YILDIZ TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

TOZ METALURJS YNTEMYLE RETLEN KESC ULARIN PROSES, YAPI VE MEKANK ZELLK LKLER

Metalurji ve Malzeme Mh. Ozan YILMAZ

FBE Metalurji ve Malzeme Anabilim Dal Malzeme Programnda Hazrlanan

YKSEK LSANS TEZ

Tez Danman

: Prof. Dr. Adem BAKKALOLU (YT)

STANBUL, 2006

NDEKLER Sayfa

SMGE LSTES ........................................................................................................................ v KISALTMA LSTES ............................................................................................................... vi EKL LSTES .......................................................................................................................vii ZELGE LSTES ................................................................................................................... ix NSZ....................................................................................................................................... x ZET ......................................................................................................................................... xi ABSTRACT .............................................................................................................................xii 1 2 2.1 2.2 3 3.1 3.2 3.3 4 4.1 5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 GR....................................................................................................................... 1 TOZ METALURJS............................................................................................... 2 Toz Metalurjisi Nedir? ............................................................................................ 2 Toz Metalurjisi Yntemi le Para malat Yntemi ................................................ 2 TAKIM ELKLERNN RETM...................................................................... 4 Takm eliklerinin Geleneksel Yntemle retimi.................................................. 4 Yksek Hz Takm eliklerinin Geleneksel Yntemle retimi.............................. 4 Yksek Hz Takm eliklerinin Toz Metalurjisi le retimi .................................. 7 GELENEKSEL TAKIM ELKLERNDE GELMELER .................................. 9 Genel Olarak Takm eliklerinden Beklenen zellikler ...................................... 10 SERT METAL TOZLARININ RETLMES..................................................... 12 Tozun Elde Edilmesi ............................................................................................. 14 Kartrma .............................................................................................................. 15 Sktrma (Presleme) ............................................................................................ 15 nsinterleme.......................................................................................................... 16 Sinterleme .............................................................................................................. 17 ii

5.6 5.7 5.8 6 6.1 6.2 6.2.1 6.3 6.3.1 6.3.2 6.3.3 6.3.4 7 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 8 8.1 8.2 8.3 9 10

Talama.................................................................................................................. 18 Bileme.................................................................................................................... 18 Sert Metallerin Snflandrlmas ........................................................................... 18 YKSEK HIZ TAKIM ELKLERNN SNTERLENMES ............................ 20 Sinterleme Mekanizmalar..................................................................................... 21 Sinterlemeyi Etkileyen Faktrler........................................................................... 21 Sinterleme Sresi ve Scakl............................................................................... 21 Sinterleme Atmosferleri ........................................................................................ 23 Karbon eriinin Etkisi ........................................................................................ 23 Oksijen eriinin Etkisi........................................................................................ 24 Silikon eriinin Etkisi......................................................................................... 24 Karbid Oluturucularnn Etkisi ............................................................................ 24 SNTERLEMEDE TAM YOUNLUK LEMLER.......................................... 26 Sinterleme evrimleri............................................................................................ 26 Deoksidasyon......................................................................................................... 26 stenitleme ............................................................................................................ 27 Tavlama ................................................................................................................. 29 Soutma ................................................................................................................. 29 Nitrasyon ............................................................................................................... 31 YKSEK HIZ TAKIM ELKLERNN ISIL LEMLER .............................. 32 Scak Takm eliklerinin Isl lemi.................................................................. 35 Mikroyapya Alam Elementinin Karmas ........................................................ 38 Yksek Hz Takm eliinin Mikroyaps ve Alam Elementlerinin elik zelliklerine Etkisi ................................................................................................ 39 FREZELEME N MEKANK SIKMALI ULAR........................................... 41 TORNALAMA LEMLERNDE KARILAILAN PROBLEMLER VE

ZMLER ........................................................................................................ 43 10.1 10.1.1 10.1.2 10.1.3 10.2 10.2.1 10.3 10.3.1 10.3.2 10.4 10.4.1 10.4.2 10.4.3 10.5 Tornalama Takmlar in Skma Sistemleri ......................................................... 44 P-Levyeli Skma Sistemi ....................................................................................... 44 M - Skma Sistemi ................................................................................................. 44 S - Vidal Skma Sistemi ....................................................................................... 45 Tornalama lemlerinde Takmlarn Seimi ...................................................... 46 Vibrasyona Hassas ler in Gz nnde Bulundurulmas Gereken Faktrler.. 47 Mekanik Skmal U Byklnn Seilmesi..................................................... 48 Kesme Derinlii..................................................................................................... 48 Gerek Kesme Boyu .............................................................................................. 48 Mekanik Skmal U eklinin Seilmesi ............................................................... 50 Mekanik Skmal U ekli..................................................................................... 50 Ke Radyusu Ve lerleme .................................................................................... 51 Kaba Tornalama .................................................................................................... 51 Sonu lemleri ...................................................................................................... 52 iii

10.5.1 11 11.1 11.2 12 12.1 12.2 12.3 12.4 12.5 13 14

Genel Tavsiyeler.................................................................................................... 52 KONU LE LGL YAPILAN BENZER ALIMALAR.................................. 54 Toz Metalurjisi Yntemi ile retilen Yksek Hz Takm eliinin Aktive Edici lavelerle Sinterlenmesi ......................................................................................... 54 Farkl Katlama Hzlarnda Tozlardan Elde Edilen Yksek Hz Takm eliinin Sinterleme Esnasndaki Faz Ve Yap Deiiklikleri ............................................. 58 DENEYSEL ALIMALAR................................................................................ 68 alma Plan ......................................................................................................... 68 Numune Hazrlama................................................................................................ 68 Presleme................................................................................................................. 70 Sinterleme .............................................................................................................. 71 Isl lemler ............................................................................................................ 71 METALOGRAFK ALIMALAR..................................................................... 72 SONULAR.......................................................................................................... 78

KAYNAKLAR......................................................................................................................... 81 ZGEM.............................................................................................................................. 83

iv

SMGE LSTES ap ae fz d1 n d la ap r fn Rmax Kesme Derinlii Frezeleme Genilii Di Bana lerleme Freze Kafa ap Devir Says (1/dak) Freze ap Kesme Boyu Kesme Derinlii Ayar As Ke Radyusu lerleme Deeri Maksimum Yzey Przll Deeri Porozite art Younluk Kompakt Younluk Gama Faz Beta Faz Yksek Krlma Dayankll Scaklk

s K1c T

KISALTMA LSTES T/M HSS HV MC MN MB MSi HIP M HRC PVD S Z V P HB CVD Toz Metalurjisi High Speed Steel Hardness Vckers Metalkarbr Metalnitrr Metalbromr Metalsilizit Hot Isostatic Press Metal Hardness Rockwell Physical Vapor Deposition Kesici Kenar Dayanm Derin Noktalara Ulaabilirlik Vibrasyon Eilimi G Sarfiyat Hardness Brinell Chemical Vapor Deposition

vi

EKL LSTES Sayfa ekil 5.1 ekil 6.1 ekil 6.2 ekil 7.1 Sinterleme ncesi sert metal tozlarn preslenmesi ............................................. 16 M2 Yksek hz eliklerinin sinterleme erisi(Klar,1990).................................. 22 Sinterleme younluu, sinterleme zaman ve sinterleme scakl arasndaki ilikiler(Klar,1990) ........................................................................................... 22 Sinterleme operasyonu srecinde toz metalurjisi rnlerinin younluk, mukavemet, sneklik gibi dier yntemlerle retilen mamllerin zelliklerine oranla zamanla deiimi ve mikroyaplar........................................................ 26 Yksek hz eliklerinin tam youn sinterlemesinde sinterleme evrimleri ...... 28 M2nin Sinterlenmi mikroyaps zerinde karbon ieriinin etkisi(Klar,1990)30 Sinterlenmi M2 eliinin karbid morfolojisi zerinde %0.05 Bnin etkisi,(x250)(Klar,1990) ................................................................................... 31 P-Levyeli skma sisteminin ematik grnm ............................................... 44 M Skma Sisteminin ematik Grnm......................................................... 45 S-Vidal skma sisteminin ematik grnm(Bhler,2003)........................... 45 Tornalama takm balama sistemi .................................................................. 46 Vibrasyon artnn, kesici u eimine etkisi ................................................... 47 Kenar boyutunun kesme derinliine etkisi....................................................... 48 eitli skma sistemlerinin gerek kesme boylar(Bhler,2003) .................... 49 U geniliinin kenar dayanm ve g serfiyatyla ilikisi ............................. 50 Yzey przllnn teorik hesabnda kullanlan deerler............................ 52 zotermal tavlama srasnda (1)1180c, (2)1200c scaklkta sinterlenmi malzemelerin younluklarnn yzde deiimi(Baglyuk,2002)........................ 55 Sinterlenmi ingotlarn younluunun (a), ve greceli hacim bzlmesinin (b) 1180, 1200 ve 1220C Sinterleme scaklklarnda balang kompakt younluuna olan ball ............................................................................... 56 Konvansiyonel spreyleme (x600) ile elde edilen R6M5F3 dzeyinde yksek hzl demir tozlarnn mikro yaps.................................................................... 61 vii

ekil 7.2 ekil 7.3 ekil 7.4 ekil 10.1 ekil 10.2 ekil 10.3 ekil 10.4 ekil 10.5 ekil 10.6 ekil 10.7 ekil 10.8 ekil 10.9 ekil 11.1 ekil 11.2

ekil 11.3

ekil 11.4

Konvensiyonel olarak spreylenmi tozlardan yaplan HSS kompaktlarn mikro yaps. Aralk -630+50m, sinterleme rejimi: (a) 1180 oC, 30 dakika, (b) 1160 o C, 120 dakika, (c) 1180 oC, 120 dakika; Aralk -100+50 m, sinterleme rejimi: (d) 1200 oC, 120 dakika, (e) 1220 oC, 120 dakika, (f) 1240 oC, 30 dakika. Byltmeler. (a,b,c) 600; (d,e,f)900 ................................................................. 63 Konvensiyonel spreyleme ile elde edilmi R6M5F3 dzeyinde kompakt, yksek hzl elik tozlarnn DTA Erileri: Aralk (1) -160+50, (2) -630+50, (3) -630+315 m (4) zel dkm...................................................................... 64 Deiik yntemlerle hazrlanan yksek hzl R6M5F3 eliklerinin scaklk bamllklar (1) Denprospetsstla Tesisi (2) Ukrayna Ulusal Bilimler Akademisi Malzeme Bilimi Konular Enstits, (3) Standart GOST 19265-7365 Vickers sertlik lm cihaz.............................................................................. 72 Magnetik sertlik (HC) lm cihaz................................................................. 72 Sinterleme sonras SB30 tozlarnn mikro yaps............................................. 73 Sinterleme sonras EB40 tozlarnn mikro yaps............................................. 74 Sinterleme sonras HB20 tozlarnn mikro yaps ............................................ 75 Sinterleme sonras HB10 tozlarnn mikro yaps ........................................... 75

ekil 11. 5

ekil 11.6

ekil 13.1 ekil 13.2 ekil 13.2 ekil 13.3 ekil 13.4 ekil 13.5

viii

ZELGE LSTES Sayfa izelge 3.1 izelge 3.2 izelge 3.3 izelge 7.1 izelge 8.1 izelge 8.2 izelge 8.3 izelge 8.4 izelge 9.1 izelge 9.2 Geleneksel Yntemle Takm elii retimi........................................................ 6 Gaz ile atomize edilmi yksek hz takm elii tozlarnn bileimi ................... 8 Yksek hz takm eliklerinin toz metalurjisi ile retiminin akm emas........... 8 Birka yksek hzl elikte tipik sinterleme scaklklar ve bileimleri ............ 29 Takm eliklerinin sl ilemi............................................................................. 32 Yksek hz takm eliklerinin sl ilemi kaba tala ilemi bitmi paralar ...... 33 Sinterlenmi yksek hz eliklerinde tuz banyosu sertlemesinin tavsiye edilen koullar ............................................................................................................ 37 Ticari Sinterlenmi M2, M35 ve T15 yksek hz eliklerinin tipik mekanik zellikleri .......................................................................................................... 39 Frezeleme ilemlerinde karlalan problemler ve zmleri.......................... 41 Frezeleme terimleri ve formlleri ..................................................................... 42

izelge 10.1 Tornalama ilemlerinde karlalan problemler ve zmleri(Bhler,2003)... 43 izelge 10.2 izelge 10.3 izelge 10.4 izelge 11.1 izelge 12.1 izelge 12.2 izelge 13.3 izelge 13.4 izelge 13.5 Kesme derinliinin, ayar as ile gerek kesme boyunun hesaplanmas ........ 48 U radyusuna gre maksimum ilerleme deerleri............................................ 51 lerleme ve u radyuslarna bal olarak bulunan Rmax deerleri ..................... 53 R6M5F3 dzeyinde yksek hzl toz kompaktlarn 1180 0Cde 1 saat boyunca sktrma ve topaklatrma sonrasndaki zellikleri......................................... 62 Deneylerde Kullanlan Sert Metal Kesici Ularn Kimyasal Bileim izelgesi70 Deneylerde Kullanlan Sert Metal Kesici Ularn Kimyasal Bileim Grafii . 70 Deneylerde kullanlan sert metal kesici ularn sinter sonras sertlik ve dayanm deer izelgesi.................................................................................... 76 Deneylerde kullanlan sert metal kesici ularn sinter sonras sertlik grafii .. 76 Deneylerde kullanlan sert metal kesici ularn sinter sonras eme dayanm grafii................................................................................................................ 77

ix

NSZ Tezimi oluturmamda byk yardmlarn grdm, deneysel almalarda her trl destei esirgemeyen ve sonsuz sabrla benimle ilgilenen Sn.Kerim Erturula, bilimsel aratrmalara yardmc olan BHLER SERT MADEN ve TAKIM A..ye ve bana firma bnyesinde deneysel alma yapabilme imknn salayan Sn. Erdem ireliye teekkr ederim. Tm hayatm boyunca olduu gibi, yksek lisans renimim sresince de yanmda olan; sevgilerini ve desteklerini hep yanmda hissettiim babama ve aabeyime teekkr ederim. Bu tezi hazrlamamda her an yanmda olan ve bana destek veren Yk. Mh. H.Derya Afacana teekkr ederim. niversite hayatmn her annda, lisans ve lisansst eitimim sresince sonsuz bilgi ve tecrbelerinden faydalandm, sonsuz sabryla bana destek veren, deerli hocam Prof. Dr. Adem Bakkaloluna teekkrlerimi ve sayglarm sunarm.

ZET Kesici takmlar, sert metallerin ekillendirilmesinde kullanlan, yksek kaliteli, hassas boyuta sahip, ileri teknoloji malzemeleridir. Kesici takm ularnn retimi srasnda takmn kullanlaca artlar, malzeme seiminde nemli yer tutar. Kesici takm malzemelerinden beklenen ortak zellikler; sertlik, anma dayanm, menevi kalcl, tokluk ve ekonomikliktir. Yksek hz takm elikleri sinterleme mekanizmalar, difzyonun salanmas iin nemli bir parametredir. Bu yzden kontroll bir sinterleme ile istenilen mekanik deerler elde edilir. Isl ilemler ile para istenilen en iyi mekanik zelliklerine ulam olur. Son olarak da kimyasal kaplama ilemleri ile nihai para retilmi olur. Uygun takm malzemeleri veya kesici takmlarn kullanldklar ortamdaki malzeme ile temaslarnda ykselen scaklktan etkilenmemeleri salanabilir. Bu sayede daha uzun kullanm mr ile ekonomiklik de salanm olur. Bu almada takm eliklerinin geleneksel yntemle ve toz metalurjisi yntemiyle retim prosesleri hakknda bilgi verilmi; proseslere etki eden faktrler incelenmitir. TM ile retilen paralarn mikro yaplar, proses ve mekanik zellikleri arasndaki ilikileri gzlemlenmitir. eitli kesici ular incelenmi, bileimin ve sl ilemlerin parann mekanik zelliklerine etkileri deneysel verilerle desteklenmitir.

Anahtar Szckler: Yksek hz takm elii, sert metal, sinterleme, kesici takm

xi

ABSTRACT Cutting tools are the high technology materials, which are used for forming the hard metals that have high quality and high precision in dimension. During the producing of cutting tools, the atmospher of the working area is very important to choose the correct material. The common properties that are waiting from cutting tools are; hardness and red hardness, wear resistance, toughness and economical cost. Sintering mechanism of high speed steels is the most important parameter for the diffusion. Therefore, the mechanical values those are expecting from the materials can be obtained by controlled sintering. The tool is obtained the best mechanical properties by the heat treatments. Finished tool is obtained after the last step, CVD, treatments. Choosing of correct tool steels and cutting tools can protect the effects of high temperature due to friction. This will make the tools life longer and by the way economic cost can be obtained too. In this study, production method of the cutting tools by PM method and conventional method were given; the facts which affects the processes were examined. The microstructure of the samples, process and mechanical properties of them were observed which produced by PM. Various cutting tools were examined, the mechanical properties of the compounds and heat treatments were backed up with the experimental results. Keywords: High speed tool steels, hard metal, sintering, cutting tool

xii

1 1. GR

Takm elikleri talal ve talasz imalatta kullanlan, souk veya scak haldeki i parasn kesme, dvme ve sktrma yntemlerinden biri veya birka ile biimlendirilen yksek nitelikli eliklerdir. Sinterlenmi karbrden mamul sert plaket kesici takmlar ise yksek hzda kesme ilemlerinde kullanlan kesici takmlardr. Bunlardan beklenen genel zellik, soukta ve scakta (600C ye kadar) kesme svs kullanmakszn formunu koruma, yani kesicilik zelliini kaybetmemesidir. Bu amala ncelikle sertliini korumas istenir. kincil olarak alma koullar gz nne alndnda darbelere veya titreimli koullara kar dayan baka bir deyile tokluk zelikleri aranr. Temel alam elementleri W, Mo, V ve Codur. Kullanm yerleri; tm kesici takmlar

(matkap ular, torna kalemi, freze baklar, planya kalemi, rayba, klavuz takmlar vb.). Kesici sert metaller geleneksel yntemle ya da toz metalurjisi yntemi ile retilirler. Toz metalurjisi ile retimde geleneksel yntemle elde edilmesi mmkn olmayan karmak ekilli paralarn da yksek saflkta retimi mmkndr. Toz metalurjisi yntemi ile retimde parann preslenmesi, sinterlenmesi ve sl ilemler grerek kullanma hazr hale gelmesi esastr. Gnmzde sert metallerin toz metalurjisi yntemiyle retilmesi mekanik zellikleri geleneksel yntemden daha ileri bir noktaya tamtr. Esnek retim kolayl, retimin her an kontrol edilebilir olmas ve paralarn dayanmlarnn geleneksel yntemden zaman zaman iki kat daha iyi sonular vermesi toz metalurjisini sert metal retiminde bir adm ne karmaktadr.

2 2. TOZ METALURJS

2.1.

Toz Metalurjisi Nedir?

Teknolojinin ilerlemesi ile toz metalurjisinin nemi gnden gne artmaya balamtr. zellikle ingot dkm ile istenen ekle getirilemeyen ve plastik ekil verme ile yeterince iyi zellikler elde edilemeyen malzemelerin retiminde kullanlmaktadr. Toz metalurjisinin amac; metal ve metalsel alamlarn tozlarn ergitmeden, basn ve scaklk yardmyla, dayankl cisimler haline getirmektir. Sinterleme denilen bu ilem, ergitmenin yerini tutmakta ve kullanlan metal tozunun ergitme scaklnn altnda bi scaklkta ilem yaplmasdr. Ergitme scakl yksek olan metallerin retiminde kolaylklar salamaktadr. Ayrca dkmdeki oksidasyon, segregasyon, gaz absorbsiyonu, yksek younluk farkndan dolay alam glkleri gibi birok sorun, toz metalurjisi ynteminde ortadan otomatik olarak kalkm olur. Toz metalurjisi, dkmle karlatrldnda; kalite, tolerans kontrol, anma dayanm bakmlarndan daha stn bulunmakta ve birok dkm hatalarn ortadan kaldrmaktadr. T/M paralarnda ok daha az mekanik tala kaldrma ileminin bulunmas tala ve hurda kaybn da minimuma indirmektedir. Toz metalurjisinin en nemli avantaj deiik bileiklerden ya da byk fiziksel farkllklar gsteren elementlerden malzeme retilebilmesidir. Gnmzde en byk dezavantaj greceli olarak deerlendirilebilecek olan yksek maliyetidir. Para boyutunun ve arlnn snrl olmas da gz nne alnmas gereken dier bir dezavantajdr(Bakkalolu,2000). 2.2. Toz Metalurjisi Yntemi le Para malat Yntemi

Toz metalurjisi ile para retimi, metal tozlarnn preslenmesi, sktrlmas ve elde edilen paralarn uygun scaklkta ve redkleyici bir atmosferde frnlanmas ile salanr. Klasik olarak toz metalurjisi retim aamalarn drt admda inceleyebiliriz. Bunlar; 1) Toz karm hazrlama 2) Presleme

3 3) Sinterleme 4) Kalibrasyon olarak tanmlanabilirler. lk olarak, nceden saf veya alaml olarak retilen metal tozlar harmanlanr, istenilen kimyasal kompozisyon elde edilir. Bu harman iyice kartrlp homojen bir karm elde edilir. Bu karmn hazrlanmas srasnda kalp mrn arttrc yalar da kullanlr. Presleme prosesteki ikinci admdr. Burada yksek basnla tozlar sktrlrlar. Bu sktrma zaman zaman dorudan elde edilmek istenen parann eklini verecek ekilde, bazen de byk bir para eklinde olur. Bu byk tek para nsinterden sonra ekil almaya hazrlanr. Pres sonras malzeme sertlii ok da fazla olmad iin dikkatle muhafaza edilmelidir. Frnlama srasnda sktrlan paralar zel frnlarda sinterlenerek dayanm kazanrlar. Bu sinterleme kontroll atmosferde gerekleir. Sinterlemeden sonra eitli nihai ilemler gerekletirilir. Bu ilemlere kaplama, talama, bileme rnek olarak gsterilebilirler. zellikle hassas l gereken paralar da tolerans aral ok dktr. Bu yzden yalama ile bir kalibrasyona tabi tutulur. Sinter malzemelere dier yntemlerle elde edilen paralara uygulanan tm sl ilemler uygulanabilir(Bakkalolu,2000).

4 3. TAKIM ELKLERNN RETM

3.1.

Takm eliklerinin Geleneksel Yntemle retimi

Takm eliklerinin retimi srasnda genellikle elektrik ark frnlar ile indksiyon frnlar kullanlmaktadr. Elektrik ark frnlar bu retimin yaklak %90lk ksmn kaplamaktadr. ok az da olsa vakum ark ve elektrik cruf ergitmesi yntemleri de kullanlmaktadr. Takm elii nce istenilen uygun kimyasal bileime ulatrldktan sonra ingotlar halinde dklrler ve daha sonra haddeleme ve dvme ilemleri ile ekillendirilip, tavlama ilemi ile nihai yaplarna ularlar. Yksek hz takm eliklerinde ise alam elementlerinin okluu dolaysyla bu retim sonras ilemler, scak halde gerekletirilir. Yani ksaca scak haddeleme ve dvme yaplr. retim aamalar ok fazla ve karmaktr. Her aamada kontrol altnda tutulmas gerekmektedir. Bu sebepten tr retim esnasnda istenmeyen hatalarn oluma ihtimalleri yksektir. Bu hatalarn en sk rastlananlar; youn primer karbrler ve dkm boluklar, metalik olmayan S ve oksit tr kalnt ve empriteler, haddeleme ve dvme esnasnda oluan mekanik segregasyon, mekanik ev sl ilem srasnda oluan atlaklar ve dekarbrizasyon olarak belirtilebilir(ep,1993). 3.2. Yksek Hz Takm eliklerinin Geleneksel Yntemle retimi

Tm takm eliklerinin retimi hemen hemen ayn prosesi iermektedir. Byk bir ksm elektrik ark frnlarnda, bir ksm ise indksiyon frnlarnda retilirler. Takm elii nce uygun kimyasal bileime ulatrlr, daha sonra da ingot olarak dklr. Scak haddeleme veya bazen souk haddeleme yapldktan sonra da tavlama ilemleri ile son hale getirilirler. Yksek hz takm elikleri yksek alam elementlerinden dolay scak olarak haddelenir. Bunun nedeni haddeleme srasnda yksek kuvvetlere gereksinimin kalmamasn salamaktr. retim aamalar ok kark ve her admda kontrol gerektiren parametrelerden olumaktadr. Bu nedenle istenmeyen hatalara sklkla rastlanmaktadr(ep,1993).

5 Bu hatalarn en nemlileri; Youn primer karbrler ve dkm boluklar Metalik olmayan kkrt ve oksit tr kalnt ve empriteler Haddeleme ve dvme esnasnda oluan mekanik segregasyon Mekanik ve sl ilem esnasnda oluan atlaklar ve karbrizasyon olarak saylabilir.

Bu kuramsal ksm sinter karbr kesici takmlarnn mukayese edilmesi bakmndan verilmitir. Bu grnt retim prosesi asndan izelge 3.1de ak diyagram ile verilmitir.

izelge 3.1 Geleneksel Yntemle Takm elii retimi

FERRO ALAIMLANDIRMA, NGOT+FERRO ALAIM,HURDA

HDROJEN, OKSJEN, AZOT GAZLARINI AYIRMA BLEM AYARLAMA (1500-1720C) a)ELEKTRK ARK FIRINLARI b)NDKSYON FIRINLARI c)ELEKTRK CURUF ERGTME FIRINLARI d)VAKUM FIRINLARI

OKSDASYONDAN DOLAYI TOPLAM %6LIK KAYIP

NGOT(0.5-3 TON) TAVLAMA (1000-1230C)

HADDELEME DVME, (1040-1150C)

TAVLAMA (800-900C)

TOPLAM %26LIK MALZEME KAYBI

SON RNLER N SICAK VE SOUK EKME

LENEREK EKLLENDRME

GERLM GDERME (600-700C)

ISIL LEM (700-900, 900-1250C, 300-500C)

7 3.3. Yksek Hz Takm eliklerinin Toz Metalurjisi le retimi

Geleneksel metalurjik yntemlerle meydana gelen mikroyap hatalarndan kurtulmann yollarndan birisi de toz metalurjisi ile retim yapmaktan gemektedir. Toz metalurjisi ile retim, uygun toz retimi ile balar. retilen bu tozlar alamlandrlarak ya olarak ekillendirilir ve sinterleme ilemlerine tabi tutularak sertletirilir. Yksek hz takm elii tozlar genellikle hammaddelerden veya hurdalardan indksiyon ergitme ile gaz atomizasyonu teknikleri kullanlarak retilir. Su pskrtlerek atomize edilen tozlar daha sonra oksit giderme ilemine tabi tutulurlar. Yksek hz takm elii tozlar atomize sonras 3000ppmlik oksijen ierii 1000ppme drlm olur. Su ile atomize edilen tozlar ekilsiz ve yksek oksijen ieriine sahip malzemelerdir. Sk paketleme ve ya presleme zelliklerini gelitirmek iin uygulamada vakumda oksit giderme ileminden sonra tavlama yaplmaktadr. Oksit giderme ilemlerinde oksijenli indirgeyici olarak C kullanlrken, Hidrojen de kullanlabilecek dier bir alternatiftir. 1000Cde indirgenen toz paracklar 600C scakla kadar olduka yava soutulduktan sonra oda scaklna kadar hzlca soutulabilmektedirler. Tavlama ilemi sonrasnda sertlik yardan fazla (700HVden 300HVye) dmektedir. Bu da ekillendirilebilirlii arttrmaktadr.. Gaz ile atomize edilen elik tozlarnn kresel ekle sahip olmas sinterleme esnasnda daha iyi bir paket olumasnn yan sra 200ppmin altnda oksijen iermesi de nemli avantaj salamaktadr. Tozun Oksijen ierii yannda S, P gibi dier empritelerde de temizlik asndan byk avantaj salamas dikkat edilmesi gereken bir zelliktir. Tam younlua ulama esnasnda yapda bulunan Mo, V ve W gibi kararl karbr yapclar olduu ve buna sv faz sinterlenmesi ile ulalabildii grlmtr. Bu alam elementlerinin bileim ierisindeki dalmlar izelge 3.2de verilmitir. Tam younlua ulama srasnda ya younluk, sinterleme scakl ve sresi, kimyasal bileim, gzeneklilik, tane boyutu ve dalm gibi etkin sre parametreleri vardr(ep,1993). Ya ekillendirilmi paralar sinterleme scaklna olduka yava karlmaktadr. Bu nedenle kullanlan vakum frnlar olduka uzun yaplmlardr. Ya ekillendirilmi paralar

8 oksit giderme aamasnda 0.5-5.5C/dak. hzla stlmaktadr. Oksit giderme ilemi tamamlandktan sonra sinterleme kademesine dk stma hzlar ile klmaktadr. Bylece amalanan teorik younluun %98ine ulalmaktadr. Durum ak emas biiminde izelge 3.3.de verilmitir. Sinterleme aamasnda sv fazn oluumu, aamada gerekleir. Bunlar; Yeniden dzene girme Eriyik oluturma ve yeniden kelme Kat halde yaynma

safhalardr. Yksek hz takm eliklerinde sv faz sinterlemesi iin yaplan almalarda, younlamann, yeniden dzene girmesi esnasnda gerekletii grlmtr. Burada tanelerin ksmi erimesi ile deforme olmasndan dolay taneler yzey enerjilerini minimum yapmakta bylece younluk art salanmaktadr. Eriyik ve yeniden kelme aamas yksek hz takm eliklerinin sinterlenmesinde nemli olmamakla beraber W gibi ar alamlarn sinterlenmesinde nemli rol oynamaktadr. Yksek hz takm eliklerinde oluan sv fazlarn bileimi kat faza yakn, dierlerinde ise olduka farkldr. Burada karbrlerin ve tanelerin byme hzna gre olduka yksektir. Bu nedenle sinterleme esnasnda tane bymesi gibi istenmeyen oluumlarn meydana gelmesi, tam younlua ulamak ve optimum mikro yaplar elde etmek iin sinterleme scakl ve sresi dikkatli seilmelidir. izelge 3.2.Gaz ile atomize edilmi yksek hz takm elii tozlarnn bileimi BLEM,% C Cr W Mo Co Fe M2 0,85 4,15 6,30 5,00 1,85 kalan M3 1,20 4,10 6,00 5,00 3,00 kalan M4 1,10 3,75 1,50 9,50 1,15 Kalan T15 1,60 4,40 12,50 ..... ..... kalan

izelge 3.3 Yksek hz takm eliklerinin toz metalurjisi ile retiminin akm emas

HAM MALZEMELER

ELEMENTER VEYA ALAIM METAL TOZLARI

LAVELER (KALIP YALAYICILAR, GRAFT)

KARITIRMA

EKLLENDRME

SICAK SIKITIRMA ZOSTATK, EKSTRZYON, KALIP SIKITIRMA, PSKRTME, SNTERLEME

SOUK SIKITIRMA KALIP SIKITIRMA, ZOSTATK, HADDELEME, ENJEKSYON KALIPLAMA, SLP DKM

SNTERLEME VAKUM VEYA ATMOSFER STEE BALI RETM BASAMAKLARI TAM BOYUTA GETRME, TEKRAR PRESLEME, TEKRAR SNTERLEME, DVMESIKITIRMA, NFLTRASON, YA EMDRME

STEE BALI RN BTRME BASAMAKLARI ISIL LEM, KAPLAMA, LEME, BUHAR LEME, SICAK SOSTATK PRESLEME

4.

BTM RN GELENEKSEL TAKIM ELKLERNDE GELMELER

10 Takm eliklerinin geleneksel retim teknolojisi ingot dkm ve arkasndan yaplan termo mekanik ilemlere dayanr. Souk i takm eliklerinde geleneksel metalurji ile gerekletirilebilecek retimin belirli snrlar vardr. Kimyasal bileimin oluturulmas srasnda alamlamann belli bir orann zerinde mmkn olmay, karbr dalm homojenliinin snrlarnn belirli deerleri geememesi ve yapsal temizlik snrlar bu snrlarn en dikkat ekici olanlardr(Ding,2001). Bu snrlarnn almas iin TM ve pskrtme biriktirme ( sprey forming) kullanlmaktadr. Bu yeni alma yntemlerinin yannda geleneksel yntem de bu konuda gelimeler gstermeye balamtr. Bu gelimelerinin en nemlilerinden birisi de yatay srekli dkm teknolojisidir. Bhler tarafndan gelitirilen yntemde 1.2080 (X210Cr12) gibi souk i takm eliklerinin karbr dalmnda iyiletirmeler rapor edilmitir. Basnl Curuf Ergitme (PESR) de ayn ekilde Bhler tarafndan gelitirilen bir baka yntem olup anma direncini arttrmak iin %6N elik iine sokulmaktadr. Bu uygulama daha ok martenzitik eliklerde olup, yksek N katks, anma direncini arttrrken korozyon direncini drmeme hedefine yant vermektedir. 4.1. Genel Olarak Takm eliklerinden Beklenen zellikler

Takm eliklerinden beklenen en temel zellikler unlardr; Yksek sertlik ve anma dayanm ekillendirilebilecei malzemeden daha dayankllk ve sertlik Sertleebilirlik Normal ve yksek scaklkta kesicilik kabiliyetini uzun sre koruma Ani darbelere ve titreimlere kar dayankllk yi tokluk deerleri Korozyon dayankll Isl oklara kar dayankllk Yalnzca oda scaklnda deil, ileme scaklnda da takm i parasndan daha yksek sertlik(zdemir,2000)

11 Aralkl kesme ilemlerinde(frezeleme) grlen mekanik oklardan (darbeli

yklemeden) sonra ilevini yrtebilmesi iin yeterli toklua sahip olmak (nk takmlarda, sert fazlar ieren paralarn talal ilemesinde dahi mekanik oklar meydana gelebilir.) Takmlar, aralkl kesme ilemlerinde hzl snma ve souma meydana geldiinden yksek termal ok direnci (yetersiz olan tokluk ve termal ok direnci, takm ucunda kk paralarn kopmasna ve hatta takmn krlmasna neden olur.) parasna dk yapma. (dk sertlik ve i parasna yksek yapma, takm eklinde distorsiyona, takm burnunun ktlemesine, serbest yzey ve krater eklinde takm anmasna neden olduu iin istenmez.) paras malzemesinde, takm malzemesinin difzyonu ile hzl anma meydana gelir; bu nedenle i paras iinde takmn znrlnn dkl nemlidir (Ahlat,1998).

12 5. SERT METAL TOZLARININ RETLMES

Bu tozlar ounlukla kesici takmlar gibi sert metallerin retiminde kullanlrlar. Bu tozlar; Metalkarbr (MC) Metalnitrr (MN) Metalbromr (MB) Metalsilizit (MSi) tozlardr. Avrupada sert metal adn tayan sinterlenmi karbrler, balayc malzemeleri kobalt olan WC, TiC ve TaC karbrlerinden sinterleme yoluyla elde edilen malzemelerdir. Bu ilemde W, Ti ve Ta karbrlerine, toz haline getirildikten ve istenilen oranda kartrldktan sonra preslerde yaklak 4000-5000atm. basn altnda n ekil verilir. Daha sonra elektrik ark frnlarnda 900-950C scaklkta nsinterleme yaplr, buradan ktktan sonra talama yoluyla son ekil verilir ve 1400-1600Cde nihai sinterleme yaplr. ok sert, ykek scakla ve anmaya dayankl, yksek alma scakl ve kesme hzna sahip bu malzemeler gnmzde gittike daha ok kullanlmaktadr(Bakkalolu,2005). Sert metal tozlarnn retiminde ncelikle retilmek istenen toz karmnn ayarlanmas gereklidir. Toz karmnn ierisinde bulunan Co, TiC, TaC, NbC gibi alam elementleri stn mekanik zelliklerinin kazanmnda ve malzemenin retimi aamasnda ekillendirilmesinde nemli yer tutmaktadr. retilen metal tozlar kartrclar yardmyla homojen bir yap haline getirilir. retim esnasnda su ile atomize edilen bu tozlar koruyucu atmosferde kontrol altnda tutulurlar. Bunun nedeni oksitlenmenin istenmemesidir. Daha sonra cidarlara arpan tozlarn incelmesi veya klmesi ile tozlar istenen boyuta ularlar. Bu srada 0.5-0.1 mikron aralnda eleklerden geirilerek istenen tane boyutu salanm olur. Elde edilmi olan toz karmnn en nemli taraf her tarafnda homojen bir yapya sahip olmas ve de inceliinden dolay kalbn her yerine rahata akabilecek ya da kayabilecek zeliini korumasdr. Bylece en sivri ulara dahi ulamak ve parann eklinde hassasiyeti salamak mmkn olacaktr. Bu karm daha sonra souk preslemeye tabi tutulur. Burada iki seenek vardr. stenen malzemenin kalb hazrlanarak retim yaplabilir ya da nce toplu bir pres yaplp daha sonra bu toplu presten elde edilmi olan kalp nsinterlemeye sokulup elde

13 edilen yap kesilerek ya da torna ve freze kullanlarak istenilen ekil verilebilir. ekil verildikten sonra sinterleme iemi uygulanr. 1500C gibi bir scaklkta malzeme yaklak olarak 1 gn sre ile sinterlenir. Sinterleme ileminden sonra talama ve bileme ilemleri ile yzey istenilen nihai ekle yaklatrlr. Burada elde edilen para son olarak kaplama yaplarak kullanlacak hale getirilir. Atomizasyon ile toz elde edildikten sonra, istenilen toz retimine balanr. Burada kullanlan tozlarn srekli kontrol altnda tutulabilmesi iin toz bileiminin takibi gereklidir. Sahip olunan toz bileimi ile elde edilecek paralar bellidir. stenen WCe alam elementleri eklenip sertlii ve mikro yapsyla oynanabilir. Souk pres tozun bir araya getirilip sinterlemeye hazrlanmasn salayan aamadr. Souk preste ksaca iki erkek kalp arasna sktrlmak zere toz koyulur. Bu srada alt erkek kalp alt taraftaki dii kalbn iine girer. Bu esnada dii kalp d snrlar belirlemi olur. Bylece yapda tozlar birlemeye balarlar. Souk pres ile dorudan elde edilen paralar ikinci bir ekil vermeye ihtiya duyulmayaca ve de bzlme oran belirli olduu iin dorudan sinterlemeye alnr. Bu sinterleme esnasnda tekrar bir nsinterlemeye tabi tutulan para retime devam eder. Ancak parann retilmesi iin kalp kullanlmayan durumlarda (ki bu durum zaman zaman maliyet asndan zaman zaman da istenilen farkl malzemelerin tek bir anda retim isteminden dolay gereklidir) nce souk pres yaplr. Souk pres srasnda parann kazand sertlik ancak ekil verilmesini salayacak bir deerdir. nsinterleme metalin ergime scaklnn yaklak drtte birinde gerekleir. nsinterlemeden sonra torna ve frezelerin yardmyla para istenilen ekle getirilir. Tornada kullanlan paralar da yine daha nceden elde edilmi olan sert metallerdir. Pres srasnda uygulanan basma kuvveti yaklak santimetrekareye bir ton civarndadr. Pres ve ekil verme ilemlerinden sonra hazr olan para sinterlenmeye balar. Sinterleme yaklak 20 saat civarnda sren bir ilemdir. Burada kademeli sinterleme yaplr. Kademeli sinterleme yaplmasnn nedeni i gerilmeleri azaltmak ve sinterleme esnasnda ba oluumlarn homojen ekilde salamaktr. Sinterleme yaplacak olan frna paralar belirli ekilde dizilerek konduktan sonra frnn kullanma hazr hale getirilmesi gereklidir. nce azot ile temizlenen frna daha sonra hidrojen gaz verilir ve ortamdaki oksijen ile hidrojen yaklarak oksijen tketilmi olur. Bylece sinterleme esnasnda redkleyici atmosfer de salanm olur. Sinterleme ilemi yaklak olarak 1500Cde gerekleir. Sinterlemede para nce belirli bir scakla kadar hzl stlp, daha sonra belirli bir sre beklenir. Daha sonra sinter scaklnda bir saat beklenip, nce frnda daha sonra ani

14 havada soutma ile sinterleme ilemi tamamlanm olur. Etafaz denilen C azl gibi bir durumla karlaldnda da HIP frn ile C porozitesi kaldrlm olunur. Sinterleme ileminden sonra talama denilen ileme geilir. Talama ileminde iki dner disk arasnda para BC ile andrlr. Hepsi ayn boyuta getirilir. Daha sonra istenilen l kenarlarndan verilmi olan malzeme yine elmas disk ile binde hassasiyete kadar kullanlacak hale getirilir. Yan taraf bilenirken zellikle elmas emdirilmi, sinterlenmi, preslenmi malzeme kullanlmaktadr. Talama ileminden sonra kenar yuvarlama ilemi gerekletirilir. Bunun nedeni kenar yuvarlama ile keskin ulardan kurtulup malzemenin kolay krlmasn engellemek ve de malzeme mrn arttrmaktr. Bu esnada fralama denilen bir ilemle mekanizma gerekletirilir. Btn ilemler tamamlandktan sonra kimyasal kaplama yaplr. Kimyasal kaplama srasnda WC alamnn stne ncelikli olarak TiCN, son olarak da TiN kertilir. TiCN kullanlmasnn nedeni ok iyi yzeye tutunmas ve iyi kaplama malzemesi olmas, TiN kullanlmasnn nedeni ise gerek d gzelliin gerekse salamln perinletirilmesidir(Habal,2005). retim esnasnda toz bileiminde kullanlan alamlarn eitli etkileri vardr. Bunlardan Co, balayc olarak grev yapar. Taneleri birbirine balar, ve bileimde nemli yeri vardr. Sinterleme srasnda yaklak 1100C scakla ulaldnda yzeye kar, homojen olarak dald yapnn iinde eriyik hale geer. Ancak ortam vakumland iin kayp minimumda tutulmu olunur. TiC anmaya kar konulan bir alam elementidir. Serbest yzey anmasna kar dayankllk salar. TiN tala yzey anmasna karlk kullanlan bir alam elementidir. Ayrca kaplama srasnda da kullanlr. NbC, TiC ya da TiN yerine kullanlan bir malzemedir. 5.1. Tozun Elde Edilmesi

Sert metal imalinde kullanlan Co tozu genel olarak pulverizasyon ile elde edilir. Bu yntemde sv metal dar bir pskrtcden fkrtlarak hidrojen ortamnda soutulur. Bu ilem vakum altnda yaplr. ok ksa zamanda ok yksek basnca kldndan bir yksek basn ventili ile emniyete alnr. Tanelerin ekli ve bykl verilen gaz miktar ile ayarlanr.

15 Baka bir yntem de Co eriyiinin hzla dnen bir diskin( genellikle sl iletkenlii yksek olan bakr) zerine dklmesidir. Metal karbrler ise metalin oksit halinin grafit veya kurum sonucu redksiyonu sonucu elde edilir(Grmen,1993). 5.2. Kartrma

Yaplmak istenen karm tozlar ok az bir karbon fazlas ile belirli oranlarda ayr ayr konarak son bir kontrol tartsna konur. Daha sonra bilyeli kartrclara yollanr. Atritr yardmyla kartrlan tozun ierisine aseton ve parafin eklenir. Buradaki ama tozlarn birbirine yapmasn salamak ve presleme esnasnda iki ynden gelen basnc hidrostatik olarak drt yne datmaktr. Aseton da parafini eriterek yzeyi bytmektedir. Kartrma ilemi 100d/dk. hzla yaplmaktadr ve 10 saat srmektedir. Is art su ile azaltlmaktadr. Son 1 saatlik srete su verilmesi kesilir, bylelikle aseton ortamdan uzaklatrlm olur. Daha sonra karm kurutulmak zere pervaneyle pskrtlr. Burada 100C scaklkta N gaz verilmektedir. Toz kt andan de balayaca ana kadar kurumasdr. Son olarak tozlar 1 saat sreyle kurumaya braklr. Toz eklinin kresel olmas istenmektedir. Ancak bu ekil zaman zaman keli, dendritik veya gen ekilde de olabilir. Bu durum da tozun kalitesini belirlemektedir(Bakkalolu,2000). 5.3. Sktrma (Presleme)

Tozun sktrlarak belirli bir younlua getirilme ilemidir. Mekanik ve hidrolik presler kullanlarak presleme yaplabilir. Kullanlan kalplar elik rnleridir. Paralara uygulanan basn 1-10ton/cm arasnda deiir. Paralar genellikle bloklar halinde baslr. Preslenmi paralar yumuaktrlar, parafini zmek ve paracklar balamak iin nsinterleme yaplr.

16

ekil 5.1 Sinterleme ncesi sert metal tozlarn preslenmesi

5.4.

nsinterleme

Buradaki ama paralara ksmi sertliin verilmesi(tebeir kvamnda), presleme ileminden sonra bnyedeki parafinin alnmasdr. nsinterleme iki eit frnda yaplr. Bunlar; Vakumlu frnlarda nsinterleme: Vakumlu frnlarda n sinter iin paralar grafit levhalar zerinde frna verilirler. lk 400Cye gelinceye kadar tozlarda kaln son aseton ve parafin emilerek alnr. 400-800C arasnda az bir difzyon sonucu ksmi sinterleme grlr. 800Cye k sresi yaklak 8 saattir. Bazen bu scaklk 900-1000C olabilir. Daha sonra 1 saat kadar frnda bekletilir ve soutulur. Hidrojen ortamnda nsinterleme: Sinter ve nsinter ilemleri esnasnda dikkat edilmesi gereken en nemli konulardan biri oksidasyondur. Bunun iin sinterleme hidrojen atmosferi

17 altnda yaplabilir. Frnda kullanlan hidrojen gaznn debisi 0,3-0,6 Nm/h deerindedir. Burada hidrojen gaz parafini tamakta ve oksidasyonu nlemektedir. nsinterden alnan paralar kesme ileminden sonra gerekirse son sinterlemede oluan kendini ekme yznden yaklak %20 l fazlasna talal ilenir. 5.5. Sinterleme

Sinterleme; preslenmi toz malzemenin eklini bozmadan sktrlm tozlarn uygun bir sinterleme scaklnda bir sre tutulmasdr. Preslenmi toz paracklar bu haliyle kullanma elverili deildir. Ancak sinterleme ile mukavemet art salanr. Sinterleme iki ekilde salanmaktadr. Bunlar; Kat sinterleme: Kat halde yaynma ile tanelerin arasnda bir ban olumasdr. Sv sinterleme: Balayc bir metalin ergiyerek karbr taneleri arasnda sv bir faz meydana getirmesidir. Yani sinterleme scaklnda balayc faz ergir fakat esas metalin ergime scaklna kamaz. Sert metal u retiminde sz konusu olan sinterleme, retilen karbr cinsine bal olarak bir hidrojen veya vakum ortamnda yaplr. lk olarak 25Clik ortam scaklndan 200Cye klr. Burada seilen deer 175C/hlik stma hz sisteme yani frn dizaynna baldr. eitli frn tipleri kullanlr. Hidrolik paletli frn, itici tip frn (n yanma odal), eitlerine rnek olarak gsterilebilir. Frn ierisindeki malzemenin homojen bir scaklkta olmalar amalanr. Bundan sonraki basamak 380Cdir. 200Cden sonra parafinde buharlama balar ve 380de parafinin kraking hadisesi gerekleir. 200C ila 300aras dk scaklkta ykselme seilmesinin nedeni parafinin buharlamasnn yava oluudur. Bu esnada buharlama fazla olursa, parafin ktleyi terk ederken basn nedeniyle zedelenme ve kopma yaratabilir(Michiko,2005). 380C ile 410C arasnda scaklk art daha da yavalatlr. Bu sayede kraking olay da nlenmi olur. coolidge frn, volfram kafes tipi frn bu frn

18 410C ile 710C aras hibir olay gereklemez. Bu aralkta scaklk art sratle gerekletirilebilir. 750C nsinterleme olay meydana gelebilir. Bu scaklkta karbon tanecikleri yzeyinde bir yzey difzyonu olur ve d ksmnda belirli bir katlama meydana gelir. Bundan sonraki basamak son sinter basamadr. Son sinter scakl tozun zelliklerine bal olarak 1400C ila 1600C arasnda deiir. Bu scaklkta Co hamur halindedir ve difzyon srmektedir. Karbr tanecikleri Co ierisinde yaynrlar. 1 saat sonra denge hali oluur. Sistem 1100Cye kadar kendi halinde soumaya braklr. 1100Cden sonra halojen olumamas iin yava soutma yaplr. Hidrojen gaz yerine N gaz da kullanlabilir. Burada dikkat edilmesi gereken olay yksek scaklkta nitrr oluabilme ihtimalidir. Sinterleme sonras paralarn hacimce %20 orannda bzlmeleri gz nne alnmaldr. Bu nedenle seri retime geilmeden nce sinter sonras yzde bzlme hesaplanmal ve ona gre boyut belirlenmelidir. 5.6. Talama

Sinterden kan paralarn nihai rne dnmeden nce talama ilemi ile performanslarnn arttrlmas hedeflenir. SiC ile kaba talama yaplr. 80lik SiC diskten sonra 100lk bir SiC disk kullanlarak talama yaplabilir. Sert metalleri talamann en mkemmel yolu 100 nolu elmas talama diskidir. Yzey kalitesinin arttrlmas iin 220lik elmas disk kullanlabilir. Talama srasnda ani soutmadan kanlmaldr. Aksi takdirde sl atlak oluu grlebilir. Bu nedenle kademeli soutma yaplmaldr. 5.7. Bileme

Sert metallerin talanma ileminden sonra kesici kenarlarn bilenmesi nemlidir. Krlgan kenarlar bilenerek yzey alan geniletilir. Bu bileme ilemi esnasnda 320 nolu SiC elmas bileyici kullanlabilir. Kesici kenarlarda 45lik ve 0,05-0,10mmlik bir kavis verilmelidir.

5.8.

Sert Metallerin Snflandrlmas

19 Sert metaller genel olarak ana grupta isimlendirilirler. P, M ve K olmak zere her birinin farkl renk gruplar vardr. P-Grubu: P grubunun tantma rengi mavidir. Bu gruptaki sert metaller WC ve Conun haricinde TiC ve TaC ierir. Bu nedenle snmadan dolay anmay nleyici vasflar yksektir. Bu zellikleri eliin yksek kesme hzlarnda ve byk ilerleme deerlerinde uzun mddet ilenebilmesini salar. M-Grubu: M grubunun tantm rengi sardr. Bu grup WC ve Conun dnda az bir miktar TiC ve TaC ierir. Bu nedenle, ok ynl kullanm sahas vardr. Isnmadan ev srtnmeden dolay anmaya kar mukavimdir. Anma zellikleri P ve K gruplarn arasndaki M grubu sert metaller, en ok paslanmaya dayankl ve yksek scakla dayankl eliklerin ilenmesine uygundurlar. K-Grubu: K grubunun tantma rengi krmzdr. Kaliteliler genellikle WC ve Codan meydana gelmitir. WC, ok yksek slar meydana gelmedike, srtnmeden dolay anmaya dayankldr. Co ve WC arasndaki iyi balant, kenar dayankll ve basn mukavemetini arttrdndan hem sert hem de snek malzemelerin ilenmesinde iyi neticeler verirler. Bu grup sert metaller, genellikle ksa tala brakan malzemeler iin kullanlrlar(Erdal,2005).

20 6. YKSEK HIZ TAKIM ELKLERNN SNTERLENMES

Toz metalrjisi ilemesi maliyeti yksek ve yksek alaml takm elii malzemelerine gre birka avantaj sunmaktadr. Bu avantajlar arasnda niform ve daha ince mikroyap, gelitirilmi talanabilme zellii, gelitirilmi kesme performans, ve klasik ingot metalrjisinin salayamad oranda yksek devirli elik ve takm elii alamlarnn elde edilebilmesidir. Klasik pres ve sinter teknolojisinin kullanlmas net ekil ve net ekle yakn retim yapabilme olasln arttrmaktadr. Takmlarn, yataklarn ve anan paralarn kesilmesi, ticari olarak tam youn sinterleme ile salanmaktadr. Anan paralar, yine %80 ila 90 aras younluklarda klasik T/M teknikleriyle retilebilmektedir. Halen, ticari olarak uygulanan tam youn sinterleme sonras mukavemeti (green density) ve eksenel olmayan basn kullanlarak rijit kalplar ierisinde kompaksiyonu yaplan veya yeil takmlar ve paralar imal etmek iin souk izostatik basn kullanan esnek lastik kalplarda sktrlabilir su atomize takm elik tozlarn kullanmaktadr. Bu paralar daha sonra alamn katlama scaklnn yaknlarnda mikroilemci kontroll vakumlu frn ierisinde virtel tam younlua (teorik deerin en az %98i veya ounlukla %99u) sinterlenirler. Bu prosesin esneklii preslenmi ve sinterlenmi paralar ierisinde gsterilmektedir. Preslenmi ve sinterlenmi takm elik tozlar konusundaki ek bilgiler, bu saydaki P/M takm elikleri makalesinde bulunabilirler(Klar,1990). Genellikle paralar, tam younlua sinterlenmeleri ncesinde teorik younluklarnn %70 i ila %85 ine preslenirler. Dk younluklara presleme scaklnda daha uzun srede kalarak tam younluun elde edilmesini gerekirken daha kaba mikro yaplarla sonulanr. Artan pres sonras younluklar iin gerekli olan, daha yksek basnlarda presleme, artan takm anmasna ve krlmalara sebep olur. Pres sonras yksek younluklu paralar da sinterlemede ekstra dikkat gerektirebilirler. Yzey hzla yksek younlua sinterlenir ve parann merkezinden gelen paralar tutabilir.

21 6.1. Sinterleme Mekanizmalar

Sinterlemeye yaplan nemli katklar, difzyon ve viskoz akmdan dolay ortaya kmaktadr. Difzyon oranlar artan scaklkla artmaktadr, zira nemli alam elementlerinin difzyonuna sebep olan boluklar sz konusudur. Sinterleme scakl katlama scaklna ok yakn tutularak tam younlua makul bir srede ulalmas salanmaldr. Katlama seviyesinin 5.5 ila 11C arasndaki bir sinterleme scakl az bir miktar sv olumasna sebep olur, bu ileri dzey sinterleme iin yksek difzyon oranlarna izin verir. Bu sonular yksek scaklklarda nispeten hzl younlamalara dayaldr. Ancak metalografik ynden, volfram karbit veya volfram ar metal gibi baaryla sinterlenmi yksek hz elii ve tipik olarak sv faznda sinterlenmi malzeme arasnda bir benzerlik yoktur. Yksek scaklkl sinterlemenin tam olarak anlalabilmesi iin ek aratrmalar gerekmektedir(Velasco,2002).

6.2.

Sinterlemeyi Etkileyen Faktrler

Sinterleme, bir dizi karmak sretir, younlatrma bunun bir aamasdr. Pres sonras paralar sinterleme scaklna stldnda, gazlar adsorbe edilebilir (azot, hidrojen veya karbon) veya oluabilir (azot, hidrojen veya karbon monoksit). Karm karbon znr ve homojenleir, bununla birlikte karbitler znr ve byrler. Tanecik bymesi, ayn zamanda, gzenekler bzldke ve fiilen ortadan kalktklarnda da meydana gelir(Klar,1990).

6.2.1.

Sinterleme Sresi ve Scakl

Sinterleme scaklnn arttrlmas tam younlua ulama iin gereken sreyi azaltr. Yksek scaklklar, yine tam younluk ve ar sinterlemeye ulama arasndaki sreyi de drr. Sinterleme scaklnn younlua etkisi ve younluklarn zamana bal deiimleri ekil 6.1 ile ekil 6.2de verilmitir.

22
Sinterleme Scakl F

Sinterleme Younluu gr/cm

Sinterleme Scakl C

ekil 6.1 M2 Yksek hz eliklerinin sinterleme erisi(Klar,1990)

Sinterleme younluu gr/cm

ekil 6.2 Sinterleme younluu, sinterleme zaman ve sinterleme scakl arasndaki ilikiler(Klar,1990)

23 6.3. Sinterleme Atmosferleri

Vakumun tercih edilen sinterleme modu olmasna ramen, takm elikleri ve yksek hz eliklerinden yaplan anan paralar klasik T/M younluklarna ve ya tam younlua atmosferik basnta ve ileme noktas -40Cnin altndaki atmosferlerde sinterlenebilirler. Atmosfer sinterlenmi paralar, vakum sinterlenmi paralardan daha yksek oksijen ve azot dzeylerine sahiptirler. Azot tabanl, ayrlm amonyak ve hidrojen atmosferleri, vakumun uygulanabilir alternatifleridir. Ancak, atmosfer bileimi, sinterlenmi younluk zerinde dk bir etkiye sahiptir. Saf azot veya azot tabanl atmosferlerde sinterlenen paralar nitride olurlar. Azot ieriinin arttrlmas sinterlenmi transvers yrtlma mukavemetini azaltr. Sonu olarak, sinterlenmi transvers yrtlma mukavemeti azot ierisinde sinterlenmi paralarda en dk, hidrojen ierisinde sinterlenmi paralarda da en yksektir. Sinterlenmi yksek hz elikleri ve takm elikleri transvers yrtlma mukavemetini maksimuma karmak iin iki defa temperlenmelidir(Klar,1990). 6.3.1. Karbon eriinin Etkisi

Karbon ierii, sinterleme scakl zerinde nemli bir etkiye sahiptir. Karbon ieriinin arttrlmas, katlama scakln azaltarak sinterleme scakln drr. Karbon, presleme ncesinde grafitin veya lamba isinin toza kartrlmasyla yakndan kontrol edilebilir. Karbon abuk znr ve yksek oranda yaynabilmesi 980C zerinde hzl homojenizasyonu mmkn klar. Ancak %0.15 ila 0.2 den daha fazla karbonun karmas birka zararl etkiye sebep olabilir, buna rnek olarak karbonun niform olmayan dalm, sinterlemeye deiken tepki, deiken para-para younluu ve para arplmas verilebilir, %0.15 ten daha fazla karbon mineral ya gibi %0.05 ila 0.30 arasndaki karm ya ile karabilir. Ancak karm yalar toz akm zorluklarna ve vakum sinterlemesi esnasnda ar gaz kna sebep olabilir.

24 Kark karbonun miktar mikroyap zerinde kritik bir etkiye sahiptir. Belirli bir sinterleme evriminde, yetersiz karbon miktar sinterlenmenin tamamlanmamasna ve fazla karbon miktar da ar sinterlemeye sebep olur. 6.3.2. Oksijen eriinin Etkisi

Oksijen, alet eliklerinin sinterlenmesini, sinterleme esnasnda karbon ieriini azaltarak etkilemektedir. Sertletirilmi tozdan gelen oksijen sinterleme esnasnda karbonla reaksiyona girerek karbon monoksidi oluturur. Cnin yaklak olarak %0.01 i, sertletirilmi tozda bulunan her %0.01 lik oksijen iin atmosferde kaybolur. Bu reaksiyon, vakumlu sinterleme esnasnda oksijenin 200 ppm den daha dk bir dzeye inmesine sebep olur. 6.3.3. Silikon eriinin Etkisi

Silikon, takm eliklerinin erime noktasn basklayarak sinterlemeye yardmc olur. Sinterleme scakln hesaplamak iin bir karbon ierii (CE) aadaki ekilde hesaplanr: CE = %C (toz) ++ &C (grafit) + %Si/30 Karan silikon hemen homojenize olmaz zira difzyon zellii dktr. Sonu olarak genelde yeni balayan bir erime salar. 6.3.4. Karbid Oluturucularnn Etkisi

Sinterleme ve sl ilem iin gerekli olan karbonun miktar tungsten, molibden ve vanadyum konsantrasyonu ile birlikte artmaktadr. Tungsten, molibden ve vanadyum karbonla birlikte, karbon matrisini tketen karbidleri oluturmak zere birleirler. Vanadyum zellikle gldr zira vanadyum asndan zengin MC karbid ok dengelidir ve yksek sinterleme scaklklarnda zelmeye kar diren gsterir. Vanadyum karbidin stabilitesi tanecik bymesini etkili olarak geciktirir. Genel olarak, artan vanadyum ierii (karbon ile tam olarak dengelendiinde) sinterlemeyi kolaylatrr. %3 veya daha fazla vanadyum ieren yksek devirli elikler (M3 tip 2 ve T15) basnl olanlardan daha ince mikroyaplarla tam younlua sinterlenebilirler.

25 Yksek hz eliklerinde, krom ierii, krom karbidin molibdene, tungstene ve/veya vanadyum karbidlere oranla azalan stabilitesi sebebiyle alamlarn sinterlemesini etkilemezler. Krom karbid sadece sertletirilmi malzemede oluur. Krom ierii dk miktarlarda vanadyum, molibden veya tungsten ieren yksek krom kalp elikleri gibi alamlarda sinterlemeyi etkiler.

26 7. SNTERLEMEDE TAM YOUNLUK LEMLER

Tam younlua vakumlu sinterlemenin asl hedefi tm paralar yeterli scaklk ve sreye niform olarak maruz brakmaktr. Bu ilem tipik olarak, gerekli minimum younluu elde etmek ve ar snmay ve/veya fazla karbid bymesini nlemek zere yaplmaktadr. Zamana bal deiimler ekil 7.1de grafiksel olarak gsterilmitir.

ekil 7.1. Sinterleme operasyonu srecinde toz metalurjisi rnlerinin younluk, mukavemet, sneklik gibi dier yntemlerle retilen mamllerin zelliklerine oranla zamanla deiimi ve mikroyaplar

7.1.

Sinterleme evrimleri

Sinterleme evrimleri, kompaktlarn dk scaklkta tutulmas ve bunun arkasndan, kompaktlarn younlatrlmas amacyla yksek scaklkta tutulmalarn iermektedir. 7.2. Deoksidasyon

Deoksidasyon scaklklarna snma hzlar kritik deildir. Paralar, frn sresini minimuma indirmek iin maksimum uygulamal stma hznda stlmaldr, ancak ykn scaklnn, deoksidasyon slatma scakln ok fazla basklamamas gereklidir. Parti tipi vakumlu

27 frnlar, stma hzn ve ykn scaklk niformluunu gelitirmek zere 46 kPann

zerindeki bir deere inert gaz veya hidrojenle doldurulmaldr. Deoksidasyon kademesinin ana fonksiyonu, oksijenin karbonla reaksiyona girerek karbon monoksit oluturmasdr, bu da vakum pompalar ile dar alnr. Toz kompaktnda bulunabilen oksijen, azot ve dier gazlar, sinterleme balantl poroziteyi yzeye kapatmadan nce dar alnmaldr. Porozitenin ba kalmadnda, gaz oluumu kabarcklarla sonulanr. Deoksidasyon slatmas veya bekletmesi, yk scaklnn niform olmas iin de bir frsat ortaya karmaktadr. Ykn herhangi bir ksmnda yer alan scaklk, 9C tan daha fazla deimemelidir. Mikroyapya ciddi bir etki olmakszn scaklk niformluunu gelitirmek zere yk 1040C ta slatlabilir. Sinterleme Scaklna Istma yavatr ve scaklk niformluunu temin etmek zere yakndan kontrol edilir. Tipik ramp hzlar 0.5 ila 5.5 C/dakika olmaktadr. 7.3. stenitleme

Yksek hz eliklerinin stenitleme scaklklar, alamn tam bileiminden (zellikle karbondan) ve karbid byklnden etkilenmektedir. Kk taneli karbidler, kaba taneli olanlara gre daha hzl znrler, bunun sonucu olarak da, ince karbitli paralar, daha dk stenit scaklnda sl ileme tabi tutulmaldrlar. Birka yksek devirli elikte sertlik deerlerini, sertleme ve temperleme scaklarn ve ortalama Snyder-Graaf ara para tanecik byklklerini vermektedir. Ara para tanecik bykln belirlemede kullanlan Snyder-Graaf yntemi, taneciklerin gerek saysna dayanmaktadr. Sndrlm durumda, yksek alaml takm eliklerinin tanecik snrlar nital ierisinde derin dalama ile aka ortaya kmaktadr. Talanm cam zerinde izilen 127 mm lik bir izgi, numune zerinde 127mm lik bir mesafeyi temsil etmektedir. Bu 127 mm lik izgiden geen veya bu izginin dedii tanecikler saylr, numune zerindeki rasgele noktalarda ortalama 10 okuma ara para tanecik bykln vermektedir. T/M paralarnn temperleme scaklklar ilenmi malzemeler iin kullanlanlara benzerdir. zellik koullarna bal olarak scaklklar 540 ila 595C arasnda

28 deimektedir. Yksek hz eliklerinin tam younlua ularken geirdii sinterleme evrimleri ekil 7.2de verilmitir. a)

Scaklk

Zaman b)

ekil 7.2. Yksek hz eliklerinin tam youn sinterlemesinde sinterleme evrimleri a. ngiliz patenti 1 562 788 b. ABD patenti 4 063 940

29 izelge 7.1 Birka yksek hzl elikte tipik sinterleme scaklklar ve bileimleri
SNTERLEME

ALAIM M2 M2 (yksek karbon) M3 tip 2 M4 M35 M42 T15

SICAKLII o C 1245 1240 1255 1260 1225 1220 1265

% BLEMLER C Cr 0,85 4,2 1,00 1,20 1,32 1,15 1,10 1,60 4,2 4,1 4,5 4,2 3,8 4,4 Mo 5,0 5,0 5,0 4,5 5,1 9,5 ... W 6,3 6,3 6,0 5,5 6,4 1,5 12,5 V 1,9 1,9 3,0 4,0 2,0 1,2 4,8 Co ... ... ... ... 5,0 8,0 5,0

SNTERLEME LKS 3 3 2 3 4 5 1

7.4.

Tavlama

Sinterlenmi paralar stenitlenmeden nce tavlanmaldrlar. Bu ilem taneciklerin artlmasn salar ve byk miktarlarda tutulmu steniti dntrr. Sinterleme scaklklar ve sreleri, optimum stenitleme sl ilem srelerinden daha fazladr. Sonu olarak, sinterleme scaklndan tavlanan paralar byk miktarlarda tutulan stenit ierirler, bu durum da malzeme zelliklerini drr., Sinterlenmi paralarda uygun bir tavlama evrimi 4 saat boyunca 900Ca stma ve 50C/saatte 500C a soutma ve arkasndan da ortam scaklna hzl soutma bulunmaktadr. 7.5. Soutma

Genel olarak, sinterleme scaklndan souma, frn inert gaz ile doldurarak ve cebri konveksiyon soumas kullanarak gerekletirilir (pervaneli soutma veya gaz sndrme olarak ta bilinir) Tipik olarak, gaz sndrmeli tam youn alet ve yksek devirli eliklerin sertlikleri 50 ila 60 HRC arasndadr. Bu sertlikler 55 ila 65 HRC arasndaki stenize ve su verilmi sertliklerden nemli oranda daha dktr, bunun sebebi, ar tutulmu stenitle sonulanan karbitlerin ar znmesidir.

30

ekil 7.3 M2nin Sinterlenmi mikroyaps zerinde karbon ieriinin etkisi(Klar,1990)

31

ekil 7.4 Sinterlenmi M2 eliinin karbid morfolojisi zerinde %0.05 Bnin etkisi,(x250)(Klar,1990)

7.6.

Nitrasyon

Takm elikleri ve yksek hz eliklerinde deoksidasyon sonrasnda, ancak sinterleme ncesinde azotun ksmi basncn muhafaza ederek alamlanabilir. 133 Pa zerindeki ksmi basnlarda nemli oranda alamlama meydana gelecektir. Ksmi basncn arttrlmas azot ieriini arttracaktr. Alama bal olarak, 4.000 ppm (M2) den 8.000 ppm zeri (T15) e kadar azot ierikleri, atmosferik basnca dolgu yaplarak elde edilebilir. Nitridli kasalar, sinterleme tarafndan ara balant porozluu kapatldktan sonra uygun azot ksmi basncn uygulayarak retilebilir. Cebri konveksiyon soumas esnasnda azotun sndrme gaz olarak kullanlmas sonucu kayda deer miktarda nitrasyon meydana gelmez.

32 8. YKSEK HIZ TAKIM ELKLERNN ISIL LEMLER

Yksek hz takm eliklerine sinterleme sonras yumuatma, sertletirme ve menevileme gibi eitli sl ilemler uygulanr. Bu ilemler ksaca izelge 8.1de verilmitir. izelge 8.1 Takm eliklerinin sl ilemi Yumuatma Metod 600-800 C aras tavlayp yava soutma Sertletirme 800 C zerindeki scaklklardan soutma (ounlukla hzl) En yksek sertlik, kt ilenebilirlik, dk tokluk Menevi 100-700 C aras stma (ounlukla birka defa) stenen sertlik deerinin tokluk ile elde edilmesi, kullanm scaklnda hemen atlama tehlikesinin nlenmesi

Etki

En dk sertlik, en iyi ilenebilirlik, sertletirmek iin en iyi balang durumu

Sonu Uygun teslimat durumu

En uygun kullanm zellikleri

Yumuatma: Yumuatma ileminden, 600-800C aras uzun sreli tavlama ve daha sonra yava soutma anlalr. Bu durumda takm elii olduka yumuak, ilenmesi kolay ve sertletirme iin en uygun durumdadr. Yumuatma, sl ilemin temelidir. Genel olarak takm elikleri yumuak durumda teslim edilir. Gerilim Giderme: Malzeme istenilen ekle ilenirken, mekanik ilemler sonucu i yapsnda gerilimler meydana gelir. Sertletirme ncesi bu gerilimleri gidermek zorunludur. Gerilim giderme tav, malzemeleri 600-700C arasnda tavlayp genellikle yava soutarak elde edilir.

33 Sertletirme: eliin nce 780-1250C aras tavlanmas ve daha sonra soutulmas(su verilmesi) ilemidir. Takm eliklerinin sertletirilmesi imalat eliklerinden farkl olarak bir dizi stma ve soutma ilemini kapar. lk stma ii, n stma olarak adlandrlr. Istma srasnda parada, yzey ve gbek arasndaki scaklk farkllklarna bal olarak atlaklar nlemek iin n stma birka aamada uygulanmaldr. zellikle, yksek alaml ve karmak tasarmlara sahip takmlarda atlama tehlikesi daha da nem kazanr ve n stma uygulanmadnda snma atlaklar ile karlalabilir. Menevileme: Menevileme, 100-700C arasnda birka defa stma ve daha sonra soutma ilemidir(Asil,1984).

izelge 8.2 Yksek hz takm eliklerinin sl ilemi kaba tala ilemi bitmi paralar

Gerilim giderme tav(2): arplma ve atlama riski olan paralara uygulanr. Scaklk 650, tutma zaman iki saattir. Frnda soutulur. nce tala veya perdah ilemi(3): Talalama pay dikkate alnmaldr. n stma(4): Ama para kesitinin homojen snmasn salamaktr. Her kademede bir sre daldrlp karlarak termo ok nlenir. Tutma zaman, para kesiti kademe scaklna ktktan sonra 1mm iin 0.5-1 dak.

34 Sertletirme scakl(5): eliin kalitesine, kullanm amacna, l ve formuna gre seilir. Tutma zaman nemli bir parametredir. Kural olarak, sertletirme scaklnn alt snrnda uzun, st snrnda ksa tutulur. nstma kademesi says arttka sertletirme scaklnda tutma zaman ksalr. elik yaps olumlu ynde etkilenir. Soutma ortam(6): Basnl kuru hava, uygun ya ve 500-650C scaklkta tuz banyosu olabilir. Seri retimlerde, banyolar s kontrol donatmldr. Yada soutma, takmn gcn arttrma ynnden olumludur. Gerilim sonucu arplma, atlama ve l deitirme riski ynnden olumsuzdur. Dengeleme ortam(7): ayet para hemen menevie konmayacaksa 120-150Clik bir ortamda bekletilir. Bylece i gerilimlerin olumsuz etkisi nlenmi olur. Birinci menevi(8): Gereken sertlii elde etmek ynnden nemlidir. Sertletirme scakl, menevi scakl ve sertlik bant diyagramndan yararlanarak menevi scakl seilir. Menevileme sresi 1.5-2 saattir. Sertlik kontrol(9): Sertlik kontrol edilir. kinci menevi scakl seilir. kinci menevi(10): Tokluun ykselmesi, kesme gcnn artmas ynnden nemlidir. Birinci menevite istenen sertlik elde edilmise, ikinci menevi birinciden 20C dk tutulur. Bylece sertlik dmesi nlenmi olur. ki ya da daha ok kademeli menevi yapmamzn nedeni, atlama tehlikesini azaltmak, daha homojen bir temperlenmi martenzit yaps elde etmek ve ayrca kalnt stenitin giderilmesi iin yaplr. Sertlik kontrol(11): Deneyimli kimseler iin gereksizdir. Deney yapanlar veya deneyimsiz sl ilemciler iin faydaldr. nc menevi(12): Alamnda kobalt olmayan HSS iin gereksizdir. Alamnda kobalt bulunanlar iin takmn gcn arttrmas ynnden nemlidir. Kobaltszlar iin nc menevi yerine yzeysel ilemler(nitrasyon, PVD(TN) gibi). Kobaltllarda bu ilemler drdnc kademede yaplr. Talama(13): Bileme yaplr. Kullanlmaya hazr hale gelir(Bakkalolu,2000).

35 8.1. Scak Takm eliklerinin Isl lemi

Scak i takm elikleri, demir, elik ve her trl demir d metalin scak ekillendirilmesinde kullanlan eliklerdir. 200C zerindeki scaklklarda kullanlrlar. Balca zellikleri yksek menevi dayankllklar ve dayanmdr. Scak i takm elikleri; Kaba tala ilemi yaplm i paras Isl ilem sonucu deformasyon ve atlama riskini azaltmak iin gerilim alma tav 600-650C de iki saat tutulur, frnda soutulur. Son tala ilemi yaplr. (Talama payna kadar) Sertletirme ilemi iin n stma kademesi: 1.kademe 400-450C ve ya 600-650C olabilir. 2. kademe 600-650C ve ya 800-850C olabilir. 3. kademe n stma daha iyidir. lk kademede scaklk ykselmesinin ok yava olmas nerilir. Her kademede, para kesitinin, ngrlen scakla kmasna kadar bekletilir. Sertletirme scakl; sertletirilen eliin trne gre verilen scakla ykseltilir. Ancak takmdan beklenen zelliklerin salanabilmesi iin sertletirme scaklnn st, orta ve ya alt snr seilebilir. Tutma sresi, para kesitinin homojen snmasndan sonra, kural olarak alt snrda sertletirilecek para verilen zamandan daha uzun, st snrda ise daha ksa tutulur. Soutma: Scak tuz banyosu(SB) 180-220C veya 500-550C, ya (Y), basnl hava (H) veya dier soutucu gazlar. Soutma sratli olacak fakat hibir zaman 60-80Cnin altna inilmemelidir. Soutulan para hemen menevie koyulmayacaksa, 120-150Clik bir ortamda

bekletilmelidir. Bu ileme dengeleme denilmektedir. gerilimlerin olumasn nler, atlama riskini azaltr.

36 Birinci menevi; ngrlen alma sertliine gre menevi diyagramndan seilir. Sresi, tm kesit stldktan sonra en az iki saattir. Meneviten sonra sakin ortamda soutulur ve sertlik kontrol yaplr. Bulunacak sertlie gre 2. menevi seilir. Kural olarak 2. menevi 1. meneviten 10-20C dk seilir. Menevi sresi 2-10 saaat olabilir. Dk derecede uzun menevi, yksek scaklkta ksa sre yaplan meneviten daha iyi sonu verir. Menevi ilemi sonrasnda sertlik kontrol yaplr, gerekiyorsa nitrrleme veya oksitleme ilemi yaplr. Sinterlenmi yksek hz eliklerinin sl ilemi, ilenmi paralarn sl ilemine benzerdir. Her iki durumda da sl ilem, tavlanm bir yapnn sertletirilmesinden ve daha sonrada istenen zellikleri elde etmek zere temperlenmesinden olumaktadr. T/M yksek hz eliklerinin daha kk mikroyaps, performans optimize etmek zere, ilenmi paralardan biraz daha dk scaklklar gerektirebilir.

37

izelge 8.3 Sinterlenmi yksek hz eliklerinde tuz banyosu sertlemesinin tavsiye edilen koullar ALAIM M2 SERTLK HRC 63 -64 64 -65 65 -66 64 -65 65 -66 66 -67 67 -68 63 -64 64 -65 65 -66 63 -64 64 -65 65 -66 66 -67 63 -64 64 -65 65 -66 65 -66 66 -67 67 -68 68 -69 66 -67 67 -68 68 -69 DPH 790 -815 815 -840 840 -870 815 -840 840 -870 870 -905 905 -940 790 -815 815 -840 840 -870 790 -815 815 -840 840 -870 870 -905 790 -815 811 -840 840 -870 840 -870 870 -905 905 -940 940 -980 870 -905 905 -940 940 -980 SERTLETRME TEMPERLEME ENGELLEYC SICAKLII SICAKLII TANE o o BOYUTU C (a) C (b) 1170 570 ... 1180 560 ... 1200 550 ... 1170 570 15 1180 570 15 1200 560 15 1220 550 14 1180 570 10,5 1200 560 8 1200 540 8 1180 560 17 1200 580 17 1200 570 17 1210 560 15 1180 580 12 1180 560 12 1200 560 12 1170 570 17 1180 565 17 1200 550 16 1220 520 13,5 1160 570 15 1180 570 15 1210 560 14

M3 TP2

M4

M15

M35

T15

T42

Tam youn sinterlenmi alet elii ve yksek hz elik metalurjisi ve mikroyaplar, birok adan ilenmi paralara benzemektedir. Karbid bykl ve karbid dalmnn niformluundaki dk nemli farkllklar, nemli sonular dourabilir. Sinterlenmi T15, ilenmi alama nazaran daha ince karbidleri ve tanecik bykln salayabilmektedir. Sinterlenmi M2, genellikle sinterlenmi T15 kadar ince olmayan karbid ve tanecik byklklerini karbid ve tanecik byklne sahiptir ve ounlukla, ilenmi M2 den daha kaba taneciklidir.T15, byk miktarda vanadyumca zengin karbidler (MC) ierir, bunlar ok dengelidir ve hemen kabalamazlar. Bu karbidler ayn zamanda sinterleme esnasnda tanecik bymesini engellerler(Klar,1990).

38 lenmi T15 gibi ilenmi D5'te segregasyonlu veya "bantl" bir yapya sahiptir, burada byk karbitler bir arada gruplarlar. T/M takm eliklerinin gelitirilmi zellikleri daha ince ve niform mikroyaplarna dayanmaktadr. Sinterlenmi olarak mikroyaplar nceki stenit tanecik snrlar ierisindeki temperlenmemi martenzitten ve byk miktarlarda tutulmu stenitten olumaktadr. Nital ierisinde dalama, sinterleme esnasnda daha nceki stenitik tanecik snrlarnn varln ortaya karr. Dalama ayn zamanda, matris ierisinde gri veya beyaz alanlar ortaya karlabilir. Gri alanlarn sebebinin marjinal veya yetersiz vakum sndrmesinden kaynakland bildirilmektedir. Beyaz blgeler, kelmelerin meydana gelmedii blgeleri gsterirler. M2, M3 tip 2 ve M7 nin vakum ierisinde sl ilem geirmi halinde tartmaktadr. Yetersiz sinterlenmi mikroyaplar gzeneklilie ek olarak ince veya ok ince karbidlere ve taneciklere sahiptirler. Gzeneklilik yuvarlatlr (keskin ular olmakszn) ve sinterlenmi younluk dk olduunda ekil olarak dzensiz olabilirler. Doru sinterlenmi mikroyaplarda ok az gzeneklilik vardr veya hi yoktur, tektik yap veya erime iareti yoktur, bunlarda karbidler niform dalmtr tanecik bykl de niformdur. Ar sinterlenmi mikroyapda byk karbidler ve tanecikler bulunmaktadr. Keskin ulu gzenekler bulunmaktadr, bu durum grld gibi, genellikle, tanecik l noktasnda yer alr. Yerellemi erime ve tanecikler arasndaki srekli karbid andan kaynaklanan tektik yap da ar sinterlenmi mikroyaplarda mevcut olabilir. Ar sinterlenmi paralarda doru sinterlenmi paralara nazaran biraz daha dk sinterlenmi younluk szkonusudur, bunun sebebi, tanecik l noktalarnda gzeneklerin olumasdr. 8.2. Mikroyapya Alam Elementinin Karmas

Metalik karma sinterlenmi takm elii mikroyaplarnda grlebilir. Dalma gzenekli karbidsiz blgeler olarak ve/veya karbid alar olarak grlr. Bu tr kusurlar dk erime noktal alam paracklarnn veya takm elii tozundan gelen karbonla dk erime noktal alamlar oluturmak zere reaksiyona giren alam paracklarnn, daha yksek erime noktal alet elii alamlarnda bulunmas halinde grlmektedir. izelge 8.4te eitli tozlarn mekanik zellikleri verilerek alam elementlerinin etkisi gsterilmitir. Demir, paslanmaz elik ve dk alam elik tozlar M2 ve T15te ve dier yksek hz eliklerinde bu tr kusurlar olutururlar. Bu kusurlar yine, M2 yksek hz eliklerinde T15 paracklarnn mevcut olduu durumlarda da grlrler.

39 Takm elii toz reticileri, toz temizleme, kompaksiyon ve sinterleme ekipmann sadece takm elii tozlarnda kullanarak ve toz retim ortamlarn ok temiz tutarak bulamay azaltmlardr. Takm elii tozu kullanclar, ayn zamanda temiz toz haznelerini ve kartrclarn temizleyerek yksek kalitede T/M para retimini salamaldrlar(Klar,1990). izelge 8.4 Ticari Sinterlenmi M2, M35 ve T15 yksek hz eliklerinin tipik mekanik zellikleri ZELLKLER Younluk g/cm Nihai Kuvvet % Uzama Nihai Kuvvet Sertlik (HRC) 8.3.
3

M2 8,05-8,2 750-800 (108-116) 12-14 750-200 (108-290) 62-65

M35 8,05-8,2 770-820 (112-119) 6-9 770-2000 (112-290) 63-66

T15 8,15-8,3 770-830 (112-120 3-6 770-2000 (112-290) 64-67

Yksek Hz Takm eliinin Mikroyaps ve Alam Elementlerinin elik zelliklerine Etkisi

Yksek hz elikleri ledeburitik mikro yapya sahiptirler. Bunlar yaplarnda Fe3C deil de, alam elemanlar yznden zel karbrler bulundururlar. Bu karbrler sayesinde saf Fe-C alam ledeburitinden daha yksek scaklkta ergirler. Mikro yapy ve zellikleri nemli lde deitiren belli bal alam elemanlar C, Cr, Mo, V, W ve Codur. Conun dndakiler mikroyapda kelerek karbr olutururlar. Genel olarak yksek hz takm eliklerinde yedi grup karbr kelir; E-karbr: Fe24C -karbr: M3C MC ya da M4C3 M2 C -karbr: M7C3 -karbr: M23C6 -karbr: M6C Burada M bir metale veya metal grubuna karlk gelmektedir. M6C zgn olarak yksek hz elii olarak bilinir ve elie kzl sertlik zelliini salar. M6 C zgn olarak yksek hz

40 takm elii olarak bilinir ve elie kzl sertlik zellii salar. M23 C6 karbr temelde krokarbrdr ve stenitleme srasnda kolayca znerek stenitin olumasna byk katkda bulunur. Sertletirme sonucu istenilen martenzitin oluumuna da etkide bulunur. MC karbr ya da vanadyum-karbr ar sertliinden dolay eliin anma direncini arttran karbrdr(Tayan,2000).

41 9. FREZELEME N MEKANK SIKMALI ULAR

Frezeleme ilemlerinde karlalabilecek problemler ve zmleri izelge 9.1de verilmitir. izelge 9.1 Frezeleme ilemlerinde karlalan problemler ve zmleri Kesme kenarnn ufak paralar halinde kopmas parasnn kk paralar halinde kopmas

Ar serbest yzey anmas

zm U kalitesinin anma dayanm U kalitesinin sneklii Kesme hz Di bana ilerleme Kesme derinlii Yanama as Kesme kenar pah Stabilite

Soutma

: Ykseltin

: Azaltn

Kesme kenarnn entiklenmesi

Problem

: Optimize edin

Kt i paras yzeyi

Plastik deformasyon

Ar kriter anmas

Termal atlaklar (krklar)

Tala birikmesi (kaynamas)

42 Frezeleme ilemi esnasnda gerekli olabilecek terimler ve kullanlmas gereken formller izelge 9.2de verilmitir. izelge 9.2 Frezeleme terimleri ve formlleri

Kesme hz (m/dak)

Dm . . n Vc = 1000

Tabla ilerleme hz (mm/dak)

Vf = fz . z . n hm = fz . ae d1 ap . ae . vf 1000

Ortalama tala kalnl (mm)

Tala hacmi (cm3/dak)

Vf =

ap ae fz d1 n

: : : : :

kesme derinlii (mm) frezeleme genilii (mm) di bana ilerleme (mm) freze kafa ap (mm) devir says (1/dak)

43 10. TORNALAMA LEMLERNDE KARILAILAN PROBLEMLER VE ZMLER Tornalama ilemlerinde karlalabilecek problemler ve zmleri izelge 10.1de verilmitir. izelge 10.1 Tornalama ilemlerinde karlalan problemler ve zmleri(Bhler,2003) paras yzey hassasiyetinin bozulmas Uzun ve dolanan tala (balangta deil) Serbest yzey anmas Sert metal u krlmas Kesme kenarnda tala birikmesi ok dar tala oluumu

Kesme kenarnda entiklenme

Problem

Plastik deformasyon

Termal atlaklar

Krater anmas

Tala birikmesi

zm Sert metal anma dayanm Sert metal sneklii Kesme hz lerleme Kesme derinlii Tala as Tala krc geometrisi Kesme kenar durumu Ke radyusu Yanama as Stabilite Soutma

: Ykseltin

: Azaltn

Darbeli ilem

: Optimize edin

44

10.1.

Tornalama Takmlar in Skma Sistemleri

10.1.1. P-Levyeli Skma Sistemi DIN 4988e gre imal edilen btn ular kullanlabilir. Kullanlan yedek para says azdr. Tala akn engellemeyen konstrksiyon yapsndan dolay tala birikmesi problemi yaanmaz. U deitirilmesinde mkemmel kolaylk imkn vardr. Sert metal ucun hzl ve emniyetli bir ekilde balanmasn salar. ekil 10.1de P-Levyeli bir skma sisteminin grnm incelenmitir.

ekil 10.1 P-Levyeli skma sisteminin ematik grnm

10.1.2. M - Skma Sistemi Sert metal uun hzl ve emniyetli bir ekilde balanmasn salar. yi bir kesici kenar mukavemeti salar. zellikle kopya tornalama ilemlerinde ok uygundur. zel dizayn ile optimum bir tala ak salar. Bu dizayn ekil 10.2de grlmektedir.

45

ekil 10.2 M Skma Sisteminin ematik Grnm

10.1.3. S - Vidal Skma Sistemi Kolay ve emniyetli, u skme takma avantajna sahiptir. Tala akn engellemez. Bu avantaj ekil 10.3de grlmektedir. Maksimum yedek para mevcuttur.

ekil 10.3 S-Vidal skma sisteminin ematik grnm(Bhler,2003)

46

10.2.

Tornalama lemlerinde Takmlarn Seimi

tornalama ilemlerinde alacak akmlar seerken aada verilen ana noktalara dikkat edilmesi gerekir. Aada genel tavsiyeler belirtilmitir. Mmkn olan en byk aft ap seilmelidir. aft iin gerekli deer hesab ekil 10.4de verilmitir. Takmn darya olan knts mmkn olduunca kk olmaldr. tornalama takmlarnda doru ve kuvvetli balama sistemi kullanlmaldr.

ekil 10.4 Tornalama takm balama sistemi

Kesme svsnn ya da basnl havann kullanlmas, zellikle derin delik veya kr deliklerin tornalanmasnda, gerek talalarn darya atlmasnda gerekse yzey kalitesinde olumlu etkiler salar.

47 10.2.1. Vibrasyona Hassas ler in Gz nnde Bulundurulmas Gereken Faktrler Ayar as (ya da giri as) mmkn olduunca 900 ye yakn olmal ve 750 den aada olmamaldr. Gerekli giri alar ekil 10.5te verilmitir. Kk ke radyusu seilmelidir. Pozitif takmlar (S skma sistemli takmlar) ve ular kullanlmaldr. Kaplamasz kaliteler genelde keskin kesme kenarlarna sahiptirler. Bu yzden dk kesme kuvvetleri olutururlar(Bhler,2003).

ekil 10.5 Vibrasyon artnn, kesici u eimine etkisi

48

10.3.

Mekanik Skmal U Byklnn Seilmesi

10.3.1. Kesme Derinlii En byk kesme derinlii (ap) belirlenmelidir. Kenar boyutunun kesme derinliine etkisi ekil 10.6da verilmitir. Kesme derinlii (ap) ve ayar as () na bal olarak gerek kesme boyu (la) na karar verilmelidir.

ekil 10.6 Kenar boyutunun kesme derinliine etkisi Ucun, minimum gerek kesme boyunu bulmak iin izelge 10.2den yararlanlr.

izelge 10.2 Kesme derinliinin, ayar as ile gerek kesme boyunun hesaplanmas
Ayar as 90 75 60 45 30 15 Kesme derinlii (ap) mm 1 2 3 4 5 6 7 8 9 ucun kesici kenarnn girecei gerek kesme boyu (la) mm 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1,1 2,1 3,1 4,1 5,2 6,2 7,3 8,3 9,3 1,2 2,3 3,5 4,7 5,8 7 8,2 9,3 11 1,4 2,9 4,3 5,7 7,1 8,5 10 12 13 2 4 6 8 10 12 14 16 18 4 8 12 16 20 24 27 31 35 10 15

105 120 135 150 165

10 11 12 15 20 39

15 16 18 22 30 58

10.3.2. Gerek Kesme Boyu

49 U asnn, kesme kenarna byk bir etkisi vardr. Mekanik kesmeli her u maksimum kesme derinliinde alabilecek, maksimum bir gerek kesme boyuna sahiptir. ekil 10.7de, u tipine bal olarak kaba tornalama ilemlerinde gvenle alabilecek gerek kesme boylar (la) verilmitir.

ekil 10.7 eitli skma sistemlerinin gerek kesme boylar(Bhler,2003)

Eer kesme derinlii, gerek kesme boyundan bykse, ya daha byk bir u seilmeli ya da kesme derinlii azaltlmaldr.Ar alma koullarnda daha gvenli alabilmek iin ya daha byk ya da daha kaln ular seilmelidir.

50

10.4.

Mekanik Skmal U eklinin Seilmesi

10.4.1. Mekanik Skmal U ekli ekil 10.8de yuvarlak ekilden, 350 u allara kadar kullanm en yaygn olan ular gsterilmitir. ekil zerindeki okun gsterdii gibi kesici kenar dayanm (S), geni u al ulara gidildike artar, derin noktalara ulaabilirlik (Z) ise ekil zerinden de grld gibi saa gidildike artar.

ekil 10.8 U geniliinin kenar dayanm ve g serfiyatyla ilikisi

Vibrasyon eilimi (V), u as bydke artmaktadr. Ancak, u as kldke g sarfiyat azalmaktadr(Bhler,1999). Profil veya konik i paralarnn tornalanmasnda, max kopyalama as almamaldr. Bu ip operasyonlarda i paras ile u kenar arasnda min 2olik bir serbest a salanmaldr.

51 10.4.2. Ke Radyusu Ve lerleme

Mekanik skmal bir uun ke radyusu, i zerinde anahtar rol oynamaktadr. zellikle; Kaba tornalama srasnda dayanm; Fini operasyonlarnda yzey kalitesi;

zerinde nemli etkileri vardr. 10.4.3. Kaba Tornalama Kesme kenar dayanm yksek olmaldr. Bu yzden mmkn olan en byk u radyusu seilmelidir. Byk u radyusu, yksek ilerleme deerlerinde almaya olanak tanr. Eer vibrasyon riski var ise u radyusu kltlmelidir.

izelge 10.3 U radyusuna gre maksimum ilerleme deerleri

Ke radyusu (r) mm Tavsiye edilen max ilerleme deeri (fn) mm/dev

0,4 0,25-0,35

0,8 0,4-0,7

1,2 0,5-1,0

1,6 0,7-1,3

2,4 1,0-1,8

Kaba tornalama operasyonlarnda, ilerlemenin hibir koulda izelge 10.3deki deerleri amamas gerekir. lerleme deerinin kolayca hesaplanabilmesi Fn kaba _0,5 x ke radyusu forml ile mmkndr(Bhler,2000). Kaba tornalamada kullanlan u radyuslar genellikle 1,2 ve 1,6 mmdir. Bu izelgede tavsiye edilen maksimum ilerleme deerleri, u radyusunun 2/3ne gre hazrlanmtr. Daha yksek ilerleme deerlerinin uygulanabildii durumular aadaki gibidir;

52 En az 60o u asna ve iyi bir kesme kenar dayanmna sahip ularn kullanlmas halinde; Tek tarafl tala krcl ularn kullanlmas durumunda; 90o den daha kk ayar asnn kullanld ilemlerde; Normal kesme hzlarnda rahata tala kaldrlabilen malzemelerin ilenmesinde.

10.5.

Sonu lemleri

Bir i parasnn istenen yzey kalite ve toleranslarda retilebilmesi byk lde u radyusu ve ilerleme deerine baldr.

10.5.1. Genel Tavsiyeler

Yzey kalitesi yksek kesme hz ve pozitif tala al ular ile arttrlabilir. Vibrasyon riski var ise daha kk radyuslu ular seilmelidir. Kaplamasz ular kullanldnda (kesme kenarlar, kaplamal ulara gre daha keskindir) yzey kalitesi artacaktr. Maksimum yzey przll deerinin teorik hesab (Rmax)aada verilmitir; Rmax = fn2 / 8r .1000 (m) lerleme: fn = Rmax x 8r 1000

ekil 10.9 Yzey przllnn teorik hesabnda kullanlan deerler

53 Rmax = yzey przll r = ke radyusu (mm)

fn =ilerleme (mm/dev)

izelge 10.4, ilerleme ve u radyuslarna bal olarak bulunan Rmax deerlerini gstermektedir.

izelge 10.4 lerleme ve u radyuslarna bal olarak bulunan Rmax deerleri

54 11. KONU LE LGL YAPILAN BENZER ALIMALAR

11.1.

Toz Metalurjisi Yntemi ile retilen Yksek Hz Takm eliinin Aktive Edici lavelerle Sinterlenmesi

Yksek hz eliklerinin, toz metalurjisinde umut verici bir ynde zelletirilmi preformlarn, son kullanlabilirlie yaknlaan ebatlar ve ekillerde retilmesidir. Mkemmel alma zelliklerine sahip malzemenin elde edilmesi iin porozitenin minimum olmas arttr ( %2), bu deer bir kural olarak, sv faz sinterlemesi ile elde edilmektedir]. Yksek hz elik rnlerinin sv faz sinterlemesi ile hazrlanmas sinterleme scaklnn, solids yaknlarnda 2 derece scaklk ierisinde kontrol edilmesini gerektirir. Ancak bu koulun yerine getirildii durumlarda dahi, eliin yaps genellikle makul bir miktarda kaba tektik karbit an ierir. Bu durum eliin mekanik zelliklerini ve servis edilebilirliini, scak presleme sonrasnda kat hal sinterlemesi ile elde edilen benzeri eliklerle karlatrldnda byk oranda azaltr. Yksek hz elik tozundan ok youn rnlerin hazrlanmas iin sv faz sinterlemesine bir alternatif te delikli sinterlenmi ingotlarn scak dvlmesidir. Scak dvme ingotlar genellikle sv fazn yokluunda sinterlenmektedir, ve bu sebeple genellikle yksek gzeneklilie sahiptirler (%15 ile 30). Tavlama frnlarndaki koruyucu ortamn yeteri derecede korunmamas durumunda ingotlarn stma ve dvmeye nakilleri esnasnda oksidize olmalar tehlikesi byk oranda artmaktadr. Yksek hz elik tozunun aktive edilmi sinterlenmesi hacim younlamas hzn arttrrken paracklar aras temaslarn mkemmelliini gelitirir, bu da sinterlenmi ingotlarda daha iyi mekanik zelliklerin elde edilmesini salar(Baglyuk,2002). Su atomize yksek hzl elik tozlarnn (HSS) kompaktlarnn sinterlenebilmesini arttrmak iin skma ncesi karma kk miktarlarda grafit eklenmesi Uspenski ve Kulkarni ve ark. tarafndan tavsiye edilmitir. Ayn zamanda, boron, sinterleme esnasnda demir tabanl malzemelerin younlamasn arttrmak iin kullanlan aktive edici elementtir. Borun, grafitten byk oranda daha fazla aktiftir. Bor, yke, amorf bor tozu eklinde veya %10 ile 30

55 B ve %70 ile 90 Ni ieren bir kompleksin bileeni olarak ya da intermetalik Ni3Nb ierisinde eklenebilir. Mevcut aratrmada, balang malzemesi, %70 Ni - %30 B aktive edici eklenmesi ile R6M5K5 gaz atomize elik tozunun -400 nm fraksiyonudur. Aktive edici toza, 700 MPa scaklnda gerekletirilen ingot sktrmas esnasnda balayc - plastikletirici olarak kullanlan sv parafinle kartrlarak eklenmitir. Sktrlan ingotlar iki kademede, aklanan yntemlere gre sinterlenmilerdir. Birinci kademe, 900C ile 950C ta akan hidrojen ortamnda sinterlemedir (balaycnn karlmas iin), ikinci kademede 1180C, 1200C ve 1220C ta 5 ile 90 dakika boyunca sinterlemedir.

ekil 11.1 zotermal tavlama srasnda (1)1180c, (2)1200c scaklkta sinterlenmi malzemelerin younluklarnn yzde deiimi(Baglyuk,2002)

Farkl scaklklarda sinterlenen numunelerin younluklar zerinde izotermal sinterleme sresi konusunda yaplan testlerde (ekil 10.1), ilk kademede beklenen yksek oranl younlatrma yksektir. Bunun sebebi paracklarn tekrar gruplamasnda meydana gelen hzlanmadr, bu hzlanma sv faz, Ni-B sistemindeki dk eriyen tektiin olumas sonucunda ortaya kmaktadr. En hzl porozite azalmas srecin ilk kademesinde, ilk 5 ile 15 dakika arasnda gerekleir. Daha sonra, younlama hz azalr ve 60 dakikadan sonra, =() erisi dz bir hal alr, yani, malzemenin younlamas pratikte durur. 1180C ve 1200C taki bzlme erilerinin ekilleri benzerdir ancak bzlmenin mutlak deeri, sonrakinde byk oranda daha yksektir. Borid (1124C) ve karbid (1168C) tektiklerinin erime noktalar konusundaki veriler nda, bu aka, artan scaklkla birlikte sv faz

56 miktarndaki artla aklanmaktadr. Bu da, refraktr paracklarnn yzeyi boyunca sv fazn yaylmas sebebiyle fazlar aras yzey alanndaki bir artla desteklenmektedir. Faz aras alann art sonuta bileenler arasndaki difzyonel etkileimi hacim difzyonunda yol uzunluklarn azaltarak hzlandrr ve buna uygun olarak, sv faz boyunca ktle transferini hzlandrr. Bu sonuncusu, daha kaydadeer hacim etkilerine sebep olan tekrar kristalleme ile balantldr Yukardaki dzenliliklerin aklanmasnda malzemenin ktle viskozitesinin artan scaklkla azaldn dikkate almak gereklidir (farkl sinterleme scaklklarnda farkl sv faz miktarlarna ek olarak), bu yine sonuta bzlme hzn arttrr. Ayn zamanda, sinterleme scaklnn 1220C ye arttrlmas rnein, izotermal tavlamann erken admlarnda erimesine sebep olur. Farkl balang younluklar o deerlerine sahip olan ingotlarn sinterlenmesi kompakt younluk s de, o daki bir artla desteklenmektedir (ekil 10.2.a). Ancak o 5.3 g/cm3 deerinde ve 1180 - 1200C scaklklarnda sinterlenen malzemelerin younluu kayda deer oranda artar, s in, o daki ek artla olan deiimi nemli deildir. Bunun sebebi belirgin ekilde basn ve malzemenin ktle viskozitesinin gzeneklilii ile olan ilikisidir. Younluk, belirli bir malzemede karakteristik deere ulatnda, gzeneklerdeki negatiflik, basntaki art gzenek apndaki azalla birlikte gzenekli gvdenin makroskobik viskozitesindeki artla dengelenmekte ve younlama sreci, balang kompakt younluundan bamsz olarak sona ermektedir(Baglyuk,2002).

ekil 11.2. Sinterlenmi ingotlarn younluunun (a), ve greceli hacim bzlmesinin (b) 1180, 1200 ve 1220C Sinterleme scaklklarnda balang kompakt younluuna olan ball

57 Farkl balang younluuna sahip olan ingotlarda hacim bzlmesi deiimi zel ilgi eken bir konudur (ekil 11.2.b). o > 5.3 g/cm3 deerinde bzlmenin, balang younluundaki artla birlikte dzenli olarak azalmas ile, o n daha dk deerlerinde 1180C ve 1200C ta sinterleme sonrasnda davran farkldr: greceli hacim bzlmesi, balang younluundaki d ile azalr (ekil 11.2.b). Bu durumun fiziksel olarak aklanmas, yksek hz elik tozunun Ni-B aktive edici eklenmesi ile sinterleme mekanizmasnn analizine dayal olarak mmkndr. Aratrlan scaklk aralnda sv fazn grnmnn, Ni-B sisteminde dk eriyen tektiin oluumu sebebiyle olduunu dikkate alarak, artan balang younluu ile erimenin meydana geldii parack faz aras kontaklarnn azalmas beklenebilir. Bu sonuta, oluan sv fazn miktarn azaltr, bu da kapiller kuvvetler sebebiyle paracklarn tekrar gruplamas veya sv faz zerinden tekrar kristalleme ile hacim younlamas gibi srelerin hzlarnda azalmalara sebep olur. Yine, balang younluunun, 1220C ta sinterlenen numunelerin younlamasnda sadece zayf bir etkiye sahip olduu grlmektedir. Bu aka, scaklkta oluan nispeten byk miktardaki sv fazla ilikilidir, bu da olduka yksek oranda balanma ve parack yeniden gruplamasn, kompaktn balang younluundan bamsz olarak temin eder. Aktive edici eklentiler iermeyen yksek hz elik toz kompaktlarnn sinterlenmesi, 1220C altndaki scaklklarda kayda deer bir younlamann gzlenmediini ve %90 dan fazla bir greceli younluun sadece 1230C zerinde elde edildiini gstermitir. Bu yzden verilen sonular, yksek hz elik tozunun sinterleme hzn arttrmak iin Ni-B aktivasyon eklentilerinin etkinliini onaylamaktadr. Numunelerin greceli hacim bzlmesinin, 1180C ve 1200C ta sinterleme sonrasnda balang kompakt younluunun azalmasyla (o 5.3 g/cm3) azald gzlenmitir. Bu durum, kontak erimesinin meydana geldii parack faz aras alanlarndaki azalma ile aklanmaktadr(Baglyuk,2002).

58 11.2. Farkl Katlama Hzlarnda Tozlardan Elde Edilen Yksek Hz Takm eliinin Sinterleme Esnasndaki Faz Ve Yap Deiiklikleri Yksek hzl elik R6M5F3 tozlarnn -630+50 m paracklarnn kat fazda 1160oC 1220oC ve sv fazda 1240oCde topaklatrlmas esnasnda kompaktlardaki faz ve yapsal deiiklikler iin bir aratrma yaplmtr. Kompaktlarn yaps toz spreyleme esnasndaki sper stma ve soutma hzlarna bal olarak kristal ya da yar kristaldir. Bu toz iersinde belirli bir boyutta olan paracklarn hcre yaps ile ilgilidir. Hcresel yapda bulunan toz kompaktlar yap gevemesi ve yeniden kristallemenin sonucu olarak kat faz sinterlenmesi esnasnda daha yksek bir ekme oranna maruz kalrlar. Bu ilemlerin gereklemesini salayan g son derece ar doymu kararl kat zeltilerin ayrmasndan kaynaklanan, kimyasal potansiyel deiim ve yar kristal matris yapsndaki artk ba enerjileridir. Yksek hzl elik (HSS) kompaktlarn topaklatrlmas ile ilgili deneysel verilere topaklatrma toz metalurjisi HSS retimi ve zelliklerin kontrol edilmesinde nemli ilemlerden biri olduu iin her zaman ok byk bir ilgi duyulmutur. Yksek katlama oranlarnda elde edilen HSS tozlarnn topaklatrlmas yksek dayankllk ve gvenilirlie sahip elikler retme imkan sunmalarna ramen tam olarak aratrlmamtr. Bilinen aratrma raporlar ya ok ksadr yada belirli bir madde snfna aittir . Makale ve yaynlar genelde birbiri ile uyumlu deildir(Ulshin,1999). X n krlma verilerine gre ok kararl fazna ek olarak eriyiin 105 derece/saniye hznda soutulmas ile elde edilen R6M5F3 HSS dzeyindeki tozlarda -Mn tipinde bir yap bulunmaktadr. Bu oranda katlama kinetik olarak geciktirilir. Yksek bir scaklkta sv fazdaki HSS lerin soutulmas ile elde edilen atom pozisyonlarnn svdakilere yakn olma ihtimali son derece yksektir yani sv faz dondurulmutur. Bu durumda serbest hacim de dondurulmutur ve kat zeltinin alam ierii de arttrlm olup bu amorf yapya rekabet edebilecek yeni kararl yaplarn ortaya kmasna neden olur. BCC yapsnn ( faz) sv yapsna benzerliinin nemli bir faktr olduu aktr. Bu durumda HSS dzeyindeki R6M5F3 tozlar kristal ve amorf yap arasnda bir orta dzey olarak kabul edilebilir ve bunlarn ekilsizlik dzeyleri sv damlacklarn soutulma hzna baldr. Yap dengede deildir ya da kararl tesidir. Bu tr eliklerin zelliklerini en st dzeyde kullanabilmek iin yap durumunun nasl kararl hale getirildiinin anlalmas ve toz metalurji HSS zelliklerini belirlemek iin kararllatrma ilemini nasl kontrol edileceinin belirlenmesi gerekir.

59

Bu almada gaz atomize dzeyindeki R6M5F3 HSS toz kompaktlarnn kat ve sv hallerdeki topaklamas ile ilgili aratrma sonular analiz edilmitir. Tozlar Ukrayna Bilimler Akademisi Malzeme Bilimi Konular Enstitsnde sv metallerin gaz atomizasyonu iin URS biriminde 1620oC-1650oC erime scaklnda konvansiyonel yntemle ve eriyiin 1550oC 1580oC ye kadar spreylenerek soutmadan nce 1730oC 1750oC ye kadar ar stld ssal zaman uygulamas (TTT) yntemi ile retilmitir. Spreyleme 0,8-10 MPa basnta bir inert gazla (Nitrojen) gerekletirilmitir. Spreyleme esnasnda sprey ucunda oluan toz paracklarnn ekli genelde kresel olmakla birlikte boyutlar birbirinden farkldr. Bu parack souma oranlarnda farkllklarn (104-105 derece/saniye arasnda) yani sra mikro yap ve faz durumlarnda da farkllklara neden olmaktadr. Geni bir boyut aral (50-600 m) olan toz eleme sonrasnda elde edilmitir. 800 MPa ykte yzen bir boyada statik souk bask ile 28 mm apnda ve 30 mm yksekliinde kompaktlar hazrlanmtr. HSS tozlar sertletirilmi (kompaktl arttrmak iin) ve daha sonra toz kompaktlar SShVL-1.4-16 vakum frnnda 1-104 Pa basn altnda topaklatrlmtr. HSS tozlarnn mikro sertlii sertletirme sonrasnda 306-336 MPadr. Kat faz sinterlemesi 1160oC, 1180oC, 1200oC ve 1220oC lerde 10, 30, 60, 90 ve 120 dakika boyunca ve sv halde ise 1240oC de gerekletirilmitir. Yksek kristalleme oranlarnda farkl teknolojiler kullanlarak elde edilen HSS tozlarnn yap ve faz kompozisyonlar DRON-3 nitesinde x n krlma analizleri ile belirlenmitir. BCC kafes parametreleri m-martensite daha yakn olan -fazn daha net belirleyebilmek iin tozlar 680-700oC de (Act nin altnda) 30 dakika boyunca bir n sertletirmeye tabi tutulur. Kat zeltinin genelde m-martensit olan ok kk bir ksm bu scaklklarda ayrr. -,ve -kat zeltilerden ve srasyla 0,2932, 0,3624 ve 0,2684 nm kafes parametrelerine sahip R6M5F3 dzeyindeki tozlarn -100+50 m durumundaki krlmalar ile ilgili krlma grafikleri analiz edilerek bulunmutur. Mikro yaplar MIM-10U optik metal mikroskobu kullanlarak analiz edilmitir. Mikro sertlik PMT-3 nitesinde karbit ve matris zelliklerini belirlemek ve kesinletirmek iin belirlenmitir. Trevsel s analizler (DTA) MKTA cihazyla gerekletirilmi olup kat zeltilerin topaklatrlmas ve ayrmasnda faz dnm scaklklarnn belirlenmesi iin kullanlmtr. R6M5F3 HSS tozlarnn faz deiim scaklklar Act =825 C, Ts=1227 C (katsal); Tl=1378 (svsal).

60

Konvensiyonel spreyleme yntemi ile elde edilen HSS tozunun metal grafik incelmesi sonucunda -630+160 m aralndaki paracklarn genel olarak dentritik bir yapya sahip olduu (ekil 1a) ve -160+80 m paracklarn dentritik-hcresel bir yapda olduklar (ekil 1b) olduu grlmtr. 80 m den daha az olan toz paracklarda dentritik hcresel yapdan hcresel yapya dnmler gzlenmitir (ekil 1c). Bu rasgele yakn paketli nla bir araya getirilmi kristal yada kristal olmayan yaplar iin dank polihidra srekli mozaik modelidir. Hcresel ve dentritik hcresel yaplardaki tane balarnda genelde kapsama olmazken dentritik yapda olanlar karbit fazndaki kresel ya da ekilsiz kaplamalarla doldurulur. [3,8.11]de gsterildii gibi parack boyutu kldke buna paralel olarak soutma oran da 104ten 105 derece/saniyeye karlm, yumuak -faz miktar artm (%80) ve stenit ve martenzit gibi daha sert kat fazlar azalrken maksimum erimi de bozulur. 0,5 m den dk boyuttaki ince balanm karbid zincirleri 2-5 m boyutundaki tanelerin (dallar) balarnda bulunurlar. Konvansiyonel sprey yntemi ile elde edilen toz yaplarn fotomikrograflar ve 50,100 ve 400 m boyutlarndakiler ekil 1a,b ve cde gsterilmitir. Spreyleme TTT uygulamas ile gerekletirildiinde, eriyiin homojenletirilmesi ve termodinamik olarak kararl hale getirilmesi granl metrik yapnn daha kk paracklara kaymasna neden olur. Konvansiyonel sprey yntemi ile karlatrldnda 100 m paracklarn younluu %45ten 52ye kar ve 630 m paracklarnki de %4ten 2ye der; alamdaki serbest enerji ve kat zeltideki alamlarn konsantrasyonu artar ve HSS tozlarn faz kompozisyonu ve mekanik zellikleri de deiir. Pratikte -400+50 m aralndaki tm paracklar hcreseldir. Akkanlk 23ten 20 saniyeye kar ve mikro sertlik 780-880den 750-780 MPa ya der. nce ve kaln paracklarn -630+50 m granl metrik kompozisyonu ile TTT yntemi ile spreylenen tozlar iin 5,0 g/cm3 (%62) orannda daha yksek bir fiili gzenek younluu elde edilir (genel yntemle hazrlanan tozlarda bu 4,6 g/cm3 (%57). Kompaktlarn younluklar yaklak olarak 6,3-6,4 g/cm3 (%78-79)dur. Konvansiyonel olarak spreylenen tozlara gre daha yksek bir fiili younlama elde edilebilir (TTT ile toz spreyleme iin %17 iken burada %23), ve bu da kompaktlama yntemi ve gce bal olan kompaktlama parack paketlemenin daha youn olmasna baldr(Ulshin,1999). Daha nce de bilindii gibi eit boyuttaki krelerin maksimum paketleme younluu %68dir. Konvansiyonel olarak spreylenen ve TTT uygulamas ile atomize edilen, dall ve hcresel yaplara sahip olan tozlarn gerek gzenekli younluklarnn da belirlenmesi gerekir. Beklendii gibi dall yapya sahip olan ve konvansiyonel yntemle hazrlanm tozun

61 gerek gzenekli younluu 5,25 g/cm3 (%65) olup ideal paketleme younluuna (%68) olduka yaknken, TTT yntemi ile spreylenen tozlarn gerek gzenekli younluu ayn dzeyde 5,12 gr/cm3 kalmtr (%62,5). Buradaki %2,5lik fark hcresel bir yap sonucu dengesiz faz ve ve dier kararl tesi fazlarn konsantrasyonundan kaynaklanmaktadr. izelge 11.1de de grld gibi TTT, HSS tozlarna daha yksek bzme (%6) gibi deiik zellikler kazandrmaktadr (konvansiyonel tozlarda bu oran %1). R6m5F3 HSS in daha ince paracklarnda konvansiyonel spreyleme ile elde edilen tozlarn topaklatrma esnasnda daha byk paracklara gre %2-5 kadar daha fazla bir sktrma gsterdii grlmektedir.

ekil 11.3. Konvansiyonel spreyleme (x600) ile elde edilen R6M5F3 dzeyinde yksek hzl demir tozlarnn mikro yaps Yapnn dengede olmamas HSS tozlarnn pratikte kullanmlar ile ilgili nemli bir konudur. Yar kristal yapnn eriyiin soutma yada homojenletirme hzna gre deime oran (TTT ile termodinamik dengeleme) ilgili ekipmanlarla uygun koullarda gerekletirilir. Yani bu

62 HSS eriyiinin ekilsiz bir yap oluturabilme zelliine baldr. Soutma hz toz parack boyutuna baldr. Bu nedenle herhangi bir belirli yapnn HSS tozunun ekilsiz rnein hcresel olma yetenei iin bir kriter olarak alnabilmesi ve bu yapdaki paracklarn kritik boyutunu belirlemek iin kimyasal kompozisyonun etkilerini ve HSSin amorf hale gelme kapasitesi iersinde eriyiin termodinamik kararlna etkisi deerlendirilebilir. rnein URS-40 nitesinde retilecek olan R6M5F3 HSS tozunun ne kadarnn amorf olaca kritik parack byklndeki aralklardan yani -100+50 m (konvansiyonel atomlatrma yntemi) ve -400+50 m (TTT ile atomlatrma) tahmin edilebilir. Bu tahminler yar kristal yapnn HSS tozlarnn kompaktl, topaklatrlmas ve dier zelliklerinin aratrlmas konularnda son derece faydaldr. Yksek hzl eliklerin zelliklerinin hazrlama ynteminden ayr olarak kontrol gereken yap dalm ve kat zelti alam ieriini garanti etmek iin ihtiya duyulan HSS tozundaki kritik parack boyutunun ekme miktar kontrol edilerek gerekletirilebilir. izelge 11.1 R6M5F3 dzeyinde yksek hzl toz kompaktlarn 1180 0Cde 1 saat boyunca sktrma ve topaklatrma sonrasndaki zellikleri

Yntem

Sktrma sonras younluk g/cm3

Younlama (%)

Topaklatrma sonras younluk g/cm3 (%)

ekme (%)

Konvensiyonel TTT

6,3 (78) 6,4 (79)

23 17

6,4 (79) 6,9 (85)

1,0 6,0

63

ekil 11.4. Konvensiyonel olarak spreylenmi tozlardan yaplan HSS kompaktlarn mikro yaps. Aralk -630+50m, sinterleme rejimi: (a) 1180 oC, 30 dakika, (b) 1160 oC, 120 dakika, (c) 1180 oC, 120 dakika; Aralk -100+50 m, sinterleme rejimi: (d) 1200 oC, 120 dakika, (e) 1220 oC, 120 dakika, (f) 1240 oC, 30 dakika. Byltmeler. (a,b,c) 600; (d,e,f)900

64 HSS tozlarnn yar kristal yaps ve kritik parack boyutlar ile ilgili nerilen fikirler granl metrik durumda -630+50 m kompakt tozlarn kat fazda topaklatrlmas esnasndaki ekmeleri iin yaplan deneylerde elde edilen sonulara uymaktadr: -100+50 m aralndaki kritik boyuttaki paracklarn orannn %17-20 olduu konvensiyonel spreylenmi tozlarda %1 ve -400+50 m aralndaki kritik boyuttaki paracklarn orannn %80i getii TTT ile spreylenmi tozlarda %6 olduu aratrmalar sonucu bulunmutur. Sinterlenmi kompaktlarn mikro yaplar zerinde yaplan incelemeler ince bir biimde yaylm olan yapnn yksek bir termal dengeye sahip olduunu ve 950-1160 oC aralndaki dank karbit zeltisinin kat zeltinin ayrtrlmas ile kaplama alanlarnn ok miktarda arttn gstermektedir. Tm kat faz sinterleme scaklklarnda (1160-1220 oC) 60 dakika boyunca izotermal sertletirmeden sonra, karbit fazi olduka yksek dzeyde yaylm olarak kalr. Karbit tane bykl 1,5-2.0 myi gemez (ekil 10.5). Mekanik zelliklerde hzl bir de neden olabilecek hibir izole edilmi eriyik ekirdeine ekil 10.4de rastlanmamtr. Tm kat faz sinterleme scaklklarnda (1160-1220 0C) belirgin bir karbit bymesine sadece 90-120 dakika izotermal sertletirme sonrasnda rastlanmtr. Bu artlar altnda kompakt younlukta herhangi bir dier nemli art grlmez yani topaklama pratikte tamamlanmtr. Dier taraftan daha dk alam elementleri ve karbon konsantrasyonunda ayrma ve katlama devam eder.

ekil 11. 5 Konvensiyonel spreyleme ile elde edilmi R6M5F3 dzeyinde kompakt, yksek hzl elik tozlarnn DTA Erileri: Aralk (1) -160+50, (2) -630+50, (3) -630+315 m (4) zel dkm

scaklk aralg

65

ekil 11.6 Deiik yntemlerle hazrlanan yksek hzl R6M5F3 eliklerinin scaklk bamllklar (1) Denprospetsstla Tesisi (2) Ukrayna Ulusal Bilimler Akademisi Malzeme Bilimi Konular Enstits, (3) Standart GOST 19265-73

ekil 11.6de grld gibi 1160 oC, 1180 oC ve 1200 oC scaklklarda 120 dakika boyunca stlma sonucunda yar kristalden kristal duruma ak bir gei vardr ve bu esnada bir ok deiik gei yaps, tane balarnn ortadan kalkmas ve 50-200 m boyutlarna kadar byk paracklarn oluumu gerekleir. Bu M23C6 (ekil 11.4), M6C ve MC (ekil 11.4) ve bunlarn mikro sertlik deerlerinin x n ile analizi ile belirlenir: 960-1050 MPa, 1350-1580 MPa ve 2850-3300 MPa. Daha yksek scaklklarda (1210 oC -1220 oC ) alarn zelti oran ve kresel dalm kaplamalar o kadar hzldr ki sertletirme rejimleri arasnda nemli bir fark grlmez (ekil 11.4). Esas karbit fazlar kresel paracklar halindeki M6C ve MC karbit aamalardr. Dengesiz ekirdekleme sonucunda karbit aamalar ok hzl byr ve bunun sonucunda yar kristal matris yaps kademeli olarak ortadan kalkar (ekil 11.4). Sertletirme sonrasnda oluan yeni matrisin yaps farkl bir dalm dzeyi olan ve azami erime kabiliyetine sahip bir ferrit-karbit karmdr (%4lk HNO3 alkol zeltisinde daha koyu grnmekte ekil 11.4). Sv halde topaklatrma rejiminde (1240 oC , 30 dakika) azami erime kabiliyeti yeni tanelerin balarnda grlr (ekil 11.4) Karbit faz deiimleri M23C6 M6C MC ar zlm kat zeltiye alam ve karbon

elementlerinin yeniden datlmas ile gerekleir. zotermal kat faz topaklatrma esnasnda tane balarndaki daha kk karbit paracklarn zeltisi (a) Kirkendall etkisi sonucunda gzenek oluumuna sahne olur ancak daha kk karbitler tamamen zlmediinden MC karbitleri etrafndaki ar doymu olan zelti iersinde kresel karbit ekilleri grlr (ekil 11.4). Tane balarnn etrafndaki byk kresel karbitler bu yerlerdeki kat zeltinin ayrmas sonucu ayrma ve yeniden kristallemelerle yada maksimum eriyebilme

66 kabiliyetine sahip svnn katlamas sonucu ortaya km olabilir. Bu durumda ortaya kan tane balarnda iki aamal bir yap sz konusudur (ekil 11.4). Ayn zamanda 10 derece/saniye sabit hzda stma sonucunda elde edilen DTA s grafikleri Ac1 scaklk aral ve Tm erime noktasnda kompaktlarn kat faz topaklatrma esnasnda erilerin ekil ve eimlerinden de grlecei gibi s ortaya kmtr (ekil 11.5). Bu ilemlere dkm numunelerde rastlanmamtr (ekil 11.5). Grld gibi yap geveme, ayrma, zme, kristalletirme ve tanecik byme kinetii bir dizi karmak dnmler sonucu ve bir dizi kararl tesi yaplardan sonra ortaya kmaktadr. Bu tr ilemlerde son derece ar doymu kat zeltilerin zellikleri iki mekanizmaya baldr: spinodal ayrma yada atomlama ve byme; bunlar muhtemelen e zamanl olarak gereklemektedir. Bunlar topaklama esnasnda sadece bzme deil ayn zamanda yksek scaklk elastiklii ve yksek scaklk eilme dayankllk gc gibi zellikleri de belirlenmektedir (ekil 11.6). Bununla birlikte tercih edilen dnm mekanizmasnn kk konsantrasyon dalgalanmalarnda ve dk yzey enerjisi ile gerekleeni yani kat zelti ayrmasnn spinodal mekanizmas olmas beklenmektedir(Ulshin,1999). Bu nedenle kat faz topraklama esnasnda kresel karbitlerin elemanl kesiimlerde ve tane balar boyunca kmesi (ekil 11.4) ara yzlerdeki kat zelti ayrmasnn zellikleri ile ilgilidir. Hcresel yapdaki toz kompaktlarnn artan bzmesi yani konvensiyonel spreyleme yada TTT uygulamas ile elde edilen kritik parack boyutu iki ilemin birbirine yaknlatrlmas ile aklanabilir: yap gevemesi ve yeniden kristalleme. Bu ilemleri gereklemesine neden olan gler son derece ar doymu kararl tesi kat zeltilerin (, , , ..) ayrmas sonucu oluan kimyasal potansiyel deiiklikler ve matrisin yar kristal yapsndaki fazla tanecik ba enerjisidir. HSS matrisinin yar kristal yaps ile ilgili nerilen fikirler sadece topaklatrma esnasndaki anormal dzeydeki difzyon aktivitesini aklamakla kalmayp Ukrayna Bilimler Akademisi Malzeme Bilimi Konular Enstitsnde gelitirilen tekniklerle elde edilen toz metalrji HSS e ait bir ok dier zellii ve davran da etkiler: yksek krlma dayankll K1c=40-45 MPam1/2; atlak yzeyin yaps; bklme esnasndaki yksek dayankllkla birlikte kayma ve yumuama (b=3000-3400 MPa); yksek scaklklarda (=%630, =10-2/saniye, T=900-1150 C) akkan sper plastik ak kapasitesi [18]; yksek scaklktaki bklme dayankllnn anormal davran. ekil 10.6da da grld gibi her iki erinin de (srasyla Denprospetsstal fabrikas ve Malzeme Bilimleri Konular Enstitsnden) eilme

67 dayankllnn maksimum deeri 4200 MPadr ancak ikinci eride bunun yerine daha yksek bir scaklk gelmitir. 300-400 oC den 500-550 oC ye ve bu da optimum kesme rejimine uygundur. Bu Malzeme Bilimi Konular Enstitsnce gelitirilen tekniklerle retilen HSS tozlarndan retilen kesme cihazlarnn Dneprospetsstal fabrikasnda retilenlerden 2-2,5 kat ve dier nde gelen yabac reticiler olan Alman Protoyp ve Japon Vischer und Bolly irketlerinden daha iyi olmasnn nedenlerinden birisidir. Ara kesme dzeyleri ile ilgili karlatrmal testler Budapetede Endstriyel Teknoloji Enstitsnde ISO gerekliliklerine uygun olarak gerekletirilmitir. Is uygulanm 288HB sertlikteki elik S60 kleleri aletin kesme ucundaki ksm 0,3 mm olana dek makineden geirilmitir. Bu nedenle yaplan aratrmalar toz metalrji HSS iin zelliklerin gelitirilmesi ilemi sv halde balamaktadr. Bu tr eliklerde ok stn mekanik zellikler elde etmek iin ilk kriter HSS tozundaki paracklarn hcresel yap grnmnn eriyikten hzl bir biimde soutulmasdr. Bu sv metalin (-103-105 derece/dakika) ar stma (TTT) yada svya hidroelektrik ekici uygulama ile gaz atomlatrmas iin kullanlan ekipmanla gerekletirilebilir. Hcresel yapnn yapsal gevemesi ve yeniden kristallemesi topaklama esnasnda daha fazla bzlmeye neden olur. Bu ilemin gereklemesine neden olan kuvvet son derece ar doymu kararl tesi kat zeltilerin ayrmas sonucu ortaya kan kimyasal potansiyel deiiklikler ve matrisin yar kristal yapsndan kaynaklanan fazla tanecik ba enerjisidir. Bu hususlar HSS eriyiinin atomlatrma iin hazrlanmas ile ilgili aamalar, atomlatrma ileminin kendisi ve topaklatrma rejimlerini, scak plastik deformasyon ve nihai s uygulamasnn daha derin biimde incelenmesi gerektiini gstermektedir.

68 12. DENEYSEL ALIMALAR

Toz metalrjisi yntemiyle retilen sert metallerin ve kesici ularn, geleneksel yntemle retilen takmlarla ve kesici ularla karlatrlmas iin Bhler Sert Maden ve Takm Sanayi ve Ticaret A.. de retilmekte olan 4 farkl para ile eitli deneyler yaplmtr. Bu deneyler srasnda kullanlan ular SB20, HB40, SB30 ve HB10 yapsndaki kesici ulardr. Bu ularn retim sonrasnda, sertlikleri ve younluklar llm, eme dayanmlar hesaplanm, poroziteleri bulunmu, kaplamal ve kaplamasz olarak mikro yaplar incelenmitir. Grlmektedir ki, toz metalurjisi ile retilen kesici ularn yksek devirlerde dayanmlar, geleneksel yntemle retilen paralara gre ok daha yksektir. Ayn ekilde homojen dalm incelendiinde, toz metalurjisi ile retilen parann ok daha kaliteli olduu grlmtr 12.1. alma Plan

Bu deneysel almamzda WC esasl tozlar kullanlmtr. 4 farkl bileimdeki tozlardan kesici u retimi incelenmitir. Tozlar ncelikle souk prese sokulmu, nihai ekli verildikten sonra n sinter ilemi grmtr. Baz paralar dorudan sintere de sokulabilmektedir. Nihai eklini alan paralar eitli sl ilemlere tabi tutularak kaplamaya hazr hale getirilmilerdir. Son olarak da CVD kaplama yaplarak kesici u kullanma hazr hale getirilmitir. Sinter sonras istenilen sertliklerin ve mekanik zelliklerin elde edilip edilmedii kalite kontrol aamalar ile desteklenmitir. 12.2. Numune Hazrlama

stenilen toz bileimi retilmek zere sipari edilmi, belirli arjlar eklinde temin edilmitir. 4 farkl numune zerinde allmtr. Aada deneysel almalarda kullanlan numunelerin yzde bileim deerleri verilmitir.

69

SB30 Kesici Ularnn Kimyasal Bileimleri WC : TiC : TaC: Co : %70-75 %10-12 %8-12 %8-12

dan meydana gelmektedir. EB40 Kesici Ularnn Kimyasal Bileimleri WC : TiC : TaC: Co : %80-85 %2-4 %2-4 %10-12

dan meydana gelmektedir. HB20 Kesici Ularnn Kimyasal Bileimleri WC : TiC : TaC: Co : %90-95 %1-3 %1-3 %6-7

dan meydana gelmektedir.

HB10 Kesici Ularnn Kimyasal Bileimleri WC : TiC : TaC: Co : %90-95 %1-3 %1-2 %6-9

dan meydana gelmektedir.

70

izelge 12.1 Deneylerde kullanlan sert metal kesici ularn kimyasal bileim izelgesi

WC SB 30 EB 40 HB 20 HB 10

TiC

TaC

Co %8-12 %10-12 %6-7 %6-9

70-75% %10-12 %8-12 %80-85 %2-4 %90-95 %1-3 %90-95 %1-3 %2-4 %1-3 %1-2

izelge 12.2 Deneylerde kullanlan sert metal kesici ularn kimyasal bileim grafii

100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Co TaC TiC WC

SB 30

EB 40

HB 20

HB 10

12.3.

Presleme

stenilen para eklinin elde edilebilmesi iin, nceden hazrlanm olan para kalb pres makinasna yerletirilmitir. Kalp st erkek ve alt dii olmak zere iki paradan meydana gelmektedir. Toz alt diiye doldurulduktan sonra, st erkek 1ton/cm2 bask uygulayacak ekilde preslenmitir. Gerekli durumlarda 125ton/cm2 kuvvete kadar ulalabilmektedir.

71 Pres sonucu para tebeir sertliine ulamaktadr. Bu sayede frna nsinter iin yerletirilmesi kolaylamakta, ayn zamanda sinter ncesi elde edilecek para gzlenme frsat bulunmaktadr. nceden belirlenmi hacimce klme deerleri nsinter sonucu izlenebilmektedir. 12.4. Sinterleme

Souk presten kan para sinterlenmek zere hazrland. Kullanlacak sinter frn ierisinde N gaz yaklarak temizlenen frna daha sonra oksijen gaz verildi. Bylece ortamdaki oksijen tketilmi olur, parann retim esnasnda oksitlenmesi engellendi. Daha sonra kademeli sinterleme yaplmaya baland. Frn nce parann ergime scaklnn ne kadar stld ve bu scaklkta belirli bir sre beklendikten sonra i gerilme oluturmayacak ekilde scaklk 1500 oCye arttrld. Bu sinterleme kademeleri yaklak olarak 20 saat srmektedir. Sinter sonras paralar havada soutuldu. 12.5. Isl lemler

Sinter sonras paraya istee gre eitli sl ilemler uygulanarak, hassasiyet ve yzey dzgnl optimum seviyelere ulatrlmaktadr. Sinterden kan paralar plan paralel olarak dizilip BC disklerin arasnda andrmaya tabi tutuldu ve istenilen ller elde edildi. Burada dzeltme tolerans %0.6 dr. Talama sonras parann kenarlarnn krlmasn engellemek ve belirli bir radyus deerine ulaabilmek iin kenar yuvarlama ilemi yapld. Daha sonra elde edilen para gerekli grld takdirde CVD kaplama yntemiyle kapland.

72 13. METALOGRAFK ALIMALAR

Isl ilem sonras elde edilen paralarn kalite kontrol ilemleri yapld. Kalite kontrol srasnda retilen paralardan belirli bir oranda para seilerek sonular incelendi. Sertlik lmeden nce para bakalit ile kaplanarak allmak istenilen yzey ortaya karld. eitli boyutlu zmparalardan geirilerek yzey temizlendi. Mikro yap kontrol edildi. Sertlik deerleri ve younluklar lld. Magnetik sertlik deerleri ekil 13.2deki Hc lm cihaz yardmyla bulunmutur. V.S.D. = 1,8544.F/d2 F: kgf cinsinden uygulanan yk d: iz kegen uzunluu llmtr. formlnden yararlanlarak Vickers sertlik deerleri

ekil 13.1 Vickers sertlik lm cihaz

ekil 13.2 Magnetik sertlik (HC) lm cihaz

73

Numunelerin Yaplan lmler sonucunda numunelerinin sertlikleri, younluklar, magnetik sertlik deerleri, porozite oranlar ve eme dayanmlar hesaplanmtr. Her drt numune iin elde edilen deerler ve paralarn mikroyap grntleri srasyla verilmektedir.

SB30: Sertlik ve Younluk Deerleri: HC : HV : d : 126 1561kgf/mm2 11,67 gr/cm3

ekil 13.2 Sinterleme sonras SB30 tozlarnn mikro yaps

Eme Dayanm : AO2 den kk porozite Eme dayanm 2000N/mm2 olarak llmtr.

EB40:

74

Sertlik ve Younluk Deerleri: HC : HV : d : 103 1332 kgf/mm2 13,50 gr/cm3

ekil 13.3 Sinterleme sonras EB40 tozlarnn mikro yaps

Eme Dayanm: AO2 den kk porozite Eme dayanm 2400N/mm2 olarak llmtr. HB20: Sertlik ve Younluk Deerleri: HC : HV : d : 145 1600 kgf/mm2 14,6 gr/cm3

75

ekil 13.4 Sinterleme sonras HB20 tozlarnn mikro yaps

Eme Dayanm: AO2 den kk porozite Eme 2100N/mm2 olarak llmtr.

HB10: Sertlik ve Younluk Deerleri: HC : HV : d : 180-200 1680 kgf/mm2 14,45 gr/cm3

ekil 13.5 Sinterleme sonras HB10 tozlarnn mikro yaps

76

Eme Dayanm: AO2 den kk porozite Eme dayanm 2000N/mm2 olarak llmtr.

izelge 13.3. Deneylerde kullanlan sert metal kesici ularn sinter sonras sertlik ve dayanm deer izelgesi Eme Dayanm d HV (kgf/mm2) (gr/cm3) N/mm2 1561 1332 1600 1680 11,67 13,5 14,6 14,45 2000 2400 2100 2000

HC SB 30 EB 40 HB 20 HB 10 126 103 145 180-200

izelge 13.4. Deneylerde kullanlan sert metal kesici ularn sinter sonras sertlik grafii
Sertlik (HV) 1800 1600 1400 1200 kgf/mm 1000 800 600 400 200 0 SB 30 EB 40 HB 20 HB 10 Sertlik (HV)

77 izelge 13.5 Deneylerde kullanlan sert metal kesici ularn sinter sonras eme dayanm grafii

78 14. SONULAR

Toz metalurjisi yntemi ile retilen takm eliklerinin geleneksel yntemle retilen takm eliklerine gre pek ok nemli avantaj bulunmaktadr. Proseslerin her aamada kontrol edilebilir olmas ve istenilen para ekline kolayca ulalabilmesi TM ile retimi cazip hale getirmektedir. Bu alma ile kesici ularn zellikle mekanik deerlerindeki artlar, yksek younluk ve homojen mikro yaplar incelenmitir. Yksek alaml takm ve kalp eliklerini normal karbon eliklerinden ayran en nemli zellik kimyasal bileime giren vanadyum, tungsten, molibden, kobalt, silisyum ve modifikasyonlardr. Bu katklar takm ve kalp eliklerine imalat mhendislii asndan ok nemli olan teknik zelliklerin kazandrlmasnda nemli rol oynamaktadr. Takm eliklerinin geleneksel yntemle retilmesi yerine TM ile retilmesinin iki nemli teknik avantaj bulunmaktadr. Bunlar; Malzemedeki karbr fazn kimyasal bileim, tane irilii ve dalm homojenlii bakmndan kontrol etme imkn bulunmas Ergitme metodu ile elde edilmesi mmkn olmayan alamlandrma srelerini TM yntemiyle ok rahat ve kontroll bir ekilde yapabilme ve bylece kimyasal bileim bakmndan yeni takm elikleri retme imkn bulunmas olarak sralanabilir. Toz metalurjisi yntemi geleneksel ynteme gre yap hatalarnn giderilmesi(segregasyon, youn primer karbrler, dkm boluklar, atlak ve dekarbrizasyon gibi), retim maliyeti, enerji, igc ve malzeme kayplarnn drlmesi, ekillendirme kolayl asndan daha avantajl bir yntemdir. Toz metalurjisi yntemiyle rn esneklii salanmakta, kimsayal bileim esnek bir ekilde deitirilebilmektedir. Arzu edilen dayanm, sertlik ve tokluk zelliklerine sahip olan takm

79 elikleri malzeme tasarmnda da kolaylklar salamaktadr. Standart d zellikler tayan yeni malzemelerin retimi de mmkn klnabilmektedir. Yaplan deneysel almalar sonucunda en yksek ekme dayanmna EB40 kesici ucunda; en yksek sertlie de HB10 kesici ucunda ulalmtr. Younluklar incelendiinde HB20 ve HB10 kesici ularnn younluklarnn fazlal grlmektedir. WC yzdesi arttka younlukta buna bal olarak artmaktadr. retilen paralar eitli kaplama ilemleri ile daha yksek performansa ve mre sahip olmaktadr. Mikro yaplarn kusursuzluu ve elde edilen yksek younluk ve sertlik deerleri, paralarda malzeme kaybnn azl nemli etkenler olarak grlmektedir. Geleneksel ynteme oranla 78 kat daha fazla kullanlabilme ve 4 e yzeye sahip olmas nedeniyle 4 kat hzl ilem grebilmesi TM ile retilen kesici ular birka adm ne geirmektedir. lk yatrm maliyeti zaman ierisinde gerek performans gerekse yaplan iin fazlal gz nne alndnda kabul edilebilir bir dezavantaj olarak grlebilir. ok yksek ergime noktalarna sahip metallerin alam elementlerinin etkisi ile biraraya getirilmesi, yksek anma dayanma sahip paralarn elde edilmesini salamaktadr. alma performanslarna bakldnda toz metalurjisi ile retilen paralarn dayanmnn, klasik yntemlerle retilen paralarn dayanmnn iki kat kadar artt grlmektedir. Matkap ular bu dayanma rnek olarak gsterilebilir. M3 eliklerinin anma dayanmlar karlatrldnda, toz metalurjisi ile retilen paralarn ayn ekilde iki kat iyi performans gsterdiklerini grmekteyiz. Sistematik olarak yaplan anma deneylerinde karbr boyutu, tipi ve dalm abrasif anma direncini etkilemektedir. Blok tr karbrler eliin anma direncini etkiler. Karbr boyutunun azalmas ve homojen bir dalm gstermesi ile anma performans artar. Buna zellikle karbr deriimi de etkili olmaktadr. MC tr karbrleri oluturan WC-VC tr karbrlerin 3000 HV sertlie sahip olmalar bunun nedenlerinden biridir. Gnmzde dnyada %80in zerinde bir oranda TM ile retilen kesici ulara ynelme gzkmektedir. Gerek ekonomik adan, gerek zaman ve i gc tasarrufu asndan en avantajl olan da budur.

80 Takm ve kalp eliklerinin TM ile retim teknolojisinin gelitirilmesi bu alanda lkemizde mevcut olan boluun dolmasnda ve uluslar aras pazarlarda katma deeri klasik eliklere gre ok daha yksek olan yeni teknolojik rnlerle temsil edilmemize katkda bulunacaktr.

81 KAYNAKLAR Ahlat H., Trkz C., imenolu H., rgen M., Kayal E.S.Sertletirme Isl lemi Grm ki Farkl Kalitedeki Yksek Hz Takm eliinden Yaplan Kesici Takmlarn Performanslarnn Karlatrlmas, 1.Isl lem Bildiriler Kitab, Ekim 1998, s.25-33 Asil elik, Teknik Yaynlar, Say 7, ubat 1984, s.35-37 Bakkalolu A., Malzeme II Ders Notlar,2005 Bakkalolu A., Takm eliklerinin Isl lemleri, Metal Dnyas, ubat 2000, Say 81, s.1924 Bakkalolu A., Toz Metalurjisi ders notlar, 2000, s.1, s.7-10,s.79-81 Bhler Sert Maden, Teknik Blten, Kasm 1989,Say 18, s.1-6 Bhler Sert Maden, Teknik Blten, Ocak 1990, Say 19, s.1-5 Bhler rn Katolou, 2003 ep H., Zeytin S., ktem Z., Yksek Hz Takm eliklerinin Toz Metalurjisi Yntemi le retimi, Metal Dnyas, Aralk 1993, Say 8, s.53-63 Ding P., Zhou S., Pan F., Liu J., Ecotechnology for High-Speed Tool Steels, Materials and Desing 22 (2001) s.137-142 Erdal A.V., Toz Metalurjisi ile retilen Sert Metaller ve Kesici Takmlar, Bitirme Tezi, 2005, s.56-57 F.Velasco, R. Isabel, N.Anton, et.al. , TiCN-High Speed Steel Composites: Sinterability and Properties, Composites Part A: Applied Science and Manufacturing, V.33, Issue 6, June 2002, s.819-827 G.A.Baglyuk, L.A.Poznyak, The Sintering of Powder Metallurgy High-Speed Steel with Activating Additions, Powder Metallurgy and Metal Ceramics, Vol.41, Nos.7-8, 2002, s.366-368 G.L.Burenkov,T.I.Istomina and A.I.Raichenko, Manufacturing of Powder Metals, Economics, and Production Organization- Comparative Studies of the Properties of Tools Made by Electro-Discharge Sintering and Hot Pressing Powder Metallurgy and Ceramics,Vol.39, Nos11-12, 2000, s.618-622 Grmen S., veolu L., Sementit Karbr Esasl Malzemelerin Toz Metalurjisi ile retimi, Metal Dnyas, Aralk 1993, Say 8, s.64-71 Habal K.,Gkkaya H., Kaplamasz Sementit Karbr Kesici Takmlarda Takm-Tala Ara Yzey Scaklnn Deneysel Olarak Aratrlmas, Pamukkale niversitesi Mhendislik Fakltesi, Mhendislik Bilimleri Dergisi, 2005,Say 1, Cilt 11, s.115-116

82 Klar H., Metals Handbook: Ninth Edition, Volume 7, Powder Metallurgy, 9th Edition, ASM, c1990, s370-376

Michiko O.,Satoru K.,Shinya U. and Tomohiro F., Development of SUMIBORON PCBN Tool for Machining of Sintered Powder Metal Alloys and Cast Iron,SEI Technical Report, Numder 59,January 2005, s.60-65 zdemir .,pek M., Zeytin S., Kesici Takm Malzemeleri, Mhendis ve Makina, Austos 2000, Say 487. R.Rabitsch, et.al., Properties of PM High-Speed Tool Steels Made With The Newest Technology, Metal Powder Report, Vol.58, Issue 1, January 2003, s.39 Tayan M.,Zeytin., Yksek Hz Takm eliklerinin Yap ve Isl lem zellikleri, BA Fen Bilimleri Enstits Dergisi (2000).2(1), s.108-112 V.I.Ulshin, L.A.Poznyak, and S.V.UlShin, Phase and Structure Changes During The Sntering of Compacts of High Speed Steels Obtained from Powders with Various Rates of Solidification,Powder Metallurgy and Metal Ceramics, Vol.38, Nos.11-12, 1999, s.572-577

NTERNET KAYNAKLARI www.crucible.com http://www.sei.co.jp/sn/2000/02/p1.html http://www.tekotek.com.tr/tr/tclamp04.asp http://www.turktoz.gazi.edu.tr/makale.htm

83 ZGEM Doum tarihi Doum yeri Lise Lisans 17.05.1980 stanbul 1995-1998 1998-2003 zel Ata Koleji Yldz Teknik niversitesi Kimya Metaluji Fakltesi Metalurji ve Malzeme Mhendislii Blm Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits Metalurji Mh. Anabilim Dal, Malzeme Program

Yksek Lisans

2003-2006