhammet Hseyin Rus makamlarnn temsilcisi olarak bu urada grev ald. Austos 1797de urann ilk oturumu yapld. Bu toplantya yaklak bin adamn eliinde katlan Srm Batur,
34 35

Kmen MAMIRULI: a.g.e., 128-129. M.B.OLCOTT: a.g.e., 43-47. 36 Kmen MAMIRULI : a.g.e., 129. 37 Nimet MINCAN: Kazaktn Kskaca Tarihi (Almat ,1994), 336.

21 halkn ekonomik durumunun ktlemesinden dolay arpmalarn

durdurulmasn isteyerek taht urasnn verdii karar kabul edeceini bildirdi. Rus askeri kuvvetlerinden kurtulabilmek iin 1802 ylna doru Hive tarafna ekilen Srm Baturun bundan sonraki hayat ve lmyle alakal olarak kesin bilgi mevcut deildir. 38

1.2. 2. Colaman Tileni Ayaklanmas

Kk Cz Han Sultan Arungazinin halk eriat esaslarna gre ynetmek istemesi, Buhara emirlii ile mnasebetler kurmas ve 1820de Rusyann A.Negri idaresindeki Buhara seferine mani olmas Ruslar fkelendirdi. Ruslar, Arungaziyi bir bahaneyle Petersburga davet ederek Kalugaya srgne gnderdiler. Arungazinin srgn edilmesi ve 1811 ylnda lek Irmana Ruslarn bir kale inaatna balamalar Kazak ayaklanma balad. Rusya dolay baar bozkrlarnda huzursuzluk meydana getirdi. Bu yzden Tabn alt boyu nderi Colaman Tilenci ynetiminde yeni bir almsa da salayamamtr. 39 Rusya esirlerin serbest braklmasn grmek iin Tilenciye bir eli gnderdi. Tilenci, eliye: Ben bir aki deilim. Rusya ile sava halindeyim. gal edilen zerine Ruslar, birliklerin zorunda kald.
40

bu ayaklanmay 1823de Albay Berg idaresinde askeri birlikle bastrmaya bozkr artlarnn zorluundan

topraklar iade edilmedii mddete ve Arungazi zerine Tilenci, gnderdi. teslim Bu

serbest braklmadka Rus kalelerine saldrlar srecektir dedi. Bunun Rus Kazak birliklerini Tilenci dayanamayan Colaman basksna olmak

38 39

Kazak SSR Tarih, c.III, 129-131. Baymirza HAY T: a.g.e., 181. 40 A.g.e., 181.

22 1. 2.3. satay Tayman Ayaklanmas

1837 tarihinde balayan

satay Tayman ve Muhammet Otemiolu41 ile sebeplerinden birisi Bkey Orda Han

ayaklanmann

Cihangir Hann Bkey Orda topraklarnda 4 milyon desyatin araziyi evresinde yaayan beylere keyfi olarak devretmesi ve Prens Yusupov ile Graf Bezbodorskiye Hazar dier sebep ise Ruslarn Denizi Ural kysndan hattnda
42

araziler

satmasdr.

Bir

kale yapm

iin Kazaklarn

kullandklar otlaklar msadere etmesidir.

satay Tayman, halkn durumunun ktlemesinden dolay Cihangir Hana yapt ikayetlerin dikkate alnmamas zerine 200 adamyla birlikte Cihangire kar ayaklanma bastrmak balatt. Rus Hkmeti satayn bir birlik ayaklanmasn zere Albay Gekes komutasnda

gnderdi. Rus birlikleri ile

satayn kuvvetleri arasnda ilk

arpmalar

1837de Ta Tbe vahasnda gerekleti.43 Ruslar, satay Hann Ruslara satld slogann yayarak Kazaklarn sataya olan gvenini sarsmaya altlar. Yaplan savalarda Ruslarn top kullanmas Kazaklarn byk zayiat vermesine sebep oldu. Rus birlikleri isyana katlanlar iddetle cezalandrd. birlikleri ile Btn bu olumsuz artlara ramen Kazaklar, mcadelelerine Yayk Nehrinin i ksmlarna ekilerek devam ettiler. Rus satay nderliindeki Kazaklar arasndaki ikinci karlama Rus birlikleri karsnda ok baarl bir mcadele Bu temiolu Temmuz 1838de Ak-Bulak ve Kyl Irmaklar arasndaki blgede meydana geldi. Kazaklar savata satay
44

verseler de sayca kalabalk olan Rus ordusuna malup oldular. ldrld. Onun mcadelesini Muhammet devam ettirdi.

41

Muhammet temiolu, Rusa ve Trke okuyup yazabilen fasih szl ve halk zerinde etkili bir aydnd. : Bkz; Zeki Velidi TOGAN: Bugnk Trkili, Trkistan ( stanbul , 1981), 312. 42 A.RAZANOV: satay Taymanolu (Almat, 1996), 6-10. 43 Kmen MAMIRULI: a.g.e., 146-147. 44 Kazak SSR Tarihi c.III, 152-154.

23 1.2.4. Kenesar Kasmolu Ayaklanmas

1822 ylnda Orenburg Kazaklar iin kartlan yeni ynetim eklinin 1824 ylnda Orta Cz iinde uygulanmas sonucu Orta Cz Orenburg Genel Valiliine balanarak sultanlarn iktidarna son verildi. Ordularn kademeli olarak Orta Cze sokan Ruslar, kale gmenleri yerletirmek amacyla Kazak topraklarna yapm ve Rus 1835te el koydular.

Sultanlarn iktidarna son verilmesi ve topraklarn Ruslar tarafndan zorla alnmas halkn iddetli muhalefetine sebep oldu.45 Halkn Ruslara kar mcadeleden Kenesar silahlandrarak baka aresi kalmaynca Ablay Hann Esengali ile baladlar.46 Kenesar torunu birlikte Sultan halkn Kasm, kardeleri Sarcan ve mcadeleye

ayaklanmasna

Kazakistandaki Kazak boylarnn bir ounun destek vermesi sonucu Kenesarnn hareketi dier ayaklanmalara gre daha geni bir alanda etkili oldu.47 Bu dnemde ayaklanma gemelerini Kenesarya savarken blgeler hala nlemek kar dier Kk Czde iin tedbirler satay Tayman ald. Kenesarnn nderliindeki liderinin irtibata kuvvetleri 1838 ylnda

devam ediyordu. Ruslar iki Kazak

sonbaharnda Kketav ve Akmoladaki Rus kalelerine saldrdlar. Ruslar, Rus Kazak birliklerini kullanmlardr. 1840 birletirmeye trl alt. Takent-Sibirya ticaret yolunu ele geiren Kenesar, bir yandan Ruslarla taraftan halk her Kenesarnn baarlar zerine Ruslar anlamak istedilerse de Kenesar igal edilmi terk edilinceye kadar mzakereyi reddetti. Bunun zerine ar I.Nikola, Haziran 1843te ayaklanmann bastrlmas iin byk bir seferin yaplmasn emretti. Lebedev komutasnda harekete geen Rus ordusu, Kenesar karsnda baarsz olmutur.48

Kmen MAMIRULI: a.g.e., 148. E.T. SM RNOV: Kenesar cene Szdk Sultandar (Almat, 1992), 8. 47 Ermehan BEKMEHANOV: a.g.e., 174. 48 Kazakstan Tarih Oerkter (Almat,1994), 229-230.
46

45

24 Sava birliklerini takviye eden Rusya, bu kez Dunikovskiy bir

komutasndaki Rus ordusunu Kenesar zerine gndermise de Ruslar tekrar baarsz oldular. Kenesar emrindeki Kazaklar, bu dnemde taraftan Ruslarla savarken dier taraftan da Gneydeki zbek

Hanlklarndan Buhara Hanl ile ittifak yaparak Hokand Hanlna kar savamlardr. Ruslar ve Hokand Hanlna kar yapt mcadelede byk baar kazanan Kenesary Buhara Hanl ve Hive Hanl Kazaklarn yetkili han olarak kabul ettiler. Takent civarnda yaayan

Kazaklar da Kenesarya ballklarn bildiler.49 Ayaklanmaclarla yapt mcadelesinde zor duruma den Rusya, Kenesar ile anlamak iin yeni bir heyet gnderdi. Bu heyetin dier bir amac da Bozkr hastalklarn ve tedavi yollarn renmek, Rusyann ina edecei yeni kalelerin yerini tespit etmekti. Orenburg Valisi Obruev Kenesarya cevaben Rus gnderdii valisine mektupta Kurann esaslarna istinaden Rusyann hakimiyetinin tannmasn talep etmitir. Kenesar bu mektuba yle demitir: Bizden hkmdarnza ve hkmetinize tabi olmamz istiyorsunuz. Ayn Allaha inandmz ama farkl dinden olduumuzu yazyorsunuz. unu bilmelisiniz ki bu fikirleriniz bizim anlaymza uymamaktadr. Size tabi olduum takdirde Allahn rzasna kar gelmi olurum. Onun
50

gazabndan

korkar,

Mslman

hkmdarlarn nnde utanrm.

Bu mektuptan sonra Rus ynetimi ordularn daha da kuvvetlendirerek saldrya getiler. Kenesary ele geirmek iin yeni kaleler ina ettiler. 1847 ylnda Kenesar Ruslara kar mcadelesine daha gl bir ekilde devam edebilmek iin Krgz topraklarna girerek Krgzlarla birlemenin yollarn arad. Kenesarnn daha fazla glenmesini istemeyen Hokand Hanlnn dnen
49 50

kkrtmalaryla Kenesarnn Krgzlar,

Krgz

kabile

efleri, Kazaklarla hakimiyeti altna destekledii

ibirliine alacan gleriyle

yanamadlar.

kendilerini

Hokand

Hanlnn da

Ermehan BEKMEHANOV: a.g.e., 254-260. Baymirza HAY T: a.g.e., 185.

25 Kenesarya kar saldrya getiler. Uzun yllar Ruslara kar

savamaktan yorgun den Kenesarnn ordusu Krgzlara kar malup oldu. Kenesar yakalanarak korkun bir ekilde ldrld. Bu yenilgi 19. yzyldaki Kazaklarn Ruslara kar verdii en byk direni hareketinin sona ermesine yol am, Asyann kaplarnn anahtar Ruslarn eline gemesine sebep olmutur. 51

1.3. arlk Rusyas Hakimiyeti Altnda Kazaklarda Sosyal ve Ekonomik Hayat

Kazaklarn sosyal hayatnn kendisine zg nitelikleri sosyo-ekonomik hayatnn biimlenmesinde hem de 19. yzyl ile yzyln bandaki Kazak aydnlarnn programlarnn

vard. 20.

Kazaklarn sahip olduklar gebe ve yar gebe hayat tarz hem Kazak belirlenmesinde

etkili olmutur. Gebe yaam tarznn ar tabiat artlar ile d tehditlere ak olmas, Kazaklar arasndaki akrabalk bann avl, boy, olmutur. oluan
52

glenmesine ve sebep

cz

gibi

sosyal-siyasi

birlikteliklerin

kurulmasna

En kk topluluklar olan kylerin birlemesinden boylar,boylarn varl Kazak toplumunu derinlemesine snflara

birlemesinden ise czler olumakta idi. Kazak Hanl dneminde czn ayrlm bir cemiyet haline getirmiti. Hem bizzat czlerin arasnda hem de onlar tekil eden boylar arasnda kdem esas bulundurulmaktayd. Mesela Ulu Czn en alt kolunu oluturan bir boy, Orta Czn en st dzeydeki baka bir boydan stn saylrd. Bu kdem fark sava dzeninde yerin belirlenmesinde, sava ganimetlerinin paylalmasnda, toplantlarda oturma srasnn belirlenmesinde nemli idi.53
51 52

E.T.S M RNOV: a.g.e., 17-19. Steven SABOL: a.g.e., 9-11. 53 S.G. KLYASHTORNY ve I.T. SULTANOV : Kazakistan; Trkn bin Yl ( stanbul, 2003), 353.

26 Sosyolojik adan toplumsal hayat feodal temele dayanmakta idi. Kazak toplumu biri Ak-Syek-(Ak Kemik) dieri Kara-Syek-(Kara Kemik) olmak zere bir birine tamamen zt iki sosyal gruptan olumutu. Ancak bu iki grup arasndaki ashabnn farkllk ekonomik saylan deil siyasi ve hukuki Ak-Syek fertleri her yndendi. Sadece sultanlar ve Cengiz Hann soyundan gelenlerle, Hz. Muhammedin zmresine torunlar Hocalar mensuptular. Toplumun bunlar dnda kalan tm

Kara-Syek idiler. Toplumun tabaka iaretlerine gre gruplara ayrlmas ve iaretlere gre farkl hukuk normlar uygulanmas prensibine yapdaki bu zaman sk bir ekilde dikkat edildi. Hanlk dneminde oluan sosyal stat ayrm etkisini Kazaklar Rusyann hakimiyeti altna devam ettirmitir.54 dinin ve bilhassa rf ve adetlerin etkisi de girdikten sonra da uzun sre Sosyal hayat zerinde

bykt. Turgay eyaletinde yaplan bir aratrmaya gre 1830-80 yllar arasnda Hanlk dnemine nazaran slam dininin Kazak sosyal hayatnda etkisinin artt, halkn arasnda be vakit namaz klanlarn saysnn oald bildirilmektedir. Kazaklar slamiyet ten nceki adet ve rflerini ise slam inancnn bir paras olarak devam ettirdiler. zellikle Kazaklarn eski dinleri olan amanizmin de bulunmaktayd.55 Halk arasnda sosyal hayat zerinde derin izleri tedavi edici zellikleriyle tannan

amanlarn ruhlarn yardmyla tabiat olaylarn da etkilediklerine inanlrd. Kazaklar arasnda bu tr amanlara baks denilmekte idi. Bakslarn giydikleri kyafetler amanlarnki gibi at kuyruundan dikilmekteydi. Bakslar ayn ekilde amanlar gibi kopz alarak halk etkileme gleri yksekti. Kazak bakslarnn en nemli farllklar slam dinine inanmalar, Allaha ibadet etmeleriydi.56 Kazaklarn Mslman atalarnn olduktan sonra medet yaattklar adetlerinden birisi de isimlerinden

ummalardr. okan Velihanov bu konuda: Kazaklar

hayatlarnn zor

54 55

A.g.e., 349. E.Elizabeth BACON: Central Asians Under Russian Rule (Newyork, 1966), 42. 56 Adilcan PIRMANOVA Ve Alcan KALPEYEVA: Kazak nteligentsiyas ( Almat,1997), 58.

55-

27 dnemlerinde ata babalarnn isimlerini zikrederler ve onlar iin kurban keserler demektedir.57 Rusyann Kazakistan igaliyle sosyal hayat da otoritesini kurmas ekonomik hayattaki deiiklikler etkilemitir. arlk Rusyasnn Kazakistanda kendi Gebe hzl

bey, sultan,han , aksakal gibi Kazak halk zerinde Kazaklarn, Rus idarecilerin sosyal hayatlarnda

etkili olan geleneksel glerin etkisini yitirmesine sebep oldu.58 hayatn kendisine has kltryle beslenen de tevikleriyle yerleik hayata gemeleri

deiimler meydana getirdi. Bu deiimde Kazakistana yerletirilen Rus gmenlerin de etkisi byk oldu. Mesela 19. yzyln ilk yarsnda Orda Kazaklar arasnda nce ay iimi yaygnlamaya balam daha sonra ise Ruslarn tesiriyle votka, sigara, enfiye gibi zararl alkanlklar ba gstermitir. 59 Gebe hayat tarznn gerei olarak Kazak ekonomisinin temelini hayvanclk hayvanclktan oluturmaktayd.60 Gnlk saladklar rnleri temel tketim maddelerini takas ederek salayan Kazaklar,

genel olarak koyun, at ve deve yetitirirlerdi. Btn bir yl boyunca meralarda otlamaya ve kar altndan yem bulmaya alk olmayan byk ba hayvanlarn yetitiriciliinden Kazaklar uzak durmulardr. Dolaysyla koyun, ekonomik adan en nemli hayvand. Et ve st rnleri gda maddesi olarak kullanlr, deri ve postlarndan giysi, ayakkab, kap kacak ve dier bir ok ev eyas yaplrd. Kazaklar iin vazgeilmez olan dier bir hayvan ise at idi. Kazaklarda atlar binek, yk ve kou atlar olmak zere e ayrlyordu. Gebe Kazaklar iin atn gnlk yaamda son derece byk nemi bulunmaktayd.61 Kazak topraklarnn Rusya idaresi altna girmesi ile birlikte balad.

Kazaklar arasnda hayvancln yannda

57 58

ziraat faaliyetleri de

A.g.e., 59. Steven SABOL: a.g.e., 51. 59 Ukiltay SUBHANBERD NA, S.DEM ROV Ve K.SAHOV: Kazak (Almat,1998), 200. 60 Aygul BOKEYEVA: Kazak Gebe Kltrnn Karakteri, Trkler, Vol.19, ev. Arzu GLER (Ankara, 2002), 429. 61 S.G. KLYASHTORNY ve I.T. SULTANOV : a.g.e., 350.

28 Rusyann i ksmlarnda yaayan fakir Rus kyllerinin Kazak topraklarna g ettirilmesiyle birlikte 19. yzyldan itibaren bir ok Rus gmen Kazak topraklarna gelerek yerletiler. Bu gmenler daha ok ziraatla uratlar. Rusya idaresinin tevikleri ile yerleik hayata geen bir ksm Kazaklar da Ruslardan ziraatl renerek zirai faaliyetlere baladlar. Fakat verimli topraklara Ruslarn yerletirilmesinden dolay Kazaklara verimsiz topraklar kald. Bu sebepten Kazaklar hem ziraatlkta hem de hayvanclkta byk skntlar yaadlar. Mesela Kazakistann Yedisu hari dier blgelerinde 1880den 1905e kadar koyun ve kei says %24 orannda azald. Rusyann
62

uygulam

olduu

iskan siyaseti

Kazaklar daha da yoksullatrd.

Rusyann Kazakistan igaliyle birlikte Kazaklarla Ruslar arasndaki ticari faaliyetler de geliti. Kazakistanda ticaretin gelimesinde farkl ehirlerde kurulan panayrlarn panayr 1832 ylnda Kazakistann ortand, etkisi byk oldu. Kazakistanda ilk Han Ordasnda ald. 1870-90 yllar aras Karkara, Oyl, Temir, ernoyarsk, Evliyaata, asl ticaret

Kketav, Akmola, Taynagl, gibi ehirlerinde 50 den fazla kk ve orta byklkte panayr faaliyet gsteriyordu. Panayrlarda hayvan rnlerine aitti. Kazakistandaki panayrlar Rusyann Nijegorod, rbit gibi nl ticaret merkezleri ile sk balant kurulmasn, Rusyann merkez ileleriyle alveri faaliyetlerinin gelimesini salad. Bylelikle her yaz ve sonbaharda panayrlarn kurulduu Petropavl, Semey, Akmola, Kketav, gibi Kazak ehirleri Nijegorod gibi birer ticaret merkezi haline geldi.63 Kazakistanda ticaretin gelimesi Kazakistann smrlmesini pahal bir tccarlarn

hzlandrmtr. Kazakistandan elde edilen ucuz hammaddenin Rusyada fabrikalarda ilendikten sonra tekrar Kazakistan pazarnda ekilde satlmas Kazak halknn fakirlemesine Rus

zenginlemesine sebep oldu. Kazak bozkrlarndan Rusyann ilerine

62 63

Zeki Veldi.V.TOGAN : a.g.e, 271. Seyfullah YALIN: arlk daresindeki Kazakistanda Ticari Hayat, Trkler, Vol.19 (Ankara, 2002) 402.

29 gtrlen pek ok mal ve hammadde Uraldaki fabrikalarda ilenip tekrar bozkra deri ceket, kalpak, kundura, Kazaklar, olduklar yaplan bu kandil, fazla sabun trnde geri iin geliyordu. Kylerdeki tccarlarn getirmi dolay aldklarndan ticaretten bu rnleri anlamadklar

deerlerinin zararl

zerinde satn kmaktaydlar.

ticaretten de

Mesela Rusyada 6-7 rubleye satlan bir semaver Kazak kylerinde 2025 koyun karlnda satlmaktayd. Rusya, Kazakistanda kendi lehine ileyen ticareti mnasebetleri glendirmek iin demiryolu inasna byk nem verdi. Kazakistanda 1917 ylna kadar denen 2793 kilometrelik demiryolunun sadece 236 kilometresinin mahalli nemi olup geri kalan tamamen ticari ve askeri maksatlyd. 64 Kazaklarn ekonomik artlarnn arlamasnn sebebi de toplanan vergilerin halkn gelirinin dier nemli bir

stnde olmasdr ki

vergilerin para ile denme mecburiyeti Kazakistanda her geen gn tefeciliin artmasna sebep oldu. Alnan parann iki kat faiz alnmas ve borcun tefecilere malla denmesi Kazakistanda havyacln dolaysyla ekonomik hayatn gnden gne ktlemesine yol at.65

64 65

Seyfullah YALIN: a.g.e., 403-405. Kazak SRR Tarih a.g.e., 308.

II. BLM 1905 RUS HT LAL NE KADAR KAZAKLARDA KLTREL HAYATIN GEL M

2.1. Kazak Halk Edebiyat ve Milli Dncelerin Gelimesi

Kazakistanda Hanlk

dneminden

gnmze

edebi

almalar

yazl ve szl olmak zere iki yolla ulamtr. Yazl edebiyat alannda ecereler ile ylnameler nemli bir yer tutmaktadr. Kazak geleneklerine gre Kazak Hanlar atalarndan kalan ecereleri saklayarak gelecek kuaklara aktarmlardr. Bu ecerelerin banda Nsabname-i Kazak gelmektedir. Bu eserin kim tarafndan yazld belli deildir.1 Bu tr eserlerden olan 16. yzylda Farsa yazlan Tarih-i Raidi de Kazak tarihi asndan nemli bilgiler bulunmaktadr. Kitabn yazar Muhammet Duvlati, Kazak boylarndan biri olan Dulat boyunun bey soyundan bir kabileye mensuptu. Eserinde sadece Kazak Hanlnn kuruluundan bahsetmeyip milattan nceki asrlarda Turanda yaam Trk boylarnn tarihi ile ilgili bilgiler de vermektedir.2 Bu dnemde yazlan dier bir nemli eser, Kadrgaliy Celayiri Kosnbekulnn eserinde yazd Camit Tevarih adl eseridir. Kadrgaliy, Kazak Hanlarnn ecereleri ve Kazak bozkrnda yaayan

Celayir, Argn, Kpak, Kangl, Nayman, Kontrat, Kerey, Aln gibi Trk boylar hakknda bilgiler vermi ark memleketlerini geni olarak tahlil etmitir. 3

Nmet MINCAN: Kazaktn Kskaca Tarih (Almat,1994), 358. Bayuzak Kocabekul ALBAN : Tarihi Tanm (Almat,1994), 164-170. ; Klavdiya P U NA : Tarih-i Raididin Tercimesi Tural, Kazak Tarih, Nu.4 (2004), 129-132. 3 Asanbay AKSAR: Turan Bykleri, ev. Aur ZDEM R ( stanbul, 2003), 95-96.
2

31

Trk devletlerindeki szl edebi gelenek Kazak Hanl zamannda Kazaklar arasnda da devam etti. Hanlk dnemine ait en nemli szl edebiyat rnleri kahramanlk destanlardr. Bunlar arasnda: Alpams, Er-Sayn, Kambar, Ertagn, Er Kosay, Tre Han, dnemin sosyal yaants, halkn gelenek ve Koblant izler Koz bulunmaktadr. Gerekte yaanm olaylar konu alan lirik destanlarda greneklerinden bulmak mmkndr. Lirik destanlarn konusu genellikle yaanm ak ve sevgi hikayeleridir. Bu lirik destanlarn en ok bilinenleri Krpe- Bayan Sulu, Kz Cibek ve Ayman-olpan dr. ve ozanlarnn edebi rnleri de nemli yer tutar.
4

Hanlk dneminde Kazak szl edebiyat alannda Kazak airleri Geleneksel Kazak nazmnn temelini atm olan bu ozanlar, Kazak soylularnn himayesi altnda olup onlarla birlikte ger konarlard. Eserlerinde Sufi dncesini yanstan bu ozanlara ky ky dolaan, destan ve menkbeleri szl olarak nakleden ya da doalama iirler okuyan Aknlardan farkl olarak Crav denirdi. Cravlar mensubu bulunduklar kabilede bilge kii olarak sayg grr hanlar ve sultanlara danmanlk yaparlard.5 danmanlk Ablay Hana yapm olan Bukar Crav bu tr cravlardandr.

1668 ylnda bugnk Pavlador vilayetindeki Bayanavlda doan Bukar Crav, iirlerinde Ablay Hann sadece siyasetini ve millete yapt iyilikleri vmeyip bunun yannda hann da bir insan olduunu, dolaysyla hata yapabileceini ifade ederek hatalarn da ekinmeden hann yzne kar syledi. O devirde hana kar sert konumak; hann hatalarn nazmla da olsa yzne vurmak ve halk arasnda yaymak lm gze almak demekti. Bukar Crav, Ablay Han ar ekilde eletiren bir ok iir yazm ona yol gstermitir. 6

4 5

Nmet MINCAN: a.g.e., 354. Martha Brill OLCOTT: The Kazakhs (Stanford, 1987), 21. 6 Esenbay DSENBAY : Bukar Crav (Almat , 1993) 4-17. ; Baragul SABEK: Bukar Crav Gbrattar , Kazak Tarih, Nu.4 (2004), 27-30. Ay, Ablay, Sen onbir casnda - Ey Ablay, sen onbir yanda, Aeyin-ak kul edin- Kck bir olandn. Onbe caska kelgende- Onbe yana geldiinde Arkada Abilmambet Trenin- Arkada Ebilmambet beyin

32

Kazak Hanlnn zayflamas ve Kazak birliinin bozulmas ile birlikte Kazak topraklar nce Kalmuklarn daha sonra ise Rusyann istilasna urad. Kazak airleri ve ozanlar bu istila hareketlerinden etkilenip duygu ve dncelerini eserlerine yansttlar. 18. ve 19. yzyl boyunca Kazak halk edebiyatnn temsilcileri olan air ve ozanlar, Rus istilas ve smrge siyaseti karsnda olup Rus istilasna kar milli zor duruma den halkn dili gelimesinde ba rol dncelerin

oynadlar. 19. yzyln banda satay Taymann Rusyaya kar balatt mcadeleye destek veren Muhammet temilu(1804-1840) bu tr air ve ozanlardandr. vakf Muhammetin bilgili bir nerede olduu tahsil grd tam olarak bilinmemektedir. Ama onun slami ilimleri ok iyi bildii Rusaya da temiolu kii Atasna eken Kutlu Er, Kaygl Gn, ayn zamanda Halk Harekete

anlalmaktadr. Muhammet

Gese Han Duramaz Yannda ,Yiidim, satay simli Aam Var adl Rus istilasna kar yazd ateli iirleriyle halk coturmu gayrete getirmitir.7 Bu dnemin Kazak szl edebiyatnda nemli bir yere sahip olan halk ozanlarndan birisi de Kurmangaz Sagrbayuldr.(1818-1889) Kurmangazi, Ural eyaletinde fakir bir ailenin ocuu olarak dnyaya geldi. Sanatkar bir muhitte doup byyen Kurmangazi, ocukluundan itibaren mzie kar ilgisiyle dikkatleri ekti. lk stad Kyi8 Uzaktr. Kurmangazi, Uzakla beraber gezip halk arasnda dolaarak dombra9 alma yarlarna katld. Bylece sanatyla ne kan Kurmangazi, mr boyunca sanatyla hakszla, zulme, smrye kar mcadele etti. Sibiryaya srlmesine ramen Rus smrsne kar sanatn icra
Devesine bakan kuldn- Devesine bakan kle idin Bkz; .Metin ERGUN: Kopz Sarn, Kazak Ak Tarz iir Gelenei Akn ve Cravlar (2002,Ankara), 185. 7 Mardan BAYD LDAYEV: Gasr Crlayd (Almat,1965), 12-14. ; Asanbay AKSAR: a.g.e., 123. 8 Ky ; Halk ozanlarnn edebi, tarihi destanlar ve gnlk yaam konularn anlatmak iin mzik aletleriyle alnmak zere yazdklar eserlere Ky, bu sanat icra edenlere de Ky, denirdi. Bkz; Jannat ERGAL EVA ve Nurhat AKUZADAULI: Kazak Kltr (Almat,2000), 319. 9 Dombra, Kazaklarn balamadan biraz kk, iki telli milli algs

33

etmekten bamszlk

vazgemedi. mcadelesi

lk eserlerinden nderi satay

biri

olan

Kck ithaf etti.

kyn, Akbay,

Taymana

Kpk Saan, Aksak Geyik, Hapisten Kaan adl eserlerinde ise hrriyeti hayal eden halkn midi ve beklentisi oldu. st tabakaya olan kzgnln, kinini ve fkesini yanstt. Aday adl eserinde ise halk ayaklanmasnn kudretini ortaya koymaya alt.10 Rusyann smr siyasetine kar halk kyleri ile bilinlendiren bir baka ozan da Koceke Nazaruldr.(1823-1881) Koceke, sanatn kabiliyetinden doan eserlerle gelitirerek Rus igalinin zor gnlerinde doan milli uyan eserlerinde dile getirdi.11 Kazak bozkrlarnda iir sanatnn bir dal olan Ayts12 sanatnda da halkn milli duygularn yanstan bir ok ozan yetiti. Bunlar arasnda Syinbay dnyaya Aranol(1815-1898)nn gelen Syinbay yeri nemlidir. olduu Almat ehrinde tegen, sylemi aytslarda,

Karasay, Suran ve Savrk gibi Kazak kahramanlarnn erliklerini anlatt. Syinbayn Maksutka, Kasmga, gibi etkili ve sert aytslar halk arasnda ok mehur oldu. Muhtar Avezov, Suyibay Syinbay Yedisu airlerinin altn direidir szleriyle vmtr. Syinbay iirleriyle adalet, hrriyet, bamszlk ve eitlik iin mcadele eden halkn sesi olmutur. Onun Kazak halkn bamszlk mcadelesine tevik eden aytslar asrlar boyu Kazak bozkrlarnda sylenilmitir.13 Bu dnemde Kazak halk edebiyat iinde muhafazakar

dncelerde kendisini gsterdi. ortanbay Kanyolu(1818-1881), Dulat Babayatolu (1802-1871), Murat Mnkeolu (1842-1906), Bazar Crav

10 11

Asanbay AKSAR : a.g.e., 124-125. A.g.e., 126. 12 Ayts, Kazak Halk edebiyatnn en eski trlerindendir. Anadolu Trk edebiyatndaki atma trne benzeyen ayts, bugn de canlln korumaktadr. Bkz ; Jannat ERGAL EVA : a.g.e., 305. 13 Bozkurtlu bayrak derse Dmeyen can kalmaz Bozkurtlu bayrak ykselirse Yoku da arayp buluruz Bkz ; AsanbayAKSAR: a.g.e, 138.

34

(1839-1911), Ebubekir Kerderi14(1858-1903) gibi ozanlar bu akmn en gl temsilcileri oldular. Bu ozanlar eserlerinde slam kurallarna ve ahlak deerlerine ok geni yer verdiler. Kazaklarn geleneksel yaam biimlerini ven bu ozanlar Rus smrgecilerine ve yeni Rus idaresine zellikle Kazakistana Rus gmenlerin getirilmesine kar ktlar. Bu nedenle bu ozanlar gurubu Kazak edebiyat tarihinde Zar Zaman-(Zor Zaman) ozanlar Kanayolu savatlar.
15

olarak Murat

ta

adlandrldlar. gibi hareketine

Bunlardan

ortanbay Han kar

ve

Mnkeolu

ozanlar katlarak

Kenesar Ruslara

nderliindeki

milli

kurtulu

Medrese eitimi alan Dulat Babatayev

Kazak halknn ve ozan ve

btn Trki halklarn eski ecerelerinden haberdar, eski ozand.16

cravlarn mirasn iyi tanyan ve onlarn zelliklerinden ilham alan bir

19. yzyln son eyreinde Kazak edebi dili gelimi resmi dairelerin dnda edebi almalarda bu dil kullanlmaya balanmtr. Kazak bozkrlarnda slamiyetin glenmesi sonucu milli Trk ananelerinin yaatlmas iin eserler verilmeye baland. Bu uurda Manglakl Ebubekir Molla, Toblda Mevlikey Cusupbek, ve Molla, Karkaral hocalarndan hizmetleri Mehur Cusup Kpeyevin

eyhulislamolu

nemlidir. Bunlar arasndan Cusupbek, Halk edebiyatna ait bir ok edebiyat rn neretti. Bilhassa Hz.Ali, Hasan ve Hseyin, Kerbela, Salsal, Zerkum gibi ii efsanelerini, Rstem destan, Cemid, Ferhat ile irin gibi ran destanlarn Kazakaya evirerek yaynlad . Bu slam- ran eserlerini Cusupbek, tam Kazak hayatna uygun bir ekilde yazmtr. Hz.Ali, Hasan ve Hseyin onun eserlerinde tam manasyla gebe Kazak tipindedir. Bu ynyle eserleri slami geleneklerin gelimesi iin
14

airin, 1903 ve 1905 yllarnda Tatar tccar Nimetcann maddi desteiyle Kazanda Kerimovlar matbaasnda iki kitab baslmtr. Kerderi eserlerinde ahret inancna slam ahlakna yer vererek halka ruhani nderlik yapmtr. Bu yzden Komnist ihtilalden sonra airin eserleri ihmal edilmitir. Bkz ; Galm AHMETOV: a.g.e, 192-195. 15 M.B. OLCOTT: a.g.e., 108. ; Saylav KOCAGULOV: Cetisu lkesinin Cravlk-Akndk Desturu, Kazak Tarih, Nu.2 (2006), 72 16 Orhan SYLEMEZ : Bamszln 10. Ylnda Kazakistan Cumhuriyeti, Trkler, Vol.10 (Ankara, 2002), 349.

35

byk bir hizmet grd. Radloff, Cusupbek Kssa-i Cmcme adl eseriyle misyonerlerin faaliyetlerine set oldu demitir.17 Kazak halk yaad geni corafyada gebe bir hayat yaayp atalarndan miras kalan rf ve adetlerini, gelenek ve greneklerini koruyup sanatn da nesilden nesile devam ettirdi. dnemlerinde deil daha sonraki 19. yzyl boyunca hayat

Kazak yazl ve szl edebiyatnda gelien mili dnceler sadece dnemlerde de dnce zerinde etkili oldu.

2.2. Kazak Kltrel Hayat zerinde arlk Rusyasnn Etkisi

2. 2.1. Kazaklarda Dini Hayat ve arlk Rusyasnn Uygulad Dini Asimilasyon

10. yzylda Mslman olan Kazaklar arasnda slamiyet Altn Orda Han zbek Hann gayretleriyle hzl bir ekilde yaylmt.18 Hanlk dneminde slam dini Yesevi ve Nakibendi tarikatlarnn tesiri altndaki Buhara ve Semerkant gibi gebe girdikten ettirdiler.
17 18

slam kltr merkezlerine yakn olan ve

19

nispeten yerleik hayata geen gney Kazaklar zerinde Kazaklara sonrada

21

Kuzeydeki dinine devam

gre

daha

etkili ait

oldu.

20

Kazaklar

slam

amanizme

baz eski

inanlarn da

okan Velihanov Kazaklar Rusyaya katlncaya kadar szde

Zeki Velidi TOGAN: Bugn ki Trkili (Trkistan) ( stanbul,1981), 492. A.Serge ZENKOVSKY: Rusyada Pantrkizm ve Mslmanlk Ter. zzet KANDEM R ( Ankara, 1971), 51. ; Ravan MUSTAF NA: slamnn Kazakstanda Taralu Tarihnnan, Kazak Tarih, Nu.5 (2004), .53. 19 Kazakistanda ve Orta Asyada Nakibendi ve Yesevilik tarikatnn kollar ile ilgili Bkz; Alexandre BENN GSEN ve Q.LEMERC ER Sufi ve Komiser, Rusyada slam Tarikatlar, ev. Osman TRER (Ankara , 1998) 20 Kazak SSR Tarihi, Kne Zamannan Bu Gnge Deyin, c.II (Almat, 1983), 246-247 21 Ngmet MINCAN: a.g.e., 372.

36

Mslmandlar. Kazaklar slamiyeti hibir zaman aka kabullenmemi ve hkmetlerin kkrtmalaryla girmilerdir eklinde yazmtr.22 1870 ylnda Tatar okullarnda Mfetti olan Radloff ise Velihanovun aksine Kazaklarn slam inancndaki amanizmin tesiriyle alakal olarak unlar sylemitir: Kazaklarn slamiyeti kabul etmelerinin zerinden bir ok dnmek hatadr. Kazaklarn

asrlar gemitir. Onlardaki amanizm kalntlarna bakarak gya ancak imdi Mslman olan bir halk diye Mslmanlnn dier halklarn slam inancndan az ok farkl olmas, yalnz hayat tarz farkndan ileri gelmektedir. 23 Kazakistann Rusya tarafndan igalinden sonra slamiyetin Kazak bozkrlarndaki durumu Rusyadaki 1768-1774 Osmanl-Rus savalar kar daha lml Mslmanlara ve Pugaev kar
24 25

dini

zgrlk Katerinay

isteyecek kadar onlara kar ilgi duyan II.Katerinadan Mslmanlara altnda slam davranmaya hzl

sonra kuvvetlendi. isyan brakt. Bu geliti.

mecbur bir

dnemden sonra Rusyann tevik ettii Tatar din adamlarnn tesiri dini Kazak bozkrlarnda ekilde Katarinann dini alanda bir takm serbestlikler getirmesinin sebebi Rus istilasna kar doacak tepkileri hafifletmekti.26 Bu amala II. Katerina, 1787 de Rusyada Mslmanlarn

ounlukta olduklar eyaletlerden biri olan Orenburg eyaletine bal olan Ufa ehrinde Mslmanlara eri haklar konusunda bavurmalar iin bir dini idare merkezi amaya karar verdi. 1788 ylnda senato kararyla
22 23

A.Serge ZENKOVSKY: a..g.e, 51. W. Radloff: Sbiryadan, ev. Ahmet TEM R ( stanbul,1956), 480. 24 II. Katerina 1762-1796 yllar arasnda Rusyay ynetmitir. Onun zamannda Rusyay derinden etkileyen Pugaev isyan olmutur. Pugaev syanna Ural- dil blgesindeki Mslman Trkleri de destek vermitir. Bu durumu gren II. Katerina Mslman Trkleri yeniden kazanmak iin dini alanda bir takm tedbirler almtr. 25 Aslen Don Kazaklarndan olan Emelyan vanovi Pugaev Rus ordusunun eitli birimlerinde alm Daha orduda iken bir ka hapse atlmtr. Pugaev, Yayk nehri boylarnda yaayan ahaliyi kendisinin II.Katerinann ldrlen kocas III.Petro olduuna inandrp ksa zamanda byk kuvvet toplad. Orenburg hari blgedeki birok ehri aldktan sonra Kazan zerinden Moskovaya yneldi. Bir manifesto yaynlayarak kyl halk iftlik sahiplerinin zulmnden kurtaracan ilan etti. Rejimden memnun olmayan kyller ve Gayri Rus halk kitleler halinde ona katld. Daha sonra yakalanarak idam edildi. Bkz : smail TRKOLU: Rzaeddin Fahreddin ( stanbul,2000), 75. 26 Oliver ROY: Yeni Orta Asya yada Uluslarn mal Edilii ( stanbul, 2000), 62.

37

Orenburg

Mftlnn kurulma karar Hseyinov atand.

kesinleti.27

lk mft olarak sonra

Muhammetcan

Mftln

kurulmasndan

Akmola, Yedisu, Semey, Turgay ve Ural blgelerinde yaayan bir ksm Kazaklar da Mftle tabi olmak istediklerini hkmete bildirdiler. Fakat halk mftlk konusunda ikiye blnmt; birinci taraf kendi mstakil mftlerinin olmasn arzu ederken balanmak yukardaki istiyordu. blgelerde Hkmete yaayan kinci taraf Orenburg Mftlne yaplan Kazaklar bir bavurular 1789 ylnda yaynlayarak neticesinde Orenburg Kazak

Mftlne balandlar. Kazaklarn mftle balanmasndan sonra Baron Igelstromun bozkrlarna datt tevikiyle mft gnderdi.
28

ferman

mamlar

II.Katerina

bununla da

yetinmeyerek

1787 ylnda ilk defa Rusyada Kuran bastrarak Kazaklara cretsiz gibi idaresi dneminde Kurann 3-4 dnemde Kazaklar din ve itikat defa baslmasna izin meselesinde serbest randan gemek verdi.29 Bu

brakld. Hacca giden Orta Asyal Mslmanlara ii verildi.30 Krm Mslman savandan milletlerin sonra Kltr

zorunda kalmamalar iin, Rusyann kontrolndeki yerlerden gei hakk

Rusyada milliyetilik potasnda

dncesinin gerektiini

ykselmeye balamasyla birlikte Panslavist Rus aydnlar, Rusyadaki Rus eritilmeleri savundular. Bunun da ancak o milletleri
27

Hristiyanlatrarak olabileceini

Merkezi Ufada ehrinde olan, fakat, Orenburg Mslman Ruhani meclisi adn tayan bu messesenin vazifesi mollalar ve baka Mslman ruhanilerini tayin etmek ve Rusyada Mslman ruhani mansb sahiplerini idare etmekti. Bkz; Akdes Nimet KURAT: Rusya Tarihi (Ankara, 1993), 285. 28 Gnderilen imamlarn hepsi halkn dini ihtiyalarn karlayacak seviyede eitim alm kiiler deildi. Bunlarn arsnda medreselerde eitim alm kiilerin yannda cahillerde vard. Baz cahil imamlarn blge halkna yapt ktlkler ve din d uygulamalar, halk canndan bezdirecek bir seviyeye geldi. mamlar halktan eitli entrikalarla srekli para topluyorlard. Blgenin corafi olarak ok byk ve imam gndermeden cenazenin kaldrlmayacak olmas, bazen mevtann bir iki hafta gmlmeden kalmasna sebep oluyordu.. imamlar bazen Kazak kadnlarnn nikahlarnn sahih olmadn iddia ederek para karl ikinci ahslara dahi nikahlyorlard bu nevi uygulamalar neticesinde yaman araba yol bozar, yaman imam din bozar sz Kazaklar arsnda yerlemitir. Bkz; smail TRKOLU : a.g.e., 99. ; Allen J. FRANK: Russian Muslim Institions in Imperial Russia (Boston, 2001), 103-105. 29 1797 ylnda 3600 adet 1806 ylnda 1500 adet 1853 ylnda ise 82000 adet Kuran- Kerim baslp datlmtr. Bkz; Savlebek RUSTEMOV : Ornbor Muftiligi cene Kazaktar, Kazak Tarih, Nu.4 (2004), 84. 30 Oliver ROY : a.g.e., 52- 64.

38

iddia ettiler.31 Bunun sonucu olarak I.Nikola zamannda II. Katerinann uygulad slam siyaseti terk edilerek geleneksel yntemlere dnld. Bu dnemden sonra artk Ruslatrlmasn planladlar.32 Rus yneticileri slam dinini Trk halklarnn birlikte yrtmeyi Ruslatrlmasnda en byk engel olarak grdler. Trk halklarnn Hristiyanlatrma hareketiyle Rus aydnlarnn tesirleri sonucu Rusyann uygulad

Ruslatrma siyaseti etkisini dini alanda da

gsterdi. Kazakistandaki dini

gelimeleri kontrol edebilmek iin idari alanda terdirler alnd. 1866 ylnda kartlan kanuna gre evkaf arazileri yasaklanarak camilerin yaptrlmas genel valinin iznine brakld. 33 Rus idareciler bir taraftan slam dininin Kazaklar zerindeki etkisini kontrol etmeye alrken dier taraftan da Kazakistanda alan Rus okullar vastasyla Kazaklarn Ruslatrlmas ve Hristiyanlatrlmas iin altlar. Bu almalar planl bir ekilde yrtlp misyonerler grevlendirildi. Bu amala 1846 ylnn sonunda Kazan ehrinde Teoloji Akademisinin yannda misyonerlerin yetitirilmesi iin blmde Komitesi yzlerce kurularak misyoner burada yetitirildi. Hristiyan 1847 dinini
34

blm ald. Bu kitaplar Trk

ylnda Tercmanlar tantc

halklarnn dillerine evrilerek halka datld. 1872

ylnda Almat ehrinde Kazaklarn halk arasnda slam

Hristiyanlatrlmasn dininin aleyhinde

hzlandrmak iin misyonerlerden oluan bir komite kuruldu.35 Bu komitenin ynetiminde misyonerler propaganda yaparak Hristiyanl anlattlar. Bu trden propagandalar neticesinde din deitiren Kazaklara nakdi yardmlar da yapld. Rus yneticiler, Kazaklarn Hristiyanlatrlmas faaliyetlerinde mektupta kiliseye bu konu ve ile misyonerlere maddi destei esirgemediler. Orenburg ve Ural ehirleri Bapiskoposunun ileri Bakanlna yazd alakal maddi isteklerini belirtmektedir: Turgay eyaletinde din deitiren
31 32

A P ERCE : Russian Central Asia (Los Angeles, 1960), 204. Mekemtas MIRZAHMETOV: Turkistanda Tugan Oydar (Almat, 1998) , 51. 33 Baymirza HAY T : Trkistan Devletlerinin Milli Mcadeleleri Tarihi (Ankara, 1995), 159. 34 Adilcan PIRMANOV ve Aycan KAPEYEVA: Kazak nteligetsiyas (Almat, 1997), 68. 35 Mekemtas MIRZAHMETOV: Kazak Kalay Orustandrld (Almat, 1993), 31.

39

Kazaklarn ev inaatlar ve tarm faaliyetleri iin her aileye ylda 200 ruble olmak zere 26 aileye toplam 5200 ruble verilmesini rica ederim. 36 19. yzyln ikinci yarsnda hzlanan Hristiyanlatrma faaliyetleri sonucunda din deitiren ailelerin says belli deildir. Orenburg ve Ural Bapiskoposunun ileri Bakanlna gnderdii mektuptan anlalaca zere din deitiren ailelerin says snrldr. nk Rusyann slam dinine saysndan 1910 Hristiyanlatrma politikas engellerine ramen hzla aksi tepki yapm Kazaklar artan cami ve mescitlerin

daha da yaknlatrmtr.37 Bu durumu 19. yzyln sonlarnda Rusyann anlayabiliriz. 1864 ylnda Trkistan(Yesi) ehrinde 20 mescit varken

1920 ylnda bu say 41e, 1868de imkentte 18 mescit varken kii Rusya hkmetinden vize ald. Btn engellemeler

ylnda 36ya ykseldi. 1910 ylnda Kazakistanda hacca gitmek iin 500 ramen Kazakistanda dini eitim veren mektep ve medreselerin de says artt.

1917 ihtilalinden nceki 40 ylda Kazakistanda dini ierikli 200 kitap bastrld.38 Btn bu gelimeler Rusyann Hristiyanlatrma siyasetinde baarsz olduunu, 20. yzyln balarnda Kazakistanda slam dininin etkisini koruduunu gstermektedir. 20. yzyln balarnda Kazakistanda slamiyetin durumu bu dnemde gelien dnce hayatna ve politik gelimelere de tesir edecektir.

36 37

Alihan PIRMNOV: a.g.e., 69-70. Alihan KONRATBAYEV: Kazak Edebiyetinin Tarih (Almat,1994), 38 Nurcan RIGAL : Avezov cene Ala (Almat, 1997), 37.

123.

40

2.2.2. Kazaklarda Eitim Hayat ve arlk Rusyasnn Eitim Siyaseti

2. 2.2.1. Kazaklarda Geleneksel Eitim

slamiyetin, Orta Asyada yaylmas ile birlikte mescitlerin yanlarnda alan slam balamasna mamlar ve dinini kadarki reten medrese ve mektepler eitim Rus igalinin oldular. 18.yzyla dnemde en nemli merkezleri

mderrislerin

ders verdikleri bu

medreselerde

kadar skolastik dnce hakim olmayp dini ilimlerin yannda dier fenler de retildi. Kazak Hanlnn bakenti olan Trkistan ehrinde ve grmekteydiler.39 sfahani, medreselerin dier byk ehirlerde medreseler bulunmaktayd. Medreselerde zellikle varlkl ailelerin ve Kazak beylerinin ocuklar eitim 16. yzylda Mehmannamy yaayan Buhara Orta Asya adl eserinde tarihisi Rozbehan

Kazakistandaki

varlndan sz etmektedir. Hanlk dneminde Kazaklar bu medreselerin dnda Buhara Semerkand gibi ehirlerde alm olan medreselere de giderek dini eitim almlard. 40 slam dinini tebli vazifesi bulunan bu medreseler hanlarn ve ianlarn medreseleri ile zengin kiilerin at zel medreseler olmak zere iki trde olup eitim balang, orta ve yksek olmak zere kategorideydi. Bu okullarda her ya gurubundan genler eitim

almaktayd.41 nl Kazak airi ve dnr Abay Kunanbayevde bu tr medreselerden olan Semeydeki Kamali Hazretin mescidinin yanndaki medresede eitim almtr.42 19. yzyln banda Orta Asyada 600 kadar medresenin

varlndan sz edilmektedir. 1908 ylnda Trkistan Genel Valiliinde

39 40

Nmet MINCAN: a.g.e., 37. Kazak SSR Tarihi, Kne Zamannan Bu Gnge Deyin, c.III, 41 Adilcan PIRMANOV: a.g.e., 42-44. 42 Abay Ansiklopediya, (Almat, 1995), 513.

(Almat, 1982), 208-209.

41

268 medresenin varl bilinmektedir. Aratrmac H. Sebitovun verdii bilgilere gre Yedisu eyaletinde 1897 ylnda 88 mektep ve medresede 12 835 renci, Semey eyaletinde 1895 ylnda 17 mektep ve medresede 900 renci, Turgay eyaletinde 1911 ylnda 13 mektep ve medresede 340 renci, Akmola eyaletinde 1895 ylnda15 mektep ve medresede 340 renci, medresede renci Astrahann Srderya eyaletinde ise 1895 ylnda 2409 mektep ve 34 28.988 renci eitim almakta idi.43 Bu okullarda okuyan yldan yla hzl bir ekilde artmtr. Kazaklarn 1882 ylnda eitim Rus Valisi Ianovskii, geleneksel says

kurumlarna rabet gstermelerinin sebebini bu okullarn basit ve faydal eitim vermelerine ve bu okullardan mezun olan rencilerin Kuran ve Tatarca yazlm dini kitaplar kolayca anlayabilmelerine balamtr.44 19. yzyldan itibaren Rusya, Ruslatrma siyasetinin nnde bu alan mektep ve medreseleri azaltmaya engel alt. Yedisu Bu olarak grdnden kendi bu tr okullarn okullarnn kontrolndeki Kazak-Rus okullarnn saysn artrmaya, medreselerin halk zerindeki tesirlerini Valilii eitim amala kontroln artrarak yeni okullar almasn gletirdi. Trkistan Genel mfettiinin eyaleti Kazak-Rus mfettiine 1910 ylnda gnderdii mektubunda medreselerin kontrolyle

alakal olarak yle demektedir: Mektep ve medreselerin halk zerindeki tesirleri fazla olduundan bu kurumlarn kontrolnn dzenli olarak yaplmasn ve her alt ayda bir rapor halinde gnderilmesini istiyorum. 45 Rus hkmeti halk dini ynden bilinlendiren Bakanlna mektep direkt ve

medreselerin kontroln salamak iin 1874 ylnda Kazakistandaki btn mektep ve medreseleri Rusya Halk Eitim olarak balad. 1876 ylnda Kazak mekteplerinin yannda Rus snflar amay zorunlu hale getirdi. Bylelikle Kazak genleri Rus dilini renecek, Ruslatrlmalar hzlanacakt. Hkmet yetkilileri ger yada yerleik olsun
43

Mehrdad HAGHAYEGH : slam and Politics in Central Asia (Newyork, 1995), 8. ; Adilcan PIRMANOV : a.g.e., 45- 48 44 Allen J. FRANK: a.g.e., 293. 45 Adilcan PIRMANOV : a.g.e., 45.

42

halkn Rus dilini bilmesi gerektiini nk Rusann resmi dil olduunu, hkmet kurumlarnda ve mahkemelerde bu dilin konuulmakta olduunu belirttiler. 46 Kazak mektep ve medreselerine kat bir eletirel gzle bakan Rus memurlara gre medreselerde snflarn olumasnda ve imtihan sisteminde belirli bir metot uygulanmamakta, renciler ise yeterince bilgi alamamaktayd. Bunlarn dnda bu okullar skolastik dncenin etkisi altnda olup mderrisler banda Turgay dersler konusunda yeterli deillerdi. 20. yzyln medreselerin kesin olarak itaat altna eyaletinde

alnabilmesi iin bu okullarda Rus hkmetin onaylad kitaplar dnda kitaplarn okutulmasn yasaklayan bir kanun kartlmtr.47 ocuklarn Medreselerde mdrlerinden okutmak isteyen velilere ile

izin kad alma art getirilip

zin kad almaktan

kananlara para cezas uyguland.48 1877 ylnda Halk Eitim Bakanl tarafndan kartlan kanunla il mdrlerinin izni dnda evlerde mektep ve medrese almas kesin olarak yasakland. Rus Medresede snflarnn eitim ders verecek olan mderrislere de bilmeleri, medreselerin yannda Rus dilini okuma yazma seviyesinde bulunan

programlarna vakf olma art getirildi.49 Medreseler mfettiler tarafndan sk bir ekilde kontrol edilmekle kalmayp ayrca yeni medreselerin almasn zorlatracak bir takm artlar da getirildi. Bu artlar arasnda alacak olan yeni medreselerin yannda Rus snf almas iin gerekli altyapnn hazrlanmas, medrese ile mekteplerin gerekli materyalleri iin gerekli finansmannn gsterilmesi art bulunmaktadr.50 Btn bu engellemelere ramen Kazakistanda bu tr mektep ve medreselerin says hzla artm bu okullarn almas iin cemiyetler kurulmaya balanmtr. Bu cemiyetlerden biri Omb ehrinde
46 47

Adilcan PIRMANOV: a.g.e., 47. A.g.e., 47. 48 Kazak SSR Tarih, c.III, (Almat,1982), 346. 49 Adilcan PIRMANOV : a.g.e., 48. 50 G.CEKSENBAYEVA: Ors-Kazak cene Otarlav Sayasat , Kazak Tarih, Nu.1 (1996), 53.

43

kuruldu. 1906 ylnda Ombda alan ilk Kazak mektebinin finansman bu cemiyet tarafndan karland.51 Rusya hkmetinin uygulad btn engellemelere ramen Kazak halk temelde slam dinin esaslarnn retildii Kazak mektep ve medreselerine destek verdiler.

2.2.2.2. arlk Rusyasnn Kazakistanda uygulad Eitim Siyaseti

19.yzyldan hakimiyetini salam

itibaren

Kazakistan oturtmak

tamamen isteyen

igal

eden

ve

temellere

Rusyann, eitim

siyasetinin amac Kazak halkn Rusyann dnce ve hayat biimine intibak ettirmekti. Bu hedefe ulamak isteyen Rusyann Orta Asya ve Kazakistanda uygulad eitim siyaseti iki ana temele dayanmaktayd. Bunlardan birincisi Orta Asya Trk halklar arasndaki kltrel birlii bozmak ikincisi ise Trk halklarn Ruslatrmakt. grev almlardr.55 lmiminski
52

,A.E.

Alekterov53,ve N.P.Ostromov54gibi misyonerler bu siyasetin uygulanmasnda

51 52

Adilcan PIRMANOV: a.g.e., 49. Kazakistanda Ruslatrma ve Hristiyanlatrma faaliyetlerinde Nikolay lmisnki nemli bir yer tutar. Kazanl bir Ortodoks misyoneri olan lminski, Kazan ruhani akademisinde tahsil grd. Ve orada retmenlik yapt. Aznlklar Hristiyanlatrmak iin alt 1846-1861 yllar arasnsa Kahire ve Kazanda medrese tahsili grm olmasndan dolay slamiyeti tanm Arap ve Trk lehelerine de vakf olmutur. Bkz; Nadir DEVLET: Ruslatrmada Kazan Trkleri rnei, T.D.A.D, N-21, 87. 53 ALEKTOROV Aleksandr Yefimovi - (1861-1919), mesleki hayatna okutman olarak Orenburgta balamtr. Bu blgede o dnemlerde lminskinin misyonerlik hareketi olduka yaylm olup, hkmete her ynden yeterince destekleniyordu. Alektorov, lminski ile tanp, onun misyonerlik faaliyetlerini benimsiyor. Fakat dier misyonerler gibi kiliseye bal kalmadan yerlileri Ruslatrma siyasetinde zemin olarak okul ve eitimi gryordu. Resmi eitim-retim kurumlarnda retmenlik yapt. Ona gre misyonerlikle uraan ilim adamlarnn balca grevleri, smrge milletlerin dilini, tarihini, folklorunu, etnografyasn, dinini ve yaam tarzn ayrntl ekilde renip, onlar Ruslatrmak iin gerekli siyasi yntemler gelitirmekti. Misyonerler tarafndan bu dorultuda yazlan eserler, bizim iin gemi tarihimizi renmede gvenilir kaynaklar niteliinde olduu grlmektedir. Alektorv 25 yanda iken, yani 1886 ylnda Ordu (Devlet) retim Mfettiliine atand. Genelde arlk Hkmeti Kazak Trkleri zerinde uygulad siyasi, sosyal politikalar ncelikle gvenli olan Orduda deniyordu. Daha sonra tm Trkistan blgesinde uygulamaya geiyordu. rnein,

44

1870

ylnda Rusya Eitim Bakan D.A.Tolstov : Anavatanmzn yaamakta olan btn yabanc milletlerin eitimi; lminskiyi iin ynlendirmitir. btn g engelleri lminski, ortadan diyerek Tolstoyun kaldrmay Ruslatrma
56

snrlar dahilinde

onlar kaytsz artsz Ruslatrma ve Rus halk ile kaynatrma hedefini gtmelidir. szleriyle gsterdii Arap hedefe ulamak

dnm bu amala Tolstoya : slam dini var olduka Rus harflerinin harflerine kar sava olacaktr hareketinde ilk admn alfabeden balayacann iaretini vermitir. lminskinin program Arap alfabesinin alfabeler sayesinde hem de Trk neticesi alnan yerine Kril

alfabesinin

kullanlmasn ieriyordu. Her Trk lehesi iin hazrlanan ayr ayr yeni hem yerli halk kltrel kklerinden uzaklatrlacak arasndaki kltrel ba koparlacakt.57 arlk halklar

dneminde uygulamaya konulan fakat asl Bolevik ihtilalinden sonra lminskinin yeni metodunun amac ayr Trk boylarn mstakil milletler haline dntrmekti. Bu sayede bir birinden kopartlan
Alektorov Yerlileri Ruslatrmada neler gerekiyor? (Astrahanskiy Listok, 1892, No 27) adl makalesinde Ordu Kazak Trklerini Ruslatrma sorununa deinerek misyonerlik grevinin ana konularn belirlemitir. Alektorov, Okul, smrge halklarn Ruslatrlmasnda temel aratr demektedir. Yine o dnemlerde tannm Prof. Dr. L.N.Smirnov Yerlileri Ruslatrma ve Ruslatrma siyasetinin amalar adl makalesinde Ruslatrma siyasetinin esasnn yerlileri Hristiyanlatrmak olduunu ifade etmitir. Misyoner ilim adamlar tarafndan yaplan neriler iinde, Alektorovun ne srd usullerin gerekleme ihtimali daha etkili ve gvenli olmas, onun misyonerlik faaliyetlerinin baars hakknda fikir vermektedir. Alektorov, Rus Dousundaki Hristiyanlatrma (Ortodoks dinine geirme) Misyonumuz Hakknda Bizim Gazeteler adl makalesinde Trkistan halklarn Ruslatrmak iin ncelikle onlarn Kzlarna Hristiyanl kabul ettirmenin nemli olduunu savunmaktadr. Ona gre, ocuklarn aile atmosferinde milli ve manevi deerlerle yetitirilmesinde balca rol oynayan annenin Hristiyanl kabul etmesi ile Ruslatrma siyaseti hem gvenli, hem de verimli sonular verecektir. Mirzahan EGAMBERD YEV : Trkisntanskiye Vedomosti gazetesine gre Trkistanda Ruslatrma siyaseti (Ankara 2002), ( Yaynlanmam Yksek Lisans tezi), 54. 54 Rusya Mslmanlarnn Hristiyanlatrlmas hareketinde ilminskinin en nemli yardmclarndand5r. Taken Kz lisesinde Mdrlk yapan, Ostroumov Dala Valayatnn gazetesinin kartlmasndada grev almtr. Eserleri; Mslmanlar Arasnda Hristiyanlk Misyonerliin Tarihi ve Zamanmzdaki nemi (Kazan 1894), Trkistan Blgesinde Yerlilerin Eitimi Meselesindeki Tereddtler (Takent 1910), slam Bilimi (Takent 1910), Trkistan Okulunun 25 senelik Faaliyetinin Raporu (Takent 1900), Arabistan ve Kuran (Kazan 1899), Sartlar (Takent 1908), Gebe Asya Halknn Hristiyanlk nancn ve Hristiyanlk Medeniyetini Kabul Etme Yetenei (Takent 1895), slam Bilimi Kursuna Giri (Takent 1914) adl eserleri vardr ; Mirzahan EGAMBERD YEV : a.g.e., 59. ; Khalid ADEEB : The Politics of Muslim Cultural Reform (London, 1998), 88. 55 G. CEKSENBAYEVA: a.g.m., 53. 56 Baymirza HAY T: Trkistan Devletlerinin Milli Mcadeleleri Tarihi (Ankara, 1995), 167. 57 A.P ERCE: a.g.e., 205.

45

Trk boylarnn Rus kltr potasnda eritilmesi daha kolay olacakt. Bu dnemde her Trk boyunun Trkesi, tabiatyla dierleri ile az ok fonetik ve dier zellikleri bakmndan farkllklar tamaktayd. Matbaa, gazete ve dier toplu iletiim aralarnn olmad bu dnemde bu farkllklar; Trkistan ve Rusyadaki Trklerin birbirlerini rahatlkla anlayabilmelerine engel tekil etmek bir yana Balkanlardan giden bir Trk dahi Trkistann her blgesinde anlaabilmekteydi.58 Rus misyonerlerin gelitirdii eitim siyasetinin uygulama alan

okullar oldu. Trkistan Genel Valilii Halk Eitimi Bakannn 6 Mart 1870 tarihli raporunda Trkistan halknn konuma dilleri dikkate alnarak onlara kendi ivelerinde eitim verilmesi tavsiye edildi. Bu rapordaki nemli maddelerden bazlar unlardr : 1- Sart, Krgz, Kazak, Karakalpaklarn dilleri Trke olduu iin edebiyatlar derinlemesine incelenmemitir. Bu sebeple onlarn edebiyatlar hakknda geni apl aratrmalar yaplarak

birbirlerinden ayrmaya gayret edilmelidir. Onlarn edebi dili Farsa, ilmi dili ise Arapadr. Bunu dikkate alarak, bu halklarn kendi ivelerinde ders kitaplar kartlmaldr. 2- Trkistanl ocuklar mektep ve medreselerde ayn kitaplardan faydalanmaktadr. Ayrca bu kitaplarn ierikleri ve mderrislerin tatbik ettii eitim metotlar bizim amalarmza aykrdr. Bu okullarn yeniden organize edilmesi ve u hususlarn dikkatte alnmas gerekmektedir: aYerli eitim messeselerinde sistem deiikliine gidilmesi zorla Rus dili ve kltrnn retilmesi Mslman halkn honutsuzluuna sebep olabilir.
58

Alaadin YALINKAYA : Smrgecilik ve Panislavizim nda Trkistan ( stanbul, 1997) 246.

46

b-

Yerli ivelerin ok fakir olmas birtakm zorluklara yol aabilir. Bunu gz nnde bulundurarak yerli ivelerde karlacak kitaplarda ncelik en nemli derslere verilmelidir. Bunlar Rusa, Rus edebiyat,Rus tarihi ve Rusya corafyas dersleridir.59 Kazaklarn Ruslatrlmas iin ncelikle Rusann hakimiyetinin

salanmas gerektiine inanan Rus ynetimi, 19. yzyln 60. ylndan itibaren eitim alannda bir takm reformlar yapt. 27 Mart 1870 tarihinde Rusya Eitim Bakanl tarafndan Trkistan blgesinde bulunan okullarla ilgili bir kanun kararak Kazakistanda ve Orta Asyada Rusa eitim kalitesinin artrlmasna Kazak-Rus verildi.
60

ynelik

banda lminskinin kalitesinin

bulunduu

bir

komisyon kuruldu. Komisyonun almalar sonucu Kazak okullarnda ve okullarnda Rusa eitimin kanunlar uyarlanm ykseltilmesine karar eitim Rus Bu sonucunda Rusyann Kazakistandaki Kazak alfabesinde Kazak-Rus yaplarak yerli halkn

politikas genel hatlaryla u ekli ald: Kazak okullarnda eitim Kril alfabesine alfabesini tanmalar salanacak. Rus ve yerlilerin nfus orannn bir birine yakn olduu blgelerde okullarnn says artrlacak. Bu okullarn programlarnda Rusa arlkl dil olacaktr.61 Rus yneticilerin Kazaklar Ruslatrmak ve ihtiya duyduklar

memurlar yetitirmek iin

Kazakistanda atklar

ilk Kazak- Rus okulu,

1786da Omsk ehrinde alan Asya Okuludur. Bu okulu Orenburgta alan devlet okulu takip etti. Bu okullarda 1825 ylnda Orenburgda Kazak ocuklar devlet hizmetinde altrlmak zere tercman yada katip olarak eitiliyorlard. Neplyuev Askeri Okulu ald. Daha sonra Rusyann ihtiyac olan askeri uzmanlarn yetitirilmesi iin 1846da Omskda Askeri Okulun temeli atld. 1841 ylnda Bkey Ordasnda

59

Mirzahan EGAMBERD YEV: a.g.e., 27-28. ; Nazira NURTAZ NA: Reseydin Kpultt Turkistanda Crgizgen Sayasat, Kazak Tarih, Nu.6 (1996), 37. 60 G. CEKSENBAYEVA: a.g..m.., 53. 61 Mirzahan EGAMBERD YEV: a.g.e., 27.

47

dini derslerle birlikte Rus dili, matematik, tarih, fizik, corafya ve dier derslerin retildii ilk yatl okul ald. 62 Kazaklarn byk ksm krsal alanlarda yaadklar iin Kazak kylerinde de okullar almaya baland. Kylerde Kazak-Rus okullarnda karlalan nemli Dier skntlarn bir birisi gebelikten dolay yeterli rencilerin retmen okullarn ylnda aileleriyle birlikte g etmeleri sonucu okullara yeterli sayda rencinin gelmemesiydi. pedagoji hkmeti, sknt ise eitim verecek bir nemli bulunamamasyd.Turgay eyaletindeki 135 retmenin sadece 66 tanesi eitimi almt. Dier sknt da bu iin 1874 finansman meselesiydi. Kazak-Rus okullarna finansman ayrmayan Rus bu okullarnn finansmann
63

salamak

kartlan bir kanunla yerel halka ihtiyalarn karlamaya almtr.

ek vergiler ykleyerek okullarn

Ky okullarn bitiren Kazak renciler bir snfl ile okullarna ya da ki snfl Kazak-Rus okullarna gidebiliyorlard. Her iki okulda da eitim sresi iki yld. Orenburgdaki retmen okulunu bitiren Kazak rencilerin ise ky okullarnda retmen olma anslar vard. Turgay eyaletinde 1897 ylnda gelindiinde 71 Kazak-Rus okulu bulunmaktayd. Bu okullarda eitim alan 2000 renciden Yedisu 52 tanesi kz idi. Ural ise eyaletinde 1891 ylnda 10 Kazak-Rus okulunda 500 kadar renci eitim almaktayd. 1890 ylnda ve Semey eyaletlerinde Kazaklarn yerleik hayata geirilmesini hzlandrmak iin ziraat okullar ald.64 19. yzyln sonuna doru bu okullarn says hzl bir ekilde artm bu okullardan Kazakistann dnce hayatna yn veren aydnlar yetimitir.

Kazakistan Tarihi , Oerkter, (Almat, 1994), 248. Nazira NURTAZ NA: a.g.m.., 209. 64 A.P ERCE : a.g.e., 208.
63

62

48

2.3. Kazak Kltrel Hayat zerinde Tatarlarn Etkisi

Kazakistanda kltr hayatnn gelimesinde nemli bir yere sahip olan Tatarlar, Kazak bozkrlarna II.Katerinann tevikliyle gelerek ksa zaman ierisinde Rusya mparatorluunun etki alannda slami propaganda ve dncenin Rus idaresinin yalnz inas kayna emrinde iin olan Buhara ulemasnn arazisine yerini aldlar.65 II.Katerina Tatar mollalarn Kazaklar arasnda almalar iin seerek Kk Cz grevlendirdi. Rusya, din adamlar I.Nikola zamanna kadar Tatar hocalarn bulunduu Kazak okullarnn tahsisat vermekle kalmayp Tatar vastasyla Kurann yaylmas iin aba harcad.66 Hkmetin tevikleriyle 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren Kazan Tatarlar ile Mierlerin67 bir ksm Orenburg blgesine gtler. zellikle Kazaklarla ticaret yapan Tatarlar buraya memuriyete yerleiyorlard. Hkmet bu gleri tevik ediyor hatta Tatar tccarlar Kazak blgelerine yerlemeye zorluyordu. Mesela Orenburg ehri kurulduktan sonra hkmet, 200 zengin Tatar ailesinin yeni ehrin yaknndaki Kargal ve Seyid kasabalarna yerletirilmelerini emretti. Bu dnemde bir ok Kazanl Tatar tccar Orta Asyada ticari faaliyetlere baladlar.68 19. yzyl boyunca Tatar tccarlar Kazak bozkrlarnn her

tarafna giderek slamiyetin Tatar tccarlarn onlar

69

temsilcisi gibi alarak halk zerinde dini evlerinde bir atklar dini okullarda verdikleri

ve kltrel etkide bulundular. Radloff, bu dnemde Kazak bozkrlarnda yerli halkn eitimle zerinde derin etkide bulunduklarn

sylemektedir.

Oliver ROY : a.g.e., 64. A. SergeZENKOVSKY : a.g.e., 52. 67 Bugn Uraln gneyinde yaayan takriben 80 bin kiilik bir Tatar boyudur. Tatar lehesinin bat azn kullanrlar 68 Nadir DEVLET: Rusya Trklerinin Milli Mcadele Tarihi, (Ankara,1999), 9. 69 Hamid ALGAR: The Last Great Naqshbandi Shaykh of the Volga-Urals Region , Muslim in the Central Asia Experissions oh identity and Change Der.Johann Gross (London, 1992), 122124.
66

65

49

Kazak blgesinde amacyla giderek

bozkrlarnda

etkili olan

dier

bir

grup

ise

dil-Ural dnemde

medreselerde okuyan

Tatar

talebeleridir. Bu

medrese eitim alan Tatar talebeler hem geimlerini salamak hem staj yazn medreselerin tatil olmasyla birlikte Kazak bozkrlarna Kazak ocuklar okutuyorlard. nl Tatar yazar Galimcan

brahimov da bir ka yl Kazak ocuklarn okutmutur. Onun Kazak Kz isimli roman bu gnlerin mahsuldr. Dier bir Tatar yazar Zarif Beiri de hatralarnda Kazak bozkrlarnda geen retmenlik yllarndan bahsetmektedir. nl Tatar air Mecit Gafuri ve Abrurreit Kazak Bozkrlarna gelerek eim faaliyetlerinde Abdrreit brahim de bulunmulardr.

brahim Kazaklar arasnda geirdii gnleri Kazak Ahvali

isimli eserinde anlatmtr.70 19. yzyln ilk yarsnda Kazaklar zerindeki Tatar etkisi o kadar artmtr ki; idarede memurlar ve tercmanlar tamamen Tatarlardan seilmeye balanm, Tatar dili Kazaklarla Rus hkmeti arasndaki ilikilerde olduu kadar yerli Kazak okullarnda resmi dil olmutur.71

2.3.1. Kazak Genlerinin Eitim Aldklar Tatar Medreseleri

Kazakistanda

kltr

hayat

zerinde Ufa, Troisk, etkisi nemlidir .

72

Kazan, Kazak

Orenburgda alan Tatar medreselerin de balad. Tatar Orenburg mfts

rencilerin Tatar medreselerinde eitim almalar 18. yzyln sonlarnda Muhammetcan ynnde Hseyinin telkinlerde kz Fatma bulunmu bu Hanmn Kazak hanyla evlenmesinden sonra hana Kazak genlerini medreselerine gndermesi telkinler sonucu birok Kazak genci
70 71

sterimlaktaki medreselere eitim

smail TRKOLU: a.g.e., 100. A. Seyge ZENKOVSKY: a.g.e., 52. 72 Allen J. FRANK: Islam and Ethnik Reletions in the Kazakh Inner Horde, Muslim Culture in Russia and Central Asia, (Berlin,1998), 213.

50

iin

gelmilerdi. sterimlakn 19. yzyln

banda Kazaklarn

eitim

hayatndaki yeri nemli idi. Yllk 150 Kazak rencinin en az 10 yl boyunca eitim ald sterimlak, bu dnemde Nakibendi tarikatnn merkezi durumunda olup buradaki medrese han Nimetullah ve Niyazguli Han Turkmeni tarafndan ynetilmekteydi.73 dil-Ural blgesinde Mslman din adamlarnn kontrolnde olan

eitim-retim Rus hkmetinin hi bir katks olmadan kendi kendine geliti. Ruslar Hristiyanlatramadklar Tatar-Bakrtlar serbest brakmay tercih etmiler; dolaysyla eitim ileri din adamlarnn kontrolnde Kazak kalmt. Bu durum 19. yzyln sonuna kadar devam etmi hemen her caminin yannda medreseler almt.74 Alan bu medreselerde renciler de eitim aldlar. 20. yzyln ba itibariyle dil-Ural blgesindeki medreselerin ve bu medreselerde eitim alan rencilerin Kazak kltr hayatndaki uyarmtr: nl bir Tatar mollann Panislamist propaganda yapt etkileri o kadar konu artmtr ki ileri Bakanlnn dikkatini onlar ekmi valiliklere bu hakknda ikaz mektubu gndererek

grlmektedir. Kazak rencilerin eitim aldklar dini merkezlerin takip edilmesi gerekmektedir. zellikle Rusya Mslmanlarndan olmayan ve d lkelerde eitim alm olanlarn dini hizmetler yapmalarna msaade edilmemelidir. merkezleri Bununla beraber usulle Rusyadaki eitim baz Mslman din mesela yeni veren Oruburgda Hseyinov

Medresesi ve Ufa ehrindeki Aliye Medresesinin ok fazla gvenilir mollalar yetitirmedii tecrbeyle sabittir .75 Hkmete gre yeni metotla eitim veren medreseler halk arasnda Pantrkizm ve Panislamizm propagandas yaptklar iin bu okullarn faaliyetleri engellenmeliydi.76 Rusya ileri Bakanlnn dikkatini eken bu medreseler arasnda
73 74

Medrese-i Resuliye, Medrese-i

Hamid ALGAR:, a.g.m., 124-125. Nadir DEVLET: a.g.e., 179. 75 Adilcan PIRMANOV: a.g.e., 66-67. 76 A.g.e., 47.

51

Hseyniye ve Medrese-i Aliye gibi Kazak rencilerin rabet ettikleri medreseler bulunmaktadr. Bu medreselerden olan Resuliye Medresesi, Troisk ehrinde ald. Mdr tannm din alimi eyh Zeynullah Resulidir. Resuli, kendi kynde bir sre Yakup Hazretin medresesinde eitim ald.
77

Troiskta doan Moynakta eyh birlikte

okuduktan sonra

1848de hocasyla

Ahund kyne giderek orada eitimine devam etti. 1851 ylnda Troiskta Ahmet Halit Mengerinin medresesinde yksek dini ilimler okudu. 1869 ylnda ki hac ziyaretinde iki kez stanbula geldi. 1884 ylnda Troiskta at ve kendi adyla anlacak olan medrese78 hzl bir ekilde Tatarlar, Bakrtlar ve Kazaklar arasnda n kazand. medreseyi Mslman dnyasnda merkezlerinden birisi olarak deerlendirmitir. Dneminin nemli cediti Aleksandr Benningsen bu iyi akademik
79

devrinin en

aydnlarndan kabul

edilen

Resuli,

medresede uygulam olduu yeni pedagojik eitim sistemiyle baar salad. Medresenin programn medreseyi materyallerle destekleyen brahim Altnsar ve Rus dilinin hakimiyetinden ekinen ve geleneksel eitimi modern eitim metotlaryla veren okullar arayan zengin Kazak tccarlar tarafndan da beenildi. Resuliye Medresesinde okuyan Kazak rencilerin kesin says Cemaladdin Velidov bu hakknda dnemde bilgi mevcut deildir. Aratrmac yzde Resulinin rencilerinden

10unun Kazak ve Bakrt rencilerinden olutuunu bildirmektedir.80 Kazakistann fikir dnyasnda nemli yere sahip olan Aykap dergisinin

77

Zeynullah Rasuli, gerek medresedeki uygulamalar ile gerekse de yazm olduu eserlerle Usul-u Cedidin savunucusudur. Troiskdaki mderrisle birlikte kaleme alarak Vakt gazetesinde yaymladklar Troisk Ulemas ve Usul-i Cedide isimli bildiri, Usul-i Cedid savunmasnn en nemli rneklerinden biridir. Medrese faaliyetlerini mrnn sonuna kadar srdren Zeynullah Rasuli geriye bilinen matbu eser brakmtr.; el Fevaidl Mhimmelil Mridinin- Nakibendiyye, St Petersbug 1898, Troisk Ulemas ve Usul-i Cedide, Orenburg 1911; Elifba Hakknda, Orenburg 1912. Bkz; brahim MARA: Trk Dnyasnda Dini Yenileme ( stanbul, 2002) , 100. 78 brahim MARA: a.g.e., ( stanbul,2002), 99. 79 Hamid ALGAR:, a.g.m., 122 80 A.g.m., 122-125.

52

nairi Muhammetcan Seralin ve ba redaktr Ekrem Alimov bu medresede eitim almlardr. 81 Zaynullah bozkrlarna Resuli, medresede Kazaklar yetitirdii rencilerini kltrn politikasna Kazak yaymaya kar bu

gndererek

arasnda slam

alt. Resuli, Rusyann mcadele etti.

Kazaklar Hristiyanlatrma

karak Rus misyonerlerin almalarna kar halk uyandrmak iin Onun almalar Rus yneticileri endielendirmi yzden Kazakistanda Tatar etkisini snrlandracak bir takm tedbirler almaya almlardr.82 Bu dnemde Kazak kltrel hayatnda etkili olan dier bir medrese 1890 ylnda Tccar Ahmet Hseyinov tarafndan Orenburgda alan Hseyniye Medresesidir. dil-Volga blgesinde gelien cediti dncenin tesiri altnda kalan medresenin83 kurulu amac 1906 ylnda okulun yeni binaya tanma treninde Ahmet Hseyin tarafndan yle dile getirilmitir: Milletimizin ocuklar Mslman ve Rus dillerinde ylesine bilgi sahibi olmal ki hayata atldklarnda her trl ite rekabet edebilsinler. Mesela kolay idareci, retmen, muhasebeci ve din adam olabilsinler. yksek Bilimsel konularla urama arzusunda olan genler Rus okullarna daha girebilsinler. Hseyniye Medresesi slami aratrmalarda eitim grmek isteyenlere ak fikirli slam bilgini veya din retmeni

olmalarn salayacak yeterli eitimi de vermelidir. 84 Hseyniye Medresesinde sadece dini dersler deil ayrca corafya, kimya, zooloji, Trke ve Rus dili Hseyinov, dnemin tarih,

gibi dersler de okutuldu.85 vermek

Rus okullaryla yar edebilecek seviyeye ulamay hedefleyen Ahmet nde gelen aydnlarn medreseye ders zere davet ederek medreseyi ksa zamanda dneminin nemli modern

81 82

U. SUBHANBERD NA ve S.DAM ROV: Aykap (Almat,1993), 301. Hamid ALGAR: a.g.m., 125. 83 Timurbek DEVLET N: Sovyet Tataristan (Ankara, 1981), 61. 84 A.A. RORL CH :The Volga Tatars (California,1986), 94. 85 Nadir DEVLET: a.g.e., 182.

53

eitim kurumlarndan biri haline getirdi.

Medresede renci says 160

yatl ve 150 gndzl olmak zere 300 gemitir.86 Medresede Kazan blgesinde yetimi
87

ceditilerinin

en

nemlilerinden olan Musa Carullah Bigi(1875-1939) , 1909-1910 yllar arasnda dinler tarihi, dnemin dier Ceditilerinden, Zakir Karidi88 19071917 yllar arasnda felsefe, psikoloji, mantk , Cemaleddin Velidi(18871932)89, 1911-1917 yllar arasnda Trke dersleri verdiler. Bir baka cediti aydn Ayaz saki(1878-1954)de,90 1902 ylnda bu medresede farkl alanlarda dersler vermitir. Medresede Tatar rencilerin yannda bir hayli Kazak renci de eitim grd. Bunlar arasnda Kudaybergen Cubanov, amgali Sarbayev, Gabit Sarbayev, Cumabay Orazalin,Bilal Suleyev,Elemes Kermenov,Hayrettin Balgnbayev, zamannn
91

nemli

edebiyatlarndan olan Kencegali Gabdullin

ve

Abdlkerim Mecidul

bulunmaktadr. Mecidulnn medresede eitim grd dnemde Kazak rencilere ynelik yazd kitab 1910 ylnda yaynlanmtr.92 Bu dnemde Kazak rencilerin en ok rabet ettikleri dier bir medrese ise Aliye Medresesidir. Bu medrese dil-Ural blgesinin cediti

86

A.N.KURAT: Kazan Trklerinin Medeni Uyan Devri (1917 Ylna kadar) D.T.C.F. , c.23 s.3-4 (1965), 116. 87 Musa Carullah Bigi 1875te Rostov-na Donu ehrinde dnyaya gelmitir. Kazan, Buhara, stanbul ve Kahire medreselerinde eitim almtr. 1905-1917 arasnda dil-Ural blgesinde kan dergi ve gazetelerin ounda makaleler yaynlayan Carullahn Hseyniye medresesinde verdii dersler ura dergisinde yaynlanmtr. Bkz; brahim MARA: a.g.e., 86-88. 88 Zakir Halimolu Kadiri, Samara blgesinde domutur. Medine ve Kahirede eitim almtr.Turmu gazetesi olmak zere dnemin bir ok basn yayn organnda makaleleri yaynlanmtr. Dnemin cediti aydnlarndandr. Bkz; brahim MARA: a.g.e, sy-108 89 Cemaleddin Velidi, Kazanda Bubi medresesinde eitim almtr. Orenburgda yaynlanan Vakit gazetesinde grev almtr. Ksa bir sre bu gazetenin editrln yapmtr. Bkz; brahim MARA: a.g.e., 109. 90 Ayaz shaki,1978de istayda dnyaya gelmitir. Kazanda retmen okulunu bitirdikten sonra Emirovlar medresesinde bir sre retmenlik yapmtr. Bu okullarda Ceditilik hareketi ve Rus edebiyatyla yakndan tanmtr. Genlik dneminde, cediti grlerin yannda Sosyalist devrimci fikirleri savunan shaki, sol izgide devrimci bir ceditilik anlay yerletirmeye alm ama baarl olamamtr. Bkz; Ahmet KANLIDERE : Reform within Islam The Tacdid and Jadid Movement Amongs The Kazan Tatars, ( stanbul,1997), 145. 91 Kencegali Gabadulin, 1913 ylnda Kazan ehrinde harfleri resimlerle tantan nege ad verilen bir kraat kitab hazrlad. Kazak SSC kurulduktan sonra Saken Seyflin ile birlikte Enbeki Kazak gazetesinde almtr.Bkz; Galm AHMETOV: Ala Ala Bolganda ( Almat,1996), 140. 92 Galm AHMETOV: a.g.e., 145-146.

54

din alimlerinden Ziyaeddin Kemali(1873-1942)93 tarafndan Ufada 10 Ekim 1906 tarihinde Medrese-i Aliye-i Diniye adyla resmen ald. Kemali, Medresede bir taraftan mdrlk yaparken dier taraftan tevsir , hadis, siyer, psikoloji dersleri okuttu. Ayn zamanda Hseyniye Medresesinde de ders veren Zakir Kadiri, Aliye Medresesinde de mderrislik yapt. Dini ilimlerin yannda matematik, fizik, kimya, gibi fen dersleri de okutulan medresede,94 balangta 70 renci, 1909-1910 eitim ylnda ise 226 renci renim grmekteydi.95 Cediti ekoln temsilcisi olan medresede 1909 ile 1916 yllar arasnda 154 Kazak renci eitim ald. Bunlar arasnda Tahir Comartbayev, Macan Cumabayev, angali Arabayev, Mustakm Maldbayev, Mustafa Beyimbet Maylin gibi yaynlanm Orazayev, Bekmuhammet Serkebayev, yazlar Kazak gazetesi ve Aykap dergisinde

Kazak aydnlar da bulunmaktadr. Aliye Medresesinden

mezun olan bir ksm Kazak rencilerin isim listesi aadadr: 1- Aslbayul Muhammetrahm, Kazak gazetesinde 1917 ylnda ona yardm verildii yazlmaktadr. 2- Arabayev angali, Kazak gazetesinde makaleleri yaynland. 3- Berikov Abdolla, Kudaybergen Cubanovun hocaln yapmtr. 4- Bisenbayul Cumagali, Kostanay ehri Dambar ilesindendir. 1915 ylnda medreseden mezun olmutur. 5- Bkeyev Abuahman Ayurtalu, 1913 ylnda medresen mezun olmutur. Kazak gazetesinde El kamnan bir-eki sz adl makalesi yaynlanmtr. 6- Gaysin Zakir, Kostanay ehri, Saroy ilesindendir. Aykap ( N- 17, 1913)ta ismi gemektedir. 7- Gaysin Zakir, Kzl Orda eyaletindendir. 1913 ylnda medresen mezun olmutur.Kazak gazetesinde de makaleleri yaynlanmtr.
Ziyaeddin Kemali, 1873 ylnda Ufada dnyaya gelmitir. Ufada Medrese- Osmaniyede eitim almtr. 1906 ylnda el-aleml- slami gazetesini karmtr. Bkz; brahim MARA: a.g.e., 81. 94 A.A. RORL CH : a.g.e., 94. 95 brahim MARA: a.g.e., 181.
93

55

8- Candosul Sadvakkas, 1916 ylnda imam-hatip olarak medreseden mezun olmutur. 9- Cenekesov Biysen, Ural eyaleti Canibek kyndendir. 1916 yl ayaklanmasna katlm, Bkey blgesinde Sovyet hkmetinin kurulmasnda etkili olmutur. 10-Comartbayev Tahir, Semey eyaleti Abay kyndendir. 1910-11 ylnda medresede eitim almtr.Pedagog ve air olarak tannmtr. Kazak gazetesinde de yazlar yaynlanmtr. 11- brahimov Hayrulla, 1916 ylnda imam-hatip olarak mezun olmutur. 12- brahimov Hazma, Kzlyardandr.1916 ylnda imam- hatip mezun olmutur. 13- mancanov Zeynel,retmen olarak uzun yllar almtr. 14-Kayrov Abdilhamid, 1913 ylnda medresede eitim almtr. 15-Kyanbekov Teen, 1911 yl Ornburgda yaynlanan ora gazetesinin birinci saysnda Kazaktarga Kala Salu adl makalesi yaynlanmtr. 16-Kpakbayul Sermuhammet, medreseyi bitirdikten sonra Selimgerey Canturinin yardmyla stanbula gitmitir. 17-Beyimbet Maylin, tannm gazeteci ve yazardr Kazak gazetesinde makaleleri yaynlanmtr. 18-Maldbayev Mustakm, 1912 yl Ufa ehrinde Kazaka ark ve Alfabe kitab bastrmtr. 19-Memetov Ahmet, Bkey dendir. Daha sonra doktor olmutur. 20-Manayev Numan, Ural ehrindendir. Kazak SSC kurulduktan sonra eitim komiseri olmutur. 21-Mustafin Gabdirahman, eitimci olarak grev yapmtr. 22-Nurbayev Muhammedoraz ile Nurbay Kzlcari 1910 ylnda Ufada alfabe kitab bastrmtr. 23-Omskavi Zeynelgabidin, Omb Kazaklarndandr 1916 ylnda medreseyi bitirmitir.Aykap dergisinin 1911 yl saysnda Omb ehrinde Nikolicki ilesinde Zeynelgabidinin at

56

usul-i cedid okul hakknda makalesi yaynlanmtr. 24-Serkebayev Bekmuhammed, medreseyi bitirdikten sonra retmen olarak almtr. 25-Sulatanov Gabdirahman, Pavlador ehrinden Baymuhammed Kazankapov kyndendir. Kynde retmenlik yapmtr. 26-Tilepbergenov Cyengali, Aktbedendir. Gazeteci olarak almtr. 26-Turganbayev Mennan, 1915 ylnda medreseyi bitirmi retmen olarak almtr. 28-Huseyinov Bekmuhammet, Omb ehri Pokrovski ilesindendir.1915 ylnda medreseden mezun olmutur. 29-okayev Abdolla, Kuzey Kazakistanda okul at okulda retmenlik yapmt.96 Bu Medreselerin dnda Kazak genlerinin eitim aldklar

Kzlyarda Hsniddin halfe, Veli Ahund, Aziz Molla medreseleri , Arif Toymat tarafndan kurularak Seyit Abdlcelil ile kardei Hasan Panamar tarafndan idare
98

edilen

150

talebelik

Medresesi97, Osmaniye

Orenburgda Medresesi de

Muhammediye bulunmaktadr.

Medresesi,

Ufadaki

2.3.2. Kazakistanda Tatarlarn Etkisinde Alan Usul-i Cedid Okullar

dil-Ural renciler
96

blgesindeki cediti eitim

medreselerden hayatnda da

mezun

olan

Kazakistann

etkili oldular.

Krkbay ALLABERGEN, Aliye medresesinde 154 tane rencinin eitim aldndan bahsetmektedir. Aratrmac Galm Ahmetov Moskovada yaynlanan Temirgazk gazetesinin birinci saysnda Aliye medresesinde okuyan Kazak rencilerle alakal dnemin Polis raporuna dayanarak Aliye medresesinde okuyan Kazak rencilerin listesini vermitir. Bu listenin dnda Kazak gazetesinin 1915 yl saysnda Mamura Naymankocakznn Aliye medresesinde eitim ald haberi verilmektedir. Bkz; Galm AHMETOV : a.g.e., 143-145. 97 Reit Rahmeti ARAT: Kazan Hanl, .A, VI, 502. 98 Nadir DEVLET : a.g.e., 183-184.

57

Medreselerden

mezun

olan

renciler,

Kazakistann

muhtelif

yerlerinde yeni uslde eitim veren okullar atlar ya da var olan okullarda yeni usl eitim verdiler. Kazak bozkrlarnda yaygn olarak cediti okullar Semey nemli bir sanayi eyaletinde ald. Bu dnemde Semey blgesinin ve ticaret merkezi olmasndan dolay eitim

faaliyetlerine destek veren bir zmrenin olumas ve bu blgede Tatar tccarlarn ve Tatar retmenlerin youn faaliyetleri Semeyi yeni usl eitimin merkezi durumuna getirdi. Semeyde ilk usul-i cedid okulu ceditilik akmnn nclerinden ehabettin Mercaninin talebesi olan Keafeddin Efendi ahmerdanolu tarafndan ald. bu Keafettin smail efendi, Semey eyaleti Karkaral ehrinde at okulda

Gaspralnn Hoca-i Sbyan99 ders kitabn okutarak rencilere 3-4 ay iinde okuma yazmay retti.100 Yeni usulde eitim veren bu okulun ok baarl bir eitim verdiini bunu da yaplan imtihanla gsterdiini Tercman gazetesi okuyucularna duyurmutur.101 19. yzyln sonlarna doru Usul-i Cedid okullarn saysnda bir art gzkmektedir. Semey ehir merkezinde ikinci Usul-i Cedid okulu 1897 ylnn balarnda Abdullhak Efendi tarafndan ald.102 Ayn sene Bahesaraya giderek eitim alan Gyaseddin Rahimov ile Hamid smailov bir mddet sonra memleketlerine dnerek Semey ve Lepsi ehirlerinde birer Usul-i Cedid okulu atlar.103 Sergiepol ehrinde de ayn yl bir Usul-i Cedid okulu ald. 70 civarnda rencisi bulunan okulun kurucusu ve retmeni mam Habibullah Mahdum adl Troisk Medresesinden mezun olmu bir genti.104 Semey ehrinde 1896 ylnda bir tane daha usul-i cedid

99

smail Gaspral bu eserinde ada mektep kurmann esas yntemlerini aklamtr. Bkz; Barnay CURAYEVA: smail Gaspral Trkistan Cediti Hareketi , Trkler, Vol.18 (Ankara, 2002) 632. 100 Halilullah BEKMETOV, Dala Vilayeti Karkaral, Tercman, N.12, (12. April, 1891), 24. 101 Ali Ekber Efend SUTUYEV:, Sbiryada Karkaral ehrinden, Tercman, Nu.16 (30.April , 1891), 31. 102 Semipalatinsk, Tercman, Nu.7 (17.Febral 1897), 27. 103 Ahbar- Dahiliye, Tercman, Nu.36 (9.Sentabr, 1897), 143. 104 Yedi su Vilayeti, Tercman, Nu.11 (2.April 1891), 22.

58

okulu ald. Bu okulu Bahesaraya giderek yeni usl mektepleri aratran ve smail Gaspral ile konuarak usul-i cedid hakknda bilgi toplayan Fazl Ekrem Mnasiv at. Mnasiv, bu okulu aarken varlkl tccarlarn da desteini ald.105 Yeni uslde bir baka okul Kapal ehrinde Mamanov ve Tursunbekov tarafndan ald. Almatda ise 1883 ylnda alan erkek mektebinde Abdualiyev isimli retmen 1904 ylndan itibaren yeni uslde eitim vermeye balad.106 Abdualiyevin Kuran, peygamberler tarihi, Tatar dili,Arap dili,Rus dili, tarih, fizik, aritmetik, gibi dersler okuttuu okulda renci says ksa bir zaman iinde 136ya ulat.107 Kazakistann deiik ehirlerinde alan Usul-i Cedid okullar hakknda Kazak gazetesi ve Aykap dergisi okuyuculara bilgiler verdi. Bu bilgilere gre Kazakistann Ural ehrinde Gabdilla Hazret Dupanov, eski usulde eitim veren bir medresede dzenlemeler yaparak yeni usl eitim vermeye balam, Temir ehrinde Moldagazi Halmuhammedov, tamamen kendi abas ile 8 bin ruble harcayarak yeni usl eitim veren iki medrese ina ettirmi, Yedisuda ise abten Batr Cantayev isimli bir Krgz, at medresede yeni usl ile 200 kadar renciyi okutmutur.108 Bu okullarn dnda Kzlyar, Semey, skemen, Zaysan, gibi ehirlerde usul-i cedid ile eitim
109

veren

okullar ald. Kazakistan

genelinde 1912 ylnda yeni usl renci says ise 1810a ykseldi.

eitim veren okul says 121e

Dahili haberler, Tercman, Nu.30 (29. yun, 1899), 125. Adilcan PIRMANOV: a.g.e., 46. 107 Krkbay ALLABERGEN, Carlkasn NUSKABAYULI ve Fayzolla ORAZAY: Kazak Curnalistikasnn Tarih,(1870-1995 cldar), (Almat, 1996), 63. 108 Ukiltay SUBHANBERD NA ve S.DEM ROV: Aykap (Almat, 1995), 52. 109 Adilcan PIRMANOV: a.g.e., 45.
106

105

59

2.3.3. Kazakistanda Tatar Etkisine Kar Rusyann Ald Tedbirler

II. Katerinann slam siyasetinden dolay Rus idarecilerin tevikiyle Kazakistana gelen Tatarlarn savandan sonra Kazaklarn gelmesi eitim faaliyetleri ksa srede etkisini gstererek Kazaklar zerinde slamn etkisi artmaya balad. Fakat Krm slam siyaseti deien Rusya Tatarlarn faaliyetlerini nnde engel rakip olarak haline grd iin gelmeleri de bu bu Ruslatrlmasnn

faaliyetlere kar tedbirler almaya balad. Rus tccarlarn Kazakistana ile birlikte Tatar tccarlara tedbirlerin alnmasnda etkili oldu. Bu dnemde Rusyada gelien milliyetilik dncesi sonucu Rus aydnlar da Orta Asyadaki Tatar etkisinin snrlandrlmas iin hkmete bask uygulamlardr. Milliyeti Rus aydnlarna gre: dil-Ural blgesinde ok sayda halklarn da Usul-i Cedid okulunun almas blgedeki baka sebep olmaktayd. Rus milliyetileri,

Tatarlamasna

Orenburg Mftln ise II. Katerina dnemi siyasetilerin baarsz fikirlerinin neticesi olarak dnmekteydiler. Onlara gre Mftlnn kontrol altndaki Kazak halk Tatar din adamlar tarafndan kandrlyorlard. Mftle bal alan Tatar mollalar Kazak bozkrlarnda kylere dalp Tatar nfuzunu ve sava Panislamizm dncesini yayyorlard.110 Kazakistanda Tatarlarn faaliyetlerine kar ilk ciddi adm 1818

ylnda Kazakistan idari blgelerinde Tatarca konuulmasnn ve Tatar tercmanlarn almasnn yasaklanmasdr. kinci adm ise 1870 ylnda Rus olmayan milletlerin eitiminin dzenlenmesi kanunu ile geleneksel Kazak okullarnda ve Kazak-Rus okullarnda Rusa eitim verilmeye balanmasdr. Bylelikle Rusya hkmetinin ihtiyac olan Rusa bilen memur ve tercmanlar Kazaklar arasndan yetitirilerek Tatarlara ihtiya
110

smail TRKOLU : a.g.e., 80.

60

kalmayacakt.111 Bu konuda olduka titiz davranld. Kazak tercmanlarn yetimesi iin Rus okullarnda okuyan Kazak rencilere ekonomik destek saland. 1882 ylnda kanun kartlarak hkmet merkezlerinde Tatar tercmanlarn yerine Kazak tercmanlar yerletirilmeye baland.112 Rus yneticiler Kazakistanda eitim alannda Tatar etkisini nlemek iin 1871 ylnda mfettilik sistemini kurarak Tatar Bunlarn dnda Orta Asyaya arasndan gelen Tatarlarn okullarnn kontrol dier Trk kmasna boylar yardmc saland. nl oryantalist Radloff bu messesinin ilk bakan oldu.113 arasnda retmenlik yapmalar nlenmeye alld. Rusyann ald bu tedbirler yerli olmutur.
114

halkn

retmenlerin

Rusya Kazakistandaki Tatar etkisine kar sadece eitim alannda tedbirler almayp dini, idari ve basn alanlarnda da bir takm snrlandrmalar getirdi. Rus aydnlarn basklar sonucu Rusya hkmeti 1868 ylnda kartt bir kanunla Orenburg Mftlnn yetki alann snrlandrarak Kazaklar bu mftln kontrolnden kartld. Dini ilerin ynetimi ise yerel ynetimlere brakld.115 1886 ylnda Tatarlara Orta Asyada geni arazi edinme hakk snrlandrld. 1907 ylnda ise Genel Valilik Tatar propagandasn durdurmak
116

iin

sansr

uygulanmasna alrken dier

balayarak cediti yaynlar yasaklad. etkisini bir taraftan da taraftan ald Dala Vilayeti tedbirlerle ve

Rusya, Kazakistandaki Tatar gazetelerinde Tatarlar

snrlandrmaya

Turkistan Vilayeti

aleyhinde olumsuz haberler yaparak halkn Tatarlara olan itimadn yok etmeye alt.117

111 112

Oliver ROY: a.g.e., 57-68. Adilcan PIRMANOV: a.g.e., 65. 113 A.g.e., 164. 114 Nadir DEVLET: a.g.e., 145-146. 115 Savlebek RUSTEMOV: a.g.m.., 84-85 116 Mirzahan EGAMBERD YEV: a.g.e., 67. 117 Bu konu hakknda Kazakistanda basn hayat blmnde ayrntl bilgi verilmitir.

61

2.4. Kazakistanda Aydn Snfnn Oluumu ve Rusyadaki Yksek Eitim Kurumlarnda Eitim Alan Kazak Genleri

2. 4.1. 19. Yzylda Kazakistanda Aydn Snfnn Oluumu

Kazak Tatarlarn Rusyann

kltrel

hayatnda

uzun

sre

Rusyann da ortasndan kltrel

tevikiyle itibaren

etkisi etkisi

grldkten

sonra

19.yzyln

de grlmeye balad. Kazak

hayatnda Rus

etkisinin artmasnda Kazakistanda alan Kazak-Rus okullarnn ve buraya farkl sebeplerden dolay gelen Rus aydnlarnn rol oldu. Orenburgda Kazaklar iin alan Rus dili okulundan sonra bu tr okullarn says hzl bir ekilde artt. Kazak aristokrasisinden ok sayda aile ocuklarn Orenburgdaki Neplyuev Askeri Okuluna ve Omskdaki akademiye yazdrdlar. S.F. Durov ve A.N Plescheev gibi Rus sosyalist siyasi

srgnlerinin ou bu blgede faaliyet gsterdiler. Bunlarla birlikte bu blgeye idareci olarak gelen P.P. Semenof, G.N.Ponyain, A.I.Maksheev, V.D.Dal gibi reformist Rus aydnlar da 19. yzylda Kazak aydn snfnn olumasnda hareketinin etkili oldular. Bu Kazak aydnlar arasnda batllama brahim aydn bulunmaktadr. Bu Kazak ncleri olarak kabul edilen okan Velihanov118,

Altnsar ve Abay Kunanbayev olmulardr. 119

kendilerinden sonra gelen 20. yzyl Kazak aydnlar zerinde etkili

118

Sovyet rejimi dneminde okayn almalar zerinde durulmu ve Kazakistann ilk aydn olarak tantlmtr. Onunla birlikte brahim Altnsar ve Abay Kunanbayev Sovyet tarihileri tarafndan Rus ve Kazak halknn arasnda kurulan dostluun bir rnei olarak gsterilmitir. 119 A.Seyge ZENKOVSKY: a.g.e., 53.

62

2. 4.1.1. okan Velihanov

Kazaklarn sekler dnya grn ilk defa ortaya koyan

sistemli bir biimde

okan Velihanov aristokrat bir aileye mensup olup Orta

Cz Han Ablay Hann nc kuaktan torunudur.120 Gerek ad Muhammet Hanfiye olan okan 1835 ylnda Amankaray kasabasnda dnyaya geldi. okann ocukluk yllarnda onun zerinde etkili olan bykannesi Aygarm Rus yneticiler, tccarlar ve arkiyatlarla olan gl ilikiler kurup bu ilikiler sayesinde yerel idareye yaad blgede Avrupai tarzda binalar ina ettirtti. Yeniliki dncelere ak Aygarm, okann fikir dnyasnn gelimesinde etkili olan ilk kiidir.121 okann ocukluk yllarnda zerinde etkili olan bir dier kii de babas Cengiz Sultandr. Cengiz Sultan Omsktaki askeri okulda eitim alp Sibirya snr birliklerinde memur olarak alt. 1834 ylnda Amankarakay blgesinin byk sultan ilan edildi. Cengiz, Rus brokrat

ve memurlaryla ok iyi mnasebetler kurup dekabrist olarak adlandrlan V. teygel, S.M.Semenov, N. . Basargin gibi Rus inklaplaryla dost oldu.122 Kazak milletlerin Kazak tarihi ve edebiyatna vakf bir kii olan Cengiz Sultan efsane ve menkbelerini edebiyat aydnlk derlemi gr Sibiryada milli giysi yaayan dier szl rnlerini ve rneklerini de zerine

toplamt.123

Cengizin

ve tarih, etnografya

yapt almalar olu okan zerinde de etkili olmutur. okan ilk eitimini Kusmurun kasabasnda babasnn at ve

ynettii modern eitim programna sahip okulda ald. Okulda okutulan dersler arasnda matematik, corafya ve tarih dersleri de bulunmaktayd. okan burada Arapa okuma yazmay rendi. Ayn zamanda Kazak dili

Asanbay AKSAR: a.g.e., 123. E Mckenzie KERM T:Chokan Velikhanov; Kazakh Princeling and Scholar, Central Asian Survey, Vol.8, Nu.3 ( 1989), 9. 122 Asanbay AKSAR: a.g.e., 132-133. 123 Karaka ALPISBAYEVA: Velihanovtar Avleti cene Kazaktn Halk Miras, Kazak Tarih, Nu.1 (Almat, 1994), 26.
121

120

63

ve edebiyat zerinde etkisi olan aataycaya alt. Fakat o szl halk edebiyat rnlerine daha fazla ilgi duymutur. okan ncelikle geleneksel Trk kltr ve slam dncesinin hakim olduu bir evrede bymt. Bu dnemde Avrupai dncelerin onun zerinde henz etkisi yoktu.124 okan eitimine 1847 ylnda Omskta alan askeri akademide devam etti. Bu dnemde en Omsk iyi ehri askeri merkezi ve ticari merkez durumdayd.125 Dneminin akademik olan askeri okul okan banda askeri zel okul

Cengiz Sultann gayretleriyle almt. okan okula balad dnemde tecrbeli pedagog Jdan Puskin126 okul mdr idi. akademide ilgisini keskin baz zekasyla arkadalarnn kazanmtr. ekmi ayrcalklar Bunlarn ve retmenlerinin

ktphanesini limitsizce kullanmasna izin verilmesi gelmektedir. Onun okul hayatnda ona tesir edenlerin banda okul arkada ve aslen bir Sibirya Kaza olan Potanin nde gelir. okan, mrnn sonuna kadar Potanin ile olan ilikisini devam ettirmitir.127 Potanine gre okan, askeri kurucusu Belinskynin128 gizli bir akademide okuduu dili yllarda ve edebiyat

retmen etkilemitir. Bunlardan birincisi

Rusyada sosyalist edebiyatn

taraftar olan Rus

retmeni N.F.Kostylerskiidir. Kostylerskii sayesinde okan, Rus klasik edebiyatnn temsilcileri olan Pukin, Gogol, ve Lermantovun eserlerini tanma retmen imkan bulmutur.129 okan zerinde etkili olan dier bir ise rencilik yllarnda Polonyada inklap hareketlere

katlmasndan dolay srgn edilen P.V.Gonsevskidir. Tarih retmenlii

124 125

E.M.KERM T a.g.m., 3-4. Samat TEN YAZOV:Kazakstannn 19. Gasrdag Alevmettik Hal-Ahval, Kazak Tarihi, Nu.1 (1994), 43. 126 Reformist dncelere sahip olan Cdan Puskin, ngilizce, Franszca ve Almancaya hakimdi o dnem Avrupada gelien ihtilalci dncelerden etkilenmitir. ; Samat TEN YAZOV: okan ken Orta (Almat, 1995), 22. 127 Mircakp DULATOV: okan ngsul Velihan, Kazak Tarihi, Nu.6 (1994), 28. ( Kazak gazetesi, 1914 yl 71-73-76-77. saylarndan toplanmtr) 128 Vissarion Belinski(1811-1848), Dneminde Rusyada Batc aydnlarn iinde en nde gelenlerindendir. Belinskinin yazlar Rus edebiyatnn kendine has bir yol almasnda ve gelimesinde mhim tesiri olmutur.; Belinski, ayn zamanda, Rus radikal sosyalist edebiyatnda ilk temsilcisi saylmaktadr. ;A.N.KURAT: a.g.e., 460. 129 Samat TEN YAZOV: a.g.e., 24.

64

yapan Gonsevski Fransz ihtilali , insanln bamszlk mcadelesi , snf mcadeleleri hakknda dersler verdi. okann Gonsevski ile yakn diyalogu onun politik grlerinden derin bir ekilde etkilenmesine sebep oldu.130 okan zerinde etkili olan dier bir retmende genel hkmet ofisinde ynetici olan ve askeri akademide corafya retmenlii yapan K.K.Gutkovskidir. Gutkovski daha sonra okann memurluk yllarnda onun mdr olmu okan ilmi aratrmalarnda desteklemitir. Potaninin verdii bilgilere gre: Askeri akademinin retmenleri muhafazakar Rus dnce yapsndan uzak olup okan N.ernievskinin
131

nihilist dncenin temsilcisi eserini okumaya tevik

Sovremennik

adl

etmilerdi. okan ayrca okul yllarnda J.J.Russo, Dikens ve Tolstoy gibi Rus ve Avrupa klasikleri ile tanm onun fikri dnyasnn gelimesinde bu eserlerin derin tesiri olmutur.132 okan akademideki rencilik dneminde dncelerinden dolay Gutgovskinin Gutkovskinin ailesi ile srlen sk ilikiler Omska inklap

byk kimya alimi Mendelyev ve kurdu. Potanine gre tatillerini olu gibi olan okana Gutkovski,

evinde geirmekte

davrand. Onun bu dnemde

Rus ailelere yaknl Rus-Avrupai bir

hayat tarzna ilgi duymasna sebep olmutur. Kazakistann Rusyann hakimiyetine girdii ve Rus idaresinin hakimiyetini glendirdii dnemde ocukluk ve genliini yaayan okann fikri hayatnn gelitii dnem ise Krm savayla orta kan hayal krkl sonucu hkmetin resmen balatt idari ve sosyal reformlar dnemine denk geldi. Rusyadaki bu reformlar okan, kendi toplumu iinde bir frsat olarak grd. Ayrca bu dnemde Avrupada inklap Snr dnceler ortaya kmtr ki bu dnceler ksa bir zamanda Rusyada da etkili olmutu.133 okan bu dnceleri 1854 ylnda
130 131

daresine danman olarak atand

E.M.Kermit, a.g.m., 11. Rusyada mevcut olan her eyi; idare sistemini, ahlak telakkilerinin tamamn reddeden Nihilizm dncesinin temsilcisidir. Rusyada ar sol dnceleri tesis etmek iin uramlardr.Bkz; A.N.KURAT: a.g.e., 343. 132 Samat TEN YAZOV: a.g.e., 31. 133 E.M.KERM T: a.g.m., 3.

65

dnemde

arkada olduu Sergey Federovi

Durov

sayesinde

tand.

Durov, okan topik sosyalizmin nazariyecileri; Furye, Saint Simon ve Owenin eserleriyle tantrmtr.134 Memuriyet dnemde okan etkileyen dier bir kii Semeye hapis cezas iin gnderilen edebiyat Fedor Dostdovskidir. okann bilhassa Dostdovski ile yazmalar Dostdovskinin ona kar olan ilgisini gstermektedir. Dostdovski, okana yazd mektubunda ona duyduu

sempatiyi baka kimseye duymadn yazmtr. Baka bir mektubunda ise Steplere Rus halknn nemini izah etmede ayn zamanda Rusya ile araclk etmede ilk insan olmanz, byk ve kutsal bir grev deil mi? diyerek okana misyonunu hatrlamtr.135 okan bu dnemde gelien fikirlerinde tesiriyle kendisini resmi makamlarnn ve zengin Kazaklarn halkna kar Rus yapt

hakszlklar nlemeye adad. Kazaklarn geri kalmln kabile hayat dzenine ve slam kltrnn etkisine balayan okana gre halknn kt gidiat ekonomi ve eitim seviyesini ykseltmekle, Rus ve Avrupa kltrlerini benimsemekle durdurulabilirdi. Ona gre: Cehalet ve fakirlik Maveraun-Nehre hakimdi. Semerkand, Takent, Hive ve Buharann ktphaneleri ve rasathaneleri Tatarlarn tahripkarl ve dinden baka her eyi yok sayan Buhara engizisyonu ile tahrip edilmiti. Hatta byk abideler Allahn yaratclna kar olduu iin yok edilmilerdi. Bu sebeplerden dolay okan Kazak steplerini slam dininin etkisinden kurtarmak iin Tatar mollalarnn Kazakistana tayinine engel olmak istedi. Hkmet okana kulak vermi ve Kazak dini hayatnn Ufa Mslman daresinin etkisinden kurtarmak iin gerekli nlemler almtr. okan dini taassubun kutsal dman olduu eden eski kadar amanizmin doaya din konusunda gsterdii hogrnn de hayranyd. Ona gre yeri, g ve suyu kabul Trkler, tapmlard. Bu sebepten

134 135

Asanbay AKSAR: a.g.e., 135. A.Seyge ZENKOVSKY: a.g.e., 53.

66

amanizm Kazaklar iin en mkemmel dindi.136 Doayla i ie yaayan Kazaklar, eski

137

Trklerin okan

inan ideal

ve geleneklerini din olarak

138

en

iyi

biimde

korumulard.

grd

amanizmi

materyalizmin nihai ekli olarak tanmlamtr.

okan Mslman okullar yerine gebelerin aydnlatlmas iin Rus-Kazak dncesine okullar kurulmasn istiyordu. O gre kendi kendine Rusyann yardm ile Kazaklarn gelimi bat medeniyetini reneceklerine inanyordu. Onun kendi

gelime kendi kendine idare,

kendine savunma ve kendi kendine adalet ile gerekleebilirdi. Kkl Rus aydnlarndan ernicevski, Pisarev ve Beliski, okann sekler anlay zerinde etkili olmulardr. okann fikirleri de kendisinden sonra gelen Kazak aydnlar zerinde tesirli olacaktr.139 1865 ylnda len okan ksa mrne tarih, corafya, folklor, ve

etnografya alannda bir ok eser sdrd. 1856 ylnda Gney Dou Kazakistana giderek burada Manas destannn farkl bir nshasn derleyip Rusaya evirerek Avrupal arkiyatlarn istifadesine sundu. Dou Trkistana bulundu. yaplan Marco bilimsel seyahatleri sonra srasnda Kagara Kakar gidip ve Kulcada Polodan orada

aratrmalar yapan ilk corafyac okandr.140 okann dier eserleri unlardr: Ungarya Tasvirleri, Dou Trkistan Ahalisi, Ynetimi, Sanayi ve Ticari Durumu, Tan-lu, Altehir lkesinin Durumu, Krgzlarn zleri, ve Kazak Reformu, Rivayetleri, Urulara Kazak Ayrlmas eceresi, Ulu ,Kazaklarda Cz

amanizmin Efsane

Bozkrlarndaki

Mslmanlk, Ablay, Kazaklarda Yarg Kazaklarnn

Kazaklarn Eski Silahlar, ona Batr, Edige, Kazak Yaylalar.141

Z.V.TOGAN: a.g.e., 544-543. A. KONIRATBAYEV: a.g.e., 120 ; G. Bruce PR VRATSKY: Muslim Turkistan ( Kazak Religion and Collective Memory), (London, 2001), 17. 138 Z.V.TOGAN: a.g.e., 545. 139 A.g.e., 545. 140 A. KONIRATBAYEV: a.g.e, 116. 141 Rahmankul RAHMANKUL Suvsndar ksen Tl Mura, Bilim Cene Enbek, Nu.11 (Almat, 1985), 17-18.
137

136

67

2.4.1.2. brahim Altnsar

Ibray mahlas ile bilinen brahim Altnsar Kostanayda dnyaya geldi. 1850 ylnda Orenburgda Kazak ocuklar iin alan 7 yllk Rus okulunda Lermantov eitim almaya balad. Bu okulda eitim ald dnemde klasiklerini esas okudu. Bu okulu alfabe lminski ile tant. yapt ve Puskin gibi yazarlarn Kril harflerini

bitirdikten sonra 1859 ylnda Orenburgda yaayan lminskinin Kazaklar iin alarak

almalarnn Altnsar zerinde byk etkisi oldu. Onlar birbirleriyle Altnsarnn lmne kadar samimi dost kalmlardr. lminskinin tesiri altnda Altnsar, Kazak dilinin edebi maksatlar iin teorik ve pratik gelimesi zerinde almaya balad. lk Kazak yazl nesir almasn yapt.142 Ezbercilie dayal geleneksel etkisinden eitim uzak sistemine modern kar olan

Altnsar, Kazakistanda din

eitim

sistemini

uygulamak istedi. Bu amala 1867 ylnda Turgay eyaletindeki Kazak-Rus okulunu at. Kazak kzlarnn okutulmas gerektiine inanan Altnsar, kzlar iin 1888 ylnda Irgzda yatl bir kz okulunun almasn salad. Altnsarya gre Kazaklarn varlklarn devam ettirebilmeleri ve Ruslarla eit artlara sahip olmann yolu bu tr okullar amaktan gemekteydi.143 1874 ylnda Turgay blgesine mfetti olarak atanmasndan sonra Kazak dilinin eitim dili olmas iin uram bu amala Kazaka gramer kitab yazmtr.144 Kazaklarn Rusay daha kolay renmeleri iin Kazaka-Rusa szlk hazrlamtr.145

142 143

A.Sergey. ZENKOVSKY: a.g.e., 56. Martha Brill OLCOTT: a.g.e, 106. 144 Altnsar bu kitabn ilk sayfasna u iri yazmtr.; Bir Allahga synp Kel balaler oklk Okgand knilge klaspen toklk

68

Modern sistemle rol oynayan

eitim

veren

Rus

okullarnn Kazaklar iin

faydal olacana inanan Altnsar, Kazaklarn Ruslatrlmas hareketinde lminskiye yakn bir kii olduu halde Kazaklar arasnda lminskiye Hristiyanlk propagandas yaplmasna iddetle kar kt.

yazd mektuplarnda Kazaklar arasnda Hristiyanlk propagandasnn zararl olduunu samimi olarak anlatmaya alt. 1889 ylnda lminskiye yazd mektubunda Bezsonov adl bir Rus retmeni ikayet ederek O ldrd. Kazak ocuklarna Hristiyanlk retiyor. Byle olursa bizim medeniyet ve kltr sahasndaki almalarmz boa gidecek. Millet okullardan kamaya balayacak demitir.146 Altnsar Ruslarn Kazak bozkrlarnda ilmihali Kazaka taklit yapt ederek Hristiyanlatrma hareketine kar halka Tutkas slam adl dininin prensiplerini retmek amacyla Kazanda Tatarlarn bastrd eriat-l slam Muslmanlktn eserinin ilmihali yazd. Altnsar mukaddimesinde ilmihali

bastrma amacn u ekilde aklamtr: Komumuz olan Tatar Trkleri Kuran ve hadisin lzumlu olan emirlerini kendi dillerine evirerek halka anlayaca bir lisanda kitaplar nerederek dini ilimleri kendi yurtlarnda yaydlar. Fakat bizim Kazak dilinde avam halkn anlayaca sadelikte bir kitap bu gne kadar baslmad. Mslman kiidir
147

Altnsar eserinde Mslman kii arasnda dolaan kii

kyafetleri

giyerek

Mslmanlar

deildir. Mslman kii, nce imanl olup imann artlarn yerine getiren diyerek benimsedii din anlaynn esaslarn ortaya koydu. Kazak bozkrlarna Rus gmenlerin yerletirilmesine kar makaleler gndererek tepkisini dile Altnsar getirdi.
148

Orenburski Listok gazetesine

Eitim alannda yapm olduu

almalarla 19.

yzyl

Kazak

kltrel hayatnda nemli bir yere sahip olan Altnsar, sekler eitimin
(Bir Allaha snarak, gelin ocuklar okuyalm, Okuduklarmz da zihnimize ihlasla yerletirelim) Ancak Sovyet dnemindeki kitaplarda Altnsarnn bu iirinin ilk satr hi yer almamtr. Bkz; Samsat AD LBAYEVA: Kazak Kltrnde slam , Bilig, s.21 (2002), 53-54. 145 Samsat AD LBAYEVA: a.g.m., 106. 146 Z.V.TOGAN:, a.g.e, 491. 147 Ibray ALTINSAR N: Muslmanlktn Tutkas (Almat,1991), 7-10. 148 G.CEKSENBAYEVA:, a.g..m., 491.

69

gl

bir

savunucusuydu. Onun sekler

anlay

20.

yzyl

Kazak

aydnlar zelliklede yine bir eitimci olan Ahmet Baytursunov zerinde etkili olmutur.149

2.4.1.3. Abay Kunanbayev

Kazaklar arasnda aydnlanma ve kendi z dilinde eitim fikrini uurlu olarak ilk defa ortaya koyan ve modern manada dilinin temelini atan Abay Kunanbayev bal ngstavda Kaskabulak
150

Kazak edebi geldi. Babas

1845 ylnda Karkaral blgesine dnyaya

kynde

Kunanbay, doduu blgenin zengin beylerindendi.151 Semeydeki Kamali eitim alan

152

Hazretin

mescidinin

yanndaki

medresede

Abay bu medresede Arapa, Farsa ve dolay Kazak sayesinde bozkrlarna srgn ilerletti. Bu

birazda Rusa

rendi. Medreseden mezun olduktan sonra edebiyatla ilgilendi. nklap dncelerinden tanp onun edilen Michailisle sayede Pukin, Rusasn

Lermantov, Nikrasov, Tolstoy, Byron gibi Rus edebiyatlarn, ernevski, Draper, ve Spenser gibi felsefecilerin eserlerini beeni ile okuyan Abay ayn zamanda Dou klasiklerinden Fuzuli, Sadi ve Nevainin eserleriyle ilgilendi. Abayn edebi anlaynn gelimesinde bu eserlerin byk etkisi oldu. 153

Steven SABOL: Russian Colonization and The Genesis of Kazak National Consciousness (London,2003), 59. 150 brahim YARKIN: Trkistanda Kazak Trklerinde Uyan ve lk fikir Adamlar Trk Kltr, s.135 (Ocak, 1974), 201. 151 Asanbay AKSAR: a.g.e., 139. 152 R.N. HURGL YEV: Abay Ensiklopediya (Almat, 1995), 513. 153 Abay Dou edebiyatlarna olan sevgisini aatay Trkesi ile yazm olduu gs Akndarna adl irinde dile getirmitir.; Fuzuli, emsi Seyhali Navai, Sadi, Firdavsi, Hoca Hafz- bu hemmesi Medet ber ya agiri feriyad

149

70

Abayn halk zerinde

ocukluk

ve

genlik bask

dnemi ve

Kazakistanda artt

Rus yllara

smrgeciliinin iyice yerletii Rus hkmetinin ve Kazak beylerinin uygulad iddetin rastlamaktadr.
154

Bu dnemde gelien olaylar Abayn fikri hayatna tesir

etti. Eserlerinde devrinin en byk meselesi olan idarecilerin halka kt davranlarn tenkit ederek halk renmeye ve birlemeye ard. Adaletsizlik, birbirini ekemezlik, kendini vme, yalan, dedikodu, tembellik gibi, olumsuzluklar btn gerekleriyle tenkit etti.155 Kazak halknn iinde bulunduu zor durumdan ancak eitimle kurtulabileceine inanan Abay, okan Velihanov gibi halk eitime tevik etti. Rus kltr ve edebiyatn reniniz o hayatn anahtardr. Rusa renirseniz hayatnz daha kolay olacaktr diyerek Rusa renilmesini tavsiye eden Abay Kazak dilinde eitime de byk nem verdi. ocuklara Kazakay rendikten sonra Rusa renilmesini tavsiye etti.156 Dnyann deitiinin farknda olan Abay bu deiimi suya benzetti. Dnya byk bir gldr, zaman ise vuran yel, ilk dalgalar byk aabey, arkadan gelenler ise kk kardelerdir. Bunlar birbirini tamamlar. diyerek btnlk fikrini ortaya koydu. nsan realitesiyle kabul eden Abaya gre nsan doar, byr , lr ancak onu hayvandan gerek peinde komaya almas, bilimle ayran iki nemli fark ise

uramas ve faydal iler yapmasyd. Ayn zamanda aklcla da nem veren Abay, Bir eye aklnz yatmyorsa inanmayn. diyerek halkna yaay tarzndan gelen realist olma uurunu vermeye alt.157 Abayn eserleri ana gruba ayrlr. Bunlar: Kazaka yazm olduu iirler,

Bkz; Mardan BAYD DAYEV: a.g.e., 26. Z.V.TOGAN: a.g.e., 139. 155 H.Emel AA: Abay Kunanbayolunun Edebi ehresi Trk Kltr, s.428(Subat,1997) , 767. 156 A.Sergey ZENKOKSY: a.g.e., 55. 157 H.Emel AA: a.g.m., 766-767.
154

71

Tercme iirler ve 45 Kara Szden mektuplardr.

159

158

oluan nesirleri ile makaleleri ve

2.4.2.Rusyadaki Yksek Eitim Kurumlarnda Eitim Alan Genleri

Kazak

19. yzyln merkezlerinde baladlar. Bu Omb, Kazaklar Kazan, iin

sonlarnda yksek

Kazak eitim

genleri

Rusyann

deiik almaya Orenburg, ehri

alan

kurumlarnda eitim Petersburg, dnemde Kazan

merkezler Varova en

arasnda eitim

Moskova,

bulunmaktadr. Bu

nemli

merkezlerinden

birisidir. Kazan

niversitesinde 20. yzyln bandan balayarak 1916 ylna kadar 26 Kazak genci eitim ald. Bunlarn 16 tanesi hukuk, geri kalanlar tp ve dier alanlarndadr. rencilerden bir ksm genel okuyan valiliin Kazak verdii genleri burstan sa yararlandlar. Kazan niversitesinde

arasnda Ahmet Birimcanov, Muhammetcan Karabayev, Ebubekir Adyarov, Kaknbayev, afkat Bekmuhammedov, Muhammetkaz otayev, manbayev, Szdkov, Nurgali Atantayev, Mahmut olturov, Batrhayr Muhammetcan Dinmuhammet Kosvakov, Aldiyarov uvakov, Ebubekir Bazarbay Memetov, Niyazov, bulunmaktadr.
160

Muhammetcan

Boketayev,

Kazanda Kazak genlerinin eitim ald baka bir

158 Abayn Kara Szler ad verilen nesir tarznda yazd eserinde, Kazaklarn gndelik hayatndan esinlenerek yazd Kazaklara nasihat niteliindeki szlerinden oluur. Asanbay AKSAR: a.g.e., 140. 159 H.Emel AA: a.g.m., 761 160 Ahmet Birimcanov (1871-1927); Kazan niversitesi Hukuk Fakltesini altn madalya ile bitirmitir. I. ve II. Dumaya Torgay Eyaleti vekili olarak katlmtr. Ala Orda Partisinde de nemli grevler stlenmitir. Dou Alaorda hkmetinin adalet bakanln yapmtr. Muhammetcan Karabayev(1858-1928); Kazan niversitesi Tp Fakltesini 1858 ylnda bitirmitir. Kazakistanda ilk tp fakltesi mezunu olan doktordur. Ebubekir Aldyarov, (1879-1938); Kazan niversitesi Tp Fakltesini baar ile bitirmitir. Kazak gazetesinde Sultanmahmut Toraygrovu tedavi ettii yazmaktadr. sa Kaknbay,(1891-1938); Kazan niversitesi Tp Fakltesini bitirdi. Ala hareketinde nemli grevler stlenmitir. Kazak kongrelerine katlmtr. 1918 ylnda ldrlmtr.

72

kurum ise

Kazan Ekonomi Enstitsdr. 1877- 1917 arasnda 13 eitim ald bu enstitden, mezun olan Turlubek

Kazak rencinin

Esengulov 1916 ayaklanmasna katlmtr. Kazandaki baka bir okul ise Kazan retmen Okuludur. 1917 ylna kadar bu okuldan 13 Kazak renci eitim alm bunlardan 13 retmen olarak Kazakistanda hizmet etmilerdir. Bu mezunlar arasnda S.Mendeev, M.Tungain, N.Zaliyev gibi 1917 ylndan sonra Kazakistann siyasi hayatnda etkili olacak Kazak aydnlar da bulunmaktadr. 161 20. yzyln banda Kazakistandaki siyasi gelimelerde nderlik yapan Kazak hareketinin aydnlarn eitim aldklar baka bir ehir ise arlk Alihan Bkeyhanov Petersburg Orman Rusyasnn bakenti Peterburgdur. 1889-1894 yllar arasnda Ala Orda liderlerinden Enstitsnden, Muhammetcan Tnbayev Demiryolu Enstitsnden

mezun oldular. Bu dnemde Rusyann en nemli eitim merkezi olan Petersburg niversitesinde 20 civarnda Kazak renci eitim ald. Bunlar arasnda Karatayev, Cakp 20. yzyln siyasi hayatnda etkili olan Baktcan Barlbek Srtanov, Marskov, aydnlar Serali Lapin, Dosmuhammetov, Mustafa okayev, Ktibarov, Dier bir Baktkerey Kulmanov, Akbayev, Rahmcan
162

Aydarhan Turlubayev, Cahana Dinmuhammet Sultangaziz gibi

Almuhammet bulunmaktadr.

Ebubekir manbayev; Kazan niversitesi Hukuk fakltesinde eitime balam fakat ihtilalci hareketlere katld iin okuldan atlmtr. 1914 ylnda Btn Rusya Mslmanlar rencileri toplantsna Kazan niversitesi rencilerin temsilcisi olarak katlmtr. Bazarbay Memetov; Kazan niversitesi Hukuk Fakltesinde eitim almtr. Nurgali Atantayev;Kazan niversitesi Hukuk Fakltesinde eitim almtr. Mahmut olturov, (1885-1965), Kazan niversitesi Tp Fakltesinde eitim almtr. rencilik yllarnda ihtilalci hareketlere katlmtr. Halk sava srasnda Kzl Orduda grev almtr. Batrhayr Niyazov, Kazan niversitesi Hukuk Fakltesinde eitim almtr. Ala Ordann iki kongresine katlmtr. Muhammetcan Bokatayev, Omb ehrinde gimnazyum bitirdikten sonra Kazan niversitesi Veterinerlik Fakltesine girmitir. renci hareketlerine katldndan dolay ismi polis kaytlarnda gemektedir. Muhammetcan Szdkov, Ombda gimnazyum bitirdikten sonra Kazan niversitesi Veterinerlik Fakltesine girmitir. Bokatayevle birlikte renci olaylarna karmtr. ; Galm AHMETOV: a.g.e., 124-136. 161 Mambet KOYGELD YEV : Ala Kozgals (Almat,1995), 86. 162 Baktcan Karatayev(1860-1934); Petersburg niversitesi Hukuk Fakltesini bitirmitir. II. Dumaya Ural Eyaletinden vekil seilmitir. Aykap dergisinde yer ve din meselelerine ait bir

73

nemli eitim merkezi olan Petersburg Tp Akademisinden Sancar Asfandiyarov, Sedvakkas elimbekov, Halel Dosmuhammetov, mezun oldu. Halil Dnemin nemli eitim merkezlerinden birisi de Moskovadr. eitim alan D. Burada eitim alanlar arasnda Selimgerey Canturin,Tel Camanmurnov ve Gabbasov163 bulunmaktadr. Rusyann Kpakbayev, dnda da S. Kazak aydnlar bulunmaktadr. Bunlar arasnda stanbulda ve Kahirede eitim alan Sermuhammet A. Gaysin, anov, Kolbayev, M. Turganbayev, A. Maayev, Gabdulaziz Musagaliyev164 gibi Kazak genleri bulunmaktadr. Bu dnemde yksek eitim kurumlarndan eitim alm Kazaklarn toplam saysnn 70 olduu tahmin edilmektedir. Bunlardan nde gelenlerin isimleri aadadr: 1- Abdullah Temirov, Petersburg niversitesi Dou dilleri

ok makalesi yaynlanmtr. Ala hareketi liderleri ile aras iyi olmadndan Ekim htilali sonunda Kzllara katlm ve Sovyet Hkmetinin kurulmasnda etkili olmutur. Cahana Dosmuhammetov, (1886-1937); Petersburg niversitesi Hukuk Fakltesini bitirmitir. Ala Orda hareketinin nclerindendir. Btn Rusya Mslmanlar toplantsna delege olarak katlmtr. Bat Ala Orda Hkmetinin liderliini stlenmitir. 1937 ylnda Sovyet idaresince ldrlen Kazak aydnlarndandr. Cakp Akpayev,(1876-1934) 1898 ylnda Tomsk yatl okulunu bitirdikten sonra Petersburg niversitesi Hukuk Fakltesine girmi 1902 ylnda bitirmitir. I. Btn Rusya Mslmanlar Kongresine delege olarak katlmtr. Raymcan Mersekov; 1899 ylnda Petersburg niversitesi Hukuk Fakltesine girmitir. Okul yllarnn renci olaylarna katlmtr. Almuhammet Kotibarov, (1871-1926) Petersburg Askeri Tp Okulunda okumutur. I.Btn Rusya Kongresine delege seilmitir. Dinmuhammet Sultangaziz;Petersburg niversitesi Dou Dilleri Fakltesi ve Hukuk Fakltesinde eitim almtr. Dala Valayatnn gazetinde bir sre redaktrlk yapmtr. Bkz: Galm AHMETOV a.g.e., 123- 138. 163 Sancar Asfandiyarov(1889-1939); Petersburg Askeri Tp Akademisini 1912 ylnda bitirmitir. Ala Partisinin Haziran Kongresinde Btn I. Rusya Mslmanlar Kongresine delege olarak seilmitir. lk Kazak niversitesinin rektrln yapm ve Kazak tarihini yazmtr.Oda dier Kazak milliyeti aydnlar gibi Stalinin dnemi soruturmaya uram ve ldrlmtr. Halel Dostmuhammetov(1883-1939); Petersburg Askeri Tp Akademisini 1909 ylnda bitirmitir. Ala Orda hareketine katlmtr. Ala Partisinin Haziran Kongresine ve I. Btn Rusya Mslmanlar Kongresine katlmtr. Selimgerey Canturin; 1864 ylnda domutur. Moskova niversitesi Hukuk Fakltesini bitirmi Ufa blgesinden I. Dumaya vekil seilmitir. Selimgerey Ufadaki Aliye Medresesine maddi yardmda bulunmu ve bu medresede okuyan Sermuhammet Kpakbay isimli bir genci stanbula okumas iin gndermitir. Tel Camanmurnov;Moskova niversitesi Mhendislik Fakltesini okumutur. Genel Kazak kongrelerine katlmtr. Galm AHMETOV : a.g.e., 130-132. 164 Gabdulaziz Musagaliyev; Kahire niversitesini 1909 ylnda bitirmitir. Semey Medresesinde ders vermi Kazak gazetesine ve Aykap dergisine yazlar gndermitir. , Galm AHMETOV: a.g.e., sy-129

74

Fakltesini bitirmitir. Ala Orda hareketine katlmtr. 2- azan niversitesi Veterinerlik Fakltesini bitirmitir. Kazak kongrelerine ve I. Btn Rusya Mslmanlar Kongresine katlmtr. 3- Glsm Asfendiyarova, Petersburg niversitesi Kz Tp Fakltesini bitirmitir. 4- Mariyen Asfendiyarova, Petersburg niversitesini bitirmitir. 5- Velihan Tanaev; Kazan niversitesi Hukuk Fakltesini bitirmitir.Blgesel kongrelerden Orenburg Kongresine katlmtr. 6- Selimgerey Nuralhanov, Tom niversitesi Hukuk Fakltesini bitirmitir. Kazak kongrelerine ve I. Btn Rusya Mslmanlar Kongresine katlmtr. 7- Sadk Amancalov; Kazan niversitesi Hukuk Fakltesini 1910 ylnda bitirmitir. rencilik dneminde renci olaylarna katlmtr. 8- Gumar Esengulov(1886-1930); Saratov niversitesi Tp Fakltesini 1914 ylnda bitirmitir. rencilik dneminde renci olaylarna karm blgesel ve genel Kazak kongrelerine katlmtr. 9- Seyilbek Canaydarov; Petersburg niversitesi Hukuk Fakltesini 1913 ylnda bitirmitir. Ala Orda hareketine katlmtr. 1917 yl Haziran aynda yaplan Kazak kongresinde I. Btn Rusya Mslmanlar Kongresine delege seilmitir 10- Canak Sultanayev; Varova niversitesi Veterinerlik Fakltesini bitirmitir. Ala Orda hareketine katlmtr. 11- Ahmet Tungain; Varova niversitesi Veternerlik Enstitsn bitirmitir. Sovyet hkmetinde grev almtr. 12- Gumar Esengulov; Saratov niversitesi Tp Fakltesini 1914 ylnda bitirmitir. Ala Orda hareketine katlm ve mart ayndaki Kazak kongresinde I. Rusya Mslmanlar Kongresine katlmak zere delege olarak seilmitir.

75

13-Halil Gabbasov(1888-1931);Moskova niversitesi Fizik-Matematik Fakltesini bitirmitir. Aralk Ala Orda aynda Alihan hareketinin Kazak nde gelen simlerindendir. Orda yaplan kongresinde yardmcln

Otonomi ve askeri konularnda beyanname hazrlamtr. Ala Hkmetinde Bkeyhanovun stelenmitir. 14- Mirahmet lyasov (1891-1937); Saratov niversitesi Tp Fakltesini 1915 ylnda bitirmitir. rencilik dneminde renci olaylarna karmtr. 15-Esengali Kasabolatov(1889-1937); Saratov niversitesi Tp Fakltesini 1915 ylnda bitirmitir. Kazak gazetesinde salkla alakal makaleler yaynlamtr. 165

2.5. Kazakistanda Basn-Yayn Hayatnn Douu

19.yzyln

ikinci

yarsnda

Kazakistann

Rusya tarafndan

tamamen igal edilmesi ile birlikte Takent, Omb, Turgay gibi baz byk ehirlerinde yerel Rus idareleri tarafndan yerel resmi yayn organlar olarak ilk gazeteler yaynlanmaya balad. Bu gazetelerin yaynlanma amalar unlardr: 1-) arlk hkmetinin yaynlad buyruklar yerel halkn dili ile halka duyurarak Rusyann, Trkistan ve Kazakistandaki hakimiyetini kuvvetlendirmek. 2-) Rus idaresine kar doacak olan tepkileri hafifletmek iin Rus igaliyle birlikte blgede yaanan ekonomik ve sosyal gelimeleri gstererek Rus igalinin bu blgede yaayan halklar iin ilerici bir hareket olduunu anlatmak. 3-)Yerel halkn ocuklarn Rus okullarna gndermeleri tevik ederek Rus asimilasyonunu desteklemek. 4-) Yerleik geirmek. hayatn faydalar anlatlarak Kazaklar yerleik hayata

165

Galm AHMETOV : a.g.e., 132-140.

76

Kazakistanda bu Vilayeti gazetesi,

amala

gazete

yaynlad. Bunlar: Trkistan gazetesidir. Sosyal

Dala Vilayeti gazetesi ve Turgay

ve kltrel konularn da yer ald bu gazeteler Kazakistanda dnce hayatnn gelimesinde etkili olmulardr.

2. 5.1. Trkistan Vilayeti Gazetesi

Trkistan Vilayeti gazetesi, Trkistan Genel Valiliinin resmi yayn organ olan ve amacn halk arasnda Genel Valinin emirleri ile ilgili gerek haberleri yaymak, blgede dzen kurmak, yerli halka yenilikleri aktarmak ve asrlar boyunca slam despotizminin basksna maruz kalan halk aydnlatmak olarak belirleyen "Turkistanskiye Vedomosti gazetesi ne ek olarak 1870 ylnda Takent'te Kazaka ve zbeke yaynlanmaya baland. 166 Yayn hayatn 1917 ylna kadar srdrmtr.167 Kzlorda,mkent,Cambul Kazaklara olarak ynelik ve Almat Trkistan eyaletlerinde Vilayeti ynetici yaayan

hazrlanan

gazetesinin olarak, Hasan

yaynlanmasnda aslen Bakurt olup Trkistan Genel Valiliinin tercman alan ahmardan Mirasolu bragimov Canev ile Zamanbek ayhalibekov, Csip Kazbekov, evirmen olarak grev aldlar. Trkistan blgesinde yaayan Trk halklarn asimle etmek amacyla gnderilen Ostroumov ve N.S.Severev gibi eitimciler yannda V.V.Barthold gibi Rus tarihiler de verdiler.168 arlk Rusyasnn Kazakistan ve Trkistanda yerli halka ynelik yaynlad resmi nitelikli bir gazete olan Trkistan Vilayeti gazetesinin yayn politikas da arlk Rusyasnn
166 167

gazetenin

yaynlanmasna

destek

smr ve asimilasyon siyasetini

Mirzahan EGAMBERD YEV: a.g.e., 16. Ukiltay SUPHANBERD NA ve S.DAM ROV: Aykap (Almat,1995), 7. 168 H.BEKHOC N: Kazak Baspasz Tarihinin Oerki (1860-1958), (Almat,1981), 27.

77

desteklemek hakimiyetini

amacna ynelik oldu.

gal altndaki topraklarda Rus idaresinin bu blgelerde

glendirmek amacyla Rus

yaayan yerli halklara ynelik karm olduu kanun ve buyruklar gazete aracl ile Kazaka ve zbeke olarak yaynlanarak halka duyuruldu. 19. yzyldan Kazak milleti
169

itibaren

Rus

Hkmetlerinin Kazak

Kazakistanda dili ve Kazak

uyguladklar kltr politikalarn destekleyen gazete ynetimi, mstakil bir oluturmak amacyla mstakil edebiyat oluturmaya alt. grev ald. Bu amala gazetede Rus misyonerler de

Resmi olmayan blmlerde genel olarak tarm , hayvanclk, sanat, ekonomi, siyasi, sosyal, kltrel, bilimsel ve eitim-retimle alakal konular ilendi. Kazakistann ve Trkistann Rusyaya ilhak ile bu blgelerde yaayan sosyal ekonomik gelimelerle alakal bir ok haber ve makale yaynlanarak Rus igaline kar doacak tepkiler hafifletilmek istendi. Trkistan Vilayeti hkmetine kar gazetesinde i hatta ve d siyasette Rusyann

gvenliini ilgilendiren ve igal altndaki topraklarda kkrtabilecek ayaklanmaya

yerli halk Rusya dnebilecek

fikirlere kar halkn hkmetle ibirlii iinde olmasn tevik eden bir ok siyasi makale ve haberlere ncelik verildi. Bu amala 1871 ylnda yaynlanan bir haberde Karasu blgesinde halkn Rus idaresine kar isyan ak olarak anlatlarak bu tr isyan hareketlerinin hi kimseye fayda getirmeyecei dile getirildi.170 Bu ynde yaplan baka bir haberde ise 1877-1878 yllarndaki Rus - Osmanl savanda bir Pantrkistin Trklere yardm edilmesi gerektii ynndeki szleri deerlendirildi. konu ile alakal yaynlanan notta Rusyann Devletine yardm edilmesi iin etmemesi istendi.171 yaplan propagandalara halkn Bu itibar dman olan Osmanl

169

K.ATABAYEV: Merzimdi Baslm :19.Gasrdn Aya 20. Gasrdn Basndag Kazakstan Tarihnn Derei Retinde (Almat,1998), 68. ; A.Serge ZENKOVSKY: a.g.e., 57. 170 Krkbay ALLABERGEN, Carlkasn NUSKABAYULI ve Fayzolla ORAZAY: a.g.e., 8. 171 H.BEKHOC N: a.g.e., 28.

78

Gazetede tarihi olaylara da yer verildi. Kazak Hanlnn Rusyaya balanmas hadisesi gnll bir hareket olarak deerlendirildi. Rus igalinden nce Mool kabilelerinin Kazakistana saldrlar ve igalden nce Kazaklarn iinde bulunduu skntl durum geni olarak anlatld. Bu ynde yaynlanan makalelerin bazlar unlardr: 1731 Ylnda Kazakistan Rusyaya Kendi steiyle mi Katld , Kazak lkesine Jongar ve Kalmuk Saldrlar, Ruslarn Orta Cz gal Etmeleri, Gney Kazakistann Rusyann Hakimiyetine Girmesi. Bu tr yaynlarn yannda

Kazak bozkrlarnda Kenesar ile balayan Srmdatulu ve satay Taymanla devam eden bamszlk mcadeleleri gibi arlk hkmetinin houna gitmeyecek konulara da yer verilerek ayrntl bir ekilde tasvir edildi. 172 Gazetede sosyal olaylarla ilgili yaplan yaynlarda ise gebe

olan Kazak halkn yerleik hayata geirmek hedef alnd. Bu amala yerleik hayat zendirici bir ok makale yaynland. genellikle yerleik hayata geen Kazaklarn Bu tr yaynlarda olumlu hayatlarndaki

deiikliklerden bahsedildi. Bu amala yaynlanan Akmoladan Mektup adl haberde sokakta yryen Kazaklarn hallerinden hangisinin ger hangisinin yerleik hayatta yaadnn anlalabilecei yazlmtr.173 Gazetenin ilgilendii dier bir sosyal konuda kadnlarn sosyal hayatta karlatklar problemlerdi. Bu konu hakknda birok yayn yaplm problemlerin kayna olarak ta slamiyet gsterilmitir. Gazetede Kazakistann Rusyann hakimiyeti altna girmesi ile birlikte ekonomik hayatta meydana gelen gelimeler de vurgulanarak halkn Rus idaresine kar tepkisi yumuatlmaya alld. Bu trden yaplan yaynlardan birinde 1871 ylnda Almat ehrinde su gc ile alan aa ileme fabrikasnn ald haberi verilerek Kazakistanda sanayinin hzla gelitii dile getirilmitir.174

172 173

Krkbay ALLABERGEN, Carlkasn NUSKABAYULI ve Fayzolla ORAZAY: a.g.e, 8. H.BEKHOC N: a.g.e., 28. 174 Krkbay ALLABERGEN, Carlkasn NUSKABAYULI ve Fayzolla ORAZAY: a.g.e., 9-13.

79

Eitim-retim nemi vurgulanp ilk

meselesinde ise gazetede okullarda Rus dilinde

Rus dilinde eitimin faydal olaca

eitimin

zerinde duruldu. Bu konuda gazetede bir ok yaz yazan Hasanov adl yazar gazetenin 1876 yl 3. saysnda okulun insan hayatndaki nemini belirtikten sonra ilk okullarda ana dilde eitimin yannda btn fenleri renmek iin yabanc dili renmenin de nemli olduu vurgulad.175 Yazm olduu baka bir makalede Hasanov, geleneksel eitim kurumlarnn yetersiz olduunu, mollalarn Arapa ve Farsa kitaplar okutarak okuma yazma retmeye altklarn, 5-10 yl getikten sonra bile rencilerin okuma yazmaya yava ise sakal by kt halde okuma baladklarn, baz rencilerin yazmay renemediklerini dile

getirdi. Hasanov Kazak halkna ocuklarn eski metotla eitim veren Kazak okullarnn yerine Rus okullarna gndermelerini tavsiye etti. rnek olarak da gsterdi.176 Trkistan Vilayeti gazetesi Kazak szl edebiyatnn tantlmasna Rusa eitim alan Kazak aydn okan Velihanovu

da nem vererek bir ok Kazak szl edebiyat rnn gazete aracl ile halka tantt. Bunlar arasnda; 300 civarnda Kazak halk masaln toplayarak bastran Babacanovun almalar ile Mene bulunmaktadr. Kazak Kzn aytslar yer szl edebiyat rnlerinden olan aytslardan da bir ok rnee yer verildi. Bunlar almaktadr.177 arasnda Aciniyaz akn Trk ve Dnya edebiyatndan rnekler de eserleri gazete gazetede

sayfalarnda yer buldu. zbek air Mukmddin ile Rus edebiyatlar ve dnlrlerinden Kurilov, yaynland.178 Rus idarecilerin kltr politikalarna paralel olarak Kazak kltr zerindeki Tatar etkisine kar sava aan gazete dilinin korunmasna da
175 176

Pukin ve Tolstoyun

ynetimi, Kazak 29. saysnda

byk

nem

verdi. 1876

yl

Ukiltay SUPHANBERD NA: a.g.e., 8. H.BEKHOC N: a.g.e., 28. 177 Ukiltay SUPHANBERD NA: a.g.e., 9. 178 H.BEKHOC N : a.g.e., 27.

80

yaynlanan

makalede Kssa-i Hoca Gaffan ve Sadvakkas adl kitabn

Kazak dilinde basldnn haberi verilerek bu kitabn szde Kazaka olarak basldn ama iinde bir ok Tatarca kelimenin olduunu, bu sebeple Kazakay bozduu iddia edildi. Ayn makalede Kazak dilinin korunmas gerektii de savunuldu.179 Rusyann yaynlad Vilayeti oldu.180 buyruklar Trkistan blgesi Kazaklarna

duyurmak ve Rus smrgeciliini kolaylatrmak iin kartlan Trkistan gazetesi tarih, dil,edebiyat,sanat, kltr,ekonomi ve toplumsal toplumsal bilincin gelimesinde de etkili alanlarda yapt yaynlarla

2. 5.2. Dala Vilayeti Gazetesi

1882 ylnda Step Genel Valilii kurulduktan sonra onun idaresinde 1888 ylnda Almat, Semey, Yedisu Eyaletlerine ynelik valiliinin resmi yayn organ olarak Omb ehrinde yaynlanmaya balad.181 Rus dilinde "Osobov Pripavlenye i Akmolinski Oblastim Vedomostim" , Kazak dilinde ise Dala Vilayeti Gazetesi adyla defa yaynlanmaya devam etti. Gazetenin Valiliinin
182

1888den 1902 ye kadar haftada bir

redaksiyonunda olarak alan

.Kozlov, E.

K.

Mihaylov, D.

G.Abaza, Sultangaziz

baslmnda ve Rusa metinlerin Kazakaya tercmesinde ise Step tercman Ablayhanov, grev ald. Gazetede Ormanc Alcanov,C.Appasov, .Aymanov,D. mankulov, A.Klbayev, A.Negerbekov, M.CusupKopoyev, K.Canatayev, A.onayev, B.Abdikov gibi edebiyatlar yannda Kazaklarn nde gelen ve aydnlarndan olan Muhammetcan Seralin, Aslkoca Kurmanbayev,Rahmcan Dusambayev,Alihan Bkeyhanov, Korabay Caponovun da
179 180

makale

Ukiltay SUPHANBERD NA: a.g.e., 8. Krkbay ALLABERGEN, Carlkasn NUSKABAYULI ve Fayzolla ORAZAY: a.g.e., 8. 181 H.BEKHOC N : a.g.e., 29. 182 Ukiltay SUPHANBERD NA: a.g.e., 9.

81

yazlar yaynland.

G. Potanin,

P.Opruev, S. Gordlevskiy, A.Alektorov,

V.Radlov, A. vasnovskiy, N. Pantusov, N.Yardinev gibi Rus ilim adamlar ve yazarlar da Dala Vilayeti gazetesine yaz ve makaleler gndererek gazetenin yayn hayatna devam etmesine destek oldular. 183 Gazete resmi Kazakistanda ekonomik nitelikte olduu iin yapt smrge ok yaynlarla Rusyann

uygulad bir

siyasetini destekledi. Kazakistann verildi. Kazakistann

Rusya hakimiyeti altna girmesi ile birlikte Kazakistanda meydana gelen gelimelere makalede yer Rusyaya katlmnn ilerici bir hareket olduu vurgulanmaya alld.184 Gazetenin Kazak edebi dilinin ve Kazak sosyal eiliminin olumasndaki rol byktr. Bu durum Rusyann 19.yzyl boyunca uygulad kltr siyasetinin sonucu olarak Kazaklar, Tatarlarn kltrel etkisinden kurtararak kendisine has psikolojisi ve kltr karakteri olan bir Kazak milleti oluturma siyaseti ile aklanabilir.185 Kazak tarihine nem veren Dala Vilayeti gazetesinde Timur dneminden balayarak Kazakistann Rus igaline girinceye kadarki dnemleri hakknda bilgiler verildi. Timurun hayat hakknda adl Kazak makale aratrmac D.N.Cetpisbayn yazd Temir Hann Or

yaynlanarak Timurun hayat ve savalar tantld.

Kalmuklarn Kazak

topraklarna saldrlar sonucu Kazaklarn iine dt skntl durum ve Kazakistanda Rus igaline kar Kazaklarn mcadeleleri hakknda geni bilgiler verildi. Bu yaynlardan birinde Sultan Kenesarnn kk olu Ahmet Kenesarnn babas Sultan Kenesar ve abisi Sadk Sultan hakknda yazm olduu kitap tantld .186 Kazak ve Dnya edebiyatlarn eserleri ile
183 184

edebiyatndan

bir

ok

rnn

yaynland gibi

Gazetede, B.A Cukovskiy, A.S Puskin, M.Y.Lermontov,,L.N Tolstoy,

Kazak szl edebiyat ve yazl edebiyatndan

Krkbay ALLABERGEN, Carlkasn NUSKABAYULI ve Fayzolla ORAZAY: a.g.e., 15. A.g.e., 15. 185 A.Sevge ZENKOVSKIY: a.g.e., 57. 186 Cana kitap, Dala Valayatnn Gazeti, Nu.34, 1889 ; Ukiltay SUPHANBERD NA: a.g.e., 15.

82

rnekler de yer ald. Abayn iirlerinden Kulembayga, Minekey ve Cazd Bolganda, szl Batr, edebiyat Kerpe,Bayan Sulu, Kambat Nasretin ve Cirene een 19.yzyln arasnda

Volost Boldm

rneklerinden Kozu-

destanlar, Adlar Kse , Hoca

hikayeleri yaynland.187 Bu yaynlar Kazak dil- Ural blgesinde arasnda baslan dou

yazl ve szl edebiyatnn gelimesinde etkili oldu. Bunlarn dnda bandan balayarak dalmaya edebiyatna ait eserler Kazakistana gelen Tatar mollalar vastasyla halk balamasyla birlikte halk bu edebiyat rnlerine kar ilgi artmt. Bu sebepten dolay Dala Vilayeti gazetesinde de Dou edebiyatndan rneklere yer verildi. Bunlar rnler arasnda Bin Bir Gece bulunmaktadr.188 Dala Vilayeti gazetesinde yaynland. Gazete Arap alfabesiyle alakal makaleler de Rahmcan Dusenbayev bu konu Masallar, Bozyiit, ahname, Ferhat ile irin

yazarlarndan

hakknda yazd makalesinde Arap alfabesinin Kazakann fonetiine uygun olmadn dile getirerek Arapada sesli harfler olmad iin Kazaka okumada Arap alfabesiyle, glk ekildiini, bu amala Arap alfabesinin Kazakaya dzenlenmesi gerektiini savundu. Dusenbayev Kuran- Kerimin normal Kuran dndaki dier kitaplarn ise,
189

uyarlanm Arap alfabesiyle yazlmasn talep etti. Alfabe okan konusunda ve Dala Vilayeti brahim

gazetesinde etkisi

sadece altnda

Arap kalan

alfabesinin Kazaka iin yetersizliinden bahsedilmemi bunun yannda Velihanov Altnsarnn Dinmuhammet Sultangaziz ve Aslkoca Kumanbayev gibi Kazak yazarlar da Rus alfabesinin kullanlmasn talep etmilerdir.190 Dinmuhammet Sultangaziz Kazak diline Arapa ve Farsadan geen szlerin kullanlmas meselesinde bu szlerin Kazaka sylendii gibi yazlmas
187 188

Krkbay ALLABERGEN, Carlkasn NUSKABAYULI ve Fayzolla ORAZAY: a.g.e., 16. Ukiltay SUPHANBERD NA ve S. DAM ROV: Dala Valayatnn Gazeti (Almat, 1996), 23-

24.
189

Rakmcan DUSENBAYEV :Harip Turasnn sz, Dala Valayatnn Gazeti, Nu.10 (1897) Krkbay ALLABERGEN ve Carlkasn,NUSKABAYULI: Alt Alatn Ardaktlar (Almat, 1994), 22.
190

83

istendi. Mesela Arapadan geen ulema sz Kazaka gulema diye sylendii iin gulema olarak yazlmalyd.191 Kadnn sosyal hayatta iinde bulunduu kt durum Dala Vilayeti gazetesinde de yer buldu. Bu makaleler arasnda M.C.Kpeyev, M.Seralin, S.Togaygrov, S.Kabayevin makaleleri nemlidir. Gazetede sosyal meseleler ve kadn haklar konular 1900l yllardan sonraki saylarnda yer ald.192 Gazete yazarlar sosyal hayatta dier bir nemli mesele olan yerleik hayata geilmesi hususunda Kazak halkna gebe hayat brakarak yerleik hayata gemeleri tavsiye etmilerdir.193 Gazetede Kazakistann Rusyann hakimiyeti altna girmesinden sonra meydana gelen sosyal ve ekonomik gelimeler ska vurgulanarak Rus igalinin Kazaklar iin olumlu neticelendii dile getirildi. 1889 ylndaki saysnda Kazakistann Rusya tarafndan igal edilmesinin yl dnm Bayram Olan Gn ekilde anlatld. gelimeler adyla yazlan makalede ayrntl bir bu blgeye Hokand gelmeleri ile birlikte gelen Makalede Ruslarn skunetin

Kazaklarn nnn ald, Kazaklarn sosyal ve ekonomik hayatlarnda olduu, artt , Hanlndan saldrlarn da engellendii yazld.194 Kazakistana gmen olarak gelip yerleen Rus gmenlerin de Kazak ekonomik ve sosyal hayatnn gelimesine byk fayda salad savunularak Rusyann Kazakistanda uygulad iskan siyaseti gazete aracl ile desteklendi. Bunun yannda Tatar tccarlarn Kazak halkna ynelik yaptklar hakszlklardan ticari rnekler verilerek Kazak Tatarlarn kyllerinin Kazakistanda yaptklar faaliyetler cahil

smrlmesi eklinde deerlendirildi. Bu trden yaynlarla hem Tatarlarn Kazakistanda ki sosyal ve ekonomik etkisi engellenmek istendi hem de

191 192

Dala Valayatnn Gazeti, Nu.6 (1896) Ukiltay SUPHANBERD NA: a.g.e., 18. 193 H. BEKHOC N: a.g.e., 31. 194 Meyram Bolgan Kn , Dala Valayatnn Gazeti,Nu.44 (1898)

84

Rus tccarlarn Kazakistanda ki ekonomik alld.

195

faaliyetlerinin n almaya

Dala Vilayeti gazetesi eitim retim meselesine de nemle eildi. Rusa eitim renmenin veren bu faydalar vurgulanp Kazakistan da tavsiye alan Rus ynde okullar hakknda geni malumatlar verilerek halka ocuklarn Rusa okullara gndermeleri edildi.196 Bu yaynlanan makalelerden birinde ehrinde kzlar iin verildiine deinilerek yaknlatrd 1888 ylnda Turgay eyaleti Irgz

alan 3 yllk yatl meslek okulundan bahsedildi. bu okullarn Kazaklar ile Ruslar zamanda Kazak halk birbirlerine arasnda

Bu okulda meslek derslerinin yannda matematik ve fen derslerinin de vurguland.197 Ayn

ocuklarn Rus okullarna gndermeleri halinde ocuklarnn askere alnaca ynndeki sylentilere kar yaplan yaynlarla cevap verildi. Rus yneticilerin Mslman ocuklar bu okullarda eiterek askere alacana dair okullar konumalarn doru olmadn, Mslman halk arasnda ve bu okullara Mslmanlarn ocuklarn iin faydal olduu belirtildi.198 Bu trden Rusyann hakimiyetine girmesinden eitimbitiren almasnn

gndermesinin, Mslmanlar bu yana

yaynlardan birinde Kazak halknn

Rus arnn gayretleriyle Kazak halknn arasnda

retim faaliyetlerinin yaygnlat, son zamanlarda bu okullar Kazak ocuklarnn memuriyet da okullar zendirildi.199 Rus duran Rus renmeleri
195

hizmetlerine girdikleri, Kazaklar arasnda artmakta olduu belirtilerek bu

bu okullara kar ilgi ve alakann

smr siyasetinin bir kolu olan Rus dilinin yerli halka yneticileri, Dala Vilayeti ynnde tavsiyelerde gazetesi bulundular. yoluyla halka Rusa yaplan

retilmesi ve Rusann yaygnlatrlmas meselesi zerinde nemle Bu ynde

Nogaydarn Kr Caynda Turmuu Kazak Halktarna Timi Cnderi, Dala Valayatnn Gazeti, Nu.12-13 (1900) 196 Bizdin Caktan Bir Cumus, Dala Valayatnn Gazeti,Nu.48 (1888) 197 Torgay Eyaletinde Irgz Yeri Hakknda, Dala Valayatnn Gazeti , Nu.18 (1891) 198 On-Bun, Dala Valayatnn Gazeti, Nu.26 (1891) 199 Krdan Hat DalaValayatnn Gazeti,Nu.28 (1891)

85

yaynlardan birinde

Almanlarn hakimiyeti altnda yaayan Polonya ve

Rus halklarnn Alman dilini rendikleri, Rusyann hakimiyeti altnda yaayan halklarn da Rus dilini renmeleri gerektii vurguland.200 Dala Vilayeti gazetesi Kazakistanda aydnlarnn Bu aydnlar Rus smr yapm olduu sosyal ve kltrel yaynlarla ve asimilasyon siyasetini ilk desteklemekle deneyimlerini Seralin

birlikte kltrel hayatn zenginlemesine de katk salad. 20.yzyl Kazak bir ksmnn arasnda gazetecilik alannda kazanmalar asndan da Dala Vilayeti gazetesi nemli bir yere sahiptir. Alihan Bkeyhanov ve Muhammetcan bulunmaktadr.

2.5.3. Torgay Gazetesi

1879 ylnda Torgay eyalet merkezi Orenburgda Valiliin resmi yayn organ olan Turgayskiye Oblastinye Vedomosti gazetesine ek olarak 1895 ylnda Turganskiye Gazeta ismiyle kartlmaya baland. Gazetenin kartlmasnda A. Balgmbayev grev ald. Gazete yayn hayatna 15 yl kadar devam etti.201 .Velihanov ve .Altnsar eserleri ve faaliyetleri hakknda gazetede geni bilgiler verildi. Gazetede Arap alfabesinin yannda Kiril alfabesiyle yazlm ve siyasi

Kazaka makaleler de yaynlanmtr. Kazakistandaki sosyal hayattan rnekler verilip az da olsa Tutanaklarnn mevcut deildir. ou kaybolduundan eitimden de

bahsedilmitir.202

gazete hakknda teferruatl bilgi

Memleket Tilderi DalaValayatnn Gazeti,Nu.13 (1891) Krkbay ALLABERGEN, Carlkasn NUSKABAYULI ve Fayzolla ORAZAY: a.g.e., 202 A.g.e., 25.
201

200

26.

III.BLM 20.YZYILIN BAINDA KAZAKLAR ARASINDA GEL EN F KR HAREKETLER

3.1.1905 Rus htilali le Birlikte Batc ve Cediti Aydn Snfnn Olumas ve Savunduklar Fikirler

3.1.1. 20. Yzyln Banda Kazak Aydnlarnn Genel Durumu

1904-1905 yllarndaki faturasn karlamak iin

Rus-Japon savanda Rus ordularnn alnan vergileri artrmt. Artan

ar bir ekilde yenilgiye uramas sonucu Rusya hkmeti yenilginin halktan vergiler zaten ar ekonomik artlar altnda yaayan halk arasnda genel bir honutsuzluk meydana getirdi. Hkmetin otoritesini sratle kaybetmesine sebep oldu. Rusyada sava ihtilalci sosyalist sebebiyle ekonominin bozulmas sonucunda hareketler geliti. Hkmete 1905 ar izin

kar dzenlenen protesto hareketleri ve grevler nlenemez hale geldi. Btn bu gelimeler zerine Rus ar II.Nikola, 17 Ekim ifade, basn ve toplant hrriyetini tanmak zorunda kald. tarihinde bir manifesto yaynlayarak Rusyada yaayan herkes iin Nikolann arlk Rusyas meclisi olan Dumann toplanmasna

vermesi ile birlikte Rusyada merutiyet dnemi balad.1 Rusyada merutiyetin ilanyla doan fikri ve siyasi zgrlk etkisini Kazak bozkrlarnda da gsterdi. Kazaklar arasnda da siyasi ve
1

Akdes Nimet KURAT : Rusya Tarihi ( Ankara, 1993), 384-386.

III.BLM 20.YZYILIN BAINDA KAZAKLAR ARASINDA GELEN FKR HAREKETLER

3.1.1905 Rus htilali le Birlikte Batc ve Cediti Aydn Snfnn Olumas ve Savunduklar Fikirler

3.1.1. 20. Yzyln Banda Kazak Aydnlarnn Genel Durumu

1904-1905 yllarndaki faturasn karlamak iin

Rus-Japon savanda Rus ordularnn alnan vergileri artrmt. Artan

ar bir ekilde yenilgiye uramas sonucu Rusya hkmeti yenilginin halktan vergiler zaten ar ekonomik artlar altnda yaayan halk arasnda genel bir honutsuzluk meydana getirdi. Hkmetin otoritesini sratle kaybetmesine sebep oldu. Rusyada sava ihtilalci sosyalist sebebiyle ekonominin bozulmas sonucunda hareketler geliti. Hkmete 1905 ar izin

kar dzenlenen protesto hareketleri ve grevler nlenemez hale geldi. Btn bu gelimeler zerine Rus ar II.Nikola, 17 Ekim ifade, basn ve toplant hrriyetini tanmak zorunda kald. tarihinde bir manifesto yaynlayarak Rusyada yaayan herkes iin Nikolann arlk Rusyas meclisi olan Dumann toplanmasna

vermesi ile birlikte Rusyada merutiyet dnemi balad.1 Rusyada merutiyetin ilanyla doan fikri ve siyasi zgrlk etkisini Kazak bozkrlarnda da gsterdi. Kazaklar arasnda da siyasi ve

Akdes Nimet KURAT : Rusya Tarihi ( Ankara, 1993), 384-386.

87

fikri

hareketler

gelimeye Kazak

balad. Bu aydnlar

hareketler ilk milli

nce Rusyann tepkilerini Rusya ise

smr ve asimilasyon politikalarna kar tepki niteliinde dodu. Rus politikalarna kar politikalarnn aleyhinde yaptklar mitingler ve ikayet dilekeleriyle gsterdiler. Rusya smr aydnlarnn halk zerinde boyunca meydana gelen yaplarnn ekillenmesinde etkisi brakt.
3

politikasn dier

bir nemli

sonucu

Kazakistandaki geleneksel otoriteyi zayflatmasdr. Bu gelimeler Kazak etkisini artrmasna sebep oldu. 2 19. yzyl gelimeler Kazak aydnlarnn dnce etkili oldu. Bu yzyl boyunca Kazaklar, kltrle olan etkileim 20.yzyln derin tesirler

gebe kltrnn, Tatarlar yoluyla slam kltrnn ve Rus kltrnn altnda kaldlar. Bu bandaki Kazak aydn snfnn dnce yapsnda

19. yzyln ikinci yarsndan sonra Kazak bozkrlarnda nemli deiiklikler meydana geldi. Kazak toplumunda slamn gc hzl bir ekilde artmaya slam balad. genlerinin kltrn Ceditilik dncesinin eitim almaya benimsemi cediti tesirindeki birlikte snf ceditilik aydn medreselerde Kazak Kazakistanda olumaya balamasyla kaldklar

balad. Kazak Seralin,

aydnlar tesiri altnda Baktcan Karatayev,

dncesinin Kazakistandaki temsilcileri oldular. Bu aydnlarn arasnda Muhammetcan Cihana Seydalin gibi isimler bunmaktadr. Bu aydnlarn genel zellii ounun ksa bir

sre de olsa medreselerde slami eitim alm olmalardr.4 20. yzyln balarndan itibaren Kazakistanda etkili olan ve siyasi hareketlerde nc rol oynayacak olan dier bir aydn snf da Batc Kazak aydnlardr. Bu aydnlarn ortak zellikleri hepsinin Rusa eitim almalar ve genel itibariyle Rusyadaki yksek eitim

2 3

Martha Brill OLCOTT: The Kazakhs (Stanford , 1987), 100. Tomohiko UYAMA : The Kazakh Intelligetsia at the Crossroads of Three Civilizations, Trkistanda Yenilik Hareketleri ve htilaller: 1900-1924 Osman Hoca Ansna ncelemeler, Haz. Timur KOCAOLU, SOTA (Haarlem, 2001), 393. 4 Alihan BKEYHAN : Tandamal, Haz. R.N. NURGALYEV (Almat, 1995), 21.

88

kurumlarndan mezun olmalardr.5

Kazak dnce hayatnda aydnlar

arasndaki bu iki farkl oluum 20. yzyln balarndaki Kazak aydnlar tarafndan Orusa Okugandar-(Rus okullarna gidenler) ve Mlmana Okugandar (Medreselerde eitim alanlar) eklinde yaplmaktayd. 1905 ihtilalinden sonra Cediti konularda fikir ettiler. Bu iki genelinde Trkistandaki nemli snf ve aydnlar ile Batc aydnlar arasnda belli bal siyasi yer alanda birlikte Rusya slamc hareket snf, alan Mslmanlar kadar Kazak srkleyecek ayrlklar yaansa da aydn dnda diye dil-Ural snfn

Kadimci

adlandrlan glgesindeki iinden halk

Geleneki Kadimciler arkasndan

dnce hayatnda ve siyasi hareketlerde etkili olamadlar. Bununda en sebebi bu liderlerin kmamasdr. Cediti ve Batc aydnlar Kazakistanda byk deiliklerin ilk adm olarak Kazak bozkrlarnda ekonominin gelitirilmesini grmesinden kaynaklandn dile getirdiler. 1905-1906 grdler. ylndaki Rusyann uygulad asimilasyon politikasn, Ruslarn Kazaklar kk gelimeler bu aydnlara geni katlml toplantlar yapma frsat verdi. Ortaya kan Kazak basn politik grlerin eitlenmesine ve politik atmosferin glenmesine sebep oldu.6 Batc ve Cediti Kazak aydnlarnn en nemli ortak zellii Kazaklarn bata bilim ve teknoloji olmak zere yenileme hareketleri ile eitim ve sosyal Cediti hayatn bir ok alannda geri kaldna, bu geri kalmlktan ise kurtulabileceklerine inanmalardr. aydnlar, yenileme hareketinin slama bal kalarak Rusyadaki Trk halklar arasnda gelien ceditilik dncesiyle gerekleebileceine sekler bir anlayla gereklemesini eitim konusunda Kazaklarn geri inandlar. Batc aydnlar ise yenileme hareketlerinin Rusya ve Avrupa medeniyetleri rnek alnarak savundular. Her iki aydn snf da

kaldna dikkat ektiler. Kazakistanda eitim veren geleneksel eitim

5 6

Alihan BKEYHAN: a.g.e., 21. Martha Brill OLCOTT: a.g.e., 101.

89

kurumlarnn

an

ihtiyalarna gerektiini

cevap

vermedii

iin

eletirerek snf farkl

modernletirilmesi

savundular. Bu iki

aydn

medeniyet merkezlerini referans kabul etmelerinden dolay sosyal hayat, hukuk dzeni ve eitimle alakal konularda fikir ayrlklar yaadlar. 20. yzyln ilk 10 ylnda Kazak aydnlar arasnda hzl bir ekilde ibirlii ve beraber hareket etme yetenei geliti. 1905ten sonra Rusyann asimilasyon ve smrge politikalarn durdurmas iin toplantlar almalarn yaplmasnda etkili oldular. Bu aydnlar mterek Ala Orda siyasi hareketinde de devam ettirerek Kazak aydnlar dncelerini gazete ve dergilerde

siyasi hayatnn gelimesinde etkili oldular.1905 sonras Kazak basnn domasyla birlikte Kazak ifade etme imkan buldular. Bu dnemde Kazak kltrel ve siyasi hayatnda etkili iki yayn organ yaynland. Bunlardan Aykap dergisi (1911-1915), daha ok Cediti Kazak aydnlarnn etrafnda topland bir yayn organ idi. Kazak gazetesinde(1913-1918) ise Batc Kazak aydnlar dncelerini dile getirdiler. Bu dnemde Kazak aydnlar bamszlk dncesini ak bir ekilde dile getirmeyip Haziran 1917den itibaren Rusya federasyonu iinde otonomi talep etmilerdir. Israrla takip ettikleri en nemli hedef, Rusya federasyonu iinde asimilasyona uramadan varlklarn devam ettirebilmekti. Onlarn hedefleri sadece siyasi deil ayn zamanda kltreldi. Onlar Ala Orda hareketi baarszla devam ettirdiler.7 uradktan sonra faaliyetlerini yazar, gazeteci, air ve eitimci olarak Sovyet rejiminde

Tomohiko UYAMA: a.g.m.., 393.

90

3.1.2 Kazakistanda Ceditiliin Gelimesi ve Cediti Aydnlarn Dnceleri

3.1.2.1. Ceditiliin Kkenleri

Cedid kelimesi, lgat anlam itibariyle eskinin zdd olarak yeni anlamna ahabettin gelmektedir. Mercaninin Balangta nclnde dini dncenin yeniden deerlendirilmesi olarak dil-Ural blgesinde Abdunnasr Kursavi ve ceditilik, sonradan

gelien

Rusya da yaayan Mslman Trk gruplarda toplumsal reform ve deiim taleplerini yanstan bir deyim olarak kullanlmaya baland.8 smail Gaspralnn9, dilde,fikirde, ite birlik slogan ile birlikte ceditilik, Panslavizm kart ve Trk dnyasn asgari mtereklerde birletirmeyi amalayan bir akm haline dnt. arlk Rusyasnn btn Mslman Trklerini kuatan yeni bir kimlik oluturma siyasetine kar ceditilik hareketi, ortak bir Trk dili etrafnda Trk milli kimliinin korunmasn esas ald.10
Ahad ANDCAN: Cedidizmden Bamszla Harite Trkistan Mcadelesi (stanbul, 2003), 25. 9 smail Gaspral(Gasprinski) (1851-1914) Krm yarmadasnda Bahesarayn Avc kynde bir memur ailesinin ocuu olarak dodu.lk renimini Bahesarayda grdkten sonra Moskovada askeri okula gitti. Bu okulda Gaspral, Rus medeniyetini yakndan tanmaya muvaffak oldu. Bu okuldan ayrldktan sonra bir sre Pariste kald.. Burada Rus yazar Turgenev ile tanmann yan sra Avrupa medeniyetini renme frsat buldu. Krma dnnde stanbula urayan Gaspral batllama hareketleri iindeki Osmanl mparatorluunun durumunu inceledi.Onun btn bu deneyimleri kendisine sadece Rusya Mslmanlarnn deil, btn slam dnyasnn yaamakta olduu problemleri deiik adan aratrma frsat verdi. Gaspral bu konudaki dncelerini 1881 ylnda kaleme ald Rusya Mslmanl adl Rusa eserinde ortaya koydu. Rusya Mslmanlarnn iine dt geri kalm durumdan eitimin modernletirilmesiyle kacana inanan Gaspral, 1884 ylnda Bahesarayda ilk Usul-i Cedid okulu aarak, eitim alannda yenileme almalarna balad.Gaspral,Usul-i Cedid eitimi yayabilmek iin 1894 ve 1908 yllarnda iki defa Trkistana, 1912 ylnda stanbula, Msr, Svey Kanal, Aden zerinden Hindistana gitti. Gaspral 1914 ylnda Krmda vefat etti.. Bkz ; Nadir DEVLET: Rusya Trklerinde Milliyetilik (Trclk) uurunun gelimesi , Trk Dnyas Aratrmalar, Nu.14 (1984) 154. ; smail GASPIRALI: Seilmi Eserleri I. Haz. Yavuz AKPINAR (stanbul, 2003), 16-72. ; Edward j. LAZEREN: From Bakhchisarai to Bukhara in 1893 smail Bey Gasprinskiis Journey to Central Asia, Central Asian Survey, Vol. l-3, Nu.4 (1984), 77-86. 10 Svetlena KOVOLTKAYA: Kazakistanda Ceditilik, Trkler, Vol.18 (Ankara, 2002) 645.
8

91

Rusya Trkleri arasnda Trk dil birlii grn ileri sren ve bunu tatbike alan ilk ve en nemli ahs smail Gaspraldr. 1883 ylndan itibaren 20 hatta yl mddetle Trk onun tm Rusyann ortak birlik tek Mslman dili ile gazetesi olan Tercman karmaya balayan Mslmanlarn birletirmeyi btn dnyasn arzulad amalad. Ama Gaspral, Rusya Trk siyasi olmaktan

ziyade kltreldi. nk Gaspral, siyasi temelde muhtemel bir Trk birliini formle etmekten daima kanmt. Ona gre genel olarak Trklerin mevcut i ve d artlar altnda byle bir meselenin ortaya konulmas tamamen gndem d ve son derece tehlikeliydi. Onun asl kaygs, ileride kurulacak byle bir birliin sosyo-kltrel yapsn hazrlamaktan ibaretti.11 Gaspral Trk dnyasndaki kltrel birliin salanmasnn

ncelikle dil birlii ile gerekleeceini inanm btn almalarn bunun zerine bina etmitir. Bu dnemde Trk dnyasnda aatayca ve Osmanlca olmak zere iki yaz dili kullanlmaktayd. Gaspral, Trk dnyasnda hem dil birliini hem de kltr birliini salamak iin ortak bir yaz dili oluturmay planlad. Bu amala gelimi bir yaz dili olan Osmanl Trkesini sadeletirip yaln bir hale sokarak ortak edebi dil eklinde yaygnlatrmaya alt.12 Trk-slam dnyasnn tamamnda Arap alfabesi kullanlmas Gaspralnn iini kolaylatran etkenlerden birisi olmutur. nk Arap alfabesiyle Trkenin seslerini tam olarak ifade etmek zor olsa da aslnda bizzat bu sebepten konuulan iveler arasndaki farklar yazda nemli lde rtmekteydi. Dier bir ifadeyle tamamen ayn harflerle yazld halde pek ok kelimeyi her Trk halk kendi ivesine gre okuyabilmekteydi.13 Gaspralnn Trk dnyasnda dil birliine ynelik bir adm olarak Osmanl Trkesi ile kard

Hakan KIRIMLI : Krm Tatarlarnda Milli Kimlik ve Milli Hareketler (1905-1916) (Ankara,1996), 51. 12 smail GASPIRALI : Seilmi Eserleri II : Fikri Eserleri, Haz. Yavuz AKPINAR (stanbul2005), 52-53. 13 Hakan KIRIMLI : a.g.e., 49.

11

92

Tercman

gazetesi,

Balkanlardan

ine
14

kadar

geni

bir

Trk

corafyasnda okuyucu kitlesine sahip oldu. smail arasnda Usul-i Gaspral Usul-i nceleri ayn zamanda

btn

Rusya

Mslmanlar

at

Cedid

okullarnn da slahat

kurucusudur. Eitimde erevesinde

yenileme veya dier bir tabirle eitim reformu ilgili bir kavram olan Cedid, Osmanl hareketleri kullanlp daha sonra Gaspral ile birlikte nce Krmda daha sonra tm Rusya Mslmanlar arasnda bir ok taraftar kazand. 15 smail Gaspral 1881de Bahesarayda yaynlad Rus slam adl Rusa risalesiyle temelini itibaren atmaya balad usul-i cedid ilgili Tercman tanmlamalarn 1883ten karmaya balad

gazetesiyle srdrd. Onun bu kavramla ilgili en ak tanmlamas ise 1894 tarihli Tercman gazetesine ilave olarak verdii Mektep ve Usul-i Cedid nedir? adl kk risalesinde yer ald. smail Gaspral, eitim srecinin ilk basama olan ocuk eitimi iin usul-i cedidi tanmlamasnda Usul-i gelitirirken Avrupa pedagojisini benimseyen ada Rus pedagoglarnn tecrbelerinden de yararland.16 Gaspralnn Cedidin temel unsurlar unlardr: 1-Okuma- yazma renmede uygulanan eski harf usul yerine ses metoduna dayanan Usul-i Savtiyeye denilen fonetik ynteme gemek.17 2- Eski medreselerde yer verilmeyen imtihan istemini getirmek. 3- retim ylnn snrlarn belirleyip seneyi iki retim ylna ayrmak. 4- Talebelere kendi ana dilini reterek okuma yazmaya kendi ana diliyle balatlmasn salamak.
Cengiz ALA: Azerbaycanda Milliyetilik ve Politika (stanbul,2002), 41. Rafael MHAMMEDDN : Trkln Douu ve Geliimi (stanbul, 1998), 35. 16 Hakan KIRIMLI : a.g.e., 54. 17 Usul-i Savtiye (fonetik usul)e gre nceden uygulanann aksine Arap alfabesinin tamam rencilere bir anda tantlmyordu.; renciler ilk derste be harfle tanyorlar ve bundan sonraki her gn bir veya iki harfi reniyorlard. Eski usuln tersine renciler her harfin tekabl ettii sesleri ve onlarn gerek kelimelerle fiilen kullanlar retiliyordu. Bkz; Hakan KIRIMLI : a.g.e., 53-54.
15 14

93

5- Ders programlarnda zaruri dini bilgilerin yannda fen bilimlerine yer vermek. 6- Ders kitaplarn kademeli bir ekilde zel olarak hazrlamak. 7- Snflara blnme esasn getirmek. 8- Mektep ve medreselerin fiziki artlarn dzeltmek. 18 Usul-i cedid okullar 19. yzyln sonlarndan itibaren Rusya ile Orta Asya arasndaki ticari ilikilerde byk bir gelime gsteren Tatar Ksa tccarlarn bir sre desteiyle sonra bu ksa okullar bir sre ierisinde yaylmaya Rus yerli balayp Kazak bozkrlarnda ve Trkistan ehirlerinde de kuruldu. Rusya
19

idaresindeki

okullaryla rekabet etmeye balamlardr.

Rusya genelinde geni bir corafyaya yaylan ceditilik her toplumda Ceditiler farkl bir nitelik bal kazand. modern Ceditilerin bir ortak zellii ise modernlik sylemini paylamalardr. Ayrca Rusyann her tarafndaki birbirine basnn okuyucularnn oluturduu topluluun tek bir parasydlar. Tercman hepsi tarafndan okunuyordu; fakat her gurubun gndemini belirlemiyordu.20

3.1.2.2. Kazakistanda Ceditiliin Gelimesi

Ceditilik dncesi Rusya Trklerinin tamamnda olduu gibi Kazakistanda da birlikte etkisini gsterdi. dil-Ural blgesindeki cediti medreselerde okuyan Kazak rencilerin mezun olmaya balamasyla Kazak dnce hayatnda cediti aydn snf olumaya balad. Bu dnce ilk olarak Kazakistanda 19. yzyln sonlarna
brahim MARA: Trk Dnyasnda Dini Yenileme, (stanbul, 2002), 40-41. ; Barnay CURAYEVA:, smail Gaspral ve Trkistan Cediti Hareketi, Trkler, Vol.18 (Ankara, 2002), 632. 19 Hisao KOMATSU: Cediti ve Deien Dnya, Osman Hoca Ansna incelemeler, Haz. Timur KOCAOLU, SOTA, (Harlem, 2001), 301-302. 20 Adeeb KHALID : Ceditilik ve Orta Asyadaki Yeni Kimliklerin Ayrntlarna Giri , Trkler, Vol.18 (Ankara, 2002), 636.
18

94

doru muhafazakar Kazak airleri ve ozanlar tarafndan ifade edildi. Ceditilik dncesi ile birlikte ozanlar, ozanlarn yazm olduklar banda Ebubekir gelien yeni usul eitimden etkilenen usul-i cedid eitimi gelmektedir. vdler. Kerderi Bu Kerderi Tatar iirlerle

Ceditilerin at Usul- Cedid okullar takdirle karlayarak bu tr okullarn Kazakistanda da almas iin aba gsterdi. Kerderiye gre Kazak bozkrnn arlaan ekonomik artlar altnda geleneksel eitim metotlaryla imkanszd. Rus smrsne ve asimilasyonuna kar an nce eitim alannda olduu iirlerinde Kazaklarn koymak reformlar iinde Bu sebeple bir

yaplmalyd.21 Kerderi, yazm

bulunduklar zor durumdan kurtulabilmesi iin eitime nem vermelerini tavsiye etti.22 Gaspralnn kltrel birlik sloganndan etkilenen Kerderi Trk halklar arasndaki karlkl gvensizliin ve nefretin ortadan kaldrlmas gerektiine iaret etti. Hatta canlanmaya balayan Ala Orda hareketine Osmanlnn korumas altnda birlemelerini nerdi.23 Ceditilik dncesinden etkilenen baka bir halk ozan da gen

Akmolla(Muftaheddin Muhammetyarolu) (1831-1895)idi. dneminde ceditilik dncesinden

Akmolla

yata yetim kalp zor artlar altnda Orenburgda eitim ald. Eitim etkilendi. Eserlerinde ceditilii ven ozan, Bakrt Nurgali Mollaya yazd bir mektubunda dil-Ural blgesinde cedidizmin sembol olmu din alimi Mercaniye24 olan

Martha Brill OLCOTT: a.g.e., 108. Kazam gafil bolmansz - Kazam gafil olmayn nerden boska kalmansz - Bilimden geri kalmayn Okp, bilip coldanz - okuyup renip Orsa glm bolmasa - Rusa ilimler olmasa E paydaga aspad - Hibir faydas yoktur. Bkz: Galm AHMETOV: Ala Ala Bolganda (Almat,19996), 186-189. 23 Svetlena KOVOLTKAYA: a.g.m., 646. 24 Rusya Mslmanlar arasnda gelien Ceditiliin nclerinden olan ehabettin Mercani(1818-1889), Kazan yaknlarnda Mercan kynde dnyaya gelmitir. Eitimine babasnn medresesinde balayan Mercani, daha sonra Buharaya daha sonrada Semerkanda giderek eitimine devam etmitir. Semerkandda fikirlerinde byk deiiklikler olan Mercanide dini ilimlerde slah fikri olumutur. l kez selef kitaplaryla sonradan yazlan eserler arasnda kyaslamaya giden Mercanide Mslmanlarn Kuran ve hadisten, selefin yolundan uzaklald kanaati olumutur. ; Bkz: brahim MARA: Trk Dnyasnda Yenileme Hareketi,(1860-1917) , (stanbul,2002), 73-78.
22

21

95

sevgisini dile getirdi.25 Kadimcilere kar olan ozan, yazd iirlerinde kadimci din adamlarn eletirdi ve slam dini iin cann verebilecek gerek din adamlarnn zor bulunduunu dile getirdi.26 Tesiri altnda kald cediti dncelerden dolay Akmolla her frsatta modern eitimi savundu. iirlerinde Kazak genlerine Rusa da dahil olmak zere bat dillerini renmeyi tavsiye etti. 27 Akmollann Cediti din alimi iirleri dneminde o kadar mehur olmutur ki

Rzaeddin

Fahrettinin meclisinde Akmolla, iirlerini salnda sonra Mercaninin 1904 ylnda lmyle Troiskta

sunmu bir baka Cediti Tatar aydn Abdullah Tukay, onun iirlerini ezberden alakal okumutur. kitab Akmollann 1892 ldkten yazd ylnda Kazan niversitesinde sylemi

olduu iirler ise Akmolla

Hizmet Cemiyeti tarafndan bastrld.28 zellikle dil Ural blgesinde Cediti medreselerden mezun olan Kazak rencilerin saysnn artmas ile birlikte Kazakistanda cediti dnceye sahip Kazak aydn snf olumaya balad. Bu aydnlar 20. yzyln banda Kazakistann eitim Bunlar ve basn hayatnda Tahir Cediti dncenin temsilcisi oldular. arasnda Comartbayev,

Macan Cumabayev, angali Arabayev, Mustakm Maldbayev, Mustafa Orazayev, Bekmuhammet Serkebayeb, Beyimbet Maylin, Muhammetcan Seralin, gibi aydnlar bulunmaktadr. Bu aydnlar daha rencilik yllarnda tesiri altnda kaldklar ceditilik dncesini yaymak iin fikri
25

Muhakkk Mercanga avzn akan - Muhakak ki Mercaniye kar azn aan Iblayday zehrin akan molda sizbe?- Iblay denen molla sizmisiniz? Mnnn ayaymn biraderm- Dncene acrm biraderim Kutrsan da Uralday tavd szme. Ural da gibi kudursanda ; Galm AHMETOV: a.g.e., 187. 26 Herkimni molda deymiz aldaganda- Herkesi molla gibi dndmzde n molda az tablar aldaganda Gerek molla zor bulunur Molda bolsa, kebir bolmay, korkak bolsn- Molla olsa bozulmasn korkak olsun Din colnda Celmayday cortak bolsn- Din yolunda durmasn hzl olsun ; A.g.e., 187. 27 Han kelse trli fandi krgen yah- Han gelse reitli fenleri renmek iyi Kamildar katarna kirgen yah Kamiller srasna girmek iyi Ors okp kana tgil bilmek Rusa okumak tamamn bilmek Hal kelse Fransuza bilgen yah - Yeri geldiinde Franszca bilmek iyi. ;A.g.e., 188. 28 A.g.e., 186-189.

96

almalara aralarnda

baladlar. Kazak birlik kurdular.29 Bu

dilinin gelimesi renciler ayrca

ve edebi almalarn Aliye Medresesinde

yaynlanmas amacyla Hseyniye Medresesi

Kazak rencileri kendi

okuyan Kazak rencilerle birlikte Kazak gazetesinin kma aamasnda her trl destei verdiler. Aliye Medresesinde okuyan Kazak renciler 1916 ylnda Kazak bozkrlarnda usul-i cedid okullarn almasn tevik etmek amacyla Sadak dergisini elyazmas olarak yaynladlar. Derginin yaynlanmasnda Kazak gazetesinde de yaz ve iirleri yaynlanan Beyimbet Maylin ve Ciyengali Tilenbergenov grev ald.30 Aliye, Hseyniye gibi cediti medreselerde eitim alan ve bu medreselerden faaliyetleri Rus mezun polis olan Kazak rencilerin Kazakistandaki tekilatnn dikkatini ekmi bu rencilerin

faaliyetleri takip edilmeye balanmtr. O dnemin polis raporlarnda bu rencilerin faaliyetleri ile alakal u bilgiler bulunmaktadr: Cedidci renciler Kazak-Rus okullarna Kazakistanda gerek olmadn, Rus dilinin Tatar medreselerinden de renilebileceini, medreselerde derslerin de Trk dilinde okutulmakta olduunu sylyorlar. Ayn zamanda Rus hkmetinin Kazaklara kar uygulad smr siyaseti sonucu olarak Kazaklarn iinde bulunduu ar durumu dile getiren ve Kazaklar arasnda infial uyandran Uyan Kazak, Tur Kazak, Masa gibi kitaplar Ufada bastrp halka datmaktalar. 31 20. yzyln bandan itibaren yetien cediti aydnlar, geleneksel eitim metodunu eletirmeye ve yeni eitim metodunu desteklemeye devam ettiler. Bu dnemde Anlamak Keimov,
29 30

Usu- Cedidin

takipilerinden yeni usl tka basa

olan eitim yemek

Muhammet Salim Keimov, Kazaklara Nasihatler, Nezaket, Kitaplar adl eserlerinde Usul-i Cedidi savunup rencilere rehber adl kitabnda Kazaklara hakknda retmenler ve Propaganda olabilecek bilgiler verdi.

Adilcan PIRMANOV ve Aycan KAPEYEVA: Kazak nteligetsiyas (Almat, 1997), 66. Krkbay ALLABERGEN , Carlkasn NUSKABAYULI Ve Fezolla ORAZEV: Kazak Curnalistikasnn Tarih (Almat, 1996) 63. 31 Adilcan PIRMANOV: a.g.e., 65-66.

97

yemekten

vazgemeyi

nerirken

ocuklarn

ilgilerini

derslerine

younlatrmalarn istedi. Keimov, kadnlarn eitilmesine zel bir nem verdi. Ancak Keimov Kazak ailelerin ocuklarn Rus okullarna gndermelerine kar km Rusa eitim alan ocuklarn milli kimliklerini kaybedeceklerini iddia etmitir. Kazaklar uyanmaya davet eden Keimova gre artk uyanmann ve gelimi lkeler gibi bilime sarlmann zaman gelmitir. Ona gre: Bilim kullanldka artan bir deerdi.
32

ne altnla nede inciyle

kyaslanamayacak kadar deerli olan bir hazine ve asla tkenmeyen, Keimov Aykap dergisine gnderdii makale ve haberlerle de Usul-i Cedid eitimi desteklemi eski usulde eitim veren kadimci mollalar iddetli bir ekilde eletirmitir.33 Kazak ceditileri arasnda Muhammet Seralinin ismi olduka

nemli bir yer tutmaktadr. ocukluk yllarn Troiskta geiren Seralin eitim ald medresenin cediti hocalarndan etkilendi. Kazakistanda ceditiliin basnnda gelimesi ceditilik alanda eitimi iin en nemli byk almalar hizmeti yapt. Seralin Kazak dergisini dergisine Aykap dncesinin temsilcisi saylan Aykap verdi.

yaynlayarak bu ve usul-i cedid halka

Cediti aydnlar yaz, makale ve haberler gndererek cediti dnceyi desteklediler.34 Dergi yoluyla Kazakistann muhtelif yerlerinde alan usul-i cedid okullar ve vermi olduklar eitim takdirle duyurdular. Halktan da bu okullara destek vermelerini gndeminde yer alan kadnn istediler. Aykap yazarlar, Ceditilerin gndemlerine tadlar. Dnemin dier bir nemli yayn organ olan Kazak gazetesi de cedidizmin tesirinde kald. Gazetede yaynlanan makale ve haberlerde cediti medreselerde verilen eski usulde eitim veren mollalar eletirilerek usul-i cedid eitim tevik edildi. dil-Ural blgesinde eitim veren
32 33

sosyal hayattaki geri durumu ve eitimin modernletirilmesi meselesini

Svetlena KOVOLTKAYA: a.g.m., 646. M. KEMOV : Evliyaata, Aykap, Nu.1 (1913) 34 B. BEYSENOV : Omb Vezindeki Medrese Cvarye, Aykap, N.8, (1911) ; Cararlk Bir Mektep, Aykap, Nu.12 (1913)

Misal Boluga

98

eitim her frsatta Kazak halkna tantld. Kazak halkna ocuklarn bu medreselere bu gndermeleri milletini tavsiye Kazak edildi.35 Aliye rencilerinin Medresesinin yetitii dile kuruluunun 10. ylyla alakal Kazak gazetesinde yaynlanan haberde medresede seven getirildi. 36 Zaten lml Mslmanlar olan Kazaklar arasndan azda olsa

slam ceditiler gibi yorumlayan Kazak aydnlar da yetiti. zellikle 19. yzyln ikinci yarsndan sonra Kazak din adamlarnn slam Kazaka anlatmak ve Kuran Kazak dilinde okuma isteklerinden dolay Kazakann edebi bir dil haline gelmesiyle birlikte Kazaka dini kitaplar yazlmaya balad. Bu alanda Trk dnyasnda gelien dini yenileme hareketinden etkilenen ekerim (slam Dini Hakknda) Kudayberdiyev, Muslmandk Kitabceditiler gibi isimli almasnda slam

yorumlad. Kuranda slamn temel esaslarn ieren baz blmleri Kazak diline tercme etti.37 Bir ilahiyat olarak slamn Kazaklarn eski inanlarna gre ok ileri olduunu, halka ok ey kazandrdn belirtti. ekerim, ank-( malum) adl felsefi eserinde hakikati, gerek iman yani insanlk, adalet ve merhamet olarak anlatt.38

Gaspralnn dilde,fikirde,ite birlik sloganyla ortaya att Trk dnyasnn kltrel birliinin salanmas projesi ile ekillenen Trklk dncesi etkisini cediti Kazak aydnlar arasnda da gsterdi. Kazak aydnlar arasnda gelien Trklk dncesi kltrel kalknmasn dier gerektiini savunan alannda
35

siyasi bir hedef haline

dnmeyerek kltrel bir hedef olarak kald. Genel olarak Kazaklarn Trk halklar ile birlikte gereklemesi Kazaklar Trk halklarndan cediti Kazak aydnlar sosyal, hukuki ve eitim yeniliklerin

yaplacak

Ahmet CANTALN : Medreseden Okp kkan Talebelerimiz Ne Bolmak Kazak,Nu.2 (1913), ; Niyaz MAKSUTOV:Trokide Medrese-i Muhammediye Baskarmas Tapnan, Kazak, Nu.26 (1913) 36 Medresenin 10 Cldk Toy, Kazak, Nu.246 ( 1917) 37 Sevetlena KOVOLTSKAYA:: a.g..m., 646. 38 Aksar ASANBAY : Turan Bykleri (stanbul, 2003), 145-146. ; ekerim KUDAYBERDYEV : manm, Haz.Beysembay BEYGALYEV ve Ermek KASEYNULI (Almat, 2000), 4.

99

uzaklatrmamas hareketlerinin

iin

Trk

halklar

arasnda

gelien yeniletirme edilmesini istediler.

takip

edilmesini ve birlikte hareket

Cediti aydnlarn bu istekleri usul-i vavtiye ve yeni hukuk sitemi ile alakal tartmalarda onlarn iddialarnn temel dayana oldu. Cediti yerlerde Kazak aydnlar Kazak tarihi ile alakal yaplan Trklere Aykap

almalarda Kazak soyunun kklerini Trk tarihinin dnda baka aranmasn eletirdiler. Kazaklarn meneinin Muhammetcan Seralin bu amala dayandn vurguladlar.

dergisinde bir makale yaynlayarak Kazaklarn Trk neslinden geldiini, Trk tarihinin de byk cihangirler ve byk ilim adamlar kardn gururla u ekilde dile getirdi: Bizim neslimiz Trktr. Tarihilerin dediklerine gre atalarmzn hi kimseden eksik taraf yoktur. Onlar bir zamanlar btn dnyay titretmiler ve gemite ok byk medeniyetler kurmulardr. Cengiz Han ve Timur Han gibi byk cihangirler, bni- Sina ve Cevheri gibi byk alimler karmlardr. Bylesine yce atann ocuklarnn Trklkten kamasnn sebebi anlalmamaktadr. 39 Bu dnemde ceditilik ile birlikte gelien Trklk dncesinin sembol ismi Macan gelime gcn Cumabayevdir. Cediti aydnlarla dncesinin Kazaklarn tarih Kazak uurunu Ufadaki anlayna Aliye gre Medresesinde tanan Macan Cumabayev, gsteren Trklk ustaca kullanarak eserlerinde Kazakistanda

snrlarn izmeye alt. Cumabayev, bir taraftan Kazak dilinin iirsel ekillendirmeye alrken dier taraftan da umumi Trk dnyasyla Kazaklarn ballk derecesini gstermek istedi. Cumabayevin iirlerinde 1910 ve 1920ler itibariyle Trk dnyas kavram olduka kapsamldr. Yirminci yzyln banda Kazaklarn rkda ve dilda grdkleri halklarn yaad corafi saha Anadolu Trklerinin kadar yuvas uzanan Osmanl genilii mparatorluundan, kapsyordu. Orta Asyann kalbine Cumabayevin

iirlerinde ilenen tarihi semboller Farabiden, bn-i Sinaya, Cengizden,

39

Muhammetcan SERALN: Kazak Kandastarmza, Aykap, Nu.4 (1911)

100

Timura kadar ki politik kltrel sahalar iine alyordu. Cumabayev, Turan kavramn zellikle Orta Asyadaki Trkler iin ne kadar birletirici bir unsura sahip olduunu Trkistan iirinde dile getirmitir. 40 Kazaklarn tarihini baka yerlerde arayanlara bir baka cevap olarak ekerim Kudayberdiyev, Kazaklarn, Trk Kazalarn soyunu soyundan baka yerlere Hanlar eceresi bunu inkar adl kitabnda aldatc geldiklerini, edenlerin veya

dayandrmaya

alanlarn

olduklarn yazd iirlerle dile getirmitir.41 Gaspral zerinde nedenli nclnde etkili gelien Ceditilik hareketinin Seralinin Kazaklar smail

olduunu

Muhammetcan

Gaspralnn lmn alakal

yazd bayazda grmek mmkndr.

Seralin, Gaspralnn yapt faaliyetleri takip ettiini ve onun eserlerini okuduunu, onun lmnn Trk Dnyas iin byk bir kayp olduunu Yeri Dolmayacak lm eyll adl makalesinde Aykap okuyucularna ehrinde slam duyurmutur: Bu aynn 11. gn Bahesaray

alemince tannan Tercman gazetesinin yazar ve nairi smail Gaspral 65 yanda vefat etmitir. Otuz be yldan beri slam dnyasna nclk yapm olan ilim yolunda alan bir bymz kaybettik. Altn elde iken kadiri yoktur demi atalarmz. Bizde hayatta iken bir ok kiinin kymetini bilmeyiz. Ama Gaspral byle bir altn deildi. nk onun kymeti salnda milleti tarafndan bilinmekteydi. Gaspralnn bu denli sevilmesinin sebebi ne idi? O ok zengin bir adam deildi. Onun bylesine sevilmesinin sebebi yurduna olan sevgisi idi. Bundan 35 yl nce o Rusya
40

Mslmanlarnn

karanlk

iinde

olduklar

dnemde

Trkistan eki dniye esii goy, - Trkistan ki dnyann(dnya ve ahretin) kapsdr Trkistan er Trktin besii goy,- Trkistan -er Trkn beiidir Tamaa Trkistanday cerde tuvgan - Muhteem Trkistan gibi yerde domak Trktin Tenri bergen nesibi goy - Trke Tanrnn verdii nasibidir Ertede Trkistan d Turan deksen Eskiden Trkistana Turan demiler Macan CUMABAYEV : garmalar, c.1, Haz. M. BAZARBAYEV (Almat,1995), 186-188.; Meryem KIRIMLI: Kazakistanda Milliyetilik, Trkler, Vol.19 (Ankara, 2002), 365-366. 41 Kazaktn tp atas batr Trk- Kazakn esas atas bahadr Trk Arapsn degen szdn tbi irik- Arapsn denen szn kk yalan Palene Sahabann zatsn dep- Filanca sahabenin evladsnn diye Aldaan din camlgan nkey clik Aladatc dini alet eden bir sr akgz Hasan ORALTAY: Kazak Trkleri (stanbul, 1976), 30.

101

Tercman Rusya

gazetesini

kararak birbirlerini

Rusya

Mslmanlarn

uyandrmt. habersiz,

Mslmanlar

tanmayan, kendilerinden

ilimden yoksun bir halkt.

Gaspral, halk uyandrarak kendine getirdi.

Onlara okuma-yazmay retti. Misyonerlerin slam ktledikleri dnemde onun verdii "Medeniyet-i slam" adl kitapla rahatladm.Ondan sonra stadn "Frangistan Mektebi" adl kitabn okudum. Bu kitap benim gelecee umutlu bakmam salad. Allah rahmet eylesin. 42 Gaspralnn nclnde gelien ceditilik dncesi nce Kazak halk ozanlar arasnda etkisini

gstermi 20. yzyln bandan

itibaren ise cediti medreselerde okuyan Kazak rencilerin mezun olmalar ile birlikte bu dnce Kazak dnce hayatnda etkili olmaya balamtr.

3.1.3. Batc Kazak Aydn Snfnn Olumas ve Savunduklar Fikirler

20.yzyln banda Kazakistanda Batc aydn snfnn olumasnda 19. yzyln ortalarndan itibaren Rusyann uygulamaya balad kltr siyasetinin etkisi nemlidir. 19. yzylda Kazakistanda artan

Tatar etkisi ve nfuzunu yok etmek amacyla arlk idaresi, nce resmi dairelerde Tatarca konuulmasn yasaklam daha sonra ise Tatar memurlara snrlandrmalar getirmiti. Resmi kurumlarda ihtiya duyulan memurlarn olmaya yetitirilmesi iin alan Kazak-Rus okullardan mezun balayan Kazak genlerinin Rusyann deiik blgelerindeki

yksek eitim kurumlarnda eitim almaya balamalaryla birlikte Batc Kazak aydn snf olumaya balad.43 Bu snfn olumasnda Rusyada
Muhammetcan SERALN: Ornu Tolmastay lm, Aykap, Nu.17 (1914) A. Serge ZENKOVSKY: Rusyada Pantrkizm ve Mslmanlk, ev. zzet KANDEMR ( Ankara, 1971), 56.
43 42

102

gelien batclk dncesi ile birlikte Fransz ihtilali sonras ortaya kan fikirlerinde etkisi oldu. Kazak aydnlarn derinden etkileyen batclk dncesi nce 18. yzyldan itibaren Rusyada Petro ile balayan yenilik hareketleri arasnda gelimiti. Rus Batclarna(zapadnik) gre Rusya ancak Avrupa medeniyetini yani btn insanln en yksek ve mterek medeniyetini benimsemekle Asyal olmaktan kurtulabilirdi. Onlara gerekleen gre yenilikler Rusya, takip Avrupada siyasi ve sosyal alanlarda

edilerek modernleme srecini tamamlayabilirdi.44 Batclk dncesi Rus dnce hayatnda hzla etkisini artrm ksa zaman iinde Kazak genlerinin de eitim aldklar Moskova, Kiev ve Petersburg gibi niversitelerde batclk akmn benimsemi hocalar ve rencilerden oluan bir snf olumutu.45 Rusyada gelien batclk akm Rusyadaki eitim merkezlerinde eitim olmutur. Avrupa ve Rusyada gelien fikir hareketleriyle Kazak aydnlarnn ilk tanmas 19. yzyln ortalarnda gereklemiti. okan Velihanov, brahim Altnsar ve Abay Kunanbayev gibi Kazak aydnlar Rusya ve Avrupada yetien etkilenmilerdi. ykseltilmesiyle, etmitir. Fransz zerindeki edip ve dnrlerin eserlerini okumular ve Avrupada gelien fikirlerin tesirinde kalan bu aydnlara Rus ve Avrupa medeniyetinin benimsenmesiyle alan Kazak genleri zerinde de etkili

gre halkn kt gidii ancak ekonomik durumun ve eitim seviyesinin durdurulabilirdi. 46 Bu etki 20 yzyl Kazak aydnlar zerinde de devam ihtilalinden sonra gelien etkiyi fikirlerin de bu aydnlar aydnlardan Alihan etkisi olmutur. Bu Batc

Bkeyhanovun Kazak aydnlarna hitaben Kazak gazetesinde yazd makalesinde grmek mmkndr. Bkeyhanov Fransz ihtilali sonunda ortaya kan fikirlerin insanln faydas iin ne kadar nemli olduunu
Galina M YEMELANOVA: Russia and Islam (London,2002), 42. Akdes Nimet KURAT : a.g.e., (Ankara, 1993), 334. ; Helenne Carrere DENCAUSSE: Tamamlanmam Rusya, ev. Reat UZMEN ( stanbul, 2003), 166-171. 46 A.SERGE. ZENKOVSKY: a.g.e., 54.
45 44

103

u ekilde izah etmitir: zgrlk, eitlik ve kardelik 18.yzyldan bu yana ortaya km temiz ve aydnlk fikirlerdir. Bunlar ilk olarak Fransz halknn siyasi kahramanlar ortaya koymulardr. Bu deerleri Kuranda, ncilde, Buda retisinde, Lev Nikolovi iin bu Toltoyun ilkenin felsefesinde de grmek mmkndr. nsanolu

dnda mutluluk ve sevgi yolu yoktur.47 Batda gelien dncelerden etkilenen Batc aydnlara Kazaklarn yaknlaarak yaklaarak modernlemesi deil Rusya ve kalknmas Trkiye yoluyla Batya ilim veya yaknlaarak ve teknolojiyi gre ancak Kazak

Buharaya

gerekleebilirdi. Onlara gre slam, Douya yaklaarak deil Batya geliecek48 Avrupada gelien genlerinin renmesiyle Kazaklar kalknabilecekti.49

Batc Kazak aydnlar Avrupa medeniyetini renmenin yolunun Rusyadan getiine inandklar iin Rusa renilmesini iddetle tavsiye ettiler. Onlara gre slami ilimleri renmek ahret iin gerekli olduu halde Rus dili ile renilecek olan fen ilimleri bu dnyada lazm olacakt. stelik arlk hkmetinin karm olduu kanunlarn hepsinin Rusa olmasndan ve Rusyada baslan kitaplarn dergilerin ve gazetelerin ounun Rus dilinde yazlmasndan Bkeyhanov, dolay Rusa Bat renmek nemliydi.50 Batc aydnlardan Rusyay

medeniyetine ulamak iin bir basamak olarak grmt. Ona gre Rus medeniyeti bilim ve teknik ynnden zayft. Bat medeniyetini temsil edenler ise Almaya, ngiltere, Fransa gibi Bat Avrupa lkeleriydi. Asl hedef bu lkelerin seviyesine ulamakt.51 Bu dnemde modernleme hareketini baaryla gerekletiren

Japon modeli Batc Kazak aydnlarnn dikkatini ekmitir. Japonyann

Alihan BKEYHANOV: garmalar, Haz. Mambet KOYGELDYEV (Almat, 1994), 8. Mambet KOYGELDYEV : Ala Kozgal (Almat,1996), 89-90. 49 Mrcakp DULATOV: Tarlk Halimiz Hakknda Az Munacat, garmalar, Haz.Marat SEMETOV ve Gulnar DULATOVA (Almat,1991), 40-48. 50 Mrcakp DULATOV: Nasihat Gumumiya, garmalar, a.g.e., 58-63. 51 Glnar KENDRBAYEVA:We are Children of Alash, Central Asian Survey, Vol..18, Nu.1 (1999), 9.
48 47

104

modernleme srecini inceleyen bu aydnlar Kazaklarn da Japonlar gibi Bat medeniyetini renebileceklerini savundular. Bu aydnlardan Sultan Mahmut Toraygrov, Kazaklarn batllama hareketinde Japon modelinin nasl uygulanabileceini u ekilde aklamtr: Artk Nikolayn nnde Kazaklar hizmeti olmayacaktr. Eer biz hep birlikte alrsak 20- 30 yl ierisinde Avrupa medeniyetini renmemize ve onlar gibi olmamza hi bir engel yoktur. Japon modeli, bizim iin en gzel rnek olabilir. 1860 l yllarda Japonlar bizden daha geri durumda idi. Onlar Avrupa bilimini ve sanatn renerek Avrupallamlardr. Biz de hazr olan bu medeniyeti renirsek hzl bir ekilde kalknabiliriz.52 Japon modeline dikkat eken bir baka aydn ise gen Kazak aydn Muhtar Avezovdur. Avezov henz genlik dneminde iken 1918 ylnda yaynlanmaya balayan Abay dergisinde Japon modernizasyonu hakknda yapt incelemelerini yaynlad. Yazm olduu makalesinde Japonyann siyasi, sosyal, ekonomik ve kltrel alandaki kalknma srecini tarihsel adan incelemi Japon modelinin eksik ve iyi ynlerini rnek olarak sunmutur. Eski dnemlerdeki Japon imparatorunun cesur siyaset ynlerini dorudan yapamama etkileyen ve yenilikleri Avezova faktrler iin abuk yle benimsememe sralanabilir: gibi zayf uura, eletirmitir. gre Japonyann geliim Milli srecini

vatanseverlie,demokrasiye, anayasaya, ve bilime nem vermek. Avezov almasnda modernleme sadece bilimin renilmesini kafi grmeyerek halkn kltrel seviyesinin ykseltilmesine, lkede demokratik bir ynetimin kurulmasnn gerekliliine de dikkat ekmitir.53 20. yzyln banda gelien batclk dncesinin ncs kabul edilen Alihan Bkeyhanov, Ahmet Baydursunov ve Mircakp Dulatovun ortak zellikleri ilk eitimlerine din adamlarnn ders verdii medrese tarz eitim kurumlarnda balamalardr. Her aydnda da bu eitim kurumlar hakknda memnuniyetsizlik olumu, eitimlerine Kazak-Rus
52 53

D.U. KHBEKOV: Philosophia (Almat, 1994), sy-89 Abdilmalik NSANBAYEV: Kazaklarn Byk airi M. Omarhanul Avezov, Avrasya Etdleri, c.3, s-4 (1996), 116.

105

okullarnda devam etmilerdir. Kazak aydnlarnn ilk intibalar onlarn eitimle alakal fikirlerinin ekillenmesinde etkili oldu. Bu sebepleKazak aydnlar eitim alannda yaplacak yenilikleri, modernlemenin birinci art olarak grdler. Kazakistandaki din adamlarnn kontrolndeki geleneksel metotlarla eitim veren okullar eletirdiler.
54

Eitimde

modern ve ada modellerin uygulanmasn istediler. Bu eitim modeli nce Kazak basnnda tartld. Daha sonra ise Mays 1917 ylnda Kzlyar alt yl ehrinde yaplan olmas, okullarda retmenler kz ve toplantsnda ana hatlar birlikte ile ortaya kondu. Bu eitim modelinin en belirgin zellikleri erkek ocuklarn grmelerinin planlanmasdr.55 Kazak halknn modernlemesinin ve gelimi lkeler seviyesine kmasnn slam kltr medeniyetine yaknlamaktan ziyade Rusya yoluyla Bat medeniyetine yaknlaarak salanacana inanan Kazak aydnlarnn sahip olduklar dnce yaps, 1905 ihtilali sonras oluan siyasi serbestlik ile birlikte gelien siyasi faaliyetlerde de etkili oldu. Bata Alihan Bkeyhanov olmak zere Batc Kazak aydnlarnn tamam Bat tarz demokrasiyi benimsedii iin Rusya Anayasal Demokrat Partisi(Kadet) ats altnda siyasi faaliyetlerini devam ettirdiler.56 Batc Kazak aydnlarnn en nemli zellikleri laik devlet modelini benimsemeleri ve sosyal alanlardaki reformlar ise sekler anlayla gerekletirmek istemeleridir.57 Batc aydnlarn sahip olduklar laik ve sekler anlay sosyal ve siyasi alanlarda gerekletirilmek istenen btn yenilik faaliyetlerinde kendisini hissettirdi. Bundan dolay Kazakistanda yeniden yaplandrlacak tekil etmesine nderliinde
54 55

lk okullarn eitim

olan hukuk kar Kazak

sitemine slam ve

hukukunun Kazak Ala

temel

iddetle

geldiler.58 Batc Kongrelerinde

aydnlarnn Partisinin

yaplan

Ahmet BAYTURSUNOV: Bastav Mektep, Kazak, Nu.61 (1914) A.CALMUHAMMETOV : Uitelder Svezinin Kabuldar , Kazak, Nu.231 (1917) 56 Alihan BKEYHANOV: a.g.e., 16. 57 Ahmet BAYTURSUNOV: Cana Nizam (Almat, 1996), 53. 58 Ahmet BAYTURSUNOV : Kazak hem Trli Meseleler, Akcol, Haz. Rmgali NURGALYEV (Almat, 1991), 264-265.

106

programnda da laik devlet ynetimi istekleri ncelikli hedefler arasnda yer ald. 1Nisan 1917 tarihinde Orenburg ehrinde dzenlenen I. Genel Kazak Kongresinde din ve devlet ilerinin bir birinden ayrlmas karar alnd.59 Batc Kazak aydn grubu Tatarlarn nclnde gelien Trklk hareketine ve onlarn siyasi rgt olan ttifak- Mslmin tekilatnn faaliyetlerine kar mesafeli yaklatlar. 1905-1906 yllarnda gerekleen I., II.ve III. Rusya Trkleri kongrelerine katlmadlar.
60

Batc aydnlar

Cediti aydnlardan ayran en nemli farklardan birisi de bu aydnlar arasnda Kazaklk61 dncesinin n plana kmasdr. Batc aydnlar birinci Kazak hedef olarak Kazak halknn Kazak farkllklarnn milli korunmas iin olumasn Kazaklara kltrel ve politik alanda ayrcalklar verilmesini talep ettiler. gazetesi araclyla kimliinin ilk desteklediler. Baytursunov Kazak gazetesinin saysndaki ba

makalesinde gazetemizin ismi Kazak sloganmz ise Kazaklarn milli karakterinin korunmasdr diyerek amalarn ortaya koydu.62 Kazak aydnlar arasnda gelien Kazaklk dncesi 19. yzyl boyunca Kazak bozkrlarnda gelien Tatar kltrnn etkisine kar bir tepki olarak dodu.63 Tatar dili ve kltrne kar gsterildi. 20 yzyln bandan itibaren ise
64

tepkiler nce okan tepki milli kimliin

Velihanov ve brahim Altnsar gibi 19. yzyl Kazak aydnlar tarafndan bu korunmas eklinde geliti. Kazak mili edebiyatnn Kazak dilinde Kazakistanda artan Tatar nfuzuna ve verdiler. Kazaklarn gazete

kltrel etkisine kar kan bu aydnlar, Kazak dilinin korunmasna ve oluturulmasna nem eitim taleplerini ilkokullarda ve Kazaka

Mrcakp DULATOV: Kazak Svezi, Kazak, Nu.252 (1917) Gnar KENDRBAYEVA: Ala, Trkler, Vol.18 (Ankara, 2002) , 654. 61 Kazaklar arasnda gelien Kazaklk fikri Tatar basnnda dikkatini ekmitir. ura dergisi yazarlarndan Fatih Sleyman Milli meselelerimiz tiresinde adl makalesinde Kazaklarda Kazakln onlarn kanlarna ilediini ve din ile milliyetin birlikte telakki edildiini ileri srmtr., Bkz: smail TRKOLU: Rzaeddin Fahrettin (stanbul, 2000), 343. 62 Martha Brill OLCOTT: a.g.e., 119. 63 Alexandre BENNGSEN: arlk ve Sovyet Hakimiyeti Altndaki Trkler, Trk Dnyas aratrmalar, s.41, ev. Kemal AYTA (1986), 172-173. 64 A.Serge ZENKOVSKY: a.g.e., 57.
60

59

107

karmalarn eitim

yadrgayan

Tatar

basnna da iddetli

tepki

gsterdiler.

Kazak ocuklar Kazaka eitim grsn, Tatar ocuklar da Tatarca grsn diyerek Kazaklarn taleplerine mdahale edilmemesini aydnlardan Alihan Bkeyhanov Rusya Mslmanlar istediler.65 Batc toplantsnda mftlnn, yazmalar Tatar dilinde yapmas eklindeki ald karar Biz, her eyaletin yazmay kendi diliyle yapmasn istedik. nk Kazak dili Tatar dostlarmzca yok saylmakta diyerek eletirdi. Bkeyhanov, Kazak dilinde eserler veren Abay, ekerim, Mrcakp Dulatov, Ahmet Baytursunov gibi Milli aydnlarn sayesine Kazakann mili korunmas gerektiini

bir dil haline dntn dile getirdi.66 kimliin korunmas iin Kazakann savunan Kazak aydnlar ilkokullarda ilk yl anadilde eitim yaplmas gerektiini savundular. nce ana diliyle eitim yapan renciler daha sonra hangi dili renirlerse rensinler kendi milli kimliklerini asla kaybetmeyeceklerdi.67 10. ubat 1913te yaynlanan bayazda Kazak gazetesi ynetimi, Kazaklarn milli varlklarn devam ettirebilmeleri iin Kazak dilini korumalar gerektiini belirtilerek Tatar medreselerinden mezun olan Cediti aydnlarn edebi almalarnda Kazaka yerine Farsa ve Arapa arlkl korunduunu Msrda, Farsa ama son ve dil kullanmalarn iddetle eletirdi. Mircakp Kazakistan blgesinde eitim alan dnda eitim Kazak Mekkede, Kazak Dulatov, Kazak dilinin zengin bir dil olduunu ve dier dillerin etkisinden dnemlerde dil-Ural stanbulda kelimeyi alan

rencilerin geri dnmeleri ile birlikte Kazak diline bir ok Arapa ve soktuklarn, Rusa genlerinde Kazakay Rusa ile kartrarak konutuklarn, bununda Kazak dili iin zararl olduunu vurgulad. Kendisinin de bir dnem Tatar edebiyatnn tesirinde kaln, Tercmen gazetesi gibi Tatar matbuatn takip ettiini syleyen Dulatov, son dnemde Kazak grameri ile alakal bir ok
65 66

TLLERDEN: ekispey Bekispeydi, Kazak,N.167 (1916) Alihan BKEYHAN: garmalar, a.g.e., 383-385. 67 Ahmet BAYTURSUNOV: Bastav Mektep, Kazak, N.161 (1914)

108

kitabn kar

yaynlandn, bununda korunmas asndan

Kazakann

dier

dillerin Kazak

tesirlerine gazetesinin

nemli

olduunu ,

kmasyla birlikte temiz Kazak dilinde halkn gazete okuma frsat bulduunu dile getirmitir.68 Kazaklarn modernlemesinin kendi iinden kard dnrler ve edebiyatlarla gerekleeceine inanan Dulatova gre, Pukin, Gogol, Lermantov, Krlov, Turgenov ve Tolsloy gibi Rus halkna yol gsteren aydnlar gibi Kazaklar arasndan da Abay Kunanbayev ,Ahmet Baytursunov, Akmolla, Mehur Cusup gibi ve aydnlar yetimitir.69 Kazak gazetesi etrafnda toplanan Batc Kazak aydnlar arasnda ykselen Kazaklk dncesi Kazak tarihi ile ilgili almalarla da desteklenmitir. Tarih aratrmalarnda Kazaklarn Rus Kazaklar ve Krgzlarla kartrlmalarna iddetle kar gelinmitir. Bu aydnlara gre Kazaklar ancak milli tarihlerini renerek Kazak olarak yaayacaklardr. nmzdeki oluturacaktr.70 asrlarda Kazaklar bilim yoluyla gzn kendi aacak, edebiyatn Kazaklna sahip karak kendi medeniyetini ve Kazak halknn geleceini dnen edipler

3.1.4. Batc ve Cediti Kazak Aydnlar Arasnda Yaanan Gr Ayrlklar

1905 Aykap bu

Rus ihtilali

sonucu

Kazakistanda

gelien

zgrlk ilk

ortamnda farkl dncelerde gazete ve dergiler yaynlanmaya balad. dergisinin dile yaynlanmaya getirdiler. balamasyla birlikte aydnlar derginin yllarnda Batc ve Cediti Kazak aydnlarnn ou dncelerini Kazak arasndaki gr

dergide

farkllklar sonucu Batc Kazak aydnlar 1913 ylnda Kazak gazetesi

68 69

Mircakp DULATOV: Til Kural, garmalar, a.g.e, 265-268. Mircakp DULATOV: Sz Ahr , garmalar, a.g.e, 76. 70 TRK BALASI: Kazaktn Tarihi, Kazak, Nu.2 (1913)

109

yaynlanmaya dergisinde, Seralin,

baladlar. Bundan aydnlarda Seydalin

sonra

Cediti

aydnlar Aykap grlerini dile Kazak

Batc

Kazak gazetesinde ve Baktcan

getirdiler. Aykap dergisinde n plana kan yazarlar Muhammetcan Cihana Karatatevdir. gazetesinde ise Alihan Bkeyhanov, Ahmet Baytursunov ve Mrcakp Dulatovdur. Cediti aydnlarn en nemli ortak zelliklerinden birisi ile Batc

aydnlarn tersine kltrel kalknmay Rusyada yaayan Trk halklar ibirlii iinde gerekletirmek istemeleridir. Cediti aydnlar Tatar destekli Kazakistanda gelien destekleyerek Gaspralnn ileri Usul-i Savtiyeyi yeni usulde eitim srd ve Tatarlarn retimde baarsz Aykap konu bu medreseleri faaliyetlerini gelitirdii alfabesiyle dergisinde

deitirmeden Kazaka uyguland takdirde

uygulamak istediler. Batc aydnlar ise Usul-i Savtiyenin mevcut Arap Kazaka retimde Okuv Kural-(Yaz olacan iddia ettiler. Batc aydnlardan Ahmet Baytursunov, Tertibi) adl makalesinde hakkndaki dncelerini dile getirerek Kazak ses

sitemine uygun

olarak Arap alfabesinde bir takm deiiklikler yapmay nermitir.71 Baytursunovun bu teklifi Cediti aydnlarn tepkisini ekmitir. Cediti aydnlardan C.uyaov alfabe Kazakz ksa bizim zamanda alfabemiz konusunda unlar sylemitir: Biz demek yanltr. Farkl smail metotlar farkl olmal

Gaspral nderliindeki usul-i cedid ve Usul-u Savtiye ile renciler okuma-yazmay renmekteler. uygulamak Kazaklar Trk ve slam dnyasndan koparabilir. 72 ki Kazak grup aydn arasndaki geri gr kmtr. ayrl yerleik hayata gebe olup

geilmesi meselesinde de ortaya toplumunun

Cediti aydnlar

kalml

konusunda hemfikir

modernleebilmek iin yerleik hayata gemeyi gerekli gryorlard. Daha da nemlisi yerleik hayat ananevi milli kimliklerinin (Kazaktk71 72

Ahmet BAYTURSUNOV: Cazu Tertibi, Aykap, Nu.4 (1912) C.UYAOV: Birge Kozgalayk, Aykap,Nu.6 (1912)

110

Kazak olmak) deimesi olarak addediyorlard. nk eskiden Kazak kimliine sahip olmak gebelik ile zdelemi bu da Kazak tarihi ve etnik hafzasnda derin bir yer tutmutu. Cediti yazarlar Kazak toplumunun yolu olarak savundular. yerleik
73

bir millet olarak kendilerini muhafaza etmelerinin tek abuk ve kitle halinde yerleik hayata geme fikrini Buna karlk Kazak milli kltrnn kimliklerini Kazaklarn gebe ve Batc aydnlara gre Kazaklarn kaybetmelerine

hayat tarzndan beslendiine inanan hayata gemeleri Ruslamalarna sebep olabilirdi.74 Bkeyhanova gre Rusyann

Kazaklar

yerleik

hayata

geirmek istemesinin sebebi Kazaklar kltrel adan kalkndrmak deil Kazakistana gelecek Rus gmenler iin yeni yerleim alanlar amakt. Bkeyhanov, yerletirildiini, arazide tarm Kazaklara zellikle ise verimli alanlara geriye kalan Ruslarn tarm verimsiz Rusyann verimsiz zor arazilerin kaldn,

faaliyetlerine alk olmayan yapmalarnn

Kazaklarn da olacan

vurgulad.

Kazaklara yerleik hayata gemeleri iin nerdii 15 desyatin araziyi az bulan Bkeyhanov, Kazaklarn serbeste hareket edebilecekleri bir stat ile Rus ynetiminin nerdii 15 desyatin araziden daha fazlasn alarak yerleik hayat tercih etmelerini savundu.75 Ahmet Baytursunov ise bu meseleyi politik ve Rusyann kendi tarm kltrel ynden ayrt ederek amacna geilmesi Kazaklar balad.76 hususuna yerleik pheyle Rusyann Kazaklar yerleik hayata geirmek istemesinin sebebini ihtiyalarn karlama yerleik hayat Rusyann altndaki Batc aydnlar bu iin gerekli sebeplerle

temkinli yaklamlardr. Onlar yerleik hayata gemenin batllamak olduuna inansalar da hayata geirmeye zorlamalarnn sebeplere

bakmlardr.

73 74

Glnar KENDRBAYEVA: Ala, a.g.m., 652. Alihan BKEYHANOV: garmalar,a.g.e., 20. 75 Alihan BKEYHANOV: Ornburg 10. Febral, Kazak, Nu.2 ( 1913) 76 Alihan BKEYHANOV: Kazak Hem Cer Meselesi, Kazak, Nu.54 (1914)

111

20.

yzyln

bandan itibaren

Kazak

aydnlarnn tartt

meselelerden birisi de mahkemelerde uygulanacak hukuk sistemiyle alakal idi. Cediti aydnlar oluturulacak olan yeni hukuk siteminin Kazak geleneksel hukuku yerine slam hukukuna gre hazrlanmasn istediler. Onlara gre Rus mahkemelerinde son dnemde rvet gibi suiistimallerin says artmt. stelik Kazaklarn ou Rusa bilmedikleri iin hakszlklara uramakta idiler. Eer mahkemelerde slam Hukuku uygulanrsa yaplan suiistimallerin ve hakszlklarn nne geilebilecekti. Buna karlk Batc Kazak aydnlar eriatn hibir zaman Kazak sorunlar olan sr davalar ve Thanom hastal gibi konularda dzenleyici olmadn, bu yzden slam Hukuku yerine Kazaklarn geleneksel kanunlarnn esas alnmasn istediler.77 Bkeyhanov, Kazaklar arasnda slam hukukunu bilen molla says az olduundan yeni hazrlanacak olan hukuk siteminin, slam hukuku yerine geleneksel hukuk rnek alnarak hazrlanmasn teklif etti.78 Bkeyhanovun ban ektii Batc Kazak aydnlarnn hukuk sitemi ile alakal dncelerini tehlikeli bulan cediti aydnlara gre Kazak hukuk siteminde adetlerin esas alnmas halinde Kazaklar, Rusyada yaayan dier Mslmanlardan uzaklaacaklar, slamla olan balar zayflayacak hatta Ruslamalar kolaylaacakt.79 Kadnn sosyal hayattaki konumu ve kadn haklar konusunda her iki aydn grubu da kadnlarn sosyal hayattaki statlerinin ykseltilmesi gerektiini savundular.Kazak geleneklerinin de tesiriyle Kazak kzlarnn kk yata evlendirilmeleri veya balk paras karlnda zenginlere satlmalarn eletirdiler. Batc aydnlardan Mrcakp Dulatovnun Baktsz Cemal adl romannda bir Kazak kznn istemedii bir kii ile zorla evlendirilmesi ve kzn bandan geen talihsiz olaylar eriat kurallarna balamas, Aykap dergisi
Glnar KENDRBAYEVA: a.g.m., 655. Alihan BKEYHANOV: Tagda Bi hem Bilik, N.50, Kazak (1914) 79 Baktcan KARATAYEV, Cihana SEYDALN, Serali LAPN,Dosan AMANN ve A.NARINBAYEV: Kazaktardn Dini Hukuk hem Cer Cayndag zara Kenesterinin Korutundusu, Aykap, N.14 (1914)
78 77

112

etrafnda birleen Cediti Kazak aydnlar arasnda tepkiye yol at.80 Dergi yazarlarnn bir ksm kadnlarn eriatn koruyuculuu altnda haklarn elde edebileceini savunurken81hedeflerini bat medeniyetine ulamak olarak belirleyen Batc Kazak aydnlar Batdaki kadn haklar konusundaki gelimeleri takip etmiler Temmuz 1917 tarihinde toplanan I.Genel Kazak Kongresinde kadnlara erkeklerle eit hukuki haklar verilmesini dini bu talep deerler etmilerdir.82 rnek Sosyal hayattaki yol taviz modernizasyonun Kazak aydnlar alnarak ve slamn geleneklerinden

gstericiliinde yaplmasn savunan Cediti aydnlarn tersine Batc mcadelenin Kazak verilmeden Bat medeniyeti rnek alnarak yaplmasn istemilerdir. 83

3.2. Kazak Aydnlar Arasnda Sosyalist Fikirlerin Gelimesi

19. balarndan

yzyln

ortalarndan Rusyada

itibaren Avrupada gelien sosyalistler

sosyalist vastasyla

dnceler nce

etkisini gstermeye balad. 20. yzyln Rus ve Tatar

itibaren de

Kazakistanda yaylma imkan buldu. Kazakistann Rus siyasi sulular iin srgn yeri olarak kullanlmasndan dolay bir ok sosyalist aydnn Kazakistana srgn olarak gnderilmesiyle birlikte Kazak aydnlar sosyalist fikirleri ilk olarak tanma imkan buldular. 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren bu blgeye S.F. Durov, A.N Plescheev, 20. yzyln bandan fikirler itibaren V.G. Haritanov, balad.84 P. Topopkin ve Petraevtsi yannda gibi sosyalist aydnlarn srgn edilmeleri sonucu Kazakistanda sosyalist yaylmaya Rus sosyalistlerin Hseyin

80 81

Tomohiko UYAMA: a.g.m., 394. A.BIDIKOV: Ayelder Caynan, Aykap, Nu.12 (1915) 82 Mircakp DULATOV: Calp Kazak Svezi , Kazak, Nu.238 (1917) 83 Martha Brill OLCOTT: a.g.e., 117. 84 B.KUTANOV: Otanmzdn Tarih Tural Siyasi Engime (Almat, 1993), 35.

113

Yamaev

gibi Tatar sosyalistler de

85

sosyalist fikirlerin Kazakistanda

yaylmasnda etkili oldular. Sosyalist fikirlerin

Kazakistana

girmesi

ve gelimesi

ayn

zamanda Rusyada eitim gren Kazak genleri yoluyla gerekleti. nk sosyalist dncelerin Rus niversitelerinde etkin bir ekilde tartld younlat ve sosyalist bir karakterli ihtilal bir hareketlerinin eitim eitim ksm Rusyada almaya aldklar dnemde Kazak renciler

balamlard. Kazak

rencilerden

niversitelerde sosyalist nitelikli renci faaliyetlerine katlmlard. Bu renciler arasnda Sadk Amancalov, lyasov, Ebubekir Bokatayev gibi isimler bulunmaktadr.86 Sosyalizmin Kazakistanda yaylma imkan bulmasnn bir baka sebebi de sosyalist fikirlerin milli hareketin nefes darl ektii yerlerde geliebilmesidir ki Kazak bozkrlarnda da Kazak aydnlarna kar getirilen siyasi engeller ve basklar sonucu ortaya kan mitsiz durum sosyalist fikirlerin gelimesine imkan hazrlamtr. Dumann Mslman vekillerinin uradklar baarszlklar, 1916 ylnda ki isyan srasnda Kazak milli liderlerinin bartrc ve tedbirli hareketleri, aydnlarn bir ksmn ihtilalci muhalefete doru itmi milli hareketin sol yannda yava yava bir sol radikal g meydana getirmiti. 87 1917 ubatna sosyalist temsil kmaya
85 86

Gumar

Esengulov, Mirahmet

manbayev, Mahmut

olturov, Muhammetcan

kadar Rusya

Mslmanlar ve de Kazaklar tmyle Siyasal

iin

Sosyalizmin ne ifade ettiini kesinlikle ortaya karmak zordur. Zira kelimesi 1905-1917 ediyordu.88 1917 ubat balad. dneminde ihtilalci gruplar iine alyor veya sadece milli hareketin solunda bulunanlar ihtilaliyle birlikte Kazakistanda Gen aaya Rus sosyalizmi ile Tatarlara benzer gizli yahut ak ekilde pek ok sosyalist grup ortaya Bunlar batan

Nadir DEVLET: 1917 Ekim ihtilali ve Trk Tatar Millet Meclisi (stanbul, 1998), 65. Galm AHMETOV: a.g.e, 28-35. 87 A.BENNGSEN ve C. QUELQUEJAY :, a.g.e., 90. 88 A.g.e., 91.

114

dolmulard. Kazaklarn Rus emperyalizminden kurtulmas gerektiini ifade eden anahtar kelimeler Kazak bozkrlarna bu kanaldan yaylyordu. Bu dnemde Kazakistanda ayrca yepyeni bir kelime dolamaya balamt. Kazak siyasal dnce tarihinde ilk defa ortaya kan bu slogan yerli feodal etmekle aristokrasiye birlikte sonra kar yrtlecek snflar mcadelesini ifade ubat bu etmekteydi. Sz konusu siyasi gruplarn bazlar sosyalist olduklarn ilan dini dncelerle ortaya kacak irtibatlar olan devam etmekteydi. siyasi ihtilalinden Cz hareketi

zellikleri tamaktayd.89 zellikle 1917 Ekim ihtilalinin arifesinde Kazakistanda genel olarak ihtilalci karakterli ve bir ou sosyalist kkenli ii ve renci Birlikleri kurulmaya balad. Bu birliklerin kurulmas sosyalist faaliyetlerin ivmesinin artmasna sebep olacaktr. Bu birliklerin kurulmasnda I. Dnya savanda cepheden geri gelen genlerin etkisi byk olmutur. Cephe gerisindeki Belarus hizmetlere Leninin arasnda da hizmetler ihtilal iin sesleri askere alnan genler, Rus,Ukraynal, ve etkisiyle Cephe onlar gerisi kendi olduk. balamtr. iilerden etkilenmilerdi. birisi Boleviklerinde olan

ykselmeye

katlanlardan fikirleri ile

E. Bekmuhammetov Partisi taraftar

hatralarnda: Cephe gerisi hizmete gittiimizde burada Bolevizm ve tantk ve Bolevik demektedir.90 Bu durumu Cusupbek Aymatmovun Kartkoca adl roman en gzel ekilde anlatmaktadr. Bu romanda cepheye almaya giden Kazak genci Bolevik fikirlerden etkilenerek Kazakistana dnmtr.91 Kazak basnn da sosyalist dncelerden etkilenen gazeteler

yaynlanmaya balamtr. 1912 ylnda nce Ordada sonra Uralskda yaynlanmaya balayan Kazakistan gazetesi bu tr yaynlardandr. Bu gazetede i haklar ve snf farkllklar ile alakal bir ok makale

89 90

A.g.e., 92-93. Kenes NURPEYSOV: Ala hem Ala Orda (Almat, 1995), 112-113. 91 A.g.e., 114.

115

yaynlanmtr.92 1917 Ekim ihtilali ile birlikte Kazakistanda sosyalist dnceleri savunan gazete ve dergi saysnda hzl bir art olacaktr.

3.3. Smrgecilii Kar Milli Dncelerin Gelimesi

1905 Rus isyanlarla

ihtilali

sonucu Rusya Kazaklar,

Mslmanlarnda olduu birlikte siyasi ve

gibi dini

Kazaklar arasnda da milli hareketler hz kazand. Ekonomik basklara karlk veren ihtilalle basklara kar dilekeler gndererek bar yoluyla haklarn geri

almaya altlar.1905 ncesi dnemde Sivastopol yenilgisi sonucunda II.Aleksandra kyller lehine baz iyiletirmeler yapmaya zorlayan halk hareketleri steplerdeki Kazak aydnlarn etkilemiti. okan Velihanov Rus sosyalist aydnlarla diyaloga geerek Rusya hkmetinden Kazaklarn mahkeme ilerinde baz muhtariyetler talep eden dilekesini gndermi ama okann bu talebi sonusuz kalmt. 1902 ylnda Rusyann Kazakistanda yapt smrge ve asimilasyon politikalarn protesto eden bildiri de Kketavn tannm ve nfuzlu alimlerinden olan Molla Palas olu Navruzbay ve talebeleri tarafndan hazrlanarak halk arasnda datmt.93 1905 ncesi dnemde Rusya

hkmetinin Kazakistanda yapt haksz uygulamalara ve Mslman Kazaklarn Hristiyanlatrlmas faaliyetlerine kar dier bir protesto hareketi de Alihan Bkeyhanov,Yakup Akpayev ve Ahmet Baytursunov gibi aydnlar tarafndan gazetelere makaleler gnderilerek gerekletirilmiti.94Bu protesto hareketine kar arlk hkmeti,nce Kazaklarn arasndaki birlii bozacak tedbirler aram daha sonra ise bu protestocu grubun nde gelenlerini tutuklatmtr. Kazaklar arasnda gelien smrgecilik kart dncelerin etkisini hzla artrmas Rus
92 93

Krkbay ALLABERGEN: Kazak Juranalistikasnn Tarih (Almat,1996), 38. Zeki Velidi TOGAN: Bugnk Trkili , Trkistan ( stanbul, 1981), 346. 94 Svetlana SIMAGULEVA . Karkaral Petisiyas, Kazak Tarih, Nu.1 (1996) , 47.

116

ynetimini, zerindeki tarihiler bu

telalandrm etkisini

ve

Mslman ve yasal

din

adamlarnn

halk dini

kstlamaya

olmayan geleneksel

okullarn artn nlemeye ynelik tedbirler almaya zorlamtr. Sovyet dnemdeki protesto hareketini sosyalist aydnlarn smrgecilie kar tepkisi olarak deerlendirmilerse de bu dnemde Kazakistanda sosyalizm dncesi henz emekleme dneminde olduu iin sosyalist aydnlarn bu hareketlerde etkisi yoktu. 95 1905 sonras Kazak protestosu daha organize bir ekilde siyasi bir karakter kazanmaya katlml hareketini protesto balad. Batc ve Cediti Kazak aydnlar protesto I. tekilat siyasi Kazakistandaki Rus smrsne kar ayn hedefte birleerek geni hareketleri bir ttifak- organize baka Mslmin ettiler. Steplerdeki tekilat idi. Bu Kazak destekleyen kurulan grup ta Rusya Trklerinin

Kongresinde hzl bir

Orenburg, Omsk, Semipalatinsk ve Semey gibi ehirlerde tekilatlanarak ekilde glenmiti. Bu tekilatn almalar ve protesto
96

yaamnn

ekillenmesine

hareketlerinin

organize

edilmesinde etkili oldu. Bu Semey tr

protesto

hareketlerinin ehrindeki

en

etkilisi 1905

Hazirannda 14.500 Kazak

eyaleti

Karkaral

Kuyand olarak

panayrnda geen ve

Kazakn katlmyla imzalanan ve hkmete gerekleti.97 Tarihe Karkaral dilekesi

gnderilen dileke ile

aydnlarnn birleerek Rusya hkmetinden isteklerini dile getirdikleri dileke 47 maddeden olumakta idi. Dileke hem Kazak dilinde hem de Rus dilinde ara ve ileri Bakanlna yazld. Kazak talep aydnlar Dileke yoluyla hkmetten ettiler: 1-) Kazakistanda slam dinine verilmeli. 2-)Yerel u Ayn zamanda verilmesini ve ve Sn Oteestva ve Russkiye Vedomosti gazetelerinde de yaynland.98 haklarn kar saldrlara

engellemelere son
95 96

hkmetler

cami inatlarn

Martha Brill OLCOTT: a.g.e., 110. Martha Brill OLLCOT: a.g.e., 111. 97 Zeki Velidi TOGAN: a.g.e., 346. ; Lokman UZEL: 1905 Ylnda Kazakelinde Balayan Ala Orda Partisi ve Ala Hareketi, Dr.Baymirza Hayit armaan (stanbul , 1999), 269. 98 S.SIMAGULOVA: a.g.m., 48.

117

Hacca gitmek isteyen Kazaklarn isteklerini engellememeli. 3-) Daha nce dini mahkemelerde halledilen aile hukuku ile alakal meselelerin resmi mahkemelere sevk edilmesi durdurulmal. 4-) slam dininin, Ortodoks kilisesiyle eit hukuki haklara sahip olmas salanmal. 5-) Misyonerlerin faaliyetlerine engel olunmal. 6-)Kazaklarn elinden alnan topraklar geri verilmeli ve Rus iskan durdurulmal.7-)Kazakistandaki orman, gl ve nehirlerden sadece Kazaklar faydalanmal. 99 Alihan Bkeyhanov Karkaral dilekesini hazrlayan aydnlar Bu

sahip olduklar dnce bakmndan u ekilde tasnif etmitir:

dilekenin hazrlanmasnda grev alan birinci grup Rusa eitim alm olan ve lkenin gelimesinin Bat medeniyetini rnek alarak Avrupa medeniyetiyle btnleerek olacana inanan batc gruptur. Bu gruba mensup aydnlar din ve devlet ilerinin birbirinden ayr olmas gerektiini savunuyorlard. kinci grub ise Trklerdir. Bunlar geleneksel muhafazakar fazlalndan dini eitim almlard. Bkeyhanov,Trk dolay dilekede slam
100

aydnlarn n

dini

ile

alakal

isteklerinin

planda tutulduunu sylemektedir. 1905 hareketlenme Kazakistann Kazaklar yl fakl itibariyle

balayan

Kazak

siyasal ile snrl

yaamndaki kalmam nclnde haksz

sadece

Karkaral

dilekesi Kazak

ehirlerinde de Rusyann

aydnlarnn

toplanarak

Kazak

bozkrlarnda

yapt

uygulamalar eletiren ve Kazaklarn haklarn talep eden bildiriler yaynlayarak hkmete dilekeler gnderdiler. Bu dilekelerden birisi de Yenisey eyaleti Lepsi ehrinde yaayan Kazaklar tarafndan 1000 kiinin katlmyla yazld. Petersburgdaki Baka bir dileke ise ekonomik hkmete yetkililerine gnderildi. Halfe Ebubekir olmak Kerderi ve Ahmetcan

Baymuhammetulnn nderliinde Ural ve Turgay eyaletinde yazld. Bu dileke dini ve zere iki blmden olutu. Her

99

100

Martha Brill OLCOTT: a.g.e., 111. ZekiVelidi TOGAN: a.g.e., 346-347. ; Mambet KOYGELDYEV: a.g.e., 98-99.

118

blmn

sonuna slam

22

kii

imza

att.101

Bu

dileke ile Kazaklar, medeni Kazak Kazaklarn

hkmetten Rus

engelleyici

hareketlerin haklarn tabi

durdurulmasn, verilmesini ve

hukukla alakal sorunlarn eri mahkemelerde halledilmesini, Kazaklara gmenlerin sahip olduklar ve gl gibi topraklarndaki istifadesine nehir zenginliklerden

ynelik baz kstlamalarn kaldrlmasn talep ettiler.102

Rusya hkmeti steplerde balayan protesto hareketlerinin geni kitlelere yaylmasn nlemek talepleri iin baz tedbirler Kazakistanda baz bu tr iyiletirmeler alm Kazak aydnlarnn karlnda iyiletirmeler Kazaklarn

yapmtr.17 Nisan 1905 tarihinde ilk okullarda Kazak dilinde dini eitim verilmesine izin verilmitir. Ama memnuniyetsizliklerini gidermeye kafi gelmemitir.103 Kazak aydnlar Rus politikalarna kar giritikleri protesto

hareketlerine gelimeye gsteren tepkilerini

balayan Kazak basn ve yayn faaliyetleri ile yerini 20. ve yzyln balarndan itibaren

devam ettirdiler. 19. yzylda Rus igali ve smrsne kar tepki halk ozanlarnn yazm olduklar iirlerle yaynladklar makalelerle

gstermeye balayan eitimli Kazak aydnlar almaya balamtr. Bu aydnlarn banda milli Kazak basnnn gazetesinde yaynlad Bizim Mrcakp Dulatov gelmektedir. Mrcakp, ile birlikte 1907 adl ylnda Serke Rus maksadmz makalesinde

domas

politikalarn iddetli bir ekilde eletirdi. Mrcakpn yazm olduu Uyan Kazak adl iir kitab ise Kazaklar arasnda byk bir yank uyandrd. Uyan Kazak, Mrcakpn 1905-1909 yllar arasnda yazd iirlerden oluan bir koleksiyondu. iirleri, genel olarak Kazak halknn sosyal ve politik isteklerini iermekteydi. Mrcakp Uyan Kazak adl gibi Kazaklarn tembelliklerini, yerel ynetimlerin iirinde Abay bozukluklarn,

101 102

Mambet KOYGELDYEV: a.g.e., 96. Martha Brill OLCOTT : a.g.e., 112. 103 A.g.e., 111.

119

zenginlerin davet ett.

104

kendilerini

dnmelerini

eletirerek

Kazaklar

uyanmaya

Rus politikalarn ve din adamlarnn davranlarn inceden inceye hicveden ve uyumakta olan halkn yazd iirlerle uyanmaya davet eden dier bir Kazak aydn ise Ahmet Baytursunovdur. Kendi karakterini ve duygularn yanstt iirlerinden oluan Masa-(Sivrisinek) adl iir kitab 20 yzyln banda Kazak genleri arasnda slogan haline dnmtr. Baytursunov, bu kitabnda yer alan Cigan-Tergen adl iirinde halknn artk uyanmasnn vaktinin geldiini belirtti. 105 Bu eseriyle Rus dnemde Kazakistanda zengin ses getiren Kazak bir baka eserde Mehur Cusup Kbesov tarafndan yazld. Kbesov, Han Ahval adl yneticilerin ve aristokratlarn Kazak yaptklar okullarnn hakszlk ve zulmleri iddetle bamszln eletirdi. Kazaklarn siyasi ve kltrel hrriyeti ve

destekleyerek basn

almasna izin verilmesini talep etti.106 1911 ylnda Aykap dergisi 1913 ylnda ise Kazak gazetesinin yaynlanmaya balamasyla birlikte Kazak aydnlar bu yayn organlar vastasyla Ruslarn Kazakistanda yaptklar haksz uygulamalar dile getirmeye devam ettiler. Kazak basnnda gndeme getirilen meselelerin banda Kazaklarn Dumaya vekil gnderme haklarnn alnmas meselesi, Toprak meselesi ve Kazakistana g ettirilen Rus gmenleri meselesi bulunmaktadr. Alihan Bkeyhanov, Kazak gazetesinde yazd Kazak
104

halkna

uyar

niteliindeki

nc Duma ve Kazaklar

adl

Kzindi a, Oyan Kazak kter bast- Gzn a uyan Kazak, Ykselt ban tkizbey karangda beker cast Geirme karanlkta bouna yan Cer ketti, din naarlap hal haram bop- Yer gitti, din ktleti, hal haram oldu Kazagm, endi catu caramas-t- Kakm imdi yatma zaman deil Mrcakp DULATOV: garmalar, a.g.e., 13. 105 Kazam elim, Halkm Kayknp belin- Belin eildi Snuga tur tayanp- Yamalanmakta maln Talavda maln- Tkenmeye balamakta Kanavda cann- Kanamakta maln A kzindi uyanp- Uyanp a gzn Bkz; Ahmet BAYTURSUNOV: Masa, Ak col (Almat,1991), 79. 106 Steven SABOL: Russian colonization and The Genesis of Kazak National Consciousness, (London,2003), 66.

120

makalesinde Rusyann zetlemitir:

yapt

haksz

uygulamalar

ekilde

Birinci ve kinci Dumada Kazak Kazaklarn halklara Dumaya vekil gndermeleri

halk eyalet bana bir vekil yasakland.Bundan Kazaklar dolay fazla

semekte idi. kinci Duma'nn kapatlmasndan sonra 3 Haziran kanunu ile Dumada Kazaklarla alakal sz syleme ve karar verme yetkisi dier kald. Onlar da vermi olduklar kararlarda dnmediler. Mesela Yedisu, Ural, Akmola, Torgay ve Semey eyaletleri ile ilgili kanunlar karttlar. Bu kanunlara gre bu eyaletteki, topraklarn bir ksm Kazaklarn elinden alnarak devletletirildi. El konulan bu topraklara Rus gmenler getirilip yerletirildi. 107 Rus hareketleri politikalarna gelimeye kar gelien Kazak milli siyasi dnceler ve tepki kendini Kazak balayan yaamnda da balayan

gsterecek, 1917

ylndan

itibaren

toplanmaya

kongrelerinde ve kurulan siyasi partilerin programlarnda da yer alacaktr.

3.4. 20. Yzyln Banda nde Gelen Kazak Aydnlar

4.1.Ahmet Baytursunov

Kazaklarn tannm

ilim ve

siyaset

adamlarndan

birisi

olan

Ahmet Baytursunov, 1873te Kazakistann Turgay eyaletinin Sartbek kasabasnda dodu. Kazaklarn nde gelen bir ailesine mensup olan babas Kazak beylerinden mbetey Batrn torunudur.108 Baytursunov, ilk eitimini kynde okuma yazma bilen kiilerden ve Buharada eitim alm bir mollann ders verdii ky mektebinden ald.109 Geleneksel
107 108

KIRBALASI: ni Duma hem Kazak, Kazak, Nu.10 (1913) Ferhat TAMR: Ahmet Baytursunov ve 1926 Bak Trkoloji Kongresi 1926 Bak Trkoloji Kongresinin 70. Yl Dnm Toplants, (Ankara, 1999), 115. 109 Macan CUMABAYEV: garmalar, c.2-3, Haz.M.BAZARBAY (Almat, 1996), 324.

121

eitim veren bu mektebi beenmediinden

babas onu 2 snfl Kazak-

Rus okuluna yazdrd. 13 yana geldiinde babas Rusya hkmetine gre sakncal adam olarak grld iin Sibiryaya srld. Babasnn haksz yere znty srlmesi Baytursunovu derinden etkiledi. Yaadklar bu sonraki dnemlerinde eitim girdii hayatn hapishanede yazd daha

Anama Mektup adl iirinde dile getirdi.110 Ahmet ite biz 25 Baytursunovun yl hkm devam ettirmesinde Olum, babasnn vasiyet niteliindeki u szleri ok etkili olmutur: giyip Sibiryaya hkmet yetkililerine dileke veremedik. Eer dileke

gnderiliyoruz. Yukardaki verebilseydik

verilen cezay azaltrlar myd yoksa tamamen kaldrrlar myd kim bilir ? Bu nedenle zorluk grsen de a kalsan da ne kadar horlansan da oku. Senden istediim budur. Bizim evde bana mektup yazacak olum olsun. 111 Babasnn Turgaydaki bitirdikten okulu sonra vasiyetini bitirdikten nceden gerekletirmek sonra okumaya isteyen Baytursunov, devam etmek iin baarl bir ekilde Kazak

Orenburgdaki retmen okuluna yazld. Bu okulu dnd gibi

halk arasnda

ocuklarn okutmak maksadyla Aktbe ve Kostanay gibi ehirlerde ky okullarnda daha sonra Kazak-Rus okulunda grev yapt. 1896 ylnda Omskda Akmola ve Semey okullarn yneten Alekterov ile haberleerek Omska Kazaklara gitti. Baytursunovun Alekterov ile grmesi smrge ve asimilasyon onun sonraki hayatn derinden etkilemitir. Bu grmeler sayesinde Rusya hkmetinin ynelik siyasetini fark eden Baytursunov, Kazaklarn Rus asimilasyonundan ancak eitim yoluyla korunabileceini anlad. Bu sebeple Kazaklar arasnda eitim faaliyetlerinin gelimesi iin ilk almalarn yapmaya balad. Omsktan sonra Kalkaralya giden Baytursunov, bu ehirde 1896 ylndan 1907 ylna

kadar eitim faaliyetlerini srdrd. Kalkaralda nce retmen okulunda

Muhtar AVEZOV: Ahmet Baytursnovun Ellinci Ya Gn , ev.brahim KALKAN,Trklk Aratrma Dergisi (Mart ,2001), 171. 111 Vahit TRK: Kazak Aydnlanma Hareketi erisinde Ahmet Baytursunov ve almalar , Trkler, Vol.18 (Ankara, 2002), 665.
110

122

sonra ylnda

Rus- Kazak

okulunda

grev

yapt.

Karkaralda ki

son

drt

siyasetle de uramaya balad. O yllarda 1905 ihtilali olmu

Kazan ve Moskova ve dier ehirlerde okumakta olan genler arasnda deiim ruhu yaylm,milliyetilikten bahsedilmeye balamt.112 Baytursunov Karkaralda grev yapt yllarda arlk hkmetinin smrge ikayet siyasetine kar protesto mitinglerinin dzenlenmesinde ve dilekelerinin ylnda yazlmasnda .Krlovun grev aldndan Karkaral adl eserinin Kazaka

hapishanesinde bir mddet hapis yatt. Bu dnemde edebi almalarna hz verdi. 1909 evirisinde Krk Misal evirisini yapt. Abay Kunanbayevden etkilen Baytursunov bu eserin Kazak kltrel hayatna uygun hikayeleri tercih etmitir.113 Ayn yl Semeyde tekrar tutukland. 1910 ylnda srgn cezasna arptrlarak Orenburga gnderildi. Baytursunov srgn yllarnda ilmi ve edebi almalarna (Sivrisinek) devam etti. 1911 ylnda iirlerinden oluan Masahalknn bamszlk sonra adndaki iir kitabn yaynlad. Kazak Dulatovun yazd Uyan

yolunda verecei mcadelenin edebi manifestosu niteliinde olan bu eser, Miryakup Kazak ise kitabndan onun Kazakistanda en ok ses getiren eser oldu.114 Elippe-(Alfabe) ve Okuv Kural-(Okuma Kural) adl pedagojik yllarnda kazand eserleri retmenlik dergisine tecrbenin rnleridir. Bir sre Aykap

makaleler gnderen Baytursunov Orenburgda 1913 ylnda Batc Kazak aydnlar ile birlikte Kazak gazetesini yaynlamaya balad. Gazetede ba redaktrlk grevini stlendi.115 ihtilali dneminde Gazetede yazd makalelerle halk iine dt tembellikten ve cehaletten uyandrmaya alt. 1917 ubat Ala Partisinin kurulmasnda dier Kazak aydnlar ile birlikte grev ald.116 Baydursunov Ala Partisinin 1919 yl Mart aynda Boleviklerle anlamasndan sonra lkesinin eitim-retim ilerinde grev ald. Bu
Muhtar AVEZOV: a.g.m., 172. Steven SABOL: a.g.e., 98. 114 Ahmet BAYTURSUNOV: Ak col, a.g.e., 6. ; Samrat KEKEV: Ahan Tural Akikat (Almat, 1992), 12. 115 Vahit TRK: a.g.e., 665. 116 Elmira DOSIMBEKOVA: Ahmet Batursunov, Kazak Tarih, 2 (2004),123.
113 112

123

almalarn rejimine kar

1929

ylna

kadar

devam 1937

ettirdi. 1929 tekrar

ylnda Sovyet tutukland ve ve iine

olduu gerekesi ile brakldysa da banda

tutuklanarak hapse atld. 1934 ylnda geri

ylnda serbest ldrld.117

20. yzyln

Kazaklarn

kalmlktan

dtkleri cehaletten ancak eitim yoluyla kurtulabileceklerine inanan ve geleneksel eitim metoduna kar olan Ahmet Baytursunov, eitimci kimliinin de tesiriyle Aykap dergisi ve Kazak gazetesinde dil ve eitimle alakal bir ok makale yaynlad. Dneminde gelien ceditilik akmndan etkilenen Baytursunov, Usul-i Cedid ile eitim veren Aliye ve Hseyniye medreselerinden mezun olan rencilerin her trl ilime sahip olduklarn ve onlarn Kazak ilkokullarnda retmen olarak alamaya layk olduklarn dile getirdi. Bununla beraber usul-i cedid ile birlikte gelitirilen usul-i savtiyenin zerinde deiiklikler yaplmas gerektiini, dzenleme yaplmadan uyguland takdirde baarsz olacan ileri srd.118 Bu amala 1912 ylnda yazd 40 sayfadan oluan usul-i savtiye ile tertip edilen Kazaka alfabe kitab olan Okuv Kural adl eserini yaynlad. Bu eserinde daha nce alfabede olmayan seslileri gsteren iaretler kulland. Kazak dilinin fonetiine uymayan baz Arap harflerini kararak yumuak nller iin baz iaretlere yer verdi. Okuv Kural adl bu eseri, Arap alfabesine gre dzenlenmi bir Kazaka okuma kitab niteliindeydi. 119 19. yzyln sonlarnda alfabe ile ilgili almalar yapan brahim Altnsardan etkilenen Baytursunovun dnceleri baz ynleriyle ondan ayrlmaktadr. Arap alfabesinin Kazaka iin yetersiz olduunu ve deitirilmesi gerektiini dnen Altnsarnn tersine o bu alfabenin, Kazaklarn kltrel kitabn ve tarihi mirasnn bir paras alfabeyi olduunu, basit pek ok kez deiikliklerle Kazaka yaz diline uyarlanabileceini savundu.120 Ahmet Baytursunov, sonraki basklarnda gelitirmitir. 1912-15 yllar arasnda kitap yedi kez bask yapt ve
117 118

Ferhat TAMR: a.g.m., 115. Ahmet BAYTURSUNOV:, Kazaka Oku Caynan ,Akcol, a.g.e., 253. 119 Vahit TRK: a.g.m., 670. 120 Steven SABOL: a.g.e., 104.

124

Kazak okullarnda baar ile uyguland. 1915 ylnda Ahmet Baytursunov ksmdan oluan ve Kazak dilinin morfolojisi ve Sentaksn inceledii Til Kural adl eserini yaynlad.121 Kazak dilinin gelimesi iin yapt almalarn yannda Ahmet Baytursunov bir pedagog olarak Kazakistanda eitimin modernletirilmesi iin almalar yapt. Eitimci olarak alt yllarda kazanm olduu tecrbe onun bu konudaki dncelerinin gelimesinde en byk etken oldu. Kazanm olduu tecrbe, ona eitim konusundaki arpklklar grme frsat verdi. Bu arpklklar 1913 ylnda Kazak gazetesinde yaynlad Nadanlk-(Cehalet) adl makalesinde yle zetledi: Kazakistann btn blgelerinde verilen eitimin seviyesi bir biriyle ayn deil. Turgay eyaletinde alabilmekteydi. 1909 Mesela, 1912 ylnda 510 bin Kazakn yaad sadece 132 ylnda 112 Kazak ocuu okullardan yaad eitim bin Kazakn Kostanay

eyaletinde ise 6025 yetikin Kazaka, 379 yetikin ise Rusa okuma yazma bilmekteydi. Bunlar arasnda sadece 379 kadn Kazaka, 29 kadn ise Rusa okuma yazma bilmekte.122 Eitimin gelimesini para, program ve retmen olmak zere unsura balayan Baytursuna gre eitim faaliyetlerinin yrtlmesi iin gerekli mali destein Kazak meselede zengin Kazaklarn Orenburgtaki retmen zenginlerince karlanabileceini ama bu gnlsz olduklarn dile getirdi. Buna kazanp da paraszlktan dolay

okulunu

okuyamayan rencileri rnek olarak verdi. Ona gre bu tr renciler Kazak zenginleri tarafndan desteklenirlerse onlar da borlarn yurduna hizmet uygun ederek yeni deyeceklerdir.123 Kazak Baytursunov,Kazak hazrlanncaya eitim eitim kadar sitemine Tatarlarn uyarlanarak kitaplar ve programlarn programlar

gelitirdii

sistemine

kullanlabileceini dile getirdi.124 Ona gre bu retmenler usul-i savtiye ile eitimi rendikleri iin Kazak okullarnda zorlanabilirlerdi. Bundan
121 122

Glnar KENDRBAYEVA: a.g.m, 656. Ahmet BAYTURSUNOV: Oku Cay, Ak col, a.g.e., 254. 123 Ahmet BAYTURSUNOV: Orusa Okuular, Kazak, Nu.2 (1913) 124 Ahmet BAYTURSUNOV: Okutu Caynan, Ak col, a.g.e., 262.

125

dolay

bu

retmenlerin
125

15

gnlk

seminerden

gemeleri

gerekmekteydi.

Baytursunov eitimin yeniden yaplandrlmasna inanm ve bu konudaki almalarna ilk nce Kazak ilk okullarndan balamtr. Ona gre Kazak ilk okullarnn hkmet tarafndan desteklenmesi ve uygun yataki btn ocuklarn bu okullara gitmesi gerekmekteydi. Bu amala Kazak gazetesinde yaynlad Bastav Mektep-(lk okul) hakimiyeti adl altnda makalesinde Rus dilde eitim dilinin renilmesinin gerektiini Rusyann dile

yaayan milletler iin nemli olduunu verilmesi

ama okullarda ilk yl ana getirmitir. Baytursunov

makalesinde lk okullarda verilecek eitimin nasl olacan u ekilde aklamtr: lk ylda renciler Arap alfabesini kullanarak Kazak dilini renmeli. Sonraki iki ylda ise ocuklar Rusay renmeli ve Kril alfabesine iyice hakim olmal. Ky okullarnda retim Kazak dilinde yaplmal. lelerdeki mahalle okullarnda ise Rus dili kullanlmal. lk okullarn program okuma-yazma, din, anadil, milli tarih, aritmetik, Rus corafya, imla, ve biyoloji derslerini iermeli. Bu dersler Kazak dilinde retilmeli. retimin dier safhas Rusa yrtlmeliydi ki bu da ortaokul ve teknik liselerinin ilk snflaryla uyum salamak iindir. Bu tr okullar bitirdikten sonra Kazak rencileri hem Mslman hem de Rus okullarnda eitimlerine devam edebilirler. 126 Hayatnn ekonomik uzun bir dnemini farkl Kazak da tahliller ehirlerinde imkan eitimci buldu. olarak geirmi olan Batursunov, sadece eitimle alakal deil sosyal, ve dini alanlarda yapabilme Rusyann smr siyaseti sonucu halkn iine dt ar ekonomik durumu ve Kazak toplumunun her bakmdan geri kaldn yakndan mahede etti. Ona gre halkn iinde bulunduu iptidai durum sadece Rus politikalarndan deil ayn zamanda halkn iine dt tembellikten kaynaklanmaktayd. Aykap dergisinde yaynlanan Kazak fkesi adl z
125 126

Ahmet BAYTURSUNOV: Kazaka Oku Caynan, Ak col, a.g.e.,253. Ahmet BAYTURSUNOV: Bastav Mektep, Kazak Nu .61 (1914)

126

eletiri niteliindeki makalesinde topraklarn kaybeden halkn hkmete olan fkesini anlamsz bulup asl sorumlunun bizzat kendilerinin olduunu kinayeli olarak u ekilde anlatt: Hareketsiz yatan Kazaklarn gnlne son zamanda yeni bir kayg girmeye balad. Hkmetin Kazak topraklarn Rus gmenlere datmasndan dolay endielenmekteler. Balarna gelen musibetin neden geldiini anlamadan hkmete fkelenmekteler. Her bakmdan geri kalm olan ve tembellikten kurtulamayan Kazaklarn fkelenmeye haklar var m? Kazaklarn iine dtkleri tembellik gemiten bize miras kalan bir adet. Gemite de topraklarn kullanmayp para karlnda Rus gmenlere kiralayan Kazaklar yok mu idi? Ata yolda olan tembellik ve cehalet gnmzde de bizi brakmamakta. 127 Baytursunovun asl grevi halk dikkat ektii yola bir baka konu din adamlarn stlendikleri misyonu ktye kullanmalaryd. Ona gre din adamlarnn doru sevk etmek ve aydnlatmakt.Kazak mollalarn, cennet ve cehennem gibi ancak yaratcnn tasarrufunda olan kavramlar kullanarak kendilerine maddi kar salamalarn eletirel dille yazd iirlerine yanstt.128 Yapt arasnda aydnlar almalarla haline Kazak eitim sitemine ve edebiyatna Kazak sosyalist salad katklar Baytursunovu kendisinden sonra gelen kazak aydnlar sembol zerinde getirmitir. Sovyet dneminde onun yneticilerin etkisini bilen Komnist

127 128

Ahmet BAYTURSUNOV: Kazak kpesi, Aykap,Nu.2 (1911) Basnda salle - Banda sark Avznda alla - Aznda Allah Moldalarga ne gamal? - Mollalara ne znt? Aldap curtu cimak mal - Aldatp halk biriktirmekte mal Umak molda kolunda - Cennet mollann elinde Savda-sattk coulunda - Ticaret yolunda Bergende-umak - Cennet mollann elinde Bermeende-tozak - Vermezsen- cehennem Dep yreter halka diye retmekteler halka Umaktn kiltin Cennetin kilidini Allann mlkn Allahn mlkn Arendea alppa?- Kiraya m vermekteler Bkz; Ahmet BATURSUNOV: Masa, Akcol, a.g.e., 78.

127

enternasyonalizmi

desteklemesi

ynnde yaptklar

basklara

ramen

Baytursunov, kendi dncelerini dile getirmekten ekinmemitir.

3.4.2.Alihan Bkeyhanov Soyu Kazak hanlarna dayanan Alihan Bkeyhanov 1870 ylnda Semey eyaleti Karkaral ehrinde Tokravn Nehri kenarndaki bir kyde dnyaya kaydoldu. geldi. lk eitimini Kazak mollalardan ald. Ald eitimden lk okulu bitirdikten sonra Karkaraldaki 3 yllk okulu tatmin olmad iin 3 snfl Kazak-Rus ilk okuluna kendi istei ile kazand. Bu okulu da baar ile bitirdikten sonra 1879 ylnda Karkaral ehrinde Kazak renciler iin alan okula kaydoldu. 1879 ylndan 1886 ylna kadar yksek not demiryolunun alannda da profesr almaya hak teknik baarl eitimine bu okulda devam etti. Bitirme imtihannda mezun iin oldu. 1882 ylnda Sibir altyaps bir alan teknik okulu kazand. Bu alarak okuldan

okuldan fen dersleri ve teknik derslerin yannda eitim Borodine yazd dileke karlk

Rus tarihi ve Rus dili Orman Enstits 200 ruble burs Orman-Teknik grd.

ald. 1890 ylnda niversitesi

kazanarak

Petersburg

Enstitsnde yksek renime balad.129 Onun Petersburgdaki yllar Marksizmin, Avrupada balad dneme en ateli yllar olup Rusyada da yaylmaya rastlamaktadr. Bu dnemde Bkeyhanov ihtilalci ve

sosyalist dncelere sahip renci hareketlerine katlmtr.130 niversiteden mezun olduktan sonra 1895 ylnda Rusyadan Orta Asyaya g eden Rus kyllerinin sosyal ekonomik durumlarnn aratrlmas iin kurulan ekibe katlmak iin bavurdu. Ama bavurusu kabul edilmedi.Bunun zerine Omb ehrindeki ziraat okulunda

129 130

Alihan BKEYHAN: Tandamal, a.g.e., 6. Alihan BKEYHAN: Tandamal, a.g.e., 10.

128

matematik dersleri vermeye balad. Bu dnemde sosyalist dncelere sahip Stepnoy Kray gazetesinde de makaleleri yaynlanmtr.131 Alihan Bkeyhanov eyaletlerindeki 1896 ylnda Akmola, Semey ve Turgay yer alt ve yer st kaynaklarnn tespiti iin kurulan F.A.

erbinann ynettii aratrma ekibinin almalarna katld. Ekibin baka bir amac ise Kazaklarn yerleik hayata geirilmesi iin gerekli olan altyapnn hazrlanmas ve bu blgelerin sosyal ve kltrel yapsnn tespitiydi. Bu almalar 1903 ylna kadar devam etti. Elde edilen sonular 13 ciltlik bir eser olarak yaynland. Bkeyhanovun Pavlodorskii Uyezd ve Karkaralinski Uyezd adl almalar da bu eserin iinde yer ald. Buradaki almalarnn onun asndan en nemli sonucu Rusyann Kazakistan siyasetini yakndan grm olmasdr. Bu dnemde ayrca Rusya Corafya Kurumunun Bat Sibirya blmne ye seilen Bkeyhanovun 1898-99 yllarnda Dala Vilayeti gazetesinde alt tane makalesi yaynlanmtr. Onun erbina aratrma ekibinde yapt baarl almalar dier aratrma ekiplerine katlmasna imkan hazrlad. Rusya hkmetinin sponsorluunda Kuzey Kazakistandaki ekonomik ve demografik yapy aratrmak zere kurulan ekibe kabul edildi. Bkeyhanov, bu ekiple birlikte Turgay, Semey ve Akmola eyaletlerindeki at ve kei besicilii zerine incelemeler yapt.132 Bu almalar dneminde ayrca tarihi aratrmalar da yapma frsat bulmutur. Orta Cz han Ablay Hann Rusya memurlarna gnderdii mektuplarn tercmelerini ieren almasn Corafya Kurumu dergisinde yaynlatt.133 Bilimsel aratrmalar amacyla yapt bu seyahatleri srasnda Kazak tarihi, etnografyas, ve edebiyat zerinde de alma frsat buldu. Tarih alandaki almalar onun siyasi alandaki mcadelesinde takip edecei yolu belirlemesinde nemli rol oynad. Bkeykanov, Kazak lkesinin tarihini derinlemesine aratrd. Kk Czn, Orta Czn ve
131 132

Alihan. BKEYHANOV: garmalar, a.g.e., 10-11. Alihan BKEYHAN: Tandamal, a.g.e., 153-92 133 Steven SABOL: a.g.e., 76.

129

Ulu Czn Rusyaya katlmasnn sebepleri ve 19. yzyln balarnda Kazakistandaki Kenesar ve Navrzbay ayaklanmalar zerine younlat. Rusyann basklar sonucu ortaya kan milli hareketlerin baarszla uramasnn sebeplerini inceleyerek kendisine dersler kard. Rusyaya kar verilecek olan mcadelenin ancak halkn tamamnn destei ve ve kltrel seviyenin ykseltilmesi ile baarya ulaabileceini anlad.134 Petersburg niversitesinde eitim ald dnemde Rusyada Avrupada gelien fikir hareketlerini yakndan takip eden Bkeyhanovun zerinde bu fikirlerinde derin tesirleri olmutur. Bu tesiri daha sonraki dnemlerde Fransz ihtilaliyle ilgili yazd makalelerde grmek mmkndr. O Fransz ihtilalinin sonunda ortaya kan zgrlk, eitlik ve kardelik gibi ilkeleri insanln kurtuluu iin yegane zm yolu olarak grmtr.135 Semey blgesinde yapt almalar onun Abaya olan ilgisini olumasn, Abayn Kazak dili ve artrmtr. Onun dnce yapsnn yazm olduu

edebiyatyla alakal dnceleri136 ile Rus istilasna kar halk ozanlarnn iirler de etkilemitir.137 Abayn fikir dnyas ile alakal ylnda Semey ehrinde Corafya Kurumu yazd makale 1907

tarafndan bastrld. 1910 ylnda Petersburgda A. I. Kostayanskinin Milli Hareket Trleri adl kitabnda Bkeyhanovun Kazaklar adl makalesi de yer ald. Bu makalede Bkeyhanov zellikleri hakknda bilgiler vermitir. 138 1905 ylnda arlk smrsn protesto etmek amacyla yaplan mitinglerde ve dilekelerin yazlmasnda nemli rol oynayan Bkeyhanovun faaliyetleri Rus Polis Tekilatnn dikkatini ekmi ve Kazaklarn yerletikleri blgelerin

kara listeye alnmtr.139 Bundan sonraki dnemde Kazaklarn haklarn siyasi yoldan korumak iin Rusya Anayasal Demokrat Partisi(Kadet)ne
Alihan BKEYHAN: Tandamal,, a.g.e., 15. Alihan BKEYHANOV: garmalar,a.g.e., 8. 136 A.g.e., 8. 137 Alihan .BKEYHAN: Tandamal, a.g.e., 6. 138 Krkbay ALLABERGEN ,Carlkasn NUSKABAYULI: Alt Alatn Ardaktlar, (Almat, 1994), 40. 139 Mambet KOYGELDYEV: a.g.e., 102.
135 134

130

ye oldu. 1906 ylnda alan I.Rusya Devlet Dumasna Semeyden vekil seildi. Semeyde yaplmas planlanan blge toplantsna giderken Omb Valisi tarafndan Nisan 1906da tutukland iin Duma toplantsna katlmakta gecikmitir.140 Petersburga geldiinde Dumann Rus ar tarafndan kapatlmasn protesto eden Viborg bildirisine imza koyduu iin yargland. 1908 ylnda Semey ehrinde 3 ay hapis yatt. II. Duma seimleri onun hapiste olduu dnemde yapld iin bu seimlere katlamad. Hapisten ktktan sonra 1908den 1915 ylna kadar fikri ve siyasi faaliyetleri srdrecei Samara guberniyasna srgn edildi. Bu dnemde nce Aykap dergisinde daha sonra ise Kazak gazetesinde yazd ats kongre makalelerle altnda siyasi Rusyann Kazakistanda yapt mcadelesini devam hakszlklar ve Kazak halknn problemlerini dile getirdi. Ayn zamanda Kadet Partisi ettirdi.141 1914 ats ylnda altnda gerekleen IV. Rusya Trkleri Kongresine katlan Bkeyhanov, bu sonrasnda Dumada Mslmanlar Fraksiyonu alan broda Kazaklarn haklarn korumak iin grev ald. 142 1916 ylnda Bkeyhanov, Samarda ki srgn sresi bittikten sonra Orunburga geldi. Siyasi faaliyetlerine burada devam etti. Kadet Partisinin ve Geici Hkmetin Kazaklara otonomi vermemesi zerine Kadet Partisinden ayrld.Tom ehrinde Tomdaki bu gerekleen siyasi Sibir Otonomistlerinin Ala Partisinin Kazak Otonomisi bakan seildi. kongresine katld. faaliyetler

kurulmasyla neticelenmitir. 1917 yl Aralk aynda ilan edildiinde Alihan Bkeyhanovda bu otonominin

Kazakistana Komnistler hakim olduktan sonra dier Ala Orda liderleri gibi sulu muamelesi grd. 1920-22 yllar arasnda hapiste yatt. Daha sonra ise Moskavaya srgn edildi. 143 Srgn yllarnda da bo durmayan Bkeyhanov, Ahmet Bayytursunov, Mrcakp Dulatov ve Macan Cumabayev, gibi Kazak aydnlar ile birlikte Alka adndaki cemiyeti kurdu. Mcadelesini bu
140 141

Galm. AHMETOV: a.g.e., 204. Alihan BKEYHAN: Tandamal, a.g.e., 22. 142 TLLERDEN: Broga Kii Civer, Kazak, Nu.177, (1916) 143 Alihan BKEYHAN: Tandamal, a.g.e., 23.

131

cemiyet vastasyla srdrmeye alt. Bu dnemde hem S.S.C.B.nin merkezi basm hanesinin Kazak blmnde yazar olarak ilmi ve edebi almalarna devam etti hem de sadece says kacak olan ylnda merkez bir ok Bat klasiinin Kazaka evirisini yapt. Gazetecilik faaliyetlerine de devam eden Bkeyhanov, Temirkazk gazetesini yaynlad. 1927 son verildi. Pantrkist ve basm hanedeki grevine

Panislamist dncelere sahip olduu iddiasyla hapsedilen Bkeyhanov, 1927-37 yllar arasnda Petersburgda hapis yatt. 1937 ylnda Sovyet ynetimi tarafndan idam edildi.144

3.4.3. Macan Cumabayev

Macan Cumabayev ilk eitimini 1905 ylnda Kzlyar ehrinin nde gelen zenginlerinden olan ve stanbulda niversite eitimi alm olan Muhammetcan medrese Kuzey Berievin am o olduu medreseden nemli ald. Bu eitim Kazakistann dnemdeki en

kurumlarndan birisi olup medresede Arapa, Farsa, ve Trk dilinde eitim verilmekte, Trk tarihi ise teferruatl olarak retilmekte idi.145 iirlerinde Kzlyardaki Trk bu tarihinin zenginliini ileyen Macan, tarih edebiyata olan bilincini ilgisinin medreseden almtr. Onun

artmasnda Kazak airi Abay ve Tatarlarn nl airi Zakir Sadkul Ramiyevin eserlerinin yannda medrese eitimi srasnda tant Sadi, Firdevs, mer Hayyam gibi ark edebiyatnn
146

nde

gelen

isimlerin

eserlerinin de byk etkisi oldu.

Medresedeki eitimini tamamladktan sonra

Macan Cumabayev,

1910 ylnda medreseden arkada Bekmuhambet Serkebayev ile birlikte Ufa ehrindeki Aliye Medresesinde eitimine devam etti. Bu dnemde,
A.g.e., 24-27. H.ABDULLN ve K.KESENOV: Mustafa men Macan- Turan Elinin Danalar (Almat, 1993), 33. 146 A.g.e., 36.
145 144

132

Aliye Medresesinde nde gelen hocalar arasnda Selimgerey Canturin ve Alimcan brahimovda bulunmaktayd. Macan, Aliye Medresesinde eitim alan Suleyev, Kudiyarov, mancanov, Orazayev, Maylin, Ekeyev gibi Kazak siyasi ve dnce hayatnda sz sahibi olacak olan Kazak genleri ile tanmtr.147 Abaya kar byk muhabbet besleyen Macann Abayla alakal iirleri 1912 ylnda olpan adl iir kitabnda yaynland. Macann kitabn yaynlamasnda onun airlik ynnn ne kadar gl olduunu fark eden Alimcan brahimovun byk destei oldu. brahimov bir Kazak kznn hayatnn anlatan Kazak Kz adl romann giri sayfasna gen Macann yazd iiri koymutur.148 Dneminde Trklk ve Ceditilik dncelerinin temsil edildii Aliye Medresesinde ald eitimin Macann fikir dnyas zerinde etkili olmutur.149 Gen air 1911 ylnda Kzlyara dndkten sonra Mrcakp

Dulatovla tanarak ondan Rusa renmeye balad. 1914 ylnda girdii Omsk retmen okulundan 1917 ylnda baaryla mezun olan Macan, Kazak ocuklarnn akademik baarlarn desteklemek iin kurulan Macann Potanin Fonu tarafndan para ile dllendirildi. Potanin,

gelecein okan Velihanovu olacana dair tahmininde yanlmamtr. nk Macan Cumabayev, sadece air olarak deil tarihi, dilbilimci ve eitimci olarak da Kazak aydnlar arasnda yerini almtr.150 Macan, iirlerinde Trk kavimlerinin o dnemdeki dankln, yabanc igali kaynaklanan altnda eziklii de yaamak anlatt. zorunda air kallarn ve bundan Trkiye mtareke yllarnda

Trklerine hitaben kaleme ald Alstag Bavrma-(Uzaktaki kardeime )

147 148

Macan CUMABAYEV: Tandamal, Haz. D.BERMBETOV (Almat, 1992), 6. H.ABDULLN ve K.KESENOV: a.g.e., 36. 149 Macan CUMABAYEV: garmalar, c.1 a.g.e. 9. 150 Svetlena KOVALTSKAYA: a.g.m., 648.

133

adl iirinde Anadolu Trklerinin iinde bulunduu skntl durumu dile getirdi.151 20. yzyln balarnda dnyann deiik yerlerinde yaayan

Trklerin iinde bulunduklar zor durumu Tanrya hitap ettii iirlerinde dile getiren Macan, lde yaayan Araplara bile peygamber ve kitap gnderdiin halde Trke byle bir ltufta bulunmadn diyerek Allahtan iirlerine doru yolu gstermesini istemitir.152 iirlerinde Rusya ve ynetiminin Trklerden Kazak Trklerine yapt hakszlklara ve Kazakistan igaline tepkisini yanstan Macan, Ruslardan bahsederken gece ve gndz gibi sembolleri kullanmtr. Ona gre Trkler gndz, Ruslar ise geceyi, karanl temsil etmekteydiler. air, Trkistan, Ot-(Ate), Oral, Aksak Temir Sz,Kns gibi iirlerinde Trklerin eski savalk ruhunu byk bir cokuyla verek Rusyaya kar verilen zgrlk mcadelesinde halkn maneviyatn ykseltmeye alt.153 Stalin dneminde Kazak aydnlarna kar balatlan yok etme hareketinden ldrlmtr.154 nasibini alan Macan, Sovyet mahkemelerinde yarglanm 1937 ylnda Pantrkist fikirlerinden dolay sulu bulunarak

3.4.4.

Mrcakp Dulatov Turgay eyaletinin Sarkopa ilesinde

25 Kasm 1885 tarihinde

dnyaya gelen Mrcakp Dulatovun babas eski usul medrese tahsili

151

Alsta avr azap ekken bavrm - Uzaklarda ar azap eken kardeim Kuvargan bayeektey kepken bavrm - Solmu bayeek(lale) gibi olmu kardeim Kamagan galn cavdn ortasnda - Kaln dman kuatmas altnda Kl klp kzdin casn tkken bavrm- Gl gibi gz yalarn dken kardeim Abdul Kayyum KESC: Bolevik htilalinden nce Kazak Trklerinde Eitim, Kltr, ve Fikir hayat, Trkler, Vol-19 (Ankara, 2002) 445. 152 Zeki Velidi TOGAN: a.g.e., 567. 153 Timur KOCAOLU: Macann iirleirnde Gne,Ate ve Alev, Trk Edebiyat Dergisi, s.243 (Ocak,1984) 36. 154 Kayrcan KASENOV ve Emircan TREHANOV: Kzl Krgn, 37-ge Apat Bolgandar (Almat, 1994) 27.

134

grm ve gen yata hacca gitmi bir kii idi.155 lk eitimine kyndeki medresede balayan Mukan Dulatovu medreseden ald eitim tatmin etmeyince, babas onu medreseden alarak brahim Altnsarnn at

Toktabayn Rusa eitim verdii Kazak-Rus okuluna yazdrd.

Dulatov daha sonraki dnemlerde eitim ald medresenin kendisi iin faydal olmadn u szlerle ifade etmitir: Babam beni sekiz yamda Tatar mollasna okumaya verdi. Hoca ok sevimsiz bir adamd. Ondan ne kadar ders aldm hatrlamyorum. Ancak hibir ey anlamasam da dualar Arapa aslndan okumay renmitim.
156

Dulatov Kazak-Rus

okulunun ise gznn almasna sebep olduunu ifade etmitir. 157 1897 ylnda Turgay ehrindeki Kazak -Rus okuluna giren Dulatov, bu okulda 5 yl okuduktan bu sonra 1902 ylnda retmen en verimli dneme olarak a, denk Kazakistann deiik yerlerinde almaya balad. Kazakistanda ses getiren eserlerini liberal ve gelmitir.158 ki yl ky okullarnda retmenlik yapan Dulatov, o sralarda Kazak halk arasnda ismi duyulmaya balayan ve onu her bakmdan etkileyecek olan Ahmet Baytursunov ile tanmak iin Ombya gitti. Bir sre sonra Karkaralya giden Dulatov, burada nceleri gizli sonradan ise aktan aa yaplmaya balayan ar aleyhtar yapt faaliyetlere hakszlklar katld.159 1905 protesto hareket etmek ettii ylnda Rusyann Kazakistanda milli dnemde yazd. Onun bu Kazakistanda siyasi hareketliliin hzland, Rusya Mslmanlar arasnda dncelerin gelimeye balad

amacyla hazrlanan dilekede onun da imzas Bkeyhanovun da byk etkisi olmutur.

bulunmaktadr. Bu dnemde onun fikir yapsnn gelimesinde, beraber Alihan Karkaralda bulunduu srada Kadet Partisinin almalarna katld. 20

155 156

Aur ZDEMR: Kazak Trklerinin Byk Edibi Mrcakp Dulatov, Bilig, s.3 (1996) 162. Asanbay,ASKAR: Turan Bykleri (stanbul, 2003), 159. 157 Mrcakp DULATOV: garmalar (Almat,1991), 3. 158 A.g.e, 4. 159 Aur ZDEMR: a.g.m., 162.

135

Kazak

genci

ile
160

birlikte

delege

seilerek parti Rus

almalar iin kar bir

Petersburga gitti.

Mircakp Dulatov fikir altyapsn balayan Serke

Kazakistandaki alt. ilk

smrsne

taraftan siyasi hareketlere katlrken dier taraftan da bu mcadelenin hazrlamaya gazetesinin Bu amala 1907 ylnda kmaya adl iiri, ikinci saysnda Genlere

saysnda da Bizim Maksadmz adl makalesini yaynlad. Yazm olduu makalesiyle Rusyann Kazakistanda yapm olduu haksz uygulamalar ar bir ekilde eletirdi. Serke gazetesinin bu makaleden dolay kapatld tahmin edilmektedir.161 Rusya ynetiminin Kazakistanda uygulad smrge ve asimilasyon politikalarnn Kazak halk iin ne kadar tehlikeli olduunu gren Dulatov, halkn uyarmak maksadyla Uyan Kazak adl irini Ufa ehrindeki ark matbaasnda bastrd.162 iir ksa zamanda halk arasnda elden ele dolamaya balad. iirin halk arasnda yaylmasnda din adamlar ve imamlarnda byk rol oldu. iirin Kazaklar zerindeki ne kadar tesirli olduu Rus makamlarnn yazmalarndan da anlalmaktadr. Mrcakp, tutuklanmadan nce dosyasn hazrlamak zere Rusya ynetimi tarafndan grevlendirilen Omb ehri jandarma blm bakan yardmcs Yzba Levanevskiy 1911 ylnda yazd raporda: iirin Rusaya tercme edildiini, ustaca yazlan iirin tercmesinin bile ok etkileyici olduunu, mahiyeti bakmndan ise Kazaklar Rus hkmetine kar kkrttn, Panislamizmi tevik ettiini belirtmitir.163 Kitab yznden polis tarafndan yakn takibe alnan Dulatov, Burada resmi Akmolla tarafna srgne gnderildi ve kitab toplatld.

hizmete alnmadndan dolay Kazak genlerine Rusa dersler vererek geimini salad. Bu dnemde edebi almalarna da devam etti. Kazak edebiyatnda ilk roman denemesi olan Baktsz Camali Kerimovlar matbaasnda yaynlatt. Aykap dergisinde de yazlar yazan Dulatov, 1911
160 161

Mircakp DULATOV: a.g.e., 6. A.g.e., 7. 162 A.g.e., 3. 163 Mambet KOYGELDYEV: a.g.e., 137-138.

136

ylnda Uyan Kazak adl iirinde su unsuru bulunduundan dolay tutukland ve 6 ay hapis yatt.164 arlk sansr bu dnemde o kadar iddetli olmutur ki Dulatovun tutuklanma haberi yaynland iin Aykap dergisine 300 ruble Vakit gazetesine 100 ruble ceza kesilmitir.165 Hapisten kan Dulatov Orenburgda srgn hayat yaayan Ahmet Baytursunovnun yanna giderek Kazak gazetesini karmaya balamlardr. Nisan 1918 tarihine kadar yaynlanacak olan gazetede edebiyat, tarih, medeniyet ve siyasi konularda makaleler yazd.1917 ylnda Kazak ve Rusyann Dulatov, gazetesinde yaynlad Tarihi Yl adl makalesinde Kazak halknn ksaca tarihesini anlatt. Kazaklarn hakimiyeti hakknda bilgiler verdi.166 Ala Partisi ats altnda siyasi faaliyetlerini devam ettiren Ala Orda milli hkmetinde de grev almtr.
167

Kalmuklarla sava

Boleviklerin

Kazakistana hakim olmasndan sonra Takentte yaynlanan Ak Col gazetesinde almaya balad. 1921 ylnda Semeye giderek buradaki mahkemede hakim olarak alt. 1922 ylnda tekrar tutukland ve hapse atld. Bkeyhanov ile birlikte hapisten kartlarak Orenburga yardmc gnderildi. Orenburgda Kazak Eitim Enstitsnde hoca olarak greve balad. Ayn zamanda da Enbeki Kazak gazetesinde de redaktr olarak alt.168 1922 ylnda iki blmden oluan Esep

Kural-(Hesap Kitab) adl kitabn Takentte bastrtt. Yine bu yllarda Balkiya adl drt perdelik bir piyes yazd.169 1925-30 yllar arasnda Sovyetler Birlii genelinde olduu gibi Kazakistanda da milli bamszlk grlerini savunan ve bu ynde mcadelelerini srdren ileri grl aydnlar Halk Dman olarak ilan edilmi ve onlara kar Merkez Komitenin destei ile Tahkikata urayanlar Komnist Partisi tarafndan tahkikat balatlmt. arasnda bulunan Dulatov, 1930da tutuklanarak

idama mahkum edildi. Bu karar daha sonra 10 yllk hapis cezasna

164 165

Mircakp DULATOV: a.g.e, 9. A.g.e., 9. 166 MADYAR: Tarihi Cl Kazak, Nu.212 1917 167 Mircakp DULATOV: a..g..e., 10. 168 A.g..e., 12. 169 A.g..e., 13.

137

evrilmitir. Dulatov 5 Ekim 1935de Solovetsk srgn kampnda vefat etmitir. Kazakistan Cumhuriyeti 4 Kasm 1988 tarihli karar ile su kant olmadndan itibar geri verilmitir.170 20. yzyln banda Kazak dnce hayatnda nemli bir yere sahip iine olan Dulatov, eserlerinde skntl durumu Kazak dile topraklarna Rus getirmeye alt. gmenlerin Rusyann Kazaklarn yerletirilmelerinden dolay ar ekonomik arlar altnda ezilen Kazaklarn dt snrlandrmalarnn olmad Kazak Hanl dnemindeki

mutlu hayatlarndan ve adetlerinden gemie zlem duyarak bahsetti. Ayn zamanda Kazaklarn iinde bulunduu danklk ve geri kalmln sebebini eletirel gzle inceledi. ine dlen kt durumun sebebini, Kazaklar arasnda birlik olmamasna ve halkn tembelliine balad.171 Rus gmenlerin Kazakistana yerletirilmesini eletirmesine ramen gmenlerin yaptklar tarmsal faaliyetleri verek Kazaklara rnek gsteren Dulatov, Rus teknolojisi ve biliminin Kazakistanda bilimin geliebilmesi iin frsat olduunu savundu. 20. yzyln bandaki teknolojik gelimeleri takip eden Dulatov telefon, araba, gramofon, telgraf gibi teknolojik aletlerin icat edildiini bunlardan faydalanmann gerektiini, bu gelimeler olurken Kazaklarn bu gelimelerden habersiz kalmasnn ac verici olduunu dile getirdi. ilimlerin yannda Rus Dulatov, Kazak genlerine
172

Kalknmann anahtar olarak slami tekniin renilmesini iin Batda gelien gren bilimi faydas

ve Avrupai bilim halkn

renmelerini ve bilgilerini halkla paylamalarn tavsiye etti.173 Kazaklar Bat medeniyetini renmeye tevik eden Dulatov, ayn zamanda Kazak bozkrlarnda slamn gelimesine nem verdi. Kazakistanda slamn gelimesi ve slami eitim veren medreselerin yeniden dzenlenmesi iin bir takm zm nerileri sundu. Onun bu
Gulzhanat SAKENOV: Kazakistandaki Ala Milli Kurtulu Hareketi ve Trkiyedeki Milli Kurtulu Hareketi ile Mukayesesi (1917-1923) ( stanbul, 2002) 52., (Yaynlanmam doktora tezi) 171 Mircakp DULATOV: Kazak Halknn Burng hem Bugng Hali , garmalar, a.g.e., 2024. 172 Miecakp DULATOV : Huner menen Hasl Bolgan Nerseler, garmalar, a.g.e., 25-27. 173 Mircakp DULATOV: Nasihat Gumumiya, garmalar, a.g.e., 58-63.
170

138

konu

hakkndaki

dnceleri

u ekildedir: 1-)Kazaklar,

Mftle

balanmal ve Mftlerde seimle ve imtihanla greve balamaldr. 2-) Her eyalet ve her ehirde Mslman din adamlar grev yapmal ve bu din grevlileri Rusa bilmeseler de slam iyi bilen kiilerden seilmeli, halkn nikah, boanma, miras gibi eriatn medeni hukuk alanndaki hkmlerini iyi bilmeleri gerekmektedir. 3-) Medreselerde iki tane molla olmal. Bunlardan birisi Arapa dierinin ise Rusa eitimi pedagojik kurallara uygun olarak verebilecek seviyede bilgiye sahip olmaldr. 4-) Bu eitimciler 5 ylda bir seimle greve gelmeli. Aylklar zemstvo(yerel ynetim) tarafndan denmelidir. 5-)Mescit eitim veren mollalar ve medreseler ekilde iin vakf kurulmaldr. 174 Medreselerde Dulatov, geleneksel olduklarn belirtti. 175 Gemiten kalan ve terk edilmesi gereken bir ok adetin varlndan sz eden Dulatova gre bu adetlerin doar banda beik kertmesi gelmekteydi. Kazak aileleri, ocuklar domaz evlenmeleri iin iddetli eletiren yetersiz medreselerde verilen eitimin gnn artlarna kafi eitim veren mollalarnda

gelmediini bu medreselerde

anlamakta, ocuklar bydkleri zaman birbirlerini sevmeseler veya baka birilerini sevseler bile evlenmek zorunda kalmaktaydlar. Kurulan ailede ksa bir zaman iinde geimsizlikler balamakta idi. Kazaklarn bir dier kt alkanl da balk paras idi. Bu adete gre yalar 60-70e gelmi olan Kazak erkekleri karlar ldkten sonra gen istemeseler olmadndan bile dolay babalarndan para karlnda Kazaklarn kzlarla onlar satn alarak

evlenmekteydiler. Paras olmayan Kazak genlerinin ise maddi imkanlar evlenememekteydiler. terk edilmesi gereken dier adetleri ise len bir erkeklerinin birden fazla kadnla kiinin einin len kiinin erkek evlenmeleriydi. Dulatov, Tatarlarn

akrabas ile evlenmeye zorlanmas ve eriatta olmad halde Kazak evlilikle alakal adetlerinin Kazak adetlerinden farkl olduunu onlarn
174 175

Mircakp DULATOV: Kazak Halkna Dini Bir Vagz, garmalar, a.g.e., 34-36. A.g.e., 36.

139

kzlarn kzlarnn

gen

yata zorla insanlara nem

evlendirmediklerini veya verdiklerini dile eserinde

para nemlisi bu

karlnda Tatarlarn konularda yzyln

sevmedikleri

vermediklerini, hepsinden

eitimlerine

getirerek

Tatarlarn rnek alnmas gerektiini vurgulad.176 Baktsz Camal adl Kazak kzlarnn 20. banda eski adetlerin tesiriyle iinde bulunduklar zor durumu edebi bir ekilde dile getiren Dulatova gre Nikah esnasnda da Mollalarn kzlarn rzasn almadan nikah kydklarn, bunun gnah m, sevap m olduunu dnmediklerini dile getirdi. Ona gre Kazaklar bu tr eskimi adetleri braktklar taktirde Kazaklar arasndaki mnakaalar sona erecek, herkesin sevdii kiiyle evlenmesiyle mutlu Kazak ailelerinin temeli atlacakt.177 Dulatov, Kazak sosyal hayatnda ve eitim siteminde yaplacak olan yenilik hareketlerine slamn engel olmadn hatta ancak islamn tevik edici gc kullanlarak bu yeniliklerin yaplabileceini dnd. Bu amala yenilik hareketlerinde toplumun da desteini kazanabilmek iin slami kavramlar kullanmaya zen gsterdi. Bu ynyle dneminde gelien ceditilik dncesinden etkilenmitir. Baz eserlerinde bu etki ak bir ekilde grlmektedir. Balkiya adl piyesinde, bir Kazak kyne eitim vermek amacyla gelen cediti dnceye sahip bir retmenin Kazaklar aydnlatmak iin verdii mcadeleyi, karlatklar problemleri ve eski usulde eitim veren mollalarn slam dinini yanl anlatarak halk kandrdklarn, slam kendi karlar iin kullandklarn anlatt. Dulatova gre mollalar halktan slamiyeti kullanarak zekat ad altnda para toplamakta, bu Kazaklar, paralar kendilerine
178

kendi

rahatlar

iin

kullanmakta hem

ve

zenginleerek birden fazla kadnla da evlenmekteydiler. Toplanan bu paralarla ait okullar aarlarsa Rusyann uygulad Hristiyanlatrma siyasetinin nne geilebilir hem de Kazaklar milli uurlarn kazanabilirlerdi.

176 177

Mircakp DULATOV: Cesir Davalar Haknda, garmalar, a.g.e., 50-55. Mircakp DULATOV: Baktsz Camal, garmalar, a.g.e., 127-165. 178 Mircakp DULATOV: Balkiya, garmalar, a.g.e., 165-191.

140

Batllamak iin Rusann

renilmesi

gerektiini

savunan

Dulatov, Milli varln devam ettirilebilmesi iin de Kazak dilinin asla ihmal edilmemesi gerektiini belirtti. Ona gre okusun kendi ana dilini bilmesi gerekliydi. nsan nerede okursa lk mekteplerde alnan ilk mekteplerde

eitim ocuklarn terbiyesi iin ok nemli olduundan

ana dilde eitim verilmesi gerekmekteydi. Ana dilde eitim alan ocuk milli ruh kazanacak ondan sonra eitimine hangi milletin okulunda devam ederse etsin milli ruhunu asla kaybetmeyecekti.179

20. yzyln banda Batc Kazak aydnlar arasnda nemli bir yere sahip olan Dulatov, yazm alt. Dnceleri olduu kendi eserlerle uyuyan dneminde bir halk kadar uyandrmaya olduu

kendisinden sonraki Kazak aydnlarna da rehber oldu.

3.4.5. Muhammetcan Seralin

20. yzyln Kostanay aslen

banda

Kazakistandaki cediti Daha

hareketin

sembol

isimlerinden olan Muhammetcan Seralin, 1872 ylnda Turgay eyaletinin ehrinde olan dnyaya geldi. annesi ile yandayken kaybettii g etti. Troiskta babas Serali, tannm bir halk ozan idi. Babasnn lmnden sonra Tatar birlikte Troiska kendilerine maddi destek salayan tannm Tatar tccar Molla Ahmet Yauevle kurmu olduu yakn mnasebetler Seralinin fikir dnyasnda etkili oldu. aydnlarn nk bu dnemde Yauevin evi tannm yeniliki gelien topland bir yerdi. Seralin, Tatarlar arasnda

yenilikilik dnceleri ile ilk kez bu evde tant.180 Seralin ilk eitimini tamamladktan sonra Troisktaki Resuliye

medresesinde eitimine devam etti. Cediti dncelerin onun fikir

179 180

Mircakp DULATOV: Mugalimderge, garmalar, a.g.e., 237-239. Steven SABOL: a.g.e., 120.

141

dnyasna yer etmesinde medresede ald eitimin byk rol oldu. nk Seralin, bu dnemde yeniliki Tatar aydnlarn zellikle de ehabettin Mercaninin eserlerini okudu. Sosyal,dini ve kltrel kimlii koruyarak Batda gelien ilim ve fennin alnabileceini bunun da en cediti aydn Seralin gzel yolunun Rusa renmekten getiini savunan

Mercaninin eserlerinin181 Seralin zerinde byk etkisi oldu.

medresede eitimini tamamladktan sonra Kostanaydaki Kazak-Rus okulunda eitimine devam etti. Bu okulu da bitirdikten sonra Turgay eyaletinin Irgz ehrinin uzak kylerinin birinde kendi okulunu aarak Kazak ocuklarna yeni usulde eitim vermeye balad.182 Seralin bu dnemde bir taraftan da etti. edebi almalarna devam

iirlerinden oluan Top Cargan adl iir kitabn 1900 ylnda

tamamlad. Kitabn ancak 1903 ylnda bastrabildi. Top Cargan isimli bir atn bandan geen olaylar konu alan iirlerinde Sultan Kenesarnn bakaldr hareketini tasvir etti. Kenesary kendi zenginliini artrmak iin mcadele eden diktatr olarak anlatmtr. Seralin ikinci iir kitab Gulkaimay 1901 ylnda yazd. kinci eserinde Kazak halk arasnda yaatlan gereksiz adetleri eletirdi. Rusyada yaayan Mslmanlarn geri kalma sebeplerini sorgulad.183 1903 ylnda Troiska dnen Yaueve ticari fikir faaliyetlerinde hayatnn yardmc Seralin fikir burada bir taraftan

olurken dier taraftan da dneminde kan gazete ve kitaplar okuyarak dnyasn zenginletirdi. Onun gelimesinde Gaspralnn da etkisinin olduunu Gaspralnn lmyle alakal yazd Yeri Dolmayan lm adl makalesinden anlalmaktadr. Makalesinde Gaspraly Rusya Mslmanlarn uyandran ilim adam olarak tarif eden Seralin, kendisinin de onun eserlerini okuduunu ve etkilendiini yazmtr. 184
181

Aye Azade RORLCH :The Volga Tatars : A Profile in National Resilience (California,1986)

88.
181 182

Steven SABOL: a.g.e., 122. Muhtar AVEZOV: Adebiyat Tarih (Almat,1991), 152-155 183 Steven SABOL: a.g.e., 124 184 Muhammetcan SERALN: Ornu Tolmastay lm, Aykap, N.17 (1914)

142

Seralin ticaretle urat zerindeki olumsuz etkilerini

dnemde Kazak mahede etti.

bozkrlarn gezme Ayn zamanda bu Rus

frsat buldu. Seyahati srasnda Rus smr ve iskan politikasnn Halk seyahatleri srasnda Kazakistana srgn olarak gelmi olan

sosyalist aydnlarla ve Rus sosyal demokrat partilerin programlar ile tanma frsat buldu. Sosyalist aydnlarla kurduu ilikiler 1905 ylndan sonraki srgn siyasi hayatnda Kostanaydaki etkili oldu. htilalci rgtlenmesinde Rus rol Sosyal Demokrat Partisinin alarak bu blgedeki

sosyalist aydnlarla olan diyalogunu gelitirdi. 1905 ihtilaliyle

birlikte gelien zgrlk ortamnda Seralin, Toiskta Kazak gazetesinin yaynlanmasna nclk etti. Fakat gazete birinci saysndan sonra Rus yneticiler tarafndan kapatlmtr185. Rusyann Kazakistanda uygulad smrge asimilasyon siyasetine kar rejim aleyhtar Sosyal Demokrat Parti ats altnda srasnda Rusyann Kazaklar mcadele etti. Partinin ilk seimlerinde Hristiyanlatrma siyasetini iddetle Kostanay blgesinden Duma iin aday seildi. Seralin, parti almalar eletirmitir. 186 20. yzyln bandan itibaren dil-Ural blgesinde basn-yayn hayatndaki yetkililerden balad. zerine
187

gelimelerden etkilenen izin ok alarak 1911 makale

Seralin,

Kazak

basn

yayn

hayatnda nemli bir yere sahip olan Aykap dergisin kartlmas iin Rus ylnda Aykap dergisini yaynlamaya makalelerle Kazaklarn 1915 ylna kadar yaynlanan dergide tarih, edebiyat ve dil yaynlad. Yazd

bir

kltrel kalknmasn Rusyada yaayan dier Trk halklar ile birlikte gerekletirmesini savundu.188

Bu gazete Ahmet Baytursun ve arkadalar tarafndan Orenburgta yaynlanan Kazak gazetesinden nce Kazak adyla 1907 ylnn Mart aynda Troisk ehrinde karlmaya balanmtr. Gazete Rusyadaki Sosyalist hareketlerden etkilendiinden dolay Sosyalist bir karaktere sahipti. Gazetenin arlk smrsn eletiren yazlardan dolay kapatld tahmin edilmektedir; H. BEKHOCN : Kazak Baspasz Tarihnnn Oerki, (Almat, 1981), 40. 186 Steven SABOL: a.g.e., 124-125. 187 Allabergen,KIRIKBAYEV , Carlkasn NUSKABAYULI ve Fezolla ORAZEV: a.g.e., 47. 187 Muhammetcan SERALN: Emle meselesi, Aykap,N.4 (1914) 188 Steven SABOL: a.g.e., 130.

185

143

Aykap dergisinin kapatlmasndan sonra bir sre yerel idarelerde grev alan Seralin, ubat ihtilalinden sonra gelien ve Ala Orda siyasi hareketine davet edilse de o bu teklifi kabul etmedi. nk Rusyada yaayan dier Trk halklarndan bamsz kltrel otonomi kurmak isteyen Ala Orda liderlerinden farkl olarak Seralin, Kazaklarn ancak dier Trk halklar ile birlikte kltrel kalknmalarn salayabileceklerini, Ruslatrma siyasetine kar koyabileceklerini dnyordu.189 Seralin Bolevik ihtilalinden sonra gazetecilik faaliyetlerine devam etti. 1919 ylnda Kazak Sosyalist htilal hkmetin Komitesi sesi ynetimine olan ye seildi. Sosyalist Kazakistandaki Ugun

gazetesinde editrlk grevi yrtt. 1923-26 yllar arasnda ise, Avl gazetesinin editrln yapt. Seralin, bu dnemde de Trk dnyas ile alakal dncelerini gazete araclyla dile getirmeye devam etti. Avl gazetesinde yaynlad Trkiye Cumhuriyeti adl makalesinde Mustafa Kemal nderliinde Anadolu Trklerinin Avrupa siyasetilerine kar baarl bir mcadele vererek Trkiye ettiini u Cumhuriyetini kurduklarn duyurarak halifeliin kaldrldn dnen ve zlen Kazak halkna, halifeliin hala devam ekilde duyurdu: Trkiye endielendirdi. Cumhuriyetinin ilan bir ksm dindar Kazak halkn

nk onlar Cumhuriyetin ilan ile birlikte Halifeliin de kaldrldn dndler ve unlar sylediler; Bu nasl i Trkiyenin halifesi Abdlhamitin, Abdlazizin torunuydu. Mft Cuma namaznda halife adna dua etmekteydi. imdi bu cumhuriyet nereden kt. Halifelii kaldrabilir mi? sultanyd. halifelik Bu endielerin Cumhuriyetinin etmekte. cevab ilanyla imdi udur: Dnyadaki saltanat halife kaldrld. dnya btn Ama Mslmanlarn ba olan halife ayn zamanda Osmanl Devletinin de Trkiye hala
190

devam

ilerine

karmamakta.

189

Seniya NISANOVA: M. Seralin Trki Halktar Tural, Kazak Tarih, Nu.5 (Almat, 2004), A.g.m., 72.

72.

190

144

20. yzyln banda Kazakistanda cediti dncenin en nemli temsilcilerinden olan Seralin 1925 ylnda salnn ktlemesinden dolay aktif gazetecilii brakarak memleketi Kostanaya dndkten sonra burada 1929 ylnda vefat etti.

IV. BLM KAZAK MLL BASINININ DOMASI VE TARTIILAN FKRLER

4.1. 1905 htilali Sonras Kazak Milli Basnnn Domas

Kazakistanda 19. Yzyln son eyreinde resmi nitelikli gazetelerin yaynlanmasyla birlikte basn- yayn hayat balamt. Bu dnemde devletin resmi basn faaliyetlerinin dnda bir takm zel giriimler de oldu. Bu alandaki ilk mteebbis 1879 ylnda gazete karmak iin Orenburg Kazak dilinde Valiliine Kazak adyla bavuran brahim Genel

Altnsardr. Altnsarnn bu istei ileri Bakanl izin vermedii iin reddedilmitir. Bylelikle Kazak gazetesi daha brahim Altnsar tarafndan kartlacak olan yayn hayatna balamadan son bulmutur.1 grl

1905 ihtilali sonucu doan hrriyet havas basn alannda da hissedilmi ve Kazakistanda ilk milli yayn milliyeti, liberal, sosyalist
2

ve muhafazakar Bu gazeteyi

gazete ve dergiler yaynlanmaya balamtr. organ Serke gazetesidir. organlar takip etmitir.

Kazakistanda yaynlanan dier yayn

4.1.1. Serke Gazetesi

Kazaklarn ilk milli gazete denemesi olan Serke gazetesi 1907 ylnda Abdrreid brahimin Petersburgta kard lfet
1 2

gazetesine

Krkbay ALLABERGEN: Alt Alatn Ardaktlar (Almat, 1994), 13. Dosal SALKINBEK : Tavelsizdikke Deyingi Kazak Baspasz Kazak Tarh, 4 (2004) 114. 3 lfet gazetesi Abdrreit bragimov tarafndan Aralk 1905te Petersburgta karlmaya balamtr. Gazetenin mhim yazarlarndan biri Musa Carullah Bigiyevdir. Dini meselelere

146

olarak Kazak aydnlarnn ve Petersburgta okuyan Kazak rencilerin katklar ile yaynlanmaya balad. Muhafazakar bir gre sahip olan lfet gazetesine ek olarak karld iin Serke gazetesi de muhafazakar bir politikaya sahipti. lfet gazetesi redaktrnn Necet isimli elyazmalarnda Serke gazetesi ile alakal verdii bilgiye gre Serke gazetesi 28 mart 1907 ylnda lfet gazetesinin yaynlanmtr.4 Gazetenin ba redaktr .Kocugulov yazd makalesinde 67.saysna ek olarak

Serkenin manasn: Boran iinde brakan, aylmaya meyilli eklinde izah etmitir.5 Gazetenin ilk saysnda Kazak aydn Mircakp Dulatovun Genlere adl iiri ve Bizim Amacmz adl makalesi yaynlad.6 Dulatov iirinde 20. yzyln banda her alanda geri kalan Kazaklar derin bir uykuya yatm olan insana ve Kazak benzeterek; btn midinin Kazak genlerinde olduunu genlerinin nclnde Kazaklarn

iinde bulunduklar gafletten uyanabileceklerini dile getirdi. 7 Dulatov yazm olduu Bizim Maksadmz adl makalesinde ise Rusya hkmetinin Kazak halkna yapm olduu hakszlklar ve hkmet memurlarnn siyasetine yapt zorbalklar Rus ar bir ekilde eletirdi. olduu Bununla btn birlikte Rusyann verimli Kazak topraklarna Rus gmenleri yerletirme kar karak hkmetinin yapm hakszlklar u ekilde dile getirmitir: Rusyann hakimiyeti altndaki Kazak halknn bir hukuk sitemi yoktur. Rus yneticiler Kazak halkndan topladklar vergileri istedikleri gibi kullanmaktadrlar. Kazak halknn inanlar ile ilgili kitaplarn yaynlanmasna izin verilmemektedir. Hkmetin Rusyada says artan
arlk veren bu gazete, Osmanl halifelisine de sempati ile bakyordu. Bkz; Nadir DEVLET: Rusya Trklerinin Milli Mcadele Tarihi (Ankara,1999), 168. 4 Ukiltay SUPHANBERDNA ve S.DAMROV: Aykap (Almat,1995), 20. 5 A.g.e., 20. 6 Mircakp DULATOV: garmalar Haz. Marat ABSEMETOV ve Glnar DULATOVA (Almat , 1991), 9. 7 Nayza menen Trtsede- Sng ile drtlselde Catrsn, Kazak oyanbay- Yatyorsun Kazak uyanmadan Muna kaln uykunu Bu kadar derin uykudan Berdin bizge, oy alla-ay- Verdin bize dnce ah Allahm ; Mircakp DULATOV: a.g.e., 37.

147

kyllerden kurtulmak iin bu kylleri Kazak topraklarna gndermeleri sonucu verimli Kazak topraklar Kazaklarn ellerinden kmaktadr. Ama zengin Kazaklar eski statlerini devam ettirmektedirler. Dumann kapatlmas zerine bunu protesto edenlerin ou hapse atld veya ldrld. Bu hapsedilenler arasnda bizim Kazaklardan da bir ok gen bulunmakta.8 Yaynlanmaya baladktan ksa bir zaman sonra gazete merkezi polis tarafndan baslarak gazete yneticileri tutuklanmtr. Buna sebep olarak Serke gazetesinin Kazak halkn Rus Hkmetine kar kkrtt gsterilmitir.9

4.1.2. Kazakistan Gazetesi

Kazakistan gazetesi 1912 yl Mart aynda nce Han Ordada sonra Uralskda Rusa ve Kazaka olarak yaynlanmaya balad.10 Gazetenin yaynlanmas aamasnda Azerbaycanl tccar Zeynalabidin Tagiyev ve Cihangir Hann torunu engerey Sultan maddi destek vermilerdir. A.N. elkovann Egemen matbaasnda baslan gazetenin ba redaktr Elevsin Byorindi. Kazakistan gazetesinin ba redaktr smr siyasetine kar eletiri Elevsin Byorin Rusyann makaleleri zm hi

niteliinde yazlan hakknda

deitirmeden yaynlamtr. Elevsin kendi makalelerinde ise Kazakistandaki sosyal,siyasi ve sunmutur. 11 ekonomik problemler nerileri

Mircakp DULATOV: Bizdin Maksatmz, garmalar, a.g.e., 211-212. Ukiltay SUPHANBERDNA ve S.DAMROV: a.g.e., 20. 10 Nadir DEVLET: Rusya Mslmanlarnn Milli Mcadele Tarihi, a.g.e., 201. 11 Krkbay ALLABERGEN,Carlkasn NUSKABAYULI ve Fezolla ORAZAY: Kazak Curnalistikasn Tarh (Almat, 1996), 32.
9

148

Kazak basn tarihi zerine aratrmalar yapan H.Bekhocin Kazakistan gazetesi yneticilerinin Kazakistan Demokratik Cumhuriyeti kurarak Kazaklarn yaadklar yerleri birletirmeyi hedeflediklerinden btn dolay

gazeteye Kazakistan ismini verdiklerini belirmektedir.12 Kazak halknn sosyal ve kltrel alanlarda iine dt iptidai duruma zmler arayan gazete ynetimi, Rusya Bu etkiyi genelinde gazetede gelien sosyalist hareketlerden yaynlanan hakim makalelerde grmek olmasndan sonra olan Seyitkali ok makale etkilenmitir.13

mmkndr. Komnistlerin Kazakistana Kazakistanda kurulan Komnist gazetede ii haklar, snf

Hkmette farkllklaryla

grev alm alakal bir

Mendeev, Gumar Karaev ve Elevsin Byorinin gibi Kazak aydnlar yaynlamlardr. Bunlar arasnda 1912, 24 Nisan, Urkit Fabrikas ileri ve Snf Farkllklar14 gibi makaleler bulunmaktadr. Sosyalist dnceden etkilenen gazetede Kazakistanda olumaya balayan ii snfnn haklarna zel bir yer verildi. ilerin iinde bulunduklar fabrikalar zor durumla alakal yaynlanan zenginlerin yn, deri, gibi makalelerden birinde maddeleri toplayarak ileten

fabrikalarda iletip satarak zahmetsizce para kazandklarndan bahsedildi. Ayn makalede, halkn fabrikalar ileten zenginler ve ikiye ayrldn emekiler olarak ve iki grup arasnda alma saatleri konusunda bir

mcadelenin olduu eer fabrika sahipleri emekilerin isteklerini yerine getirmezlerse emekilerin grev yapma haklarnn olduu belirtilmitir.15 Gazete yazarlar Kazakistanda ticaret ve sanayinin gelimesini eitim retim ilerinin dzenlenmesini ve Kazaklarn yerleik hayata gemesini yaynladklar yl makalelerle tevik ettiler. Gumar Karaev Birka Sz adl gazetenin 1912 11.saysndaki Vatandalara

makalesinde: Ger hayatn gnnn artk getii, bu yzden Kazak halknn ilimden mahrum kaldn, yerleik hayata geilerek Kazak
12 13

H.BEKHOCN: Kazak Baspasz Tarihnnn Oerki (Almat, 1981), 47. Krkbay ALLABERGEN,Carlkasn NUSKABAYULI ve Fezolla ORAZAY: a.g.e., 43. 14 A.g.e., 38. 15 A.g.e., 40.

149

ocuklarnn okula gidebileceklerini yazd.16 Kazakistan gazetesi yazarlar yerleik hayata geilmesiyle alakal tartmalarda Kazak gazetesi ve Aykap dergisinde yaynlanan makalelere gazetelerinden cevap verdiler. Aykap dergisinde 1912 ylnda Ahmet Cantalinin Kazak halknn yerleik hayata gemesini doru bulmadn Cevap adl makalesinde yerleik hayata Karatayev yle
17

aklamasna Kazakistan demitir: Hristiyanlarn uraabilirler.18

gazetesinde Baktcan Karatayevden cevap gelmitir. Ahmet Cantaline geleneksel geim kayna tarmdr. Kazaklarnki ise hayvanclktr.Kazaklar getikleri zaman da hayvanclkla G.Karaev ise Byle Nasihat adl makalesinde Kazak halknn sanat, bilim renebilmesi iin yerleik hayata geilmesi gerektiini belirtmitir. 19 Gazete sayfalarnda eitim metodu konusunda ise farkl dnceler ortaya atlmtr. Eski daha iyi eitim metodunu savunan bir makalede zorluk ama bir ekmeden rahata ulalamayaca, eski eitim metodunun zor olduu savunuldu. Buna cevap olarak yazlan baka

makalede ise eski eitim metodu ile rencilerin iki ylda okumaya getii, usul-i cedid eitim ile rencilerin az bir vakitte mektup yazmaya baladklar, bu sebepden dolay yeni eitim metodu ile dost olmak ve halka yaymak gerektii belirtilmitir.20 Kazakistan gazetesinin nde gelen yazarlarndan Gumar Karaev makalelerinde Kazakistanda eitimin nasl olmas gerektii u ekilde zetlemitir: Eitimde esas olan eitimin dili deil okutulan derslerdir. hesap, hukuk, corafya, tarih, ziraat, salk, rencilerin bu kaideleri hayatta

Okutulan dersler arasnda alakal kaideleri

kimya ve ticaret olmaldr. Bu dersleri okutmakta ki maksat derslerle renecek kullanmalarn salamaktr. 21

16 17

A.g.e., 40 Ahmet CANTALN : Kala bolu, Aykap, Nu.5, (1912) 18 Krkbay ALLABERGENEV,Carlkasn NUSKABAYULI ve Fezolla ORAZAY: a.g.e., 19 A.g.e., 43. 20 A.g.e., 43. 21 A.g.e., 44.

38.

150

Remiyevin nairleri arasndaki ksa saysnda

Vaktl

Tatar

Matbuat

adl

eserinde gazetenin son

fikir ayrlklarndan dolay gazetenin yayn hayatnn ynetimi 1913 ylndaki bayazda gazetenin maddi

srd yazlmaktadr.22 Gazete Hrmetli Okuyucular adl

skntlardan dolay kapandn bildirmitir. Gazetenin arlk Hkmetini eletiren yazlar yaynlamasndan dolay kapatld tahmin edilmektedir.23 hkmet sansrne urayarak

4.1.3. Aykap Dergisi

Kazak basn tarihinde nemli bir yere sahip olan Aykap dergisi 1911 ylnda Troisk ehrinde Energia matbasnda baslmaya balamtr. Gazetenin sahibi Cediti aydnlardan Muhammetcan Seralin, Ba redaktr ise Ekrem Alimovdur.24 Dergi yaynlanmaya balad ksa dnem iinde Aykapn toplayan bu baarsnda farkl grteki rol btn Kazak aydnlarnn grlerini dile getirdii nemli bir yayn organ haline dnmtr. aydnlar byktr.25 Cediti karakteri n plana kan Aykap dergisinin ilk dnemki dergi evresinde Muhammetcan Seralinin

yazarlar arasnda

Alihan Bkeyhanov, Ahmet Baytursunov ve Mircakp

Dulatovun da iinde bulunduu Batc Kazak aydnlar yannda daha sonra sosyalist hareket iinde yer alacak olan Saken Seyfulin, Sabit Dnentayev26gibi yazarlar da bulunmaktadr.

Ukiltay SUPHANBERDNA ve S.DAMROV: a.g.e., 21. Krkbay ALLABERGEN: Alt Alatn Ardaktlar, a.g.e., 86. 24 Hasan ORALTAY:a.g.e., 188. 25 Steven SABOL: Russian Colonization and The Genesis of Kazak National Consciousness (London,2003), 67. 26 Hasan ORALTAY:a.g.e., 188.
23

22

151

Dergi 1911 ylnda haftada bir defa yaynlanrken 1912 ylndan sonra haftada iki defa yaynlanmaya balad.27 Aykap dergisine neden Aykap isminin verildii konusunda Aykap yazarlar farkl aklamalar getirmilerdir. Derginin 1911 yl 11.saysnda Yaynclarn Sz adl yazda Aykap, Kazakn kendisine ait szdr. Medeniyette ve bilimde en son evlat olarak kalan btn Kazak halknn zntsdr eklinde akland.28 Aykap 6.saysnda Bakalarnn sudan yazar Baktcan havadan Mendibekov derginin 1912 yl makalesinde Aykapn bir dnemde
29

Gazetelerimiz adl

manasn: bizim geri Gazetenin

faydaland

kalmamzdan duyulan pimanlktr. eklinde izah etti.

sahibi Seralin ise neden Aykap ismini verdiklerini derginin 1911 yl 1. saysnda yle aklad: Bizim Kazak halknn ay ve kap demedii i var m?Gazete karmak istedik, elimizden gelmedi, paray toplayamadk. Paras olmayanlar ibirlii yapsa da parasz hibir i olmad. yi yerleri elimizde tutmak iin ehirler kurduk ama iine giremedik elimizden gitti. Kap ibirliksizliimize- ay dedik.30 Aykap dergisinin Eyll 1916 ylna kadar 88 says yaynlanmtr31. Son saysnda derginin ekonomik glklerden ve dergiye gelen yazlarn azalmasndan dolay kapanmak zorunda kald okuyuculara duyurulmutur.32 Kazak aydnlarn gazetesinin dile yaynlanmasna getirdii Aykap kadar Batc ve Cediti

grlerini

dergisi, Kazak

gazetesinin

yaynlanmas ile birlikte cediti dncenin en nemli temsilcisi oldu. Derginin bu zelliini kazanmasnda nairi Seralinin rol nemlidir. Derginin yayn politikasnn olumasnda Kazak gazetesinde grlerini dile getiren Batc aydnlarla yaanan gr ayrlklar da etkili oldu. Aykap yazarlar bu dnemde gerekletirilmesi dnlen sosyal ve kltrel reformlarn Rusyada yaayan dier Trk halklar ile birlikte
27 28

Krkbay ALLABERGEN,Carlkasn NUSKABAYULI ve Fezolla ORAZAY: a.g.e., 47. Bastrlar Sz, Aykap, Nu.11, (1911) 29 Baktcan MENDBEKOV: Gazetalarmz, Aykap, Nu.6 (1912) 30 Muhammetcan SERALN: Baskarmadan, Aykap, Nu.1 (1911) 31 Hasan ORALTAY: a.g.e., 190. 32 Aykap Toktalu, Kazak, Nu.148 ( 1915)

152

yrtlmesini talep ettiler. Onlarn beklentisi Batc aydnlarn tersine Trk halklarna yaknlamakt. Bu sebeple bu dnemde Batc aydnlar arasnda ykselen Kazaklk dncesinden tamamen etkilenmeyerek Trklk dncesinin kltrel anlamda savunucusu oldular.33 Derginin yazarlar yayn hayat boyunca dier Trk boylarnn meselelerini ve tarihlerini de gndemine tadlar. Yaynlanan yazlar ve makalelerde slam dinin eitim ve retime verdii nemi ska vurgulayarak kadn haklar konusunda eriatn kadnlara verdii nemi dile getirdiler. 34 Dergi yazarlar Kazaklarn eski adetlerinin de tesiriyle eitim-

retim, kadn haklar, ehirleme ve daha bir ok alanda geri kaldn bu geri kalmlktan da eitim ve retimin modernlemesiyle kurtulacan savundular.35 Eitim alanndaki modernlemede ise usul-i cedidin rnek alnmas gerektii nemle vurguladlar. Aykap dergisi gndemine sadece sosyal ve kltrel meseleleri tamam gelien siyasi meselelerden da almtr. olan Derginin gndemine tad ayn zamanda dneminde halk aydnlatmaya unlardr: siyasi meseleler bahsederek

Dumada Kazaklarn temsil edilememesi, arlk Rusyasnn parlamentosu Dumada Kazaklarla ilgili kartlan kanunlar, Kazak aydnlarnn Savandan haberler, kongre almalar, Mftlk meselesi, I. Dnya

Kazaklarn askere arlmas meselesi, Rusya Mslmanlarndan haberler.

4.1.3.1. Aykap Dergisinde Kltrel Meselelere Dair Dnceler

20. yzyla girildiinde Kazak halknn kar karya kald en nemli problemlerden birisi eitim-retim alanndaki olumsuz artlar idi.
Nadir DEVLET: a.g.e., 203. Baktcan KARATAYEV, Cihana SEYDALN, Serali LAPN,,Dosan AMANN ve A.NARINBAYEV: Kazaktardn Dini Hukuk hem Cer Cayndag zara Kenesterinin Korutundusu, Aykap, N.14 (1914) 35 Hatice Emel AA: Kazak Trklerinin lk Milliyeti Dergisi Aykap Dergisi, Dr. Baymirza Hayit Armaan (stanbul, 1999), 113.
34 33

153

Kazaklarn

hayat tarz olan gebelikten dolay Kazak ocuklar okula arasnda var olan az saydaki okul ise

gidememekte,Kazaklar

imkanszlklardan dolay yeterli eitim verememekte, Kazak okullarnda geleneksel eitim metotlar ile eitim verilmesi sonucu okuma-yazma renme sresi uzun ve sonular itibariyle de baarsz olmaktayd. Kazak kzlarnn okula gnderilmedii dnlrse Kazak halk arasnda okuma-yazma seviyesi olduka dkt. Okula giden Kazaklarn oran ise %7.5 idi.36 Btn bu sebeplerden dolay Aykap dergisi yazarlar kendilerine ncelikli konu olarak eitim-retim faaliyetlerinde mevcut olan eksiklikleri setiler. Bu konu ile alakal bir ok yaz ve haber yaynladlar. Bu nevi yaynlardan birinde Cediti aydn Muhammet Salim Keimov, Evliyaatada eitim alanndaki eksiklikler hakknda bilgi verdi: Evliyaata ehrinde olan medresenin ii 2-3 mahallede mescit olsa da, kz ve erkek medrese yiyip iip yok. Var yatmakta. bulunan an

ocuklar iin hazrlanm dzgn bir okul ya da bo. inde anlarn iinde 7 kadnla bile

evlenenleri grlmekte.

Eviliyaata'da fazla renci

eitim sadece Tatar mahallesinde var diyebiliriz. 70'ten faaliyetleri devam etmekte. 37

okumakta. Okulun bir geliri yok buradaki halkn yardmlamasyla eitim

Dergide eitim-retimle ilgili ilenen konulardan birisi de eski metotla eitim veren okullarn faydasnn olmad, artk usul-i cedid ile eitim veren okullarn yaygnlatrlmas gerektiidir. Bu konu hakknda bir ok makale yaynland. Bu makalelerden birinde Galyaskar Gaytkocaul eski usulle eitim veren mollalarn usul-i cedid eitime bakn ve iki tip eitim arasndaki farklar u ekilde anlatt: Kketav'da iki tane mescit bulunmakta. Bu mescitlerin birinin

imam Kazak Navan Hazret. Onun medresesinde 20 -30 kadar eski kitap bulunmakta. Burada eitim gren renciler scak yerde yatmaktalar.
36 37

Nadir DEVLET:. a.g.e., 254. Muhammet Salim KEMOV: Evliyaata, Aykap, Nu.17 (1913)

154

Onlarn yanna giderek selamlatm ve konumaya baladm. okuyalm dedim. Ama onlar kabul gsteriyor olmal. nk ben etmediler. Muallimleri bunu

Onlara haram

medresede olsun darda olsun gazete ,dergi, yeni kan kitaplardan Kketav olsun civar illerde olsun uzun

zamandan beri dolamaktaym. Bir tane olsun gazete, dergi yeni kan kitaplardan okuyan grmedim. Btn bu eksikliin sebebi Navan Hazret gibilerdir. nk bu kiiler halka yle nasihatler vermekteler: Allah korusun gazete, dergi, yeni kan kitaplar alp okumayn. Usul-i Cedid ile eitim veren muallimlere ocuklarnz verip bozdurmayn. Aslnda Mollalarn bu szleri misyonerlerin faydasna olmakta. nk bu szlerle slam dini geri kalm faydasz bir din gibi gzkmektedir. Misyonerlerin milyonlarca altn harcayarak yapamadklarn Kazak mollalar yapmaktadr. Halbuki lkemizin her ehrine usul-i cedidle eitim veren mektepler alyor. Buralardan da bu renciler Kuran- Kerimi de ilim sahibi renciler yetiiyor. Ayrca tecvitle okuyabiliyorlar. Dini ilimler

hakknda da bilgi sahibi oluyorlar. Bu mekteplerde tertip ve dzen olduka iyi. Muallimler ve rencilerin kyafetleri temiz ve dzenli. Usul-i Cedid mektepleri sayesinde gen muallimlerin de says artyor. Ama birtakm mollalar bu tr mektepleri ve mezunlarn ktlemekteler. Bu da halkn aydnlanmasna engel oluyor. 38 Usul-i Cedidin Kazakistanda da etkili olmaya baladn, Kazak halk tarafndan beenildiini ve desteklendiini gsteren bir makale de M.Maldbayev tarafndan yazld. Usul-i Cedid ile eitim veren okullarn stnl ve saylarnn artrlmas gerektii adl makalesinde Maldbayev, unlar syledi : Geen yl Aslabedge'de her snfa okuyor. Ama retmenlerin ilk mektep alm idi. Bu mektepte toplam 100 den fazla renci dolay daha iin fazla renci kymetli ehrimizin ynndeki Hayrl Ura

sralar konuldu. 4 snfta azlndan

okuyamyor. Bu problemin

halledilmesi

byklerine i dmekte. Bir milletin hem bu dnyada hem de ahrette

38

Galyasker GAYTKOCAULI: Kketav Medresesi, Aykap, Nu.10 (1911)

155

yok olmamas iin gerekli tek ey ilimdir. Dnyaya nurunu saan Usul-i Cedid bizim Kazak lkesinde de yaylmaya balad. Erkek ocuklar Rusa ve Arapa okusalar da kzlar hala eitimden mahrum kzlar durumdalar. Hrmetli Ahmetcan Hac Andamasovun yardmlar ile okulu almak zere. 50'den fazla kz iki snfa blnp

eitim grmeye

balayacaklar. Allah byle yardm sever insanlarn saysn artrsn. 39 Eski metotlarla eitim veren okullarda kullanlan kitaplarn da

yetersiz olduunu, usul-i cedid okullarnn hem kullanlan kitaplar hem de uygulanan metotlar asndan daha ileri olduunu savunan bir baka yazar G.Gusmanov ise Aykap dergisine gndermi olduu yazsnda iki eitim metodunu u ekilde kyas etti: Bizim Kazaklarda eitimin geri kalmasndan dolay halk da geri kalmt. Ama imdilerde d dnyay tanyan modern dnceli eitimcilerin ortaya kmasyla birlikte durum deimektedir.Bu szmden eski medrese hocalarnn hi bir ey retmedii zannedilmesin. Onlar da bir eyler rettiler. Ama onlar uyuyan halk uyandramadlar. Sadece dini kitaplar okuttular. usul-i uedid'i kmsediler. Hatta Rusa renmeyi ve Rusa eitimi ktlediler. Eski usulde Encat, Kesikba daha baka acayip eitimde trde ise kitaplarla renciler verilen bir iki eitimle ay renciler okumay hibir ey yazmay renememekteydi. Ama zamanmza renmekteler. Bizim muallimler de Tatarca baslan kitaplarla yaplan iinde rencilere nasl eitim verilecei

konusunda bilgi alsalar daha faydal olurlard. Aslnda bugn usul-i cedid okullarndan mezun olan renciler imtihan edilirlerse bu okullarn nedenli faydal olduunu o zaman nde gelen insanlar greceklerdir. 40 Aykap dergisi eitim konusunda zerine den grevi yerine

getirmeye alm, eksiklikleri vurgulam ve halkn okullara destek vermesi gerektiini dile getirilmitir. zellikle eski eitim metodunun artk braklmas gerektiini
39 40

savunmutur.

Bunun

yerine

zm olarak yeni

M.MALDIBAYEV: Hayrl Ura, Aykap, Nu.6 (1911) G.GUSMANOV: Balalar Okutkan Moldalarmz Turasnda Bir Eki Sz, Aykap, Nu.5 (1911)

156

metotla eitim yapan usul- cedid okullar gsterilmi ve bu okullarn saylarnn artrlmas iin halktan yardm istemitir. Aykap dergisi saylar arasnda alfabe almalar da yer buldu. fikir

Cediti ve Batc aydnlarn birlikte yazdklar ilk dnemde dergi yazarlar arasnda Arap alfabesini oluturan harflerin kullanm konusunda ayrl yaand. Ahmet Baytursunov Aykap dergisinde yaynlad Yazm Kural adl makalesinde smail Gaspralnn gelitirdii Usul-i Savtiyenin uygulanabilmesi iin Kazak fonetiine uygun yeni bir Arap alfabesi nerdi. 41 Baytursunovun bu nerisi Cediti aydnlarn tepkisine yol at.

Cediti aydnlardan C.uyaov Birlikte Hareket Edelim adl makalesinde Ahmet Baytursunun smail Gaspral ve dier Tatar ceditilerden farkl olarak Kazakaya uygun yeni alfabe hazrlama almalarn eletirdi. uyaov alfabe konusunda Trk halklar ile beraber hareket edilmesi gerektiini syleyerek Biz Kazakz bizim alfabemiz farkl olmal
42

demenin yanl olduunu belirtti. uyaov, smail Gaspral nderliindeki Usul-i Cedid ve Usul-i Savtiye szleriyle aklad: Gnmzde okumaya Usul-i Cedid ile renciler ayda Kazaka yaylan ile rencilerin ksa zamanda okumayazmay rendiklerini yeni alfabe almalarna gerek olmadn u

balamaktalar.

Rusyadaki

Mslmanlar arasnda

Mslman Trklerin mekteplerinin ounda kabul gren Ahmet Hadi Maksudi'nin Muallim-i Evvel adl alfabe kitab ile eitim veren Ufadaki Aliye Medresesindeki Kazak rencileri baaryla okuma yazmay haberinin metodu renmekteler. Ben Baytursunovun bu yeni usul eitimden kabul etmek istememektedir. smail Gaspralnn yeni

olmadn zannetmiyorum. Belki o Tatar stad smail Gaspraly Hindistan'da bile kabul edildi. 43

41 42

Ahmet BAYTURSUNOV: Cazu Tertibi, Aykap, Nu.4 (1912) C.UYASOV: Birge Kozgalayk, Aykap, Nu.6 (1912 43 A.g.m., Nu.6

157

uyaova cevap bu

dnemde

Aykap yazar

olan Batc aydn

Mircakp Dulatovdan gelmitir.

Dulatov, makalesinde uyaovun Ahmet

Baytursunovu anlamadn; Baytursunovun okuma yazmay kolaylatrmak iin yeni bir alfabe gelitirdiini u szleri ile belirtmitir: Aykap'n 4. ve 5. deneyecek saysnda anlad ve beenilirse C.uyasov, hatta hi saylarnda kitap Ahmet Baytursunov yeni bir

Kazaka yazm tertibi gstermiti. Bu yeni tertibi renciler zerinde olarak iin bastrlacakt. Aykap'n 6. yeni alfabesini yanl Baytursunovu eletirmekte. Ahmet Baytursunov'un

anlamad

Baytursuna Tatar dilbilimcilerin ortaya koyduu Usul-i Savtiyeden farkl metot gelitirdii iin kzmakta. Aslnda Baytursunov Gaspraly veya dier Tatar dilbilimcileri yadrgad iin sadece yeni alfabe metodu gelitirmemitir. Baytursunov Usul-i Savtiye Kazakann

fonetiine uymad iin yeni araylara girmitir. Bunun iinde daha nce alfabede olmayan seslileri gsteren iaretler kullanm ve Kazak dilinin fonetiine uymayan baz Arap harflerini kararak yumuak nller iin baz iaretlere yer vermitir. Baytursunov yeni alfabesinde Usul-i Savtiyeden farkl olarak gereksiz harfleri karmakta veya gerekli ise yeni harfler koymaktadr. Yeni usldeki asl ama kolay okumabir paras da alfabe alfabe yazmay salamak deil midir? Baytursunov da yeni almasyla bunu amalamaktadr. Aslnda uyaovun iddiasnn konusunda btn Trk halklaryla birlikte hareket etmeyi istemesidir. Ama biz Kazaklar kendi ses yapmza gre bir Trk halklarndan hazrlarsak ayrlmayacaz ki. Hem Kazaka okumay yazmay Baytursunun yeni metoduna ek olarak yeni girerse iyi olacaktr. nk Kazakaya kullanlnda bu harflere ihtiya

renenler dier Trk dillerini, Arapay ve Farsay da kolayca okuyup yazmaya balayacaklardr. Arapadan giren alfabeye f ve h harfleri de kelimelerin bulunmaktadr. 44

44

Azamat ALAULI: Cazu Tertibi , Aykap,Nu.8, (1912)

158

Aykap dergisi dil ve edebiyat alanndaki almalara da byk nem vermitir. Kazak edebiyat almalarna destek olmak ve halk Kazak ve dnya edebiyatyla tantrmak amacyla nde gelen eserlerden blmler dergide yer ald. Bu alanda yaplan almalar ve baslan kitaplarn tantm yapld. Bu kitaplar arasnda Masa, Baktsz Cemal, rnek, Oyan Kazak, Krk Misal Turmu, air,Kksilder, ecire, szl edebiyatndan, KzMsilmandk Kitab,Kalkaman Mamr, Topcargan 45 Dou edebiyatndan, Zarkum, Bozyiit, ekir-ekirat, Kazak Cibek, Ayman-olpan gibi eserler bulunmaktadr. 46 Dergi yazarlarndan Haleli Valiolla Dilin Korunmas adl

makalesinde Milli edebiyatn gelimesi iin anadilin korunmas ve szl edebiyat rnlerinin kitaplatrlarak yaynlanmasnn nemli olduunu belirtti. Valiulla bu iin nasl yaplabileceini makalesinde yle aklad: Dnyada bulunan btn halklarn kavramlar korunmas parayla iin bu veya ie devlet gnl ruhu anadilidir. Bu sebepten korunamazlar. adamlarnn Onlarn gayretli

her millet ana dilini korumak iin urar. Fakat dil, din , edebiyat gibi gcyle vermi ilim

almalar gerekmektedir. Bu tr adamlar iki trldr. Bunlar iir okuyup ark syleyen airler ve roman hikaye tr kitap yazan yazarlardr. Kendi Trk dilimizi ocuklara okutmak iin en iyi okullar amak ve kitaplar bastrmak grevimiz olmaldr. Trk dilleri iinde zenginliin kymetini bilip bunu korumamz genleri arasnda Rusa konuanlar var. her kesin kabul ettii ey Kazak ve Krgz dillerinin bozulmam olduudur. Bu gereklidir. Bu gn Kazak Tatarlar gibi kendi aralarnda
47

Rusa konumaktalar. Bu tr genlerden millete faydalanamayz. Kendi dilini bilmeyen insan sadece kendi midesine alr.

20.yzyln banda gelien milli edebiyat ve milli dil almalar Aykap dergisi yazarlarnca da desteklendi. Dergide brahim Altnsar ve

45 46

Muhammetcan SERALN: afar Troyysk , Aykap, Nu.1 (1913) A.KUZEMBAYEV:Ayman-olpan, Aykap, Nu.5 (1914) 47 Haleli VELOLLA: Til Saktavlk,Aykap, Nu.9 (1912)

159

Abay

ile olumaya

balayan Kazak

yaz dilinin kullanlmasna

zen

gsterilmitir. Bu konu hakknda Sultan Mahmut Toraygrov: Biz Semerkand, Trkistan, Buhara, ve Takentten gelen dini tesirlerden uzaklap taptaze ve tertemiz olan Kazak szl edebiyatnda kullanlan dili kullanalm diye yazmtr.48 M. Seralin edebi makalelerinde Kazak yazl edebiyatnn gelimesinin ne kadar ok nemli olduunu dile getirmitir. Ona gre dil ve edebiyat, bir milletin ruhudur. Edebiyat olmayan millet bebek gibidir.
49

dili kmayan

Aykap dergisinde Kazak tarihi ve dier Trki halklarn tarihleri ile alakal bir ok makaleler yaynland. Yaynlanan makalelerde Kazak tarihi Trk tarihinin bir paras olarak gsterildi. Gazetenin nairi Muhammetcan Seralin Kazak tarihiyle Rus alakal vermi olduu bilgiler bir bize Aykap olmayp, dergisinin nasl bir dnce yapsna sahip olduu konusunda malumat vermektedir. Seralin yazarlarn Kazaklarn kk deiik halklarn birlemesinden olutuuna dair iddialarna ve Kazaklarn Trk olduunu inkar edenlere karlk olarak Kazaklarn Trk neslinden geldiklerini, Trk Tarihinde Cengiz, Timur gibi byk cihangirler ve bn-i Sina, Cevheri gibi byk alimlerin bulunduunu yazd. 50 1911 ylnda derginin 3. saysnda Kerim Betiulu adl yazar

Kazak eceresi adl makalesinde Kazak tarihini Trk neslinden gelen Ala ile balatt. Kazaklarn Cze blnmesini u ekilde izah etti: Trk neslinden gelen Alan Seyilhan ve Ceyil Han adnda iki olu oldu. Seyil Han dan Trkmenler tredi. Ceyil Hann olu Mayki Beyden Kazak ve zbekler trediler. Mayki Beyin neslinden gelen Kazakn olu oldu. Bunlar Bekars, Akars ve Canarsdr. Bu bey farkl yerlerde beylik srdler ve Cz ortaya kt.51 Dergide Kazak tarihiyle alakal Rusyada ve dier komu Trki halklarda
48 49

yaplan

almalardan

rnekler de

verildi.

Muhammetcan

Ukiltay SUBHANBERDNA: Aykap, a.g.e., 26. A.g.e., 27. 50 Muhammetcan SERALN: Kazak Kandastarmza, Aykap, Nu.4 (1911) 51 Kerim BETEULI: Kazak eceresi, Aykap, Nu.3 (1911)

160

Seralin makalesinde .Kraft adl Rus tarihinin Kazak tarihi ile alakal verdii bilgilerden rnekler verdi.52 .Arabayev isimli yazar ise yazm olduu makalesinde Kazak tarihiyle alakal in kaynaklarnda fazla bilginin mevcut olmadn, Rus ve Fransz dilinde yaplan almalarda Kazak tarihiyle alakal birok bilgiye ulalabileceini bildirdi.53 Aykap dergisinde slamiyetle alakal makalelerde yaynland. 19. yzyln sonlarndan itibaren Orenburg, Ufa, Troisk gibi ehirlerde alm medreselerde eitim alan Kazak rencilerin mezun olmaya balamalaryla birlikte Kazaklar arasnda slami eitim alm aydn snf olumaya balamt. Medrese mezunu bu aydnlar sekler anlaya sahip Batc aydnlarn tersine sosyal ve kltrel alanda yaplacak yeniliklerin slamn yol gstericiliinde Cusupolunun bu makalesinde slam yaplmasn konu savundular. Aykap Bu yazarlardan Ebulhayr yaynlanan iin engel hakknda dergisinde

dininin gelimek

ve modernlemek

olmadn, slamiyetin gelimeye nem verdiini u ekilde aklad: Biz samimi olarak dnmekteyiz ki dinimizde hi bir eksiklik Dinimiz bize baka milletlerden ileri olup marifetli

bulunmamaktadr.

olmamz tlemektedir. Bu yzden geri kalmamzn sebebini dinimizde grmemeliyiz. Dinin emrettii ynde yrmeliyiz. Allahn ve resulnn gsterdii yolda yryen insan hi bir zaman eksik ve geri kalmaz. slamn z olan hadislere sarlsaydk imdi geri kalm halklardan olmazdk. Dinimiz btn Mslmanlarn ibirlii yapmalarn ve karde olduklarn sylemekte. Mslmanlarn bu Kazak, bu Tatar, bu Bakrt diye ayrlmasn yasaklamakta. stndr. slama gre bilen adam bilmeyen dillerini okullara adamdan daha demekte. Peygamberimiz baka Rusa milletlerin veren

rendiiniz zaman o Bu yzden

milletlerden gelecek ocuklarnz

zararlardan eitim

korunursunuz

gndermekten korkmayn. nce ocuklarnza iyi bir ekilde dinlerini

52 53

Muhammetcan SERALN: Kazak Kay Zamanda Rusyaa Karagan, Aykap, Nu.2 (1911) ARABAYEV: Orunbordan Takente deyin, Aykap, Nu.1 (1912)

161

retirseniz sonra Rusa eitim veren okullara gndermekten kamaya gerek kalmaz. 54 Aykap dergisi yazarlar mahkemelerde uygulanacak hukuk sitemi ile alakal tartmalarda Kazak gazetesi yazarlarnn gelenekler esas alnsn eklindeki grlerine iddetle muhalefet ederek hukuk siteminde eriatn esas alnmasn istediler.55 Alihan Bkeyhanovun, Kazak eriatn gnmzde ta gibi sert olduunu gazetesinde yaynlanan ve ve gnmz artlarna

gre deitirilerek hukuk sistemine uygulanabilir

mi? Sorusuna cevap Aykap dergisinin 1914 yl 8. saysnda Sarsekeev isimli yazardan geldi. Sersekeev makalesinde eriatn dine ulamak iin bir yol olduunu yenilemeye engel olmadn ama eriatn blmlerinden olan badetin asla deitirilemeyeceini zellikle Kazaklarn iinde bulunduu yazd.56 Dergide

geri kalmln slam dininden

kaynaklanmad bilakis slamn gelimeye ve yenilemeye ak bir din olduu, sosyal alandaki geri kalmln sebebinin ise eski adetler olduu zellikle vurguland.57

4.1.3.2. Aykap Dergisinde Sosyal Meselelere Dair Dnceler

20. yzyln banda meselelerin

Kazak aydnlarn yerleik

megul

eden

sosyal

banda Kazaklarn

hayata

geirilmesi meselesi

gelmekteydi. Aykap dergisi yazarlar gebe hayat tarzna sahip olan Kazak halknn ancak yerleik hayata gemesi ve ehirlemesi ile ileri medeniyetler seviyesine ulaacana inanmaktaydlar. Bu amala dergide yerleik
54 55

hayata

gemenin nemini

anlatabilmek

iin

yerleik

hayata

Ebulhayr CUSUPOLU: Okutu Hakknda eriat Ne Aytad, Aykap, Nu.5 (1911) Baktcan KARATAYEV, Cihana SEYDALN ,Serali LAPN,Dosan AMANN ve A. NARINBAYEV: Kazaktardn Dini Hukuk hem Cer Cayndag zara Kenesterinin Korutundusu, Aykap, Nu.14 (1914) 56 H.SERSEKEEV: Durustk Colu, Aykap, Nu.8 (1914) 57 Mak KALMAYULI: a.g.m., Nu.4

162

geen Kazaklarn ve medrese

hayatlarndaki

olumlu deiiklikler blgede

hakknda bilgiler yaayan Kazak

verildi.Yerleik hayata geen Kostanay ehrindeki gebe halkn mektep ile tant, bundan sonra bu ocuklarn da okuyabilecekleri haberi verilerek yerleik hayata gemenin eitim-retim faaliyetlerin gelimesi iin nemli olduu belirtildi. 58 Kazaklarn yerleik hayata gemelerinin nemi ile alakal dier

Trk halklarnn gazete ve dergilerinde yaynlanan makalelerden de rnekler verildi. Aykap yazarlarndan Sedvakkas ormanov yerleik hayata neden geilmesi gerektiini smail Gaspralnn bu konu hakkndaki tavsiyeleriyle makalesinde aklad: Artk ne kadar gazetesini gemeleri gerlii stn brakarak yerleik hayata gemenin Gaspral artk zaman

gelmitir. Yerleik hayata geenlere baktmz olduklarn greceiz. smail beri Kazaklarn yaynladndan

zaman onlarn bizden Tercman hayata yerleik

ve ehirler kurmalar gerektiini yazarak kurulacak ve bunun

bizi bu konuda mektep ve seviyesi

aydnlatmakta. Bunlar dinleyen var m? Eer ehirleirsek medreseler de ykselecektir. 59

sonucunda da eitim

Tatarlarn tannm gazetelerinden olan Vakt gazetesinde yerleik hayatn medenileme yolundaki nemini anlatan makalelerden de dergide alntlar yapld. Vakit gazetesinde H.D.Maksudovun Kazaklarn yerleik hayata geerek ehirlemesinin en iyi yol olduunu anlatan makalesi ile birlikte buna benzer makaleler halka duyuruldu. 60 Bu dnemde Kazak aydnlarnn zerinde durduu bir baka sosyal mesele ise kadnlarn yaadklar problemlerdi. Eski adetlerin de tesiri ile Kazak kzlar beik ve kadnlarnn karlatklar kertmesi yoluyla veya balk bir ok paras problem kz karlnda bulunmaktayd. Bu problemlerden bazlar ocuklarn
58 59

unlard: Kazaklarn

Z.DOSMALOV: Kostanay Veyzinnen, Aykap, Nu.11 (1913) Sedavakkas ORMANOV: Bayanavldan Habarlar, Nu.7 (1912) 60 BASKARMADAN: Kip Cr Devilerdin Pikiri, Aykap, Nu.6 (1915)

163

evlendirilmeleri. Kadn ve kzlarn erkeklerle eit hak ve hukuka sahip olmamalar. En nemlisi de kzlarn eitim hakkndan mahrum braklmalaryd. Btn bu problemler Aykap dergisinde dile getirilerek halka eski adetlerin artk braklmas gerektii nasihat edildi. Derginin ilk dnem yazarlarndan kzlarnn Mircakp Dulatov yazd

makalesinde Kazak

problemlerinin ok fazla olduuna dikkat

ekti. Kadnlarn dnyadaki halklarn yarsn oluturmakta olduu hem de ocuklarn anas ve terbiyecileri olmalar ynyle onlarn da eitim almalar gerektii zerinde durdu. Dulatov Tatar kadnlarnn sosyal hayatta kat ettikleri gelimelerden vgyle sz etti : Tatar kadnlar artk eskisi gibi deil. Kadnlar iin gazete ve kitaplar kmakta onlar iin okullar yaptrlmakta. 61 Kazak kzlarnn balk paras karlnda satlmasnn dourduu sosyal problemler Aykap dergisinde nemli yer tuttu. Dergi yazarlarna gre balk paras sonucu zorla evlendirilen kzlar istemedikleri kiilerle evlenmek zorunda kalmaktaydlar. Fakir erkekler ise paralar olmad iin evlenememekteydiler. Mak Kalmayul makalesinde balk parasnn dourduu olumsuz neticeleri yle zetledi: Bizim Kazaklar arasnda gereksiz bir ok adet bulunmakta. Bir gen kz bir genci kendine layk grp ona sevdalandnda, yiidin paras olmadndan dolay onunla evlenememekte hem de gen kzn yiidi sevmesi adetlerimize gre byk ayp olarak grlmekte. 62 Kazak kzlarnn, savunan yazarlarn bir ok karlatklar problemlerden birisi de okula kzlarn yazarlardan Kiiler okutulmas birisi gerektiini Sakpcemal

gnderilmemeleriydi. Aykap dergisinde kadn yazarlar da mevcuttu. Bu

makalesi yaynland. Bu yazarlar arasnda

Tileybaykzdr. Sakpcemal yazm olduu, Kazak Kzndan Atalarna, Kz Duas, Beklentilerim ve nde Gelen makaleleriyle
61 62

Birka Sz adl ard.

Kazak

byklerini kzlarn

okula

gndermeye

Azamat ALAOLU: Eski Kzdn Mun, Aykap, Nu.12 (1911) Mak KALMAYULI: Colsz Gadetlerimizden Biri, Nu.4 (1914)

164

Tileybaykz Kazak kzlarnn neden okula gnderilmesi gerektiini u ekilde izah etti: Kymetli atalarmz erkek ocuklar gibi erkek ocuklarnz grdmzde ne kadar okusalar, ayn ekilde bilim ayn

alsalar sizde o kadar ereflenirsiniz. Bizler de (Kz ocuklar da) tahsil ykselecektir. Siz kz Hi okuyan insan ocuklarn

annz

bozulur korkusuyla okutmuyorsunuz. ocuklar yarnn analar olacaklar ve ocuklarna daha iyi bir terbiye ve

bozulur mu? Aslnda kz ocuklarn okutmak daha

fazla gerekli. nk bugnn kz ocuk bytecekler. Okuyan kzlar eitim verecektir. 63

Dergide Kz ocuklarnn eitimi konusunda yaplan almalardan da vgyle sz edildi. Karagata yaayan Seyit Battal Mamanovun masraflarn yapm olduu hayrl ilerden bahsedilirken, Mamanovun

kendisi karlayarak Karagata bir tane mescit bir tane de kz ocuklar iin okul yaptrd haberi verildi. Okulda da 30 kadar kz ocuu eitime balanm Mamanov okula retmen olarak Ufada eitim grm Fatma Hanm Esengalina'y getirtmitir.64 Kadnn iinde bulunduu kt durumun eriat yoluyla dile

dzeltilebileceini

dnen

yazarlar da grlerini Aykapda

getirmilerdir. Bu yazarlardan birisi olan A. Badkov, kadnlarn iinde bulunduklar meselelerin eriatn yol gstericiliinde zmlenebileceini savunmutur.65 Genel olarak Aykapa gnderilen yazlar ve makaleler incelendiinde kadnlarn iinde bulunduklar problemlerin kayna olarak eski adetler gsterilmitir. Bu problemlerin ancak eski adetlerin braklmas ve kzlarn okula gnderilmesi ile zmlenecei belirtilmitir.

63 64

C. TLEYBERGENOV: Kz Balalar haknda Bir Eki Sz, Aykap, Nu.8 (1912) G.. MUSA: Seyit Batal Mamnov, Aykap,Nu.4 (1914) 65 A.BADIKOV: Ayelder Caynan, Aykap, Nu.12 (1915)

165

4.1.4. Kazak Gazetesi

Kazak basn tarihinde nemli bir yere sahip olan Kazak gazetesi haftalk olarak 2 ubat 1913de Orenburg ehrinde yaynlanmaya balad. Gazetenin sahibi Mustafa Orazayev, ba redaktr Ahmet Baytursunov, yardmcs ise Mircakp Dulatovdu. Gazete Orenburgdaki Kerimovlar matbaasnda basld.66 Aykap dergisinin yaynlanmaya balad dnemde bu dergide grlerini dile getiren Ahmet Baytursunov, Alihan Bkeyhanov ve Mircakp Dulatov gibi Batc Kazak aydnlar daha geni bir okuyucu kitlesine hitap edebilmek iin Aliye ve Hseyniye medreselerindeki Kazak rencilerinden de destek alarak Kazak gazetesini yaynlamaya baladlar .67 Gazetesinin isminin neden Kazak konduunu Baytursunov yle izah etmitir: Atal yurdumuzun, lkeli milletimizin kutlu ad diyerek gazetemizin adn Kazak koyduk. 68 Kazak gazetesi haftada bir 3000e ulat.
69

kmaya balayp

tiraj ise ilk ylda

1915 ylndan itibaren haftada iki kez yaynlanp traj zellikle 1915 ylnda Aykap dergisi yaynnn Kazakistanda geni bir okuyucu 1918 ylnda Bolevikler tarafndan

8000e kadar ykseldi.70 kitlesine

durmasndan sonra Kazak gazetesi sahip oldu. Gazete

kapatlncaya kadar toplam 256 says yaynland.71 Kazak gazetesinin milli

66 67

yayn has

politikas dil,

gazetenin mili edebiyat

yaynlanmasnda ve milli tarih

grev alan Batc Kazak aydnlarnn dnceleriyle ekillendi. Kazaklarn kimliini kendisine milli

.ABDMANOV: Kazak Gazeti (Almat,1993) 31. Kenes NURPEYSOV: Ala hem Ala Orda (Almat, 1995) 55. 68 Ahmet BAYTURSUNOV: Kurmetti Okuular, Kazak, Nu.1 (1913) 69 Kazak gazetesinin traj ve gnderildii blgeler hakknda 1914 yl 45. saysnda bilgiler verilmitir. Buna gre; Turgay eyaleti; 694 , Semey Eyaleti; 612 , Akmola; 584 , Srderya; 327, Ural; 301, Yedisu; 157, Orda; 136, Fergana; 30 , Semarkand; 8 , Zakaspiy; 5, Orenburg; 37, Ufa; 14 , Kazan; 13, Petersburg; 9 Trkiye; 5, Moskava; 3 , Tomsk; 3, Dier ehirler; 57 , Toplam; 3007. Orenburg 9 yanvar, Kazak, Nu.45 (1914) 70 Allabergen KIRIKBAY: a.g.e., 52. 71 Steven SABOL: a.g.e., 106.

166

deerleriyle oluturmaya alan Batc Kazak aydnlar gazete vastasyla hedeflerine ulamak gazetenin korumamz ilk iin istediler. Nitekim Ahmet kendi edebi Baytursunov amalarn hviyetimizi ve aydnlanmasna saysnda bizim ortaya u ekilde koydu: Milli dilimizin

gelimesine almalyz. Hibir zaman unutulmamaldr ki kendi z diliyle bir edebiyat yaratan halk, her zaman zerk yaama hakkna sahiptir .72 20. yzyln banda her alanda geri kalm olan Kazaklarn sosyal ve kltrel yenileme gazetenin kalknmasn salamak faaliyetlerinde yol isteyen gazete ynetimi halka gsterici oldu. Ahmet Baytursunov,

halkn bilinlenmesi asndan

ne denli nemli olduunu

Kazak gazetesinde u ekilde dile getirmitir : ncelikle gazete halkn gz, kula ve dilidir. nsanlara nasl ki gz kulak ve dil gerekliyse halka da gazete yle gereklidir. kinci olarak gazete yurda hizmet eden bir aratr. nk vatann eitimli, fikirli, kiileri duyar, gazete araclyla bilmediini renir, halkn nne geerek fikri nclk anlay yaparlar. geliir. nc olarak gazete halk eitir. nk halk gazeteden duymadn yava yava alr, Drdnc olarak gazete halkn hakkn savunur. Halkm diyerek halkn

hakkn koruyan kiiler gazete sayesinde halkn szcln yapar, karlarn gzetir, zararlara engel olurlar. 73 Muhtar Avezov Kazak gazetesinin yaynland dnemde halk Kazak genleri

zerindeki tesirini u ekilde izah etmitir: Kazak gazetesi bir rehber oldu. Okula gitmek, eitim almak istemeyen

genlerinin eitimi zerende byk rol oynad. Gazete gen nesil iin uyandrd. Gazete sayfalar cansz vcutlara, lm beyinlere can verdi ve hareketlendirdi.74 Kazak gazetesi sadece halkn kltrel kalknmasn amalamam bunun yannda dneminde gelien siyasi olaylara da k tutmu ve
72 73

Ahmet BAYTURSUNOV: a.g..m., Nu.1 A.g.m., Nu.1 74 Steven SABOL: a.g.e., 106.

167

halk

ynlendirmitir. Rusya

Hkmetinin

Kazaklara

ynelik

yapt

hakszlklar gazete sayfalarnda nemli bir yer tutmutur.1917 Martndan sonra Ala Partisinin siyasi yayn organ haline dnm dier konular ikinci planda kalmtr. Bu dnemden sonra Kazak gazetesi Ala Partisi nderliinde toplanan Kazak kongrelerinin toplanmasnda ve alnan kararlarn halka duyurulmasnda nemli rol oynamtr.75

4.1.4.1. Kazak Gazetesinde Kltrel Meselelere Dair Dnceler

20.

yzylnn

banda

gerek

Trk

dnyasnda

gerekse de

Kazaklar arasnda tartlan gelmekteydi. Bu konu

konularn

banda

eitim meselesi

Rusya Mslmanlar basnnda olduu gibi Kazak

basnnda da yer ald. Kazak basnnn en etkin yayn organlarndan birisi olan Kazak gazetesinde de bu konu btn boyutlar ile tartld. Kazak gazetesinin eitim konusu zerinde nemle durmasnda gazetenin yneticileri olan Ahmet Baytursun ve Mircakp Dulatovun eitimci kimlikleri de etkili oldu. Bu konuda gazete ncelikli sadece tarihinde halka duyurulmad Bundan ayn byle olarak Rusya hkmetinin eitimle

alakal kard kanunlar neretmeyi seti. Bu konuda kan kanunlar zamanda okullarda kanunlar deerlendirilerek ana dilde eitim olsun halkn istifadesine sunuldu. Bu nevi yaynlardan birinde 14 Ocak 1906 arn eklindeki buyruu deerlendirildi. Bu deerlendirmede arn buyruu dorultusunda Eitim Bakanlnn hazrlad kanunnamenin Kazaklar da ilgilendirdii hatrlatld. Yeni yaynlanan kanunnameyle ilk okullarda her

75

A. BENNGSEN, C.L. QUElQUELJAY: La Presse Musulmane en Russie (Paris, 1964) , 254

168

millet ilk iki yl kendi dilinde ders verebilecekti. Alfabesi olan milletlerde kendi alfabelerinde yazlan kitaplar okutabileceklerdi.76 lk okullarda eitimin nasl olmas gerektii konusu gazetede en ok ilenen konularn banda gelmektedir. mrnn uzun bir dnemini Kazak okullarnda eitimci olarak geiren Baytursunov eitim alannda kazand tecrbesiyle yazd makaleleriyle ylnda bu konuya k tuttu. adl Baytursunov gazetede 1914 yaynlad lk okul

makalesinde ilk okullarda eitimin ana dilde olmas gerektiini savundu. Ona gre ancak anadilde eitim yaplarak Kazak ocuklarn asimilasyonu nlenebilirdi. Bunun yannda Rusa renmekte ocuklar Rusa renerek adaptasyonlar kolay olacakt.77 Baytursunov, Mektep ihtiyalar adl makalesinde ise Kazakistandaki eitim faaliyetlerinde karlalan skntlara ynelik ksa vadeli gre Kazak okullarnda skntlarla alakal tahliller yaparak bu zm nerileri sundu. Baytursunova en byk sknt eitimli gerekliydi. nk Kazak eitim kurumlarna Rusyadaki yksek

karlalan

retmenlerin azl idi. Var olan retmenlerden bir ksm medrese mezunu olduklar iin eitim yntem ve tekniklerine vakf deillerdi. retmen okullarndan mezun medreselerden olan Kazak retmenler ise Arapa seminer verilerek alfabeye hakim deillerdi. Baytursunov bu alandaki boluun Usul-i Cedid eitim veren mezun retmenlere doldurulabileceini nermitir.78 Kazak gazetesinin eitim-retimle ilgili haberlerde dikkat eken nemli konularndan birisi de Usul-i Cedid eitimin baarlar hakknda bir ok makale ve haber yaynlanm olmasdr. Geri durumdaki Kazak eitim siteminin modernletirilmesini savunan gazete yazarlar Usul-i Cedidi uygun eitim modeli olarak grmlerdir. Kazakistanda ki Usul-i Cedid okullarn vermi olduu eitimden vgyle sz edildi. Bu tr

76 77

GAZETA BASKARMASI: Baskarmadan Kazak, Nu.60 (1914) Ahmet BAYTURSUNOV: Bastav Mektep, Kazak, Nu.61 (1914) 78 Ahmet BAYTURSUNOV: Mektep Kerekleri, Kazak,Nu.62 (1914)

169

yaynlardan birinde Hseyin makalesinde Temir

Kudaybergen ilesinde

Bilgili Muallim Gabdulla Berkenov

adl adl

ehri Orka

retmenin 3 kyde Usul-i Cedid ile eitime balad haberini verdi. Ayn makaleye gre Gabdulla Berkenov adl retmen geleneksel eitim almt ama aydnlk dnceye sahip olduu iin usul-i cedid ile eitim vermekteydi.79 Baka bir gazete haberine gre Usul-i Cedid eitim veren baka bir okul ise 1910 ylnda Kzlyarda almt. Aliye Medresesinde eitim alm bir Kazak retmen okulda uygulamaktayd.80 Eitim ve retimin modernlemesini ve yaygnlatrlmasn usul-i cedidi baaryla alt bu

kendisine ncelikli hedef seen gazete ynetimi bu amaca ulaabilmek iin bu konu ile alakal bir ok yayn yapt. Tatarlarn eitim alanndaki yaptklar almalar rnek gsterilerek destek amal kurulan belirtildi. yardm ayn almalarn Kazakistanda cemiyetlerinin Kazakistanda da gnderilen zor da yaplabilecei dile getirildi. Bu almalar arasnda yer alan eitime kurulmasnn mmkn olduu ve bu konuda tm Kazaklarn gayretli olmalar gerektii Bu meyanda gazeteye mektuplardan birinde Muka Botayev adndaki Kazak renci Ruslarda ve Tatarlarda olduu gibi belirtti.81 yardm cemiyetleri kurulmas halinde artlar altnda eitim alan Kazak rencilere yardm edilebileceini Muka Botayevin isteine halk destek veren Alihan Bkeyhanov yardm cemiyeti kurmaya gazete yoluyla yardm renciler iin

armtr.82 Gazetenin bu yaynlar ses getirmi, Kazaklar arasnda da cemiyetleri kurulmaya Birlik balamtr. Kavm, Bunlar arasnda Erkin Cedremi Dala,Birlik,83Talap, Glm, Kazak

Huseyin KUDAYBERGEN: negeli Mugalim, Kazak,Nu.1O3 (1914) Adilbay MURATULU: Kzlcar Veyzinden, Kazak, Nu.104 (1914) 81 Muka BOTAYEV: yilik Kavmi, Kazak,Nu.111 (1915) 82 Alihan BKEYHANOV: Sutudettere yilik Kavm, Kazak, Nu.112 (1915) 83 Birlik 1914 ylnda Ombda kuruldu . Tarihi Kke Kemenderul bu cemiyetin kurucularndandr. Bkz ; a, Gulcahan ORDEYEVA: Kke Kemengerovtn Tarihi Enbekteri, Kazak Tarih, Nu.1 (Almat, 1996) 45.
80

79

170

bulunmaktadr. Alan bu cemiyetler Kazak gazetesinden duyurularak halk tevik edilmitir.84 Bkeyhanov olduunu, bir baka yazsnda fitre ve Ramazan aynn yaklamakta zekatlarn eitim-retimin en kadirli en btn aydr. gren

halkn verecei

gelitirilmesi ve fakir rencilerin desteklenmesi iin kullanmalarnn daha iyi olacan u ekilde vurgulad: Yln 12 ay iinde ibadetin sevab da tanp ok fazla. Ramazan fakirlerin Allah ay mbarek ay olan Ramazan ay yaklamakta. Bu ayda yaplan kulluk ve dnyadaki gzetildii bir Mslmanlarn muhta olanlar yardmlat, yani

Kuran- Kerimde muhta olanlara yadm edin denilmektedir. Gnmzde fisebilillah yolunda eitim rencilerdir. Yapacamz yardmlarn onlara verilmesi gerekmektedir.85

Kazak gazetesi Ufa, Orenburg, Troiskta bulunan medreseler ve buralarda okuyan Kazak rencilerin durumu ile alakal haberler de verdi. Bu medreseler arasnda gibi Zahitiya, Resuliye,Hseyniye, Aliye ve Aliye Muhammediye medreseler bulunmaktadr.86 Ufadaki

Medresesinin 10. yln doldurmasndan dolay yaplan enlikle alakal yaplan haberde Aliye medresesinde rencilere sadece dini eitim deil gndemdeki olaylara dair dncelerin de kazandrld belirtildi.87 19. yzyln kimliin gazetenin sonuna doru Kazaklar arasnda Kazak dilinin gelien kltrel ynetimi, Kazakln

hareketlilik sonucunda Kazak edebi dili gelimeye balamt. Kazak milli korunmas gerektiini savunan daha ilk saysnda Kazak gazetesi korunmasn

korunmas iin birinci art olarak

gsterdi. Ayn yazda kendi diliyle

konuan, kendi diliyle yazan halkn milli deerlerinin hi bir zaman yok olmayacan dile getirerek yle devam etti: Ana dili yok olan halkn kendisi de yok olacaktr. Baka bir milleti hakimiyet altna almak istiyorsanz ncelikle o milletin dilini yok
84 85

Cana Algan Kavmdar, Kazak, Nu.245 (1917) Alihan BKEYHANOV: Ramazan Ayt Cakndav Tahrpt, Kazak, Nu.112 (1915) 86 Niyaz MAKSUDOV: Medrese Muhammediye, Kazak, Nu.25 (1913) 87 Medresenin 10 Cldk Toy Kazak, Nu.246 (1917)

171

etmelisiniz. Eer biz Kazak eitim vererek koruyabiliriz.

milleti olarak varlmz devam ettirmek Gnmzde eski usulle eitim gren

istiyorsak dilimizi korumamz gereklidir. Dilimizi ancak okullarda Kazaka ocuklar okuma yazma bilmemekte. Byk ehirlerde okusalar da ya zbek ya da Tatar medreselerinde okuyacaklar. Rus okullarna gidenler de Rusa okuyup yazmaya balayacaklar. Kazak zaman sonra genleri Kazaka okuyup yazamayacaklar. Bir Kazaka konumaktan

utanacaklar. Bu durum da dilin ve milletin yok olmasna sebep olacaktr.88 Kazakistanda kltrel hayatn gelimesini desteklemek amacyla Kazak ve Dnya edebiyatndan rnekler Kazak gazetesinde yer buldu. Bunlar arasnda Kazak halk edebiyat alannda edebiyatnn nde gelen isimlerinden aratrmalar yapan Kazak rneklerle Ebubekir Ahmetcanolu Libayevin yapt almalar tantld.89 Abayn iirlerinden

hayat ve edebi yn Rus aydn M.B. Lomonosov ile karlatrld.90 20. yzyln banda Kazak aydnlar arasnda gelien Kazaklk dncesi milli dil yannda milli tarih ile de desteklendi. Kazak gazetesi yazarlar Kazak halk arasnda milli tarih dncesini oluturmaya ve bu dnceyi halk arasnda etkin klmaya almlardr. Onlara gre bir milletin tarihini bilmemesi veya tarihini unutmas o milletin yok olmasna sebep olabilirdi. Gazetede Kazak tarihi ile alakal Rusa, Arapa, Trke kitap yaynlandn ama hi birinin Kazak tarihini doru bir ok olarak

anlatmad dile getirildi. Gazete ynetimi bu konu hakkndaki dncelerini u ekilde dile getirmitir: Yaplan hatalardan birincisi Rus kaynaklarnda Kazaklara, Krgz isminin verilmesidir. Ruslar Kazaklar, Rus Kazaklar ile kartrmamak iin bu ismi vermilerdir. Ama ayn hatay Trk tarihileri de yapmaktadrlar. Btn bu hatalara ramen Kazak, Kazak olarak yaayacak, nmzdeki asrlar da Kazak bilim yoluyla gzn aacak ,

88 89

Baskarmadan : Kazak, Nu.1 (1913) Mircakp DULATOV: Ebubekir Ahmetcanoulu Libayev, Kazak, Nu.155 (1915) 90 Ahmet BAYTURSUNOV: Kazaktn Bas Akn, Kazak, Nu.13 (1913)

172

Kazaklna

sahip

karak

kendi

medeniyetini ve kendi

edebiyatn

oluturacaktr. Kazak tarihi konusunda yaplan ikinci hata ise Kazak tarihinin kkeni Cengiz Handan nce yaayan Krgzlara balanmasdr. Bugn Kazaklar iinde Argn, Nayman, Kpak, Kerey adnda yaamlardr. 91 Kazak gazetesi sadece Kazak tarihi konularna yer vermemi Trk ve Dnya tarihinden de malumatlar vermitir. Bu makalelerden birinde Cusupbek Basgarin ark meselesi zerinde teferruatl bir ekilde durmutur. Cusupbek, ark meselesini Avrupallarn Trkleri Avrupadan kovma , stanbulu ele geirerek Ayasofyadan hilali indirip yerine ha yerletirme vermitir.92 istekleri eklinde izah etmitir. Cusupbek Avrupallar ile Osmanl devleti arasnda yaplan savalar hakknda da geni bilgiler boylar bulunmaktadr. Bu boylar Krgzlardan farkl olup Krgzlarla beraber

4.1.4.2. Kazak Gazetesinde Sosyal Meselelere Dair Dnceler

20. yzyla gebe ve yar 19.Yzyln

gelindiinde Kazaklar gebe hayat tarzn

geleneksel hala

yaam biimi

olan

devam

ettirmekteydiler.

ortalarndan itibaren

Rusya hkmeti

Kazaklar yerleik

hayata geirmek iin bilinli bir politika takip etmekteydi. Rusyann bu politikasnn temelinde Kazaklar zirai faaliyetlere balatarak ihtiyac olan tarm rnlerini en nemli elde etme ve Kazaklarn yerleik bu kontroln kolaylatrma hayata geme Aykap meselesi ve amalar yatmaktayd. Bu dnemde Kazak aydnlarnn gndemlerindeki konulardan gazetesi birisi de yazarlar olmutur. Kazak konuda dergisi

91 92

TRK BALASI : Kazaktn Tarihi, Kazak, Nu.1 (1913) Cusupbeg BASIGARN: Orunbor Kazak, Nu.4 (1913)

173

Kazakistan gazetesi

yazarlarna

gre

daha
93

temkinli yaklamlar ve

acele edilmemesi gerektiini savunmulardr.

Gazete yazarlar ncelikle yerleik hayata geilmesi hususunda bir gr belirtmeyip daha ok gebe ve yerleik hayat tarzlarnn Kazaklar asndan olumlu ve olumsuz taraflarn deerlendirdiler. Kazak gazetesi ynetimine gre bu konuda farkl grleri savunanlarn iddialar u sebeplere dayanmaktayd: Yerleik hayata geelim diyenlere gre yerleik hayata geilmesi halinde Kazaklar eitim-retim imkanlarndan daha ok faydalanacaktr. Aksi dnceyi savunanlara gre ise Kazaklar yerleik szleri hayata bize fikir getikleri takdirde a kalacadr. Dumada Bu iki farkl dnceden hangisinin doru olduu hakknda Rus vekil Gilinkonun vermektedir. Gilinko yapt konumada Kazaklar yerleik hayata geirildikten sonra artan yerlere Rus gmenler yerletirilecek demektedir. Bu szler bize Ruslarn Kazaklar yerleik hayata geirmek istemesinin gerek sebebini gstermektedir. 94 Ruslarn sebeplerinin takdirde Kazaklarn Kazaklar yerleik hayata geirmek yazarlar deiikler istemelerinin

farknda olan Kazak hayatlarnda

gazetesi olumlu

bu konuda daha olacana dair

temkinli yaklat. zellikle Aykap dergisinde yerleik hayata geildii Kazaklarn yaynlanan makalelere karlk Kazak gazetesinde yerleik hayata geen karlatklar olumsuzluklar anlatan makale ve 3 haberler yl nce yaynlad. Bu trden haberlerden birinde Kapal ehrinde

yerleik hayata geen Kazaklarn sosyal ,ekonomik ve kltrel durumlarnda hibir olumlu deiikliin olmad, mescit ve medreselerin henz ina edilmedii hatta geim sknts yznden halk arasnda kavgalarn ve geimsizliklerin artt dile getirildi.95 Kazak gazetesi yazarlarnn grlerine gre hkmetin Kazaklar yerleik hayata geirmek istemesinin bir sebebi de Kazaklar Rus

93 94

BASKARMADAN: Cer Meselesi Kazak, Nu.10 (1913) Kpeli hem Oturuku Norma, Kazak,Nu.20 (1913) 95 KIS: Kala bolgan Kazaktar caynan, Kazak, Nu.10 (1913)

174

gmenlerle hkmetin aklad:

kaynatrarak

Hristiyanlatrmakt.

Ahmet

Baytursunov

gizli amacn Vakit gazetesinden alnt yaparak u ekilde

Vakit gazetesinde yle denilmekte ; nceden biz Tatar gazeteleri olarak Kazaklar yerleik hayata gesinler diyorduk. Hem bizim szmz hem hkmetin tevikleri ey sylemeyelim. nk sonucu Kazaklar hzl bir ekilde yerleik bu iin altnda baka iler var. Bu i hayata gemeye baladlar . Bundan sonra biz bu konu hakknda bir misyonerlikle balantldr.96 Baytusunova gre Vakit gazetesinin de yazd gibi Ruslarn Kazaklar yerleik hayatta geirmek istemesinin gerek sebebi Kazaklar Hristiyanlatrmak istemesiydi. Baytursunov bu konu hakkndaki grn rnekler vererek desteklemitir: 1893 ylnda 69 Kazak din deitirerek Hristiyan oldu. Bunlar fakirlikten dolay bu dini kabul etmilerdir. Noveye Vremiye gazetesinin 7643 sayl nshasnda unlar yazmakta: Bizim misyonerlerimiz fakir Kazaklara din deitirtmekte. 1892 ylnda Kostanayda alk yznden bir Kazak ky din deitirmedi. Durumu iyi olan bir insann hayata geirmek istemesinin asl maksad budur. din deitirdii daha nce hi grlmemitir. Rusyann Kazaklar yerleik Yani Kazaklar Hristiyanlatrmaktr.97 Genel olarak Rusyann gerek niyetini fark eden Kazak gazetesi yazarlar bu konuda acele edilmesine kar gelmilerdir. Baytursunov gazete yazarlarnn dncelerini u ekilde zetlemitir: Biz tamamen yerleik hayata geilmesine kar deiliz. Ama biz 15 desyatinle snrl toprak verildiinde Kazaklarn geinemeyeceini iddia etmekteyiz.

96 97

Ahmet BAYTURSUNOV: Cer Cumusunda Din Cumusun Kstrmalav, Kazak,Nu.12 (1913) A.g.m., Nu.12

175

Hkmet

verimli

arazilerden

daha

geni
98

araziler versin. Kazaklar da

camisini, mektebini ina ederek yerlesin.

4.1.5. Sadak Dergisi

Sadak

dergisi Ufa ehrinde Aliye

Medresesinde

okuyan

Kazak

genleri tarafndan 1915-1918 yllar arasnda yaynland. 1906 ylnda alan Aliye Medresesinde 1916 ylna kadar 154 Kazak genci eitim grmt. Bu medresede okuyan Bakrt renciler Parlak, Tatar renciler An, erkes renciler Derya, Kazak genleri de Sadak dergisini elyazmas olarak yaynlamlardr. Derginin yaynlanmasnda Kazak gazetesinde de yaz ve iirleri yaynlanan Beyimbet Maylin ve Cyengali Tilenbergenov grev aldlar.99 Derginin konularda yaynlanmasnn amac Dergimizin etmek eklinde akland.100 Amac Dergide adl ba

yazda medreseye okumaya gelen Kazak rencilere eitimleriyle alakal yardm Abayn Rzgarsz Gnde Parlak Ay, Okumu nsann Syledii Sz, adl talim terbiye ynndeki eserleri ve Babasnn olu insan dman,insanolu kardein gibi genlere nasihat verici szleri yaynlanmtr.101 Dergide dikkat eken bir makalede ise 1917 yl 3. sayda Tileybergenov tarafndan yazlan retmenlik Hakknda adl makaledir. Bu makalede medreseyi bitiren Kazak rencilere ilk olarak sahtekar mollalarn peinden gitmemeleri, kinci olarak ta yerlerinde Usul-u Cedid ile eitim yaygnlatrmalar tavsiye edilmitir.102
98 99

Kazakistann deiik ve bu yntemi

vermeleri

Ahmet BAYTURSUNOV: Andaspaan Mesele,Kazak, Nu.48 (1914) Krkbay ALLABERGEN,Carlkasn NUSKABAYULI ve Fezolla ORAZAY: a.g.e., 63. 100 A.g.e., 63. 101 H. BEKHOCN: a.g.e., 52. 102 Krkbay ALLABERGEN,Carlkasn NUSKABAYULI ve Fezolla ORAZAY: a.g.e., 64

176

4.1.6. Ala Gazetesi

Ala gazetesi 1916 yl Aralk ayndan balayarak 1917 ylnn ortasna kadar Takentte yaynland. Gazetenin redaktr sosyalist dncelerden etkilenen Ala Partisine muhalif kurulduktan sonra Klbay Togusovdur. Togusov ayn zamanda cz Partisinin kurucularndandr. Parti ismi de Cz kars olacaktr. Gazetenin Meryem Togusova Togusovun

sosyalist gazetenin

yaynlanma aamasnda Klbay Avezovun

yardmc oldu.103 Gazetede Beyimbet Maylin, Cusupbek Aymavtov, Muhtar makaleleri yaynlanmtr.104

Gazetede yaynlanan makalelerde n plana kan konu Kazakistandaki Rus varldr.Yaplan yaynlarla Rus Klbay yaynlar Togusovun dikkat olduu bilgi varlna gazetede kar iddetli tepki gsterilmitir.105 yapm hakknda arlk rejimi aleyhine

ekmektedir. yaayan

Togusov, Yok Olsun kendi demokratik

Romanovlar adl makalesinde 300 yldr Rusyay yneten Romanovlar verdi. Rusyada halklarn cumhuriyetlerini kurmalar gerektiini savundu.106 Gazetenin yaynlanmas Trkistan ve Kazakistanda siyasi hareketliliin youn olduu bir dneme denk oldu.107 Gazetede kadn haklar ve kadnlarn yaadklar skntlara dair makalelerde yaynland. Bu trden makalelerden birinde Beyimbet Maylin Kazak kzlarnn para karlnda evlendirilmesini eletirmitir.108 Barcaksn Ahmet adl yazar gazetede yazd bir dizi makaleyle Kazak kadnnn sosyal hayattaki geri durumunu ve kadnlarn iinde bulunduu
103 104

gelmesi

gazetenin

siyasi

haberlere

arlk

vermesine

sebep

A.g..e, 86. Ukiltay SUBHANBERDNA: Kazak, Ala, Sararka Mazmundalgan Bibliyorafyalk Krsetki (Almat, 1993), 14. 105 A.BENNGSEN: a.g.e., 256. 106 Krkbay ALLABERGEN,Carlkasn NUSKABAYULI ve Fezolla ORAZAY: a.g.e., 87. 107 Ukiltay SUBHANBERDNA: a.g.e., 156-160. 108 A.g.e., 87.

177

zor artlar anlatarak kadn meselesini gndeme tamtr.109 Gazetenin kadn meselesini gndeme tamasn Kazak kadnlar da desteklemi, gnderdikleri iirlerle bu meselenin gndemde kalmasn salamlardr. Sebira Abdihalkkz gazeteye gnderdii Kz ocuunun Kederi adl iiriyle Kazak kzlarnn toplumdaki zor durumunu tasvir ederek Kazak ocuklarnn iyi ve terbiyeli yetimesi iin annelerinin eitimli olmalar gerektiini dile getirmitir. 110 Ala gazetesinde sebepleri ve ada yaplan yaynlarda dier Kazak matbuat gibi

20. yzyln banda Kazaklarn medeniyet olarak geri kalmalarnn memleketler seviyesine kmann yollar aratrld. Bu amala Tahir Comartbayev yazd makalesinde baz eski adetleri Kazaklarn geri kalmasnn sebepleri olarak gsterdi. leri memleketler seviyesine ancak onlar taklit ederek ulaabileceklerini yazd.111 Ala gazetesi Ala Orda hareketinin menfaatleri ynnde yayn yapmad iin Kazak gazetesi yazarlar tarafndan eletirilmitir.

4.2. 1917 ubat htilalinden Sonra Kazak Basn

4.2.1- Sararka Gazetesi

Sararka gazetesi Ala Patisinin Dileri ve Maliye bakan olan Halel Gabbasolu ayndan itibaren tarafndan haftalk Velidi Semey Togana ehrinde 1917 yaknl ile ylnn haziran bilinen Halel olarak yaynlanmaya baland. Gazetenin

yaynlanmasnda Zeki

109 110

A.g.e., 169. A.g.e., 170. ; Canar OCANOVA: Halel Gabbasov, Kazak Tarh, 4 (2004),102. 111 Ukiltay SUBHANBERDNA: a.g.e., 170.

178

Gabbasolu

ve Rahmcan

Marskov112 ile
113

Semeyde kurulmu

olan

Tendik cemiyetinin de byk rol olmutur.

Kazak aydnlarnn Ala Partisini kurma aamasnda yaynlanmaya balayan gazete yapt yaynlarda Ala Partisi kurulduktan sonra partileme hareketine destek verdi. ise bu partinin Semey blgesindeki Ala Partisinin

faaliyetleri halka duyuruldu. Gazetede yaplan yaynlarla

nderliinde yaplan Kazak kongreleri hakknda bilgiler verilerek halkn bu kongrelere katlm tevik edildi. Ala Partisinin Kazakistanda otonom cumhuriyet kurma faaliyetleri destekledi.114 Gazete yazarlarndan Sultan Mahmut Toraygrov, Alihan

Bkeyhanovun kongre almalar iin Semeye geldiini, Gelii adl yazsyla halka duyurdu. Toraygrov,

Semeydeki iin

Kazak genleri tarafndan heyecanla karlandn Alihann Semeye Bkeyhanov dndklerini yazd iirle dile getirdi. 115 Sar Arka gazetesinde sadece siyasi konular ilenmemi bunun yannda dil ve edebiyat konularna da yer verilmitir. Kazak edebiyat ekerim Kudayberdiyev, Kazaklarda Ay Ad Yok adl makalesinde Kazakadaki ay adlarnn ounun Arapadaki yldz isimleri olduunu bunlarn yerine ztrkeden yeni kelimeler bulunarak kullanlmas gerektiini yazmtr.116

112 113

A. BENNGSEN: a.g.e, 255. Ukiltay SUBHANBERDNA: a.g.e., 16. 114 Ukiltay SUBHANBERDNA: a.g.e., 173. 115 Eli n Kurbandkka cann bergen -lkesi iin cann veren kurban olan Bit,brge, Kandalaga kann bergen Bir pire gibi kan alclara kann veren Uruday sask ava, temirdi yre, - Kapal ve pis kokulu hapsenede Ala in zargp beynet krgen Ala iin kederlenip azap eken.
116

Bkz; Kenes HURPEYSOV: a.g.e., 227-229. A.MASIMCANOV: Kazak (Almat, 1994), 159.

179

4.2.3. Birlik Tuv Gazetesi

Birlik Tuv gazetesi, 1917 yl haziran aynda Takentte Trkistan Genel Valilii snrlar iinde yaayan Srderya Kazaklar tarafndan yaynland. Gazete, Kazak gazetesi rnek alnarak haftada bir defa olmak zere yaynlanmaya balad.117 Yayn hayatna 4 Mart 1918 ylna kadar devam eden gazetenin 30 kadar says yaynlanmtr. Dier Kazak gazetelerine gre slami eilimi yayncs Hokand Gazete Kazak daha fazla olan Birlik Tuv gazetesinin Hayrettin aydnlarnn nde gelen isimlerinden lider kadrosundan Ala Partisinin olan

Balgnbeyolu , redaktr ise Ala Partisinin ve Trkistanda kurulan Cumhuriyetinin yazarlar Mustafa okaydir. anti Rus arasnda kurucularndan

karakteri ile n plana km Mircakp Dulatov, Sultan Kocanov, ve Alibeg Komus gibi aydnlar bulunmaktadr. 118 Birlik Tuv gazetesi Trkistan ve Kazakistanda siyasi hareketlii youn olduu bir dnemde yaynlanmaya balad iin gazetede siyasi haber ve yazlara daha fazla yer verildi. Kazak gazetesinde Birlik bu Tuvnn yayn hayatna balamasyla alakal yaplan haber bize

gazetenin siyasi eilimi hakknda ipular vermektedir. Bu habere gre: Takent teki Kazak genleri giderek ondan Ala de gazete Birlik Tuv gazetesini yaynlamadan

nce yine Takentte ki Ala gazetesinin nairi Klbay Togusovun yanna gazetesinin adna layk olarak Kazak halknn ve Ala Orda hareketinden birisine devretmesini Ala Orda hareketinin menfaatleri ynnde yayn yapmasn, bunun iin ynetimini istediler. Klbayn bu istei kabul etmemesi zerine Kazak aydnlar

Mustafa okay ve Sultanbek Kocanov etrafnda birleerek htiyat Birliini

117 118

Hasan ORALTAY: a.g.e., 193. A. BENNGSEN: a.g.e., 255.

180

kurdular.

Birliin

yayn

organ
119

olarak

Birlik Tuv

gazetesinin

yaynlanmasna karar verildi. Gazetenin yayn

politikas

Kazakistan ve Trkistanda

gelien

siyasi hareketler arasnda diyalog tesis etmek ve halk siyasi ynden bilinlendirmekti. Gazete bu konudaki siyasi almalarn Bkeyhanovun nderliindeki Ala Partisinin yayn organ olan Kazak gazetesi ile paralel yrtmtr.120

4.2.4. Cas Azamat Gazetesi

Cas verildi. Bu

Azamat

gazetesinin bakan

yaynlanmasna Mrzagali,

Cas

Azamat-(Gen

Vatanda) cemiyetinin Omb ehrinde yapm olduu kongrede karar cemiyetin yeleri S.Sedvakkasul, M. Seyitolu, T.Dosmbekkz, A.Beydildeul gibi Kazak genleriydi. Gazete 1918 yl Haziran aynda Kzlyarda yaynlanmaya balad. Gazetenin k amac birinci sayda Gen Dilek adl ba makalede akland: Cas Azamatn esas maksad milli bamszlk ve milli refahtr. Bu amaca ulamak iin Cas Azamat, Alan altn bayran dalgalandracaktr. Dmanlara kar gl dostlara kar ise gven verici olacaktr. nmze kacak btn engelleri amaya gcmz vardr. Btn engellere kar milliyeti genlerin canlarn scak kanlarn ve gen kurban etme dnceleri eksilmeyecektir.121 u ekilde

Hedefleri milli bamszlk olan Kazak genlerinin yaynlad Cas Azamat gazetesi, Ala Orda hareketini ve almalarn da destekledi. Kazakistandaki gelien
119 120

Bolevik hareketlere ise tepkili yaklamtr.

Velihan GAMARULI: Birlik Tuv Seriktii, Kazak, Nu.233 (1917) Abdulvahap KARA: Trkistan Atei (stanbul,2002) 309. 121 Cas Azamat, Kazak, Nu.263 (1918)

181

Gazetenin 1918 yl 11. saysnda Kazakistandaki Bolevik tehlikesinden sz edilmekte ve Bolevizme kar elden geldiince mcadele edilmesi gerektii tlenmektedir. 122 1919 ylnn sonlarna kadar yaynlanan Cas Azamat gazetesi Ala Partisine tam destek vermitir. Gazetenin birinci saysnda Ala Partisi komitesinin Ala Vatandalarna adl duyurusu yaynlanmtr. Bu duyuruda halknn veya Ala Orda Otonomisinin yardm sre kurulduu etmesi haber verilmi, Kazak Boleviklerin devam elinden geldiince takma
123

istenmitir.

Kazakistana hakim olmalar ile birlikte gazete yazarlar isimsiz olarak isimlerle ksa gazeteyi yaynlamaya etmilerdir.

4.2.5. Abay Dergisi

Abay dergisinin yaynlanmasna 1914 ylnda Abayn lmnn 10. ylyla alakal yaplan Semey deki toplantda karar verilmiti. Ama I. Dnya savann balamas sonucu savan getirmi olduu skntlar yznden dergi ancak 1918 ylnda yaynlanabilmitir. Derginin amacn birinci sayda Cusupbek Aymavtov, Dergi Hakknda adl makalesinde Kazaklarn nde gelen edebiyats ve dnr olan Abayn eserlerini , edebi ve felsefi ynn dnyaya tantmak eklinde aklamtr. Abay dergisinde ekerim Kudayberdiyev, Sultanmahmut Sabit Dnentayev, Gumar Toraygrov, Karaev Halel Dostmuhammetov, Sumagul

Sadvakkasov ve bu dnemde Semeyde retmen okulunda okuyan Muhtar Aveyzovun yazlar ve iirleri yaynlanmtr.124

122 123

Krkbay ALLABERGEN,Carlkasn NUSKABAYULI ve Fezolla ORAZAY : A.g.e., 84. 124 A.g.e., 89.

a.g.e., 83.

182

Abay dergisi dnemde desteklemitir.

Kazakistanda Dergi nc

Ala Orda Otonomisinin yaynlaryla Ala Orda

kurulduu hareketini ve lk

yaynlanmtr. Derginin

saysnda yaynlanan Ala

Kurban adl makalelerde Ala Orda nn mcadelesi ve bu uurda lenler anlatlmtr. Semeyin Boleviklerin hakimiyetine gemesi sonucu dergi kapatlmtr.125

4.2. 7.Tirilik Gazetesi

Tirilik gazetesi 1917 ylnn yaznda Akmolada Saken Seyfiln ve B.Serikbayevin Vilayeti bakanlndaki Cas Kazak-(Gen Aykap dergisinde de yazlar Kazak) cemiyeti yaynlanm olan tarafndan yaynlanmaya balanmtr.126 Gazetenin resmi redaktr Dala gazetesi ve Rakmcan Dysenbayev ile Saken Seyflindir. Cas Kazak cemiyeti Tirilik gazetesi yoluyla Geici Hkmete, zenginlere, feodallere, ve ala kar mcadeleyi kendine hedef semitir. Bu cemiyet ayrca Ala Orda hareketine de muhalif idi.127 Cemiyetin yeleri arasnda C.Nursin, B.Adilov, Rahmcan Dysenbayev, H.Bekmuhammedov bulunmakta idi. Bu isimler daha sonra Kazak Bolevik Partisinin kurucular olacaktr. Cemiyetin yayn organ olan Tirilik gazetesi 1918 ylndan sonra Bolevik ynetimin yayn organ haline dnmtr.128

A.g.e., 90. Kenes NURPEYSOV: a.g.e., 112. 127 Aynur ORMANOVA: Kazak Baspaszinin Tarh Kalay burmalagan?, Kazak Tarih, 2 (2004), 95 128 Kenes NURPEYSOV: a.g.e., 112.
126

125

183

4.3. Kazak Milli Basnnda nde Gelen Yazarlar

19. yzyln ortalarndan itibaren Kazak aydn snfnn olumaya balamasyla birlikte doru Kazakistanda Kazak aydnlar gr ve dncelerini Rusyada resmi yayn organ niteliindeki gazetelerin yaynlanan gazetelerde dile getirmeye balamlard. Bu yzyln sonuna yaynlanmaya balamasyla birlikte Kazakistanda basnn temelleri atlm Kazak aydnlar bu trden gazetelere yazlar gndererek dil-Ural blgesindeki ekonomik konularda medreselerde dncelerini ve Rusyadaki ilk gazetecilik yksek eitim Bu tecrbesini kazanmlard. Kazakistanda milli basnn domasyla birlikte kurumlarnda eitim alm olan Kazak aydnlar sosyal, siyasi, kltrel ve aklama imkan bulmulardr. dnemde gazetelere yaz ve haber gnderen yazarlarnn genel zellii farkl alanlarda ihtisas yapm olmalardr. Bu yazarlar arasnda hukuk, tp, eitim, mhendislik gibi farkl alanlarda eitim alanlar yannda air, edebiyat ve din adam gibi nceki aydnlar ve blmlerde hatta renciler de Alihan bulunmaktayd. Daha incelediimiz

Bkeyhanov, Ahmet Baytursunov, Mircakp Dulatov, Macan Cumabayev ve Muhammetcan Seralin dnda Milli Kazak basnndaki nemli isimler unlardr: 1- Ahmet Birimcanov: 1870 ylnda Turgay ehrinde dnyaya geldi. Turgay ehrinde Altnsarnn am olduu okulda eitim ald. Yksek renimine Petersburg niversitesi Hukuk Fakltesinde devam etti. niversiteyi bitirdikten sonra Kazakistana dnd. 1905 ylnda Rusyada merutiyetin ilanyla gelien siyasi olaylarda nc rol oynad. Karkaral dilekesinin yazlmasnda grev alan Birimcanov Kazakistanda makaleleri
129

I. Dumada Kazaklar eletirdi. Kazak

Turgay eyaleti vekili olarak temsil etti. 129 Duma toplantlarnda Rusyann uygulad iskan siyasetini iddetle gazetesi yaynlanmaya baladktan sonra gazetede hukuki konularda yaynland. Ala Partisinin kurulmasnda ve kongrelerin

Mambet KOYGELDYEV : Ala Kozgal (Almat,1996) 113.

184

dzenlenmesinde aktif olarak alt. Komnistler Kazakistana hakim olduktan sonra Almanyaya giderek tahsiline orada devam etti. Daha sonra Kazakistana dnen Birimcanov 1927 ylnda vefat etmitir. 130 2-Ahmet Orazayev: 1861 ylnda Akmescitte dnyaya geldi.

Buharada dini eitim veren bir medresede okudu. Kazak gazetesinin yaynlanmasna maddi destek salad. 1917 ylnda gerekleen Btn Rusya Mslmanlar Kongresinde Semey vekili olarak Kazaklar temsil etti. Kazak arasnda gazetesinde en nemlisi ve eitimle alakal makaleleri yaynland. uygulanan
131

Bunlar

Bilim Yar Avrupada

adl makalesidir. Bu makalesinde eitim modellerini

Orazayev, Rusyada

tantmtr. Ahmet Orazayev 1927 ylnda lmtr. 3sonras Baktcan Karatayev: gelien siyasi 1870 ylnda katld.

Ural eyaletinde dnyaya Karkaral dilekesinin

geldi. Petersburg niversitesi Hukuk Fakltesinde eitim ald. 1905 yl hareketlere yazlmasnda grev ald. Ayn yl Ural ehrinde kurulan Kadet Partisinin blge tekilatnn kurulmasnda etkili oldu.132 II.Dumada Kazaklar Ural vekili olarak temsil eden Karatayev Duma toplantsnda yapm olduu konumasnda Rusyann Kazakistanda uygulam olduu smrgecilik hareketine dikkat ekerek Kazakistana Rus gmenlerinin yerletirilmesi sonucu Kazak halknn topraklarn terk etmek dergisinde hukuki konularda Kazak adetleri yerine slam zorunda kaldn ve Kazaklara bir ok haksz muamelenin yapldn dile getirmitir.133 Aykap makaleleri yaynland. zellikle hukuk hukukunun esas alnmasn talep etti. sistemi ile alakal tartmalarda yeni oluturulacak hukuk sisteminde Komnistler Kazakistana hakim olduktan sonra kurulan hkmette grev alan Baktcan Karatayev 1934 ylnda vefat etti.134

130 131

Hasan ORALTAY: a.g.e., 84. Ukiltay SUBHANBERDNA: Kazak (Almat,1998), 450. 132 B. KULATOV: Otanmzdn Tarih Tural Siyasi Engime (Almat, 1993), 133 Mambet KOYGELDYEV: a.g.e.,116. 134 Hasan ORALTAY : a.g.e., 92.

64.

185

4-Cihana

Seydalin: 1877

ylnda dnyaya

geldi.

Petersbug

niversitesinde Hukuk eitimi ald. Aykap dergisi ve Kazak gazetesinde Kazaklar kongre dzenlemeye davet eden yazlar yaynland. zellikle Aykap dergisinde Muhammetcan Seralin ve Serali Lapin ile birlikte hukuk sistemi ve yerleik hayata geilmesine dair yazd makaleler Kazak aydnlar arasnda yank uyandrd. Cihana Seydalin 1923 ylnda vefat etti.135 5- Barlbek Srttanov: 1866 ylnda Yedisu eyaleti Kapal ehrinde dnyaya geldi. Almatda yatl okul okuduktan sonra Petersburg niversitesi arkiyat Fakltesinde Arap ve Trk dili eitimi ald. Aykap dergisinde Alainskiy gazetesinde ise Alatav Srttanov 1917 vermitir.136 6- Beyimbet Maylin: Kostanay eyaleti Taranov kazasnda 1894 ylnda dnyaya geldi. Troiskta balad.Yazm Vazife Medresesi, olduu iirlerle Kostanayda RusKazak okulu ve Ufadaki Aliye Medresesinden eitim ald. Bu dnemde edebi almalara dikkat ekti. Aliye Medresesinde rencilik dneminde medresedeki renci arkadalar ile birlikte Sadak dergisini yaynlad. Ayn dnemde Aykap dergisine ve Kazak Gazetesine iir ve makaleler gnderdi. Aykapta yaynlanan makaleleri ; Kostanay Vezi Dambar Bols, Amankarayski Bolstan, Bolgan si dir. Kazak gazetesinde yaynlanan makaleleri Kazakka, Muhtacdk, Cag Habar, Milmandk sonras gelien Ala Belgisi, ilde Orda dir. Beyimbet destek Maylin 1917 yl hareketine verdi. Kazak S.S.C. ve Kazakistan Kazak yl mahlasyla makaleleri yaynland. Dala Vilayeti Balas mahlasyla makaleleri yaynlanmtr. destek gelien Ala Orda hareketine

sonras

kurulduktan sonra edebi almalarna devam etti.1923-25 yllar arasnda Avl gazetesinde redaktrlk, Sosyalist Edebiyat gazetelerinde ba Kazakistan redaktrlk yapt. Eserlerinde

toplumunun eitli meselelerini dile getirdi. Stalinin Kazak aydnlarna

135 136

Ukiltay SUBHANBERDNA: Aykap (Almat,1995), 300. A.g.e., 301.

186

ynelik uygulad yok etme siyasetinin kurban oldu. Bir ok kez tutuklanan Beyimbet Maylin 1938 ylnda vefat etti. 137 7- Cakp Akbayev : 1876 kazasnda dnyaya geldi. lk ve ylnda orta Karkaral eitimini eyaletinin Karkaral okulunda

Kazak-Rus

tamamladktan sonra niversite eitimine Petersburg niversitesi Hukuk Fakltesinde devam etti. 1903 ylnda faklteyi baar ile bitirdikten sonra Ombdaki mahkemelerde protesto grev ald. Rusyann etmek ve Kazaklarn Kazakistanda isteklerini dile uygulad politikalar

getirmek amacyla arlk hkmetine gnderilen dilekenin yazlmasnda Akpayevde grev ald. Daha sonra bu organizasyondaki grevinden dolay ve hkmet tarafndan 5 yl srgn edildi. ubat Akpayev Kazak gelenekleri ve aile hukuku alannda yapt incelemelerini Aykap dergisi Kazak gazetesinde yaynland. 1917 ihtilalinden sonra dzenlenen kongrelere katld. Ala Partisinin almalarna destek verdi. Kazakistanda Komnist Hkmet kurulduktan sonra bir ok kez tahkikata urayan Akpayev, 1934 ylnda vefat etmitir.138 8- Cusupbek Aymavtov: 1889 ylnda Semey eyaleti Pavlodor

ehrinde dnyaya geldi. lk eitimini dini eitim veren ky okulundan ald. Okulu bitirdikten sonra kendisi de bu okulda bir sre retmenlik yapt.1907 ylnda Bayanavldaki Rus okuluna yazld. Okul yllarnda renci olaylarna kart yapan iin okuldan karld. bu Bir sre ky okullarnda Kazak retmenlik adl grev Aymavtov dnemde edebiyatla

ilgilendi. Ahmet Baytursunovun Dil Kural ve ekerim Kudayberdiyevn eceresi almalarna halinde alan neretti. ynelik
139

dncelerini Kazak Abay dergisinin ve edebi makale

gazetesinde tahlillerle
137

makaleler

Semeyde

yaynlanmasnda da

Aymavtov yazd

dikkat ekti. 140 ubat ihtilali dneminde Ala Orda hareketine

Kayrcan KASENOV ve mirhan TREHANOV: Kzl Krgn 37de Apat Bolgandar (Almat,1994), 42-44. 138 Cakp Akpayevin hayet ve faaliyetleri iin Bkz: Muhtar Kul MUHAMMETEV: Ala Ardageri (Almat,1996) 139 Ukiltay SUBHANBERDNA: Kazak, a.g.e., 450. 140 Krkbay ALLABERGEN,Carlkasn NUSKABAYULI ve Fezolla ORAZAY : a.g.e., 89.

187

destek meclis

veren

Aytmavtov, yrtt.

Komnist Hkmet kurulduktan Bu dnemde 1930l eitimci olarak

sonra farkl

hkmette grev ald. 1920 ylnda Komnist Partisinin Pavlodordaki almalarn kurumlarda grev ald. Ayn zamanda Takentte yaynlanan Ak-col gazetesinin aydnlarna ynetiminde alt. yllarda Komnistlerin Kazak kar balatt sindirme siyaseti neticesinde Aymavtovda

bir ok kez tahkikata urad. 1931 ylnda idam edildi.141 9- Elevsin Byorin: 1874 dnyaya geldi. Ailesinin ylnda Ural eyaleti Canakale ehrinde

yanndan eitim amacyla erken yata ayrld.

Kazandaki retmen okulunda eitim aldktan sonra Astrahan ehrinde retmen olarak almaya balad. Daha sonra Orda ehrine giderek Kazak aydnlar ile birlikte Kazakistan gazetesini yaynlamaya balad. Elevsin Byorin gazetede arlk Rusyasnn smr siyasetini eletiren makaleleri hi deitirmeden gazetede yaynlad. Yazd makalelerde ise Kazakistandaki sosyal,siyasi ve ekonomik problemlere zmler retmeye alt. Elevsin Ekim ihtilalinden sonra Ural blgesindeki yerel meclislere katld. Komnist hkmet kurulduktan sonra hkmette grev ald.142 10-Ekrem Eitimini redaktr olarak Galmov: 1892 ylnda Kostayanda dnyaya ve geldi. Toisktaki Resuliye Medresesinden ald. Aykap Kazak dergisinde

alt. Ayn dergide

Tatar dillerinde iir ve

makaleleri yaynland. Makaleleri ; ala Tatar, Kara Toru Cigit dir. iirleri ise; Beyara, Ant Kn, Baktsz Sulu, Curtka Kaytp Cagu Kerek dir.143 11-Gumar Karaev: 1876 ylnda Ural eyaletinde Kk yata yetim kald. Ural blgesindeki Cazkul eitim ald. Bu medresenin dier medreselerden fark dnyaya geldi. Medresesinde slami ilimlerin

yannda tarih, dilbilimi, corafya gibi derslerinde okutuluyor olmasyd. Bu

Cuspbek AYMAVITOV: garmalar, Der. Nebu CUSUPBAYEV ve Maksut NETALUEV, (Almat,1989), 3-10. 142 Allabergen KIRIKBAY: Alt Alatn Ardaktlar (Almat,1994), 30-31. 143 Ukiltay SUBHANBERDNA: Aykap, a.g.e., 296.

141

188

medreseyi bitirdikten sonra 1907-10 arasnda medresede mderris olarak alt.

Tilenisay denen yerdeki ayrca edebiyat 1910 Bedel Aa

Bu dnemde

alannda da almalar yapt. Ufa, Kazan, Orenburg ehirlerinde ylnda Oyga Kelgen Fikirlerim , Ornek 1911 de Karlga, Hac,1913de Tulpar Kazak, gibi Prozalk takma garmalar, isimlerle Bala Tulpar, 1914 te

1918 de Turmtay adl iir kitaplarn Mutak, Orazakay, yaynlatmtr.

144

Kazakistan

gazetesinin

yaynlanma aamasnda grev alan Karaevin Gumar Karaey 1921 ylnda vefat etti.145 12- Halel dnyaya geldi. Dostmuhammetov: 1883 Ural Petersburg niversitesinde

Aykap dergisi, Kazak

gazetesi ve Ufada yaynlanan ura dergisinde de almalar yaynland. eyaleti tp Cmbt ilesinde Kazak

tahsili

grd.

folkloru alannda incelemeler yapt. Kazak gazetesinde salk ve Ala Orda hareketiyle alakal makaleleri yaynland. Ala Partisinin almalar sonras kurulan Bat Ala Orda Otonomisinde abisi Cihana ile birlikte grev ald. Stalinin Kazak aydnlarna kar yrtt yok etme siyasetinin kurban oldu.146 13- Klbay Togusov:1882 ylnda Gney Kazakistanda dnyaya geldi. Eitim ald dnemde sosyalist akmlarn tesirinde kald. Ala siyasi hareketine muhalif Cz Patisinin kurulmasnda rol oynad. 1917 ylndan sonra Takentte Ala gazetesini yaynlamaya balad.147 14-Muhammet Salim Keimov:1884 ylnda dnyaya geldi. Trkistan, in ve Krgz blgelerine seyahatler dzenledi. Keimov, eitim ve sosyal hayata dair tahlillerini Aykap dergisinde yaynlad. 15-Mehur Cusup Kpeyev: Buhara ve Takentte eitim ald. Dou edebiyatndan, Nizami, Nevayi, Firdevsi ve Sadinin eserlerini inceledi. Szl halk edebiyatndan bir ok derleme yapt. Edebi alanda yapt almalarnn bir ksmn Aykap dergisinde yaynland.
144 145

Allabergen KIRIKBAY: a.g.e., 32-33. Gumar Karaevin ura dergisinde yaynlanan makaleri iin Bkz; M.G.GOSMANOV ve R.F. MERDANOV: ura Curnalnn Bibliyografig Kursetkee (Kazan,2000) 146 kiltay SUBHANBERDNA: Kazak, a.g.e., 453. 147 Hasan ORALTAY:a.g.e. 113.

189

16-Muhtar

Avezov: 1897

ylnda

Semey

eyaletine

ngstav

blgesinde dnyaya geldi. lk eitimini dedesinden ald. Daha sonra Semeydeki retmen okuluna yazld. Rus ve Avrupa edebiyatnn temel eserleriyle bu dnemde tant. Kazakistanda milli basn almalarnn younlat 1905-17 yaynland. Abay incelemeleri dikkat ihtilalleri aras dnemde renci olan Muhtar Avezovun, Kazak , Sar Arka gazeteleri ve Abay dergisinde makaleleri dergisinde ekti. Japon modernizasyonu Makalesinde Japonyann zerine yapt siyasi, sosyal,

ekonomik ve kltrel alandaki kalknma srecini tarihsel adan inceledi. Ekim ihtilalinden sonra edebi almalarna devam etti. Kazak destanlar ve Trkistan Trk edebiyat ile ilgili ilm almalar yapt. En nemli eseri, 4 ciltlik Abay Yolu adl devasa romandr. Bu romanda Avezov, Kazaklarn bir ounun kendisine rehber olarak kabul ettii Abayn hayatn ve fikir yapsn ok ince ayrntlara inerek belgelerle ortaya kard. Kazak halknn yzlerce yllk kltr birikimi Abay; Abay, Muhtar Avezovu; Avezov da, Abay Yolunu meydana getirdi. Avezovun bu romandan baka pek ok hikye, deneme, eviri ve aratrma eserleri de bulunmaktadr. Bir de onun konusunu dorudan Kazak halkndan ald oyunlar vardr. Avezov 1961 ylnda vefat etmitir.148 17-Muhammetcan Tnbayev: 1879 ylnda Kabanbay niversitesi ehrinde dnyaya merak sard. geldi. Yksek tamamlad. alannda ilk Tarih Demiryollar Enstitsnde Taldkorgan eyaletinin renimi Petersburg okuduu niversite

dnemde tarihe

aratrmalarn bu

dnemde yapt. 1905 sonras gelien siyasi almalarn iinde yer alan Tnbayev, grevi gerei gezmi olduu Kazak bozkrlarnda halkn iinde bulunduu sosyal ve ekonomik problemleri inceledi. Yapm olduu incelemelerin sonularn nce Rusyada yaynlanan Vedemosti gazetesinde daha sonra gelien siyasi olaylar Kazak gazetesinde yaynlad. 1917 yl sonras neticesinde kurulan Hokand ve Ala Orda eitimci ve idareci

hkmetlerinde grev ald. Ekim ihtilalinden sonra

148 148

Ekrem AYAN: Muhatr Avezov ve Abay Yolu, Trkler, Vol.19 (Ankara, 2002), 424. Kayrcan KASENOV ve mirhan TREHANOV: a.g.e., 20-22.

190

olarak alan Tnbayev, Kazak Tarihi alannda yapt almalar srdrd. Tnbayev 1937 ylnda vefat etti.149 18-Mustafa okay: 1891 ylnda Akmescitte dnyaya geldi. lk eitimini Akmescitte ald. Daha sonra Takentteki yatl okula kaydoldu. Bu okulu da baar ile bitirdikten sonra Petersburg niversitesi Hukuk Fakltesinde yksek renim ald. 1917 yl sonras gelien siyasi olaylarda en nde yer alan Mustafa okay bu dnemde gelien siyasi olaylarla alakal makalelerini Kazak gazetesinde yaynlad. 1917 yl haziran aynda Takentte Birlik Tuv gazetesinin yaynlanmasnda grev ald. Ala Orda ve Hokand Hkmetlerinde de grev alan Mustafa okay Ekim ihtilalinden sonra Kazakistan dnda karak yurtdnda siyasi ve ilmi faaliyetlerini devam ettirdi. 1920 ylnda Tifliste afak gazetesini yaynlad. Gazete vastasyla okay, I. Dnya sava srasnda gerekleen Ermeni tehciri ile alakal dncelerini stanbulda yaynlanan abartl iddialara cevap verdi. Yeni Trkistan dergisinde dile 1921 ylnda Parise yerleti. Bu dnemde Trkistan davas ile alakal getirdi. Mustafa okayn muhacerette geirdii dnemde en nemli yayn faaliyeti 1929 ylnda Berlinde yayn hayatna balayan Ya Trkistan dergisidir. Derginin 1939 ylna kadar 129 says yaynland. Mustafa okay 1941de Berlinde vefat etti.150 19-Sabit Dnentayev: 1894 ylnda Pavlodorda dnyaya geldi. lk eitimini kynde dini eitim veren okuldan ald. Eitimine Pavlodorda usul-i cedid eitim veren medresede devam etti. Medresede okuduu dnemde edebiyata merak sard. Yazd iirlerle dikkat ekti. Yazd iirleri ve eitime dair incelemeleri Kazak gazetesinde yaynland. Yaynlanan iirleri; Azattk Kn, Er Can Er Trde, Caz, Canga, Cana Cl Kutt Bolsn dr. Eitimle alakal yaynlad makalelerde ise okullarda Kazaka okuma-yazma retiminde karlalan glklere

150

Mustafa okayla alakal geni bilgi iin Bkz ;Abdulvahap KARA: Trkistan Atei (stanbul,2002)

191

zm nerileri getirdi. 151 Ekim ihtilalinden sonra edebi almalarna devam eden Dnentayev 1933 ylnda vefat etti.152 20-Saken Seyflin: 1894 ylnda Akmola eyaletine bal Nildi ilesinde dnyaya geldi. lk eitimini Nildi lesinde maden fabrikasna bal Kazak-Rus okulunda ald. Eitimine Akmoladaki Rus okulunda devam etti. Bu okulda Rusasn gelitirdikten sonra Rus klasiklerini okumaya balad. Ayn zamanda Kazak halk edebiyatna merak saran Saken ilk edebi almalarna bu dnemde balad. 1914 ylnda dneminde edebi Ombdaki retmen okuluna baladktan sonra rencilik

tken Knder adndaki ilk iir kitab yaynlad. Ayn dnemde Dramas, Tugan Saken Seyflin Cerim z Kazak Elim ile

makaleleri Aykap dergisinde yaynland. Bu makaleleri arasnda;Manap bulunmaktadr.153 Kazakistanda birlikte kurduu Cas Kazak feodaliteyi eletiren faaliyetlerini gelimeye balayan sosyalist dnce ile rencilik dneminde tanan genleri cemiyetinin yayn organ Tirilik gazetesinin yaynlanmasnda grev ald. Saken Seyflinin makaleleri gazetede snf farkllklarn ve yaynland. Ekim ihtilalinden sonra gazetecilik

srdrd. Enbeki Kazak gazetesinde ba redaktrlk yapt. Saken Seyflin kendisine n kazandran edebi almalarn bu dnemde yazd. nde gelen eserleri; Kzl Sunkarlar, Sosyalistan, ve Tar Col Taygak Ke dr. Saken Seyflin 1938 ylnda vefat etti.154 21-Sultan Mahmut Toraygrov: 1893 ylnda Kzltuv kynde dnyaya geldi. ders ilk rendi. Bir ok retmenden ald. Kketav eyaletinin babasndan tesir eden okuma yazmay Ona en ok

retmeni ise Mukan Molladr. lk iirini onun teviki ile yazd. 1912 ylnda Troisktaki medresede eitim grd dnemde Aykap dergisinin nairi Muhammetcan Seralin ile tant. Sultan Mahmut balad. Dergide edebi almalarn bu dergide
151 152

yaynlamaya

yaynlanan

Sabit DNENTAYEV: Kerekti tn, Kazak, Nu.21 ( 1913) Ukiltay SUBHANBERDNA: Kazak, a.g.e., 455. 153 Ukiltay SUBHANBERDNA: Aykap, a.g.e., 301. 154 Saken Seyflin ile ilgili daha geni bilgi iin Bkz; Tursnbek KEKEV: Saken Seyflin, negeli mir (Almat,1976)

192

Talaptlarga

, Okup

Crgen Castraga,

Okuvda

Maksat

Ne

adl

iirlerinde geri kalm durumda olan Kazak halknn uyumakta olduunu ve uyanmas gerektiini dile getirdi. Aykap dergisinden sonra Kazak , Sar Arka gazeteleri ve Abay dergisinde de edebi almalar yaynland. Ala Orda siyasi hareketine destek mahiyetinde yazd Ala Uran, Alihannn Semeyge Kelv adl iirleriyle dikkat ekti. 1917 yl sonras gelien sosyalizm dncesinden etkilenen Toraygrov Sosyalizm adl makalesini 1918 ylnda Abay dergisinde yaynlad. Toraygrov 1920 ylnda vefat etti.155 22-ekerim Kudayberdiyev: 1858 ylnda Semey eyaletinde dnyaya geldi. Abay Kunanbayevin yegeni olan ekerim ocukluk yllarnda edebiyata ve mzie merak sard. Eitimini medresede tamamladktan sonra gen yata ile idarecisi oldu. darecilik yllarnda ekerim halkn iinde bulunduu skntl durumu yakndan grme frsat buldu. 19. yzyln ekerimin farizas sonu ile dnya 20 yzyln bandaki Kazakistandaki olumasnda Edebiyat, tarih sonra yazmaya byk ve gelimeler Bu grnn gitti. rol oynad.

dnemde hem Dou hem de Bat felsefesini aratrd. 1905 ylnda Hac iin Mekkeye ilahiyat alanndaki almalarn bu dnemden balad. Kuran- Kerimi

Kazaklarn anlay asndan tahlil ettii Ank adl felsefi eserini yazd.Tarihi olarak ekerim Kazak ve Trk tarihini aratrd. Bu alanda yazd Trik, Krgz, Kazak Hem Handar eceresi adl almasn 1911 ylnda Orenburgda ve Kalkaman Mamr, Eldik Kebek adl edebi almalarn ise 1912 ylnda Semey ehrinde yaynlatt. Milli Kazak basnnn olumas ile birlikte ekerim almalarn gazete ve dergilerde yaynlama imkan buldu. Aykap dergisinde yaynlanan almalar: Muslmandk Kitab, Trik, Krgz, Kazak hem Handar eceresi, Bizdin Muhtacradmz dr. Kazak gazetesinde ise idarecilik yllarnda ele ettii tecrbesiyle idari, hukuki alanlardaki eksiklikleri yanstt Biy Hem Biylik adl makalesini yazd. Abay dergisinde 1918 ylnda Hafzdan Terceme
155

Sultan Mahmut Toraygrov iin Bkz; Sultan Mahmut TORAYGIROV: Eki Tomdk garmalar Cna , c.1 (Almat,1993)

193

ve Leyli Mecnun adl dou klasiklerinden esinlenerek yapt almalar ve Sararka gazetesinde ise Kazak diline dair almalar yaynland. Ekim ihtilalinden sonra edebi almalarna devam etti. Eserlerinin ou kitaplatrlarak yaynland. ekerim 1931 ylnda vefat etti.156

156

ekerim Kudayberdiyev iin Bkz; .K. SATBEYEVA: ekerim Kudayberdiyev (Almat,1990)

V.BLM 20. YZYILIN BAINDA GELEN FKRLERN KAZAK SYAS YAAMINA ETKLER

5.1.1905 htilali Sonras Kazak Aydnlar Arasnda Gelien Siyasi Hareketler

5.1.1. Kazak Aydnlarnda Siyasi Bilincin Olumas ve Partileme almalar

1905 ncesi dnemde Rusyadaki Kazaklar arasnda siyasi hareketler

mutlakyet idaresinden dolay aydnlar

geliememiti.1 Kazak

arasnda siyasi bilincin gelimesinde 1905 ihtilali sonras oluan ksmi serbestlik ortam etkili oldu. Rus ihtilali sonunda meruti ynetime geilmesi sonucu ihtilali Rusya Devlet Dumasnn almas btn Rusya birlikte genelinde olduu gibi Kazakistanda da siyasi faaliyetleri hzlandrd. 1905 sonras balayan protesto hareketleriyle Kazaklar arasnda siyasi faaliyetler de gelimeye balad. Karkaral, Turgay ve Ural ehrinde yazlan protesto mahiyetli dilekelerde Kazak bozkrlarnda slam dinine kar saldrlarn ve engellemelerin ise Kazak aydnlar bir araya gelerek durdurulmas istendi. almalarna Protesto amal bu toplantlarn Kazak siyasal yaam asndan nemi partileme balamalardr.2 Kazak dnce hayatnda nemli yere sahip olan Kazak aydnlar siyasi hareketlerde de nc rol oynadlar. Nitekim bu dnemde siyasi
1 2

Martha Brill OLCOTT: The Kazakhs (Stanford , 1987), A.g.e., 112.

110.

195

faaliyetlere aktif olarak katlan Halel Dostmuhammetov, bu hareketlilii u ekilde ifade etmektedir: 1905 ylndan sonra bizim Kazak halk da baka halklarla birlikte milli karlar ele almaya balad. zgrln domasyla birlikte Kazak aydnlar halka faydal iler yapp yol gsterdikleri iin bir ksm hapse atld, bazlar srld, geri kalanlar da gvenilmez adam ilan edildi. 3 Kazak aydnlar arasnda siyasi bilincin olumasnda onlarn siyasi hareketliliin en youn olduu Petersburg, Moskova, Kiev, Varova, ve Kazan gibi ehirlerde yksek eitim almalar da etkili oldu. Bu ehirlerdeki siyasi hareketlere bir ok Kazak genci katlm ve hapse Halel atlmtr. 1905 ihtilali dneminde Petersburgda 1905 ihtilali renci olan dneminde Dosmuhammedov Kazak rencilerin

Rusyadaki siyasi partilerin programlarn incelediklerini, bu programlar iinde Kadet Partisinin programnn arlk Hkmetinin igal altnda tuttuu halklara ynelik smrge politikasn eletirdii iin beenildiini sylemektedir. Dostmuhammetov Kazak birlik kurarak dier ehirlerde genlerinin mektuplatklarn, Kazak rencilerin okuyan fikri kendi aralarnda rencilerle olumaya Kazak yapsnn

baladn bildirmektedir.4 Yksek tahsil gren Kazak genleri arasnda olumaya

balayan siyasi bilin, etkisini Kazak halk arasnda da gstermeye balad. Kazak genleri 1905-1906 yllar arasnda halk iinde dolaarak veya Fiker, Ralskiy Listok gibi gazetelere makaleler gndererek siyasi bilincin gelimesine katk saladlar. Bu genlerden birisi de Muhammetcan Tnbayevdir. Dnemin polis kaytlarnda Tnbayevin evinde Rus smrsne kar halk kkrtacak siyasi dokmanlarn bulunduu yazmaktadr. Sadece yksek tahsil gren Kazak genleri deil Kazakistanda orta retim kurumlarnda renim gren
3

Kazak

brahim KALKAN: Kazak Siyasi Dncesinin Geliimi ve Kazak Gazetesi, Trkler, Vol.19 (Ankara,2002) 370. 4 Mambet KOYGELDYEV: Ala Kozgal (Almat, 1996), 89.

196

genleri de siyasi faaliyetlere katldlar. Bu genlerden Halel Gabbasov, Semey yatl okulunda okuduu dnemde okuldaki ihtilalci hareketlere katlarak Kazak genleri ile birlikte cemiyet kurmutur. Bu cemiyete Yakup Akbayev de katlarak halk arasnda bamszlk propagandas yapmlardr.5 20. yzyln banda Kazak aydnlar arasndaki fikri ayrlklar siyasi mcadelede birlikte hareket etmelerine engel olmayacak ve aydnlarn byk bir ksm Ala Partisi kuruluncaya kadar Kadet Partisi ats altnda siyasi faaliyetlerini srdreceklerdir. Alihan Bkeyhanov bu dnemki siyasi gelimeleri 1910 ylnda yazm olduu makalesinde u ekilde izah etmektedir: Kazaklar arasnda yakn gelecekte belirgin bir vasfla kendini hissettirmeye balayan iki siyasi akmn evresinde iki siyasi parti kurulabilir. Bunlardan birincisi milli ve dini hedefler tayan partidir. kincisi ise Bat medeniyetine ynelik siyasi partidir. Birincisi Tatar-slam alacaktr.6 dnd partilerini, ikincisi ise Rus siyasal muhalefet partilerini rnek oluacan farkl Bkeyhanovun Kazak yaamnda

bu siyasi ayrm, Kazak

dnce

hayatndaki

yaklamlardan kaynaklanmakta idi. Kazak aydnlar bu dnemde meru zeminde Kazaklarn haklarn savunabilmek iin amala programlar hareketten Rus siyasi partileri ile ibirlii yolunu setiler. Bu deiik yerlerinde toplantlar yaplarak etkili birincisi parti siyasi htilalci dnemde mmkndr. Rusyada Bunlardan Kazakistann sz

incelendi.7 Bu etmek

Sosyalistler-Es-Erler di. Bunlar geleneksel olarak blgeciydiler ve Rus olmayan milletlere aka karydlar. Federalizm ile Kltrel blgeler d milliyetilik arasnda kalmlard. kinci grup ise Bolevik-Menevik ve Sosyal Demokratlard. Bunlar federalizme devletin geri kalmasna sebep

5 6

Mambet KOYGELDYEV a.g.e., 91-92. Alihan BKEYHANOV: garmalar, Haz. Mabet KOYGELDYEV (Almat, 1996), 16. 7 B.KUTANOV: Otanmzdn Tarh Tural Siyasi Engime (Almat, 1993), 64-65.

197

olarak grdklerinden karydlar.8 nc siyasi parti ise Anayasal Demokratlar yani Kadetler di. Kazaklar ve dier Rusya Mslmanlar bu partinin ats altnda siyasi faaliyetlerini yrttler. Cediti ve Batc Kazak sebepleri aydnlarnn Kadet Partisi ats unlardr: 1-) Kadet Partisinin tarz altnda siyaset programnn yapmalarnn milli Kazaklarn

hedeflerini gerekletirebilmeleri iin dier partilere gre daha msait olmas. 2-) Partinin Bat Ruslatrmann kavumalarn anadilde eitim aleyhinde demokrasiyi savunmas. kltrel
10

3-) Partinin hrriyete okullarda II. ilk

olup aznlklarn

ynden

istemesi.9 4-) Programlarnda almalarna yer vermesidir.

aznlklarn Rusya

Trklerinin

Kongresinde ald Duma seimlerine Kadet Partisi etkili olmutur.

bnyesinde katlma

karar11 Cediti Kazak aydnlarnn Kadet Partisi ile ibirliine girmesinde Rusyada gelien siyasi hareketler iinde Kazak aydnlar Kazak halknn isteklerine en uygun parti konulardaki hkmetten isteklerine olarak Kadet Partisini grdler. dil,din ve eitim ile ilgili Partisinin programyla Kadet nk onlar 1905 ylnda yazlan dilekelerde

ulaabileceklerini dndler.12 Kadetler tarafndan savunulan Bat tarz Rus anayasas ve parlamentosu, genel sivil haklar, ekonomik ve sosyal gelime bakmndan yeni oluan smrgecilik kart milliyeti hareketler ile uyum iinde bulunmaktayd. Kazak aydnlar lkede genel bir demokrasilemenin Kazaklarn birlemesi iin temel tekil edeceine ve onlar Avrupai tarzda demokratik, sosyal ve politik bir yaam tarzna yaknlatracana inanyorlard. Ayn sebeplerden dolay bu aydnlar Kadetler gibi tek ve gl bir Rusya fikrini savunuyorlard. Milli zerk bir devlet kurma fikri henz hedefleri arasnda bulunmamaktayd.13
8

A.BENNGSEN ve C. QUELQUEJAY : Stepte Ezan Sesleri , ev. NezihUZEL (stanbul,1997), 106. 9 A.g.e., 106. 10 B.KUTANOV: a.g.e., 62. 11 Nadir DEVLET: a.g.e., 108. 12 Glnar KENDBA: Ala, Trkler, Vol.18 (Ankara,2002), 664. 13 A.g.m., 654.

198

Kazak aydnlarnn ilk siyasi parti kurma almalar 1905 ylnda Ural ehrinde gerekleti. Ural ehrine 5 eyaletten gelen Kazak delegeler Kadet Partisinin Kazakistandaki ubesini kurduklarn akladlar. Kurulan partinin merkez kuruluna: B.Karatayev,T.Bordiyev, M.Baktkereyev, .Tokamberdiyev, H. Dostmuhammetov, H. Aytmuhammetov, M. Mukanov, T.Rakmberdiyev, .Dsembin seildiler. Partinin program 25 Aralkta Fiker gazetesinde yaynland. Program, Kazakistanda toprak meselesi, Rusyadan gmen akmnn durdurulmas, Kazakistanda alacak okullar ve Rusyann smrgecilik hareketinin durdurulmas ile ilgili maddeleri iermekteydi.14 Rus Kadet Partisi, Kazakistan Kadetlerinin Ural Kongresinde gn durdurulmas ve Kazakistan topraklarnn Kazaklara ait olmas eklindeki isteklerini kendi programna almay reddetmitir.15 Kazakistanda dier bir partileme hareketi 10 Nisan 1906 ylnda Semey ehrinde gerekleti. Burada yaplan kongreye 150den fazla Kazak delege katld. Kongrede Alihan Bkeyhanolu, Halkn zgrl partisinin programn tantt. Partinin program Kazak aydnlar tarafndan tartlm ve beenilmemitir. Kongre sonunda alnan karar dorultusunda Alihan Bkeyhanov, Ahmet Baytursunov, Mircakp Dulatov gibi nde gelen Kazak
16

aydnlar 1917

Kadet

partisine

dahil

olmulardr. olan

Alihan ilikisini

Bkeyhanov srdrmtr.

ylna

kadar

Kadet Partisi ile

5.1.2.Rusya Trklerinin I.II.III. Kongresi ve Kazaklar

1905 Merutiyetinin ilann takiben Sibir Tatarlarndan olan Abdrreid brahim,17 smail Gaspralnn fikirlerini fiiliyata dkmek
14 15

B.KUTANOV: a.g.e., 64. Glnar KENDBA: a.g.m., 654. 16 B.KUTANOV: a.g.e., 65. 17 Abdrreid brahim (1857-1944), Bat Sibiryada Tbolisk ehrinde dnyaya gelmitir. Medinede eitim aldktan sonra Dou Avrupa ve stanbula seyahat eder. olpan Yldz ve

199

iin Kazan, Ufa, istapol ve Troisk gibi ehirleri ksa bir zaman iinde dolaarak Rusya Trklerinin Gaspralnn fikirleri etrafnda birlemesini temin etti. Bu almasnda en byk yardmcs Yusuf Akurayd.18 almalar ksa bir zaman iinde meyvelerini vermeye balad. Rusyada yaayan dier Mslman Trk aydnlarn da destei alnarak Rusya Mslmanlarnn bir araya gelmesi iin ilk adm atld. 1905 Maysnda istapolda bir hazrlk toplants yapldktan sonra Austos 1905te Nijni Novgoradda Oka nehri zerinde bir vapurda 120 ila 150 delegenin katlmyla I. Rusya Trkleri Kongresi topland. Kongrede Kazaklar ahmerdan Kocugulov temsil etti. 15 Austos 1905 gn kongre almalarn tamamlayarak ttifak- Mslmin tekilatnn kurulmas kararlatrld.19 Bu ittifakn kurulmasnda Krm Tatarlarndan smail Gaspral, dil-Ural Tatarlarndan Yusuf Akcura, Azerilerden Alimerdan Topuba,20 Sibirya Tatarlarndan Abdrreid brahim ve Kazaklardan Kocugulov nemli rol oynamtr. ttifak, siyasi olarak Rusyadaki btn Mslmanlar temsil etmeyi amalam Rusya Mslmanlar arasnda lml sac bir politika takip etmitir. ttifakn tam arlk bamszlk veya toprak talebi gibi istekleri yoktu. Amalar

Rusyada Mslmanlar adl eserlerinde Rusyada Mslmanlara uygulanan Hristiyanlatrma siyasetini aka eletirmitir. Bkz; Hsao KOMAYSU: Cedidci ve Deien Dnya, Osman Hoca Ansna ncelemeler, Hazrlayan - Timur KOCAOLU, SOTA, (Harlem, 2001), 305-306. 18 Yusuf akura(1879-1935): idil-Ural blgesinde imbirde domu olup ilk tahsilini Kazanda yapmtr. Orta tahsilini stanbul askeri Rtiyesinde tamamlam. 1905te Kazana dnen Akura, Muhammediye Mederesesinde dersler vermi, Tarih ve Ulum adl bir kitap yazmtr. Ayaz shaki ile birlikte Kazan muhbiri adl gazeteyi karm ve ttifak-Mslmin tekilatnn kurulmasnda aktif rol oynamtr. Akura yazm olduu tarz- siyaset makalesinde slamclk,Trklk ve Osmanlclk fikirlerinden Trklk fikrinin Osmanl devletinin gelecei asndan faydal olacan savunmutur. Bkz; Yusuf AKURA: Tarz- Siyaset (Ankara, 1998), 1-8. 19 Sabit LDEBAY: Turklk cene Kazakistandag Ult-azattk Kozgals (Almat, 2002), sy69 20 Ali Merdan Topuba (1862-1934): Bakl avukat olup ttifak- Mslminin kurucularndandr. Kappi ve Hayat gazetelerinde ba yazarlk yapmtr. Bkz; Nadir DEVLET: Rusya Trklerinin Mili Mcadele Tarihi (Ankara,1999), 155.

200

rejimine siyasi olarak bal kalp sosyal ve kltrel alanda baz zgrlkler talep etmekti.21 Rusya Trklerinin II Kongresi Kazanllarn abalar sonunda

Petersburgda topland. Bu kongrede ilki gibi gizli yapld. 13-23 Ocak 1906 tarihleri arasnda Tatar,Kazak, Krml ve Kafkasyal 100 delegenin almalar katlmyla yaplan kongrede kurulmas dnlen Mslman ittifakna Rusya Mslmanlar ttifak ad verildi.22 ttifakn srdrebilmesi iin Rusya genelinde 16 merkez tespit edildi. Bu merkezlerden 6 tanesi Kazaklarn yaad blgelerdedir. Bu blgeler unlardr.; 1-Akmola Blgesi(Merkezi Petropavloks) 2-Yedisu Blgesi (Merkezi- Almat) 3-Semipalatinsk Blgesi (Merkezi-Semipalatinsk) 4-Omsk Blgesi (Merkezi Omsk) 5-DalaBlgesi (Merkezi Uralsk) 6-Orenburg Blgesi ( Merkezi Orenburg) 23 Rusya Trklerinin III. Kongresi 1621 Austos 1906 tarihileri arasnda Nijni Novgoradda gerekleti. Bu kongrede de Kazaklar ahmerden Kocugulov temsil etmitir. Kocugolov, Mslman ttifak programna Kazak mahkemelerinin rf ve adet esasna gre deil eriat bir esaslarna madde Mirza gre dzenlenmesine dair istedi. Ama desteini bir madde ile Kazak isteini topraklarna Rus gmenlerin yerletirilmesinin durdurulmas ile alakal koydurmak sadece ikinci alarak gerekletirebildi. Toprak meselesiyle alakal olarak Bakrtlardan ah Haydar
21

Srtlanovun da

Kazakistan

Alexandre BENNGSEN: Panturksm and Panislamism in History and Today, Central Asian Survey, Vol.3, Nu.2 (1984), 42. 22 A.Serge. ZENKOVSKI: Rusyada Pantrkizm ve Mslmanlk, ev. zzet KANDEMR (Ankara, 1971) 55. 23 Necip HAPLEMTOLU: arlk Rusyasnda Trk Kongreleri(1905-1917), (Ankara, 1997), 60.

201

topraklarnn Kazaklara ait olduuna dair bir madde programda yer ald.24 Kongrede oluturulan komisyonlarda Rusya Trklerinin nemli meseleleri grlerek bir takm zmler gelitirildi. Birinci ve kinci kongrede ortaya atlan fikirlerin gerekletirilmesi iin siyasi bir parti kurulmas kararlatrld. Parti program zerindeki tartmalar ve oylamadan sonra yeni partinin 15 yeden oluacak Merkez Komitesi seimi yapld. Merkez Komiteye ahmerdan Kocugulov da seildi.25

5.1.2. Rusya Devlet Dumasnn Almas ve Kazak Aydnlarnn Faaliyetleri

1905 ylna gelindiinde Kazak aydnlar Duma seimlerine hazrlk niteliinde yaplan deiik partilerin almalarna ve kongrelerine katlarak Kazak halknn beklentilerini dile getirmeye balamlard. Bu tr kongrelerden birisi 6-13 Kasm 1905 ylnda yaplan kongredir. Bu kongre Dumada kongreye Alihan Hkmetinden tartlacak konularn belirlenmesi iin yapld. Bu Bkeyhanov katlarak Kazak halknn Rus isteklerini dile getirmitir. Bkeyhan, kongrede Kazak olarak da I.Krlovun eserini

dilinde kitap bastrmann glklerinden ve Rus idarecilerin yaptklar engellemelerden bahsetti. Buna rnek Kazakaya evirip bastrmak istediini ama izin alabilmek iin 13 ay uratn dile getirdi. Buna benzer bir sknty da Karkaralda ara yazlan dilekenin bu posta ile gnderilmesinde yaadklarn, dili ile Rus belirtti. okuyup memurlarn Bkeyhanov dilekeyi gndermekte zorluk kardklarn Kazak halknn kendi

konumasnda

24 25

Zeki Velidi TOGAN: Bugnk Trkili,Trkistan ( stanbul ,1981), 348. Necip HAPLEMTOLU: a.g.e, 79.

202

yazmak istediini, bu yzden de imparatorlukta btn yerel dillere zgrlklerinin verilmesini talep etti.26 Buna benzer bir kongre de ayn zamanda Rusyada ki otonomi taraftar olan halklarn vekilleri tarafndan Petersburgda dzenlendi. Bu kongreye Muhammetcan Tnbayev katld. Tnbayev Kongreye bir beyanname sunarak Rusyann Kazakistanda yapt asimilasyon politikalarn dile getirdi. Tnbayev Rusyann Kazakistanda Kazak dilini ve slam dinini yok ederek Kazaklar Ruslatrmak istendiini, derhal bu politikalarn durdurulmas gerektiini belirtti.27 Duma almadan nce deiik platformlarda Dumada dile getireceklerdir. 1905 sonra ihtilali sonrasnda Rusya Dumann almasna Witte izin seim verildikten kanunu Kazak halknn isteklerini dile

getiren Kazak aydnlar Dumann toplanmas ile birlikte dncelerini

Aralk 1905te

babakan

hazrlayarak Duma seimlerine balanlmt. Dumann almasndan bir ka gn nce Devlet Esas Kanunlar yaynland. Bu kanuna gre ar, Rusya olduunu devleti dahilinde yaayan btn halklarn garanti altna almtr. imparatoru I.Duma 10 belirterek hakimiyetini

mays 1906 tarihinde Petersburgdaki Tavrida Saraynda ald. Toplam 524 vekilden oluan Dumada en kuvvetli parti Kadet Partisiydi.28 Dumada Kazaklar vekille temsil edildi. Semey eyaletinden Alihan Bkeyhanov, Turgay eyaletinden Ahmet Birimcanov, Ural eyaletinden Alpsbay Kalmanev Dumaya katlmak zere vekil seildiler. Akmolla eyaletinden ahmerdan Kocugulov vekil olarak seilmi fakat Rusa bilmedii iin Eyalet Seim Komisyonu onun vekilliini bu eyaletlerden Dumaya vekil gnderilememitir.29
26 27

kabul

etmemitir. Yedisu ve Srderya eyaletinde seim tamamlanamad iin

Mambet KOYGELDYEV: a.g.e, 110-111. A.g.e., 111. 28 Akdes Nimet KURAT: Rusya Tarihi (Ankara,1993), 391-393. 29 Galm,AHMETOV: Ala , Ala Bolganda (Almat, 1996), 204.

203

I. Dumaya seilen Kazak vekillerinden Birimcanov ve Kalmanev Duma toplantlarna gecikmeli olarak Bkeyhanov ise Duma kapatlmadan birka gn nce katlabildiler. Kazak vekilleri Dumadaki Rusya Mslmanlar vekillerinin oluturduu Mslmanlar Fraksiyonu ile birlikte hareket ettiler.30 Bu fraksiyon, Rusya Trkleri I. Kongresinde kurulan ttifak- Mslminin abalar ile kuruldu. arln kne kadar varln devam ettirdi. Ama arlk rejimi bu fraksiyonu resmi bir parti olarak kabul etmedi. Fraksiyon, resmiyet kazanabilmek iin bir ok defa hkmete bavursa da milli dmanla sebebiyet verecei iddia edilerek reddedildiler.31 I.Duma hi bir ilk oturumunda Moskova vekili Sergey Muromtsev vekilleri

reislie seildi. Ama Dumann almalar ile alakal olarak hkmet hazrlk yapmadndan dolay hkmetle ortam oluturulamad. Duma arasnda bir ibirlii kurulamad. Bu yzden de Dumadaki partiler arasnda ahenkli bir alma Genel olarak meruti kyllere Bata monari Kyl vekiller Toprak Reformu dnda hi bir kanun teklifi ile ilgilenmediler. Kadetler ise liberal-demokratik sisteme dayanan bir monari satlmasn, Oktabiristler kurulmasn, baz sosyal zere olmak topran reformlar btn iftlik sahiplerinden partiler yaplmasn muhafazakar istediler.

sisteminin zarar grecei tek bir adm atlmasna bile kar geldiler.32 Dumaya gecikmeli katlan Birimcanov Dumada toprak meselesi tartld srada sz alarak Kazakistanda toprak meselesiyle alakal Hkmetin kuraca komisyonlara Kazak vekillerinden bir temsilcinin de katlmasn istedi. Birimcanov ayrca Kazakistana g ettirilen Rus gmenlerin yerleiminde yaplan hukuk d hareketlerin aratrlmas iin bir komisyon kurulmasn talep etti. Dumadaki Kazak vekilleri

Mambet KOYGELDYEV: a.g..e, 113. ; . OZGANBAY: Resey Memlekettik Dumas cene Kazakstan(1905-1917) , (Almat,1999), 45. 31 Hakan KIRIMLI: Krm Tatarlarnda Milli Kimlik ve Milli Hareketleri (Ankara,1996), 85. 32 .OZGANBAY:a.g.e., 52.

30

204

Mslman Fraksiyonunun topraklarn datm ile alakal programn desteklemilerdir. Bu programa gre Toprak eyalet idarelerinin kontrolne verilecek, bu topraklarn paylamnda sadece yerleik hayat yaayanlar deil ayn zamanda gebe olan halk da pay alacakt.33 Dumada partilerin kendi aralarnda organize olamamalar ve Kadetler tarafndan Arazi Islahat Projesine ar ve Hkmetin kar gelmesi Duma ile Hkmetin aralarnn almasna sebep oldu. ar yetkisini kullanarak Dumay kapatt. Bunun zerine Grubu ve Sosyalistlerden oluan 200 kadar vekil ve hkmeti protesto vermemeye, askere Viborg ehrine giderek ar eden bir beyanname imzaladlar. Hkmet eer gitmemeye davet edeceklerini bildirdiler. Bu

yeni bir Duma armayacak olursa ahaliyi Pasif direnie yani vergi bildiriye imza koyan 6 Mslman vekil iinde Kazaklardan Alihan Bkeyhanov da bulunmaktadr.34 I. Dumann datlmas sebebiyle Rusya genelinde baz yerlerde kk apl ayaklanmalar oldu. Rus Hkmeti I. Dumadan kard dersle daha lml vekillerden oluan bir meclis toplamak iin yeni bir seim kanunu hazrlad. Hazrlanan yeni kanuna gre II. Duma Hazirannda ald.35 II.Duma seimleri sonunda Solcu Partiler g Kadetler kaybederken buna karlk 1907 g

kazanmtr. Kadet

Partisinin vekil says bir ncesine gre yarya dm Mslmanlar ise 34 vekil karmlard. Bu vekillerin 5 tanesi Kazak vekillerdi. Bunlar Ural eyaletinden Baktcan Karatayev, Yedisu eyaletinden Muhammetcan Tnbayev, blgesinden Srderya Baktkerey eyaletinden Tileyli Aldabergenov, eyaletinden Astrahan Temirgali Kulmanov, Semey

Nurekenovdu.36 II. Dumaya Alihan Bkeyhanov yasakl olduu iin seilememitir. II. Dumadaki Kazak vekiller Mslmanlar Fraksiyonuna

33 34

Mambet KOYGELDYEV: a.g.e., 113. Akdes Nimet KURAT: a.g.e., 391. 35 A.g.e, 394. 36 Mambet KOYGELDYEV: a.g.e., 115

205

katlarak siyaset yaptlar. Fraksiyon en ok tartlan Toprak Reformu ile alakal meselede Kadetlerle ayn grte olup topran byk iftlik sahipleri eliyle fakat uzun vadede satlmasn desteklemekteydi.37 II. Dumada Baktcan Karatayev yapm olduu konumasnda Rusyann Kazakistanda uygulam olduu smrgecilik hareketine dikkat ekerek Kazakistana Rus gmenlerin yerletirilmesi sonucu

Kazak halknn topraklarn terk etmek zorunda brakldklarn ve bir ok haksz muameleye maruz kaldklarn dile getirdi.38 II. Dumada Mslman ihtiyalarn faaliyetleri vekiller ve toprak meselesinin eit ve haklara hkmeti dnda sahip medeni ve siyasi Ruslarla Ruslar olmak istediklerini de Sosyalistler,

gndeme getirdiler. Mslman vekillerin istekleri ve Sosyalist Partilerin tutucu endielendirdi. Kadetler ve Mslmanlar birletikleri taktirde hkmeti zor durumda brakarak taviz alabileceklerdi. Neticede ar II. Nikola 16 Haziran 1907 kanunu ile Dumay datarak Babakan Stopline yeni bir seim kanunu hazrlatt. Hazrlanan yeni seim kanununa gre Kazakistan ve Trkistann Dumaya vekil gnderme haklar ellerinden alnd.39 Babakan Stoplin Haziran 1907 tarihli yeni seim kanunu ile Trkistan ve Kazakistan eyaletlerindeki yerli halkn seim hakkndan tamamen mahrum edilmesi Kazak aydnlar arasnda byk hayal krkl yaratt. Kazak aydnlar Dumada haklarn koruyabilmek iin Duma dnda siyasi faaliyetlerini devam ettirdiler. Kazaklarn Dumada seslerini duyurmasnda Mslmanlar Fraksiyonu ve Sibir vekilleri yardmc oldular. 40 III. kanunla Duma btn toplandktan kyllerin sonra Kasm 1907de kard bir

Mir-(mterek arazi)den

ayrlarak

kendi

hisseleriyle kk iftlikler kurabileceklerini ilan etti. Bu kanuna gre

37 38

.OZGANBAY:a.g.e., 55. Mambet KOYGELDYEV: a.g.e., 116. 39 Nadir DEVLET: a.g.e., 119. 40 Alihan BKEYHANOV: ni Duma hem Kazak, Kazak, Nu.10 (1913)

206

maddi durumu msait olan kyller fakir kimselerin topraklarn satn alarak Urallara yerlemeye baladlar. Hisselerini satanlar ise Kazakistana ve Trkistana g ettiler. Rus Hkmetinin bu politikas sonucu Kazakistandaki Rus nfusu hzla artmaya balad. Hkmetin bask yoluyla g ettirme faaliyetine Dumadaki Trk vekilleri ciddi bir mukavemet gsterememilerdi.41 Dumada Kazaklarn aleyhine kan kanunlar Dumadaki Trk vekillerin engelleyememesinin sebebi bu vekillerin Kazakistanla alakal fazla bilgilerinin olmamasyd. Nitekim Mslmanlar Fraksiyonu bakan Kutlu Muhammet Tevkelev Kazak halkna hitaben Kazak gazetesinde yazd mektubunda: Dumada Kazaklarn aleyhinde kan kanunlarn engellenmesi iin biz elimizden geleni yaptk. Ama biz Kazakistanda yaplan haksz uygulamalarla alakal bir bilgiye sahip deiliz. Eer bu uygulamalar hakknda bize ispatlaryla birlikte dokmanlar gnderirlerse Kazaklarn haklarn daha salam delillere dayanarak koruyabiliriz diyerek yardm istemitir.42 Bu dnemde Alcanov Dumadaki Kazak siyasi aydnlar Kazak partilerin halknn temsil telgraf hakkn ekerek Alihan 16

tekrar elde edebilmek iin almalar yrttler. Bu aydnlardan Otunu yneticilerine okuyan Kazaklarn Dumadaki temsil haklarnn geri verilmesini istedi. Bkeyhanov ise Moskova Moskova ve niversitesinde okuyan Halel Petersburgda Kazak rencilerle

Gabbasovu birlikte

Haziran Kanununun hakszln ortaya koyacak materyaller toplayarak hkmete bask uygulamalar iin grevlendirdi.43 Kazak aydnlar Kazak basnn domas ile birlikte seimlerle ilgili dncelerini dergi ve gazetelerde dile getirdiler. Aydnlar yazm oluu makalelerle temsil hakknn Kazaklar iin ne kadar nemli olduunu halka anlatmaya altlar. Mircakp Dulatov Aykap dergisinde
41 42

Nadir DEVLET: a.g.e., 120. Musilman Fraksiyasnn Hat, Kazak, Nu.5 (1913) 43 Mambet KOYGELDYEV: a.g.e., 118.

207

Duma ile alakal yazd makalesinde Dumada Kazaklarn aleyhine kanunlarn ktn, Dumadaki Tatar vekillerin Kazakistanla alakal bilgiye sahip olmadklar iin bu kanunlarn kma aamasnda hibir ey yapamadklarn, bu yzden Dumada Kazaklarn haklarn ancak Kazak vekillerin koruyabileceini belirtti. Dulatov buna da rnek olarak 1910 ylnda kan eitim-retimle alakal kanunu gstererek unlar sylemitir: Kazakistanda herkes 8 yan dolduran ocuunu Rusa eitim veren okula gndermeye mecbur kalacak. Eer gndermezse ceza demek Kazak zorunda kalacak. rencilerin dillerini Bu kanun bilimin ve dinlerini de yaylmas unutmalar asndan mmkn. faydal. Fakat okullarda Rus dilinde okuma mecburi olduundan

Tatarlar bu kanunun kmasna engel olmak iin Dumaya halkn dncelerini iletecek temsilciler gnderdi. Tatar aydnlarndan bir ok kii mektuplar gndererek telgraflar ekerek bu kanunun kmasna engel olmaya altlar. Ama Kazaklarn daha bu kanundan bile haberleri yok. Kazak halknn nde gelenleri Dumaya vekil gndermek iin ellerinden geleni yapmaldrlar.44 III.Dumaya vekil gnderemeyen Kazak aydnlar Dumada temsil edilebilmek iin deiik areler aradlar. Bu arelerden birisi Orenburg eyaletinden seilecek Tatar vekil yerine bir tane Kazak vekil seilmesiydi. Kazak aydnlarndan Ahmet Baytursun, Vakit gazetesi araclyla Tatar halkndan Dumaya Orenburg eyaletinden bir Kazak vekilin seilmesine yardmc olmalarn istedi. Baytursunun deyimiyle bu istek Tatarlarn ak fikirli aydnlar tarafndan kabul edilmi olsa da mollalar tarafndan kabul grmemitir. Kazak aydnlarnn bu gayreti de sonusuz kalmtr.45 Alihan Bkeyhanov Petersburgda Kadet Partisi bnyesinde yapt almalar neticesinde1912 ylnda Kadetler seim kanununda deiiklik yaplmas ieren bir kanun sunmularsa da bu kanun teklifi
44 45

Micakp DULATOV: Gosudarsvenneya Duma hem Kazak, Aykap,Nu.5 (1911) Ahmet BAYTURSUNOV: Kazak hem 4- Duma, Aykap, Nu.7 (1912)

208

kabul edilmedi. 1912 ylnda alan IV. Dumaya da Kazaklar vekil gnderememilerdir. Bunun zerine Bkeyhanov Dumadaki vekillere hitaben Petersburgda yaynlanan Rei gazetesi yoluyla bir mektup yaynlayarak Hkmetin bu konudaki haksz uygulamasn eletirmitir.46

5.1.4. Kazak Aydnlarnn Kongre almalar

1905 ihtilali sonucu gelien zgrlk ortam Rusyada yaayan halklara geni katlml toplantlar yapma imkan tanmt. Dumada Kazaklarn temsil haklarnn ellerinden alnmas ve Rusyann smr siyasetinin devam etmesi Kazak aydnlar arasnda bir kongre dzenleme fikrinin domasna Aykap dergisi getirdi.
47

sebep

oldu. Cediti aydnlardan sorunlarn bir

Cihana bir araya

Seydalin gelerek

araclyla Kazaklarn bu amala

zebileceklerini,

kongre dzenlenmesi

gerektiini dile hakkndaki

Seydalin makalesinde

yapmay

planlad kongre

dncelerini maddeler halinde u ekilde aklad: 1- Yaplacak kongre alnmal. 2- Kongre Orenburgda yaplmal. 3- Her eyaletten iki vekil seilerek kongreye katlmal. 4- Kongrede grlecek meseleler Kazak gazetesi ve Aykap iin yetkililerden onlar rktmeden izin

dergisi vastasyla halka duyurulmal. 5- Yaplacak kongre ile alakal dncelerini din Baktcan Rakmcan
46 47

adamlar ile Bkeyhanov, Halel

Karatayev, Mersekov,

Bak Kulmanov, Muhammetcan

Alihan

Tnbayev,

Mambet KOYGELDYEV: a.g.e., 118. Cihana SEYDALN: Bas Kosu, Aykap, Nu.16 (1913)

209

Dostmuhammetov, Ebubekir Aldyarov, Ahmet Baytursunov, ve Mircakp Dulatov iletsinler.48 Batc scak yazdklar Kazak aydnlar Seydalinden Baytursunov ve gelen bu kongre fikrine scak gibi Kazak aydnlar mektup yolu ile

yaklamadlar. makalelerle

Bkeyhanov Kazak gazetesinde

dzenlenmesi planlanan kongreye neden

bakmadklarn akladlar. Bkeyhanov Kazak gazetesinde Seydalin e Cevap adl makalesiyle Kazak halknn kongreye hazr olmadn gnn artlar itibariyle kongre dzenlemenin imkansz olduunu u ekilde dile getirmitir: Aykap dergisinden Cihana adl yazar Kazak halk birlese ilerimiz daha iyi olur demektedir. Biz de buna katlyoruz. Ama Kazak halk iin birlemek tek are deildir. Birlemek aslnda iin badr. gazete ve Ondan sonras da nemlidir. yi medrese, iyi yneticiler, ve Orenburgda 900 kii

dergiler bunlarn hepsi gereklidir. Cihana ile bana iki vekil seilsin toplanlsn demektedir. Buna gre Cihana Orenburg'a istiyor. 900 Kazakn Orenburgun bir tarafnda ymak

ylmas mmkn m? Bundan nce deiik zamanlarda birlemek iin pek ok toplantlar yaplm ama baarl olunamamtr.nk alnan ortak kararlara hi bir zaman uyulmamtr. Halk bu kararlar benimsemezse ve uygulamak iin almazsa bunun da kimseye faydas yoktur. 49 Seydalinin kongre dzenleme fikrini ortaya atmas ile birlikte Batc ve Cediti Kazak aydnlar arasnda fikir ayrl yaand. Cediti aydnlarn Aykap dergisinde Seydalini destekleyen makalelerine karlk Ahmet Baytursunov yazd makalesinde Kazak gazetesi yazarlarnn da kongre dzenlemek taraftar olduunu ama henz artlarn kongre

48 49

Cihana SEYDALN: Azp Tozp Ketpeske ne Amal Bar?, Kazak,Nu.24 (1913) Alihan BKEYHANOV.Ak Hat Cihana Seydalinge, Kazak, Nu.24 (1913)

210

dzenlemek

iin

olgunlamadn

szlerle

ifade etti:

Kongre

toplayalm derken bamz korumaya yer bulamayacak hale gelmeyelim 50 Baytursunov baka bir yazsnda ise bu konu hakknda: Alihan ve ben Kazak kongresine karymz gibi gsterilmekteyiz. Biz de kongre istemekteyiz. Ama kongreye arlan yeler dne grlecek meseleler toplanmasn

arlr gibi arlmamal. nceden kongrede

hakknda haberdar edilmeliler. Ayrca bugn lke bir kongreye hazr deildir. Eer hazr olursa bizde elimizden gelen yardm kongre iin yaparz. diyerek bu tartmalara son noktay 1913 ylnda bir koymutur. Cihana toplant dzenlemek Seydalin Batc aydnlardan kongre konusunda destek alamaynca kendi abalaryla Turgay eyaletinde
51

istemi ama izin alamamtr.

5.1.5. Rusya Trklerinin IV. Kongresi ve Kazaklar

1907 yl ile birlikte younlaan hkmet basks sadece Rusya Mslmanlar zamanda ittifaknn resmilemeden Yusuf dalmasna Ahmet deil Aayev, ayn gibi Abdrreid brahim, Akura,

Rusya Trklerinin nde gelen ahsiyetlerinin Rusyay terk etmesine yol at. lk Trk kongresinin organizasyonunda batan sona hizmeti olan bu kiilerin yokluu 1907-1914 yllar arasnda kongresiz bir dnem yaanmasna sebep oldu.52 Dumadaki Mslman vekillerin abalar ve Mslmanlar izin Fraksiyonunun nderliinde 1914 tarihleri ileri arasnda Bakanlndan alnarak 15-25 Haziran

kongre yaplmasna izin alnd. ileri Bakan kongreye gazetecilerin

50 51

Ahmet BAYTURSUNOV: Baskosuv Turasnda, Kazak, Nu.21 (1913) Baskosuga Ruhsat Berilmedi Kazak, Nu.32, (1913) 52 Necip HAPLEMTOLU: a.g.e., 85.

211

katlmamasn ve hkmet adna kongrede almalar kontrol edecek bir kiinin bulunmasn art kotu.53 15 Haziran 1914de Petersburgda balayan kongreye resmi olarak 40 vekil katld. Kongrede Kazaklar resmi olarak, Pavlador ehrinden Sadvakkas Mrza ormanov, Ural ehrinden Molla Dosan Amanin, Perovski vekillerin ehrinden dnda Gabdulrahman Narmbay temsil ettiler. Resmi ile Batc Kazak aydnlarndan Alihan Bkeyhanov

Cedidci Kazak aydnlarndan Baktcan Karatayev, Cihana Seydalin, Serali Lapin gibi isimlerde kongreye katldlar.54 Kongre balamadan nce Cediti aydnlardan Amanin, Karatayev, Lapin, Seydalin ve Narmbay Petropavl ehrinde n kongreye hazrlk niteliinde Semey, Ural, Srderya, ve Turgay eyaletlerinin Kazaklar adna grme yaptlar. Kazak aydnlar burada kongrede grlecek meselelerle alakal karalar aldlar. Bu kararlarn banda mftlk konusu gelmektedir. Bu n toplantda Ural, Turgay, Akmola ve Semey gibi Step Valiliine bal olan eyaletlerin Orenburg Mftlne, Trkistan Valiliine bal Yedisu ve Srderya eyaletlerinde yaayan Kazaklarn da Trkistanda kurulacak olan bir mftle balanmasna, oluturulacak olan yeni hukuk sitemi ile alakal olarak da Batc Kazak aydnlarnn isteklerinin tersine slam Hukukunun uygulanmasna karar verildi. 55 Kongre balanmas ile baladktan alakal sonra Kazaklarn Kazak Orenburg Mftlne dile konuda aydnlar dncelerini

getirdiler. Baktcan Karateyev kongrede bu mesele ve Kazakistandaki misyonerlik faaliyetleri ile alakal bir bildiri sundu. Karatayev, bildirisinde unlar dile getirdi: Beyler, Orta Asyada btn halklarn kendi dini meclislerine sahip olmas ynndeki Kazaklarn dncesini herkes biliyor. Kazak
Alihan BKEYHANOV:Musilman Svezi, garmalar, a.g.e., 176-177. A.g.e., 177 55 Baktcan KARATAYEV,Cihana SEYDALN, Serali LAPN,Dosan AMANN ve A.NARINBAYEV: Kazaktardn Dini Hukuk hem Cer Cayndag zara Kenesterinin Korutundusu, Aykap, Nu.14 (1914)
54 53

212

Krgz blgesindeki Kazaklar 1731 ylnda Rusya'nn hakimiyeti altna girdi. phesiz ki Kazaklar o zaman Mslmandlar. 1775 ylnda II.Katerinann Orunburg'da at kanunlar Eer gre bir dini mftle Kazaklarda balandlar. Bu bir cami ve bir imam yeterli

sebeple Kazaklarla Tatarlar arasnda yaknlama oldu. imdiki zamanda yerleim yerinde eitim grlyor. Bunun dnda din retilen medreselere gerek grlmyor. mollalar verirlerse caza alabiliyorlar. Hkmetin Kazaklara kar uygulam olduu dini politikaya kar halk arasnda honutsuzluklar domaya balad. Kazak genleri dinlerini renmek iin Buhara, Hive Kazaklar artyor. Son stanbul, Kahire yaknlatrma hkmet zamanlarda gibi bu ehirlere olumsuz gidiyorlar. Rusyann kar memnuniyetsizlik fark etmeye havay Ruslara politikasna

balad. zellikle hkmet Rusyada yaayan Mslmanlarn en nde de Kazaklarn Mslman Trkleri birletireceinden toplantda ve btn Rusya Mslmanlar iin dinlenmesi de iyi olacaktr. phelenmekte. Bu Petersburgda bir dini Bylelikle kendi hkmet, gzyle

merkez kurulmas, bu merkezde btn Mslman liderlerin toplanmas problemlerinin Mslmanlar tanyacaktr.56 Rusya Trklerinin IV. Kongresi Kazak siyasal yaam asndan olduka daha olmaya nemlidir. Kazak aydnlar, ilk kongreye gre bu kongreye temsilciyle katldlar. Kongrenin alaca Bkeyhanov kararlarda etkili altlar. Kongrede Alihan mftlk seimiyle fazla Misyonerler kanalyla deil de

alakal sunduu karar taslanda mftnn dini alanda

kitap yazm

kiiler arasndan seilmesini istedi. Cihana Seydalin ise Kazaklarn din ilerinin ileri Bakanlndan alnarak Adalet Bakanlna devredilmesi ynnde bir karar tasla sundu.57 Kazak aydnlar Kazaklarn siyasal alandaki en nemli problemleri olan Dumaya vekil gnderilmesi ve dini

56 57

Dosan AMANN: Kenes Cylsnda Karatayevtn Sylegen Doklat, Aykap, Nu.308 (1914) Alihan BKEYHANOV : Tandamal, Haz. R.N. NURGALYEV (Almat,1995), 285.

213

alanda

ise

Kazaklarn Orenburg

Mftlne

balanmas

ynnde

alnan kararlarda etkili oldular. Alihan Bkeyhanov Kazak gazetesi aracl ile kongre almalar hakknda Kazak halkna ayrntl ekilde bilgi vermi ve kongre almalarn deerlendirmitir. Bkeyhanov yazsnda kongrede mektep ve medreselerle ilgili olmas gerektiini Tatar diliyle karar alan kiilerin ounun eitimci olmadn, belirtmitir.58 Bkeyhanovun Kongreyle ynndeki karardr ki Bkeyhanova alakal gre bu konuda karar alacak kiilerin eitimle alakal alma yapm kiiler eletirdii baka bir konu da ruhani kurumlarda resmi yazmalarn yazlmas Kazaklarn Tatar dilinde yazmalar mmkn deildi.59

5.1.6. I. Dnya Savann Balamas ve Kazakistandaki Gelimeler Haziran 1914te balayan I. balamasyla birlikte esnasnda elini Dnya savana Rusyann da

katlmasyla birlikte savan etkileri Kazakistanda hissedilmitir. Savan btn Rusya genelindeki basn ve haberleme ve halk arasnda karklk meydana kurumlarna sk bir sansr uygulanmaya balanm Rusyann sava zayflatacak getirecek haberlerin yaynlanmasna engellemeler getirilmitir.60 Rusyann kat bir ekilde uygulad sansr politikas Kazak basnnda ve Kazak aydnlar arasnda da kendisini hissettirdi. Kazak gazetesi sava boyunca lml bir yayn politikas takip etti. Sadece savataki gelimelerden haberler vererek Kazak halkn aydnlatmaya alt. Alihan Bkeyhanov, Kazak gazetesinde yazm olduu Daha Sava adl makalesinde Savaa katlan lkelerin ak maksatlarn gstererek savan hi kimseye fayda getirmeyeceini, halkn byk
58 59

A.g.e., 285. A.g.e., 283. 60 Alihan BKEYHANOV : Voemny Zemniya, Kazak,Nu.221 (1916)

214

zarar

greceini

dile

getirdi.61 Son

dnemlerini

yaayan

Aykap

dergisinde ise

sava kart haberler ve yerel otoriteleri kkrtc Aykap dergisi nairi

haberler yaynland. Bu tr yaynlardan dolay

Muhammetcan Seralin srgn edilme tehlikesi yaamtr.62 Kazak aydnlar Savan balamas ile birlikte Rusya Mslmanlar arasnda yardm de savaa giden askerlere komitelere amacyla ve arkada braktklar katldlar. ailelerine Yardm amal kurulan aktif olarak

komitelerinden bir ksm Zaysan, imkent, Omb gibi Kazak ehirlerinde kuruldu. Yardm Rusya Mslmanlar tarafndan Petersburgda kurulan komiteye Baktcan Karatayev de ye oldu.63 Rusya Mslmanlar bu dnemde sadece savaa giden Rus ordusundaki askerlerin aileleri iin deil bunun yannda savata zarar gren Osmanl devletinin Kars ehrindeki Mslman ahalisi iin de yardm topladlar. Bu yardm kampanyasna Kazaklar da katlmlardr. Bu yardm kampanyasnn merkezi Baku ehri olup Kazak aydnlar bu kampanyaya destek amal Orenburg ehrinde bir komite kurdular. Bu komitenin bana Ahmet Baytursun getirilmitir.64 Ahmet Baytursunov Kars Mslmanlarna yardm amacyla Kazak gazetesinde yazd yazsnda Mslmanlara yardm etmenin insanln ve kardeliin gerei olduunu u szleriyle aklamtr: Baka yerlerde bulunan Mslmanlarn can yanyor. Zor durumda kalm Mslman ahali iin bizim Kazaklara da i dyor. Kan ve dini bir olan Mslman kardelerimize az ok demeden yardm etmek gereklidir. Bir kiiden gelecek 5-10 tin-(kuru) bir kiiyi bir gn alktan kurtaracaktr. Kazak gazetesi yaynlarnda bu konuyu dile getirmi ve yardm edenlerin isimlerini duyurmutur. Semey, Kazak Orenburg aydnlar ve Omb Kars gibi Mslmanlarna yardm amacyla

61 62

Alihan BKEYHANOV: Tag Sogs, Kazak,Nu.71 (1914) H. BEKHOCN: Kazak Baspasznn Oerki (Alamt1980), 50. 63 Mambet KOYGELDYEV: a.g.e., 170. 64 A.g.e., 171.

215

ehirlerde edebiyat geceleri dzenleyerek bu gecelerden elde edilen gelirleri yardm komitesine aktarmlardr.65 Savan balamasyla birlikte Kazak aydnlarnn gndemini ok megul eden konularn banda Kazaklarn askere meselesi gelmekteydi. en alnmas

I.Dnya savann balamasyla birlikte savan

arlaan yk ve asker ihtiyacnn artmas Rusyay deiik areler aramaya yneltmiti. Bu amala Rus idareciler Trkistan ve Step Genel Valiliklerinde yaayan Mslman ahalinin askere alnmas gndeme tutmutu. getirmilerdi. I. Dnya arlk idaresi balamas 1886 ile ylnda birlikte olarak Rusyada hakkndaki nizamnamelerle ahalisine askere gazetelerin Trkistan ve Kazak Bozkrlarn konusunu dzenledii muaf blge vergiler

askerlikten bu iki ar

Savann

alnmamalarnn gazetesi bu haberleri ve

tazminat konuda bu konu

yklenmiti.66 Kazak yapt

yaynlanan dnceleri

gndemine tayarak Kazak halkn aydnlatmaya alt. Bu mesele ile alakal olarak Rusyada yaynlanan Russkiye Slova,Utro Russkiy, ve Noveye Vremiye gazetelerinden yaynlanm haberler gazete aracl ile duyuruldu. Bu haberlere gre: Kazaklardan asker alm ile alakal Dumada ilk grmeler 1914 ylnn Haziran aynda yaplm Rusya Savunma Bakan Suhomlinov Kazak genlerinin Rusa bilmemeleri ve gebe hayat tarzndan dolay askerlik hizmetine adapte olamayacaklarn ileri srerek askere arlmalarna kar gelmiti. getirmiti. 67 Kazaklardan asker alnmas meselesi Rusya Mslmanlar ar derecede basnnda da tartld. Gazeteler bu konu hakkndaki dncelerini dile getirdiler. Bu konu hakknda Vakit gazetesi Rusya da askere ihtiya olduu iin dier zamanlarda askere alnmayan kiilerin
65 66

Fakat asker ihtiyacnn hzla artmas ve

Rusya Savunma Bakannn deimesi bu meseleyi yeniden gndeme

A.g.e., 173. Abdulvahap KARA: Trkistan Atei (stanbul, 2002), 50. 67 Kazaktan Soldat Alu, Kazak, Nu.153 (1915)

216

de

askere

arldn,

askere

ihtiya

olduu

bir

dnemde hayat

trl

sebeplerle Kazaklarn dzeltecek yeni

askere arlmamasnn yanl olduunu, buna arlaan artlarn belirtti. medeni dzenlemeler medeniyetlerle yapmas gerektiini

karlk Rus yetkililerin de Kazak halknn kanuni gemi

Turm gazetesi bu konu hakknda Kazaklarn askere alnd takdirde yerleik hayata kararak Kazaklarn seviyesinin gelieceini ayrca Dumaya vekil gnderme hakkn da elde edebileceklerini belirtti. Yldz gazetesi ise bu konuya daha temkinli yaklaarak Kazaklardan asker alnmas konusunda Kazaklarn sosyal yaantsnn getirmitir.68 Kazaklardan asker alnmas meselesiyle Kazak aydnlar da yakndan ilgilenmiler ve grlerini dile getirmilerdir. Kazak gazetesi etrafnda toplanan aydnlar Kazaklarn hemen askere alnmalarna kar idiler. nk dzenli suiistimale eyaletlerinde Kazak ak nfus kaytlar tutulmayan Kazaklar askere alma Bu yzden ncelikle Step ve Trkistan sistemi tesis edilmeliydi. Eer heyet toplayarak dncelerini olacakt. ve geim artlarnn da dikkate alnmas gerektiini dile

dzenli bir nfus kayt kendi aralarnda bir

Kazaklar askere alnmak isteniyorsa, o zaman svari olarak alnmalyd. aydnlar Dumaya iletmeyi kararlatrdlar. Kurulacak heyette Samardan Alihan Bkeyhanov, Aktbeden Nsangali Begimbetov, Orenburgdan ise Ahmet Baytursunov bulunmakta idi.69 Kazak aydnlar bir taraftan Dumada isteklerini siyasi yollardan gerekletirmeye alrlarken dier taraftan da grtler. Bu iki Rus gmenlere toplantnn verildiini, sonunda bu Turgay ve Omb gibi ynelik halkna bir bildiri ehirlerde toplantlar yaparak Kazaklardan asker alnmas meselesini Dumaya Kazak yaynladlar. Bu bildiride Kazaklarn ellerlinden fazla topraklarn alnarak meselede hakszlk

68 69

Kazaktan Soldat Alu Meselesinde Nogay Gazetterinin Pikiri, Kazak, Nu.154 (1915) Mircakp DULATOV: G. Duma Hem Soldattk Meselesi, Kazak, Nu.168 (1916)

217

yapldn

dile

getirerek, Hkmetin

Kazaklar

askere

alma

iini

geciktirmesini talep ettiler.70 Batc aydnlara gre Kazaklardan asker alnmas kanlmazd. Bu durumda bundan azami derecede faydalanp Rus Hkmetinden baz tavizler koparlmalyd. ocuklar askere alnan Kazaklara Dumada seme ve seilme hakk verilmeliydi. Kazak aydnlar askerliin Kazak genlerine baz faydalar salayacan da iddia ediyorlard. Askerde Kazak genleri silah kullanmasn renecekler, Rus dili ve kltrne aina olacaklar ve her eyden nemlisi ufuklar genileyecekti.71 Askerlik konusunda Kazaklarn ylnda beklentilerinin Step dnda ar II. Nikolann 25 Haziran 1916 ve Trkistan Valiliklerinde

yaayan Mslman ahaliden cephe gerisinde ii olarak altrlmak zere askere alma72 karar yeni tartmalara yol at. Kazaklarn cephe gerisine ii olarak alnacana dair 1916dan itibaren Trkistan ve kanun yaynlandktan sonra Eyll eyaletlerinden genler askere Step

yollanmaya balanmtr. Ancak, askere gitmeyi kabul etmekle genlerin sorunlar bitmemiti. Onlar yeni sorunlar beklemekteydi. Rus dili ve kltrn bilmeyen genleri cephede salk, beslenme, barnma gibi konularda sorunlarn durumda bir dizi problemler olan iin beklemekteydi. Btn gazetesi arac bu ile yaanacak iilerin zor hkmet farknda Kazak aydnlar Kazak gnderilecek

kalmamalar

yetkililerinden bir takm taleplerde bulunmulardr. Bu talepler unlardr: 1- Kazaklarn bandakilerde Kazak olsun. Bakasnn emri altna girmesinler. 2- Namaz gibi ibadetleri iin uygun ortamlar hazrlansn. 3- Yemekler Kazaklarn adetlerine gre hazrlansn. Domuz etine dikkat edilsin 4- Kazaklarn barnacaklar yerlerin temiz olmasna dikkat edilsin.73
70 71

M.KOYGELDYEV: a.g.e., 178. Abdulvahap KARA: a.g.e., 56. 72 Gubernatr Carl, Kazak, Nu.188 (1916) 73 Sugs Maydannda Kazak Cumuskerler Kazak,Nu.186 (1916)

218

Alihan Bkeyhanov nderliindeki Kazak aydnlar cepheye giden genlerin karlaacaklar problemleri asgariye indirmek iin almalar balattlar. Bu genlere yardm etmek amacyla cephede savaan yaral ve hasta Rus askerlerine yardm iin hizmet gtren Btn Rusya Belediyeler yaptlar. Birlii ve ehirler Birlii gibi yapt sivil kurulularla ibirlii Kinez Lvovun bakanln bu kurulularda Kadet

Partisi etkiliydi. Kadet Partisi Merkez Komitesi yesi olan Bkeyhanov, parti iindeki bu nfuzunu kullanarak Step ve Trkistan eyaletlerinden gelen ii-askerlerin de
74

bu

birliklerin

sorumluluk isteyen

alanna

girmesini

salamtr. Bu cephesine genlerin

dncesini gitti. Buradaki

gerekletirmek heyeti Step Bu aralk

Bkeyhanovun yarsnda bulunan Bat gelen Bat

bakanlnda bir Kazak durumunu

aynn

ikinci Minskte

ve Trkistan konuda

eyaletlerinden

inceledi.

cephesinden sorumlu Belediyeler Birlii bakan L.N. Ladjinskiye rapor verdi. Bu temaslarn sonucunda 5 Subat 1917de Minskte Belediyeler ve ehirler Birliinin gayri Rus askerlerden sorumlu zel blmnn kurulmas saland. Bu blmn bakanlna Bkeyhanov seildi. Blm sekreteri grevini yrtmesi iin Orenburgtan alarak gnll Kazaklar grev ald.75 Kazak aydnlar bir taraftan da Kazak gazetesi vastasyla halktan cepheye giden askerler iin yardm istediler.76 Cephe gerisindeki Kazak genlerinin durumlarnn yakndan takip edilmesi ve yardmlarn toplanarak ulatrlmas iin her eyalete bir komite kurulmas ve bu komitelere iki kiinin seilmesine kara verildi.77 Cepheye giden askerlerin en byk problemi olan dil ve salk problemlerinin en aza indirilmesi iin
74 75

Dulatov arld.

Birliklerin Minsk, Moskova ve Petersburg blmlerinde de zel blmler

Rusa

bilen

genleri

ve

salklar

Belediyeler

ve

ehirler

Abdulvahap KARA: a.g.e., 61. A.g.e., 62. 76 Orenburg 15 Iyun, Kazak,Nu.189, (1916) 77 Ulgili El, Kazak, Nu.190, (1916)

219

Birliinin

gayri

Rus

blmnde nezdindeki

grev

almaya

arld.78

Kazak

aydnlarnn yazarak

Duma

almalar

sonucunda yeni

Dumadaki dzenlemeler

Mslmanlar Fraksiyonu Reisi Tevkelev, Babakan Striyomere mektup cepheye alnacak iilerin durumlarnda yapmasn talep etmitir. Tevkelevin balca talepleri unlardr: 1- i olarak alnanlar ve almlar denetleyenlerle ilgili kanun karlsn. Suiistimallere mahal verilmesin. 2- Hasat vakti olduundan dolay hasat iiyle uraacaklarn ii olarak alnmas ertelensin. 3- Cephe 4- Ya ve gerisinde salk kontrol almaya durumunun edecek yapacak gnderilenlerin aileleri iin hazineden yardm verilsin. belgelendirilmesinde bakanlar yerel halkn hassas dilini olunsun. 5- ileri 6- i olan olan bilenlerden seilsin. almlarn idarecilerin yannda kontrolr olarak merkezden adam gnderilsin.79 Ayn zamanda lke genelinde toplantlar yaplarak arn kard kanunla alakal bir takm taleplerde bulunuldu. Bu toplantlarn en by Turgay ve Orenburg eyaletlerinin drt ehir aksakallarnn isteiyle 7 Austosta Orenburgda topland. Toplantya Akmola, Semey, Srderya eyaletlerin vekilleri ile Mslmanlar Fraksiyonu reisi Tevkelev de katld.80 Toplantya katlanlar bakanla Alihan Bkeyhan, yazc ve G.Almasovu setiler. Toplantnn amac esas ii alnmasna kar olunmadn hkmet Kazaklardan olarak da M. Dulatov olarak

yetkililerine duyurmakla birlikte alnacak iilerin durumlar ile alakal olarak bir takm taleplerde bulunmakt. Toplant sonunda u kararlar alnmtr. 1- Yukardaki sebeplere dayanarak Kuzey vilayetlerinden sava
78 79

Mambet KOYGELDYEV: a.g.e., 198. Deputat Hat, Kazak, Nu.199 (1916) 80 Ornborda Kazak Cyls, Kazak, Nu.191 (1916)

220

iin alnacak asker ve iilerin biraz daha geciktirilmesi. 2- nce 19 ile 31 yalar arasndaki genlerin te biri alnsn. 3- Doduu yerden uzakta yaayanlar doduklar blgeden askere alnsn. 4- Her blgede o blgenin tarm ve deer faaliyetlerini yrtebilecek genler braklsn. 5- Toplanan genler mmkn olduu srece kendi blgelerini koruma iinde yerletirilsin. 6- Alnacak genler kendi yerlerine gidecek kiiler bulurlarsa bu grevden azad edilsin 7- Asker toplanan blgelerde bir tane molla kalsn. nk bu blgelerde dini ilerin yerine getirilmesi iin ok gerekli. 8- Her blgede elinde diplomas olan bir tane de muallim kalsn. 9- Eski semen listeleri hzl hazrland iin hatal olduundan yeniden dzenlensin. Her on evden bir aksakal karak bir komite kursun. 10- Kazaklardan sava iin ii seiminde komite bakanlar aksakallardan seilsin. 11- Alnan genler otuz kiilik gruplar olutursun her gruba bir tercman her 10 gruba da bir molla grevlendirilsin. 12- Hizmete alnan genlerin her trl ihtiyalar karlansn
81

1917 ylnda ubat ihtilali ile birlikte Rusyann savatan ekilmesi ile birlikte cephe gerisindeki alan Kazak iilere ihtiya kalmam htilal sonunda
82

kurulan

Geici

Hkmet

Mays

1917de

cephe

gerisinde alan btn iilerin yaynlamtr. de byk emekleri olmutur.

evlerine dnmesi ile ilgili karar

Kazak aydnlarnn iilerin memleketlerine dnmelerinde

81 82

7 Avgust Kenesinin Kavls, Kazak, Nu.192 (1916) Cumularu Kaytaru, Kazak, Nu.228 (1917)

221

5.1.7. 1916 syan ve Kazak Aydnlarnn Faaliyetleri I. Dnya sava srasnda Step ve Trkistan Genel Valiliklerinde yaayan yerli halk arlk idarecileri tarafndan istismara uramt. Dumada milletvekili hakkna bile sahip olmayan lkede sava kanunlar hakimdi. Yaklak olarak 45 milyon hektar toprak yerli halkn elinden alnarak Rus gmenlerine datlmt. 1907-1912 yllar arasnda 2 milyon 400 bin Rus gmen Kazak topraklarna yerletirilmiti. Verimli topraklarn Ruslara datlmasndan dolay Kazaklar dalk ve kurak arazilere skp kalmlard.83 Btn bunlarn zerine beklentilerin tersine Step ve Trkistan blgesinden cephe gerisinde altrmak zere 19 ile 43 ya arasndaki erkeklerin ii olarak alnmas karar bu blgelerde yerli halk arasnda honutsuzluk oluturdu.84 Zaten savan getirdii ar ykle birlikte ar ekonomik artlar altnda kalm olan halk yetikin yataki erkeklerin savaa almaya gitmesi ile birlikte artlar daha da arlat. arlk yetkililerinin hesabna gre Step Genel Valiliinde yaayan Kazaklardan alnacak ii says 245 bindi.85 Ancak Kazaklar iin ya ve cins belirten nfus ktkleri mevcut olmayp sadece aile bana verilmi dokmanlarn olmas Rus idarecileri iin ilk zorluu arelerini tekil etmiti. Ferman baladlar.86 ilan edilir edilmez zenginler ocuklarnn yalarn klttler ve onlarn yerlerine bakalarn yollama aramaya Turgay eyaletinde ar I.Nikola Kazaklar askerlik hizmetinden affetmiti. Seferberlik planlar zenginlerin ve ile bakanlarnn ba altndan kt. Kazaklar askere alnmakla kalmayacaklar, onlar Hristiyanlatracaklar gibi ayialar kmaya

Mana KOZIBAYEV: Cavd aptm Tu Baylap (Almat, 1994) 141. ; Darhan HIDIRALYEV: Mustafa okay, Hayat, Faaliyetleri ve Fikirleri (Ankara, 2001) 29. 84 Martha Brill OLCOTT: a.g.e, 119. 85 Ba makala, 1916inci yl, Ya Trkistan, Temmuz-Austos s.80-81 (1936) 3-4. 86 Edward Dennis SOKOL: The Revolt of 1916 in Russian Central Asia (Baltimore, 1953) 101.

83

222

balad.87 Kazaklar arasnda kan sylentilerden birisi de cepheye ii olarak toplanan genlerin Rus ordusu ile Alman ordusu arasndaki blgede siper kazaca ve bylelikle Kazak genlerinin iki ate arasnda kalaca idi. Kazaklar bekleyen baka bir sknt da askere arlma ileminin hasat vaktine gelmesinden dolay hasatlarn toprakta kalmasna sebep olacakt ki zaten ekonomik olarak zor artlar iinde yaayan hak iin bu a kalmak demekti. 88 Bunlarn dnda Rus dili ve kltrnn bilinmemesi, Rusyann savamakta olduu ayn rk ve dinden Osmanlya kar bir safta yer almama arzusu, arn seferberlik kararna direnci artran unsurlard. Baz ailelerde 19-43 ya arasnda bulunan 4-5 erkein hepsinin birden askere alnmas byk bir hakszlkt. zellikle Rus gmenlerin youn olduu ve yerli halk ile Rus gmenler arasnda gerginlik yaanan Yedisu blgesinde erkeklerin savaa gitmesiyle kadn ve bulunmaktayd.89 arn cepheye ii almyla ilgili kanunun ilanyla birlikte Trkistan ve Step eyaletlerinde isyan hareketleri balad. Ksa bir zaman iinde isyan anti-Rus ve anti- arist bir havaya brnd.90 11 Temmuz 1916da Takentte ilk ayaklanma olunca bu haber civardaki btn zbek ve Kazak kylerine yayld. Takentteki isyan haberi bir kvlcm etkisi yaparak Turar Rsklov gibi Kazak genlerinin de gayretleri ile ksa bir zaman iinde Kazak Bozkrlarna srad.91 Bylece Kazaklar arasnda ilk ba kaldrma hareketi Sr Derya eyaletinin Evliyaata ehrinde kendini gsterdi.92 Temmuz -Austos aylarnda bu isyan hareketleri Ural eyaletinden Bkey Ordasna kadar geni bir alana yayld. Kazaklar yerli
87 88

ocuklarn

Rus gmenlerin olas saldrlarna kar savunmasz kalaca endiesi

Nadir DEVLET: a.g.e., 241. Edward Dennis SOKOL: a.g.e., 101. 89 Abdulvahap KARA: a.g.e., 51. 90 Daniel BROWER: Turkistan and the Fate of the Russian Empire (Newyork, 2003), 11. 91 Ordal KONURATBAYEV: Turar Rsklov Kogamdk Sayas cene Memelekettik Kzmeti (Almat, 1994), 19. 92 Kencebek HURLIBEKOV. Evliyeata Uyezindegi Kterilister, Kazak Tarh, Nu. 6 (2004) 42.

223

memurlara

hcum ederek aile kaytlarn tahrip ettiler. Karklklar

neticesinde Ural eyaletinde 50 bin kiinin celbi icap ederken 18 bin kii toplanabildi. Akmolla ve Semey eyaletlerindeki ayaklanmalar 1916 ylnn eyllnde balayarak kasm ayna kadar srd. syan hareketinin hzl bir ekilde bymesi sonucu kontrol kaybetmek istemeyen Rus hkmeti isyan bastrmak ve asayii salamak iin bir takm tedbirler ald. 21 Temmuzda Orta Asyay

dier komutanlara nazaran daha iyi tanyan Kuzey cephesindeki Rus ordularnn komutan General N.N. Kurapatkini Trkistana Genel Vali olarak atad. Kurapatkin bir taraftan sert tedbirler alarak arlk rejiminin kaybolan otoritesini tekrar salamaya alrken93 dier taraftan yerli halk nezdinde komiteler yattrc oluturdu. rol oynayabilecek Rusya ahsiyetleri mahiyetine Blm almaya bakan yerli zen gsterdi. Hkmet ile yerli halk arasnda iletiimi salayacak zel Genelkurmaynn Asya
94

yardmclna kadar ykselmi Tatar General Abdlaziz Devletini halkn sempatisini kazanmak iin maiyetine ald. muaf tuttu. Muaf olanlarn arasnda mamlar,

23 Temmuz 1916 mollalar, mderrisler,

tarihinde yeni bir kanun kararak ahalinin bir ksmn ii almndan hkmet kurumlarnda alan Kazaklar ve nde gelen ailelerin ocuklar bulunmakta idi. Bylelikle isyana halkn tamamnn destek vermesi engellenebilecekti.95 25 Haziran 1916 ylnda arn Kazaklar cephe gerisine ii olarak alma karar Kazak aydnlarn zor durumda brakmt.96 M.Tbayevin Kazak aydnlarna isyanlarn ve Dulatovu srekli gzetim tabiriyle Kazak aydnlar iki ate arasnda kalmlard.97 Bir taraftan hkmet yetkilileri Kazak gazetesine ve arlk
93

kmasnda etkili olduklar dncesi ile pheyle bakyordu. Bu yzden emniyet kuvvetleri Bkeyhanov

A. Richard PERCE: Russian Central Asia 867-1917 A Study in Colonial Rule ( Los Angeles, 1960), 277-278. 94 Abdulvahap KARA: a.g.e, 52. 95 Mana KOZIBAYEV: a.g.e., 145. 96 Edward Dennis SOKOL: a.g.e., 104. 97 Mambet KOYGELDYEV: a.g.e., 183.

224

altnda tutuyor, hatta isyana tevik eden belgeleri bulmak amacyla evlerinde arama yapyordu. Dier taraftan halk Kazak gazetesi yazarlarn askere alma kararna kar balattklar isyan hareketine destek vermedikleri iin suluyorlard.98 Kazak aydnlar Kazaklarn cephe gerisine ii olarak alnmasna kar gelseler bile bu karara kar silahl mcadelenin baarszlkla neticeleneceine inanyorlard. Onlara gre ar silahlarla donatlm Rus ordusu karsnda hi bir silah olmayan olmalar bir ey ve sava tecrbesi syann bulunmayan sonucunun ii almyla Kazaklarn Kazaklara baarl imkanszd.99

lmden

baka

kazandrmayacana Temmuz ynelik yapanlarn eklinde 1916 yapt zarar telkinde

inanan Kazak aydnlar, Kazak gazetesi aracl ile arn Kazaklardan alakal kararna gazetesi uymalarn istediler. 8 halkna aksini tarihinde duyuruda herkesin Halktan Kazak bu ynetimi, Kazak

Kazaklarn ii olarak alnacana dair kanunun ktn ve karara

100

uymas

gerektiini,

greceklerini bildirdi.

Buna benzer bir bildiri 22 Temmuzda yaynland. arn emrine uymamalar

kendilerine

bulunanalara inanmamalar tavsiye edildi.101 Kazak aydnlarndan Ahmet Baytursunov, Alihan Bkeyhanov, ve Mircakp Dulatov Rus yetkililerin kendileri hakkndaki halk kkrtma iddialarna yine gazete araclyla cevap verdiler. Rus yetkililere kar halk kkrtmadklarn, isyann karsnda olduklarn dile getirdiler.102 Bkeyhanov nderliindeki Kazak aydnlar bir taraftan da Kazak gazetesi aracl ile cephe gerisinden haberler yaparak cepheye ii gnderen ailelerin endielerini gidermeye alltlar. Rus ordusunda ocuklar vaftiz edilerek Hristiyanlatrlacaklar endiesi yaayan ailelere,

98 99

A.g.e,. 183-184. Edward Dennis SOKOL: a.g.e., 104. 100 Ornbor 8 Iyul, Kazak, Nu.188 (1916) 101 Ornbor 22 Iyul, Kazak, Nu.190 (1916) 102 AHMET, MRCAKIP ve DULATOV: Kazak Curtuna, Kazak, Nu.192 (1916)

225

Kazak genlerinin rahatlkla ibadetlerini yerine getirdikleri ve balarnda mollalarn bulunduu haberleri verilerek rahatlatldlar.103 Kazaklardan Kazak aydnlar almalarn da bnyesinde younlat bir asker alnmas Dumada gndeme gelmesinden ile balayarak siyasi birlikte Mslmanlar Fraksiyonu I.Dnya savann birlikte

srdrdler.

balamasyla ve

Petersburgdaki din adamlarnn gayretleriyle Mslmanlar Fraksiyonunun komite kuruldu. 1916 kmas ylnda Bozkr kurulan Trkistan ileri ilerini eyaletlerinde isyanlarn ile birlikte Mslmanlar komitenin

iin Dumada

Fraksiyonunun

kolaylatrmak iin uzman ve danmanlarn alacaklar bir bronun almasna karar verildi. Almas kararlatrlan bronun Kazaklar iin ne kadar nemli olduunu Bkeyhanov, Kazak gazetesi aracl ile halka u ekilde ise hala duyurdu: gz Rusya medeniyetinin Bunlar iinde farkl fark milletler Dumadaki bulunmakta. Bunlarn bir ksmnn gz alm durumda. Bir ksmnn almamtr. arasndaki almalarnda grlyor. Dumada her meselenin grlmesinde, her topluyorlar. Vekillerin her birisi

partinin vekilleri kendi kendilerine meclis

kendilerinin iyi bildikleri konularda dier vekilleri bilgilendiriyorlar. Duma dndan bilgili kiiler de vekillere danmanlk yapyorlar. Bu ekilde organize alanlar Ermeni,Yahudi,Polonyal gibi daha ok gz ak milletlerin vekilleridir. Bizim Kazaklarn Dumada temsilcileri yzdende Mslman Kazaklarn vekiller Dumaya bizim danman sesimizi gndermeleri duyurabilecek gerekli. nk Dumada Kazak yok. daha olan Bu ok dier

halknn

isteklerini

bilmiyorlar. Onlarn da

bilgilendirilmeleri gerekmektedir. 104 Mslmanlar Fraksiyonunun yapt almalar sonucunda 1916 ylnda hkmetten izin alnarak fraksiyona yardm etmek zere bir bro kuruldu. Broda Step eyaletlerinin temsilcisi olarak Alihan Bkeyhanov

103 104

Cigitterdin Amandk Habarlar, Kazak,Nu.249 (1916) Aliha BKEYHANOV: Petrograt Hat, Kazak, Nu.188 (1916)

226

seildi.105 Temmuz ayndan itibaren isyanlarn balamas ile birlikte brodaki almalar younlatndan ve broda Trkistan tanyan birisi olmadndan dolay Trkistan Kazaklarndan olan Mustafa okay 1916 Aralnda Alihann da sraryla broda almak zere ikinci kii olarak seildi.106 Mslmanlar Fraksiyonu bnyesinde alan broda almaya balayan Bkeyhanov Trkistan ve Bozkr eyaletlerinde balayan isyann yerli halk iin douraca zararlar hafifletmek iin Duma nezdindeki almalarn hzlandrd. Bkeyhanov Dumann blgedeki gelimeleri yakndan tehis etmesi iin bir tane Mslman, bir tane de Rus vekilin blgeye gnderilmesini onlarn masraflarnn da brodaki Kazak temsilciler iin toplanan paralardan karlanmasn teklif etmitir.107 Bkeyhanovun bu teklifi kabul edildi. syann en iddetli getii Trkistandaki durumu incelemek zere Mslmanlar Fraksiyonu reisi Tevkelev, azas akir Es-Er (Sosyal Devrimciler) Partisinden Kerensky ve bro Muhammediyarovtan oluan heyet Trkistan blgesine

gittiler. Heyete tercman ve rehber olarak Mustafa okay elik etti.108 Heyet blgeye ulatktan sonra yerli halk, yerli idareciler ve polis yetkilileri ile grmeler yaparak bilgiler topladlar. Yaplan tetkikler neticesinde heyet isyann k sebepleri ve Rus ordusunun isyanclara kar kullandklar tedbirler konusunda geni malumat sahibi oldu.109 Heyet isyanclara kar uygulanan sert tedbirleri yerinde inceleyerek Petersburga dnd. 10 Eyll 1916da Dumada Step ve Trkistan eyaletlerinde ortaya kan isyan hareketlerinin sebepleri ve blgeye verdii zararlar gizli oturumda ele alnd. Oturumda Duma yelerine

Buraga Kisi Civer, Kazak, Nu.177 (1916) Buroga kini Kisi Koyu Tural, Kazak, Nu.210 (1916) 107 Alihan BKEYHANOV: Petrograt Hatt, Kazak, Nu.192 (1916) 108 Ornborda Kazak Cyls, Kazak, Nu. 191, (1916) ; Mustafa OKAY ve Mariya OKAY: Estelikter (stanbul,1997), 103. 109 Mustafa OKAY: Kerensky ve Trkistan Milli hareketi I Ya Trkistan, Nu.9-10 ( AustosEyll,1930) 21.
106

105

227

olaylarla ilgili bilgi veren Kerensky, olaylarn sorumlusu olarak hkmeti gstermitir.110 1916 isyannn en byk zararn phesiz ki yerli halk grd. syana katlanlardan veya katlmayanlardan bir ok Kazak hayatn kaybetti. Ruslarn isyan eden blgelerdeki yerli halka ve isyanclara kar dncesini syan bastrmak iin gnderilen Kurapatkinin ar II. Nikolaya yazd mektubundaki halk szlerinden anlayabiliriz. Rus Kurapatkin, intikam mektubunda: Yerli de alnacaktr.111 syan aamasnda eden yerli halka byk bir kinle bakan Kurapatkin bastrlma komutasndaki Rus hem de ordular tarafndan hem isyanlarn bilmelidir ki aktlan kanlarnn

sadece sulularn aslmas ile deil ; arazilerinin msadere edilmesi ile

bastrldktan sonra yerli halktan birok insan syan dolaysyla Kazak halk

ldrd. syan srasnda kurulan askeri mahkemelerde alnan kararlarla bir ok toplu idamlar gerekletirildi. kaybnn 673 bin kii olduu tahmin edilmektedir. Bunlarn dnda 300 bine yakn Kazak ve Krgz inin Dou Trkistan blmne kamak zorunda kald. syann hasat mevsimine rastlamasndan dolay hasatlarn toplanamamas sonucu alk ba gsterdi.112 syanlarda Ruslarn kayplar yerli halka nazaran olduka az oldu. Ama I Dnya Sava devam ettiinden dolay savataki ktalarn bir ksmnn cephelerde isyan zor bastrmak durumda zere brakm kaydrlmas ve arlk Rusyay rejiminin savat yklmasn

hzlandrmtr. Sosyalist Kerenski 13 Aralk 1916da Dumada yapt bir konumasnda Rus Hkmetini sulayarak: Btn cephelere bir de Trkistan cephesi eklendi. Grmyor musunuz beyler, Trkistan ve Kazak bozkrlar bir Tula veya Tumbay eyaletleri deildir. Meseleye

110 111

Abdulvahap KARA: a.g.e., 59. Baymirza HAYT: Trkistan Devletlerinin Milli Mcadele Tarihi (Ankara, 1995), 210. 112 A.g.e., 210.

228

ngiliz ve Franszlarn kendi kolonilerinde bakmak lazm. demitir.113 Rus hkmeti isyan kanl bir

grmeye altklar ekilde ekilde bastrm olsa da bir

bakma bu blgeyi adil olarak ynetmediini gstermi oldu. Kazaklar bu isyan srasnda byk kayplar vermi olsa da isyan srasnda Kazak boylarnn birlikte hareket etmesi Kazaklarn millet olma dncesini pekitirmitir.114

5.2. 1917 ubat htilali ve Kazak Aydnlarnn Faaliyetleri I. Dnya savann beklenenden uzun srmesi zaten ekonomik darboaz iinde bulunan Rusyada ekonomik aynda artlarn daha da arlamasna sebep oldu. ubat Petersburgdaki fabrikalarda

grevlerin says artm

karklklar ve gsteriler balamt. 26 ubatta

Petersburgun Viborg ksm ayaklanan iiler tarafndan igal edildi. gali bastrmak iin gnderilen birliklerde igalcilere katlmas sonucu durumun Dumann ktlemesi datlma zerine haberi karklklarn karklklar ve kaynan Duma olarak gren ar II. Nikola 26 ubatta Dumann datlmas fermann imzalad. daha da artrd ve ihtilale dnt. Askeri birliklerin ou cephede olduu iin ihtilal nlenemedi. 27 ubatta IV.Dumann Komite Kadet, Menevik Es-Er vekillerinin setii Geici temsilcisi bulunmayan Rodzyankonun bakanlnda devlet ilerini yrtmek zere kuruldu. Ayn zamanda Dumada

Sosyalistler de ii ve Asker Sovyeti ad altnda rgtlendiler. Geici Komite 2 Mart tarihinde Knez Lvovun bakanlnda Geici Hkmete dnt. Bu gelimeler zerine ar II. Nikola tahttan ekildiini, yerine kardei Mihaili varis braktn aklamsa da durumun kritiklemesi zerine Mihail bunu kabul etmedi. Bylelikle Rusyada arlk rejimi son
113 114

Nadir DEVLET: a.g.e., 244. Seydelit TENEKEEV: 1916 Ereviltbe Eserleri (Almat, 1994) 134.

229

bulmutur.115 Rusyann toplanmtr.116

yeni anayasasn

hazrlayacak

olan

Kurucu

Meclis toplanana kadar artk btn yetkiler Geici Hkmetin elinde

arlk rejiminin yklmasna ve demokrat ve sosyalist vekillerden oluan bir Hkmetin kurulmasna sebep olan ubat ihtilali, arlk rejiminin basks altnda ezilmi btn gayri Rus halklar gibi Kazaklar arasnda da sevinle karland. halka gelimeleri duyurdular. Kazak aydnlar Rusyadaki gelimeleri Yaplan yaynlarda halk ubat ihtilali yakndan takip ettiler. Kazak gazetesi aracl ile yaptklar haberlerle sonras kurulan yeni hkmeti desteklemeye tevik ettiler. htilal olduu dnemde Minskte bulunan Bkeyhanov ve Dulatov destek Dulatov, istediler.
117

Step ve Trkistan

eyaletlerinde 25 merkeze telgraf ekerek halktan yeni hkmet lehine Bu konu hakknda Alihan Bkeyhanov, Mircakp yazdklar bir Mustafa okay Kazak gazetesinde birlikte

makaleyle halka yle seslenmilerdir: Artk o yavuz hkmet yok. O hkmetin kan iici kara yrekli ar da, yneticileri de artk hapiste. Bu gn yurdun hepsini akrabaym gibi gren, hi kimseyi ayrmayan yeni hkmet seildi. Bu hkmetin glenmesi bizim glenmemiz demektir. Bu hkmetin zayflamas bizim umutlarmzn boa gitmesi demektir.
118

Kazak aydnlar, ubat ihtilalini milli bamszlk mcadelesinin nemli aamalarndan biri olarak g grdler. duracak htilalle ve birlikte doan demokratik ortamda Kazaklarn toprakla alakal problemleri zlecek, Kazak bozkrlarna Rus arlk dneminde Mslmanlara yaplan hakszlklar son bulacakt.119 Geici Hkmet greve balamasyla birlikte Rusya genelinde ve Kazakistanda mart aynn ortasndan itibaren sivil komiteler kurmaya
115 116

Akdes Nimet KURAT: a.g.e., 433-434. Ucreditolneye Sobraniyeni akuru Cumustar, Kazak, Nu.227 (1917) 117 Alihan BKEYHANOV: garmalar, a.g.e., 232-233. 118 ALHAN, MRCAKIP ve MUSTAFA: Ala Ulna, Kazak, Nu.225 (1917) 119 Kenes NURPEYSOV: Ala cene Alaorda Tarhnn Zerttevi Haknda, Kazak Tarh, Nu.1 (Almat,1994), 8.

230

balad.

Ama

bu kurulan

komitelerin komitelerin

ynetimi

daha

ok

eski

Rus

memurlarndan olutuundan dolay Kazak aydnlar Geici Hkmete gvenseler de Kazaklarn taleplerini karlamalar konusunda pheliydiler. Bu yzden Kazak aydnlar bu komitelere paralel olarak kendi siyasi inisiyatiflerini kullanmak amacyla eyalet merkezlerinde Kazak komiteleri kurma karar almlardr.120 Bu komitelerden ilki mart aynn banda Uralskta G. Alibekov tarafndan kuruldu. Bu komiteyi R. Marskovun Semeyde kurmu olduu komiteler takip etti. Komitelerin halknn gcn birletirmek, hkmetin halk E. tbayevin tarafndan Ombda seilmesini asl amac Kazak

salamak, gelien meseleler hakknda halk bilgilendirmekti.121 ubat ihtilalinin getirmi olduu lml hava Kazak aydnlar dncelerin Kazakistann gelimesine deiik ve farkllamasna isimlerle zemin birlik yerlerinde farkl arasndaki siyasi hazrlam ve ve cemiyetler

kurulmaya balamtr.

5.2.1. Kazakistanda Kurulan Cemiyetler Kazak genlerinin kurmu olduklar ilk cemiyet cephe gerisine ii olarak gnderilen iiler ve onlara tercmanlk konusunda yardm iin gelen niversite rencileri tarafndan kurulan Erkin Dala adl siyasi cemiyettir. Bu cemiyetin kurucular arasnda Asfendiyar Kencin, Nezir Terekulov, ahmardan Kasalamov, Ahmet Baygurin bulunmaktadr. Bu genler Alihan Bkeyhanov, Mircakp Dulatov ve Ahmet Baytursun gibi Kazak gazetesi etrafnda toplanan Kazak aydnlar ile yakn temas halinde idiler. bilinlendirmek,
120 121

Bu cemiyetin kurulu amac halkn gzn amak ve eitim konusunda genlere destek vermek, okullarda

Rettenu Kerek, Kazak, Nu.222, (1917) Mambet KOYGELDYEV: a.g.e., 220.

231

okutulacak kitap dergi gibi materyalleri yaynlamakt.122 Cemiyet yeleri almalarn ubat ihtilaline kadar devam ettirdiler. ubat htilalinden sonra cemiyetin kurucular ve azalar doan zgrlk ortamndan istifade ederek Kazakistann farkl yerlerinde deiik isimlerle cemiyet ve birlikler kurdular. Bunlar Orenburgda yilik , Uralskta Umut, ve Cas Kazak-(Gen Kazak), cemiyetleridir. Erkin Dala cemiyetini azalarnn byk ksm Ala Partisi kurulduktan sonra partiye katlmlardr.123 ubat htilalinden sonra oluan demokratik havada Kazakistanda kurulan aynda cemiyetlerin saysnda da art gzkt. 1917 yl yaz aylarnda Bikekte Buhara Birlii, Almat ehrinde Mslman ileri Yedisu Eyaleti Mslman ileri Birlii kuruldu. Yine ayn yl mays Birlii kuruldu. Bu cemiyetin 600e yakn ii yesi bulunmaktayd.

yelerin ou Kazak,Tatar, ve Uygurlardan olumaktayd. Bu cemiyetler daha ok Boleviklerin etkisinde kaldlar. ubat ihtilalinden 1920li yllara kadar renciler ve retmenlerin de kendi aralarnda organize olduklar cemiyetler de kuruldu. 1917 yl Temmuz aynda Omb ehrinde kurulan Birlik , Spasski fabrikasnda alan gen Kazak iilerin kurduu Cas Crek-(Gen Yrek) Evliyaata ehrinde Merke klanda Turar Rskulovun organize ettii Kazak Genlerinin htilal Merkezi Semeyde Canar Kzlyarda Talap gibi Kazak genlerin kurduklar cemiyetler ortaya kt. Genler genel olarak eitim meseleleri zerinde durdular. Bunun yannda genler kardklar gazeteleri iiler arasnda datarak fikirlerini yaymaya baladlar. Kurulan birlik ve cemiyetlerin genel amac kltrel olsa da birou sosyalist hareketlerden etkilendikleri iin Geici Hkmete kar cephe aldlar.124 1917 bakanlnda gazetesini
122 123

ylnn yaznda Akmolada S.Seyfiln ve B.Serikbayevin kurulan Cas Kazak balad. Bu cemiyeti ayn cemiyet gazete ehirde yoluyla Tirilik Geici yaynlamaya

Erkin dala ksab, Kazak, Nu.246 (1917) Martha Brill OLCOTT: a.g.e,., 130. 124 Kenes NURPEYSOV: Ala cene Ala Orda Saken Seyfulin (Almat, 1976), 145-147.

(Almat, 1995) 111. ; Tursnbek KEKEV:

232

Hkmete, zenginlere, snf farkllna ve ala kar mcadele verdi. Cas Kazakn 40a yakn yesi bulunmakta idi. Bunlar arasnda C.Nursin, B.Adilov, R.Dysenbayev, H.Bekmuhammedov da vard.125 Bunlar daha sonra Kazak Bolevik Partisinin kurucular olacaktr. 30a yakn yesi bulunan Turar Rsklovun htilalci Cemiyet Merkezi yeleri ad Merkede organize altndaki ettii Kazak Genlerinin nde gelen dnceleri cemiyet Evliyaatada iiler arasnda ihtilalci

Boleviklerden N.erniev, S.Hmelitsky, S.Feodorov ile yakn temas kurdu. Evliyaatadaki yaymaya altlar. Turar Rskuluv kurmu olduu cemiyet vastas ile Rus smrgeciliine, Kazak bey ve zenginlerine kar cephe alm, Geici Hkmetin kurduu komitelerin faaliyetleriyle mcadeleyi kendisine hedef semitir.126 Ombda eitim gren Kazak genleri arasnda kurulan Birlik cemiyetinin solcu kanad Demokratik Gen renciler Birlii ad altnda ayr bir cemiyet kurdular. Bu cemiyetin kurulmasndan sonra Kazakistan ve Rusyada Bolevik ihtilalinin baarl olabilmesi iin mcadele veren A.Dosov,C.Sadvakasov, H.Cusupbekov, T.Arstanbekov ile birlikte hareket ettiler. Bu cemiyet Ombdaki iiler ve askerler federasyonundan maddi yardmlar ald. Bu srada Akmolada olan Saken Seyfuline Boleviklerden Zalman Lovkovun byk tesiri olmutur. htilalci Genler Birlii ne bal olan genler Ala Partisine ve Birlik grubuna kar muhalefet ederek mcadele yolunu setiler. Sosyalist hareketlerden etkilenen birlik ve cemiyetler Kazakistanda ilk defa snf farkllklarn dile getirdiler. Bu cemiyetlerin kurulmasnda I.Dnya savandan sonra cepheden geri gelen genlerin etkisi byk olmutur. Bunlar Rus Ukrayn ve Belarus iilerden etkilenmilerdir.127 Kazak genleri kumu olduklar bu cemiyetlerin hepsi ayn fikirde deildi. Bir ou Ala Partisinin faaliyetlerini desteklediler. Ala Partisi ile yakn temasta Olan Ombda ki Birlik cemiyeti Ala Orda
125 126

hkmetinin de

desteini alarak 5-13 Mays

Kenes NURPEYSOV: a.g.e., 112. Ordal KONIRATBAYEV: a.g.e., 23. 127 Kenes NURPEYSOV: a.g.e., 114.

233

1918 tarihinde Ombda Btn Kazak Genleri Kongresini dzenledi. Kongreye Kazakistanda faaliyet gsteren 21 cemiyetten 15 tanesi katld. Kongreye katlan cemiyetler kurarak bu cemiyetin ats Cas Azamat-(Gen Vatanda) cemiyetini altnda birletiler. Bu cemiyet Kzlyar

ehrinde Cas Azamat gazetesini yaynlad.128

5.2.2. Blgesel Kazak Kongrelerinin Toplanmas ubat htilali sonrasnda birlikte Geici Hkmetin ibana gemesiyle

Kazak aydnlar Hkmetin yannda aktif olarak grev aldlar.

Alihan Bkeyhan Turgay eyaleti bakanlna atand. Muhammetcan Tnbayev ve Mustafa okay Geici Hkmetin Trkistan komitesine seildiler. Kazak aydnlar bir taraftan Geici Hkmetle olan ibirliini devam ettirirken dier taraftan da gelien siyasi olaylar ulusal seviyede tartp halkn alnacak kararlara katlmn salamak iin genel bir Kazak kongresi toplamak istiyorlard. Ancak Rusya Kurucu Meclisinin toplanmasna az bir zaman kalmasndan dolay Kazak aydnlar ncelikle blgesel kongreler dzenlemeye karar vermilerdir. Bu kongreler Kazak gazetesi etrafnda toplanan Batc Kazak aydnlarnn nclnde topland iin alnan kararlar da bu aydnlarn etkisi olmutur. 129 lk blgesel kongre 2-8 Nisan 1917de Orenburg ehrinde yaplan Turgay eyaleti kongresidir. Kongreye Kazan Mslman Komitesinden Necip Halfin, Ufa Mslman komitesinden Abdurahman Rahmedidnov, Orenburg Mslman brosundan Solovyev ,Turgay eyaleti Geici Hkmet Komiseri Alihan Bkeyhanov yannda Mustafa okay, Macan Cumabayev, Mircakp Dulatov, Ahmet Baytursun gibi nde gelen Kazak aydnlaryla birlikte yaklak 300 kii katld. Kongrenin gndemi u
Eskayrat HAYDAROV: XX.. Gasrdn Basndag Castar Uymdar, Kazak Tarh, Nu. 6 (2004), 65. 129 Glnar KENDRBAY: a.g.m., 657.
128

234

maddelerden olumaktayd: 1-) Geici Hkmetin desteklenmesi. 2-) Sivil komiteler kurulmas. 3-) Genel Kazak kongresinin toplanmas ve 6-) Basn, 7-) Posta tekilat. 8-) 10Mslmanlar kongresine delege seilmesi. 4-) Din ve eitim meseleleri. 5-) Zemstvo-(mahalli idare organ). Mali konular. Sava ve iiler meselesi.130 Kongre baladktan kongre seildi. bakanlna, Kutlama sonra seimler yapld. Ahmet Baytursunov ve Kalmanov onun yardmclklarna Dulatov, yapt arkasnda Mirayakup Taanov, 9-) Zararl kurumlarn ve memurluklarn kaldrlmas

mesajlarnn

konumasnda

bamszln kolay kazanlmayacan bunun iin uzun

bir mcadelenin gerektiini belirtmitir. Kongre gndemdeki meselelerle alakal youn tartmalar yaplm ve sonunda u kararalar alnmtr: 1- ubat ihtilalinden sonra oluan yeni dzeni korumak ve geici hkmete destek salamak amacyla ky, ile, ehir ve eyalet merkezlerinde komiteler kurmak. 2Btn Kazaklarn istek ve ihtiyalarn tespit etmek zere Genel bir Kazak kongresinin dzenlenmesi gerekmektedir. Toplanacak olan Genel Kazak kongresinin yer, tarih ve gndemini belirlemek zere bir bro kurulacaktr. Bu broya, Alihan Bkeyhan, mer sengulov, Ahmet Baytursun, mam Alimbekov, Mircakp Dulatov sen Turmuhambedov, S. Kadirbayev ve Kerey Turumov seilmilerdir. Moskovada 1-8 Maysta yaplacak olan Btn Rusya Mslmanlar Kongresine Turgay eyaletinden drt delege seilmitir. 3- Rusya Bunlar: Oraz ynetim Oluacak Tetiguloglu, Seyitgazi ekli olan Demokrat yeni Rusya Turgay Kadirbayev, Parlamenter meclisine blgesinde Akkagaz Doscankz ve Sultangaz Aksakuldr. devletinin olsun. Cumhuriyet 4- Din ve

Rusyada yaayan halklarn saysna gre vekil gnderilsin. devlet ileri birbirinden ayrlsn. yaayan Kazaklar Orenburg Mftlne balansnlar. Mft ve
130

mam ALMBEKOV: Kazak Halknn Tungu Svezi, Kazak, Nu.233 (1917)

235

kadlarn seimine her millet saysna gre vekil gndersin. Mescitlerin says halkn istedii miktarda olsun. 5- lk okullarn says artrlsn her yz ev iin bir okul olsun. Eitim ana dilde olsun ve ilk okullarda kz ve erkek ocuklar ayn 6- Kazak snflarda eitim grsnler. Okullarn masraflar Daha Rusya nce kadar devleti hazinesi tarafndan karlansn. topraklarnn kamulatrlmas nemli durdurulsun. alnan yerler iade edilsin. 7- Mahkemelerde yeniden deiiklikler yaplncaya Kazak hakimleri grevlerine devam etsinler. Hakimlere halkn gveni yoksa yeniden seimler yaplsn. 8- Turgay eyaletine yerel ynetim hakk(Zemstvo) verilsin. 9- Kazak gazetesinin kalitesi ykseltilsin. Halka faydal olacak olan kitaplar baslsn. 10- Halka faydas olmayan ve zarlar dokunan memurluklar kaldrlsn. Sular olan memurlar varsa cezalandrlsn.131 Turgay toplants blgesel olmasna ramen btn Kazakistan ilgilendiren kararlar alnmtr. Kongre almalarnda Kazak gazetesi etrafndaki Batc Kazak aydnlar faal bir ekilde almlar, sadece kongre ynetiminin seilmesi aamasnda deil Kongre gndeminde tartlan konularda ve alnan kararlarda da etkili olmulardr. zellikle ynetim ile din ve eitim konularnda Batc aydnlar sahip olduklar sekler anlay kongrenin kararlarna yanstmlardr. Toplantda alnan kararlar kurulacak olan Ala siyasi edecektir. Kongrelerin oynamtr. Kazak dzenlenmesinde aydnlar Kazak hareketinin de programn tekil Kazak gazetesi aracl nemli rol ile yaplan gazetesi

almalarn deerlendirmesini yapmlardr. kinci blgesel kongre olan Yedisu Kongresi 12-13 Nisan tarihlerinde Almat ehrinde yapld. Bu kongrede Turgay kongresinin gndemindeki meseleler tartld. Bu kongrede dini konular zerinde daha teferruatl
131

Kazak Svezi, ki Habarlar, Kazak, Nu.236 (1917)

236

duruldu. Kongrede slam dininin, Hristiyanlk dininin Ortodoks mezhebiyle eit haklara Semey Yedisu sahip olmas iin slam dini ortak Kazakistan ynetim mekanizmasnn zel dini toplantlar kurulmasnn gerek olduu bildirildi. kinci olarak Ural, Turgay, Akmola, ve Yedisu Kazaklarn eyaletlerinde deil btn dzenlenmesine karar verildi. Kurulacak olan bir dini messese sadece kapsayacakt. Bu dini messesenin kurulma kararnn alnmasnda Tatar ve Bakrt mftlerinin ynetiminden kurtulma istei etkili oldu. 132 nc blgesel kongre 19-22 Nisan 1917 tarihinde Ural eyaletinde yapld. Kongreye 800den fazla delege katld. Delege says bakmndan en fazla delege katlan kongredir. Kongreye kurulan Geici Kazak Ural eyaletinin btn ilelerinden delegeler katlmlardr. Bu kongreyi dzenleyen Abdullah Alibekov daha nce Komitesinin kurucusuydu. Kongreye bakan olarak C.Dosmuhammetov, yardmclklarna A. Alibekov ile A.Kalmenov, yazc olarak G. Cetpisbayev, H. Ahmetin ile N.Argniev seildi. Geici Hkmet adna kongreyi Ural eyaletinden Komiser Grigoriy Bizyanov kutlad. Kongrede lkenin ynetim ekli ve savaa katlan halklarn durumu konuuldu. Demokratik Cumhuriyet fikri desteklendi. Kongrede eitim-retim ierinin dzenlenmesi, halkn bilgilendirilmesi iin muallimler kongresinin dzenlenmesine karar verildi.133 Drdnc kongre Omb ehrinde dzenlenen Kongre, E.tbayev tarafndan Akmola eyaletinin Kketav, kongresidir. 1917 yl 25 Nisannda balayp 7 Maysa kadar devam etti. dzenlendi. Akmola, Atbasar, 250 delege Omb, Petropavldan yaklak Ticaret ettiler. Ynetimi Akmola kongreye katld.134 Kongreyi Mslmanlar nazaran brosundan iddetli

Eyalet Komiseri General A. Grigoriyev, Geici Hkmet Komiseri .Zakanov, Komiseri Yorkevi, Omb Kongresi dier kongrelere Kerimov, batullin, Turgay eyaleti Kazaklar adna M. Dulatov temsil daha

tartmalara sahne oldu. Muhafazakar dnceye sahip din adamlarndan

132 133

Kenes NURPEYSOV: a.g.e., 92. H.AHMETCANOV. Ural Oblsnn Svezi, Kazak,Nu.230 (1917) 134 Birmuhammet AYBASOV: Akmola Oblusunun Kazak Svezi, Kazak,Nu.230 (1917)

237

oluan

grupla

daha

ok

genler

ve retmenlerden

oluan

grup

arasnda fikir ayrlklar yaanmtr.135 Bu kongrede Turgay Kongresinde grlen meselelere ek olarak kadnlar meselesi ve iler meselesi de grld. Burada ii meselelerinin de grlmesinin sebebi Omb 20 bin ehrinde demiryolu iletmeleri ve silah fabrikalarndan dolay Rusya Mslmanlar Kongresine delege olarak

kadar iinin bulunmasdr. Bu kongreden Macan Cumabayev Btn seildi. Aydarhan Turlubayev liderliinde Eyalet Kazak Komitesi kurulmutur.136

Semey Eyaleti Kazak Kongresi 27 Nisan - 7 Mays 1917 tarihleri arasnda gerekleti. Kongreye Semeyin 5 ehrinden 200e yakn delege katld. Kongreye 7 tane kadn delege de katld. Kongrenin dzenleyicisi Rakmcan Marskov idi. Kongre heyetine Cakp Akpayev, H Gabbasov, R.Marskov, M.Batayev, B.Sarsenov, A.Ermekov, A.Orazalin, M.Maldbayev, .Akpanov seildiler. kadn, ii ve renci derneklerinin lk olarak Tarihi Filozof ekerim vekilleri sz aldlar. Kongrede

Kudayberdiyev kongreye katlanlar kutlad. Daha sonra Bkey Ordann meseleler 16 balk altnda dnda kadn grld. Dier kongrelerden farkl olarak meseleleri de gndeme gelmitir.

bu kongrede Otonomi ve kendi kendine ynetim ekli tartld. Bunun meselesi ve salk Kongrede Rusyann ynetim ekli ile alakal u karar alnd: Rusyann topraklarn geni olmas, burada yaayan halklarn eitlilii sebebiyle kurulacak olan hkmetin Federal Demokratik Cumhuriyet olmas gereklidir. Ayrca kongrede halka kendi kendini ynetmenin nemi ve federalizmin ne olduunun anlatlmas iin almalar yaplmas karar da alnmtr.137

135 136

Mambet KOYGELDYEV: a.g.e., 228. Kenes NURPEYSOV: a.g.e., 103. 137 A.g.e., 106.

238

5.2.3. Btn Rusya Mslmanlar I. Kongresi ve Kazaklar Rusyada 1917 ubat ihtilali ile siyasi alanda byk deiiklikler meydana gelmi ve geici hkmet kurulmutu. Bu deiimler ve gelimeler karsnda Rusyann deiik blgelerinde yaayan Mslman halklarn gelien olaylar karsnda uygulayacaklar siyasetin ve ortak hareket etme yollarnn aranmas iin IV. Duma Mslman Fraksiyonu vekillerinin nderliinde genel kongre toplama karar alnd. Bu amala Kafkasya vekili Ahmet Salihov bakanlnda Rusya Mslmanlarnn Geici Merkez Brosu kuruldu. Bro, yapt almalar sonunda 1 Mays 1917 tarihinde Moskovada Rusya Mslmanlarnn genel kongresinin yaplacan duyurdu.138 Kongre toplama karar alndktan sonra Kazaklar yapm olduklar blgesel kongrelerde genel Mslmanlar kongresinde kendilerini temsil edecek olan delegeleri belirlemilerdi. 1 Maysta alan kongrede nce bakanlk divan seildi. 12 kiiden oluan divana Kazaklardan Halel Dosmuhammetov girdi. Kongrenin 2. gnnde Turgay eyaleti delegesi Oraz Kazak Ttiguloglu bir konuma yurdunun geirdii bu tr yapmtr. Ttiguloglu, konumasnda Rusya birlemeleri skntl skntlar dnemlerden bahsederek iin

Mslmanlarnn

yaamamalar

gerektiini u ekilde belirtmitir: Cierlerim, bizler bundan sonra da birleelim. Birimiz Kafkasya, birimiz Krm, birimiz Sart olmayalm. 139 Ayn gnk toplantda Kazak delegelerden Zeyneddin Taceddinov ve Refikov 1916 isyanndan sonra arlk idaresinin basksndan kurtulmak iin ine kaan ve ihtilalden sonra ise geri dnmeye balayan Kazaklara silahlanm Rus kyllerinin ve askerlerinin zulm yaptklarn beyan ettiler. Kazak vekillerin beyanlar kongrede etkili olmu lkelerine
138 138

hsan ILGAR: Rusyada I. Mslman Kongresi (Ankara, 1990) 1-7. A.g.e., 91-92. 138 A.g.e., 122-126.

239

dnen

Kazaklarn Kongrede

maduriyetlerinin giderilmesi en ok tartlan

iin

gerekli

mercilere

telgraf ekilmesine karar verilmitir. meselelerden birisi Rusyann gelecekteki idare sistemi konusunda oldu. Kongrede bu konuda iki farkl gr ortaya kmtr. Tatar delegelerin destekledii birinci gr usulne dayanan Parlamenter Halk savunanlar adem-i merkeziyet

Cumhuriyeti kurulmasn talep ettiler. Kurulacak olan Cumhuriyet iinde yaayan Mslmanlar iin Milli-Medeni Muhtariyet-(nitarizm) verilmesini savundular. Bu gr savunanlara gre nitarizm sayesinde Rusyadaki Mslman halklarn birlemesi daha kolay olacakt. zellikle Azeri, Kazak ve Trkistanl delegelerin destekledii ikinci gr savunanlar ise Federal Rusya Cumhuriyeti iinde Toprakl Muhtariyet- Otonom fikrini benimsemekteydi.140 Kongrede dncesine savundular. Kazak delegeler bu sz alan konu ile ilgili olarak nitarizm dncesini Dostmuhammetov kar karak toprakl Muhtariyet(Otonomi) Cihana

Kongrede

konumasnda kendisinden nce Rusyann ynetim ekliyle alakal bir rapor okuyan Kadet vekili Vablunovskinin dncelerine katlmadn onun Ayasofyann minaresine nitarizmi topluluklara tr Ama her ha dikmek isteyen da bir altnda bir Panslavist olduunu belirterek savunanlarn denir. Suni Panislamizmi ekilde millet

savunduunu u ekilde aklad: lmi grlere dayanan inancma gre millet, kan ba yaratmak dncesi aras tayan mmkn deildir. Bu yatmaktadr. hi bir dncelerin Panlk Panislamizm kardr. nitaristleri

halkla belirterek

Dostmuhammetov konumasnda topra olmayan bir millerin milletler hukukta hkmnn olmadn eletirdi. Kazaklarn geni topraklar zerinde ounluu oluturduklarn ve kendi idarelerini kurmak istediklerini vurgulad. Dostmuhammetov, Unitaristlerin Kazak kadnlarnn iinde bulunduklar kt artlarla alakal sylemlerine kar, Kongreye erkekler tarafndan seilerek delege olarak
140

Nadir DEVLET: a.g.e., 253-254.

240

gnderilen Tatar

Kazak

gazetesi gibi

yazarlarndan ve

Akkaaz

Dostcankzn sakl

gstererek Bizde kadn ve kzlar hibir zaman cariye olmamlardr. Biz kardelerimiz Kafkasya ediyoruz Kazaklarn kadn kzlarmz
141

haremlerde

tutmamzdr. diyerek eletirilere cevap verdi. vekili Ahmet szlerine iki akmn Salihov btn

yapt Kazaklarn

konumasnda katlmadklarn, birincisinin;

Dostmuhammedovu eletirerek onun Biz Kazaklar ayr bir milleti tekil eklindeki arasnda bulunduunu bunlardan

Mslman halklarla birlemeyi ve modernlemenin Mslman halklarla birlikte gereklemesini istediklerini, ikincisinin ise Kazaklar Mslman halklardan uzaklatrmay ve modernlemenin Avrupa yoluyla olmasn istediklerini belirterek Dostmuhammetovun ikinci gr savunduundan dolay nitarizme kar olduunu aklamtr.142 Kongrede yaplan ateli tartmalar sonunda yaplan oylamada Otonomistlerin dncesi yani toprakl muhtariyet fikri kabul grm ancak her iki dnceyi savunanlar da tatmin edecek bir ortak karar alnmtr. Buna gre Belirli bir toprak parasnda ounluu tekil etmeyen Mslman topluluklar iin milli- medeni muhtariyet kurulmasna, yaad topraklarda ounluu tekil eden Mslman halklar iinde toprakl muhtariyete geilmesine karar verilmitir. Kongrede dini iler, eitim ileri, arazi meseleleri, kadn meselesi askeri tekilatlanma ve milli ura oluturulmas hakknda da nemli kararlar alnmtr. 143

5. 2.4. I.Genel Kazak Kongresi Kazaklarn toplanarak genel bir Kazak kurultay yapma dncesi ilk nce Aykap dergisi yazarlarndan Seydalin Cihana tarafndan 1913
141 142

hsan ILGAR: a.g.e., 246-249. A.g.e., 286. ; Ravili MACTOV: Cahana Dostmuhammetov, Kazak Tarh, Nu.5 (2004), Necip HAPLEMTOLU: a.g.e., 95.

97.
143

241

ylnda atlmt. Ancak zamann uygun grlmemesinden dolay Kazak gazetesi yazarlar sonra Turgay iin oluan kongrelerde de bu dnceye kar gelmilerdi. ubat ihtilalinden ortamda yaplacak nce blgesel olan en genel kongreler kongre iin mesele hangi ,ikincisi Milli yaplm bu bir komite yeni yer msait

genel bir Kazak kongresi yapma dncesi domutu.

Kongresinde kongrede

kurulmu bu komitenin bana da A. Baytursunov getirilmiti. Bu komite genel grlecek nemli Kazaklarn otonomi fark olarak statde ise kurulacak Rusya olutu. Bu otonomisi para Hkmetinin iinde milli

alaca meselesiydi. Bu konuda Kazak aydnlar arasnda iki gr grlerden kurulmas idi. ve d birincisi, kisi btn eyalet olursa olarak kalacakt. arasndaki i otonomi bamsz bal

Kazaklar kendi meclislerini oluturabilecekler, kanunlar karabilecekler, basabilecek faaliyetlerini yrtebilecekti. Ama mnasebetlerde Rusyaya

kincisi yani eyalet otonomisi olursa kendi meclisi olmayacak, bunun yerine Rusya Dumasna vekil gnderecek ve Dumann ald kararlar uygulayacakt.144 Kazak aydnlar bir taraftan da yaplacak olan genel Kazak kongresinin Kazak halknn gelecei iin ne kadar nemli olduunu

yazm olduklar makalelerle anlattlar. Bu aydnlardan Muhammedcan Tnbayev genel kongrenin nemini u szlerle ifade etmitir: Genel kongrede grlecek meseleler lkenin temel yaplanmasn salayacaktr. Kongreye ehliyetli delegeler seme ii kolay deildir. Eer ileri gitmek ve hr yaamak istiyorsak kongreye en layk kiileri seip gndermeliyiz. Delegelerin seim ilerinde de cz ve boy ayrm yaplmamal, milletini seven kiiler seilmelidir. 145 Kazak aydnlar bu dnemde dier taraftan da bir takm siyasi oluumlar aratrmaya baladlar. Kazak aydnlarnn ilk partileme almalar 1906 ylnda gereklemi, Kazakistanda Kadet partisinin
144 145

Tag Calp Kazak Svezi, Kazak, Nu.234 (1917) Kulderya MAYMAKOVA: XX. Yzyln Banda Kazakistanda Siyasi Durum ve Ala Orda Hareketleri, (Ankara, 2001), 71. (Bastlmam Yksek Lisans Tezi)

242

ubesi niteliinde bir parti kurmular, uzunca bir sre Kadet partisi ats altnda siyasi faaliyetlerini srdrmlerdi. Ancak Geici Hkmete olan gvenin azalmas ve Alihan Bkeyhanovun zellikle Kadet partisiyle fikir ayrlklar yaamasndan dolay Partiden ayrlmas, Kazak aydnlarn kongre almalar Bkeyhanov Partisinden yana. Ama Kadet ile birlikte partileme ayrlma adl hareketinin sebeplerini iine Ben itecektir. Kadet nedene Partisinden

Neden Ayrldm Kazak topraklar

makalesinde u halkmz

balayacaktr: Kadet Partisi arazilerin zel mlk olarak verilmesinden zelleirse topra komusu Bakrta, veya Rus gmenlere satar. Bir ka ylda fakirleir a kalr. kinci olarak Kadet Partisi milli otonomiye kar kmaktadr. Biz Ala parolal millet olarak otonomi taraftaryz. ncs Fransz, Rus ve dier halkn tarihinde grld gibi din adamlar hkmetten maa alrlarsa altnda onun emrine girerler. Bu olur. Din durum manevi faaliyetlerin bir ayak kalmasna sebep ve devlet ilerinin birinden

ayrlmas gereklidir. Ama Kadet Partisi bu gr benimsememektedir. 146 Genel Kazak kongresi ile partileme almalarnn ayn zamana denk gelmesi bir rastlant deildi. Kazak aydnlarna gre genel bir Kazak kongresi dzenlenerek partileme hareketine btn Kazaklarn katlm salanabilirdi. Kongrenin toplanmasnn asl amalarndan biri de btn Kazaklar temsil edecek bir siyasi partinin tekilatlandrlmasyd. Dzenlenecek olan genel kongrenin hazrlk komitesine gre Rusyadaki siyasi partilerin hibirinin program Kazaklarn ihtiyalarn karlayacak seviyede deildi. Bu yzden Kazaklarn ihtiyalarna cevap verecek bir partinin acilen kurulmas gerekmekteydi.147 Tm Orenburg hazrlklar ehrinde yapldktan Kazak sonra 21-26 Temmuz 1917de karar genel kongresinin dzenlenmesine

verildi. Kongre merkezinin Orenburg ehrinin seilmesinin sebebi ehrin nemli bir medeniyet ve siyaset merkez olmasnn yannda ehirde
Alihan BKEYHANOV: Men Kadet Partiyasnnan Nege ktm, garmalar, a.g.e., 261262. 147 Calp Kazak Svezi, Kazak, Nu.233 (1917)
146

243

Kazak nfusunun az olmasndan dolay Rus idari mekanizmasnn daha az dikkatini ekeceinin dnlmesidir. nk Semey, Almat, Takent gibi Kazaklarn youn olduklar yerlerde gelien milli hareketler Rus ynetiminin engellemeleri ile karlamaktayd.148 Kongre 21 Temmuz 1917 tarihinde Orenburg ehrinde balad. Kongreye Akmola, Semey, Turgay, Ural, Yedisu, Srderya, ve Kazaklar katld. Kongrede Kazakistann sosyal Fergana ve ekonomik

meseleleriyle alakal 14 mesele grld. Bunlar unlardr: 1-Memleketin ynetim ekli meselesi 2- Yer meselesi 9- Kurucu yaplmas Kyev Meclis almalarna siyasi 3- Askerlik meselesi 4- Zemstvo zere delege seiminin 5- Mahkeme ileri 6- Eitim meselesi 7-Din meselesi 8- Kadn meselesi katlmak 10-Kazak partisi olan 11- Btn Btn Rusya Rusya Mslmanlar Federalistleri

toplants 12- Yedisu eyaletinde kan ayaklanmann deerlendirilmesi 13ehrinde gerekleecek toplantsna ve Petersburgda olacak olan eitim komisyonuna Kazak delegeler seilmesi.149 Kongrede Halel Dosmuhammetov bakan, Ahmet Baytursun ve Almuhambet Ketibarov bakan yardmcs, Miryakp Dulatov ve Aslbek Seyitov yazc olarak seildiler. Kongrede tartlacak olan meselelerden milli otonomi meselesi, yer meselesi ve siyasi parti olma meselesi delegelere tantld.150 Kongrede Baytursun ve Dulatov, Otonom bamszlk dncesini yani zerk Kazak devletinin kurulmasn savundular. Bkeyhanov ise Demokratik Federalist Parlamenter Rusya Cumhuriyetini snrlarnda milli snrlara sahip bir eyalet otonomisi fikrini savundu. Kongreye katlanlarn birou Bkeyhan destekledi. Kazak eyaletlerinin eyalet esasna dayal milli otonomiye gemeye hazr olduu belirtildi. Bu mutabakat Kazak eyaletleri otonomiye hazr eklinde Kazak gazetesinin 234. saysnda halka duyuruldu. Kongrede ayrca gndemde olan yer meselesi ayrntl
148 149

Mustafa OKAY: 1917. Yl Hatra Paralar (Ankara,1988) 14. Tag Calp Kazak Svezi, Kazak, Nu.234 (1917) 150 Calp Kazak Svezinin Kavls, Kazak, Nu.234 (1917)

244

olarak grld. 14 blmden oluan bir tasar hazrland. Bu tasarnn balca maddeleri unlard: Kazak halk kendine ait olan topraklarda yerlemi olduundan Kazak topraklar hi kimseye verilmesin.Kazaklardan alnan topraklar da Kazaklara geri verilsin. Kongrede ayrca delegelere yer meselesi hakknda dier siyasi partilerle gr al verii yaplmas hakknda grev verildi. Kongre tartmalar sonunda oybirlii ile u kararalar alnd.151 1- Memleket ynetimi: Rusya Demokratik Federal Parlamenter Cumhuriyet olsun. 2- Kazak olsun. 3- Yer meselesi: Kazak topraklar hi kimseye verilmesin. Kazaklara ait kullanlabilir arazi az olduundan nceden alnan araziler iade edilsin. 4- Askerlik meselesi: Gnmzdeki askeri tekilat yerine halktan oluan bir ordu kurulsun. 5- Gmen Kazaklarn yaadklar yerlere de Zemstvo idaresi uygulansn. 6- Eitim meselesi: Genel olarak ilk okullarn almas acilen gereklidir. lk iki yl eitim anadilde olsun. Ders kitaplar Kazak kltrne uygun olarak hazrlansn. 7- Hukuk sistemi: Mevcut mahkemeler kaldrlsn yerlerinde mahkeme eyaletlerde oluturulacak komisyonlarnda yeni sistemi oluturulsun. 8- Dini meseleler: Akmola, Semey, Yedisu, Turgay, Ural, Zakaspi Kazaklar Orenburg mftlne balansnlar. Dini kurulun grmesi gereken hukuki meseleler Genel Kazak Hukuk Komisyonunda grlsn. Yeni mahkemeler eyaletlerine milli gce dayanan eyalet otonomisi

151

Kenes NURPEYSOV: a.g.e., 117.

245

kuruluncaya kadar eri 9- Kadn

konular Tatarlarda

olduu gibi

zlsn. Mahkemelerdeki yazmalar Kazaka yaplsn. meselesi: Kadnlar siyasi hukukta erkeklerle eit olsunlar. Kadnlara evlenecei erkei seme hakk verilsin. 16 yan doldurmayan kzlar evlendirilmesin. 16 yan doldurmayan kzla 18 yan doldurmayan erkeklerin nikahlar kylmasn. Erkekler ikinci evliliklerini yapacaklarsa elerinin rzasn alsnlar. Boanan koca, boand kadnn ihtiyalarn karlasn. Evliliklerde yedi ataya dikkat edilsin. 10- Kurucu Meclis iin her eyalete seimler yaplarak vekiller tespit edilsin. Semeyden Abikey Setbaliyev, Turgaydan 11- ura-i slama152 u vekiller seilmitir. Akmoladan Turlbek Aydarbayev, Alcan Baygurin, Uraldan Cihana Dosmuhammetov,

Bkeyden Velihan Taanev, Srderyadan Mustafa okayev, Ferganadan Gabdurahman Orazev. 12- Kazak Siyasi Partisi: Kazak halknn kendisi adna bir siyasi partinin partiye sahip olmas gerekmektedir. grevini Kongre bu programn hazrlama ura- slama

seilen vekillere vermitir. Kurulacak olan partinin amac Demokratik Federatif 13- Yedisu telgraf olaylar: ekerek Cumhuriyet kurmaktr. Rusya sava bakanlna bir blgesinde ldrlen Kazaklarla Kongre Yedisu

alakal olarak bilgi alm ve bu blgede yaayan Kazaklara yardm edilmesi iin karar almtr. 14- Kievdeki Federalistler toplantsna Alihan Bkeyhan, Cihana Dostmuhammetov ve Velihan Taanovun gitmesine,

152

ura-i slam , Trkistan da Mnevver Karinin liderliini yapt Cedidci aydnlar tarafndan kurulmu daha sonra Milli Merkez ismini almtr.

246

Petersburgdaki eitimciler komisyonun toplantsna sfendiyar Kencenin gitmesine karar vermitir.153 Genel Kazak kongresinde alnan kararlar dikkatle incelendiinde Batc Kazak aydnlarnn kongre zerinde ne kadar etkili olduklar grlebilir. Kazak gazetesi etrafndaki Kazak aydnlar Kazak gazetesi yoluyla savunduklar dncelerini kongrede oybirlii ile btn Kazak aydnlarna kabul ettirmilerdir. Kongreye din adamlar katlmlarsa da onlarn kararlar zerindeki etkileri az olmutur. Kongrede ele alnan konulardan birisi kadn haklar olup bu konuda kadnlara erkeklerle eit hukuki haklar verilmitir. Dier bir konu ise ve modern mahkemelerin laik temele oturtulmasdr ki bylelikle Batc Kazak aydnlar hedefledikleri laik devlet toplum oluturma yolunda nemli bir adm atmlardr. Ayn Kazak siyasi tarihi asndan da nemli kararlar Petersburgdaki ura-i slama zamanda kongrede

alnm, Kazaklarn bamsz ilk siyasi partisinin temelleri atlmtr. Partinin programnn hazrlanmas grevi ye gnderilecekti. 154 seilen Kazak yelerine braklmtr. Bu i iin ayrca her eyaletten bir

5.2.5. Ala

Partisinin Kurulmas

Genel Kazak kongresinde siyasi parti kurma karar alnmsa da partinin henz bir program mevcut deildi. Parti program hazrlamakla grevlendirilen ura-i slam komitesine seilen vekiller bir araya gelerek hi bir alma yapamamlard. Kazak aydnlar Rusya Kurucu Meclisi seimleri yaklatndan dolay bir an nce partinin programnn hazrlanarak seimlere Kazak Siyasi Patisi adna katlmay istediler.

Vaktin daralmas yznden genel kongrede kabul edilen maddelerin

153 154

Calp Kazak Svezi, Kazak, Nu.237 (1917) Martha Brill OLCOTT: a.g.e., 135.

247

kurulan partinin programnn temelini oluturaca ve partinin isminin Ala olaca Kazak gazetesinden halka duyuruldu.155 Alihan Gumarov, Kazak Bkeyhanov, Ahmet Baytursunov, Esengali Turmuhammetov, ald kararlar Mircakp Dulatov, Eldes Gabdulhamid Cundibayev, Ala Partisinin Ala

Gazimbek Birimcanovun da iinde bulunduu Kazak aydnlar I. Genel Kongresinin dzenleyerek Kazak programn hazrlamlar ve eyaletlerdeki komitelerine

Partisinin kurulduunu ilan etmilerdir. Parti programna gre Rusyann Demokratik Federal Cumhuriyet olmas istenmitir. Bu ilanda demokratikliin manas lkeyi halkn ynetmesi, federalizmin manas ise her lkenin ynetiminin kendine ait eklinde halka izah edildi. Rusya Devleti bu lkelerin birlemesinden oluacakt. Yani federasyonu oluturan her cumhuriyet kendi iinde bamsz olacak ama bu lkeler federasyonun haklarn da koruyacaklard. Rusya Federasyonunun bir yesi olarak yeri geldiinde Kazak otonomisi komu halklarla yardmlaacak, gerektii zamanda kendi bana hareket edebilecekti. Ala Partisi bu konuda iki hedefe ulamak istemitir. Bunlardan birincisi Rusya Federasyonu yesi olan Kazak otonomisi btn Kazaklarn yaad yere hakim olacakt. kincisi ise dier federasyon yeleri ile ayn hukuka sahip olacak, eksiklik grd zaman Kazaklar kendi ayrlabilecekti.
156

bana

bamsz

lke

olarak

Bata Alihan Bkeyhanov olmak zere Batc Kazak aydnlarnn sahip olduklar laik anlay parti programnn hazrlanmasnda etkili oldu. Hazrlanan programda din ve devlet ilerinin ayrlmasna, mahkemelerde din adamlarnn hukuka tesirlerinin snrlandrlmasna, medeni hukukla ilgili birok meselinin zmnn eri mahkemeler yerine kurulacak olan yeni mahkemelere braklmasna karar verildi. Programda dikkat eken bir baka husus Batc Kazak aydnlarn 20. yzyln bandan beri savuna
155 156

geldikleri Kazak

milli

kimliinin

korunmas

iin

Kazakann

Ala Partiyas, Kazak, Nu.244 (1917) Ala Partiyasnn Programasnn Cobas, Kazak, Nu. 251, (1917) ; Kenes HURPEYSOV: Cetisulk Ala Kayratkerleri Kazak Tarh, Nu.2 (2006), 59-60.

248

korunmas ve yaatlmas dncesini programa yanstm olmalardr. lk okullarda ana dilde eitim verilmesi, mahkemeler ile resmi kurumlarda Kazakann kullanlmas, parti programna girmitir. Programda askerlikle ilgili olarak her halkn vatann korumas iin kendi ordusuna sahip olmas gerektii belirtilmitir.157 Ala Partisi yerel tekilatlar ekim ayndan itibaren oluturulmaya baland. Alihan Bkeyhann kiisel gayretleri neticesinde Parti yerel tekilatlar nce Orenburgda daha sonra Semey ve Omskta oluturuldu. Partinin tekilat ileri doal olarak Orenburg ehrinde balad. Burada Ala Partisinin Turgay eyaleti komitesi kuruldu. Komite yeliine Orenburg ehrinde oturan 10 Kazak ye 4 ilden 4 Kazak ye olmak zere toplam 14 ye seildi. Komite bakan olarak Alihan Bkeyhan bakan yardmclna Ahmet Baytursunov, sekreterlie Mircakp Dulatov getirildi.158 Kazak kongrelerinde ve Kazak aydnlar arasnda bu dnemde en ok konuulan mesele olan Otonomi kurma aydnlarnn katlma
159

dncesi kurmu veya

komu olduklar Trkistan ve

blgelerde de tek bana

tartlmaktayd. Kazak otonomi, Sibirya

ilikiler sonucunda otonomi konusunda deiik fikir olumutu. Bunlar Otonomisine amala Otonomisine katlmakt. Bu Kazak aydnlar Sibirya

Trkistandaki etkinlikleri yakndan takip ettiler. Bu konu ile alakal Hokandda 26 Kasm 1917de

Mustafa okay nderliindeki Kazak aydnlar IV. Olaanst Mslman Kongresinde Srderya ve Yedisu iki Kazak eyaletini

ilan edilen Trkistan zerk devleti ile birlemekten yanayd. Bu zerk devlet Trkistan Valilii snrlarnda kurulmutu. olmak zere Kazaklarn youn olarak yaad

iermekteydi. Ayrca Semerkand ve Fergana gibi ehirlerde de ok sayda Kazak yaamaktayd.160 Ama Bkeyhanov nderliindeki Kazak
157 158

Alihan BKEYHANOV: garmalar, a.g.e., 260. Ala Partiyas, Kazak, Nu.250 (1917) 159 brahim KALKAN: a.g..m., 378. 160 Mambet KOYGELDYEV: a.g.e, 338.

249

aydnlar Trkistan otonomisine katlma fikrine scak bakmamaktaydlar. Bkeyhanov Trkistan Otonomisine katlmaya neden scak bakmadklarn u ekilde aklamt: lke idaresi hi kr iken; Trkistan halknn cahillii eei ayn anda komu oluruz. Bu kolay bir i

deildir. Bizim Kazak halk i yapacak becerikli kiilere muhta, cahil ve bizden on kat daha fazladr. arabaya binip biz nereye Kazaklar Trkistanla birlikte zerk olursa zerklik arabasna deveyle gidebiliriz? 161 Bkeyhanov Trkistan Otonomisine katlma yerine Sibirya Otonomisini tercih etmekteydi. Ona gre Sibirya Otonomisi Rusyada yaayan dier halklarla hemen hemen ayn seviyede geni ve gl bir idare olacakt. Kazaklar bu sayede Dumada daha etkili olabileceklerdi. stelik Sibirya Otonomisinin Rusya ile ilikileri daha iyi olup ordusu da mevcuttu. Bu sebeplerden dolay Bkeyhanov, Sibirya Otonomisine katlmann Kazaklar iin yararl olacan dnmekteydi.162 Bu amala Sibiryadaki otonomi taraftarlarnn Tomsk ehrinde dzenledii kongreye Alihan Bkeyhanov 9 Kazak aydn ile birlikte katlarak kongrede I.Genel Kazak Kongresi kararlar hakknda bilgi verdi. Semey, Akmola, Semirei ve Turgay eyaletlerinin geici olarak Sibirya Otonomisine katlma isteklerini bildirdi. Buna karlk hazrlanacak olan Sibirya anayasasnda Kazaklara istedikleri zaman ayrlma garantisinin verilmesini istedi. Fakat Kazak aydnlarnn isteklerine uygun bir cevap alamamalar brakt. 163 Sibirya Otonomisine balanma dncelerini sonusuz

5.2.6. Ala Partisine Muhalif Cz Partisinin Kurulmas Kazak siyasal yaamnda ubat ihtilali ile Kazak gazetesi

evresindeki aydnlarn balatt siyasi oluuma ilk muhalefet Klbay

161 162

Alihan BKEYHANOV(Krbalas): Calp Sibir Svezi,Kazak,Nu.251 (1917) Alihan BKEYHANOV: Alihannn Semeyge Keliv, garmalar, a.g.e., 360-363. 163 Alihan BKEYHANOV(Krbalas): Calp Sbir svezi, a.g.m., Nu.251 (1917)

250

Togusov ve arkadalar tarafndan gelmitir. Klbay I.Genel Kazak kongresi toplanmadan nce kongrenin Orenburg yerine Takentte toplanmasn isteyerek Kazak siyasetini daha etkin bir hale getirmek istemiti. Ama siyasette etkili olan Kazak gazetesi yazarlar Klbayn ilk muhalefet giriimini engelleyerek kongreyi istedikleri gibi Orenburgda dzenlemilerdi.164 Klbay Togusov Ala Partisine ve Parti etrafndaki aydnlarn siyasi almalarna 1917 ylnn sonlarna doru baka bir siyasi parti kurarak muhalefet hareketini srdrmtr. Cz adn alan parti, Kazaklarn sosyalist partisi olarak tannd. Bu partinin kurulmasnda Rusyadaki Sosyalist Partiler ile Tatar ve Bakrt Sosyalistlerinin yapt propaganda etkili oldu. Cz Partisi kurulduktan sonra Ala Partisi ile ibirlii yollarn arad. Ama daha sonra bu giriiminden vazgeti. Ala Partisinin ekonomik ve sosyal politikalarna muhalif bir pozisyon ald. Klbay dnda partinin kurucular arasnda aymerden Alcanov, Abulhayr Dosov, shak Kbesov , Muhan Aytpesovun ismi gemektedir.165 Aytpesov ve Togusovun 1913-15 yllar arasnda Kazak gazetesinde makaleleri yaynlanmt. Klbay, 1916 ylndan balayarak Ala isimli gazete karmaya balam bu gazetenin ilk saylarnda hkmete kar cephe nisan olmutu. almam 12. saysndan balayarak (24 Ocak eyaletinde ura-i slam Partisinin adna Btn Rusya Mslmanlar ura-i slamn ynetim Gney kar hareketine Ala Orda hareketine kar 1917) ihtilalci demokrat bir tavr taknmaya balamt. 1917 ylnda martaylarnda Klbay, Srderya Klbay, ura-i slam zere gazetesiyle kurulmasnda Mustafa okay ile yardmlam Takent blmne ye Kongresine katlmak Kazakistanda Ala delege, ayrca

kuruluna ye seilmiti.166 Klbayn

balatt muhalefet

164 165

Calp Kazak Svezi, Kazak Nu.233, (1917) Kenes NURPEYSOV: a.g.e., 132. 166 A.g.e., 132.

251

Kazak

aydnlar

Mustafa

okaya Takentte 1917de

Birlik Tuv Cz

gazetesini Partisini gibi

kartmlard.167 Klbay Togusov kurduktan sonra Kasm Omskta Petropavlovsk, Kketav, Akmola ve Semey

ehirlerde ubelerini at. Aralk 1917de parti programn Ala Partisinin programyla mukayeseli bir ekilde aklad. Programnn en nemli maddeleri bakmasna Kazakistann gelecekteki Sibirya ynetim eklini katlma Trkistan bu iermekteydi. fikrine scak otonomisine scak Programda: Ala Partisi Otonomisine Gneydeki

karn Cz Partisi kar iken

katlmay istemektedir. Ala federasyonuna

Partisi kurulma ihtimali olan Trk Tatar Cz Partisi federasyona

bakmaktadr. Ala Partisi Kazak topraklarn smrge fonunun emrine verilmesini istemelerine karn Cz Partisi buna kar gelmektedir. Ala Partisi Kazaklar eriattan uzaklatrmak istemesine karn Cz Partisi eriat muhafaza etmek istemektedir. Ala Partisi, Kadet Partisi ile ibirlii yapmak istemektedir. Cz Partisi buna kar Tm Rusya Mslmanlar gibi Cz ile birleerek Boleviklerle ibirliini savunmaktadr birlikte hareket etmeye denilmitir.168 Bolevik ihtilalinden sonra Klbay Togusov, Saken Seyfln Partisi liderleri Boleviklerle balayacaklardr.169

5.3. Bolevik ihtilali ve Kazakistandaki Siyasi Gelimeler 1917 ubat htilali sonunda kurulan Geici Hkmet greve

baladktan sonra i ve d basklara maruz kalmt. te Bolevik ve Meneviklerin basks, dta ise savan devam etmesi sonucu Hkmet

167 168

Birlik Tuv, Kazak, Nu.236 (1917) Glcanat SAKENOVA: Kazakistandaki Ala Milli Kurtulu Hareketi ve Trkiyedaki Milli Kurtulu Hareketi ile Mukayesesi (stanbul,2002), 71-72. (Bastrlmam Doktora Tezi) 169 Steven SABOL: The Creation of Soviet Central Asia; the 1924 National Alimitation, Cenral Asian Survey,Vol. 14 (1995) 229.

252

hzl

bir

ekilde Leninin
170

gven

kaybetmi ekonomik Bu Ekim 1917de

skntlar Bolevik

sonunda eden ihtilalini

honutsuzluk Bolevikler, balatmlardr.

giderek

artmt. nderliinde

karklklardan

istifade

Bolevik liderler Rusya Mslmanlarnn sempatisini

kazanmak ve kendi taraflarna ekebilmek amacyla 24 Kasm 1917de Rusya Halklarnn Haklar Beyannamesini yaynlamlar Mslmanlara milli ve dini varlklarn serbeste devam ettirme hakk vereceklerini ilan etmilerdi.171 Bolevik Baytursunov ihtilali Bolevik ve ilan edilen d beyanname Kazak gazetesi Kazaklar etrafndaki aydnlar tarafndan phe ve endie ile karland. Ahmet ihtilalin grn itibariyle korkuttuunu, Kazaklar iin ubat ihtilali ne kadar anlaml ise Ekim Bolevik ihtilalinin de o kadar anlamsz olduunu, ilk ihtilali ne kadar sevinle karladlarsa, ikinci ihtilali o
172

kadar

znt

ve

korkuyla

karlamak zorunda kaldklarn yazmtr. nce ortaya ihtilalini Klbay kan

Bolevik ihtilaline Ala liderleri pheli baksalar da ihtilalden hemen Cz Partisi yneticileri Kazakistanda Seyflin ve ahmerdan Bolevik Alimhanov desteklediler. Bu aydnlar arasnda Cz Partisinin kurucusu Togusov, Saken

bulunmaktadr. Saken Seyflin sosyalizmi destekleyen bir ok makale nerederek Ala liderlerin bir ksmnn aristokratik kkene dayanmasndan dolay halk Ala hareketine kar mcadeleye ard.173 Bolevik ihtilali Rusyada yaayan milletlerin bir ksmnn kendi devletlerini kurarak ayrlma giriimlerini hzlandrd. Polonya ve Finlandiya gibi devletlerin bamszlklarn ilan etmesi, Ukrayna, Belerus gibi devletlerin kendi cumhuriyetlerini kurma giriimleri, Kazak aydnlar arasnda da kendi hkmetlerini kurma fikrini glendirdi. Bundan sonra Kazak aydnlar Ala siyasi hareketini btn Kazaklar bir
170 171

at altnda

Fahir ARMAOLU: 20. Yzyl Siyasi Tarihi, c.1 (Ankara,1991) 132. A.Serge ZENKOVSKI: a.g.e., 59. 172 Glnar KENDRBA: a.g.m., 659. 173 Martha Brill OLCOTT: a.g.e., 137.

253

birletiren

bir

hkmete

dntrmek

istediler. Bu

amala

hem

Rusyadaki gelien olaylarn deerlendirilmesi hem de kurulacak olan hkmetin alt yapsnn hazrlanmas iin II. Genel Kazak Kongresini toplama hazrlklarna baladlar. ihtilalinin hemen sonrasnda Toplantya Bkeyhanov, da katld. Toplantda Bu amala Ala liderleri Bolevik bir toplant dzendiler. ve Dostmuhammetov Orenburgda

Baytursunov, Cihana nemli kararlar gibi

Mustafa okay gibi Ala liderlerinin yannda Bakrt Zeki Velidi Togan alnd. Bu kararlar unlardr: iin allacak. Rusyada Kurucular Meclisi almalar desteklenecek. Bolevikler asla tannmayacak. Ukraynada ki lkeler otonomisi Bunun iin aralk sonunda Genel Kazak ve Bakrt kongreleri ayn tarihte toplanacak. Trkistanda da Muhtariyet yoluna gidilecek. 174

5.3.2. II. Genel Kazak Kongresi ve Ala Orda Hkmetinin Kurulmas Bolevik htilali sonras genel kongre karar alan Kazak aydnlar toplanacak olan kongrenin hazrlklarn yrtmek iin Ahmet Baytursunov, Mircakp Dulatov, Sandk Dostcanov, Eldes oluan be kiilik bir komisyon kurdular. Kongre ncesi tarafndan Kazak gazetesinde iki beyanname Omaravdan A. Bkeyhan Kazak

yaynlayarak

halkna toplanacak olan kongrenin nemi anlatlmtr. 14 Kasm da yaynlanan beyannamede lkede son dnemlerde ba gsteren anarik olaylarn nlenmesi iin bir gvenlik tekilatnn kurulmas gerektii belirtiliyordu. 26 Kasmda yaynlanan ikinci beyannamede ise Kazak muhtariyeti ve dncelerini
174

hkmeti u

olarak

kabul

edilebilecek

bir

Milli

Meclis iindedir.

toplanmas isteniyordu. Millet Meclisi konusunda Kazak gazetesi yazarlar ekilde akladlar: Rusya karklklar

Mustafa OKAY: Hokand Muhtariyeti Hakknda, Yeni Trkistan, Nu.7 (Aralk, 1927) 8.

254

Rusyada yaayan milletler kendi kaderlerinin peine dmlerdir. Biz de Kazaklar olarak Mili Meclisimizi toplamalyz. 175 Bkeyhanov olmak zere Kazak gazetesi yazarlarna gre artk milli bir otonominin kurulmasnn zaman gelmiti. Bu amala genel kongre hazrlk komisyonun almalar sonucunda kongre 5 Aralk 1917 Orenburg ehrinde topland. Her ehirden 30 yakn kii kongreye davet edildi. Bunlarn yannda Sararka, Birlik tuv ve Tirilik gazetelerinden ve kurulan cemiyetlerden delegeler katld. 80e yakn delegenin katld kongre ynetim kuruluna bakan olarak Bekitkerey Kulmanov, ye olarak Alihan Bkeyhanov, Halel Dostmuhammetov, Azimhan Kenessarin ve Omar Karaev seildi. Halel Dosmuhammetov kongre baladktan sonra otonomi kurulmasnn gerektii ynnde bir beyanname Geici sundu. Hkmet Beyannamesinde unlar dile mevcut olmamas ve halk getirdi: Ekim sonunda

dtkten sonra Rusya lkesinde halka gven verici gl bir hkmetin arasnda ibirliinin ortadan kalkmasndan dolay karklk ve babozukluk hakimdir. Gnden gne halkn durumu ktlemektedir. Bu kemekelik Kazak halkn da etkilemektedir. Btn Kazak liderleri bir hkmet olmas gerektiini bir azdan sylyorlar. Kongrenin alnmtr: 1- Ayn kltr ve dile sahip olan Kazak-Krgzlarn ikamet ettikleri blgeleri iine alan Milli Kazak Otonomisi kurulacak. Bu Otonomi iinde u blgeler yer alacak: Bkey blgesi, Ural, Torgay, Akmola, Semey, Yedisu, Srdarya eyaletleri, Fergana, Amuderya eyaletlerinin Kazak ehirleri, Zkaspiy Kazaklarn yaadklar blgeler. 2- Kurulacak olan otonominin ismi Ala Orda olacaktr.
175 176

176

en

nemli

gndem

maddesi

olan

otonomi

kurulmas

hakknda delegeler dncelerini bildirmiler ve oybirlii ile u kararlar

Semerkand ve ve Altaydaki

Canar OCANOVA: Halel Gabbasov, Kazak Tarh,4 (2004), 106-107. Kenes NURPEYSOV: a.g.e., 153. ; Hasan URALTAY: The Alash Movement in Turkestan, Central Asian Survey, Vol.4, Nu.2 (1985) 48.

255

3- Tm kara, su ve yer alt madenleri Ala Ordann mlkiyetinde olacaktr. 4- Ala Orda Hkmetinde yaayan btn aznlklarn hukuklar dzenlenerek, Kazak halk dndaki dier milletlere saylar orannda temsil hakk verilecektir. 5- Ala Orda Otonomisini karklklar ve anariden korumak iin 25 yeden Kongrede oluan ayrca bir Halk uras Milli kurulacak. Kazak iin seimler olmayan yaplm 4-) tebaaya bu urada 10 kiilik kontenjan ayrlacak.177 kurulan Meclis meclise u isimler seilmitir: 1-) Velihan Taanev-Bkey Ordas 2-) Halel Dosmuhammetov-Ural eyaleti 3-)Aydarhan Turlubayev-Akmola eyaleti Ahmet Birimcanov-Turgay eyaleti 5-Halel Gabbasov-Semey eyaleti Amancanov-Yedisu eyaleti Bkeyhanov Muhammetcan Tnbayev 7-)Mustafa okay- Srderya eyaleti 12-)Baktkeret Kulmanov
178

6-)Sadk 8-)Alihan 11-)

9-)Cihana Dostmuhammetov

10-)Alimhan Ermekov

13-)Cakp Akpayev

14)Bazarbay Mamutov 15-)Otunu Alcanov.

Meclise seilen 15 kiinin yerine yedek 15 kii daha seilmitir. Kurulan Hkmetin bakan olarak en ok oyu alan Alihan Bkeyhanov seildi. Kongrede Kazak askeri sisteminin oluturulmas iin bir plan hazrland. Bu plan kurulacak olan ordunun says nerede eitim grecei ve gerekli olan malzemelerin nereden temin edileceini iermekte idi. Bu konuda kongrede yle denildi: Bu gnlerde lke iinde bir otorite boluu bulunmaktadr. Bir ok yerde bundan istifade etmek isteyenler kmaktadr. Bu tr karklklar nlemek iin vakit geirilmeden bir askeri g oluturulmaldr. 179 II. Genel Kazak Kongresi sonunda Ala Orda Otonomisi ve onun idare organ Ala Orda Hkmetinin kurulmas btn delegeler tarafndan kabul edilmise de Otonominin Ural, Srderya ve resmen Bkey ilan konusunda fikir ayrl yaand.
177 178

eyaletlerinden

gelen

delegeler

Kenes NURPEYSOV: a.g.e., 153-155. Ala Birlii, Kazak,Nu.257 (1917) 179 Kenes NURPEYSOV: a.g.e., 154.

256

otonominin

hemen

resmen

ilan

edilmesini

istediler.

nk

Otonomi

resmen aklanmazsa Kazak ve dier halklarn Ala Orda Hkmetini tanmalar zorlaacakt. Alihan Bkeyhanov, Ahmet Baytursunov ve Mircakp Dulatovun ayaa ban ektii dier grup ise tm Kazaklarn birliini salamadan Otonominin ilan edilmesinin Kazakistanda yaayan Ruslar kaldracan savunuyorlard. Onlara gre Trkistan blgesindeki Kazaklarn Ala Otonomisine katlp katlmayacaklar belli oluncaya kadar Otonomi resmen ilan edilmemeliydi.180 Uzun tartmalar sonunda Kongre u ortak karara ulamtr: Bir ay iinde Ala Orda Hkmeti Trkistan Kazaklarn Ala Orda Otonomisine katmal. 2- Bu sre zarfnda Trkistan Kazaklar Ala Orda Otonomisine katlmazlarsa ve Otonomi resmen ilan edilmezse her eyalet otonomi hakknda kararn kendi vermeli.181 Bata Bkeyhanov olmak zere Ala liderleri arlk rejiminin idari taksimatnda Orenburg, Trkistan, Step ve Sibirya Genel Valiliklerine datlm olan tarihi Kazak topraklarnda yaayan tm Kazaklar ayn at altnda toplama dncesindeydiler. Bu amala Srderya Kazaklarnn verecekleri karar nem tamaktayd. Kongrede Srderya Kazaklarnn Kongresine Ala Orda Hkmetinin temsilcisi olarak Baktkerey Kulmanov, Mircakp Dulatov ve Turagul Kunanbayevin
183

gnderilmesi

karar

alnd.182

Otonominin ilannn 1 ay ertelenmesi, Bkeyhanova tamamlamas iin zaman kazandrd. Ala Orda Hkmetinin kurulmas bir ok

idari yaplanmay Kazak tarafndan

sevinle karlanm Hkmetin kurulmas haberi Milli Kazak matbuat tarafndan duyurulmutur. II.Genel Kazak Kongresine delege olarak katlan Alimhan Bermekov Hkmetin kurulmas haberini Sararka gazetesi aracl ile u ekilde vermitir: Aralkn 12. gn saat 3 de dnyaya

180 181

Martha Brill OLCOTT: a.g.e., 140. Kulderya MAYMAKOVA: a.g.e., 89. 182 Mambet KOYGELDYEV: a.g.e., 347. 183 Martha Brill OLCOTT: a.g.e., 140.

257

gelen Ala otonomisine ezan okunup ad verildi. Ala bayra gnlere ekilip Ala yurdu kendi bana devlet oldu. 184 Ala Orda Hkmetinin gazetesinde kurulmasna en byk tepki Bolevik ihtilalinden sonra Boleviklere yaknlaan Cz Partisinden geldi. 2 Mart 1918de Cz Ala Otonomisi hakknda unlar yazld: Kazak - Krgz, ilim-sanat ve dier dnya zenginliklerinin kenarnda fakir. Bamsz olmadan nce zenginlik deryasndan az da olsa faydalanmak gerekir. Bylesine zor bir zamanda otonomiye nasl bakabiliriz. Bizim Kazak ldeki yaban at gibidir. Yaban atn korkutmak ne kadar zor ise Kazak -Krgz otonomiye altrmak o kadar zordur. Kazakistann kendi bana otonomi olmas imkanszdr. Kazak-Krgzn ba Astrahanda aya indedir. Ortamzdan Ertis, Esil, Tobul, Edil, Cayk, gibi nehirler akmaktadr. Bunlarn ayrlmalar kenarnda mmkn
185

ok

zamandan Kazaklarla

beri

yerleen Ruslarn tek bana

Rus

kylleri zor

bulunmaktadr. Bunlarn bizimle ne otonomiye girmesi nede Kazakistandan deildir. dostluu grnmektedir. Genel olarak makalede otonomi ilannn

yanl olduu vurgulanm bunun yerine Trkistan yada Sibirya ile birlikte otonomi kurulmasnn daha iyi olacan belirtilmitir. Alihan Bkeyhanov Cz Partisinin eletirilerine Kazak gazetesinden yle cevap vermitir: ok uluslu Kazakistan Otonomisini iimizde bulunan Ruslarn koruyacan mit ettik. Trkistanla birlemeyi dnmedik. nk Trkistanda yaayan halklar eitim-retim bakmndan Kazaklardan on kat daha fazla geriler. Ayrca Trkistann sosyal ve siyasi hayatnda dinin etkisi ok fazla. Sibir Otonomisi ile birlemek istedik. Bu abamz da sonusuz kald.. Bkeyhanov bu dncelerinden dolay Hokand Otonomisinin baz yeleri tarafndan iddetle eletirilmitir. 186 Ala Orda Otonomisinin resmen ilan iin nem tayan Srderya Kazaklarnn Kongresi Ocak 1918de topland. Kongreden nce Bkeyhan ve okay Trkistan Kazaklarna ynelik bir bildiri yaynladlar.
184 185

Kenes NURPEYSOV: a.g.e., 154. A.g.e., 149. 186 Alihan BKEYHANOV: garmalar, a.g.e., 375.

258

Bu bildiride: II. Otonominin Kazaklarnn denildi.

187

Kazak

Kongresinin karar kongre

btn Kazaklar Bu konu ile ile dncelerinin

birletirecek ilgili

bir

kurulmas yapacaklar

alnd.

Srderya

renilecektir

Kongre ncesi okay Srderya Kazaklar iin ayr bir bildiri

yaynlayarak Srderya Kazaklarnn gecikmeden Ala bayra altnda birlemelerini istemitir.188 5 Ocakta toplanan kongrede yaplan uzun tartmalar sonunda Hokand Trkistan otonomisi Srderya iinde Kazaklar durum netleinceye kadar kalmay,
189

Ala Orda

Otonomisi ilan edilip Ala Orda

Otonomisi ile bir federasyon kurulduu takdirde

Hkmetine katlmay kabul ettiler.

Srderya Kazaklarnn ald bu

karar Kazak aydnlarnn btn Kazaklar bir Otonomi ats altnda toplama dncelerinin gereklemesini zora sokmutur.

5.3. 2. Ala Orda Hkmetinin Faaliyetleri ve Sonu II. Kazak Kongresi sonras kurulan hkmet Otonomi kurma

almalarn 1 ay kadar ertelemesine ramen Rusya da gelien olaylar ve balayan i sava otonomi dncesinin daha da ertelenmesine yol at. Ocak 1918 den itibaren Bolevikler Rusyada hakimiyeti ele almalar ile birlikte Kazak aydnlarnn otonomi kurma dncelerini gerekletirmeleri daha da zorlat. nk Bolevikler 1917nin sonu itibariyle Srderya, Evliyaata, imkent, Akmola, Kketav 1918 ylnn bandan itibaren Semey, Almat gibi ehirleri kontrollerine almlard. Buna karlk Ala Orda Hkmeti Boleviklere kar Kazak topraklarn korumak iin milis kuvvetler oluturmaya almtr.190

187

Alihan BKEYHANOV ve Mustafa OKAY: Srderya Kazagnn Svezi, Kazak,Nu.255 (1917) 188 Mambet KOYGELDYEV: a.g.e., 347. 189 A.g.e, 348. 190 Nikolay MARTNENKO: Ala Orda Sbornik Dokumentov (Almat, 1992), 109.

259

II.Kazak Kongresinde gvenlikle alakal alnan karara da dayanlarak 30-35 yalar arasndaki gnlllerden oluan bir milis gc oluturulmas iin hemen harekete geildi. Dier taraftanda Sibiryadaki Rus Kazaklarndan olan Ataman Dutov ile ibirlii yollar aratrld. Tekilatlandrlacak ordunun nitelii hakknda 8 Haziran 1918de Semey ehrinde Bkeyhanov bakanlnda bir toplant yapld. Toplantda oluturulacak olan milis glerin atl svari olmasna ve bu amala halktan para ve at toplanmasna karar verildi.191 Bu geirmesi arada Ala Ocak 1918 de Boleviklerin bir darbe Orenburg vurdu. ehrini ele Hkmetine byk Orenburgdaki

Kazak liderlerin ou Semey ehrine kat. Ala hareketinin en nemli yayn organ olan Kazak gazetesi haziranda ehrin Ataman Dutov tarafndan geri alnmasna kadar yayn faaliyetine ara verdi. Ala Orda Hkmetine kar Boleviklerin dmanca tutumlarna karn Kazak aydnlar Rus-Sovyet Moskovada Stalinle hkmeti grm ile bir temas heyete kurmaya teebbs etmilerdir. Baytursunov bakanlnda bir hkmet heyeti Ocak 1918de Stalin Bolevik Hkmetin beraber ayn bal Rus kar Ordaya ve i kurulacak olan Kazak-Krgz otonomisini tanyacana dair sz vermitir. Rus-Sovyet Hkmeti Ala Orda Hkmetini tanmakla anda Ala Orda bakenti ve Semeyde bulunan uras vekillerine Kyller- Askerler iler Ala Sovyetlere

mcadeleye gemeleri iin emir vermitir.192 Orenburg ehrinin Boleviklerin eline gemesi savan olumsuz etkileri sonucu Ala Orda Hkmetinin tek bir merkezden ynetimi zorlamt. Bu yzden hkmet Bat ve Dou olmak zere ikiye blnmek zorunda kald. Cihana ve Halel Dostmuhammetov kardelerin bakanlnda merkezi Cimbiti ehri olmak zere Bat Ala Orda Hkmeti, Alihan Bkeyhan liderliinde merkezi Semey olmak zere Dou Ala Orda Hkmeti kuruldu. Her ne kadar bu blnme
191

Mrcakp DULATOV: Torgay Oblusnn Kazaknn Militsiya Alu Tertibi Kazak,Nu.263264 (1918) 192 Baymirza HAYT: a.g.e., (Ankara, 1995), 255.

260

gelien artlarn zorlamasyla gereklese de bu blnmenin kurulmas dnlen otonominin gereklemesini daha da zorlatracandan dolay Alihan Bkeyhanov Eyll 1918 de dzenlenen Ala Orda Hkmeti talimatlar zerine tm toplantsnda Bu blnmenin sava artlarndan dolay gerekletiini, Bat blmnn tespit edilen blgelerde Ala Ordann ynetileceini, Ala Orda ile temas kesildiinde Ala Ordann

haklarna sahip olacan belirtmitir.193 Bkeyhann bu szlerinden bu blnmenin geici olduunu ve zor artlardan dolay meydana geldiini bununla birlikte Ala Ordann asl merkezinin Bkeyhanovun liderliini yapt Dou blmnn olduu anlalmaktadr. 1918 karsndaki iddetlenmi ylnn ortalarna doru Beyaz Kazakistann Rusyada Ordu dou Boleviklerle mcadele onlarn iyice altna anti-Bolevik zellikle arasndaki

kesimlerini de etkisi

almt. Bu dnemde Beyaz Ordu Boleviklere kar stnlk salam Akmola,Petropavl, Atbasar, Kostanay, Semey, Akmola, Turgay gibi Kazak ehirleri de Beyaz ordunun kontrolne gemiti. Beyaz Ordunun bu baarlarnn sonucunda Amiral Kolak Ombda kendi hkmetlerini kurduktan sonra tm Rusya genelindeki karklklar nlemek ve ok milletli Rusya mparatorluunu yeniden canlandrmak iin harekete geti. Bu gelimeler Ala liderlerinin de midini artrm yeni kurulacak olan Rusya iinde kendi otonomilerinin tannabileceini dnmlerdir. Ala Orda Hkmeti bu yzden i savata Beyazlarla birlikte hareket etmenin yollarn aramtr. Ala liderlerinin btn bu abalarna ramen Beyazlar, Ala hareketini sadece Boleviklerle yaptklar mcadelede kendi menfaatleri iin kullanmak istemilerdir. Onlarn Ala Hkmetinden tek beklentileri Kazakistanda ortaya kan anarik ortamda yoksul Kazak halkndan Rus gmenlere gelebilecek tehlikelerin nne gemesiydi.194 Btn bu olumsuzluklar karsnda Ala liderleri Bakrt Hkmeti ve Trkistanda da kurulmu olan Hokand Otonomisi ile ibirlii yollar
193 194

Mambet KOYGELDYEV: a.g.e., 397. Martha Brill OLCOTT: a.g.e., 143.

261

arayacaktr. Bkeyhanov Trkistanla birleme fikrine scak bakmamasna ramen gelien olaylar bu ibirliini zorunlu hale getirmiti. nk kesin olarak ortaya kan bir gerek vard ki oda ne Bolevikler ne de Beyazlarn Kazaklara ve dier Trk halklarna kendi kendine idare hakkn vermeyecekleriydi. Bunun iin Trk halklarnn ibirlii yapmas gerekli bir olduunu anlayan Ala Bakrt ve kongreye Trkistanl liderler nce Alihan Temmuz 1918de daha sonra ise Eyll 1918de Orenburg ve Samarada kongre dzenlemilerdir. kinci Ala Ordadan Bkeyhan,Ahmet Baytursunov, Mircakp Dulatov, Hokand Hkmetinin195 Bakan Bu Mehmetcan Tnbayev, Dileri Bakan Mustafa okay, hkmetlerden Gney-Duu Mslman lkeleri Ubeydullah Hocayev ve Bakrtlar temsilen Zeki Velidi Togan katldlar. kongrede Federasyonu kurulmas, Bakrt ve Kazak ordularnn bir kolorduda toplanmas, Sibirya, Samara hkmetleri, Ural ve Orenburg Rus Kazaklar ile bir Dou-Rus ttifak esasnda bir geni federasyon vcuda getirmek iin Rus tekilatlarna teklif yaplmas Bu toplantdan sonra kararlar kabul edilmitir.196 hkmetin temsilcileri Ufa ehrine Eyalet

giderek Bolevik kart glerin dzenledikleri geni katlml bir kongreye katldlar. Kongreye Sibirya Geici Hkmeti, Yekaterinburg Hkmeti, Mahalli Belediyeler, Ala Orda Hkmeti, Bakrt Hkmeti, Hokand Hkmeti, Rusya ve Sibirya Tatarlar katlmlardr. Kongrenin amac Boleviklere Hkmeti oldu. kurmakt. kar mcadeleyi Kongrede glendirmek Geici iin Genel Rusya sac Sibirya Hkmetinin

temsilcileri ile Kurucu Meclisin solcu yeleri arasnda

ateli tartmalar

Solcular Kurucu Meclisin tannmasn isterken Saclar Bolevik dier Trk temsilcilerle birlikte

basks altnda seilen Kurucu Meclis yerine yeni bir meclis oluturmak istediler. Kongrede Alihan Bkeyhan

Hokand hkmeti o tarihte Bolevik igali altnda olduundan dolay Mustafa okay ve Muhammetcan Tnbayev , Hokand Hkmetini siyasi mlteci olarak temsil etmekteydiler 196 Zeki Velidi TOGAN: Hatralar (Ankara, 1999), 194. ; Abdullah Battal TAYMAS: Rus htilalinden Hatralar (stanbul,1947), 123.

195

262

solcular destekledi.197 olan bu direktorya

Kongre

sonrasnda sonra

be yeden

oluan

bir

direktorya kurulmasna karar verilmitir. Birleik bir hkmet niteliinde kurulduktan dier hkmetler kendisini feshedecekti. Kongre almalar srasnda Bkeyhanov, okay, Zeki Velidi gibi isimler Orenburgda oluturmaya karar verdikleri ittifak hakknda dier Trk vekillerin desteklerini aradlar. Fakat Ayaz saki, Fuat Tukrar gibi Tatar liderleri bu federasyon fikrine scak bakmadlar. Bu aydnlar bir federasyon yerine Sibirya Hkmetinin himayesinde Rusya Mslmanlarnn din ve eitim ilerinin birletirilmesini istemilerdir.198 araylarn kurulmas srdrdler. O ihtimalini Dou srada Trkiyenin bulan Akura

Bu olumsuz neticeye ramen lider kurmay hedefledikleri Trkistan Federasyonuna destek Kzlay tekilat adna Rusyaya gelen Yusuf Akura ile grmlerdir. Grmede bir federasyon kurulacak federasyona kmtr.199 destei olan zayf federasyonun isminin Trkleri Federsyonu fikre hem de kar gerekli Ufa nk Btn

konulmasn istemi ama Bkeyhanov bu isimden dolay yeni kurulacak Pantrkizm Trk kar ve damgasnn hem Sibirya vurulaca iin kurma Hkmetinin vermekten liderin federasyon dnceleri kalmtr. daha ve

grmemesi

Direktoryasnn sava

gelmesinden

dolay sonusuz

Sibirya Hkmeti dier halklara otonomi ortamnda Kazak ve

ziyade i

Bakrtlardan

faydalanmak

Rusyaya hakim olarak monarik bir devlet kurmak istiyordu. Bu amala Amiral Kolak, Ala Orda ve Bakrdistan hkmetlerinin tasfiyesi kararn alacaktr.200 Bu arada Bolevik Hkmetin Kazakistanda tekrar hzl bir ekilde yaylmaya balamas Ala Orda liderlerini Boleviklerle tekrar irtibat kurmaya mecbur brakacaktr. Bolevikler ise
197 198

1918 Nisannda

Abdullah Battal TAYMAS: a.g.e., 123. Zeki Velidi TOGAN: a.g.e., 194. 199 A.g.e., 195. 200 Baymirza HAYT: a.g.e., 253-254.

263

Ala Orda ile yaptklar baarsz geen grmelerden sonra Ala Orday zayf drmek ve anlamaya zorlamak iin farkl bir mcadele uygulamaya merkezden Valiliinde ederek etmeye balam Ala Ordaya ynetmeye memur olarak alan kar mcadelelerini Tungaini bozkrlarna dorudan Milliyetler tayin mdahale durumunu balamlard. arlk Muhammed meseleleri Kazak dneminde Orenburg mdrlne

Meselesi Halk Komiserliinde Moskovadan almlardr.

verilen direktiflerle Kazak Bolevik Partisi

Kazakistandaki

salamlatrmak amacyla Cz partisinden Klbay Togusovu Turgay ve Akmola blgeleri komiseri olarak , bir Ortodoks misyoneri olan Ali Cangeldini de etmilerdir. de Kazak eyaletleri hem Ala fevkalade Ordann komiseri olarak karsnda tayin Bylelikle Kazakistanda

alternatif bir g oluturularak Ala Ordann gcn zayflatmlar hem direkt olarak Moskovadan mdahale gleri artrmlard.201 Btn bu gelimeler zerine Dou Ala liderleri Boleviklerle

grmeler yaparak Moskovadaki Sovyetler tarafna getiler. 10 temmuz 1919da Rusya Federasyonu Halk Komiserleri Komitesi tarafndan alnan karar ile Krgz(Kazak) Blge ihtilal komitesi Kirrevkom kuruldu. Kirrevkomun bakanlna S. Pestkovsky yeliklerine ise A.Baytursunov, B. Karatayev, S.Mendeev, M.Tungain gibi isimler getirildi.202 Kirrevkom, Kazakistandaki tm askeri ve sivil ileri yrtecek olup esas grevi kurulacak olan Kazak Sovyet otonomisi iin hazrlk yapmakt.203 Dou Ala Orda Sovyet saflarna katlsa da Bat Ala Orda Hkmeti hala davam etmekteydi. Baytursunov ve Karatayev gibi Kazak liderler, Bat Ala Ordann da Sovyet tarafna gemesi iin uratlar. Bu amala Ala hareketine katlan herkes iin af karttrdlar.204 Btn bu almalar sonunda Bat Ala Ordada Sovyet saflarna katlmtr. Kirrevkom 5 Mart

201 202

Mehmet SARAY: Kazak Trkleri Tarihi (stanbul, 1993) 84. Kenes NURPEYSOV: a.g.e., 201. 203 A.g.e., 200. 204 Nikolay MARTNENKO: a.g.e., 172

264

1920de Bat Ala Orday feshetme karar almtr.205 Bu arada Sovyet saflarna gemeyen Alihan Bkeyhan yakalanarak tutuklanmtr.206 Austos 1920de Krgz-(Kazak) Sovyet Otonom Sosyalist Cumhuriyeti kurularak Sovyet Rusyaya balanan Kazak topraklarnda Ala Orda hareketinin son kalntlar da yok edilmek iin harekete geilmitir. Bozkrdaki Bolevik yry karsnda bir ksm halk ve Ala askeri birlikleri direnmise de Ala Orda nderleri halkn daha fazla eziyet ve sknt ekmemeleri iin halktan Bolevikleri desteklemelerini ve Kazak eyaletlerindeki Ala Ordann askeri birliklerini dattklarn duyurmulardr. Trkistan Cephesi Bolevik Bakomutan Firunze 20 Aralk 1920de V..Lenine bir telgraf ekerek Ala Orda Hkmetinin Bat blgesinde tam yetkiye sahip bir delegasyonun huzura geldiini ve birliklerinin teslimi iin grmek istediklerini bildirmitir. Firunze Ala Orda birliklerinin ksa zamanda teslim alnacan nk Ala Orda askeri

birliklerinin neminin byk olmamasna ramen onun siyasi ve iktisadi teslimiyetinin daha nemli olduunu yazmtr.207 Sovyet hkmeti Ala hareketinin datlmasndan sonra Ala Orda fikrini ortadan kaldrmak iin yllarca uramtr. Sovyet idarecileri Milli Burjuvazi, Ala Ordann ideolojisinde hala derin kklere sahiptir. Bunun iin Ala Orday lm bir hasm olarak kabul etmek hata olur. Ala Orday lm bir hasm olarak arive kaldrmak, kanaatimizce Marksist dnceye aykrdr. yi bilmekteyiz ki gelecekte de Ala Orda ideolojisine kar bizi uzun ve etkili bir mcadele beklemektedir. diyerek Ala Orda hareketini halkn benliinden silmek iin etkili bir mcadele balatmlardr208

205 206

Kenes NURPEYSOV: a.g.e., 211. Nikolay MARTNENKO: a.g.e., 181. 207 Baymirza HAYT:, a.g.e., 256-257. 208 Nikolay MARTNENKO: a.g.e, 258.

SONU

Orta Asyann geni bozkrlarnda yaayan Kazaklar, 15. yzylda Kazak Hanlnn kurulmasyla birlikte tarih sahnesine ktlar.17. yzyln banda Mool kabilesi reformlarda glenen Kalmuklarn saldrlar ve i ekimeler sonucu arlk Rusyasnn dikkatini ekti.18.yzyln Kazak Hanlnn zayflamas bu yzyln banda I. Petronun yapt ortalarndan itibaren Kazak topraklar Rus istilas ile kar karya kald. Ruslar sistemli bir ekilde uyguladklar igal plan ile Kazak topraklarn hakimiyetleri altna aldlar. Rusyann geni Kazak topraklarn kontrol altnda tutmak iin uygulad iskan politikasyla milyonlarca Rus kylsnn Kazak topraklarna g ettirilmesi Kazakistann asl sahibi olan Kazaklarn verimli arazilerini terk etmesine sebep oldu. Rusyann Kazaklara ynelik uygulad smr politikalarna kar ilk tepkiler milli isyanlarla gsterildi. Bu isyanlar neticesinde Rusya Kazaklar kontrol altna alabilmek farkl politikalar denedi. Rusyann Kazakistanda uygulad politikalar Kazak dnce hayatnn ekillenmesinde etkili oldu. 19. yzyln ortasna kadar Gebe Kazaklar Ruslarn da tevikiyle Tatar kltr ve ekonomik etkisi altnda kaldlar. Kazakistan da idarede Tatarlar arasndan seildi. ortalarndan memurlar Tatar dili ve tercmanlar Rus tamamen hkmeti basks Kazaklarla ise

arasndaki ilikilerde olduu kadar yerli Kazak okullarnda resmi dil oldu. 19. yzyln itibaren Panslavistlerin neticesinde Rus kltr politikalarnda deime oldu. Rusya, Kazaklar Rus kltr potasnda eritebilmek iin Ruslatrma siyaseti uygulamaya balad. Rusyann uygulad politikalar 19. yzyln ortalarnda olumaya balayan Kazak aydn snf zerinde etkili oldu. Bu dnemde yetien okan Velihanov, Ibrahim Altnsar ve Abay Kunanbayev gibi aydnlar Rus ve Avrupal yetien aydnlarn dncelerinin tesiri altnda Kazak aydnlar Kazaklarn iine kaldlar. Bu dnemde dt iptidai

266

durumdan

eitim seviyesi

ykseltilerek,

Rus

ve

Bat

medeniyeti

renilerek kurtulabileceini savundular. 19. yzyl Kazak aydnlar dnceleriyle gelen Kazak aydnlar etkilediler.20. yzyl Kazak kendilerinden sonra aydnlarnn dnce

yaps zerinde Kazakistanda etkili olan Rus ve Tatarlarn etkisi oldu. Bu dnemde Kazak dnce hayat zerinde iki farkl akm olutu. Ceditilik dncesinin tesirindeki medreselerde Kazak genlerinin eitim almaya balamasyla birlikte Kazakistanda cediti aydn snf olumaya hareketinin, slama bal slam kltrn benimsemi aydnlar yenileme Trk halklar arasnda balad. Cediti

kalarak, Rusyadaki

gelien ceditilik dncesiyle gerekleebileceine inandlar. Bu dnemde etkili olan dier bir aydn grubu da Batc aydnlardr. Batc aydnlar genel Rusyada olarak gelien eitimlerini fikirlerin Rus etkisinde orta eitim kurumlarnda ihtilalinden kalan Batc Kazak yada niversitelerinde tamamladlar. Fransz sonra Avrupa ve aydnlar

yenileme hareketlerinin Rusya ve Avrupa medeniyetleri rnek alnarak sekler bir anlayla gereklemesini savundular. Cedidci ve Batc aydnlar Kazakistanda byk deiliklerin ilk adm olarak Kazak bozkrlarnda ekonominin gelitirilmesini grdler. Rusyann uygulad asimilasyon politikasn Ruslarn Kazaklar kk grmesinden kaynaklandn dile getirdiler. Her iki aydn grubu da iptidai seviyedeki Kazak halkn kltrel ve ekonomik olarak kalkndrmak iin hayatn her alannda bir takm yenilikler Kazak aydnlarna Kazak yaplmas katlml politik gerektiini sonucu toplantlar grlerin savundular. 1905 ylnda Rusyada meruti ynetime geilmesi doan zgrlk ortam yapma frsat verdi. geni basn, Ortaya kan

eitlenmesine ve politik atmosferin glenmesine sebep oldu. 19051917 aras dnemde Kazak basnnda iki etkili yayn organ yaynlad. Muhammetcan Seralin tarafndan neredilen Aykap dergisi daha ok Cediti Kazak aydnlarnn etrafnda topland bir yayn organ idi. Kazak gazetesinde ise daha ok Batc Kazak aydnlar grlerini dile

267

getirdiler. Batc aydnlardan Ahmet Baytursunov, Alihan Bkeyhanov ve Mircakp Dulatov gerek fikri hayatta gerekse de siyasi dnemde gelien hayatta siyasi faaliyetleriyle n plana ktlar. Batc ve Cediti Kazak aydnlar bu olaylarda da etkili oldular. Bu aydnlar ibirliini Ala Orda siyasi hareketi iinde srdrdler. yaplan blgesel 1917 ve ylnda Rusyada gerekleen ubat htilali kongrelerde Federal Demokrat Rusya Kazaklara kendi siyasi istikballerini belirleme imkan verdi. Bu dnemde genel Cumhuriyeti iinde Otonom devlet kurma dncesi benimsendi. Bu kongrelerin dzenlenmesinde Batc Kazak aydnlar daha aktif rol aldklar iin kongre kararlarna Batc aydnlarn Kazak Kongresinde kurulan Ala dnceleri yansd. I. Genel Partisi II. Genel Kazak Kongresinde

Ala Orda Hkmetine dnt. 1917 Bolevik ihtilali sonucu gelien siyasi atmosfer Kazaklara kendi Hkmetlerini kurmay zorunlu hale getirmiti. htilal sonras Rusyada Boleviklerle Beyaz ordu arasndaki iktidar mcadelesi dneminde oluan kaos ortamnda Kazak aydnlar Ala Orda hkmetini yaatmak iin her yolu denemilerse de bunda baarl olamadlar. Boleviklerin Rusyada ve Kazakistanda idareyi Ala son ellerine almalarndan sonra Ala Orda Hkmeti feshedildi. Boleviklerin Kazakistana Orda Hkmeti son hakim olmasndan sonra Kazak faaliyetleri bulsa da Kazak aydnlarnn fikri

bulmamtr. Kazak aydnlar oluan yeni sitemde faaliyetlerini devam ettirmeye almlardr. 20. yzyln banda fikri ve siyasi faaliyetlerde c rol oynayan Kazak aydnlarnn ou 1930lu yllara kadar gazeteci, yazar, eitimci olarak faaliyetlerini devam ettirmilerdir.1930 ylndan sonra Stalin in Kazak aydnlarna ynelik balatt sulu yok etme muamelesi politikas grm neticesinde Kazak aydnlarnn birou

tutuklanm yada idam edilmitir.

268

KAYNAKA

ABDMANOV, .. Kazak Gazeti. Almat,1993. ABDULLN,H. ve K.Kasenov. Mustafa men Macan- Turan Elinin Danalar. Almat, 1993. ABUYEV,Kadircan. Kazakstan Tarihnn Aktandak Betterinen. Almat,1994. ADEEB,Khalid. The Politics of Muslim Cultural Reform. London, 1998. ------------. Cedidilik ve Orta Asyadaki Yeni Kimliklerin Ayrntlarna Giri ev.Mfit BALABANLILAR, Trkler, XXVIII (2002),636-643. ADLBAYEVA,amsat. Kazak Kltrnde slam , Bilig, 21, (2002),46-65. AHMETCANOV,H. Oral Oblsnn Svezi, Kazak, 230 (1917) AHMETOV,Galm. Ala Ala Bolganda. Almat, 1996. AKURA,Yusuf. Tarz- Siyaset. Ankara, 1998. ALACANOV, . Kazaktn Kudalktarnda Kemilikter, Aykap,6 (1911) ALAULI,Azamat. Cazu Tertibi, Aykap, 8(1912) ALAULI,Azamat. Eski Kzdn Mun, Aykap, 12 (1911) ALBAN, Bayuzak Kocabekul. Tarihi Tanm. Amat,1994. ALGAR,Hamid. The Last Great Naqshbandi Shaykh of yhe Volga-Urals Region, Jo-ann Gross, Muslim in the Central Asia Experissions on Identity and Change, Haz. Johann Gross, London, 1992. 113-166. ALMBEKOV,man. Kazak Halknn Tungu Svezi, Kazak,233 (1917) ALLABERGEN, Krkbay ve Carlkasn NUSKABAYULI. Alt Alatn Ardaktlar. Almat, 1994. ALLABERGEN, Krkbay, NUSKABAYULI , Carlkasn ve Orazay FEYZOLLA. Kazak Curnalistikasnn Tarih. (1870-1995 cldar) Almat,1996. ALLWORTH,Edward. Central Asia. London, 1994. ALPISBAYEVA, Karaka. Velihanovtar Avleti cene Kazaktn Halk Miras, Kazak Tarih, 1 (1994), 25-28. ALTINSARN,Ibray. Muslmanlktn Tutkas. Almat,1991. AMANN,Dosan. Kenes Cylsnda Karatayevtn Sylegen Doklat, Aykap, 38(1914) ANDCAN,Ahad. Cedidizmden Bamszla Harite Trkistan Mcadelesi. stanbul, 2003. ARABAYEV Orunbordan-Takente Deyin, Aykap, 1 (1912) ARAMAOLU,Fahir. 20. Yzyl Siyasi Tarihi, I. Ankara, 1991. ARAT, Reit Rahmeti. Kazakistan, slam Ansiklopedisi ,VI, 494-505. ------------. Kazan Hanl, slam Ansiklopedisi VI,505-552. ------------. Matbuat, slam Ansiklopedisi, VII, 380-393. ASANBAY,Aksar. Turan Bykleri,ev. Aur ZDEMR. stanbul, 2003. AA,H. Emel. Abay Kunanbayolunun Edebi ehresi Trk Kltr, 428,(ubat 1999) 760-768.

269

------------.Kazak Trklerinin lk Milliyeti Dergisi Aykap , Dr. Baymirza Hayit Armaan. stanbul, 1999. 111-119. ATABAYEV,K.. Merzimdi Baslm :19.Gasrdn Aya 20. Gasrdn Basndag Kazakstan Tarihnn Derei Retinde. Almat,1998. AVEZOV,Muhtar. Adebiyat Tarih. Almat,1991. -------------. Ahmet Baydursnovun Ellinci Ya Gn ev.brahim KALKAN, Trklk Aratrma Dergisi, 9 (Mart ,2001),170-179. AYAN, Ekrem. Muhtar Avezov ve Abay Yolu, Trkler, XIX (2002),424428. AYBASOV,Birmuhammet. Akmola Oblusunun Kazak Svezi, Kazak, 230 (1917) AYMAVITOV, Cusupbek. garmalar, Haz.Nebu CUSUPBAYEV ve Maksut NETALUEV. Almat,1989. BACON,E.Elizabeth. Central Asians under Russian Rule. New York, 1966. BASKARMADAN. Cer Meselesi, Kazak,10 (1913) -------------.Kazak, 60 (1914) BASKARMADAN. Kip Cr Devilerdin Pikiri, Aykap, 6 (1915) BATEULI, Karim. Kazak eceresi, Aykap, 3 (1911) BAYDLDAYEV, Mardan. Gasr Crlayd. Almat, 1965. BAYTURSUNOV, Ahmet. Bastav Mektep, Kazak, 61 (1914) -------------. Kazak Hem 4- Duma, Aykap, 7 (1912) -------------. Andaspaan Mesele, Kazak,48 (1914) -------------. Kazak Paydasndaki Cerdi Alu Turasndaki Nizamdar Buyruktar, Aykap, 17 (1913) -------------. Cazu Tertibi, Aykap, 4 (1912) -------------.Kurmetti Okuular, Kazak, 1 (1913) -------------. Cana Nizam. Almat, 1996. -------------. Kazak Hem Cer Meselesi, Kazak, 51 (1914) -------------. Akcol, Haz. Rmgali NURGALYEV. Almat, 1991. -------------. Kazaka Oku Caynan, Akcol, Haz. Rmgali NURGALYEV. Almat, 1991 -------------. Masa,Akcol, Haz. Rmgali NURGALYEV. Almat, 199, 64-97. -------------. Baskosuv Turasnda, Kazak, 21 (1913) -------------. Orusa Okuular, Kazak, 2 (1913) -------------.Kazaktn Bas Akn, Kazak,13 (1913) BAYTURSUNOV, Ahmet, BKEYHANOV, Alihan ve Mircakp DULATOV. Kazak Curtuna, Kazak, 192 (1916) BIDIKOV,A.,Ayelder Caynan, Aykap, 12 (1915) BEKHOCN,H. Kazak Baspasz Tarihnn Oerki, (1860-1958). Almat, 1981. BEKMEHANOV,Ermehan. Kazakstan 19. Gasrdn 20-40 Cldarnda. Almat, 1994. BENNGSEN, Alexandre ve C.QUElQELJAY. Sufi ve Komiser, Rusyada slam Tarikatlar, ev. Osman TRER. Ankara, 1998.

270

BENNGSEN, Alexandre ve C. QUElQELJAY. La Presse Musulmane en Russie. Paris , 1964. BENNGSEN, Alexandre ve C. QUElQELJAY. Stepte Ezan Sesleri, ev. Nezih UZEL. stanbul, 1994. BENNGSEN, Alexandre. arlk ve Sovyet Hakimiyeti altndaki Trkler,ev. Kemal AYTA, Trk Dnyas Aratrmalar, 41. (Nisan, 1986),159-179. -----------. Panturksm and Panislamism in History and Today, Central Asian Survey,III,2. (November,1984), 38-49. BERDBAYEV, Rahmankul. Suvsndar sken Tl Mura, Bilim Cene Enbek, 11. (1985) 16-20. BEYSENOV,B. Omb Vezindeki Medrese Cvarye, Aykap,8 (1911) BOKEYEVA, Aygul. Kazak Gebe Kltrnn Karakteri, ev.Arzu GLER, Trkler, XIX (2002), 429-437. BOAN BALASI,Kedey. eveek Caynan, Kazak, 143 (1915) BKEYHANOV, Alihan. Tandamal, Haz.R.N.NURGALYEV. Almat,1995. ----------.Ak Hat Cihana Seydalinge, Kazak, 24 (1913) ----------. (Krbalas). ni Duma Hem Kazak, Kazak, 10 (1913) ----------. Petrograt Hatt, Kazak,192 (1916) ----------.(Krbalas). Calp Sbir Svezi,Kazak,251 (1917) -----------.(Krbalas). Sutudettere yilik Kavm, Kazak, 112 (1915) -----------. Ornbor 10. Febral, Kazak,2 (1913) -----------. yilik Kavmi, Kazak 1915 -----------. Petrograt Hatt, Kazak, 188 (1916) -----------. Ramazan Ayt Cakndav Tahrpt, Kazak, 112(1915) -----------. Tagda Bi Hem Bilik, Kazak, 50 (1914) -----------. nc Duma Hem Kazaktar, Kazak,9 (1913) -----------. Voemny Zemniya, Kazak, 210 (1916) -----------. garmalar, Haz. Mambet KOYGELDYEV. Almat, 1994. -----------. Musilman Svezi, garmalar, Haz. Mambet KOYGELDYEV. Almat, 1994. 176-200. -----------. Men Kadet Partiyasnnan Nege gtm garmalar, Haz. Mambet KOYGELDYEV. Almat, 1994, 261-262. -----------. Alihannn Semeyge Keliv, garmalar, Haz. Mambet KOYGELDYEV. Almat, 1994, 361-363. -----------.Tag Sogs, Kazak, 71 (1914) BKEYHANOV, Alihan ve Mustafa OKAY. Srderya Kazagnn Svezi, Kazak,255 (1917) BKEYHANOV Alihan ,OKAY Mustafa ve Mircakp DULATOV. Ala Ulna, Kazak, 225 (1917) BROWER,Daniel. Turkistan and The Fate of the Russian Empire, New York, 2003. BOTAYEV, Muka. yilik Kavmi, Kazak, 111(1915) CALMUHAMMETOV,A. Uitelider Svezinin Kabuldar Kazak, 231 (1917) CANTALN,Ahmet. Medreseden Okp kkan Talebelerimiz Ne Bolmak Kazak 2 (1913).

271

CEKSENBEYEVA,G. Ors-Kazak cene Otarlav Sayasat, Kazak Tarih, 1. (1996), 53-56. COKUNARSLAN,Hakan. Sultan Galiyevin Dn, Emelimiz Krm, 51. (2005), 13-18. CUMABAYEV,Macan. Tandamal. Haz. B.DERMBETOV. Almat, 1992. -----------. garmalar, I, Haz. M.BAZARBAY. Almat,1996. -----------. garmalar, II,III, Haz. M.BAZARBAY. Almat,1996. CUREYEVA,Barnay. smail Gaspral ve Trkistan Cediti hareketi, Trkler, XVIII. (2002), 632-632. CUSUPBEK, Basgarin. Orunbor, Kazak , 211 (1916) CUSUPOLU,Ebulhayr, Okutu Kaknda erigat Ne Aytad? , Aykap,5 (1911) CUYAEV,. Birge Kozgalayk, Aykap, 6 (1912) ALA,Cengiz. Azerbaycanda Milliyetilik ve Politika. stanbul,2002. OKAY, Mustafa. Hokand Muhtariyeti Hakknda, Yeni Trkistan,7, (Aralk 1927), 7-11. ------------. 1917. Yl Hatra Paralar. Ankara, 1988. ------------. Kerensky ve Trkistan Milli hareketi, I, Ya Trkistan,9-10, (Austos-Eyll 1930) ,21-29. OKAY, Mustafa ve Mariya OKAY. Estelikter, stanbul, 1997 DENCAUSSE, Helenne Carrere. Tamamlanmam Rusya, ev.Reat UZMEN. stanbul, 2003. DEVLET,Nadir. 1917 Ekim ihtilali ve Trk Tatar Millet Meclisi. stanbul, 1998. ------------. Rusya Trklerinde Milliyetilik uurunun Gelimesi, Trk Dnyas Aratrmalar,14. (1981), 148-160. -----------.Rusya Trklerinin Milli Mcadele Tarihi. Ankara, 1999. DEVLETN, Timurbek. Sovyet Tataristan. Ankara, 1981. DOSMANOV, Z.. Kostanay vezinnen, Aykap, 11 (1913) DNENTAYEV, Sabit. Kerekti tn, Kazak, 21 (1913) DULATOV, Mircakp. okan ngsul Velihan, Kazak Tarihi, 6 (1994),27-32. ------------.garmalar, Haz. Marat ABSEMETOV ve Glna DULATOVA. Almat, 1991. ------------. Baktsz Camal, garmalar, Haz. Marat ABSEMETOV ve Glna DULATOVA. Almat,1991.127-165. -------------.Balkiya, garmalar, Haz. Marat ABSEMETOV ve Glna DULATOVA. Almat,1991.165-192. -------------. Cesir Davalar Haknda, garmalar, Haz. Marat ABSEMETOV ve Glnar DULATOVA. Almat,1991. 50-55. -------------. Kazak Halkna Dini Bir Vagz, garmalar, Haz. Marat ABSEMETOV ve Glnar DULATOVA. Almat,1991. 34-36. -------------. Mugalimderge, garmalar, Haz. Marat ABSEMETOV ve Glnar DULATOVA. Almat,1991.27-239. -------------. Nasihat Gumimiya, garmalar, Haz. Marat ABSEMETOV ve Glnar DULATOVA. Almat,1991.58-75.

272

-------------. Sz Ahr, garmalar, Haz. Marat ABSEMETOV ve Glnar DULATOVA. Almat,1991.75-77. -------------. Til Kural, garmalar, Haz. Marat ABSEMETOV ve Glnar DULATOVA. Almat,1991. 265-269. -------------.. Torgaydag Mslmana Oku, garmalar, Haz. Marat ABSEMETOV ve Glnar DULATOVA. Almat,1991.274-275. -------------.(Madiyar).Tarihi Cl Kazak, 1917 -------------. Kazak Svezi, Kazak, 252 (1917) -------------. Cana Kitap, Kazak,225 (1917) -------------. G. Duma Hem Soldattk Meselesi, Kazak,168 (1916) -------------. Ebubekir Ahmetcanoulu Libayev, Kazak,155 (1915) -------------. Torgay Oblusnn Kazaknn Militsiya Alu Tertibi Kazak, 263 (1918) -------------.Kazak Svezi, Kazak,226 (1917) -------------.Calp Kazak Svezi Kazak, 238 (1917) -------------. Duma Hem Soldattk Meseli, Kazak, 168 (1916) -------------. Gosudarsvenneya Duma Hem Kazak, Aykap, 5 (1911) DSENBAY,Esenbay. Bukar Crav. Almat 1993 DYSEEKEV,R. ve C. Aabeyev. Kazakstan Tarihnn Hrestomatiyas. Almat, 1992. DOSIMBEKOVA,Elmira. Ahmet Batursunov, Kazak Tarih, 2 (2004),122125. EGAMBELYEV, Mirzahan, Turkistanskiye Vedomosti gazetesine gre Trkistanda Ruslatrma Siyaseti. Ankara, 2002. (Yaynlanmam Yksel Lisans Tezi) ENGN, Muhabay. Kazak ve Tatar Trkleri. stanbul, 1976. ERGALEVA,Cannat ve Nurhat AKUZADAULI. Kazak Kltr. Almat,2000. MUSTAFNA,Ravan. slamnn Kazakstanda Taralu Tarihnnan, Kazak Tarih, Nu.5, (2004).53-54. ERGUN,Metin. Kopz Sarn, Kazak Ak Tarz iir Gelenei Akn ve Cravlar. 2002,Ankara. FRANK, J.Frank. Russian Muslim Institions in Imperial Russia. Boston, 2001. ------------. Islam and Ethnik Reletions in the Kazakh Inner Horde, Muslim Culture in Russia and Central Asia, (Berlin,1998), 211-239. GABDULNA, Bag. Tevke Tusndag Kazak Hand, Kazak Tarih ,6 (2004),3-6. GASPIRALI, smail. Seilmi Eserleri: Fikri Eserleri II, Haz. Yavuz AKPINAR. stanbul, 2004. ------------. Seilmi Eserleri: Roman ve Hikayeleri I, Haz. Yavuz AKPINAR. stanbul, 2003. GAYTKOCAULI,Galyasker. Kketav Medresesi, Aykap, 10(1911) GOSMANOV,M.G. ve R.F. MERDANOV. ura, Jurnalnn Bibliyografik Kursetkee. Kazan, 2000. GUMARULI,Velihan. Birlik Tuv Seriktii, Kazak, 232 (1917)

273

GUSMANOV,G.. Balalar Okutkan Moldalarmz Turasnda Bir Eki Sz, Aykap, 5 (1911) HABLEMTOLU,Necip. arlk Rusyasnda Trk Kongreleri(1905-1917). Ankara, 1997. HAGHAYEGHI, Mehrdad. Islam and Politics in Central Asia, New York, 1995. HALULLAH, Bekmetov. Dala Vilayeti Karkaral, Tercman, 12 (12. April 1891) 24. HASENOV, Abdilkerim. Kazak Hand Kay Cl Kuruldu, Kazak Tarih,1 (1993),38-41. HAYDAROV, Eskayrat. XX. Gasrdn Basndag Castar Uymdar, Kazak Tarih, 6 (2004), 63-66. HAYT, Baymirza. Trkistan Devletlerinin Milli Mcaleleri Tarihi. Ankara, 1995. HIDIRALYEV,Darhan. Mustafa okay, Hayat, Faaliyetleri, ve Fikirleri. Ankara, 2001. ILGAR, hsan. Rusyada I. Mslman Kongresi. Ankara, 1990. MAMBAYEVA,Savle. Ablayhanga Arnalgan Ke, Kazak Tarih,1 (1996) 74-77. SABEK,Baragul. Bukar Crav Gbrattar , Kazak Tarih, 4 (2004),27-30. SMAL,Zeyne. Kazak Trkleri. Ankara, 2002. KALKAN,brahim. Kazak Siyasi Dncesinin Geliimi ve Kazak gazetesi, Trkler, XIX (2002), 369-387. KAN, Muratkan. Kazaktn Kne Tarih. Almat,1993. KANLIDERE,Ahmet. Reform Within Islam The tacdid and jadid Movement Amongs The Kazan Tatars. stanbul,1997. KARA,Abdulvahap. Trkistan Atei. stanbul,2002. KARATAYEV Baktcan, LAPN Serali, SEYDALN Cihana, AMANN Dosan ve A. NARINBAYEV. Kazaktardn Dini Hukuk Cer Hakndag, zara Kenetsinin Korutnds, Aykap, 14, (1914) KKASENOV, Kayrcan ve Emircan TREHANOV. Kzl Krgn, 37-ge Apat Bolgandar. Almat, 1994. KASIMBAYEV,Canuzak. Congar-Kazak Tartsndag Sayasi cene Askeri Meseleler, 2, (1993) 24-27. KAYABALI,smail ve Cemender ARSLANOLU. Orta Asya Trklnn Tarihi ve Bugnk Durumu. Ankara, 1978.S Kazak SSR Tarih, III, Kne Zamannan Bu gnge deyin, Almat, 1982, Kazak SSR Tarih, I, Almat, 1957. Kazak SSR Tarih, II, Kne zamannan Bu gnge deyin, Almat, 1983. Kazakistan Tarih , Oerkter, Almat, 1994 KEKEV, Tursnbek. Saken Seyfulin. Almat, 1976. KEKEV, Samrat. Ahan Tural Akikat. Almat, 1992. KENDRBAY,Gulnar. Ala,ev. N.Esim MERGEN Trkler, XVIII (2002),652-664. -------------. We are Children of Alash, Central Asian Survey, XVIII, 1 (March 1999), 5-37.

274

KESC, A. Kayyum. Bolevik htilalinden nce Kazak Trklerinde Eitim, Kltr, ve Fikir hayat, Trkler, XIX (2002), 438-447. ------------. Kazakistann Etnik Yaps Bu Etnik Yapnn Siyasal rgtlenmelere Etkisi. stanbul ,1999. ( Yaynlanmam Doktora Tezi) KEMOV,M. Evliyaata, Aykap, 1(1913) KIRIMLI,Hakan. Krm Tatarlarnda Milli Kimlik ve Milli Hareketler. Ankara, 1996. KIRIMLI,Meryem. Kazakistanda Milliyetilik, Trkler, XIX (2002), 364368. Ks, Kala bolgan Kazaktar Caynan, Kazak,10 (1913) KSHBEKOV,D. ve U. SUDUGOV. Philosophia. Almat, 1994. KLYASHTORNY, S.G. ve I.T. SULTANOV. Kazakistan Trkn Bin Yl. stanbul, 2003. KOCAGULOV,Saylav. Cetusu lkesinin, Cravdk-Akndk Desturu, Kazak Tarih,2 (2006),59-65. KOCAOLU,Timur. Macann iirleirnde Gne,Ate ve Alev, Trk Edebiyat Dergisi, ( Ocak 1984),34-37. KOMATSU,Hisao, Cedidi ve Deien Dnya ; Osman Hoca Ansna incelemeler, Haz. Timur KOCAOLU, SOTA, ( Harlem 2001) 300-313. KONIRATBAYEV,A.. Kazak Adebiyetinin Tarihi. Almat, 1994. KONIRATBAYEV,Ordal. Turar Rsklov Kogamdk Sayas cene Memlekettik Kzmeti. Almat, 1994. KOVALSKAYA, Svetlena. Kazakistanda Cedidilik, ev. Hatice BABAVATAN, Trkler, XVIII (2002) 644-651. KOYGELDYEV, Mambet. Ala Kozgal. Almat, 1996. KOZIBAYEV, Mana. Cavd aptm Tu Baylap. Almat, 1996. KUDAYBERDYEV,ekerim. Kazaktn Kanday kkan, Kazak Tarih, 1, (1993),34-37. KUDAYBERDYEV,ekerim. manm. Haz.Beysembay BAYGALYEV, Ermek KASEYNOGLI. Almat, 2000. KUDAYBERGAN, Huseyin. negeli Mugalim, Kazak,103 (1914) KURAT,Akdes Nimet. Kazan Trklerinin Medeni Uyan Devri (1917 Ylna kadar) D.T.C.F, XXIII, 3-4, (1965), 95-194. -----------. Rusya Tarihi. Ankara, 1993. KUTANOV,B. Otanmzdn Tarihi Tural Siyasi Engime. Almat, 1993. KUZEMBAYEV,A. Aykap, 5 (1914) LAZZERINI,J.Edward. From Bakhchisarai to Bukhara in 1893 smail Bey Gasprinskiis Journey to Central Asia, Central Asian Survey, III,4 (1984), 77-88. MACTOV, Ravili. Cahana Dostmuhammetov, Kazak Tarih, 5 (2004),96100. MADANOV,M. ve . Musin. Ul Dala Tarihi. Almat, 1994. MAGAVN,Muhtar. Kazak Tarihnn Alippesi. Almat, 1995. MAKSUDOV, Niyaz. Medrese Muhammediye, Kazak, 25 (1913) ------------.Trokide Medrese-i Muhammediye Baskarmas Tapnan, Kazak, 26 (1913)

275

MALDIBAYEV,M. Hayrl Ura, Aykap,6 (1911) MAMIRULI, Kmen. Kazak Tarihi. Almat, 1995. MARA,brahim. Trk Dnyasnda Dini Yenileme. stanbul, 2002. MARTNENKO,Nikolay. Ala Orda Sbornik Dokumentov. Almat, 1992. MASIMCANOV,A.. Kazak. Almat, 1994. MAYMAKOVA,Kulderya. XX. Yzyln Banda Kazakistanda Siyasi Durum ve Ala Orda Hareketleri. Ankara, 2001. (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) MCKENZE, E.Kermit. Chokan Velikhanov; Kazakh Princeling and Scholar, Central Asian Survey, VIII,3 (May1989), 1-22. MENDBEKOV, Baktcan. Gazetalarmz, Aykap, 6 (1912) MEMBAYEV,Serik. Patalk Reseydin Otarlk Sayasat. Almat, 1994. MINCAN, Nimet. Kazaktn Kskaca Tarihi. Almat, 1994. MIRZAHMETOV, Mekemtas. Kazak kalay Orustandrld. Almat, 1993. -----------. Turkistanda Tugan Oydar. Almat, 1998. MUHAMMEDDN,Rafael. Trkln Douu ve Geliimi. stanbul, 1998. MURATULI, Adilbay. Kzlcar Vezinden, Kazak, 1914, MUSA,G.. Seyit Battal Mamnov, Aykap, 4 (1914) NISANOVA, Seniya. M. Seralin, Trki Halktar Tural, Kazak Tarih, 5 (2004),69-72. NSANBAYEV, Abdilmalik. Kazaklarn Byk airi M. Omarhanul Avezov, Avrasya Ettleri, III, 4 (1996),112-125. NUGALYEV,R.N. Abay Ensiklopediya. Almat, 1995. NURLIBEKOV,Kencebek. Evliyeata Uyezdindegi Kterilister,,6 (2004),4245. NURPEYSOV,Kenes. Ala hem Ala Orda. Almat, 1995. ------------. Ala cene Ala Orda Tarihnn Zerttevli Haknda, Kazak Tarih, 1 (1994), 7-17. ------------.Cetisulk Ala Kayratkerleri, Kazak Tarih, 2 (2002),59-63. NURTAZNA, Nazira. Reseydin Kpultt Turkistanda Crgizgen Syasat, Kazak Tarihi, 6 (1994), 37-44. OCANOVA,Canar. Halal Gabbasov, Kazak Tarih, 4(2004), 101-107. OLCOTT,Martha Brill. The Kazakhs. Stanford, 1987. OMRZAKOV,Ocetbek. Reseyge Koslgannan Ne Uttk ?. Almat, 1999. ORALTAY, Hasan. The Alash Movement in Turkestan, Central Asian Survey, IV, 2 (1985),41-58. ------------. Kazak Trkleri. stanbul, 1976. ------------.Ala. stanbul,1973. ORDAYEVA, Gulcahan. Kke Kemengerovtn Tarihi Enbekteri, Kazak Tarih, 1(1996), 43-47 OTENYAZOV,Samat. okan ken Orta. Almat, 1995. OZGANBAY, .. Resey Memlekettik Dumas cene Kazakstan(1905-1917). Almat,1999. MUHAMMETEV, Muhtar Kul. Ala Ardageri. Almat,1996.

276

TENYAZOV,Samat. Kazakstannn 19. Gasrdag Alevmettik HalAhval, Kazak Tarih, 1(1994), 39-45. ZDEMR, Aur. Kazak Trklerinin Byk Edibi Miryakup Dulatul, Bilig, 3 (1996), 162-171. ZDEMR, Emin.Sovyet Dnemi Tarih Aratrmalar ve Tarih retiminde Kazakistann Rusyaya gnll Katlma Meselesi, Trk Kltr, 453, (Ocak 2001),61-64. PIRMANOV,Adilcan ve Aycan KAPEYEVA. Kazak nteligetsiyas. Almat, 1997. PERCE,A.Richard. Russian Central Asia 867-1917 A Study in Colonial Rule, Berkeley and Los Angeles, 1960. PUNA, Klavdiya. Tarih-i Raididin Tercimesi Tural,Kazak Tarih, Nu.4, (2004) PRVRATSKY,G. Bruce. Muslim Turkistan,( Kazak Religion and Collective Memory). London, 2001. RADLOFF,W. Sbiryadan, ev.Ahmet TEMR. stanbul,1956. RASHD,Ahmet. The Resugence of Central Asia. London, 1994. RASULUYEV,Abdurahman.Medrese Resuliye, Kazak, 249 (1917) RAZANOV, A.. satay Taymanolu. Almat, 1996. RIGAL, Nurcan. Avezov cene Ala. Almat, 1997. RORLCH,A.Azade. The Volga Tatars : A profile in National Resilience. California,1986. ROY, Oliver. Yeni Orta Asya ya da Uluslarn mal Edii. stanbul, 2000. RUSTEMOV,L. Ceti Carg . Almat, 1992. RUSTEMOV,Savlabek. Ornbor Muftiligi cene Kazaktar, Kazak Tarih, 4 (2004), 48-52. SABOL, Steven. The Creation Of Soviet Central Asia; the 1924 National dalimitation, Cenral Asian Survey,14(2) (1995), 225-242. -----------.Russian Colonization and The Genesis of Kazak National Consciousness. New York,2003. SAKENOVA,Gulzhanat. Kazakistandaki Ala Milli Kurtulu Hareketi ve Trkiyedeki Milli Kurtulu Hareketi ile Mukayese (1917-1923. stanbul, 2002. (Yaynlanmam Doktara Tezi) SALGARN, Koygara. Anna Cetip Akkatin Aytayk, Kazak Tarih, 1 (1993),41-46. SALKINBEK,Dosal. Tavelsizdikke Deyingi Kazak Baspasz. Kazak Tarih, 4 (2004),114-117. SARAY,Mehmet. Kazak Trkleri Tarihi. stanbul, 1993. SARAY,Mehmet.Rusyann Asyada Yaylmas, Tarih Enstits Dergisi, 279-302 SERALN,Muhammetcan. Emle Meselesi, Aykap,.4 (1914) ------------. Ornu Tolmastay lm, Aykap, 17 (1914) ------------. Kazak Kay Zamanda Rusyaa Karagan, Aykap,5 (911) ------------. Kazak Kandastarmza, Aykap, 4(1911) ------------. Marcani, Aykap, 14 (1914) ------------. Baskarmadan, Aykap, 1 (1911)

277

-------------. afar Troyysk Aykap, 1(1913) SATBEYEVA,.K.. ekerim Kudayberdiyev. Almat,1990. SESEKEV,H. Durustk Colu, Aykap, 8 (1914) SEYDALN,Chana.Azp Tozp Ketpeske Ne Amal Bar?, Kazak,24 (1913) ------------. Bas Kosu, Aykap,16 (1913) SIMAGULEVA,Svetlana. Karkaral Petisiyas, Kazak Tarih, 1(1996), 4753. SMRNOV, E.T. Kenesar cene Szdk Sultandar. Almat, 1992. SOKOL, Edward Dennis. The Revolt of 1916 in Russian Central Asia. Baltimore, 1953. SYLEMEZ, Orhan, Bamszln 10. ylnda Kazakistan Cumhuriyeti, Trkler,XIX (2002),345-363. SUBHANBERDNA,Ukiltay. Kazak, Ala, Sararka, Mazmundalgan Bibliyorafyalk Krsetki. Almat, 1993. ------------. Dala Valayat Gazeti. Almat, 1996. ------------. Kazak. Almat,1998. SUBHANBERDNA,U. ve S.DANROV. Aykap. Almat, 1995. SUBHANBERDNA,U. ve S.DANROV. Dala Valayat Gazeti. Almat, 1994. SUTUYEV, Ali Ekber Efendi, Sbiryada Karkaral ehrinden, Tercman, 16( 30. April 1891), 31. LDEBAY, Sabit. Turklk cene Kazakistandag Ult-azattk Kozgals. Almat, 2002. ORMONOVA, Aygul. Kazak Baspasznn Tarih Kalay Burmalagan, Kazak Tarih, 2(2004), 92-95 ONAYULI,Telcan. Yer Tadr El Tadr. Almat, 1995. UYAEV,C. Birge Kozgalayk, Aykap, 6 (1912) TAMR, Ferhat. Ahmet Baydursunolu ve 1926 Bak Trkoloji Kongresi 1926 Bak Trkoloji Konresinin 70. Yl Dnm Toplants. Ankara, 1999.115-119. TANEKEEV,Seydelit. 1916 Ereviltbe Aserleri. Almat, 1994. TAYMAS, A. Battal. Rus htilalinden Hatralar. stanbul, 1947. TELEYOVA,Almira. Tevke HanTusndag Kazak-Ors Katnastar, Kazak Tarih, 1(1996), 33-37. TEMR,Ahmet. Trkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri. Hayat-lmi Kiilii-Eserleri. Ankara, 1991. TLEYBERGENOV,C. Kz Balalar Haknda Bir Eki Sz, Aykap,8 (1912) TLLERDEN.Broga Kii Civer, Kazak,177 (1916) -----------.ekispey Bekispeydi, Kazak, 167 (1916) TOGAN, Zeki Velidi. Hatralar. Ankara, 1999. -------------. Bugnk Trkili(Trkistan). stanbul, 1981. TRK BALASI. Kazaktn Tarihi, Kazak 1 (1913) TRK,Vahit. Kazak Aydnlanma Hareketi erisinde Ahmet Baytursun ve almalar Trkler, XVIII(2002), 665-673. TRKOLU,smail. Rzaeddin Fahreddin. stanbul,2000.

278

UYAMA,Tomohiko. The Kazakh Intelligetsia at the Crossroads of Three Civilizations, Trkistanda Yenilik hareketleri ve htilaller: 1900-1924 Osman Hoca ansna incelemeler, Haz. Timur KOCAOLU SOTA, (Harlem 2001), 393-401. UZEL, Lokman. 1905 Ylnda Kazakelinde Balayan Ala Orda Partisi ve Ala Hareketi, Dr Baymirza Hayit Armaan. stanbul , 1999. 263-278. VELULLA, Haliulla. Til Saktavlk,Aykap, 9 (1912) WHEELER, Geoffrey. The History of Soviet Central Asia. London, 1964. YALINKAYA,Alaadin. Smrgecilik ve Panslavizm Inda Trkistan. stanbul, 1997. YALIN,Seyfullah. arlk daresindeki Kazakistanda Ticari Hayat, Trkler, XIX (2002), 398-407. YARKIN, brahim. Trkistanda Kazak Trklerinde Uyan ve lk Fikir Adamlar Trk Kltr,135 ( Ocak 1974 ) 200-203 YEMELANOVA,M.Galina. Russia and Islam. London,2002. YORULMAZ, Osman. Aleksey vanovi (Kutlu Muhammet) Tevkelev, (Seceresi ve dil-Yayk ve Kazak tarihindeki Rol), Bilig,34 (2005), 125132. ZENKOVSKIY,A.Serge. Rusyada Pantrkizm ve milliyetilik.ev..KANTEMR. stanbul, 1978. 7 Avgust Kenesinin Kavls, Kazak,192 (1916) Ahbar- Dahiliye, Tercman, 36 (9.Sentabr, 1897), 143. Ala Partiyasnn Programasnn Cobas, Kazak,251 (1917) Ala birlii, Kazak, 257 (1917) Ala Partiyas, Kazak, 250 (1917) Aykap Toktalu, Kazak, 148 (1915) Bastrlar Sz, Aykap, 11 (1911) Birlik Tuv, Kazak, 236 (1917) Bizdin Caktan Br Cumus, Dala Valayat Gazetas,48 (1888) Braga Kisi Civer, Kazak,177 (1916) Broga kini Kisi Koyu Tural, Kazak,210 (1916) Calp Kazak Svezi, Kazak, 237 (1917) Calp Kazak Svezinin Kavls, Kazak, 234 (1917) Cana Algan Kavmdar, Kazak , 245 (1917) Cana Kitap, Dala Valayat Gazetas, 34 (1889) Cana Okimettin Cylstar hem Soyzda, Kazak, 228 (1917) Cas Azamat, Kazak, 263 (1918) Cigitterdin Amandk Habarlar, Kazak, 249 (1916) Cumularu Kaytaru, Kazak, 228 (1917) Dahili Haberler, Tercman, 30 (29 yun,1899), 125. Deputat Hatt, Kazak, 191 (1916) Erkin Dala Ksab, Kazak, 246 (1917) Gubernatr Carl, Kazak, 188 (1916) Kazak deen szdn Kanday kkan tural Kazak Tarih, 1 (1993),16-17. Kazak Svezi, ki Habarlar, Kazak, 236 (1917)

279

Kazaktan Soldat Alu Meselesinde Nogay Gazetterinin Pikiri, Kazak, 154 (1915) Kazaktan Soldat Alu, Kazak, 153 (1915) Krdan Hat Dala Valayat Gazetas, 28(1892) Kpeli Hem Oturuku Norma, Kazak, 20 (1913) Medrese Osmaniya, Kazak, 265 (1916) Medrese Galiyadan Okup kkan akirtterden Bir tn- Kazak, 173 (1916) Medrese-i Haseniye Kazak, 265 (1918) Medrese-i Omaniye Baskarmasnan Kazak, 191 (1916) Medresenin 10 cldk Toy, Kazak, 246 (1917) Memleket Tilderi Dala Valayat Gazetas, 13 (1891) Meyram Bolgan KnDala Valayat Gazetas, 44(1888) Misal Boluga Cararlk Bir Mektep, Aykap,12 (1913) Musilman Fraksiyasnn Hatt Kazak,5 (1913) Mftilik Caynan, Aykap, 15, (1914) Nogaydarn Kr Caynda Turmuu Kazak Halktarna Timi Cnderi, Dala Valayat Gazetas, 12-13 (1901) On-Bun Dala Valayat Gazetas, 26 (1891) Ornbor 15 Iyun, Kazak, 189 (1916) Ornbor 8 Iyul, Kazak, 188 (1916) Ornbor 9 Yanvar, Kazak, 45 (1914) Ornbor 22 Iyul, Kazak, 190 (1916) Ornborda Kazak Cyls, Kazak, 191 (1916) Resey, Angiliya Hem ran Kazak, 155 (1915) Rettenu Kerek, Kazak, 222 (1917) Sayasat Kyi, Kazak, 213 (1917) Semipalatinsk, Tercman, 7 (17.Febral 1897), 27. Soutsun Bet Als, Aykap, 16(1914) Sugs Maydannda Kazak Cumuskerler Kazak, 186 (1916) Tag Calp Kazak Svezi, Kazak, 234 (1917) Torgay Oblusunda Irgz Yeri Hakknda, Dala Valayat Gazetas, 18 (1891) Ucreditolneye Sobraniyeni akuru Cumustar, Kazak, 2227 (1917) Ulgili El, Kazak, 190 (1916) Yedisu Vilayeti, Tercman, 11 (2.April 1891)

280

ZET

Orta Asyann geni bozkrlarnda yaayan kazaklar Trklerin Kpak koluna Hanlarn dahildir. Kazaklar 15. zamannda czlere en yzylda Kerey kurarak devrini gl ve Canibek sahnesine nderliinde Kazak Hanlnn tarih

ktlar. Kasm han sonunda

yaayan Kazak

hanl, daha sonra Mool kavimlerinin saldrlar ve i ekimeler zayflayarak blnd. 19. yzyldan itibaren ise Kazak topraklarna Rus saldrlar balad. 19. yzyln ortalarnda Rusya, Kazak topraklarn tamamen igal etti. Rusyann Kazaklar zerinde uygulad smr ve asimilasyon gebe politikalar kltrn , Kazaklar Tatarlar sosyal, kltrel ve ekonomik adan derinden etkiledi. 19. yzyl boyunca Kazaklar, yoluyla slam kltrnn ve Rus kltrnn etkisi altnda kaldlar. Bu yzyl boyunca Tatarlar Rusyann da tevikiyle Kazak kltrel hayat zerinde etkili oldular. Kazakistana gelen Tatar memur,tccar ve din adamlar Kazakistanda bu slamn gelimesinde etkili oldular. dil-Ural blgesinde alan medreselere eitim amacyla giden Kazak genleri etkinin daha da artmasna sebep oldu. 19. yzyl boyunca Kazaklar zerinde etkili olan Rusyann Kazaklar Ruslatrmak iin uygulad asimilasyon politikalar Kazaklar zerinde etkili oldu. Rus ve Tatar etkisinde gelien Kazak kltrel hayatnda 19. yzylda Kazak aydnlar aydnlar Halknn yetimeye kt balad. Bu aydnlar arasnda okan ve eitim Velihanov, brahim Altnsar ve Abay Kunanbayev bulunmaktadr. Bu gidiini, Rus ekonomik durumun ve Avrupa seviyesinin ykseltilmesiyle, medeniyetinin

benimsenmesiyle durdurulabileceine inandlar. 19. yzyl boyunca gelien Rus ve Tatar kltrel etkisi 20. yzyln bandaki Kazak aydnlar zerinde de etkili oldu. Bu dnemde Kazak dnce hayatnda iki etkili aydn snf ortaya kt.

281

Bunlardan birincisi Cediti aydnlardr. Bu aydnlarn byk ksm dilUral blgesinde medreselerde eitim aldklar dnemde ceditilik dncesinden etkilendiler. Kazaklarn kltrel kalknmasn slamn yol gstericiliinde gerekletirmek isteyen bu aydnlar, Kazaklarn dier Trklerle olan soy bana da nem verdiler. 20. yzyln banda Kazakistanda oluan ikinci aydn grubu ise Batc aydnlard. Bu aydnlar, Rus orta eitim kurumlar ve yksek eitim kurumlarnda eitim aldklar dnemde Rusyada ve Avrupada gelien fikir akmlarndan etkilendiler. Bu aydnlarn temel zellii Kazaklar arsndaki yenileme hareketlerini sekler bir gerekletirmek istemeleri ve Kazak milli kimliine nem vermeleridir. Kazak dnce hayatnda gelien fikirler siyasi dncesinin olumasnda etkili oldu

282

ABSTRACT

Kazaks who live on thes broad steppes of the Middle Asia are included in Kpak ancestry of Turks. Thet took their place at the stege of history in the 15. century, after founding The Kazak Khanate with their leaders; Kerey owing to invasions of and Canibek Khan. Yhe best times of the tribes and thequarrells inside it was Kazak Khanete passed during the leadership of Kasm Khan but then Mogol seperated in to ordas(Cz) The invasions of the Russians started in the 19.century and towards the middle of the 19. century Russians invaded the Kazak land complately. Exploitation and the asimilation policy of the Russian effected The Kazaks deeplly in terms of social, cultural and economic aspects. During the 19. century Kazaks were influenced by the nomadic culture, Islam culture throught the Tatars and the Russian culture. Tatars with the support of Russian influenced the Kazak culturel life along the 19. century. Tatar officials , merchants came to Kazahstan had a main and religious functionaries who role to speread the Islam in

Kazakhstan. Kazak youths who went to medrese in the Idl-Ural reregion for education caused to faster this impact more. Asimilation policy oh the Russians on the Kazaks throughout the 19. century reached its aim and effected the Kazaks. Kazak intellectuals sterted to grow in the Kazak cultural life which developed in the shade of Russians and Tatars; okan Velihanov, brahim Altnsar and Abay Kunanbayev were amoung them. These intellectuals believed that improvement in the economic and edocation fields and adoption of Russian and european civilizations could and the bad situation oh the people. The inluence of Russian and Tatar culture developed in the 19. century effected also the Kazak intellectuals of the 20 century. In this period ywo effective Kazak intellectual class appeared in the Kazak

283

philosphy. One of these two classes are Jadidist intellectuals. Majority of them were influenced by the Jadidizm thought during their education in the Kazak culture by the help of the guidence of Islam, gave importance to the race bond between the Kazaks and the other Turks. Second of the intellectual clases appeared at the begining of the 20. centuryin Kazakstan were westernized intellectuals. They were influenced by the thought movements dveloped in Russia and Europe during their education years at the Russian middle schools and the collages. Main characteristics of these intellectuals were their desire to make real the innovation movements secularly and the sigfiance to Kazak national identity by them The opinions developed in the Kazak philosophy effected the political thought of it.