LAH YAT FAKLTES DERG S 13:2 (2008), SS.

89109

SLAM YETTEN NCE TRKLERDE E T M VE RET M

The Education and Instruction in the Turks before Islam

Sddk NALAN & Hakan ZTRK

zet: Bu makale Mslman olmalarndan nce Trklerde eitimin durumunu tespit etmeyi amalamaktadr. Eski Trklerle kastedilen Hunlar, Gktrkler ve Uygurlardr. Hun Trklerinin anayurdu olarak Orta Asya gsterilir. Buras Altay dalarndan inin kuzeyine kadar olan blgedir. Hun Trklerinden sonra 552 ylnda Gktrkler kendi imparatorluklarn kurdular. mparatorluun sonlarna doru Orhun Abidelerini diktiler. Bu abidelerde 38 harften oluan Gktrk alfabesinin sembolleri ve iaretleri vardr. Gktrklerden sonra Uygurlar 745 ylnda Dou Trkistanda veya in Krallnn Bat blgesindeki tarmsal alanlarda kuruldu. Uygurlar komular ile iyi ilikiler iindeydiler. 14 harften oluan Sogd alfabesini kullandlar. Bosserte gre matbaay ilk kullanan topluluk Uygurlardr. Daha sonra inliler bunu gelitirmilerdir. Aratrmamz sonucunda slamiyetten nce Trklerde dzenli bir eitim sisteminin olduu grlmektedir. Anahtar Kelimeler: Trk Eitim Tarihi, Eitim, Hunlar, Gktrkler, Uygurlar

Summary: This article presented the issue of education in the Turks before Muslim, i.e. Huns, Gokturks and Uygurs. The homeland of Hun Turks, often referred to as "Central Asia", extends from the Altai Mountains to the north of China. In the aftermath of the Huns, Gokturks (552-745 A.C.) established their own states. Towards the end of this rule, they put up the Orhon Monuments in 732A.C. with signs and symbols of the Turkish (38-letter Runic) alphabet. After the Gokturks, Uygurs (M. 745-950.), in peaceful relations with their neighbors in the Eastern Turkistan or Sinkiang (agricultural) region of western China, established commercial ties with other countries and used a new (14-letter Sogd) alphabet. Uygurs were, according to Bossert, forerunners in the invention or diffusion of the printing press, somewhat ahead of the

Yrd.Do.Dr., Frat niversitesi lahiyat Fakltesi, slm Tarihi Anabilim Dal. (sunalan@firat.edu.tr) Ar.Gr., Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, slm Tarihi Anabilim Dal. (hakanozturk15@hotmail.com)

90

Yrd.Do.Dr. Sddk NALAN & Ar.Gr. Hakan ZTRK ____________________________________________________________________________

Chinese. Consequently, we says that there is an organization system of education in the Turks before Islam Key Words: History of Turkish Education, Education, Huns, Gokturks, Uygurs

GR Eitim; Latincede Educate mastarnn isim ekli olan Education szcnn Trke karldr.1 Szlkte, bytmek, yetitirmek, gelitirmek gibi anlamlara gelir.2 Terim olarak ise; Bireyin davranlarnda, kendi yaants yoluyla istendik ynde deime meydana getirme sreci3 veya Bireyin davrannda, kendi yaantlar yoluyla ve kastl olarak istendik deime meydana getirme denemeleri srecidir.4 Eitim, doumla balar ve hayat boyu srer5, planl ya da tesadf olabilir. Okul, okumayazma, ders ara gereleri ile ve bunlarn dnda aile veya bir evre iinde, kiisel yetime yollaryla yaplan retme, renme, bilgi aktarma, beceri kazandrma almalarnn tmn kapsayan bu abalara yaygn eitim denir. Bundan da anlald gibi eitim, retimi de kapsayan genel bir terimdir. Bu adan eitim, genelde halk ve yetikinler eitimi, yaygn eitim kurumlar, kitle iletiim aralar ve etkileri, toplumun ocuk yetitirme yntemleri ve ocuk oyunlar, toplumda yaygn biimde ortaya kan eitim dncesi ve uygulamalar, toplumun bilim anlay, eitim deerleri; zel olarak Trk eitimi tarihini dikkate aldmzda ataszlerini, destanlar, masallar, ninnileri, edipleri, ahlaklar, halk ozanlarn ve hatta amanlar vb. kapsayan bir terimdir.6 Kukusuz eitim zaman ve mekn ynnden kapsaml, sreli ve ok boyutludur. Eitim de retim de sregeldii toplumun sosyal, kltrel, politik ve ekonomik olgularndan etkilenir.7 retim ise; bir amala tekilatl ve dzenli olarak genellikle bir retim kurumunda ya da belli bir ortamda retmenler tarafndan, rencilere, ara gere kullanlarak bilgi aktarlmas ve retilmesi almalarnn tmdr. Baka deyile retim renmenin gereklemesi iin giriilen dzenli, tekilatl, planl abalarn tmdr. rgn eitim olarak isimlendirilir. retim, eitimin bir parasdr. Bu adan retim,
1 2 3

4 5 6 7

Cavit Binbaolu, Eitime Giri, Ankara, 1988, s. 2. Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, C. I, s. 677. brahim Ethem Baaran, Eitime Giri, Ankara, 1984, s. 17; Bkz. Farkl tanmlar iin zcan Demirel, Zeki Kaya, Eitim le lgili Temel Kavramlar, Eitim Bilimine Giri, Ankara, 2007, s. 5-6; Aynur Pala, Eitimin Temel Kavramlar, Eitim Bilimine Giri, Ankara, 2006, s. 4-5; Nurettin Fidan, Mnire Erden, Eitime Giri, stanbul, 1998, s. 8; Bedia Akarsu, Felsefe Terimleri Szl, stanbul, 1998, s. 68; Remzi ncl, Eitim ve Eitim Bilimleri Szl, stanbul, 2000, s. 391. Cemal Tosun, Din Eitimi Bilimine Giri, Ankara, 2005, s. 19. Cavit Binbaolu, Eitime Giri, s. 5. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, stanbul, 1999, s. 2. Fatma Var, Eitim Bilimine Giri, Ankara, 1985, s. 18.

91

Frat . lahiyat Fakltesi Dergisi 13:2 (2008) ____________________________________________________________________________

okul, ders kitaplar, renci, retmen, mfredat vb. kapsar.8 Eitim ve retimde iki unsur vardr; retme ve renme. retme; retmen tarafndan hedeflenen davranlar rencilere kazandrmak iin dzenlenmi yaantlar srecidir.9 renme; bireyin olgunlama dzeyine gre, yaantlar aracl ya da evresiyle etkileimi sonucunda, yeni davranlar kazanmas veya eski davranlarn deitirmesidir.10 renme genellikle kendiliinden ve ynlendirilmi olmak zere iki trl meydana gelmektedir.11 slamiyetten nce Trklerde eitim-retim denildii zaman; bilinen ilk Trk toplumlarndaki eitim akla gelir. Trklerin anayurdunun neresi olduu konusunda farkl nazariyeler ne srlmtr. Macar Trkiyats G. Nemeth, Trk anavatannn Asyann kuzeybat (imal-i garbi) ksmlarnda, Altay dalar ile Urallar arasnda ve Aral gl mntkasnda aranmas lzumunu, lisan delillere dayanarak iddia etmitir. Yine Macar limlerinden G. Almasy, menkbe ile destanlara ve Aryan kavimlerin ilk vatan hakkndaki tetkikata dayanarak, Trk anayurdunun Tiyanan mntkasnda olduunu, bu meseleye tahsis edilen ayr bir yazsnda ileri srmtr.12 Genel olarak kabul edilen gr de budur. Trkler aa yukar drt bin yllk mazileri boyunca dnya zerinde ok geni bir alana yaylm Asya, Avrupa ve Afrikada yaam ve pek ok devlet kurmu byk bir millettir.13 zellikle Trklerin bakalar zerinde egemenlikler kurmu olmas, bu egemenlii Hristiyan dnyas aleyhine gelitirmi bulunmas, yabanclar Trkler aleyhine ar duygusalla itmitir. Trkler aleyhine yarglarn en fazla younluk kazand alan ise, uygarlk rnleri konusu olmutur.14 Bat toplumlar, eski Trk toplumunu, Atl Kavimler kmesi iinde deerlendirmilerdir. Atl kavim(budun), at yetitiren ve btn gnlk yaam da at srtnda geiren insan toplumu demektir. in kaynaklar da Trklerin gebe yaam srdklerini, otlar ve sular izleyerek yaadklarn yazmlardr.15Bir baka ifadeyle Batl aratrmaclar, gebe olarak yaayan bir toplumun medeniyet oluturamayacan iddia etmilerdir. Bu iddialara mukabil olarak Strzygovskinin Trklerden ciddi olarak ele alnmasn istedii konu; Trklerin ok eski zamanlarda yaayp, zengin uygarlk izleri braktklar alanlarda bizzat kendilerinin bilimsel aratrmalar srdrmeleridir. nk Strzygovski, baz insanlarn Ege sanatna
8 9 10 11 12 13 14 15

Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, s. 1; Cavit Binbaolu, Eitime Giri, s. 9; brahim Ethek Baaran, Eitime Giri, s. 136; Fatma Var, Eitim Bilimine Giri, s. 19. brahim Ethek Baaran, Eitime Giri, s. 136. Cavit Binbaolu, Eitime Giri, s. 9; Farkl tanmlar iin bkz. Grsen Topses, Geliim ve renme Psikolojisi, Ankara, 2003, s. 25. Nurettin Fidan, Mnire Erden, Eitime Giri, s. 10-11. A. Zeki Velid Togan, Umum Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981, s. 9. brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul, 1998, s. 41. Mustafa Cezar, Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk, stanbul, 1977, s. 1. Erdoan Baar, Trkiyedeki Eitimin Tarihsel Geliimi, Eitim Bilimine Giri, Ankara, 2007, s. 28.

92

Yrd.Do.Dr. Sddk NALAN & Ar.Gr. Hakan ZTRK ____________________________________________________________________________

benzemeyen her sanat barbar addetmek gibi yanl bir gre sahip olduklarn ifade etmektedir.16 almamzda gerekten iddia edildii gibi Trklerin tamamen gebe veya rasgele otlar, sular izleyerek yaadklar m? yoksa bu glerin bir sistem dhilinde takvim bilgisinin de yardmyla belli zamanlarda yaylalara, belli zamanlarda klaklara m yapldn? ayrca bu yaam biiminde bir eitim-retim sisteminden bahsedilebilinir mi? gibi sorularn cevaplarn ortaya koymaya alacaz. nk medeniyet ve kltr, bilgi ile, bilgi de eitim-retim ve bilgi-bilim varsa, medeniyet de vardr. Bu mtevaz almayla Trklerin, yksek bir medeniyete sahip olduu kapsn aralamay amalamaktayz. Bunu yaparken de Trklerin, slamiyeti kabul etmeden nce kurmu olduklar devletlerden hareket etmeyi planlamaktayz. slamiyeti kabul etmeden nce Trklerin kurduu en nemli devlet Hun mparatorluu, Gktrk Devleti ve Uygur Devletidir. A. HUNLARDA E T M VE RET M Hunlar, tarihte bilinen en eski Trk devleti olup, merkezleri OrhunSelanga rmaklar ile Trklerin kutlu lke saydklar tken ve evresi merkez olarak kurduklar bir devlettir. Bakentleri tkendir.17 Sr besleyen, atl gebe kabilelerden olumutur. zellikle komular ine kar korunmalarn kolaylatrd iin, Hunlar yerleik deil gebe bir yaanty benimsemilerdir. Bunun doal sonucu olarak da savalk, yneticilik, baz el sanatlar ile dini inanlar ve ocuk yetitirmeye ilikin deerler eitime damgasn vurmutur. Hunlardaki eitimi; yaay biimleri ekillendirmitir.18 1. Sava Eitimi Hunlar da esas itibariyle skitler gibi gebe bir kavimdir.19 in kaynaklarndan elde edilen bilgilere gre bunlar srleri ile megul olurlard.20 Gebe Trklerin dmanlar, yine kendileri gibi atl olan komular idi. Bu sebeple atl dmanlar, onlar bir anda bastrabiliyor ve her ey de o anda yok olabiliyordu. Yaamak isteyenler her an savaa hazr olmal idiler. Eli silah tutan ve dmana kar koyabilecek kimseler, nerede ve nasl greve balayacaklarn ok nceden bilmeliydiler. Kadnlar ve ocuklar kimlerin nasl ve nerede koruyacaklarnn kesin kaidelerle
16 17 18 19 20

Saffet Bilhan, lk alarda Trk Kltr Hareketleri, Milli Eitim ve Kltr, S. 19, st., 1983, s. 22-23. Zihni Merey, Trk Tarihi ve Kltr, Ankara, 2008, s. 5. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, s. 4. Ren Grousset, Bozkr mparatorluu, Atilla, Cengiz,Timur, (ev. M. R. Uzmen), stanbul, 2006, s. 50. Bahaeddin gel, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, TTK, Ankara, 1984, s. 88.

93

Frat . lahiyat Fakltesi Dergisi 13:2 (2008) ____________________________________________________________________________

belirtilmi olmas gerekirdi. Btn bunlar topluma kim retebilirdi? asrlardan beri devam eden ve olgunlaan tre ve toplumun kkl geleneini, askeri dehasn, eitim-retim metotlarn nasl dzenlemi olurlard.21 Byk ordular kuran Hun Trkleri o gne kadar grlmedik sava taktikleri gelitirmilerdir. Mete Han, yz bin atl ile ok sratli biimde in snrlarna girer ve inin merkezine kadar ilerler idi. Metenin ordusu atlarn renklerine gre dzenlenmi idi. Her yn farkl bir renk ile belirtilirdi. Sava annda kim hangi vazifeyi yapacaksa o yne doru hzla ilerlerdi. O zamana kadar askeri alanda uygulanan byle bir taktik grlmemitir. in gibi geni ve kalabalk bir lkeye aknlar dzenlenmi pek ok savalar kazanlmtr. in Seddi onlar durdurmak iin yaplmtr.22 Hunlar, Orta ve Bat Avrupada ok geni blgeleri ele geirmiler, Roma ve Bizansa ba edirmilerdir. Bunlar bize Hunlarn ok iyi bir askerlik ve sava eitimi grdklerini kantlamaktadr. Bu eitim tre iinde gerekleiyordu.23 Meteden daha ncesinde de Hunlarda belirli bir ordu sisteminin olduu bilinmektedir. Metenin babas Tuman(Teoman)24 Han, Yeilerin elinden kaan olu Meteye 10.000 atldan oluan bir tmen vermi, o da babasnn kurduu sistemi daha da gelitirmi, disiplin ve itaati ne karmtr.25 2. Hayvan Yetitiricilii Eski Trklerdeki eitimde nemli bir unsur da hayvan yetitiriciliidir. Koppers, Hayvan yetitiriciliinin Asyada doduunu, ndogermenlerin bu kltrn yaratcs olmayp, ancak alcs olduklarnn ispat edildiini sylemitir. Koppers, atn ilk evcilletirilmesi ve bununla ilgili atl-oban kltrnn olumasn Asyada yaayan eski Trklere dayandrr.26 Trkler, at terbiyesi ve trl cinsten hayvanlarn yetitirilmesinde byk ilerleme kaydetmilerdir.27 Trkler iin at, ok nemlidir. Bunu Kagarl Mahmudun u szlerinden ok daha iyi ekilde anlayabiliriz: At Trkn kanaddr. Ata bakan seyise El Ba yani Vilayetin Ba denir.28 zellikle atlarn eitilmesi gnbirlik bir sistem olmasa gerek, belli bir birikimin ve belli bir dzenin sonucudur.
21 22 23 24

25 26 27 28

Bahaeddin gel, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, TTK, Ankara, 1984, s. 88; gel, Trk Kltrnn Gelime alar, Ankara, 1987, s. 1-3. Zihni Merey, Trk Tarihi ve Kltr, s. 5. Bahaeddin gel, Trk Kltrnn Gelime alar, s. 62. Teoman (Tu-man), Hunlarn bilinen ilk hkmdardr. Bkz. Zihni Merey, Trk Tarihi ve Kltr, s. 5; Teoman (Tu-man) smi zerindeki tartmalar iin bkz. Trkol Gk-Alp, Trk Tarihinin Meseleleri III, Teoman ve Mete Ad Meselesi, Milli Eitim ve Kltr, S. 3, Ankara, 1979, s. 29-33. Bahaeddin gel, Byk Hun mparatorluu, Tarihte Trk Devletleri, C. I, Ankara, 1987, s. 10. Lszl Rsonyi, Tarihte Trklk, Ankara, 1971, s. 5-6. brahim Kafesolu, Trk Bozkr Kltr, Ankara, 1987, s. 126. Kagarl Mahmut, Divan- Lgatit-Trk, C. I, s. 48-49.

94

Yrd.Do.Dr. Sddk NALAN & Ar.Gr. Hakan ZTRK ____________________________________________________________________________

3. Bamsz Yaama Azminin Yeni Nesillere Aktarm Trk milleti, hkim bir millet olarak yaratldna ve kendisine baz fevkalbeer hususiyetler verildiine inanm ve evresindekileri de inandrmtr. Mahmud Kagar ve dier pek ok mellif; Trklerin Allahn has ordusunu tekil ettiine, Allahn cezalandrmak istedii kavimlere, bu ordusunu musallat ettiine dair sylemlerin yaygn olduunu ifade etmitir.29 Gelenee gre Trk hkmdarlarna idare etme yetkisi Tanr tarafndan verilmitir. Bu yetki Eski Trklerde Kut ile ifade edilmektedir.30 Onlara gre tm insanlar Trk devletinin halk, Trk hakan ise dnyann hkmdar idi. Atilla kendisini Tanrnn krbac sayyordu. Trklerde her zaman bir dnya devleti kurma dncesinin, dncesi hkim olmutur. Bunun yannda hr ve bamsz yaama istei de her zaman Trkler arasnda kabul gren bir gr olmu ve bu iki anlay da tre yoluyla yeni yetien kuaklara aktarlmtr. Bu sistemi yaygn eitimin en gzel rneklerinden kabul edebiliriz. Metenin devlet ynetimi ile ilgili ok anlaml bir olay vardr. Bunu Mustafa Kemal Atatrk de ok sevmi olmaldr ki 1933 ylnda Balkesir Lisesinde bir tarih dersi sonunda retmenlere anlatmtr. in tarihlerinde de anlatlan bu olay hem vatan toprann ne kadar kutsal olduunu hem de Trklerdeki devlet felsefesinin en gzel rneini gstermektedir.31 4. Mesleki Eitim Sr besleyen atl-gebe ve sava bir toplumda hayvan rnlerinin (et, st, deri, yn...) deerlendirilmesi, eitli ara-gere yapm ile ilgili, usta-rak ilikisi iinde baz becerilerin gelimesi doaldr. Hunlar bylece krk, hal, maden eya ve kl kua plakalar veya tehizat ve koum takm, bronz plkalar, kopaklar ve dmeler ile temsil edilen son derece mahhas bir sanata sahiptirler.32 Madenlerden altn, demiri baar ile ilemilerdir. Eski Trklerde demir ve demircilik kutsald, onlar kl zerine and ierlerdi. Hunlar, el zanaatlarnda da gzel eserler yapmlardr ve bunlar step sanat olarak adlandrlmaktadr.33 ok kalabalk bir orduya sahip olan Hunlarn ok fazla silaha ve madeni eyaya ihtiyac olmas kanlmazdr. Bunun iin madenlerin toplumda geni apta ilenip, deerlendirilmesi gerekir. Bu sebeple, madencilik yalnzca aile iinde kalmayan bir ura olmaldr. Devletin mesleki eitim ile ilgilenmi olmas muhtemeldir.
29 30 31 32 33

Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihi, stanbul, 1981, s.107. . Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul, 1998, s. 248-249. Olayn anlatm iin bkz. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, s. 5-6. Ren Grousset, Bozkr mparatorluu, Atilla, Cengiz,Timur, s. 51. Bahaeddin gel, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, s. 63.

95

Frat . lahiyat Fakltesi Dergisi 13:2 (2008) ____________________________________________________________________________

5. Hunlarda Ziraat ve Tarm in kaynaklarndan edinilen bilgiye gre Hunlar, srleri ile urarlarken bunun yannda ekip bimeyi de ihmal etmemilerdir. Altay blgesinde Hun anda ald dnlen muhtelif sulama kanallarnn izine rastlanmaktadr. Bu kanallardaki sulamann ilmi bir usulle yapld belirlenmitir. Selanga nehri ve Baykal gl yaknlarnda bulunan saban demirleri, muhtelif byklkte oraklar, zahire saklamak iin zel bir ekilde kazlm kuyular, hububat ezmek ve tmek iin kullanlan talar bu kltrn en nemli eserleridir.34 6. Dini nanlar35 Eski Trklerde sihri sistem ile dini sistem bir birine eitti. Tarihi devirde sihri bir sistem halinde grlen amanizmin daha ncesinden de ana totemcilik ile kark dini bir sistem olmas kuvvetli bir ihtimaldir.36 Hunlarda ve eski Trklerde din de ksmen bir eitim arac idi. Onlarda halk inan ile devlet dini ayr eylerdi. Halk inan daha ziyade hastalk, fal, sihirbazlk gibi insanlarn gnlk ihtiyalarna cevap veren ve onlar manevi bakmdan tatmin eden prensiplerdi. Devlet dini ise devletin varlk sebebini izah eden ve hkmdarn idaresine meruiyet veren bir inanlar sistemi idi. Halk inannda halkla kar karya olan ve Tanr ile iliki kurduunu iddia eden aman denilen araclar mevcut idi. Devlet dininde ise barahip, hkmdarn bizzat kendisiydi. aman ya da kam; khin37, sihirbaz, saz airi, yaz yazan ktip ve retmen anlamlarna da gelmekte, beden ve ruh doktorluu dhil ok eitli konularda halka nderlik yapmakta, onlarn sorunlarn zmeye almakta idi. Bu durumda onlar bir eit yaygn eitimci olarak grmek gerekir.38
34 35

36 37 38

Bahaeddin gel, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, s. 88-89. Geni Bilgi in bkz. nver Gnay-Harun Gngr, Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi, stanbul 1997; jean-Paul Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, (Trk: Aykut Kazancgil), stanbul 1994. Nevzat Ayas,Trkler ve Tabiat Kanunu, II. Trk Tarih Kongresi, stanbul, 1943, s. 821. Kagarl Mahmut, Divan Lgatit-Trk Tercmesi, C. III, ev. Besim Atalay, Ankara, 1992, s.157 Kam-aman-amanizm:Kuzey Avrasya'da ok sayda halklarla eski Magyar inanlarnda bulunan merkezi ahsiyetlere verilen isimdir. Dnyalar arasnda ba kurma vastasdr. Yaayan insan varlklarla, l ruhlar arasnda temas salamaktadrlar. Bu erkeklerin, nadiren de kadnlarn kltleri, dier dinlere mukavemet etmi gibi grnmektedir. Chaman kelimesi Manu-Tunguz kknden bir kelime olarak Bilen kii anlamna gelmektedir. Buna gre burada gnostik ilkel bir mefhum sz konusu olmaktadr, Chaman olan kiiler, insanlarla-Tanrlar arasnda araclk fonksiyonu yaptklarndan, byk bir prestij elde etmektedirler. amann, sinirsel bir gc vardr. amanlar, Ruhlar tarafndan seilmilerdir. amann seimi kiisel iradeye bal bir seim deildir. Bazen byle bir seimi bir takm almetler ortaya koymaktadr: Yani, aman olacak kii, olaan st yeteneini nceden gsterir ve halk onu aman olarak kabul eder. Mesel, yeni doan bir ocuk dileri km olarak doarsa veya alt parmakl doarsa, onun aman olmas

96

Yrd.Do.Dr. Sddk NALAN & Ar.Gr. Hakan ZTRK ____________________________________________________________________________

7.ocuk Eitimi Hunlarda ve eski Trklerde ocuk sahibi olmak ok arzulanrd. Erkek ve kzlar arasnda genellikle fark gzetilmez, hatta baz kzlara daha fazla
beklenmektedir. Bunlarn dnda aman aday hastalkla veya uzun sre klanndan uzaklap, daha sonra ortaya kmakla da kendini gsterebilir. O, bu ilemlerden geerken, olduka ikenceli bir hayat yaamaktadr. kenceli hayat bitince, yeniden kendine gelmekte ve klana dnmekte ve aman hayatna balamaktadr. Yeni aman olan birinin ilk rivayetleri, bilgi edinmekten gelmektedir. Burada bir forml bulunmaktadr: Buna gre ruhlar, arnan'i gtrmler ve ikence yapmlardr. Bu ikence, amann vcudunun paralanmasna kadar varmtr. Ruhlar aman adayn, ya imdi yahut daha sonra lecek ekilde atmlardr. ayet bu deney mspetse amann vcudu yeniden olumakta, aday daha kuvvetli ekilde kendine gelmektedir. te bu andan itibaren bilgin olan aman Dnya aacn trmanmakta ve ruhlarla temasa gemektedir. te bu, amann esas grevidir. Bir merdiven zerine veya aaca kma onun halka gsterdii bir deneydir. Daha sonra aman, temel letlerini elde edecektir. Bu letler Tambur ve peri at semboldr (bu at bazen be bacakl olmaktadr). Bununla ilgili Macaristan'da halk hikayeleri vardr. Kuzey Avrasya halklar, bunun Rengeyii olduuna inanmaktadrlar. Tambur, sihirsel hayvanlarn derileri ile kapldr. Tamburun Sesi, amann, ruhlarn yannda yer deitirdiini veya ruhlara hitap ettiini sembolize etmektedir. Btn gcn gstermesi iin tambur hazrlanmaktadr. Bunun iin sulanr ve atee tutulur. Merasim, geyik veya kz boynuzlaryla, ku tyleri ile sslenmi bir klah gerekli klmaktadr. Sibirya'da baz maaralarda bulunan yazlar bunu dorulamaktadr. Bunun bronz ama kadar dayand sylenmektedir. Macaristan folklorunda boynuz, by ve byc alametidir. amann kt aaca gelince, Avarlarn eyalarnda bu gsterilmitir. Bu aa bazen amann evinin nnde bitmektedir. Fakat genelde bu bir kamtr veya bir merdivendir. Bu aa veya merdiven, Tanrlara giden bir yoldur. amann aktiviteleri oktur. Fakat her zaman bulunmas gereken bir unsur vardr ki bu da extase veya trans halidir. Bu hal, genelde bir uyku haline benzemektedir. Klah giydikten ve tambura atein yannda gittike kuvvetlenen ritimlerle vurduktan sonra, aman yere der, bilincini kaybeder ve ruhu onu terk eder. te bu an, amann ruhlarla iletiim kurduu andr. aman kendine geldikten sonra, daha nce sorulan sorulara cevap vermektedir. Dier Samanlarn ruhlar ile de savamaya arlabilmektedir. Rivayete gre, her iki Samannda ruhlar bir hayvan eklinde kendini gsterebilir (Mesel iki boa olabilir). amann ruhu eklinde grlen hayvan, malup edilirse, aman hasta der, bir mddet sonra da lr. Bu duruma den aman, aaca trmanamaz ve yere der. amann merasimi srasnda ilhiler okunmaktadr. amann faaliyet alan belli bal drt eyde snrldr: 1- Ruh arma, 2- Tedavi, 3- By, 4- Kehanet. amann rahiplik fonksiyonu asl grevlerinden deil, daha sonraki fonksiyonlarndan saylmaktadr. aman, kt ruhlar kovmak, gelecekle ilgili haberleri toplamak, verimlilik, ktlk gibi olaylar haber vermek grevini yerine getirmektedir. amann asl grevleri olarak yukarda belirttiimiz grevler bidayette bir Allah elisinin grevleri ile deta bir benzerlik arz eder. Peygamberde Allah'la temas kurarak baz bilgileri vahiyle almaktadr. te Peygamberin bu tavr, amanda zamanla klk deitirerek, belli bir ekle brnmtr. Bu da bizi ilk amann bir peygamber olma ihtimaline gtrmektedir. Nitekim Krgzlar, Samanlarna Faghinunm adn vermektedirler. Bu kelime ise Allahn Peygamberi anlamna gelen kelimenin bozulmu eklidir. Baz kaynaklarda Trklerin dininin amanizm olduu eklinde bilgiler vardr. Bu bilgiler yanltr. Trklerin amanizm diye bir dinleri yoktur. nk amanizm bir din deildir. amanizm, yzyllarca muhtelif dinlerin etkisinde kalm bir karmdr. Bu karma din demek doru olmaz. nk amanizm, btn din faaliyetleri kapsamaz. Bunun iin amanizme bir din deil; bir vecd teknii diyebiliriz. Trklerin, Tek Tanr inancna sahip olduunu gryoruz. Bu inan Gk Tanr inanc olarak grlmektedir. Bunun iin Trklerin Hanif bir millet olma durumlar dikkate ayandr. nk Trkler, Tarih boyunca Gk Tengri ve Tangri kelimelerini kullanmlar ve bu Tanrlara inanmlardr. Mehmet Aydn, Ansiklopedik Dinler Szl, Konya 2005. s. 726-727; Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, TTK., Ankara, 1954, s. 72.

97

Frat . lahiyat Fakltesi Dergisi 13:2 (2008) ____________________________________________________________________________

deer verilirdi. ocuksuz ailenin itibar dkt. Eski Trklere gre oul babasna, kz anasna ekmeliydi. yi olana ata, iyi kza da ana denirdi. nana gre ata olu ata doar yani oul babasna benzerdi.39 Olan yetitirmek babann, kz yetitirmek de anann grevi idi. Eski Trklerin eitim sisteminde trenin ok nemli bir yeri vardr. Bu tre gereince, ocuklarn gl ve iyi bir asker olarak yetimelerine ok nem verilirdi. Doum ve ad verme gnleri, trenlerle kutlanrd. ocuklar daha kkken at niyetiyle koyunlara binerler, ku ve fareleri okla vurmaya alrlar, ava gtrlrlerdi. Onlarn biraz byynce ata binmeleri de yine trenlerle kutlanr, o gn ocua ad teslim edilir, at yarlar yaplrd. Erkek ocuun yetimesinde ve sava sanatn renmesinde babasnn ok nemli retici ve eitici grevi vard. Kzlardan da erkeklerle boy len, dmanlar, vahi hayvanlar alt edenler kard.40 Hunlarda ve genellikle teki Trklerde Mslman olduklar zamanlara kadar, ocua ad koymann bile bir mcadele, kahramanlk ve g gsterisi ile ilgisi vard. Doduunda ocua verilen ad onun gerek ve srekli ad deildi. O, ilk genlik yllarnda dikkati eken bir baar ile adn kendi kazanrd. Bu, Dede Korkut Kitabnda ok gzel bir rnek ile anlatlr.41 B. GKTRKLER M.S. VI. yzyln ortalarnda Byk Hun Devletinden sonra en byk Trk devletini kurmu ve ksa zamanda ok byk bir alana yaylmlardr. Gktrkler, Hunlarn devam niteliindedir. Gktrklerin menei hakkndaki tartmalara bakld zaman onlarn Hunlarn bir kolu olarak ortaya ktklar grlr. 542 ylndan itibaren derece derece kuvvetlenmeye balayan Bumin Kaan nderliindeki Gktrklere Bat Wei devleti tarafndan 545 ylnda An-nuo-pan-to adl Sodlu bir elinin gnderilmesiyle Gktrklerle Bat Wei arasnda resmi mnasebet tesis

39 40 41

Kagarl Mahmut, Divan Lgatit-Trk Tercmesi, C. II, ev. Besim Atalay, Ankara, 1940, s. 80. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, stanbul, 2001, s. 6. Meer Hanm, Bayndr Hann bir boas vard. Bir gn drt ocuk meydanda ak oynuyorlard. Azgn bir boa ahrdan dar salnmt. O boa kat taa boynuz vursa un gibi trd. Olancklara ka dediler. kat. Dirse Hann on be yandaki olanc kamad. Ak meydann ortasnda bakt durdu. Boa, olana srd geldi. Diledi ki onu helak ede. Olan, boann alnna yumruuyla kat ald. Boa gtn gtn gitti. Boa olana srd geri geldi. Olan gene boann alnna kat vurdu, alnna yumruunu dayad, srd meydann bana kard. Boayla olan bir hamle ekitiler. Boa iki arka bacann stnde durdu. Ne olan yener, ne boa yener Olan yumruunu ekti. Boa dp tepesinin zerine dikildi. Olan baa el vurdu, boann ban kesti. Ouz beyleri olann stne toplandlar, vdler, ona gzel bir ad verdiler ve Boa dediler. Bkz. H. Achmed Schmiede, Kitab- Dedem Korkut Destanlarnn Dresden Nshas, Ankara, 2000, s. 24.

98

Yrd.Do.Dr. Sddk NALAN & Ar.Gr. Hakan ZTRK ____________________________________________________________________________

edildi.42 Bylece Gktrkler resmen tannd. Daha sonra devlet i ve d sebepler sonucunda Dou ve Bat olmak zere ikiye blnd.43 Fakat Uygurlar ve inlilerin basklar sonucunda Dou Gktrkleri 630 ylnda, Bat Gktrkleri 659 ylnda in egemenliine girdiler. Dou Gktrkler 50 yllk bir aradan sonra Kutluk ( lteri) adnda bir nderin ynetiminde istiklal sava vererek tekrar bamszlklarna kavutular. Kutluk Kaann lmnden sonra kardei Kapaan, sonra da Kutluk Kaann ocuklar Bilge Kaan ve Kltegin ynetimi ald. Bunlarn vezirleri Tonyukuk idi.44 O yllarda Gktrkler en parlak dnemlerini yaadlar. Tonyukuk 618 ylnda, mahalli beyleri ve idarecileri kaanln memurlar haline dntrmek iin onlara eitli unvanlar verdi. Mahalli hkimleri takip edebilmek amacyla hkmet temsilcileri setirdi. Bu dnemde vergileri toplayan hkimlerin yerlerine idareci olarak Trk beylerini getirtti.45 lgili dnemin kaynaklar incelendiinde Gktrklerde sistemli ve dzenli, merkezi sisteme bal, eyaletlerden ve onlarn yneticilerinden oluan bir devlet sisteminin olduu anlalmaktadr. Bununla birlikte siyasi ekimeler, Uygurlar ve baka toplumlarn isyan, inin izledii blc politika sonunda, Gktrkler 745te bamszlklarn kaybettiler. Gktrkler gl bir devlet kurmakla kalmam, Bizans ve ini de yldrmtr. Uzun bir sre pek yolunu elinde tuttuklarndan dolay gerek in gerekse Bizans devletleri, Gktrkler ile iyi ilikiler kurmaya almtr.46 1. Gktrklerde Tabiat Anlay ve Din Divan Lgatit-Trkte geen bir ifadeyle Eski Trklerde dinin nasl bir eitim sistemi olarak kullanldn daha iyi anlayabiliriz. Yet, bir takm hususi talarla yaplan bir nevi kehanettir. Bu talarla yamur yadrlr, rzgr estirilir ve baka eyler de celbolunur. Bu Trkler arasnda bilinir. Ben, bizzat bu hali Yamada mahede ettim. Bu khinlik, orada meydana gelen bir yangn sndrmek iin yapld. Allahn izniyle yaz gn kar yad, yangn snd.47 Kagarlnn bu ifadelerinden de anlald gibi Eski Trklerdeki bir gelenein o devirde hala canlln koruduu gzlenmektedir. Bunun bu ekilde devam etmesi iin halk arasnda sregelen bir yaygn eitim sisteminin olduu dnlmelidir. Yine bu olaylardan Eski Trklerin bir nizam anlayna sahip olduklarn gryoruz. Onlara gre yer

42 43 44 45 46 47

Ahmet Taal, Gk-Trkler, Ankara, 1995, s. 16-17. mrkul Karayev, Trkler ve Kaanlklar, ev. Mustafa Kalkan, stanbul, 2008, s. 49. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, s. 10. mrkul Karayev, Trkler ve Kaanlklar, s. 50. Muallim Afet Hanm, I. Trk Tarih Kongresindeki Konumas, stanbul, 1932, s. 418. Kagarl Mahmut, Divan Lgatit-Trk Tercmesi, C. III, ev. Besim Atalay, Ankara, 1992, s. 159; Nevzat Ayas,Trkler ve Tabiat Kanunu, s. 822.

99

Frat . lahiyat Fakltesi Dergisi 13:2 (2008) ____________________________________________________________________________

ve gk sonradan yaratlm idi. 48 Bunu Kl-Tegin yaztlarnda u ekilde grmekteyiz; Yukarda mavi gk ve aada yaz yer yaratldnda, bunlarn arasnda kiiolu da yaratlmt49 Yine bu ifadelerden Tanr inancnn varl da anlalmaktadr. 50 in kaynaklarnda kaytl u olay da ok nemlidir: 574 tarihinde Kuzey Tszi hanedan imparatoru bir Budist keie Budizmin temel ilkelerini Trkeye evirtip, bu metni Trkler arasnda datarak onlar Budizme ekmeyi emretmiti. Gebe Gktrkler arasnda byle bir propagandann (misyonerler) tarafndan szle deil de yazl metinler ile yaplmak istenmesi Gktrklerde okuryazarln yaygn olduuna bir baka kanttr.51 Olayn gerekleme zaman dikkate alnrsa Hunlar zamannda da bir yaznn olduu dnlebilir. 2. Orhun Antlar ve Trk Eitim Tarihi Asndan nemi Tarihte Orhun Antlar olarak bilinen bu belgeler 732de dikilen Kltegin, 735te dikilen Bilge Kaan ve yine o yllarda dikilen Tonyukuk antlardr. Bu antlarda 6000 kadar kelime vardr. Orhun Antlar ilk kez 29 Kasm 1893te Danimarkal bilgin Thomsen tarafndan Tanr, Trk ve Kltegin kelimelerinin zlmesi ile eski bir Trk yadigr olduu dnyaya ilan edilmitir.52 Antlar On ki Hayvanl Takvime53 gre tarihlenmitir. Kltegin Antnda, onun Koyun ylnn on yedisinde ld belirtilmitir ki, bu tarih 27 ubat 731e rastlar.54 Onun ant aabeyi Bilge Kaan tarafndan 1 Austos 732 ylnda dikilmitir. 25 Kasm 734te len Bilge Kaan adna da 735 ylnda bir ant dikilmitir.55 Orhun Antlarnda, eitimi ilgilendiren balca ksmlar unlardr: in milletinin sz tatl, as (ilenmi kuma) yumuak imi, tatl sz (yumuak) hediyesi, ipek kumala, uzak halk ylece yaklatrrm. Yakna konduktan sonra kt bilgisini anda yayar imi, iyi bilge kiiyi, iyi alp kiiyi yrtmez imi. Bir kii yanlsa, suyuna, halkna, akrabasna kadar yrtmezmi. Tatl szne, yumuak hediyesine aldanp, ok Trk halk ldn. Trk halk leceksin. Beriye oay ormanna Tgltn ovasna konaym dersen, Trk milleti leceksin tken yerinde oturup, kervan, kafile gnderirsen, hi skntn yoktur. tken ormannda oturursan ebed (beng) il tutarak oturacaksn. Trk milleti, tok olacaksn, asan, tokluk
48 49 50 51 52 53 54 55

Nevzat Ayas, Trkler ve Tabiat Kanunu, s. 825. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, stanbul, 1970, s. 4. Ren Grousset, Bozkr mparatorluu, Atilla, Cengiz,Timur, s. 115. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, s. 14. Abdulhaluk ay, Trk Kltr ve Kaynaklar, Ondokuz Mays niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, Samsun, 1986, S. 1, s. 56. Osman Turan, On ki Hayvanl Trk Takvimi, stanbul, 1941. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, s. 11-12. Abdulhaluk ay, Trk Kltr ve Kaynaklar, s. 56.

100

Yrd.Do.Dr. Sddk NALAN & Ar.Gr. Hakan ZTRK ____________________________________________________________________________

dnmezsin. Bir doyarsan alk dnmezsin. Byle olduun iin, beslemi olan kaannn szn almadn56 Metinden anladmza gre Trk milletinin en byk dmanna ok net bir ekilde iaret edilmektedir. Burada bir saldrganlk yoktur, bar vardr. Milletin yurdunda oturmas, birbiriyle iyi geinmesi, yabanc tuzaklara dmemesi ihtar edilmektedir.57 Bu kitabelere bakld zaman devlet felsefesi, iskn, komularla ilikiler ve devleti ynetenlere itaat vb. konular net bir ekilde grlmektedir. Adeta bir anayasa nitelii tamaktadr. Bu kitabeler, Trk halknn bu konularda bilgi edinmesinin amaland olup, bir ders kitab zellii tarlar. Drt taraf hep dman imi, ordu sevk ederek drt taraftaki milleti hep alm hep tabi klm balya ba edirmi, dizliye diz ktrm. Douda Kadrkan ormanna kadar Batda demir kapya kadar kondurmu, ikisi arasnda pek tekilatsz Gktrk ylece oturuyormu. Bilgili kaan imi. Cesur imi tabii. Beyleri de milleti de doru imi. Onun iin ili ylece tutmu tabii, ili tutup treyi dzenlemi. Ondan sonra kk kardei kaan olmu tabii, oullar kaan olmu tabii ondan sonra kk kardei byk kardei gibi klnmam olacak, bilgisiz kaan oturmu. Buyruku da bilgisiz imi tabii kt imi tabii beyleri milleti ahenksiz olduu iin in milleti hilekr ve sahtekr olduu iin aldatc olduu iin kk karde ve byk kardei birbirine drd iin bey milleti karlkl ekitirttii iin Trk milleti il yapt ilini elden karm kaan yapt kaann kaybedivermi. in milletine beylik erkek evlad kul oldu hanmlk kz evlad cariye oldu.58 Bu ifadelerden anladmza gre; bilgelik, alplk, iyi ve baarl hkmdarlarn zellikleri olarak belirtilmitir. Byle hkmdarlar, halknn bamsz ve gven iinde yaamasn salamak kadar devletinin nfus ve ekonomik gcn arttrmay ve milletini mutlu etmeyi asl grevleri bilmektedir. Bilgisiz, yani iyi bir ynetim bilgisine sahip olmayan, toplumun gerek karlarnn nerede bulunduunu ve bunun nasl salanacan bilmeyen hkmdarlar ise toplumsal zlmeye ve bamszln kaybedilmesine neden olurlar. Bu hkmdarlar zamannda, d dmanlar da propaganda yolu ile lkeyi ierden kolaylkla kertip ele geirirler.59 3. Bamsz Yaama Azminin Yeni Nesillere Aktarm Hunlarda bamsz yaama azminin yeni kuaklara aktarlmasnda tre etkiliydi. Gktrklerde ise bu, kitabelere kaznarak daimi bir reti haline dnmtr. Yukarda Trk Tanrs Trkn mukaddes yeri suyu byle tanzim etmi. Trk milleti yok olmasn diye, millet olsun diye babam
56 57 58 59

Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, s. 2; Ali ztrk, tken Trk Kitbeleri, Ankara, 2001, s. 74-75. Mustafa Ergn, Trk Eitim Tarihi, http://egitim.aku.edu.tr/tet00.htm, 15.10.2008. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, s. 4-5. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, s. 11.

101

Frat . lahiyat Fakltesi Dergisi 13:2 (2008) ____________________________________________________________________________

lteri Kaan, anam El Bilge Hatunu, Tanr Tepesinde tutup yukar gtrm (yceltmi). Babam kaan on yedi erle dar km, dar yryor diye ehirdekiler daa kmlar, dadakiler inmiler, derlenip yetmi er olmular. Tanr g verdii iin Babam Kaann ordusu Kurt gibi imi, dman koyun gibi imi Kul olmu milleti, Trk tresi bozulmu milleti, ecdadnn tresince yaratm, yetitirmi60 Burada on yedi erle harekete geen lteri Kaan iin kemiyet deil, keyfiyetin, inancn, azim ve iradenin nemli olduu sonucu kmaktadr. Hrriyet, Trk milleti iin her eyden nce gelir. Klelik ve zillet ise, asla kabul edilemezdi. Nitekim Trkn bu karakteri Atatrkte Hrriyet benim karakterimdir vecizesiyle ifadesini bulmutur.61 Gktrklerdeki eitim Hunlardakine kukusuz ok benzemekteydi. Eitim tre iinde ve tre kanalyla veriliyor, benzer zellikleri tayordu. nk Gktrklerin yaam biimi de Hunlardan ok farkl deildi. Ancak Gktrklerin 38 harfli gelimi bir alfabe ile ilenmi bir dile sahip olular, yazl eserler brakm olmalar, yaz ve dil konusunda rgn, planl bir eitim yapm olduklarn dndryor. Gerekten ileri dzeyde bir dil ve yaz eitimsiz var olabilir miydi? Orhun Yaztlar, yazl Trk tarihinin en grkemli zirvelerinden, en parlak rneklerinden biridir. Ancak bu zirvenin uzun bir gemii olduu veya olmas gerektii, hemen ilk akla gelenlerdendir. Gktrk yazs ile yazlan bu antlar hem yaz hem de dil bakmndan yzyllarca sren bir ngelimenin olduunu aka gsteriyor.62 Bu nedenle, Gktrklerde szl tre bilgisi yaz ile de genilemi ve yaygnlamtr. Gnmz Avrupa uluslarnn hemen hi birinin milli dil ve yazs bulunmad bir dnemde Gktrkler ileri bir dil ve yaz ile ta zerine yaz yazarak, bize ok deerli belgeler brakmlardr. Aslnda Gktrk hkmdarlarnn, VI. yzylda in mparatorluuna Trke olarak mektuplar yazd biliniyor. Bunlarn ancak ince evirileri gnmze ulaabilmitir. Yenisey mezar talar ise daha da eski tarihlere kar. u halde, Trkenin ilk yazl belgeleri Orhun Antlarndan nce meydana getirilmitir. Fakat kesin olarak tarihlendikleri, binlerce kelimeden olutuu ve konular ok nemli olduu iin, Trkenin, tarihi bilinen en eski yazl belgeleri, Orhun Antlar kabul edilmektedir.63 Barthold bu yaztlarn anlalmasnda Thomsen ve Radloffun tercmelerinin ok kolaylk salayacan ifade etmektedir.64 indeki deerli eyalar, dolaysyla pek ou tarihin eitli dnemlerinde yamalanm olan eski Trk kurganlarnda (mezar), Gktrk
60 61 62 63 64

Ali ztrk, tken Kitabeleri, s. 67; Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, s. 6. Mustafa ztrk, Tarih Felsefesi, Elaz, 1999, s. 10 Hseyin Namk Orkun, Eski Trk Yaztlar II, stanbul, 1932, s. 7; Mustafa Ergn, Trk Eitim Tarihi, http://egitim.aku.edu.tr/tet00.htm, 15.10.2008. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, s. 11-12. W. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, stanbul, 1927, s. 4.

102

Yrd.Do.Dr. Sddk NALAN & Ar.Gr. Hakan ZTRK ____________________________________________________________________________

yazs ile donatlm birok eyalar bulunmaktadr. Bu adan M.. V. veya IV. yzyla ait olduu tahmin edilen Kazakistan'daki Esik Kurgan bize iyi bir rnek vermektedir. Bu mezarda bulunan bir gen cesedinin zerindeki altn kaplama zrh, kemer ve yine altnla sslenmi eyer, kama, kam sap, ok ve yaylar; o zamanki Trk uygarlnn yksek seviyesini gstermektedir. Bu eyalarn iinde bulunan bir anaktaki Gktrk harfleriyle yazlm bir cmle, bize bu yaznn ve yazl dilin ne kadar eskiye gittii konusunda bir fikir vermektedir.65 4. Gktrklerde Ziraat ve Tarm in kaynaklarndan anladmz kadaryla Gktrkler de tarm ile urayorlard. Her ne kadar Trkler yerlerini deitirseler de herkesin kendi topra vardr.Topraklarn iyi ilesinler diye Kapaan Kaan, inden tarm aralar ve tohumluk talep etmiti.66 Ziraat ve tarm byk tecrbe isteyen bir uratr. Mevsim bilgisi, takvim bilgisi, corafya bilgisi vb. gibi bilgilerin gelecek kuaklara aktarlmas da yaygn eitimin en gzel rneklerinden birini bizlere gsterir. C. UYGURLARDA E T M Gktrk devletini ykan Uygur-Karluk-Krgz konfederasyonu dalp, tken havzasna Uygurlar hkim olduktan sonra 745844 yllar arasnda blgede Uygur Kaanln kurmulardr. siyasi ekimeler, inin izledii blc politika, Maniheizm dininin olumsuz etkileri ve doal afetler sonunda, Uygurlar 840ta bamszlklarn kaybettiler. Uygurlarn hayat biimleri Gktrklerden balca iki biimde farkldr. 1. Kentlerde yerleik hayat, nem kazanmtr. 2. Uygurlar teki kltrlere geni lde almlar, eski dini inanlarn brakp, Manihaizmi benimsemilerdir. Et ve st yenilmesine izin vermeyen sadece sebze yenilmesini isteyen bu din onlar pasifletirmitir. Yerleik hayat ve din deiiklii nedeniyle Uygurlar, Trk eitim tarihine kendi damgalarn vurmulardr.67 Mani dini, 762'de Bg Kaan tarafndan resm devlet dini kabul edilince, Arami-Sryani alfabeleri karm Mani yazs da Trke eserlerin basld bir yaz haline geldi. Maniheist rahipler de, Budist rahipler gibi, kendi dinlerini anlatan eserleri Trkeye evirmeye ve propaganda yapmaya baladlar.
65 66 67

Mustafa Ergn, Trk Eitim Tarihi, http://egitim.aku.edu.tr/tet00.htm, 15.10.2008. Ayrntl bilgi iin bkz. Sencer Divitiolu, Kk Trkler(Kut, K, lg), stanbul, 2000, s. 247-248. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, s. 14.

103

Frat . lahiyat Fakltesi Dergisi 13:2 (2008) ____________________________________________________________________________

768 ylndan itibaren Uygur Kaan, in mparatorundan inde Mani dininin vaaz iin bir kararname kartmay baarmtr. Uygur vatandalar iin Hu-peinin King-Ceusunda, Kiang-sunun Yang-ceusunda, -kangn ao-hinginde ve Kiang-sinin Nan-angnda Mani tapnaklar ina edilmitir. Uygurlar randan veya d randan Mani dinini aldklar gibi ayn blgeden zellikle Maverannehirden Sodak alfabesini de almlardr. Bundan zel bir Uygur alfabesi gelitirmilerdir.68 Bu yaz ile ktphaneler dolduran edebiyat, sanat ve din konularnda kitaplar yazdlar. Onlarn basn tekniini bulduklarn gsteren deliller vardr. Bask yolu ile kitaplar oalttlar. Okuryazarlk artt, toplumun bilgi dzeyi ykseldi. Yerleik hayat nedeniyle planl ve rgn eitimin de var olmas gerekir. Bilginin yaz ve yerleik hayat kanalyla genilemesiyle szl tre bilgisi ok ald. Bilginin nemine ilikin geleneksel deerler de gelierek srd gitti. Uygurlar, bilgi ve kltr dzeyleri ykseldii iin yzyllarca eitli Trk ve yabanc devletlerin saraylarnda katiplik, brokratlk, danmanlk, tercmanlk, retmenlik ve kltr elilii yapmlardr.69 Uygurlardan kalan kitabeler Gktrk kaanlnn bir devam niteliinde olan Uygur kaanl dneminde de Gktrk kitabesi ile yazlm kitabeler gnmze kalmtr. Bunlar iinde en nemlileri ine-Usu ve Karabalsagun kitabeleridir. a) ine-Usu Kitabesi: Byk Uygur kaan Bilge Bayun-ur(Moyunur)(746-759) adna dikilen bu kitabede Bayunurun babas ve Uygur kaanlnn kurucusu Kutluk Bilge Kl Kaandan bahsedilir (.746). Bu kitabe Kuzey Moolistanda Selenga havzasnda ine-Usu gl kenarnda Finli Ramstedt tarafndan 1909 ylnda bulunmutur.70 b) Karabalsagun Kitabesi: Uygurlarn kuruluundan, zaferlerinden ve Mani dininden de detayl olarak bahseder.71 Bu yazt, Trke, ince ve Sogda olarak yazlmtr. Btn dillerdeki metinler ne yazk ki imdiye kadar salkl bir ekilde Trkeye kazandrlamamtr.72 Sanskriteden Uygurcaya evrilen pek ok metin vardr. Ayrca Budizmin ziyana urayan baz blmleri Uygurca metinlerde bulunmutur. Tm bunlardan Uygurlarn ok yksek bir medeniyete ulatklarn
68 69 70 71 72

Rene Grausset, Bozkr mparatorluu, ev. M. Reat Uzmen, stanbul, 1980, s. 131. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, s. 13. Abdulhaluk ay, Trk Kltr ve Kaynaklar, s. 56. Glin andarolu, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s. 212-213. zkan zgi, in Elisi Wang Yen-Tenin Uygur Seyahatnamesi, Ankara, 1989, s. 23.

104

Yrd.Do.Dr. Sddk NALAN & Ar.Gr. Hakan ZTRK ____________________________________________________________________________

anlyoruz.73 Maniheizm ve Budizm gibi dini vesikalar yannda hukuk vesikalar da 1890 ylnda tesadf eseri ortaya kmtr. Bu vesikalarn XXIV.yzyllar arasnda yazld tahmin edilmektedir. Bu vesikalarda ahslarn kendi arasndaki ilikilerle ilgili olanlar da vardr. Vasiyetnameler, kle satlar, ocuun evlatla verilmesi, arazi satlar, hayvan kiralama belgeleri vb.74 Kuzey dou Avrupada bulunan eski Trk kitabelerinden en nemlileri Madara Kaya kitabesi, Peenek ve Sekel kitabeleridir. Madara Kaya kitabesi Bulgaristanda Madara ky yaknlarnda kaya zerinde bir svari kabartmas ve aasndaki yazlardan ibarettir. Bu kitabe Trk-Bulgar kaan Kurum Han (. 813) adna olu Omurtag kaan tarafndan yaptrlmtr. Macar G. Feher kitabeyi okumutur. Peenek kitabeleri ise Macaristann Nagy Szent Miklo ky civarnda bulunan 23 para altn kap kaak eya zerindeki yazlardr. Bu yazlar, Macar Gy. Nmeth tarafndan 1932 ylnda okunmu ve bu altn eyalarn Peenek Trklerine ait olduu anlalmtr.75 D. TRK E T M S STEM NE YABANCI ETK LER Tarih boyunca benimsedikleri eitli dini inanlar, iinde yaadklar ok geni fiziki, siyasi ve kltrel evre Trklerin eitimine de dardan baz unsurlarn girmesine yol amtr. Evlilik yoluyla: Pek ok Trk hkmdar in hkmdarlarnn kz ile evlenmitir. lkelerinde Konfysn szlerini ezberlemi ve kendilerini gelitirmi bu hatunlar Trk ehzadelerin annesi olmu ve bu fikirleri ocuklarna retmilerdir. Beyin G: Zaman zaman inden kaan aydnlar Trk hkmdarlarna snmlar ve kendilerine uygun devlet ileri verilmitir. Birok ehzade ine renim iin gnderilmitir Siyasi ilikiler: lkeler arasnda siyasi ilikiler kurulmu, eliler gidip gelmitir. Savalar, ticaret ilikileri, gezginler yoluyla baka lkelerin kltr ve eitiminin etkileri Trk eitiminde de grlmtr.76 E. ESK TRKLERDE RET M ARA GERELER Matbaa: Bossertin ileri srdne gre bir lkede, matbaann icad ve gelitirilebilmesi iin artn birlikte bulunmas gerekir:
73 74 75 76

Lszl Rsonyi, Tarihte Trklk, s. 49. Bkz. zkan zgi, Turfan Uygurlarnda Kiralama Vesikalar, X. Trk Tarih Kongresi, C. III, Ankara, 1986, s. 767-768. Abdulhaluk ay, Trk Kltr ve Kaynaklar, s. 57. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, s. 13.

105

Frat . lahiyat Fakltesi Dergisi 13:2 (2008) ____________________________________________________________________________

a) Harf says az bir alfabe kullanlmakta olmas b) Okuma arzusunun artm ve kitaplarn ok aranmakta olmas c) zerine baslacak salam bir malzemenin veya kdn bilinip kullanlmas Bu alardan bakld zaman matbaann nce inlilerce bulunduu eklindeki sylenti doru grnyor. nk kd biliyorlard. Ama binlerce harften oluan in yazs basm iin ok byk teknik zorluklar karaca gibi bu yzden ince kitaplarn matbaa ile oaltlmas elle oaltmaya gre pek ekonomik de olmazd. Bu nedenle matbaay ilk nce onlarn bulduuna phe etmelidir. Onlar tahta vs. ile kalp basky kullanmlardr. Ama bu matbaa teknii deildir. inlilere komu olan Uygurlar da kalp basky ve kd kullanyorlard. Okuma yazma ve kltr dzeyleri ok yksekti. Hatta baka devletlere ktip brokrat evirmen, danman ve retmen olarak hizmet verecek kadar bilgili kltrl yetiiyorlard. Sade bir alfabeleri vard. Bylece ayr ayr kesilmi harfler ile basm tekniinin ortaya kmas iin tm artlar hazrd. Bu uygun ortam iinde onlarn matbaa tekniini bulduklarn gsteren somut veriler vardr. Kansu blgesinde, Tun-Huangda st rtl bir maarada tahtadan baz Uygur matbaa harfleri ve Uygurca kitaplar ele geirilmitir. Bunlarn M.S. 700-900 yllarna kt anlalmtr. Bylece Bosserte gre matbaay Uygurlarn bulduunu kabul etmek gerekir. inlilerde bu teknii XI. Yzylda (1041) Pi-eng isimli bir demirci, demirden harfler yaparak gelitirmilerdir. 1241de de Altnordu devletleri Almanyaya yaptklar aknlarda bu teknii oralara gtrdler. ki yzyl sonra 1440-1450lerde Gutenberg matbaay gelitirdi. Ortaada fikirlerin ve teknik bilgilerin bir lkeden tekine ne kadar yava tand dnlrse iki yz yllk gecikme fazla saylmaz. Bylece Uygurlarn ve Gutenbergin matbaas arasnda iliki bulunmaktadr.77 DEERLEND RME ok geni sahalara yaylan ve iinde birok yabanc kltrleri de muhafaza eden devletler kurmu olan Trklerin, bu devletleri idare edebilmek iin ok iyi bir devlet tekilat gelitirmeleri gerekiyordu. Bu mekanizmann ileyiini salkl bir ekilde yrtebilmesi, devletin tm kademelerindeki ileyiin salkl yrtlebilmesine balyd. Bunun salanabilmesi iin ehzadelerin iyi yetimeleri gerekiyordu. Kitabelerden anlaldna gre Halk beslemek ve giydirmek ii tm lke genelinde salanmaya allmtr. Yukarda verdiimiz bilgilerden anlalacana gre, Trklerde devlet kavram btn ile beraber ortaya kmtr. Gktrkler, milleti devletin kurucusu olarak kabul etmilerdir. Bu sebepten, milletin iinden kan devlet bakan, milleti korumak, doyurmak, i ve a
77

T.H. Bossert, Tab Sanatnn Kefi, II. Trk Tarih Kongresi, stanbul, 1943, s. 421-426.

106

Yrd.Do.Dr. Sddk NALAN & Ar.Gr. Hakan ZTRK ____________________________________________________________________________

temin etmekle ykmldr. Devlet yneticileri halknn hayatn dzenlemekle grevlidirler. Bu bakmdan halk devlet babann koruyuculuk ad altnda yapt hizmetten yararlanr. Buna gre devlet, sosyal, siyasal, ekonomik ve fikir hayatlarn dzenleyecektir. te her ey devletten beklenir ve hizmet devleti olma kavramna sahip, bir yap ierisinde kendini kabul ettirmitir. Bunun iin byk bir datm tekilatnn varlna ve yetitirilmi elemanlara ihtiya vardr. Bunlar birka inli ktip ile olacak iler deildir. Trklerde Hunlardan itibaren eitli el sanatlarnn gelimesi, belirli bir estetik anlaynn varln gsterir. Trklerde tezyin sanat fevkalade inkiaf etmi, Eski Trkler tarafndan yaplan oymal silahlar, kl saplarndaki ilemeler, bugn dahi hayret ve beeniyle izlenmektedir. Boyaclk sanat da gelimi, gnmze kadar gelen kkboyann ve halcln (dokumacln) temelleri ok eskilerden beri sregelmitir. Tm bu iler belli bir teknik ve eitimi gerektirmektedir. Ancak gnmzde Eski dnemlerde Trklerde mevcut olan planl bir eitimin yapldna dair net bir delil yoktur. Ama Hunlardan itibaren Trklerde, belirli bir eitimin yapld kuvvetle muhtemeldir. Bu blgelerde yaplan kazlarda, bulunan yaplarn bazlarnn, eitim iin kullanld dnlmektedir. Altay blgesinde Hun anda ald dnlen muhtelif sulama kanallarnn izine rastlanmaktadr. Bu kanallardaki sulamann ilmi bir usulle yapld belirlenmitir. Bugn ordumuzda da kullanlan 10lu sistemi (Onba, yzba, binba gibi) ilk kez uygulayan Trklerdir. slamiyet ncesi Trklerden kalan bir iirde bilgiye nem ve deer verildii anlalmaktadr. Bilgili insan beline ta kuansa ka olur, bilgisizin yanna altn kuansa ta olur denir. Bu iirden de anlalaca gibi Trkler bilgiye ve bilgine nem vermilerdir. Kalntlara baklrsa; (yazma eserler, sistem, devlet ynetimi, bilgiye verilmi nem ve alfabe, vs.) Trklerin yerleik yaam ile gebelii uzun mddet birlikte srdrdkleri gzlenmektedir. Orta Asyadaki kaz sonular ile bilimsel tarih incelemeleri bu gr dorulamaktadr. Yaznn yaygnlatrlmas, Trk Takviminin slah edilii, yalnz iinde bulunulan zamanda deil, nesiller boyu tarihten ibret alnmas iin dikilen kitabeler, Trk toplumunda kalabalk bir okur yazar topluluunun olduunun en nemli kantdr. Bilgi ve bilginler vlm, bilginin deeri ataszlerine yansmtr.Kut belgsi bilig(Kudretin belgesi bilgidir), sz Eski Trklerde bilgiye verilen nemi en iyi ekilde gsterir. Son yllarda yaplan aratrmalar; Gktrklerin Orhun antlar dnda mezar talar, dalardaki sabit kayalar, aalar, kemikler, madenler, toprak ev ara gereleri, silahlar ve ss eyalar vs. zerine pek ok yaz yazdklarn ortaya koymutur. rnein, Altay dalarnda kayalarda yollar gsterici sosyal ve gnlk yaaya ait pek ok yaz bulunmutur. Kp ve

107

Frat . lahiyat Fakltesi Dergisi 13:2 (2008) ____________________________________________________________________________

tabak gibi ev eyalar zerinde sihirsel yazlar grlmektedir. Bunlardan biri, bir kpn nianlanan bir kz iin armaan olarak alndn bildirir. Bunlar bize Gktrklerin yazy toplum hayatnn her alannda kullandklarn, okuryazarln yaygn olduunu gstermektedir. Grld gibi, eitim anlayn yaay biimleri ekillendirmi, tre ise yeni kuaklarn yetimesinde ve hangi deerlere sahip olmas gerektiinde, etkili olmutur. Destanlardan ve kitabelerdeki ifadelerden, Trk-Eitim sisteminin amacnn Alp- nsan tipi yetitirmek olduu anlalmaktadr. Bilge ve erdem kutsal saylm, ileriki kuaklarn hayrla anmalar ve vmeleri iin bilge olmann gereklilii vurgulanmtr. Hatta ileri de Trk devletinin bana gemesi muhtemel olan ehzadeler, zel bir eitim-retim metodu uygulanmaktadr. Her bakmdan mkemmele yakn birer insan olmalar iin eitimlerine zen gsterilirdi. Devleti yneteceklere teorik bilgiler verilir ve uygulamal olarak baka bir yerde vali olarak atanrd. Bylece yetimi ve yirmi yanda devleti ynetecek bir bilgi ve eitime sahip olarak, kendini ispat ederdi. Trklerdeki bu teknoloji ve kltr dzeyi rgn eitim kurumlarnn bulunduuna iaret etmektedir. zetle antlarda, daha sonra gelecek Trk hkmdarlarna ve sonsuza kadar Trk milletine bamsz ve mutlu yaama ile ilgili bir tarih dersi veriliyor. Milletin bunlar renip, bilmesi isteniyor. Bu bilgilerin kalc olmalar iin ta zerine yazld belirtiliyor. Bylece, Bilge Kaann Trk milletinin ilk siyasal eitimcilerinden biri olarak deerlendirilmesi gerekir. Tm bunlardan da anlalyor ki, Trkler, kltr ve medeniyet kurabilecek bir eitim seviyesine sahip, byk bir millettir. bin yllk bir devlet geleneine sahip olunmas da bunun bir gstergesidir.

KAYNAKA
Akarsu, Bedia, Felsefe Terimleri Szl, stanbul, 1998 Akyz, Yahya, Trk Eitim Tarihi, stanbul, 1999 Ayas, Nevzat, Trkler ve Tabiat Kanunu, II. Trk Tarih Kongresi, stanbul, 1943 Aydn, Mehmet, Ansiklopedik Dinler Szl, Konya 2005 Barthold, W., Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, stanbul, 1927 Baar, Erdoan, Trkiyedeki Eitimin Tarihsel Geliimi, Eitim Bilimine Giri, Ankara, 2007 Baaran, brahim Ethem, Eitime Giri, Ankara, 1984 Bilhan, Saffet, lk alarda Trk Kltr Hareketleri, Milli Eitim ve Kltr, S. 19, stanbul., 1983. Binbaolu, Cavit, Eitime Giri, Ankara, 1988

108

Yrd.Do.Dr. Sddk NALAN & Ar.Gr. Hakan ZTRK ____________________________________________________________________________

Bossert, T.H., Tab Sanatnn Kefi, II.Trk Tarih Kongresi, stanbul 1943, s. 421426. Cezar, Mustafa, Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk, stanbul, 1977 andarolu, Glin, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002 ay, Abdulhaluk, Trk Kltr ve Kaynaklar, Ondokuz Mays ni. Eitim Fakltesi Dergisi, Sam, 1986, S. 1, s. 56. Demirel, zcan Kaya, Zeki, Eitim le lgili Temel Kavramlar, Eitim Bilimine Giri, Ankara, 2007 Divitiolu, Sencer, Kk Trkler (Kut, K, lg), stanbul, 2000 Ergin, Muharrem, Orhun Abideleri, stanbul, 1970 Fidan, Nurettin Erden, Mnire, Eitime Giri, stanbul, 1998 Gk-Alp, Trkolu, Trk Tarihinin Meseleleri III, Teoman ve Mete Ad Meselesi, Milli Eitim ve Kltr, S. 3, Ankara, 1979, s. 29-33. Grausset, Rene, Bozkr mparatorluu, ev. M. Reat Uzmen, stanbul, 1980 Grousset, Ren, Bozkr mparatorluu, Atilla, Cengiz,Timur, (ev. M. R. Uzmen), stanbul, 2006 Gnay, nver - Gngr, Harun, Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi, stanbul 1997 Hanm, Muallim Afet, I. Trk Tarih Kongresindeki Konumas, stanbul, 1932 nan, Abdlkadir, Tarihte ve Bugn amanizm, TTK., Ankara, 1954 zgi, zkan, Turfan Uygurlarnda Kiralama Vesikalar, X. Trk Tarih Kongresi, C. III, Ankara, 1986, s. 767-768. --------------, in Elisi Wang Yen-Tenin Uygur Seyahatnamesi, Ankara, 1989 Kafesolu, brahim, Trk Bozkr Kltr, Ankara, 1987 -------------, Trk Milli Kltr, stanbul, 1998 Karayev, mrkul, Trkler ve Kaanlklar, ev. Mustafa Kalkan, stanbul, 2008 Komisyon, Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, C. I-II Mahmut, Kagarl, Divan Lgatit-Trk Tercmesi, C.II, ev. Besim Atalay, Ankara, 1940 -------------, Divan Lgatit-Trk Tercmesi, C. III, ev. Besim Atalay, Ankara, 1992 Merey, Zihni, Trk Tarihi ve Kltr, Ankara, 2008 Mustafa Ergn, Trk Eitim Tarihi, http://egitim.aku.edu.tr/tet00.htm, 15.10.2008. Orkun, Hseyin Namk, Eski Trk Yaztlar II, stanbul, 1932 gel, Bahaeddin, Byk Hun mparatorluu, Tarihte Trk Devletleri, C. I, Ankara, 1987 -------------, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, TTK, Ankara, 1984 -------------, Trk Kltrnn Gelime alar, Ankara, 1987 ncl, Remzi, Eitim ve Eitim Bilimleri Szl, stanbul, 2000 ztrk, Ali, tken Trk Kitbeleri, Ankara, 2001

109

Frat . lahiyat Fakltesi Dergisi 13:2 (2008) ____________________________________________________________________________

ztrk, Mustafa, Tarih Felsefesi, Elaz, 1999 Pala, Aynur, Eitimin Temel Kavramlar, Eitim Bilimine Giri, Ankara, 2006 Rsonyi, Lszl, Tarihte Trklk, Ankara, 1971 Roux, Jean-Paul, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, (Trk: Aykut Kazancgil), stanbul 1994 Schmiede, H. Achmed, Kitab- Dedem Korkut Destanlarnn Dresden Nshas, Ankara, 2000 Taal, Ahmet, Gk-Trkler, Ankara, 1995 Togan, A. Zeki Velid, Umum Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981 Topses, Grsen, Geliim ve renme Psikolojisi, Ankara, 2003 Tosun, Cemal, Din Eitimi Bilimine Giri, Ankara, 2005 Turan, Osman, On ki Hayvanl Trk Takvimi, stanbul, 1941.

Var, Fatma, Eitim Bilimine Giri, Ankara, 1985