T.C.

DOKUZ EYLL N VERS TES ATATRK LKELER VE NKILAP TAR H ENST TS YKSEK L SANS TEZ

MBADELEDE AYVALIK

HAZIRLAYAN GNEN TURAN 2004880015

DANIMAN DO. DR. KEMAL ARI

ZM R-2008

Yksek Lisans Tezi olarak sunduum Mbadelede Ayvalk adl almann tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin bunlara atf yaplarak kaynakada gsterilenlerden olduunu,

yararlanlm olduunu belirtir ve onurumla dorularm.

.//2008 Gnen Turan

TUTANAK Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi

Enstitsnn ../ 2008 tarih ve .. sayl toplantsnda oluturulan jri, Lisansst Eitim Ynetmeliinin.. maddesine gre, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Anabilim Dal Yksek Lisans rencisi Gnen Turann Mbadelede Ayvalk konulu tezini incelemi ve adayn /. 2008 tarihinde, saat da jri nnde savunmasn almtr. Adayn kiisel almaya dayana tezini savunmasndan sonra dakikalk sre ierisinde gerek tez konusu, gerekse tezin dayana olan anabilim dallarndan jri yelerince sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin .olduuna oy ile karar verilmitir.

BAKAN

YE

YE

II

YKSEKRET M KURULU DOKMANTASYON MERKEZ TEZ VER FORMU Tez No: Tez kodu: niv. kodu:

* Not: Bu blm merkezimiz tarafndan doldurulacaktr. Tezin Yazarnn Soyad: TURAN Tezin Trke ad: Mbadelede Ayvalk Tezin Yabanc dildeki ad: Exchange of Miniorites at Ayvalk Tezin Yapld niversite:Dokuz Eyll Enstit: Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Yl: 2008 Dier kurulular: Tezin Tr: 1- Yksek Lisans 2- Doktora 3- Tpta Uzm. 4- Sanatta Yeterlilik Tez Danmanlarnn nvan: Do. Dr. Ad: Kemal Soyad: ARI ngilizce anahtar kelimeler: 1- History of Ayvalk 2- Lausanne Treaty Dili: Trke Sayfa says: 151 Referans says: 309687 Ad: GNEN

Trke anahtar kelimeler: 1- Ayvalk Tarihi 2- Lozan Antlamas Tarih: mza:

III

 NDEK LER NSZ ........................................................................................................VI ZET ......................................................................................................... VII ABSTRACT ..............................................................................................VIII G R ........................................................................................................... 1 I-GEM TE AYVALIK ............................................................................ 4 A-TAR H NDE AYVALIK ................................................................. 4 B-AYVALIKIN TOPLUMSAL VE EKONOM K YAPISI .................... 6 1dari ve Toplumsal Yap.......................................................................6 2- Ayvalkta Eitim Kurumlar.............................................................10 3- Ege Blgesinde Misyoner Faaliyetleri..............................................14 4- Ayvalkn Ekonomik Yaps..............................................................15 5- Ayvalkta Kltrel Etkinlikler ve Hayr Kurumlar .....................19 C- AYVALIKIN DEMOGRAF K YAPISI .......................................... 22 D-1821 MORA SYANI VE AYVALIK .................................................. 25 II- 20. YZYILDA AYVALIKTAK GEL MELER ............................. 32 A-YUNAN YAYILMACILIININ GLENMES ...............................32 B-AYVALIK TEHC R ..............................................................................33 III-MTAREKE DNEM VE AYVALIKIN GAL .......................... 36 IV-LOZAN BARI ANTLAMASI VE NFUS MBADELES ............ 44 A- LOZAN BARI KONFERANSI VE AZINLIKLAR SORUNU......... 45 B-NFUS MBADELES NDE TRK YE ............................................ 50 V-MBADELEDE AYVALIK.....................................................................56 A-MBAD LLER N NAK LLER ............................................................ 57 1-Mbadillre Yaplan Yardmlar................................................................63 2-Hilal-i Ahmer Cemiyetinin Ayvalktaki almalar...........................66 3-Tanmaz Mallarn Takdiri......................................................................70 B-MBAD LLER N AYVALIKTA SKANI............................................. 72 1- Ayvalkta skan Konusunda Yaanan Sorunlar................................ 78 2- Zeytinliklerin Deerlendirilmesi.......................................................... 80 C-MBAD LLER N UYUM SREC ..........................................................82 1- Mbadillerin Uyum Sreci ve Kltrel Katklar...............................82 2- Girit ve Midilli Adasndan Gelen Mbadiller....................................83 IV

SONU ........................................................................................................ 90 EKLER ...................................................................................................... 93 KISALTMALAR............................................................................................136 KAYNAKA...................................................................................................137

NSZ Dnyada ilk kez szlemeye balanm nfus ihrac olan 1923 mbadelesi Yunanistana giden ya da gnderilen Rum Ortodokslar ile Yunanistan anakarasndan ve adalardan Anadoluya getirilen Mslmanlarn, yaklak 2 milyon insann yaamlar altst olmu, girdikleri yeni toplumlarda sancl uyum sreleri yaanmtr. Bu tez almasnda, Ayvalk yresi tarihi ve Mbadele konusu aratrlmtr. Ayvalk, Ege kylarnda bulunan yerleim blgelerinden ayrcalk tamaktadr. Gerek Kurtulu Sava ncesi-mtareke yllarnda, gerekse Kurtulu Sava srasnda ve sonrasnda nfus hareketliliinin en fazla grld blgelerden biridir. Bu almamda 1821 Ayvalk isyan, Ayvalkn ekonomik yaps, Mtareke ve Kurtulu Sava dnemi irdelenerek Mbadele ile ilikisi kurulmutur. Mbadele esnasnda Ayvalkta iskan srasnda yaanan skntlar, mbadillerin nakilleri ve bu srete yaplan yardmlar ele alnmtr. Bana bu tezin konusunu veren, bilimsel aratrma yollarn reten, her zaman beni yreklendiren sayn hocam Kemal ARIya kranlarm sunuyorum. Ayrca Ayvalktaki almalarmda beni ynlendiren sayn Ahmet YORULMAZa, benden her konuda yardmn esirgemeyen ve tm bilgilerini benimle paylaan Girit Resmo Mbadili Ali ONAYa, altm kurumda bu tezi hazrlama srecinde bana yardmlarn esirgemeyen, eitli almalarmda youn ilerine ramen bana zaman tanyarak destek veren Dikili Belediye Bakan sayn Osman ZGVENe, Yunanistandaki aratrmamda bana yardmc olan sayn Thanasis TS MB Se, Midilli Adasnda gerek grsel malzeme gerekse yazl kaynak elde etmemde her trl yardmda bulunan dostum Kostas P KOULOSa, Osmanlca evirilerinde bana destek veren Ayfer TANTAY ve Abdullah STNE ve hazrlan srasnda her skntm paylaan aileme ve hayat arkadam Derya ZKANa teekkr ederim.

VI

ZET Lozan Anlamas sonucunda hazrlanan bir protokolle Trkiye de yaayan Rum ve Yunanistandan yaayan Trk nfusunun zorunlu olarak g ettirilmesi karara balanmtr. Bylece, zorunlu g, bir uluslar aras anlamaya ilk defa konu olmutur. Bu anlamaya gre, 1923 ylnda yaklak 1.200.000 Rum Yunanistana, 400.000 Trk ise Trkiyeye g etmek zorunda kalmtr. Zorunlu mbadeleden Ayvalk da dorudan etkilenmitir. Ayvalktaki Rumlar Midilli Adas ve Atinaya g ettirilmi, Girit ve Midilli Adalarndaki Trkler ise Ayvalka yerletirilmitir. Gmenlerin yerletirilmesi srecinde, yaam olduklar blgelerin iklimi, corafi yaps dikkate alnmtr. rnein, Midilli ve Giritde yaayan halkn nemli bir blm, zeytincilik yapabilecekleri Ayvalka yerletirilmitir. Osmanl Devleti dneminde Ayvalk, Bat Anadolunun zmirden sonra en nemli ticaret merkezi konumundayd. Osmanl Devleti dneminde byk ekonomik gc elinde tutan Ayvalk, ehirde yaanan Yunan isyanlar, Yunan igali ve bunu onucunda gerekleen zorunlu gn sonrasnda eski etkinliini kaybetmitir. Mbadele srecinde gmenlerin yerletirilmesi, Kurtulu Sava sonras zor artlar altnda kurulmu olan gen Trkiye Cumhuriyeti Devletinin zmesi gereken nemli bir sorun olmutur. Gmenlerin nakil edilmesi yerletirilmesi esnasnda Yunan Devleri, dier devletlerden d yardm alrken, Trk hkmeti, herhangi bir destek almadan vatandalarnn lkeye nakli ve yerletirilmesini kendi imkanlaryla baarabilmitir.

VII

ABSTRACT By the protocol prepared in Lausanne Treaty Greeks living in Turkey borders and Turkish people in Greeece had to live their homes and migrate. It was the first time that obligatory migration was the subject of an international agreement. to Turkey. Ayvalk was also affected directly from obligatory migration. Greeks in Ayvalk migrated to Mytilene and Athens and, Turkish people in Crete and Mytilenei migrated to Ayvalk. During the settlement of migrators, the climates and geographical structures of former places were taken into consideration. In this aspect, most of the Turkish people were settled in Ayvalk where they could raise olives. During the period of Otoman Empire, Ayvalk, was the second important trade center after zmir in West Anatolia. Ayvalk had a huge economic power during Otoman Empire, but after the Greek Rebellion, Greek occupation and obligatory migration Ayvalk lost its former huge power. The settlement of migraion was an important problem for the new Turkey Republic that had founded in difficult conditions after the Turkish War of Freedom. During the settlement, Greek Government used foreign help of other countries., but Turkish government succeed to solve this problem on its own. According to tis agreement, in 1923, nearly 1.200.000 Greeks in Turkey migrated to Greece, and nearly 400.000 Turkish people in Greece migrated

VIII

GR
1299 ylnda kurulan Osmanl Devleti kuruundan itibaren, eitli etnik ve dini gruplar bnyesi altnda yaatmtr. mparatorluun snrlar ierisinde yaam aznlk gruplarndan en nde gelenler, Rumlar, Ermeniler, Arnavutlar ve Bulgarlardr. Aznlklar, lke ierisinde her kademede kendilerine yer bulabilmi ve ticaret yapabilmilerdir. Ayrca, Gayrimslim aznlklar inanlarnda serbest braklarak nemli imtiyazlar elde etmilerdir. zellikle Rum-Ortodoks tebaas devlet kademelerinde nemli yerler edinmilerdir. Dnyada 18. yzyldan itibaren diplomasinin nem kazanmas ile beraber, birok Fenerli aristokrat nemli konumlar elde etmeye balamt. Ancak, 1789 Fransz htilalinin yaym olduu, ulusuluk akm Avrupada birok kavmi ayaklandrd gibi, Osmanllarda da aznlklarn byk bir ksmn etkilemitir. Osmanl Devletinde ilk ayaklanan millet Srplar olmasna ramen, en sistemli ekilde rgtlenmeyi ve eylem yapmay Yunanlar gerekletirmitir. nk Srplarn ayaklanmasn sadece Ruslar desteklerken, Yunanlarn bamszlk kazanmak iin balattklar isyan Ruslar da dahil olmak zere Avrupann byk bir ksm desteklemitir. syan ncelikle Morada balamtr. Avrupann da desteini arkalarna alan Yunanlar isyan hazrlklarna hz vermilerdir. Dier taraftan, Anadoluda yaayan Rum halk da d lkelerin de krkledii ayrlk hareketlerden etkilenmiler ve Yunanllara bamszlk kazanmalar konusunda destek vermilerdir. Dier taraftan, 1830dan 1922ye kadar Yunanistan, Osmanl Devletine kar yaylmac, irredentist bir politika izlemitir1. Bu dnem boyunca, Teselya (1881), Makedonya, Gney Ege adalar ve Girit (1912-1913) Osmanl Devletinden kopartlarak Yunanistana balanmtr. Bu sre yalnzca toprak transferi yaratmakla kalmam, ayn zamanda da yitirilen topraklardan Trk gnn

kr Sina Grel, Tarihsel Boyut Yaynclk, Ankara, 1993, s.11,

erisinde Trk-Yunan

likileri (1821-1993), mit

balamas ile sonulanmtr. Yunanistann bu yaylmac politikas, 1919-1922 dneminde Yunanistann Anadoluyu igale kalkmas ile dorua ulamtr. Bat Anadolu ve Karadeniz Havzasnda kent, kasaba ve kylerde yaayan Rumlar, Yunanistann Anadolu zerindeki emelleri iin, nemli malzeme oluturmaktayd. Planl olarak Urla, Ayvalk ve Erdekte Rum nfus sayca artmaktayd. Yunanl tarihi ve edebiyatlar o dnemde Ayvalk nfusunun tamamnn Rumlardan olutuunu ileri srmektedirler. Onlarn grne gre 1773 tarihinde Ayvalkta yaam olan Papaz konomos bir Osmanl Paas kanal ile, Ayvalka o zaman iin ok kymetli olan muhtariyet ile idare edilebileceini belirten Ferman- Hmayunun verilmesini salamtr. Yorgo Sakkari, Ayvalkn Tarihi adl eserinde bu fermandan ve elde edilen imtiyazlardan kesin bir dille sz etmektedir2. Yunan kaynaklar da bu tezleri desteklemektedirler. Trk kaynaklarnda byle fermann olduu ispatlanamamtr ancak, Osmanl mparatorluu topraklar ierisinde ky blgelerinde ticaret hinterland geni olduu iin, baz imtiyazlarn ve kolaylklarn saland grlmtr. Ayvalk, corafi konumu itibar ile, adalarn youn basks altnda olmas nedeni ile isyanlarda en fazla etkilenen yerlerden biri olmutur. Yunanistan iin, zmirden sonra Ayvalkn igali ok nemlidir. galden nce bilinli olarak, Yunanistann eitli blgelerinden Ayvalka Rumlarn yerlemeye balamas, kasabann toplama nfustan olutuunu kantlar niteliktedir. 1821de balayan Mora isyan etkisini Ayvalkta da gstermiti. Ayvalk Rumlar, I. Dnya Sava srasnda siyasal faaliyetlerini etkin bir ekilde srdrm, anakkale Savann en youn dnemlerinde Cunda(Ali Bey) Adasnda, dier adalardan ve Yunanistandan gelen etelerle isyan balatmlardr. Osmanl Devleti, kargaay nlemek ve blgeyi rahatlatmak iin 27 Mart 1917 gn 12-80 ya arasndaki Rumlarn bir ksmn lkenin deiik yerlerine g ettirmi, yerlerine Balkanlardan gelen Mslmanlar yerletirmitir. Balkanlarda

Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Arivi, Yorgo Sakkari, Ayvalk Tarihi, (ev: Macit Uygur), baslmam daktilo metin, s. 5,6.

yeni ulus devletlerin kurulmas ile buralardaki Mslman halk zerindeki bask artm ve bu da Osmanl topraklarna youn bir gn yaanmasna neden olmutur. Sava kaybeden Osmanl mparatorluuna ar artlar ieren Mondrs Antlamasnn imzalatlmas ile Rumlar, Ayvalka saylarn artrarak dnmlerdir. zellikle Ayvalk evresinde, Kurtulu Sava boyunca Rumlarn, aleyhte siyasal faaliyetlerini srdrmeleri, sava sonras aznlklar sorununu oraya karmtr. Aznlklar meselesi Nfus Mbadelesini hazrlayan en nemli nedenlerden biri olmutur. Kurtulu Savandan sonra Yeni Trkiye Cumhuriyeti devleti ile tilaf Devletleri arasnda imzalanan Lozan Anlamas kapsamndaki Nfus Mbadelesi protokolyle Trkiye ve Yunanistanda yaayan aznlklarn zorunlu olarak karlkl deiimine karar verilmitir. Mbadeleye tabi tutulacak halklar dini kimlik esasna gre belirlenmitir. Mbadelenin ileyii srasnda her iki lkede de skntl dnemler yaanmtr. Trkiye asndan baktmzda, Mustafa Kemal Atatrk nderliinde kazanlm bir Kurtulu Sava sonras kurulan Trkiye Cumhuriyeti bir yandan igal ve savan neden olduu yaralar sarmaya alrken, dier yandan da uluslar aras antlama sonucu Trkiyeye getirilen mbadillerin getirilmesi ve iskan ile uramak zorunda kalmtr. Mbadillerin getirilmeleri, iskan, retici konuma geirilmeye allmalar ok kolay olmamtr. Ancak, gen cumhuriyetin, yeni hkmeti youn abalar gstererek ve herhangi bir d yardm almayarak mbadele srecini baar ile tamamlayabilmitir. Benzer sorunlar, Yunanllar asndan da geerli olmutur. Dar bir yz lmne sahip olan Yunanistan, yaklak 1.200.000 gmenin iskann gerekletirmede zorlanmtr.

I- GEM TE AYVALIK

A-TAR H NDE AYVALIK Ege Blgesinin kuzeyinde ve Midilli Adasnn karsnda yer alan Ayvalk, gnmzde Balkesir iline bal bir sahil kasabasdr. ehrin kurulduu koyun karsnda Yunancada Moschonisi olarak adlandrlan Cunda(Ali Bey) adas yer almaktadr. Ayvalkn ismi hakknda da farkl yorumlar yaplmaktadr. Yunanllar Ayvali ve Kidonies isimlerini kullanm olup, Yunan kaynaklarnda her iki isime de rastlanmaktadr. 1895 ylnda Ayvalkta doup daha sonra Yunanistana g eden, 1965 ylnda len ve Yunan edebiyatnda 30 Kua yazarlar arasnda nemli bir yeri olan Fotis Kondoglou, Trke karl Vatanm Ayvalk adl kitabnda Ayval isminin nereden geldiini u ekilde belirtmektedir3. ehir ina edilmeden nce, blgede ayva aalarnn olduu ormanlk alanlar bulunduu iin bu yere, Ayva yeri anlamna gelen Yunanca Kidonie, Trkede Ayvalk denmektedir. Ayvalkn tarihine baktmzda ne zaman kurulduuna dair herhangi bir kesin bilgiye ulaamyoruz. Gzlemlediimize gre; Ayvalkn Bergama, Efes gibi Antik Dnemlere kadar uzanan derin bir gemiini kantlayan herhangi bir esere rastlanmamaktadr. Yunanl Georgios Nakracas, Ayvalk Rumlarnn, Antik yonlarn torunlar olmadn belirtip, bunlarn adalardan ve Yunanistann anakarasndan gelerek blgede i arayan gmenler olduunu yazmaktadr4. Birok kaynakta Ayvalkn kuruluu ile ilgili farkl bilgiler verilmektedir. Ayvalkn ierisinde bulunduu blgeye Yunan tarihi kaynaklarnda Eolya denmekteydi.

3 4

, , , , 1962, s. 52 Georgios Nakracas, Anadolu ve Rum Gmenlerinin Kkeni, Kitabevi, stanbul, Aralk 2005, s.113

Yorgi Sakkari, Ayvalkn kuruluunu, Ayvalk Tarihi adl kitabnda 16. yzyln sonlar ve 17. yzyln balangc olarak gsterse de esasl bir belgeye dayandrlarak verilen bir bilgi deildir5. Sakkari, bu eserinde Ayvalkn korsan saldrlarndan korunmak isteyen evre adalar ve Midilli Adasndan g eden Hristiyanlar tarafndan kurulduunu belirtmektedir. Pandelis Kondoyannise gre de ehrin kuruluu 16. yzyln sonu ve 17 .yzyln bana indirgenmektedir6. Ancak Ayvalkn 16. ve 17. yzylda kurulduuna dair herhangi bir belgeye rastlanlmamtr. Arivlerdeki yaplan aratrmalar, Ayvalktan sz eden belgelerin 18. yzyln ikinci yarsndan sonra ortaya ktn gstermektedir7. Gnmzde de Ayvalk sokaklarndaki birok evin tarihinin genelde 18. ve 19. yzyla ait olduu grlmektedir. Ayvalkn iini gezerken 1892 veya 1896 ylna ait evlere rastlanmas olasdr. Kken olarak Girit gmeni olup, Ayvalkta yaayan aratrmac ve yazar Ahmet Yorulmaz, Ayvalktan mbadele yolu ile g edenlerin Atinada kurduklar Ayvalkllar Birlii adl dernein ikinci bakan V. Koukounarann yazd ve Trke karl Eolyann Bakenti Ayvalk olan kitaptaki yazlar Yunancadan evirirken u ihtimali aktarmaktadr. lk yerleenler Midillinin Kydonia kynden ya da Giritin Kydonies blgesinden gelenler olabilirler Ancak Ahmet Yorulmaz, bunun sadece bir tahminden ibaret olduunu sylemektedir. Ancak 1837 ylnda yaynlanan ve ierisinde corafi bilgiler ieren Yunanca szlkte Kidonies kelimesi Giritte yer alan bir yerleim yeri olarak tanmlanmaktadr. Bugn, Yunanllar, kasabay Ayvali olarak telafuz etmektedir.

Hfz Erim, Ayvalk Tarihi. Erim bu kitabnda Yorgo Sakkariden baz alntlar kullanmtr. Sakkarinin eserini Macit Uygur Rumcadan Trkeye evirmitir ancak Trkiyede yaynlanmamtr. Sakkarinin eseri Rumca olarak 1920 ylnda Atinada yaynlamtr. Ayrca Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Arivlerinde de bu eserin dorudan evirisi yer almaktadr. 6 , , , , 1921, s.275 7 Zeki Arkan, , 1821 Ayvalk syan, Belleten III/34 (Austos 1988)s. 582,583

Ayvalk snrlar iinde yer alan ve gnmzde kpr yolu ile de ulam salanan herkesin Cunda olarak bildii ancak Piri Reisin haritasnda Yunda olarak belirtilen Ali Bey Adas da nemli bir gemie sahiptir. Adann ismi Yunancada Moschonisi olarak ifade edilmekteydi. Moscho kelimesi Yunancada gzel koku, Nisi ada anlamna gelmektedir. Ancak bu isime sadece Yunan kaynaklarnda rastlamaktayz. yvalkn 4 kilometre gneyinde Yunanl renber ve obanlarn ikamet ettii imdiki ad ile Kkky-Sarmsakl olan Yeniarihori kasabas yer almaktayd. Yenierahori kelimesinin Trke karl Yenieri Ky anlamna gelmekteydi. 1462de Midilli Adasnn fethi dneminde Yenieriler sz konusu blgede yaadklarndan dolay bu isimin uygun grld zerine tahminler yrtlmektedir.

B-AYVALIKIN TOPLUMSAL VE EKONOM K YAPISI 1- dari ve Toplumsal Yap Ayvalk kasabas, Yukar, Orta ve Aa olmak zere mahalleye ayrlmaktayd. Aristokratlar, zengin toprak sahipleri, tccarlar Yukar Mahallede ikamet etmekteydiler. Aa Mahallede ikamet edenler balk gibi ii kesiminden insanlard. Orta Mahallede gemi kaptanlar, kk esnaf gibi orta halli kimseler oturmaktayd.8 Ayrca, Ayvalkn batsnda yer alan amlk Mevkii nemli bir sayfiye yeriydi. Kentte 11 kilise ve 1 Manastr bulunmaktayd. Bunlardan bazlar Aya Nikola Manastr, Taksiarhis, Aya Triada, Aya Yorgos, Aya Yannis, kszler Meryemi Kiliseleri idi. Cunda Adasnda da Ayvalktaki gibi Taksiyarhis adn tayan, gnmzde restore edilmekte olan metropolit kilise bulunmaktayd. Cunda
8

www.mikrasia.lit.upatras.gr/html GREEK/slife.gr.html

Adasnda ayrca Aya Triada, Aya Pandelis, Aya Dimitris, nemli kiliseler iinde yer almaktayd. Kkky kasabasnda Aya Athanas adnda geni bir kilise mevcuttu9. Ayvalk Limanna girerken boazn tarafndaki bir adada Aya Yannis Manastr bulunmaktayd10. Ayvalkta o dnem ina edilen tek cami, bugn Sakarya Mahallesinde bulunan Hamidiye Camii idi. Liva ierisinde Ziraat Bankas, Ticaret ve Sanayi Odas, Telgraf ve Posta daresi, Liman ve Karantina daresi ve Belediyeye ait binalar yaplmt. Ayvalkta grev yapan memurlarn hemen hemen tamam Trk kkenliydi. Kasabann idare meclisinin bir ksm atama yolu ile, bir ksm da seimle belirleniyordu. Belediye oluuyordu11. Ayvalkta Belediye seimleri drt senede bir yaplmaktayd, hkmet seilen belediye azalarndan uygun grdn belediye bakan olarak tayin etmekteydi. Bununla beraber, blgenin idaresi kaymakam tarafndan yrtlmekteydi. Kaymakama bal olarak alan idare heyetinin 5 azas metropolit de dahil olmak zere Rumlardan, kaymakam, kad, mft, mal mdr ve tahrirat katibinden ibaret olan 5 azas ise Trklerden oluuyordu12. Yukardaki bilgiler gz nne alndnda Rum halkn herhangi bir bask altnda yaamadklar anlalmaktadr. 19. yzylda yaanan ekonomik canllktan Ayvalk Rumlar yeterince yararlanmlardr. Bu dnemde kanunlatrlarak yaama geirilen Osmanl reformlarnn da etkileri kmsenmemelidir. On dokuzuncu yzyl Osmanl reformlar, hem din temelli cemaatlerin etnik meruluunu hem de kk ynetsel yararln onaylamtr13. Bu reformlar, Gayri Mslim Osmanl tebaasnn ekonomik alanda da kazanmlar elde etmesinde etkili olmutur. daresi ve Ziraat Odas yeleri ise Rumlardan

Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Arivi, Yorgo Sakkari, Ayvalk Tarihi, (ev: Macit Uygur), baslmam daktilo metin, s.92 10 Ayn ariv, s.97 11 Bayram Bayraktar, Osmanldan Cumhuriyete Ayvalk Tarihi, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2002, s.24 12 Ayn ariv, s. 62 13 Gerasimos Augustinos, Kk Asya Rumlar - Ondokuzuncu Yzylda nan, Cemaat, ve Etnisite, Ayra Yaynevi, stanbul, Kasm 1997, s. 75

Ayvalkn gemii ile ilgili kaynaklar aratrldnda Papaz Dimitrakellis konomos ismi gze arpmaktadr. Birok kaynakta konomosun Bab- Ali ve Fenerli Beyler ile yakn ilikileri olduu anlatlmtr. Bu kaynaklarda, konomosun Ayvalka zel bir ferman salayarak zerk bir yap kazandrd belirtilmektedir. Fermann ieriinde Ayvalkn mstakilen idare edilecei, ehrin aar vergisinden muaf tutulaca gibi maddeler yer almaktayd. Bu fermana gre kad ve voyvodadan baka hibir Trk Ayvalkta oturmayacakt. ddia edilen fermanda u maddeler yer almaktayd: 1-Ayvalkta ikamet etmekte olan tm Mslman aileler, daimi olarak Ayvalkn civar kylerine nakil ve g ettirileceklerdir. Hibir Trk ailesi Ayvalka yerlemeyecektir. 2-Ayvalk ehri, mstakilen idare edilecek, bundan byle, valilerin hkmnden kurtulacaktr. 3-Memleket idaresi, rsumat (gmrk) ileri eline geecek, buna karlk Osmanl hkmetine her sene iin 48.000 kuru verilecektir. 4-Voyvoda, Trk olacak ve ancak, memleket ahalisi tarafndan seilecek, grevine son vermek de memleket halknn elinde olacaktr. 5-Kadlar Trk olacak fakat, maalar Ayvalk tarafndan denecektir. 6-Askeri komutan ne Ayvalkta kalabilecek, ne de Ayvalktan geebilecektir. 7-Ayvalk, aar vergisinden muaf tutulacak, buna mukabil, her mlk sahibi her zeytin aac bana iki para vermekle ykml olacaktr14. Bu fermann gerek olup olmad srekli tartma konusu olmutur. Ege Blgesini gezerek aratrmalarda bulunan Arnold Toynbee, 1922 ylnda yazm olmu olduu eserinde konomosun ferman 1773 ylnda aldn hatta Ayvalkta self-determinasyon yani zerk bir yap olduunu belirtmitir.15. Ancak Toynbee bu

14 15

Ayn ariv, s.6, Hfz Erim, Ayvalk Tarihi, Gney Matbaaclk, Ankara, 1948, s. 18, Arnold Toynbee, The Westen Question in Greece and Turkey, A Study In The Contact Of Civilisations, Houghton Mifflin Company, New York 1970, s.122

bilgileri

Sakkarinin

eseri

ve

misyonerlerin

raporlarn

dikkate

alarak

aktarmaktayd. Trkiyedeki aratrmaclar ve tarihiler, Osmanl arivlerinde byle bir fermann olmadn belirtmilerdir. Osmanl mparatorluunda her zaman kiilere olduu kadar kimi ehirlere de vergi bakl tannmas, baz kolaylklar salanmas yoluna gidilmitir16. Ancak Osmanl kaynaklarnda Ayvalk ile ilgili bu konuda herhangi bir belgeye rastlamamaktayz. Bir yere otonomi verilmesi iin sava sonucu karlkl antlama yaplmas gerekirdi. Ayvalk iin sz konusu durum iin imtiyaz denmesi daha doru bir ifade olacaktr. Ayvalkn dar ile balant kurabilmesi, bir takm gmenleri kendisine ekmesi, dorudan doruya bir ky ehri olmasna bal bulunmaktadr. zellikle dnyada nemli ekonomik gelimelerin yaand 19. yzyl boyunca dnya ticareti 50 misli art gsterirken, liman ehirleri artan mal, para ve insan hareketlerinin ana kanallar haline gelmitir17. Kuzey Egede nemli bir sahile sahip olan Ayvalkta da bu yzylda ekonomik kalknmalar grlmeye balamtr. On dokuzuncu yzyl ortalarndan itibaren Anadolu ticaretinin oda Avrupaya kaym, bylece, blgenin ekonomik corafyas deimi ve kydaki merkezler, gelien ticari deiimin younluk noktalar olarak byklk ve nem bakmndan ykselie gemilerdir18. Avrupa ile ticari ilikilerin salanmasnda Gayri Mslim tebaa arac konumunda olmutur. Yabanc sermayenin mparatorluk topraklarna girmesinde Rumlar ve Ermeniler etkili olmutur. 1773-1821 tarihleri arasnda Rumlarn daha ok sahil kent ve kasabalarnda yaadklar ve ticarette egemen olduklar, Trklerin ise Kabakum, Ayazment (Altnova) gibi yerlere ekildikleri grlmtr19. Ayrca Burhaniye, Gme, Murateli (Armudova) iftilikle uraan Trklerin youn olduu yerler olarak bilinmekteydi. Armutova, dareten Burhaniye Kazas, Kilise daresince Ayvalka
16 17

Zeki Arkan, a.g.e, s.584. alar Keyder, Memalik-i Osmaniyeden Avrupa Birliine , letiim Yaynlar, stanbul, 2003, s.51 18 Gerasimos Augustinos, a.g.e, s.175 19 Ayn ariv, s.7

balyd. Aalkl tepeler zerinde Yrklerin 14 tane mahallesi vard20. Bu kasabada Trkler ve Yunanllar karma olarak yaamaktaydlar. Fenerli Rumlar, Osmanl mparatorluunun diplomatik ve brokratik

kademelerinde nemli bir yere sahiptiler. Bu konumlar sayesinde brokrasi kademesinde geni nfuzlar elde etmilerdir. Fenerli Rumlar sayesinde birok yerde okullar almt. Sakkari de kitabnda Ayvalkn Bab Ali ile yakn ilikiler iinde olduunu belirtmektedir. Devlet brokrasisinde, kitabet hizmetinde kullanlan tek gayri Mslim grup Fenerli Rum beyleriydi.

2-Ayvalkta Eitim Kurumlar

18. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl mparatorluunda bir ok reformlar hayata geirilmeye balamt. zellikle, gayrimslim unsurlar ekonomik alann dnda, eitim alannda da imtiyazlar elde etme imkann buldular. stanbul Hkmeti zerinde nfuz elde etmeyi baaran Fenerli Rumlar, stanbul, zmir ve Ayvalkta okullar atrmaya baladlar21. Ayvalkta ilk akademi 1803 ylnda Grigori Sarraf tarafndan kuruldu. Sakkari, okulun arsasn halkn baladn, yap masraflarnn da halktan toplanan balar ile liman ve gmrk gelirlerinden salandn belirtmitir. Akademinin kurulu izninin Kuadas Metropoliti Samoilin teebbs ve Prens Panayotis Muruzisin yardm ile elde edildiini ifade etmektedir22. Bu akademide Eski Yunanca, filoloji, fizik, mantk, felsefe, sylev ve matematik dersleri verilmekteydi. 1821 ayaklanmasnda zarar gren bu akademi, daha sonra akademi olmaktan karlp, Ayvalk Gymnasiumu adn alr. Alt yz rencisi, byk kitapl,

20 21

Ayn ariv, 94. Zeki Arkan, a.g.e, s. 585 22 Hfz Erim, Ayvalk Tarihi, Gney Matbbaclk, Ankara, 1948, s. 20-21,

10

Fransadan getirilen ara gerelerle, olaanst fizik kimya laboratuar ile, Bat Anadoluda parmakla gsterilen bir kurumdu23. Fransz misyonerlerden Firmine Didotun olu Amvrosios Didot

Anadoluyu gezerken Ayvalka da uram, iki ay burada kalp akademiyi ziyaret ederek eitim sistemini aratrmtr. 1816-1817 Notes dun voyage fait dan le levanten ismi ile bast seyahatnamenin 374-403. sayfalarnda Ayvalk Akademisi hakknda bilgiler vermektedir24. Bunun dnda Ayvalkta aratrmalarda bulunan ngiliz misyoner Jowett gzlemlerinde, akademideki rencilerin 100nn dardan geldiini bunlar iin 72 odal bir yurt yapldn, bir ktphanenin olduunu, dersler arasnda fizik, astronomi, matematik bulunduunu aktarmaktadr25. 1839 ylnda iki erkek okulu, 1860da temel eitim veren Yukar Mahalle Erkek Okulu ve Aziz Yorgos Kz Okulu kuruldu26. 1873 ylnda Hayrseverler Dernei Yukar Mahalle Kz Mektebini kurdu. 1880 ylnda Stratis Panadavos tarafndan erkek mektebi kuruldu27. nc Kz Mektebinin kurulmas ile beraber Ayvalkta 3 tane Erkek Mektebi, 3 tane Kz Mektebi oldu. 1900 senesine kadar 1700 talebesi olan bu mekteplerdeki talebe says 1914te 2400e ulat. Erkek lkokulunda 1100, kz ilkokullarnda 850, orta kz mektebinde 150, lisede 300 talebe eitim grmekteydi28. renci saysnn art eitime verilen nemin bir gstergesiydi. Ayn dnemde 40n zerinde eitmen grev yapyordu29. Birok zengin Rum mekteplerine destek olmak iin balarda

bulunmaktayd. Dikilide ikamet eden Ayvalkl Pandazopoulos ailesi hastane

Ahmet Yorulmaz, Ayvalk Gezerken, Dnya Kitaplar, stanbul 2004, s.57 DE Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Arivi, Yorgo Sakkari, Ayvalk Tarihi, (ev: Macit Uygur), baslmam daktilo metin, s.17 25 Esra Danacolu, Anglo-Sakson Misyoner Kaynaklarna Gre XIX. Y.y. lk Yarsnda zmir ve Bat Anadolu (Demografik Yap, Eitim Kurumlaru), son Yzyllarda zmir ve Bat Anadolu Ulusularars Sempozyumu Teblileri, Hazrlayan Tuncer Baykara, Akademi Kitabevi, zmir, 1994, s.273 26 . , : , , 1949 s. 62 27 www.ime.gr 28 Ayn ariv, s.63 29 . , a.g.e., 186
24

23

11

binasnn stnde Aya Konstantin adndaki kk bir kilisenin yan bandaki bahelerini Ayvalk Mektepler daresine balamlard30. Mektepler daresi bu alan bir ziraat bahesi haline getirmitir. Ayvalk civar mntkalarnda da Rum mektepleri bulunmaktayd.

Kkkyde (Sarmsakl) 6 snftan oluan ve retmenin eitim verdii 120 talebenin eitim grd bir erkek mektebi, 4 snftan oluan ve 2 retmenin eitim verdii 80 talebeli bir kz mektebi, Eski ismi Ayazment imdiki ad ile Altnova beldesinde 4 snftan oluup 70 talebenin eitim grd karma bir ilk mektep bulunmaktayd31. Cunda Adasnda 1839 senesinde, Taksiyarhis Kilisesinin avlusunda ilkokul dzeyindeki ilk mektep, 1865 tarihinde bir orta mektep tesis olunmutu. Bu mekteplerde tahsil gren talebenin adedi 600d. Yedisi erkek, yedisi bayan olmak zere on drt retmen grev yapmaktayd. Bu mekteplerin yllk masraf 500 altn lira tutmaktayd. Mebla cemaat tarafndan karlanmaktayd32. Ayvalk ve Cunda Adasndaki eitim kurumlarna hayrseverler de destek vermekteydi. Osmanl gayri Mslim mparatorluu aznlklar ierisinde alan yabanc okullarda Kk ykc

propagandalarn rencilere empoze edilmesi srekli sknt yaratmtr. Ruslara zerinde imtiyaz kazandran Kaynaca Antlamasnn imzaland 1774 takip eden yllarda, bata stanbul, Teselya ve Moradakiler olmak zere btn Rum okullarnn dini yaps deitirildi. Snflarda ihtilalci papazlarla birlikte komitaclar da ders vermeye balad. Etnik-i Eterya cemiyetinin kurulmasndan sonra ise Rum okullar bu cemiyetin denetimi altna girdi33. Cemaat niteliindeki Rum okullar eitim d faaliyetler iine girmeye balamlard. zellikle, ayrlk Yunan hareketine nemli bir zemin hazrlamt.

30 31

Ayn ariv, s.64 Ayn ariv, s.92,93 32 Ayn ariv, 96 33 lknur Polat, Trk Yunan likileri erevesinde Rum Eitim-retim Kurumlarnn Yeri ve nemi ,nc Askeri Tarih Semineri BildirilerTarih Boyunca Trk-Yunan likileri (20 Temmuz 1974e kadar), Genel Kurmay Basmevi, Ankara , 1986, s.445

12

Yunanistan Devleti kurulmadan nce Osmanl mparatorluunda bir aznlk grubu olarak faaliyetlerini srdren Yunanllar, daha doru bir deyile Rum cemaati, Yunan Devletinin kurulmasndan sonra Yunanistann karlar dorultusunda bir eitim dzeni benimsemilerdi. Rum okullarndaki ders programlarnn dzenlenmesi, kitap seimi Yunanistann siyasi propagandasna hizmet edecek ekilde gerekletirildi34. rnein, Cezayirli Hasan Paann izniyle Papaz konomos tarafndan alan Cunda Rum Okulunun 1884 ylna ait ders program; Trkler hakknda temel dnce, Trkler aleyhine beynelmilel propaganda, Takip edilecek iktisat politikas, Trk ahlakna ve slam dinine kar politika, Takip edilecek din politikas, Rumlarn ve kiliselerin siyasi hedefi, syan ve fitne hareketleri, Harp esnasnda yaplacak baltalamalar, Hastanelerin vazifesi, Ziraat politikas, Trk devlet adamlarna kar tatbik edilecek plan, Yangn, sabotaj ve suikastler, Manastrn vazifesi ve Sanat politikas konularnda Trk-Yunan dmanln krkleyecek ve younlatracak maddeleri ieriyordu35. Herhangi bir Rumun yapaca fedakarln karl Rum Bankalar, ticaret kulpleri tarafndan denecekti.36 Midilli Bankas ve Karnca tekilat bu konuda yardmc olmaktayd. Ayvalktaki akademideki okul kitaplarna da Trk dmanln telkin edecek yazlar sokulmutu. Yunan syannn olumasna zemin hazrlayan bir ok kii bu tr okullardan mezun olmaktaydlar. Etnik-i Eteryann kurucularndan biri olan Eksanthos Ayvalk akademisinde yetimiti37. lk, orta ve yksek tahsillerini buradaki okullarda tamamlayan genler yardm amac ile toplanan paralarla Avrupaya gnderilerek propaganda ilerinde kullanlmakta idi. Hatta Girit isyanlarnda Ayvalktaki akademiden birok insan aktif olarak yer almlard.

34 35

lknur Polat, a.g.m, s.440 Necdet Sevin, Osmanldan Gnmze Misyoner Faaliyetleri, Milenyum Yaynlar, stanbul, ubat 2002, s.249-253 36 G. Yetkin- M. Nurettin Yksel, Trk Dman Kanl Papazlar, Yksel Yaynlar, Ankara, 1964, s.12 37 Necdet Sevin, a.g.e. s.230-231

13

3-Ege Blgesinde Misyoner Faaliyetleri

1820li yllarda ok sayda Protestan misyoner, Yakndouya hareket ederek raporlar tutmaya, faaliyetlerde bulunmaya balamlard. American Board of Comissioners for Foreign Missions ve dier Protestan misyonerlik kurulularna bal misyonerler Orta Dou topraklarndan balayarak zmir ve stanbul bata olmak zere Anadolunun nemli merkezlerinde istasyonlar atlar38. American Board of Comissioners for Foreign Missions (ABCFM) adl misyoner rgt 1820 ylndan itibaren Osmanl corafyasnda faaliyet gstermeye balam ve ncelikle zmir ve evresinde aratrmalar yapmlard39. Sz konusu aratrmalar sonucunda zmir, Sakz Adasnn yan sra Ayvalkta da Rum Cemaatleri tarafndan desteklenen okullar olduunu kayda geirmilerdi. 1810 ylnda Bostonda kurulmu olan bu rgt, hem 19. yzyln ve 20. yzyln ilk eyreinin en byk Protestan misyonerlik kuruluu, hem de Osmanl mparatorluunda faaliyet gsteren Protestan misyonerlik kurulularnn en byyd40. mparatorluk snrlar ierisindeki Mslman ve Gayri Mslim unsurlar Protestanlatrma amacn gden sz konusu kurulu, Mslmanlar ve Rum aznl dntrme amacna ulaamam, Rumlarda gl bir Ortodoks direniiyle karlam ancak onlar Trk devletine kar kkrtabilmilerdi. Misyonerlik Okullar ve kolejleri gayrimslimlerin ve Trk olmayanlarn modern dncelerle, zellikle milliyetilik dncesiyle tanmasnda, dolays ile var olan kltr ve topluma yabaclamasnda arasal ilev grd41 . 19. yzyl boyunca Osmanl topraklarndaki almalarn younlatran Amerikan Protestan rgtleri, ounluunu Ermenilerin oluturduu bir Protestan Cemaati kurup Bab-

38 39

mer Turan, Avrasyada Misyonerlik , Asam Yaynlar, Ankara, Ocak 2002, s. 148 Gerasimos Augustinos, Kk Asya Rumlar, Kk Asya Rumlar - Ondokuzuncu Yzylda nan, Cemaat, ve Etnisite, Ayra Yaynevi, stanbul, Kasm 1997, s. 186 40 mer Turan, a.g.e, s.9 41 Feroz Ahmad, Osmanl mparartorluunun Sonu, Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler, Editr: Marian Kent, ev. Ahmet Fethi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, Aralk 1999,s.24

14

Ali tarafndan tannmasn saladlar42. Bu tr nedenlerden dolay misyoner rgtler mparatorluk snrlar ierisinde yapm olduklar almalardan dolay Gayrimslim gruplarn ayrlk faaliyetlerde bulunmalarna zemin hazrlamlardr.

4-Ayvalkn Ekonomik Yaps

Osmanllarn dini adan farkllklar ieren bir toplum organize etmek zere getirdikleri millet sisteminin Hristiyanlara ve Yahudilere belli bir zerklik vermesi gibi, bu sistemin bir uzants olan kaptilasyon rejimi de, zmir ve imparatorluun dier blgelerindeki yabanclara yasal ve dini meselelerde dikkate deer bir serbestlik salamtr43. 19. yzyln ikinci yarsnda Anadolunun eitli kent merkezlerinde nemli bir bymeler grlmeye balamt. On bin nfuslu kasabalarn says yzyln sonunda 77ye ulam ve ehirlerdeki artn bir uzants olarak zellikle Ortodoks Hristiyanlar arasnda burjuva kesimler gelime gstermitir44 zmir ve hinterland youn bir gelime srecine girmiti. Anadolu sularnn vapur ile tanmas, Hristiyan tccarlarn i ilikilerinde dorudan ve kayda deer bir tesir yaratmtr. Endstri Devrimi sonras liman kentlerinin nemi daha da artm olup, Bir liman kenti olan Ayvalk, bu dnemdeki gelimelerin paralelinde ekonomik alanda ilerleme kat etmeye balad. Ayvalkta, XVIII. Yzyln ikinci yarsnda ve XIX. Yzyln ilk yllarnda ekonomi alannda nemli bir kalknma grlmektedir. Zeytin ve zeytinya retiminde ok nemli bir konumda yer alan ehirde yzden fazla zeytinya mengenesi bulunuyor ve ylda bir milyon okka zeytinya retiliyordu45. 19. yzylda, Ayvalk da iine alan zmirin kuzey blgesi zeytin blgesi olarak
42

Elin Macar, Mbadele Aratrmalarnda Yeni Bir Kaynak, Dorothy Harrox Sutton Arivi, Yeniden Kurulan Yaamlar-1923 Trk-Yunan Zorunlu Nfus Mbadelesi, Derleyen: Mfide Pekin, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, Ekim 2005, stanbul s.84 43 Edhem Eldem, Manfred Goffman, Bruce Masters, Dou ile Bat Arasnda Osmanl KentiHalep, zmir ve stanbul, (ev. Sermet Yaln), Tar,h Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, Eyll 2003, s. 107 44 Gerasimos Agustinos, a.g.e, s. 123 45 Zeki Arkan, a.g.e, s.586

15

tanmlanmt. 1838de

ngiltere ile imzalanan ticaret antlamas sayesinde,

ngilizlerin yatrm yapma imkanlar olduka artt. Nitekim 1884 ylnda, zmirde eitli fabrikalarn sahibi olan zeytinya reticisi R. Hadkinson, 1500 sterlin deerinde makine ve ara ithali yaparak Ayvalkta bir ya retme tesisi kurdu46. 1900 ylna gelindiinde Hadkinsonun Bat Anadolunun en byk ya reticisi olduu grlyor. Tccarlktan sanayicilie geen bu ngilizin Bat Anadolunun eitli kentlerinde ikisi ayiei, drd susam, alts pamuk tohumu ve onu zeytinya karan 22 fabrikas olmutu.47Ayn Hadkinson, Mtareke dnemi ve Ayvalkn igali srasnda ngiliz mmessilli olarak grev yapmt. Fransz Anfre, 1900de Ayvalka zeytin retimi ile ilgili getirdii yeni bir yntemi Ayvalkllar uygulayarak 22 sanayi tesisinde bu yntemle retim gerekletirdiler. Bylece 1900den sonra Ayvalk zeytinya yabanc pazarda tannan ve rabette olan bir rn oldu, ve stanbul, Amerika, Fransa ve talyaya znikin zeytinyalar olarak satld. Bu amala Ayvalka bu lkelerden tccarlar ve vekiller geldiler48. Avrupadan komisyoncular ya almak zere dorudan doruya Ayvalka geliyorlar, Ayvalk iin kendi memleketlerinden sipari alyorlard. Avusturya ve Almanya, ticaret acenteleri de bu memlekette kendilerini gstermeye baladlar49. Dier taraftan, Trakya ve Makedonyaya da ya sevkiyat yaplmaktayd. 1902 ylnda Avrupa memleketleri ve Kbrsa 4.000.000 kiloya yakn zeytinya ihra edilmitir. zmire sarf edilen zeytinyann tamam zmir mahsul olmayp zeytinlerin terbiyesi ve yalarn tasfiyesinin daha iyi yapld Midilli Adas ve Ayvalktan gelmekteydi50. Ticaretin artmas ve ekonominin canlanmas, bankalarn kurulmasn salam oldu. 1860 ylndan itibaren bankaclk asndan nemli gelimeler grlmektedir.
Orhan Kurmu, Emperyalizmin Trkiyede Girii,Bilim Yaynlar, stanbul,1977, s. 148 Melih Grsoy, zmir Sanayinin Gemii ve Bugn, Son Yllarda zmir ve Anadolu Uluslararas Sempozyum Teblileri Hazrlayan: Prof. Dr. Tuncer Baykara, Akademi Kitabevi, zmir, 1994,s.130 48 , , , 1994,s.189 49 Hfz Erim, a.g.e, s. 49 50 Mbahat Ktkolu, zmir Ticaret Odas statistiklerine Gre XX. Y.y Balarnda zmir Ticareti Son Yllarda zmir ve Anadolu Uluslararas Sempozyum Teblileri Hazrlayan: Prof. Dr. Tuncer Baykara, Akademi Kitabevi, zmir, 1994,s. 28
47
46

16

Ayvalkta sras ile Osmanl Bankas, Atina Bankas, Credit Lyonnais, Ziraat Bankas ve 1907 senesinde Midilli Bankas almtr51. Midilli Bankas 1910 ylna kadar hizmet vermitir. Piyasann hareketli olmas sayesinde esnaf says artmaktayd ve ar olgusu nem kazanmaktayd. Ayvalkta 1000 tane ticari dkkan ve imalathanenin olduu 4 tane ar bulunmaktayd52. Tccarlara ve sanatkarlara ait olan bu maazalarn 500 merkez arsnda, dierleri Yukar, Orta ve Aa mahallelerdeki arda bulunmaktadr53 zellikle 19. yzyln balarndan itibaren papazlar, misyonerler ve konsolosluklarn abalar ve topraklarnn verimlilii sayesinde, Ayvalkta hzl bir ekilde kalknmaya balad. Bata Yunanistan olmak zere, ngiltere, talya, Fransa ve Norvein konsolosluklar burada bulunuyordu54. I. Dnya Sava ncesine kadar Fransz diplomatik temsilcilikleri erevesinde Ayvalk ve Midilli Adasnda Konsolos Yardmclklar bulunmaktayd55. Bu konsolosluklarn Ayvalkta olmasnda 1774 Kk Kaynarca Antlamasnn da etkisi olmutur, nk bu antlama gereince, tm ky limanlarna konsolosluklar kurulmasna izin verilmiti. Yunanistann bamszln etmesi ile beraber 1834ten itibaren Ayvalkta Yunanistann konsolos vekillii faaliyet gstermeye balad. 19. yzyldan itibaren Osmanl mparatorluu topraklarnda gezerek

yaklak her blgede raporlar tutan Batl misyonerler ve oryantalistlerden Ayvalk gezenlerin tespitlerine gre, ehir ekonomik, sosyal ve kltrel ynden olduka gelimi durumdayd. 1905 ylnda yaplan saptamaya gre, kkl bykl 80e yakn tabakhane ile 2 deri fabrikasnda 700 ii alyordu. Hindistann Bombay kentinden getirilen ham deriler burada ilenip, Fransz kselesi ayarnda kseleler retilip ihra

Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Arivi, Yorgo Sakkari, Ayvalk Tarihi, (ev: Macit Uygur) daktilo edilmemi metin,s.61 52 . , : , 1949, s.53-55 53 Ayn ariv, a.g.e, 91 54 Ahmet Yorulmaz, a.g.e, s. 64 55 Necdet Sevin, a.g.e, s.50

51

17

edilmekteydi56. Deri fabrikalarnda, o dnemin artlar deerlendirildiinde modern yntemler kullanlmaktayd. Limann ciddi eksikliklerine ramen, Ayvalkta kayda deer bir ticari hareketlilik sz konusuydu; elde edilen gelir 1920de 1.5 milyon altn liraya ulamt. hracattan elde edilen gelir 800.000 liray, ithalattan elde edilen gelir ise 700.000 liray buluyordu. Yani Ayvalkta d ticaret dengesi 1920de 100.000 lira artm ve Ayvalk, ekonomik yaamda sekin bir konuma sahip olmutu. Ayvalk limanna ylda 600 buharl gemi ve 200 yelkenli gemi girmekteydi. Ayrca, Ayvalkta 1000 ticarethane ve imalathane, 22 buharl zeytinya fabrikas, 22 at arabas imalathanesi, 3 tane zeytin reticilerinin almalar iin zeytin ekirdei fabrikas bulunmaktayd57. O dnemin gezginleri Ayvalk dounun Boston veya Manchester olarak nitelemekteydiler. Pirine ya karmak zere tane de Pirine fabrikalar kurulmutu. Sabunculuk sektrnde nemli lde art grlmekteydi. On bei byk, dierleri kk olmak zere birok sabunhane kaliteli sabunlar kartyor, pirineden elde edilen sabunlar ise Trkiye ile Bulgaristan iileri tarafndan kullanlyordu58. Ayvalk geni bir denizcilik potansiyeline sahip olduu iin gemi yapmnda da ilerleme kat etmiti. Kuzey kesimlerde gemi yapm yerleri, tersaneler ve oranlara yakn yerlerde, kk lekli gemi yapm ve onarm atlyeleri mevcuttu. Trakakis, Ayvalkta 6 tane tersane bulunduunu belirtmektedir.59 Bat Anadoludaki en nemli Tabakhane Merkezi Ayvalkt. ehrin, kuzey tarafnda yaklak 80den fazla tabakhane faaliyet gstermekteydi60 Ayvalkn karsnda yer alan Cunda(Ali Bey) adasnda ise zeytinyandan yaklak 700.000 okka sabun retilmekteydi ve gemilerle
56 57

stanbula ticareti

Ahmet Yorulmaz, age. ,s. 66 , 1922 , , , 1989, s..28 58 Hfz Erim, a.g.e, s. 47 59 , , , 1994, s. 214 60 , : , 1949, s.54

18

yaplmaktayd61. Ayrca, un deirmenlerinin says da olduka fazlayd. Cundann yakn tepelerindeki yel deirmenleri yerine drt tane buu ile ileyen un fabrikalar kurulmutu. Tuna yaknlarndaki yerleim yerlerinden (memleketlerde) ve Trakyadan getirilen buday bu fabrikalarda tlrd62. Cunda Adasnda oturanlar balk, ifti veya denizciydi. Balklk alannda adada olduka byk bir ilerleme kaydedilmiti. 400 adet balk kay ve snger avna mahsus 10 adet makineli kayk vard63 Yllk 3.000 liralk snger edilmekteydi. Sadece adada, 1000 ton ahtapot ve havyar elde ediliyordu64. Bunun dnda tuzlama balk ticareti de yaplmaktayd. Cunda Adasnda bulunan liman da nemli bir ileve sahipti. Kaz Dalarndan gelen kereste Cunda Adas zerinden ihra edilmekteydi.65 . Ayrca eski ismi Yenierahori, imdiki ad ile Kkky-Sarmsaklta tula-kiremit retilmekteydi. Krmz renkte olan bu zel taa Sarmsak Ta denmekteydi. Ayvalka bal olan Sarmsakl beldesi ismini bu tatan aldna dair ihtimaller bulunmaktadr. Sarmsak talarnn ticareti Edremit Krfezinde ve Midilli Limannda yaplmaktayd66. Bunlar yurtdna ihra ediliyordu, hatta yurt iinde de kullanlmaktayd. Midilli Adas, zmir ve Ege evresinde evlerin duvarlar bu talarla rlmt. Midilli Adasnda 1880 ylnda ina edilen Yal Camiinin duvarlarnda krmz renkli sarmsak ta kullanlmt67.Gnmzde bile, Foadaki eski Rum evlerinin tulalarnda Yunan alfabesinin karakterleri ile Yenierahori yazsna rastlanlabilmektedir.

, , , 1994 , s. 192 62 Hfz Erim, a.g.e, s. 47-48 63 DEU Arivi, s. 97 64 , a.g.e. , s. 262 65 Ayn ariv, s. 98 66 , , 1880 1922, , 1994 67 .. , , .2000,s.18

61

19

5-Ayvalkta Kltrel Etkinlikler ve Hayr Kurumlar

Ayvalkta 19. yzyln son eyreinden itibaren farkl amalarla dernekler kurulmaya balad. 1895 senesinde iki tane musiki kulb ve 1906da Ayvalk genleri tarafndan Aiolikos Spor Kulb kuruldu68. Midilli Adasnda, gnmzde Yunan Amatr liginde oynayan Ailikos isimli bir spor kulb bulunmaktadr. 1905 senesinde Fukaraperver Uhuvvet Cemiyeti kuruldu. Tamam kadnlardan oluan bu cemiyet, kadnlarn sanatsal ynlerini st dzeye kartmak ve fakir kzlara yardm etmekti.69 ki katl bir binann birinci katnda dokuma tezgahlarnn olduu bir malikane, ikinci katnda nak blm faaliyet gsteriyordu. 1907 senesinde Ziraat Birlii kuruldu70. Elence amal cemiyetler de kurulmaktayd. Bunlardan biri Tccar Memurlar Cemiyeti idi71. Sahilde byk bir yer kiralamlard. Sz konusu salonda mandolin, gitar konertolar veriliyor, genler tarafndan konferanslar dzenleniyordu. Cemiyet, 1917de Ayvalk tehciri nedeni ile feshedildi72. Ayvalkta ayrca iki tane lokal bulunmaktayd. 1908 ylnda II. Merutiyetin ilan ile beraber, Ayvalkl Rumlarn siyasi faaliyetleri artmaya balamt. Ayvalkl Rumlar 20 Eyll 1908 tarihinde Yunan Siyasi Cemiyeti ad ile bir rgt atlar73. Merutiyetin zgrlk ortamn suiistimal ederek ayaklanma karmaya kalksalar da bunda baarl olamadlar. Bu olay sz konusu cemiyetin kapanmasna neden oldu. Ayvalkta salk ve hayr kurumlarnn kurulmasna nem verilmitir. 1780 senesinden itibaren kszler Meryemi Kilisesi Avlusunda hastane ve ocuk yuvas

68 69

Ayn ariv, s.64 Ayn ariv, s.90 70 www.ime.gr ( ) 71 Ayn ariv, s.90 72 www.ime.gr ( ) 73 Bayram Bayraktar, Osmanldan Cumhuriyete Ayvalk Tarihi, s.32. Doan Aka, Ayvalk ktisadi Corafyas, lk Matbaas, stanbul, 1944, s.31

20

faaliyete girdi74.

1880 senesinde Trke karl ile

Mukaddes Hastane kuruldu. Hastanenin iinde huzurevi, ocuk yuvas ve kszler yurdu ilev grmekteydi75Hastanenin giderleri 1600 liray amaktayd. Gerekli olan giderler hayrseverlerin yapt balar sayesinde karlanmaktayd. Ege Blgesine genel olarak bakldnda Ayvalktaki nemli ilev gren hastansesi idi. Ayvalkta kltrel faaliyetlerin ilerlemesi yayncln da ilerlemesini Hastane, zmirden sonra blgenin en

salamt. 1819 ylnda Konstantinos Tombras tarafndan bir matbaa tesis edilmiti76. Matbaann kurulmas ile beraber yerel dzeyde yaynlar baslmaya balamt. Ayvalkta Krikis(Halka) adl bir gazete, Aiolikos Astir(Eolya Yldz) adl edebiyat dergisi yaynlanmaktayd77. 1906 senesinden itibaren Aiolikos Spor Kulbnn gen kurucular Kidoniakos Astir (Ayvalk Yldz) adl bir gazete yaynlamaktayd78 Ayvalkta 20. yzylda edebiyat ve sanat alannda nemli kiiler yetimitir. Bunlardan en nemlileri arasnda Fotis Kondoglou, lias Venezis, Panos Valsonakis, Georgios Sakkaris ve Cunda Adasndan Startis Dukas, Stratis Drakaos, Sitsa Karaiskaki isimleri yer almaktadr. zellikle Fotis Kondoglou ve lias Venezis vermi olduu eserler sonucunda ada Yunan Edebiyatnn 30 Kua edebi akmnn nemli yazarlar arasnda yer almlardr. Fotis Kondoglunun (Vatanm Ayvalk) ve lias Venezisin (Eolya Topra adl eserleri Ayvalk hakknda nemli bilgiler vermektedir.

www.ime.gr ( ) Ayn ariv, s.65 76 www.ime.gr ( ) 77 Hfz Erim, Ayvalk Tarihi, Gney Matbaaclk, Ankara, 1948 s.60, 78 www.ime.gr
75

74

21

C-AYVALIKIN DEMOGRAF K YAPISI

Ayvalkn demografik yapsn incelediimizde her aratrmacnn farkl izlenimleri olmutur. Bu durum sadece Ayvalk iin deil, mparatorluk snrlar ierisindeki dier livalar ve sancaklar iin de geerliydi. Ayvalkn nfusu konusunda rakamsal olarak farkl veriler ortaya konmaktadr. Yerli ve yabanc eski kaynaklar, Ayvalkta Rum nfusunun youn olduunu belirtmektedir. 1889 tarihli Karesi Salnamesine gre nfusun tamam Rumlardan olumaktayd79. Bu yllarda Ayvalkta bulunan Rumlarn says 19.846 idi. Genel olarak 19. yzylda Anadoluda Mslman nfus artarken Ege Blgesinin Ayvalk, Urla Yarmadas gibi sahil kesimlerinde Rum nfusun oran ykseliyordu80. Ayvalkta ticari faaliyetlerin younlamas, buradaki nfusun da artmasna neden olmutur. Bat Anadolu Blgesini gezen yabanc aratrmalar, kendi gzlemleri dorultusunda nfus saylarn eselerlerine yanstmlardr. M. Notaras onya, Eolya ve Lidyada adl eserinde u nfus verilerini vermektedir81. Beldeler: Ayvalk Kkky Yahyaky Gme Karaaa
79 80

Yunan 20.000 2.500 100 800 340

Trk 350 600 800

Bayram Bayraktar, s. 24 lhan Tekeli, s. 59 81 , 1922 , .27

22

Keremky Cunda Adas Pelitky Daldena Toplam:

150 5.000 50 130 29.070

200 605 307 2.862

Notarasn ortaya koymu olduu nfus verileri kendi bak as ile verilmitir. Bilimsel gereklii tartmaya aktr. Ancak tahmini de olsa blge hakknda bilgiler vermektedir. Ayvalk da srekli g alabilen bir yerdi. 18. yzyln sonlarna doru Ayvalka Mora Yarmadas, Epir, Tesalyadan yerleenler olmutur82. zellikle 19. yzylda gelien ticari hareketlenmeler nfusun artnda etkili olmutur. Sotiriadis, 1912de Ayvalk Helenlerinin 46.212 kii, Trklerin ise yalnzca 89 kii olduklarn bildirmektedir83. 1914 ylndaki nfus saymna gre Ayvalkta 31.445 Rum ve 454 Trk yaamaktayd. Dyun-u Umumiye Osmaniye idaresinin grevlendirdii Vitali Guinet on iki senelik incelemeleri sonrasnda yaynlad La Turquie dAsia, Geograpique, Administrative, Statusque Descriptive et Rasionne de Chaque Province adl eserinde u bilgileri vermektedir. zmir, eme, Foa, Menemen, Alaehir, Kasaba, Aydn, Ayvalk, Manisa, Bodrum ve Sarayky iine alan 45.000 km2de toplam 1.396.477 kii yaadn, bunlardan Trkler 1.093.334 kii, Rumlarn ise says 208.893t. Guinetin 1894 ylndaki tespitine gre Ayvalkta Rum says 21.486 iken Trk says 180 idi. 1917 Osmanl istatistiklerine gre Ayvalkta ikamet eden Rum says 8.052 iken Trk nfusun says 3.215e kmt84. Guinet 1894 ylna dair verdii istatistik bilgileri ile 1917 Osmanl statistikleri arasnda farkn temel nedenleri arasnda Balkan Savalar srasnda yaanan demografik hareketlilikler

82 83

, , 1921, , s.276 Georgios Nakracas, Anadolu ve Rum Gmenlerinin Kkeni, stanbul, Aralk 2005,s.113 84 Nail Moral, Mtarekede zmir nceleri ve Sonralar, zmir Bykehir Belediyesi Kltr Yaynlar, Aralk 2002, s.83-86

23

yer almaktadr.1917 verilerine ait Osmanl verilerine gre Ege Blgesinin Trk ve Mslman nfusu 1.802.698. Rum ve Ortodoks nfusu ise 329.65385. Osmanl Devletinin 14 Mart 1914de hazrlattklar istatistikler, Bar Konferansnda kullanlmak zere dzenlenmiti. Drt byk devletin temsilcilerine 1919 ubatnda verilen muhtrada Anadolu Vilayetlerinin nfusu yle gsterilmitir. 9.291.346 1.014.612 542.572 93.364 %85 %9 %5 %0.8 slam Rum Ermeni Musevi, Ecnebi

Trakya Nfusu 360.417 Trk 224.680 Rum 19.888 Ermeni 26.109 Muhtelif

Dersaadet Vilayeti 580.432 242.559 Trk Rum

Yukardaki tablolar incelendii zaman Bat Anadoluda Rum nfusun youn olduu grlmektedir. zellikle Urla, Ayvalk ve Erdekte Rumlar Trklerden fazlaydlar. Bu ilenin 23.000 Trk nfusuna karlk Rum nfus 60.000den fazlayd. Ayvalkn kylerinden ok sayda Rum etesinin kt grlmtr86. Stanford Shawun elde ettii verilere gre Karesi Sancada Mslman nfus says 1885 ylnda 257.954 iken 1914 ylnda 359.804., Rum says 1885 ylnda 67.386 iken 1914 ylnda 97.497 olmutur87 .

85 86

Salahi Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika , TTK Yaynlar, Ankara, 1987, , s.37 Sabahattin Selek, Anadolu htilali, Cem Yaynevi, stanbul, 1973, s. 64, 87 Stanford J. Shaw, Otoman Population Movements During The Last Years Of The Empire, 18851914 , The Journal Of Otoman Studies, stanbul,1980, s.199

24

Her

aratrmac

farkl

nfus

verileri

ortaya

karmtr.

Osmanl

mparatorluunu aratran pek ok Avrupal mparatorluun Rum nfus tahminini yapmtr. Nfusu saymak mmkn olmad iin Avrupallara ait verilen rakamlar gvenilir olmamtr88. Sonuta gzlemlerle tahmini yaplan nfus verilerinin bilimsel deerleri olduunu syleyemeyiz. Birok kaynakta ilgili dnemdeki Ayvalk nfusunun 30.000 civarnda olduu belirtilmektedir. Blgede Balkan Savalar ve I. Dnya Sava srasnda youn nfus hareketleri grlmtr. Balkanlarda yeni devletlerin kurulmas ile beraber bu devletlerdeki Mslman nfus aznlk statsne indirgenmi oldu. zellikle youn basklar sonucu Mslman kitleler Anadoluya g etmeye balamt. Bununla beraber Rum nfus da g etmiti. Dnem istatistiklerine bakldnda Patrikhane ve Osmanl istatistikleri farkl veriler ortaya koymaktadr.

D-1821 MORA SYANI VE AYVALIK

1774 ylnda imzalanan Kk Kaynarca Antlamas ile Rusya, Osmanl mparatorluu bnyesindeki Ortodokslarn bir anlamda hamiliini de stlenmiti. Yunan isyannn balamasnda da Rusyann etkisi byk olmutur. Morada balayan ayrlk hareketler, Ayvalkta da hareketlenmelere neden olmutur. 1789 ylnda gerekleen Fransz htilali ile beraber, ulusuluk akm ivme kazand. Bu akm, zellikle ok uluslu yapya sahip olan imparatorluklarda, kendisini daha da derinden gstermeye balad. Osmanl corafyasnda mahalli cemaat nder ve rgtlerine bal yaayan Hristiyan halklar (Srplar, Bulgarlar, Rumlar ve Arnavutlar) zerk yaplarndan dolay anadilleri gibi baz kendi ulusal

88

Justin Mc Carthy, Osmanl Anadolu Topraklarndaki Mslman ve Aznlk Nfus- (Osmanl Anadolusunun Son Dnemi), ev. Kur. Kd. Alb. hsan Grsoy, Genelkurmay Basm Evi, 1995, Ankara, s.84

25

niteliklerini koruyabilmilerdi89. Ayrca sz konusu gruplarn Avrupa ile olan ticari ilikilerde arac konumda olmalar, Batdan gelen deiimleri benimsenmelerini de kolaylatryordu. Buna benzer temel nedenlerden dolay, ulusuluk akm, bu etnik gruplar ierisinde daha da etkili olmutur. ok uluslu bir yapya sahip olan Osmanl mparatorluu iin skntl gnlerin yaanaca bir dneme girildi. mparatorluk iindeki gayri mslim aznlklar, dier byk devletlerin de destei ile srekli ykc ve ayrlk faaliyetlerin iinde bulunmaya baladlar. 1792 ylnda Fransz Dileri Bakanlndan bir komisyon oluturulmutu. Bu Komisyonun grevi Osmanl mparatorluunda Rumlar tarafndan yaplacak bir ihtilalin nasl baarlabileceini aratrmakt90. Denizcilik alannda ileri bir seviyede olan Rumlar, 18. yzyln sonlarndan itibaren ticari amalarla uradklar Avrupa ehirlerinde ve limanlarnda dnemin son siyasi ve sosyal gelimeleri takip edebilme frsatna sahip oldular. ve Milliyetilik, Bamszlk gibi kavramlar yakndan tanmaya baladlar. Zengin Rum ticari kurulular, Ege evresinde, Selanik ve zmirden baka Akdenizde Triestede, Venedikte hatta Londra, Marsilya te yanda da Odessa ve Moskovada da giderek byyordu91. Osmanl Devleti dnda yaayan Rumlar denetimden uzak olduklar iin daha rahat koullarda almalarn srdrmekteydiler. Gelien Rum ticaret burjuvazisi, Osmanllktan ayr bir Yunan ulusal bilincinin nemli bir unsuru olmutur92. Ayrca, sz konusu zengin Rum tccarlar eitim alannda da Rum aznla maddi katklarda bulunmulard. htilalci bir yapya sahip olan Filiki Eterya (Dostluk Cemiyeti) 1814 ylnn sonlarnda Rus mparatorluunun Karadenizdeki sahil kenti Odessada kuruldu. Bu cemiyetin esas amac tm Rumlar, Osmanl ynetimine kar kkrtmak ve dier Hristiyan aznlklar da isyanlara tevik etmekti. Dernein Odessada
89

Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2005, s. 149 Necdet Sevin, a.g.e .226 91 Murat Hatipolu, Trk-Yunan likilerinin 101 yl (1821-1922), Trk Kltrnn Aratrma Enstits, Ankara, 1998, s.5 92 kr Sina Grel, Tarihsel Boyut erisinde Trk-Yunan likileri (1821-1993), mit Yaynclk, Ankara, 1993, s. 24-25
90

26

kurulmasnn en nemli nedeni, Rum tccarlarn Karadenizde Ruslarn gdmnde elde ettikleri siyasi ve ekonomik imtiyazlard. Rus ticari filosunun ounluunu Rum armatrler oluturmaktayd. Bodan ve Eflakn eski beylerinden Fenerli Konstantinosun olu, Rus ar I. Aleksandern yaveri ve Filiki Eteryann lideri olan Aleksandros psilantis, 1820 yaznda Tepedelenli Ali Paann Osmanl Devleti ile atmasndan faydalanarak Ya ehrine doru harekete gemi ve 3.000 kiilik kuvveti ile ilk organize ayaklanmay balatmtr93. Ayaklanma, Trk kuvvetleri tarafndan bastrlm olsa bile tehlikeli durum sona ermemiti. Asl ses getiren ve daha ciddi sonular douracak olan isyan, Patras ehri merkez olmak zere Morada balad. Moradaki etnik yap ve koullar isyan iin Eflak-Bodana gre daha uygundu. Bylece 6 Nisan 1821 gn Patras Patrii Germanos nderliinde Kalavritada balayan ayaklanma ksa zamanda Rumeli ve dier adalara srad. Bu yaylmann bana Aleksandros psiantisin kardei Dimitrios psilantis geti ve 1821 Hazirannda ayaklanmann ynetimini ele ald94. Osmanl mparatorluunun okuluslu btncl yaps tehlikeye girmiti. 1821 Mora isyannda Ayvalkta da hareketlenmeler olmutu. Blgedeki Rum nfusun younluu ve Ayvalk ile Midilli Adas arasndaki srekli iletiim, Ayvalkn da isyan hareketlerinden etkilenmesine neden oldu. Ayrca etrafndaki adacklarn ok oluu, isyanclarn barnmalarn ve her ynden desteklenmelerini de kolaylatrmaktayd. Filiki Eteryann btn mparatorluk iinde rgtlenmeye balad srada Ayvalkla bu dernek arasnda da sk ilikiler kurulmutu. Eteryann Ayvalka delege olarak gnderdii Aristidi Pop, burada ok iyi kabul grmt. 1819da Aleksandros psiantis, Eterya adna Ayvalkl Hac Athanasa bir mektup gndermiti. Bu mektupta Hac Athanas, Eteriann Ayvalktaki faaliyetinin

93 94

Murat Hatipolu, a.g.e. , s.17 Murat Hatipolu, a.g.e. , s.18

27

banda bulunmas halinde cemiyete ve dolaysyla isyana katlmn artacan belirtilmiti95. Mektubun ierii u ekildeydi: "Pek muhterem Hac Athanas, Hac Yorgi, 4 Temmuz 1819 tarihli mektubunuzu aldk. Milletperver fikirleinizi alklarz. Evet dostlarm siz kahraman Ayvalkllarn bu milli alakalarnn bu kadar kymetli oluuna sebep z vatannzda kendi gayretlerinizle elde eylediiniz mukaddes ilmin bir meyvasdr. Tatbik edilmesi dnlen ve teebbs ettiiniz hareket iin zaman o kadar uygundur ki bu hususu mektupta aklamay uygun bulmuyoruz. Bunun iin gerek zmirde gerek baka yerlerde Filiki Eteryay temsil eden baka delegelerimizi tayin etmi olduumuzu sizlere bildiriyoruz. Umumi delegemizin pek muhterem adn rendiinizde ve isyan borumuzun alaca zaman mumaileyh delegenin talimatna uyularak hareket etmeleri iin Ayvalkl azay keram ikna etmeyi unutmaynz. Bu mektubu alnca milliyeti yelerimize okuyunuz. Onlar da ellerini hala sk tutan cimrileri tevik etsinler ki, vatan urunda sz verdikleri paray desinler. Ey dostlar! Ey arkadalar!... Allah iin byle bir kaytszlk gstermeyiniz, artk tam zaman gelmitir. Elinizden geldii kadar yardmlarnz abuklatrnz ki, gerek Tanr ve gerekse velinimetlerimiz tarafndan yardm grmekte olan vatanmz muvaffak olsun. Yardmlarnz bir an evvel zmir delegemize gndermeye gayret ediniz ki onlar da tayin edilen yere gitsinler. Ayvalkllarn skun ve rahatlk iinde geinmelerine dikkat ediniz. Hepiniz Tanr tarafndan vaat olunan mukaddes gn grmeye hazrlannz. 96

95 96

Hfz Erim, Ayvalk Tarihi, Gney Matbaaclk, Ankara, 1948, s.29. G. Yetkin- M. Nurettin Yksel, Trk Dman Kanl Papazlar, Yksel Yaynlar, Ankara, 1964, s. 16,17. Mektupta bahsedilen Kutsal Gn 21 Nisan 1820 idi. Bu tarih ayn zamanda Rumlarn Paskalya Yortusuna rastlamaktayd.

28

Filiki Eterya tm Bat Anadolu kylarnda rgtl bir biimde almaktayd. Ayvalk reayas da, Eteryann iinde yer almt. Ayvalk evresinde var olan kalabalk Trk nfus, buradaki Rumlarn Mora htilali balar balamaz isyan bayran kaldrmalarna engel oluyordu. Ancak Ayvalk reayas, zbandit Teknelerinin kylara yaklamasndan cesaret alarak ayaklanmakta gecikmemi, evreye saldrmaya balam, tefti iin gnderilen memurlar da ehre sokmamakta direnmilerdir. Nitekim Trk kuvvetleri ehre girer girmez atmann balamas, Ayvalk reayasnn isyan etmek iin gerekli btn hazrlklar yaptklarn gstermektedir97. syan srasnda Ayvalk Rumlar tarafndan isyanclara ok youn bir destek verilmitir. 1821 ylnda meydana gelen Yunan isyann Ayvalktaki Rumlar maddi olarak destekleyip, ayn zamanda askeri alannda da casusluk faaliyetinde bulunmulardr. Bu srada Ayvalk sahillerine sokulan iki Yunan gemisi elde ettii malumat ile civardaki iki Trk gemisini batrmlard98. Adalar reayasna ait ekya tekneleri bir taraftan Anadolu sahillerine saldryor; Mslman halk katledip mallarn yamalyor, Rumlar ise isyana tevik ediyorlard. Bu tahriklere kaplan Ayvalk ve Cunda Adasndaki Rum halk ekya ile birleerek Edremit tarafna saldrmlard. Hatta Cunda Adas reayas tabyalar ina etmeye balam ve Kaptan Paann gnderdii filikay Adaya yanatrmamlardr99. Ayvalk ve Cunda Adas reayasnn isyan haberi stanbula ulam; isyann bastrlmasna Denizli voyvodas Tavasl Osman Aa memur edilmekle beraber, emrindeki askerin yetmeyecei dnlerek Hasan Paann zmirdeki 2.500 askerinden 1.000ini ayrp Osman Aa idaresine gndermesi, 1.500n ise civarda bir hareket olmas ihtimaline kar kullanmak zere Hasan Paann idaresinde

97 98

Zeki Arkan, 1821 Ayvalk syan, Belleten III/34, (Austos 1988), s.593 Doan Aka, a.g.e, s. 28 99 Mbahat Ktkolu, Yunan syan Srasnda Anadolu ve Adalar Rumlarnn Tutumlar ve Sonular, Askeri Tarih Semineri Bildiriler Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri (20 Temmuz 1974e kadar), Ankara, Genel Kurmay Basmevi, 1986, s.135

29

braklmas uygun bulunmutu100. Ayvalka takviye edilen Trk muhafaza ktalar ehri karadan ve denizden sararak isyanclara derhal teslim olmalarn bildirmiler, ancak isyanclarn teslim olmay reddetmeli zerine harekete gemek zorunda kalmlardr. 3 Eyll 1821de meydana gelen bu olay gn devam etmitir101. Ayaklanma glkle de olsa bastrlabilmitir. Birok Yunan kaynaklar isyann bastrlmas olayn, Ayvalkn

yamalanmas olarak nitelemektedirler. Ancak bunun herhangi bir bilimsel veri ile rtmesi mmkn deildir. mparatorluk genelinde yaylan bu isyanlar sonucunda II. Mahmut sert tedbirler almak zorunda kalmtr. Glkle bastrlan isyann sonucunda 24 Receb tarihli fetva ile isyan edenlerin sadece katline deil, mlkne de devlete el konulmasna olanak veriliyordu. El konulacak mlkn tespiti iin zel olarak mbair ve yazclar gnderildi. El konulabilecek mlkn ierisinde ev, dkkan gibi gayri menkuller yannda tarla, ba, bahe, zeytinlik gibi mahsul veren topraklar da bulunmaktayd102. Bunun dnda, Ayvalktan birok gnll, Yunanistann deniz ve kara kuvvetlerinde, Osmanl mparatorluuna kar savamlardr. 1821 ylnda Kalamatada ilk organize edilen tmene Ayvalkllardan 150 er yazlmt103. Ayvalk Rumlar, Rum isyann maddi ve manevi adan, her ynden desteklemekteydiler. syanlar, yurt genelinde glkle de olsa bastrlmt, ancak d glerin basks ile 1829 ylnda Edirne Antlamas imzaland. Bu antlamadan sonra ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda imzalanan yeni bir Londra Protokol ile bamsz Yunanistann kurulduu ilan edildi. Osmanl Devleti, 24 Nisan 1830da Yunanistann bamszln kabul etmek zorunda kald.

100

101

Mbahat Ktkolu, a.g.m., s.140 Doan Aka, a.g.e. ,s.29 102 Mbahat Ktkolu, a.g.m., s.143 103 Hfz Erim, a.g.e, s. 39

30

syan sonucunda alnan karar ile, hkmete intikal eden gayrimenkuller bir mddet Midilli Valisi Kulaksz Zade Mustafa Aann sorumluluunda idare edildi. Sonradan Rumlara iade edilmesine karar verildi. syan srasnda Midilli Adasna kaan Rumlar geri dnmeye balamlard. Midilli Adas Mutasarrf, Babaliye gnderdii 18 Mays 1824 tarihli bir arizada Ayvalk ve Cunda Adas halknn celp ve iskan olduunu bildirmitir104. 1832 ylnda karlan bir kararname ile gayrimenkuller sahiplerinin zerine tescil ettirilmi, ayn karar ile iki yl vergiden muaf tutulmulardr105. 1840 ylnda Karesi Sancana balanan Ayvalk, zerkliini yitirip, Osmanl Devletinin sradan bir ilesi durumuna gelmitir106. zekliini yitirmi gzkse de Ayvalkn ekonomik yaps tekrar canlanmaya balamtr. 1843 senesinde alnan dier bir karar ile ise Ayvalk, Karesi Vilayetine balanarak bir kasaba haline getirilmitir.

104

105

Zeki Arkan, 1821 Ayvalk syan, s. 559 Doan Aka, a.g.e., s.30 106 Ahmet Yorulmaz, a.g.e, s. 64

31

II- 20. YZYILDA AYVALIKTAK GEL MELER

A-YUNAN YAYILMACILIININ GLENMES

Yunan Devletinin kuruluundan 1922 ylna dek, lkenin kalknma politikasnn ana maddeleri arasnda yeni devletin otoritesinin salamlatrlmas, devletin ve kamu kurulularnn modernletirilmesi ve Yunan nfusunun youn olarak yaad blgelerin lke topraklarna katlmas vard. Yunanllarn yitirmi olduklar topraklar geri alma arzusu bu dnem boyunca ve sonrasnda devam eden byk bir projeydi107. Yunan toplumunda var olan Megali dea dncesi zellikle Venizelos dneminde ivme kazanmaya balad. Elefteros Venizelos, 5 Eyll 1910 tarihinde Liberal Partiyi kurdu ve ayn yl ierisinde 6 Ekim gn babakanla getirildi. Venizelos, Yunan karlarnn ngiltere ile korunacana inanyordu ve Megali deann gereklemesi iin tilaf Devletlerinin yardmna bel balamaktayd108. Yunanistan, topraklarn Osmanl Devletinin aleyhine geniletmeyi hedeflemekteydi. Venizelosun Megali dea programnda gney Bulgaristan, kuzey Epir( Gney Arnavutluk), On iki Ada, Kbrs, zmir ve havalisi, dou Karadeniz ile dledii Pontos ve stanbul vard109.Batllarn Grecia Irredentia dedikleri bu snr tanmayan ve yaylmac gr Yunan Devletinin, btn zamanlar iin, milli ve deimez politikasn oluturacak olan Megali deann iskeletiydi110 . I. Dnya

107

Thanos Veremis, Yunan Devletinde Siyasi Sreklilikler ve Yeniden Dzenlemeler, Egeye Geerken 1923 Trk-Yunan Zorunlu Nfus Mbadelesi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2006, s. 73 108 Murat Hatipolu, a.g.e, s. 55 109 Murat Hatipolu, a.g.e , 59 110 Murat Hatipolu, Elefterios Venizelosun 1910 Ylnda ktidara Gelmesiyle Megali deann Kazand Yeni Kararkter, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri (20 Temmuz 1974e kadar) Genel Kurmay Basmevi, Ankara, 1986,s.457

32

Savan byk bir frsat olarak gren Venizelos, Yunanistann topraklarn geniletmesi konusunda srarl bir tutum izlemekteydi. Byk devletler ve zellikle ngiltere ve Fransa kendi karlar

dorultusunda, Yunanistann bu politikasn desteklemekteydiler. Yunanistan, 1913 ylnda 18 Ekim - 24 Kasm tarihleri arasnda Egedeki tm adalar ele geirmi durumdayd. Sz konusu byk devletler 14 Ocak 1914 tarihinde Gkeada, Bozcaada ve Meis adas dndaki btn adalarn Yunanistanda kalmasn karara baladlar111. 23 Ocak 1915 tarihinde ngiltere D leri Bakan Sir Edward Grey, ngilterenin Atina Bykeliliine, Yunanistann Mttefikler ile birlikte savaa girmesi durumunda, Ege kylarndan da toprak verileceini belirten bir telgraf gnderdi112. Yunanistan bu olaydan cesaret alarak, hedeflerini geniletmeye balad. rnein, Makedonya meselesini srekli gndeme getirerek, blgede Mslman halka bask uygulamaya balamt. Bu tr nedenlerden dolay, Anadoluya youn bir Mslman g balamt. Dier taraftan, Osmanl mparatorluu evresinde bir Balkanlama sreci yaanyor, birok ulus devletler kuruluyordu. Milli temele dayal bu yeni devletler lke iindeki Trk-Mslman unsurlar barndrmak istememekteydiler.

B-AYVALIK TEHC R

I. Dnya Sava srasnda Osmanl topraklar iinde de g hareketleri yaanmaktayd. Gayri Mslim halk, sava srasnda tilaf Devletlerinin desteklerini alarak isyanlar karmaktaydlar. Bu nedenle Osmanl hkmeti lke iindeki huzuru salamak amac ile isyan eden halklar zorunlu ge tabi tuttu. Osmanl Hkmeti, 1914 ylnda Ayvalkn sadece bir blgesinde g uygulad. Yerlerini terk eden Rumlarn yerine Rumeli gmenlerini yerletirdi. Bu olayn
111 112

Bayram Bayraktar, Osmanldan Cumhuriyete Ayvalk Tarihi, s. 36 , 20 , s. 190

33

dnda kalan Ayvalk merkez ve Cunda (Alibey) adasnda yaayan Rumlar siyasal etkinliklerini Osmanl Devleti aleyhine srdrmeye devam ettiler. Osmanl Devleti, tehcir edilen Rumlarn yerine Makedonyal Osmanl gmenlerini yerletirmiti. Ayvalka daha ok Bonak muhacirleri yerletirilmiti113. Yunanistann Makedonya blgesinde Mslman Trk halkna uygulam olduu politikaya karlk olarak Osmanl hkmeti misilleme politikasn izledi. Ayaklanan Rumlar el altndan tespit edildi. ttihat ve Terakki Partisi, g olayn valiler ve resmi grevlileri kartrmadan yrtt114. Ayvalkn kuzeyinden Marmaraya kadar 100.000 civarnda Rum g ettirildi . Bu olay Urla, eme, Bergama ve Dikili Rumlarn da etkiledi. Ancak, tehcir uygulamas Ayvalkn tamamn kapsamad, sadece Ayvalkn ii ve Kkky yresinden gler oldu. Bu blgeler Rumeli gmenlerinin iskan iin uygun grlmt. 1912 ile 1914 yllar arasnda Yunanistandan ayrlan 135.000 Mslman Ege blgesine yerletirildi115. Rum g hareketleri, gerek anlamda, 1914 ve 1917 yllarnda olmak zere iki defa gereklemitir116. kinci g olaynn uygulanma nedeni Ayvalkta Rumlarn kiliseyi de iine alan casusluk faaliyeti iinde olmasdr. Bu faaliyetlere nderlik eden kii Ayvalk Metropoliti Grigoriasd. syan, sadece Ayvalk ile snrl kalmam Cunda Adasna da sramt. 22 Terinisani 1915 tarihinde Cunda Adasnda gnll birlikler, Trk kuvvetleri ile iddetli atmaya girmilerdi. syan, Trk birlikleri tarafndan bastrlm. Bunun sonucu olarak Psikopos Fotios ve ahali ngiliz gemileri ile kamak durumunda kalmlard117 . I. Dnya Sava boyunca ngilizler, Rum halk srekli kkrtmlardr.

113 114

Bayram Bayraktar, a.g.e, s.78 Tark Zafer Tunaya, Siyasi Partiler III, stanbul, 1989, s. 457 115 Harry J. Psomiades, The Eastern Question: The Last Phase, Insttute For Balkan Studies, Salonika, 1968,s.68 116 Bayram Bayraktar, Osmanldan Cumhuriyete Ayvalk Tarihi, s.57 117 DE Arivi, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve Inklap Tarihi Enstits Arivi, Yorgo Sakkari, Ayvalk Tarihi, (ev: Macit Uygur), baslmam daktilo metin, s. 82

34

Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde ve Mtareke yllarnda RumOrtodoks din adamlarnn ykc faaliyetler ve igal glerini destekleyen tavrlar iinde olduklar gzlenmitir. Venizeolosun fikirleri Anadolu Rumlar tarafndan benimsenmeye balamtr. Bat Anadolu Rumlar kendilerini fanatik Venizelosu olarak tantmakla kalmadlar, I. Dnya Sava srasnda tilaf Devletlerine ajanlk yaptlar118 Bu tr nedenlerden dolay ikinci bir tehcir karar verildi. Ayvalkta 1917 yl Mart aynda uygulanan toplu g olay sonunda Ayvalk Rumlar, Balkesir, Susurluk, Kepsut ve Sndrgya gnderilmitir119. kinci tehcirde Rumlar, sadece Balkesir ve evresine g ettirilmilerdir. Yolculuk srasnda herhangi can kayb veya kym olmamtr120. Balkesir blgesinde bulunan Rumlar savan bitiine kadar bu blgede kalmlardr. Yunanistana, adalara ve Anadolunun i blgelerine srlen Rumlar ancak mtarekeyi izleyen gnlerde Ayvalka geri dnmeye balayabilmilerdir. Birinci Dnya Savanda, ttifak Devletleri arasnda yer alan Osmanl Devleti kaybeden tarafta yer alm ve sava sonunda ok ar bir antlama ile kar karya kalmt. Bu antlama ile, Osmanl mparatorluunun sonu gelmi ve dier devletlerce Osmanl mparatorluunun paylalma srecine girilmitir.

118 119

Arnold Toynbee, a.g.e, s.143-144 Ayn ariv, s.85 120 Arnold Tpynbee, a.g.e., s.143

35

III-MTAREKE DNEM VE AYVALIKIN GAL

I. Dnya Sava sonunda, 30 Ekim 1918 tarihinde Osmanl mparatorluu ile tilaf Devletleri arasnda Mondros Mtarekesi imzaland. Bu antlamann artlar olduka ard ve zellikle 7. madde igali tilaf Devletleri asndan meru klyordu. Mondros Antlamas imzalanr imzalanmaz, tilaf Devletleri, Anadolu ve Rumelide kendilerine yanda bulmakta gecikmediler; zellikle Rumlar Mtarekeyi takip eden gnlerde, bata stanbul olmak zere Ege, Rumeli ve Dou Karadenizdeki yerleim blgelerinde taknlklar yapmaya ve Trkleri taciz etmeye baladlar.121. Hatta, stanbul Beyolunda Mttefik Devletlerin kazandklar zaferin Rumlar arasnda uyandrd sevin ve nee 23 Kasm 1918 tarihinde Britanya ktalarnn ehre girmeleri srasnda dorua ulamt.122. Benzer durum dier yerleim yerlerinde de grlmekteydi. Yunanistan Babakan Elefteros Venizelos, bu gelimeleri, Megali deann gereklemesi iin bir frsat niteliinde grmekteydi. Yunanistan Trkiyeye ka irredentist(yaylmac) politikasn hayata geirmek istiyordu. 4 Kasmda ilk ngiliz Harp Gemisi zmir limanna girdii zaman Rumlar Yunan bayra ve Venizelosun resimlerini tayarak caddelerden getiler123. tilaf Devletleri, 1918 senesinin Ocak aynda Paris Bar Konferansnda bir araya geldiler. bykler; Wilson, Lloyd George ve Clemencau, Trkiye konusunu aralarnda detayl bir ekilde grtler. ngiltere, Arap Blgelerinin byk bir ksmn ele geirmiti. ngiltere, Yakn Doudaki var olan askeri gcne dayanarak Fransa ve talya ile, 1916 ve 1917 yllarnda yaplan gizli blme anlamalarnda bu devletlere sz verilen baz eyleri pazarlk konusu yapmaya

121

122

Murat Hatipolu, Trk-Yunan likilerinin 101 Yl, s. 76 Gothard Jaeschke, Kurtulu Sava ile ilgili ngiltere Belgeleri, s. 49 123 Gothard Jaeschke, a.g.e. , s.64

36

kararlyd. zellikle 17 Nisan 1917deki St. Jean de Maurienne Anlamasyla Antalya, Mentee (Mula) Sanca ve Konyann byk bir ksm, zmir ve kuzeyindeki nfuz blgesi talyan topraklar olarak tannyordu.124 Lloyd George, Fransa ve talyann asl Trk yurdunda (Anadolu) etkinlik kazanmasn nlemek istiyordu125. Bu nedenle Lloyd George, talyanlarn isteklerini daraltmak iin, Trakyann ve zmirin Yunanistana verilmesi konusunda, Babakan Venizelosun ne srd istekleri uygun buluyordu. Lloyd George, kiisel bir Helen hayranlnn yansra, ngilterenin Egede sahip olaca denetim iin Yunanistan mstakbel bir vekil olarak deerlendiriyordu. Amerika Bakan Wilson da batan beri Trk kartln srdrerek, Yunanistann zmirdeki etnik taleplerinde hakl oluuna inanyordu126. Yunanistan tilaf Devletlerinin emelleri iin biilmi bir kaftand. Yunanistan, zellikle ngilterenin Dou Akdenizde izledii stratejide nemli bir yere sahipti. I. Dnya Sava sonucunda ABD Bakan Woodrow Wilson 14 maddelik Bar lkelerini deklare etmiti. Venizelos, ngiliz dostluunun gvencesi ile bakan Wilsonun I. Dnya Sava sonunda duyurduu self-determination-uluslarn kendi kaderini saptama hakk ilkesine dayanarak Pariste giriimlerde bulundu.127 Venizelos, bu maddenin Yunanistan asndan deerlendirilmesi iin youn bir aba harcad. Bununla beraber ngiliz Vickers adl silah fabrikasnn sahibi olup

Yunanistann 1919-1922 yllar arasndaki Kk Asya Harekatn finanse edecek olan Mula doumlu Yunan asll Basil Zaharoff Lloyd George ve

124

Yulu Tekin Kurat, Osmanl mparatorluunun Paylalmas, Turhan Kitabevi, Ankara, 1986, s.20 125 Johannes Glasneck, Kemal Atatrk ve ada Trkiye, Onur Yaynlar, Ankara, 1976, s. 89 126 Paul C. Helmereich, Sevr Entrikalar, Byk Gler, Maalar, Gizli Antlamalar ve Trkiyenin Taksimi, ev. erif Erol, Sabah Kitaplar, stanbul, Mart 1996, s. 74 127 Seil Akgn, Birka Amerikan Kaynandan Trk-Yunan Mbadelesi Sorunu, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri (20 Temmuz 1974e kadar), Genel Kurmay Basmevi, Ankara, 1986,s.243

37

Clemancau zerinde etkisi fazlayd128. Zaharoff Yunan Ordusunun savaa girmesi konusunda masraftan kanmad. Sonunda, 6 Mays 1919da sz konusu byk devletlerce, zmirin Yunanllar tarafndan igal edilmesine karar verildi. Bu igalin snrlarndan sz edilmemiti. 15 Maystaki igalden sonra, 19 Maysta, Paristeki Yksek Konsey igal snrn zmir Sanca ve Ayvalk Kazas olarak belirledi129. Ayvalk kasabasnn da igal edilmesi, 6 Mays 1919 tarihinde Paris Konferansnda da kararlatrlmt. Bu konu 21 Mays 1919da Venizelos tarafndan zmir Olaanst Komiserliine gnderilen bir yazyla uygulamaya geirilmek isteniyordu.130. Yunanistann zmiri igali, aslnda beklenmedik bir olay deildir. zmir ve

evresindeki Rumlar bu igali aylardr beklemekteydiler. Yunanistann sistemli bir politika ile bu igali uzun sredir hazrlad grlmekteydi. Rum etelerinin faaliyeti, Ege adalarna Rumlarn geri dn ve yerli Rumlarn taknlklar vb. igalin habercileri saylabilirdi131. ete olaylar sayesinde Rum nfusta da art grlyordu. 19 ubat 1919da Ayvalk da gsteri yapan Rumlar, bir hapishaneyi basarak 60 Rum tutukluyu serbest braktrdlar132. Rumlarn bu tr taknlklar igal dneminde daha da dorua kacakt. Ayvalk kasabas zmirin igaline takaddme eden gnlerde, Livann en ok zerinde durduu yerdir. Yunan Salib-i Ahmer Heyet, sfatn taknarak Ayvalka gelmi ve yerlemi bulunan Yunan zabitleri, gerek anlamda Yunan Ordusunun ncs niteliindeydi. Ayvalk Rumlar, livaca Yunan taraftarl ile tannan ngiltere hkmetinin Ayvalk mmessili Hadkinsondan kuvvet ve cesaret

128

, 20 , 1990, s.204 129 Murat Hatipolu, a.g.e. , s. 92 130 Bayram Bayraktar, a.g.e, s. 113 131 Doan Avcolu, Mili Kurtulu Tarihi, s.19 132 Trk stiklal Harbi,II. Cilt, Bat Cephesi, I. Ksm (T H/I), Genel Kurmay Bakanl Yaynlar, Ankara, s.49

38

almaktaydlar133. Geni bir mntkaya sahip olan kasabada zabta kadrosu ihtiyacn olduka altndayd. zmirin igal edildii gn, 15 Mays 1919 tarihinde, Helli adndaki bir Yunanistan torpidosu Ayvalk limanndan ayrlmt. Torpido 20 Mays gn yeniden Ayvalk limanna yaklat. Beraberinde, deniz ve piyade ek kuvvetleri tayan bir gemi de getirmiti134. Ayvalktaki Rum halk da gelen askerleri coku ile karlad. Yunan gal kuvvetleri komutan Albay Zafiryo 8. Girit Alatna bal iki piyade bln, Binba Vlasos ve bir jandarma takmn da bir yzba komutasnda Euperuhi gemisi ile Ayvalka igal iin gnderdi. 135 Yunanllar, zmirden lkenin ilerine doru ilerlemek istediklerinde, kyl direniinin btn arln herkesten nce duydular. Ayvalktan Bergama, demi, Nazilli ve Aydna kadar 40.000 kiilik milis gleri ile karlatlar. Yunanllarn saldrlarn ilk olarak bu milis gler durdurdu136. Ayvalkta Yarbay Ali Bey (etinkaya) igale kar gvenlii salamaya alrken, sivil rgtlenmeyi de nemsiyor, yerli halk saldrlara kar koymalar ynnde rgtlyordu. Ancak ngilizlerin destei ve Osmanl Hkmetinin igaller karsnda kaytsz kal sayesinde Yunan ordusu i kesimlere doru ilerlemeye balad. Yunanllar 25 Maysta Manisay, 27 Maysta Aydn, 29 Maysta Ayvalk igal etmilerdi. Ayvalkn igali ile ilgili olarak 29-30 Mays 1919 tarihli Milliyet stiklal Sava gazetesinde u haberler yer almaktadr: Yunanllar, Ayvalka yeni yardm yollad. Ayvalkn kolay kolay kendilerine teslim edilemeyeceini anlayan Yunan Kumandanl dn yeniden takviyeler gndermitir. Kasabann igali iin toplanan Yunan Kuvvetleri drt piyade, bir ar makineli tfek bl, bir jandarma takm, bir topu bataryasdr.
Hilmi Ergeneli, 1919 Ayvalk Savunmas ile lgili Anlar , Belleten , C.48, say: , Trk Tarihi Kurumu, Ankara, 1985, s.172 134 Bayram Bayraktar, a.g.e, s.109 135 Trk stiklal Harbi,II. Cilt, Bat Cephesi, I. Ksm (T H/I), Genel Kurmay Bakanl Yaynlar, Ankara, s.99,100 136 Johannes Glasneck, a.g.e. ,s. 93
133

39

Dier taraftan, iki gnden beri limanda bulunan ngiliz Muhribi de ani bir kararla ayrlmtr. Hareketinden nce muhrip kumandan ngiliz subay Amiral Kaltroptan ald emir zerine sizleri ba baa brakyorum. demitir. Son takviyelerin gelmesi zerine bu sabah Yunan karmasnn balamas beklenmektedir. Son takviyelerin gelmesi zerine bu sabah Yunan karmasnn balamas beklenmektedir. Hava aydnlanmadan bir Yunan birlii San Adasna karma yapm, karanlktan yararlanarak Ayvalkn kuzeyindeki tepeleri ele geirmitir. 172. Alay Komutan Yarbay Alinin sevk etmi olduu mfreze stn kuvvet karsnda geri ekilmitir. Haftalardan beri limanda durmakta olan Yunan Kzlha Gemisi vastas ile Rumlar silahlandrlmtr ve esas Yunan karmas ilk aydnlkta limana yaplmtr. lk arpmalardan sonra Yarbay Ali mevcudu 500 kii bile olmayan birliklerini Kozak Nahiyesine ekmitir. Ayn tarihlerde Atatrk, Erzurumda 15inci Kolordu Kumandan Kazm Karabekir Paaya yollad bir ifre telgrafnda tilaf Devletlerinin, Milli stiklalimizi ve devletimizi idama mahkum etmekte olduklar anlalmtr demekte ve Trk Hkmetinin de yabanc kuvvetlerin elinde esir bulunduunu, stanbul ehrinin de igal altnda olduunu bildirmektedir. Mustafa Kemal Paa, Anadoludaki devlet memurlarnn itimat edilecek ahslarla ibirlii halinde gizli olarak tekilatlanmalar gerektiini, mcadelede esas grevin askerlere dtn ilave etmektedir. 9. Ordu Mfettii, Rumlarn sahillere yanamalar ihtimaline kar kylerin silahlandrlmasn, bu gibi sarkmalarn yurdun iine doru yaylmas karsnda ate ile mukabele edilmesini ve sahillerdeki depolarda bulunan silahlarn ieriye doru karlmasn istemektedir.137 gal srasnda Ali Beyin kuvvetleri dnda nzibat Bl de

bulunmaktayd. Ancak nzibat Blk Komutan stemen Fahri Bey ve birka er savunma esnasnda ehit oldular.138

137 138

29-30 Mays 1919, Milliyet stiklal Sava Gazetesi, Derleyen: mer Sami oar Hfz Erim, a.g.e, s.76

40

Yarbay Ali Bey, Ayvalkn igalini 29 Mays 1919 tarihli raporunda u ekilde bildiriyordu:139 Dn Yunan hkmetinin iki torpidosu ve iki nakliye gemisi hamil olduu kuvve-i askeriyesi ile Ayvalk liman haricine geldi ve demir att. ngiliz mmessili ile bu kuvvetin komutan grerek mumaileyh vastas ile Ayvalka igale memuren geldiini ve memuriyni mlkiyenin ibkasyla yalnz kuvve-yi askeriyenin kan dklmeye mahal kalmadan ekilmelerini hkumet-i mahalliyeye ve bize tebli eyledi. Bu sefer ihra ve igal hareketinin kati olduunu anladm. Dman kuvvetinin fazla olmasyla beraber ehrin vaziyeti nazar dikkate alnarak igale mdafaa ve mukabele etmek zere tertibat aldm. Ve bundan indeliktiza Kozak Nahiyesine doru ekilmeyi esas ittihaz ettim. afak ile beraber ehirde mteekkil Salib-i Ahmer efrat ve zabitanyla ehre karlm olan Yunan askeri ile takviye edilmi kuvvetle msademe balad Dmann asl byk ihrac kasabann imaline yapmakta olduu grlyordu. Bu ihracn hitam ile beraber yandan sa cenahmza bir tesir icras suretiyle kuvvetimizi geri atmak ve msademeyi ehrin haricine sevketmek istedikleri grld. Bu hal karsnda leye kadar bazen hafif bazen edit ate devam etti. Alayn erleri ve subaylar tamam ile vazifesini yapt. Maruz istikamete, zeytinliklere ekilme zaman geldi. Ve o suret ile ekildik. Zeytinlikler zerinde ahz- mevki olundu. u suretle Ayvalk skut etmi oldu, bundan sonra dman zerimize gelmedi. Ve ehrin zerindeki srtlar igal ve iktifa eyledi. Tarafmzdan kymetdar bir subayla birka mecruh var. Dier tarafn da herhalde fazlaca zaiyatlar olduu muhakkaktr. ehir dahilinde ancak birka Osmanl memuru ve Mslman kalmtr. Dierleri kamilden ekilmitir. Berveh-i maruz temas muhafaza edilmektedir. Karargah, Muratili nahiyesine nakledilmitir. Maalesef imdiye kadar mntkam dahilinde bulunan Edremit, Burhaniye ve Bergama kazalarndan hibir ekil ve suratle kuvvetle muavenet icra iin teebbslerime kar ihmal ve taalll ile mukabele grdm. imdilik bu kuvvetin askeriye ve gerekse tedarik edilmeye balanan gnll milli kuvvetler ile vaziyeti muhafaza ve igalin tevessn men ve
139

Ergeneli, Ayvalk Savunmas s. 96-102

41

Ayval tazyik altnda tutmak esasn takip ettik ve edilecektir. Mevad- askeriyeden bir miktar erzaktan baka Yunanllarn eline bir ey gememitir. Muhaberenin imdilik Burhaniye kazas vastasyle yaplaca maruzdur ehirdeki Trk halk ounlukla Gmee ekildi. Baz aileler kaymakamn ve ngiliz temsilciliinin korumas altnda kaldlar140. Ayvalk, Kaymakam, Kaymakam igal srasnda pasif bir politika izlemi ve kiisel gvencesini ngilizlere balamt. stanbul Hkmetinin izledii politika dorultusunda hareket etmekteydi. Her ne kadar igalin meru olmadn belirtse de, yurt savunmas yapan gnll birlikleri direniten caydrmaya alyordu zm Avrupadan bekliyordu141 Yarbay Ali Beyin raporunda belirttii gibi Ayvalk savunmasna yre halk yeterli oranda ilgi gstermemiti. Ancak bu direni, yrede ulusal kenetlenmenin olumas iin nemli bir balang niteliindeydi. Atatrk, Yunanllar zmire asker kardklarnda, zmirde Nadir Paann 17. Kolordu Komutan olduunu ve 56. Tmenin bir alaynn, savaa sokulmadan ve onur krc davranlar altnda Yunanllara teslim edildiini, ayn tmenin br alaynn Yarbay Ali Bey komutasnda Ayvalkta bulunduunu anlatarak Sylevinde unlar belirtmitir142. Ali Bey, Yunan Kuvvetine kar 28 Mays 1919da savaa giriti. Bugne kadar, Yunan Birlikleri hibir yerde ate ile karlamamt. Tam tersine, kimi kent ve kasabalar halk korkutulmu ve stanbul hkmetine buyruklarna uyarak, byk grevliler bata olmak zere Yunan birliklerini zel kurullarla karlamlard. Ali Beyin Ayvalk Blgesinde sava cephesi kurmas zerine, yava yava Soma, Akhisar ve Salihlide ulusal cepheler kurulmaya balamt. Ali Beyin abalar, Ayvalk ky eridinde halkn direnilere aktif olarak katlmasna nderlik etmitir. 28 Maysta Ayazment (Altnova), Murateli, Gme,

140 141

Bayram Bayraktar, a.g.e, s. 121-122 Hilmi Ergeneli, a.g.e, s.203-204 142 Sylev, Yayna Hazrlayan Dil Dernei, 2005, Ankara, s. 124

42

Burhaniye, Kozak ve civar kylerden gnlller toplanmaya balamtr143. Haziran aynda 150 kiilik bir milis kuvveti oluturan Ali Bey 3 yedek subay, komutanla vermitir. Milis kumandan Ayazmentli Niyazi Bey olmutur. Bu olay Balkesirde Kuvay- Milliyenin kurulmasnda etkili olmutur. Ayvalk Cephesinin glenmesinde Ayvalk Kaymakamln vekaleten yrtecek olan Salim Beyin (zdemirolu) etkileri oldu. Burhaniye ve Edremitte Hareketi Milliye tekilatlar kurulmakta ve Balkesirde Hareket-i Milliye Heyet-i Merkeziyesi koordineli bir biimde almaktayd.144 Halkn, askerin, efelerin oluturduu bu direni hareketinin ortak noktas vatan savunmas ve Trklk duygusu olmu145 ve Ayvalktan Denizliye uzanan milli cephenin domasna zemin hazrlamtr. Bu cepheyi oluturan kuvvetlere dar anlamda Kuvay- Milliye denilebilir. Yerel direnilerle balayan Milli Mcadele, Mustafa Kemal Atatrkn nderliinde balayan Kurtulu Sava ile sona ermitir. 26 Austos 1922de balayan Byk Taarruz 30 Austosta Trk ordusunun zaferi ile sonulanmtr. 9 Eyll 1922de Trk Ordusunun zmire girii ile Ege kysnda, Yunanllar asndan byk bir panik yaanmtr. zmirden balayarak Ayvalk ile Edremit kylarn evirmek ile grevli 2. Svari Tmeni, Dikili yolu zerinde 14. Tmene yetierek 14 Eyll gn saat 14.30da Dikiliye girmi ve 2. Svari Tmeni ayn gn akamzeri Altnovaya doru hareket etmi, geceyi burada geirdikten sonra 15 Eyll 1922 tarihinde le saatlerinde Ayvalka girmitir146. Yunan Ordusunun yenilgisi ve igal ettii topraklardan ayrlmaya balamas, Trkiyede yaayan Rumlarn da kaderinde etkili oldu. Bylece, Trkiye ulus devlet nitelii kazanarak bamszln elde etmi oldu. Venizelosun Megali dea dncesi amacna ulaamam, Gayri Mslim

143

Sebahattin Selek, Anadolu htilali, Cem Yaynevi, stanbul, 1973, s. 248 Hilmi Ergeneli, a.g.m., 219 145 Ergun Aybars, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I, s. 131, 146 Hfz Erim, Ayvalk Tarihi,s.100
144

43

aznlklar Trkiyeyi terk etmeye balamlardr. zellikle deniz kysnda bulunan kentler mlteci gruplar ile dolmaya balamtr. Ayn durum sava kaybeden Yunanistanda, Mslman Trk vatandalar iin de geerliydi. zellikle sava ar bir yenilgi ile kaybeden Yunanistanda, Mslman halka kar youn basklar gn getike artyordu. Her iki lkede yaanan nfus hareketlenmeleri Lozan Antlamasna doru giden srecin balamasndaki etkenlerden biri olmutur.

44

IV-LOZAN BARI ANTLAMASI VE NFUS MBADELES

A-LOZAN BARI KONFERANSI VE AZINLIKLAR SORUNU Kurtulu Savann sona ermesi ile beraber 11 Ekim 1922de Mudanya Mtarekesinin imzalandktan sonra Lozan Bar grmelerine giden yolun n alm oldu. svirenin Lozan kentinde bir bar anlamas hazrlamak zere grmeler balad. Lozan Bar Konferans, Trkiye ile Batl devletler arasnda sava ortamna son vermek amac ile dzenlenmi konferanst. Bu grmelerde, siyasal snrlarn yeniden belirlenmesinin yannda, ekonomik, siyasal ve hukuksal sorunlarn da zmlenmesi gerekiyordu147. zellikle nfus sorunu iki lke asndan zlmesi gereken bir meseleydi. Lozan Konferans, svire Devlet Bakannn konumas ile Casino de Montbenonda 20 Kasm 1922de balad. Al sonras toplantlar Hotl du Chateu dOuchyde yapld Grmeler srasnda resmi dil olarak Franszca, kullanld.
148

ngilizce ve talyanca

. Konferansa Yunanistan ve Trkiyenin yan sra Byk Britanya,

Fransa, Japonya, Amerika, Romanya ve Yugoslavya katld. TBMM Hkmeti adna Trkiyeyi smet Paa, Rza Nur Bey ve Hasan Bey temsil etmilerdir. Lozan Konferans iki aamada gerekleti. Grmelerin birinci ksm 20 Kasm 1922 ile 4 ubat 1923 arasnda, kinci ksm Nisan 1924 ile Haziran 1924 arasnda srd. Antlamann hkmlerinin netletii ilk ksmda Lord Curzon, ikinci ksmnda ngilterenin stanbul Bykelisi Horace Rumbold delegasyon bakanlklarn yrttler.149 Kurtulu Sava sona erdikten sonra, Mustafa Kemal Atatrk nderliinde ulusal nitelikte bir Cumhuriyet rejimini benimseyen Trkiye Cumhuriyeti kurulmutu. Trkiye bu sefer galip lke sfat ile konferansta yer almaktayd. Bu yeni devletin meruiyetinin uluslar aras platformda da tannmas iin Lozan nemli bir frsatt.
147 148

Kemal Ar, Byk Mbadele, Trkiyeye Zorunlu G (1923-1925) , s. 15 R., B. Mowat, A History of European Diplomacy, New York, Longman & Co., 1927, s. 298 149 R.B. Mowat, a.g.e, s.299

45

Lord Curzonun bakanlnda toplanan Konferansta ilk i olarak tzk Tasars grld. komisyonlar: I. II. III. ngiltere Bakanlnda Arazi ve Askerlik Komisyonu talya Bakanlnda Yabanclar ve Aznlklar Komisyonu III. Fransa Bakanlnda Maliye ve Ekonomi Komisyonu150. tzk Tasarsnn beinci maddesi gereince konferans tertipleyen devletlerin delegelerinin bakanlnda 3 komisyon kuruldu. Bu

Mbadele konusunun iine dahil olaca aznlklar meselesi Lozan Konferans i tznn 5. maddesine gre talyann bakanlndaki komisyonda grlecekti. Ancak bu konu Lord Curzonun bakanlk ettii Askerlik Komisyonunda tartlmaya baland. Lord Curzon, aznlklar konusunda kendi grlerini beyan etti. 13 Aralk 1922de Arazi ve Askerlik Komisyonunda aznlklar konusunda sert tartmalar yaanmt. Bu toplant sonucunda Aznlklar Alt Komisyonu kurulmas karara balanmt. 14 Aralk 1922 tarihinde ilk toplantsn yapan Aznlklar Alt Komisyonuna talyan Montagna oybirlii ile bakan seildi. Bu komisyonda Trk tarafn Dr. Rza Nur Bey ile danmanlarndan eski nazr Mustafa eref ve Mlkiye Mfettii kr Bey temsil etmilerdir151. Lozan grmelerine gitmeden nce smet Paa ve Trk Heyeti ile yaplan Bakanlar Kurulu toplantsnda heyete 14 maddelik talimat verilmiti. Talimatnamenin 9. maddesi dorultusunda Ekalliyetler: esas mbadeledir. ibaresi sz konusuydu152. Bu madde, Trk Heyetinin, grmeler srasnda aznlk meselesi ile izleyecei politikann habercisi idi.

150

Lozan Bar Konferans-Tutanaklar Belgeler (ev. S.L. Meray) , Takm: I , Kitap:I,II, ASBF yay. 1969, s.13 151 , Lozan Bar Konferans-Tutanaklar Belgeler (ev. S.L. Meray) , Takm: I , Kitap:II, 1969, s.151 152 Ayhan Aktar, Trk-Yunan Nfus Mbadelesinin lk Yl, Eyll 1922-Eyll 1923 , Yeniden Kurulan Yaamlar, 1923 Trk-Yunan Mbadelesi, Derleyen: Mfide Pekin, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, Ekim 2005, s. 48

46

Trkiye, Misak- Milliden asla taviz vermedi, bu politika dorultusunda diplomatik stratejisini belirledi. Trk heyeti kazanlan askeri baarya, yeni bir diplomatik baar elde etme hedefi Lozanda bulunmutu. Esas aldklar en nemli olay Mudanya Mtarekesi idi. Bamszlk Savan baaryla yrtm olan TBMM Hkmeti, Lozanda bir devlet olma kimliini kabul ettirme sava vermitir. Kapitlasyonlar ve Osmanl borlarnn tasfiyesi konular, grmeleri zaman zaman sertletirmi ve zellikle Kapitlasyonlarn devam konusundaki Mttefik Devletlerin srar, Lozan grmelerini ay kesintiye uratmtr. Kurtulu Sava ncesi ve sresince Trkiye ve Yunanistanda youn nfus hareketleri grlmekteydi. Bu sre boyunca Trkiye ve Yunanistanda ynetsel boluklar olutu, toplumsal dengeler altst oldu153. Bakomutan Mustafa Kemal Atatrkn nderliindeki Trk Ordusunun zaferi sonrasnda Yunan ordusu geri ekilmeye balamt. Trkiyede sahil kentlerine Rum gmenler ylmaktaydlar. Amiral Mark Bristol 13 Eyll 1922 tarihli ilk raporunda Ege kylarna doluan Rum saysnn 300.000 olduunu belirtmiti154. Lozan Grmelerinde sz konusu nfus hareketleri, uluslar aras boyutta ele alnmaya balad ve yaplan grmelerde bu mesele ile ilgili zm yolu arayna gidildi. Milletler Cemiyeti, bar grmelerinden nce, Norveli Dr. Fridjorf Nanseni nfus ak sonucu ortaya kan yeni grnty yerinde incelemekle grevlendirdi. Nansen, her iki lkeyi de ziyaret ederek ilgili kiilerle grt; zm yollar zerinde onlarla tartt. Nansen, Trk Hkmetine neride bulunmutu; birincisi her iki lkedeki aznlklarn mbadele edilmesi, ikincisi stanbuldaki Rumlarn deiimin dnda tutulmas, nc neri ise mbadelenin istee bal olmasyd. Yunanistan ve Trkiyedeki aznlklarn sorunlar gn getike artarak skntlar yaratyordu zellikle, Trkiyede yaayan Rum aznlk, Mtareke zamannda igalci glerin yanlarnda yer almlard. Youn bir Rum nfus,
153 154

Kemal Ar, a.g.e. ,s.7 Ayhan Aktar, a.g.m., s. 54

47

Yunanistana gemekteydi. Venizelos, Nansene Yunanistanda karlalan yer sorununu iaret ederek, nlem olarak oradaki 350.000 Trkn Anadoluda Rumlardan boalan yerlere nakledilmesinin salanmasn talep etti.155 Yunanistanda yaayan Mslman aznlk ise yerli Yunan halk tarafndan srekli rahatsz edilmekteydi. Yunan delegasyonu Yunanistana g etmi olan Rumlarn Trk topraklarna geri dnme taleplerini gndeme getirmekteydi. Trk temsilciler, bu durumu Trkiyenin homojen bir yapya kavuturulmas iin frsat bilerek, hibir Rum ve Ermeniyi Trkiyeye almamak kararnda olduklarn, bunun Trkiyeyi ileriki bir zamanda blmesinden ekindikleri Yunan irredentizminin doal sonucu olarak grdklerini belirttiler156 Yunanistandaki Trk aznl ile Trkiyedeki Rum aznlk zerinde baz aratrmalar yapmak zere gittii Yunanistan ve Trkiyeden dnm olan Dr. Nansen, mbadele uygulamasnn gmenler en makul zm olacan belirtmi ancak yaplacak Mbadelenin zorunlu deil istee bal olarak gerekletirilmesini nerdi. Yunanl delegeler de ayn fikirdeydiler157. Ancak, her iki lke bakanlar farkl neriler sunmaktaydlar. Mbadele olgusu ncelikle Balkan Savalar sonrasndaki diplomatik grmelerde telafuz edilmeye balamt. 29 Eyll 1913 ylnda imzalanan stanbul Antlamas, ayn sene imzalanan Atina antlamas ile istee bal g ilkesi erevesinde mbadele uygulamas hayata geirildi158. Bu modern nfus deiiminin uyguland ilk uluslar aras antlamayd.Yaklak 48.500 Mslman Bulgaristandan Trkiyeye, 46.700 Bulgar Trakyadan Bulgaristana g etti.

Stephen Ladas, The Exchange of Miniorities , Bulgaria,Greece and Turkey, The Mac Millan Co., New York, 1932,s.335 156 Seil Akgn, Birka Amerikan Kaynandna Trk-Yunan Mbadelesi Sorunu, nc Askeri Tarih Semineri, Trk-Yunan likileri, (20 Temmuz 1974e Kadar), Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1986, s. 249 157 Mc Fie,A. L., The End of The Ottoman Empire, , Longman, New York,1998, s. 210 158 Konsatantinos Svolopoulos, Trk-Yunan Nfus Mbadelesine Giden Siyasal Sre, Kebike, say: 22, Ankara, 2006, s. 100

155

48

Bulgar ve Mslman nfuslarnn takas istee balyd159. Bu antlamalarla, 19111912 Balkan Savalar sonrasnda Trkiyenin Bulgaristan ve Yunanistan ile yaad uyumsuzluklar zme kavuturulmutu. Ancak I. Dnya Savann kmas ile beraber bu iki antlamann maddeleri tam anlamyla uygulanamam oldu. Lozanda gn istee bal m ya da zorunlu mu gerekletirilecei konusunda yaanan uzun tartmalar sonucunda, 30 Ocak 1923 tarihli szleme ve ek protokolle, zorunlu mbadele anlamas imzaland ve yasal ynden yrrle girdi. Bu szlemeye gre Trkiyede yaayan Ortodokslar Yunanistana, Yunanistandaki Mslmanlar Trkiyeye yerleeceklerdi. Zorunlu mbadele, 1 Mays 1923 tarihinden itibaren balayacakt. Mbadele stanbulda oturan Rumlar ve Bat Trakyada yaayan Mslmanlar kapsamayacakt. Nfus Mbadelesi Protokol 19 maddeden meydana gelmekteydi. Lozan Konferans 23 Temmuz 1923te sona erdi, Lozan Antlamasnn ve ek belgelerinin sz konusu lkelerce onaylanmas bir ay sonra gerekleti. Antlamay, Trkiye 23 Austos 1923te, Yunanistan taraf 25 Austos 1923te onaylad160. mzalanan Mbadele Protokol, Milletler Cemiyetinin bilgisi dorultusunda ve szlemenin 11. maddesinde de belirtildii gibi aznlklarn mbadelesini denetlemek, mallarna deer bimek ve bu mallar tasfiye etmek zere Karma Komisyonun (Muhtelit Mbadele Komisyonu) kurulmasn ngrmekteydi. Bu komisyon, 4 Trk ye, 4 Yunan ye, I. Dnya Savana katlm lkelerden 3 tarafsz ye ve savaa katlmam lkelerden 1 yeden oluacakt Nfus Mbadelesinin 12. maddesi dorultusunda Karma Komisyona geni yetkiler verilmiti. Mbadilleri kimlerin belirleyecei bu Karma Komisyona balyd. Her iki lke arasnda gerekletirilecek nfus akn bu komisyon organize edecekti.

159

Harry J. Psomiades, The Eastern Question,-A Study in Greek-Turkish Diplomacy, nstutute For Balkan Studies, , 1968, s.60 160 T.B.M.M Zabt Ceridesi, Devre:II, tima Senesi: I, cilt: I, Ankara, 1961, s. 282

49

Komisyonun en nemli ykmllkleri, tanabilir ve tanmaz mallarn tasdik edilmesi, Anlamann uygulanmas ile ilgili yasal ve tzel alanlar ile ilgiliydi. Karma Komisyonun grevleri ana temelde ele alnabilir. Birincisi, gn ynetimi, ikincisi mbadele kapsam altndaki kiilere ait mallarn takdiri, ncs de bu mallarn tasfiyesiydi. Karma Komisyon, 7 Ekim 1923te toplanarak almalarna balad161. lerin daha kolay ve hzl yryebilmesi iin Karma Komisyon, kendi bnyesi iinde yaplanma yoluna gitti. Atinada alt komisyonlar kuruldu162. Bir alt komisyon mbadele yntemlerini belirleyecekken, bir dieri gmen mallarnn tasfiyesi ile ilgili temel ilkeleri belirleyecekti. Dier bir alt komisyon, lkede yasalamay Anlama ile uyumlu hale getirmek iin alnacak nlemlerin almasn yapmak ile ykmlyd kiiden oluan Komisyonun bakanln bamsz ye sfat ile spanyol General Dulara stlenmiti. Dier yeler ise, Trkiye adna Tevfik Rt Bey ve Yunanistan adna da Msy Pappast163. Karma Komisyon, mbadelenin ileyi ve uygulan srecini yerinde izliyordu, mbadelenin uyguland her iki lkede de gzlemlerde bulunmaktayd. Karma Komisyonun merkezi 8 Ekim 1923ten 21 Haziran 1924e kadar Yunanistann Atina ehrindeydi. Bu tarihten sonra merkez stanbula tanm, tasfiye edilene kadar da orada kalmtr164. Kurulduu tarih olan Ekim 1923den kaldrld tarihe kadar Karma Komisyonun toplam harcamalar yaklak 4.000.000 Dolar olarak hesaplanmtr.165Karma komisyonun mbadele sresi boyunca ne derecede baarl olduklar srekli tartma konusu olmutur.

161 162

Mesut apa, Hilal-i Ahmer, s.242 Stephen Ladas, The Exchange of Miniorities, s.365-366 163 Kemal Ar, Byk Mbadele, s.71 164 Mihri Belli, a.g.e , s.27-28 165 Mihri Belli, a.g.e., s.53

50

B-NFUS MBADELES NDE TRK YE Kurtulu Savandan sonra kurulan Trkiye Cumhuriyeti, ulus devlet esasna dayanmaktayd. Trkiye Cumhuriyeti, Lozan Antlamas ile beraber sadece snrlarn belirlemekle kalmayp, Nfus Mbadelesi Szlemesi ile demografik yapsn oluturmaya balamt. Devlet rgtlenmesini yeni oluturan Trkiye Byk Millet Meclisinin gndeminde mbadele nemli bir yer edinmiti. Mecliste, mbadele konusunda bir vekalet mi yoksa mdriyet mi kurulsun tartmalar sz konusu idi. Balkan Savalar nedeni ile Trkiyeye ynelik gerekleen gler nedeni ile 30 Nisan 1913te skan Muhacirini Nizamnamesi karld. Ayrca, ayn konu ile ilgili olarak Muhacir ve Aayir Mdriyeti Umumiyesi kuruldu ve skan Muhacirini Nizamnamesi karld. Daha nce, 8 Eyll 1916da Balkan Harbi sonrasnda g edenlere yaplacak yardm ile arazi ve emlak datmna ilikin geici bir kanun karlmt166. Bu tr kanunlar nemli bir deneyim olsa da ancak bu defa durum daha ciddi boyutlarda idi. Hatta, gemite g olayn dorudan yaam olan Tunal Hilmi Bey, hkmeti, var olan muhacirlerin artan sorunlar ile ilgilenecek bir bakanln yeni muhacirler gelmeden nce acilen oluturulmas gerei konusunda bir kanun teklifinde bulunmu, ancak birka kez rededilmiti167. Ancak, Ktahya Mebusu Recep Bey (Peker) ile zmir Mebusu Mustafa Necati, Tunal Hilmi'yi ve onun nerisini destekleyen konumalar yaptlar. Mustafa Necati sz konusu neri
hakknda unlar sylyordu:

"Bugn pek sefil kalan iki- milyon halkn dertlerini dinleyecek, ikyetlerini istima edecek, onlara lzm gelen eyleri bulacak bir makama ihtiyac- kat'i vardr.. Binaenaleyh, Hilmi Bey'in mar ve skan Vekleti tekili hakkndaki teklifinin ehemmiyetle nazar- dikkate alnmas lazm gelir"168

166

lhan Tekeli., Osmanl mparatorluundan Gnmze Nfusun Yer Deitirmesi ve skan Sorunu, Toplum ve Bilim, say:50 (Yaz 1990), s.60 167 T.B.M.M Zabt, Devre:II, tima:I, cilt:I, T.B.M.M Matbaas, Ankara,1961, s. 295 168 TBMM Zabt, Devre. II, tima. I, c. I, Ankara, 1961, s 233;

51

Sz konusu olan, yaklak 400.000e yakn Trk-Mslman mbadil grubunun iae ve iskanyd. Bir vekalet kurularak gmen sorunlar ile uralmas dncesi arlk kazand ve bylece Mbadele, oluturulmasna karar verildi. Vekaletin tekilatlandrlmas ve mbadele srecindeki gelimelerin yrtlmesi iin, bir bakann seilmesi gerekmekteydi. 20 Ekim 1923 tarihinde Meclisin ikinci celsesinde 3 adayn katld vekil seiminde zmir mebusu Mustafa Necati Bey 165 oydan 158ini alarak Mbadele ve skan vekili seilmitir169. Mustafa Necati bu grevi yaklak 200 bin kiinin lkeye Ekim 1923-Mart 1924 tarihleri arasnda 5 ay sre ile yrttkten sonra 6 Mart 1924 tarihinde smet Pa kabinesinde Adliye Vekilliine atanm ve yerine zmir Mebusu Celal Bayar mar ve skan Vekili olmutur170 Byk zorluklar altnda greve balam olan Mbadele, mar ve skan Vekaletinin merkezdeki tekilat yaps, 1 Kasm 1923 tarihli 366 nolu yasa ile belirlenmiti. Bu yasaya gre vekalet, bir ortak mstearl olan iki genel mdrle ayrld. Bunlardan biri Mbadele ve skan Mdriyet-i Umumiyesi, dieri de mar Mdriyet-i Umuiyesiydi. Mustafa Necati, 31 Ekim 1923 tarihinde vekalet btesi iin meclise Tahsisat Kanununu sunmu, bu kanun nergesi iindeki toplam tutar, 6.125.000 lira olarak belirlenmiti. Milletvekili Mustafa Necati sayesinde 8 Kasm 1923te Mbadele , mar ve skan Kanunu adn tayan yasa kabul edildi171. Bu kanuna paralel olarak vekaletin btesi de netlemeye balad. Buna gre vekaletin 1923 yl sonuna kadar olan btesi 6.095.083 lira olarak belirlenmiti. Bunun 6.000.000 liras muhacirlerin Trkiyeye tanmas, beslenme, barnma gibi genel giderlere, 40388 liras merkez tekilatnn maa ve krtasiye giderlerine, mar ve skan Vekaleti

169 170

T.B.M.M Zabt Ceridesi, Devre:II, tima:I, Cilt:II, Ankara, t.y, s. 826 Hakimiyet-i Milliye, 7 Mart 1924 171 Kemal Ar, a.g.e. , s. 31-33

52

17975 liras tara tekilatnn maa ve krtasiye giderlerine ve kalan 36720 lira da kabilecek olaanst harcamalar iin ayrlmt172 TBMM Hkmeti mbadele ve iskan ilerini ayn paralelde yrtmekteydi. Mbadele ve skan Vekaleti olduka geni yetkilerle donatlmt. sonraki uygulamalarnda salkl temellerini atmtr. Ali Cengizkan, Trkiyede Mbadele Konut ve Yerleim Politikas adl bildirisinde Mbadele, almaktadr173: mar ve skan Vekaleti etkinlik tarihesi aada yer Mustafa Necatinin grev yapt kurulu dneminde, karlan ynetmelik ve genelgelerle,

30 Ocak 1923 23 Ekim 1923 1 Kasm 1923 24 Ekim 1923

Trkiye-Yunanistan Zorunlu Mbadele Antlamas Vekaletin Kuruluunun Mecliste onaylanmas Vekaletin rgtlenmesine ilikin 366 sayl yasann yaynlanmas Mbadele, mar ve skan Vekaletinin ilk vekilliine Mustafa Beyin seilmesi

31 Ekim 1923 8 Kasm 1923

Mustafa Necatinin, Vekaletin btesini meclise sunmas Mbadele, mar ve skan Kanunu adl 368 sayl yasann yaynlanmas

6 Mart 1924

Mustafa Necatinin yeni getirilmesi

nn hkmetinde Adliye Vekili

olarak seilmesi ve Vekalete Mahmut Celal Bey (Bayar)in

11 Aralk 1924

Vekaletin yetkilerinin Dahiliye Vekaletine bal skan Umum Mdriyetine devredilmesi

172 173

Dstur, 3. Tertip, 5. Cilt, Ankara, 1948,s.658-662 Ali Cengizkan, Trkiyede Mbadele Konut vr Yerleim Politikas, Yeniden Kurulan Yaamlar, 80. Ylnda Trk-Yunan Nfus Mbedelesi, Derleyen: Mfide Pekin, stanbul Bilgi niversitesi, stanbul, Ekim 2005, s.305

53

Ocak 1925

Byk Mbadele nin tamamlanmas. Anadoluya 595.000 gmen gelmitir. Anadoludan 1.200.000 ile 1.600.000 gmen Yunanistana gnderilmitir.

21 Ekim 1935 skan Umum Mdriyeti 2849 sayl yasa ile Shhat ve timai Muavenet Vekaletine devredilmesi

Yukardaki tabloya baktmzda mbadele srecinin ksa srmediini ve zor artlarda nemli aamalar kaydedildiini aka grlebilmektedir. Mbadele, mar ve skan Vekaletinin kurulmas ile beraber iskan mntkalar tablolarla belirlendi. Mbadele, mar ve skn Vekleti, kendi grev alan iine giren ilerin yrtlebilmesi iin, deinilen yerleim alanlar iinde bir rgtlenmeye gitti. Buna gre, her yerleim alan iinde veklete bal olarak grev yapacak u yap grlmekteydi: 1 mntka mdr, 1 mntka mdr muavini, 1 sevkiyat ve nakliyat memuru, 1 iae memuru, 1 iskn memuru, 1 sevkyat, nakliyat, iae ve iskn memur rengi, 1 kondktr, 1 ziraat memuru, 1 tabip, 3 seyyar sevk, iae ve iskn memuru, 6 ktip... skan mntkalarnn yer ald tablonun dnda kalan ve yerleme alanlar iinde yer almayan 40 vilayet merkezinde ise u rgtlenme vard: 1 mbadele, imar ve iskn mdriyeti, 2 iskn, sevk ve iae memuru, 1 ktip174. Mntka Mdrlkleri geni kadrolar ve geni yetkiler ile donatld. Sz konusu belirtilen bu kadro dahilinde, tm Trkiyede gezici grev yapacak memurlarn says 80 idi. Bu memurlar dorudan Mbadele mar ve skan Vekaletinin emrindeydi175. 29 Kasm 1923 tarih ve 55 numaral kararname ile Vilayet ve Kaza Merkezlerinde birer imar ve iskan tekil edilmesini kabul etti.176
174

TBMM Zabt, Devre: II, tima: II, c. Vll/l, Ankara, 1968, s. 1062. Bu hiyerari iinde mntka mdr muavinleri, yalnzca drt mntkada vard. Personelin maa durumu: Mntka mdrleri 4070 lira, mntka mdr muavinleri 30 lira, sevkiyat, nakliyat memurlar 30-35 lira, iae memurlar 30-35 lira, iskan memurlar 30-35 lira, sevkiyat-nakliyat, iae ve iskan memur refikleri 20 lira, imar mhendisi 30 lira; kondktr 15-20 lira, ziraat memuru 20-25 lira, tabip 30 lira, seyyar sevk, iae ve iskan memuru 20 lira, katip 15 lira, bkz. A2e, s. 1062. 175 Kemal Ar, a.g.e. , s.55 176 skan Tarihesi, s. 20

54

Komisyon Bakan vilayetlerde vali, kasabalarda kaymakamd. Ayvalktaki iskan komisyonun banda Ayvalk Kaymakam Ragp Bey bulunmaktayd. 1923 yl veklet btesi, 6.095.183 lira olarak belirlendi; bu denein 3.221.431 liras harcamaya ald; bunun da 52.700 liras yakacak, 327.630 liras inaat ve onarm, 120.800 liras tama, 332.397 liras tarm aralar, hayvan ve tohumluk alm, 2.302.808 liras da mbadele, imar ve iskn ilerinin ortaya kacak zorunlu harcamalarna ayrld. Geriye kalan para personel harcamalarna ve brokratik giderlere ayrlyordu177. gal ve sava sonras kurulan T.B.M.M Hkmeti, zor artlarda da olsa mbadillerin imkanlarn karlamaya alt.

177

TBMM Zabt, Devre. II, itima. I, c. III, Ankara, ty., s.142.

55

V-MBADELEDE AYVALIK

Mbadele ve blgelere

skan vekaleti oluturulduktan sonra, mbadillerin hangi konusunda almalara baland. Mbadillerin

yerletirilecekleri

yerletirme yerleri belirlenirken, yaadklar yerlerde yapm olduklar meslekler dikkate alnmt. Mbadillerin nakledilmesinden nce hangi limana, hangi vasta ile hangi geici ve kalc yerleim yerlerinde iskan edeceklerine dair kapsaml bir alma yapld. 17 Temmuz 1923 tarihli Bakanlar Kurulu karar ile mbadillerin yerleecekleri blgeler nce sekiz blge olarak belirlenmi ancak gelen gmenlerin saylar ve dier zellikleri dikkate alnarak blge says ona karlmtr. Belirlenmi olan mntka blgeleri unlardr178:

1. Mntka: Sinop, Samsun, Ordu, Giresun, Gmhane, Trabzon, Amasya, orum, Tokat 2. Mntka: Edirne, Tekfurda(Tekirda), Gelibolu, Krkkilise, Krklareli, anakkale 3. Mntka: Balkesir 4. Mntka: zmir, Manisa, Aydn, Mentee, Afyon 5. Mntuka: Bursa 6. Mntka: stanbul, atalca, Zonguldak

178

Nedim pek, Mbadele ve Samsun, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2000,s.43

56

7. Mntka: zmit, Bolu, Bilecik, Eskiehir, Ktahya 8. Mntka: Antalya, Isparta, Burdur 9. Mntka: Konya, Nide, Kayseri, Aksaray, Krehir 10. Mntka: Adana, Mersin, Silifke, Kozan, Antep, Mara Ayvalk ilesi, Balkesire bal olduundan 3. Mntkada yer almaktayd. Mbadele ve skan Vekaleti, bu blgede de yaplanma ve rgtlenme yoluna gitti. Mbadiller meslek ve zanaatlarna gre ttnc, zeytinci, bac olarak gruplandrldlar. Mbadele ncesinde dnlen iskan planna gre Midilli, Girit ve dier adalardan 30.000 ifti ve bacnn, 20.000 zeytincinin Ayvalk, Edremit ve Mersine yerletirilmesi planlanmt179. Bu blgelerin belirlenmesinde Rumlardan kalan evler, balar ve zeytinlikler etkili olmutur. Mbadelenin yaanm olduu Ayvalkta arlkl olarak zeytinlik alanlar mbadiller iin hazrland.

A-MBAD LLER N NAK LLLER

Karma

Komisyonun

hazrlanma

sreci

devam ederken

mbadeleyi

uygulayacak olan iki lke arasnda ilk olarak Midilli Mslmanlarnn nakil edilmesine karar verilmiti. Trk Hkmeti, Midilliden gelecek olan muhacirler iin kabul iskelesi olarak Ayvalk belirlendi180. Bu durum Yunan Hkmetine ve bu konuda yetkili olan birimlere bildirildi.

179 180

Kemal Ar, Byk Mbadele, s. 53 leri, 4 Terinievvel, 1923

57

Midilliden Ayvalka kan ilk kafile yerli halk tarafndan coku ile karlanmlard. 955 yolcu getiren bu vapurda yolculuk srasnda bir erkek ocuk domu ad Mustafa Kemal konmutu.181 Mbadillerin tanmas meselesi her iki lkede de nemli bir sorun arz etmekteydi. Limanlarda youn bir gmen ylmas yaanyordu. Tahliye ilemleri iin daha sonra u genel plan benimsenecekti. Bu plana gre her bir corafi blge iin belirli bir tahliye tarihi saptanacakt. Tahliyeler, Karma Komisyonun belirledii limanlardan yaplacakt. Her iki hkmet, gmenlerin tahliyesini gerekletirmek zere yeterli sayda gemiyi Karma Komisyonun kullanmna verecekti182. Gmenlerin Mbadele Komisyonu
183

nakliyesi de Karma Komisyonun denetiminde Trk Hkmeti tarafndan ara komisyonlar

gerekleecekti. Buralarda, ykleme ve bindirme ilerini halletmek zere, Muhtelit ve oluturulmutu .

Karma Komisyon, karlkl olarak her lkede mbadeleye uygundur karar verdii kiiler hakknda, onlarn aile reisleri adna doldurulan, akrabahsmlklarn; mesleklerini, terk ettii lkesindeki braktklar mal-mlk v.b. bilgileri ieren birer mbadil czdan dzenliyordu184. Komisyonun elinde de, ayn bilgileri ieren, ancak daha kapsaml bir belge hazrlanmaktayd. Bu belgenin bir kopyas mbadilin kendisine, bir kopyas terk ettii lkeye, bir kopyas da gidecei lkesindeki vekalete verilmekteydi. Mbadiller eski yurtlarnda ellerindeki tanmaz ile ilgili belgeleri, orada yer alan heyetlere onaylatarak Trkiyeye gelmekteydi. Mbadiller, kimlik kontrolleri yapldktan sonra karaya karlmaktayd. Bir Gmen ailesinin elinde bulunmas gereken belge unlar yer almaktayd185: 1-Aile Kimlik Belgesi: Bu belgede, ailenin Yunanistandan ayrlaca limann ad, aile reisi olan erkein ve dier yetikin erkeklerin adlar, kadn ve
181 182

leri, 16 Terinievvel, 1923 Mihri Belli, Trk-Yunan Nfus Mbadelesi, Ekonomik Adan Bir Bak, Belge Yaynlar, stanbul, 2004 s.30 183 TBMM Zabt, Devre: II, itima: II, c. IX, Ankara, 1975, s. 58. 184 Ali Cengizkan, Trkiyede Mbadele ve Konut ve Yerleim Politikas, s.312 185 Kemal Ar, a.g.e., s. 89-90

58

ocuklarn says, ailenin toplam nfusu kimliin dzenlendii tarih, karma komisyonun resmi mhr ile onay, yolculuun cretli olup olmadna ilikin karma komisyonun notu. 2-A Belgesi: Gmen ailesindeki hangi bireye, hangi alarn uygulandna ilikin, salk kurulularnn kayd. 3-Tasfiye Talepnamesi: Gmen ailesinin Yunanistandaki mal varlnn miktarn ve para deerini ayrntlar ile gsteren belgenin bir kopyas. Bu belgeler gmenin kendisi tarafndan doldurulmu, yerel ihtiyar heyetince imzalanm ve karma komisyon tarafndan da onaylanmt. Gmen ailesinin talepnamede gsterdii mal varlnn sonradan yaplacak incelemesinde doruluu saptandnda Trkiyede terk edilmi mallardan hakkn almas ngrlyordu. 4- Gmen Yunanistanda iken, Yunan makamlarnca msadere edilen mallarna karlk verilmi makbuzlar ve resmi tutanak. Bunun dnda, gmen ailesi vapurdan indiinde ilgili iskan mdrlne a durumunu ve iae edildiklerini gsteren, bir baka kimlik daha verilmekteydi. Yunanistandan getirilecek olan Mslman gmenler, Selanikten stanbul,

Tekfurdana; Kalitratyadan

stanbul ve Mudanyaya Kavaladan

Zonguldak, Sinop, Samsun, Ordu, Giresun, zmit, Tekfurda, Gelibolu, Bandrma ve Burhaniyeye; Girit ve Kandiyeden Mersin, Silifke, Marmaris, Bodrum, Gkabad, Gllk, Ayvalk, anakkale, ve Erdek iskelelerine ulatrlacakt. Bu tamay yerine getirecek olan vapur kumpanyas, bir mektup vererek teminat gsterecekti186. Mbadillerin tanmas genellikle Trk gemileri tarafndan

gerekletirilmiti. Bu konu ile ilgili T.B.M.M.de ok nemli bir karar alnmt. Mbadele gereklemeden nce Trk gmenlerin hangi gemi irketinin tayaca konusunda alan ihaleyi Lloyd Tristino adl talyan firma kazanmt. Ancak temelleri yeni atlm olan Trkiye Cumhuriyeti ulusal nitelikte idi. Bu nedenle ulusal ekonomiyi glendirmek amacndayd.
186

Kemal Ar, s.g.e, s. 37

59

Mbadele ve

skan Vekili Mustafa Necati, Lloyd Tristino Vapur

Kumapanyas ile szleme yapmaktan vazgeip, Trk Vapurcular Birlii ile almaya karar verdi. Sonu olarak ihale, Seyri Sefain daresi ile Trk Vapurcular Birliine verildi187. Vapurlar ne kadar eski ve az sayda da olsa, bu kararla ulusal ekonominin gelimesi konusunda nemli bir adm atlmt. Gerek milli irketler, gerekse Seyr-i Sefain daresine ait olan vapurlar, gmenlerden asgari creti istemilerdi. ocuklardan herhangi bir cret alnmyor, yardma muhta derecede fakir olanlar da indirimli cret karlnda tanyordu. Bunlardan para veremeyecek durumda olanlarn tama cretlerini Mbadele, mar ve skan Vekaleti karlamaktayd. Vapurlarda grevli Vekalet ve Hilal-i Ahmer Cemiyeti memurlarndan herhangi bir cret alnmyordu188. Seyr-i Sefain daresi, Mbadele, mar ve skan Vekaletinin zel giriimi ve dier 7 ulusal kumpanya topluluu ile, mbadele gmenlerini ykleri ve hayvanlar ile birlikte tama ykmlln stlenmiti189. Bylelikle mbadillerin nemli eyalarn getirme ans olmu oldu. Trkiye Seyr Sefain irketleri ile Vekalet arasnda yaplan anlamadan sonra, gmenlerin Trkiyeye nakillerine baland. Tahsis olunan vapurlarn istiab haddi stanbul Liman daresince tespit ediliyordu190. Seyr Sefain daresine T.B.M.M. Hkmetinden ekonomik anlamda destek gelmekteydi. Meclisin oturumunda Zonguldak Mebusu Halil Beyin Ereli Havzas kmrlerinin creti nakliyesine dair sualine ktisat Vekili Hasan Beyin u cevab vermitir: Ancak havzai fahmiyenin kmrlerini nakil hususunda ehemmiyetli mklatla tesadf olunmutur. Daha gn gelmeden Seyri Sefain daresi ile bu hususta muhabere ettik. Bir tesadf olmak zere Seyri Sefain, milli vapurlarmz, irketlerimiz elyevm Yunanistandan memleketimize nakledilmekte olan muhacirinin nakli ile megul bulunmaktadr. Seyri Sefain
187 188

daresi milli

Kemal Ar, a.g.e., s.39, 40 Kemal Ar,a.g.e, s.83 189 T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Devre: II , tima: II, Cilt: X, Ankara, 1975,s.48 190 Mesut apa, Yunanistandan Gelen Gmenlerin skan-Atatrk Yolu- Mays 1990-Yl:3, Cilt:2, Say:5

60

bayraklarmzla yeterli derecede Zonguldak Havzasna kmrlerini nakil konusunda vapur tahsis edemeyecek bir vaziyette bulunuyor191. TBMM Hkmeti ve Mbadele ve iskan vekaleti mbadillerin anavatana nakil edilmelerini nemli derecede n planda tutmaktayd. Seyr-i Sefain daresinin elinde bulunan vapurlarn balcalar unlard192: Glcemal, Akdeniz, Reit Paa, Kzlrmak, am, Giresun, mit, Glnihal, Bahrcedit, Altay, Gelibolu, Bandrma, nebolu, Nimet, Canik, Millet ve Ereli. Bunlarn dnda Trkiye isimli bir vapur da Ayvalk!a Girit Adasndan Mslman mbadilleri getirmekteydi193. Girit Adasndan Giresun, Riga, Burgaz, Trkiye ve Sakarya isimli vapurlar mbadilleri tamlardr194. Mbadele, mar ve skn Vekleti'nin, yalnz 1924 yl btesinden,

gmenlerin Trkiye'ye tanmas iin ayrd para 120.800 lirayd. 195. Mdafaa-i Milliye Vekaleti, Seyri Sefain idaresine ilk aamada 400.000 lira vererek muhacirlerin tanmas konusunda nemli katkda bulunmutur196 Giresun adl Trk Gemisi ile 3 Aralk 1923te Kandiye blgesinden 1029, Resmodan 900 Giritli Trk, veBurgaz adl gemi ile de Temmuz 1924te 300 mbadil Ayvalk Limanna getirildiler197. Ayrca Bahri Cedit vapuru ile 1027 Giritli muhacir Ayvalka km oldu198.1924 senesinin Mays Aynda Trkiye isimli vapur Giritin Resmo kentinden mbadilleri karaya kard. Ancak, deniz boazn dar oluu ve deniz fenerlerinin gemiyi engellemesi nedeni ile yolcular ara vastalar ile Cunda Adasna aktarldlar. O gn, dn gibi hatrlayan Ali Onay olaylar u ekilde aktarmaktayd.199

TBMM Zabt, Devre II tima 1 Cilt: 5 , s. 134, 16 Kanunusani 1340 aramba) Kemal Ar, a.g.e., s.41 193 Ali Onay ile yaplan 03.05.2008 tarihli szl grme. 194 , 34, 2001, , s. 148. 195 TBMM Zabt, Devre: II, itima: II, c. Vll/l, Ankara, 1968, s. 1061. 196 kdam 13 Kanunuevvel 1923 197 , 34, 2001, , s. 148. 198 Vakit, 6 Kanunuevvel 1923 199 Ali Onay ile yaplan 03.05.2008 tarihli szl grme
192

191

61

Adaya ayak bastmzda 1924 ylnn mays ay cumartesi gnyd, ikinci Trkiye Vapuruyla geldik. Adaya geldiimizde, bizden alt ay evvel birinci Trkiye seferiyle gelenler ve Midilliden genler bizi rhtmda davullarla karladlar. Mbadillerin karaya klar ile beraber Mntka Mdrl ve Hilal-i Ahmer Cemiyeti gerekli almalar yapmlardr. Mbadillerin iskan edilecekleri yerler belirlenmeye ve ihtiya duyduklar salk, barnma, yiyecek vb. ihtiyalar karlanmaya allmtr. Seyr Sefain daresinin 1925 tarihli T.B.M.M. btesi ile ilgili

grmelerinde, 1924 ylnda Ayvalk ve Edremite aktarlan mbadillerin, nakil masraflar 500.000 lira olarak hesapland200. Seyr Sefain daresine birok konuda kolaylklar tannmaya allm ve ekonomik anlamda, avans verilmesi ile gereken kararlarn kmasnda ncelik tannmtr.

Karma Komisyonun mdahalesi olmadan 7500 Midilli Trk, Ayvalka getirilmiti201. Midilli Mbadillerinin Ayvalka nakil ilemlerinin tamamlanmas sonrasnda, Midilli Mfts Ataullah Efendi tarafndan T.B.M.Mye teekkr telgraf ekildi. 21 Terin Evvel 1339 Pazartesi(21 Ekim 1923) gn T.B.M.Mde konu ile ilgili telgraf Milletvekilleri huzurunda okundu. Telgrafta yle belirtilmiti. Ankarada T.B.M. Meclisi Riyaseti Celilesine Cenab- Hakk lemyezel Hazretlerine nihayetsiz hamdsenalar olsun Midilli Mslmanlar tamamen ve salimen Ayvalka nakledilmitir. Dainiz dahi son kafile geldi. Bizi on bir senelik bir devri esaret ve straptan kurtarp Anavatanmzn auu efkat ve himayetine kavuturan Trkiye Byk Millet Meclisine ve Hkmeti Millimize kalp ve ruhumuzun har ve samimi kran ve mehmidetlerini umum Midilli ahali slamiyesi namna takdime msareaten kesbi fahreylerim. Ayvalkta Midilli Mfts Ataullah202

200 201

T.B.M.M. Zabt Ceridesi Devre:II, tima Senesi: II , 1341 Seyr Sefain Btesi , s. 11 Mihri Belli,a.g.e, s. 33 202 T.B.M.M. Zabt ve Ceridesi, Devre:II, tima: I, Cilt:II, T.B.M. Meclisi Matbbas, t.y., s. 834

62

Midilli Mslmanlar, Ayvalka tamamen ve salkl bir ekilde nakilleri tamamlanmtr. Son kafile de Ayvalka ulamtr. Bizi on bir senelik esaret ve straptan kurtarp Anavatanmzn efkatli kucana ve himayesine kavuturan Trkiye Byk Millet Meclisine ve Hkmetimize tm kalbimiz ve ruhumuzla Midilli Mslman halk adna iten kranlarmz sunuyoruz. Ayvalkta Midilli Mfts Ataullah Midilli mbadilleri adna gnderilen bu telgraf milletvekilleri zerinde heyecan yaratm ve memnuniyet verici olarak deerlendirilmitir.

1-Mbadillere Yaplan Yardmlar

Trk gmenlerin ihtiyalar sadece TBMM hkmeti, Kzlay ve halkn yardmlar ile karlanrken, Anadoludan Yunanistana giden Rum gmenlerine yardm eden yedi ayr Amerikan tekilat vard. Bunun yan sra, Milletler Cemiyeti de, Yunan Milli Bankas bakann davet ederek alt milyon sterlinge kadar uzun vadeli bor verebileceini bildirmiti203. Uluslar aras destekten yoksun kalan Trkiye Cumhuriyeti mbadeleyi kendi imkanlar dahilinde gerekletirme durumunda kald. Lozan Grmelerindeki Nansen, stanbuldaki Rus mltecilerin Milletler Cemiyeti Yksek Komiseri olduu srada Yunanl gmenlerin durumu Cemiyetin dikkatine sundu. Nansen, Yunan hkmetinin bu sorun ile ba edemeyeceini ve d yardmn acil olarak gerekli olduunu belirtti204 Mbadele gmenlerinin Trkiyeye getirililerini ve yerletirilmeleri ok zor artlarda gerekleti; nk parasal kaynaklar ve olanaklar yetersizdi. Benzer skntlar Yunanistan da yaamt ancak Yunanistan yabanc kurululardan destek

203

Mesut apa, Yunanistandan Gelen Gmenlerin skan-Atatrk Yolu-Mays 1990-Yl:3 Cilt:2 Say:5,s.51 204 Mihri Belli,a.g.e, s.57

63

grmekteydi. Yunanl gmenler Amerikan Kzl Handan ve Yakn Dou Yardm rgtnden (Near East Relief) nemli lde yardm almlard. Bunun dnda Anadolu ve komu Yunan adalarndaki mltecilere yardmc olan zel yardm kurumlar da olmutu205. Bu yardm kurumlarnn balcalar, All British Appeal, The British Red Cross Society, Save The Children Fund(ocuklar Koruma Fonu), American Womens Hospitals, Friends of Greece(Bar Dostlar), Fatherless Children o Greece Committee idi. Atinadaki ABD Elisi Jefferson Cafferynin merkeze gnderdii bir raporda, Young Mens Christian Association temsilcisi D.O.Hibbardn kaleme ald gzlemlere ve notlara yer verilmiti. Onun izlenimlerine gre, Adalarda yaklak 150.000 gmen vard. Yatacak yataklar, rtnecek battaniyeleri yoktu. Talarn zerinde yatyorlard ve bazlar yemek iin ot kaynatyorlard. Hibbardn hesaplarna gre, sadece Ege adalarna gnde 112 ton un ve en az 100.000 batteniye yollamak gerekiyordu. Adalara ulamann zorluu da, yardm almalarn arlatryordu206. Sakz ve Midilli adalar savatan kaan askerler ve mlteciler iin adeta s gibi kullanlmt. Midilli Adasndan gelecek olan kafilenin hareketinden nce Amerikan Muavenet Komisyonu yeleri adada dolaarak aratrmalarda bulunmular vapurlara bindirme ilemlerinde refakat etmilerdir. lk kafile Ayvalk sahiline 1400 hayvan ile beraber Ayvalk sahiline nakil edilmiti207 Mbadele Protokoln imzalanmasndan sonra 8.000 Mslman Trk, Midilli Adasndan Yakndou Yardm rgtnn (Near Eeast Relief) yardm ile Ayvalka getirildi208. Bu nakil ileminden dolay TBMM cra Vekilleri Heyeti adna Yakndou Yardm rgtne teekkr telgraf gnderildi. Teekkr telgrafnda unlar yer alyordu:

205

Onur Yldrm, Diplomasi ve G, Trk-Yunan Mbadelesinin teki Yz, stanbul Bilgi niversitesi Yay., Aralk 2006, stanbul, s.223 206 Ayhan Aktar, a.g.m., s.63. 207 Vakit, 19 Terinievvel 1923 208 The National Geographic Magazine, Kasm 1925ten aktaran Elin Macar, Yeniden Kurulan Yaamlar, s. 92, Derleyen:Mfide Pekin

64

 ark-i Karib Muavenet Cemiyet-i Reisliinin Midilliden Ayvalka sevk olunan ahali-yi slamiyenin ihralarnda ibraz buyrulan muavenet ve tahsilat- insaniyet karanelerinden pek memnun olarak arz klnd efendim. cra Vekilleri Heyeti Riyaseti209 Yakndou Yardm rgt Bakanlnn Midilliden Ayvalka sevk edilen Mslman halkn nakillerinde gsterdii yardm ve iyiliklerinde memnuniyet vericidir. Bakanlar Kurulu Genel ereveden baktmzda Yakndou Yardm rgtnn blgedeki Rumlara da yardm ettii grlmektedir. zellikle, Midilli Adasnda nemli almalarda bulunmutur. Genel olarak bakldnda Amerikan Yardm rgtlerinin almalar sakncal sorunlar da dourmutur. Bu yardm kurulular Amerikan Mandaclnn ba savunucular idi . Yakn Dou Yardm rgtnn bakan Barton Lozan Konferansna dorudan katlm, bir Ermeni Yurdunun oluturulmas iin lobi yapmtr210. Bu nedenlerden dolay T.B.M.M. hkmeti bu konuda ihtiyatl hareket etmek durumunda kalmtr. Bu rgt dnda Trkiye tam anlam ile bir yardm almamtr. Ancak, bu durumu olumlu olarak deerlendirebiliriz, nk dardan yardm alnmayarak, d glerin mdahalesi engellenmi oldu. Lozan Konferansnn sona ermesi zerine geen srenin bilanosunu yapan Amerika, 9 Eyll 1922 gnnden itibaren Yunanistana yapt yardmlarn hesaplarn yapmt. Bu hesaplara gre 1 Milyon Dolar Amerikal Yunanllar, 1 Milyon Dolar Amerikal Kadnlar Hastanesi, 3 Milyon Dolar Amerikan Kzlha

B.C.A. , 030 123 874 24 Nolu belge. Yakn Dou Yardm rgtnn Osmanlca karl ark- Karib Muavenet Cemiyeti olarak gemektedir.. 210 Elin Macar, Mbadele Aratrmalarnda Yeni Bir Kaynak: Dorothy Harrox Sutton Arivi, Yeniden Kurulan Yaamlar: 1923 Trk-Yunan Nfus Mbadelesi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2005, s.91

209

65

olmak zere toplam 8 Milyon Dolar harcanmt211. Yunanistana Amerika dndaki dier Avrupal devletler de yardm etmekteydi. Trkiyede belirli kampanyalarla mbadillere yardm edilmeye alld. Girit ve Midilli adalarndan gelmi olan Mslman mbadillere, T.B.M.M Hkmeti ve Vekalet bnyesinde kstl imkanlar ile yardm yaplmtr.

2-Hilal-i Ahmer Cemiyetinin Ayvalktaki almalar

Mbadele sresince Hilal-i Ahmer Cemiyeti her konuda youn bir alma temposu ierisindeydi. Cemiyetin salk alannda, yardm kampanyalarnda hatta onarma almalarnda katklar azmsanamayacak derecededir. Trkiyeye getirilecek olan gmenlerin salk, barnma ve beslenme gereksinimlerini salayacak hazrlklar Cemiyet tarafndan, Mbadele, mar ve skan Vekaletinin hazrlklarna paralel ekilde srdrld212. Hilal-i Ahmer Cemiyeti ile Mbadele, mar ve skn Vekleti'nin yapm olduu anlamann hkmleri esas alnarak, cemiyetin bu vapurlarda salk ve beslenme sorunlarnn zmnde rahata alabilmesi iin, hazrlk yapmasna ortam hazrland. Bylece, her gemide en az iki salk memurunun yardmc olduu birer doktorun grev yapmas salanm oldu213 Gmenler vapura binmeden nce, ykleme heyetlerinin gmenlerin hastalk durumlaryla ve yaplan alarla ilgili raporlar vapur doktoruna verilmekte, vapurda herhangi bir salk sorununun ortaya kmas durumunda, bu bilgilere dayanarak sorunun zm yoluna gidilmekteydi. Vapurdaki salk mdahaleleri de bu raporlara ekleniyordu. Raporlar, vapur gmenleri indirme ve boaltma iskelesinde brakt srada, oradaki veklet memurlarna teslim edilmekteydi. 214.

New York Times, 25 Haziran 1923, aktaran Seil Akgn, a.g.m, s. 255 Kemal Ar, a.g.e, s.49 213 TBMM Zabt, Devre. II, tima. II, c. X, Ankara, 1975, s. 48 214 TBMM Zabt, Devre: II, itima: II, c. IX, Ankara, 1975, s. 58.
212

211

66

Karma Komisyon, her iki lkede de mbadelenin iyi koullarda gereklemesi iin nemli limanlarda alt komisyonlar oluturdu. Limanlarda yiyecek ve barnma ilerinin rgtlenmesi iin gmenlerden oluan yardm komiteleri kuruldu215. Muhtelit Mbadele Komisyonunun (Karma Komisyon) yaymlam olduu genelgeler ve verdii direktifler dorultusunda, komisyona bal olan ara komisyonlar mbadelenin uygulanaca yerlerde almaya balamlard216. Hilal-i Ahmer Cemiyetinin katklar ve Mbadele, mar ve skan Vekaletinin abalar ile, Yunanistann eitli yerlerinde kurulmu olan salk kurullar bindirme iskelelerinde srekli grev yapyordu. Gmenlerin Trkiyede hangi iskeleye kaca belli olduundan, orada karlaabilecekleri olas hastala gre, alar kamilen tatbik ediliyordu. Btn gmenlere iek as yaplm, dier hastalklar iin de gerekli alama ilemi gerekletirilmiti217. Trkiyeye gelmek iin yola kan gmenler salk sorunlarnn zmnde Hilal-i Ahmer Cemiyetine bavurmulard. Gmenleri Trkiyeye getiren vapurlar iin indirme iskeleleri olarak Tuzla, znik, Samsun, zmir, Antalya ve Mersin belirlenmiti. eme, Erdek, Ayvalk iskeleleri de gereksinim olduka kullanlyordu. Her indirme iskelesinde, Hilal-i Ahmer Cemiyeti tarafndan kurulmu birer salk oca ve dispanser vard; bu dispanserler salk ara gereleri ile donatlmt. Bu blgelerde serum ve a depoland218. Cemiyet, mbadelenin gerekleecei her mntkada heyetler oluturdu. lkenin deiik yrelerinde alm ve almaya balam imdad- shhi kurullar tarafndan zellikle Samsun, zmir, Antalya, Mersin gibi gmenlerin Trkiye'ye getirilmesinde indirilecekleri iskelelerin bulunduu ky kentlerinde, olas salgn hastalklarn nne gemek amacyla ciddi hazrlklar yapld. Buralarda serum ve a depoland. Yunanistan iinde Selanik, Kavala; Girit Ada-s'nda ise, Kandiye, Hanya ve Resmo gibi kentler bindirme-ykleme iskelesi olarak seilmilerdi. Buralarda, ykleme ve bindirme ilerini halletmek zere, Muhtelit
215 216

Mihri Belli, a.g.e. s.30 Kemal Ar, a.g.e., s.77 217 Kemal Ar, a.g.e. s.78 218 TBMM Zabt, Devre. II, tima. II, c. X, Ankara, 1975, s.58

67

Mbadele

Komisyonu

ve

Trk

Hkmeti

tarafndan

ara

komisyonlar

oluturulmutu219. Hilal-i Ahmer Cemiyeti, mbadele kapsamnda ilk kafile olarak Ayvalka gelecek olan Midilli Muhacirlerinin salk durumlar ile ilgilenmek zere Dr. Binba Hikmet Bey Bakanlnda bir heyeti seyyar bir dispanser ve salk malzemeleri ile Ayvalka gnderdi220. Cemiyet btn iskan mntkalarnda salk heyetleri oluturmutu. Hilal-i Ahmer Cemiyetinin Yirmialtnc Ayvalk Heyeti, batabip Doktor Hikmet Bey ile bir tabip bir eczac ve on memur ile hademeden oluuyordu221. Ayvalkta bulunan ilal-i Ahmer Heyeti youn bir alma iine girdi. zellikle Girit Adasndan gelen mbadiller uzun sreli ve etin bir yolculuk yapmlard. Giritten gelen mbadillerin yolculuklar yaklak 6 gn srmt222. Bu sre iinde mbadillerin salk durumlar dikkate alnarak tm tbbi mdahaleler kendilerine yaplmaktayd. Mbadillerin Ayvalk ve Cunda Adasndaki iskelelere kar kmaz alar yaplmaktayd223 Midillideki Trklerin nakillerine msaade ve kendilerine Hilal-i Ahmer Cemiyeti tarafndan yardm edilecei Ayvalk Muhacirin Heyeti Bakan Fazl Turul Beye bir tebligat ile bildirilmitir224. Ayvalktaki mbadelenin takibi ve raporlanmasyla sorumlu olan Ayvalk Muhacirin Heyeti tm kurum ve birimlerle iletiim halinde almalarn ayn paralellikte srdrmekteydi. 28 Kasm 1923 tarihinde Misafirler Talimatnamesi yaymland. Bu genelgede indirme iskelelerinde, konaklama yerlerinde ve iskan alanlarnda alacak olan gmen misafirhanelerinin al biimi ve yntemi hususundaki hkmleri kapsamaktayd.225 Ege Blgesinin en byk misafirhanesi zmirdeki Klazumen
219 220

TBMM Zabt, Devre: II, itima: II, c. IX, Ankara, 1975, s. 58. Vakit, 15 Terinievvel 1923 221 Mesut apa, Lozanda ngrlen Trk Ahali Mbadelesinin Uygulanmasnda Trkiye Kzlay (Hilal-i Ahmer) Cemiyetinin Katklar, Atatrk Yolu, Kasm 1988, Yl:1 Say:2, s.246 222 , , 34, 2001, 223 Ali Onay ile 03.05.2008 tarihinde yaplan szl grme 224 B.C.A 030.10.00.123.873.10 225 Kemal Ar,a.g.e, s.94

68

(Urla) misafirhanesi idi. Ayvalk misafirhanesi de anlmaya deerdi.226 Ayvalkta zeytinya fabrikalar, tabakhaneler misafirhane ve depo olarak kullanlmt. Vapurlardan inen gmenler, ilk nce gruplar halinde tahaffuzhanelere alnyorlard. Burada salk denetimleri yaplyor, a kartlar incelenerek as olmayanlara alar uygulanyor, btn gmenlerin temizlenmeleri salanyor, karma komisyonca verilen resmi belgeler inceleniyor, beraberinde getirdikleri eyalar teker teker aranyordu227. skan yerlerine sevk edilinceye kadar barakalara yerletirilen gmenler her gn Kzlay doktorlar tarafndan kontrolden geirilmekteydiler228. Giritten gelen mbadillerin bir ksm Cunda Adasndaki Papazn Saray denilen bir metruk binada alar yapldktan sonra yaklak 15 gn karantina altnda tutuldular. 229 Gmenlerin salk kontrolleri mmkn olduunca muntazam bir ekilde yaplmaya allyordu. mar ve skn Vekleti'nin ikinci vekili Refet Bey'in (Cantez) vurgulad gibi, "Hilal-i Ahmer, ilk defa muaveneti itab eden bir heyet olmutur230. Mbadele ve skan Vekili Mustafa Necati, vapurlarda alnan tertipler ve irkap istasyonlarnda hazrlklar sayesinde ciddi hastalklarla karlalmadn, bir iki mntkada ufak tefek baz ciddi hastalklarn olduunu ancak tedavilerin gerekletirilebildiini bildirerek bunda en byk pay olan Hilal-i Ahmer Cemiyetine kranlarn iletmeyi bor bildiini belirtmitir231. Hilal-i Ahmer Cemiyeti, mbadele esnasnda d yardm olmakszn kmsenemeyecek derecede nemli almalar ortaya koymutur.

226 227

Kemal Ar, a.g.e, s.150 Kemal Ar, Byk Mbadele, s. 97 228 Mesut apa, agm., s. 250 229 Ali Onay ile yapnla 03.05.2008 tarihli szl grme 230 TBMM Zabt, Devre: II, itima: II, c IX, Ankara, 1975, s. 58. 231 TBMM Zabt, Devre: II, itima: II, c. Vll/l, Ankara, 1968 s.1046

69

3-Tanabilir ve Tanmaz Mallarn Takdiri

Mbadele Protokolnn 8. maddesine gre, mbadiller her eit tanabilir mallarn yanlarnda gtrmekte serbest olacaklard. Kendilerinden k ya da giri vergisi alnmayacakt. Gmenler, Trkiyeye gelmeden nce komisyonlar tarafndan dzenlenen belgelere mallarnn kaytlarn yaptrmak zorundayd. Mbadele karalar gerei tanr-tanmaz mal varl yerel makamlar tarafndan saptanacak, mallarn dkm ve deerini gsteren tutanaklar hazrlanacakt. Bu belgeler 4 adet dzenlenmekteydi. Bu nshalarn birisi yerel ynetim kurullarnca saklanacak, ikincisi mal dkmn ve deerini denetlemekle ykml olan Muhtelit Mbadele Komisyonuna), ncs gmenin gittii lkedeki yetkili makamlara, drdncs de gmenin kendisine verilecekti232. Trkiyeye gelecek mbadillerin iskan edilmesinde bu belgeler esas alnd. Mallarnn dkmn yapan ve kendisine gre paraca deerini belirleyen gmen, elindeki beyannameyi nce bal olduu semtin ihtiyar heyeti azalarna onaylatyor, sonra da ara komisyonlara teslim ediyordu. Bu yolla, Muhtelit Mbadele Komisyonu'na teslim edilen beyannamelerin says 120.000 kadard.233 Tanabilir mal teriminin ne olduu ve nasl belirlenecei Komisyonda tartma konusu olmutu. Toplanmam rnn zerinde, yer ald tanmaza zarar vermeyeceine karar verilmiti.Tarladaki toplanmam rn tanabilir mal saylmaktayd. Mbadiller, kendilerine ait olan hayvanlar da yanlarnda getirebilme hakkna sahiptiler. Nakil srasnda mbadillerden herhangi bir gmrk vergisi alnmayacakt. Midilli Adasnda zeytin aacnn zerindeki mahsul de tanmaz mal saylmaktayd. Ancak adadan ayrlan Mslman halk mahsullerini alamadan

232

Kemal Ar, 1923 Trk-Rum Mbadele Anlamas Sonrasnda zmirde Emval-i Metruke ve Mbadil Gmenler , Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, s. 633 233 TBMM Zabt, Devre: II, itima: II, c. Vlll/l, Ankara, 1975, s. 792.

70

Ayvalka gelmiti234. Bu nedenle cra Vekilleri Reisi, Edremit Karyesinde bulunan emval-i metrukelerin zeytin mahsulatnn zararnn temin edilmesi ve ihale edilmi olanlarn her mucib-i mukavele igal edilmi hanelerde de tahliye edilerek gelecek muhacirine tevzi ve itas konusunda Maliye Vekaletinden ricada bulunmutur. Mbadillerin tanma aamasnda, karklklar nedeni ile tanabilir mallardan vergi alnd anlar olmutu, ancak bu vergiler mbadile tekrar iade edildi. Bunun bir rnei Ayvalkta da yaanmt. Midilli mbadillerinden Komilizade Ali Muhlis Efendi yannda getirdii 142 koyun iin Ayvalk Rusanat Dairesine 179 lira demiti. Ancak mbadele protokol gerei, vergilerden muaf tutulduu iin dedii para kendisine iade edilmitir235. Belediyelere mbadillerin tanabilir mallarnn har, arzuhal, resmi vergiye tabi tutulmayaca talimat iskan ubesi tarafndan verilmitir. Buna benzer durumlar mbadelenin gerekletii dier mntkalarda da grlmtr. Hem Yunanistan hem de Trkiyede altnn yurt dna kartlmasn yasaklayan yasalar mevcut. Mbadiller bu yasadan hari tutuldu236.1918 ylnda Giritin Resmo kentinde domu olan, mbadele srasnda alt yedi yalar arasnda olup g olgusunu derinden yaayan Ali Onay, dnemin olaylarn u ekilde aktarmaktayd237 O zaman Giritte komisyonlar kuruldu. Herkesin mallar ve bu mallarn deerleri tespit edildi. Sefere kacamz zaman hazrlklar yapld, denkler topland, sandklar tanzim edildi. O arada babamn paralar nasl geirecei endiesi balad. Bizim ok yksek bir karyolamz vard, hi unutmam saryd rengi, ayaklar bu kadar. Babam onlarn alt tekerleklerini kard ve bunlarn iine altnlar doldurdu. Karyola ayaklarn hususi bir kasa yapt, emberlerle balad, akt. Onlar hep yannda tad Trkiyeye gelene kadar. Annem, babam, iki karde, halam, halamn ei ve kz; yedi kii Cundaya geldik.

234 235

B.C.A. , Toprak skan Genel Mdrl Katalou, 272.11.16.68.2 B.C.A. , Toprak skan Genel Mdrl Katalou, 272.11.16 70.6 numaral belge 236 Mihri Belli, a.g.e s.39 237 Ali Onay ile 03.05.2008 tarihinde yaplan szl grme.

71

Lozan Antlamas erevesinde imzalanan Nfus Mbadelesi Protokolnde geni yetkiler elde eden Karma Komisyon, prosedrlerin daha kolay ileyebilmesi iin daha nce de belirtildii ara komisyonlar oluturmutu. Tanmaz mallarla ilgili oluturulan Takdir-i Kymet Komisyonlar bu mallarn trn, miktarn ve altn para zerinden deerini gsteren tutanaklar hazrlanacakt238. Ancak mal bildirimi beyannameleri salkl bir zme kavuturulmadan, mbadele gmenlerini Trkiyeye tama ilemlerine baland.239. Birok mbadil, bu tr maduriyete uramt.

B-MBAD LLER N AYVALIKTA SKANI

Lozanda mbadele ile ilgili grmelerin balad gnlerde Hkmet mbadelenin ne ekilde yaplaca ve gelecek mbadillerin hangi yrelere yerletirilmesi gerektiine dair almalar balamt. Tanin Gazetesinin haberi dorultusunda Girit ve Midilli Mslmanlarnn Edremit ve Ayvalk gibi zeytin ve zm mahsulatnn bulunduu ehirlere nakil olunaca belirtilmekteydi240. Yerleim alanlarna kimlerin ne kadar ve nerelere yerletirilecei, mntka mdrlklerinin gnderdikleri raporlardan hareketle ayrntl olarak saptanmu, sonu izelgeler biiminde mntka mdrlklerine bildirilmiti241. Mbadillerin yerletirilmesinde yararlanlacak ilk kaynak, Anadoludan ayrlm olan Rumlardan arta kalan terk edilmi mallar grlyordu242. Karesi Vilayetine gnderilen tebligatta Ayvalk'ta Rumlardan kalan emval ve emlakin

238 239

Kemal Ar, a.g.e, s.74 Kemal Ar, a.g.e, s.75 240 Tanin 14 Kanunuevvel 1922 241 T.B.M.M Zabt, Devre: II, tima: I, C:III, Ankara, t.y., s.184 242 Kemal Ar, 1923 Trk-Rum Mbadele Antlamas Sonrasnda zmirde Emval-i Metruke ve Mbadil Gmenler, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt: IV, say: 18, Temmuz 1990, s.632

72

Yunanistan'n istenmitir.243

mbadil

mntkasndan

gelen

muhacirler

tahsis

edilmesi

Mbadillerin belirlenen iskelelere varmalar ile sorunlar henz zlmemiti. En nemli mesele Trkiyeye yerleecek mbadillerin iskan idi. Stephen Ladas, Trkiyenin geni bir lke olduunu ve gelenlerin iskann iin arazinin bolluundan bahsetmiti244. Ancak, Ladas bu yargya varrken Trkiyenin bir dnem igal altnda olduunu gz ard etmiti. gal ve sava srasnda birok ev yanm ve yklmt. Halkn byk bir ksm akta kalmt. Yunanistan, 1923-1930 yllar arasnda, Anadoludan gelen muhacirlerinin iskan konusunda toplam 10.000.000 sterlin harcamtr. Ancak ayn dnemde snrl mali kaynaklara sahip olan Trkiye, Yunan Hkmetinin harcad toplam meblan yaklak 1.000.000 sterlinlik harcama yaparak kendi gmenlerini iskan etmeye almtr245. Bir yanda d lkelerden yardm alan bir Yunanistan ile dier tarafta kendi imkanlar ile zor artlar atnda iskan programn uygulama alan bir Trkiye sz konusu idi. Mbadele ve mar Vekaleti kurulur kurulmaz, taradaki rgt birimlerine gnderilen yazlarla, ilgili blgede gelecek gmenlerden ne kadarn yerletirebilecek olanaklar olduu; blgenin corafi, iktisadi, sosyal durumlarnn yannda, gmenlerin ura ve yeteneklerine gre, yurdun deiik blgelerinde bulunan emval-i metrukeye dengeli ve gereki olarak datlabilmesi iin vilayet snrlar iinde, ne kadar sayda ve nitelikte terk edilmi mal bulunduu; hala fuzuli igalden arndrlmayan terk edilmi mallarn ne kadar sre ierisinde; terk edilmi balarn, bahelerin, tarlalarn miktarnn ne kadar olduu sorulmu; vilayetlerden gelen bilgilere gre ayrntl iskan cetvelleri hazrlanmt246. Mbadele, mar ve skan Vekili Mustafa Necati Bey, emvali metrukelerin korunmas iin beki

243 244

B.C.A., 272.11.16.70.6 no lu belge Stephen Ladas, a.g.e., s.708 245 Ayhan Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, letiim Yaynlar, stanbul, 2000, s.21 246 T.B.M.M Zabt, D:II, :I, C:III, Ankara, t.y, s..184

73

tekilatna nem verildiini ve bu nedenle iskan mntkalarna bekilerin istihdam edildiini belirtmitir.247 Her vilayet ve kaza merkezinde vali ya da kaymakam bakanlnda birer datma komisyonu oluturulmutu. Sz konusu komisyonlar, ilk bata paylatrlacak arazinin snrlarn belirliyorlard248. Gmenlerin ncelikle iskan mntkalarndaki emval-i metrukelere yerletirilmeleri gerekmekteydi; ancak hemen her yerde kyler ve harap haldeydi249. zellikle Yunan Ordusunun istilasna uram olan Ege Blgesinde bu durum daha belirgindi. Ayvalkn da iinde bulunduu Bat Anadoluda Yunan Ordusunun ekilii srasnda karlan yangnlar nedeni ile byk ykmlar gereklemiti. Dr. Mazhar Bey ve arkadalarnn meclise sunduklar raporda bat vilayetlerinde, acele onarm yaplmas ve yeniden yaanabilir biime getirilmesi gereken pek ok ky ve kasaba bulunmaktayd. 250. Kasm 1923te Mbadele, mar ve skan Vekaleti iskan yrelerindeki terk edilmi tanmazlarn onarmna balamak zere iskan komisyonlarna gerekli talimatlar verdi. 9 Aralk 1923 tarihli genelge uyarnca , kasaba ve kylerdeki terk edilmi binalardan , gmen yerletirme ilerinde uygun olaca dnlenlerin hzla yerlemeye uygun duruma getirilmesine alld. 251 Savatan yeni kp yaralarn sarmaya alan Trkiyede mbadillerin hangi yerlerde iskan edileceklerini tespit etmek iin youn almalar yapld. T.B.M.M. Hkmeti ve Vekalete gre iskan iin akla gelen ilk yerler emval-i metruke denilen terk edilmi mallar ve mlklerdi. galin sona ermesi ve gayri Mslim nfusun Trkiyeyi terk etmeye balamas ile beraber, igalden arndrlm bu blgelere youn bir g hareketleri balamt.
247 248

T.B.M.M. Zabt, Devre: II, itima: II, c. Vll/l, Ankara, 1968, s.1047 Kemal Ar, 1923 Trk-Rum Mbadele Anlamas Sonrasnda zmirde Emval-i Metruke ve Mbadil Gmenler, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt:VI, say:18, Temmuz 1990, , s. 648 249 Mesut apa, Yunanistandan Gelen Gmenlerin skan, Atatrk Yolu, Mays,1990, Yl:3, Cilt:2, say:5 s.52 250 T.B.M.M Zabt, Devre: II, tima: I, Cilt: II, Ankara, t.y., s.631 251 Kemal Ar, a.g.e, s.61

74

Savata

evleri

tahrip

edilmi

kesim

harikzedeler

olarak
253

adlandrlmaktayd252. Evsiz kalan kiilerin byk bir ounluu yredeki Rumlara ait terkedilmi evlere yerletirildiler. Ayvalkta da benzer olaylar yaand Mbadelenin balamas ile beraber terk edilmi mallar sorunu artmaya balad. Terk edilmi mallar konusunda nceliin kimlere verilmesi gerektii konusunda Mecliste de nemli tartmalar yaanmaktayd. Malatya Vekili, Reid Aa, nceliin muhacirlere verilmesi gerektiini belirterek, Ayvalkta ticaret yapan Malatyal Hamdi isminde bir kiinin izlenimlerini Mecliste aktarmtr.254 Sz konusu anlatlanlara gre Girit Muhacirleri ok zor durumdayd ve akta kalmt. Karesi Vekili Vehbi Bey bu konuya cevaben unlar sylemitir:255 Ayvalk civarnda birka ky vardr ki Reit Aa bahsediyorlar muhacirler akta kalm diyorlar. Orada yerli ahaliden de akta kalanlar vardr ve Yunanllar drt ky yakmtr. Bu halk da Ayvalkn ierisinde aktadr. imdi bunlar karp dar m atacaz? Harikzedeler meselesi uzun zamandr mbadele sresince devam etmitir. Harikzedelerin 13 Mart 1926dan sonra igal ettikleri evlerden karlmasna teebbs edilmi ve baz mebuslar bunlarn karlmamalar hakknda faaliyete gemitir. Hkmet, sz konusu harikzedelerin evlerinden karlmamalar iin bir kanun layihas hazrlam ve dahiliye encmenine havale etmitir. Harikzedelerin oturduklar evler kendilerine iskan borlanma kanunu mucibince temlik edilecektir256. Bu durumda harikzedeler de ihmal edilmemi oldu. Daha nce de belirtildii gibi, mbadele ncesinde de Ayvalkta ok youn bir nfus hareketlenmesi olmutu. Lozan Antlamas sonras, mbadele gereince Ayvalka Girit ve Midilli adalarndan Mslman gmenler geldiler. Mbadillerin en nemli sorunlarndan biri barnma sorunuydu. Vekalet, gmenlerin yerletirilmesini nemsemekte idi. Blgesel olarak incelersek;
252 253

Kemal Ar,a.g.e, s.9 T.B.M.M. Zabt, Devre: II, tima: I, Cilt: III, Ankara, t.y., 165 254 T.B.M.M. Zabt, Devre:II, tima: I, Cilt: VII, , Ankara, 1968. t.y, s.413 255 T.B.M.M., Zabt, Devre:II, tima: I, Cilt: VII, , Ankara, 1968. , s.414 256 Anadolu, 22 Kanunsani, 1929

75

mbadiller en ok Ege, Marmara ve Karadeniz Blgelerine yerletirilmilerdi. Gmenler yerletirilirken, gsteriliyordu. Trk Hkmeti mbadillere tarm aletleri, tohum ve dier gerekli ara gereleri datt. Zanaatkarlara ve kk tccarlara i ve mesleklerine gre bir miktar sermaye verildi257. Ancak mal datm ile ilgili ilerde karklklar yaanmt. Bunun en byk nedeni, mbadele gmenlerinin Yunanistandaki mal bildirim belgelerinin dzensizlii idi258. Hatta, gelen gmenlerin nemli bir ksmnda mal bildirim belgeleri bulunmamaktayd. 6 Temmuz 1924 tarihli Bakanlar Kurulu tarafndan onaylanan Mhacirlara Emlak ve Arazi ve Ecar- Msmire Tevziatna Dair Talimatname yaymland. Bu genelge ile yasa gerei terk edilmi tanmaz mallardan pay alma hakkna sahip olan gmenlere bu mallarn hangi yntem ile nasl datlacann ilkeleri belirlenmiti259.Yeni yerleim yerlerinde mbadillere ev ve arazinin nasl salanaca, bunlarn datm artlar bu talimatname ile belirlenmiti. Buna gre her vilayet ve kaza merkezinde vali ya da kaymakamn bakanlnda birer datma kurulu oluturulmutu. Sz konusu Talimatname gerei, komisyonlar arazilerin krokilerini belirlemi, araziler; mevki, verimlilik ve kuvvet asndan; yksek, orta, dk olmak zere dereceye ayrlmt. Derecelendirilen arazinin ka kiilik ailenin geim koullarn salayaca komisyonlarca belirlenmi ve her aileye isabet edecek oran kura ekimi ile belirlenmiti260. Vekalet, altnda altrd birimlerle beraber mbadillerin madur olmamas iin elinden gayreti gstermekteydi. gemite yapm olduklar meslekleri de dikkate alnmaktayd, nk iskan ile beraber retici konuma getirilmelerine zen

257 258

Mihri Belli, Trkiye-Yunanistan Nfus Mbadelesi, s.92 Kemal Ar, a.g.e. , s.141 259 Dstur,V,3. Tertip, Ankara,1969,s.648-654 260 Kemal Ar, 1923 Trk-Rum Mbadele Anlamas Sonrasnda zmirde Emval-i Metruke ve Mbadil Gmenler, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Temmuz 1990, Cilt:VI say:18, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.

76

Ayvalka yerletirilen mbadiller iin ayr bir nfus saym yaplmamtr. 1924-1933 yllar arasnda mbadillerin yerletikleri illere gre aile ve nfus says, verilen tanmaz mallarn says il baznda yer almaktadr. Bu kapsamda, Ayvalka yerletirilenler mbadiller ve tanmaz mallar da Balkesir ili iinde belirtilmitir. Cevat Gerayn g hareketleri ile aratrmasna gre Balkesir iline 7541 aile yerletirilmitir. Toplam nfusu 25.515 olan bu ailelere 7.018 ev, 1.583 dkkan 958 parsel arsa, 131.541 dnm toprak, 606 dnm ba, ve 906 dnm bahe verilmitir261. Ayvalk mdad- Sihhiye Heyeti Bakan, Midilliden gelen 7010 kiiden 5400 kiiye emlak ve arazi tahsis edilerek yerletirildiini ve Mbadil nakillerinin bitmediini bildirmekteydi262 . 23 Mart 342 (1924) tarihli Zafer-i Milli Gazetesi Ayvalk Mektubu bal altnda merkez kasabaya 14971 kiinin yerletirildii yazlmtr.263 Ayvalka yerletirilenler genellikle, Midilli ve Girit Adalarndan gelen mbadillerdi. Ayrca Rumeliden gelen Mslman halktan da yerletirilenler oldu. Ayvalka yerletirildi. Mbadele gmenlerine tarla,ba,bahe,zeytinlik gibi tanmazlarn datm iin hkmet tarafndan hazrlanan genelge ile bir plan oluturulmu ancak tam olarak uygulanamamak ile beraber, 5.000.000 dnm arazi ile 4.300.000 adet zeytin, meyva, incir aac bu vasta ile muhacirlere datlmtr. Bu datmdan yararlanan hane says 887.000264. Ayvalkta iskan ileri 1932 ylna kadar devam etmiti.

Cevat Geray, Trkiyeden ve Trkiyeye Gler ve Gmenlerin skan, 1923-1961, Ankara 1962 leri, 21 Terinievvel 1923 263 Zafer-i Milli, 23 Mart 1934 264 skan Tarihesi, s.138
262

261

77

1-Ayvalkta skan Konusunda Yaanan Sorunlar

Nfus mbadelesinin gerekletirilmesi srasnda, mbadillerin iskan konusunda olumsuz olaylar da yaanmtr. Memurlarn ounluu, devirme yntemi ile baka vekalet memurlarndan ve emeklilerden salanmt. skan ilerindeki baarszln sadece bir tanesiydi265. 1923 yl yaz aylar ile 1924 ylnn Ekim aylar arasnda Rum mallar zerinde yasad igaller ile ilgili olarak Ankaraya birok ikayet dilekesi yollanmtr. Yunanistandan mbadil olarak gelenler, ncelikle iskan koullarnn yetersizlii, memurlarn ehliyetsizlii ve rvet konularn ikayetlerinde gndeme getirmilerdir266. Sava sonras dnemde birok yerde yamalanmalar olmutu. htiyac olmayan birok kii kar amac ile terkedilmi mallar ele geirmiti, bu durum Fuzuli gal olarak tanmlanmaktayd267. Hatta brokrasi iinden bu tr sulamalar ile karlamt. rnein Karesi Mebusu Hulusi Bey, Rumlar tarafndan terk edilmi ve gelecek olan mbadillere ayrlm olan iki ev, bir sabun fabrikas ve binlerce zeytin aacna el koymak ile sulanmt268. Mbadele sonucunda muhacirlere verilecek olan emval ve emlak kanunlara gre dzenlenmiti. Ancak sz konusu fuzuli igaller nedeni ile mbadiller skntlar yaamaktaydlar. Yaadklar yerlerden zorunlu bir ekilde ve Yunanistann basks sonucu ayrlmak zorunda kalan bu insanlara anavatanlarnda yeni skntlar eklenmekteydi. Ayvalkta da dzenlenen yasalara ramen, mbadillerin hakszlklara urad durumlar gereklemekteydi. Ayvalkta iskan hakk olmayan gayri mbadil Malatyallar adl bir irketin binlerce zeytin aalarndan hisse

265

Kemal Ar, 1923 Trk-Rum Mbadele Anlamas Sonras zmirde Emvali Metruke ve Mbadil Gmenler, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, VI/18 (Temmuz 1990), s.636 266 Ayhan Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, letiim Yaynlar, stanbul, 2000, s.37,38 267 Kemal Ar, a.g.e, s. 10 268 T.B.M.M Zabt, Devre:II, tima: II, C. X, Ankara,1975, s.36

78

vermedikleri gzlenmitir269. irket elemanlarnn halka kar zorbaca davrandklar belirtilmitir. Mbadele Cemiyeti Merkezi Umumiyesi, hkmetten irketin haklarn denetleyen, muhacirlerin haklarn gz etmeyen idari memurlarn kaldrlmas hususunda talepte bulunmutur. Tarafsz, adil davranan memurlarn tayin edilmeleri istenmitir. Mbadele ve skan Vekaleti her ne kadar titiz bir ekilde alsa da, iskan srasnda usulszlk ve yolsuzluk ile ilgili sylentiler kmaya balad. Bu olaylar gazetelere yansyarak geni boyutlara ulamt. zmirde yaynlanan Trk li gazetesinde, Ayvalktaki iskan srasnda yaanan yolsuzluklar ile ilgili sorun Ayvalkta skan Derdi Vardr balkl bir makale ile gndeme getirilmitir270. Ayvalkta oturan Midilli mbadillerinden evket Osman Beye emlak verilmesi srasnda grevi ktye kulland gerekesiyle Tefviz Memuru Mehmet Tevfik Efendi hakknda soruturma almtr271. Yolsuzlua karan kiiler hakknda yaplan kovuturma sonucunda grevine son verilenler olmutur. Ayvalktaki iskan almalar ile ilgili en dikkat ekici olay ise Ayvalk Kaymakam Ragp Beyin gerekletiren Ayvalk eski stanbul Galata Kprsnde, Ayvalk eski skan Mdr rfan Tevfik Efendi tarafndan intikam amac ile ldrlmesidir. Olay skan Mdrnn Takrir-i Skun Kanunlar erevesinde stiklal Mahkemelerinde yarglanmasna karar verildi272. Bu karar 25 Mart 1926 tarih ve 816 numaral tezkere ile kabul edilmitir. Bu kararda Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu Mustafa Kemal Atatrkn de Reisi Cumhur sfat ile imzas en bata bulunmaktadr. Ayvalkta yaynlanan Ayvalk Gazetesinin 25 Haziran 1928 tarihli nshasnda, iskan ilerinde yolsuzluk yapldna dair iddialar, ba makalede

269 270

B.C.A 272.11.20.9.15 numaral belge Trk li, 2 Kanunuevvel l 341 271 B.C.A. , T. .G.M.K. , 272. 11. 23. 125. 22 nolu belge 272 B.C.A. , B.K.K , 030. 01. 21. 66. 14 nolu belge

79

belirtilmiti273. Bu makalede yer alan iddialar aratrlarak neticelendirilmeye allmtr. Hkmet, mbadelenin uygulanna nem vermi, bu konu ile ilgili olumsuz adli vakalarda, sert yaptrmlar uygulamtr. Mmkn olduu srece de tm olumlu ve olumsuz gelimeler yakndan izlenmitir. Mahmut Esat Bozkurt, Anadolu Gazetesinde yaynlanan ke yazsnda birok mbadilin haklarndan mahrum kaldn, hak etmeyen kiilerin de mal edindiklerini belirtmitir274.

2- Zeytinliklerin Deerlendirilmesi

Emval-i metruke ile ilgili talimatnamenin yaynlanmas ile beraber, terk edilmi mallarn mbadillere hangi yntem ile nasl datlaca ile ilgili ilkeler belirlenmiti. Mbadelenin gerekletii yerlerde vali ya da kaymakamlarn bakanl altnda mntka memurlarndan bir, umur- tasarruf memurlarndan bir ve maliye memurlarndan bir kii ile bir ziraat ve fen memuru, bir lc ve bir katipten oluan toplam yedi kiiden oluan Tevzi ve Taksim Komisyonlar kuruldu275. Bu komisyon, datlacak ve paylatrlacak olan topran snrn belirlemek ve izmekle ykmlyd. Midilli ve Girit adalarndan gelenler, zeytincilik ve baclkla uram kiilerdi. Bu nedenle Ayvalka yerletirilenler belirlenirken Midilli ve Giritten gelen mbadillerin bu zellikleri gz nnde tutuldu. Ayvalkta bulunan terkedilmi zeytinliklerin alan hesaplar Tevzi ve Taksim Komisyonu tarafndan belirlenmiti. Ayvalkta zeytin aalar, skan Mdr Umumisi tarafndan hem byklk hem de mahsullerine gre birinci snf olarak altn lira deerinde kabul
273 274

Ayvalk, 25 Haziran 1928 Anadolu, 15 Eyll 1932 275 Kemal Ar, a.g.e, s. 134

80

edilmiti276. Mbadillerin eski yaadklar yerlerde ayn durum sz konusu olduunda kymetin takdiri buna gre gerekleecekti. Dnmnde on aaca gre hesap yaplmt. Eer farkl bir durum sz konusu ise, dnmnde ondan fazla olan zeytin aalar ovada ise, aa bana iki, da ve bayrda ise bir altn takdiri uygun grlmt. Yukardaki kriterler gz nnde tutularak belirlenen zeytinlik alanlar mbadeleye tabi tutulan ahslara geldikleri memlekette braktklar mlke gre datld. Ayrldklar lkede hibir eyi bulunmayanlara muhacir hakk olarak kii bana 20 aa zeytin verilmitir277. Ayvalkta 950.000 zeytin aac olduu tespit edilmitir278. Bu aalarn 420.000i datlm, geriye kalan aalar ile ilgili Mbadele, mar ve skan Vekaleti, Ayvalktan bilgi istemitir. skan ileri, tm Trkiyede olduu gibi Ayvalkta da uzun sene devam etmi, bu nedenle retim ilerinde aksamalar olmutur. Tapu kaytlarndaki dzensizlik, resmi evraklardaki yanllklar ve tanmaz mallar zerindeki aslsz iddialar almalar zorlatrmtr. 10 Kasm 1923 tarihinde Mbadele resmen balamt. Gmenler, Trkiyeye gelmeden komisyonlar tarafndan dzenlenen belgelere mallarnn kaytlarn yaptrmak zorundayd. Bu belgeler 4 adet dzenleniyordu. Trkiyede belgeleri gstererek iskan edileceklerdi. Ancak Yunanistanda mbadil gmenler mal beyanlarn komisyona brakp Trkiyeye gnderiliyor, ilemler arkasndan srdrlyordu. Birok gmen, mal beyan olmadan gelmiti ve yazmalar ok uzun yllar srebiliyor ve karklklar kabiliyordu. Mal bildirim beyanlarn Karma Komisyon da denetledii iin yazmalarda sre uzuyordu. Bu nedenlerden dolay mbadillerin iskan sorunlar ge zmlenebildi. rnein Midilli Gera mbadili Hsn Kocaba ve ei mbadelenin balad dnemde Ayvalka gelmelerine ramen kendilerine ait tanmaz mallarn deerlendirilmesi ve ile ilgili yazmalar
276 277

B.C.A. , T. .G.M.K., 272.13.80.9.8 nolu belge Doan Aka, a.g.e, s. 40 278 B.C.A, T. .G.M.K. , 272 11 19 93 12 nolu belge

81

ve Midillide brakm olduklar tanmaz emlaklarnn aratrmalar uzun srd iin, iskan sorunlar ancak 1927de zlebilmitir. Midilli Adasnn Gera kasabas Skopelitos kynde kalan tanmazlarnn deerleri, Gera Sulh Mahkemesinde Yunan ahitler dinlenerek teyit edilmi ve bu mallarn takdiri Karma Komisyonun gzetiminde gerekletirilmitir279. Yaplan bu mal takdiri sonucunda bu kiilere Ayvalktan zeytinlik ve ev verilmitir. Burada dikkati eken nokta, evli olan iftlerde, erkek ile bayann malvarlklarnn ayr ayr deerlendirilerek takdir edilmi olmasdr. Hatta mbadillerin anne taraflarndan da mal varlklar olduu ve bunlarn da deerlendirmeye alnd grlmtr. Bunun dnda Midilli Adasndaki bu emvali metrukenin belirlenmesi srasnda, o blgede yaayan Yunan vatandalna tabi kiilerin ahitliine bavurulmutur. ahitler, ncil zerine yemin ettikten sonra, ayrlan kiilerin mal varlklar hakknda beyannamede bulunmulardr. ahitlerin verdikleri beyanat dorultusunda mal varl ile ilgili teyit alnm ve bilirkii raporu tutulmutur. Bu takdirden sonra Yunanistan noteri ve tapu mdrnn onay alnm ve mbadillerin tanmaz mal kaytlar Karma Komisyon aracl ile kendilerine ulatrlmtr.

C-MBAD LLER N UYUM SREC

1- Mbadillerin Uyum Sreci ve Kltrel Katklar Mbadele, her iki lkede de sosyal ve kltrel deiimlere yol am ve mbadiller iin sancl dnemler yaanmtr. G olay sresince, yaand koullarn da etkisiyle, mbadiller gerek yaamlarndan byk kopular yaamlardr. G srecinin balatt bu kopu olay, geride braklan anayurt ile iine girilmeye allan yeni toplum arasnda salkl ve yeterli bir ba, bir kpr kurulmasn zorlatrmtr.

279

B.C.A, , 272 11 24 126 17 nolu belge. Bu belgenin Yunancadan Trkeye tam metin evirisi ekte sunulmaktadr.

82

Mbadiller asndan, belli bir yatan sonra ve toplumsallama srecinin arkasndan, doduklar yerlerden, kalplandklar kltr ortamndan, kltrn, dilini ve dncelerini zmlemede sorunlar yaadklar yeni toplumda yaamn sreklilik kazanmas zor olmaktadr280. Bu nedenle, mbadele sonucu Trkiyeye gelen gmen gruplarn insanlarnda kuku, korku, bunalt ve depresyonlar grlm olmas olaandr. Ayrca mbadele ile gelenlerin topraklarna geri dn ihtimallerinin sz konusu olmamas, birinci kuakta ciddi psikolojik travmalar yaanmasna neden olmutur. Serol Teberin kitabnda belirtildii gibi, gmenlerde kiiliklerine yeni boyutlar katma araynn yan sra, eski kimlikleri yitirme korkusu geliir. zellikle yallar yaarken lme korkusunu nlemek iin an biriktirme yolu ile kklerinden kopma olayn zmlemeye alrlar. Bu nedenle doduklar yerlerden getirdikleri toprak dolu kesecikler, su ieleri, eyiz sandklar feti objesine dnr281. Dil sorunu yaayan birinci kuak mbadiller bu nedenle ilerine kapank yaamlardr. Yunanistan ile Trkiye arasnda zellikle 1930 senesine kadar yaanan souk ilikiler nedeni ile, mbadillerin ayrldklar topraklar ile balar tamamen kopmutur.

2. Girit ve Midilli Adalarndan Gelen Mbadiller

Midilliden gelen mbadiller Trkeyi daha fazla bildikleri iin daha kolay uyum salamlardr. Giritten gelen mbadillerin ise Trkeyi ok az bilmeleri nedeni ile yeni geldikleri topluma uyum salamalarnda sknt yaadklar grlmtr. Tarihsel sre ierisinde Girit, Osmanl mparatorluunda en zor fethedilen topraklardand. Srekli isyanlarn yaand bir ada idi. Corafi konum olarak Girit Adasnn merkezi ynetime uzak oluu, orada yaayan Mslman Trk
280 281

Serol Teber, Gmenlik Yaants ve Kiilik Deiimi, Oberhausen, 1993 s.12 Serol Teber, a.g.e., s.16

83

toplumunun Osmanl Devleti tarafndan korunmasn zorlatrmtr. Giritte yaam olan Mslman topluluk, adann Kandiye ( raklio), Resmo, Hanya, Ierapetra, Sitia gibi ehirlerinde yaamlard282. Adada Rum nfusun ayaklanmalarn organize ederek nderlik abalar iinde bir rgt olan Rumca adyla 1894 yl Eyllnde nfusu tamam ile Rum olan sfakiyenin Apokoron Kazasnda kurulmutu283. Yunanllarn tahriki ile Epitropinin kylerde yrtt katliam, Mslmanlarn sefalet iinde kylerden ehirlere g etmelerine neden olmutu. Bu ortamda adadaki isyan tahrik etmek ile yetinmeyen Yunanistan Devleti adaya Albay Vlasos komutasnda askeri birlikler gndererek igal hareketine giriti284. Mbadele ncesinden Girit Adasndan yaklak 50.000 Mslman ayrlmak durumunda kalmt285 Megali deann esasl savunucusu Venizelos da, Etnik-i Eterya derneinin temellerinin atld yerlerden biri olan Giritliydi. Ada, Enosis (Birleme) fikrinin ilk defa ortaya kp filizlenmi olduu yerdi. Adada, zaman zaman Trklere kar asimilasyon giriimlerinde de bulunulmutu. Bu nedenlerle Giritten gelen mbadiller, Midilliden g etmi olanlara gre g olgusunu daha youn ve sancl yaamlardr. Manileri ile nl Girit Adasnda Trkler aleyhinde de deyiler

sylenmekteydi. Bu maniler adada filizlenip ivme kazanan Trk dmanlnn ne derece belirgin olduunu gstermektedir. zellikle sava dnemlerinde aada yazlm olan mani Giritte her gn sylenmekteymi. 286

282 283

Kambana kovuyor Davut (Hac Davut Vapuru)

, , 34, 2001, , s. 153 Nukhet Adyeke, Giritte 1896-1897 Olaylar ve Rum syan Cemiyetinin Faaliyetleri, Askeri Aratrmalar Dergisi, Yl:3 Say: 6, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 2005, s. 44 284 Nkhet Adyeke, a.g.m., 48 285 Ali Onay ile yaplan 03.05.2008 tarihli grme 286 Ali Onay ile yaplan 03.05.2008 tarihli grme

84

Onlar topluyor zmire ulatryor

rk grdn Kurun ister Dierini grdn Dieri de ister

Yunanistann bamszlnn uluslar aras alanda tannmas, bununla beraber d politikada srekli Yunanistann lehine gelimelerin yaanmas Osmanl snrlar iinde Hristiyanlara ayrcalk verilmesinin nn amt. Benzer durum Giritte de grlmt. 1878 Halep Antlamas ile Girit Hristiyanlarna ayrcalklar verildi. Ortodoks unsurlar glendike, Mslman nfusta azalmalar grlmeye balad. Avrupal gezginlerin vermi olduu kesin olmayan rakamlar, Osmanl mparatorluu ve Yunan Devleti envanterleri dorultusunda Adadaki Mslman nfus u ekilde verilmekteydi 287. 1834: 40.378 1857: 62.138 1900: 33.496 1921: 19.181 Yukarda belirtilen tabloda da grld zere Giritte Mslman nfus her dnem azalyordu. 1898ten sonra Mslman halkn zorluklar ile karlamaya balamt. Giritin ilhak edilmesi ile beraber, Ali Onayn benzetmesine gre

287

, , 34, 2001, , s.149

85

 slam Unsurlar abajur gibi asl kalmt288. Birok Mslman aile kayg dolu gnler yaam ve Trkiye topraklarna zorunlu olarak g etmeye balamt. Mbadele ncesi tm Trkiye topraklarnda olduu gibi, Ayvalkta da ticaret ile uraan insanlar byk bir ounlukla Rum kkenliydiler. Ayvalk, daha nce de belirtildii gibi Egede zmirden sonra en nemli sanayi ve ticaret merkezi idi. Lozanda imzalanan Mbadele Protokol sonrasnda, Ayvalktaki Rum halkn g etmesi sonucu birok imalathane, ticarethane ilemez konuma geldi. Bunda Midilli ve Girit Adasndan gelmi olan mbadillerin ba, bahe ve hayvanclkla uraan kiiler olmalar da etkili olmutur. Ayvalktaki halk Girit, Midilli, Makedonya ve Anadolunun eitli yrelerinden gelenler oluturmutu. Bugn Ayvalka baktmzda kendine zg bir folklorunun olmadn gryoruz. Yazar Ahmet Yorulmaz da, bu konuyu Ayvalk Gezerken adl kitabnda yle aklyor: Yirmi, yirmi be kuak geriden gelen, yazg birlii etmi Ayvalkllar bulunmad iin folklor meydana gelmemitir289. Girit Adasndan gelen mbadiller Yunancann Kritika ad verilen lehesini kullanmaktaydlar. Bu dili konutuklar iin yerli halk ve Midilliden gelenler tarafndan yabanc olarak grlmlerdir290. Ancak Rumca altyapsna sahip olduklar iin ticaret alannda baarl olmaya balamlardr. Birok Giritli balkla ynelmi, balkln gl sanayi dal olmasn salamlardr291.Bunun dnda Yunancay ileri dzeyde bildikleri iin turizm alannda da Ayvalkta etkin olmulardr. Midilli Adas ile Ayvalk arasndaki turistik ve ticari ilikileri Girit Adasndan gelen mbadiller salamaktadr. Giritten lkemize gelen mbadiller ile ilgili farkl grler ortaya atlmaktadr. zelikle Rumcay ok iyi bildikleri iin deiik tezler ortaya
288

Ali Onay ile 03.05.2008 tarihinde yaplan szl grme Ahmet Yorulmaz, a.g.e, s.102 290 Sofia Koufopoulou, Trkiyede Mslman Giritliler, Bir Ege Topluluunda Etnik Kimliin Yeniden Belirlenmesi Egeyi Geerken, 1923 Trk-Yunan Nfus Mbadelesi, Derleyen: Rene Hirschon, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, Nisan 2007 s. 322 291 Sofia Koufapoulou, a.g.m. s. 326
289

86

konuyordu. 17. yzyla ait Girit Kad Sicillerinde, fethin hemen ardndan adada yerli halk arasnda youn bir ihtida ( slamiyeti Kabul Etme) sreci yaandna dair veriler ortaya konmaktayd.292 Ali Onay, 1669da Giritin fethinden sonra Fazl Ahmet Paann adaya Kafkasya, Kuzey Afrika, gibi imparatorluun farkl yerlerinden insanlar yerletirdiini belirtmektedir. Dil mozaii olutuundan mahalli dil Rumca kendiliinden gelimiti293. Girit Mslmanlar iin farkl dnceler retilse de, u gerekti ki, bu insanlar Adada istenmemekteydiler. Ancak, zellikle Girit ve Midilli mbadillerinin mutfak alkanlklar ve zevkleri, Ayvalkta zengin bir yemek kltr yaratmtr. rnein, Giritlilerin urlama, peynirli kabak, kabak iei dolmas, kark otlar, kuzu etli arapsa, koloitha (kabak brei), Avronyes (Sarmak), kukonmaz (asfaraca), Girit leblebisi ve Midilli Adasndan gelenlerin ada kftesi, gardumi (barsak dolmas), sure, ayak ve ikembe sarmas, balkl bamya, ahtapot, eitli balk yemekleri Ayvalkta halen ilgi gren yiyeceklerdendir. Burada dikkati eken dier bir ayrnt, Midilli Adasndan gelenlerin hayvansal gdalar, peynir ve balk trlerini ok tkettikleri, Girit mbadillerinin sebze arlkl beslendikleridir. Ayrca Giritliler, Ayvalka eitli otlar ve sebzeleri tantarak sofra kltrn zenginletirmilerdir. Lesvos Adas, Osmanl mparatorluunun ilk fethettii adalardand.

Fethedildii 1462 ylndan 1912 Yunan Krallna katlmna kadar Yunan Adalar iinde Mslman unsurun en belirgin ve en ok olduu adadr294. zellikle Midilli merkezinde Trk etkilerini grmek mmkndr.

292

Nkhet Adyeke, Osmanl Egemenlii Altnda Giritte Mslman Cemaati ile Ortodoks Cemaati Arasndaki likiler, Yeniden Kurulan Yaamlar: 1923 Trk-Yunan Nfus Mbadelesi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2005, s.366 293 Ali Onay ile yaplan 03.05.2008 tarihli grme 294 , , 1874. ( ), 1996, s.20

87

Ada merkezindeki Mslman nfus, Trkede yukar iskele anlamna gelen (Apano Skala) mahallesinde ikamet etmekteydi295. Hatta, Mustafa Aa zamannda Midilli Adasnda nemli Osmanl yaplar ina edilmiti. Bunlardan en nemlisi, Adann da en byk camisi olan Yeni Camii idi296. 1828-1832 yllarnda ar hamam ina edildi. 1891de Trk Okulu dadiye ina edilmeye balad. Okulun tam karsna 1893 ylnda adann ynetim merkezi olan Hkmet Kona ina edildi297. Yeni Cami dnda baka camiler de mevcuttu. Bunlardan en nemlilerinden biri de Vigla Camii idi. Bu camii 1929 senesinde Midilli Metropoliti akovos tarafndan Aziz Nikolaos Kilisesine dntrld298. Benzer olaylar Ayvalkta da yaand. rnein Aya Yannis Kilisesi, Saatli Camii ve Aya Yorgos Kilisesi de narl Camii olarak deitirilmiti. Midilli Adasnda Apano Skala haricinde evre kasabalarda da Mslman halk ikamet etmekteydi. Bu kasabalar unlard299: Plomariou, Gera, Polihnitos, Ayasou, Kallonis, Eresou, Molivos, Mandamados. Ayrca, Aya Paraskevide mbadele ncesinde Yrkler yaamaktayd300 19. yzyldan itibaren Mslman nfus azalmaya balam, sz konusu nfus %13 orana dmtr. 1840da %18.5 Mslman nfus varken bu oran %12.4e dmtr301. 1912de adann Osmanl Ynetiminden ayrlmas sonucu adadan birok Mslman nfus g etmek zorunda kalmtr. Midilli Adasnda yaam olan Mslman halk sava srasnda ve Mbadele esnasnda corafi konum da esas alnarak Ayvalka yerletirildi. adann mutasarrf Kulakszzade Mustafa Aa da ayn mahallede oturmaktayd.

, , , . ., s.16 296 .. , , .2000, s.12 297 , a.g.e, s. 17,18 298 .. , a.g.e, s. 11 299 , s.19 300 , a.g.e., s.101 301 , a.g.e, s.21

295

88

Ayvalk, Rum nfusun olduka youn olduu bir yerdi. Sava dneminde ve mbadele srecinde Ayvalkta yaayan Rumlarn byk ounluu Midilli Adasna ve Atinaya yerleti. Midilli Adasnda Thermi blgesine yakn bir yerde Nees Kidonies Yeni Ayvalk anlamna gelen bir ky kurulmutu.

89

Osmanl mparatorluu bnyesinde yaam olan gayri Mslim aznlklar, pek ok alanda imtiyazlara sahiptiler. Rumlar, devlet kademelerinde nemli mevkilere kadar ykselmilerdi. Ticaret ve zellikle denizcilikte ilerleme kaydetmilerdi. Ayvalk, Ege Blgesinde zmirden sonra, en nemli sanayi ve ticaret kentiydi. Nfusun ounluunu Rumlar oluturmaktayd. Birok yabanc yatrmc Ayvalkta bulunmutu, ihracat ve ithalat parlak dnemini yayordu. Sosyal ve kltrel adan zengindi. Bunun en belirgin kantlarndan biri bu blgede akademinin olmas, birok nl kiinin yetimesidir. Ancak bu olumlu gzken zellikler Osmanl mparatorluu aleyhine gelimitir. zellikle 18.ve 19. yzyllarda imparatorluk snrlar iinde alan yabanc okullar gayri Mslim aznlklarn da ayrlk hareketler ierisinde olmalarna neden olmutur. Adalarn yakn oluu, Yunanllarn Megali dealarn gerekletirmeleri asndan bakldnda Ayvalk ve evresi de nem kazand. Mora syan, anakkale Sava ve Mtareke Dnemi srasnda yerli Rum halk, Yunan eteleri ve igalcilerle ibirlii yapmlardr. Ancak, Yunanistan, Trk tarafnn ulusal bamszlk sava olan Kurtulu Sava sonucunda kaybeden tarafta yer alm ve 1.200.000 Rumun iskanyla sonulanan mbadele sorunuyla yzlemek zorunda kalmtr. Yunanistan, izlemi olduu rredentist politikann bedelini bu ekilde demek durumunda kalm ve bunun dnda Dou meselesi tarihin karanlklarna gmlmtr. 19. Yzyln sonu ve 20. yzyln ilk yllarnda Balkanlarda milliyetilik ideolojisi hakim olmu ve youn savalar sonucunda mparatorluklar yklp dalarak ulus devletler kurulmutur. Ulusal Kurtulu Sava sonrasnda yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti, ulus devleti yapsna dayanmaktayd. Ayn skntlarn tekrar yaanmamas ve Trkiye Cumhuriyetinin daha salam temeller zerine oturmas iin Mbadele zorunlu olmutur. Gmenlerin gelii her iki devlette belirgin ve nemli deiiklikler meydana getirmitir. Balkan Savalar sonras kurulan devletler, nfuslarn homojenletirme yoluna girmilerdi. Bu

90

corafyada ulus devlet olarak en ge kurulan Trkiye Cumhuriyeti bu frsat en iyi ekilde deerlendirmeye alt. Yeni kurulmu olan Trkiye Cumhuriyeti, bir taraftan savan getirmi olduu ekonomik ykmdan kurtulmaya abalarken, bir taraftan da g ile gelmi olan halkn yaam sorunlarn ksa srede zmeye abalamtr. Yunanistan ve Trkiyenin mbadele nedeni ile yaad sorunlar karlatrlamaz. Yunanistan, 4.000.000luk nfusunun tarmla uraan 600.000ini mbadele ile Trkiyeye gnderirken, Trkiyeden de kentli 1.200.000 Rum nfusu alarak, nfusunu %25 artrmtr. Osmanl Devleti asndan bakldnda ise, mparatorluk dneminden beri ekonomik gc elinde bulunduran kent kkenli Rum nfusun yerine, sosyal yaps farkl krsal kesimden Trk nfusu mbadele kapsamnda Trkiyeye yerlemitir. Mbadele srecinde Trkiyede zellikle iskan srasnda skntlar

yaanmtr. nk igal sonras birok ev tahrip olmu ve ayrca lke iinde yaanan i ve d gler nedeni ile bir ok yere, araziye ve emlake el konulmutu. Her iki lkede de g eden insanlar ok byk sorunlar yaamlar, sava ile ilgisi olmayan insanlar da yurtlarndan ayrlmak zorunda kalmlardr. Yunanistanda sava sonras yaanan kargaa ortamnda bu konu ile ilgili olarak Kk Asya Aratrmalar Merkezi kurulmu ve Yunanllar ile ilgili olan belgeler ve kaytlar muhafaza edilebilmi. Ancak Trkiyede bu konu ancak son yllarda irdelenemeye balamtr. Birinci kuaa ait belgeler, resmi veriler yeterince incelenememi, bu konu ile ilgili bilimsel incelemelerde gecikmeler olmutur. Dier taraftan, nc kuak mbadiller bu konuda youn aba harcamaktadrlar. ki lke arasnda mbadele dneminde yaanan sorunlarn yaratt souk ilikiler, birinci derecedeki mbadillerin geldikleri topraklarla olan ilikilerini koparmtr. Ancak gnmzde, bu konudaki aratrmalarda hareketlilikler grlmektedir.

91

Nfus Mbadelesi, uluslar aras anlama erevesinde dnya tarihinde ilk kez Yunanistan ve Trkiye arasnda uygulanm tarihsel bir olay olduu iin incelenmesi gereken bir konudur. Lozan Antlamas sonucu gerekleen Trk-Yunan Nfus Mbadelesi, birok lkede yaanan aznlk sorunlarnn zm konusunda emsal niteliini tamaktadr.

92

EKLER

93

Ayvalk kaymakamn ldren Ayvalk skan eski mdr Adnan Tevfikin stiklal Mahkemesine verilmesi. Babakanlk Cumhuriyet Arivleri Bakanlar Kurulu Katalou 030.18.1.1. 21.66..14 Nolu Belge

94

030.18.1.1. 21.66..14 Nolu Belgenin evirisi KARARNAME Ayvalk Kaymakam Ragp Beyi intikam kasdyla stanbulda kpr zerinde katl etmek sureti ile memlekette heyecan kld ve bylece huzur ve skunu ihlale sebeb erdii anlalan Ayvalk skan- Mdr Sabk rfan Efendinin Takrir-i Skun Kanunu mucibince stiklal Mahkemesine tevdi ve 816 tezkeresi ile vuku bulan taklisi zerine icra vekilleri heyetinin 926 tarihli ictimacna tasvib ve kabul edilmitir. Gazi Mdafay Milliye Hariciye Vekili Adliye Vekili Dahiliye Vekili Bavekil Shhye Vekili

Shhye ve ctimaiye Vekili Vekili Maarif Vekili Maliye Vekili

Ticaret Vekili

Ziraat Vekili

Nafia

95

96

272.11.16.70.6 nolu belgenin Trkeye evirisi ube: skan 5 Kanunuevvel 229 Mbadele dolays ile Midilliden Ayvalka yannda getirdii 142 Resikoyundan hilaf- msaade Ayvalk Rsumat daresince 179 lira resm alnm olduundan mebni idaresine dair Komilizade Ali Muhlis tasyla reis-i arzuhal Ayvalk Kaymakamlna tasdiknamesi lafen takdim klnd. Mbadele Mukavelenamesinin Yirminci maddesi muhacirlerin hicretten menzul mallarn beraberinde gtrp veya nakil ettirmekte serbest olacaktr. Belediyeden ne har, ne arzuhal ne de hibir resm-i vergiye tabi tutulmayacaktr. Ve de icab gelen ianeler lzum geldike icra edilecektir. Ve neticesinin buyurulmas

97

98

99

100

101

102

103

272.11.24.126.17 Numaral Belgenin Yunancadan Trkeye evirisi 146. Madde Bilirkii Raporu Papadosta, Sulh Mahkemesinde bugn 12 Nisan 1927 Sal gn, saat 16.00da, aada belirtilen ahitler, Gera-Skopelonun eski sakinlerinden olup imdi Ayvalkta ikamet eden Hsn Rait Beyin yazl bavurusu ile ilgili bilirkiilik yapmak zere Papados Sulh Yargc Georgos Sarandakos ve Sulh Mahkemesi Katibi Satvros Papeftimiounun huzurunda hazr bulunmaktadrlar. Mslman kii ayrldktan sonra, ahide kimlii soruldu. sminin Dimitrios akirellis olduunu, Skopelosda doduunu ve ayn yerde yaadn, 50 yanda , ii ve Ortodoks Hristiyan olduunu, bavuruyu yapan kiiyi tandn ve bahsedilen konu ile ilgili hibir menfaat beklemediini syledi. Vatandalk Hukukunun 335. maddesi uyarnca ncil zerine yemin

ettikten ve bavuru konusu incelendikten sonra akrellis u ifadelerde bulundu; Skopelostan ayrldktan sonra Osmanl kkenli Hasan olu Ahmet Kocaba, emlakn Skopelos-Gerada brakmtr. Tanmaz emlaklar unlardr: 1) Tartis muhitinde ierisinde 1100 zeytin aac olan , 4000 altn lira deerinde 120 dekar zeytinlik. 2) Samiotes muhitinde ierisinde yaklak 300 zeytin aac olan, 900 altn lira deerinde 30 dekar zeytinlik. 3) Ayn yerde yaklak ierisinde 400 zeytin aac olan, 1400 altn lira deerinde 40 dekar zeytinlik. 4) giona muhitinde ierisinde 360 zeytin aac olan, 1000 altn lira deerinde 35 dekar zeytinlik. 5) Prinos muhitinde duvarlar ile evrili 28 dekarlk kk bir ev ve iinde 240 zeytin aacnn olduu 3000 altn lira deerinde bir tanmaz emlak.

104

6) Ayn yerde ierisinde 90 zeytin aacnn olduu, 950 altn lira deerinde 10 dekarlk emlak 7) Apidias Lakkos muhitinde 300 altn deerinde bir tarla Ayrca ayn sene aralnda, ayn dnem boyunca Ahmet Kocaban ei, smail Davut kz buradan ayrldktan sonra u tanmazlar brakt: 1) amlk ya da Kalivia muhitinde ierisinde 1000 zeytin aacnn olduu 1500 altn lira deerinde 100 dnm emlak. 2) Maneri muhitinde ierisinde yaklak 200 zeytin aacnn olduu 650 altn lira deerinde 20 dnm emlak. 3) Skopelos kynn iinde 1000 arn alana sahip 2000 altn deerinde iki ev Ayn ekilde, ayn sene ierisinde buradan ayrlan, mevzusu geen Ahmet Kocaban annesi Hasan ei Fatma Kocaba u tanmazlar brakmt. 1) Samiotes muhitinde ierisinde 380 zeytin aacnn olduu 1100 altn lira deerinde 35 dnm zeytinlik. 2) Apidias Lakkos muhitinde ierisinde incir aac, bir ev, bir kuyunun olduu 500 altn lira deerinde 20 dnm bostan 3) Kovalk muhitinde ierisinde 60 zeytin aacnn olduu 200 altn lira deerinde 3 dnm zeytinlik. Tanr Yardmcm Olsun! ( Kutsal ncili okuduktan sonra bilirkii raporunu imzalad.) Yemin eden : Dimitrios Par. akrellis) Bu konu ile ilgili olarak ikinci ahit de burada. Kendisine ahsna ait sorular soruldu. Ad Yorgos St. Hacistilyanu Skopelosta domu ve ayn yerde oturuyor. 59 yanda iftlik sahibi Hristiyan Ortodoks. Bavuru yapa kiiyi tanyor ve konu ile ilgili herhangi bir kar beklemiyor. Vatandalk Hukukunun 335. Maddesi gerei Kutsal ncil zerine yemin ettikten ve bavuru konusu incelendikten sonra u ifadeleri verdi: Osmanl kkenli Hasan olu Ahmet Kocaba, Kopelostan ayrldktan sonra Gerann Skopelos kynde u tanmaz emlaklar brakt :

105

1) Tartis muhitinde yaklak 1100 zeytin aacn evreleyen 4000 altn lira deerinde 120 dnm zeytinlik. 2) Samiotes muhitinde 400 zeytin acn evreleyen 1400 altnlara lira deerinde 40 dnm zeytinlik alan 3) Ayn yerde 300 zeytin aacn evreleyen 900 altn lira deerinde 30 dnm zeytinlik 4) lgiona muhitinde 360 zeytin aacn evreleyen 1000 altn lira deerinde 35 dnm zeytinlik 5) Prinos muhitinde duvar ile evrelenmi iinde kk bir ev, yaklak 240 zeytin aac olan 3000 lira deerinde 28 dekar tanmaz emlak. 6) lgiona muhitinde ierisinde 90 zeytin aacnn olduu 950 altn lira deerinde 10 dnm tanmaz emlak. 7) Alpidas Lakkos muhitinde 400 altn lira deerinde 15 dnm tarla Ayrca bahsi geen Ahmet Kocaban ei , smail Davut kz Aye Hanm da buradan ayrldktan sonra aada belirtilen tanmaz emlaklar brakmt: 1) amlk ya da Kalivia muhitinde 1000 zeytin aacn evreleyen 3500 altn lira deerinde 100 dnm zeytinlik 2) Skopelos ky iinde 409,6 metrekarelik alanda, 2000 altn lira deerinde iki ev Bununla beraber bahsedilen kii Ahmet Kocaban annesi, Hasan Kocaban ei Fatma Hanm da ayn dnemde ayrld ve u tanmaz emlaklar brakt: 1) Samiotes muhitinde yaklak 380 zeytin aacn evreleyen 1100 altn deerinde 35 dnm zeytinlik 2) Apidias Lakkos muhitinde bir ev, bir kuyu ve incir aalarn evreleyen 500 altn lira deerinde 20 dnm incirlik alan

106

3) Kovalk muhitinde ierisinde 60 zeytin aac olan 200 altn lira deerinde 3 dnm zeytinlik. 4) Skopelosun iinde iilebilir su, toprak ve dier alanlarn olduu 500 altn lira deerinde 300 arn lsnde bir ev. Kutsal ncilden blm okunduktan sonra onay ksm imzaland. Yemin eden Georgios Hacistilyanu Bu ifadeler dorultusunda ibu rapor okunduktan ve kabul edildikten sonra imzaland.

107

Yunanistan Cumhuriyeti Gera Noteri ve Tapu Memuru, Gera Blgesi Papados Sulh Mahkemesinin Osmanl kkenli Hasan olu Ahmet Kocaban emlaklar, tapu kayt defterleri incelendiinde, bugne kadar herhangi bir ipoteki olmad ya da herhangi bir haciz durumu ile karlamad ve nc bir kiinin karlar dorultusunda kullanlmad belgelendi. Bu nedenle, Trkiyenin Midilli Adas Konsolosluu Sekreteri Georgos Vlahopulosun bavurusu sonrasnda bu belge, gerektii gibi kullanlmak zere verilmektedir. Papados, 13 Temmuz 1927 Gera Tapu Memuru Dimitirios E. Gakas Gera Tapu Memuru Dimitrios Gakasn yasal imzas 14 Temmuz 1927de Asliye Hukuk Mahkemesi Yargc tarafndan onayland.

108

109

110

Trkiye Cumhuriyeti karesi vilayeti encmen daimisi adet 24 Hususi umumi ayvalk mekteplerine aid emlak ve akaratlar her musabk mekteplere terki ve heman emr verilmesi dahiliye vekalet celilesine hakkndadr. Ayvalk ahali-i kadimesi tarafndan ayvalkta mevcut mekatibin ihtiyacatn tatminde medar olacak derecede mahalli-i mearifete tahsis edilen emlak ve akarat 338. . Mbadile ehasa aid emlak ve akarat gibi de tevci .. ve tahsis olunmu olmasndan mezkur emlak ve akaratn saiki veh ile ayvalk mekteplerine tahsisi hususunda temin-i .. vekaleti Celileleri nezdinde teminatyla bulmak ve bunun husulne deyin ayvalk mekteplerine ait olan i bu emlak ve akaratn makam- ..varidatnn ayvalk mekteplerine ve mearif umumiyetine sarf husunda temin i meclis-i umumiye vilayeti ayvalk itasndan Ekrem bey tarafndan fi 25 kanun-i sani 1926 tarihli takriri istirham edilmi ve keyfiyet meclis-i umumiyenin 30. timasnda bil mzakere bu payede tahsisat yollanmaya fi 28 kanun-i sani sene 1926 ara ile karar verilmi olmala icra-y icabatna msaade cihetiyle arz olunur efendim . meclis-i umumiye vilayet reisi aza vali aza aza

111

Dahiliye vekaleti skan mdryet-i umumiyesi Lahik .. Muhacirin ubesi Mbeyyizi Evrak Numerosu ube Vrudu Adresi muhacirin 143.. tarih-i tesvid tarihi tebyiz karesi vilayet-i Umumiyesine

Msevvidi 47

Meclis-i umumi vilayetinin 28 tarafndan 926 tarihine 24 numaral mazbatasna cevaptr. Rumlardan metruk emval Yunanistann mbadil .. gelme ve orada mal terk etmi olan muhacirlere mahsus olduunu ayvalk mektebi ihtiyacatn katmak iin ahaliyi kadimesi tarafndan .. terk i evtan emlak ve akaratnda musabk iin her mekatibe tahsisi kabil olmayaca beyan olunur efendim.

112

113

114

115

Trkiye Byk Millet cra Vekilleri cra Vekilleri Heyeti Riyaseti Kalem-i Mahsus Mdriyeti Ankara 11.101929 Maliye Vekaletine stanbuldan Midilli Trk ve Mslman ahalinin ve dierlerinin fakir ve fukarann sena verecei mrur 10.10.1929 tarihli telgrafnamede Midilli ahalisinin zeytin mahsuln aalarnda brakarak Ayvalka nakline balanldna bahs ile orada Edremit Karyesinde bulunan emval-i metrukelerin zeytin mahsulatnn zararnn temin edilmesi ve ihale edilmi olanlarn her mucib-i mukavele igal edilmi hanelerde de tahliye edilerek gelecek muhacirine tevzi ve itas rica edilmektedir. Bu hususta lazm gelenlerin icrasn rica ederim efendim

cra Vekilleri Heyeti Reisi

116

Trkiye Byk Millet Meclisi cra Vekilleri Heyeti Riyaseti Kalem-i Mahsus Mdriyeti Ankara 22.10.1929 Mbadele mar ve skan Vekaleti Midilliden Ayvalka nakil olunan ahali-yi slamiyenin iskanlarna ve menba-y metrukenin tamiratna muktezi tahsisat havalenamesinin irsali ve emval-i metruke zeytinliklerinin bunlara tevzi hakknda Karesi Vilayetinin ektii telgrafnamenin lafen takdim klnd bahs ile zeytinlikler hakknda vilayetin evvelce vaki iar zerine keyfiyeti sureti tezkereyle Maliye Vekaleti Celilesine tebli edilmitir.

117

Trkiye Byk Millet Meclisi cra Vekilleri Heyeti Riyaseti Kalem-i Mahsus Mdriyeti Ankara 26.10.1929 Mbadele ve mar ve skan Vekaletine, Midilliden Ayvalka nakil olunan ahali-yi slamiyenin iskanlarna, iaelerine ve menba-y metrukenin tamiratna muktezi tahsisat- havalenamenin irsali ve emval-i metruke zeytinliklerinin bunlara tevzii hakknda Karesi Vilayetinin evvelce vaki iar zerine keyfiyet-i sureti melkuf tezkere ile Maliye Vekaleti Celilesine tebli edilmitir efendim. cra Vekilleri Heyeti Reisi

118

Halim Beyin ailesi Nfus Mbadelesi Karar ile Ekim 1923te Midilli Adasndan ayrlyor (Stratis Balaskas Arivi)

Ayvalk: Lesvos (Midilli) Adasndan gelen 1923 Mbadilleri Trk ocuklar retmenleri ile eski Yunan Okulu okulunda kszler Meryemi Kilisesinin Avlusunda (Stratis Balaskas Arivi)

119

Midilli Adasna G Eden Ayvalk Mbadilleri

120

Ayvalk Belediyesi Binas ve Kahveler- Gnmzde Ayn ekilde Muhafaza Edilmektedir

121

Ayvalk-Genel Grnm

19. Yzylda Cunda Adas

122

Ayvalkta Yer Alan Tabakhaneler. Mbadele esnasnda birok tabakhane misafirhane olarak kullanlmtr.

Hastane ve evresi

123

Ayvalk Akademisi-Cumhuriyet Dneminde Cumhuriyet lkokulu Olarak Hizmet Vermitir. 1950 Demokratik Parti Dneminde Yeni skan Planlanmas Nedeni le Yklmak Zorunda Kalmtr.

Bir Dnemler amlk Mevkiinde Bulunan Aya Nikolas Manastr

124

Aziz Yannis Kilisesi-Saatli Cami

Aziz Yorgos Kilisesi-narl Camii

125

Taksiyarhis Kilisesi-Cunda Adas

Yeni Cami-Midilli Adas

126

Ali Bey Adasnda 1 Eyll 1921de Yetimhane Adna Yaptrlan Hayrat

Midilli Adasnda Bulunan Moria Kynde Osmanl emesi

127

Osmanl mparatorluu Dneminde na Edilen Hamidiye Camii

128

19. Yzyla Ait Zeytinya Fabrikas

129

Papazn Saray, daha sonradan Yetimhane olarak kullanlm. Mbadele srasnda misafirhane olarak kullanlmtr.

130

Girit Adas Resmo Mbadillerinden Ali Onay

131

Midilli Adasnda Osmanl Dnemine Ait Hkmet Kona

Konak gnmzde Yunanistan Devletinin Ege Bakanl Olarak Hizmet Veriyor.

132

Midilli Adasnda na Edilen dadiye

dadiye Okulunun imdiki Hali. Midilli Adliye Saray Olarak Hizmet Veriyor

133

Midilli Adasnda Eski Trk Mahallesi Olarak Bilinen Yukar skele Mahallesi

134

Ayvalkta skan Derdi Vardr isimli makale Trk li, 2 Kanunuevvel l 341

135

KISALTMALAR A.g.e: A.g.m: B.C.A: B.K.K: B.k.z.: D.E.: Ad geen eser Ad geen makale Babakanlk Cumhuriyet Arivi Bakanlar Kurulu Kararlar Baknz Dokuz Eyll niversitesi

T.B.M.M: Trkiye Byk Millet Meclisi T.y : Tarih Yok

136

KAYNAKA AR VLER Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Bakanlar Kurulu Kararlar Katalou Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Toprak skan Genel Mdrl Katalou Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Arivi

RESM YAYINLAR
Dstur V, 3. tertip, Ankara, 1969 T.B.M.M. Zabt Ceridesi Devre: II, tima: I, c I, Ankara, 1961. T.B.M.M Zabt Ceridesi Devre: II, tima: I, c II, Ankara, ty T.B.M.M. Zabt Ceridesi Devre: II, tima: I, c. III, Ankara ty T.B.M.M. Zabt, Devre:II, tima: I, Cilt: VII, , Ankara, 1968 TBMM Zabt, Devre: II, itima: II, Cilt:Vll/l, Ankara, 1968 T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Devre: II, itima: II, c. Vlll/l, Ankara, 1975

SREL YAYINLAR A-GAZETELER Anadolu Ayvalk Hakimiyet-i Milliye kdam Tanin Trk li Vakit

137

B-DERG LER Atatrk Yolu Atatrk Aratrmalar Merkezi Dergisi Kebike Toplum ve Bilim

MAKALELER-K TAPLAR

Ahmad,

Feroz

Osmanl

mparartorluunun

Sonu,

Osmanl

mparatorluunun Sonu ve Byk Gler, Editr: Marian Kent, ev. Ahmet Fethi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, Aralk 1999 Aka, Doan, Ayvalk ktisadi Corafyas, lk Matbaas, stanbul, 1944 Akgn,Seil, Birka Amerikan Kaynandan Trk-Yunan Mbadelesi Sorunu, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri (20 Temmuz 1974e kadar), Genel Kurmay Basmevi, Ankara, 1986, Aktar, Ayhan, Trk-Yunan Mbadelesinin lk Yl Eyll 1922 Eyll 1923, Yeniden Kurulan Yaamlar 1923 Trk-Yunan Zorunlu Mbadelesi, Derleyen: Mfide Pekin, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, Ekim 2005 Aktar, Ayhan, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, letiim Yaynlar, stanbul, 2000 , , , , . ., s.16 Ar, Kemal, Byk Mbadele Trkiyeye Zorunlu G(1923-1925), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2000, stanbul

138

Ar, Kemal, 1923 Trk-Rum Mbadele Anlamas Sonrasnda Dergisi, Cilt:VI, say:18, Temmuz 1990 Aybars, Ergn, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Ercan Kitabevi, zmir, 2000 Arkan, Zeki, 1821 Ayvalk syan , Belleten C.LII,TTK, 1988, Ankara Avcolu, Doan, Milli Kurtulu Tarihi I. Kitap, stanbul Matbaas, 1974

zmirde

Emval-i Metruke ve Mbadil Gmenler, Atatrk Aratrma Merkezi

Augustinos, Gerasimos, Kk Asya Rumlar 19. Yzylda nan, Cemaat ve Etnisite, Ayra Yaynevi, stanbul, Kasm 1997 Bayraktar, Bayram, Osmanldan Cumhuriyete Ayvalk Tarihi, Atatrk Aratrma Merkezi ,2002 , Ankara Belli, Mihri, Trkiye-Yunanistan Nfus Mbadelesi, Ekonomik Adan Bir Bak , Belge Yaynlar , stanbul, 2004 Berkes, Niyazi, Trkiyede adalama, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2005 Cengizkan, Ali, Trkiyede Mbadele Konut ve Yerleim Politikas, Yeniden Kurulan Yaamlar, 80. Ylnda Trk-Yunan Nfus Mbedelesi, Derleyen: Mfide Pekin, stanbul Bilgi niversitesi, stanbul, Ekim 2005, apa, Mesut, Yunanistandan Gelen Gmenlerin skan-Atatrk Yolu- -Yl:3, Cilt:2, Say:5, Mays 1990 Edhem Eldem, Manfred Goffman, Bruce Masters, Dou ile Bat Arasnda Osmanl Kenti- Halep, zmir ve stanbul, (ev. Sermet Yaln), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, Eyll 2003 Ergeneli, Hilmi, 1919da Ayvalk Savunmas ile lgili Anlar, Belleten, Cilt: XLVIII, say 189-190, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankar, 1985 Erim, Hfz, Ayvalk Tarihi , Gney Matbaaclk, Ankara, 1948 Geray, Cevat, Trkiyede Gmen Hareketleri ve Gmenlerin Yerltirilmesi Amme daresi Dergisi, III/4 (Aralk 1970) Glasneck, Johannes, Kemal Atatrk ve ada Trkiye , Onur Yaynlar, Ankara,

139

1976 Grsoy, Melih, zmir Sanayinin Gemii ve Bugn, Son Yllarda zmir ve Anadolu Uluslararas Sempozyum Teblileri Hazrlayan: Prof. Dr. Tuncer Baykara, Akademi Kitabevi, zmir, 1994 Grel, kr Sina, Tarihsel Boyutlar inde Trk-Yunan likileri (1821-1993), mit Yaynclk, Ankara, 1993 Hatipolu, Murat Elefterios Venizelosun 1910 Ylnda ktidara Gelmesiyle Megali deann Kazand Yeni Kararkter, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri (20 Temmuz 1974e kadar) Genel Kurmay Basmevi, Ankara, 1986, Hatipolu, M. Murat, Trk-Yunan likilerinin 101 yl (1821-1922), Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara,1988 Helmerich, Paul C., Sevr Entrikalar, Byk Gler, Maalar, Gizli Antlamalar ve Trkiyenin Taksimi, ev. erif Erol, Sabah Kitaplar, stanbul, Mart 1996 skan Tarihesi, Hamit Matbaas, stanbul, 1932 Jaeschke Gothard, Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1986 I, : A- , , 1949 , , 20 , ,1990 , , , , , 1921

K , , , , , 1962

140

Koufopoulou, Sofia, Trkiyede Mslman Giritliler, Bir Ege Topluluunda Etnik Kimliin Yeniden Belirlenmesi, Egeyi Geerken 1923 Trk-Yunan Nfus Mbadelesi, Derleyen: Rene Hirschon, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, Nisan 2007, Kurat, Yulu Tekin, Osmanl mparatorluunun Paylalmas, Turhan Kitabevi, Ankara, 1986 Ktkolu, Mbahat, zmir Ticaret Odas Balarnda zmir, 1994 Ktkolu, Mbahat, Yunan syan Srasnda Anadolu ve Adalar Rumlarnn Tutumlar ve Sonular, Askeri Tarih Semineri Bildiriler Tarih Boyunca TrkYunan likileri (20 Temmuz 1974e kadar), Ankara, Genel Kurmay Basmevi, 1986 Ladas, Stephan, The Exchange of Miniorities Bulgaria, Greece and Turkey, New York, The Mac Millan Co., 1932 , , 1922 , , , 1989 Lozan Bar Konferans-Tutanaklar Belgeler (ev. S.L. Meray) , Takm: I , Kitap:I,II, ASBF yay., Ankara, 1969 Macar, Elin, Mbadele Aratrmalarnda Yeni Bir Kaynak: Dorothy Harrox Sutton Arivi, Yeniden Kurulan Yaamlar: 1923 Trk-Yunan Nfus Mbadelesi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2005 Mc Carthy, Justin, Osmanl Anadolu Topraklarndaki Mslman ve Aznlk Nfus- (Osmanl Anadolusunun Son Dnemi), ev. Kur. Kd. Alb. hsan Grsoy, Genelkurmay Basm Evi, 1995, Ankara, s.84 Mc Fee, A.L., The End Of The Ottoman Empire 1908-1923, Longman, New York, 1998 zmir Ticareti Son Yllarda statistiklerine Gre XX. Y.y zmir ve Anadolu Uluslararas

Sempozyum Teblileri Hazrlayan: Prof. Dr. Tuncer Baykara, Akademi Kitabevi,

141

Moral, Nail, Mtarekede

zmir nceleri ve Sonralar,

zmir Bykehir

Belediyesi Kltr Yaynlar, zmir, Aralk 2002 Mowat, R., B., A History of European Diplomacy, New York, Longman & Co., 1927 Nakracas, Georgios, Anadolu ve Rum Gmenlerin Kkeni, Kitabevi , stanbul, 2005 Polat, lknur, Trk-Yunan likileri erevesinde Rum Eitim Kurumlarnn Yeri ve nemi, nc Askeri: Trk Yunan likileri ( 20 Temmuz 1974e Kadar), Genel Kurmay Basmevi, Ankara, 1986 Psomiades, H. The Eastern Question: The Last Phase- A Study In GreekTurkish Diplomacy, Institute For Balkan Studies, , 1968 , . . , , , , 2000 , , , , 1994 Selek, Sabahattin, Anadolu htilali, Cem Yaynevi, stanbul, 1973 Sevin, Necdet, Osmanldan Gnmze Misyoner Faaliyetleri, Milenyum Yaynlar, stanbul, ubat 2002 Sonyel, Salahi, Trk Kurtulu Sava ve D Politika , TTK Yaynlar, Ankara, 1987 Svolopoulos, Konstantinos, Trk-Yunan Nfus Mbadelesine Giden Siyasal Sre, Kebike, say: 22, Ankara, 2006 Sylev, Mustafa Kemal Atatrk, Yayna Hazrlayan: Dil Dernei, 2005, Ankara , , , 1874. ( ), 1996 Teber, Serol, Gmenlik Yaants ve Kiilik Deiimi, Oberhausen, 1993

142

Tekeli, lhan, Osmanl mparatorluundan Gnmze Nfusun Zorunlu Yer Deitirmesi ve skan Sorunu, Toplum ve Bilim, 50 (Yaz, 1990) Toynbee, Arnold, The Westen Question in Greece and Turkey, A Study In The Contact Of Civilisations, Houghton Mifflin Company, New York 1970 Turan, mer Avrasyada Misyonerlik , Asam Yaynlar, Ankara, Ocak 2002 Veremis, Thanos Yunan Devletinde Siyasi Sreklilikler ve Yeniden Dzenlemeler, Egeye Geerken 1923 Trk-Yunan Zorunlu Nfus Mbadelesi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2006 Yetkin, G.-Yksel, M. Nurettin, Trk Dman Kanl Papazlar, Yksel Yaynlar, Ankara, 1964 Yldrm, Onur, Diplomasi ve G, Trk-Yunan Mbadelesinin teki Yz, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, Aralk 2006 Yorulmaz, Ahmet, Ayvalk Gezerken, Dnya Kitaplar, stanbul, 2004 Yeniden Kurulan Yaamlar, 80. Ylnda Trk-Yunan Nfus Mbadelesi, Derleyen: Mfide Pekin, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2005 29-30 Mays 1919, Milliyet stiklal Sava Gazetesi, Derleyen: mer Sami Coar

NTERNET
www.ime.gr ( ) www.mikrasia.lit.upatras.gr/html GREEK/slife.gr.html

143