T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

MAKNE TEKNOLOJS

LLENDRME VE YZEY LEMLER

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda

NDEKLER
AIKLAMALAR................................................................................................................... iv GR........................................................................................................................................1 RENME...............................................................................................................................3 1. ZLEN RESM LLENDRMEK ..............................................................................3 1.1. llendirmenin nemi ve Gerei ..........................................................................3 1.2. llendirme Kurallar ............................................................................................3 1.3. llendirme Elemanlar .........................................................................................4 1.3.1. l izgileri..................................................................................................................5 1.3.2. l Balama izgileri ..................................................................................................8 1.3.3. l izgilerinin Snrlandrlmas...............................................................................11 1.3.4. Teknik Resimde Ok izme Kurallar ...........................................................................12 1.3.5. l Rakamlar .............................................................................................................14 1.3.5.1.ki Esas Okuma Dorultusuna Gre Yazmak (1. Metot)............................................14 1.3.5.2. Metotla lgili Uygulama Kurallar .............................................................................16 1.3.5.3. Bir Okuma Dorultusuna Gre llendirme (2.Metot-Tercih Edilmez).................18 1.3.6. Klavuz izgileri (TS 88 - 22 Kasm 2000)..................................................................19 1.3.7. aretler .........................................................................................................................20 1.4. llendirme Sistemleri ........................................................................................20 1.4.1. Fonksiyonla (Grevle) lgili llendirme ..................................................................21 1.4.2. retimle lgili llendirme ........................................................................................21 1.4.3. Kontrolle lgili llendirme .......................................................................................22 1.4.4. llendirme eitleri..................................................................................................23 1.4.4.1.Paralel llendirme ..................................................................................................23 1.4.4.2. Zincirleme llendirme ...........................................................................................23 1.4.4.3. Artan Kademeli llendirme...................................................................................24 1.4.4.4. Koordinatlarla llendirme .....................................................................................25 1.4.4.5. Birleik llendirme...............................................................................................26 1.4.4.6. izelge Yardmyla llendirme .............................................................................27 1.5. llendirmenin Dzenlenmesi.............................................................................27 1.5.1. Paray Meydana Getiren Geometrik Elemanlara Gre llendirme.........................28 1.5.1.1. Ana ller................................................................................................................28 1.5.1.2.Konum lleri ..........................................................................................................28 1.5.1.3. Kenar- Kenar Metodu ................................................................................................30 1.5.1.4. Kenar-Eksen Metodu .................................................................................................30 1.5.1.5. Eksen-Eksen Metodu .................................................................................................31 1.6. llerin Yerletirilmesi........................................................................................32 1.6.1. Para Yapm Resimlerinde ...........................................................................................32 1.6.2. Montaj Resimlerinde.....................................................................................................33 1.6.3. Benzer Paralarda .........................................................................................................34 1.6.4. Paralarda Kalnlklarn llendirilmesi ....................................................................34 1.6.5.eitli Elemanlarn llendirilmesi.............................................................................35 1.6.5.1. aplar.........................................................................................................................35 1.6.5.2. Yaraplar ..................................................................................................................36 1.6.5.3. Kreler .......................................................................................................................38 1.6.5.4. Yaylar ........................................................................................................................38

1.6.5.5. Kareler .......................................................................................................................39 1.6.5.6. Anahtar Az Genilikleri..........................................................................................40 1.6.5.7. Dikdrtgenler ............................................................................................................40 1.6.5.8. Eimler ......................................................................................................................41 1.6.5.9. Sivrilikler ve Konikler ...............................................................................................42 1.6.5.10. Pah ve Havalar .......................................................................................................42 1.6.5.11. Blntler ve Admlar .............................................................................................44 1.6.6. zel ller..................................................................................................................47 1.7.lekler...................................................................................................................53 1.7.1. Tantm ve nemi ........................................................................................................53 1.7.2. lek eitleri ..............................................................................................................53 1.7.2.1. Gerek Byklk lei ...........................................................................................54 1.7.2.2. Byltme lei .......................................................................................................54 1.7.2.3. izimin Kltme lei ..........................................................................................55 1.7.3. leklerle lgili Genel Kurallar ....................................................................................56 UYGULAMA FAALYET .........................................................................................59 LME VE DEERLENDRME ...............................................................................60 PERFORMANS TEST ................................................................................................62 RENME FAALYET -2 ..................................................................................................64 2.YZEY KALTE ARETLERN ZMEK ....................................................................64 2.1. Yzey Przll.................................................................................................64 2.1.1. Tanm...........................................................................................................................64 2.1.2. Yzey Kaliteleri............................................................................................................66 2.2. Yzey leme aretlerinin Tantm, Gerei ve nemi .........................................67 2.2.1. aret (Sembol) eitleri ...............................................................................................67 2.2.2. Yzey Durumlarnn Gsterilmesi (TS 2040/ubat 1999) ...........................................68 2.2.3. Yzey Przllnn Gsterilmesi ............................................................................69 2.2.4. malt Metodunun Belirtilmesi .....................................................................................69 2.2.5. Esas Uzunluk ve Dalgalln Belirtilmesi....................................................................70 2.2.6. Yzey Yapllarna ait zelliklerin Gsterilmesi ........................................................70 2.2.7. leme Paylarnn Gsterilmesi .....................................................................................71 2.2.8. Dier Przllklerin Belirtilmesi................................................................................72 2.3. Resim zerinde Yzey leme aretleri................................................................72 2.3.1. Grafik Sembollerin Boyutlar .......................................................................................76 2.3.2.rnekler .........................................................................................................................78 2.4. malt Yntemlerine Gre Yzey Kaliteleri ..........................................................79 UYGULAMA FAALYET .........................................................................................81 LME VE DEERLENDRME ...............................................................................82 PERFORMANS TEST ................................................................................................83 RENME FAALYET -3 ..................................................................................................85 3.TOLERANSLAR ................................................................................................................85 3.1. Toleransn Tanm ve nemi .................................................................................85 3.2. Toleranslarn Snflandrlmas ..............................................................................85 3.2.1. Boyut Toleranslar (TS 1845, TS 450, TS 1980, TS 1506) ..........................................85 3.2.2. ekil ve Konum Toleranslar (TS 1304, TS 1498), ISO 1101).....................................86 3.3. Tolerans Gerektiren Sebepler ...............................................................................86 3.3.1. Yapmda Makine ve Avadanlklarn Hatalar ...............................................................86

ii

3.3.2. l Aletleri Hatalar....................................................................................................86 3.3.3. Is ve Ik Hatalar.........................................................................................................86 3.3.4. Kiisel Hatalar...............................................................................................................86 3.4.Toleransn Genel Kavramlar..................................................................................86 3.4.1.Toleranslarn, Sapmalarn ve Altrmalarn Sembolleri ...............................................96 3.5. Tolerans izelgelerini Okuma ...............................................................................97 3.6. Resim zerinde Toleranslar Gstermek .............................................................104 UYGULAMA FAALYET .......................................................................................117 LME VE DEERLENDRME .............................................................................118 PERFORMANS TEST ..............................................................................................119 CEVAP ANAHTARLARI ...................................................................................................121 MODL DEERLENDRME.............................................................................................123

iii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN 211GS0010 Makine Teknolojileri Bilgisayar Destekli Makine Ressaml, Endstriyel Kalplk, Endstriyel Modellemecilik, Makine malatl. llendirme ve Yzey lemleri 40/32 Teknik resim izim ortamnda uygulanmaldr. Temel Teknik Resim dersinin 2 numaral Grn karma modln alm olmak. llendirme ve yzey ilemleri yapmak. GENEL AMA: Gerekli ortam salandnda bu modl ile makine paralarnn imalat iin hazrlanm grnleri zerinde llendirme yaparak, yzey ileme iaretleri ve tolerans deerlerini gsterebileceksiniz. AMALAR: 1. izilen resmi kurallara uygun llendirme yapabileceksiniz. 2. Yzey kalite iaretlerini standartlara uygun izebileceksiniz. 3. Toleranslar izelgeden doru olarak belirleyip yazabileceksiniz. Teknik resim izim ortam, resim masas,rnek model paralar, izim ara ve gereleri, lme ve kontrol ara-gereleri. Modln iinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen lme aralar ile kazanlan bilgi ve becerileri lerek kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modl sonunda size lme arac uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir. Faaliyetin sonundaki sayfada size uygulanacak oktan semeli test ve bir adet performans uygulama testi bulacaksnz.

DAL/MESLEK DERSN ADI SRE AIKLAMA N KOUL YETERLK

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

iv

GR GR
Sevgili renci, Gnmzde Makine Teknolojileri alan lkemizde ve yurt dnda ok geni bir kitleye hitap etmektedir. Teknik resim bu alann ortak anlama dilidir, temel kurallara ve uluslararas standartlara uygun izildii zaman dnyann her yerinde kolaylkla okunup btn bilgileriyle anlalr. Teknik resimde bir parann grnleri onun sadece biimi hakknda bilgi verebilir, parann boyutlarn (genilii, ykseklii, derinlii vb.) ise resim zerindeki lleri okuduumuz zaman anlayabiliriz. Makineleri meydana getiren paralar arasndaki boyut ilikileri ok nemlidir. Ayr yerlerde ve ayr iiler tarafndan yaplan paralarn yerlerine takldklar zaman rahata almalar gerekir. Bu zelliklere sahip paralarn imalat ancak eksiksiz ve gereine gre llendirilmi ve yzey ilemleri tanmlanm teknik resimlerle mmkndr. Makinelerin zamanla eskiyen, anan veya krlan paralarnn yeniden imalat sz konusu olunca llerin gereklilii daha iyi anlalr. Bu modlde ilk olarak bir teknik resmin llendirme kurallarn ve resimler ile lekler arasndaki balanty reneceksiniz. kinci blmde, resimlere yzey ilemlerinin nasl uygulanmas gerektiini kavrayacaksnz. nc ve son blmde ise bir teknik resmin kabul edilebilir hata paylar ile (tolerans) nasl tanmlandn reneceksiniz.. Bu modl baar ile tamamladnzda, deiik makine paralarnn imalat iin gerekli olan grnlerini, llendirme kurallar, yzey kaliteleri ve toleranslar ile birlikte izebileceksiniz. Bylece, Makine Teknolojileri sektrnde alan kalifiye elemanlarn sahip olduklar bilgi ve becerileri kazanarak mesleinizde sz sahibi olabileceksiniz.

RENME FAALYET-1 RENME

AMA
Bu renme faaliyetinin sonunda izilen resmi kurallarna uygun olarak llendirebileceksiniz.

ARATIRMA
Deiik makine paralarnn retimini yapan atlyeleri gezerek, retim yntemleri hakknda bilgi alnz. Makine Teknolojisi sektrnde kullanlan lme aralar ve bunlarn zelliklerini bildiren kataloglar toplaynz. lme ve kontrol yntemlerini aratrnz. Topladnz materyalleri snf ortamnda arkadalarnzla paylanz.

1. ZLEN RESM LLENDRMEK

1.1. llendirmenin nemi ve Gerei
Bir cismin biimi grnlerle belirtildikten sonra bu grnler zerine gerekli ller, yzey kaliteleri, toleranslar ve aklamalar eklenerek retimi iin gerekli teknik resim tamamlanr. Paralarn teknik resimlerini izen ve llendiren kiiler, yapm alet ve makinelerini yapm metotlarn ve yapm annda iinin hissedecei ihtiyalar hakknda bilgi sahibi olmaldr. Bylece llendirme yaparken ilem sralar, yapm metotlar, atlye imkanlar ve paralarn bitmi hali zihinde daha rahat canlandrlr. Sonuta, ller gerekli yerlere ve doru olarak konulabilir. Bu aklamalardan sonra l ve llendirmenin tanmn u ekilde yapabiliriz; l: Bir l rakamyla bir l biriminden meydana gelen fiziksel byklktr.(TS 11398). llendirme: Bir parann bykln, yzeyler arasndaki mesafelerini, girinti ve kntlarnn yerlerini, yzeylerin nasl ileneceini, malzeme cinsini vb. bilgilerin izim zerinde izgiler, semboller, rakamlar ve yapm bilgileri halinde ifade edilmesidir.

1.2. llendirme Kurallar

1. Verilen ller, teknik resimde gsterilen cismin en son durumu iin geerlidir. 2. Gsterilen son durum cismin ham (ilenmemi), yar maml (yar ilenmi) veya maml (tam ilenmi) durumu olabilir. 3. Teknik resimde llerin yerletirilmesinde ve l izgilerinin snrlarnn belirtilmesinde teknik resmin izim ekli (elle veya bilgisayar destekli) etkili olabilir. 4. zel durumlarda hangi llerin verilecei teknik resmin kullanma amacna baldr. rnein: konstrksiyon resmi, imalat resmi, l ve kontrol resmi, montaj resmi vb.

5. Bir l zorunlu olmadka resim zerinde bir defadan fazla kullanlmamaldr. 6. Bir eleman en ak ekilde hangi grnte belli oluyorsa, ller o grne konulmaldr. 7. Grnlerde uzunluk llerinin birimi yazlmaz. l birim; makinecilikte mm (milimetre) cinsinden verilir. Farkl bir birimin kullanlmas durumunda birim lden sonra yazlmaldr. 8. Ondalk yaz trndeki l rakamlarnda ondalk iareti olarak virgl (,) kullanlmaldr. 9. Matkap, rayba, delikler, vb. llendirilirken mmkn olduu kadar standart boyutlar kullanlmaldr. 10. iyi ve dier ilgilileri hesap yapmaktan kurtaracak yardmc ller kullanlabilir, ancak bu llere tolerans verilmez ve ller parantez iine alnr. 11. Grevle ilgili ller resim zerine dorudan yazlmaldr. Delik ve silindir biimli paralar arasndaki uzaklklarn gsterilmesinde ller eksenden eksene konulmaldr. 12. Grevle ilgili olmayan ller yapm ve kontrol kolaylatracak ekilde konulmaldr. 13. Aklama yazlar yataya paralel az ve z olarak yazlmaldr. 14. malat srasnda kendiliinden meydana gelen yerlere l verilmemelidir. 15. Gerektiinde tolerans verilecek llere, toleransn konulmas ve yazlmas TS 450 ye gre yaplmaldr. Yukarda belirtilen genel ilkeler llendirme faaliyeti ierisinde detayl olarak ele alnacak ve rnekler zerinde size gsterilecektir.

1.3. llendirme Elemanlar

TS 11398/ Nisan 1994 standardna gre llendirme elemanlar olarak l izgisi, l balama izgisi, l izgisi snrlaycs, l rakam, Tolerans sembol, l birimi, eitli iaretler Klavuz izgileri kullanlmaldr (ekil 1.1).

ekil 1.1: llendirme Elemanlar

1.3.1. l izgileri l verilecek yerin uzunluunu gsteren rakamlarn yazld ve l verilecek elemana paralel izilen srekli dar ine izgilere, l izgisi denir. Bu izginin kalnl resim zerinde kullanlan izgi grubunun dar izgisidir. rnein 0,5 grubu iin en ince izgi 0,25 mm dir. l izgilerinin kullanlmasyla ilgili zellikler. 1. l izgisi resmin byklne gre grnn 8~12 mm dna izilmelidir. ki l izgisi arasndaysa 7~10 mm aralk braklmaldr (ekil 1.2). 2. Uzunluk lleri llendirilen uzunlua paralel izilmelidir (ekil 1.2).

ekil 1.2: l izgileri

3. A ve yay lleri, ann tepe noktas ve yayn merkezi etrafnda daire yay olarak izilmelidir (ekil 1.3). 4. 30 O ye kadar a lleri aortayna yaklak dik bir dz izgi olarak izilebilir (ekil 1.3a)

ekil 1.3: A ve Yay lleri

5. Koparlm paralarn llendirilmesinde l izgisi koparlmaz (ekil 1.4).

ekil 1.4: Koparlm Parann llendirilmesi

6. l izgileri, birbirleriyle, srekli geni izgiler ve balama izgileriyle kesimemelidir (ekil 1.5). Kesime zorunlu olduunda l izgileri koparlmamaldr.

ekil 1.5: l izgilerinin Kesime Durumu

7. l izgisi, ap llerinin gsterilmesinde (ekil 1.6a), Grn veya kesit olarak bir simetrik cismin sadece yarsnn gsterilmesinde (ekil 1.6c), Bir cismin yarm kesit olarak gsterilmesinde (ekil 1.6d), Merkez noktalar resim alannn dnda olan llendirmelerde (ekil 1.6e), ksa braklmaldr.

ekil 1.6: l izgilerinin Ksa Braklmas

1.3.2. l Balama izgileri l konacak yzeylerin devam olan srekli dar izgiye l balama izgisi denir Bu izgi resimde kullanlan izgi grubunun en ince izgisidir. rnein; 0,5 grubu iin dar izgi 0,25 mm dir. l balama izgisinin kullanlmasyla ilgili zellikler; 1. Uzunluk llerinde l balama izgileri, ilgili l elemanlarna gre genellikle dik olmaldr (ekil 1.7). 2. l balama izgisi son l izgisinden 2~3 mm darya uzatlr (ekil 1.7). 3. l balama izgisi srekli geni izgiyle boluk brakmadan izilmelidir (ekil 1.7). 4. l balama izgileri mmkn olduu kadar srekli geni izgilerle ve l izgileriyle kesimemelidir (ekil 1.7). Bu izgilerin kendi aralarnda kesimesine izin verilir.

ekil 1.7: Balama izgileri

5. evrelerin birbirini kesen uzantlar kesime noktasn biraz aacak ekilde izilmelidir (ekil 1.8a). 6. Ke kavislerinin llendirilmesinde, l balama izgisi bunlarn evre izgilerinin uzantlarnn kesime noktasndan balamaldr (ekil 1.8b).

ekil 1.8: Kelerin Belirtilmesi

7. l balama izgileri, uzantlar aka grlyorsa koparlabilir (ekil 1.9ab). 8. Srekli geni ve eksen izgisi balama izgisi olarak kullanlabilir (ekil 1.9a). 9. A lleri iin ann kollar uzatlarak l balama izgisi oluturulmal veya ann tepe noktas uzatlmaldr (ekil 1.9b).

ekil 1.9 : Balama izgilerinin Kesilmesi.

10. l izgisi snrlaycs iaretlerinin (ok vb.) geni izgilerle kesimesini nlemek iin l balama izgileri, llendirilen elemana eik (tercihen 60O) ve birbirine paralel konumda izilmelidir (ekil 1.10).

ekil 1.10: Balama izgilerinin Eik izilmesi

11. Birbirinden uzakta bulunan ayn l ve toleranstaki eit ekil elemanlar, aklk olduunda birbiriyle ortak bir balama izgisiyle birletirilir (ekil 1.11).

ekil 1.11: Ayn Elemanlarn Birletirilmesi

12. zel amalar iin byk izgi kalnl kullanlan teknik resimlerde (rnein bask kliesi resimlerinde) l balama izgileri d ller iin evre izgilerinin d tarafnda ve i ller iin i tarafta gsterilmelidir (ekil 1.12).

ekil 1.12: Kaln izgilerde llendirme

13. l balama izgileri iki grn birletirmemeli ve tarama izgilerine paralel izilmemelidir (ekil 1.13).

10

ekil 1.13: ki Grn Arasnda Balama izgisi

1.3.3. l izgilerinin Snrlandrlmas l izgilerinin, balama izgileriyle birletii yere ekil 1.14 de grnen iaretler konur.

ekil 1.14: l izgileri Snrlayc Elemanlar

l izgilerinin ucuna izilen iaretlerin (Dolu sivri ok, eik izgi vb.) byklkleri, TS 11398 standartlarnda belirtilen llerde yaplmaldr (ekil 1.15).

11

ekil 1.15: Snrlayclarn Bykl

Teknik resimlerde yaplan llendirmelerde genellikle sivri ok kullanlr. Bu nedenle l okunun izim aamalar ekil 1.16 da aklanmtr. 1.3.4. Teknik Resimde Ok izme Kurallar 1. Bir resimde btn oklar ayn byklkte olur. izgi grubuna gre ok uzunluklar da deiir. izgi grubu 0,5 mm ise; ince izgi d=0,25, sivri ok uzunluu l =10.d = 10.0,25 =2,5 mm olur. 2. Oklar snr izgileri iine izilir, ancak yer darl nedeniyle bu mmkn olmazsa ok, dtan konulabilir. Okun konaca yerin ls 10 mm den byk olursa oklar iten, kk olursa dtan konur.

12

ekil 1.16: Sivri Okun Yaplmas

3. 10 mm den kk llerin yan yana gelmesi halinde okun ne iten nede dtan izilemeyecei gz nne alnarak sivri ok yerine nokta kullanlr.(ekil 1.17).

ekil 1.17: Dar Yerlerin llendirilmesi

4. Yarm kesit veya yarm grnlerde aplar gsteren l izgilerine tek tarafl ok konur (ekil 1.18).

13

ekil 1.18: Okun Tek Tarafa Konmas

5. Kaln izgilerde iten konan oklarn eklini grebilmek iin izginin o ksm izilmez veya kaln izgi koparlr (ekil 1.19a). 6. Taranm yzeyler iine izilen oklar, tarama izgileri tarafndan kesilmez (ekil 1.19b).

ekil 1.19: Oklarn Kesimemesi

1.3.5. l Rakamlar llendirmede kullanlan yaz ykseklikleri ve yaz tipi TS 10841 e gre B tipi dik yaz olmaldr. l rakam ykseklii resimde kullanlan geni izginin 5~7 kat kadar olmaldr ( h=2,5 veya 3,5 mm). Genellikle okun uzunluu kadar da alnabilir (l=h) l rakamlar, zellikle bilgisayar destekli izim programlarnn gelimesiyle iki ayr metoda gre yazlmaktadr. 1.3.5.1.ki Esas Okuma Dorultusuna Gre Yazmak (1. Metot) Bu metot tercihen kullanlmaldr. l rakamlar teknik resmi okuma konumuna gre (alttan ve sadan esas okuma dorultularndan baklarak) yazlmaldr.(TS 11348). Rakamlar ayn zamanda yaz alann okuma konumuna da uygun olmaldr(ekil 1.20)

14

.
ekil 1.20: Okuma Dorultular ve Rakamlarn Yazlmas

ekil 1.21 de eitli kt formlar iin okuma konumlar, rakamlarn yazlma durumlar ve kt konumlar grlmektedir.

15

ekil 1.21: Kat Konumlarna Gre Rakamlarn Yazlmas

1.3.5.2. Metotla lgili Uygulama Kurallar 1.l rakamlar kural olarak l izgisinin st ortasna, l izgisine paralel konumda ve 0,5~1 mm boluk kalacak ekilde yazlr (ekil 1.22). 2. l rakamlar herhangi bir izgi tarafndan kesilmeyecek ve blnmeyecek ekilde dzenlenmelidir (ekil 1.22).

ekil 1.22: Rakamlarn Yazlmas

16

3. Paralel ve ortak merkezli l izgilerinde l rakamlar kaydrlm olarak yazlabilir.(ekil 1.23a). 4. Yer darl nedeniyle l balama izgilerinin izilemedii durumlarda l rakamlar ekil 1.23b de grld gibi yazlr.

ekil 1.23: Rakamlarn Yazlmas

5. Yer darlndan dolay zorunlu kalndnda l rakam, l izgisinin uzants zerine genellikle sa tarafa ve klavuz izgisinin yanna yazlmaldr (ekil 1.24a,b).

ekil 1.24: Dar Yerlere Rakamlarn Yazlmas

6. Kesit grnlerde taranm yzeylere l koymaktan kanlmaldr, ancak zorunlu durumlarda izgiler rakam kesmemelidir (ekil 1.25).

ekil 1.25: Kesitlerde l Rakamnn Yazlmas

17

7. Artan paralel llendirmede l rakamlar ekil 1.26 da grld gibi yazlr.

ekil 1.26: Artan Paralel llendirme

1.3.5.3. Bir Okuma Dorultusuna Gre llendirme (2.Metot-Tercih Edilmez) Btn ller yaz alan okuma dorultusunda yazlmaldr. Yatay olmayan l izgileri, l rakamlarnn yazlmas iin orta yerinden koparlmaldr. ekil 1.27 de uzunluk ve a llerinin yazlmas grlmektedir.

ekil 1.27: 2. Metoda Gre Rakamlarn Yazlmas

18

ekil 1.28 deyse 2. metodun uygulamasyla ilgili eitli rnekler verilmitir.

ekil 1.28: 2. Metodun Uygulanmas

1.3.6. Klavuz izgileri (TS 88 - 22 Kasm 2000) llerin gsterilmesinde kullanlan klavuz izgileri grnlerden eik olarak karlmaldr (ekil 1.29).

ekil 1.29: eitli Klavuz izgileri

19

1.3.7. aretler llendirmede l rakamlar eitli iaretlerle birlikte kullanlabilir. TS 11398 e gre bu iaretler aadaki ekilde aklanmaktadr (ekil 1.30).

1.4. llendirme Sistemleri

Herhangi bir parann ekli incelendiinde eitli geometrik elemanlardan olutuu grlr. Bu geometrik elemanlar, para zerinde dolu (knt) ve boluk (kanal, delik vb.) eklinde bulunurlar. llendirmede bu ekillerin grevleri (fonksiyonlar), nasl retilecei ve llecei gz nnde bulundurulur. Dolaysyla llendirmede belli temel llendirme sistemlerine gre hareket etme zorunluluu ortaya kar. Bu sistemler tek balarna veya birlikte kullanlabilir. TS 11398 e gre eit llendirme sistemi vardr.

ekil 1.30: eitli aretler

20

1.4.1. Fonksiyonla (Grevle) lgili llendirme Grevli elemanlar, (bir parann yzeyleri, kanal, set, evre, vida vb.) ilgili olduklar parann kullanlabilmesinde esas rol oynarlar. Paralar, bu zellikleri dikkate alnarak llendirilirler. Bu llendirme sisteminde geometrik elemanlarn ekli ve birbirlerine gre konumlarnn belirtilmesi gerekir. Her elemann ve parann byklk ve konum lleri eksiksiz verilmelidir. Bu zelliklerine gre llendirilen bir parada balca drt eit l meydana gelir (ekil 1.31). Ana ller ekil lleri Konum lleri Yardmc ller

ekil 1.31: Fonksiyonel llendirme

1.4.2. retimle lgili llendirme retim iin dorudan gerekli llerin, grevle ilgili ller zerinden hesaplanmas gerekir. Teknik resimlerde retime ynelik llendirme, retim metoduna bal yaplr (markalama, eitli tala kaldrma yntemleri, tornalama, frezeleme, dvme, dkme vb.). ekil 1.32 de bir parann retim resminin llendirilmesi ve markalanmas grlmektedir.

21

ekil 1.32: retime Gre llendirme

1.4.3. Kontrolle lgili llendirme Gerekli grlen kontrolle ilgili llerin teknik resimde verildii llendirme sistemidir. Kontrolle ilgili llendirme, ilgili kontrol metotlarna baldr. ekil 1.33 te parann kumpasla kontrol edilmesi esasna gre yaplan bir llendirme grlmektedir.

ekil 1.33: lmeye Gre llendirme

22

1.4.4. llendirme eitleri llendirmede meydana gelebilecek karklklar nlemek, l tekrarlarnn yaplmasna imkn vermemek ve sadeletirme bakmndan llerin belli dzenlemelere gre verilmesinde byk fayda vardr. Gelien teknolojiyle birlikte i tezghlar da deimekte para retimleri tam otomatik, bilgisayar destekli ve nmerik kontroll olarak yaplmaktadr. Bu nedenle llendirmenin de gelimelere paralel olarak deimesi gerekmitir. TS 11398 standardna gre kullanlan llendirme eitleri aada aklanacaktr. 1.4.4.1.Paralel llendirme a) Tek dorultuda, b) Paralel veya iki dorultuda (uzunluk lleri) birbirine dik durumda, c) Birbiriyle ortak merkezli (a lleri) llendirilmedir. ekil 1.34 te paralel llendirmeyle ilgili rnekler verilmitir.

ekil 1.34: Paralel llendirme

1.4.4.2. Zincirleme llendirme Tek tek (mnferit) llerin birbiri ard sra dizilerek verildii bir llendirmedir (ekil 1.35).

23

ekil 1.35: Zincirleme llendirme

1.4.4.3. Artan Kademeli llendirme Her ekil elemannn ortak bir referans yzeyinden balayarak kademeli olarak artacak ekilde llendirilmesidir. l izgileri bir noktadan karak tek bir srada dzenlenir (ekil 1.36).

ekil 1.36: Artan kademeli llendirme

24

Balang noktasndan karak zt dorultuda llendirme yapldnda (-) iareti kullanlmaldr (ekil 1.37).

ekil 1.37: Zt Ynde Rakamlarn Yazlmas

Ksa l izgili iki dorultuda artan kademeli llendirme ekil 1.38 de grld gibi yaplr.

ekil 1.38: Ksa l izgili llendirme

1.4.4.4. Koordinatlarla llendirme

Polar Koordinatlar
Bir balang noktasndan kan ve yarapla polar (kutupsal) eksenden saat ynnn tersi istikamette pozitif ayla gsterilen koordinatlardr. Koordinat deerleri izelgede gsterilir.

ekil 1.39: Polar Koordinatlara Gre llendirme

25

 Kartezyen Koordinatlar
Koordinatlar, balang noktasndan kan 90o al iki dorultudaki uzunluk lleriyle belirtilmelidir. Koordinat deerleri ya izelgede gsterilmeli (ekil 1.40) veya noktalarn yanna yazlmaldr (ekil 1.41). Koordinat eksenlerinin negatif dorultudaki llerinin rakamlar eksi (-) iaretli yazlmaldr (ekil 1.37).

ekil 1.40: ki Dorultuda Kartezyen Koordinatlar

Koordinat deerleri ve delik aplar koordinat noktasnn yanna yazlabilir (ekil 1.41a) Fazla youn gsterilite ller ve koordinat noktalar klavuz izgisiyle birletirilebilir (ekil 1.41b).

ekil 1.41: Koordinatlarn Yazlmas

1.4.4.5. Birleik llendirme Zincirleme llendirmenin, artan kademeli llendirme ile birletirilmesidir yada paralel llendirmenin, artan kademeli veya zincirleme llendirmeyle birletirilmesidir (ekil 1.42).

26

ekil 1.42: Birleik llendirme

1.4.4.6. izelge Yardmyla llendirme Benzer biimli, anma byklkleri farkl olan paralarn resimleri bir defa izilir. Resim zerinde deien boyutlara harfler konur. izelge yaplarak boyutlar bu izelgede gsterilir (ekil 1.43).

ekil 1.43: izelge Yardmyla llendirme

1.5. llendirmenin Dzenlenmesi

Teknik resmi izilen paralar, eitli geometrik ekillerden oluur. llendirmede bu ekillerin birbirine gre konumu ve boyutlar belli baz referans elemanlarna yani ana yzeylere, kenarlara veya eksenlere gre verilmelidir. Paralar bazen tek, bazen birden fazla grnle ifade edilir. llendirmede grn says dikkate alnarak llerin dal buna uygun yaplr.

27

1.5.1. Paray Meydana Getiren Geometrik Elemanlara Gre llendirme 1.5.1.1. Ana ller Geometrik cisimler, genilik (G), ykseklik (Y) ve derinlik (D) veya kalnlk (K) olmak zere ana boyuttan oluurlar. llendirmede bu boyutun verilmesi zorunludur.

ekil 1.44: Bir Parann Meydana Getirilmesi

Makine paralar dzgn geometrik cisimlerin eitli ekillerde (ekil 1.44) bir araya gelmesi nedeniyle ncelikle belli bal geometrik ekillerin ana llerinin nasl verildiinin bilinmesi gerekir. ekil 1.45 te belli bal geometrik cisimlerin llendirilmesi grlmektedir. 1.5.1.2.Konum lleri Bir paray meydana getiren geometrik elemanlarn (delik, kanal, set vb.) birbirlerine gre olan konumlarn veya bu elemanlarn belirli baz referans elemanlarna (yzey, kenar, eksen vb.) gre yerlerini gsteren llerdir. Konum lleri, bir parann kullanld yer, yapm sras, markalama esaslar ve ilenmi yzeyleri dikkate alnarak verilir. Bunun iin parann yeterli grnleri izildikten sonra, her grn ayr ayr deerlendirilir. Belli bal referans elemanlarna gre gelitirilen metotlarla llendirme daha salkl yaplr. llerin dal ve yeterli l saysnn verilmesi bylece temin edilmi olur.

28

ekil1. 45: Geometrik Cisimlerin Ana lleri

29

1.5.1.3. Kenar- Kenar Metodu Genellikle simetrik olmayan paralarn llendirilmesinde bu metot kullanlr. Para zerinde bulunan girinti ve kntlar iki ana referans kenarna gre belirlenir (ekil 1.46).

ekil 1. 46: Simetrik Olmayan Parada Kenar-Kenar Metodu

1.5.1.4. Kenar-Eksen Metodu Genellikle grnleri yar simetrik olan paralarn llendirilmesinde bu metot kullanlr. Para zerinde bulunan girinti ve kntlarn yeri bir eksen ve bir kenara gre belirlenir (ekil 1.47).

ekil 1.47: Kenar-Eksen Metodu

Bu metot; silindirik paralarn retimine ynelik aamalarn llendirilmesinde ok kullanlr (ekil 1.48).

30

ekil 1.48: Silindirik Parada Kenar-Eksen Metodu

Baz zel paralar simetrik olmadklar halde kenar-eksen metoduna gre llendirilirler (ekil 1.49).

ekil1. 1.49: Simetrik Olmayan Parada Kenar-Eksen Metodu

1.5.1.5. Eksen-Eksen Metodu Genellikle tam simetrik grnlere sahip paralarn llendirilmesinde bu metot kullanlr. Para zerinde bulunan girinti ve kntlarn yeri iki ana eksene gre belirlenir (ekil 1.50).

ekil 1.50: Tam Simetrik Parada Eksen- Eksen Metodu

31

1.6. llerin Yerletirilmesi

1.6.1. Para Yapm Resimlerinde zel durumlarda yar simetrik ve simetrik olmayan paralar da eksen-eksen metoduna gre llendirilebilir (ekil 1.51).

ekil 1.51: Yarm Simetrik ve Asimetrik Paralarda Eksen- Eksen Metodu

Kanal, knt, delik, set vb. tek tek ekil elemanlarnn i ve d ekil lleri imknlara gre ve grnn geometrik yaps dikkate alnarak bir grnte veya kesitte verilmeli ve aralarndaki ilikiye gre gruplandrlmaldr. ekil 1.52 de yarm kesit grnl bir parayla, iki grnl bir parada llerin gruplandrlmas ve eklin en iyi grnd yerde llendirilmesi grlmektedir.

32

ekil 1.52: llerin Yerletirilmesi

1.6.2. Montaj Resimlerinde Montaj resimlerinde, llendirme yapmak gerekiyorsa, paralarn uzunluk ve ap lleri her para iin bir arada ve birbirinden ayr olarak yerletirilmelidir (ekil 1.53).

33

ekil 1.53: Montaj Resminde llendirme

1.6.3. Benzer Paralarda ekil bakmndan benzer, ancak boyutlar farkl paralarn llendirilmesinde l rakam yerine l harfleri yazlr. Bu harflerin ifade ettii deiken llerin say deerleri bir izelgede toplanr (ekil 1.54). Bu llendirme genellikle standart elemanlarna ait izelgelerde, kataloglarda vb. kullanlr.

ekil 1.54: Benzer Paralarn llendirilmesi

1.6.4. Paralarda Kalnlklarn llendirilmesi Kalnlklar deimeyen paralarn, zel baz iaretler kullanarak tek grnte ifade edilmesi mmkndr. zellikle sa paralarda karlatmz bu durum iin para resmi izildikten sonra uygun bir yere (t=) harfleriyle gsterilecek ekilde kalnl yazlr. Bu kalnlk, evre izgileri iinde (Baknz.ekil 1.55a), klavuz izgi yardmyla (ekil 1.55b) veya izelgede belirtilir (ekil 1.54).

34

ekil 1.55: Sa Paralarda Kalnlklar

1.6.5.eitli Elemanlarn llendirilmesi Silindir, koni ve kre gibi dnel yzeyli paralar tek grnle ifade edilebilir. Bu paralarn llendirilmesinde rakamlarn nne zel semboller kullanlr. Bu blmde aplar, yaraplar, kreler ve yaylarn llendirilmesi ele alnacaktr. 1.6.5.1. aplar aplar ifade eden sembol, her durumda l rakam nne konulmaldr. ap sembol ve llendirme rnekleri ekil 1.56 da verilmektedir.

ekil 1.56: aplarn llendirilmesi

35

1.6.5.2. Yaraplar Byk R harfi her durumda yarap l rakamnn nne konulmaldr. l izgileri yarap merkez noktasndan veya bunun dorultusunda izilmeli ve sadece bir okla yay tarafnda iten veya dtan snflandrlmaldr (ekil 1.57).

ekil 1.57: Yaraplarn llendirilmesi

Eit byklkteki yaraplarn l izgileri birletirilebilir (ekil 1.58a). Bir yarapn merkez noktas, bitiik ekil elemannn geometrik ilikisiyle meydana kmadnda bu durumun (merkezin) llendirilmesi gerekir (ekil 1.58b). Birbiriyle paralel izgilerle birletirilmi yarm daire yaraplar ekil 1.58c de grld gibi verilmelidir. Merkezleri izim alann dnda bulunan ve gsterilmek zorunda olan byk yaraplarn l izgileri, dik al krk iki paralel doru parasyla izilir (ekil 1.58d,e). Bilgisayarda izilen resimlerde sadece dz l izgisi (krk olmayan) kullanlmaldr.

36

ekil 1.58: eitli Yerlerdeki Yaraplar

ekil 1.59: Birden ok Yarapn Verilmesi

37

Bir ortak noktas bulunan birden fazla yarap olan l izgileri kk bir yardmc daire yaynda son bulmal veya koparlmaldr (ekil 1.59). 1.6.5.3. Kreler Byk S harfi (Spherical = kre) her durumda kre ap ve yarap l rakamnn nne konulmaldr (ekil 1.60).

ekil 1.60: Krelerin llendirilmesi

1.6.5.4. Yaylar Yay gsteren sembol yay uzunluu deerini gsteren l rakamnn nne konulmaldr (ekil 1.61a). Teknik resimlerin elle izilmesinde sembol l rakam zerinde deiik ekilde olabilir (ekil 1.61b). 90o ye kadar merkezi alarda l balama izgileri a ortayna paralel izilmelidir. 90o zerindeki merkez al balama izgileri, yay merkez noktas dorultusunda izilmelidir. lgi ak olmadnda, yay uzunluuyla l rakam aras, bir oklu ve noktal ince izgiyle birletirilerek gsterilmelidir (ekil 1.61d). Birbirleriyle birleen yaylarn lleri veya birleen uzunluk ve yay lleri ayn balama izgileriyle gsterilmelidir (ekil 1.61d). Her bir yay ls, kendi l balama izgisiyle gsterilmelidir. Birbiriyle birleen yaylarn lleri veya birleen uzunluk ve alarn yay lleri ayn balama izgileriyle gsterilmemelidir.

38

ekil 1.61: Yaylarn llendirilmesi

1.6.5.5. Kareler sembol, her durumda kare ekilli elemanlarn l rakam nne konulmaldr. Kare l ve sembol karenin sadece bir kenar uzunluuna verilmelidir (ekil 1.62).

39

ekil 1.62: Karelerin llendirilmesi

1.6.5.6. Anahtar Az Genilikleri Grnte aka grlen anahtar az yzeyleri arasna l yazlamadnda l rakam nne (AA) byk harfleri yazlmaldr (ekil 1.63).

ekil 1.63: Anahtar Az ls

1.6.5.7. Dikdrtgenler Bir dikdrtgen grnn kenar uzunluklar krk bir klavuz izgisinin zerinde verilebilir. Klavuz izgisiyle gsterilen kenarn uzunluk ls birinci srada bulunmaldr.

40

 kenarn ll birleimde (kenar x kenar x kalnlk veya derinlik), ikinci grn veya kesit grnn izilme zorunluluu vardr (ekil 1.64).

ekil 1.64: Dikdrtgenlerin llendirilmesi

1.6.5.8. Eimler sembol, daima eimin l rakamnn (oran veya yzde olarak) nne yerletirilmelidir. Bu veri, tercihen bir krk klavuz izgisi zerinde gsterilmelidir (ekil 1.65). Eim as, retim iin ek yardmc l olarak verilmelidir.

ekil 1.65: Eimlerin Gsterilmesi

41

1.6.5.9. Sivrilikler ve Konikler sembol, daima krk klavuz izgisi iinde sivrilik veya koniklik l rakamnn (oran veya yzde) nne konulmaldr (ekil 1.66). Grafik semboln dorultusu, sivrilik (koniklik) dorultusuyla uyumlu olmaldr. Konik elemanlarn llendirilmesi ve toleranslandrlmas TS 2318 ISO 3040/Kasm 2000 standardna uygun olarak yaplmaldr.

ekil 1. 66: Sivrilik ve Koniklik

1.6.5.10. Pah ve Havalar 45o den farkl adaki pahlarn ve havalarn lleri, as ve derinliiyle birlikte verilmelidir (ekil 1.67).

ekil 1.67: 45o den farkl pahlarn lleri

42

45olik pahlarn ve havalarn lleri, pah/hava derinlii x45o olarak sadeletirilmi ekilde verilmelidir (ekil 1.68).

ekil 1.68: 45o Pahlarn lleri

Grnlerde ak olarak gsterilen veya gsterilmeyen havalarn lleri bir klavuz izgisi yardmyla verilebilir (ekil 1.69).

ekil 1.69: Klavuz izgi Yardmyla Pahlarn llendirilmesi

Konik havalar, hava ap ve hava asyla veya hava derinlii ve hava asyla llendirilmelidir (ekil 1.70).

43

ekil 1.70: Havalarn llendirilmesi

1.6.5.11. Blntler ve Admlar Ayn aralk ve eit ekilli elemanlarn uzunluk veya a lleri ekil 1.71 de grlen rneklerde olduu gibi verilir.

ekil 1.71: Eit Aralkl Deliklerin llendirilmesi

Eit sayda tekrar edilen ve birbiriyle ilgili elemanlarn llendirilmesi eitli ekillerde yaplr.

44

 Flanlar zerindeki Delik ve ekiller

Flanlar zerindeki deliklerin gsterilme ve llendirilmesi ekil 1.72 de verilmektedir.

ekil 1.72: Flanlarda Delikler

Bir Hat Boyunca Tekrarlanan Elemanlar

ekil 1.73te bu tip elemanlarn eitli paralar zerinde nasl ifade edildii grlmektedir.

45

ekil 1.73: Bir Hat Boyunca Tekrarlanan Elemanlar

Flanlar zerinde Farkl Delik ve ekiller

Flanlar zerinde farkl ekil ve saydaki elemanlarn dairesel grnlerde llendirilmesi ekil 1.74 te grlmektedir.

46

ekil 1.74: Flanlarda llendirmeler

1.6.6. zel ller llendirme konusunda birok elemann llendirilmesinde karmza kan baz zel llerin gsterilmesiyle ilgili rnekler aadaki ekillerde verilmektedir (ekil 1.75).

47

ekil 1.75: eitli zel ller- 1

Bu aamaya kadar llendirmenin yaplabilmesi iin llendirmede gerekli olan temel kurallar, elemanlar, sistemler, eitleri, dzenlemeler ve gsterilmelerle ilgili temel bilgiler verildi. Bu bilgiler zamanla ve uygulama yaptka daha iyi renilecektir.

48

Aada rnek paralar zerinde, llendirmenin yaplmasyla ilgili aamalar aklanmtr. Bundan sonra yaplacak llendirme uygulamalarnda bu rneklerin esas kabul edilmesiyle uygun ve doru bir llendirme yapma alkanl kazanacaksnz (ekil 1.76, 1.77, 1.78).

ekil 1.75: eitli zel ller- 2

49

ekil 1.76: Sa Paralarn llendirilmesi

50

ekil 1.77: Silindirik Paralarn llendirilmesi

51

ekil 1.78: ki Grnl Paralarn llendirilmesi

52

1.7.lekler
1.7.1. Tantm ve nemi Teknik resimde, TS 3532 ve EN ISO 5455/ Mart 1998 standardna gre resmi izilen paralarn gerek llerine uygun izimleri yaplr, ancak para ok kk (saat paralar) veya ok byk (masa, dolap) olabilir. Bu durumda, resim ktlarna rahatlkla yerletirilen ve izgilerin anlamlarnn anlalabilecei gibi daha byk veya daha kk llerde resim izmek gerekir. Bylece, izim iin harcanan zaman, resmin daha anlalr olmas ve kt ile oaltma masraflar hesaplanrsa lein nemi de ortaya kar. lek: Teknik resmi izilen paralarn, izim llerinin gerek llerine orandr. Buna gre :

lek isimlendirilirken, para gerek lsnde izilmi ise; gerek byklk lei, bytlerek izilmi ise; byltme lei, kltlerek izilmi ise; kltme lei, adn alr. lein gsterilmesinde byltme ve kltme oranlar X katsays olduunda; Gerek byklk de : lek 1:1 Byltme leinde : lek X:1 Kltme leinde : lek 1:X Olarak gsterilir. Hibir yanl anlama ihtimali olmadnda LEK kelimesi yazlmayabilir. 1.7.2. lek eitleri Teknik resim veya dier resimlerde (mimari, harita vb.) kullanlan lek eitleri izelgede grld gibi standartlatrlmtr. zel uygulamalar iin izelge 1.1 de verilenlerden daha byk bir byltme lei veya daha kk bir kltme lei gerektiinde, leklerin serisi, her iki dorultuda, 10 un tam sayl katlar ile nerilen bir lein arplmas suretiyle geniletilebilir. zel hallerde fonksiyon sebebiyle, nerilen lekler kullanlmadnda ayn lek kullanlr.

izelge 1.1: TS 3532 ye Gre lek eitleri

53

1.7.2.1. Gerek Byklk lei ekil 1.79 da grnn gerek bykl, yani 1:1 leinde izilmi resmi grlmektedir. Teknik resim izimlerinde, mecbur kalnmadka dier leklerin kullanlmas nerilmez.

ekil 1.79: Gerek Byklk lei izimi

1.7.2.2. Byltme lei Parann tamamnn yada bir ksmnn anlatlabilmesi veya llendirilmesinin ak olarak yaplabilmesi iin bytlerek izilmesi gerekir. Bu ekilde izilen resimlerin leine byltme lei denir. Byltme lei X ise resmin lei X:1 dir (ekil 1.80).

54

ekil 1.80: 2:1 Byltme lei izimi

1.7.2.3. izimin Kltme lei izilecek paralarn lleri ok byk olduunda, resim kdna yerlemesi, daha anlalr olabilmesi, llendirmenin yaplabilmesi iin kltlerek izilmesi gerekir. Bu ekilde izilen resmin lei 1:X dir (ekil 1.81).

55

Gerek byklk llerinden farkl lekle izilen resimlerde, btn boyutlar klr veya byr.

ekil 1.81: 1:2 Kltme lei izimi

Bu llerin, lek oranna gre tek tek hesaplanmas gerekir. Bu durum zaman kaybna ve hatalarn olumasna sebep olabilir. Bunun iin lek cetvelleri kullanlr (Resim 1.1).

Resim 1.1: lek Cetvelleri

1.7.3. leklerle lgili Genel Kurallar Teknik resim izimlerinde, lekler seilirken ve gsterilirken dikkat edilmesi gereken balca kurallar ve zel durumlar aada aklanmtr: 1) Parann teknik resmi bytlerek veya kltlerek izildiinde daima gerek lleri yazlr (ekil 1.82).

56

ekil 1.82: Gerek llerin Yazlmas

2) Parann teknik resmi bytlerek veya kltlerek izildiinde alarda deime olmaz. Ayn a deeri yazlr (ekil 1.83).

ekil 1.83: lekli Resimlerde Alar

3) Paralarn grnleri zerinde baz ksmlar ok kk kalr. Bunlarn anlalabilmesi ve llendirmenin yaplabilmesi iin bytlerek izilmesi gerekir. Bu yardmc izimlere detay grn denir. Detay grnn aklanmas iin kullanlan harfin yanna lei yazlr (ekil 1.84).

ekil 1.84: Detay Grnlerde lein Gsterilmesi

4) izilen resmin lei, resim kdndaki antette ayrlan blmne dikkati ekecek byklkte yazlmaldr (7 mm harf yksekliinde) (ekil 1.85).

57

ekil 1.85: lein Antete Yazlmas

ekil 1.86: Ana lekten Sonraki lein Yazlmas

5) izilen resimde, ana lekten baka (aklamalar iin) lekler kullanldnda, antetteki ana lein altna daha kk llerde yazlmal ve ait olduu izimlerin iinde gsterilmelidir. (ekil 1.86). 6) Genellikle bytlerek izilen resimlerde, parann bykl hakknda bilgi vermesi iin resim gerek byklkte de izilmeli ve 1:1 lei altna yazlmaldr (ekil 1.87).

ekil 1.87: Byltme leklerinde Gerek Bykln Gsterilmesi

ekil 1.88: l Deiikliinin Gsterilmesi

7) izilen resimlerde, sonradan l byklklerinde deimeler olabilir. izilen resim deitirilmeden l deitii iin, boyut lsnn alt geni izgi ile izilerek dikkat ekilir. izilen resim lldnde farkl l bulunduu aklanm olur (ekil 1.88). 8) zel durumlarda, standart olarak verilen leklerden farkl lekler alnabilir. 9) Seilen lek, izilecek resmin ve llendirmenin karkla meydan vermeyecek ekilde kolay anlalr ve ak olmasn salayan byklkte seilmelidir. 10) Seilen lek, parann boyutlarna ve resim kd llerine gre olmaldr. Seilen lee uygun resim kd bykl tespit edilir.

58

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aadaki ilem basamaklar ve nerileri dikkate alarak llendirme konusuna ait uygulama faaliyetlerini yapnz.

lem Basamaklar
retilecek parann grnn iziniz.

neriler
yeterli izim ortamnz kontrol edip hazr hale getiriniz.. izim aralarnz ve kadnz hazrlaynz gvenlii tedbirlerini gz nnde bulundurunuz. izim leinizi belirleyiniz (Baknz bu modln lekler konusuna). Yeterli grn tespiti iin, baknz Temel Teknik Resim dersi Grn karma modl kesit grn izmek renme faaliyeti. Parann simetrikliini aratrnz. (Baknz. llendirme rnekleri ekil 1.76, 1.77, 1.78) Parann temel referans yzeylerini belirleyiniz llendirmede kullanlan balama izgileri ile ilgili bu modln bilgi konularn inceleyiniz . Eksik veya gereksiz llendirme yapmaktan kannz. l izgisi kalnlklarna dikkat ediniz. Bu modln bilgi sayfalarndan yararlanabilirsiniz l oklarn standartlara uygun izmeye zen gsteriniz (ekil 1.16). Snrlama (Ok, nokta, izgi vb.) eitlerini belirlerken l mesafelerini dikkate alnz. l rakamlar ve sembolleri iin uygun yaz yksekliini belirleyiniz (Baknz. l Rakamlar blm).

izilen resmi gerekirse grne eviriniz. kesit

Grnler zerine l balama izgilerini iziniz.

l izgilerini iziniz.

l oklarn iziniz.

l deerlerini (Rakamlarn) ve sembollerini yaznz.

59

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki testte oktan semeli 10 soru bulunmaktadr. Sorular dikkatli bir ekilde okuyunuz ve doru kk yuvarlak ierisine alarak cevaplandrnz. Sreniz 10 dakikadr.

LME SORULARI
1. Makine paralarnn imalatnda kullanlan resimlerde, paralarn boyutlar hakkndaki kesin bilgilere nasl ularsnz? A) Resmi lerek C) llendirmeye bakarak B) Paraya bakarak D) Karlatrma yaparak. 2. Bir makine parasnn teknik resminde llendirme neden gereklidir? A) Yeniden imalat iin C) Grn taml iin B) eklinin anlalmas iin D) Estetik olmas iin 3. llendirme yaplan bir teknik resimde boyutlara ait rakamlar nereye yazmalyz? A) Resmin kenarna C) l izgisinin altna B) l izgisinin stne D) Grnn iine 4. Simetrik olmayan bir parann llendirilmesi iin aadaki metotlardan hangisi kullanlmaldr? A) Kenar-Eksen C) Eksen-Eksen B) Kenar-Kenar D) Zincirleme 5. 10 mm den ksa llerin yan yana gelmesi halinde l snrlandrc olarak aadaki iaretlerden hangisini kullanmalyz? A) Dolu sivri ok 15o C) Nokta B) 45o eik izgi D) i bo daire 6. Bir cismin genilik, ykseklik, derinlik veya kalnlk gibi boyutlarn tanmlayan llerin ad aadakilerden hangisidir? A) Konum lleri C) ekil lleri B) Ana ller D) Yardmc ller 7. Doru bir llendirme iin aadakilerden hangisini nce yapmalyz? A) l balama izgilerini izeriz C) Referans yzeylerini belirleriz B) l izgilerini izeriz D) Grnn simetrikliini belirleriz 8. l rakamnn nne konulan anlatr. A) Koniklik B) Yalpalama sembol bize aadaki ifadelerden hangisini C) Eim D) Kot fark

60

9. Bir parann tamamn veya bir ksmn, izim kdnda daha ayrntl ifade edebilmek iin aadaki leklerden hangisini kullanmalyz? A) Gerek lek C) zel lek B) Byltme lei D) Kltme lei 10. Bir makine parasnn resmi byltlerek izilecektir. llendirme ileminde aadakilerden hangisini kullanmalyz? A) izimde kullandmz lleri C) Gerek lleri B) Sembolik (x, y, z) lleri D) Konum lleri

61

PERFORMANS TEST PERFORMANS TEST

Perspektifi verilen ASKI nn yeterli grnlerini tespit ediniz. llendirme ve antet bilgilerini ierecek ekilde 1:1 lekli resmini iziniz. Bunun iin: a) A4 izim kd kullannz, b) ereve ve antet iziniz,

62

AIKLAMA: Bu faaliyeti gerekletirirken aadaki kontrol listesini bir arkadanzn doldurmasn isteyiniz. Sadece ilgili alan doldurunuz. Aada listelenen davranlarn her birinin arkadanz tarafndan yaplp yaplmadn gzlemleyiniz. Eer yapldysa evet kutucuunun hizasna X iareti koyunuz. Yaplmadysa hayr kutucuunun hizasna X iareti koyunuz. GZLENECEK DAVRANILAR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 nln giydiniz mi? izim ara-gerelerini eksiksiz hazrladnz m? izim ara-gerelerinin ve ortamn temiz olmasn saladnz m? parasnn ekline ve alma konumuna gre bak ynn belirlediniz mi? Seilen bak ynne gre grn saysn tespit ettiniz mi? izilecek grnlerin boyutuna gre standart lek ve kat setiniz mi? Seilen lee gre kt zerine grnlerin yerleim plann yaptnz m? Grnlerde aklama, ve llendirme gereken ksmlar iin kesit dzlemi belirlediniz mi? Belirlenen kesit dzlemine gre ve TS 10849 numaral standard dikkate alarak kesit grn veya grnler izdiniz mi? izilen grnlerin simetrikliini tespit ettiniz mi? l balama ve l izgilerini kurallarna gre izdiniz mi? l oklarn standartlara uygun olarak izdiniz mi? l rakamlarn kurallarna uygun olarak yazdnz m? Antet bilgilerini eksiksiz ve doru yazdnz m? .. EVET HAYIR

TOPLAM PUAN DNCELER

DEERLENDRME Kontrol listesindeki davranlar srasyla uygulayabilmelisiniz. Uygulayamadnz davrantan dier davrana gemek mmkn olamayacandan faaliyeti tekrar etmelisiniz.

63

RENME FAALYET-2
AMA

RENME FAALYET -2

Yzey kalite iaretlerini standartlara uygun izebileceksiniz.

ARATIRMA
Makine imalatnda kullanlan yntemleri ve ekillendirme yntemlerini aratrnz. Makine retimi yapan iletmeleri geziniz, retilen paralarn yzey durumlarn inceleyiniz. Topladnz bilgileri teknik resim izim ortamnda arkadalarnzla tartnz. Teknik resimlerde kullanlan yzey kaliteleri ile ilgili standart izelgelerini temin ediniz.

2.YZEY KALTE ARETLERN ZMEK

2.1. Yzey Przll
2.1.1. Tanm Makine imalatnda dvme, dkme, tala kaldrma vb. ekillendirme metotlar kullanlmaktadr. Paralar meydana getiren eitli zelliklerdeki yzeyler (ekil 2.1), bu metotlarn kullanlmasyla deiik zelliklerde oluur. Paralarn birok yzeyi birlikte alr. Birbiri zerinde alan yzeyler zamanla anr ve para bozulur. Bu nedenle para yzeyleri, kullanlaca yer dikkate alnarak ekillendirilir. ekil 2.1 de paral yzeylerin birbiri zerinde almas ve oluan durumlar grmekteyiz.

ekil 2.1: Yzeylerin Birbirine Gre Durumu

64

ekil 2.2 de eitli yzey ekilleri ve przllk durumlar verilmitir.

ekil 2.2: Yzey ekilleri

Bir parann yzey zellikleri, parann ilgili yzeyinin dik kesitinin bytlerek izilmi resmi zerinde incelenir (ekil 2.3).

ekil 2.3: Para Yzeyinin ncelenmesi

Bu konuda TS 971 ve ISO 1302 numaral standartlar esas alnarak M metoduna gre yzeylerin przll (girinti ve kntlar) incelenir. Para yzeyindeki gerek profilin bytlerek meydana getirilen ekil ve genel terimler ekil 2.4 te grlmektedir.

65

2.1.2. Yzey Kaliteleri Bir paray meydana getiren yzeylerin tamam ayn zelliklerde olmayabilir. Maliyetin artmamas iin yzeyler, gerektii kadar dzgn ve przsz olmaldr. Uygulamalarda farkllklar nlemek zere yzey kaliteleri standart hale getirilmitir. Dnyada ISO (International Standard Organization) ve Trkiye de TSE (Trk Standartlar Enstits) bununla ilgili olarak eitli standartlar gelitirmitir. u anda geerli olan standartlar ISO 1302/1992 ve TS 2040/ ubat 1999 dur. Bu standartlara gre 12 eit yzey kalitesi belirlenmitir. Ra aritmetik ortalama przllk deerlerine karlk gelen przllk snf numaralar ekil 2.5 te verilmitir.

ekil 2.4: Yzey Birim Profili

66

ekil 2.5: Yzey Kaliteleri

2.2. Yzey leme aretlerinin Tantm, Gerei ve nemi

Paralarn alma durumlar ve retim metotlar dikkate alnarak belirlenen yzey kaliteleri, yapm resimlerinde eitli iaretlerle (grafik semboller) belirtilir. Resmi izen, okuyan ve buna gre paray ileyen teknik elemanlar, parann hangi metotla retileceini, hangi tezghta ileneceini veya zerinde baka ilemler yapp yapmayacan bylece anlam olur. 2.2.1. aret (Sembol) eitleri

Esas Sembol
Gsterilen ilgili yzeyde 60o eimli farkl uzunluklarda iki izgiden meydana gelir (ekil 2.6a). Bu sembol tek bana ele alnan, ilem gren yzey anlamnda olup yzey przll hakknda bilgi vermez.

Tala Kaldrlan Yzey Sembol

Bir tala kaldrma ilemi gerektiinde esas sembole bir yatay izgi eklenmelidir (ekil 2.6b). Bu sembol sadece tala kaldrlan yzey anlamnda olup yzey przll hakknda bilgi vermez.

Tala Kaldrlmayan Yzey Sembol

Bir tala kaldrma ilemine izin verilmediinde, esas sembole bir daire eklenmelidir (ekil 2.6c). Bu sembol bir sonraki yapm aamasnda, tala kaldrma veya baka bir yntemle yaplm olup olmamasndan bamsz olarak kan bir yzeyin olduu gibi kalmasn gstermek iin bir ilem resmi zerinde de kullanlabilir, ancak herhangi bir bilgi vermez.

ekil 2.6: Esas Semboller

ekil 2.7: Yatay izgili Esas Semboller

67

 zel Durumlarda Kullanlan Sembol

zel yzey durum bilgilerinin gsterilme zorunluluu olduunda ilgili grafik sembollerinin uzun koluna bir yatay izgi eklenmelidir (ekil 2.7).

Tm Yzeylerin Gsterilmesinde Kullanlan Sembol

Bir parann btn yzeyleri ayn yzey durumunu gerektirdiinde ekil 2.6 da grlen grafik sembollere bir daire eklenmelidir (ekil 2.8).

ekil 2.8: Tm Yzey Sembolleri

2.2.2. Yzey Durumlarnn Gsterilmesi (TS 2040/ubat 1999)

Grafik Sembollere Eklenen Bilgiler

Yzey durumlarna ait deiik bilgiler ekil 2.9 da gsterildii gibi grafik sembole eklenmelidir.

ekil 2.9: Sembole Eklenen Bilgiler

68

2.2.3. Yzey Przllnn Gsterilmesi Przllk deerlerinden olan Ra aritmetik ortalama sapma deerleri veya deeri, ilgili semboln a ile gsterilen alanna ekil 2.10 da olduu gibi gsterilir. Ayrca TS 2040/ubat 1999 a gre przlln Ra dan baka deerleri (Ry, Rz, Rp vb.) przllk sembolleri ile birlikte bu alanda gsterilecei aklanmaktadr.

ekil 2.10: Ra nn Gsterilmesi

2.2.4. malt Metodunun Belirtilmesi malt metodu, ileme, kaplama veya imalt ilemine ait dier kurallar ilgili semboln b ile gsterilen alanna yazlr (ekil 2.11).

ekil 2.11: malt leminin Belirtilmesi

stenilen yzey durumu belli bir imalt metoduyla elde edilmek zorunda kalndnda bu metot, grafik semboln uzun koluna eklenen yatay izginin zerinde sonu (-m) ekiyle biten kelimelerle belirtilir (tornalanm, frezelenmi, kromlanm vb.). leme ve kaplamayla ilgili btn bilgiler bu izgi zerinde belirtilmelidir. Belirtilen przllk deeri, ileme veya kaplama sonrasndaki yzey iin geerlidir. lemden nceki ve sonraki yzey durumlarnn belirtilmesi gerektiinde ekil 2.12a da grld gibi uygun ekilde aklanmaldr. Yaznn yazlmas iin yeterli yer olmadnda yatay izginin zerine bir izgi daha izilebilir (ekil 2.12b).

69

2.2.5. Esas Uzunluk ve Dalgalln Belirtilmesi lgili sembolle birlikte dalgallk (Wt) ve rnek uzunluk (kontrola esas) deeri (L) semboln c ile gsterilen alanna yazlr (ekil 2.13). Esas uzunluk deerleri TS 6212 ye gre 0,08-8-0,25-2,5 ve 25 mm serilerinden birisidir.

ekil 2.12: Kaplamayla lgili Bilgilerin Yazlmas

ekil 2.13: Esas Uzunluun ve Dalgalln Yazlmas

2.2.6. Yzey Yapllarna ait zelliklerin Gsterilmesi lemeyle meydana gelen yzeyin yapln ve zellikle izlerin dorultusunu belirtmek gerektiinde ilgili sembol, yzey durumu semboln d alanna yazlmaldr (ekil 2.14).

ekil 2.14: z Ynnn Belirtilmesi

70

zlerin ekil ve ynn belirtmek zere eitli semboller kullanlr (ekil 2.15)

ekil 2.15: eitli zler ve Sembolleri

2.2.7. leme Paylarnn Gsterilmesi ISO 10135 te verilen ve zellikle dkm ve dvme ilemleriyle elde edilen paralarda ilenecek ar kalnlk deerinin belirtilmesi gerektiinde bu deer ilgili semboln e ile gsterilen alanna mm cinsinden ekil 2.16 da grld gibi yazlmaldr.

ekil 2.16: leme Paynn Gsterilmesi

71

2.2.8. Dier Przllklerin Belirtilmesi Ra dan baka yzeylerin dier przllk deerleri sembolyle birlikte m (mikron) cinsinden ilgili semboln f ile gsterilen alanna yazlr (imdilik Rg, Rz, Rp, vb. deerler bu alana yazld gibi a alanna da yazlabilecei ilgili standartta belirtilmektedir. (rnekler ksmna baknz) (ekil 2.17 ve 2.33).

ekil 2.17: Dier Przllklerin Gsterilmesi

2.3. Resim zerinde Yzey leme aretleri

Semboln dzenlenmesi, teknik resmin alt veya sa tarafndan baklarak okunabilecek konumda, ilgili llendirmeyle birlikte ele alnmaldr (TS 11397 ve TS 11398). Aada yzey ileme iaretlerinin (semboller) teknik resimde kullanlmasyla ilgili kurallar aklanmtr. Semboller dorudan yzeyi gsteren veya uzant izgisi zerine sivri taraf yzeye dnk ekilde parann d tarafna, deliklerde de i yzeyi gsterecek ekilde uygun bir yere konur (ekil 2.18).

ekil 2.18: Sembollerin Dorudan Yzeyi Belirtmesi

Gerektiinde sembol, okla son bulan bir klavuz izgiyle balanabilir. Klavuz izgi birden fazla yzeyi gsterebilir (ekil 2.19).

72

ekil 2.19: Sembollerin Klavuz izgilerine Konmas

Grafik sembol belirli bir yzey iin sadece bir defa kullanlmal ve mmknse yzeyin byklnn ve konumunun llendirildii ayn grnte olmaldr (ekil 2.20).

ekil 2.20: Sembollerin llerle lgisi

Montaj halindeki paralarda mil ve delie ait yzey przllk artlar ekil 2.21 de gsterildii gibi llendirme ile balantl olarak verilmelidir.

ekil 2.21: Montajda Sembollerin Durumu

73

Simetri ekseni olan prizmatik ve silindirik paralara ait yzeylerde, sembol bir defa belirtilmelidir. Farkl bir yzey durumu gerektiinde veya zel bilgiler verilmediinde her prizmatik yzey ayr ayr gsterilmelidir (ekil 2.22).

ekil 2.22: Simetrik Paralarda Semboller

Bir parann yzeylerinin byk ounluu iin ayn yzey durumu istendiinde bu yzey durumuna uygun genel grafik sembol; Parantez iine yerletirilen dier bilgilerin verilmedii bir esas sembol (ekil 2.23) veya

ekil 2.23: Az Sayda Yzeylerin Esas Sembolle Belirtilmesi

Parantez iine yerletirilen farkl yzey durumu veya durumlarna ait grafik sembol veya semboller birbirini takip etmelidir (ekil 2.24)

ekil 2.24: Az Sayda Yzeyin Sembolle Gsterilmesi

74

Parann tm yzeyleri iin ayn kalite istendiinde sembole bir daire eklenmelidir. Bu sembol parann grnnn yanna (genellikle st tarafna), yaz alannn yaknna veya genel bilgilerin yazlmas iin ayrlm yere konur (ekil 2.25).

ekil 2.25: Tm Yzeyleri Ayn Kalitede Olan Paralar

Montaj resimleriyle para resimlerinin ayn levhada bulunduu durumlarda para numaras grafik semboln banda yer alr ve normal yaz yksekliinin iki kat byklnde yazlr (ekil 2.26).

ekil 2.26: Para Numaras ve Sembol

Birok zellii tayan bir veya birok yzeyi belirtmek iin kullanlan semboller, yer darl veya karmak gsterimlerin tekrarndan kanmak iin para yzeyleri zerinde sadeletirilmi bir belirtme yaplabilir, ancak bu belirtmenin anlam, para resminin yannda veya genel bilgilere ait alanda aklanmaldr (ekil 2.27).

ekil 2.27: Karmak Gstermede Semboller

75

Parann baz deiik yzeyleri ayn ise, ilgili grafik sembol yzey zerine konur ve bunun anlam teknik resimde uygun bir yere aklanr (ekil 2.28).

ekil 2.28:eitli Sembollerin Aklanmas

2.3.1. Grafik Sembollerin Boyutlar Yzey zelliklerini gsteren semboller, aklamalar ve ileme izlerini gsteren semboller para boyutlarn gsteren yaz ykseklii (h) ve izgi kalnl (d) ile orantldr. Sembol iziminde ve aklamalarda aadaki kurallar uygulanr: Esas sembole yazlacak bilgilerin yeri ve byklkleri ekil 2.29 da grld gibi olmaldr.

ekil 2.29: Esas Sembole Yazlacak Bilgilerin Boyutu

Esas sembol ve ekleri ekil 2.30 da verilen, a iine izilmi ekillere ve oranlara uygun izilmelidir. Yatay izgi uzunluklar orada verilecek bilgiye baldr.

76

ekil 2.30: Sembol Boyut Ve Oranlar

Esas sembole eklenecek ileme izlerine ait semboller, TS 10841 e gre B yaz tipinde dik ve byk harflere uygun olmaldr (ekil 2.31).

ekil 2.31: leme zleri Sembol ve Boyutlar

Grafik sembol boyutlar ekil 2.32 de verilen izelgedeki deerlere uygun izilmelidir.

ekil 2.32: Boyutlar

77

2.3.2.rnekler Grafik sembollerin aklanmas ve resimlerde eitli yerlerde nasl kullanlaca ekil 2.33 te gsterilmektedir.

ekil 2.33: Grafik Sembollerin Aklanmas ve Gsterilmesi

78

2.4. malt Yntemlerine Gre Yzey Kaliteleri

Genellikle przllk deerleri veya yzey kaliteleri dorudan imalt yntemlerine baldr. Bunlarn boyut ve tolerans kalitesiyle ilikisi ise dolayl yoldandr. Ancak gzden uzak tutulmamas gereken nemli hususlar da vardr. Yzey kalitesi, parann ilgili yzeyinin her yerinde ayn olmaldr. zellikle bu durum eli (beraber alan) yzeylerde daha nemlidir. Ayrca tolerans kaliteleri, eitli imalt ilemleri sonunda elde edilmektedir. Hassas tolerans kaliteleri, genellikle uzun zamanda ve hassas tezghlarda, uygun bilenmi kesici takmlarla elde edilir. Bu ilemler srasnda dolayl olarak yzeylerdeki prz derinlikleri de olduka kk deerlerdedir. Yani yzey kalitesi iyilemektedir. Altrmal ve toleransl llere konulan geme iaretleri ve deerleri, para yzeyinin hangi kalitede olacan belli etmediklerinden bu durumun aklanmas gerekmektedir. Konuya aklk getirmek ve eitli ilikileri gsterebilmek amacyla izelge ve ekiller verilmitir. ekil 2.34 te eitli l gruplaryla bunlarn tolerans alanlar, en kk ve en byk l deerleri grafik olarak verilmektedir. Tolerans alanlaryla przllk ykseklikleri (Rt) arasnda yaklak olarak 1/3 oran kabul edilebilir. Ayrca ortalama prz derinlii (Rz) ile tolerans kaliteleri arasnda u balant kurulabilir; Rz ~ 0,5.IT Bu balantda IT ( ISO-Tolerans) yerine istenilen tolerans kalitesinin ana tolerans deeri yazlr. rnek: 25 H7 nin ana tolerans deeri 21 m olarak verilmitir. Ortalama prz derinlii Rz = 0,5.21 den hesaplanrsa, Rz = 10 m elde edilir. Bunun karl N7-N8 yzey kalitelerindedir.

ekil 2.34: Tolerans ve Yzey Kaliteleri likisi

79

ekil 2.35 te zellikle talal retimde kesici takm ve ucunun kavis yarap ve kaldrlan tala eidine gre przllk deerleri belli olduu takdirde, bir devirdeki ilerleme miktar (f) bulunabilir. Bu balant formlle de aklanarak, ilerleme yaklak olarak hesaplanabilir. Ayrca ilerleme ve yzey kalitesinin belli olmas halinde kaleme verilecek u kavisinin deeri bulunabilir. Sonu olarak; kesici takmlarla ilenecek yzeylerin kalitesi birbiriyle dorudan balantldr.

ekil 2.35: Talal retimde Kesici Takm ve Przllk likisi

80

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar
malt yaplacak parann yeterli ve kesit grnlerini izip llendiriniz.

neriler
Parann simetrikliini belirleyiniz. Baknz bu modln llendirme konusu. llendirme kurallarna uyunuz. Kesit almanz gerekliyse Grn karma modln inceleyiniz. Bu modln Yzey iaretleri konusuna Bu modlde ekil 2.33 baknz retim metotlar iin ekil 2.36 y inceleyiniz. Baknz Temel malat lemleri dersi Temel El lemleri modl lme yapmak renme faaliyeti. Yzey kalite deerlerini semek iin ekil 2.5 ten yararlanabilirsiniz. Sembollere eklenen bilgiler iin ekil 2.9 a baknz Ra Przllk deerinin gsterimi iin ekil 2.10 a baknz.

izilen grn zerine yzey ileme iaretlerini iziniz

Yzey ileme iaretleri zerine yzey kalite bilgilerini yaznz..

81

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki testte oktan semeli 8 soru bulunmaktadr. Sorular dikkatli bir ekilde okuyunuz ve doru kk yuvarlak ierisine alarak cevaplandrnz. Sreniz 10 dakikadr.

LME SORULARI
1. Aritmetik ortalama przllk deerini aadakilerden hangisiyle tanmlarz? A) Rz C) Ra B) Rt D) Rmax

2. Przllk deeri iin aadakilerden hangi l birimini kullanmalyz?

A) mm B) m C) cm D) m

3. Bir parann imalat metodu, kaplama, veya imalat ilemine ait dier bilgileri yzey ileme iaretinin neresine yazlmaldr? A) uzun kolun zerine C) genin nne B) genin arkasna D) uzun kolun altna 4. Yzey kalitelerini tanmlamak iin ka adet przllk snf numaras (N) kullanyoruz? A) 6 C) 12 B) 13 D) 8 5. Bir makine parasnn st yzeyi orta kalitede freze ile ilenecektir. Sizce yzey kalitesi hangi przllk snflar arasnda olur? A) N7-N10 aras C) N8-N11 aras B) N1-N6 aras D) N5-N10 aras 6. Yzey ileme sembolnn kollar, ilenecek yzeye ka derecelik a ile izilirler. A) 45o C) 30o o B) 60 D) 75o 7. Bir i parasnn yzeyinde, yzeyin merkezine gre yaklak daire ekilli izleri olumutur. Bu izleri aadaki sembollerden hangisiyle gstermeliyiz? A) P C) C B) X D) R 8. Ra = 3,2 m olan bir yzey kalitesinin snf numaras aadakilerden hangisidir? A) N10 C) N6 B) N8 D) N9

82

PERFORMANS TEST PERFORMANS TEST

Aada iki grn, lleri ve baz yzey durumlar eksik braklm bir mil grlmektedir. a yzeyi, N6 kalitesinde talanm, b yzeyi N7 kalitesinde ve c yzeyi N8 kalitesinde frezelenmitir. Belirtilmeyen dier yzeyler iin N10 kalitesi seilmitir. Buna gre: Grnleri 1:1 leinde A5 kadna iziniz, lgili yerlere yzey ileme sembollerini yerletiriniz, Yzey przllk deerlerini (Ra) sembollere ve resim zerine yaznz.

83

AIKLAMA: Bu faaliyeti gerekletirirken aadaki kontrol arkadanzn doldurmasn isteyiniz. Sadece ilgili alan doldurunuz.

listesini bir

Aada listelenen davranlarn her birinin arkadanz tarafndan yaplp yaplmadn gzlemleyiniz. Eer yapldysa evet kutucuunun hizasna (X) iareti koyunuz. Yaplmadysa hayr kutucuunun hizasna (X) iareti koyunuz. GZLENECEK DAVRANILAR 1 2 3 4 5 nln giydiniz mi? izim ara-gerelerini eksiksiz hazrladnz m? izim ara-gerelerinin ve ortamn temiz olmasn saladnz m? Grnleri hatasz izebildiniz mi? Grnler zerine yzey grafik sembollerini doru izebildiniz mi? Seilen yzey kalitelerinin przllk deerlerini izelgeden doru tespit edebildiniz mi? Tespit edilen (Ra) deerlerini grafik sembollerinin doru yerlerine yazabildiniz mi? Genel yzey ileme durumunu doru sralayabildiniz mi? EVET HAYIR

7 8

TOPLAM PUAN DNCELER ..

DEERLENDRME Kontrol listesindeki davranlar srasyla uygulayabilmelisiniz. Uygulayamadnz davrantan dier davrana gemek mmkn olamayacandan faaliyeti tekrar etmelisiniz

84

RENME FAALYET-3 RENME FAALYET -3

AMA
Toleranslar izelgeden doru olarak belirleyip yazabileceksiniz.

ARATIRMA
Makine imalatnda kullanlan yntemleri ve ekillendirme yntemlerini aratrnz. Makine retimi yapan iletmeleri geziniz, retilen paralarn yzey durumlarn inceleyiniz. Topladnz bilgileri teknik resim izim ortamnda arkadalarnzla tartnz. Teknik resimlerde kullanlan yzey kaliteleri ile ilgili standart izelgelerini temin ediniz.

3.TOLERANSLAR
3.1. Toleransn Tanm ve nemi
Tolerans kelimesi gnlk konumalarda hogr ( anlay gsterme) anlamnda kullanlmaktadr. Makine imaltnda tolerans, paralarn ideal ekil ve tam lsnde yaplmayna gsterilen hogry ifade etmektedir. Ayrca i paralarnn tam lsnde retilmesi iin uramak zor ve gereksizdir. Bu nedenle i paralarnn alma yerindeki ileyilerini aksatmadan lsnden veya eklinden biraz farkl yaplmalar anlayla karlanabilir. Teknik resmi verilmi bir makine parasna ait llerin ve ekillerin, zel aletler, i kalplar, otomatik makineler, mastarlar, ok yetenekli iiler, ve hatta robotlar kullanmak suretiyle bile tam olarak elde edilmesine imkan yoktur. Elde edilen l ve ekil, izim zerinde belirtilen deerden biraz byk veya biraz kk olabilir. te bu iki snr arasndaki farka tolerans denmektedir. llerde kk toleranslar semek kaliteyi ykseltir ancak masraflar arttrr. Byk toleranslar, masraflar azaltr ancak kaliteyi drr. Bu nedenle makine imaltndaki tolerans deerleri standartlatrlmtr. Birbiriyle deiebilen yedek para iml etme zorunluluu, toleranslarn kullanlma nedenlerinin banda gelir.

3.2. Toleranslarn Snflandrlmas

Paralarn grevini yapabilmesi iin boyut bakmndan ne kadar toleransl yaplaca, ekil veya konum bakmndan ne kadar toleransl olaca dikkate alnarak toleranslar iki blmde ele alnr: 3.2.1. Boyut Toleranslar (TS 1845, TS 450, TS 1980, TS 1506) Boyut llerinin zerine konulan toleranslar olup iki snr deerine ait alt ve st sapma farklardr. Sapma farklarnn seiminde esas olan l anma boyutudur. Boyut Toleranslar na ait genel kavramlar bu konunun devamnda ayrntl olarak greceksiniz.

85

3.2.2. ekil ve Konum Toleranslar (TS 1304, TS 1498), ISO 1101) ounlukla bir boyut tolerans baz ekil ve konum hatalarn snrlandrabilir (dzlemsellik veya paralellik gibi), ancak para ilenirken malzemenin dokusunda, ileyen tezghta ve kesici takmda meydana gelen deiiklikler paraya da yansdndan ekil ve konum hatalarnn olumas kanlmazdr. ekil ve konum toleranslar, eer bir paraya kullanma uygunluu salayacaksa kullanlmaldr. Kendisine gre yn, konum ve yalpalama toleranslar verilen elemana referans eleman denir. ekil ve konum durumlarn aklayan toleranslarn genel kavramlarn konunun ilerleyen blmlerinde inceleyeceiz.

3.3. Tolerans Gerektiren Sebepler

3.3.1. Yapmda Makine ve Avadanlklarn Hatalar Bilindii gibi makineler birok parann bir araya gelmesiyle meydana gelir. Paralar sabit veya hareketlidir. Bu paralar, alma srasnda anma, ypranma ve yorulma nedeniyle zamanla zelliini ve hassasiyetini kaybeder. Sonuta l hatalarnn olumas kanlmazdr. 3.3.2. l Aletleri Hatalar retim srasnda lme aletleri kullanlr. lme aletleri belli bir kullanm sonunda ypranr, hatal lmelere sebep olur. lme aletlerinin vermi olduu hatalarn, tolerans snrlar ierisinde kalmas son derece nemlidir. 3.3.3. Is ve Ik Hatalar l aletleri zel alaml metallerden retilir. Is iletkenlii nedeniyle yksek ve dk scaklklarda (yaz-k, kutuplar-ekvator) yaplan lmlerden kaynaklanan hatalar vardr. lm yapan kiinin scakl dahi lme ilemini etkiler. Bu nedenle lm yaplacak yerlerde scaklk 20oC olarak belirlenmitir. Ayrca lm yaplacak yerde k iddeti ve yn de hatalarn olumasna neden olabilir. 3.3.4. Kiisel Hatalar lme ilemini yapan kiilerin salk durumlarndan kaynaklanan (ruhsal, bedensel, grme zr vb. )hatalar olabilir. inin mesleki becerisi, paralarn temizlii, l aletlerinin yanl kullanlmas vb. eitli l hatalarna yol aar. Saylan tm bu nedenlerden dolay her l, parann almasn aksatmayacak hata miktarlarn belirlemek zere eitli ekillerde ifade edilen toleranslar tamaldr.

3.4.Toleransn Genel Kavramlar

Trk Standartlar Enstits (TSE), Avrupa Norm Komitesi (CEN) tarafndan EN 20286-1 (1993) yaynlanan tolerans ve altrmalar sistemini aynen kabul ederek 1996 ylnda TS 1845 standart numarasyla yeniden yaynlamtr. Bu blmde boyut, ekil ve konum toleranslar ile ilgili genel kavram ve tanmlar yukarda belirtilen standartlar esas alnarak ve zetlenerek aklanacaktr. Mil: Bir i parasnn d ekil elemann belirten, silindirik olmayan ekilleri de kapsayan genel terimdir (ekil 3.1).

86

Normal mil (Esas Mil): Bir altrma sisteminde esas olarak seilen bir mildir.(ekil 3.1). Delik: Bir i parasnn i ekil elemann gsteren, silindirik olmayan ekilleri de kapsayan genel bir terimdir (ekil 3.1). Normal delik (Esas Delik): Bir altrma sisteminde esas olarak seilen bir deliktir (ekil 3.1). l: Bir uzunluk lsnn deerini belirli bir uzunluk birimiyle ifade eden saydr. Anma ls (A): st ve alt sapma yardmyla snr llerinden tretilen ldr. Resim zerine konulan tam veya ondalk saylardr. (ekil 3.1).

ekil 3.1:Mil ve Deliklerde ller

Gerek l (G): lmek suretiyle tespit edilen ldr (ekil 3.2).

87

ekil 3.2: Mil ve Deliin llmesi

En byk snr ls (En byk l=EB): Bir ekil elemannn kabul edilen en byk lsdr (ekil 3.3, 3.4). En kk snr ls (En kk l=EK): Bir snr elemannn kabul edilen en kk lsdr (ekil 3.3, 3.4). Sfr izgisi: zerinde sapmalarn ve toleranslarn verildii anma lsn gsteren, snr lleri ve altrmalarn grafik gsterilii iindeki bir doru izgidir(ekil 3.3, 3.4). Sapma: Bir lyle, ilgili anma ls arasndaki matematiksel farktr. st sapma (ES, es): En byk lyle anma ls arasndaki matematiksel farktr (ekil 3.3, 3.4). [ ES (es) = EB-A] Alt sapma (E,ei): En kk lyle anma ls arasndaki matematiksel farktr ( ekil 3.3, 3.4). [ E (ei) = EK-A] Gerek sapma: Gerek lyle, anma ls arasndaki farktr. (ekil 3.3, 3.4).

eitli altrmalar, elde etmek zere boluk ve sklk deerlerinin elde edilmesi, ayrca toleranslarn belirlenmesi, hesaplanm deerlerle salanr. Bu deerlere sapma ad verilmitir. Deliklerde st sapma (ES), alt sapma (E); millerde alt sapma (ei), st sapma (es) harfleriyle gsterilerek sfr izgisine gre st tarafta (+) pozitif ve alt tarafta (-) negatif iaretini tar. ekil 3.5 te mil ve delie ait sapmalarn sfr izgisine gre bulunabilecei yerler gsterilmitir.

88

ekil 3.3:Milde Genel Terimler

ekil 3.4: Delikte Genel Terimler

ekil3.5: Mil ve Deliklerde Sapmalar

89

l tolerans (T): En byk l ile en kk l arasndaki farktr veya st sapmayla alt sapma arasndaki farktr. Tolerans, birimsiz mutlak bir deerdir (ekil 3.3, 3.4). T=EB-EK veya [T= ES (es)-E(ei)] Boluk: Mil ap delik apndan daha kk olduunda montajdan nce delik lsyle, mil ls arasndaki (+) pozitif farktr. En byk boluk (EBB): Bir boluklu veya belirsiz altrmada en byk delik lsyle, en kk mil arasndaki (+) pozitif farktr (ekil 3.6). EBB = Delik EB Mil EK En kk boluk (EKB): Bir boluklu altrmada en kk delik lsyle, en byk mil ls arasndaki (+) pozitif farktr (ekil 3.6). EKB = Delik EK Mil EB

ekil 3.6: Boluk Kavram

Sklk: Mil ap, delik apndan daha byk olduunda montajdan nceki delik lsyle mil ls arasndaki (-) negatif farktr (ekil 3.7)

ekil 3.7: Sklk Kavram

En byk sklk (EBS): Bir sk veya belirsiz altrmada montajdan nceki en kk delik lsyle, en byk mil ls arasndaki (-) negatif farktr. EBS = Delik EK Mil EB

90

En kk sklk (EKS): Bir sk altrmada montajdan nceki en byk delik lsyle milin en kk ls arasndaki ( -) negatif farktr (ekil 3.7). EKS = Delik EB Mil EK Tolerans faktr (i, ): Snr lleri ve altrmalar sisteminde, sistem esas toleransnn tespitinde esas anma lsnn bir fonksiyonu olan faktrdr. Birimi m dir. (1 m = 0,001 mm) Bu faktr;

formlleriyle hesaplanr. Burada kullanlan D, mm cinsinden her ap grubunun ortalamasdr. D1: Grubun ilk rakam D2: Grubun ikinci rakam

Katsay ( k): Esas toleransn bulunmas iin, tolerans faktryle arplan ve aada gsterilen katsaydr (IT5 IT18 nitelikleri iin).

Esas tolerans (IT): Snr lleri ve altrmalarla ilgili ISO sisteminde bu sisteme ait olan toleranstr ( IT Milletleraras tolerans). Her IT kalitesi, tolerans faktryle arplrsa esas tolerans elde edilir. rnein; IT7 kalitesinin esas tolerans, IT7 = k.i = 16.i = m dir. Esas toleranslar hesaplanarak yuvarlatlm deerlerle ekil 3.8 de verilmitir.

91

ekil 3.8: Esas Toleranslarn Deerleri

Anma ls basamaklar: ISO tolerans sisteminde her l iin ayr ayr esas tolerans hesaplanmaz. Bunun iin anma ls basamaklar belirlenmitir (ekil 3.8). Esas tolerans nitelii: ISO tolerans sistemindeki altrmalar, snr lleri ve anma bilgileri iin ayn tamlkta dzenlenmi toleranslarn bir grubudur (IT7 gibi).

92

0 - 500 mm ye kadar anma lleri basamaklar iin IT01, IT0, IT1,.IT18e kadar 20 esas tolerans nitelii ve 500 3150 mm ye kadar anma deerleri basamaklar iin IT1 den IT18 e kadar 18 esas tolerans nitelii kalitesi kabul edilmitir. Bu kalitelerin genel kullanm yerleri ekil 3.9 da verilmitir.

ekil 3.9: Tolerans Niteliklerinin Kullanm Alanlar

Tolerans snf: Bir tolerans nitelii bir esas sapma adlandrlmasdr (h9, D13 gibi)

Tolerans blgesi: Toleransn grafik gsteriminde en byk l ile en kk lnn gsterildii iki izgi arasndaki blgedir. Tolerans blgesi, toleransn bykl ve sfr izgisine gre konumuyla tespit edilir. Bu konum delikler iin A dan ZC ye ve miller iin a dan zc ye kadar harflerle ifade edilir.

93

ekil 3.10da delik ve mil iin sapmalarn yerlerinin harflerle nasl ifade edildii grlmektedir.

ekil 3.10: ISO- Tolerans Blgelerinin Sfr izgisine Gre Yerleri

Altrma: Birbirine taklacak iki basit elemann (delik ve mil ) lleri arasndaki fark sonucu meydana gelen bantya denir. Altrma tolerans (AT): Bir altrmann iki elemanna (mil, delik) ait toleranslarn aritmetik toplamdr. AT = T delik + T mil Altrma eitleri: Paralar birbiri ierisinde alrken boluk, sklk gibi alma artlarndan birisini veya bazen her ikisini birden tayabilir. Bu

94

artlarn salanmas, paralarn belli snrlar ierisinde ilenmesiyle mmkndr. ISO-Altrmalar sisteminde, delik ve mil tolerans blgelerinin birbirine gre konumu dikkate alndnda eit altrma ortaya kar. Boluklu altrmalar Belirsiz altrmalar Sk altrmalar ekil 3.11 de mil ve deliklerin birbirine gre durumundan meydana gelen altrmalar grlmektedir. Altrmalarda mil ve deliin tolerans snflar birlikte gsterilir. rnein, H tolerans blgesinde 7. tolerans niteliine sahip bir delikle, n tolerans blgesinde 6. tolerans niteliine sahip bir mil arasndaki altrma, H7/n6 eklindedir.

ekil 3.11: Mil ve Deliklerde Altrma eitleri

Normal delik altrma sistemi: Bu sistemde delik ls sabit kabul edilerek, istenilen boluklu gemeler iin mil aplar kltlr, sk gemeler iin mil aplar bytlr (ekil 3.12).

95

ekil 3.12: Normal Delik Sisteminde Millerin Durumu

Normal mil altrma sistemi: Bu sistemde mil ls sabit kabul edilerek istenilen altrma eidi iin (boluklu, sk gibi) delik ap lleri deitirilir (ekil 3.13).

ekil 3.13: Normal Mil Sisteminde Deliklerin Durumu

3.4.1.Toleranslarn, Sapmalarn ve Altrmalarn Sembolleri Tolerans Snfnn Gsterilmesi Bir tolerans snf, tolerans blgesi yeri ve nitelik numaras ile birlikte gsterilir. rnek:

96

 Toleransl llerin Gsterilmesi Bir toleransl l, ya anma lsyle istenilen tolerans snf sembolyle veya anma ls ve sapmalar ile gsterilir. rnek: a) Tolerans snf sembolyle:

b) Sapmalarla

Altrmalarn Gsterilmesi Birbirine taklan iki elemann arasndaki altrma iin u bilgiler gereklidir: a) Ortak anma ls (A) b) Deliin tolerans snf numaras c) Milin tolerans snf numaras rnek:

3.5. Tolerans izelgelerini Okuma

Normal delik ve normal mil sistemlerinde, anma boyutlarna, en ok kullanlan kalite ve altrmalara gre sapma deerlerini gsteren izelgeler kullanlr. Bu izelgeler ekil 16, 17, 18, ve 19 da verilmitir. Normal delik sistemine ait izelgelere bakldnda, deliklere ait H6, H7, H8, H11 stunlar grlr. Bunlar altrmalarda sabit kabul edilen deliklerdir. Deliklere geerek, eitli boluk ve sklklar meydana getirecek millerse, bu stunlarn yannda yer almaktadr (ekil 3.14).

97

ekil 3.14: Normal Delik Sistemi Cetveli

Normal mil sistemine ait izelgelere bakldnda, millere ait h5, h6, h9, h11 stunlar grlr. Bunlar, altrmalarda sabit kabul edilen millerdir. Bu millere geerek boluk ve sklklar meydana getirecek deliklerse, stunlarn yannda yer almaktadr ( ekil 3.15).

ekil 3.15: Normal Mil Sistemi Cetveli

izelgenin sol tarafnda, paralarn anma boyutlarnn yer ald deerler vardr. Bu deerler ierisinden uygun olan l satr seilir, daha sonra izelgenin st ksmndaki Mil (veya delik) ve buna geen delikler (veya miller) stunundan, istenen tolerans alan ve kalitelerini gsteren semboller bulunur. Anma ls grubundan saa ve tolerans kalitesinden aa inilerek kesime yerinde bulunan st ve alt sapma deerleri bulunur, m (mikron) cinsinden verilmi bu deerler mm ye evrilmelidir.( 1 m = 0,001 mm).

98

Ayrca anma ls, gruplarn balang veya son lsne eitse ilk grld gruptan alnmaldr. rnek: 30 mm lsndeki bir delik ve mil arasnda 30 H7/g6 altrmas kabul edilmitir. Buna gre delik ve mile ait sapma deerlerini, izelgeden bularak uygun ekilde yazalm. Altrmadaki H harfi, normal delik sistemi izelgesinin kullanlacan gsterir. nce ap lsnn bulunduu 24-30 satr bulunur, H7 stunundan aa inilir ve ikisinin kesime yerinde,

Bu delie geen millerden g6 stunu bulunur ve aa inilerek 24 -30 satr ile kesitii yerden,

99

ekil 3.16: Normal Delik Sisteminde ISO Altrmalarnn Sapma Deerleri 1

100

ekil 3.17: Normal Delik Sisteminde ISO Altrmalarnn Sapma Deerleri 2

101

ekil 3.18: Normal Mil Sisteminde ISO Altrmalarnn Sapma Deerleri 1

102

ekil 3.19: Normal Mil Sisteminde ISO Altrmalarnn Sapma Deerleri 2

103

3.6. Resim zerinde Toleranslar Gstermek

Teknik resmi (grnleri) izilmi paralarn, llendirilme zorunluluu vardr (Baknz. renme Faaliyeti 1 ). zellikle bu durum parann retilecei i ve imalt prensipleri asndan gereklidir. Paradaki toleransl ller tolerans alanlar ve kaliteyi gsteren saysal sapma deerleriyle veya anma boyutlarnn alt ve st snrlaryla belirtilir. Boyutlara ait sapma deerlerinin saysal veya sembolle yazlmas prensipleri, TS 450/Nisan 1993 standard esas alnarak aklanmtr. ekil 3.20 da bir dner punta gvdesi ve punta mili zerinde bulunan toleransl ller grlmektedir.

ekil 3.20: Toleransl ller ve Yazlmas

Toleranslarn teknik resimlerde gsterilmesiyle ilgili balca kurallar, rnekleriyle birlikte aada aklanmtr: 1. l rakam yazldktan sonra st sapma (ES veya es), rakamn sa st tarafna, alt sapma (E veya ei), rakamn alt hizasna yazlmaldr (ekil 3.21). 2. Sapma deerlerini yazarken kullanlan yaz ykseklii ve tipi, l rakamyla ayn tip ve byklkte olmaldr (ekil 3.22).

104

ISO normlarna gre (ISO 406 -1987) sapma deerleri ve semboller, l rakamlaryla ayn byklkte kabul edilmitir. Trk Standartlar Enstits de bu kurallar aynen benimseyerek Nisan 1993 tarihinde eski TS 450 numaral standardn dzenleyerek bu deiiklii aynen kabul etmitir.

ekil 3.21: Sapmalarn Yazlmas

ekil 3.22: Yaz Ykseklikleri

3. Sapma deerlerinin m olmasna karn resimde, mm ye evrilerek yazlmas gerekir. 4. Sapmalardan birisinin deeri (0) sfr deilse, ondalk hane says her iki sapmada ayn olmaldr. 5. malt srasnda baz kolaylklar salyorsa, boyut snrlar (EB, EK) yazlabilir (ekil 3.23) 6. Boyutun bir ynde snrlandrlmas yeterliyse bu boyutun min. veya max. iaretlerinden biri lden sonra yazlmaldr (ekil 3.23)

ekil 3.23: Snr llerinin Yazlmas

ekil 3.24:eitli Sapmalarn Yazlmas

105

7. Sapma deerleri 0 (sfr) + veya iaretli olabilecei varsaylarak, eitli yazlma rnekleri ekil 3.24 te gsterilmitir. 8. Montaj halindeki paralarda, sapmann yazlmas ekil 3.25 de grld gibidir. Burada delik, her zaman st tarafta ad veya para numarasyla belirtilmelidir.

ekil 3.25: Montaj Resminde Sapmalarn Yazlmas

ekil 3.26: Sembol ve l Byklkleri

9. Sapma deerlerinin sembolle gsterilmesinde, st ve alt sapma deerlerini ifade eden tek bir sembol kullanlr. Sembol boyutu (delik ve mil iin ayr ayr), l rakamyla ayn byklkte yazlr (ekil 3.26). 10. Ayn ap zerinde iki farkl altrma varsa, toleransn ait olduu uzunluk gsterilmelidir (ekil 3.27).

ekil 3.27: Sembol ve l Byklkleri

ekil 3.28: Montaj Resimlerinde Sembollerin Yazlmas

11. Montaj halindeki paralarda toleransn sembolle gsterilmesi ekil 3.28 de grld gibi olup, burada kullanlan gsterimlerden birisi tercih edilip tm resimlerde ayn gsterim kullanlmaldr. 12. Tolerans belirtilmemi boyutlarda tolerans deerleri, antete yakn bir yerde u ifadelerden birisiyle aklanmaldr: Genel tolerans: veya Verilmeyen llerde tolerans: ..veya

106

Dier ller TS 1980 e gre serbest llerde tolerans deerleri ekil 3.29 de verilmitir.

ekil 3.29: Sembol ve l Byklkleri

13. Resim zerinde sembollerle belirtilmi toleranslarn saysal sapma deerleri, tolerans anteti hazrlayarak gsterilmelidir 14. Asal toleranslar verilirken, ann birimi ve askatlar yazlmaldr (ekil 3.30, 3.31).

ekil 3.30: Alarn Yazlmas

ekil 3.31: Alarda Sapma ve Snrlarn Yazlmas

ekil ve Konum Toleranslar le lgili Genel Tanmlar :

(TS 1304, ISO 1101 e gre) Makine paralarnda karlalan silindirik ekillere ait genel ifadeleri ekil 3.32 de grebilirsiniz.

ekil 3.32: Cisimdeki Geometrik Elemanlar

107

ekil 3.33: Silindir ve Dairede Oluan ekil Bozukluklar

ekil tolerans: Bir elemann ideal geometrik eklinden ne kadar farkl olabileceini belirten toleranstr (ekil 3.33). Gerek ekil: retilmi parann eklidir. Bir lme cihazyla (kumpas, Mikrometre, komparatr vb.) kontrol edilir. ekil fark: Gerek eklin alt ve st l snrlar arasndaki farkdr (ekil 3.33). Konum tolerans: Bir veya birden fazla geometrik elemann, belirlenmi referans elemanna gre ynn, yerini ve boluunu ifade eden toleranstr. Konum: Bir elemann, dier elemana gre durumudur. Konum fark: Bir paraya ait elemanlarn bir referans elemanna gre farkdr. Bu fark, referans kabul edilen elemana gre ann, paralel iki

108

elemann, eksen aklnn ve salgnn iki snr arasndaki farkn olumasyla ortaya kar. Referans eleman: Kendisine gre yn, konum ve yalpalama (salg) tolerans verilen elemandr. Bu eleman nokta, doru veya yzey olabilir. Gerektiinde, birden fazla eleman referans olarak seilebilir. Tolerans blgesi: Geometrik elemanlarn ekil veya konum tolerans; nokta, izgi, yzey ve orta dzlem gibi elemanlar iine alan blgeyi tanmlar.

Tolerans blgelerini aadaki gibi rneklendirebiliriz: Bir daire yzey, Ortak merkezli iki daire arasndaki yzey, Eit aralkl iki izgi arasndaki yzey, Paralel iki doru arasndaki yzey, Bir silindir iindeki boluk, ki ortak eksenli silindir arasndaki boluk, Paralel iki dzlem arasndaki boluk, Eit aralkl iki yzey arasndaki boluk, Bir dikdrtgen prizma iindeki boluk, gibidir (ekil 3.34).

ekil 3.34:Tolerans Blgeleri

109

ekil 3.35 de TS 1304, ISO 1101 e gre ekil ve konum toleranslarnn eitleri ve kullanlan sembolleri gsterilmitir.

ekil 3.35: Tolerans eitleri ve Semboller

Yukarda ad geen toleranslarn, ilgili sembollerle belirtilmesi iin tolerans ereveleri kullanlr. Bu ereveleri ve zelliklerini ekil 3.36 da grebilirsiniz.

ekil 3.36: ereve eitleri

108

Sembol ve ereve llerinin izimlerde kullanlacak deerleri TS 10844 e gre standartlatrlmtr. Sembol ykseklii (h) ile, genilii ise yaklak (0,8H) kadardr (ekil 3.37).

ekil 3.37: Sembol ekilleri ve Byklkleri

Teknik resimde kullanlan yaz (karakter) yksekliklerine gre ereve lleri ve izgi kalnlklar ekil 3.38 de gsterilmitir.

ekil 3.38: ereve lleri

109

Tolerans erevelerinin resme (Teknik resim) balanmas, referans eleman, referansn yeri ve dier bilgilerin verilmesi amacyla kullanlan ilve semboller ekil 3.39 ve 3.40 da verilmitir.

ekil 3.39: lve Semboller

ekil 3.40: ereve Elemanlar

110

Tolerans blgeleri de, standartlara uygun olarak ekil 3.41 deki gibi gsterilir.

ekil 3.41: Tolerans Blgelerinin Gsterilmesi

ekil ve konum toleranslarnn ad geen tolerans blgesini, teknik resimde gsterme ve baz aklamalar ekil 3.42 ve 3.43 de zet olarak gsterilmitir.

111

ekil 3.42: ekil ve Konum Toleranslar -1

112

ekil 3.43: ekil ve Konum Toleranslar -2

eitli ekil ve konum toleranslarnn para yapm resimleri zerinde kullanlmasyla ilgili olarak deiik trlerde paralar verilmitir. Bunlarn her birinin dikkatlice incelenmesi, benzer izimlerin tarafnzdan yaplmas durumunda sizlere rehberlik edecektir (ekil 3.43, 3.44, 3.45).

113

ekil 3.43: Makine Paralar zerinde Boyut ekil ve Konum Toleranslarnn Gsterilmesi-1

114

ekil 3.44: Makine Paralar zerinde Boyut, ekil ve Konum Toleranslarnn Gsterilmesi -2

115

ekil 3.44: Makine Paralar zerinde Boyut, ekil ve Konum Toleranslarnn Gsterilmesi -3

116

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar izilmi resim zerine altrma toleranslarn yaznz. neriler Parann nasl imal edileceini ve nerede alacan tespit ediniz. Ortak yzeyleri belirleyiniz. Tolerans izelgesinden uygun altrma toleransn belirleyiniz ( ekil 3.16, 3.17, 3.18, 3.19). llendirme aamalarn dikkate alnz (Baknz llendirme konusu). Parann ekil ve konum olarak retilebilecei snrlar tespit ediniz. Tolerans blgelerini belirleyiniz (Baknz, toleranslar konusu ekil 3.41, 3.42, 3.43). Tolerans erevelerini llere uygun olarak seiniz, elemanlar erevelere yerletiriniz (Baknz. ekil 3.38, 3.40 ereve lleri ve elemanlar) Bu modln Boyut Toleranslar konusuna baknz. Anma llerine gre esas tolerans niteliklerinin st ve alt sapmalarn tespit ediniz.(ekil 3.8, 3.16, 3.17, 3.18, 3.19) Toleransl llerin resimlerde nasl ifade edildiini kontrol ediniz (ekil 3.20, 3.21, 3.22, 3.23, 3.24, 3.25, 3.26 ) Tolerans antedinin ierdii bilgiler iin (Baknz.ekil 3,20) llerin ve toleranslarn yeterli olduuna emin olun.

ekil ve konum toleranslarn izilmi resim zerinde gsteriniz.

Boyut toleranslarn yaznz.

Tolerans antedini dzenleyiniz.

117

LME DEERLENDRME LME VE VE DEERLENDRME

Aadaki testte oktan semeli 10 soru bulunmaktadr. Sorular dikkatli bir ekilde okuyunuz ve doru kk yuvarlak ierisine alarak cevaplandrnz. Sreniz 10 dakikadr. 1. Bir makine parasnn ideal ekil ve tam lsnde yaplmas yerine, alma yerindeki grevini aksatmayacak ekilde l ve yapsnda yaplan deiiklie ne ad verilir? A) lek B) Tolerans C) Sapma D) l fark 2. retimi yaplan paralarn l bakmndan tam elde edilemeyiini etkileyen faktr ve hatalar ka balkta tanmlarz? A) 8 B) 5 C) 4 D) 3 3. zerinde sapmalarn ve toleranslarn verildii anma lsn gsteren, snr lleri ve altrmalarn grafik gsterilii iindeki doru izgiye ne ad verilir? A) Snr izgisi C) Sapma izgisi B) Sfr izgisi D) l izgisi 4. Birbirine taklacak iki basit elemann (delik ve mil) lleri arasndaki fark sonucu meydana gelen balantya ne denir? A) Boluk B) Sklk C) Altrma D) Sapma 5. Delik ve mil tolerans blgelerinin birbirine gre konumunu ka eitle tanmlarz? A) 1 B) 5 C) 3 D) 2 6. Bir parann zerindeki 20mm lik delik lsn tolerans snf sembol ile gstermemiz gerekirse aadaki karakterlerden hangisini kullanmamz doru olur? A) 20 B) R 20 C) 20 h7 ) 20 H7 7. Kendisine gre yn, konum ve yalpalama tolerans verilen elemana (Nokta, doru veya yzey olabilir) ne ad verilir? A) Gerek eleman C) Konum eleman B) Referans eleman D) Tolerans eleman 8. Bir elemann kendi geometrik yapsyla ilgili fark gsteren tolerans aadakilerden hangisidir? A) ekil tolerans C) l tolerans B) Konum tolerans D) Konum tolerans 9. Birbiriyle dik alan iki elemann konum toleransn aadaki sembollerden hangisiyle gsteririz? A) B) C) D) 10. En byk l ile en kk l arasndaki fark nasl adlandrlr? A) lek B) l tolerans C) Boluk

D) l fark

118

PERFORMANS TEST PERFORMANS TEST

Aadaki parann, 1:1 lekli grnn A5 kadna izerek, 1. 60 ve 45 llerine ait toleranslarn sapma deerlerini izelgelerden bulunup, tolerans antedine yaznz 2. 20 iin 0,05 toleransn uygulayn. 3. ekil ve konum toleranslarn, aadaki aklamalara gre ilgili yerlere yaznz. Referans eksenine gre, a deliinin ortak merkezlilik tolerans: 0,03 D referans yzeyine gre, b silindirinin ortak merkezlilik tolerans: 0,08 D referans yzeyine gre, c yzeyinin yalpalamas: 0,02 b silindirik yzeyinin, dairesellii: 0,05 b silindirik yzeyinin, silindiriklii: 0,1

119

AIKLAMA: Bu faaliyeti gerekletirirken aadaki kontrol arkadanzn doldurmasn isteyiniz. Sadece ilgili alan doldurunuz.

listesini bir

Aada listelenen davranlarn her birinin arkadanz tarafndan yaplp yaplmadn gzlemleyiniz. Eer yapldysa evet kutucuunun hizasna X iareti koyunuz. Yaplmadysa hayr kutucuunun hizasna X iareti koyunuz. GZLENECEK DAVRANILAR 1 2 3 nln giydiniz mi? izim ara-gerelerini eksiksiz hazrladnz m? izim ara-gerelerinin saladnz m? ve ortamn temiz olmasn EVET HAYIR

4 5 6

izilecek grnlerin boyutuna gre standart lek ve kt setiniz mi? izilmi resim zerine altrma toleranslarn yazdnz m? Altrma toleranslarn sapma deerlerini izelgelerden buldunuz mu? ekil ve konum toleranslarn izilmi resim zerinde gsterdiniz mi? Boyut toleranslarn yazdnz m? Antet bilgilerini eksiksiz ve doru yazdnz m?

7 8 9

TOPLAM PUAN DNCELER ..

DEERLENDRME Kontrol listesindeki davranlar srasyla uygulayabilmelisiniz. Uygulayamadnz davrantan dier davrana gemek mmkn olamayacandan faaliyeti tekrar etmelisiniz.

120

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

renme Faaliyeti 1 Cevap Anahtar 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. renme Faaliyeti 2 Cevap Anahtar 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. C D A C A B C B C A B A C B D C B C

121

renme Faaliyeti 3 Cevap Anahtar 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. B C B C C D B A C B

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevapladnz konularla ilgili renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Ayrca uygulama ilemini istenilen zelliklere uygunluu retmeniniz tarafndan kontrol edilecek ve bu beceriyi kazanncaya kadar bu uygulamay tekrarlayacaksnz.

122

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

YETERLK LME

Perspektifi verilen SPORT SONU tasla bronzdan dklerek elde edilmitir. 20 delii boydan boya delinmi olup, raybalanmtr. ( )iaretli yzeyler dkmden kt gibi kalacak, dier yzeyler frezelenecektir. lenmemi yzeyler gri renge boyanacaktr. Buna gre: A4 kadna izim yapnz, 1:1 lek kullannz, Parann grnn iziniz, llendiriniz, Yzey ileme iaretlerini ve tolerans aklamalarn gerei gibi uygulaynz.

123

AIKLAMA: Bu faaliyeti gerekletirirken aadaki kontrol listesini retmeniniz doldurmasn isteyiniz. Aada listelenen davranlarn her birinin uygulamay yapan tarafndan yaplp yaplmadn gzlemleyiniz. Eer yapldysa evet kutucuunun hizasna X iareti koyunuz. Yaplmadysa hayr kutucuunun hizasna X iareti koyunuz. GZLENECEK DAVRANILAR 1 2 EVET HAYIR

nln giydiniz mi? izim ara-gerelerini eksiksiz hazrladnz m? izim ara-gerelerinin ve ortamn temiz olmasn 3 saladnz m? izilecek grnlerin boyutuna gre standart lek ve 4 kt setiniz mi? izilmi grnlere l balama izgilerini izebildiniz 5 mi? 6 l izgilerini kurallara gre izebildiniz mi? 7 l snrlandrclarn doru izebildiniz mi? 8 l rakamlarn doru yazabildiniz mi? izilen grnlere uygun yzey ilemlerini seebildiniz 9 mi? 10 Yzey ileme sembollerini doru izebildiniz mi? Yzey ileme sembollerinin zelliklerini doru 11 yazabildiniz mi? Altrma toleranslarn sapma deerlerini izelgelerden 12 buldunuz mu? ekil ve konum toleranslarn izilmi resim zerinde 13 gsterdiniz mi? 14 Boyut toleranslarn yazdnz m? 15 Tolerans anteti bilgilerini eksiksiz ve doru yazdnz m? TOPLAM PUAN DNCELER ..

DEERLENDRME
Modl sonunda yaplan i paras denetim listesindeki gzlenecek davranlarda bulunan HAYIR ksmna iaretlediiniz ilemleri tekrar gzden geiriniz. Temel Tornalama lemleri modl, faaliyetleri ve aratrma sonunda kazandnz bilgilerin llmesi ve deerlendirilmesi iin retmeniniz size lme arac uygulayacaktr. Bu deerlendirme sonucuna gre bir sonraki modle geebilirsiniz. Deerlendirme sonucu baarl olamad iseniz, modl tekrar konusunda retmenize dannz.

124

KAYNAKLAR
KAYNAKLAR
EN, . Zeki ve ZLNGR, Nail. Teknik Resim Temel Bilgiler. stanbul: Ege Reklam Basm Sanatlar Tesisleri, 2002. ZLNGR, Nail ve EN, . Zeki. Temel Teknik Resim. stanbul: Ders kitaplar Anonim irketi, 1994. ZLNGR, Nail ve EN, . Zeki. Makine Resmi. stanbul: Ege Reklam Basm Sanatlar Tesisleri, 2004. Trk Standartlar Enstitsnn konularla ilgili standartlar. GZAYDIN, Nevzat. PARLATIR, smail. ve ZLFKAR,Hamza. Okul Szl. Ankara: Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu yaynlar: 603, 1997

125