T.C.

Marmara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Ortaretim Sosyal Alanlar Eitimi Anabilim Dal Tarih Eitimi Bilim Dal

TARH RETMNDE TARH ROMANLARIN YER - MEHMED NYAZNN ROMANLARI

(Yksek Lisans Tezi)

Hakan DZGN

stanbul, 2008

T.C. Marmara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Ortaretim Sosyal Alanlar Eitimi Anabilim Dal Tarih Eitimi Bilim Dal

TARH RETMNDE TARH ROMANLARIN YER - MEHMED NYAZNN ROMANLARI

(Yksek Lisans Tezi)

Hakan DZGN

Danman: Yrd. Do. Dr. Mustafa AKSOY

stanbul, 2008

T.C. Marmara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Ortaretim Sosyal Alanlar Eitimi Anabilim Dal Tarih Eitimi Bilim Dal

Hakan DZGN tarafndan hazrlanan TARH RETMNDE TARH ROMANLARIN YER- MEHMED NYAZNN ROMANLARI balkl bu alma, 15.10.2008 tarihinde yaplan savunma snav sonucunda baarl bulunarak jrimiz tarafndan Yksek Lisans tezi olarak kabul edilmitir.

Danman: Yrd. Do. Dr. Mustafa AKSOY Juri yesi: Do. Dr. Dursun DLEK Juri yesi: Yrd. Do. Dr. Cemal SARA

. ................................

stanbul 2008

ZET TARH RETMNDE TARH ROMANLARIN YER - MEHMED NYAZNN ROMANLARI

Bu almada tarih ve edebiyat ilikisi ierisinde, tarihi romanlarn tarih retiminde kullanlmas zerinde durulmutur. Tarih retiminde kullanlabilecek tarihi romanlara rnek olarak Mehmed Niyazinin, 1910lu yllarda Bat Trakyada meydana gelen gelimeleri konu edindii Yazlamam Destanlar; Birinci Dnya Savanda anakkale Cephesini anlatan anakkale Maheri ve 20. yzyln bandan Mondros Mtarekesine kadar Yemen ve Yemendeki gelimelere bal olarak Arap Yarmadasndaki olaylar konu edindii Yemen! Ah Yemen! adl eserleri incelenmitir.

lk ve orta retim kurumlarnda tarih retiminden istenilen verimliliin alnamad, tarih derslerinin rencinin ilgisini ekmekten uzak olduu, eitli aratrmalar sonucunda dile getirilmitir. Bu sonular dorultusunda tarih retiminde yeni yaklamlara ihtiya duyulmutur. Yaptmz almayla eitim kurumlarnda, son yllarda poplerlii artan tarihi romanlardan faydalanlmasnn rencileri etkin klmas, tarihsel bilincin ve milli uurun olumasna katks irdelenmitir.

Yaplan almayla tarihi romanlarn zellikleri incelenmi ve tarih retiminde kullanlmas uygun olan tarihi romann zelliklerinin neler olmas gerektii zerinde de durulmutur.

Bu alma son yllarda sosyal bilimlerde yaygn olarak kullanlan ve genel kabul gren nitel aratrma teknikleriyle gerekletirilmitir. Veri toplama metodu olarak tarama modeli ve nitel aratrma teknikleri dorultusunda dokman analizi yaplmtr.

Anahtar szckler: Tarih, roman, tarih retimi, tarihi roman, tarihsel bilin.

ABSTRACT

THE ROLE OF NOVELS IN HISTORY TEACHING - MEHMED NYAZS NOVELS

In this study according to history and literature relationship, we will question how important history books to be used in teaching history. As examples of books that could be used in teaching history Yazlamam Destanlar that Mehmet Niyazi wrote about events happening in Bat Trakya in 1910s, anakkale Maheri that gives ideas about what happened in anakkale side in World War One and Yemen! Ah Yemen! he wrote about Arabian Peninsula according to Yemen and events in Yemen from beginning of 20th Century to Mondros Mtarekesi have been analyzed.

It is clear depending on some researches that in primary and secondary school education expected productivity cant be provided in history lessons and students dont show interest to the lesson. Because of this reason new approaches are required in history teaching.

In the wake of our studies we realized that benefiting from some novels that have been popular nowadays we can make the students active and it will play an important role on students to gain historical knowledge and national consciousness.

By the help of our studies, the features of historical novels have been analyzed. The historical books which are suitable to be used in history teaching has to be formed depending on real historic events, time, places and characters in terms of serious researches and responsibility of reflecting history.

These researches have been formed by qualitative searching teaching techniques which is common and generally accepted in social science. As a data method, searching sources method and documentary analysis have been used. Key words: History, novel, history teaching, historical novel, historical consciousness.

ii

NDEKLER ZET....................... ........................................................................................i ABSTRACT ...................................................................................................ii NDEKLER .............................................................................................iii I.BLM 1.1. GR...................................................................................................... 1 1.2. Mehmed Niyazinin Hayat, Eserleri ve Tarihi Romanlarn Yazarken Kulland Usul................................................................................................ 5 1.2.1. Mehmed Niyazinin Hayat .................................................................... 5 1.2.2. Mehmed Niyazinin Eserleri......................................................................7 1.2.3. Mehmed Niyazinin Tarihi Romanlarn Yazarken Kulland Usul........8 1.3. Problem Durumu.................................................................................... 18 1.4. Ama ..................................................................................................... 19 1.5. nem ..................................................................................................... 19 1.6. Aratrmann Yntemi............................................................................ 22 1.7. Veri Toplama Teknikleri ........................................................................ 25 II. BLM ROMAN, TARH VE TARH ROMANLA LGL ARATIRMALAR ... 26 2.1. Roman Nedir? ........................................................................................ 26 2.2. Romann Ortaya k ve Tarihi............................................................ 29 2.2.1. Trk Romann Tarihi............................................................................ 33 2.2.1.1. lk Kuak (1860 1876) .................................................................. 35 2.2.1.2. kinci Kuak ( 1876 1896) ............................................................. 35 2.2.1.3. Servet-i Fnun ( Edebiyat- Cedide) (1896 1901)........................... 35 2.2.1.4. Fecr-i Ati dnemi ( 1909 1912)...................................................... 36 2.2.1.5. Milli Edebiyat Akm (1911 1923)................................................. 36 2.2.1.6. Cumhuriyet dnemi (1923 - )........................................................ 37 2.3. Tarihi Roman ......................................................................................... 38 2.3.1. Tarihi Roman Trleri............................................................................ 42

iii

2.3.2. Tarihi Romann Ortaya k............................................................... 48 2.3.3. Trk Edebiyatnda Tarihi Romann Ortaya k Ve Geliimi ............. 52 2.4. Eitim retim ................................................................................... 67 2.5. Tarih ...................................................................................................... 69 2.6. Tarih, Tarih retimi ve Tarihi Roman likisi....................................... 72 2.7. Tarihi Romanlarn Milli uur Ve Milli Kimliin Olumasndaki Etkisi .. 80 2.8. Tarih retiminde Tarihi Romanlarn Kullanlmas ................................ 85 2.8.1. Tarihi Romanlarn Tarih retiminde Kullanlmasna Dair .................. 94 Pedagojik Yaklamlar ................................................................................... 94 2.8.1.1. Rousseau ve Deweynin Yaklam................................................... 94 2.8.1.2. Smith, Monson ve Dobsonnun Yaklamlar.................................... 96 2.8.1.3. Blofn, Van Middendorp ve Leenin Yaklamlar .......................... 98 2.8.1.4. Dance ve Egann Yaklam ............................................................ 99 2.8.1.5. N.C.S.S Raporu ve Nawrotun Yaklam ....................................... 101 2.8.1.6. Danks ve Levstikin Yaklam....................................................... 102 2.8.1.7. Gallo- Barksdale ve Savage- Savagenin Yaklam........................ 104 2.8.1.8. Harris ve Austinin Yaklam ....................................................... 104 2.8.2. Tarihi Romanlar Belirleme lleri .................................................. 105 2.8.3. Tarih retiminde Tarihi Romann Kullanlmasnn Yararlar............ 110 III. BLM MEHMET NYAZNN ROMANLARININ DEERLENDRLMES . 115 3.1. Yazlamam Destanlar.......................................................................... 116 3.2. Yemen! Ah Yemen! .............................................................................. 152 3.3. anakkale Maheri................................................................................ 200 IV. BLM SONU VE NERLER .............................................................................. 243 4.1. Sonu ................................................................................................... 243 4.2. neriler................................................................................................ 246 KAYNAKA ................................................................................................. 248

iv

I.BLM

1.1. GR

Tarih, kltrel mirasmzn nemli bir paras olan, toplumu oluturan bireyler arasnda ortak deerlerin olumasn salayarak toplumu kaynatran; milli uurun glenmesini salayarak rencileri, dolaysyla vatandalar millete ve devlete sadk bireyler haline getiren; yaama uyum salama becerisi kazandrarak, bireylerin kendine ve milletine gvenini salayan nemli bir alandr. Bu denli yararlar olan tarih ilminin renciler tarafndan iyi idrak edilmesi de bir o kadar nemlidir. Bu noktada tarih retiminin ne ekilde gerekletirilmesi gerektiiyle ilgili tartmalar ortaya kmaktadr.

Bu tartmalarn younlat noktalardan bir tanesi, okullarda kullanlan teknik ve yntemlerin yanl olduu zerinedir. Bu durumla ilgili birok akademisyen, tarih dersinin okullarda tek dze bir ekilde ve farkl kaynaklardan yararlanma yoluna gidilmeden, ders kitab dorultusunda retmen merkezli bir ders ilemenin sz konusu olduunu dile getirmektedir. Okullarda mevcut olan bu tr bir uygulamann renciyi dersten souttuu, tarih dersinin amalad kazanmlarn renci tarafndan edinilemedii eitli aratrmalar sonucunda ortaya konulmutur. Bu sorunun zm noktasnda, zellikle niversitelerin Tarih Eitimi blmlerinde yeni aratrmalar yaplm ve yeni almalara girilmitir. Bu almalar sonucunda ilkretim okullarnda uygulanmaya balanan ve aamal olarak liselerde de uygulanacak yaplandrmac (oluturmac) programlar oluturulmutur.

Akar ve Yldrm (ztrk ve Dilek, 2005, 92) oluturmaclkla ilgili u hususu dile getirirler: Eitim felsefesi ve program gelitirme alarndan bakldnda

oluturmaclk, nesnelliin ne karld pozitivist paradigmann aksine bilginin yorumlandn ve karlkl yanstmalar ve tartmalar sonucunda bilginin

oluturulduunu savunur.

Burada

da

belirtildii

gibi

yaplandrmaclk

dorultusunda

hazrlanan

ders

programlarna gre renen, retme-renme srecinde pasif deil etkin olmak durumundadr. Bu etkin olma durumu renciyi yaratc klmakta, bu yaratclk rencinin karlaaca problemleri kolayca zmesini salamaktadr. Bu yntemle gerekletirilen tarih retimi de, tarihsel bilincin oluumuna katk salamakta ve tarih dersinin kazanmlarna ulama kolaylamaktadr. Bu durumu ifade ettikten sonra imdi de roman hususuna deinmekte fayda var.

Edebi trler iinde nemli bir yer edinen roman, insann kendini ve iinde yaad toplumu ifade etmenin en gzel yollarndan birini oluturmaktadr. Roman yazar, kendini ve toplumunu anlatrken belli bir kurgu oluturmaktadr. Ancak bu kurgunun gerekle bir ilgisinin olmadn iddia etmek veya byle bir sonuca varmak ou zaman gerei yanstmayabilir. Nitekim yazarn da dnceleri, zihinsel oluumu kendi yaantlar, iinde yaad toplumun yaps ve beslendii kltrel deerler vs. ile olumaktadr. Neticede, yaadmz ortam belli bir gereklikten veya deerler btnnden olutuundan, herhangi bir konuda zihnimizde tasarladmz olaylar, bu gereklik ve deerler btnnden bamsz deildir; bunun bir yansmas, bir parasdr. Dolaysyla edebi eserlerin de, zelde de romann belli bir gereklii ifade ettii ortaya kmaktadr. Romann belli bir gereklik zerine kurulu olmasnn yan sra tarihsel olaylardan beslenmesi, bazen de tarihiler iin kaynak tekil etmesi haliyle roman ve tarih birbirlerini tamamlayan btnler olarak karmza kmaktadr ki, tarihsel kaynaklarn ilk rneklerine ya da ilk roman rneklerinden gnmze kadar yazlan edebi rnlere baktmzda tarih ve romann birbirinden yararlandn grebilmekteyiz. ou zaman tarihi olaylar belli bir ykleme yoluyla aktarlm ve ayn ekilde roman ya da yklerin konularn da tarihi olaylar oluturmutur. elike (2002, 50) gre de: Roman yazar, tarihinin malzemesini alr, muhayyilesinde yourarak, bilinmeyenler zerine bir kurgu oluturarak, tarih malzemesini yeniden insanlarn dikkatine sunar.

E. H. Carr (1996, 18) tarih pek ok paras kayp bir i ie gemeli bulmacadr der. Bu kayp paralar bulmak ta tarihilere dmektedir. Ancak tarih tek bana bu

bulmacann stesinden gelebilir mi? Bu husus tartmaldr. Bizce tarihin kayp noktalarn ortaya karmak sadece tarihilerin, tarihi olaylar ortaya karma yntemleriyle mmkn olmayabilir. Bu durumda bavurulmas gereken nemli bir yntem, sosyal bilimlere btnsel yaklalmas ve sosyal bilimlerin verileri ve yntemleriyle bu boluklar doldurmaktr. Bu boluklar doldurma frsatn iyi deerlendiren bir roman tr olarak karmza tarihi roman kmaktadr. Tarihi roman yazarlar, tarihi olaylar malzeme edinerek kendi sanatlarn icra etme yoluna gitmilerdir. Tarihi roman yazar bazen tarihi olaydan hareketle, tarihi olayn zaman, mekan ve ahsiyetlerinden apayr bir kurgu ortaya karabilmektedir. Bazen de tarihi roman yazar, ele ald tarihi olay hakknda detayl bir aratrmaya girimekte ve eserini olutururken tarihi olaya sadk kalmay tercih etmektedir. Eserlerini incelediimiz Mehmed Niyazi, eserlerini kaleme alrken, titiz ve uzun sren aratrmalar sonucunda, bir tarihi sorumluluunda hareket etmitir. Bundan hareketle tarihi romann, tarih retiminde kullanlp kullanlamayacan irdeledik. Tarih retiminde kulanlabilecek tarihi romanlarn, birtakm kstaslara sahip olas fikriyle, tarih retiminde kullanlan eserin, tarihi olaylarla bir btn oluturuyor olmas, tarihe sadk kalnarak ele alnm olmas gibi zelliklere sahip olmas nem arz etmektedir.

Yaln (2002, 250-251) da tarihi romanla ilgili u aklamalar yapmaktadr: [Tarihi roman], tarihin yeniden kurulduu ve yapld sanal bir anlatm eklidir. [Tarihi romanda], gerek ve itibari karakterler grlebilir. yi bir tarihi roman yazar, setii zaman diliminin gereklerini aynen yanstmak iin alr.

Tarihi romann geree sadk kalma, kalmama, tarihi romann tanm ve dier hususlarla ilgili tartma, karlatrmalar tarihiler ve edebiyatlarn grleri dorultusunda almamzda ele alnmtr.

Bu almada ilk olarak bir edebi tr olarak roman ele alnm ve romann tanm, ortaya k ve tarihsel sreteki geliimi incelendikten sonra; Trk romannn ortaya k ve geliimiyle devam edilmitir. Bu almalar yaplrken geni bir

Mehmed Niyazi ile 23 Austos 2008de yaptmz grmeden.

literatr taramasna giriilmi ve farkl kaynaklar, farkl grlerin aktarlmasna dikkat edilmitir. Bu hususlarn aa kavuturulmasyla, alma alanmzn ana konusunu oluturan tarihi romana geilmitir. Tarihi romanla ilgili almalarmz da titizlikle ele alnm ve tarihi romanla ilgili tanmlamalar, tartmalar analiz edildikten sonra dnyada ve lkemizde tarihi romann ortaya k ve geliimi aktarlmtr.

almamz disiplinler aras bir aratrma olduundan, almamzda romanla ilgili hususlar belirtilirken devamnda tarihle ilgili bilgilerede yer verilmi; tarihin ve tarih eitiminin tarihi romanla ilikisi zerinde younlalmtr.

almamzn btnn tamamlayan paralardan bir tanesi de eitim-retimdir. Toplumlarn oluumuyla birlikte sistemli bir faaliyet alanna dnen eitimretim, toplumlarn geliim ve dnm gerekletiren, ayn zamanda toplumlar gelecee hazrlayan nemli bir faaliyet alandr. Gnmzde uluslar aras alanda meydana gelen gelimelerle ve teknolojinin iletiim, ulam alanlarnda

kullanlmasyla birlikte kreselleme olgusu ortaya km ve giyinme tarz, yemek kltr, elenme tarz vb. gibi dnya toplumlar arasnda yeni ortak deerler olumaya balamtr. Bu dorultuda eitim ve retimin nemi daha da artmtr. Nitekim geliimini kendi tarihsel srecinde oluan deerleri zerine kuramayan toplumlar, gnmzdeki hzl deiimler sonucunda kendi z benliklerini yitirebilmekte ve dnyaya ekonomik, sosyal ve siyasal kurumlaryla hkmeden toplumlarn deerlerini benimseyebilmektedir. Toplumumuz ok uzun bir maziye sahip olup bu uzun tarihi srete oluan siyasal, sosyal, ekonomik deerler btn toplumumuzun bugnn gl bir ekilde var etmesiyle birlikte bir dejenerasyon srecine de girdiimizi uluslar aras alandaki gelimeler balamnda iddia edebiliriz. Bu anlamda toplumlarn kendilerini var eden ve tm mazileri boyunca oluagelen deerleri dorultusunda geliimlerini srdrmeleri son derece nem arz etmektedir. Bu durunda da bilinli bir ekilde ve tarihsel bir farkndalkla eitim-retimin planlanmas gerekmektedir. Biz de bu anlamda tarihi romanlarn, tarih retimde kullanlmasnn eitim-retim ve tarih retimi asndan yeri zerinde durduk.

1.2. Mehmed Niyazinin Hayat, Eserleri ve Tarihi Romanlarn Yazarken Kulland Usul 1.2.1. Mehmed Niyazinin Hayat

Mehmed Niyazi, 1942 ylnda Adapazarnn Akyaz ilesine bal Boztepe Kynde domutur. lk ve ortaokulu Akyazda tamamlayan Mehmed Niyazi, lise renimi iin 1956da stanbula gitmitir. stanbulda Haydarpaa Lisesine balayan Mehmed Niyazi, derslerine gelen Mahir zin kendisini etkileyen ilk ahsiyetlerden biri olduunu belirtmektedir. Mehmet Niyazi, Nihal Atsz ve Mahir z gibi hocalarn etkisiyle o dnemlerde sanat ve tarih evresiyle tanr.

Mehmed Niyazi, Haydarpaa Lisesindeki eitimini 1959da tamamlad. stanbul niversitesi Hukuk Fakltesine devam ederken, ikinci snftan nc snfa geite gsterdii baardan dolay Edebiyat Fakltesinin bir dalnda sertifika alma hakkn kazand ve Edebiyat Fakltesi Felsefe Sertifikasn ald.

Mehmed Niyazi, niversitenin ilk yllarnda Peyami Safa, Necip Fazl gibi deerli ahsiyetlerle tanr ve bu ahsiyetler Mehmed Niyazinin fikri ve edebi kiiliinin olumasnda etkili olurlar. Mehmed Niyazi, bu dnemle ilgili u bilgileri verir:

Tabi niversite yllarnda muhafazakr evrede Necip Fazl, Nurettin Topu, Hilmi Oflaz, Ziya Nur Aksun bu gibi byk adamlarn, Osman Yksel Serdengeti etrafnda bydk. Onlarn gsterdii kitaplar okuduk. Haytamzda bunlar ok etkili oldu. Bilhassa benim hayatmda romanla ilgilendiim iin Peyami Safann etkisinin altn izmemiz lazm. niversite yllarnda Mehmed Niyazinin hayat felsefesinin belirlenmesinde etkili olan en nemli hususlardan biri Marmara Kahvesinde yaplan sohbetlerdir. Mehmet Niyazi, Dahiler ve Deliler adl eserinde daha ok Marmara Kahvesinde yapt

Mehmed Niyazi ile 23 Austos 2008de yaptmz grmeden.

sohbetleri, yaadklarn, orada karlat ve etkilendii kiileri kaleme almtr. 60l yllarn siyasi, edebi-sanatsal, felsefi tartmalarn ok youn olduu Marmara Kahvesinde,

Necip Fazl, Sezai Karako, Sedat mran gibi air ve dnrler; Mkrimin Halil Yinan, Ali Saib Atademir, Nuri Karahykl, Erol Gngr, Ziya Nur Aksun, Mehmet Gen gibi aydnlar, sohbetleri ve tartmalaryla farknda olmadan kendilerini dinleyen genlere, zellikle Mehmed Niyazi zdemire rehber olmulardr (elik, 2003, 136). 1964 ylnda tken Yaynevinin kuruluuna nclk eden Mehmed Niyazi, yaynevinin kurulu gerekesini u ekilde aktarmaktadr:

Bizim camiada yaynevi yoktu. Baslmyordu kitaplar, baslsa da satlmyordu. Ben biraz varlkl bir ailenin ocuuydum. ki arkada daha bir araya geldik. Tabi onlarn maddi imkanlar ok kstlyd. ok iyi arkadalard, emeklerini koydular. Maksat Peyami Safann, Necip Fazln elline para vermekti. Ve Peyami Safa, Necip Fazln kitaplarn basmak iin tken Yaynevini kurduk. Yaz hayatna tken Yaynevinde baslan kitaplara nsz ve kapak yazlar yazmakla balayan Mehmed Niyazinin, ilk yazs Milli Hrel Dergisinde 1967de yaynlanr. Mehmed Niyazi, ilk roman olan Varolmak Kavgasnda mam Hatiplileri konu edinir. Onlarn zdrabn anlatan, idealizmlerini kuvvetlendiren kitaplar yazlmasn ister. Ancak herhangi bir sonucun alnamamas zerine, kendisi bu sorumluluu stlenir. Mehmed Niyazi, ilk roman olan Varolmak Kavgas ile ilgili u bilgileri verir:

Tabi o roman acemiliklerimizle dolu olan bir romand. Ama ok tutuldu. Belki yazdmdaki samimiyetten dolay, nc basksndan sonra yllarca baslmad o. Ama ok byk talep olduu iin bir daha elden geirerek, fuzuli yerleri bize gre atarak, tekrar baslmaya baland. Ve yazarlk hayatmza bylece balam olduk.

Mehmed Niyazi ile 23 Austos 2008de yaptmz grmeden.

O dnem en byk eksikliklerinin da ak olamamalar olarak belirten Mehmed Niyazi, Avrupaya gitmeye karar verir. 1968de yurtdna kan Mehmed Niyazi, yurtdndaki faaliyetlerini yle anlatr:

Avrupaya gittim. Devlet felsefesi konusunda doktora yapmay dnyordum. Brilon diye bir kasabada Goethe Enstits vard. Lisan renmek iin orada alt ay devam ettim. Sonra Marlburgda doktoraya baladm. Hocamz [Prof. Dr. Ditrich Pirson] sonra Bonna, sonra da Klne tayin oldu. Burada Trk Kamu Hukukunda Temel Hrriyetler (Yerleme Hrriyeti, Meslek Seme Hrriyeti, ktisadi Faaliyet Hrriyeti) bu hrriyetler zerinde Trk devletlerinde bu hrriyetlerin geliimi konulu doktora yaptk. Mehmed Niyazi, 1989 ylnda Trkiyeye dnd. Trkiyeye dndkten sonra ilmi ve edebi almalarna youn bir ekilde devam eder. Zamann ktphanelerde, nce Beyazt Devlet Ktphanesi daha sonra Trkiye Diyanet Vakf slam Aratrmalar Merkezi (SAM), geiren Mehmed Niyazi, Trkiyeye dn amacnn, lkemizde eksik olan tarih uurunu milletimize alamak amacyla tarihi roman almas yrtmek ve bu konuda younlamak olarak belirtir.

1987den beri Zaman Gazetesinde yazmaya devam eden Mehmed Niyazinin deiik dergilerde haftalk ve aylk yazlar da kmaktadr. Rahatszlndan dolay bulunduu Adapazarnn Akyaz ilesinde, Boztepe Ky yaylasnda ziyaret ettiimiz (23.08.2008) Mehmed Niyazi, bundan sonraki almalaryla ilgili u

bilgileri verdi: Salm el verirse Plevneyi yazmak istiyorum, stanbulun Fethini yazmak istiyorum, Osmanlnn Kuruluunu yazmak istiyorum. Bundan sonra kalan mrmde yine tarih konularnda okumak ve yazmak istiyorum.

1.2.2. Mehmed Niyazinin Eserleri

Romanlar:

1. Varolmak Kavgas, tken Neriyat, stanbul, 1970, 238 s.

Mehmed Niyazi ile 23 Austos 2008de yaptmz grmeden.

2. Yazlamam Destanlar, tken Neriyat, stanbul, 1991, 256 s. 3. lm Daha Gzeldi, tken Neriyat, stanbul, 1992, 184 s. 4. ki Dnya Arasnda, tken Neriyat, stanbul, 1995, 196 s. 5. anakkale Maheri, tken Neriyat, stanbul, 1998, 535 s. 6. Dahiler ve Deliler, tken Neriyat, stanbul, 2001, 344 s. 7. Yemen! Ah Yemen!, tken Neriyat, stanbul, 2004, 463 s. 8. Daha Dn Yaadlar, tken Neriyat, stanbul, 2006, 280 s.

Hikayeleri:

1. Bayram Hediyesi, tken Neriyat, stanbul, 1971, 184 s.

Dnce Eserleri:

1. Millet ve Trk Milliyetilii, tken Neriyat, stanbul, 1979, 231 s. 2. slam Devlet Felsefesi, tken Neriyat, stanbul, 1988, 222 s. 3. Trk Devlet Felsefesi, tken Neriyat, stanbul, 1993, 293 s. 4. Medeniyetimizin Analizi ve Gelecei, tken Neriyat, stanbul, 2000, 212 s.

5. Trkiyenin Meseleleri I Kltr-, Marifet Yaynlar, stanbul, 1992, 240 s. 6. Trkiyenin Meseleleri II Devlet-, Marifet Yaynlar, stanbul, 1992, 240 s. 7. Trk Tarih Felsefesi, tken Neriyat, 2008, 319 s. Mehmed Niyazi, ayrca haftada bir gnlk gazetede ve eitli dergilerde yazlar yazmaktadr.

1.2.3. Mehmed Niyazinin Tarihi Romanlarn Yazarken Kulland Usul

Tarih retiminin nemli amalar arasnda, tarihi bilgileri tarihsel gerekliinden sapmayacak bir ekilde yeni nesillere reterek tarihsel bir bilin oluturmaktr. Ancak tarih retiminde dile getirilen problemler; bata rencilerin tarih dersine kar olumsuz tutumu, tarihin doru bir ekilde retilip retilemedii tartmalar, kimi zaman tarihin tek ynl ve ideolojik amalara hizmet edecek ekilde retilmeye allmas nemli sorunlar olarak karmza kabilmektedir. Bu sorunlar tarih retiminde yeni yntemlere bavurulmas fikrini gndeme getirmitir.

Bu dorultuda tarih retiminde tarihi romanlardan faydalanlmasnn yararl olduu dnlmektedir. Ancak tarih retiminde tarihi romanlardan yararlanma hususunda da u nemli sorunlar karmza kmaktadr ki, o da tarihi romann ne kadar tarihi gerei yanstp yanstmaddr. Birok tarihi romanda tarihsel olaylar tahrip edilmekte, mazideki kahramanlarn zellikleriyle oynanabilmekte ya da tarihte hi grlmemi kahramanlar yaratlabilmektedir.

Tarihi gerekleri yanstmayan veya tarihsel gerekleri saptran tarihi romanlarn tarih retiminde kullanlmas rencileri yanl bilgilendirebilecei, yanl

ynlendirebilecei ve rencilerde ya da tarih okuyucusunun zihninde bulankla sebep olabileceinden, bu tr eserlerin tarih retiminde materyal niyetine kullanlmamas gerekmektedir. Kullanlmas durumunda da, ders retmeninin ele alnan eserin zellikleri hakknda renciyi nceden bilgilendirmesi gerekmektedir ki, buda retmeni yeni bir almann iine ynlendirmektedir. retmenlerin byle bir almaya istekli olup olmayacaklar ise ayrca bir aratrma konusunu oluturmaktadr.

Belirttiimiz bu durumda tarih retiminde tarihi gereklerle oynamayan, tarihsel dorular saptrmadan aktaran tarihi romanlara bavurulmas nemli bir durumu ifade etmektedir. Bu almada da Mehmed Niyazinin tarihi romanlarnn tercih edilmesinde bu hususlar gz nnde bulundurulmutur.

Mehmed Niyazi, tarihi roman yazarlndaki temel grevinin tarihi hakikatleri arptmadan aktarmak olduunu belirtmektedir. almalarn bilim adam titizliiyle gerekletiren Mehmed Niyazi, detayl aratrmalarla btn ynleriyle ortaya koyduu tarihsel olaylar roman ya da hikayeye dntrr. Tarihi yeni nesillere sevdirmek ve genlerde tarih uuru oluturmak istediini belirten Mehmed Niyazi, tarihi romann nemini u ekilde anlatr: Ve dikkatimi u ekmitir, Shakspeareden nce ngiltere ok gelimemi basit bir devlettir. Ama Shakspearein verdii ruhla ngiltere byk bir imparatorluk olmutur. Onun iin roman, tarihle bulutuu zaman ok etkili olur. O kanaatteyim.

Tarihi, roman araclyla ve gerekliinden saptrmadan aktarmak, tarih renen rencinin ilgisini ekeceinden ve dersi skc olmaktan kurtaracandan tarih retiminde tarihi romann kullanlmas bu anlamda yarar salayabilecei gibi Mehmed Niyazinin belirttii ngiltere rneinde Shakspearein etkisine benzer ekilde lkemizde de tarihsel bilin dorultusunda milli uurlanma gerekleebilir.

Mehmed Niyazi, eserlerini ele alrken tarihe sadk kalmtr (elik, 2003). Bu sadakat eserin kurgulanmasnda herhangi bir sorun yaratmamtr. nk yazarn setii konular, kendi yaandklar dnem itibaryla olaanst insan abalarn ihtiva etmektedir. Bu konular ayn zamanda tarihimizin dnm noktalarn da oluturmaktadr. almamzda Mehmed Niyazinin Yazlamam Destanlar,

Yemen! Ah Yemen! ve anakkale Maheri adl eserleri incelenmitir. Yeni afak Gazetesi (2002), Yazlamam Destanlar yle zetlemektedir.

[D]evletler oyununun iinde lkenin bir parasn korumaya ant imi bir avu insann inanlmaz macerasn konu alyor. Mehmed Niyazi byk amcas Sleyman zdemire ithaf ettii romanna Yazlamam Destanlar adn layk grm. Tekilat - Mahsusa elemanlar tarafndan mthi bir mcadele sonucunda 31 Austos 1913`de Bat Trakyada kurulan, kendi adna paras, bayra olan mstakil bir Trk hkmetinin hikayesini anlatyor.

Mehmed Niyazi ile 23 Austos 2008de yaptmz grmeden.

10

Mehmed Niyazi, eserlerini olutururken tarihsel olaylarn gerekliinden sapmazken ayn zamanda tarih bilimi asndan son derece nem arz eden mekam hususuna da dikkat etmi ve gerek mekandan hareket etmitir. Tarih tanmlanrken yer, zaman ve sebep-sonu ilikisi nalana kmaktadr. Mehmed Niyazide de tarihi retme amac olduundan tarihi olaylar btn ynleriyle ele almtr. rnein Yazlamam Destanlar roman Sakaryann Akyaz ilesinden balar. Buras yazarn memleketi olduundan mekann betimlemesinin geree uygun olmad dnlemez. Bu eserde daha ok geen yerler Muradl Tepeleri, orlu, Habipe, Koukavak, Karabayr, atalca, Eridere, Gmlcine ve en sk olarak savan asl odak noktas diyebileceimiz Edirnedir. Mehmed Niyazi ile yaptmz 23 Austos 2008 tarihli grmede, kitaplarda geen yerlerin bir bir gezildii ve savan cereyan ettii blgelerin bizzat grld dile getirilmitir.

Mehmed Niyazinin Yazlamam Destanlar adl eserinde 19. yzyln balarnda Balkanlarda cereyan eden olaylar irdelenmi, Birinci Balkan Sava sonucunda Osmanl Devletinin Balkanlardaki topraklarnn byk bir blmn kaybetmesi sonucunda, kaybedilen vatan topraklarn tekrar yurda katmak amacyla bir araya gelen gnll birlikler ve Tekilat- Mahsusa elemanlarnn mcadelesi konu edinilmitir. Yukarda da belirttiimiz gibi konu ele alnrken tarihe sadk kalnm ve karakterler olayn iinde olan, gerek tarihi ahsiyetlerden seilmitir. Bu nemli ahsiyetlerin banda Enver Paa ve Eref Bey gelmektedir. Mehmed Niyazi unlar sylemektedir: Bu durumla ilgili

Ceddimize layk eserler gn na karmay dnyorsak, nce salkl bir hafzaya dolaysyla salkl bir idrake kavumak zorundayz. Kanaatimce insan tabiatn deil tarihin ocuudur. Bir kii, kimin, hangi zelliklere sahip bir insann evlad olduunu bilirse kendisini daha iyi deerlendirir (Hasanolu: 2004). Mehmed Niyazi, kinci Balkan Sava olarak da tarihe geen bu olaylarda, gn na kmam ya da karlamam kii ve durumlar ortaya koymutur. Balkanlarda, Trablusgarpta ve Arap Yarmadasnda inanlmaz kahramanlklar gsteren Eref Bey (Kuuba), tarih ders kitaplarnda imdiye kadar ilenmemi ve

11

eitim-retim aamasnda renciler tarafndan hakknda bilgi edinilememitir. Oysa Eref Bey, gsterdii abayla, milleti uruna katland zorluklarla her bakmdan zenilecek, rnek gsterilecek tarihi ahsiyetlerdendir. Eref Bey gibi Trk tarihinde yaptklar almalarla, tarihsel geliimimize yn veren nice kahraman eserleri vastasyla Trk milletine hatrlatan Mehmed Niyazi toplumda milli uurun oluumuna da katkda bulunmutur.

Tarihe kar bir tarihi sorumluluu ile hareket ederek tarihi romanlar kaleme alan Mehmed Niyazi, Yazlamam Destanlar yazma safhasnda yapt almalar yle aktarmaktadr: Birinci ve kinci Balkan savalar hakknda ne yazlmsa bulabildiim kadaryla hepsini okumuumdur. Bir defa tarihteki olaylar o gnn artlarnda deerlendirmek lazm. Bugnden dnk insanlara dmanlk veya dostluk yapmann manasn ben kavrayabilmi deilim. O dneme dair yabanc kaynaklardan bulabildiimi okudum. ... Ve tarihteki kahramanlarla oynamak tarihi romanlarda son derece yanltr. Bu kahramanlarn fonksiyonu neyse onu ifade etmek kaydyla arl kinci Balkan Harbine vermek zere Yazlamam Destanlar yazdk. Tabi savalarda sradan kahramanlar da nemli olduu iin. Eref Kucuba, Selim Sami, Cihangirolu brahim gibi isimlerin yan sra sradan kahramanlardan tespit edebildiklerimizi, nemli bulduklarmz koyduk.

Mehmed Niyazi, ele ald konuyla ilgili btn yazl kaynaklar okuyarak, gerei ortaya koymaya almaktadr. Ayn zamanda, tarihi olaylarn getii dnemin koullar ierisinde deerlendirilmesi gerektii ve gemi olaylar veya insanlara kar dostluk ya da dmanln beslenemeyecei anlay, Mehmed Niyazideki bilimsel bak asnn ve tarihe kar sorumluluk ierisinde hareket edildiinin gstergesidir.

Gnmze kadar baz aratrmalarla ortaya konulmasna ramen toplumda fazla bilinmeyen, tarih retiminde de gerektii gibi yer verilmeyen dier bir husus Bat Trakya Trk Cumhuriyeti diye tarihte Balkanlarda bir Trk devletinin kurulmu

Mehmed Niyazi ile 23 Austos 2008de yaptmz grmeden.

12

olmasdr. mparatorluklarn tek tek kt, ayn zamanda Osmanl Devletinin de paraland bir ortamda byle bir devletin nasl kurulduu, kuruluunda hangi tarihsel faktrlerin rol oynad ya da neden ksa srede devlete son verildiiyle ilgili tarihsel aratrmalara yer verilerek bu aratrmalarn kamuoyuna sunulmas asndan da, almamzn katks olaca dncesindeyiz. Bat Trakya Trk Cumhuriyetinin kurulu aamalarn, devletin uygulamalarn, komu devletlerle olan ilikilerini ve devlete son verilmesi aamalarn detayl bir ekilde ihtiva eden Mehmed Niyazinin Yazlamam Destanlar adl eseri kamuoyunda fazla bilinmeyen bir konuyu ele aldndan nem kazanmaktadr.

Mehmed Niyazi, Yazlamam Destanlarda olduu gibi anakkale Maherinde de gerei olduu gibi aktarmak amacyla mekan unsurundan faydalanr. Yukarda belirttiimiz tarihte kendisiyle yaptmz grmede Mehmed Niyazi, anakkaleye eserini yazarken en az onbe kez gittiini belirtmitir. Mehmed Niyazi, anakkaleyi ziyaret ederken ayn zamanda baz yer adlarnn zellikle Alman kaynaklarnda yanl belirtildii ve bu yanllar da dzelttiini belirtmitir. Savan balangcndan sonuna kadar savan cereyan ettii tm blgelere eserinde yer veren Mehmed Niyazi, ayn zamanda bu yerlerin corafi zelliklerini de yer vererek okuyucunun zihninde canlanmasn salamaktadr. Bu durum itibariyle de okuyucunun kendini olayn iinde hissedebilmesi tarihi olayn daha iyi anlalmas ve unutulmamas asndan nemli bir sorunu ortadan kaldrabilecei dnlmektedir.

Mehmed Niyazi, anakkale Maherini yazma safhasnda anakkale Savayla ilgili yapt almalar 23.08.2008de yaptmz grmede yle anlatt:

anakkaleyi pek fazla bilmezdim. Almanyada yal bir profesr yanma geldi. Delikanl o anakkaleyi bir daha yapabilir misiniz dedi. Bilmiyorum yaparz herhalde niye yapmayalm filan bu soruyla ben 5-6 defa daha muhatap oldum. Farkl kiiler tarafndan. Sonra ben anakkaleyi merak etmeye baladm. Almanyada yedi yze yakn hatrat buldum. Hatratn tamam anakkaleyle alakal deil. Ama adam subay anakkalede de grev yapm, hatrat yazm yirmi sayfas anakkaleyle ilgili mesela. O blmleri okudum. Bu anlattm 1990lar. Sonra bizdeki anakkale hakknda yazlm kitaplar topladm. On sayfalk kitaplar da dahil hepsi 24 tane. ntepe Topular, unlar bunlar Bir tane de yeni bir roman kmt

13

Geldiler Grdler ve Gittiler Sepetiolunun. Onun dnda hibir ey yoktu. Ve ben anakkaleyi yazmay boynuma bor bildim ve almaya baladm tabi. Epeyce zamanmz ald, yedi senemizi filan ald. Dier eserlerinde olduu gibi anakkale Maherinde de, gn na karlamam olaylar, kahramanlar gn na karlarak, Trk tarihi ve Trk milletinin hizmetine sunulmutur. Mehmed Niyazi, anakkale Maheri ve genelde de tarihi roman yazmadaki amalarndan bazlarn yle aklamaktadr:

Tarihimizdeki ok nemli bir olay yerine oturtmak, yetien nesillerin o atmosferi teneffs etmelerini, ondan gdalamalarn salamak iin anakkale Maherini yazdm sylersem, herhalde boyumu aan bir iddiada bulunmu olmam. Batllar tarihle i ie yaarlar, hafzalar engindir, ona bal olarak idrakleri de kuatcdr. Dnyann geldii yeri bildikleri iin gidecei yeri de tahmin ediyorlar. Dou, yazboz tahtasna dnmtr. Ahmedin yaptn Mehmed, Mehmedin yaptn Ali bozar. Herkes kendisini evrenin merkezi kabul eder. Tarih bilinmedii iin ahali de onu bir ltuf zanneder. Halbuki hayat ta stne ta koymakla ykselir, zenginleir. Tarih romanlar idrakimizi, hayatmz derinletirecektir. Tarihimizi seveceiz. nsan sevdiini yakndan tanmak ister. Tarihimizi itiyakla renmeye alacaz, tarihimizi rendike iinde bulunduumuz durumu gereki bir tarzda analiz edeceiz. Bu da bize nemli yarnlar getirecektir (Hasanolu: 2004). Mehmed Niyazi, anakkaleyi konu edinirken ayn zamanda dnemin de bir fotorafn ekmektedir. Okuyucu 1910lu yllarda dnyadaki genel siyasi durumun bilincine varmakta ve bu farkna var ayn zamanda anakkale Savann da sebep ve sonularn ortaya koymaktadr. Mehmed Niyazi, yaptnn tarih olmadn ancak tarihi doru anlatmaya altn yle belirtmektedir:

Yazdmzn tarih olmadn biliyoruz. Ama tarihi olaylar aksettirmek ayn zamanda roman yazmak; zaten tarihi romanlarn zorluu burada yatmaktadr. Tarih deil roman ama hakikatle uyum ierisinde rtmek durumundadr.

Mehmed Niyazi ile 23 Austos 2008de yaptmz grmeden.

14

Kukusuz tarihi olaylar tam olarak anlayabilmek iin, tarihi olayn cereyan ettii corafi mekan da iyi bilmek gerekmektedir. Mehmet Niyazi de, bu bilinle hareket etmitir. Kitaplarn yazma safhasnda devaml suretle gerektii takdirde ele ald tarihi olayn getii yerleri gidip bizzat grerek incelemi ve bu aratrmasndan sonra eserlerini ekillendirmitir. rnein anakkale Maherini yazarken olayn getii yeri doru anlatmak iin yapt almay da Mehmed Niyazi yle anlatmaktadr:

anakkaleyi yazarken devaml anakkaleye gittim. En azndan bir onbe defa yazm srasnda gittim. Almanlar tabi ikolata Tepesi, u tepesi bu tepesi demi ama tabi adam yabanc, harp ierisinde yanl da tespit etmi olabilir. Bakalm doru mu diye gittim. Ve pek ounda yanllar da vard, onlar dzelttik. Mehmed Niyazi, Yemen! Ah Yemen adl tarihi belgesel niteliindeki esrine bir haritayla balamaktadr. Dier tarihi romanlarnda olduu gibi Yemen! Ah Yemende de uzun sren aratrmalar sonucunda elde edilen bilgiler nda tarihi gerekleri yanstmay hedefleyen Mehmed Niyazi, bu eserinde de tarihi gerei olduu gibi aktarmak amacyla Yemendeki gelimelerin olduu tm yerleri dzenli bir ekilde olay akyla tutarl bir ekilde eserine yerletirmitir. Kitap okunmadan eserde yer verilen haritay incelemek okuyucunun kitab okurken zihinsel bir organizasyona gitme frsat verebilmektedir. Ayn ekilde kitabn okunmasndan sonra tekrar harita incelendiinde olay ak da okuyucunun zihninde

canlanabilmektedir. Haritada belirtilen yerler ile romanda anlatlan olaylarn tarih rencisinin zihninde canlanmas, tarihi romann tarih retimine katklarndan biri olarak ifade edebiliriz. Yemen! Ah Yemen de Hudeyde, Bacil, Hacil, Meneha, Ravza, ahare, Hu, Babl Mendep Boaz ve Yemenin bakenti Sana kitapta ska geen yerlerin banda gelmektedir.

Mehmed Niyazinin (2005b), Yemen! Ah Yemen! adl eserinin arka kapandaki not yle yazlmtr: Ansiklopediler Yemende len Trklerin saysn tarih bilmiyor, renmekten de korkuyor derlerken nesillerle sren drammz

Mehmed Niyazi ile 23 Austos 2008de yaptmz grmeden.

15

anlatyorlar; fakat hibir dram unutmak ve unutulmak kadar dramatik deildir. Yemen gerekten de Anadolu insan iin iyileemez bir yara gibidir. Yemene gidenler adna trkler, atlar yaklm; iirler yazlm ve bunlar dilden dile gnmze kadar ulamtr. ok byk aclarn yaand, ok byk kayplarn verildii bunun yan sra byk bir vatan toprann kaybedildii Yemen, ihmal edilmi ve aratrlp akla kavuturulamam ve bylelikle de toplumun yaralarna merhem bulunamamtr.

Mehmed Niyazi, Yemenin bu durumunun tesiri altnda kalarak Yemeni kaleme almtr. Dier eserlerinde olduu gibi Yemen! Ah Yemen!i yazarken de Mehmed Niyazi youn bir aratrma iine girdiini anlatmaktadr.

... Benim niyetim tarihimizi genlerimize retmek, dolaysyla Yemen tabi hepimizin iinde bir acdr. Ama sadece adn biliyoruz, baka bir ey bilmiyoruz. Yemeni ele aldk, ite oradaki btn dokmanlar okuduk. Oradaki batllarn blc hareketlerini incelemeye altk. Ve o Yemende grdmz btn kahramanlar gerek, yaam kahramanlardr. Mehmed Niyazi, aydn olmann topluma kar verdii sorumlulukla hareket ederek ele ald Yemen! Ah Yemen!i yazmasndaki amacn u ekilde aklar: Acizane tarihi bir atmosfer oluturma gayreti iindeyim. Yeni nesiller o atmosferi teneffs ederek yetiirlerse, ciddi bir tarih uuruna sahip oluruz. Ve biz millete tarih uuruna sahip bir nesle ok muhtacz. nk tarih uuru kadar doru yn gsteren bir pusula, ne de onun kadar bir milletin, bir memleketin sigortas olan bir fenomen vardr (ztrk: 2004). Mehmet Niyazi, Yemen! Ah Yemen! adl eserini yazarken de Yemene gidip yine corafi mekan dorulama yoluna gitmitir. Mehmed Niyazi, bu alanda yapt almay da yle aktarr:

Tabi anakkale gibi Edirne gibi sk sk gidemeyeceimiz Yemen romann yazdktan sonra baslmadan nce elimize aldk Yemene gittik 11 gn orda kalp yalnz o yerlerin doru mu yanl m, sanat

Mehmed Niyazi ile 23 Austos 2008de yaptmz grmeden.

16

okulu burada m urada m? ...Yani kitabn inandrcl sadece kahramanlara bal deil, o corafya, o atmosfere de bal. Bu bakmdan benim iin mhim bunlar. Mehmed Niyazinin byk hassasiyetle eserlerinde zerinde durduu ve yukarda da deindiimiz tarihi romanlarndaki kahramanlar hususudur. Mehmet Niyazi, tarihteki kahramanlarla oynamann yanl olduunu sk sk dile getirir. Mazide devlete ve millete byk hizmeti olan kahramanlarn genlere doru tantlmasnn milli uurun olumasnda etkili olduunu belirten Mehmed Niyazi, detayl aratrmalarla gnna kard tarihi kahramanlar, iinde bulunduklar olaylarla birlikte, herhangi bir saptrmaya yer vermeyecek ekilde kaleme almtr. Tarihi romanlarndaki karakterlerin tamam gerek olan Mehmed Niyazi, sadece anakkale Maherinde iki tane gerek olmayan karaktere yer vermitir. Mehmed Niyazi, bunun sebebini ise yle aklamaktadr: ki tane yaramaz tip var; biri Mendebur dris, dieri de Muzr Ruendir. Onlar da herkes kahramandr demesinler. Hi yaramaz Osmanl askeri yok mu? Sorusuna muhatap olmayaym diye onlar ben koydum der.

Mehmed Niyazinin tarihi romanlarnda karmza kan dier nemli husus ise, eserlerde geen zamann gerek zaman olmasdr. Mehmed Niyazi Yazlamam Destanlarda gelimeler 1912- 1913 yllarna denk gelmektedir. anakkale Maherinde ise Mehmed Niyazi, anakkale Savan ilk saldrdan savan zaferle sonulanmasna kadar tarihi sre ierisinde aktarmaktadr. Bu gelimelerde 19 ubat 1915ten 18 Mart 1916ya kadar devam etmektedir. Birinci Dnya Sava yllarna denk gelen bu dnemde meydana gelen dier gelimelerin etkileri de esere yanstlmtr. Yemen! Ah Yemen romannda ise Mehmed Niyazi, 1905te Yemende ortaya kan isyanlarla eserine balar ve Yemendeki gelimeler tarihsel sre ierisinde 1918deki Mondros Atekes Antlamasna kadar devam eder. Yemen anlatlrken zellikle mektuplar ve telgraflarla kesin tarihler verilmitir. Yine Yemen olaylar uzun bir sreci kapsadndan, bu srete Osmanl Devleti ve dnyada cereyan eden olaylar da esere yanstlmtr. Bylelikle dnemin tarihsel

Mehmed Niyazi ile 23 Austos 2008de yaptmz grmeden.

17

olaylarnn bir btn halinde okuyucu tarafndan alglanmas da tarih retimi asndan nem arz edebilmektedir.

1.3. Problem Durumu

lkemiz eitim sisteminde tarih retimi, nemli bir yer tutmaktadr. lkretim birinci kademede balayan tarih retimi, niversitelerimizdeki programlarda da srdrlmektedir. Ancak yakn zamana kadar verilen tarih eitimi doyurucu olamamtr (Dilek, 2001; Tekeli, 1998). Konular hayattan kopukmu eklinde alglanm ve tarih dersleri ekilemeyen, can skc dersler olarak ya da insan yaamna bir ey katmayan konulardan olutuu yargs hkim olmutur.

Dileke (2001, 18) gre;

Tarih deiimin bilimidir. O gemiten gnmze yaanan olaylar arasndaki farkllk ve benzerlikleri incelerken, olaylarla insanlar arasndaki ilikileri, insanlarn olaylar karsnda gsterdii tepkileri ve bu tepkilerdeki deiimi, bireysel, kltrel ve toplumsal deiimi, deiimdeki sreklilii, deiimde yaanan sebep-sonu ilikilerini konu alan olarak seer. Dilekin deindii bu kavramlar yani tarihin konu alanlar, tarih retiminde tarihsel romanlarla daha anlaml hale getirilebilir. Tarihi romann tarih eitiminde kullanlmas, gemiimizle ilgili bilgi edinmenin dnda tarihsel dncenin gelimesine de olanak salayabilecei dnlmektedir.

Bilgi edinmeyi ve tarihsel dncenin gelimesini salayacak olan tarihi romanlarn birtakm zelliklere sahip olas gerekmektedir. Burada iaret ettiimiz, zellikle tarih retiminde kullanlacak olan tarihi romanlar iindir. Mehmed Niyazinin tarihi romanlarnn seilmesinde, bu romanlarn tarih retiminde kullanlabilecek niteliklere sahip olmasndan kaynaklanmaktadr. Mehmed Niyazinin tarihi romanlarnn zellikleri Mehmed Niyazinin Tarihi Romanlarn Yazarken Kulland Usul bal altnda bu blm iinde

18

belirtilmitir. Bu zellikler Mehmed Niyazinin eserlerinin analizi safhasnda eserlerle btnlk ierisinde ayrntl bir ekilde incelecnecektir.

Edebiyat ve tarih, l olarak nitelendirilen gemiin hayat damarlardr. Gemi zerine bugn ve bugn zerine de gelecek ina edilecekse, yeni nesiller, tarih retiminde tarihi romandan faydalanmaldr.

1.4. Ama

Bu almann amac, tarihi romanlarn tarih retiminde kullanlarak, tarihsel bilginin insanlar iin ne ifade ettiini, mazideki insanlar aras ilikilerin nasl ekillendiini ve edebi bir sylemle tarihsel bilgilerin tarih retiminde nasl aktarlabileceini; Mehmed Niyazinin romanlarnda hangi dnemlere

deinildiini ve tarih retiminde, bu romanlarn yerinin ne olduunu ortaya koymaktr.

Hedeflenen dier amalar yle sralanabilir:

1. Tarihi romann tarih retiminde ne ekilde kullanlabileceini tespit etmek, 2. Mehmed Niyazinin incelenecek olan tarihi romanlarnn genel

zelliklerini tespit etmek, 3. Mehmed Niyazinin romanlarndaki tarihi bilgiyi tespit etmek, 4. Mehmed Niyazinin romanlarnn, tarih retiminin hangi aamalarnda kullanlabileceini belirlemek, 5. Mehmed Niyazinin tarihi romanlarnn, tarih retimi asndan nemini ortaya koyma hedeflenmektedir.

1.5. nem

19

Roman toplumun ve insann aynasdr. Tarihsel ierikli romanlarda, gemiteki insan her ynyle ortaya konulmaktadr. nsanlar duygularyla, dnceleriyle, sosyal ynleriyle, siyasi faaliyetleriyle, kltrel ve ekonomik etkinlikleriyle tarihsel romann iinde yer alrlar. Dolaysyla tarihsel roman, nemli bir tarihsel materyal olarak kullanlabilir. Tarihi romann, tarih retiminde kullanlmas, tarihsel dnce becerilerinin kazandrlmas

asndan nem tamaktadr.

Geleneksel tarih retimindeki bilgi aktarmaya dayanan anlay, tarihsel romann kullanlmasyla yerini tarihsel d gc, empati ve yaratcla brakacak, ders kitaplarndaki bilgilerle romanlardaki bilgilerin

karlatrlmasyla rencinin bir sorgulama iine girmesi de nem arz etmi olacaktr.

Bunlarla birlikte tarihi romanlar, gelien ve ok hzl bir ekilde deien dnyada eitim kurumlarmzda yetien yeni nesillerin benliklerini

yitirmemeleri, kltrel ve sosyal atmalara girmeden salkl bir gelime gerekletirmeleri asndan da nem tamaktadr.

imek (2003), Tarihsel Hikyeye Ynelik retmen Grleri konulu deneysel almasnda, Trkiyede tarihsel hikyenin, eitim retim ortamna uygun kalite ve say bakmndan yetersiz olduu; konulara uygun tarihsel hikye bavuru kitabnn retmenler tarafndan ihtiya olarak grld ve retmenlerin yklerle tarih retimine olumlu baktklar sonucuna varmtr. Bu dorultuda yaplan literatr alimas sonucunda tarihi romana dayal almalarnda yeterli dzeyde olmad saptanmtr. Bu nedenle tarihi romann tarih retiminde kullanlmasn aratran bu almann tarih derslerinde rencilerin anlama ve anlamlandrma dzeylerini artrabilmeleri asndan nem tamaktadr.

Tarih retiminde retmen merkezli ve ders kitabyla snarl materyal kullanlmas, bilgilerin ders kitab araclyla aktarlmas yeterli grnmemekte ve bu durumda rencilerin tarih dersine kar olumsuz tavr taknmalar durumunun ortaya kmas szkonusu olabilir. Ancak tarih derslerinde tarihi romann kullanlmasyla renci

20

ilgisinin derse younlaaca, ayn zamanda rencilerin gdlenme dzeylerinin artaca dnlmektedir.

Bu anlamda seilen tarihi romann da zellikleri bakmndan nem tad hususunun gznnde bulundurulmas gerekmektedir. Tarihi romann zelliklerinin neminden hareketle tarih retiminde kullanlan eserlerin tarihsel bilgileri arptmayan, okuyucuyu farkl ynlendirmelere sevk etmeyen ya da bir elikiler yuma yaratmamas nem tamaktadr. Bu noktada tarihi roman kaleme alan yazar, yazarn tarihe bak as ve eserle ne amaland hususlar da nemli olmaktadr.

Mehmed Niyazi, yeni nesillere tarihi sevdirme amac gtmektedir. Yeni nesillerin gemi, bugn ve gelecek balantlarn kurarak kendilerini ve lkeyi gelitirmelerinde salkl tarihsel bilgilerle olumu bir tarih bilincinin nemli olduu Mehmed Niyazi tarafndan da dnlmesi ve eserlerin bu bilinle oluturulmas nem tamaktadr.

Mehmed Niyazi, eserlerini kaleme alrken bir tarihi sorumluluuyla hereket etmesi, eserlerini detayl tarihsel aratrmalara dayandrmas, gerek tarihi bilgilerin ortaya karlmasnda ve rencilerin bir edebi eserin etkileyiciliiyle tarihi olaylar renebilmesi asndan nemlidir.

Mehmed Niyazinin rencileri tarihi olaylarn sebeplerini ve bu olaylarn insan

yaam zerindeki sonularn dnmeye yneltmesi, rencilerin sradan insanlarn sra dlklarn grmeleri, gnmz insanlarnn da ayn ekilde kar karya kaldklar mcadelelerle ve zayflklarla karlaabilecekleri ynnde dnmeye yneltmesi asndan nemlidir.

Tarihi roman, tm bilgilerin birbirlerine bal bulunduklarn gstermek yoluyla rencilerin mfredat programn amalarn salayacak bir trdr. Mehemed Niyazinin de eserlerinde olaylar arasnda balantlar kurmas, dnemin sosyal, ekonomik ve siyasal koullarn da eserlerine yanstmas, ayrca bu koullarn dnemin insan zerindeki etkisini detayl bir ekilde aklamas, rencilerin olayn getii dnem hakknda btnsel bir tarihi bilgiye sahip olmalar asndan nem tamaktadr.

21

1.6. Aratrmann Yntemi

Btn disiplerin inceleme alanlar dorultusunda kullandklar bir takm metodlar mevcuttur. Metod bir almann istenilen sonucu vermesinde byk bir etkiye sahiptir. stenilen sonuca ulamann en nemli yolu, seilen yntemdir. Aratrmann yapld alan tarihle ilgi olduunda kullanacamz yollarn saysda azalmaktadr. nsanlarn gemii anlama, renme arzusu tarih ilmiyle uraam bilim adamlarn yeni yntenlere, yeni yollar bulmaya yneltmitir.

Bu yeni yollardan bir tanesi disiplinler aras bir almayla btn hakknda bir sonuca varmadr. Gemii ve gemiteki insan anlamak iinde btncl bir bak asna sahip olmak gerekmektedir. nk insan anlamak iin, insan davranlarnn birbirleriyle etkileim ierisinde olduunu kabul ertmek gerekmektedir. rnein savata bir yaknnn ehit dmesi zerine atlar yakan bir annenin durumunu sadece psikolojinin kavramlaryla aklayabilir miyiz? Kadn bir travma geiriyor yargs gerei ortaya koymak iin yeterli mi? Dolaysyla sosyal bilimlere bir btn halinde bakmakla ancak insan anlayabileceimiz kanatindeyim. Bu haliyle almamz edebiyat ve tarih, ayn zamanda eitim bilimi alanlarn ilgilendiren ortak bir almadr.

Bu aratrma, genel anlamda tarihi romanlarn tarih retiminde kullanlabilirliliini, zel anlamda ise Mehmed Niyazinin tarihi romannn tarih retimindeki yerini tespit etmeye ynelik bir aratrma olarak tasarlanmtr. Bu aratrma nitel bir desene sahiptir. Yldrm ve imek (2005, 39) nitel aratrmay Gzlem, grme ve dokman analizi gibi nitel veri toplama yntemlerinin kullanld, alglarn ve olaylarn doal ortamda gereki ve btncl bir biimde ortaya konmasna ynelik nitel bir srecin izlendii aratrma olarak aklamlardr.

22

Nitel aratrmalar bilirli zelliklere sahiptir. Bu zellikleri (Yldrm ve imek 2005, 41): (1) doal ortama duyarlk, (2) aratrmacnn katlmc rol, (3) btncl yaklam, (4) alglarn ortaya konmas, (5) aratrma deseninde esneklik, (6) tmevarmc analiz ve (7) nitel veri olarak belirtmitir.

Son zamanlarda sosyal bilimlerde yaygn kullanlmaya balanan nitel aratrmalar ilk olarak sosyolojide gelitirilmi daha sonra ise dier sosyal bilimlerde benimsenen bir yaklam haline gelmitir. Yukarda belirtilen nitel aratrmalarn zellikleri

dorultusunda btncl yaklamn nemini Bogdan ve Biklen (1992) yle aklamaktadr:

Bir btnn, onu oluturan paralarn toplamndan daha fazla bir anlam ifade ettii gereinden hareketle aratrma konusu btncl bir yaklamla belirlenir ve toplanan veriler, btncl bir yaklamla analiz edilir (Akt., Ydrm ve imek, 2005, 44). Bu alma da, sosyal bilimler iinde disiplinler aras bir durum arz etmektedir. zellikle tarih, edebiyat, sosyoloji ve eitim-retim ilikisi youn bir ekilde ilenmitir. Bu bakmdan btncl bir yaklam aratrmada benimsenmitir.

Nitel aratrmalarn dier nemli bir zellii tmevarmc analizdir. Glaser ve Straussun (1967) tmevarmc analiz ile ilgili fikirlerini Ydrm ve imek (2005, 47) u ekilde dile getirmektedir:

Nitel aratrmada tmevarm ilkesi hakimdir. Aratrmac toplad tanmlayc ve ayrntl verilerden yola karak inceledii probleme ilikin ana temalar ortaya karma, toplad verileri anlaml bir yapya kavuturma, yani bu verilerden yola karak bir kuram oluturma (grounded theory) abas iindedir. Yaptmz alma da yukarda aklanan nitel aratrmalarn tmevarmc analiz zelliiyle rtmektedir. Nitekim almada ncelikle paralarn toplanmasna daha sonrada bu paralar arasndaki ilikilerin ortaya karlmasna ve neticede bir btnsel sonuca varma durumu szkonusudur. Bu ereve ierisinde almann konusunu oluturan tarihi romann roman, tarih ve retimle olan ilikileri ortaya

23

koymak amacyla detayl bir kaynak taramasyla veriler elde edilecektir. Bu veriler sonucunda tarihi romann zellikleri belirlenmi olacaktr. Tarihi romann zelliklerinin belirlenmesiylede Mehmed Niyazinin tarihi romanlar tahlil edilecektir. Elde ettiimiz tm verilerin sonucunda ise tarihi romanlarn tarih retimindeki yerinin ne olduu sonucu karlmaya allacaktr.

Bu almada yukarda belirtiimiz yntem erevesinde, yine bir nitel aratrma teknii olan dkman analizi sonucunda elde edilen verilerle ele alnan olgularn ve srelerin kendilerine zg artlar olmas nedeniyle, ilikilendirmeler yaplrken yorumlamalara bavurulacaktr. Yazcya (1999,109) gre, modern yorumcu yaklam 19. yzyln sonlar ve 20. yzyln balarnda ortaya kmtr. zellikle Wilhelm Dilthey ve Henrich Richart tarafndan gelitirilen yorumcu yaklam Pozitivist bilim anlayna kar olarak ortaya kmtr. Yorumcu yaklamda sosyal fenomenlerin analizi ile ilgili olarak Yazc (1999, 109110) u grleri dile getirir: Sosyal fenomen (kurumlar, sosyal aktivite, davran) z gerei anlamldr ve bu anlam sosyal aktrlerin ona verdii anlamla anlalr. yleyse, sosyal fenomen onu gerekletiren aktrlerin gr noktasndan hareketle anlalmal ve aklanmaldr. Bu fikirler balamnda bu aratrmada incelenen tarihi romanlar tarih, tarih retimi, toplumsal yap iindeki ilikisi ierisinde yorumlanmtr. Bu almada yazar, yapt, toplum ve okur ilikisi balamnda Mehmed Niyazinin eserlerini nasl oluturduunu ve ne tr prensiplerle eserlerini kaleme ald, ele alnan tarihsel olaylarn esere nasl yanstld, ele alnan olayn getii dnemin toplum yaps hakknda bilgi verip vermedii ve eserlerin okur zerinde ne tr bir etki brakabilecei, eserlerin nasl tarih retiminde kullanlabilecei zerinde durulmu ve yorumlamaya gidilmitir.

24

1.7. Veri Toplama Teknikleri

Tarihilerin en ok kullandklar veri toplama metodu dokman incelemesidir. Tarihsel olaylarda dorudan gzlem ya da grme olana mmkn deildir. Dolaysyla tarihsel aratrmalarda dokman analizi tek bana veri toplama yntemi olarak kullanlabilmektedir. Yldrm ve imeke (2005, 387) gre dokman incelemesi, aratrlmas hedeflenen olgu veya olgular hakknda bilgi ieren yazl materyallerin analizini kapsar. Bu materyaller ok eitlilik gsterebilmektedir. Kitaplar, gazeteler, antlamalar, dergiler, gnlkler vb. gibi

Bu almada tarama aratrmasyla elde edilen verilerin deerlendirilmesinin yan sra, aratrmann esasn oluturan tarihi romann tarih retimindeki yerine rnek olarak aldmz Mehmed Niyazinin, Yemen! Ah! Yemen! , anakkale Maheri ve Yazlmam Destanlar adl tarih ierikli roman analiz edilecektir.

Mehmed Niyazinin eserlerinin incelenmesinde, bir veri elde etme yolu olarak grmenin de kullanlmasnn yararl olaca dnlmektedir. Bu dnce dorultusunda Mehmed Niyazinin hayat, eserleri, eserlerini yazarken kulland usul vb. gibi konularda bilgi edinmek amacyla Mehmed Niyazi ile grmeler yaplacaktr.

25

II. BLM

ROMAN, TARH VE TARH ROMANLA LGL ARATIRMALAR

2.1. Roman Nedir? Edebiyat yaamn aynas olarak ifade edilmitir. ou zaman gndelik yaam iinde gremediklerimizi bizlere gsteren bir insan ilevidir edebiyat. Bazen iinde yaadmz toplumun, algladklarmzdan ibaret olmad; bazen yaammz ekillendiren tarihimizin bildiklerimizden ok farkl olduunu; bazen de hayatmza katmamz gereken binlerce tadn ve grmemiz gereken binlerce acnn olduunu gsteren bir aynadr edebiyat ve edebiyat iinde roman. Sanatsal etkinlikte bulunan her insann yaamnda roman bir ekilde vardr. Hzla deien dnyada bilgi artnn salad kolaylklarla birlikte inanlmaz bir karmaa yaratt da ortadadr. Bu karmaa iinde roman yaam btnlk iinde grmemize katk yapmaktadr. Bu durumda romann ne olduunu akla kavuturmak almamz asndan yararl olacaktr.

Hawthorn (1986), Oxford ngilizce Szlnde roman u ekilde tanmlamaktadr;

Roman, belirli uzunlua sahip, iinde gemi ya da ada zamanlardaki gerek hayatn temsilcileri olan kiilerin ve olaylarn az ya da ok bir kompleks plan iinde canlandrld kurgusal mensur anlatm ve ya hikyedir (Akt.: zdemir, 2000, 6).

Tanmda da belirtildii gibi roman, kurgusaldr. Yazar eserini olutururken belli bir zihinsel etkinlikle bir kurmaca gerekletirir. Yazarn kurgusunda gerek meknlara, kiilere ya da olaylara yer verilebilir. Ancak, belirttiimiz bu durumlar romancnn duygusal ve dnsel szgecinden geerek kurgusunu btnleyen unsurlar olmutur. Gerekliklerini muhafaza etmekten daha ziyade gerek hayatn temsilcileri halinde yer edinmilerdir.

26

Roman, dzyaz biiminde olan bir anlatm, bir sylemedir. Romanda, tiyatroda ya da sinemada olduu gibi izlediimiz, bize gsterilen belirli bir kurgu btn yoktur. Yazarn okuyucuya anlattklar, syledikleri vardr. duygularyla yourduu serveni anlatr. ou zaman romanc

Lukacs (2003, 95) da, romann bu serven ynn u ekilde vurgulamaktadr: Roman iselliin servenini anlatr; romann ierii, kendini bulmak iin yola kan, servenlerle kendini snayp kantlamak ve kendini kantlayarak zn bulmak iin servenlere atlan ruhun yksdr. Sadk Tural (2000, 1519) ise, romann tahkiye trnden bir edebi tarz olduunu belirterek, yle bir tanmlama yapmtr:

Bir benin duyduunu, dndn tasavvur veya tecrbe ettiini; bakalarnn merakn, heyecann ve ilgisini uyandracak tarzda anlatmas tahkiye (narration), olay ann ve benlerin oalmas ise, tahkiye tarznn roman adl trnn olumasn hazrlar. Merak unsurunun oalarak, insan, zaman ve mekn zenginletirip ekillendirdii tahkiyeli eserlere roman denir.

Tural (2000, 15), tahkiyenin yedi asli unsuru olduunu belirtir. Bunlar: 1. nsan 2. Zaman 3. Mekn 4. Merak unsuru 5. nsan dnda kalan, ilikiye girilen, grnen varlklar. 6. Baka bayutlarn varlklar ve Yaratan 7. Dil ve sluptur.

Yaplan bu tanmlarla birlikte zdemir (1999, 229) ise roman, dz yazya dayanan, genellikle insanlarn servenlerini, i dnyalarn, toplumsal bir olay ya da

27

olguyu, insan ilikilerini ve deiik insanlk durumlarn yklemeyi amalayan bir anlat olarak tanmlamaktadr.

Edebiyat eletirmenleri roman genellikle iki boyutuyla ele almaktadr. Bunlardan birincisi sanatsal ve estetik amalarn tesinde, ticari amalar ncelikli hale getiren, abuk tketilip ayn zamanda abuk unutulan, edebi deerden yoksun olduu iddia edilen popler romanlardr.

kicisi ise, sanatsal ve estetik kayglarla ele alnan, ticari amalar ncelik haline getirmeyen, yanstmadan daha ziyade yorumlamaya yer veren, zgn eserlerden oluan estetik romanlardr.

Hulki Aktuna gre, iki tr yazar var, iki tr sanat var: yanstanlar ve yorumlayanlar(Akt. Salk 2000, 24). Yanstanlar olarak deerlendirilen romanlar ya da romanclar sanat kaygsndan ok okuru ncelikli ama edinirken; yorumlayanlar olarak deerlendirilen roman ya da romanclar ise sanat kaygsn ncelikli hale getirmilerdir.

Argunah (1990, 24) da bu husus dorultusunda aadaki aklamalara deinmektedir;

nsanlara ncelikle bir okuma zevki ve alkanl kazandrmay gaye edinen popler edebiyat, okuyucusuna ho vakit geirten, elendiren yaynlarn yer ald alandr. Tarihi roman bu sahada, genel olarak biraz pheli olan sanat deeri yznden ak romanlar, macera romanlar, son yllarda ise bilim-kurgu romanlaryla yan yanadr. Ancak burada roman bir sanat eseri, roman yazarln da sanatkrlk zaviyesinden gren tarihi roman ve romanclar ayrmak gerekir. Moran (2006, 23) ise edebi-sanatsal eletiri olarak Platonun grlerini bizlere aktarmaktadr;

Sanat eserleri gereklii yanstmaz, bizi hakikate iletmez; tersine hakikatten uzaklatrr bizi. Asl gereklii deil de u grnen yzeysel gereklii yanstan sanat hakikatten uzaklaan bir adamdr. nsann amac idealara ynelmek olmaldr.

28

Yaptmz incelemelerde, sanat yaptlarnn ortaya konulmasndan yenian sonlarna kadar sanat eserlerinin gzellikleriyle estetik zevk uyandrma dncesinin olumadn syleyebiliriz. Sanat eserlerinin belli bir ite kullanlmak zere yapldn (Moran 2006, 25) grmekteyiz.

Bu aamada Mehmed Niyazinin de romana bak asn ortaya kaymak gerekmektedir. Eserlerini inceleyeceimiz Mehmed Niyazi, romann bir olayn anlatlmas olmadn, ayn ekilde bizi gerek dnyadan karp hayal alamine gtren ve ho saatler yaatan sihirli bir denek de olmadn belirtir. Mehmed Niyazi romanla ilgili u aklamalarda bulunmutur:

[Roman] bir devrin, bir memleketin, bir sosyal grubun, bir insann i portresidir. Tarihide, sosyologda, siyaside gremeyeceimiz izgileri, yorumlar romancda buluruz. Bunlar iyi verebilmek iin romanc karakter seimine, konu btnlne, usluba, kelime seimine, dikkat etmelidir (Kele, 1990, 10). Bunlarla birlikte sanatn z istediini vurgulayan Mehmed Niyazi, edebiyatn zelde romann sade ve samimi olmas gerektiini belirtir. Bu zellikler dorultusunda Mehmed Niyazinin eserlerinin konularn genellikle tarihi olaylar ve gerek hayatan seilen olaylar oluturmaktadr.

Mehmed Niyazi, ele ald konular hakknda detayl aratrmalar yaparak, olay gn na karr ve bu titiz almalardan sonra gerek hayattan alnan olay ya da tarihi olay gerekliinden veya doruluundan bir ey yitirmeden ykye ve romana dnr. Bu haliyle Mehmed Niyazi eserleriyle tarihi yeni nesillere sevdirme,

retme gayesini de gtmektedir.

2.2. Romann Ortaya k ve Tarihi

Belirli bir kurgulamayla ortaya konulan sanatsal etkinliklerin, insann tarih sahnesinde toplu halde yaamaya balamasyla birlikte baladn sylemek yanl

29

olmaz. Gerek yazl olsun, gerekse szl olsun mevcut edebiyatta kurmacann her dnem var olduunu grmekteyiz. Edebiyat veya sanat kavramlarn kullanmamzn nedeni de zaten bu eserlerin belirli bir kurgu ihtiva etmeleri, bir btnlk arz etmelerinden kaynaklanr.

lk kurmaca anlatmlar, bugnk modern romanla kyaslamamz ve bugnn romannn zelliklerini belirttiimiz bu ilk anlatmlarda aramamz sz konusu deildir. lk edebiyat rnekleri genellikle nesirden daha ziyade nazm eklinde yazlmlardr. Yaanan gerek hayat anlatlmam; tanrlarn ve efsanevi kahramanlarn hayatlar betimlenmitir.

Hawthorn (1986), romann ortaya knda romansn nemli katklar olduunu belirtmektedir.

17.yzyl Fransasnda gelien ve efsanevi kahramanlar yerine, hayli stilize ve idealize edilmi saray hayatn anlatan valye romans, kat ama incelmi davran kurallar zerinde ykselir. valye romansda yerini ald destan gibi, ounlukla tabiat unsurlar ierir (Akt. zdemir, 2000, 7). Bugnk modern romann ortaya kn birok edebiyat tarihisi, burjuva toplumunun olumaya balad 18. yzyla balamtr. Ancak, bugn tanmlanan kimliinden baz nemli farkllklar ierse de Ortaa ve Rnesans edebiyatnda da roman rneklerine rastlanmaktadr.

Hawthorna (1986) gre, romann oluup, gelimesinde;

1. 2. 3. 4.

Okuma yazma orannn artmas Matbaa Pazar ekonomisi Bireyciliin ykselii etkili olmutur (akt. zdemir, 2000, 89).

Avrupada 15. ve 16. yzyllardan itibaren kdn daha ucuza ve bol miktarda sellozdan retilmeye balanmas, modern matbaann icadyla birlikte yazl belge saysnda inanlmaz derecede bir artma grlm, yeni fikirler ve dnceler ksa

30

zamanda, hzl bir ekilde yaylmaya balamtr. Bu durumun doal bir sonucu olarak da okuma yazma oran artmtr. Kltr dzeyi ykselmitir. Bu gelimeler edebi-sanatsal zevklerin gelimesini de salamtr.

Ayta (1998, 97), Rnesans dnemi dnmn u ekilde aktarmaktadr;

Rnesansn arad yeni hayat ideali ve slubu ynndeki gelimeler, hayat ve dnya grndeki arlk merkezini, dini ynden estetik yne kaydrd. Artk bundan byle insann ideal imajn, dnyay dini duygular asndan yaayan ve dini deerlere hkim bir yer veren dini insan deil, serbeste yaratan sanatkar, air v.b. gibi eitli alanlarda faaliyet gsteren bir estetik ahsiyet tekil etmektedir. Bylece edebiyat, gzel sanatlar ve politika alanlarnda hr, kendi bilincine sahip yeni bir insan ortaya kmaktadr. Ortaya kan bu yeni hr insan, gnmzn ok nemli bir edebi tr olan romann da ortaya kmasnda son derece etkili olmutur. Roman okumas genel olarak bireysel bir etkinliktir. Herhangi bir roman zerine grup halinde tartmalar olmasna ramen, bir grubun bir roman okumas pek olanakl deildir. Tarihte de bu tr etkinlikler pek az grlmtr. Hawthorn, roman; tek bana okuyucu kitlesinin satn alabilecei bir fiyata, ok sayda nsha retebilen matbaa makinesinin ocuudurder (Akt., zdemir, 2000, 8). Romann ortaya kmasnda ve yaylmasnda yukarda belirttiimiz hususlarn yannda, romanc ile okur arasnda yer alan yaync ya da baka bir ekilde de ifade edilebilen bir tr ekonomik etkinliin olduudur. Orta snf olarak ifade edilen snfn ykselii ile romann ortaya kp gelimesi birbiriyle yakndan ilikilidir. Roman yaps, tm edebi yaplar iinde, ekonomik yaplara, piyasa retimi ve mbadele yapsna en direkt olarak bal olan yapdr( Goldmann, 1995, 42).

Burada grld zere bireyciliin ykselii nemli bir husus olarak ortaya kmaktadr. Roman genelde kiiyi bireyletirir, bireyin tercihleri, duruu, mcadelesi, toplum iindeki yerini konu edinir. Romancnn bu tercihine karlk okuyucuda kendi bireyselliinin ifadesini romanda bulmaktadr.

31

Goldmannda (1995, 25) Roman Sosyolojisi adl eserinde roman; ... piyasa iin yaplan retiminin dourduu bireyci toplumun gnlk yaamnn edebiyat alanndaki yansmas olarak tanmlamaktadr. Bununla birlikte Goldmann (1995, 3132):

Hibir nemli eser, tamamyla bireysel bir deneyimin yansmas olamaz; roman tr, kavramlamam dokunakl bir tatminsizlik ve ya toplum iinde, ya da romanclarn ounun iinde bulunduu orta tabakada gelimi nitel deerlere duyulan dokunakl bir zlem lsnde var olabilmi ya da geliebilmitir, diye eklemektedir.

Romana destanlar, kahramanlk ykleri, masallar ve sylencelerin kaynaklk ettiini grmekteyiz. valye ve kahramanlk ykleri, anlar, mitolojik yklerin miras zerine kurulan romann ilk rneklerini Pikaresk roman anlayyla grmekteyiz. Pikaresk roman trnn ilk rnei, Lazarillo de Tormes eletirmenlerce ilk modern roman kabul edilen Don Quijoteden 52 yl nce, 1554te yaymlanmtr(Kumrular, 2000, 33).

Pikaresk roman, modern romana nclk etmi ve modern romann da ilk temsilcisi durumundadr. Pikaresk roman anlayyla "yeni bir insan tipi" ortaya karlr. Romandaki ana figr olan "tip" dnyaya ve toplumsal yaama "aadan yukarya doru ynelmi" bir bakla bakar, bu eksende gezgin bir ruhla yaar. Srekli bir dnm iindedir (Nanelidere, 2001).

Bu balamda edebiyat tarihileri ilk modern roman rnei olarak 17. yzylda yazlan ve hala gncelliinden pek bir ey yetirmeyen, Miguel de Cervantesin (15471616) Don Quijote (16051615) adl yaptn verirler.

18. yzylda ise ngiliz edebiyatnn nemli rnekler ortaya koyduunu gryoruz. ngiliz romanclar Samuel Richardsonun (16891761) Clarissaa ve Henry

Fielding'in (17071754) Tom Jones ile romana katk saladklarna rastlamaktayz.

18. yzyla gelindiinde romann etkinlik alan genilerken; yaanmlk duygusunun ar bast olaylarn "hikye" edilmesiyle de yeni bir dnem balar.

32

Daniel Defoe'nn (1660-1731) Robinson Crusoe'de (1719) "ssz ada"ya snan insann servenini anlatmasn roman sanatnn geliimine katk olarak alabiliriz. Roman sanatnn "anlar"n tesinde bir edebiyat tr olduunun, belki de altn en iyi izen, bir romandr. 18.yzylda Avrupada Aydnlanma Dneminin yaandn ve romannda bu dnemin etkisinde gelierek nemli rnler ortaya koyduunu grmekteyiz. Aydnlanma dncesiyle toplumsal gelimenin hzland, bilim ve teknolojide birok eyin nnn ald bir dnem olmutur. Bu dnemde, gnmzde de nemini koruyan Goethenin (17491832) Faustu (1831) dnya edebiyatnn sekin bir rnei olarak ortaya kmtr. Ve bu eser yenian simgesi haline gelmitir.

Diderot (17131784) Rameau'nun Yeeni'ni (176263), J. J. Rousseau (17121778) Yalnz Gezerin Hayalleri'ni yazar. Pukin (17991837) Yzbann Kz, Lermontov (18141841) Zamanmzn Bir Kahraman romanlaryla; Victor Hugo (18021885) Sefiller adl eseriyle dneme k tutmutur. Bu eserler genellikle romantizm akmnn etkisinde olan eserlerdir.

Ondokuzuncu yzyl romanyla ilgili bilgileri Nanelidere (2001) u ekilde aktarr:

Romanda bak asnn kurulmas, anlatm biiminin belirlenmesi, romann yapsn olutururken kahraman, evre, olay ekseninde gelien bireysel ve toplumsal durumlarn romann bu yaps iinde yer al biimi. . . gibi roman sanatna dair sorunlar 19. Yzyl romanyla gndeme gelir, ele alnr. Roman kuramnn asl oluma sreci de bu dnemde balar. Stendhal (17831842), Balzac (17991850) Flaubert (18211880), Turgenyev (18181883), Dostoyevski (18211881), Tolstoy (18281910), Zola (18401902), Henry James (18431916), Proust (18431916) yzyln nemli romanclar olarak ne kmaktadrlar.

2.2.1. Trk Romann Tarihi Roman, edebiyatmza Avrupadan gelen bir trdr. zellikle Fransz edebiyat, Osmanl Devletinde nesir trnn oluup gelimesinde son derece etkili olmutur.

33

1839da Tanzimat Fermannn ilan, Osmanlnn siyasi, askeri, kltrel ynden Avrupay rnek almaya balad dnemin balangc olmutur. Fransa ile olan ilikilerimiz bu dnemde daha youndur. Avrupaya gnderilen rencilerinde Avrupa edebiyat etkisinin Osmanlya girmesinde rol byk olmutur.

Trk edebiyatnda, zellikle roman trnn ortaya kp gelimesinde ilk evirilerin nemli etkisi olduunu gryoruz.

Ylmaz (2002, 23), ilk evirilerle ilgili u bilgileri vermektedir;

Yazarlarmz derinden etkileyen ilk eviriler Fransz edebiyatndandr. lk eviri, Fransz yazar Fenelonun Telemaque adl romandr. Eser, 1859 ylnda Yusuf Kamil Paa tarafndan evrilmitir. kinci eviri, Victor Hugonun Les Miserablesidir. Ceride-i Havadiste Madurin Hikyesi adyla tefrika edilen ve evirmeni bilinmeyen bu eserin romanmz derinden etkilediini biliyoruz. Daha sonraki eviriler Sefiller adn alacak ve eitli kiilerce birok kez evirisi yaplarak baslacaktr.

ou edebiyat, ada Trk Edebiyatn ya da Yeni Trk Edebiyat olarak adlandrdklarn Tanzimattan itibaren balatrlar. Tanzimattan bugne kadar ada Trk Edebiyat baz dnemlere ayrlmaktadr.

Kavcar (1994, 7), bu dneleri aadaki ekilde belirtmektedir.

1. Tanzimat Dnemi (1839 1896) a) Hazrlk Dnemi ( 1839 1860) b) lk Kuak (1860 1876) c) kinci Kuak ( 1876 1896) 2. Servet-i Fnun ( Edebiyat- Cedide) (1896 1901) 3. Fecr-i Ati dnemi ( 1909 1912) 4. Milli Edebiyat Akm (1911 1923) 5. Cumhuriyet dnemi (1923 - )

34

2.2.1.1. lk Kuak (1860 1876)

Tanzimat dneminin ilk kuak edebiyatlar toplum iin sanat anlayn benimseyen inasi, Ziya Paa, Namk Kemal ve Ahmet Mithattr. Bu dnemde emseddin Sami Taauk- Talat ve Fitnat adyla ilk Trk romann yazar.

ahine ( 2000, 45) gre;

Tanzimatn ilanndan sonra gelen Trk edebiyatn, klasik Trk edebiyatndan ayran en nemli zellik yeni trler vesilesi ile kaleme alnan edebi metinlerde, modernist fikirlerin yaylmaya allm olmasdr. () Bu edebiyat, imparatorluun siyasi ve sosyal durumu ile ilgili modernist fikirlerin yaygnlatrlmas gibi bir fonksiyon stlenmitir.

2.2.1.2. kinci Kuak ( 1876 1896)

Tanzimat dneminin ikinci kuak edebiyatlar, sanat iin sanat anlayn benimseyerek sosyal ve siyasi konulardan daha ziyade bireysel konular nalanda tutarlar. Dnemin balca sanatlar, Abdlhak Hamit, Recaizade Ekrem, Sami Paazade Sezaidir. lk ky roman olarak bilinen Karabibik Nabizade Nazm tarafndan bu dnemde yaymlanmtr.

Kavcar (2004, 13), Tanzimat edebiyat ikinci kuak dnemine dair u bilgileri verir:

kinci kuak air ve yazarlar, sosyal fayday geri plana atarlar. Onlara gre sanat, sosyal fayday arayan bir aratan ok, bireysel tutku ve straplar anlatan estetik bir varlktr. Bu dnemde, edebiyatmza gerekilik anlaynn giderek artan bir hzla girmeye balad grlr. 2.2.1.3. Servet-i Fnun ( Edebiyat- Cedide) (1896 1901)

35

Bu dnem edebiyat, Tevfik Fikretin ynetimindeki Servet-i Fnun dergisi etrafnda toplanan edebiyatlardan olumutur. Tevfik Fikret, Cenap Sahabettin, Sleyman Nazif, Hseyin Suat, Halit Ziya Uaklgil, Mehmet Rauf, Hseyin Cahit Yaln, Ahmet Hikmet Mftolu, Ahmet uayp dnemin en nemli edebiyatlardr.

Servet-i Fnun dnemi Trk roman, modern manada ilk romanlarmzn ortaya konduu edebiyat devresidir. () herhangi bir tezden ziyade, hayat, bireyi irdeleyen ve anlatan bir edebiyatn hayatla ba daha sk grnmektedir. Servet-i Fnun romancsnn hayat karsnda kesin, ispatlanabilir, amaz dorular yoktur. Onlar idare eden insann bireysel trajedisidir (ahin, 2000, 51).

2.2.1.4. Fecr-i Ati dnemi ( 1909 1912)

1909da bir araya gelen topluluun en nemli temsilcileri: Ahmet Haim, Ali Canip, Yakup Kadri, Fuat Kprl, Refik Halit, Hamdullah Suphi ve ehabettin Sleymandr.

Bu dnem edebiyatlar, bilim, edebiyat ve dil alanlarnda yapacaklar almalarla Batyla olan ilikileri younlatracaklarn bildirmilerdir.

2.2.1.5. Milli Edebiyat Akm (1911 1923)

1911 ylnda mer Seyfettin ve arkadalar tarafndan karlan Gen Kalemler dergisi edebiyatta milliyetilik akmnn balamasnda etkili olmutur. Konuyla ilgili Sadk Tural ( 1992, 486) aadaki bilgileri aktarmaktadr;

Milli Edebiyat akm; dilde Yeni Lisan. Gke Trke, Beyaz Lisan, Sade Trke ifadeleriyle halkla btnleen ve zenginletirilmesi gereken bir dil anlayn savunmakta idi. Edebiyattan ise, milli kelimesinin iptidai, alvarl bir edebiyat deil, ibda milli lisanla sylenmi nazm ve nesir anlalyordu.

36

Ziya Gkalp, mer Seyfettin, Halide Edip, Yakup Kadri, Fuat Kprl, Reat Nuri bu dnemin en gzel rneklerini verirler.

2.2.1.6. Cumhuriyet dnemi (1923 - )

Bu dnemde Kemalizm ideolojisi ve yurtseverlik konular, Kurtulu Sava cokusu ile birlikte geni bir yer tutar. Konuma dilinin yaz dili olarak kullanlmas yolundaki anlay giderek glenir. (Kavcar, 1994, 18). Bu dnemde milli hareketin devam ettiini hata siyasi destekle daha glendiini gryoruz.

ahine (2000, 58) gre, Cumhuriyet devri Trk romannn ana fonksiyonlarndan birisi, Trklk bilincinin yaylmas yolunda yaplan neriyat ise dieri de muasr medeniyetin fikir atmosferini lkeye tamak eklinde tespit edilebilir.

Cumhuriyetin ilk yllarnda eser veren edebiyatlar Milli Edebiyatn nemli temsilcileri olan Halide Edip, Peyami Safa, Reat Nuri gibi ahsiyetlerle birlikte Hseyin Rahmi, Sadri Ertem gibi edebiyatlarda bu dnemde kendilerini gstermilerdir.

1940tan sonra dnya klasiklerinin evrilmeye balanmas, nemli bir kltr atlmnn gereklemesini salamaktadr. Milli Eitim Bakanl tarafndan dnya edebiyatnn sekin rneklerinin Trkeye kazandrlmas ile hem Bat hem de Dou edebiyat, felsefesi ve bilgisi tannm oldu.

1950lerden sonra Ky roman Trk edebiyatnn nemli bir blmn oluturacaktr. Yaar Kemal, Fakir Baykurt, Talip Apaydnn romanlarnda ortak temalarla ky ilenmitir. Bu eserler Anadolu kltrnn canlln korumasnda, sade bir dilin kullanlmasnda ve cumhuriyet fikirlerinin aktarlmasnda nemli ilevler grmtr.

Buraya kadar olan almamzn bu blmnde roman kavram, romann ortaya k, romann lkemize gelii ve lkemizde romann geliimiyle ilgili bilgiler

37

ilendi. Bundan sonra ise tarihi roman ve tarihi romann dnya edebiyat ve Trk edebiyat iinde nasl ortaya kt ve gelitii hususlar zerinde durulacaktr.

2.3. Tarihi Roman

Edebiyat tarihi incelendiinde, lkadan 18.yzyla kadar edebiyatla tarihin birlikte ele alndn grmekteyiz. Tarihsel metinlerde ya da edebi metinlerde hem tarih bilgisinin, hem edebi bilginin, ayrca estetik unsurlarnda bir arada bulunduunu tahlil edebilmekteyiz.

Edebiyat ve tarihin birbirinden ayrlmas hususunda Yaln-elik (2005, 58), u bilgileri aktarmaktadr;

Neo-Klasik dnemle birlikte, edebiyatn kesin kurallar ortaya konmutur. Bylece tarih ve edebiyat arasnda, bilgi kuramlarna dayal snrlar olumaya balamtr. Tarihin bir btn olarak alglanma fikri ise, 18.yzyl sonlarnda 19.yzyl banda Schillerin, evrensel tarih kavram ile gndeme gelmitir.

Tekeli (1998, 68) de tarihin 17.yzyldan itibaren edebiyattan farkllatn ve tarihin iindeki retorik unsurlarn elenmeye baladn belirterek bu farkllama tarihi deitirdii kadar edebiyat da deitirmitir. Ama biim olarak anlat, ekiciliini korumutur der.

Tarih ve edebiyatn birbirlerinden ayrlmasna ramen, tarihi roman, edebiyat ve tarihin ortak bir noktada bulutuklar bir tr olmutur. Tarihi romanda hem tarihin verilerinden, hem de edebi unsurlardan yararlanlmaktadr. Edebiyat eletirmenleri tarafndan popler roman olarak ifade edilen tarihi roman belki de edebiyat rnleri iinde en ok tartlan edebi trdr. Tarihi roman bir taraftan edebiyatlar tarafndan tartlrken ki burada daha ok edebi yn zerinde durulmaktadr; tarihiler iin ise eserin tarihsel bilgiye sadk kalp kalmad ve tarihsel dnceye katksnn olup olmad noktasnda tartmaktadrlar.

38

Bu hususlar gz nnde bulundurularak bundan sonraki blmde, tartmalaryla birlikte tarihi romann ne olup olmad ve tanmlamasna deinilecektir.

Tarihi roman edebiyat szlklerinden A Dictionary of Literary Termde Historical Novel balyla u ekilde tarif edilmektedir:

Tarihi yeniden bina eden ve onu hayal olarak yeniden yaratan bir anlatm eklidir. Karakterler tarihi olabilir veya hayali olarak ortaya karlabilirler. yi bir tarihi roman yazar setii dnemin muhtemel durumlarn ortaya karmaya alr (Akt. Argunah, 1990, 10).

Buna gre tarihi roman, gemi dnemleri, gemite yaanm olaylar, gemi dnemlerde yaam kahramanlarn yaamlarn konu edinen ve bu konular yeniden yaplandran edebi eserdir.

Sadk Tural, tarihi romana getirdii tanmlamayla bu konuda nemli bir katkda bulunmutur. Turala (1991, 231) gre: Yazar tarafndan gzlenememi bir devri, tarihi hakikatlere sadk kalarak anlatan romanlara tarihi roman ad verilir.

Tural, tarihi romanda ilenen konunun, romanc tarafndan gzlenemeyen gemi devirlerde yaanm olaylardan olumas gerektiini vurgulayarak tarihte yaanm olaylara ve olgulara sadk kalnmas gerektiini de

vurgulamaktadr.

Tarihi

roman

zerine

nemli

almalarda

bulunan

ve

deerli

bir

akademisyenimiz olan Hlya Argunah (2002, 444) ise tarihi roman u ekilde tanmlamaktadr: Tarihi roman balang ve sonucu gemi zaman iinde gereklemi olan hadiselerin, devirlerin ve bu devirlerde yaam olan insanlarn hikyelerinin edebi ller ierisinde yeniden ina edilmesidir.

Argunahn zellikle belirttii husus, edebi llerdir. Edebi ller gz nnde bulundurulduunda ise edebiyatn kurgulama esasna dayanan bir tr

39

olduu gereini bilmemiz gerektiidir. Kurgulamann olduu bir edebi almada tarihsel gerei aramak okta mantkl deildir. Bu durumda tarihi romann iledii gerek ile tarihi hakikatler arasnda ok nemli bir fark ortaya kmaktadr. O da romann kurgu sonucunda ortaya kard kendi gereidir.

Roman srtn geree dayamtr. Ancak her anlatma bir yeniden kurgulama olduuna gre romanda d dnyann gereinin, anlatan kii, anlatlan zaman vb. gibi bir takm unsurlar sayesinde ve kurgulama sreci ierisinde deiime ya da yorumlamaya uramasndan, yani gerein deitirilmesinden sz ediyoruz demektir. Yazar, mevcut malzemeyi kltr, dnya gr, psikolojik ve birikimlerinin glgesinde yeniden ekillendirir. Ona yeni bir btnlk kazandrr (Argunah, 2002, 440).

Alman yazar Alfred Dblinde, tarihsel roman her eyden nce bir romandr, tarih deil diyor ( Akt. Gebakan 2004, 13). Burada u nemli husus n plana kyor, tarihi gerekten beslenen tarihi romanda, tarihsel gereklerin yorumlanmas sz konusudur. Alain, tarihi aydnlatan unsurun roman olduunu sylerken, belirttiimiz bu hususu kastetmekteydi sanrm. Yine tarih kuram alannda gerek bir otorite kabul edilen Carra (1996, 34) gre de, tarih yorum demektir.

ster tarihi romanda olsun, ister dier roman trlerinde olsun, edebi eser yeni ve kendine zg bir gereklik yaratmaktadr ki, bu gereklik estetik bir gerekliktir. erif Aktata, tarihi gerek ile romandaki gereklik hususunda unlara deinmektedir:

Her ne kadar tarihi gerein aksettirildii iddia edilirse de, bu eserler mahiyet itibariyle tarihi zamanda yaplan bir bozulmann mekn ve ahs kadrosunda yaplan bir seimin mahsul olduklarndan yaanm hadiselerin belirli bir miza ve dnce araclyla yorumundan ibarettir der (Akt. Argunah, 2002, 445). Yukarda yaptmz tanmlamalarn yan sra Trk edebiyatnda nemli ahsiyetler olan Alemdar Yaln, Grsel Ayta ve Fethi Nacinin yapt tanmlamalara deinmek almamz asndan yarar salayacaktr. Ayta (1999, 244), tarihi roman, Konusunu tarihi ahsiyetlerden ya da olaylardan alan, tarih gerekliini

40

kurmaca (fiktif) olaylarn yaratlmasnda kullanan roman eidi olarak tanmlarken; Yaln (1992, 187):

Tarihi roman, kendi i mantk dokusu erevesinde mutlaka tarihi evre, mekn ve olaylarla kahramann karakteri arasndaki dengeyi kuracak kadar zengin tarih kltrmz romanc yetenei ile birletirebilmelidir diye tanmlamaktadr.

Bahri Ata (2000, 161) Mershon ve Hoffmandan tarihi romanla ilgili aadaki bilgileri aktarmaktadr.

Tarihi karakterleri ve durumlar ilham kayna olarak kullanan romanlara ve resimli kitaplara genellikle tarihi roman denir. Tarihi roman; konusu, tarihi olaylar ve kiilerle ilgili [olan] romandr. Bununla birlikte, bunlar, tarihi olduu ispatlanamayacak unsurlar ierebilir.

Bu almamzda romanlarn inceleyeceimiz Mehmed Niyazi ise zellikle klasik roman yazarnn her ynden hr olduunu, ancak tarihi roman yazarnn gereklere sadk kalmas gerektiini vurgulamaktadr. Mehmed Niyazi, (Sonraki blmlerde daha ayrntl bir ekilde incelenecektir.) tarihi roman zerine dncelerini yle dile getirmektedir:

ncelikle yazar her bakmdan hrdr. Konuyu istedii gibi kurgular, kahramann istedii gibi tanzim eder, grevler verir. Klasik romanda romanc alabildiine hrdr. Benim kanaatime gre tarihi romanda yazar tarihi olaylarla baml ve sadk kalmak mecburiyetindedir. Ciddi bir yazar olaylar olduu gibi yanstmay grev bilir. Tarihi roman okuyan birinin tarihi de renmesi gerekmektedir. Tarihi romanda kurgu romancnn harc olmad iin yazmak istedii tarihi olaydan nasl bir senaryo karabilirimin gl ierisindedir. Tarihi roman, sorumluluu ok ar olan bir roman trdr (Yazc, 1999).

Sadk Tural (1982, 225) da, tarihi roman yazarnn eserini oluturmadan nce, eserinin konusuyla ilgili her trl tarihi belgeye bavurarak, youn bir aratrma yapmas gerektiini yle ifade etmektedir: Tarih romancs vesikann ortaya koyduu malzemeyi nce renir; sonra kendisine tesir eden unsurlar arasnda

41

semeler, ayklamalar yapar; daha sonra da edebi yaratmann sihri ile onlara can verir.

Tarihi romanla ilgili yukarda yaptmz alma, tarihi romanda bulunan zellii dikkatimizi ekmitir:

1. Okuyucuda gereklik duygusu uyandrmak,

2. Yaanm olan gereklerin yazar tarafndan edebi bir slupla yeniden kurgulanmas,

3. Tarihi romanda geen konu ya da konularn yazarn yaad dnemden nce yaanmasdr.

2.3.1. Tarihi Roman Trleri Tarihi romanlarn, alt trlere ayrlmas hususuna edebiyatlar, almalarnda fazla yer vermemilerdir. Eitim bilimciler ve tarihilerin, tarihi roman alt trlere ayrarak incelediklerini grsek de, bu incelemelerin ok kapsayc olmadklarn

syleyebiliriz. Kimi aratrmaclar, tarihi romancnn kulland ynteme gre bir snflandrmaya giderken; kimi aratrmaclarda tarihi romanlar yazld dneme gre snflandrmtr.

Blos tip tarihi romandan sz etmektedir. 1. Kurgusal anlar 2. Kurgusal aile tarihi 3. Aratrmalara dayal roman ( Akt. Ata 2000, 162) Edebiyat eletirmenleri, romann zaten kurgusal olduunu ve aratrmaya dayal tarihi romanlarn didaktik bilgiler iermesinden, ders verme amal olduu izlenimi yarataca veya romandaki yaratcl snrlayaca dorultusunda fikir

yrtmlerdir.

Argunah (2002, 448) bu konuyla ilgili dncelerini yle dile getirmektedir:

42

Tarihi devir hakknda aratrmalar yapp o devrin nemli hadiselerine iaret eden fakat buna ramen yazdklaryla tarihi macera roman boyutlarn aamayan pek ok yazar vardr. Asl gayeleri, tarihe kar bir ilgi uyandrmaktr. Okuyucunun psikolojisini ok iyi bilirler. Buna dayanarak onun houna giden eyleri yazarlar. ou zaman kurguda tekrara den bu yazarlarn gayesi, mmkn olduu kadar beendirmek ve ok satmaktr. ok beenilen ve satlan kahramann hikyesinin anlatld romanlar seriler halinde devam ettirilebilmektedir. Argunah, popler tarihi romanlarn destan ve halk hikyelerinin yerini aldn ve roman karakterinin destan karakteri gibi dz bir karakter yapsna sahip olduunu belirttikten sonra u rnekleri vermektedir: Murat Sertolunun Battal Gazi (1967), Battal Gazinin Olu (1967), Battal Gazinin Olunun ntikam (1970) adl eserlerin yan sra yazar u rnekleri de eklemektedir: Ouz zdein Karapene (1965), Karapene Estegonda (1966), Karapenenin ntikam (1966), Karapenenin Olu (1967), Karapene Voyvodaya Kar (1967) adl romanlar bu duruma iyi birer rnektir (2002,448).

Hoffman ise, tarihi romann kurgu ynn gz nnde bulundurarak, iki tr tarihi kurgu olduunu aadaki rnekleriyle birlikte belirtmektedir.

1.

Ortam tarihseldir, ancak almann ieriinde tarihi olay veya kii yoktur. Karen Cushmannn Catherine Called Birdy adl kitab buna rnektir.

2.

Tarihi kurgudaki ortam ve karakterler olgulara dayanmaktadr. Patricia Gauchnin Thunder at Gettyburg adl kitab buna rnektir (Akt. Ata 2000, 162).

Karakla (2000, 353) ise, tarihi roman drt kategoriye ayrarak incelemektedir:

1. Temel olarak alnan tarihi olaylar zerine kurgusal bir yk oluturulur. Bir Gzel Ak Hikyesi gibi, olmayan karakterler yaratlr ve o gnn

43

artlarna uygun olarak yaratlr. stanbul ve Sultan Hamit Derken buna rnektir.

2. Tarihi olaylar zinciri olduu gibi alnarak roman eklinde tarih anlatlr. Karakla Jnler romann rnek olarak vermitir.

3. Ele alnan bir tarihsel dnem, arka plan olarak kullanlr ve bunun zerine kurgu kurulur. Amin Maaloufun Semerkant adl eseri rnek verilmitir.

4. Bu kategoride ideolojik tarihi romanlar yer almaktadr. Tarihi gemi bir temel olarak alnr ve tarih yeniden kurulur veya yorumlanr. Yavuz Sultan Selim Alyor, Bir Fedainin Gnl, Kk Aa; Kurt Kanunu, ve Kutsal syan rnek gsterilmitir. Tarihi romanlarn snflandrlmasnda dikkatimizi eken baka bir rnek ise Ylmazn (2000) yapm olduu tasniftir. Ylmaz tarihi roman gruba ayrmtr:

1. Yazarla anlatt dnemin durumuna gre tarihi romanlar:

a) Yazarn ahidi olduu dnemi anlatt tarihi romanlar, b) Yazarn ahidi olmad ancak kaynaklar vastasyla edindii bilgi birikiminin mahsul olan tarihi romanlar.

2. Konularna gre tarihi romanlar:

a) Yalnzca belli bir dnemi konu alan tarihi romanlar, b) Farkl tarihi devirlerdeki olaylar birbirleriyle mukayeseli olarak ileyen tarihi romanlar.

3. Konunun ileniine, kurgusuna gre tarihi romanlar:

44

a) Tarihi konuyu edebi esere dntrrken estetik llerin dikkate alnd tarihi romanlar, b) Popler tarihi romanlar (Akt. ztrk 2002, 43 44).

imdiye kadar yaptmz snflandrmalarda da grld gibi aratrmaclar tarihi romann trleriyle ilgili farkl yorumlarda bulunmulardr. Daha ncede belirttiimiz gibi roman trleri ierisinde zerinde en ok tartlan tr tarihi romandr ve bu tartmalarn srdn de belirtmek gerekir. Snflandrmalardaki farklln ana sebebi buradan kaynaklanmaktadr.

Yaln-elik

ise,

kurgu

ve

anlatm

zellikleri

asndan,

1980

sonras

edebiyatmzdaki tarihi romanlar ana balkla snflandrmtr.

1. Kronolojiye dayal gereki tarihi romanlar:

Bu tr romanlarda tarihi gereklere uyulduunu gryoruz. Gereklere uymann yan sra bu eserlerde sanatsal deere de yer verilmitir. Bu romanlarda temel sorun, tarihe ait gerekliin ve ayrntlarn romanlarda yer almasdr. Bu tarz ileyen tarihi romanlar, nemini ve poplerliini gnmz dhil, edebiyat tarihimizin hibir danemin de kaybetmemitir (Yaln-elik 2005, 76).

a) Popler tarihi romanlar:

1980 sonras popler tarihi romanlarn zellikleriyle ilgili Oktay (2003) unlar dile getirmektedir:

1980 sonras Trk roman [] toplumsal/siyasal tabann iyiden iyiye yitirmi olarak grnyor. Estetik sorunlar, erotik/pornografik sahne dzenlemeleri, gemie tanm ve gncel sorun balamyla eklemlenemeyen gsterii bir siyasal dzenek ve polisiye kurgu ne km durumda (Akt. Yaln-elik 2005, 77).

1980 sonrasnda popler kltrn etkileri yaammzn her alanna girip, bizleri etkiledi. Bu noktada Oktayn deindiklerini yerinde buluyoruz. Bu dnemde tketim

45

kltrnn topluma egemen unsur olduunu syleyebiliriz. Yaam tarzlar, ihtiyalar, zevkler, al verilerimiz metalaan bir ortam dorultusunda ekillendirildi ya da ekillendi. Edebiyatta bu durumdan nasibini alan bir alan oldu.

Salka (2000, 282930) gre de,

Popler romanclar, romanlarn ksr ve kopyac bir muhayyile ile yazarlar. Yaadklar devirlerde mehur romanc adlaryla [nlenirler], sanat kaygs yoktur; Popler romanlarda, kiilerin tutkular ne karlr. Eserin ad nemlidir. Buda okuyucuyu cezp edicidir. Okunduktan sonra, okurun kafasnda sadece yk kalr. Roman kiileri yaadklar toplumun gr asnn pek dna kmazlar. Popler romanlarda gnlk hayatn ihtiyalarna ve sorunlarna ynelik fikirler yer alr; Popler roman okurlarnn, eitim ve kltr seviyeleri genelde dktr. Genelde bo zamanlarn deerlendirmek, duygusal ve ideolojik beklentilerine karlk bulmak iin okurlar.

b) Biyografik, an tarznda tarihi romanlar:

Bu tarz tarihi romanlar da kronolojiye dayaldr. Biyografi, otobiyografi ve belgesel bir tr olarak tarihle yakndan ilikilendirilebilir bir yapya sahiptir (Yaln-elik 2005, 80).

Bu tarz tarihi romanlarn yaygnlamasnda, son dnemlerde tarih ve tarih eitimi alannda ortaya kan yeni anlaylar etkili olmutur. Sosyal tarih, kiisel tarih, yerel tarih, zel tarih gibi farkl tarih yaklamlar hem edebiyatlar, hem de okurlar etkilemitir. Tarih yazarlar ve romanclar bu dnemde kiilerin, zel kurum ve kurulularn, yeni bir bak asndan, profesyonel bir i olarak kaleme almlardr (Yaln-elik 2005, 80).

2. Modernist kurgu ile yazlan tarihi roman:

46

Bu tarz romanlarda Peyami Safann Matmazel Noraliyann Koltuu ve Ahmet Hamdi Tanpnarn Saatleri Ayarlama Enstitsnde ilk rneklerini grdmz gibi bilin akm, edebi alnt, montaj, yeni bir zaman kurgusunun kullanlarak yazlan tarihi romanlardr.

Bu tarz romanlarda grlen nemli bir husus, edebiyatlar oluturduklar edebi eserlerinde sanatsal yne arlk vermeleridir. Artk sanatn hayatla deil, sanat ile ilgisinin kurulmas gereklilii kabul grmeye balamtr(Yaln-elik 2005, 81).

3. Postmodern tarihi romanlar:

Postmodernizm, ncelikle Avrupada ortaya kp dnyaya yaylmtr. u anda lkemizde ve dnyada etkileri ok belirgin olan bu aknn Trk edebiyatndaki ilk rneklerini Orhan Pamuk vermitir. zellikle Orhan Pamukun Beyaz Kale, Kara Kitap ve Benim Adm Krmz adl eserleri bu trn ortaya kmasnda etkili olmutur.

Postmodern tarihi romanlarn ortaya kmasnda, Yeni Tarihselcilik kuramnn da etkili olduunu syleyebiliriz. Bu kuramla tarihin yorumsal yn n plana karlmtr. Birok tarihinin, tarihin yorumdan ibaret olduunu savunmalar edebiyat ile tarih arasndaki ilikinin de gelimesine neden olmutur. Edebiyatlar tarihin kurgu ynn kullanarak eserler vermilerdir. Bu anlaya gre, tarih metinleri, bilimsel gerekleri yanstmaktan ok, gemii yorumlayan kurgular olarak kabul edilmektedir (Yaln-elik 2005, 83).

Edebiyatmzda ok deerli edebi eserlerin verilmesiyle birlikte, zellikle son dnemlerde postmodern tarzda yazlan tarihi romanlarn sanatsal ynden belli bir dzeye ulaamadklarn grebilmekteyiz. Bizce, bu durumun ana sebebi, tarihi konularn ilenmesine ramen yeterli seviyede tarih bilgisine sahip olunmamasdr. Tarih bilimindeki yeni dncelerin takip edilememesi ya da tarih felsefesinin aratrlamamas edebi rnlerin hem edebi zelliklerini, hem de tarihsel zelliklerini olumsuz ynde etkilediini syleyebiliriz.

47

Buna karlk Mehmed Niyazi ise, bir tarihi sorumluluu tayarak eserlerini kaleme almtr. Mehmed Niyazinin eserlerinde tarihi olay zinciri olduu ekliyle alnarak kurgulanmtr. Roman kurgusu sadece olay zinciri zerine kurulu olmakla kalmaz ayn zamanda mekan unsuru gereiyle birebir ele alnarak eserlere yanstlmtr.

Mehmed Niyazi eserlerinde zaman hususuna da dikkat etmi ve gerek zaman kullanmtr. Genellikle ahidi olmad olaylar seen Mehmed Niyazi, bu olaylar kaynaklar vastasyla elde edilen bilgi birikimiyle tarihi romana dntrmtr.

2.3.2. Tarihi Romann Ortaya k

Bilim dnyasnda, on dokuzuncu yzyldan itibaren pozitivizm, geerli felsefi altyapy ve yntemi oluturan temel fikir olarak ortaya kt. Pozitivizm btn bilimlerde olduu gibi tarih bilimi zerinde de etkili oldu. Daha dorusu tarih, bu dncenin ortaya kp bilim dnyasna egemen olmasyla bilim haline gelmitir. Tarihin yan sra edebiyatta da roman tarz, oluumunu bu dnemde tamamlamtr. Yukarda roman zerinde yaptmz incelemeyi yeterli

bulduumuzdan tekrar deinilmeyecek. Ancak romana gre tarihi romann ortaya knn daha ge olduunu syleyebiliriz. Tarihi romann ortaya kmasnda etkili olsa da, tarihi romann ou zaman pozitivizme dayal bir noktadan saptn ve on dokuzuncu yzylda romantizm akmnn etkisiyle ortaya ktn da syleyebiliriz.

Turala gre; Romantikler tarihe ynelip milli benlik, kimlik ve kiilik araylarnn fikri ve edebi rnei olan eserler vermilerdir. Bu eserlerin hareket noktas, iinde yaanlan zamann irkinliklerinden, mazinin muhteem ve huzur verdiine inanlan, dzenli olduu kabul edilen devrelerine snmak olmutur. Halka yaknlama, vatan ve millet sevgisi, gemi muhabbeti, edebi mahsullerin bnyesinden tarih aratrclna, oradan da siyasi hayata sramtr (Akt. ztrk 2002, 2829).

48

Destanlar, menkbeler, gazavatnameler, cenknamelerde anlatlan efsanevi, hayali hadiselerin yerini edebiyatta tarihi roman almtr. Mitoslar, kahramanlk ykleri, destanlar, masallar hem birer tarihi rn, hem de birer edebi rn olarak bilimin inceleme alanna girmektedirler. Bu trler tarihi romana kaynaklk etmi ve tarihi roman gnmzde belirttiimiz bu trlerin yerini almtr.

Modern roman, burjuvazinin douu, ehirlerdeki hayatn ve ilikilerin karmaklamas, rf ve adetlerin deimesiyle ortaya kmtr. stilalara urayan milletler, gemie zlem duymular, kimlik araylarna ynelmilerdir. Ulus bilincine kavuan toplumlar verdikleri istiklal mcadelesi sebebiyle, hatralarnda iz brakan olaylar romanlatrma yoluna gitmilerdir. Bylelikle tarihi roman dediimiz tr ortaya kmtr (Fedai, 1998, 6). Lukacs, bir romana tarihi roman dememiz iin tarihi konular iermesinin yeterli olmadn, Scottan nce yazlm tarih konulu romanlarn yalnzca Antik dnemin ve Ortaan mit merkezli nc yaptlarnn ve 17. ve 18. yzylda yazlm tarih konulu romanlar da tarihsel roman kavramn aydnla kavuturacak unsurlar iermediini belirtmektedir. Lukacsn bu bilgileri dorultusunda Gebakan, tarihi roman, herhangi bir tarihsel dnemi ya da olay geree yakn, ama sanatsal bir biimde aktaran bir roman trdrder (Gebakan, 2004, 14 15).

Bu anlamda ilk tarihi romann Sir Wolter Scottun Waverley (1814) adl eseri olduunu gryoruz (Yaln, 1992). Yaptmz literatr almasnda tarihsel romanlar zerine inceleme yapan tm yaznbilimciler bu eseri ilk tarihi roman olarak gsterirler. Scott, bu eserde tarihsel bir gereklik zerine, kendi hikyesini roman kurgusuyla oluturmaktadr.

Yaln, Wolter Scottla ilgili u bilgileri vermitir:

Scottun 1814-1819 yllar arasnda yazd romanlarnn tamamnn konusu skoyadr. skoyann bamszlk mcadelesi iindeki doal gzellikleri, tarihi evresi ve halkn aristokratik yaps, yazarn ruh dnyas zerinde byk bir etki yaratmtr. Onu, tarihi roman trnn kurucusu yapan skoya ile ilgili zengin tarih kltr,

49

romanlarnn konusunu ksa zamanda skoya ve ngilterenin dna karmtr (Akt. ztrk 2002, 30).

Gebakana gre Scott, Waverlyde gerek bir tarihsel olayn ierisine kurmaca olarak yky yerletirir. vanhoede ise, yk tarihsel gereklik zerinde kurulmasna ramen btnyle kurmaca bir figr ve onun etrafnda olan olaylar anlatlmaktadr (2004, 24).

Erkan Sevin (2004) ise, tarihi romann ilk rnekleri ve nemine u ekilde deinmektedir: Walter Scott, skoyann Edinburgh kentinde dodu ve hukuk tahsilini bitirene dek bu kentte yaad. 1814 ylnda Waverly adl romann yaynlad. Hepsi de sko tarihindeki olaylardan esinlenerek yazlan Waverly romanlarndan, 1820 tarihli Kara valye ile ngiltere tarihine geer. 1823de yazd Quentin Durwardn konusu ise Fransz Devrimine aittir, Scottun.

Tarihi romann ortaya kmasnda yukarda belirttiimiz hususlarn yan sra Fransz htilali (1789) dier nemli hususlardan biridir. Fransz htilali, dourduu sonularla nce Avrupada, daha sonrada Avrupay evreleyen alanlarda etkili olmutur. zellikle milliyetilik/ulusuluk ve bamszlk fikirleri o dnemin

imparatorluklarnn yklmasnda ve milli devletlerin kurulmasnda temel neden olduu aktr. Dolaysyla milli devletlerin ortaya k ile tarihi romanlarn ortaya knn ayn dnemlere denk gelmesi anlamldr.

Milletlerin, milli benlik edinme dnemlerinde tarihe ynelmeleri olaan bir durumdur. Her milletin tarihinde milli uurun olumas iin tarihe ynelerek, tarihin verilerinden yararlandn grmekteyiz. Bu ilk tarihi romanlarda tarihi bilginin son derece nemsendiini Sevin (2004), u ekilde bize aktarmaktadr. Gustave Flaubert, Fransz romannn en byk devi ve lmsz eseri "Salammbo yu yazarken nl Kartacal komutann gzel kznn makyaj ve giyimini tasvir iin; " yz cilt kitap kartrdm" demiti. Tarihi bir roman yazmann, olaylara sahne olan dnemi iyi bilmeyi gerektirecei kesin. Tarihi romanda birok aratrma yapmak, kitaplar okumak, en zoru o karna kan malzemeden en doru ksmlar

50

semek zorunda yazar. Bir romann kendi zel dnyasn kurarken tarihten aldn gereklii onun iine yerletirmesi gerekir.

Fransz edebiyatnda Flaubert dnda, Victor Hugonun Notre Dame de Paris, Sefiller; Alfred de Vignynin ing Mars adl eseri; Balzacn nsanlk Komedyas; Dumasn Monte Cristo, Silahrler, ve Siyah Lale adl eserler Fransadaki tarihi romann sekin rnekleridir. Bu eserler milletlerin bamszlk mcadelelerinde son derece etkili olmu eserlerdir (Ymaz, 2000; Boynukara, 1997; Trke, 2002).

Yukarda deindiimiz tarihi romanlarn ilk rneklerinin dnda, ngilterede Charles Dickensn ki ehrin Hikyesi ve William M. Thackerayn Henry Esmand adl eseri; Almanyada Goethenin Wilhelm Meister adl eseri de bu trn iyi rneklerindendir (Trke, 2002).

Rusyada ise tarih ve roman arasndaki ilikiyi konu edinen ilk rnekler ve ayn zamanda dnya klasikleri arasnda gsterilen Alexandre Pukinin Yzbann Kz, Nicola Gogolun Taras Bulba adl eserleri ile bugnn dnya edebiyat iinde hak ettii saygn yeriyle Lev N. Tolstoyun 1869 tarihli nl eseri Sava ve Bartr (Ylmaz, 2000; Trke, 2002).

Gerek lkemiz gerekse dnya edebiyatnda tarihi, malzeme olarak alan edebi rnlerin says her geen gn artarak devam etmektedir. Tarihi romanlarda gereki anlatm tutumlarnn yan sra modern kurgu yntemlerinin kullanld edebi rnler de ortaya km ve bu tr iinde yer edinmilerdir. zellikle tarih felsefesi alanndaki yeni tutumlar tarihi romanlarn kurgu dzenini de etkilediini syleyebiliriz. Tarihin bir yorum olduu ve tarihin yazlmasnda kurguya da yer verildiine dair yeni fikirler, yukarda da ksaca deindiimiz Yeni Tarihselcilik Kuramnn etkisiyle edebiyat alannda post modern tarihi roman rneklerinin ortaya ktn grmekteyiz. Postmodern tarihi romana en iyi rnek Umberto Econun Gln Ad adl eseridir. Trk edebiyatnda tarihi romana ayr bir blmde deinileceinden u an iin rnek verme gerei duymuyorum.

51

2.3.3. Trk Edebiyatnda Tarihi Romann Ortaya k Ve Geliimi

Trk edebiyatnda tarihi romann ortaya k 19. yzylda Avrupadan yaplan evirilerin etkisiyle olmutur. Tarihi romandan nce, toplumumuzda tarihi konular ileyen birok edebi tr bulunmaktayd. Hem yazl, hem de szl edebiyatmzn ok zengin olduunu sosyal yaammzda grdmz gibi edebiyat ve tarih aratrmaclar da bu zenginlii ortaya koymulardr.

Edebiyatmzda dini bir mahiyetle ele alnm olan menkbeler, Trk milletinin deerlerini tarihin her dneminde en gzel ekliyle yanstan destanlar, ierisinde kurmacann da olduu ve halk arasnda anlatlan halk ykleri ile efsaneler tarihi roman ilevi gren edebi trler olmutur. irine (2000, 172) gre de, tarihin yazmna kaynaklk etmi olan Gazavatnameler, Menakbnameler, Ftuvetnameler tarihi romana kaynaklk etmileridir.

Sadk Tural (1993, 70) da, Tanzimat dnemine kadar, tarihsel romann yerine Dede Korkut Hikyeleri, cenk hikyeleri, zafername ve gazavatname gibi epik karakterli eserlerin yer aldn belirtmektedir

Bu hususla ilgili Argunah (1990, 2) u bilgileri aktarmaktadr:

nsanlk en eski alardan beri ortak kavmi ve milli tecrbelerini anlata gelmitir. Destanlar insanlarn bu tecrbelerini ihtiva eden en eski edebiyat rnleridir. Modern ada destanlarn yerini romanlar almtr. Cemiyetimizde hata dnya edebiyatnda, romanlardan nce insanlara bugnk tarihi romandan aldklar hazz veren eserler bulunurdu. Bunlarn banda destanlar gelir. Bizim cemiyetimiz iin destanlardan sonra Dede Korkut Hikayeleri, cenk hikayeleri, gazavatnameler, Battalnameler, Danimentnameler, ve Saltuknameler de ayn hamasi duygularn tatmini, gelitirilmesi ve tecrbelerin nakledilmesi dorultusunda ortaya km eserlerdir.

19. yzyldan itibaren szl edebiyat rnlerinin yan sra yazl edebiyat rnleri de hzla artmaya balad. lk olarak Bat edebiyatndan yaplan tarihi roman evirileri

52

rneklerini gryoruz. Bu ilk evirilerin etkisi ve dnemin siyasal yapsnn etkisiyle edebiyatmzn tarihi roman trndeki ilk rneklerini de grmeye balyoruz. Bat edebiyatndan yaplan ilk rnekler, Alexandre Dumas Preden Monte Cristo, Kralienin Gerdanl, Silahr; Xavier de Montpinden Fakirler Tabibi (Yaln-elik 2005, 63) adl eserlerdir.

Trk edebiyatnda tarihi romann ilk rnekleriyle ilgili eri( 2000, 363) aadaki deerlendirmeyi yapmaktadr.

Tarihi roman diyemesek de konusu tarihten geen romanlaryla Ahmet Mithat Efendiye kadar gtrebiliriz. rnein Yenieriler (1871), Hasan Mellah (1875), Sleyman Musi (1877), Arnavutlar-Solyotlar (1888) konular tarihte geen romanlardr. Ancak Trk edebiyatnda tarih roman ilikisini ele alan hemen hemen btn almalar ilk tarihi roman olarak Namk Kemalin Cezmi (1880) romann kabul ederler. Ahmet Mithat Efendi eserlerinde tarihi bir temel kullanmaktadr. Bugn yaplan tarihi roman tanmlamalar gz nnde bulundurduumuzda Ahmet Mithatn eserlerinin tarihi romann Trkiyedeki ilk rnekler olduunu syleyebiliriz. Namk Kemal ise, eserinde tarihi bilinli olarak ilemitir. Tarihi romann bu ilk rneklerinde eserlerin ele aln ve eserlerden beklenen amacn farkl olduunu gryoruz. Ahmet Mithat Efendi daha ok sanatsal/estetik yn zerinde dururken ayn zamanda roman bir ara olarak da kullanlarak ansiklopedik bilgi vererek halkn kltr dzeyi artrlmaya allmtr; Namk Kemalin amac Trk tarihini ilemek, tarihi bilgiyi aktarmak ve milli uuru uyandrmaktr.

Namk Kemal devletin kurtuluunu maarif ve halkn eitiminde grmtr. Bu nedenle tarihi romanlarnda yeni bir insan ideali yaratmaya almtr. Onun iradeci, vazife anlayna sahip kahraman insan, roman ve tiyatro eserlerinde cisimleir. O, dnce ve kavramlarn, kahramanlarnn azndan syletir (irin, 2000, 170).

Bu dnemin tarihi romanlaryla ilgili Yaln (1992) u rnekleri de vermektedir. Fazl Necipin Dehetler inde I III, Ahmet Hilmi Beyin ksz Turgut ve

53

Mehmet Hamdi tarafnda yazlan Define adl eserler ilk tarihi romanlar arasnda yer almaktadr.

Tarihi romann ortaya k ve geliimi kukusuz dnemin siyasi ve ekonomik yapsyla yakndan ilgilidir. Tanzimat dneminde Avrupa ile olan ilikilerimizin yeni bir boyut kazanarak, Avrupann her ynyle tannmas romann ekil ve ierii zerinde etkili olurken; devletin iinde bulunduu bunalmdan kurtarlmasyla ilgili fikirlerin tarihi romann temel konularnn banda geldiini grmekteyiz. Roman sosyal ve siyasi ihtiyalarn bir sonucu olarak ortaya km ve sosyal ve siyasi ihtiyalar giderecek bir ara olarak da kullanlmas artc deildir.

Tanzimattan bugne yaanan youn sosyal ve siyasi artlar ierisinde romancnn kendi bireyselliini anlatacak bir lks olmamtr (ahin, 2000, 50). Ancak Serveti Fnun dneminde tarihi romana yklenen amacn farkllatn hata tarihi romana ilginin de azaldn grmekteyiz. Serveti Fnun dnemi II. Abdlhamitin iktidarda olduu zamanda ortaya kmtr. Dolaysyla istibdat dneminin sosyal ve siyasi ortam bu danem edebiyatlarn bireysel konulara, yeni edebi trlere ve yeni slup araylarna sevk etmitir.

ahin (2000, 51) Serveti Fnun edebiyatyla ilgili u bilgileri aktarmaktadr.

Toplumsal davalar, byk itimai meseleler, cemiyete ait konjoktrel yaklamlar yerini, birtakm bireysel tahlillere ve deerlendirmelere brakr. Serveti Fnun dnemi Trk roman, modern manada ilk romanlarmzn ortaya konduu edebiyat devresidir. Serveti Fnun romancsnn hayat karsnda kesin, ispatlanabilir, amaz dorular yoktur. Onlar idare eden insann bireysel trajedisidir. 1908de Osmanl Devleti tekrar merutiyet ynetimine geti. Sosyal ve siyasal ynden II. Merutiyet ve sonras Trk tarihinde byk trajik olaylarn yaand bir dnem olmutur. Mehmed Niyazi tarih ierikli eserlerinde bu dnemin nemli olaylar olan Balkan Savalar, anakkale Sava, Yemen de meydana gelen olaylar konu edinmitir. Mehmed Niyazinin eserleri daha sonra ayrntl olarak incelenecektir. Bu dnem edebi eserlerinde Tanzimat dneminde olduu gibi sosyal

54

ve siyasi olaylarn konu edindiini grmekteyiz. Bu dnemin siyasi olaylarnn lkemiz insannn kolay kolay unutamayaca derin yaralar atn biliyoruz. Byk toprak kayplarnn olmasnn yan sra yaanan gler ve dklen kanlarla Balkan Savalar olmutur. Bu savalarn hemen ncesinde Kuzey Afrikay tamamen yitirdiimiz Trablusgarp Sava, ardndan dnyay sarst gibi insanmz ei benzeri olmayan olaylarla kar karya brakan Birinci Dnya Sava ve bu sava srasnda meydana gelen olaylar zellikle Kafkas ve anakkale cepheleri edebiyatlarmz ve eserlerini etkilemitir.

1908 1922 yllar aras Milli Edebiyat danemi olarak isimlendirilir. Bu dnem olaylar yukarda da deindiimiz gibi tarihi romanlarn ana konusunu oluturmutur. Bunun yan sra Milli Edebiyat dneminde Trk tarihinin altn dnemlerini anlatmak, Trk milletinin niteliklerini n plana karmak ve Trklk dncesini canlandrmak amalanmtr (Yaln-elik 2005, 65).

Tarihi romann yannda bu dnemde, tarih ierikli hikayelerin de yazldn gryoruz. Burada mer Seyfettin Pembe ncili Kaftan, Ktk, Topuz, Ban Vermeyen ehit, Kzlelma Neresi gibi eserleriyle belirtilmesi gereken nemli bir edebiyatdr. Yine benzer zelliklerde hikyeler yazan dier bir edebiyat ise Ahmet Hikmet Mftoludur. Mftolunun Altnordu adl eseri rnek verilebilir.

Bizim yukardaki ana balklarn belirttiimiz Cumhuriyet dnemi romanna dair Taner Timur (1991), Mustafa Kemali ve kurtuluu cepheyi devrimci bir yaklamla, gereki bir yaklamla ele alan bir romann olmadn dile getirmektedir.

Trke (2000, 387) ise Cumhuriyet dnemi romanlarnda gndelik hayat anlatlaryla ilgili u nemli hususlara deinmektedir:

[19]60l yllara kadar, geleneksel ilikilerin, yaam tarz ve alkanlklarnn, tre ve adetlerin ayn kald, inklplara ilgisiz duran halkn inklplardan anladnn da devletin birtakm

55

buyruklarn yerine getirmek olduu hemen grlmektedir. Buradan hareketle, Cumhuriyetin ilannn, Cumhuriyet ideolojisinin merkezine oturan Osmanldan kopu iddiasna denk dmedii ve resmi tarihte sz edilen byk inklplarn, inklplar yaayanlarn hayatnda hi de byk deiikliklere neden olmad iddia edilebilir. stanbul aydn ise ttihat dneminden bu yana batllama seferberliinin iindedir zaten.

Cumhuriyet dnemi Trk edebiyatna baktmzda tarihi romana olan ilginin artn gryoruz. Bu ilginin artmasnda Milli Mcadelenin baaryla sonulanmasnn etkisi nemlidir. Yine cumhuriyet dneminde edebi eserler Osmanl Devletinin kurulu, ykseli, ykl; Birinci Dnya Sava, ttihat ve Terakki, Kurtulu Sava, anakkale Sava ve savalardaki kahramanlklar, yeni Cumhuriyet ile Atatrk ve arkadalarn konu edinmilerdir. Milli Mcadele ve Cumhuriyet dneminde birok edebiyatmzn hem Milli edebiyat, hem de Cumhuriyet edebiyat dnemlerinde eser verdiklerini gryoruz. Bu dnemde yazlm tarih ierikli romanlara u rnekleri verebiliriz: Halide Edip Ateten Gmlek (1922), Vurun Kahpeye (1926); Ylmaz Akbulut Bingl Cepheleri (1971); Reat Nuri Gntekin Gizli El (1920), Yeil Gece (1928); Aka Gndz Dikmen Yldz (1928); Yakup Kadri Karaosmanolu Sodam ve Gomore (1924), Hkm Gecesi (1927), Yaban (1932), Bir Srgn (1938); Burhan Cahit Morkaya zmirin Roman (1931), Yzba Celal (1933), Cephe Gerisi (1934); Hasan zzettin Dinamo Kutsal Sava (1966 1968), Anadoluda Bir Yunan Askeri ( 1988), Kutsal Bar (1972 1976); Refik Halit Karay stanbulun Yz (1920); Mehmet Rauf Halas (1929); Nahit Srr rik Sultan Hamit Derken (1947); Ziya Msrl stiklal Madalyas (1966); Sedat Pnar Anadolu Destan(1971); Peyami Sefa Maher (1924); Ercment Ekrem Talu Kan ve man (1922) (Trke, 2000; Yaln-elik, 2005; eri 2000).

Trke (2000, 386) sava zamanlarnda yazlan romanlarn tarihi belge niteliinde olduunu belirterek u hususlara deinmektedir:

Gndelik hayat ele alan edebiyat rnlerinin, o dnemin ruhunu kavramakta nemli belgeler olduunu syleyebiliriz. Gerekten de,

56

romanlar ve ykler konu edindikleri gemiin deil- yazldklar dnemin bireysel, toplumsal, hukuksal, siyasal ilikilerinin kokusunu, rengini, seslerini tarlar. Yukarda belirttiimiz konularn dnda bu dnemde Cumhuriyetin lanndan sonra ortaya atlan Trk tarih tezi dncesi dorultusunda Trkl yceltmek, slam ncesi Trk kltr ve tarihini tantmak amacyla tarih ierikli romanlar yazlmtr. Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin almasyla da Osmanl tarihi dndaki Trk tarihine ilginin artn grmekteyiz. Ancak eri (2000, 365), 19231990 yllar arasnda bu konuyla ilgili sadece on iki kitabn olduunu ve bunlardan sekizinin Cumhuriyetin ilk on ylnda yazldn belirtmektedir.

Bu dnemle ilgili u rnekleri verebiliriz: H. Nihal Atsz Bozkurtlarn lm (1946), Bozkurtlar Diriliyor (1949); Adalet Ergenekon Tuyu-Kunlar (1978); skender Fahrettin Asyada Bir Gne Douyor (1933), Smer Kz (1933), Tanrnn Olu (1939); Abdullah Ziya Kozanolu Kzl Tu (1927), Atl Han (1957), Gltekin (1958) (Yaln-elik, 2005, 67; eri, 2000, 365).

Cumhuriyet dneminde poplist bir bak asyla Osmanl tarihini ele alan romanlar yazlmtr. Bu romanlardaki genel gaye tarih bilinci ve tarih sevgisi vermektir. eri (2000, 364) 1990 ncesinde Osmanlnn ykseli devriyle ilgili ok sayda tarihi romann yazldn belirtmektedir.

Osmanlnn kuruluunu anlatan roman says on be, fetret devrini anlatan on , ykselme devrini anlatan on alt, 17. yzyl ileyen on iki, 18. yzyl ileyen on iki, 19. yzyl ileyen on drt iken, Osmanlnn ykselme dnemini anlatan roman says otuz birdir. Bu sayya eit sayda romana konu olmu bir baka dnemde Balkan Savalar ve Cumhuriyetin ilk on yllarn ileyen romanlardadr. Bu romanlarn says da otuz ikidir. Ancak bu romanlarda Osmanldan ok, son dnemde vatann kurtuluu iin halkn gsterdii kahramanlklar ilenmitir.

Osmanl Devletinin kurulu dnemini anlatan romanlarda da Osmanlnn Trklk yn zerinde durularak, Trklerin devlet kurmadaki yeteneklerinin vurgulandn grmekteyiz. Osmanlnn kuruluunu konu alan romanlarda Osmanlnn kuruluu

57

daima kahramanlklarla, vgyle yceltilerek ilenmitir(eri 2000, 366). Osmanl tarihinde ykselme dneminde, zellikle de Fatih Sultan Mehmet ve stanbulun Fethi vgler ve kahramanlklarla romanlarda yerini almtr. Bu dnemle ilgili u rnekler verilebilir:

skender Fahrettin Bizansn Son Gnleri (1930), stanbulu Nasl Aldk (1930); Reat Ekrem Kou Fatih Sultan Mehmet (1975); Abdullah Ziya Kozanolu Fatih Feneri (1949); M. Necati Sepetiolu Ebemkua (1980), Sabr (1980), Gece Vaktinde Gndnm (1980); Murat Sertolu Bisans Alevler inde (1955); Feridun Fazl Tlbenti stanbul Kaplarnda (1954); Nizamettin Nazif Tepedelenliolu Fatih Devri (1949); Barbaros Boykara Konstantiniye Alnd (1974), Fatih Sultan Mehmet (1974) (eri, 2000; Yaln-elik, 2005).

Osmanl Devletinin kuruluu ve ykseliinde etkileri olduu dnlen halk kahramanlar ve denizcilerle ilgili de ok sayda roman yazlmtr. Bu eserlerde bireysel kahramanlklarn n planda yer aldn ve ilendiini grmekteyiz. Bu tarz romanlarda kahramanlar genel olarak Trk ve slam kimlikleriyle n plandadr. Zalim olana kar apansz bir mcadele sz konusudur. Bu tarz romanlarn ortaya kmasnda kukusuz Osmanlya ve zelliklede Trklere kar olan Batnn bak asdr. Trkler barbar olarak nitelendirilmi ve n yargyla eletirilmitir. Osmanl aydn kendi halkn dahi kmsemi ve nceleri Araplar ile Farslar daha sonrada Avrupa milletlerine hayranlk duymutur. Sonunda Trkn yaad topraklar paylalmak istenmitir. te tarihi romanlarda yazarlarn bu fikirlere tepki

gsterdii, bu durum karsnda bir savunu sylemi oluturduu grlr (eri, 2000, 370).

Belirttiimiz bu tarz tarihi romanlara u rnekleri vermemiz yerinde olur:

Abdullah Ziya Kozanolu Kozanolu (1929), Kolsuz Kahraman (1930), Savc Bey (1931), Malkoolu (1933), Sencivanolu (1938), Kzl Kadrga (1962); Reat Ekrem Kou Forsa Halil (1962); skender Fahrettin Barbaros (1938); Feridun Fazl Tlbenti Barbaros hayrettin Geliyor (1949), Turgut Reis (1958),

58

anl Kadrgalar (1964); Ekrem Reit Hayreddin Barbaros (1937); Ouz zde Karapene (1965), Karapene Estegonda (1966), Karapenenin ntikam (1966), Karapenenin Olu (1967), Karapene Voyvodaya Kar (1967); Yavuz Bahadrolu Sungurolu (1973), Sungurolu Bizans Saraylarnda (1974), aka Bey (1975), Sungurolu Foa Korsanlarna Kar (1977); Ylmaz Boyunaa Denizler Ejderi (1981), Zafer Rzgarlar (1989); Ziya Hanhan Baltaolu Bizansta (1971), Ban Saolsun Akdeniz (1971) ve Doan Reis (1970) bu yazarlar ve belirttiimiz kitaplar yukarda deindiimiz hususlar n plana karmlardr (eri, 2000, 366; Argunah, 2002,448).

Osmanl Devletinin zayflamas ve ykln da konu edinen ok sayda tarihi roman yazlmtr. Osmanlnn ykl dnemini ileyen tarihi romanlarda olumsuzluklarn temel sebebi Osmanllk hususuna dayandrlmtr. Osmanl Devleti 16. yzyldan itibaren duraklama dnemine, 17. yzyldan itibaren gerileme dnemine ve 19. yzyldan itibaren de paralanma dnemine girmitir. Paralanma dnemiyle ilgili romanlarda da ykln nedenleri 17. yzyla kadar gtrlmektedir. Ancak ykln sebepleri bu tarz romanlarda detayl bir ekilde ilenmemitir. Paralanmann sebebi olarak padiahlarn ya da devletin ynetiminde bulunanlarn kiisel baarszlklar, zaaflar gsterilmitir. Osmanlnn ykl, devlet yaps, ekonomik, kltrel nedenlerle aklamak yerine kiisel baarszlklar, zaaflar olarak ilenmitir. Bu kiisel baarszlklar, zaaflar gsterenler ounlukla hkmdarlar bazen de dier yneticiler ve aydnlardr (eri, 2000, 366). Bu romanlarda da Trklk hususu zerinde durulmu ve hem Osmanly kurtarmaya alan, hem de Trk milletinin varln devam ettirmesi Trk unsuruna balanmtr.

Osmanl Devletinin paralanmasyla ilgili yazlm tarihi romanlara u rnekleri verebiliriz: Fazl Necip Saraylarda Mecnunlar (1928); Turhan Tan Hrrem Sultan (1937), Safiye Sultan (1939), Osmanl Rasputini Cinci Hoca (Tarihsizdir); Mithat Cemal Kuntay stanbul (1938); Nahid Srr rik Sultan Hamid Derken (1957); Abdullah Ziya Kozanolu Sar Benizli Adam (1932), Patronallar (1934), Dalar Delisi (1952); Enver Behnan apolyo Yldrm ve Prenses Olivera (1944); Feridun Fazl Tlbenti Sultanlarn Ak (1952), Reat

59

Ekrem Kou Patrona Halil (1967), Ksem Sultan; Mehmet Seyda Sultan Dei (1969); skender Fahrettin Abdlhamit ve Afrodit (1929); Halide Edip Advar Sinekli Bakkal (1936); Yakup Kadri Karaosmanolu Hkm Gecesi (1927) (eri, 2000; Argunah, 1990; Enginn, 1986).

Tarihi

romanlar

genel

olarak

incelediimizde

1980lere

kadar

tarihsel

romanlarmzn tarihi gerekler dorultusunda yazldklarn ya da romanlarda anlatlan tarihi gerekler, genel dorularn ve resmi tarih anlaynn belli ideolojiler asndan bir yorumu ya da geleneksel anlayn bir devam olmutur (Yaln-elik 2005, 74). Oysa 1980 sonrasnda tarihi romanlarla ilgili, yukarda belirttiimiz

anlayn byk lde deitiini grmekteyiz. Bu dnemde tarih ierikli eserler popler bir dal haline gelir. Hem ticari anlamda kazan salayan nemli bir i olarak, hem de kitlelerin tketebilecei yeni yapay ihtiyalardan biri olarak grlmeye balanmtr. Popler kltrn desteklemesiyle - burada medyann nemli zendirici etkisini vurgulamak gerekir- kendine piyasa bulan tarihi roman 90l yllarda inanlmaz derecede artmtr. Bu art okuyucu zerinde de son derece etkili olmutur. Okuma alkanl, eitim dzeyi yksek ya da elit tabakadan geni halk kitlelerine doru yaylma gstermitir diyebiliriz.

Bu dnem eserlerin konusunu, Osmanl dnemi Trklk kahramanlar ya da Trklk unsurunun ihmaliyle Osmanlnn ykla srklendiini ileyen romanlar

oluturmaz. Osmanl tarihi ierisinde, eitim, bilim, kltr, sosyal yaam, ekonomik yap, mimari gibi unsurlar tarihi romanlarda ilenmeye balanmtr. Yine Osmanlnn sanat ve kltrel yapsnn tek bir bak asyla deil, farkl ve eletirel bir tutumun benimsenmi olduunu grmekteyiz. Bizce bu nemli bir husustur. zellikle tarih eitimi asndan Osmanlnn sosyal ve kltrel yapsnn edebi eserlerde konu edinilmesi yarar salayacaktr. Farkl bak alaryla ve eletirel bir tutumla ele alnan tarihi romanlarn tarihsel dncenin oluumuna da katks olaca muhakkaktr. Tek bir bak asyla ele alnan ve ideolojik kayglarla ilenen eserler, tarihi eitiminde tarihsel dncenin oluumuna etkisi azdr ve bazen yanltc ynlendirmeler ihtiva edebilirler.

60

eri (2000, 370), Osmanl tarihini konu alan olarak olan tarihi romanlarla ilgili u saptamalarda bulunmaktadr:

Osmanl Trklk unsurlar dnda teki olarak izilmitir romanlarda. 90l yllardan sonra yazlan romanlarda teki deildir artk Osmanl ve byle bir ortamda Osmanlnn kltr, medeniyet ve askeri gleri anlatlr. Osmanlnn eletirisi de kyasya vardr bu romanlarda ama bu eletiri romancnn tekini eletirmesi deil bizi eletirmesidir. Belki de bu nedenle bu eletiri 90l yllardan nceki eletirilerden ok tepki almtr.

1980 sonrasnda Osmanl tarihini ileyen tarihi romanlara u rnekleri verebiliriz: emsettin nl Yz Uzun Yl (1993); Nedim Grsel Boazkesen/Fatihin Roman (1995); Selim leri Cemil evket Bey Aynal Dolaba ki El Revolver (1997); Murat Erman Beyazate Adas (1998); hsan Oktay Anar Puslu Ktalar Atlas (1995), Kitabl Hiyel (1996); Zlf Livaneli Engerein Gzndeki Kamama (1996); Ahmet Altan Kl Yaras Gibi (1999); Selma Fndkl Nereye Yreim (1994), Gzm Ya Tuna Selidir imdi (1997), Saray Meydannda Son Gece (1999); Orhan Pamuk Beyaz Kale (1985), Kara Kitap (1990), Benim Adm Krmz (1998) (eri, 2000; Doan, 2000).

Cumhuriyet dneminde Osmanly konu edinen romanlarn dnda, Cumhuriyet tarihini de konu alan olarak belirleyen ok sayda tarihi roman olduunu yukarda da belirtik. almamzda Cumhuriyetin eitli dnemlerini ileyen romanlara yer vererek devam edilecektir.

Cumhuriyetin ilk yllar son derece sancl ve deiimin ok hzl olduu bir dnem olmutur. Kurtulu Savann zaferle sonulanmasnn ardndan Mustafa Kemal Atatrkn nclnde gerekletirilen inklplarla Cumhuriyetin ana esaslar belirlenmektedir. Bir taraftan siyasal, hukuk, eitim ve kltr, toplumsal, ekonomi alanlarnda inklplar gerekletirilirken; bir taraftan da cumhuriyete kar ortaya kan eyh Sait syan, zmir suikast, ittihatlarn tavrlar gibi sorunlarla uralmaktadr. Dolaysyla belirttiimiz bu sorunlar tarihi romanlarda kendine yer bulmulardr. Bununla ilgili u rnekleri verebiliriz.

61

Halide Edip Advar Zeynonun Olu (1926 1928); Kemal Bilbaar CemoMemo (19661968); Demirta Ceyhun Asya (1970); Kemal Tahir Kurt Kanunu (1969) (Trke, 2000; Yaln, 1998).

1920li ve 1930lu yllarda yazlan tarihi romanlarn nemli bir blmnde toplumsal yaamn eletirisini bulmaktayz. Elence biimi bu eserlerde eletirilmi, danslar, balolar bata Reat Nuri Gntekin olmak zere birok edebiyatmz tarafndan hiciv edilmitir. Dou-bat karlatrmalar yaplarak, dounun insani yn zerinde durulmutur. Bu dnemi ele alan yazarlarmzn ou, Osmanl Devletinin yklp yeni Trk devletinin kuruluu ve cumhuriyete gei srecine tanklk etmilerdir.

Toplumsal eletirinin, toplum karlatrmalarnn vb. gibi konu edinen eserleri yle rnekleyebiliriz: Reat Nuri Gntekin Gkyz (1935), Miskinler Tekkesi (1946), Kavak Yelleri (1950); Hseyin Rahmi Grpnar Utanmaz Adam (1930), Kokotlar Mektebi (1928), eytan i (1933); Mahmut Yesari ulluklar (1927) gibi eserler eletirinin ya da dneme farkl bir adan yaklaan romanlar olduunu gryoruz (ahin, 2000; Trke, 2000).

1930lu yllarda romanlarda ele alnan dier nemli bir husus cumhuriyet ideolojisinin halka yaylmasn salama noktasnda romann bir ara ilevi grmesidir. Muasr medeniyetin fikir atmosferini lkeye tamak(ahin, 2000, 58) romanlarda ilenen esaslar ierisinde nemli bir yer edinir. Bu dnem romanlarn ounluunun mekan olarak stanbul ya da Ankaray setiklerini gryoruz.

Cumhuriyetin onuncu ylnda Milli Eitim Bakanl tarafndan Ethem zzet Benice On Yln Roman (1932) yaynlanr. Bu roman batan sona cumhuriyet ideolojisine adanmtr (Trke, 2000, 389). Yakup Kadri Karaosmanolu Ankara (1934), Panorama (1954); Mahmut evket Esendal Ayal ve Kiraclar (1934) (Yaln-elik, 2005; Trke, 2000).

62

1930lu yllarda siyasi alanda meydana gelen gelimelerde tarihi romanlarda ilenmitir. Bu yllarn en nemli siyasi gelimesi Serbest Cumhuriyet Frkasnn al ve daha sonra kapatlmasna ramen bu partinin siyasi alanda yaratt etki romanlara konu olmutur. Bu romanlarn belgelere dayal gereki bir tavr sergilenerek oluturulduklarn da syleyebiliriz. Yukarda deindiimiz Reat Nuri Gntekinin Kavak Yelleri (1950); Kemal Tahir Yol Ayrm (1971); Tark Bura Yamur Beklerken (1981) adl eserler 30lu yllarn siyasi atmosferini yanstrlar (Trke, 2000).

1940l yllar Trkiyede sancl yllardr. II. Dnya Savann etkisi lkemizde belirgindir. Trkiye savaa katlmamtr. Ancak sosyal, siyasal ve zelliklede ekonomik alanlarda skntlarn youn olduu bir dnem olmutur. Siyasal alanda Demokrat Partinin ortaya k ve Cumhuriyet Halk Partisi ile olan ilikileri, yeni siyasi ortamda Trkiyenin da almaya balamas, ayn zamanda halkn beklentilerinin yine eksik kalmas tarihi romanlara konu olurken; sosyal alanda halkn yoksulluu, karaborsa ve her yerde oluan halk kuyruklar romanlarda yer edinmitir. lhan Engin G Yollar Tkad (1955); Esat Mahmut Karakurt Ankara Ekspresi (1946); Oktay Akbal Garipler Soka; ahap Stk Onbinlerin Dn (1967), Kimin in (1967); Cevdet Kudret Havada Bulut Yok (1959); Reat Enis Alama Duvar (1949), Yolgeen Han (1952); Fikret Art Bu Hayat Yaamak Lazm(1955); Orhan Kemal Vukuat Var (1958); Halide Edip Advar Sonsuz Panayr (1946); Samim Karagz Ylan Hikayesi (1953) gibi eserler 1940 yllarn ele alan tarih ierikli romanlardr. II. Dnya Sava ve bu dnemde ortaya kan olumsuzluklar belirttiimiz bu eserlerde ilenmesine ramen edebiyatlar, toplumbilimciler ve tarihilerin bu dneme yeteri kadar ilgi gstermediklerini grmekteyiz (Trke, 2000; Yaln, 1998; Yaln-elik, 2005).

Trkiyede 1950li yllar son derece nemlidir. Bu dnem daha sonra, hata gnmze kadar devam eden geliim ve dnmlerin temelini oluturmaktadr. 1950 seimlerinin Demokrat Parti tarafndan kazanlmas ekonomik ve siyasi alanda nemli deiimlerin balangc ya da hzlandrcs olacaktr. Demokrat Partinin halklk ve kyllk sylemleriyle geni halk kitlelerini kendine baladn

63

grmekteyiz. Ki bu dnemde ky son derece nem arz eder, nk 1950 ylnda Trkiye nfusunun % 80i kylerde yaamakta iken, % 20si ehirdedir (ahin, 2000, 62). Ancak bu tarihten sonra ehirlere g younlamaya balayacak. Edebiyatlarmz nce destekledikleri yeni iktidar sonra eletirmeye balamlardr. Bu dnemin tarih ierikli eserlerinde ezen- ezilen, ii-burjuva, kyl ve kylnn sorunlar, yoksulluklar ile hakszlklar sol bir sylemle ilenmitir.

1950- 1960 aras dnemi ileyen tarihi romanlara u rnekleri verebiliriz: Orhan Kemal Hanmn iftlii (1961); Attila lhan Kurtlar Sofras (1961); Suat Dervi Aksarayda Bir Perihan (1964) adl eserler en nemlileridir. Bu dnemde zenginleme, Kk Amerika olma sloganlarnn etkisi altndaki kltrsz burjuva insan tipi () mlk ve eya fetiizmi arkasndaki tutku edebi eserlere konu edilmitir (Trke, 2000, 393).

Trkiyede 1960l yllar son derece nemli olaylara sahne olmutur. 27 Mays askeri darbesi ve darbenin ortaya kard yeni durum toplumu her ynyle etkilemitir. Yine bu dnemde, hazrlanan yeni anayasann getirdii zgrlk ortam, yeni sosyal ve siyasal hareketlenmelerin -68 olaylar gibi- ortaya kmasna neden olduunu syleyebiliriz. Bu olaylarn tarihi romanlarda henz yeterince yer almadn

gryoruz. Ancak bu durumun normal karlanmas gerekir. nk yakn tarih zerindeki tartmalarn son derece hassasiyet arz ettiini biliyoruz. Toplumsal, politik ve bilimsel alanlarda yeteri kadar tartlabilmi olan olaylarn gereklii daha ak bir ekilde ortaya kabilmektedir. Tarihsel ierikli edebi eserler de ou zaman, belirttiimiz bu gereklikten faydalanma yoluna gider.

Deindiimiz hususlar dorultusunda 1960l yllarla ilgili u rnekleri verebiliriz: Samim Kocagz zmirin inde (1973); Atilla lhan Ban Ucu (1973), Srtlan Pay (1974), Yaraya Tuz Basmak (1978); Melih Cevdet Gizli El (1970) (Trke, 2000; Yaln-elik, 2005).

1950ler de ortaya kan kye yneli 1960 ve 1970li yllarnda nemini artrarak devam edecektir. Bu dnemde edebiyatlarmz henz evre bilincinin

64

olumad bir toplumda, ky ve kylye ilikin romanlar, ()kyl-devlet ilikisi boyutunu ele almlardr(ahin, 2000, 62). 60l yllardan sonra ky romantizmi yerini ky gerekiliine brakmakta ve birok yazarmz bu dnemde ky eserlerine konu etmitir. Yaar Kemal nce Memet, Yer Demir Gk Bakr; Fakir Baykurt Ylanlarn c, Irazcann Dirlii, Amerikan Sargs, Onuncu Ky, Kaplumbaalar gibi eserlerde ky sorunlar toplumcu gereki bir tarzda ilenmitir. Ky enstitlerinin mezun vermeleri ve bu anlamda eserler kaleme almalaryla ky ileyen gereki romanda art grlmektedir (ahin, 2000). Bu dnem eserlerinde ky retmenine nemli grevler ve sorumluluklar yklenmitir. Ky retmeni kyly aydnlatarak, cumhuriyet fikirlerini yayacaktr.

1980 sonrasnda tarihi romanlara olan ilginin ok daha fazla arttn grmekteyiz. Bu dnem tarih ierikli edebi eserlerin nemli bir blmnn popler tarihi romanlar olduunu belirtmemiz gerekir. 1980 dneminde yazlan tarihi romanlarda, yazar ve okur asndan 1980 ncesi edebi eserlerden nemli lde farkllamaktadr. Ticari amal yazlan eserlerin nemli lde okur bulmas, edebiyatlarn bu eserler zerinde, edebi niteliklerinin oka tartlmasna neden olmutur.

1980 sonras tarihi romanlara u rnekleri verebiliriz: Yldz Balk Okyanus iei (2001); Derman Baylad Nameler Tahtm Olsayd: III. Selimin Roman (1999); Mehmet Coral Bizansta Kayp Zaman (2000), Ikl Yazlsn Sonsuzlua Adm (2001); Reha amurolu smail (1999), Son Yenieri (2000); Ylmaz etiner Haremde Bir Venedikli: Nurbanu Sultan (2001); Vecdi racolu Kara Byl Uyku (1999); Glseren Engin Cehenemde Bir Ada (2001); Teoman Ergl Selim le Nurbanu; Tlay Ferah Mayo mu Osmanl m (2001); Selma Fndkl Gzmn Ya Tuna Selidir imdi (1997), Saray Meydannda Son Gece (1999), Gml Mart (2001); Necmi Grsakal Floransal Karlo (2001); Erdem Katrcolu sann Esrarengiz Havarisi Kukucu Thomas (1999); Zuhal Kuya Aela (1985); Latife Mardin Dou Doudur (2001); Arzu zkse ortasnda Bitiveren Ak ; Handan ztrk Mor Tecavz (2000); Kamuran Solmaz Kiraze (2000);; Elif afak Pinhan (1997); Murat Erman Beyazate Adas (1998); mit Kvan Gaib Romans (1992); Ahmet Yurdakul Kahramanlar lmeli (1987); Erol

65

Toy Yitik lk I-II-III (1995, 1996), Yukar ehir (1986), Toprak Kurun Geirmez (1988), Yz Uzun Yl (1993); Sevin okum Hilal Grnnce (1984), Austos Baa (1989); Emine Insu Cumhuriyet Trks; Mehmed Niyazi anakkale Maheri (1998); Serpil Ural Nereye Yreim (1994). (Trke, 1998; Doan, 2000;Yaln-elik, 2005).

Yukarda belirttiimiz eserlerin dnda daha ok 1980 sonrasnda ortaya kan, ancak 1990l ve 2000li yllarda olduka ses getiren postmodern tarihi romanlardr. Postmodern tarihi romanlarn ortaya kp yaygnlamasnda Yeni Tarihselcilik kuramnn etkili olduunu syleyebiliriz. Yeni Tarihselcilik kuramnn tarihi romana zemin hazrlayan zellii, bu kuramn tarihi metinleri, bilimsel gerekleri yanstmaktan ok, gemii yorumlayan kurgular olarak (Yaln-elik 2005, 83) belirtmesidir. Yeni Tarihselcilik kuramna daha sonraki blmde deinilecektir. Burada amacmz 1980 sonras dnemde postmodern tarzda yazlan tarihi romanlarn belli bal rneklerini vermektir.

Postmodern tarihi romanlara u rnekleri verebiliriz: Orhan Pamuk Cevdet Bey ve Oullar (1982), Beyaz Kale (1985), Kara Kitap (1990), Benim Adm Krmz (1999); Adalet Aaolu Romantik Bir Viyana Yaz (1993); Hakan Akdoan N Peride (2000); Ahmet Altan Yalnzln zel Tarihi (1991), Kl Yaras Gibi (1998), syan Gnlerinde Ak (2000); Mustafa Altunay Gabel (1995); hsan Oktay Anar Puslu Ktalar Atlas (1995), Kitabl Hiyel (1996); Efrasiyabn Hikayeleri (1998); Erendiz Atas Dan teki Yz (1995); Faik Baysal Atei Yakanlar (1992); Nermin Bezmen Kurt Seyd ve Shura (1992), Kurt Seyd ve Murka (1993); Reha Bilge Sur ve Sultan (2001); Haldun ubuku Yldzsayan (1996); Murat Hiylmaz Byk Yapt ; Nedim Grsel Baazkesen (1995), Resinli Dnya (2000); Selim leri Cemil evket Bey Aynal Dolaba ki El Rovelver (1997); Bilge Karasu Uzun Srm Bir Gnn Akam (1970), Narla ncire Gazel (1995); Ahmet Karcllar Fotoraf Hikayeleri; Emre Kongar Hocaefendinin Sandukas (1989); ayla Kutlu Kadn Destan (1994), Emir Bey ve Kzlar (1998); Zlf Livaneli Engerein Gzndeki Karmaa (1996); Ahmet Sipahiolu 1929 (1997); Elif afak Araf

66

(2004), Mahrem (2000); Buket Uzuner Uzun Beyaz Bulut Gelibolu (2001); Ahmet Yorulmaz Savan ocuklar (1997) (Yaln, 1998; Yaln-elik, 2005; Doan, 2000; Enginn, 2006).

2.4. Eitim retim

nsanlarn toplu yaama gemesiyle birlikte eitim ve retin, topluluklar ya da toplumlar iin nemli bir husus olarak ortaya kmtr. Toplumlarn geliim srecinde eitim ve retim giderek nem kazanmtr. Gnmzde toplumlarn en nemli faaliyet alanlarndan biridir eitim retim. Kiinin geliimi, bulunduu dnemden sonraki dnemlere hazrlk yapmas, toplumda yer edinip sosyallemesi; ayn zamanda toplumun devamlln salamas byk lde eitim ve retime bal grnmektedir.

Kavcar (1994, 1), eitim, ocuk olsun, gen olsun, yal olsun insanlarda sosyal hayata ve aa uygun tutum ve davran deiiklii salamaktr diyor. Ona gre, eitimden beklenen esas vardr. Bunlar: Dn tanma, bugn kavratma ve yarna hazrlamadr.

Kavcarn bu aklamalar dorultusunda eitimin tanmn yle aktarabiliriz:

Eitim (Osm.:terbiye/Fr.-ng: education, pedagogie): kiinin zihni, bedeni, duygusal, toplumsal yeteneklerinin, davranlarnn istenilen dorultuda gelitirilmesi, ya da ona bir takm amalara dnk yeni yetenekler, davranlar, bilgiler kazandrlmas yolundaki almalarn tmdr (Akyz, 2004, 2).

Akyze (2004) gre, eitim hayat boyu sren, planl ya da tesadf olabilen, okul, okuma yazma, ders ara gereleri ile ve bunlarn dnda aile veya bir evre iinde, kiisel yetime vs. yollaryla yaplan retme, renme, bilgi aktarma beceri kazandran almalarn tmn kapsar. Eitimin birok dnr tarafndan farkl ekillerde tanmlandn grmekteyiz. Ertrke (1972, 12) gre, eitim bireylerin davranlarnda kendi yaantlar yoluyla ve kastl olarak istendik davran

67

deiiklii srecidir. Uzun bir dnemde Trk eitim bilimcilerin bu tanm kabul ettiklerini ancak son dnemlerde, Ertrkn bu tanmndan uzaklaan eitim bilimcilerin de nemli yer tutuklarn syleyebiliriz. Demirel ve Kayada (2004, 5) eitimi, bireyin davranlarnda kendi yaants yoluyla kastl olarak istendik deime oluturma sreci olarak tanmlamaktadr. Buna karlk Ouzkan (1993, 46) ise eitimi, yeni kuaklarn toplum yaaynda yerlerini almak iin hazrlanrken, gereken bilgi, beceri ve anlaylar elde etmelerine ve kiiliklerini gelitirmelerine yardm etme etkinlii olarak tanmlamaktadr. Deirmencioluda (1997, 3) eitimi, bir insan varlnn yetimesi ve gelimesini salamak zere, kendine zg tm imkanlarn onlar zerinde kullanlmas ve her birinin bizatihi kendisi diye belirtmektedir.

Felsefi alanda da eitimle ilgili birok tanmn yapldn grmekteyiz. Butler(1957), dealizme gre eitim, insann bilinlice ve zgrce Allaha ulamak iin srdrd biteviye abalardrder. Felsefi bak alarnn eitimle ilgili tanmlar doal olarak farkldr. dealizmin bu tanmna karlk; realizme gre eitim, yeni kuaa kltrel miras aktararak, onlar topluma uyuma hazrlama srecidir. Pragmatist felsefede ise karmza daha farkl bir tanmlama kmaktadr. Pragmatizme gre eitim, kiiyi yaantlarn ina yoluyla yeniden yetitirme

srecidir. lkemizde son dnemlerinde pragmatist eitim felsefesinin daha fazla n plana ktn grmekteyiz. lkretimde uygulanmaya balanan yeni eitim programnn byk lde pragmatizme dayandn sylemek yanl olmaz (Akt.: Snmez, 2002, 31). Marksizm gre eitim, insan ok ynl eitme, doay denetleyerek onu deitirecek ve retimde bulunacak biimde yetitirme srecidir. Sovyetler Birliinde bu program uygulanmtr. Natralizme gre ise, eitim, kiinin doal olgunlamasn artrma ve onun bu zelliini gstermesini salama srecidir (Snmez, 2002, 3).

retim ise eitimin iinde yer alan bir kavramdr. Eitim aamalarnn byk bir ksm retim sreci ierisinde gereklemektedir. Akyzn (2004, 2) u tanm eitim evrelerince genel kabul grmektedir.

68

retim (Osm.: tedris, talim/Fr.-ng.: enseignement, instruction): tekilatl ve dzenli olarak genellikle bir retim kurumunda (okul vs.) retmeler tarafndan, rencilere, ara-gere kullanarak bilgi aktarlmas ve retilmesi almalarnn tmdr.

Binbaolu (1994) ise, retimi, renme srecinin belli bir amaca ve plana gre dzenli olarak uygun koul ya da durumlarda yaplan bir sanat olarak tanmlarken; Selukta (1998, 133) retimi, renmenin gereklemesiyle birlikte bireyde istenen davranlar gelitirmek amacyla yaplan i, olarak tanmlamaktadr.

2.5. Tarih

Vella, tarih ve gemi szcklerinin genellikle ayn anlamda kullanldn, ancak tarih ve gemi arasnda birok fark olduunu belirtmektedir. Gemi, hlihazrda olmu her eyi kapsar. Tarih ise gemii kaydeder, aratrr, inceler. Gemi, ne olduunun gereidir. Tarih ise entelektel tartmadr. Vella (2001) da, tarihin gemiin bir yorumu olduuna inanmakta ve Keith Jenkinsin(1991) syledii u szlerle dncesini desteklemektedir, gerekten, gemi ve tarih birbirine doru akarlar. Tarih ilmine ok byk katklar olan E. H. Carr (1991), tarihi yle tanmlyor: Tarih, tarihi ile olaylar arasnda bir etkileim sreci, bugn ile yarn arasnda bir diyalogdur. Burada yapmaya altmz tarihi tm ynleriyle tanmlamak deil elbette, konumuzu btnleyen bir tanmlamay yeterli gryoruz. Tarihe farkl bir tanmlama getiren Schillinga (1971,56) gre ise:

Tarih, basit bir anlatm, bir hikye olmadan nce, insann kendi gemiidir. Bugn onun bana gelenler, onun zmledii, yapt, duyduu ve dnd eyler ya yzeyde, ya derindedir. () Veya eskiden var olan, hi kukusuz gemiin ykyle arlam fakat gelecekte de sre giden olaylardan ibarettir. Bir yaam ne kadar yzeyde kalrsa kalsn, gene de gemiine baldr. () bir gemiten yararl bir gelecek karmak iin, bu gemiin bizde, eylemin, duygunun, algnn ve dncenin

69

imdiki halinde, bilinli olarak bulunmas gerekir. [T]arih, ayn zamanda, bamza gelmi olanlarn bugnk bilincidir, imdiki zaman iin harekete geirilebilen ve gelecek zaman gemiin kr krne ve tpatp bir tekrarlanmas olmaktan kurtaran bilinci.

Vella (2001), tarihin yorum olduu noktasn vurgulamak zere, kadn tarihine dair u saptamalarda bulunmaktadr. Kadnn uzun sreler tarihten gizlendiini, pek ok tarihinin kadn sistemli olarak almalarnn dnda tutuunu belirtmektedir. Mevcut tarihsel anlatnn merkezi olmadklar iin, sadece kadnlar deil, btn dier gruplar, halk(lar) ve sosyal snflar gz ard edildi. Vella, verdii bu rneklerden de yolla karak, olgularn tarihilerin karar vermesiyle tarihsel olgu haline geldiini iddia etmektedir. zerinde alt konuyu semesinde bile tarihi ok seicidir . Tarihiler, kendi kltrleri ve toplumlarnn rndr ve bunlarn n yarg ve deerlerine bamldr. Tarihinin sorduu sorular, zamann ayn iyimserlik ve deerlerine bamldr. Tarihinin sorduu sorular, zamann ayn iyimserlik ve ktmserliklerini yanstan toplumun sorunlar tarafndan belirlenir. E.H.Carrn (1961) syledii gibi tarihiyi doruluu iin vme, mimar ok iyi kalas kulland iin ya da binasn ok salam yapt iin vmeye benzer. Kitson Clark da (1967) ilevsel bilgi zerinde konuurken, bu, tarihin dayand olgunun sadece erevesidir. Tarih deildir. Tarih olgularn tekrarndan fazla bir eydir. Tarih, olgularn yorumunu iermelidir demektedir. ()yi bir tarihinin yapt i, aratrd konuya ynelik bilgiyi ve bilinen btn olgular kontrol etmek, karlatrmak ve sorgulamaktr (Vella, 2001). Tarihi, sosyal oluumlarn ortaya kn, bu oluumlarda meydana gelen farkllamay, gerilimleri ve olgular, beeri faktrlerin zelliklerini, dncenin ortaya k ve etkilerini, edebi gelimeleri, ekonomik ve siyasi alanlardaki atmalar anlamaya ve aklamaya alr.

Bylece elde edilen tarih bilgisi, insanlarn ve milletlerin yaam biimleri ve gelecek kurgularn aydnlatr ve bunlarn dzenlenmesine yardmc olur. Aslnda tarihi oluumlar, milletlerin siyasi, bilimsel, iktisadi ve edebi/kltrel alanlarda sergiledikleri gelimelerin, yaptklar almlarn rndr. Milletlerin

70

tarihsel srete kat edecei geliim ve almlar medeniyetlerin ortaya kmasna ve dnyaya egemen olunmasn salamaktadr. Tarihsel dnceden ve tarihi geliimin dnda kalan milletler ise benliklerini yitirerek tarih sahnesinden silinmektedirler. Baarl olabilmek, tarihi akn ok iyi

anlalmasna ve bu akn kurallarnn hibir zaman unutulmamasna, ilenen hatalarn tekrarlanmamasna ve gerektiinde yeni tedbirler alnmasna baldr. Byle bir anlay, tarihin aktrnn insan ve insan gruplar olduunun bilincine varlmas anlamna gelir.

Gerekten tarihin znesi insann kendisidir. Ne var ki sadece, kendi ahsna, evresine, mensup olduu topluma ve dnyaya kar sorumluluk hissedebilen insanlar tarihin znesi olabilirler. Bu kavray ve bilinten yoksun olanlar ise, tarihin znesi deil nesnesi dier bir ifadeyle malzemeleri haline gelirler; nk bunlar insiyatif sahibi olan dier insanlar veya toplumlar tarafndan kullanlrlar.

Gnmzde dnyadaki deiimler, kitle iletiim aralarnn kullanm alannn inanlmaz llerde artmasyla birlikte ok hzl bir ekilde yaylabilmektedir. lkemiz de bu dnyann bir parasdr. Dnyadaki deiimin dnda kalmak gibi bir lksmzn olmadn biliyoruz, ancak ortaya kan yeni fikir ve bilgilerin pasif alcs konumunda olmamamz gerektiini de srarla belirtmek gerekir. Tarih bilimi ve tarihle ilgili olan bilimlerdeki teorik gelimelerin daha ok Bat dnyasnda ortaya konulduunu ve lkemizde de taraf bulup gelimelerine devam ettiklerini syleyebiliriz. Yine, zellikle sosyal bilimlerde ortaya kan yeni anlaylarn iyi analiz edilip deerlendirilmesi lkemizin bilimsel alanda sergileyecei atlmlarda son derece etkili olacan belirtmek gerekir. Bu balamda tarih ve tarih eitiminin nemi daha ak bir ekilde ortaya kmaktadr. Tarih felsefesi ve tarih biliminde yeni fikir akmlarn olumasnda kendi tarihimizdeki dinamikleri gz nnde bulundurmamz daha doru olacaktr. Tarih ilmiyle ilgili aadaki hususlara deinmek almamz asndan yararl olacaktr.

71

Sosyal bilimler iinde tarih ilmi, ok uzun dnemleri kapsayan bir deneyime sahip olduundan dolay dier sosyal bilimlere bir bakma dayanak olmu ve ok nemli katklarda bulunmutur. Tarihin bu katklarna ramen bizim, mazimizi tam olarak anlayabilmemiz iin dier sosyal bilimlerin verilerine de ihtiya duyduumuz muhakkaktr. rnein, siyasi tarihte bir padiahn, bir kraln ya da bir komutann ruh hali dnem dnem nemli tarihi olaylarda etkili olabilmitir. Will & Ariel Durant (1998, 46) da bu hususa yle deinmektedir:

[Z]aman zaman Churchillinki gibi belagati, bin tmene bedel olabilir; Napolyonunki gibi, strateji ve taktiklerdeki uzak grll, savalar ve kampanyalar kazandrarak devletler kurdurabilir. Eer insanlara ilham vermek iin setii vastalarnda [Hz.] Muhammed gibi bir peygamber ise, onun szleri, yokluk ve mahrumiyet iinde kvranan insanlar, daha nce dnemedikleri azmi vererek, hayret uyandrc g haline getirebilir [Bunlar] saysz sebeplerin tesirleri ve saysz tesirlerin sebepleridirler.

Belirttiimiz bu bilgiler dorultusunda tarih kavramnn, insan faaliyetlerini ve bu faaliyetlerin sonularn, doal olann dnda insan tarafndan gerekletirilmi ve yaratlm bulunan kltrleri ifade ettiini syleyebiliriz.

2.6. Tarih, Tarih retimi ve Tarihi Roman likisi Tarih medeniyetlerin, milletlerin ve milletleri meydana getiren insanlarn gemiidir. Gemite vuku bulan olaylar ve ortaya kan olgular bugnn ekillenmesinde byk paya sahip olduu gibi, gelecein kurulmasnda da byk paya sahiptir. nsanlarn, milletlerin, medeniyetlerin karsna kabilecek hibir olay ya da durum gemiten/tarihten kopuk deildir.

Bu denli etkili ve ok boyutlu bir alan dar kalplar ierisine sktrp, belgelerle, somut birincil ya da ikincil kaynaklarla izah etmek mmkn deildir. Bu durumda tarihsel dncenin oluumuna katk salayacak tm verilerin, tarih retiminde kullanlmas gerektiini dnmekteyiz. Tarih dncesinin oluumuna katk

72

salayacak bir alan olarak edebiyat, edebiyat iinde tarihi roman, tarihin aklanmasnda nemli buluyoruz.

Bu blmde tarih, tarih retimi ile tarihsel romann ilikisiyle ilgili tartmalar zerinde durulacaktr. Bartaya (2007, 34) gre;

Edebiyatn tarihe eilmesi, edebi olarak bir arkeolojik kaz yapmas, o dnemin duygularn yakalamaya ve yeniden retmeye yeterli olmayabilir nk; zellikle de bu tarih, son kuaklarn ortak belleklerinden ok uzakta kalm bir dneme aitse. Zorluk, tarihin olduka belgelenmi fiziki akna karlk, duygusal akn ok az belgelenmi ya da hi belgelenmemi olmasndandr; yazar, duyguyu kurgularken, hayal gcyle btnyle yalnzdr bu yzden.

Biz de edebi rnlerin, birinci elden tarihsel kaynak olarak deerlendirilemeyeceini dnmekle birlikte; edebi eserlerin, zelliklede tarihi romanlarn, tarihsel dncenin oluumunda nemli katklar salayaca kansndayz.

Edebi eserin kurgudan ibaret olduu gereine karlk, tarihsel almalarda da edebi eserlerde olduu gibi, gereklere dayal kurgusal yorumlar bulunmaktadr. kurgulama tarihsel almada bilgi, belge ve tarihinin deneyimine dayandrlsa da gemiin yaplandrlmasnda () doan boluklar tarihinin d gcn kullanarak (Dilek ve Yapc (2005, 116) eksiklikleri tamamladn grmekteyiz.

Kurgulama yazar, okuyucu ve edebi eserde kullanlan malzeme arasnda bir etkileim oluturmaktadr. Yazar, kullanlan tarihi malzeme ve kurgulama ierisinde, bunlarn okuyucu ve okuyucunun deneyimleriyle bulumas ok ynl ve zengin bir etkileime sebep olmaktadr. ()Dngsel olarak devam eden tarihsel yaplandrma sreci her iki taraf iinde geerlidir ve yaratc bir etkinliktir (Dilek ve Yapc, 2005, 116).

Tarihi romann okuyucuyla bulumas noktasnda, yukarda da deindiimiz gibi daha nceden yazar ve malzeme arasnda oluan etkileimin okuyucuyu da kendi dnyasna kattn gryoruz. Okuyucu burada ok youn bir

73

yaplandrma srecini de yaamaktadr. Yazarn yaratsna kendi deneyimleri, siyasi fikirleri, sosyal yaants ve gelecee dair olan umutlar erevesinde yeni bir yarat katmaktadr. Bu yaratc etkinliin eitim ve retim srecinde yeterli lde kullanlamamas byk bir eksiklik olarak grlmelidir. Yaplandrmac eitim felsefesi dorultusunda oluturulan yeni eitim programnda edebiyat ierikli derslerin dnda, Sosyal Bilgiler, Tarih, Corafya ile Vatandalk ve nsan Haklar Eitimi derslerinin de tarih ierikli edebi rnlerle desteklenmesi gerekmektedir. Yukarda deindiimiz gibi yaratclk ve yaplandrma

okuyucunun kendisinde gerekletiinden, edebi rnlerin kullanlmasnda da renci merkeze alnmal ve tarihsel ierikli edebi rnlerin okumas renci tarafndan gerekletirilmeli ve snfla paylalarak deerlendirilmelidir.

Tarihi romanda yazar, tarihsel d gcn ya da tarihsel duyarll kullanmaktadr. Gemite yaam olayla ilgili bilgileri toplayan yazar, belge ve bilgileri birletirip yeni bir kurgu olutururken bo kalan ksmlar ya da belgelenemeyen blmlerle ilgili dncelerini yerletirerek bir btne ulamaktadr. Bylece tarihsel dnce olumakta, eletirel bak as gelitirilmekte ve zm yollar bulunmaya allmaktadr.

Tarihi romanlar hem olan, hem de olmas gerekeni yanstmakta, toplumun neyin zlemini ya da neyde muzdarip olduunu gsterirler. nsanlara hatrlamalar gereken temel unsurlarn altn izerler. Tarihi romanlar, () Trk tarihinde bir devamllk arz eder ve idealletirilmi bir dnyann alg kalplarn yeni nesillere aktarr (irin, 2000, 175).

Bu durumda neyin gerek olduu hususu zihinleri kurcalamaya balar. Cokuna (2007) gre; Tarih, toplumun her hangi bir unsuru olmaktan te, toplumun kimliinin asli unsuru olma zelliinden dolay, nasl ilenirse ilensin, toplum tarafndan ounlukla doru zannedilmekte ve ona gre bir yaklam ortaya konulmaktadr. dealletirilmi bir dnyann alg kalplar, gerein ok tesinde bambaka bir durumun da ifadesi olabilir. Argunah (1990, 25) ise, popler anlamda tarihi roman yazan birok romancnn yeterli tarih bilgisine sahip olmadn

74

belirterek unlar sylemektedir: Tarihin mphemiyetinden faydalanarak ve okuyucularnn zaten fazla bilgiye ihtiya duymadklarna gvenerek basit tarihi macera romanlar yazmlardr. Bu alma asndan nem arz eden, tarihi romann tarih eitimindeki yeri olduundan, bu noktada eitimcilere nemli bir grevin dt hususudur. Tarih retiminden sorumlu kii, edebi eserlerin kullanm durumunda seici bir ynteme bavurmaldr.

irin (2000, 174) yaanlmas arzu edilen bir sre sonra kltre dntnde ite o zaman insanlarn hayatlarn idare eden mekanizma haline gelir diye belirtmektedir. Tarih eitimcisinin rol, gereklerden kopuk, topik siyasi amalarn

gerekletirilmeye allmas olmamal; tarihsel dnceyi edinmi, problem zebilen, hayatta kendi ayaklarnn zerinde durmay baarabilen, gerekle yanl birbirinden ayrabilen zgr bireyler yetitirmek tarih eitimcisinin grevi olmaldr.

Gngr (1993) de tarihi romann yukarda deindiimiz hususuyla ilgili u aklamalar yapmaktadr;

Tarihten byk ahsiyetlerden bahsederken ok defa bir devre adn veren, bir aa damgasn basan, devir deitiren gibi ifadeler kullanrz. Bunlar tasvir sfat olarak kullanl ifadelerdir, ama genellikle yanl bir tarih grn de ima ederler. Bu yanllk ok defa kendi ahsi motiflerimizi bakalarna yaknlatrmaktan ileri gelmektedir. Romanc eserinde, kahramanla kendi ahsn bir tuttuu, yani kendi dncelerini kahramann azndan naklettii iin bu trl hataya yatkn olur. Bu yzden hadisenin sebep safhasnda grlen insanlar kolaylkla neticenin failleri halinde gstermek pek mmkndr. Romanc bizim zihnimizi belli bir kvama getirmeli fakat yaratt potansiyeli kendi eliyle tketmemelidir (Akt.: irin 2000, 176). Tarihi romann bu zellii, tarih eitimi asndan olumsuz bir durum olarak karmza ksa da, eitimde kullanlmas durumunda edebi eserlerin genel zellikleriyle ilgili rencilere n bilgilerin verilmesini nemli buluyoruz. Tarih bilincinden yoksun olan ilkretim ve bazen de ortaretim kurumlarndaki rencilerin, edebi eserlerin genel zelliklerini bilmeden tarihi roman okumas yapmalar bazen istenmeyen durumlarn ortaya kmasna da neden olabilir. Bu

75

durumda romancnn istei dorultusunda rencinin dnceleri ekillendirilebilir. ou zaman gereklerle uyumayan, kurgusal bilgilerin bir szgeten geirilmeden, mukayese edilmeden olduu gibi benimsenmesi zihni bulankla neden olmasnn yan sra tarih dersinin genel amalarna da ulalmada sorun yaratabilmektedir.

Romanc, bizim muhayyilemizi bir kanala sevk edip daralttnda yani kendi olmas gerektiini dnd eyi olanm gibi gsterildiinde tarih hakikaten uzaklap duygusal, hamasi bir alann etkisine bizi kaptrm demektir (irin, 2000, 174).

zimene (2005) gre: Tarihsel roman yazar, her eyden nce kendi bak as ve olaylar yorumlama bilgisi ile bizim bildiimiz bir tarihi yeniden reten bir yorumcu konumundadr. Frerde (2000, 374): Romanlar, gemiin bugnk hissedilen varl ile artk diledii gibi oynayabilirler. Romanlarn ehre, ehirlerin duvarlarna, meydanlarna, sokaklarna istedikleri tarihsel anlamlar yklediklerini ve ehirleri hikayeler ile resimlerle doldurabildiklerini ve tarih bilincinin yanstcs yapabildiklerini syler.

Tarihi iin de bunlar sylemek mmkndr. Carrn tarih yorumdan ibarettir szn tekrar hatrlarsak, gnmz tarih teorisyenlerinin ounun tarihilerin almalarnda yorumun ve gereklere dayandrlm bir kurgulamann yer ald fikrini savunduklarn grrz. Keith Jenkins (1997, 24), tarihin kanlmaz olarak bir kiisel yap olduunu ve tarihiyi bir anlatc belirtir. Tarihi, tarihinin bak asnn da vurumu olarak kaldn syler ve kendisi de kukulu olan dorudan bellekten farkl olarak tarih, baka birilerinin gzlerine ve seslerine dayanr; tarihi, gemiteki olaylarla bizim onlar hakknda okumalarmz arasnda yer alan bir yorumcu vastasyla grdmz belirtir. Dilek ve Yapc (2005, 119) ise, bu durumun baka bir boyutuna da deinmektedir ki; bu da gemiten gnmze kalan tarihsel malzemeye de, malzemeyi oluturan kii veya kurumlarn yorumlarnn kattdr. Yani tarihin malzemesi de bir bakma gemiin plak gerekliini deil kendi gerekliini sunma cretindedir.

76

Yorumsuz tarihin anlamsz olduunu belirten Carr, olgularn ancak tarihilerin onlara bavurmasyla ifade gcne kavuacan syler. Tarihin olgularnn hibir zaman tarihinin nne, olduklar gibi gelmediini; olgular kayt altna alanlarn olduunu ve bize ulaan olgularn kayt tutann zihninden yansdn belirtmektedir. Olgularn yannda belgelerde, kaydedildikleri dnemde, kayt yapanlarn bak alarn yanstmaktadr. Bizim edindiimiz bilgiler, belgeyi oluturan kiinin istedii bilgilerdir. Tarihiler belgeler zerinde almal ve onlar ilemelidirler (Carr, 1978). Buradan hareketle, tarih ve tarih roman arasnda ki tarihi romanda bir tarihsel aratrma sreci yaanmsa- yakn bir ilikinin olduunu syleyebiliriz. Bu dnceyi destekleyen nemli bir tarihide Collingwoodur. Collingwood, tarihi sreci olaylarn birbirini takip etmesinden daha ziyade, olaylarn arkasnda bulunan ve olaylarla dile gelen dnce srelerinden ibaret olduunu syler. Tarihilerin bu dnce srecini aradn ve tarihin aslnda bir dnce tarihi olduunu savunmaktadr (Collingwood, 1990).

Mehmet Ali Klbay (1998, 175) da, edebiyatn tarihi hem oluturduunu, hem yorumladn, hem de yazdn syleyerek kurgu zerinde durmaktadr. Klbay, edebiyatn estetik bir kurgulama olduu n kabulne dayal olarak, estetik kayglar tayan bir tarihiliin de, bilimsel niteliinin yan sra, edebi bir tr olduu ortaya kmaktadr diye belirtir.

Bu anlamda tarihi romanlar, tarihten ok farkl bir alan olarak grmemek gerekir. zellikle konusunu tarihten alan edebi eserler oluturulurken yazar bir tarih aratrmasna girimi ise, bunu bir tarihsel vesika olarak deil ama tarihsel dncenin olumasna katk salayan bir rn olarak deerlendirmek ve kullanmak gerekmektedir. Sadk Tural (1991, 195), tarihi romann u zelliklerine deinmektedir: Tarih romancs, vesikann ortaya koyduu malzemeyi nce renir; sonra kendisine tesir eden unsurlar arasnda semeler yapar; daha sonra da, edebi yaratmann sihri ile onlara can verir. Tural, tarihi romanlarn en nemli zellii olarak, gemi bir hakikate dayanmas n gsterir.

77

Doanda (2000, 140), tarih karsnda romancnn yaanm ile yz yze olduunu, yaanmas mmkn olan ise tarihteki boluklar doldurarak gerekletirdiini syler. Tarihi romann hz ald en nemli nokta da tarihte bulunduu dnlen bu boluklardr.

Kaplan (1978, 304) ise, bu hususta daha temkinli davranmaktadr. Kaplan, tarihi romann teferruat bakmndan tpatp tarihi vakalara uygun olmasn istemek sanatn mahiyetine aykrdr der. Sanat eserinin kendi iinde bir dnyas olduunu ve sanat eserinin bu dorultuda deerlendirilmesi gerektiini belirtir.

Karakla (2000, 358) da romanda, tarihi roman yazarnn olaylarn akn arka plana aldn, ancak olaylarn aknda gerekte var olmayan baz unsurlarnda yaratlabildiini ve tarihi roman yazarnn byle bir hakk olduunu ancak tarihinin olmadn belirtmektedir. Karaklaya gre, tarih, tarihi roman yazmakta olan bir romanc iin zerine kendi yksn oturtabilecei bir platformdur. Tarihi iin ise, yknn tarihin ta kendisi olduunu belirtmektedir. Mete Tunayda (2000, 359) tarihin nesnellik boyutuna deinerek, nesnelliin () var olan olgular doru yanstmak, olmayan eyi sylememek, olan grmezlikten gelmemek art olduunu belirtikten sonra, romancnn ngrlnn bu snrlar iinde var olduunu ve bu snrlara uyulmas gerektiini belirtir.

Dilek ve Yapc (2005, 119 120), tarihi gemie ait eserleri aratrrken, insan davranlarnn bu eserlere olan etkisinin de aratrlmas gerektiini belirterek; tarihilerin entelektel faaliyetlerinin u aamadan olumas gerektiini belirtmektedir:

Birincisi gemiin izlerindeki insan davranlarnn yaratc etkilerini zmektir. Buradan hareketle gemii yaplandrmada karlalan boluklar doldurmak iin tarihinin yapt yaratc d gc etkinlii ise ikinci aamay temsil eder. Tarihi eser her zaman yazarnn edebi slubu onu dier tarihilerden ayran en nemli unsurlardan biridir. Bu da yaratc etkinliin bulunduu entelektel faaliyetin nc aamasdr.

78

Bu anlamda tarih retimi iin tarihsel romanlardan faydalanarak, tarihsel d gcn gelitirmek, rencide eletirel, problemlere zm yollar arayan, yaratc bir tarihsel bak as kazandrlabilir. Goldmann (2005, 24), temelde romann, tarihi boyunca, bir biyografi ve toplumun yaad olaylarn kaydedildii bir gnlk olduunu syler. Byle bir gnln, az ya da ok dnemin toplumunu yansttn grebilmek iin bir sosyolog olmaya gerek olmadn da belirtir.

Dilek (2001, 95) u hususlara deinmektedir;

Tarih, gemii kantlar vastasyla kefeder. Bu deliller tarihsel verilerin (belge ve kalntlarn) tarihiler tarafndan ilenmesiyle oluur. Oysa gemii kefetmekte veya tarihsel gerekleri ortaya karmakta kullandmz bu kantlar daima eksiktir. Gemii zihnimizde yaplandrmak iin tarihsel d gcmz (historical imagination) veya imgelem yeteneimizi kullanrz. Bir bakma tarihsel gereklii ararken delillerin eksikliinden kaynaklanan belirsizlikleri bu ekilde aklamaya alrz. Tarih ve tarihi roman arasndaki ilikiyi bylelikle aklarken, hem edebiyat evrelerinde, hem de tarih ilmiyle uraan bilim adamlarnn kabul ettii ortak bir nokta ortaya kmaktadr. Edebi rnlerin, sanat eseri olmalar dolaysyla gerei yanstp yanstmamada zgr bir alanda hareket ettiini; edebi rnler ierisinde yer alan romann genel anlamda kurgulama rn olduunu herkes kabul etmektedir. Tarih teorisyenlerinin de, zellikle 20. yzyl ve gnmzde yaptklar almalarla, tarihi rnlerde de kurguya yer verildiini belirttiklerini gryoruz. Ancak tarihinin kurgusu gereklere dayanmaktadr. Tarihsel kantlarla tamamlanamayan durumlarn, tarihsel kurguyla akland belirtilmektedir.

Tarihi roman hususunda ise, zellikle tarihilerin daha temkinli davrandklar grlyor. Tarihi roman okuyucusunun, eserde geen her trl olay ve olguyu gerek olarak dnmesi, tarih dncesinin oluma srecinde, tarih ilmi ve tarih retiminin amalarnn dna kmaya sebep olabilir. Bunun yan sra tarihi romann, yazarn ideolojisi, yaam algs, beklentileri dorultusunda ekillendii ve ok geni kitleler tarafndan okunan bu eserlerin, bilinli ve tek tarafl bir

79

ynlendirmeye sebep olabilecei kaygsdr. Bu nedenlerle tarih retiminde kullanlacak edebi eserlerle ilgili eitimcilere de nemli grevler dyor. Eitimcilerin, edebiyat rnleri hakknda bilgi sahibi olmalar ve hangi edebi eserin, eitimin hangi aamasnda okunmas gerektiini bilmeleri gerekmektedir.

Btn bu yorumlar ve tartmalar neticesinde Mehmed Niyazinin eserlerine baktmzda u hususlar karmza kmaktadr. Mehmed Niyazi, tarihi roman yazmadaki amacnn tarihi yeni nesillere sevdirmek olduunu belirtmitir. Tarihi yeni nesillere sevdirerek, yeni nesillerin gemi-bugn ve gelecek balantsn kurmas tarihsel bir bilinlenmeyi ifade etmektedir. Tarihsel bilince sahip bireyler ise hem kendi geliimlerini, hem de toplumlarnn geliimlerini daha salkl bir ekilde gerekletirebilirler.

Mehmed Niyazinin, tarih ve tarih eitimi balamnda, eserlerinin u zellikleri de son derece nem arz etmektedir. Birincisi ele alnan olayn gerek olay olmas, ikincisi ele alnan gerek olayn detayl bir aratrmayla akla kavuturulmas, ncs okuyucuyu kendi iine ekebilecek bir kurgulamaya gidilmesidir. Bundan haraketle Mehmed Niyazi gerek olaylar konu edindiinden tarihle bir ba kurmutur. Yine gerek olaya sadk kalarak bir kurgulamaya gittiinden Mehmed Niyazinin ramanlar tarih retimiyle de ba oluturma olanana sahiptir.

2.7. Tarihi Romanlarn Milli uur Ve Milli Kimliin Olumasndaki Etkisi Yenilenen ilkretim programlarnda, Sosyal Bilgiler programnda, ifade edilen; Trkiye Cumhuriyeti vatanda olarak, vatann ve milletini seven, haklarn bilen ve kullanan, sorumluluklarn yerine getiren, mill bilince sahip bir vatanda olarak yetiir. Genel hedefi ile Trk kltrn ve tarihini oluturan temel ge ve sreleri kavrayarak, mill bilincin olumasn salayan kltrel mirasn korunmas ve gelitirilmesi gerektiini kabul eder(Safran 2005, 16) genel hedefi, milli uurun korunup gelitirilmesi ve milli bilin dorultusunda, milli kimliin

ekillendirilmesini ifade etmektedir. Bu genel hedeflere ulaabilmek iin tarihi

rencilere sevdirmek gerekmektedir. Trkan, (1980, 72) gre: Tarihimiz, kronoloji

80

cetvelleri, hanedan sralamalar, iinden klmaz "Trk devletleri" saymalaryla sevimsiz bir ders haline gelmitir. Trkkan, tarihi romanlar tarihimizi sevdiren bir eitim tarz olabileceini ve tarih sevgisini daha da kkletirebileceini belirtmektedir.

Biz milli bilin dorultusunda, milli kimliin ekillendirilmesini nemli buluyoruz. Milli bilin ve bu dorultuda milli kimliin ekillenmesi byk lde tarih bilincinin olumasna da baldr. Jrn Rusen (1983) tarih bilinciyle ilgili u ifadeleri kullanmaktadr: Tarihte, gemiin salt var oluu, tarih bilincini oluturmaz. Tarih bilincinin tam olarak olumas iin, bugn ve gemi arasnda bilinli bir balant kurulmas yani (tarihsel) anlat olarak tespit edebildiimiz zihinsel faaliyetgerekir(Akt.: Furer 2000, 371). Bu anlamda lkemiz eitim programlarnda ve ders kitaplarnda nemli sorunlar bulunmaktadr. Aksoy ve Kcra (2003, 2448) gre, tarih bilincinin oluabilmesi iin, her eyden nce tarih konular arasnda bir uyumun ve srekliliin olmas gerekir ders kitabnda ve konular arasnda elikiler bulunmamaldr. Okullarda verilen tarih bilgisi ile rencilerin okul d sosyal ortamda kazandklar tarih bilgilerinin rtmemesi de olumsuz bir etken olarak karmza kmaktadr.

almamza konu edindiimiz tarihi romanlar, milli uurun ve milli bilincin olumasnda nemli bir etkiye sahiptir. Trk tarihinde uluslama srecinde, ulusuluk fikirlerinin ekillenip, yaygnlatrlmasnda edebi rnlere sklkla bavurulduunu gryoruz. Trk edebiyatnda tarihi romann ilk rneklerinden saydmz Namk Kemalin Cezmi (1880) adl eserini buna rnek olarak verebiliriz.

Mehmed Niyazi, konuyla ilgili u bilgileri vermektedir:

anakkale Sava, gen nesillere milli uur ve millet olma gururu alamada etkili bir unsurdur. Genlik bu uuru tarihi metinlerden elde edebilir. Fakat roman, hikaye ve iir gibi sanat eserleri genliin milli bir duyarlk kazanmasnda ok daha etkilidir. nk sanat eserleri okuyucuya o atmosferi teneffs ettirir. lmi olarak anakkaleyi anlatrsanz, kuru ve yavan olur. Zaten Necip Fazln

81

gzel bir tehisi var. 400-500 senelik Alman dankln Bismark kurmad der, ondan nce Goethe kurdu!..Burada sanatn gc ortaya kyor (Yazc, 1999). Mehmed Niyazi nin sanat eserlerinin millet olma gurunu yaatmas ve milli uurun olumasndaki etkisine deinirken bir edebiyat olan Hlya Argunah da tarih bilgisinin faydalarna deinmektedir. Argunah (1990, 1), milletin kendi tarihini bilmesi, milli karakterlerini tanmas ve geleceine yn vermesini saladn ifade eder ve bu beraberinde tarih bilgisi ve sevgisini gelitirir. Tarih bilgisi ve sevgisi ise milli uuru dourur. Ziya Gkalpn fikirlerinden yararlanan Mustafa Kemalin yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetinin tarih politikasn belirlerken Trkleri bir btn halinde gren tarih grn ortaya atmas, bu durumun gzel bir rneini oluturmaktadr.

Trk tarihinde edebi rnlerin, milli benlik oluumunda ok etkili olduunu syleyebiliriz. Destanlarla byyen nesillerin, bu destanlardaki ana argmanlar benimsememesi mmkn deildir. Yine Trk tarihinde, tarihi romandan nce, romann ilevlerini gren Dede Korkut Hikayeleri, Cenknameler,

Gazavatnameler, Battalnameler, Danimentnameler ve Saltuknameler milli duygularn nesilden nesile aktarlmasnda ve bugnk milletimizin gl z deerleriyle dnyada kendini var etmesinde nemli bir paya sahiptirler.

Timura (1991, 194) gre: Modern roman, burjuvazinin douu, ehir hayatnn karmaklamas ve rf ve adetlerin deimesiyle ortaya kmtr. Ayn dnem ulusal akmlarn ve ulusal kimlik araylarnn balad bir dnemdir. Bu durumu Avrupada daha iyi gzlemleyebilmekteyiz. Lukacs dhil birok edebiyat Batda tarihi romann ortaya knda milli kayglarn etkili olduunu belirtmektedir.

Millet olma aamasnda nemli bir ilev yklenen tarihi romanda, karakterlerde de kavimden millete gei srecinde bir farklln ortaya ktn gryoruz. slamiyetten nce yani kavim devrinde, edebi eserlerde Bilge (kut), Alp (g), lgl (ksmet) tiplerinin slamiyetle birlikte yerini Veli, Ahi ve Gazi gibi tiplere braktn gryoruz. Kavim devri, kendisinden sonra gelen mmet devrinde yeni

82

bir mahiyet kazanarak devam etmitir(irin, 2000, 173). slamiyet dneminde kavim devrinin Bilgesi Veliye, Alp Gaziye, lgls Ahiye dnmtr. Millet devrinde ise belirttiimiz bu tiplerin dnem ve dnce deiiklii dorultusunda yeni bir ekle brndklerini grebiliyoruz. Alp ve Gazi tipleri, millet devrinde Vatanperver olarak karmza karken; Veli tipinin ise Aydn tipine dntn syleyebiliriz (irin 2000).

almamzda tekrarlarla zerinde durduumuz nemli hususlardan biri, tarihe yaklammzdr. zellikle tarih eitiminde, tutarl konu btnlnn olmamas, abartl bir takm sylemlere yer verilmesi, sadece siyasal ierikli konularn ideolojik bir dorultuda programlara yerletirilmesi tarih bilincinin olumasna engel tekil eder. Tarih bilincinden yoksun kiilikler gemiin belirleyici roln gremezler. Bu durumda kiiler bireysel yaamlarnda bir srklenmenin iine girmekten ve egemen siyasal ya da kltrel erkin ynlendirmesi dorultusunda hareket etmekten kendilerini kurtaramazlar. Bir btn halinde dndmzde ise, tarih bilincinden yoksun bu tarz kiilerin oluturduu milletlerde milli bilinten ya yoksundurlar ya da temelsiz bir milliyetilikle nalana karlar. Bu durumda da kiilerde olduu gibi milletler de, ulusal belirleyicilerin tesinde, uluslar aras bir takm glerin denetim ve ynlendirmelerinden kendini koruyamazlar. (Karaku, 2000, 66) edebiyatn genlerimizin hem kendilerini tanmasn, hem dnce ufuklarnn genilemesini, hem de milli kimlik kazanmas bakmndan son derece nemli olduunu dile getirmektedir. nsanlar edebiyat eserlerinde kendi milletinin zelliklerini bulur, tanr, benimser; ok sayda dnce/yarg kalplar bulur, beenir yeni ufuklar kazanr; tarihten izler bulur, Trk'n karakteristik vasflarn renir.

Bu nedenle tarih eitiminde kullanlacak materyallerin iyi tahlil edilebilmesi, doru zamanda ve eitim seviyesine uygun olmas da gz nnde bulundurularak seilmelidir. Tarihi romanlarn da eitimde kullanlmasnda bu hususa dikkat edilmelidir. Tarih eitimcisinin, konuyla ilgili bilgi sahibi olmas nemlidir. irine (2000, 176) gre, kahramanlar daima gerekte olduklarndan daha farkldrlar. Tarihi insanla, kahraman insan ayn kiiler deildir. Tarihi kiiyi

kahramanlatrdmzda aslnda kendi olmasn istediimiz iyi hasletleri ona

83

ykleriz. Tarihin yazarn hayalindeki insan ve toplum iin idealize edilmesi, ocuun Trk tarihinin milli kahramanlaryla srekli olarak zdelemesi araclyla, otoriteryenlik nveleriyle norm otoriteryenlii arasnda kpry yaratan, destan kahramanlara dayanan bir kltrn zel ieriidir. Romantik ve ideolojik eserlerde, ocuklar eitmek ve istenilen dorultuda ona bir kimlik kazandrma, devletin kurtuluu olarak grlebilmitir.

ocuk bilirli bir deerler sistemi ve ideolojiyi, kahramanlar araclyla sorgusuz sualsiz kabullenir, kendine mal eder, yetikin olunca da ocukluundaki ballklarn srdrmesi, gerek dzen gleri, gerekse de muhalefetin eitli gleri, ocuklardaki bu karakteristik zellii krkler ve smrrler (irin, 2000, 177). Yukarda da deindiimiz gibi tarih bilincinin olumas noktasnda ve tarihi bilginin gereki bir ekilde deerlendirilmesinde bu tarz edebi eserlerin kullanlmasnda daha dikkatli davranlmal ve eer eserde, eserin edebi ve kurgusal ynyle ilgili bilgi verilmemise, eitimcinin bu dorultuda rencilere bilgi aktarmas gerekir. Bylece renciler, edebi eserde yazlanlarn tamamen doru olmadn bilecekler ve mukayese etme becerisini gelitirebilirler. Ancak yaplan bir aratrmaya gre

retmenlerin tarihsel roman ve bu romanlarn tarih eitiminde kullanlmasyla ilgili yeterli bilgiye sahip olmadklar ortaya kmaktadr. Bu durumda retmenlerin rencilere tarihsel roman nerememelerinin nedenleri, hem retmenlerin Trkiyedeki tarihsel roman potansiyelinden habersiz olmalarna hem de bir retim materyali olarak tarihsel romanlardan nasl yararlanlmas gerektiini bilmemeleri (imek, 2006) olarak ortaya kmaktadr. lkemizde tarihi romann geliimini aktarrken belirttiimiz gibi merutiyet ve sonrasnda tarihi romanlara milli uur ve milli kimlik kazandrma arac olma ilevi yklenmitir. Ouzbaaran (2000), Namk Kemalin tarih ierikli eserlerinde, vatan ve millet sevgisini, hrriyeti, insanl, iradenin gcn, tarihi bilinci ve sevgisini, yce deerler iin her trl fedakarlkta bulunmay, mertlii, yiitlii ve kahramanl tema olarak setiini belirtmektedir. Bu ekilde milli edebiyatn milli kimlik oluturulmasnda nemli bir ara olduu bir kez daha vurgulanmaktadr. Milli

84

kimliin ne gibi zelliklere sahip olduunu da burada belirtmeyi gerekli gryoruz. Anthony D. Smith (1994), milli kimliin zelliklerini yle sralamaktadr:

1. Tarihi bir toprak/lke, ya da yurt 2. Ortak mitler ve tarihi bellek 3. Ortak bir kitlesel kamu kltr 4. Topluluun btn fertleri iin geerli hak ve devler 5. Topluluk fertlerinin lke zerinde serbest hareket etme imkanna sahip olduu ortak bir ekonomi(Akt.: Doan, 2000, 145).

Milli kimlii belirten bu zelliklerin bireyler tarafndan benimsenmesinde edebi eserler etkili olabilir. rnein tarihi romanlar, orta retimde (lise) okuyan ergenlik dnemindeki genlerin ulusal bir tarih bilinci kazanmalar iin etkili birer aratr. Tarihsel romanlar; genlerin ders dnda baz toplumsal deerleri kazanmalarnda, ulusal bir tarih bilincine ulamalarnda, tarihi elenceli bir biimde renmelerinde nemli bir ileve sahiptir (imek, 2006, 2).

2.8. Tarih retiminde Tarihi Romanlarn Kullanlmas Bugne kadar yaplan almalarda, yaptmz gzlemlerde tarih eitimiyle ilgili nemli baz tutumlarn gelitiini tespit edebiliyoruz. Tarih eitimi genel olarak skc, yaamla balar olmayan, kuru bilgi ynndan ibaret olduu ve snavlarn gemek iin ezberlenen daha sonra unutulan bir alan olarak alglana gelmitir. Eitim retim aamasnda rencilerde tarihe olan merakn az olmasna ramen, eitimini tamamlam olan yetikinlerde ise tarihe olan merakn ciddi bir ekilde ortaya ktn grebilmekteyiz. Yetikin kitlenin bavurduu kaynak olarak, tarihi romanlarn bata geldiini ve tarihi romanlardaki bilgilerin ise kesin doru olduu fikri olumaktadr. Tunay (2000, 5), Romancnn kt bir oyun oynamas ok daha nemli, nk ortaokulda okuduu tarihi herkes unutuyor, ama romanda okuduu ta gibi salam kalyor diye belirtir. Bu almada bizim savunduumuz tarihi romanlarn tarih retiminde kullanlarak, tarihsel dncenin gelimesine katk salamas, mukayese imknnn olumas vb. gibidir. Tarihsel ierikli edebi

85

eserlerde, eserde geen olaylarn bir kurgulama rn olduunun belirtilmesi de, yanl anlalmalarn nne geebilmek adna, tarihilerin nerileri arasnda yer almaktadr.

Tarih eitiminin nemli amalar arasnda, bireylerin problem zme becerisini gelitirmei gryoruz. Problem zme, ok ynl yeteneklerimizi, tutum ve deerlerimizi gelitirerek bugn karlatmz problemleri zmenin yan sra, ilerde karlaabileceimiz problemlere yntem bulma bu yntemler dorultusunda zm yollar gelitirmeyi ve bu zm yollarn da toplum ve bireylerin hizmetine sunmay gerektirir. Tarih retiminde gemi, bugn ve gelecek balantsn kurarak tarih bilincini gelitirebilmek iin tarih eitiminde bu tr bir problem zme yaklamn gerekli klmaktadr (Payko, 2000, 2-3). Dolaysyla insann btnlne uygun olarak, rencinin her ynden geliimini salamak duyusal, bilisel ve psikomotor ynden, eitim srecinin temel amalarndandr.

Vella (2001) da, bu dncelere paralel bir ekilde tarih eitimiyle ilgili u hususlar dile getirmektedir:

Eer tarih, temelde geerli yorumlar vermekle ilgiliyse, tarih dersinde, rencilere tarihsel materyali zmlemede ve yorumlamada yardm edecek becerileri kazandrma zerine odaklanmas gerektii tartlmaldr. Eer biz tarihi bir olgudan sonra dier olgu ile snrlarsak, tarih retiminin en nemli hedefini kaybetmi olacaz. stelik bir kiinin belleinde tutabilecei olgu says snrldr. Becerilere ilikin durum farkldr. Bir kez beceri renilince, gelecekte farkl durumlar iin de kullanlabilir.

Bizce edebi rnlerin, tarih retiminde kullanlmas bu amaca hizmet edecek ve bireylerde duyusal ve zellikle bilisel ynden geliimini salayacaktr.

Eitim kurumlarnda okutulan tarih ders kitaplarn incelediimizde, ezberci bir yaklamla, aynnn tekrarna dayal ve siyasi tarih younluklu olduunu grmekteyiz. Tarih bilinci ve ulusal kltr uuru kazandrmak iin topik ve ar deer yargs tayan bilgilerden vazgeilerek tarih kendi gereklii iinde deerlendirilmelidir(Aksoy ve Kcr, 2003, 2449). Her ne kadar ama, ulusal ve

86

milli deerlerle kltrn aktarlmas ile Trk toplumunun deerlerinin farknda olmaksa da, bu dorultuda oluturulmu programlar uygulamada yeterli verimi salayamamtr, diye dnyoruz.

Siyasal ve ulusal Trk Tarihi nitelerinden oluan tarih programlar, sosyal tarihimizi ihmal ederek rencilerin Trk toplumuna yabanclamasna ve Bat kltr deerlerinin benimsemesine sebep olmutur. Bylece, Trk kltrnn zgn eleri arka planda kalmtr. Dileke (2001, 8) gre; Tarih, genellikle, okullarda sorgulanmayan, eletirisi yaplmayan ve deimeyen dorular manzumesi olarak okutulur. Dilekin tarih eitimiyle igili bu tespitine bal olarak Taner Timur romanlarn nemini u ekilde aklamaktadr. Timur (2002, 12), Tarihi ve kamu gzlemcileri eserlerini siyasal hayatla snrl tutuklarn, romanclarmzn ise, topluma daha geni adan bakabildiklerini gerek rf ve adetlerdeki, gerekse Braudelin 'maddi uygarlk' dedii karmak btnlkteki evrimi daha iyi anlamamza yardmc olduklarn belirtir. (ztrk- Otluolu, 2002, 127) ise, tarihi romanlarn, olaylarn getii dnemin sosyal, ekonomik, kltrel ve siyasi koullar hakknda nemli ipular verdiini belirtirler. Bu nedenle tarihi romanlarn, tarih derslerinde kullanlabilecek edebi rnler olduunu belirtirler.

imekte (2006, 69), tarihi ile romancnn durumunu u ekilde aktarmaktadr: Tarihi olaylarn fotorafn ekerken tarihsel roman yazar kendi ifadesi ve yorumuyla tarihsel kii, olay ya da olgulara ilikin bir resim izer. izilen resimde sanatnn slubu ve yorumu ok belirgin olarak kendini hissettirir. ekilen fotorafta ise, her ne kadar geree en yakn bir grnt salanm gibi grnse ya da fotorafn gerei bir aynadaki grnt gibi yanstt dnlse de, netice itibaryla fotorafnn seiminin, felsefesinin, dnyaya baknn ve olay alglaynn esere yansmas sz konusudur. Dolaysyla, tarih yazm ve kurmaca anlatlar arasndaki en byk farklln, onlarn yorumsal yapsnda, epistemolojik konumlarnda ve gemii kendilerine zg biimde nasl kavramsallatrdklarnda bulunduundan bahsedilebilir.

Tarih bilgilerini ykleme, ezberletme yerine evrensel bir tarih anlay ve tarih bilinci oluturma abalarnn n plana kmas salanabilmelidir. Tarihi

87

konular arasndaki tutarszlklar ve yanllarn yannda tarihi dz bir izgi gibi veya sadece beyaz ya da siyah olarak deerlendirmek(Aksoy ve Kcr, 2003, 2445) tarih bilincinin olumasn engellemektedir. Aksoy ve Kcra gre, Bu anlayn sonucu olarak tarih kutsallatrlm, ya yok farz edilmi veya olduu gibi deil de olmas gerektii gibi yazlmtr.

Tarih, renciyi gemie hapsetmemelidir. Tarih eitimiyle, rencide tarih bilinci gelitirilmeli, yaad an farknda olan, kendi zgn kltr deerlerini yaayabilen ve medeniyetleri karlatrp uyum salayabilme yeteneini gelitirebilmeli; kiide dnce, yaratclk, kavrama gibi

yeteneklerini de gelitirebilmelidir. Tekeli (2000, 14), u hususlar dile getirmektedir:

Tarih bilincinin bireyin gelecee yneliminde ona sorumluluk ykledii saptamas yapmamz, bizi, bireyin toplum iinde bulunduu gereini hesaba katmas noktasna getirmektedir. Birey, topluluk iinde var olmaktadr. Yaam deneyini bu topluluun yesi olarak srdrmektedir. Bu nedenle bugn alglamas, gemii yorumlamas ve gelecee ynelimine ilikin anlatsn kurgularken, bu kurgunun en nemli elerinden biri, kendisini bir yesi olarak bildii toplulua ilikin alglamalarn, yorumlarn ve beklentileri olutururken, bir dieri de, bu toplulukla kendisi arasndaki ilikinin niteliine ve kendisine ykledii sorumlulua ilikin bak olacaktr. Bu ekilde sorumluluk sahibi bireylerin yetimesi, sosyal bilimler ve tarihin ok nemli ilevlerine dikkatimizi ekmektedir. Sosyolojinin, edebiyatn, sanatn verileriyle zenginletirilmi, mazinin kavranmasn salayp, bugnn

deerlendirilmesi ve geleciin kurulmas hususlarn ihtiva eden, yaratc ve eletirel bir bak as kazandrabilecek, bilimsel kayglar da gden tarih programlarna ihtiya vardr.

Bu anlamda tarihi romanlarn, tarih eitimine nemli katk salayacan syleyebiliriz. Semih Gmte (1999, 21), tarihilerin belgelerle, tarih bilincinin verdii imknlarla maziye yaplan yolculuk srasnda temizledii denmi talar

88

birde tarihsel roman yazarnn parlattn ve tozlarn yerine rengrenk tozlar serptiini, siyah beyaz grnen tarihi renklendirdiini syler. Tarihi romanda bizimde beklediimiz bundan farkl deildir.

Sosyal bilimleri genel olarak bir btn kabul etmek gerekmektedir. Biz hayat paralara blerek, farkl zamanlarda farkl paralar yaamyoruz. Oysa gnmzde zellikle de eitim-retim aamasnda sosyal bilimler arasnda bir uurumun oluturulduunu sylemek yanl olmaz. Okullarda sosyal bilimler iinde yer olan alt alanlarn birbirleriyle balant kuramadn ve rencilerde bu durum, sosyal bilimlerin ok farkl alanlar olduu algsnn gelimesine neden olmutur. Bilimi tarihsiz klarak her bir alan kendi snrlar iine hapseden, bir btnlk balamnda ele almayan bugnn belirleyici anlaynn doru olmad kansndayz. Kuryele (2006) gre, Bilimin, kltrle, siyasal ve ekonomik kararlarla, yasam tarzlar ve seimleriyle yakndan ilikisi var. Tm bunlar; iyi/kt, doru/yanl, olumlu/olumsuz gibi pozitivist ikilemlerle aklayamayz. Bilime tarihsel deerlerini vermek iin, bilimin dier btn insan etkinlikleriyle olan ilikilerini aa karmak gerekiyor. Mills (2000, 168169) sosyal bilimler asndan u deerlendirmeleri yapmaktadr;

(1) Sosyal aratrmann her aamasn rasyonalize ve standardize etmekle, soyutlanm deneyimcilik tr entelektel ilemlerin kendileri de brokratik birer ilem olmaktadr. (2) Bu ilemler, insana ilikin incelemelerin, genellikle kolektif ve sistemli bir biimde, aratrma kurumlar, aratrma kurulular soyutlanm deneyimciliin ok iyi uyumlad brokratik rgtler iinde yaplmasna yol am; baka hibir amac olmasa bile, srf etkinlik ve verimlilik amacyla aratrma ilemlerini, ancak byk bir irketin muhasebe servislerinde grlebilecek derecede rutinletirmi bulunmaktadr. Tarih retiminde farkl materyallere yer vermek, tarihsel, eletirel ve problem zmeye ynelik bir anlayn yerlemesi noktasnda zorunlu grlmektedir. Bu materyaller iinde romann, zelde tarihsel romann tarih retiminde etkin kullanlmas, sosyal bilimlerin bir btn halinde alglanmas ve yaamn da bu dorultuda ekillenmesini salayacak, bireylerin ufkunu geniletecek, sosyal ve

89

kltrel duyarll artracak, milli deerlerin renip gelitirilmesi ve evrensel deerlerinde benimsenmesini salayacaktr. Millse (2000,235) gre:

Tarihsel almalara nem vermekle sadece toplumsal yaplarn nemini kavrayabilme ansmz artrmakla da kalmayz; tek bir toplumu bile, tek bir toplumun tek bir sorununu, stelik sorunu durgun halinde bile anlayp aklayabilmemiz tarihsel materyalleri kullanmamz gerektirir. Tarih eitiminde, yukarda da deindiimiz gibi nemli hususlardan biride, rencilerde problem zme becerisinin gelitirilmesidir. Problem zmeden kastettiimiz sadece yaanlan anla ilgili bir husus deil, gelecekte

karlaacamz sorunlara da yntemler bulma ve bu yntemleri toplumun hizmetine sunabilmeyle ilgilidir. Peki, bu nasl baarlabilir? Elbette ki, tarih bilinci kazanm bireylerle, nk tarih eitimiyle tarih bilinci edinmi olan renciler gemi, yaanlan an ve gelecek arasnda balant kurabilmektedirler. Bilisel ynden geliip, bu balantlar kurabilen kii, toplumda sorumluluk sahibi olduunu da bilerek sorunlara zm yollar bulabilecektir. Ancak, eletirel ve yaratc dnceden yoksun bir ekilde hazrlanm tarih programlar bireyde problem zme becerisini gelitiremezler.

zellikle sorun 20. yzyl tarihi olunca, eitim programlarn gelitiren programclar ve tarihilerin kafalar iyice karmaktadr. nk bu yzyl, kendisinden nce grlmemi derecede byk ve ok sayda gelimenin ba gsterdii bir yzyl olmutur. Biz tarih eitimcilerini ilgilendiren husus ise, inanlmaz sayda ok belgenin mevcudiyetidir ki bunlarn nasl tasnif edilecei ve hangi dorultuda ders kitaplarna yanstlaca bir muammadr. Bu durumda sosyal tarihin nemi daha da n plana kmaktadr. Tarih derslerinin sadece siyasi tarihten olumad, toplumsal, edebi, kltrel, ekonomik ve teknolojik gelimelerin de insanlar ve uluslar zerinde son derece etkili olduu ortaya kmaktadr. Stradling (2003, XII-XIII) bu hususta unlara deinmektedir:

Tarih retmeni rencisine yle bir ekilde yardmc olmaldr ki, renci hem yzyla ilikin tutarl bir genel bak kazanarak olaylarn geni kronolojik akn kavrayabilsin, hem de

90

grnte ayr gibi duran siyasal, sosyal, ekonomik, kltrel ve entelektel gelimelerin birbirini nasl etkilediklerini ve aralarndaki olas bamllk ilikilerini grebilsin.

nsann

kendi

tecrbelerini

yeni

kuaklara

aktarmada

hep

bir

arada

kullanlagelmi olan edebiyat ile tarih arasndaki ban korunup, bu hususta yeni almlarn yaplmas tarih retimi asndan nem arz etmektedir. lber Ortayl (2001) Avrupa iin u tespitlerde bulunuyor;

() Yal kta, asrlk birikimini, byk tarihilerinin mirasn tarih aratrmaclnn skc monografileri araclyla deil de, popler kolay okunur romanlarla kitleye aktarma yolunu seti ve bunu ok da iyi yapyor. Bylelikle tarih bilgisi okullardan sonra ve onlarn dnda kitleye szacak bir yol buluyor. Tarih retiminde yazl kaynak niteliinde olan tarihi romanlar zerinde younlaan almalarla, renciler kilit tarihsel kavramlar uygulama, romann anlatt dnemle duygudalk gerekletirme, bilgileri analiz ederek

yorumlama, karsamalarda bulunma ve benimsenmi anlatyla ya da aklamayla karlatrp test edebilecek sonulara ulama abasna girerler( Stradling, 2003, 212).

Daha ncede bahsettiimiz gibi, on dokuzuncu yzylda pozitivizmin, bilimin paradigmas haline gelmesi ve dnyadaki bilim evreleri tarafndan genel kabul grmesi, tarihi de etkileyerek, tarihin pozitif bir bilim haline gelmesini salamtr. Destanlar, menkbeler, gazavatnameler, cenknamelerde anlatlan efsanevi, hayali hadiselerin yerini edebiyatta tarihi roman almtr. Pozitivizmle birlikte tarih belgelere dayanan, olaylar ve tarihlerin kronolojisi mahiyetini almtr. Bu durum tarihi romann ortaya kmasnda etkili olsa da, tarihi roman ou zaman pozitivizme dayal bir noktadan sapmtr. Tarihsel romann snf ortamna tanarak tarih retiminde, tarihsel materyal olarak kullanlmas pozitivizmin kat kurallarnn yava yava kalkt bu dnemde, yaplandrmac retim yaklamna uygun bir yntemin

kullanlmasn ifade eder. Snfta etkin tarihsel d gcnn kullanld,

91

gemiin daha anlaml hale getirildii ve sklgan olmayan bir ders ortamnn salanmas tarihsel dncenin edinilmesinde son derece nem arz etmektedir.

Samim Kocagz (1976) yle der;

Temelsiz bina olmaz. Cumhuriyetimizin tarihsel temellerini sadece tarih kitaplarnda brakrsak, kupkuru kalrz. Sanatn birok yn vardr. Bir yn de gelecei atlm iin toplumun ve insann duygularn ayakta tutmak, gemie dayanarak gelecei aramaktr(Akt. Argunah,1990, 13).

Tarih retiminde materyal olarak kullanlabilecek olan tarihi romanlarda yazarlar, dnle bugn arasnda balantlar kurarlar ve kurulan bu balantlarla gelecee de k tutarlar. Milletin, milli deerlerini renmesi ve yaamnda uygulamaya devam etmesiyle milli uur da canl kalacaktr. imekte (2006), Tarihsel roman, zellikle orta retimde (lise) okuyan ergenlik dnemindeki genlerin, ulusal bir tarih bilinci kazanmalar iin etkili bir aratr diye belirtmektedir.

Szn

ettiimiz

bu

deerler

ve

milli

uur

kuru

tarih

bilgisiyle

salanamamaktadr. Ezberci bir yntemle aktarlan tarihi bilgiler, rencilerin ilgisinden uzaktr. Ayn zamanda zihinsel bir sre olan renmeyle de uyum iinde deildir. nk kii duyular araclyla ald verileri anlamlandrd oranda renebilmektedir. Ravitchde (1989, 89-91) tarihin bugnk retim eklinin skc olduunu belirtmektedir. Tarih snflarnda tarihi romanlarn kullanm; rencilerin baka zaman ve yerle aralarnda bir ba kurulmasna neden olur. Tarihi romanlar tarihi renmenin - tek yolu deildir, fakat ok iyi bir yoludur (Akt.: ztrk 2002, 88).

Moffatta (1957, 157) gre de;

Tarihi roman tarihin anlalmasna yardm eder. Tarihi olaylara dayanan iyi bir romann byk bir retim kabiliyeti vardr. nk hikaye ocuun alaka ve dikkatini toplayabilir. Tarihi roman olaylara derinlik ve mana verir. Mazinin birok ksmlarna renk, scaklk ve

92

hakikat ilave eder. Tarihe kar hakiki bir merak uyandrr. Tarihi romanlar sadece zevk ve vakit geirmek iin bile okunuyor olsa salam tarihi bilgiler verirler. zimen (2005) de, tarihi romann bilgi verirken ayn zamanda zevk de verdiini u szleriyle ifade etmektedir:

Tarihi okumann en keyifli ynlerinden birisi de, btn byk olaylar olup biterken, kyda kede olaylardan ok da uzak olmayan insanlarn hikyeleri. Tarihi o duygu ya da o bak as ile anlatmak, her eyden nce bu tre ilgi duyan okuyucular iin, hem ok eitici, hem retici hem de keyif verici bir oyun duygusu uyandryor. Tarih retiminde renci, tarihsel malzemeyle etkileim ierisinde olmaldr. almamza konu edindiimiz tarihsel roman, renciyi kendi iine ekerek olayn yaand dneme gelimesine gtrmekte, tarihsel dncenin ve dnce katkda bulunmaktadr. renci tarihi roman

becerilerinin

okumasn gerekletirirken, kronolojiye dayal bilgiler edinmekten ok yukarda Carr ve Collingwoodun deindiini belirttiimiz hususlar n alana kmaktadr. Yani renci, tarihi yorumlayabilmekte ve olaylarn arkasndaki dnceyi kefetmektedir.

Korat (2001) ise, tarihi romanla ilgili u eletiride bulunmaktadr:

Tarihi "insanlatrp", edebiyat slatrnca ortaya "halk tipi" tarih romanlar kyor; yazar "amacna" okur da "aracna" kavuuyor. Elli yl nce tarihi yalnzca menkbelerle "zihninde canlandran", gemii ancak halk edebiyatnn destan formu iinde kavrayabilen halkmz, imdi tarihi yalnzca roman formu iinde renebiliyor. renme zihinsel bir sretir. Roman okuyucusu da zihinsel bir etkinlik ierisinde olduundan, yksek dzeyde ve anlaml bir renme

gereklemektedir. Tarih retiminde tarihi romann kullanlmasyla renciye, zihinsel bir srece katlma frsat verilmi olacak; ayn zamanda renci tarihi romandaki konunun getii dnemin insan gibi dnmekle, tarihsel imgelem ve tarihsel duygudalk (empati) gerekletirmektedir. Tarihsel duyarllk,

93

olaylara gnmz bak asndan deil, gemiin iinde bulunduu artlar asndan bakmay gerektirir (Dilek, 2001, 87) diye belirtilmektedir.

Tarih eitiminde, tarihsel roman kullanmak okullarda interdisipliner bir yaklamn da uygulanmasna zemin hazrlayacaktr. Ataya (2000,158) gre, interdisipliner yaklam, deiik bilgi alanlar arasndaki ilikileri vurgulayan bir yaklam ve retim tarzdr. nterdisipliner yaklamn eitim- retimde kullanlmas yukarda deindiimiz sosyal bilimler arasndaki kopukluu bir nebze de olsa giderebileceine inanyoruz. Tabi ki sadece tarih ve edebiyat arasnda kurulabilecek bir korelasyon (ilgileim) yeterli olmayacaktr. Ancak almamzn konu alannn dna kmamak adna, bu hususa deinilmeyecektir.

2.8.1. Tarihi Romanlarn Tarih retiminde Kullanlmasna Dair Pedagojik Yaklamlar

2.8.1.1. Rousseau ve Deweynin Yaklam

Rousseauya gre, eitimin amac tabii bir insan yetitirmektir. Doal insan kendi iinde birlik ve btnlk gsterir. Rousseaunun eitimle ilgili yazd en nemli eser Emiledir. Bu eserde Emile adl ocuun, kklnden yirmi bir yana kadar eitimciyle olan yaamna ve eitimine deinilmektedir. Bu eserde bireyci bir eitim modelinin sunulduunu gryoruz. Rousseauya gre, eitim u grevleri yklenmelidir: 1. Tabiatn geliim yoluna engel olarak ortaya kan her eyi ortadan kaldrmak, 2. Eitimde geleneksel bask metoduna son verilmelidir, 3. ocuklar kk yatan itibaren meslek iin deil, bir insan olarak yetitirilmelidir, 4. Eitim ocuun geliim dzeyine uygun olmaldr,

94

5. nsan bedensel yeteneklerinden balayarak, duyusal, duygusal, zihinsel ve sosyal yetenekleri ile bir btn olarak yetitirilmelidir (Ayta, 1998, 188190).

Ata (2000, 159), konuyla ilgili u bilgileri aktarmaktadr: 19. yzyln sonu ve 20. yzyln banda Daniel Defoe tarafndan yazlm Robinson Kruze (1719) roman etrafnda bir eitim bilim tartmas ile karlamaktayz. rnein, Rousseau, Emile (1762) adl kitabnda La Fontaine'nin Fabllarnn ocuk iin uygun olmadn dnrken, Robinson Kruze'yi ocuklara okutmann nemini vurgulamaktayd. Benzer ekilde Alman pedagog Herbart da ayn tavr sergiledi. 1864'de, Tarihi Ltf de Robinson Kruze adl kitab Trke'ye evirmitir.

Ziya Paa, Rousseaunun Emile adl kitabnn evrisini 1871'de tamamlayarak yle der: Bu kitap, o tarihe kadar sregelen terbiye yntemlerini tamamen deitirmi ve 80 100 senedir Avrupann ilerlemesine neden olduu halde henz dilimize evrilmemitir. Emiledeki deerli bilgilerin iimize ok yarayacan da belirtmektedir (Akyz, 2004, 181).

John Dewey, Trk eitim tarihinde etkili olmu nemli bir dnrdr. Ona gre, renci aktif olmaldr. lenen konularn rencilerin yaamlaryla ilikili olmas gerektiini belirtmektedir. rencinin dorudan tarihi eserlerle karlatrmann daha doru olduunu savunmutur.

Dewey' e gre, Herbart Okulu'nun ilkretim programlarnda tarih dersinin zenginlemesi konusunda pek ok yardm olmakla beraber, Tarih ile Edebiyat arasndaki ilikiyi abarttlar. Amerikan'nn Kolonizasyon tarihi ile Defoe'nin Robinson Kruzesi bir derece " tez " itibaryle birbirinin ayndr. Her ikisi de olgun bir uygarla sahip iken, birden bire srf kendi kuvvetine dayanmak suretiyle ilenmemi bir doa ile mcadele etmek zorunda kalm insan temsil eder. Dewey'e gre, Robinson Kruze'yi ilkretim 3. Snf ve 4. Snf ocuklarnn ders programna koymak arabay beygirin nne koymak gibi bir eydir. Burada Dewey u soruyu sormaktadr; " Niin ocua daha canl ve etkisi daha byk olan ve devaml olan gerei vermiyoruz?" Ona gre, Robinson Kruze'yi okutmak yerine, ocuklarn dzeyinde yazlm tarih-ncesi alara ilikin olarak

95

insanlarn nasl ilerlediini gerek hayattan yola karak gstermek daha anlamldr (Ata, 2000, 159-160).

Deweynin tarih program aamadan olumaktadr: 1. ocuu muhtelif itimai problemlerden haberdar etmek ve bunlar sezdirmek iin sade ve genel bir tarih, 2. Mahalli artlarn bir kavme has muayyen faaliyetlerin mutalas, 3. Kronolojik bir genel tarih (ztrk, 2002; Baymur, 1964)

Dewey'e gre, Tarih renmede asl olan, insancl balant ve ilikileri tanyabilme gcn edinmedir. Gemiin bilgisi, bugn anlamada anahtar olduu iin tarih retilmelidir. Gemi, gnmz tarihidir. Daha da nemlisi, tarih, bir tarihi iin ne olursa olsun, eitimci iin aracsz bir sosyoloji olmaldr (Akt.: Ata, 1998). Kemal Kayann, Erich Andraesstan dilimize evirdii tarih fikrinin gelimesine dair makale serisi daha sonraki dnemleri etkilemitir. Eric Andraessne gre; 3-7 yandaki ocuklar masal ya kademesinde bulunur. Bu yalardaki ocuklar zellikle kahramanlk, doa ve hayvan masallarndan, yklerinden zevk alrlar. 8-12 ya aras ocuklar ikinci aamada bulunurlar. Robinson Kruze bu ya iin karakteristik bir hikayedir. Bu dneme Robinson ya olarak ta adlandrlr. Robinson yandaki ocuklarda byk bir okuma itihas mevcuttur (Baymur, 1964, 2528; Gleryz, 2002, 214).

2.8.1.2. Smith, Monson ve Dobsonnun Yaklamlar

Smith, Monson ve Dobsonnun, ilkretim snflarnda tarihi romanlarn kullanlmas yntemi ile okuma yetenekleri ve sosyal bilgiler dersi ieriklerinin

btnletirilmesini pozitif bir birleik alma olarak grmektedirler. Birleik alma programlar 21.yzylda rencilerin deien ihtiyalarn karlamak iin ilkretim mfredat programlarnn tm safhalarn yeniden tanmlama teebbsleriyle oluturulmaktadr.

96

Smith, Monson ve Dobsonna (1992) gre, edebiyat ierikli eserlerin eitimde kullanlmasnn rencilerin okuma baarlarna katk salayaca dnlmektedir. Ders kitaplarndan ok normal kitaplarn okunmas retilen renciler stn kelime baars, okuma idraki sergilemektedirler. retmenler tarihi romanlar okuma eitimi iin kullanrken renciler okuma yetenekleri gelitirip bunun yan sra tarihi kavramlar renebilirler (Akt., ztrk 2002, 4849).

Smith ve dierleri (1992, 370- 375) tarafndan yaplan Edebiyat Araclyla Tarih ve Okuma Eitimlerini Btnletirmeye Ynelik Bir Aratrma alma, tarihsel romanlarn baz tarihsel kavramlar ve okuma becerilerin retimini

destekleyebileceklerine dair literatr bilgileri sunulmutur.

19891990 retim

ylnda Smith ve dierleri tarafndan bir eitim/retim yln kapsayan aratrmayla, tarihsel romanlarn da kullanld deney grubunun, kontrol grubuna gre Amerikan Tarihine ilikin % 60 orannda daha fazla bilgiye sahip olduu bulunmutur (imek, 2006).

Smith, Monson ve Dobsonnun Amerikada yaplan aratrma sonucunda (Bu aratrmada, retmenler bir eitim yl boyunca normal ders kitaplarnn dnda, Amerika tarihiyle ilgili tarihi romann seilerek okutulmas ve oluan tarihi bilginin llmesini iermektedir.) istatistik analizlerin sonular ortaya

koymaktadr ki; retmenleri tarihi romanlar okuma ve sosyal bilgiler bilgisi ile tamamlanan renciler retmenleri sadece temel okuma materyallerini ve sosyal almalar ders kitabn kullanan rencilerden daha ok tarihi ayrnt, ana fikir ve miktarca ok daha fazla tarihi bilgi bilmektedir (Akt., ztrk 2002, 50).

retmenlerin, romanlarn kullanm hakknda en ok neyi sevdiniz? sorusuna verilen cevaplar ortaya koymaktadr ki, renciler temel bir okuma programna devam etmektense tarihi romanlar boylu boyunca almay tercih etmektedirler. Smith, Monson ve Dobsona (1992, 374) gre, gnmz sosyal bilgiler reformu her aamada daha ok tarih bilgisi retmekte odaklanmaktadr. Romanlarn zengin bir sosyal ierik, olay, yer, karakter ve tema ambar olduunu ve romanlardan sosyal

97

bilgiler ve okuma bilgisine birleik alma yaklamnda en iyi ekilde faydalanlmas gerektiini belirtirler (Akt., ztrk 2002, 54).

2.8.1.3. Blofn, Van Middendorp ve Leenin Yaklamlar

Blof (1996, 374), nitelikli bir hikayenin snfta rol yaparak renmede baarl bir ara olduunu belirtmektedir. lkretim dzeyinde olduu gibi lise seviyesinde de tarihi romanlar kullanlr. Tarihi romanlarn kullanm renci ilgisi ile toplum ve tarihin deerlerini birletirir( Akt., ztrk 2002, 54).

Van Middendorp ve Lee (1994) gl tarihi romanlarn renciler arasnda ilgili sosyal bilimler kavramlar gemi, imdi ve gelecek meseleleri hakknda canl tartmalarn yaratacan sylerler. Edebiyatn rencilerde ve snf ortamnda, pozitif bir etki oluturduunu belirtmektedirler. Edebiyat bir tarih snfnda bir ders kitabnn yapamayaca ekilde anlaml tecrbeler salayabilir sosyal bilimlerde edebiyat kullanm tarih ders kitaplar ile balantl birok probleme ksmen cevap verir (Akt., ztrk 2002, 56).

Van Middendorp ve Leeye (1994) gre;

Sewall, sosyal bilgilerle ilgili kitap says okluunu bktrc ve bunaltc olarak tanmlamtr. () 23 yllk ders kitab yazar Scheuster, ders kitab yazarlarnn belli oranda gerek ve gerek olmayanlar yazmaya zorlandn aklar. Ayn ekilde birok nemli konu tarih kitaplarnn dnda braklmtr. Carroll tartmal ve deer yarglaryla ilgili konularn byk lde gz ard edildiini sylemektedir. Davis ise, tartmal konular ve deer yarglar olmayan bu yazlar aklc olmayan, cansz ve skc anlatmlar olarak tanmlamaktadr. Eliat Woodward ve Nagel bu tarz bir tarih eitiminin tesir altnda braklan rencilerin tartma, bak ak ve deer yarglarndan mahrum bir dnya ve lke grl olacaklarn sonucundan endie etmektedirler (Akt., ztrk 2002, 56). Van Middendorp ve Lee (1994) yaptklar aratrmalarda edebiyatn, ilgi ve merak artrdn ve rencilerde pozitif tecrbeler kazandrdn tespit etmilerdir. rencilerin, tarihi romanlarn salad heyecan ve macerayla beslendiklerini ve

98

tarih eitimi ilkretimde sosyal bilgiler derslerinde kullanlmas gerektiini nermilerdir.

2.8.1.4. Dance ve Egann Yaklam

Dance (1976), genler tarafndan tarihin her dnemi veya hi olmasa pek ok dnemleri hakknda, genellikle ciddi grnen metinler dnda baka dokmanlarn kullanlabileceini belirtmektedir. Dance, ciddi metinlerin tarihinin alma aralar olduunu ve eitimde, tarihi deerlerle hikayenin ekiciliini birletiren tarihi romanlarn son zamanlarda nemli baarlar elde ettiini ve kullanlmas gerektiini belirtmektedir (Akt., ztrk 2002, 58)

Kanadal eitim bilimci Egan, hikayelerin mfredat programlarnn tm alanlarnda zellikle yararl pedagojik gereler olarak grldn belirtmektedir. Bilhassa tarihi olaylara insani tepkiler asndan vurgulamalaryla hikayeler, esas olarak tarihsel kavray tarzn retmenin balangcdr. Egan, rencilerin tarihi anlamalarnda tarihi romanlarn yararl etkilerinin olduunu belirtmektedir. Hikaye ile tarihi olaylara verilen insani karlk vurgular; hikaye yoluyla temel oluturmaya, tarih anlaynn balangcna ve her trl eletirel analize haberci olmaktadr (Levstik, 1995, 113114) (Akt., ztrk 2002, 58).

Dilek ve Yapc (2005, 117), ngiliz Ulusal Eitim-retim Program ve Egan tarafndan yklerin tarih eitimindeki etkililiinin dile getirildiini belirtmektedir.

Egan, tarihsel anlamay; 1. Mitsel evre (4 9 ya) 2. Romantik evre (9 15 ya) 3. Felsefi evre (15 20 ya) 4. ronik evre ( 20li yalardan sonra) olmak zere ayrmaktadr.

Egan, mitsel evrede tarihsel gerekleri anlamay salayacak yer, zaman, nedensellik gibi kavramlarn henz ocuklarda gelimediini belirtir. Bu dnemde iyi ve kt,

99

yanl ve dorular vardr. lkretimde ilenen sosyal bilgiler konular rencinin bildii yakn evresinden konular ve kavramlardan olumaktadr.

ocuklar bu skc konulara ilgi duymaktan ziyade fantezi dnyasnn karakterleri olan canavarlar, kt vey anneler ve tuhaf yerlerde yaayan konuan hayvanlara dorudan ulama eilimindedirler. Onlar, dnyay ilkretim programlarnn ieriinde yer alan somut kavramlarla deil hayal dnyalarnda yaratklar imgeler ve duygu dnyalarn oluturan sevgi, nefret, korku, nee, doru ve yanl gibi soyut kavramlarla alglarlar (Dilek ve Yapc, 2005, 117). Romantik kavrama, okuma ve rasyonel dnme ile geliir. Romantik evredeki bir renci, yakndan uzaa ilkesinin sylediinin tersine in Seddi, Piramitler, Dnya'nn en uzun adam gibi insan deneyiminin u noktalar ile megul olur(Ata 2000,160). Romantik evrede, tarihsel zaman, deiim, nedensellik ve teki kavramlar ile birlikte d dnyann zerkliine duyulan bir takdir hissi de geliir. Romantik evrede ocuklar kendilerini ykdeki karakterlerle zdeletirirler, kendilerini yknn bir paras olarak grrler.

ocuk ykde geen arlk, tuhaflk, mkemmellik vb. unsurlarn bysne kaplr. Snrsz gibi grnen yabanc bir dnyann ani bir ekilde ocuk tarafndan kefi, onun gelien benlii asndan bir tehdittir. ocuk bu tehdide kar kendisini savunmak ve onun stesinden gelmek iin ykdeki en gl ve asil karakterler ve glerle romantik balantlar ve zdeim kurma yollarn seer. Bu evrede ocuk, gemile artan bir ekilde kiisel bir ba kurar. Bu ba gemite yaamann nasl bir ey olduu hakkndadr (Dilek ve Yapc, 2005, 117). Felsefi evrede, gemi bir btn olarak alglanmaktadr. renciler, tarihin kendi gemileri olduunu bu evrede kavrarlar. ocuklarn tarihi kendi ykleri olarak grmeleri, onlar z kimliklerinin ve kendi dnyalarnn bir ekilde gemite olan olaylar tarafndan belirlendii anlayna yneltir (Dilek ve Yapc, 2005, 117).

ronik evrede, renciler genellemelerin olaylar aklamada yetersiz olduunu fark ederler. Birey, gemiin yaplandrlmasnda tarihinin zihinsel etkinliinin bu yasa ve prensiplerden daha etkili olduunun ve bu zihinsel etkinliin asla masumiyet tamadnn farkndadr. ronik evrede tarihsel anlama 'tarih tarih iin yaplr'

100

anlayna uygun olarak, pratik bireysel ihtiyalarn tesinde farkl bir boyut kazanr(Dilek ve Yapc, 2005, 117).

Egan (1997), gelitirdii bu fikirler dorultusunda bir retim program ve pedagoji nermektedir. Buna rnek olarak, retmen, romantik aamada bir renciye elektriin bulunuunu retirken, bunu Benjamin Franklin ve Thomas Edison gibi kimselerin hayat hikayesi ve abalar ile ilikilendirmelidir (Akt., Ata 2000,160).

2.8.1.5. N.C.S.S Raporu ve Nawrotun Yaklam

lkretim ve orta retimde bulunan genler zaman kavramyla ilgili baz sorunlar yaasalar dahi, gnmzn nasl olutuunu ve lkelerinin mirasna minnettarlk gelitirmeyi anlama ihtiyac ierisindedirler. N.C.S.S ( National Commission Of Social Studies ) raporuna (1989,16) gre, renciler, edebi eserlerin araclyla tarihi miraslarna takdir gelitirebilirler. Bu raporda (1989,19), Levstikin tarih retiminde kullanlan konuma eklinin renci ilgilerini etkilediine ve tarihi roman eklindeki tarihi bilgiyle karlaan ocuklarn tarihe ilgi ve heves gsterdiklerine dair grene de yer verilmitir (Akt., ztrk 2002, 59).

Barnes (1991) , yer kstlamalarnn, kahramanlarn ileniinde metinlerin sk sk snrl kaldn ve sradan insanlarn umutlar, hayalleri, hsranlar ve baarlar genellikle tamamyla ihmal edilmektedir. N.C.S.S edebiyat dahil olmak zere yazl renme materyallerinin zengin bir karmn kullanmay tavsiye etmektedir (Akt., ztrk 2002, 59) diye belirtmektedir.

Nawrot (1996, 343) hepimizde mazinin etkileri olduunu belirterek u hususlara deinmektedir:

Aile aac olutururuz, ocuklarmza kendi ocukluumuzu anlatrz ve hikaye anlatm vastasyla kendi insanlarnn tarihi ven ilkel kabile mensuplar gibi gemiteki insanlar hakknda efsaneler olutururuz. retmenler tarihi roman trn gemi zamanlar

101

renme arzusunu tatmin etmeye ve ayn zamanda renciler zengin bir edebi tecrbe salamaya yardm etmek iin kullanabilirler. Tarihi roman analiz yerine sentez sunarak okuyucuyu tecrbenin iine dahil eder. lgi asl olayn zerinedir ve insanlar aratrmann amacdr. Tm alarda insan deimez olarak grlmtr. Hikaye ierikten alnan bir resim deil, dnyann daha karmak bir resmi grnmndedir. Sonu olarak tarihi roman olaylarn insan dizini zerinde younlaarak tarihi almalar insaniletirmektedir (Akt., ztrk 2002, 59).

2.8.1.6. Danks ve Levstikin Yaklam

Levstik, tarihi kavray ve tarihi romanlarn tarih eitiminde kullanlmasyla ilgili birok aratrma yapmtr. Levstik yapt aratrmalarla u sonulara varmtr. rencilerinde tarihi ilginin 5, 6 (5 yl 6 ay) yanda kendini gsterdiini ve rencinin kle devletlerini yneten J. Davisi renmeyi reddettiini grmtr. renci 7: 1 yanda sanat almalar ile tarih bilgisini birletirmeye ve baz zel detaylar sormaya balamtr. 8: 9 yandayken sorular tarihin etik yanyla ilgili olarak geni bir ereveye yaylmtr. rencilerin eitli sorularla ailesini haklnn yannda olup olmadndan emin olmak istemitir. rencilerin 5. snf dzeyinde tarihle ilgili nemli deneyimler ve ona destek olacak ilgilere sahip olduu belirlenmitir. renci youn Amerikan tarihi almalaryla ilk karlatnda hatrlayacak baz deneyimler ve ona destek olacak ilgileri zaten mevcut idi. Levstik (1989, 115), aratrmas srasnda birlikte alt rencinin, tarihi romann ders kitaplarndan ok daha tatmin edici olduunu ortaya koyduunu fark etmitir. Ders kitaplarnn siyasi atmosfer veya olaylar ve bunlarn sebepleri hakkndaki gereklerin detaylarn tarihi romandan daha detayl ve gereki bir biimde ilemesine ramen, rencinin daha ok insani yn olan u tr olaylara nem verdiini tespit etmitir; insanlar tarihi nasl dndler?, gnlk almalar nasld?, ne giyerlerdi, nasl konuurlard(Akt., ztrk 2002, 60- 61).

Levstik, rencisinin edebi eserin, tarihin zel yollarla daha ayrntl anlatmna olanak saladn, fark ettiini grmtr. Bylece tarihte gerek insanlarn olduu

102

duygusunu hissettirmektedir. Olaylar insani yn olmayan ders kitaplarnda olduu kadar kesin deildir. rencinin nem verdii detaylarn ve renmek istediklerinin duygu, ahlak ve bireysel yarglama konularna dorudan balantl olduunu

grmtr. Levstike (1989) gre, edebi eser basit olay diziminden ok daha fazlas anlamna gelmektedir. Edebi eserlerde sebep sonu balantlar vardr. Bylelikle ncelikli olayn sonraki olayn sebebi olduu anlalmaktadr. Tarih ierikli eserler iledikleri olaylarla dzeni alamaktadr. Tarihi hikayeler, ele ald konularn bir balangc ve sonu olduunu ve sebep sonu ilikisini aklamaktadr (Akt., ztrk 2002, 60- 61).

Levstik (1995, 114), tarihi romann, tarih ders kitaplarnn geni incelemelerinin dnda, bir yazarn tarihin bir parasn ele alarak, onu derinlemesine incelemesi sonucunda insan yaamna dair ayrntlar sunduunu belirtmektedir (imek, 2006).

Levstik (1995,113- 115) bir baka almasnda ocuklarn hikayeyi anlama ve kullanma becerilerini dier yazm trlerini kullanma ve anlama becerilerinden daha stn olduunu belirtmektedir. Tarihi; baz insanlarn, yerlerin olaylarn hikayesi olarak gren Levstik; Amerikan hikayelerinin biim ve ieriinde Amerikan tarihinin oluturulduu ve eletirildii bir ereve saladn dnmektedir. nsanlar ve gruplar Amerikan hikayesinin hangi versiyonu anlatlrsa anlatlsn kendilerini bunun iinde, dnda veya karsnda hissedebilirler. Bu adan tarihi hikayeler etkili kltrel gler durumuna gemektedir. () Edebi eser kronolojiyi ykye evirir. () Levstik yapt almalarda tarihi romanlarn, baz snf gruplarnda pozitif renci tepkimeleri elde ettiini grmtr. Bu eit anlatmda yazar ska genel tarih almalar yazlarnn dnda braklm insani detaylar ne kartarak tarihe ayna tutar. Eer roman edebiyatla ili dl doru tarihse okuyucu baz insanlarn tarih hakknda neler hissettiklerini, gnlk hayatlarn nasl yaadklarn, ne giydiklerini, nasl konutuklarn anlarlar. Yazar anlatm glendirmek iin detaylar organize eder (Akt., ztrk 2002, 62- 63). Lezstik (1989), edebi eselerin merkezinde farkl ztlklarn olduunu ve bu durumun hikayeyi iki farkl versiyonda ele alnmasn saladn belirtmektedir. Edebi eserlerdeki farkl grlerin iki konuyu gndeme getirdiini belirtir. Birincisi, hikaye okuyucularn belli perspektif tespit etmelerini salarken, ocuk okuyucunun

103

gereklik arayn etkileyecek ahlaki konular da ortaya karabilir; ikicisi ise, okuyucu tarihi yorumsal ve ahlaki deerleri ieriyor olarak da dnebilir. Levstik (1995), tarihin sadece kronoloji olmas durumunda, tarihi anlama mantnn olmadn belirtmektedir. Ancak hayati nemi olan ahlak ve ahlak bilimi konularnn yorumlarn da ieriyorsa, sadece anlamayla deil, ayn zamanda kendimizi ve dnyay anlamamz salayacak yolla da alakaldr (Akt., ztrk 2002, 63).

2.8.1.7. Gallo- Barksdale ve Savage- Savagenin Yaklam

Gallo ve Barksdale (1993286), romanlarn edebiyat ierikli dersler ve bu tr dersleri okutan retmenler tarafndan kullanldn, edebiyat ierikli dersler dnda roman ya da tarihi romanlardan ok az yararlanldn belirtmektedir. Bu aratrmaclar tarih retmenlerine, renciler iin deerli, btnleyici okuma deneyimleri olarak tarihi romanlarn kullanmn tavsiye etmektedirler (ztrk, 2002, 64).

Savage-Savagea (1993, 32) gre;

Mfredat programndaki son deimeler ilk ve orta dereceli okullarda zellikle sosyal bilgiler zenginletirmek iin edebiyat kullanarak ortaklaa retilen konularn birlemesini vurgulamaktadr. ocuk edebiyat sosyal bilgilerde konulan hedefleri baarmak iin imkn dhilinde yararl bir materyal bolluu sunar. Edebiyat ve edebiyat materyalleri, sosyal bilgilerin retiminde nemli bir rol oynamaldr. nk bu materyaller beeri tecrbelerin hissi boyutunu ok gzel naklederler (Akt., ztrk 2002, 64).

2.8.1.8. Harris ve Austinin Yaklam

Harris ve Austine (2000, 22) gre, tarihsel roman okumann, btn genlerin davranlarn kapsayan bir derecede bilgi sunmalar yerine, tarihin anlalmasna ynelik ilgiyi uyank tutmas beklenir. Harris ve Austin, tarihsel romanlarn gen okuyucuya, tarihsel bir problemin bir ksmn sunarak onun merakn uyandrmak suretiyle onu, tarihi daha detayl okumaya tevik ettiini belirtmilerdir. Tarihsel

104

roman okuyan gen okuyucular yalnz bir deil birok tarihin var olduunu grrler. Bylelikle tarihsel romanlar, okuyanlarn tarihi anlamalarnda bir yardmc olarak baz olaylarn farkl perspektiften farkl deerleri, baz anlamazlklarn ve gereklerin farkl ieriklerinin olabileceini renmelerini salar (imek, 2006).

2.8.2. Tarihi Romanlar Belirleme lleri

Genel olarak almamzda tarihi romann ne gibi zelliklere sahip olduunu ve tarihi romanla tarih ve tarih retimi arasnda ne gibi balantlarn olduuna deindik. Bu blmde de tarih veya sosyal bilgiler tarih konular asndan tarihi romanlarn hangi llere gre seilmesi gerektiine deinilecek.

Daha nceki blmlerde, tarihi romann zelliklerine ve tarihi romann lkemizde, tarihsel sre ierisindeki geliimine deinirken, bu edebi eserlerin belli sosyal, siyasal, ideolojik bir takm amalarla ortaya kp yaygnlatklarn belirtmitik. Burada karmza nemli bir sorun kmaktadr. Tarih bilincinin rencilere kazandrlmas ama edinildii takdirde ki bizim tarihsel roman konu edinmemiz, tarih bilincini salayacak bir ara olarak grmemizdendir- tarihi romanda birok zelliin aranmasn gerektirmektedir.

Tarihi roman, bamsz edebi bir rn olarak deerlendirdiimizde ok fazla bir sorun yokmu gibi alglanmasna ramen; biz tarihi roman sadece estetik kayglarla kaleme alnan sanat rnleri olduu kanaatinde deiliz. Birok edebiyat teorisyeni de tarihi romanlarn estetik boyutu noktasnda ikayeti gibi grnmektedir. Burada tarihsel alma olarak deerlendireceimiz edebi eserlerin, tarihi gereklere ne kadar sadk kalp kalmad bizi ncelikle ilgilendirmektedir. Baymurda (1964, 49), tarih retiminde kullanacamz tarihi romanlarn tarihi gereklere uygun sanatsal yeterlilie sahip ve rencilerin seviyesine uygun yazlmas gerektiini

belirtmektedir. nk okullarmzda okutulan tarih dersinin okta ekici olmad ve bir tarih sevgisinin eitim srecinde olumadn gz nnde bulundurduumuzda, tarihi gereklere uygun olmayacak ekilde, sadece kurgu rn olan eserlerin tarihi

105

roman olarak topluma sunulmas, insanlar yanl ynlendirecei gibi salkl bir tarih bilincinin de olumasn engelleyebilmektedir.

Nawrotta (1996), eitimde kullanlacak tarihsel romanlarn doruluklarnn nem tadndan bahsetmektedir. Hibir ey tarihi gereklere aykr olmamaldr. Tarihsel ilikiler tahrip edilmemeli, hikaye konu edindii zamann zellikleri ve deer yarglarn yanstmaldr. Karakter ve olaylarn birou kurgusal olduunda bile, hikaye bal bulunduu zamana kar drst olmaldr (Akt., ztrk 2002, 66).

Tarihi romanlarn farkl niyetlerle yazldn ve tarih bilincinin olumasna katk salayan romanlarn varl sz konusu olduu gibi, tarihi arptarak insanlar ve toplumlar yanl ynlendiren tarihi romanlarda mevcuttur. Bu durumda tarihsel ierikli edebi eserlerin tarih retiminde kullanlmasnda, eitimcilere zelde retmenlere nemli sorumluluklar dmektedir. Ancak bu noktada da karmza baz sorunlarn ktn daha nce belirtmitik. Bu sorunlarn banda eitimcilerin, kast ettiimiz tarih eitimcileri, zellikle retmenlerdir- edebi rnler ve konumuzu oluturan tarihi romanlar hakknda yeterli bilgiye sahip olmamalardr.

retmenlerin bu hususta bilgilenmeleri, tarihi romanlarn tarih eitiminde kullanlas asndan son derece nem arz etmektedir. Bu konuda gelecee yaplacak bir yatrm olarak, eitim fakltelerinde okuyan tarih ve sosyal bilgiler retmen adaylarnn edebiyatla ilgili bilgi edinmeleri, tarih ve edebiyat blmlerinin bu hususla ilgili olarak ibirliine gitmesini nemli buluyoruz.

retmenler tarih derslerinde, konulara uygun tarihi romanlar seerek, rencilerin seviyesini de gz nnde bulundurarak tarihi gereklere uygun yazlm edebi eserleri derslerde yardmc unsurlar olarak kullanmal ve dersleri daha verimli hale getirmelidir. Ata (2000) resimli tarihi romanlarn, geree en yakn olan romanlar olmalar ve pratik faydalar salayacandan tarih derslerinde kullanlmas gerektiini belirtmektedir. Kkahmette (1995) retmenlerin nerecei kitaplarn ekici olmas gerektiini syler. nk rencilerin uygun resimlerle sslenmi, ksa cmle ve paragraflarla gnlk konuma diliyle yazlm kitaplardan holandn belirtmektedir.

106

Levstikte (1989) bir renciyle bir yl boyunca yapt aratrma sonucunda, rencinin en ok macera ierikli edebi rnlerden holandn tespit etmitir. Sonu daha bandan belli olmayan, karakterlerin daha ok gerekte olan gen ve ilgin tiplerin seildii tarihi romanlarn rencinin ilgisini ektiini belirlemitir (ztrk, 2002).

Ata (2000, 162) tarihi roman seme kriterleri; ortam, stil, tema, karakter seme asndan deerlendirilebileceini belirtir.

Ortam: 1. 2. Stil: 1. 2. 3. 4. Giri ksm entrikaya iaret etmeli, Figratif bir dil kullanlmal, Gnlk ve gazeteler kullanlmal, Macera unsurlarn iermeli. Zaman ve mekan asndan ortam otantik olmaldr, Ortam ayrntyla tasvir edilmeli, hikaye ile birlikte ilenmelidir,

Tema: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Cesaretin fiziksel gten daha nemli olduu, nsanlarn her trl engeli aabilecei, Nefretin bir dman olduu, Yurt sevgisi, Cahilliin ve nyargnn ykc olduu, Fiziksel eksikliklerin insan insanlndan edemeyecei, Herkesin kahraman olabilecei. Karakter Seme: 1. 2. Karakterler gereki olarak resmedilmelidir. Hareket, dnce ve grleri yaadklar dnem iin doru olmaldr.

ykler olay, olgu ve tarihsel kiilikleri betimleyerek bireyin zihnine semboller vastasyla soyut mesajlar yollamaktadr (Dilek ve Yapc, 2005, 121). Bu mesajlarn bireyin yaratc dnce becerileriyle tekrar ekillendii ve tarihsel anlama iin d gc srelerinin yaatld dile getirilmitir. Burada tarihsel

107

anlamann, tarihsel gereklerle elimemesi asndan, eitim amal kullanlan yklerde ya da romanlarda, yukarda da deindiimiz tarihsel gereklerle elimemesi, tarihi olgularn sanatla kaynatrlmas, tarihi kaytlar arptmayan, aktarlan bilgilerin doru olmas gerekmektedir.

Cox ve Hughes (1998, 88) yklerin bir takm zelliklerine deinmilerdir. Bu zelliklerin tarihi romanlar iin de geerli olduunu dnyoruz. Bunlar: 1. ocuklara deneyimlerinin tesinde farkl dnyalar sunmal; 2. ocuklarn ykdeki kahramanlarn inan ve eylemlerini kefederek sradan ve gl olan insanlarn duygu ve olaylar karsndaki tavr ve davranlar deerlendirmesine olanak tanmal; 3. ocuklara tarihsel terimleri ve yeni szckleri kazandracak nitelikte ve tarihsel terimlerin youn olarak kullanld kaynaklarla alma gibi baka etkinlikleri destekleyecek ekilde dzenlenmeli; 4. Daha resmi bir balamda sunulduu zaman zor ve hassas gelebilecek fikirleri tantmada bir ara olmal; 5. lgi ve heyecan yaratarak ocuklarn duygusal karlklar vermesini salamal ve duygusal alan zerinde nemli bir etkiye sahip olmal; 6. Aratrma ve kaynaklarla almay gerektiren sorular iermeli; 7. Kronolojik ve anlatm asndan tutarll olmal ve rencileri belli bir dzen ierisinde gemii yeniden kurmaya ynlendirmeli; 8. Resim gibi grsel malzemelerle desteklenmeli ve rencilerin gemi ile ilgili zihinsel imgelerine katkda bulunmal (Akt., Dilek ve Yapc 2005, 121122).

ahine (2000, 46) gre, edebi mahsuller, cemiyetin tarihi hakknda, konu aldklar devre ve o devir iindeki sosyal bir zmrenin hususiyetlerine taalluk eden bilgileri ierirler. Bu hususta da tarih eitimcisinin dikkatli davranmas gerekmektedir. nk tarihi romandan beklediimiz tarihi yeniden retmek deildir. Tarihi romandan ya da dier edebi ierikli eserlerden beklediimiz, tarih

108

bilincinin olumasnda katk salamasdr. Bu nedenle, tarih retiminde kullanlan edebi eserin, ilenen konuyu btnleyecek bir mahiyette olmas gerekmektedir. Dnemin toplumunun ders kitaplarna yansmayan ynlerini yanstabilmelidir.

Blof (1996) tarihi roman seimiyle ilgili retmenlere u nerilerde bulunmaktadr:

1. retmenler rencilerin okuma dzeylerine uygun, okuma becerilerini artran, tarihi insaniletiren, rencilerin ilgi ve motivasyonlarn artran ve tarihi kaytlar arptmayan romanlar semelidirler. Romandaki olaylarn genel gidiat doru olmaldr, ierikli bir hikaye anlatmaldr . 2. Kriz durumlarnda ya da ikilemlerde yer alan karakterler ki bunlar dneme uygun ve insani tecrbelere paralel olmaldrlar, genellikle rencilerin ilgilerini ekerler. ster hayal rn, ister tarihsel olsun, ya da her ikisi de olabilir bu karakterler dnemlerinin deerlerini ve motiflerini temsil etmelidirler. 3. retmenler hikyenin gerek akn dndklerinde; hareketin hareketsizlie, dzenli diyaloglarn laf kalabalna ve empatik karakter tahlilinin manasz betimlemeye tercih edildiini gz nnde bulundurmaldrlar. 4. retmenler, birlik olsun diye zellikle bildikleri ve zel ilgileri olan bir roman semelidirler. Bylelikle karmak tarihi konularn aleyhte tesiri olan ve fazlasyla basite indirgenmi ele alnma tarzyla ba edebilirler. 5. Roman, ister romansal olmayan kaynaklara ynelik yardmc aratrmalar, ister romancnn ya da tarihinin elien metodolojiler tartmalarnda olsun tarih yazmann nemini ieren etkinliklerle uyumlu olmaldr. 6. retmenler muhtemel seimi, romann atfedildii bir grup sorumlu renci ile test etmenin yardmc olabileceini kefedeceklerdir. Bu grup, seim hakknda tarafsz geri bildirim verebilirler ve en iyi modelin ahsi karar almak olduu devler nerebilirler. 7. Tarihi ierie ve devin odana hitap eden kitaplar dndaki retim aralaryla donatlabilen bir romann seimi, retmenin anlaml giri, gelime ve sonu etkinlikleri organize etmesini salayacaktr

109

8. retmenler her yl farkllatrlabilecek deiik devlere konu olabilecek roman seiminden yararlanmaldrlar. devler romann insani tarafyla empati halinde olmal ve eletirel dnce becerilerinin yksek seviyelerine hitap edebilmelidir 9. Son olarak rencilerin romana olan hevesleri retmenin ortaya koyduu ile yksek oranda balantl olacandan, tam benimsenmemi bir romanla ie koyulmak pek doru olmayacaktr. Byle bir seim sonular negatifletirecektir. Doru roman buluncaya kadar bekleyip aratrmaya devam etmek gerekir (Akt., ztrk 2002, 6970).

2.8.3. Tarih retiminde Tarihi Romann Kullanlmasnn Yararlar Genel olarak tarih retiminde tarihi romanlarn kullanlmasyla ilgili hususlara Tarih retiminde Tarihi Romanlarn Kullanlmas bal altnda ve almann genelinde deinilmitir. Bu blmde daha ok eitimcilerin grleri dorultusunda, daha teknik bir yaklamla konu ele alnacaktr.

Tarih eitiminin okullarda okta zevkle ilenen, rencilerin ilgilerini eken, tarih bilincinin olumas iin yeterli dzeyde ve yaamla balantl konulardan olumadn dile getirmitik. Bu anlamda edebi rnler gibi rencilerin ilgilerini ekebilecek materyallerin tarih retiminde kullanlmas bir farkllk yaratacaktr. Bizim savunduumuz, tarih retiminin farkl materyallerle desteklenerek, yaamla balarnn oluturulmas, rencilerin ilgilerini ekerken tarih bilincinin olumasn salamaktr. Bu anlamda ilenen konuya gre bazen bir tarihi metin kullanlrken, bazen bir fotoraf, bazen bir karikatr, bazen bir oyun vb. olabilir. Ele aldmz konu itibariyle tarihi roman zerinde duruyoruz. Ayn zamanda tarihi romann, ok nemli katklar olaca muhakkakken, tarih retiminde yeteri kadar kullanlamyor ya da sistemli bir ekilde hi kullanlamyor olmas byk kayp olarak deerlendiriyoruz.

Ata (2000, 164) snfta tarihi romann kullanlmasnn yararlarn u ekilde sralamaktadr:

110

1. Gemiteki gnlk hayat tasvir eden tarih, ocuklarn ilgisini ekebilir. 2. Roman ile tarih retimi tozlu gemie hayat vermeyi; sultanlarn, kyllerin ve askerlerin yaaylarn canl olarak anlatabilir. 3. Halkn bir grubunun, yaam tarznn gnlk ayrntlarn edinmeyi glendirebilir. 4. Tarihi roman, tarihi figrleri ders kitaplarna gre daha gereki yapar. 5. Snfta tarihi romanlar; dnyay, kltrlerini ve kendi uluslarn tarihlerini retmede kullanlabilir. 6. Yazarn eilimlerini, olgu ile dnce arasndaki fark retmek iin kullanlabilir. 7. Tarihi roman, elenceli bir ekilde tarihi olgular retebilir. 8. ocuklarda yurt ve ulus sevgisi uyandrr. 9. ocuklarn, okuma ve yazma becerilerini gelitirir. 10. Derslerde, tarihi romann kullanm, ocuklarn gemite yaam kimselerin nee ve zntlerini hissetmelerine yardm eder. Dolaysyla rencilerin empati becerisini gelitirir.

Silier (2000, 80) tarih kitaplar yazarak onlar retmenler araclyla ezberletmenin amalanmamas gerektiini syler. renci renme, kendini gelitirme, duygudalk gelitirme, sebep- sonu ilikisi gelitirme, kronolojik kavray gelitirme, zaman iine kendini koyma gibi zellikleri edinebilmelidir. Biz tarihi romann, belirttiimiz bu hususlara nemli katklar salayaca inancndayz.

Nawrot (1996, 343-346), bizin deindiklerimizi de kapsayan bir ekilde tarihi romanlarn, tarih retiminde kullanlmasnn, aada belirtilen sebeplerden dolay renciler iin etkili ve yararl bir yol alacan belirtmektedir:

1. Roman, aklama metinden daha kolay anlalmaktadr. 2. Roman genlerin kendilerini anlatma ve dnyay anlaylarna daha yakn bir yol alan sbjektif biimde sunum yapmaktadr.

111

3. Brodinein belirttii gibi roman okuyarak, renciler daimi bilgiler oluturmaktadr; detaylar unutabilirler ancak zaman iinde bir yaam srecek bilgiyi aklda tutarlar. 4. renciler romann olaylar iinde duygusal olarak yer aldklarnda hi unutulmayacak etkiler olumaktadr. 5. Azadersonun belirttii gibi, tarihi hikayelendirme, okuyucularn daha sonra gerek bilgiye uyarlayacaklar emalar oluturmalarn salar. Gerekler hikaye iinde yerlerine oturtulduklarnda, hafzaya kaznm olmaktadrlar. 6. Tarihi romann tarih retiminde ok nemli bir deeri vardr. nk tarihi roman, olaylarda insan faktrnn nemi ve insan davranlar zerinde odaklanmaktadr. 7. Tarihi roman, rencilere insani sorunlar inceleme frsat vererek, rencileri sebep ve sonu muhakemesi yapmaya ynlendirir ve dardan gelen artlarn insanlar ahsi seimler yapmaya zorladnn farkna varmalarn salar. rencilere insan davranlarnn arlklarn incelemek iin uygun artlar salar. 8. Tarihi roman eletirel dnceyi harekete geirir. 9. Tarihi romanda karakterler zor kararlar vermek durumundadrlar. renciler verdikleri kararlarla ilerlemeye ynlendirilirler. 10. Birok tarihi roman bir konu zerinde birbirleriyle elikili bak alar sunar ki renciler daha sonra bunlar deerlendirme yetenei kazanrlar. 11. Tarihi roman rencilerin kendi zaman ve yaam artlarnn ok dnda bir hayat anlatmaktadr. Bylece okuyucu renciler gemi ve imdi arasnda balantlar kurma, zaman iindeki geliimlerini grmek iin konular takip etme, kendi dnyalarn artlar iinde grmeye balama ve gemiin imdiyi ekillendirmeye ne kadar yardmc olduunu anlama konularnda bir bakma tarihi romandan yardm almaktadrlar. Bu bilgi rencilerin imdiki zamanda alnan kararlarn gelecei biimlendireceini anlamalarna neden olabilir. 12. Tarihi roman rencilerin yaratc tepkimeler gelitirmesine yardmc olabilir. 13. Tarihi roman okuyan renciler yalnz olmadklarnn farkndadrlar. Onlar dier insanlarn da korkular yaadklar,

112

zorluklarla yzletikleri ve sorunlarnn stesinden geldikleri byk bir dnyann paras olduklarn anlarlar. 14. Tarihi roman, yazma etkinlikleri iin bir temel oluturabilir. 15. Tarihi roman eletirel okuma becerisini gelitirir. renciler gerek materyal ve yazarn hayal rn olan materyali bylelikle ayrabilmeyi, tarafllk, gerek ya da dnce delillerini grebilmeyi hikaye anlatcsnn bak asn ve karakterlerin deer yarglarn tanmlayabilmeyi, deiik karar ve davranlarn sebep-sonu ilikilerini anlayabilmeyi renirler. 16. Tarihi roman, rencilere okuduklarn anlamay ve dzenleyebilme yetisini salamakta kullanlabilir. 17. Tarihi roman okurken, renciler tarihi mekana girip karakterlerle yaamaktadr. Karakterlerin aclarn, sanclarn ve zaferlerin sonundaki sevinleri yaarlar. 18. Levstik' e gre, tarihi romanda isim ve olaylar arka plan mekan ve ierii olarak verilmitir. Bylelikle, rencilere tarih bilgisinden ok daha fazlas salanr; renciler tarihi anlay benimsemektedirler. 19. Aratrmalar, tarihi romann, olaylarn listesine sahip olmay deil de bir kiinin hikayesinin iinde yer almay seven rencilerde ilgi uyandrdn gstermitir. Levstik'e gre bu ilgi sorular sormaya ve cevaplarn peinden srklenmeye rencileri motive etmektedir. 20. Tarihi roman, tarihi retmenin en etkili yoludur. rencilere gemii yeniden yaama imkan salayarak, ders kitabndan okuduklar zamandan daha fazla hatrlamalarn salayarak tarihi olaylarn perde arkasn vermektedir. rencileri tarihi olaylarn sebeplerini ve bu olaylarn insan yaam zerindeki sonularn dnmeye yneltmektedir. Ayn zamanda, tarihi roman rencileri edebiyatn gcne maruz brakmaktadr. renciler sradan insanlarn sra dlklarn grrler. Bu insanlarn, gnmz insanlarnn da ayn ekilde kar karya kaldklar mcadelelerle ve zayflklarla karlatklarn renirler. Tarihi roman, tm bilgilerin birbirlerine bal bulunduklarn gstermek suretiyle rencilerin mfredat programn amalarn salayacak bir trdr (Akt., ztrk 2002, 8688). Bunlara ek olarak tarihi romanlarn tarih retiminde kullanlmasnn yararlarndan ok nemli bulduumuz ve yukarda da deindiimiz, milli uurun uyanmasndaki etkisidir. lkemizin sahip olduu corafyada niter yapsn koruyarak, blgede

113

gl ve rnek bir lke olmasnn temelinde yatan asl unsur halkmzn bir btn olarak tarih bilinciyle milli uura sahip olmasna baldr. Milli uurun salanmasnda romanlarn ve dier edebi eserlerin son derece etkili olduunu daha nceki blmlerde de belirtmitik.

Roman bir an ruhunu soluma arac olarak grmemiz gerektiini belirten irine (2000, 178) gre, tarihi romann amacnn misyonerlik olmamas gerekir. Tarih ile
edebiyatn komuluk rn olarak ortaya kan tarihi roman, ayet bir takm misyonerlik (toplum mhendislii) faaliyetlerini iermiyorsa tarihi, belgelere boulmu, kasvetli bir anlatmdan kurtarr ve tarihin daha ok kimseye ulamasn salar. Dolaysyla eer tarihi romanda, tarihi olay ve olgular arptlp znden uzaklalmsa bunun tarih bilinci ve milli uurun olumasnda bir etkisi olmayacaktr. Tam tersine douraca elikiler insanlarn zihinlerinin bulanklamasna sebep olacaktr. Bu nedenle tarih retiminde tarihi romann faydal olmasn istiyorsak abart unsurlarndan arndrlm, tarihi olay, olgu ve dnemlerine saygl olan tarihi romanlar tercih etmeliyiz. Ancak bu tarz tarihi romanlar tarih bilincinin olumasna katk salar.

Levstikte (1989) tarihi romanlarn yararlarn u ekilde sralamaktadr: 1. Tarihi roman, tarihi iyi kurgulanm bir hikayenin tatmini ile btnlemi ve ona btnlk ve sonuca zm anlay bahetmitir. 2. Tarihi roman, tarihi okuyucuyu doru ve yanl anlamaya zorlayan bir sosyal sistemin iinde yerletirerek etik hale getirir. Kriz ve elikileriyle anlatm biimi tarihi bilginin incelenmesinde alternatif yollar sunar. 3. Tarihi roman, okuyucunun tarihsel doruluu olan ilgisini geri planda brakarak hakim bir gereklik duygusu yaratr. yi bir hikaye tarihi doruluktan daha etkili hale gelmektedir. 4. Tarihi roman, gen okuyucuyu tarihle balantl hale getirmek yoluyla, tarihi olaylarda insan faktrn (insani ynleri) vurgulamaktadr. 5. Tarihi roman, ders kitabn deerlendirmede referans olarak kullanlan tarihe, tarafl bak asn n plana karmaktadr. Ders kitab tarihi romana kart olarak deerlendirilmitir (Akt., ztrk 2002, 93-94).

114

III. BLM

MEHMED NYAZNN ROMANLARININ DEERLENDRLMES

Tarih milletlerin uurunun olumasnda nemli bir fonksiyona sahiptir. Burada karmza kan nemli bir husus bu denli nemli olan tarihin gerekten ilevini yerine getirebilecek ekilde retilip retilmediidir. Yukarda da deindiimiz gibi eitim retim aamasnda tarih dersi ou zaman skc ve gereksiz bulunan bir ders olarak karmza kmaktadr. rencilerin tarih dersiyle ilgili temel amalar snavlarda kacak sorulara yant verebilmektir. Bu durum tarih retimi ve tarihin temel ilevlerinin yerine getirilmesi hususlarnda karmza nemli sorunlar karmaktadr. renciler eitim retim aamasnda tarih bilinci

kazanamayabilmektedir. Ayn zamanda tarih bilinci edinememi kiilerden oluan bir kitle, tarihsel dnce becerilerine de sahip olmayabilir.

Eitim kurumlarnda alan Tarih ve Sosyal Bilgiler retmenleri ile toplumun yetikin kesimleri, ou zaman rencilerin duyarszlndan ikayet etmektedirler. Bizde bu ikayetleri hakl bulmaktayz. Elbette ki bu sosyolojik aratrmalar sonucunda tam nedenleriyle ortaya konulabilecek bir durumdur. Zamann ilerlemesi, kendisiyle birlikte byk deiimler oluturmaktadr. Uluslar arasndaki iletiimin devletlerin iletiiminden halklara yaylmas, farkl uluslarn milletleri arasnda etkileimi artrmakta ve uluslar aras ortak bir kltr olumaktadr. Bu uluslar aras kltrn olumasnda dnyaya siyasi, ekonomik alanda egemen olan devletlerin kltr eleri temel oluturmaktadr.

Egemen devletlerin kltrlerinin dnya kltr haline gelmesi, Milletleri uzun vadede ortadan kaldrabilmekte ve milletler z benliklerini kaybetme riskiyle kar karya kalabilmektedirler. Avrupa merkezli dnce kalplarna sahip olan insanlarn bu durumu kanlmaz olarak grdn hatta duruma katkda bulunma abasndan da geri kalmadklarn grmekteyiz. Biz dnyaya siyasi ve ekonomik

115

olarak egemen grnen devletlerin kltr elerinin dier milletler tarafndan dorudan benimsetilmesi taraftar deiliz ve bunu bilimsel bulmamaktayz.

Eer her milletin bilinci ve kltr, ncelikle kendi gemiinin rn ise, bu bilincin ve kltrn kendini yeniden retebilmesi ve geliebilmesinin n koulu tarih bilincinin ve tarihsel dnme becerisinin gelecek nesillerde mevcut olmasna baldr. Tarih bilincinin insanlara kazandrlmasnda kukusuz sistemli bir faaliyet alan olan eitim - retimle mmkndr. Eitim - retim aamasndaki rencilerin zihinsel yaplar yeni yeni ekillenmektedir. Bu aamada bilimsel alt yaps iyi hazrlanm; toplumun ve bireylerin ihtiyalarna cevap verebilecek eitim programlarnn uygulanmas gerekmektedir. Tarih derslerinin ilenmesinde de farkl materyallere yer verilerek rencinin ilgisi derste younlatrlmal ve tarihe kar merak uyandrlmaldr. Biz tarihi romanlar, tarih derslerinde kullanlabilecek ve rencilerin ilgilerini ekebilecek nemli materyaller olarak dnmekteyiz. Ayn zamanda her milletin kltr ve bilinci ncelikle kendi gemiinin rn olduunu biz kabullenmekte ve sosyal bilimler asndan da bunun bilimsel olduunu savunmaktayz.

almamzn imdiye kadar olan blmnde daha ok genel bilgi ve yorumlara yer verildi. Bu aamada ise rnek aldmz Mehmed Niyazinin romanlarnn tahlillerine yer verilecektir. lk olarak Yazlamam Destanlar incelenecektir. Daha sonra yine nemli tarihi romanlar arasnda yer alan Yemen Ah Yemen ve anakkale Maheri adl romanlar incelenecektir.

3.1. Yazlamam Destanlar Sava tarihin bir gereidir. Bu gerek ister galibiyetle sonulansn ister malubiyetle iinde hep tarif edilemez aclar barndrmaktadr. Bu aclarn sadece bir blmn cephede yaananlar oluturmaktadr. Asl aclar cephenin gerisinde

yaanmaktadr. Gencecik insanlarn parmaklarndaki altn yzk ile silah hi birbirine yakmasa da mesele vatan olunca bir can o da feda olunuyor elbette. Asl ac dediimiz ite cephenin gerisindeki sevgilinin, nianlnn, ein; annenin, babann,

116

kardein acsdr. Tarihsel almalarda savalarn asl bu sosyal boyutlar grlmeli ve gelecee aktarlmaldr. Savalar birer tarihi olay olarak incelerken, savalarn tm boyutlarn grmek gerekmektedir. Aksi takdirde savalarn nemi ve dourduklar sonular tam olarak anlamak mmkn deildir.

1800l yllarn sonlar ile 1900l yllarn balar Osmanl Devleti iin tam bir k dnemidir. Bu dnemde yaananlar devletin ynetiminde bulunanlar ve

vatandalarda uzun bir sre unutulmaz aclara sebep olmutur. Byk toprak kayplar, toprak kayplaryla birlikte savalarda yitirdiimiz gen bir neslin verdii ac henz yreklerimizde canlln korumaktadr.

Sakaryann Akyazl Topal Alisinin topall ve denekleri Aziziye Tabyalarndan kalma. Topal Ali savan kendisinden alp gtrdklerinin yan sra alk ve sefaletle urarken bata Rusya olmak zere Batl devletlere gvenen drt Balkan devleti Osmanlnn Balkanlardaki topraklarn alp kendi aralarnda blmek zere saldrya gemektedir.

Bu devletlerin banda Bulgaristan gelmektedir. 1396da Osmanl egemenliine giren Bulgaristan, 18771878 Osmanl Rus savann sonunda bir Prenslik haline geldi. Rusya tarafndan desteklenen Bulgarlar 1885te Dou Rumeliyi igal ederek Byk Bulgaristan kurmak istiyorlard. Osmanl Devletinde kinci Merutiyetin ilanndan sonra 5 Ekim 1908de Bulgaristan bamszln ilan etti. stanbul ve Trakya bata olmak zere Osmanlnn topraklarna gz koyan Bulgarlar, Rusyann desteiyle de Srbistan, Yunanistan ve Karada yanna alarak 1912de Balkan Savan balatt.

Savan tm aclarn yreinde tayan Topal Ali ve ailesi, Birinci Balkan Sava srerken 1309lularn askere alnmasyla tekrar sarslmaktadrlar. Byk oul Sleyman 1309lu ve askere alnyordu. Milletimiz iin yurt savunmas kutsal bir grevdir. Yurt iin canlar seve seve feda edilir. Bu milletimiz iin tarihsel bir olgudur. Tarihte Ordu Millet olarak adlandrlm bir neslin evlatlar iin elbette

117

vatan savunmas her trl acya ramen en nde gelen en kutsal vazifelerden biridir. Bu vazifenin verdii bilinle Sleyman Akyazdan askere uurlanmaktadr.

Mehmed Niyazi, eserlerini yazarken tarihi olaylara sadk kalmtr. Ayn zamanda savalarn sosyal boyutlarna da yer veren Mehmed Niyazinin eserlerinin tarih retiminde yardmc kaynaklar olarak kullanlmas, tarih retimine renk katacaktr. renciler tarihi olaylar anlamlandrdklar lde kavrayabilmekte ve tarihsel uura sahip olabilmektedirler. Balkan Savalaryla ilgili ders kitaplarnda bir iki sayfay gemeyen ve savan siyasi aknn ana noktalar salt bilgi olarak aktarlmaktadr. Bu durumda rencinin savan tm boyutlarn ve dourduu sonular anlamas ve anlamlandrmas zor grnmektedir. Yazlamam Destanlar bu sorunu ortadan kaldrabilecek nitelikte akc ve sade bir eserdir.

Cephede sava srerken Anadoluda da anneler, babalar, kardeler ve eler savan dier bir cephesini olutururlar. Her gn verilen onlarca ehitten acaba kendi ailelerinden olan var m? En ufak dedikodu dahi insanlarn yreklerini yerinden oynatmaya yetiyor. Topal Alide kasabadaki dedikodular duyduunda hemen Askerlik ubesinin yolunu tutar. Abdullahoullarndan Ali olu, binyzdokuz doumlu Sleymann knyesinin gelip gelmediini renmek istiyorum (Mehmed Niyazi, 2005a, 23).

Uzun sren savalar Anadolunun ekonomisini de alt st etmitir. nsanlar bin bir zorlukla mcadele edip, kt kanat geinebiliyorlar. Osmanlda retim durma noktasna gelmitir. Burada u hususlara deinmek yerinde olacaktr. Osmanl Devleti gerileme ve paralanma srecinde siyasi olaylarn dnda ok nemli ekonomik sorunlarla da kar karya kalmtr. Bunlardan en nemlisi

kapitlasyonlardr. Kapitlasyonlar Osmanl yerli sanayisinin geliimine ve yerli retiminin durmasna neden olmutur. Sanayi nklab ile birlikte de Avrupa da ucuza retilen mallarn Osmanl piyasasn ele geirdiini syleyebiliriz. Ky ve kasabalarda iftilik ve hayvanclkla uraanlarn bana ise vergiler ve bozulan toprak sistemi bela olmutur. Mehmed Niyazi, ekonomik bozukluu da kitabna

118

yanstm ve Anadolunun iinde bulunduu durumu tasvir etmitir. Mehmed Niyazi (2005a, 23) Anadoludaki yoksulluu ve fedakarl okuyucuya yle aktarmaktadr:

Yllardan beri st balarna bir ey almamlard; yamayp, giyiyorlard. Gaz, tuz, eker ou zaman bulunamazd; onlarsz da yaanrd. Ayenin btn derdi Sleymana -be kuru gndermekti. () Ayenin hazrlad bohay Mehmet eline ald. Babasyla arya gidip bakkala sattlar. Aylardan beri grlmeyen tuz gelmiti; iki okka alarak Mehmet eve dnd. Topal Ali bir miktar ay ve ttn paras ayrdktan sonra artann Sleymana postalad.

Mehmed Niyazi, olaylar arasnda nemli balantlar da vermektedir. Dnemin nemli olaylarndan Trablusgarp Sava ilerleyen blmlerde ska dile getirilecektir. Kitabn ilk blmlerinde zaman zaman bilgiler Miralay Rfk Bey ve mam Salih Efendi araclyla aktarlmaktadr. Anadoluda kahvehane kltr ok eskiye dayanmaktadr. nsanlar kahvelerde oturarak dertleir, sohbet eder, bildiklerini birbirleriyle paylarlard. Miralay Rfk Bey kahve sohbetlerinden birinde: steseydik Balkanlarda bir tane gayrimslim brakmazdk. Drt be yzyldr sahip olduumuz topraklardan atlyoruz. Merhametimizin acsn

ekiyoruz(Mehmed Niyazi, 2005, 26). rneine karlk mam Salih Efendi:

Acaba Balkan topraklarmzn tamam gayrimslimlerden arndrlsayd, glendikten sonra Bat ve Rusya saldrp oralar almak istemeyecek miydi? Ahalisinin tamam Mslmandr diyerek o blgeleri bize mi brakacaklard? te Krm, tamamen Mslman ve Trkt. Ne oldu? (Mehmed Niyazi, 2005a, 27).

Eser bu tr tartmalarla okuyucuyu daha da kendi iine ekmektedir. Bylece okuyucu pasif durumdan kurtarlmakta, aktif klnmaktadr. Tarihi roman okuyucusunun bu aktiflii bilgileri karlatrma, mantkl sonular karmasna yardmc olmaktadr. Bilgilerin karlatrlmas zihinsel bir aktivite olduundan, tarihsel dncenin geliimine ve eletirel bak asnn kazanlmasna yardmc olmaktadr.

119

Yazlamam Destanlarn en dokunakl blmlerinden biri Topal Alinin Sleymann ehit olduu haberini almasdr. Milletimizin vatan sevgisi her eyden nce gelmesine ramen, evlat acsn bazen tarif etmek mmkn olmayabiliyor. Ancak yazar bu acy, belki de birinci dereceden yaam olmas ve hala ailesinin bu aclarn verdii anlar muhafaza etmelerinden, okuyucuya kendi evlatlarn yitirmiesine bir hissiyata sevk etmektedir. Tarihin iinde acnn, kahramanln, yenilmiliklerin olduunu okuyucu tarihi romanlar araclyla alglayabilmektedir, bylece. Bir bakma roman, tarihe ruh vermektedir. Tarihi olaylarda yer alanlarn insan olduunu okuyucuya aktarmaktadr. Aksi takdirde siyasi tarihin kuru bilgileri, tarihi insanlarn yaad olaylarn tesinde sanki baka bir dnyaym ve gereksizmi gibi alglanmasna neden olmaktadr.

Topal Ali olunun ehit olmasnn yan sra, dmann hzla ilerlemesi ve Edirnenin dahi elden kmasna kahrolmaktadr.

Yanya, skodra, bilhassa Edirnede kahramanca direniler olmutu; ne yazk ki yeterli yardm gnderilemediinden birer birer dmlerdi. Edirnenin dman eline getiini renince Topal Alinin Sleymanna duyduu ac daha da artt. Gnlerce ayn cmleyi zihninde evirip evirdi Ah olum! Sen gittin; Edirne de gitti! Bari oras elimizde kalsayd!.. (Mehmed Niyazi, 2005a, 36).

Edirnenin elden kmas ve Bulgarlarn atalcaya kadar ilerlemeleri zerine Osmanl Devleti, Mays 1913te Balkan devletleriyle Londra Antlamas imzalamak durumunda kalmtr. Bylece Osmanl Devleti, Midye-Enez hattnn batsnda kalan tm topraklar kaybetti. Osmanl Hkmetinin Ege Adalar ile Edirneyi Balkanl devletlere brakmamak konusundaki tutumu nedeniyle Londra Konferans uzam; ancak yaplacak baka bir ey olmad iin, Kamil Paa bakanlndaki Osmanl Hkmeti, artlar kabul etmeyi kararlatrd gnlerde stanbulda Bb- li Baskn diye anlacak olan ve hkmet deiikliiyle sonulanan darbe olmutur. ttihat ve Terakki Partisinin bata Enver Paa olmak zere bir grup subay, fedai takm ve halktan oluan taraftarlar, Balkan Savandaki baarszlktan mevcut hkmeti sorumlu tutmu ve hkmet binasna yaptklar bir basknla Kamil Paa Hkmetini istifa ettirmilerdir. Bb- li Baskn olarak siyas tarihimize geen bu olayla ttihat ve

120

Terakki Partisi, iktidar tam anlamyla ele geirmi ve kendi mutlak otorite ve hakimiyetlerini kurduklar ttihat ve Terakki Partisi Dnemi balamtr (farabi.selcuk.edu.tr, 2002). Yukarda da deinildii gibi Osmanl da nemli bir olay cereyan etmektedir. Yl 1913, bir yandan Balkanlarda kaybedilen topraklar, dier yandan milletin iinde bulunduu sefalet Osmanlnn bakentinde tarihe Bab- Ali baskn olarak geen ttihat ve Terakki Partisinin Enver Paa nclnde iktidar ele geirmesi olay gereklemektedir. Mehmed Niyazi (2005a, 41-42), bu durumla ilgili gelimeleri yle aktarmaktadr:

ttihat ve Terakkinin Nuruosmaniyedeki merkezinden Enver Bey ata binip Bab- Aliye yrm. Yannda Yakup Cemil, Mmtaz, Mustafa Necip gibi silahorlar de bulunuyormu. Daha nce de Talat Bey ve baz arkadalar hoca klna girmiler ve Bab- Aliye yakn yerlere szmlar. Enver Beyin yannda sarkllarda varm. Ellerinde bayraklarla tekbir getirerek yrrlerken evreden de katlmalar balam. () Soukkanlln hi kaybetmeyen Kamil Paaya Enver Bey, Paa Hazretleri, millet sizi istemiyor, istifa ediniz demi. Kamil Paa hibir ey sylemeden bir sre Enver Beyi szdkten sonra Padiah Efendimize hitaben, mecbur brakld gerekesiyle istifasn yazm. Talat Bey mdahale ederek, ekilme izni istirhamna Ahali ve asker tarafndan vaki arzu zerine kaydn koydurtmu. Kamil Paann istifasn alan Enver Bey saraya gidip Padiah Efendimize sunmu, ayn gn Mahmut evket Paa sadrazamla tayin edilmi.

Eser, Osmanl Devletinin iinde bulunduu durumu bir btn halinde ele almakla nemini artrmaktadr. Tarihi olaylar incelenirken tm boyutlaryla ele alnmas durumunda, olayn anlalr hale gelmesine katkda bulunmaktadr. Nitekim tarihsel olaylar tek bir nedenden dolay ortaya kmadklar gibi sonular bakmndan da birden fazla sonu dourabilmektedirler. Eserin Osmanl toplumunun ekonomik yapsn, sosyal yapsn ve siyasi yapsn birlikte vermesinin eitim-retim aamasndaki rencilerin konunun getii dnemi daha iyi alglamasna ve gnmz ile karlatrmasna neden olacak ve milli uurun daha da kuvvetlenmesine yardmc olacaktr.

121

Yazar eserinde dnemin nemli bir zellii olan fikir ayrlklarna da yer vermektedir. Tarihi olaylara tek bir pencereden bakamayz. Yani sahip olduumuz nyarglarmz ya da mevcut dncelerimizi dorulayan tarih konulu eserlerde bir eksikliin olduu muhakkaktr. Bu eksiklii gidermenin en doru yolu ele aldmz konunun getii dnemle ilgili tm gerekleri yanstabilmekten gemektedir. Mehmed Niyazi (2005a, 43), Bab- Ali basknnn eletirisini mam Salih Efendi araclyla dile getirmektedir. ttihatlar Trakyann, Edirnenin elden gidiini bahane ederek ayaklandlar. Halbuki Kamil Paa Edirne ve evresine mstakil bir stat vermeye ve bunu byk devletlere kabul ettirmeye alyordu. Baarl olmas da yaknd. ttihatlar Londra bar projesini imza ediyorlar. Midye-Enez hattnn tesini brakyorlar. Bunu anlamakta glk ekiyorum. lkenin birlik ve btnlk iinde gelitirilmesi, refaha kavuturulmas o dnemin vatanseverlerinin ideali olduu gibi gnmz insannn da idealini oluturmaktadr. Birlik dirliktir, deriz; birlik isteriz; fakat bu birliin kendi bakanlmzda gereklemesinin peindeyiz. Bamzda kim olursa olsun deyip, el ele versek ne olur. Eskiden deiik ayrlklar vard; imdi de frkaclk bunlara eklendi (Mehmed Niyazi 2005a, 43). Yazar burada syledikleriyle okuyucuya mesaj vermektedir. Bu mesajn alglanmasn nemli buluyoruz. nk gnmzn nemli siyasal ve toplumsal sorunlarndan biride duyarszlktr. Bireyselletirilmi bir yaam tarz insanlara kabul ettirilmeye allmaktadr. Bu bireyselletirilmi yaam tarznda gndelik yaamn getirdiklerinin tesinde, ok fazla ey aranmamaktadr. Gnm nasl daha elenceli geirebilirim anlayna sahip bireylerin her hangi tarihsel, sosyal, ekonomik ya da siyasal sorunla kar karya kaldklarnda kendilerini bir zmszln iinde bulduklarn, zmszlklerin kendini hep yeniden reterek sonuta bir bireysel bunalma; bu bireysel bunalm da toplumsal bir bunalma neden olduunu syleyebiliriz.

19. yzyln balarnda birliini tamamlayan talya, smrgeci bir politika izlemeye ynelmitir. Eski Roma mparatorluunun sahip olduu topraklar yeniden ele geirmek isteyen talya, ayn zamanda Dou Akdenizde kontrol ele geirmek istemitir (Akyz Y. ve dierleri, 1997, 35). Bu hedeflerine ulamak amacyla

122

Osmanl Devletinin gsz durumunu da gz nnde bulundurarak Trablusgarpa saldrmtr. Mehmed Niyazi Yazlamam Destanlarn konusunu kinci Balkan savalar srasnda cereyan eden olaylar olarak belirlese de, dneme damgasn vuran tarihi ahsiyetlere ve bu tarihi ahsiyetlerin faaliyetlerine de geni yer vermektedir. Bu da konuyu daha anlalr klmaktadr. Bu ahsiyetlerin banda gelenler, zellikle Enver Bey1 ve Eref Beydir2. Bu kahramanlar Trablusgarp talyanlara kar
1

Enver Paa (Asl ad: smail Enver):

22 Kasm 1881 stanbul'da dodu - 4 Austos 1922 Tacikistan'da ld, Osmanl askeri ve politikacs, Turancdr. Soukeme Askeri Rtiyesinde renim grd. Harp okulunu 1899'da piyade temeni olarak bitirdikten sonra, 1902'te kurmay yzba olarak Harp Akademisinden mezun oldu. Selnik'teki nc ordunun emrine girdi. 1906'da binba oldu. ttihat ve Terakki Cemiyeti kurucular arasna katld. Bu topluluk iinde tutunup, kendini sevdirdi. II. Merutiyet'in ilan edilmesinde nemli rol oynad. Makedonya Genel Mfettilii ve Berlin Ateemiliterlii gibi grevlerde bulundu. 31 Mart olaynda Hareket Ordusuna katld. kodra mutasarrf ve cephe komutan olarak talyan saldrsna baaryla kar koyan Enver Paa, 1912'de yarbay oldu. 23 Ocak 1913'te ttihat ve Terakki tarafndan dzenlenen Babali basknna katld. Sadrazam Kamil Paann istifasn salad. Bylece ttihat ve Terakki Cemiyetinin iktidar ele geirmesinden sonra, Edirne'nin kurtarlmasnda nemli rol oynad. Bu baarsndan sonra albayla ardndan da tugenerallie ykselen Enver Paa, 1914'te de 33 yanda Sait Halim Paa hkmetinde Harbiye nazr oldu. ehzade Sleyman'n kz Naciye Hanm ile evlendi. Orduda baz dzenlemeler yapan Enver Paa, Fransz modeli yerine Alman stilini uygulad. Trkiye'nin Birinci Dnya Savana Almanlarn yannda katlmasnda en etkin rol oynayan kiiydi. Edirne'nin geri alnmasn salayan, beklenmedik ekilde ani ve beklenmedik saldrya dayal askeri strateji anlaydr. Rusya'nn Kafkaslardan saldrmas zerine Sarkam harekatn dzenlemi ve 90 bin askerin lmesine neden olmutur. Savann Osmanl mparatorluunun yenilgisi ile sonulanmasndan sonra ttihat ve Terakki partili arkadalaryla birlikte bir Alman denizaltsyla yurt dna kat, nce Odessa'ya, oradan da Berlin'e gitti; daha sonra Rusya'ya geti. Anadolu'daki Milli Mcadele hareketine katlmak istediyse de kabul edilmedi. 1920 Eyll'nde Bak'de Dou Uluslar toplantsna katld ve Batum'da Trkiye uralar Partisini kurarak Trkistan' kurtarma hareketini balatt. Turan Kaanl'n kurmak iin byk uralarda bulundu. 4 Austos 1922'de Tacikistan'da, Belivan yaknlarnda bir arpmada mitralyz kurunlaryla ldrld ve een kyne defnedildi.
2

Eref Sencer Kucuba ( 1873)

1873 ylnda stanbul'da dodu. Kafkasya'dan g etmi Sencer adl bir Vubih ailesinden olan, Sultan Abdlaziz'in kucubas Mustafa Nuri Bey'in oludur. Harb Okulunun son snfnda iken Yeni Osmanllar'la ilikisi olmakla sulanarak Hicaz'a srld. Buradan kaarak Hindistan'a ve Avrupa'ya geti. Srgndeki Jn Trklerle ibirlii yapt. Rumeli'de gizli ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin rgtlenmesinde alt. Merutiyetin ilanndan sonra da, mparatorluun kaderine hakim olan bu partinin militan kadrosu iinde yer ald. Balkan Sava'nn ikinci devresinde Bulgar'lar yenerek Edirne'yi kurtaran kuvvetlerin banda idi. Gnll kuvvetleriyle Bat Trakya'y da ele geirdi ve bunu da eklen bamsz bir Bat Trakya slam Cumhuriyeti kurdu (1913). Osmanl Tekilat- Mahsusas'nn kurucularndandr. Bu rgtn bakan olarak Birinci Dnya Sava yllarnda Kafkasya snrlarnda, Trkistan'da, Arabistan ve Kuzey Afrika lkelerinde eitli eylemleri ynetti. Yemen'deki Osmanl kuvvetlerine para ve mhimmat gtren bir kafilenin banda iken yaralanarak ngiliz'lerin eline dt ve Malta adasna srld. Mondros Mtarekesinden sonra stanbul'a dnd. Milli Mcadeleye ilk katlanlardan biriydi. stanbul'daki lk direni rgtlerinde, Kocaeli'nde ve Ege'de

123

gnll olarak ve kahramanca savunmulard. Mehmed Niyazi (2005a, 45-46), gelimeleri yle aktarmaktadr:

talyanlarn Trablus-Garp igaline hkmetimiz resmen mdahale etmek istememiti; zira mdahalemizle hibir sonu alnamayacak, sadece gszlmz anlalacak, bu da yeni belalar davet edecekti. Gen subaylardan Enver Bey ile Eref Bey, daha bir avu vatan evlad izlenen siyaseti ilerine sindirememilerdi. Savalarda galibiyet ve malubiyette vard; elden gelen yaplmalyd; vatan paras savasz verilemezdi. [Enver Bey ile Eref Bey] klk deitirip, sahte pasaportlarla Trablus-Garpa varmlar. ocukluunu Arap Yarmadasnda geiren Eref Bey lisanlarn btn leheleriyle bildii gibi, o diyarlarda saysz dostlar da bulunuyormu. eyh Snusi onlara sahip knca kar koymaya balamlar. Balkan Savandaki bozgun zerine Harbiye Nazr, Enver Beyi stanbula arm. O da gelip durumun fecaatini grnce Eref Beye hemen gelmelerini bildirmi.

Birinci Balkan Savann durulduu sralardr. Topal Ali, Sleymann acsn unutmadan ikinci olu olan Mehmet askere alnmaktadr. Mehmet kendi tertibi olanlarla birlikte gzyalar arasnda ve dualarla askere gnderilir. Mehmed Niyazinin de eserinde belirttii gibi Anadoluda o dnemde olduu gibi, gnmzde de askere alnacak olanlar akrabalar, komular hata tanmayanlar dhil tarafndan dualarla yolcu edilir. Uzun sren ve ok sayda ehidin verilmesi anna- babalar, akrabalar v.s. tedirginlik iine soktuundan, gzyalaryla askerler yolcu edilmektedir.

Mehmet geldii birliinde uzun boylu, hametli, zenci bir askerle karlamakta ve bu askere kar byk hayranlk duymaktadr. Bu ahs Zenci Musadr. Musa Eref Beyin emir eridir.

Kuvay Milliye'nin rgtlenmesinde rol oynad. Kuvay Seyyare'nin T.B.M.M. gleri tarafindan tasviyesi srasnda o da Yunan igal blgesine gemek zorunda kald (1921). Burada da T.B.M.M. Hkmeti'ne kar baz eylemler iine girdiinden Lozan Anlamasi'ndan sonra 150'likler listesine dahil edildi ve Trkiye'ye girmesi yasakland (1924). Uzun sre eitli lkelerde yaadktan sonra 1938 ylnda karlan af yasasndan yararlanarak Trkiye'ye dnd. zmir yaknlarndaki iftliinde bir sre yaadktan sonra orada ld.

124

Aslen Sudanl; ailesi Msra gelip yerlemi. Daha sonra babas Girite gm. Musa Giritte domu. drt yanda iken Msra dedesinin yanna gelmi, orada bym. Mahallesi Trk olduundan Trkeyi de renmi. Duymu ki Trablus-Garpta talyanlarla Mslmanlar savayor; tfeini kapp komu. Sadk, kahraman, terbiyeli, dikkatli, halis bir mmindir (Mehmed Niyazi, 2005a, 60).

Cem Skmen (2007) ise, Mazlum Milletlerin Vicdan: Zenci Musa adl yazsnda u hususlar belirtmektedir: Mehmed Akif Ersoyun Eref Beyin emireri Zenci Musa , Omuzundan ara ykseldi nebi sa.. diyerek Safahatna dahil ettii Zenci Musa sadece Safahatta deil hepimizin gnlnde bakede arlanmaya layk bir kahramandr. Zenci Musa, Trablusgarptan Balkan Savana, anakkaleden Kudse, Yemenden stiklal Harbine kadar yangn neredeyse oraya komu bu millet iin canla bala mcadele etmi bir yiitler sultandr.

Mehmet askere alndktan sonra, klada pekte alk olmad bir durumla karlamaktadr. Kendilerinden daha yal, sivil kyafetli gruplar askeri birlikte bulunmaktadr. Mehmet ve arkadalar gruplara ayrlarak gnll birliklerine katlmaktadrlar. Gnll kuvvetlerin genel kumandan Eref Beydir. Bu gnll gruplar iinde en ok dikkati eken Van Gnllleridir. Van Gnlllerinin banda slam dnyasnn saygn limlerinden Said Nursi bulunmaktadr. Bu gnlller daha ok Said Nursinin rencilerinden olumaktadr. Dier gnll gruplarda ise slam dnyasnn farkl blgelerinden katlmlar mevcuttur.

Burada tarihte her zaman ok nemli bir fonksiyon olan din faktrn irdelemek gerekmektedir. Sudanl Zenci Musay, Giritli Mamaka Mustafay, Said Nursiyi bir araya getiren neden veya nedenler nelerdi? Mehmed Niyazi (2005a; 5758), Said Nursiden unlar aktarmaktadr: Kara gn hepimizindir. Byle bir gnde din ve devletin hizmetinde bulunmayacaz da ne zaman bulunacaz? Ceddimize olduu gibi orada kalan kardelerimize de vecibelerimiz vardr. Osmanl Devleti, btn dinlere ve milletlere hogrl davranmtr. Yzyllarca birok dini inan ve farkl milletler bir arada yaamay baarmlardr. Ancak unu da kolaylkla

125

syleyebiliriz. Osmanl toplumunu bir arada tutan, zellikle Anadolu, Arap Yarmadas, Kuzey Afrika, Balkanlarn nemli bir ksm, din faktrdr. Osmanlnn k zamannda, topraklarmzn hzla elde kmasnn karsnda Mslman halk, yurtlarn savunmay ayn zamanda dini bir grev olarak alglamtr. Anadoluda hala sylenen bir takm grler vardr. Bunlar: Memleket gvurun eline geecekti, Dinimiz elden gidiyordu gibi szlerdir. Dmann nereden geldii, milletinin ne olduu nemli deildi. nemli olan memleketimizin ve dinimizin kurtarlmasyd. Bu durumun en iyi rneini, Birinci Dnya Savanda tilaf Devletlerine kar verdiimiz anakkale Muharebesinde ve Kurtulu Savann tm cephelerinde grebilmekteyiz. anakkalede yurdun drt bir yanndan gelip ehitlik mertebesine ulaan insanmz; ayn dnce ve duyguyla Kurtulu Savanda kann dkmtr. Bu duygu ve dnce Enver Bey, Eref Bey, Said Nursi, Mamaka Mustafa, Zenci Musa ve daha nicelerini gnll olarak bir araya getirebiliyordu.

Osmanl Devleti, Enver Bey ve Eref Bey bata olmak zere Trablus-Garpta yaptklar kahramanlklara zenerek Milli Kuvvetler ad altnda gnll birlikler oluturmaya almt. Ancak bu kuvvetler daha ok mahkmlar ve serserilerden oluturulmutu. Bu durumda bu birliklere gnll demekte doru deildir. nk bunlar iinde bulunduklar durumdan kurtulmak isteyen ve vatana hizmet etmeleri gerekirken su ileyen kiilerden olumu. Zamanla Osmanlnn bana dert olacak olan bu gruplardan kurtulmak iin Nazn Paa, Eref Beyden yardm isteyecektir.

Rum kylerine saldrmlar, rezalet buradaki byk devletlerin elilerine etmezlerse, byk katliamlar olacan bizi bir an nce anlama yapmaya, zorluyor (Mehmed Niyazi, 2005a, 65).

karmlar. Adi hareketleri koz verdi; stanbulu igal sylemeye baladlar. Bu da Edirne ve evresini fedaya

Osmanl grevlilerinin bu tutumuna karlk Eref Bey askeri bilgisi ve mantkl zmlemeleriyle, bu kuvvetlerin de vatan iin hayrl hale getirilmesini salamaktadr. Bu gruhu sk bir incelemeye tabi tutacaz. Islah edilmeyecekleri, beceriksizleri ayrp, askeri yollarn yaplmas iin Amele taburlar kurarak balarna eli kaml insanlar vereceiz. e yarayabilecekleri birliklerimize katacaz (Mehmed Niyazi, 2005a, 65). Selim Sami Bey ile Cihangirolu brahim

126

Bey bu kuvvetleri sk bir elemeden geirdikten sonra, byk ksmn askeri yollarn yapmna; ie askeri anlamda yarayacaklar da Yldz, Taksim ve Metris klalarnda sk talime tabi tutmulardr.

Birinci Balkan Sava, Londra Antlamasyla sonulanmt. Ancak Bulgarlar Londrada alnan kararlara Bulgarlar, stanbul uymada zerlerine den vazifeleri yerine hattna

getirmemektedirler. ekilmemiler ve

antlamada yaknlarnda

belirlenen bulunan

Midye-Enez Muradl

Tepelerinde

mevzilenmilerdi. Bu arada Balkan Devletleri Osmanldan aldklar topraklar kendi aralarnda paylaamamlar ve Balkanlarda yeni yeni kargaalar ortaya kmaya balamtr.

zellikle Makedonyann paylalmas konusunda Balkan devletleri arasnda anlamazlk kt. En byk pay Bulgaristan almt. Bunu kendileri iin tehlike gren Yunanistan, Srbistan ve Karada, Romanyay da yanlarna alarak Bulgaristana sava at. Bu durumda Bulgarlar btn cephelerde yenilmeye balad. Bu frsattan yaralanmak isteyen Osmanl Devleti, Balkan devletlerine sava at. Enver Bey komutasndaki Osmanl birlikleri Krklareli ve Edirneyi Bulgarlardan geri aldlar. Bu oldubittiyi kabul eden Bulgarlar bar isteinde bulundu. (Kalayc, 2000, 17-19).

Yukarda aktardmz paragraflar ilkretim sekizinci snflarn T.C. nklp Tarihi ve Atatrklk 8 ders kitabndan alnmtr. Ders kitabnda bilgiler son derece snrl ve yzeysel aktarlmtr. Temel siyasi noktalarn belirtilmesi yeterli grlmtr. Osmanlda ne tr olaylarn cereyan ettiini, meydana gelen olaylarn altnda yatan temel nedenlerin neler olduu, dman eline geen topraklarn kurtarlmas srasnda yaanan sosyal, ekonomik durumun ne olduu ile tm bunlarn sava nasl etkilediine deinilmemektedir. Yine topraklarmzn kurtarlmasnda ok nemli bir ilevde bulunan, aslnda bir dncenin de ifadesi olan gnll kuvvetlerden ve Eref Beyden hi sz edilmemektedir.

rencilerin bu yzeysel bilgilerle, ilenen konuyu anlamlandrmas ve anlamas mmkn grnmemektedir. Oysaki yakn tarihimiz, gelecek kuaklarn siyasi,

127

kltrel ve iktisadi yaamn belirlemede hala ok nemli bir fonksiyona sahiptir. Bugn Balkanlarda nemli miktarda Trk ve Mslman nfus yaamaktadr. Bu insanlarla mnasebetlerimiz bulunmakta ve gelecek umutlarmz da, bu insanlarmz da ayn ekilde bulunmaktadr. Yaplan savalarn yurt iinde ve yurt dnda kalan din kardelerimiz ve soydalarmz iin ne ifade ettiine deinmeden gemek, tarihi grmezlikten gelmek demektir. Tarih, kendisinde vukuu bulan her trl olayla bir btn olarak tarihtir. Bir btn olarak tarihi ele almadmz takdirde ilediimiz konuyu eksik brakrz demektir. Toplumdan, toplumun yaam tarzndan, ne yenip ne iildiinden haberi olmayan tarihin milli uur oluturma gibi bir hedefinin olamayaca gibi, eletirel dnceyi ve tarihsel dnce ve tarihsel bilincin olumasna da katks olmayacaktr.

Yukarda ders kitabndan aldmz konuyu Mehmed Niyazi (2005a, 66) ise, u ekilde aktarmaktadr:

Balkan devletleri aldklar yerleri paylamakta anlaamyorlard, onlarn bu durumundan hkmette yararlanmay dnemiyordu. nk en alt kademelerine kadar politik kavgalarn girdii, hatta partisine gre apka giyen subaylarn kumanda ettii ordudan midi yoktu. Bulgarlarn bir taarruzunda ordunun ne kadar direnecei belli olmadndan hkmet savan alevlenmesinden de endie ediyordu. Memleketin i ileri de acil slahat gerektirdiinden hariciye nazrln da elinde bulunduran Sadrazam Said Halim Paa, her ne pahasna olursa olsun, bir an nce sava sona erdirmek istiyordu. Mali sknt had safhada idi; maalar verilemiyordu. Muhaliflerin Bodrum ve Sinop kalelerine srlmeleri, uygulanan kat sansr, grnte huzur salamt. Ama sefaletin kat penesinde iin iin kaynayan halk her an patlayabilirdi. Hkmet elden kan btn topraklarn vatandan ayrlna kendini hazrlamt. Sadece Bab- Ali basknna itirak eden gen subaylar Bulgarlarn Edirneye kadar deilse bile, Londra Antlamasnda kabul edilen Midye-Enez hattna ekilmelerini istiyorlard.

Bundan sonraki srete, bata Enver Paa ve Eref Bey olmak zere vatanseverlerin, hkmetin tavizkar ve ekingen tavrlarna pekte aldr etmeden doru bildiklerini okuduklarn grmekteyiz. stanbul nlerinde en u noktada bulunan Onuncu Kolordunun Kurmay Bakanln Enver Paa yrtmekteydi. Hkmettin en

128

ekindii durum Enver Bey ve gnlllerin liderliini yrten Eref Beyin saldrya gemesiydi.

Bu arada stanbulda birok devletin gizli servisinin alma yrttkleri bir yer olmutu. Tekilat- Mahsusann3 ele geirdii, Alman gizli servisi tarafndan yazlan rapor, Enver ve Eref beylerin izlendiini ortaya koymaktadr.

Ele geen bu rapor gizli servislerin almalar hakknda onlara bir fikir vermiti. Eref Beyin kurduu ve bakanln yapt Tekilat- Mahsusa daha da glendirilmeliydi. Tutulan bir daire merkez haline getirildi, yardmcs Sleyman Askeri btn gnn bu dairede geiriyor, gelen bilgileri deerlendiriyor, Tekilat- Mahsusann elemanlarn ynlendiriyordu (Mehmed Niyazi, 2005a, 68).

Tekilt- Mahsusa, 1913 ylnda Sultan Mehmet Reat'n yaynlanmayan ve resmi olmayan bir fermanyla Sava Bakanl (eski adyla Harbiye Nezareti) bnyesinde ttihat ve Terakki tarafndan kurulan Osmanl Devleti'nin ilk gizli haber alma rgtne verilen addr. rgtn ilk daire bakan Sleyman Askeri Bey, ikinci bakan Ali Bahampa, son bakan Hsamettin Ertrk'tr. Misyonu Arap ayrmcl ve bat emperyalizmine kar mcadele etmek idi. Kurulma amac Osmanl Devleti'nde dalma dneminde Ortadou zerinde odaklanan yabanc haber alma faaliyetlerinin izlenebilmesi iin bireysel bazda ve snrl nitelikte srdrlen haber alma almalarnn bir merkezden organize biimde yrtlmesine duyulan ihtiyatr. Birinci Dnya Sava srasnda askeri ve paramiliter hareketler gerekletirerek nemli grevler stlenen bu rgt, savan sona ermesiyle 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Mtarekesi sonrasnda dalmtr. rgtn kurumsallamas Balkan Sava'ndan sonra ivme kazanmtr. rgt ounlukla iktidar devirmeyi planlayan ve dmanla ibirlii ierisinde olan gleri bastrmakta kullanlmtr. rgtn, resmi kurulu tarihi 1913 yl olsa da, Enver Paa komutasnda 1903 ylna kadar uzanan bir gemii olduu tahmin edilmektedir. Enver Paa sava bakan (Harbiye Nazr) olmasndan ksa bir sre sonra Tekilt- Mahsusa'y resmi statsne kavuturmu, dnemin yetenekli subaylarn rgte ye yapmtr. Birinci Dnya Sava srasnda bu subaylar Kafkasya, Msr ve Mezopotamya'daki zel askeri operasyonlarda kullanlmlardr. 1915 ylndaki Svey Kanal operasyonu buna bir rnektir. Bu operasyonda zel birlikler Osmanl ordusunun ileri ularndaki vahalar ele geirip tampon blge oluturmulardr. Birinci Dnya savanda Arabistan, Sina Yarmadas, Yemen ve Kuzey Afrika'daki zel operasyonlar rgtn efsanevi ismi Kuuba Eref Bey (Eref Sencer Kuuba) idare etmitir. rgtn haber alma alanndaki alt yap ve tecrbe eksikliiyle beraber sava yllarnn ekonomik koullar rgt yelerini istihbarat almalarndan ok atmalara yneltmitir. Tekilatla ilgili tek akademik aratrmann yazar Philip Stoddart, birimin zirvede olduu dnemde, rgte kaytl 30 bin ye bulunduundan bahsetmektedir. Stoddart'a gre, Tekilat- Mahsusa, Ermenilerin snr d edilmesinde herhangi bir rol oynamamtr. 14 Kasm - 23 Kasm 2005 tarihleri arasnda Yeni afak gazetesinde Abdullah Muradolu tarafndan Tekilt- Mahsusa hakknda 10 blmlk bir yaz dizisi yaynlanmtr. Bu yaz dizisine gre Tekilt- Mahsusa'da grev yapm nl kiilerden bazlar unlardr: Mustafa Kemal Paa, Enver Paa, Binba Sleyman Askeri, Eref Kuuba, Temen Yakup Cemil, Dr. Bahattin akir, Mithat kr Bleda, Ohrili Eyb Sabri, Fuat Balkan, Temen Hilmi Musallimi, Ismail Canbulat, Piyade Subay Rasuhi Bey, Filibeli Hilmi Bey, erif Burgiba, Arabistan'da Ibnr Reit, Nuri ve Halil Paalar, Ali Fethi Okyar, Hac Selim Sami, Kel Ali lakapl Ali etinkaya, ilk tayyareci ehitlerden Sadk Bey, erkez Reit Bey, Fuat Bulca, Nuri Conker, Rauf Orbay (16).

129

Hkmet stanbulu tehdit eden Bulgar toplarndan tedirgindi; bir an nce Bulgarlarn Londra Antlamasnda kabul edilen Midye-Enez hattna ekilmelerini istiyordu. Fakat onlar buna yanamyorlar, Muradl tepelerini ellerinden brakmyorlard. Hkmet, Bakumandan vekili Ahmet zzet Paaya Londra Antlamasnda kabul edilen snra ordunun yrmesini bildirdi ise de Ahmet zzet Paa hkmetin bu kararnn Bulgar kumandanlna ileterek hududun tesbitine yetkili memurlarn gnderilmesini istedi. Bu istek karsnda Bulgarlarn tutumu sert oldu; byle bir istei dahi sava ilan sayabileceklerini byk devletlere bildirince, Ahmet zzet Paa hareketsiz kald. Bunun zerine Enver Beyin gayreti daha abuk sonu verdi; Ahmet zzet Paaya Eref Beyin bekledii karar tebli ettirdi. Eref Bey, gnllleriyle, Enver Beyin kurmay bakanln yapt Onuncu Kolordunun iinde mstakil bir tmen olarak yerini alacakt (Mehmed Niyazi, 2005a, 73). stanbuldaki siyasi istikrarszlk ve dmana kar tavizkar tutum srerken Enver Bey ile Eref Bey kararllklarn ve hazrlklarn srdrmektedirler. Bu arada Osmanlnn iinde bulunduu siyasi karmaa, zihinsel bulanklk baz gnll kuvvetleri de etkilemeye balam ve sol cenahn ileri nc taburunun kumandan Kee Bekir, Makedonya Taburunu da yanna alarak isyan etmitir. Cihangirolu brahim ve Eref Beyin kardei Selim Saminin baarl taktikleriyle Kee Bekirin kuvvetleri kuatlarak isyana son verilir.

Grld gibi siyasi alkantlar bazen vatann, lkenin karlaryla ters debilmektedir. Oysaki siyasi fikirlerin amac ncelikle kendi yurdunu ya da dnyay daha gzele, daha refaha ulatrmaktr. Ancak insan faktr nemlidir. Kiisel karlarn ya da ynlendirmelerin olduu durumlarda siyasi fikirler ya da baz siyasi fikirleri benimseyenler gerek amalarndan sapabilmektedirler. Bu dnem Osmanl Devletinde de birok siyasi fikir insanlarn zihinlerini kurcalamaktadr. Ancak bu fikirler bazen vatandalar arasnda bazen de ordu da ayrmalara, kavgalara sebebiyet vermitir. Birinci Balkan Savann kaybedilmesindeki nemli

sebeplerden biri de subaylar arasndaki fikir ayrlklarnn ok belirgin hale gelmesidir. Oysaki bir lkenin savunma gcnde kurumsal anlamda fikir ayrlnn olmamas gerekmektedir.

130

Anadoluda, stanbulda yurdun her yanndaki vatandalar savalar, yenilgilerden dolay son derece huzursuz durumda. Savalar sadece cephede deil asl etkisini cephenin gerisinde gstermektedir. Evlatlarn bekleyen anne babalar, ekonominin bozulmas, devletin halka ulamasnn zorlamas gibi durumlarla kar karya kalnabilmektedir. Eref Beyin gnll kuvvetlerinin halk arasndan ilerleyip batya hareket etmesi, bu gnlller arasnda gen yal her yatan vatanseverin bulunmas halk heyecanlandrmtr.

Gnlller ilerlerken Kolordu Kumandan Hurit Paa, Enver Paa, Eref Bey, Selim Sami, Cihangirolu brahim Kumburgazda Kolordu Karargahnda toplanp durum deerlendirmesi yaparlarken Hurit Paann tedirgin olduu u szlerden anlalmaktadr: Evlatlarm, dman Muradl Tepelerinden skp, Midye-Enez hattna ekemezsek, her an stanbulu igal edebilir. Baarsz olmamzla da stanbulu igal etmesi iin eline frsat vereceiz. ok tehlikeli bir oyuna balyoruz (Mehmed Niyazi, 2005a, 77).

Buna karlk Enver Paa, Eref Bey, Selim Sami ve Cihangirolu brahim son derece kararl ve inanl davranmaktadrlar. Bu inan karsnda artk plan yapmaktan baka yaplacak bir ey yoktur. Dmann Muradl Tepelerinden atlmas planlar Enver Paa ve Eref Bey tarafndan yaplr. lk saldry Selim Sami yapacaktr.

nsan zor durumlardan kurtaran en nemli unsurlar inan ve gvendir. Bu durum devletler iin de geerlidir. Enver Paa, Eref Bey ve etraflarnda herkesin bir inanc vard, dman yurttan uzaklatrlabilirdi. Dman yurttan uzaklatrma inanc bu insanlara nemli lde zgven vermitir. Yeter ki hkmet ya da merkezden engel olunmasn. Bu inancn en nemli simgelerinden biri Mehmet Babadr. Mehmet Baba doksanl yalarnda, Uak gnllleri ile birlikte cephede yer almaktadr. Doksan yanda olan Mehmet Baba ileri yana ramen gayreti, rpnyla insan duygulandran bir karakter izmektedir. Mehmet Babann gnlnde ve zihninde hep u vard: Ya lahi, Edirne Kalesine anl bayramz ekmeyi bana nasip eyle, orada da emanetini teslim al.

131

Said Nursi ise daha nce de deindiimiz gibi bu kahramanlk destannda anlatlamaz bir yere sahiptir. Bir ilim insannn talebelerini toplayp gnll olarak cepheye, savaa katlmas herkese hem ok nemli bir manevi g vermi hem de ok nemli bir sava destei salamtr. Said Nursinin talebelerine sesleniini Mehmed Niyazi (2005a, 82), yle aktarmaktadr: Evlatlarm, Bedir ilk iman savdr. man cephesinde baba, kfr cephesinde evlat, kardelerden biri bir cephede, dieri kar cephede bulunuyordu. O savata yere dmeyen iman bayran, Allahn ltfuyla yzyllardan beri biz tayoruz. Tekrar lm kalm savana giriyoruz. Resulullahn bayran yere drmemek iin hibir eyimizi saknmayacaz. Burada malup olursak, slam ok karanlk gnler beklemektedir. Fakat mademki Cenab- Allah dininin kyamete kadar baki olduunu buyuruyor, Allahu lem biz burada muzaffer olacaz. Elbette bazlarmz ehit decektir. nce gidenlerimizden geride kalanlarmz fahr-i kinat efendimiz sorarsa, yle sylesinler: Ya Resulallah, son kiiye kadar bayranz yere drmemek iin yemin etmitik. Burada bulunmayanlarmz bayranz altnda vuruuyorlardr. Dinim, milletim, vatanm adna hepinize gveniyorum. Mevlam hepimizin yardmcs olsun. Yaplan tm hazrlklar ve saldryla birlikte Bulgarlarn tuttuu Kumburgaz-Yalozatoz hatt krlp Muradl Tepeleri ele geirildi. Muradl Tepelerinin ele geirilmesiyle ilk zafer elde edilmitir. Kolordu Kumandan Hurit Paa, Enver Paa, Eref Bey durum deerlendirmesi yaparlarken herkesin memnun olduu

grlmektedir. Hurit Bey ve hkmetin amac Midye-Enez hattna kadar olan yerden dmann ekilmesiyken; Enver Paa ve Eref Beyin amac bata Edirneyi almakt. nk Edirne tarihi bir kenttir. Osmanlnn nemli simgelerinden biridir. Osmanl Devletine bakentlik yapm, Osmanl tarihinin en gzel eserlerinden biri olan Mimar Sinann yadigr Selimiye Camiine ev sahiplii yapmaktadr. Dini adan da bu nedenle Edirne nemli bir konumdadr. Herkesin gnlnden geen Edirneyi tekrar vatan topraklarna katmaktr. Bu, toplumsal bir dnce biimidir, yani toplumun dncesidir. Tarih konulu bir eserde dnemin dncesini yanstmak son derece nem arz eder. Tarihi gerekler ancak dnemin siyasi, ekonomik, toplumsal unsurlarnn bir btn halinde aktarlmasyla anlalabilmekte ve bir anlam ifade edebilmektedir. Bu anlamda yazarn baarl bir yntemi de dnemin olaylar

132

arasnda balant kurmasdr. Yine bu dnemde farkl olaylarda genelde ayn ahsiyetlerin yer aldn grmekteyiz. rnein Zenci Musa, Mamaka Mustafa, Selim Sami gibi tarihi kahramanlarn Trablusgarpta Enver Paa ve Eref Beyin birlikte savatklan yazar belirtirken ayn zamanda eserin farkl blmlerinde Trablusgarpta cereyan eden olaylara da atfta bulunmaktadr.

Bata Eref Bey olmak zere tm vatanseverlerin gnlnde yatan Edirneyi kurtarmaktr. Enver Paa stn bir abayla Kolordu Kumandan Hurit Paay bu ynde ikna etmeyi baarmaktadr. Hurit Paann ikna olmasnda Eref Beyin u szleri (Mehmed Niyazi, 2005a, 90) etkili olmaktadr: Edirneyi kurtarma midi ciddi olarak belirirse, btn memleket ayaa kalkar, olaanstlkler birbirini kovalar. Baarl olamazsam, sorumlu bir mevkiim yok, Gnlller Genel Kumadanym, yaptklarm hkmeti ilgilendirmez. Beni cezalandrrsnz. Zaten byle hacil yaamaktansa lmek daha iyidir. Kolordu, Eref Beye Bafra Gambotu Dar Torpidosu ve rmork destei salamay taahht ederek Eref Beye destek salamaktadr. Eref Bey gerekli hazrlklar yaptktan sonra Marmara Erelisi Yksek Askeri gal Makamna Hkmetinizle aramzdaki mtareke sona ermitir. Yirmi dakikaya kadar ehri terk etmeniz tebli olunur. Bu sre iinde her ne sebeple olursa olsun ehir boaltlmad takdirde hcum edeceimizi ve sonutan da tamamen sizin sorumlu olduunuzu bildiririm. Trk Gnll Kuvvetleri Kumandan Eref (Mehmed Niyazi, 2005, 94) haberini eski sadrazamlardan Tevfik Paann Franszca bilen Neet araclyla Bulgarlara bildirir. Ancak gelen olumsuz yant zerine Marmara Erelisi dmann elinden kurtarlr. Marmara Erelisinin kurtarlmas blge halkn sevince boar. Yeni yerler kurtarldka gnll kuvvetlerin says artmaktadr. Yine burada karmza kan nemli bir boyut, Eref Beyin tekilat bir zellie sahip olmasdr. ok zel bir yetenee sahip olan Eref Bey setii insanlarla hem halkn sevgisini kazanmakta hem de gnlllere g katmaktadr. Marmara Erelisine askeri ve mlki amir olarak Akoval smail Hakky brakan Eref Bey Tekirdaa ynelir. Tekirda ok zorlu arpmalardan sonra ele geiriliyor. Bulgarlar ok sayda ehit vermi ok sayda Bulgar da esir dmtr. Gnlller ise on drt ehit vermilerdir.

133

Yazarn deindii nemli bir husus da sava gereine karlk, savan da tamamen hukuksuzluk olmaddr. Gnmzde de uluslar aras alanda ok tartlan bir husustur, sava hukuku. Savalarda ehitlere yaplan muamelenin, esirlere yaplan muamelenin; sivil halka kar nasl davranlmas gerektii ile ilgili ortak bir kanaat olumutur. Bu da insanca davranmadr. Esirler ve sivil halk korunmal ve ilgili (gl taraf) zerine den sorumluluu yerine getirmelidir. Bu anlamda Mehmet Niyazinin (2005a, 100), Said Nursi araclyla aktard u bilgiler nem arz etmektedir: Selim Sami ve Cihangirolu brahim Beyler sert kumandanlarmzdanlar. Kinle de doludurlar; hatta tepeden trnaa kin kesilseler bile hakldrlar. Yalnz, dman da olsa, llere ve esirlere iyi davranlmas lazm. Hak hukuk gzetmeliyiz. Emir buyursanz da, maktullerin zerlerinin aranmasna bizzat nezaret etseler. Kimden ne karsa, mmkn mertebe hviyetlerini tespit edip Bulgar mlki amirliine teslim etsinler. llerin defni iin de gereken kolayl gstermemiz Mslmanlmz ve insanlmzn icabdr.

Marmara

Erelisi

ve

Tekirdadan

sonra

Muradl

ve

orlu

dmandan

temizlenmitir. Bu durumu haber alan Kolordu Kumandan Hurit Paa ve Enver Paa sevin yaamaktadrlar. Hurit Paa, Enver Paa komutasndaki birliklere de ileri harekat izni vermitir.

Eref Bey ve emrindeki gnll kuvvetler Osmanlnn iinde bulunduu ylgnl ortadan kaldrm, hem orduda hem de halkta bir zafer cokusu ve heyecan olumutur. Onuncu Kolordu Komutan Hurit Paa ise, stanbul ile Enver ve Eref Beyler arasnda kalmtr. stanbul Hkmeti youn bir bask yaparak ilerlemenin durdurulmasn istemektedir. Harbiye Nazr ve Bakumandan Vekili Ahmet zzet Paa bizzat irtibata geip ilerlemenin durdurulmasn istemektedir. Gereke olarak da: Biliyorsunuz Londra Bar Antlamasna gre Midye-Enez hatt Bulgarlarla aramzda snr izilmi ve bunu dvel-i muazzama tekeffl etmitir. imdi siz bu hatt ok atnz; banza gelecek belalar tahmin edebiliyor musunuz? (Mehmed Niyazi, 2005a, 112) Belirtildii gibi hkmet batdan, yani Dvel-i Muazzamdan ekinmektedir. Oysa batnn gz nnde bulundurduu kendi kardr. Avrupa kendi

134

menfaatleri dorultusunda hareket etmekte ve olaylar ynlendirmeye almaktadr. Eref Bey de bunun farkndadr. Milli haysiyetimizin geri kazanlmas ve kaybedilen vatan topraklarnn kurtarlmas peinde olan Eref Bey hkmete u yolu gstermekte ve sorumluluun kendilerinde olduunu belirtmektedir:

Onlar bu ie balarken, bizden bamsz hareket ettiler; doacak mesuliyet de onlara aittir. Bunlar asi insanlarsa, nizami kuvvetlerin gc yetiyorsa, Divan- Harbe sevk edilip, idam dahi edilebilirler. Zaten onlar lm gze alarak yola ktlar. Tekirda, orluyu, Muradly, Ereliyi onlar kurtard. imdi buralar terk mi edelim? Bu dnyada hibir ey beklemiyorum milli haysiyetimizin biraz iadesinde ve elden kan vatan topraklarmzdan bir ksmnn kazanlmasnda emeim geerse, duyacam haz bana yeter. Beyefendilerimiz zannediyorlar ki Dvel-i Muazzamay kzdrrsak, onlar da baldr plak Balkanllar zerimize saldrtrlar, perian oluruz. Her glnn takatini aan hususlarn bulunduunu deerli byklerimize anlatmamz lazmdr. Ben Gnlller Genel Kumandanym. Onlarla baa kamazsak, bizi imha ederler. nlerinden kap, nizami kuvvetlere snrsak, bizleri yakalam olursunuz. Balar olduumdan da en byk sulu benimdir (Mehmed Niyazi, 2005a, 110112). Bu olaylar cereyan ederken bata Fransa ve Rusya olmak zere byk devletler kuvvetlerimizin Midye-Enez hattn gemelerine kar kmaktaydlar. Hkmet bu durumdan endie ederek kabineyi toplayarak kuvvetlerimizin Midye-Enez hattna geri ekilmesi kararn almakta ve bu karar Eref Beye bildirmek zere bir heyet gndermektedir. stn bir askeri yetenee sahip olan Eref Bey, Selim Sami ve Cihangirolu brahim Beyi arp durum deerlendirmesi yaparken ortak bir kanaatle Said Nursinin de grlerini almay kararlatrrlar. Said Nursinin u szleri (Mehmed Niyazi, 2005a, 114-115) kuvvetlerimizin ilerlemesi ynnde ortak karara dnr.

Kahraman kumandanm; mesuliyetinize itirak etmemem iin hibir sebep yoktur. Ecdadmzn kanlaryla sulad bu topraklar dman izmesiyle inendikten, milyonlarca kardeimiz dman penesinde inledikten sonra Said mesul olsa ne olur, olmasa ne olur. Vandan hareket ederken bam bu yola adadm. Sizleri nmde bulunca da zafere mutlak inandm ve elimden geldii kadar yannzda bulunuyorum. Eer bir gn mesuliyet terettp ederse, ben de en az Selim Sami Bey ve Cihangirolu brahim Bey kadar sizinle beraber

135

mesul olmazsam, ciddi ekilde rencide olurum. Ne yapmamz gerektii sorunuza gelince, ok ak cevap veriyorum: Plannz yapnz, ilerlemeye devam edelim. Bugne kadar dmandan temizlediimiz yerler halkn nezdinde fazla nemli deildir. Fakat Edirne ok nemlidir. kinci baehrimiz olmasndan ve bilhassa ulu camimiz Selimiyenin orada bulunmasndan milletimizin gznde fevkalade deeri vardr. Edirneyi kurtarabilirsek, mevkilerinden ve yarnki mesuliyetlerden endielenen siyasilerimiz, paalarmz geri vermezler; milletinin infialinden korkarlar. Ama imdi, bunca kardeimizin ahsiyeti ile kurtarlan topraklar geri veririler. nsanolu en kolay kendini kandrr; sonra bakalarn kandrmaya balar. Bunlar geri vermeseydik, stanbul elimizden gidecekti derler; buna inandklar gibi inanacak ok ahmak da bulurlar. Bunun iin vakit kaybetmeden ilerleyelim, derim. Bir tarafta hkmet basks srerken dier tarafta kurtarlmay bekleyen vatan topraklar bulunuyordu. Eref Bey ve gnlller hkmetten mitlerini kesmelerine ramen, Enver Beyin her zaman kendi yanlarnda olacann farkndaydlar. Onuncu Kolordu Kumandan Hurit Paada maddi anlamda yapaca ok fazla bir ey olmamasna ramen, gnl Eref Bey ve kuvvetlerinin yanndayd. Bu durumda gnlllerin herhangi bir yenilgi almamas gerekiyordu. nk gelecek bir yenilgi hkmeti hakl karacak, Bulgarlarn kendilerini toparlamalarna sebep olabilecekti. Bu bilinle harekete geen Eref Bey ve kuvvetleri Seyitler ve Lleburgaz ele geirirler.

stanbulda hkmetin olumsuz tutumu srerken Enver Bey stanbula giderek durumu aktarmaktadr. Enver Bey in stanbuldaki abalar soncunda ttihat ve Terakkinin tm yetkilileri bata Talat Bey, Edirnenin alnmas ynnde bir kanaate varmlardr. Merkezden alnan bu destekle Enver Bey gnll kuvvetlerine salayaca yardm Eref Beye bildirir ve Edirnenin kurtarlmasyla ilgili planlar yaplr. Hem milletimiz hem de ttihat ve Terakki iin Edirnenin alnmas ok nem arz etmekteydi. ttihat ve Terakkinin Bab- Ali basknn yapp iktidar ele geirmesinde etkili olan olaylardan biri Edirnenin dman eline gemesiydi. Dolaysyla Edirnenin tekrar vatan topraklarna katlmas ttihat ve Terakki iktidarn meruiyetini artracak ve halk nezdinde itibar artacakt.

136

Devletlerin ynetimini ellerinde bulunduranlar, kendi glerini gstermek iin frsatlar ararlar, bu durum iktidarn devamlln salamada nemlidir. kinci unsur ise gven olaydr. Halk iktidarn verdii sz yerine getirmeyi bekler. Szlerin tutulmas gveni artrr ve iktidarn devamnda etkili bir unsur olur. Bu nedenlerle ittihat ve terakki iin Edirnenin geri alnmas hem bir g gsterisi olabilecek hem de verilmi szlerin yerine getirilmesi olacakt. Bu da ttihat ve Terakkinin halk desteiyle gl bir ekilde devamn salayabilecekti.

Eref Bey sekin bir birlikle ehre szarak nemli mevkilere mdahale etmi, hkmet konan ele geirmiti. Bu srada gnll kuvvetler ve Enver Paa komutasndaki dzenli birlikler kuatmay sklatrarak ehre girip Edirneyi dman elinden kurtarrlar.

Yazarn eserde sk sk deindii nemli hususlardan biri daha nce de ksaca deindiimiz, ehitliktir. Trk milleti nezdinde ehit olmak her insana nasip olmayan yce bir durumu izah etmektedir. Kltrmzde de yerini almtr, ehitlik. nsanmz ehitlikleri ziyaret ederek dua eder, eitli dileklerde bulunur.

Mir Deli Fuat Paann olu cephede savamaktadr. Mir Deli Fuat daha nce Eref Beyden ocuklarn kollamamasn tembih etmi, vatan iin zerlerine den grevi yerine getirmeleri gerektiini belirtmiti. stn yararlar salayan Mir Deli Fuat Paann ocuklarndan Reidin ehit dmesi bata Eref Bey ve Said Nursi olmak zere herkesi hznlendirmitir. Reidin mezarnn Selimiyenin arkasnda bulunan ve ehzadelere ayrlm olan yerde yaplmas mftnn tepkisine neden olur. Bu tepkiye kar Eref Bey unlar syler: Bu delikanlmz saydmz bir mirimizin oludur. Onu teselli etmek iin buray setik. ehitlere hrmet ettiimizi, onlar bamzn tac olan Ali Osmanla bir tuttuumuzu herkesin bilmesinde fayda var. nk daha ok ehit vereceiz mft efendi. Her eyin bir bedeli olduunu ve bugn erefimizi korumak iin lmemiz gerekir diyen Mir Deli Fuat Paa unlar syler: Ey Rabbim, en byk emelim ehit olmakt. Bu kadar muharebelere girip ktm; bana nasip olmad Reidime nasip oldu. Binlerce krediyorum (Mehmed Niyazi, 2005a, 147-151 ).

137

Bat devletleri uzun bir sreden beri Osmanly Hasta Adam olarak adlandryorlard ve Osmanlnn tarihe karmas iin de aba gstermekteydiler. Birinci Balkan Savann, Balkan Devletlerine kazandrd zafere amayan Avrupa, Edirnenin geri alnmas srasnda byk aknla dmlerdir. nk Avrupallarn bekledii Bulgarlarn stanbula girmesiydi. Edirnenin alnmasndan sonra Avrupa basnndan birok gazeteci Edirneye gelir. Yazar burada yaratt diyaloglarla hem tarihi bilgi aktarmakta hem de fikirlerini ya da dnemin genel anlayn okuyucuya aktarmaktadr. rnein Edirnenin nemini Mehmet Babann azndan yle (2005a,152) aktarmaktadr:

Edirneyi kurtarmamz ve hkmet konana bayramz ekmeyi bana nasip eylemesi iin Allaha dua etmitim. Cenab- Mevla duam kabul buyurdu. Edirneyi kurtardk ver hkmet konana bayramz ekmek bana nasip oldu. Evime, evlatlarma mektup yazarak, muradma nail olduumu bildirdim. imdi muradm ehit olmaktr. Byle bir haber alrlarsa, zlmemelerini, duam kabul edildiinden sevinmelerini yazdm. Eref Bey ise Osmanl Devletinin genel durumu ve amalarn u ekilde belirtmektedir:

Devletimizin topraklar genitir. Ortaya koyacak taze kuvvetlerimiz daha oktur. Zannettiiniz gibi, hasta adam deiliz. Shhat ve dinamizmimizi yaknda btn dnya grecektir. Kusurumuz vaktinde davranmamaktr. Fakat artk bizi kimsenin gafil avlayamayacan hadiseler sizlere de gstermi olmaldr. Ata yadigr topraklarmz igal eden Balkan Devletlerinin insanmza yaptklar zulm mutlaka biliyorsunuzdur. O devletlerin arkalarnda Avrupa ve Rusyann bulunduunu da herhalde ilk defa benden duymuyorsunuz. Gayemiz kardelerimizi ve igal altndaki topraklarmz kurtarmaktr; fakat aramzda silah dengesizlii vardr. Bunun iin sorunuza, ehit oluncaya kadar eklinde cevap vermek istiyorum (Mehmed Niyazi, 2005a, 153).

almamzda daha nce de din faktrne deinmi ve rnekler vermitik. Mehmed Niyazi, Avrupal gazetecilerin sorularna kar Zenci Musa ve Said Nursi araclyla u bilgileri aktarmaktadr: Bir gn Msrda duydum ki talyanlar Trablusgarpa

138

karma yapmlar ve stanbuldan gelen bir avu subay onlara kar koyuyormu. Ben de silahm alp, gnll itirak ettim. Sonra da buraya geldik. Trk ocuklarn Libyann savunmasna eken ne ise, bizleri de ayn ey buraya getirdi. (Mehmed Niyazi, 155-157). Said Nursi ise yle der; Devletimizi Trkler kurmulardr; ama onu slama gre dzenlemilerdir. Trkler devlet hayatnda hibir zaman dier milletleri saf d etmemiler, liyakatlar lsnde devlete itirak ettirmilerdir. Herkes biliyor ki Trklerin kurduu bu devlet dnyada slamiyeti temsil ediyor. Onun yeryznden kalkmas sadece slam dnyas iin deil, btn masumlar iin felaket olur diye belirtir. Gazetecilerin, Niin Said-i Krdi adn kullanyorsunuz? sorusuna karlk ise;

Kavmiyet davasnda deilim hi kimse kavmini semekte hr deildir. Krtlerin meneini merak ediyorsanz, tarihi dris-i Bitlisiyi okuyunuz. Bu devlete sahip kmamda mene birliimizi gerektirmez; nk ben Mslmanm ve bu devlet slam devletidir. Niin Said-i Krdi adn kullandm Yldz Mahkemesinde izah etmitim. Krdi kavmiyet asabiyetimi deil, doduum blgeye mensubiyetimi ifade eder. Unutulmamal ki Fatih, Yavuz, Kanuni, daha nce de Byk Seluklular, Karahanllar zamannda Mslmandk; gcmze hibir millet eriemezdi. slamiyet gl olmay engelleseydi o zamanlar nasl gl olabilirdik? Zannettiiniz gibi, Hristiyanlk tekml iin kfi olsayd, ilk Hristiyan devletlerden biri olan Habeistann en ileri lkelerden birisi olmas gerekirdi. Sonra Avrupa yeni Hristiyan olmad ki! Neredeyse iki bin yldan beri Hristiyandr. slam dnyasna kar stnl son yz elli yldr ele geirdi. Gc dinden geliyorsa, neden daha nce gl deildi? sorusunu aklamamz gerekmez mi? Demek ki Mslmanlarn gszln, Hristiyanlarn glln baka noktalarda aramak lazmdr (Mehmed Niyazi, 2005a, 157-158). Hkmet ve bata Bakumandan vekili ve Harbiye Nazr Ahmet zzet Paann kanaati pek olumlu deildi. Rusya ve Avrupadan gelen tepkiler hkmeti korkutuyordu. Bu nedenle hkmet ordumuzun Midye- Enez hattna ekilmesi ynnde Enver ve Eref Beylere bask yapmaya devam ediyordu. Eref Bey ve emrindeki gnll kuvvetler stanbuldan midi kestiklerinden Bulgarlara saldrp, onlarn mhimmat ve silahlarna el koymaktaydlar. Cihangirolu brahim, Selim Sami ve Said Nursinin ileri harektyla Habipe, Yenice ve stratejik bir alan olan Harmanl ele geirilir.

139

Trk milletindeki tekilat yetenek Eref Bey ve arkadalarnda da mevcut olduunu belirtmitik. Osmanlnn alnan topraklar kendi topra saymamas ve

kuvvetlerimizden geri ekilmelerini istemeleri; Eref Bey ve arkadalarn yeni zm yollarna yneltmitir. Balkan devletlerinin iinde bulunduklar kargaa, Bulgaristan ve Yunanistan arasndaki srtmeler, Yunanistann tavrn lehimize olumlu hale getirmitir. Mehmed Niyazi (2005a, 167) ele geirilen yerlerin tekilatlandrlmas ile ilgili bilgiyi Said Nursi azndan aktarmaktadr. Said Nursi tekilat yapsn yle aklar:

Kahraman kumandanm; ideale gre deil de, imknlarmza gre bir tekilat dnmeliyiz. Aksayan taraflar mutlaka olacaktr; onlar da zamanla dzeltilir. Bence tekilat dini, idari ve adli olarak e ayrlmaldr. Din bilgilerine sahip, salam karakterli bir kii bulursak, onu imam olarak grevlendirelim. Ufak tefek davalara bakmak yetkisini de verelim. mamn yannda bir kii de idari ileri yrtmelidir. Birka kyn merkezine idari ileri grenlerin bir st kademesini kuralm. Buralarda kadlklar da ihdas edelim. Bu merkezlerde, bizlere iltihak edenlerin arasndan, orta ya gekin akl banda birisini de asayiten mesul olarak milis zabiti yapalm. evrede iltihak edenler ok fazla; bazlarn milis zabitlerinin emrine verelim. Tabi milis zabiti blgedeki mlki amirin emrinde olmaldr. Eref Bey komutasndaki kuvvetlerin ilerlemesi karsnda Bulgaristan, Edirnenin 30 km batsna kadar olan yerleri Osmanlya brakma taahhdyle bar teklifinde bulunmutur. Bulgaristann bu teklifte bulunmasnda dier Balkan devletlerine kar tutunamamas ve toprak kaybetmesinin yan sra Eref Bey komutasndaki birliklerimizin srekli kuvvetlenerek ilerlemeye devam etmesi etkili olmutur.

Bulgaristann bu teklifinin yan sra Batl devletlerin ve Rusyann tepkileri ve yeni bir sava ortamnn oluuyor olmas Osmanly korkutuyordu. Bu gelimeler zerine stanbulun kararyla Onuncu Kolordu Komutan Hurit Bey, Eref Beye bir mektup gndererek yaknda barn yaplacan millet ve memleket selameti iin hareketin durdurulmas ve Edirneye geri dnlmesini istemesi zerine Eref Bey ve arkadalar halkn temsilcilerini de toplayarak bir karara varmaya almaktadrlar.

140

Burada bir demokrasi rnei sergilenmektedir. Zor durumda olan blge halkna sz hakk ve karar verme yetkisi tannmtr. Bu durum bizlere Eref Bey ve arkadalarnn nasl bir dnce yapsna sahip olduunu gstermektedir. Osmanl Devletinde Tanzimat Fermanndan itibaren ciddi bir Batllama sreci balam ayn srete birok dnce akm da ortaya kmtr. Bu dncelerin yeermesi de elbette ki demokratik zihni bir yapnn da olduunun gstergesidir. Eref Bey ve arkadalarnn blge halknn kararna bavurmas demokratik bir temayl olmasnn yan sra, insani bir sorumluluk olarak da karmza kmaktadr. Nitekim zor durumda bulunan insanlarn neden belirtilmeden yzst braklmalar insani bir davran rnei olmazd.

Eref Bey ve Gnll Kuvvetler ile halkn yapt toplant sonucunda, dnyada meydana gelen gelimelerden stanbulun haberi olduu, Bulgarlarn da halka zulm yapmayacaklarna dair teminat vermi olmalar nedeniyle devletin karlar da gz nnde bulundurularak birliklerin geri ekilmesi kararna varlmtr.

Edirnedeki bar mzakereleri uzarken Said Nursi ve Eref Bey derin sohbetlere dalmakta ve memleket sorunlarn tartmaktadrlar. Mehmed Niyazi, Said Nursi v e Eiref Bey arasndaki diyalogla yaanan srecin bir eletirisini yapmaktadr. Eref Bey ve Said Nursi iin bu bir zeletiridir:

Said Nursi:

Beylerbeyi Saraynda hapis hayat yaayan Sultan Abdlhamid Hana mektup yazmak istiyorum. lim, irfan, hrriyete yeteri kadar nem vermediini zannederek makamnda kendisini bizzat kendisine ikayet etmitim. imdi meseleleri ok daha iyi anlyorum. Balkanlar bu kadar yl ciddi bir dert karmadan idare etmesi de onun siyasi dehasn gsteriyor. imdi ona mektup yazarak af dilemek istiyorum; aksi takdirde vicdanm katiyyen rahat etmez (Mehmed Niyazi, 2005a, 182) . Eref Bey de genliklerinin ve mevcut siyasi yapnn kendilerini etkilediini ve Sultan Abdlhamid Hana kar baz giriimlerde bulunduunu belirterek unlar syler:

141

yle propaganda yaplyordu ki ister istemez inanyorduk. Ac tecrbeler sonucu u kanaate vardm. Hrriyet ok gzel bir ey; insan ahsiyeti onda kemale erer. Ama hrriyetten ancak milli basnla istifade edilir. Milli olmayan basn, hrriyeti kendi emellerine alet eder. Basn, memleketin artlarn bilmeyenler de onlara inanr (Mehmed Niyazi, 2005a, 182) .

Eref Bey kumandasndaki Trk birliklerinin Edirneye geri ekilmesi ve bar grmelerinin uzamas Trakyada yeni bir facia balatmt. Ortaya kan Bulgar eteleri kyleri basarak Mslmanlara eziyet ediyor ve kymda bulunuyorlard. Mehmed Niyazi, kk milletler zalim olur diye belirtir. Bulgarlar Yirminci yzyla kadar Osmanl egemenliinde yaamlard. Osmanl Devleti uygulad politikayla her milletin ya da her dine mensup insanlarn yaamlarn rahatlkla srmelerini salamt. Ancak Avrupada ortaya kp dnyaya yaylan ulusuluk fikirleri ncelikle Balkan milletlerini harekete geirmiti. Aslnda Balkan milletlerini isyana srkleyen tek sebep milliyetilik fikri deildi. Bu fikir Batl byk devletlerin kullanabilecekleri iyi bir kozdu ve iyi kullandlar. Bat emperyalizminin dnyada ba gstermesiyle sadece Osmanl corafyasnda deil, dnyann drt bir yannda isyanlar, savalar balam, mazlum milletler birbirlerini krmann yan sra geleceklerini de Batnn pek de insani olmayan ellerine brakyorlard. Batnn bu politikas meyvelerini ok gemeden verdi. Osmanl mparatorlu gibi, insanlar arasnda din, dil, rk ayrm yapmayan; insanlarn mreffeh yaamasn devlet politikas semi alt yz yllk imparatorluun paralanmasna sebep oldular. Balkan devletleri Batnn piyonu olurlarken, Ortadoudaki yerlerin Osmanlnn elinden kmasyla da, buralar dorudan Batllarn smrge alanlar olmaya balayacaktr. Smrgeciliin sanclarn ise Ortadou halklar hala canlarn feda ederek ekmektedirler. Bilimsel olarak tm gerekliiyle Bat emperyalizminin dourduu sonular ortaya konmasna ramen, ipleri hala elinde bulunduran bu devletler ya da rgtler hala hakl olarak grlmekte, yaplan insanlk d uygulamalar meru zemine oturtulamaya allmaktadr.

Belirttiimiz bu sonular douran olaylarn Osmanl corafyasnda ba gstermesi, tarihte nice kahramanlk rnei sergileyen milletimizin, yine inanlmaz

142

kahramanlklarla Balkanlarda, anakkalede, Kurtulu Savanda cann feda ederek bu yurdu zalimin penesinden kurtarmay baarmtr.

Trk milletinin unutulmamas gereken kahramanlarndan Enver Paa ve Eref Beyin de yrei Bulgarlarn yaptklarna dayanamam ve yaplan zulm durdurmak iin tekrar harekete gemeyi zorunlu grmlerdir.

Bulgar etelerinden zulmde bulunan Domuzcuyef etesi Koukavak Ky ve evresinde barnyor, binbeyz kiilik kuvvetiyle Mslmanlar yok etmeye alyordu. Gnll birlikleriyle saldrya geen Eref Bey, Selim Sami, Mamaka Mustafa ve Cihangirolu brahim kanl atmalardan sonra Domuzcuyef etesini yok ederek Domuzcuyefi ky halknn oluturduu jri tarafndan alnan kararla idam ettiler. www.iskeceliler.com web adresinde de bu olay yle anlatlmaktadr:

II. Balkan Sava srasnda Osmanl Devleti'nin savaa katlmamas konusunda sk sk nasihatlerde bulunan Batl devletler, Edirne'nin kurtarlndan sonra Osmanl ynetiminden Meri nehrinin batsna geilmeyeceine dair garanti almlardr. Ordumuz bu kural hie sayarak Edirne'nin kurtarlnn hemen sonrasnda 3.000 kiilik bir aknc mfrezesiyle Bulgaristan topraklarna girmi; Habibe, Harmanl ve Hasky'de aknlar gerekletirmitir. Ancak nabz yoklama amac tayan bu aknlar sonucu mfreze tahmin edilen tepkiyi grm ve Bulgaristan'n Rusya ve Batnn nde gelen devletlerine yapt bask neticesinde Edirne'ye geri ekilmek zorunda kalmtr. Tarihte Edirne Fatihi olarak da bilinen Enver Bey, bu 3000 kiilik mfreze ierisinden 16 subay ve 100 erden oluan 116 kiilik bir ete kurdurmu ve Eref Kuuba'nn emrine verdii bu birlii talimatyla Edirne'den Ortaky zerine gndermitir. Birlik, Ortaky'e geldiinde Papazky civarndaki 1200 kiilik Bulgar Domuzciyef etesi tarafndan katledilen 400 Trk'n cesetleriyle karlamtr. Bunun zerine Eref Bey, Bulgar katilleri bulup cezalandrmak iin Koukavak zerine yrmeye karar vermi ve 16 Austos 1913'te Koukavak'taki arpmada Bulgar etesinden 83 er, Domuzciyef'le birlikte 5 subay ve 6 kaptan tutsak edilmi, geri kalan ise datlm veya yok edilmitir.

Koukavaktan sonra Bat Trakyann nemli yerleim yerlerinden olan Krcaali, Selim Sami ve Cihangirolu brahimin ileri harektyla gerekletirilen bir basknla ele geirildi. Krcaalide de halkn gnlk ihtiyalarn gidermek ve dzeni salamak

143

zere bir tekilat kuruldu ve tekilatn bana eski belediye bakan Mustafa Bey getirildi. Krcaaliden gc yerinde olanlar silhaltna alnd ve gnlllerin gcne yeni g katld. Krcaali zaferinden sonra Eref Bey tekrar Edirneye arld. Ortakyde Osmanlnn nde gelen ahsiyetleri hazr bulunmaktadr. Bunlarn banda kabine yesi Talat Bey ve brahim Bey geliyordu. Edirne Valisi Hac Adil Bey ve Enver Bey de toplantda hazr bulunuyorlard. Talat Bey Eref Beyin baarlarn takdir ettikten sonra, Eref Beye gnll birliklerinin geri ekilmesi gerektiini u szlerle belirtti: Ne are ki ierde dirlik, dzenlik yok. El birlii edip, dmanla nasl boualm? Hazine tamtakr; alk, sefalet diz boyu. Orduda disiplinden eser kalmam. Subaylarn kimisi kalpan keli yapyor, itilaf oluyor; kimisi tepesini yukar frlatyor, ittihat oluyor. Alayl-mektepli ayrl da iinden klmaz bir dert. Bu artlarda ne yapabiliriz? [] Bata Padiah Efendimiz, hkmetimiz, partinin ileri gelenleri bar imzalamann mutlak zaruretine inanyorlar. Bizleri de grevlendirdiler. Burada hudut protokolu imzalamak, araziyi tesbit etmekle meguluz. [] Orada yaayan insanmzn hayat byk devletler tarafndan garanti edildi. Zaten Bulgarlar, Srp ve Yunanllarla atma halindedir. Bize barbarlk yapamazlar. Hududun tesinde bulunduumuzdan dolay byk devletler mesele karmaktadr. Bunun iin en sratli ekilde geri dnmeniz gerekmektedir (Mehmed Niyazi, 2005a, 206-207).

Eref Bey blgede yaanan Bulgar zulmnden bahsederek geri ekilmenin doru olmayacan bildirdiyse de Talat Beyin tavrna karlk blgede tekilatlarda grevlendirilen insanlarn da Bulgarlarn ellerine braklamayaca ve onlarn da getirilmesi gerektiini Talat Beye bildirir. Ancak toplant sonunda Eref Beyle yalnz konuan Enver Bey ilerlemelere devam etmelerini ve gerekli yardmlarn da yaplacan bildirmesi Eref Beyi sevindirir.

stanbulda Hkmet d basklar Dvel-i Muazzamaya kar duyulan korku nedeniyle -tabi ilerlemelerin de pek iyi gitmemesi sz konusudur- bir an nce Bulgarlarla bar yaplmas yanlsdr. Buna karlk Eref Bey ve Enver Paa Bulgarlarn verdii taahhde ve Avrupal devletlerin garantisine inanmamt.

144

Mslman nfusun bulunduu yerlerin Bulgarlardan temizlenmesi gerektiine inanmlard. Bu nedenle Eref Bey Trabzon Tmeninin kumanda kadrosunu Eref Beyin emrine vermektedir. Eref Bey, Selim Sami ve Cihangirolu brahim stanbulda Hkmetin talep ve isteklerine kar Enver Bey zerindeki hkmet basksn azaltp, Bat Trakyada ilerlemek amacyla bir plan ortaya atarlar. Selim Saminin fikriyle, Selim Saminin ehit olduu ve intikamnn alnmas amacyla ileri harekta baland haberi gazetelerde neredilir. Bu durum, Eref Bey ve kuvvetlerinin ilerlemesini ve Enver Paann daha rahat etmesini salamtr. Bu arada Balkanlarda i alkantlar devam etmekte, Bulgaristan, Srbistan ve Yunanistan atmalar iindeyken Bat Trakyada ortaya kan otorite boluunda birok Bulgar etesi ortaya kmt. Bunlardan biri olan Domuzcuyef etesinden daha nce sz etmitik. Yine bu eteye benzeyen baka bir ete de Dana etesiydi. Dana etesi de Mslman kylerini basarak Mslmanlara zulmde bulunuyordu. Selim Sami birliiyle Dana etesini Ferecikte basp yok ederek blgede yaayan Mslmanlarn hem intikamn alm, hem de blge insannn rahatlamasna vesile olmutu. Mehmed Niyazi (2005a, 223), blgedeki durumla ilgili u bilgileri aktarmaktadr:

Trabzondaki frkann sekin subaylaryla gnlller takviye edilmiti. Karargahn glendiren Eref Bey, orduyu ksm kuvvetlerine ayrarak tekilatl bir hale getirdi. Topu, svari, piyade birliklerinin bana ihtisas sahibi subaylar, Erkan- Harbiye-i Umumiye Kumandanlna da Sleyman Askeriyi tayin etmiti. Artk zamann silahlarna ve tekilatlarna sahiptiler.

Eref Bey kumanda heyetini toplayarak durum deerlendirmesi yapt. Gmlcinenin alnmas gerekiyordu. Bu arada Kolordu Kumandanndan dinamit lokumu istenmi ancak Kolordu Kumandan Fahreddin Paa olumsuz yant vermitir. Osmanl Hkmeti Eref Bey ve gnll kuvvetleri gzden karmt. Fahreddin Paa, kolordunun savunma snrlarna girerlerse Bulgarm gibi ate edeceklerini bildirmiti. Eref Bey ve kumanda heyeti kendi imknlarn deerlendirip Gmlcineye saldr dzenleyerek ksa srede dman blgeden temizlemeyi baarmlardr.

145

Daha nce de deindiimiz gibi savalarn acmaszln en ok cephe gerisinde bulunan ya da cephenin iinde, arada kalan halk ekmektedir. Bat Trakyada da gerek eteler, gerekse dzenli Bulgar birlikleri eitli zulmlerde bulunmulardr. Bu tr durumlar halk demoralize ederek sosyal ortam gerer ve toplumsal bir knt ortam oluturur. Tarihsel olaylarn uzun vadede sonular toplumun yapsnn bu sre iinde incelenmesiyle daha iyi ortaya koyulabilir. Tarih retiminde tarihi romana bavurulmas bu anlamda katk salayacak bir faktrdr. Trakyadaki sosyal ortam gz nne serecek nemli bir olay Mehmed Niyazi (2005a, 227228), yle aktarmaktadr: Hkmet Konana ekilen bayra Selim Sami selamlarken yal bir kadn gen bir kz kfrler savurarak kovalyordu. Gen kz koarak Selim Saminin yanna geldi; gs kalkp iniyor, kesik kesik konuabiliyordu. Bana au ver eliyle karnna vurarak- buradaki Bulgar ocuudur. Bir bak ver; karnmdakiyle leyim. Savalarda panter kesilen Selim Saminin yrei eriyecekmi gibi oldu. Yal kadn da onlara yaklat. Selim Sami, Atma anlamnda elini kaldrmasayd, avucundaki talar kza vuracakt. Selim Sami yal kadna sordu: Sen bu kzn nesisin? Olmaz olaydm, anasym. Niin kovalyorsun? Karnnda Bulgar pii var! Kzn isteyerek mi yapt? Yok, rzna getiler. O halde sana imdi mfty arma cezas veriyorum. armazsan seni kuruna dizerim. Kadn uzaklarken kza dnd: Alama kzm, ne suun var. Biraz sonra kadn sakall birisiyle geldi. Selim Sami: Sen mft efendi misin? diye sordu. Evet efendim. Gzleri kan anana dnm kz gstererek:

146

 Bu kzmzn hibir gnah yok dedi. Kzmz ocuunu sa dourursa, adn erkekse Sami, kzsa Samiye koyarsn. Adetlerimize gre yetitirilmesine dikkat edersin. Annesi stten kesildikten sonra ocuu istemezse, adresime bildirirsin. Sa isem ben, lmsem ailemden biri gelip alr. Bu hizmetlerin unlar al bakaym. Durumun iyiyse ocua harcarsn. Eref Bey iki kuvvet arasnda kalm ve ne yaplmas gerektii ile ilgili dnmekte idi. Bir tarafta Bulgarlarla savarlarken dier taraftan Osmanl Devletinin kuvvetleri arasnda kalan Eref Bey ve Gnller yre halkyla bir toplant dzenleyerek birlikte karar alma yoluna gittiler. Eref Bey toplant alnda unlar belirtti:

Deiik blgelerden toplantmza katlan halkmzn deerli nderleri ve aziz silah arkadalarm. Mcadelemiz devam ederken baz meselelerle kar karya geliyoruz. Hkmetimiz Balkan Devletlerinin yetkilileri ile bar masasna oturmutur. Edirnenin yaklak otuz kilometre batsndan snrn gemesi prensip olarak kabul edildii iin, buradaki zaferlerimize hkmetimiz sahip kmad gibi, mcadelemizin de sknt verdiini ileriye sryor. Zaten epeyce bir zamandan beri snr kabul ettikleri yere yaklarsak, bizi dman grp, ate emri vereceini syleyen Fahreddin Paa ve benzeri kumandanlar bize ulaacak yardmlara engel olmaktadrlar. Her geen gn daha net bir ekilde iki ate arasnda kalyoruz. Bir tarafta yce devletimizin hkmetine sadk, szm ona bar paalarn, dier taraftan da Bulgarlarn namlular ucundayz (Mehmed Niyazi, 2005a, 230).

Toplantda

yaplan

tartmalardan

sonra

mstakil

bir

devletin

kurulmas

kararlatrlmaktadr. Burada alnan karar nemlidir. nk devlet oluumlarnn ok sreleri, kurumsallamay gerektirdiini, ayn zamanda belli fikri bir zemine ihtiya duyduunu kabul edersek; burada alnan mstakil devlet kurma fikri Trk siyasi geleneinin bir sonucu olarak kabul etmek gerekmektedir. Tarihin her dneminde bir Trk devletine tarihi olarak tank olmaktayz. Trk siyasi geleneindeki tekilat yap ve siyasal bir otorite oluturma kabiliyeti Bat Trakyada da bylece kendini yeniden ortaya koymutur. Trel Ylmaz (1998) da Bat Trakya Trk Cumhuriyetinin ortaya kn u ekilde aktarmaktadr:

147

Edirnenin kurtarlmasndan sonra Hurit Paa Kolordusu emrindeki aknc mfrezesinde 116 kiilik bir ete, Enver Beyin emir ve talimat ile Edirneden Ortakye gnderildi. Bat Trakyaya 15 Austos 1913de giren bu aknc mfrezesinin banda Genel eteler Kumandan Eref Kuuba bulunuyordu. Mfreze, ksa zamanda Bulgar etelerini yenerek, srasyla Ortaky, Papazky, Pamakl, Yenice, Habibe, Harmanl, Eridere, Koukavak, Krcaali, Mestanl, Cumaibala, Dardere ve Nevrokopiyi igal etti. Ardndan 31 Austos 1913de ksa bir arpma ile Bat Trakyann merkezi olan Gmlcine, 1 Eyll 1913de de skee igal edildi. Gmlcine ve skeenin kurtarlmasndan sonra Bat Trakyann hakimiyeti tamamen milli kuvvetlerin eline gemi oluyordu. stanbul Hkmeti ise, bu baarlar Batl devletleri rktmekten korktuu iin kabullenmeye yanamyordu. Bu durumda Bat Trakyadaki milli birlikler iin yapacak tek bir ey kalyordu ki o da bu blgede bir Trk hkmeti kurmakt. Gmlcinenin igalinden sonra 31 Austos 1913de Bat Trakya Geici Hkmeti kurularak, bakanlna Hoca Salih Efendi getirildi.

Mehmed Niyazi (2005a, 234), yeni devletin hrriyet ve istiklal bildirisiyle, bayrann belirlenmesini yle aktarmaktadr:

Meclis ilk i olarak hrriyet ve istiklal bildirisiyle, Bat Trakya Trk Cumhuriyetinin bamszln ilan etti. Eref Beyin bizzat tespit ettii siyah, yeil renklerden ve ay-yldzdan oluan bayrak yaptrld. Siyah matemi, yeil slam birliini, ay-yldz da Trkl temsil ediyordu. Dzenli ordu durumuna dntrlen gnlller, Kuva-y Milliye adn aldlar.

Kader zlem (2006) ise, Bat Trakya Trk Cumhuriyetinin kuruluuyla ilgili u bilgileri verir: Gmlcinenin kurtarlmasndan sonra Garbi Trakya Hkmet-i Muvakkatesi kurulmu ve reisliine de Salih Hoca getirilmitir. Ancak, Sleyman Askeri Bey Erkan- Harbiye ve Garbi Trakya Hkmeti craiye reisi olarak btn yetkileri elinde bulundurmakla bu hkmetin de zerinde bir otoriteye sahip olmutu. Bat Trakyann igalinin genilemesiyle Garbi Trakya Muvakkat Hkmetinin kurulmas, Sofya ve stanbul ynetimlerini aknla uratm ve bu ilerleyiin byk bir tehlikeye gebe olduunu dnen Byk Devletler ise Osmanl Devletini uyarma yoluna gitmilerdir. Dedeaa haricinde Bat Trakyann tamamn kontrol altnda tutan

148

Trk kuvvetinin Dedeaa zerine yryecekleriyle ilgili olarak istihbarat aldklarn syleyen Batl devletler Osmanldan kuvvetlerini geri ekmesini istediler. Bunlarn doru olmadn vurgulayan Osmanl ynetimi birka birliin sadece askeri manevralar iin Merii getiklerini, herhangi bir igalin sz konusu olmadn belirtmi ve blgeye giden kuvvetlerin derhal geri dnmelerini emretmitir. Ancak geri arlan birliin nde gelenleri blgedeki Trk halknn yeniden bask, zulm ve sefalet altnda yaamalarndan yana deildiler. stanbul ynetimince kendilerine tebli edilen emri hie sayarak Osmanl Devletiyle maddi ilikilerini kesmekle kalmam; Bat Trakyada bamszlk ilan etmilerdir. Netice itibariyle 12 Eyll 1913te Garbi Trakya Mstakil Hkmeti adyla tarih sahnesine yeni bir Trk Devleti km bulunuyordu.

Balkan

Devlerinin

iinde

bulunduu

siyasi

kargaa

Bat

Trakya

Trk

Cumhuriyetinin iini kolaylatryordu. zellikle Yunanistan ve Bulgaristan arasndaki anlamazlk, sonuta bu her iki devletin de yeni Trk Cumhuriyetine scak bakmasna neden oluyordu. Bulgaristanla kendileri arasnda baka bir devletin olmasna scak bakan Yunanistann Bat Trakya Trk Cumhuriyetini tanyacan bildirmesi Batda byk etki uyandrmaktadr. Bulgarlar da Ege Denizine alma imkanlarnn kalmamas nihayetinde Yunanistanla snr olmaktansa arada Bat Trakya Trk Cumhuriyetinin bulunmasn kendi karlarna daha uygun

bulmaktaydlar. Bizce dnemin siyasi ortam her ne kadar bu iki devletin yeni Trk Cumhuriyetine scak bakmalarn salasa da, uzun vadede hem Yunanistann hem de Bulgaristann Balkanlarda byle bir devletin varlna izin vermeyecekleridir. Ortaya kan bu yeni oluumun ok gl olmayaca dncesi Yunanistan ve Bulgaristann iine yarayaca kanaatini oluturmaktayd. Trel Ylmaz (1998) da, Yunanistann yeni Trk Cumhuriyetine kar tutumunu u ekilde aktarmaktadr: Bulgaristan ve Osmanl Devletinin aksine, Bat Trakyada bir Trk Hkmetinin kurulmasna Yunanllar olumlu gzle baktlar. Yunanllar, Dedeaa hibir zorluk karmadan kendi istekleriyle Bat Trakya Hkmetine teslim ettiler. nk Yunanistan kinci Balkan Savandan sonra imzalanan Bkre Antlamasndan itibaren, Bulgarlarn ynetiminde kalan Rumlara yaplacak muamele zerinde anlaamadklar iin Bulgaristana kar bir politika izlemeye balamt. Bu sebeple Yunanistan, Osmanl-Bulgar grmeleri srasnda bir Osmanl-Bulgar yaknlamasn nlemek amacyla 2

149

Ekim 1913 tarihinde Dedeaa ehir ve limann Bat Trakya Hkmetine terk etti. Dedeaa ehir ve limann Bat Trakya Trk Hkmetine braktktan sonra Yunanllar, bu hkmet ile iliki kurma yollarn aramaya baladlar. Bunun zerine, herhangi bir yazl garanti olmakszn, szle Mesta-Karasuyu Bat Trakya-Yunanistan snr olarak kabule hazr olduklarn bildirdiler. Arkasndan, silah ve para yardmnda dahi bulunmay teklif ettiler. Yunanistann amac, Bulgaristan eski snrna ekmek ve daha sonra da Bat Trakyay kendi topraklarna katmakt. Ayrca, Bat Trakyada gl bir Bulgar devleti yerine, zayf bir Trk hkmetinin kurulmasnn gelecekteki planlar iin daha uygun olacan da dnmtr. Bat Trakyadaki Trk Cumhuriyeti tekilatlanmasn tamamlamaya alrken Batl devletler Osmanl Devleti zerindeki basklarn artrmakta ve Bulgaristan ile Osmanl arasnda yaplacak barn art olarak Eref Bey ve gnll birliklerin Edirnenin otuz kilometre batsndan geen snra gemeleri ne srlyordu. Bat devletlerinin bu artlar ve basklar dnda Rusya ise Osmanl ynetimini Dou Anadoluyu igal etmekle tehdit ediyordu. Bu basklar ve tehditlerin yan sra dnya siyasetindeki dengesizlikler ve kaos ortam giderek bymekteydi. Avrupada kurulan bloklar arasndaki atmann yakn olduu bilinmekteydi. Bu ortamda Osmanl Hkmeti Talat Beyi Bat Trakyaya gndermekte ve Eref Beyle yaplan grmeler sonucunda Enver Beyin de kanaatiyle, geri ekilme konusunda Eref Bey u art ne srmektedir: Buray bir artla terk ederiz. Cemal Paa gelecek, buralar Bulgarlara teslim edecek. Herhangi bir zulm yaplrsa, nleyecek. Doacak maddi ve manevi btn sorumluluklarn Cemal Paaya ait olduu ilan edilecek (Mehmed Niyazi, 2005a, 245). Mehmed Niyazi (2005a, 249-250), Enver Beyin neden Eref Bey ve kuvvetlerinin Edirneye ekilmesi gerektiini u ekilde aktarmaktadr:

ngiltere ve Fransa, Almanyaya kar Rusya ile anlamlar. Saflarn almak iin boazlar, tabi stanbulu Bat Anadoluyu, Karadeniz Blgesini Dou Anadoluyu Rusyaya vermiler. Biliyorsunuz ki Abdlaziz Hann Krm Ruslardan geri almak gayesiyle yaptrd donanmay Abdlhamid Hann stinyeye ekip, kara ordusuna nem vermesi, bir sava zuhur ederse, ngilterenin yannda yer almak iindi. nk corafyasndan dolay ister istemez ngilterenin kara

150

ordusu zayf olacak, gl bir kara ordusuna sahip devlete ihtiya duyacakt. Almanlardan ar rken ngilizler, Ruslar tercih ettiler. Bunun da anlam haritadan silinmemizdir. ngilizlerin, Franszlarn emellerini biliyoruz; kalan da Ruslara peke ekmiler. Bizi paylamann sava olmasna ramen dnda kalmann btn imkanlarn denemeliyiz; fakat kalamayacakmz gibi de hazr olmalyz. Abdlhamid Han da ayn ekilde dnmedi mi? Savata ngilizlerin yannda, galip devletlerin masasnda olacakm gibi hazrln yapt. Bir yandan da Kerkk, Filistin gibi nemli yerleri zerine tapu etti ve bunlar devlet malndan ayrd. nk bildiiniz gibi devlet malup olunca mal galip devletin eline geer; ferdi mlkiyet ise sahibinde kalr. Tabi Batllar hukuka riayet eder, etmez; o ayr mesele; ama her trl ihtimali dnerek hesap yapmas nemli. Birinci Dnya Savann arifesinde siyasi hesaplamalarn, sava planlarnn izildii bir ortamda Cemal Paa Osmanl Hkmeti tarafndan snr belirlemekle grevlendirilir. Eref Bey ve Gnlller Galiplerin malubiyeti denilen bir duyguyla geri ekilmektedir. Kader zlem, Eref Bey ve Gnlllerin geri

ekilmesi Bat Trakya Trk Cumhuriyetinin kendini feshi ile ilgili u bilgileri aktarmaktadr: Bulgaristann Batl Devletler ve Rusya nezdinde yapt giriimler sonucu Osmanl Devleti uluslar aras ilikiler ekseninde hayli sktrlmtr. Bu basklara daha fazla dayanamayan Osmanl Devleti Bulgaristanla 29 Eyll 1913te stanbul Antlamasn imzalam ve Bat Trakyann Bulgaristana ilhakn resmen onaylamtr. Ayrca, Bat Trakya Hkmeti yelerinin ve bu hkmet yanls kiilerin stanbul Antlamasna uymalar ve bu yoldan vazgemeleri istenmi, bu kiilerin blgeyi en ge 25 Ekim 1913 gnne kadar Bulgarlara teslim etmeleri iin mhlet verilmitir. Nitekim 25 Ekim 1913te Bat Trakya Mstakil Hkmeti kendini feshederken; stanbuldan gelen Albay Cemal Beyin gzetiminde Bulgar kuvvetleri blgenin igalini 30 Ekime kadar sessizce tamamlamlardr. Ancak, Devletin silah ve cephanesi ileride yeniden kullanmak midiyle saklanmtr (zlem: 2006). Yazlamam Destanlar, Osmanlnn k srecinde, bir milletin kendi varln srdrmede gsterdii onurlu mcadeleyi gzler nne sermektedir. Drt bir taraftan kuatlan vatan topraklarn korumada, milli bilincin ne denli nemli olduunu Bat Trakyada, anakkalede, Yemende ve Kurtulu Savann her

151

aamasnda grebilmekteyiz. Enver Paa, Eref Bey gibi tarihimizin nemli ahsiyetlerinin abalarn yazar en gzel rneklerle aklamakta ve hak ettikleri deeri bir nebze de olsa vermektedir. Ancak incelemi olduumuz bu eserde ilenen, Balkanlardaki var olma mcadelemiz, anakkalede gsterilen kahramanlklarmz ve Yemende ekilen aclarn gn na karlmasnda aratrmaclarn ilgisinin hak edilen deerde olmamas, milli deerlerimize ve tarihimize sahip kma noktasnda zc bir durumu ifade etmektedir.

3.2. Yemen! Ah Yemen!

Yemen Trk tarihinin karanlkta kalm yanlarndan biridir. Yemende yaanan aclar Anadolu insannn hala derin yaralarndan birini oluturmaktadr. Yemene trkler yaklm ve bu trkler dilden dile gnmze ulamtr. Anadolu insan 300 bin evladn Yemen topraklarna gmerken, tarihilerin bu duruma yeteri kadar zen gstermemeleri ilgintir. Bu nedenle yazar Mehmed Niyazie teekkrle bu blme balamay bir bor bilirim.

Mehmed Niyazi, eserine bir Yemen haritasyla balamtr. Yazarn ilk szleri (2005b, 7), yledir: YEMEN L; nasl bir l uykusundasn ki bunca ehidin kan seni yeertemedi. Analarn, gelinlerin ve nice yetimlerin ssz yerlerde dktkleri gzyalar yamur olup zerine yasayd; barndan ormanlar fkrrd. Hala derin bir skut iindesin; bir dile gelsen, neler anlatrsn, neler....

Esere, Mlazm (Temen) Alinin kumandasnda bir hecin (hzl koan, tek hrgl, ince uzun bacakl deve) mangas nclnde, askeri mhimmat ve dier ihtiya malzemesi tayan bir kervanla birlikte Celaleddinin, Kadirhanl Adilin Hudeydeden, Tehame lnden geiiyle balamaktadr.

Tarihi olaylarda her zaman corafi faktrlerin nemli etkileri grlmektedir. Bu faktrlerin bazen olumlu, bazen de olumsuz etkilerinden sz etmek mmkndr.

152

rnein kalesini bir dan zirvesine kuran komutan iin son derece stratejik bir savunma alan oluurken, bu kaleyi fethetmek iin harekete gecen komutan iin bu son derece olumsuz bir durumu ifade etmektedir. Sz konusu Yemen olunca akla ilk gelen elbette ki ldr, engebeli arazisidir ve ku umaz kervan gemez uurumlardr.

l acmaszln gstermede ok gecikmiyor ve yryenler arasnda yer alan Mustafa, ln ilk kurban oluyordu. Kafilenin ilk uradklar yerleim yeri Becildir. Kk bir nahiye olan Becilde Mustafann naa defnedilir ve bir akamst yola devam edilir. Kafilenin ikinci urad yerleim yeri Hacildir. Hacilde bir gn istirahat eden kafile sabaha doru burada yoluna der. Amalar scak basmadan nlerindeki vadiyi gemek ve kolay bir ekilde daa trmanarak yollarna devam etmektir. Akam varmadan dan tepesinde kurulan Menehan ilesine varrlar. Burada tmen kumandan Miralay Hasip tarafndan karlanp, konaklayan kafile sabah erkenden hareket eder. Bir sonraki duraklar olan Sukulhami (Perembe Pazar)te bir gece konakladktan sonra Sanaya hareket ederler. Sana nemli bir merkezdi. stanbuldan gelen subaylarn ve memurlarn ana yerleim birimleri burada bulunuyordu. Mlazm Celaleddinde burada birka yl kalacandan kendine bir ev bulmaya almaktadr. Mlazm Celaleddin kiralamak iin ev ararken sanat okulu mdr Necati Beyle tanm, onun yardmyla stanbula dnen bir subayn boaltt kat tutmutu. Komu olmulard; tam karsndaki aalkl bahede oturan Necati bey Birecikliydi. Ama kendisi Fatihte domu, ocukluk yllarn orada geirmiti. lkokulu bitirdiinde subay olan babas Yemene tayin edilmiti. Onu Galatasaray Sultanisine vermiler, annesiyle babas Yemene gitmilerdi. Baz yazlar Yemenden gelirler, baz yazlar o Yemene giderdi. Annesi lnce babas Yemenli hanmla evlendi. Yksek renimini bitirince almak iin babasnn bulunduu Yemeni tercih etti. Grc usulyle evlenen Necati Bey Yemende mutlu bir hayat sryordu. En nemli meselesi stanbuldan ayr kalmakt (Mehmed Niyazi, 2005b, 1718). Buradan hareketle u iddiamz tekrarlayabiliriz. Tarihi anlamak demek sadece savalar, savalarn sebep ve sonularyla birlikte o dnemde devletin banda bulunan kiiyi ya da bir kumandann hayatn renmek demek deildir. Bunlar tarihi

153

olaylarn bir parasn oluturmaktadrlar ve yaadklar dnemin sosyal, ekonomik siyasi ortamnda anlam bulurlar. Dolaysyla tarihi olaylarn gelecee aktarlmasnda ele alnan olay, yaand dnemin her ynyle birlikte ele alnmaldr. Osmanly anlamak da ve zellikle son dnemlerini anlamak iin bu deindiimiz hususlar hayati nem tarlar. stanbullu bir ailenin Yemenin llerine yerleirken yaamndaki deiimi, yaanan evin ekli, yenilen yemein ne olduu, mevsimlerin seyri, ekonomik faaliyetler, gelenek-grenekleri, dini inanlar vs. gibi hususlarn tarihi olaylar zerinde ve dnem insan zerinde etkili olduunu kabul etmemek mmkn deildir.

Mlazm Celaleddin de Necati Beye misafirken yenilen yemek, iilen kahveden sonra gat denilen bir maddenin Necati Bey tarafndan ikram edildiini ve inendiini, daha ncesinden de ayak bast Yemen topraklarnda bunun ok yaygn bir gelenek olduunu grmtr. Mehmed Niyazi gatsz Yemen dnlemez diye belirtmektedir. Bu durumda tarihiye den grev Yemeni gat la birlikte ele almasdr. Bu tarih okuyucusuna, renciye ve gelecek nesillere kar tarihinin bir borcu, sorumluluu olarak alglanmaktadr.

Yazar Mehmed Niyazi (2005b, 1920), gatla ilgili u bilgileri aktarmaktadr. Nar aacnn filizlerine benziyor. Bu yapraklar koparldka, gat aac yeniden filiz verir. Koparlan yapraklarn kurumamas iin otlara sarlr. Ezilmemeleri de gerekir; bundan dolay byle dallarn arasna konur ve demet haline getirilir; gzelce balanr. Yaz k demeden, her gn arya getirilir ve satlr. Gatn tiryakilii, ttn tiryakiliinden daha zordur. Sigaran satn alp, bir yere yabilirsin; fakat gat her gn temin etmek zorundasn; bir sonraki gne kalrsa kurur. Kn kahve buudur. Yemenliler kahvenin ekirdeini darya satarlar, kabuunu kaynatarak ierler. Harareti giderir. Krla Yemenliler su ihtiyalarnn ounu karladklar iin mikroplu su imek mecburiyetleri o oranda azalr. Gat inemeye balannca, bir sre sonra vcut gever ve ter basar. inenen gatn azda yaratt salya fazlalanca, nlerinde hazr duran tkrk hokkasna boaltlr. Gatn inenmesi ilkin nee, sohbet itiyak verir; insan bambaka bir iklime girer. Bu nee, bu kabna smazlk bir sre sonra rehavete dnr; konumalar da biter; nargile dnemi balar; giderek gzler szlr; dnme yerini hayale terk eder.

154

Necati Bey, gat ineyip geverken, Celaleddinde merak ettiklerini sormaktadr. Yemenliler niin isyan ediyorlard? Kim ne istiyordu? Bunda kimlerin nasl bir etkisi vard? Mehmed Niyazi dnemin siyasi-ekonomik ve sosyal boyutlarn bir btn halinde ele alarak, Yemende ortaya kan ve sonu bir trl gelmeyen isyanlarn detayl sebeplerini eserine yanstarak okuyucuya aktarmaktadr.

Eserinin oluturulmasnda youn bir emein harcandn, ilk sayfalarda tespit etmek mmkndr. Alt yl akn bir srede harcanan youn emek, yaplan detayl aratrmalar sonucunda Yemen! Ah Yemen tarih ierikli bir roman olmann tesine geerek bir kaynak eser konumunda ele alnabilecek objektif bilgiler ierir hale gelmitir. Ayrca ok geni bir corafyann tarihini, ok nemli bir dnemini aydnlatmaya almaktadr. 19041905 isyanlaryla balayan eser 1918 Mondros Mtarekesinin imzalanmas ve uygulanmas srelerini ihtiva etmektedir. Bu dnemin aktarlmas elbette kolay deildir. Eserin baarl ynlerinden biride Yemen olaylar aktarlrken Trablusgarp Sava, Balkan Savalar, Birinci Dnya Savayla ve bu gelimelerin ardnda yatan sebeplerin neler olduuyla dnyadaki, dnemin konjonktryle iyi balantlar kurabilmesidir.

Mehmed Niyazi, Yemende kan isyanlarn sebeplerini Necati Bey araclyla, Mlazm Celaleddine yle aktarmaktadr. Yemen halk genellikle saf ve temizdir. Dnyada olup bitenlerden fazla haberleri yoktur. Sanada ve bilhassa lkenin dalk kesiminde ounlukla Zeydiye mezhebi mensuplar yaar. Bunlarn inancna gre, balarndaki imam, ayn zamanda devlet bakan da olmaldr. Byle bir inancn nereden ktn sorgulamay dnmezler; sadece inanrlar. Hindistan Avrupaya balayan deniz yolunun zerinde bulunmakla buras stratejik nem arz ediyor. Svey Kanal alnca, Babl-Mendep Boaznn, Kzldenizin nemi daha da artar. Osmanlnn Yemeni elinde tutmas, bu blgelerde gz olanlar rahatsz ediyor. Zeydileri kkrtyorlar. Bir zamanlar ngilizlerin tevikiyle Seyyid Kasm kendisini mehdi ilan etmi. Seyyid Yahyay mehdi vezirliine getirmi. Halkta taraftar da bulmu. Bu isyan bastrlnca halk Fakih Muhammed El-Hittacnn mehdiliine, zenci Abdullahn da onun bayraktar olduuna inandrmlar (Mehmed Niyazi, 2005b, 21).

155

Necati Beyle Celaleddinin sohbeti srerken Necati Bey, son isyan bastrlmasnda grev alan binba babasnn tuttuu notlar Celaleddin Beye verir. Tutulan hatratn ilk sayfasnda 13221323 isyanna dair hatralarm bal bulunmaktadr. 23 ubat 1323 de Sanann kuzey batsnda bulunan rada isyan patlak vermektedir. Bu tarih 1 Kasm 1904 tarihine denk gelmektedir. Miralay Ali Sayit Beyin kumandasndaki Otuzdokuzuncu Tmen, kaymakam Seyfi Beyin emrindeki taburla takviye ederek isyan bastrmak zere Tevfik Paa tarafndan grevlendirilir. Sanat okulu mdr Necati Beyin binba olan babas Otuzdokuzuncu Tmen de tabur komutan olarak grev yapmaktadr. syan bastrmak zere harekete geen askerler ayn zamanda doayla da mcadele vermektedir. Kayalk ve sarp blgelerden, patikalardan yol alrken, yanlarna top almalar mmkn deildir. Corafi yapy iyi bilen isyanclar zaman zaman kurduklar pusularla askerlere ar kayplar vermektedirler. Teyfik Paa ise geni bir alana yaylacak olan bir isyan bastrarak genelkurmay, hkmet hatta Padiahn gzne girmeyi planlamaktadr. Bu plandan dolayda isyann ne boyutlarda olduunu stanbula iletmemekte ve yardm isteinde bulunmamaktadr. syan zerine gidilen blgede deil de, dier yerlerde yaylyor, ky ky gneye iniyordu. Kervanla Menahaya getirilen erzak yol kapand iin orada kald. Sanada ktlk belirtileri grlnce, Teyfik Paa, Miralay Ali Said Beye, orada durumu koruyabilecek kadar kuvvet brakp, Menahadaki erzak Sanaya getirmesini emretti. Bu bir anlamda isyanclarn gemini gevetmek, yaylmalarna imkan hazrlamakt (Mehmed Niyazi, 2005b, 25).

Burada karnza tarihin oluumunda etkili olan dier bir husus kmaktadr, oda insan faktrdr, karakter faktrdr. Kukusuz her dahi, her kahraman kendi toplumunun belirlemi olduu ereveler ierisinde ortaya kar ve o ereveleri geniletir, aar. Bylece toplum da geliir, tarihi olaylarda ya da tarihin oluumunda etkili olan insan, fert insanlk tarihine katk salarken, zaman zaman kendi milletini ya da insanln geri gitmesini de salayabilir. Will ve Ariel Durantn (1998, 46) bu durumla ilgili aklamalarna daha nce deinilmiti. Sanann iki saat kuzeyindeki Cedir Kynn on yedi Kasmda isyanclarn eline gemesi Teyfik Paay telalandrmakta ve Teyfik Paa tehlikeyi bertaraf etmek

156

amacyla Ali Said Beyden gereken tedbirleri alnmasn istemektedir. Ortaya kan isyan hzla yaylmakta ve mam Yahyann birlikleri bir trl durdurulamamaktadr, Cinaf Kyn ele geiren asiler kolaylkla Sanann d mahallelerine dayanrlar. Sanann dme tehlikesine karlk vilayet ve kolordu merkezleri Menehaya tanr, Menehada oturan Mekatl denilen Rafiziler ise mam Yahyann isyanlarna kar Osmanlnn yannda yer alrlar.

Savalarn ve isyanlarn en can alc noktalarndan biride aln ba gstermesidir. Osmanl devleti 17.yzyldan itibaren nce duraklama ardndan gerileme devrine girmitir, Dnya ticaret yollar deimi, Osmanlnn elinde bulunan pek ve Baharat yollarnda istenilen kazan salanamamt. Bunlarla beraber ngilterede Sanayi nklbnn ortaya kmasyla el emeine dayal ekonomik etkinlikten fabrika retimine geilmi, sanayisini kuramayan Osmanl ise, kapitlsyonlarn etkisiyle de bir hammadde kayna ve pazar yeri haline gelmi, yar smrge durumuna dmt. Osmanlnn ekonomik olarak g kaybna uramas, halknda sefaletine neden oluyordu. Bu sefalet ortamnda halkn kkrtmalardan daha kolay etkilendiini ise psikoloji ve sosyoloji bilimleri ortaya koymutur. mam Yahyann 1904de balayan isyan srasnda da zelikle Sanada ktlk artm, hayvan nesli neredeyse tkenme noktasna gelmitir. Buna bal olarak ok sayda insan alktan dolay yaamn yitirmitir. Will ve Ariel Durant (1998, 71), ekonominin insanlar zerinde etkili olduunu belirtir ve u hususlar aktarmaktadr: nsanlar yneten insanlar, sadece eyay yneten insanlar ynetirler ve paray yneten insanlar ise her eyi ve herkesi ynetirler.

ubat aynn sonlarna doru isyann yavalad, hcumlarn azald grlr. Bunun sebebi ise Hicazdan Arif Hikmet Paann yardma gelmesidir, isyanclar Arif Hikmet Paann kuvvetlerini engellemek zere bir ksm o ynde hareket edince Sanann birazda olsa rahatlamasna ayn zaman da moral bulmasna sebep olmutur; ancak her trl abaya ramen isyan krlamyordu. Sanann dou cephesini savunan, askerleriniz 7 Nisanda artk dayanamayacaklarn anlaynca, kuzeye, bizim yanmza ekildiler. Bylece nlerini am oldular; asiler Sanaya fakat Birulazed eyhi Hseyin Zhre ehrin kuzey blmne hkimdi; burann gvenliini

157

salayacana dair mam Yahyaya gvence verdi. mam Yahyann durumu kritikti. Hseyin Zhreyi de karsna almamak iin bu blgenin ynetimini ona brakt Sanada kalan sivil Trkler, mam Yahyadan ekinen Snni Yemenliler, o blgeye, eyh Hseyin Zhrenin kanatlar altna sndlar (Mehmed Niyazi, 2005b, 29). Sanaya giren mam Yahya, hkmet konana yerlemiti. Bu srada, Yemeni iyi tanyan, blgede mevcut bir gce sahip kabile bakanlar ya da dini ahsiyetlerle ilikileri iyi olan, dirayetli bir insan olan Irakta grevli olan ve Tatar lakapl Mir Ahmet Fevzi Paa Yemendeki btn kuvvetlerin bana tayin edilir. Mir Ahmet Fevzi Paa Hudeydede greve baladktan sonra hazrlklarn tamamlar. Yz on drt tabur toplayp bekler. Bu bekleyi srasnda da kimseye fark ettirmeden Matar, Hazt, Bekil kabileleriyle grp nlem aldktan sonra Sanaya doru hareket eder. Mirin bu baars askerin gven hissini glendirir. Sinan Paa ile Sukulhami arasnda uzun ve dar bir koridor eklinde olan Beva Boaz ve Yazl mevkiinde pusuya karlk nlem alrlar. Askeri birlikler ve kervan aralarnda boluk brakarak para para ilerlemeye balamlar. Bir ksm Boaza girerken, bir ksm kacak tarzda bir pusuya derlerse, az kayp vermenin plann uyguluyorlarm. Hangi gruba ate ederlerse etsinler, askerlerin ve kervann byk blm pusunun dnda kalacakm (Mehmed Niyazi, 2005b, 32).

Kurduklar pusuyla atee balayan isyanclar, Mir Ahmet Fevzi Paann savunma gvenliini salamas, Mihrali Beyin Alay ile Of ve Atina (Pazar) gnlllerin gayretleriyle asi kuvvetler datlr. Bu saldr srasnda Beyt-i Selam eyhi de hayatn kaybeder. Bundan sonra birlikler Sana zerine hareket ederler. Austos aynn on dokuzunda Sana isyanclardan temizlenir. Sanada erare Meydannda sadece hasta ve yarallar bulunuyor, bunlar dnda meydan bombo bulunur. Sanadaki durumu anlatmaya Mehmed Niyazi (2005b, 36), yle devam etmektedir: Birulazepe yakn kylerdeki hsm akrabalarna snanlar, Nukum Dann arkasndaki vadiye gizlenenler evlerine dnnce ortalk enlendi. Askeri birliklerimizin, Sivastan gelen Mihrali Beyin Hamidiye Alaynn, Ali erif Efendinin kumandasndaki Mapavri, Mustafa Efendinin emrindeki Polathane, banda Hamdi Efendinin bulunduu Srmene gnll taburlarnn yz elli deveden, pek ok katr ve attan oluan erzak tayan kervanla Sanaya girmeleri sevin

158

lklar ve gzyalaryla karland. Halktaki coku ksa srede bitecee kesinlikle benzemiyordu.

Sanann asilerden kurtarlmasndan sonra Sanaya dokuz on saat mesafede bulunan Maber zerine hareket edildi. Miralay Ali Said Beyin emrindeki Otuzdokuzuncu Tmene iki tabur daha kaydrlm, Sivastan gelen Mihrali Bey, Hamidiye Alay; Hafz Osman Efendi kumandasndaki Atina Taburu ve brahim Efendi

kumandasndaki Rize Taburu harekete geerek ksa srede Maber blgesi de kontrol altna alnr. syanclarn elinde kalan son yer Ravza blgesiydi, zaman kaybetmeden Ravzay kuatmak iin Mihrali Beyin Alay klavuz subaylaryla takviye edilir. Dier vilayet ve kazalarn gnll taburlaryla harekat balar. Burada doa koullarnn muhalefetiyle de karlar. Askerlerin zerinde Tehame lnde giyilen yazlk elbiseler bulunuyor. Oysa Ravza, dalk ve ok souk olan bir yerdir. Ayrca hem askerler hem de halk inanlmaz bir alkla mcadele ediyor. Arif Hikmet Paann takviye kuvvetleriyle isyan bastrlmaya allmaktadr. Uzun sren Ravza kuatmas al had safhaya ulatrm, isyanclar ocuklar yemeye balamlar. Btn hazrlklarn yaplp bir an nce Ravzaya girilmeliydi. ehre yaplan saldr btn gece srer ve gn aardnda her tarafta yaral ve ehit cenazeleri yatmaktadr. Mlazm- Sani (stemen) Zekeriya Efendi de ehit denler arasnda bulunmaktadr. syan sona erdirildikten sonra Doktor Fehim Beyin raporu Muhyiddin Paaya iletilir. syan ve alk birleince ortaya u korkun tablo kyordu: Yirmi kii yenmiti; bunlardan ikisi subay ocuu idi. Bu oke edici durumun sarsntsn henz atlatamamken Kaymakam Seyfi Bey ieriye girip selam verdi. Kumandanm tespitimize gre otuz subaymz, sekiz yz yirmi bir er ve erbamz ehit olmu. Pek okta yaralmz var. Onlarn tespitine, ayn zamanda tedavisine alyoruz (Mehmed Niyazi, 2005b, 49).

Mir Ahmet Fevzi Paa kumanday ele aldktan sonra, isyan tm boyutlaryla stanbula rapor etmiti. syann bastrlabilmesi ve bu gelimeler srasnda sergilenen kahramanlklar imparatorluun bakentinde bu iin kkten zlebilecei fikrini

159

uyandrm ve Erkan- Harbiye Reislii, mam Yahyann yakalanarak isyan potansiyelinin tamamen ortadan kaldrlmas emrini Mir Ahmet Fevzi Paaya iletir. Ahmet Fevzi Paa, ok deneyimli, blgeyi iyi tanyan ve ne zaman ne yapacan iyi bilen bir kumadand. Ancak Yemen corafyas ve o dnemde sahip olunan imknlarla mam Yahyay ele geirmek, kuvvetlerini tamamen ortadan kaldrmak imknsz olmasna ramen, emir gelmi ve emrin gerei yerine getirilecekti. Yemen mam, Kasm Paa mam deildir sz bu dnemden kalm ve iin zorluunu belirtmektedir.

mam Yahya, ehare denen yeri kendine merkez semitir. ehare, corafi bakmdan savunmaya elverili bir mekn olduundan tercih edilmitir. Nukum Dandan Saharaya tepeler, uurumlar birbirlerini izler. Yol patika eklindedir. Yazarn belirttii ekliyle askerler 1 km yolu, 45 saatte bazen bir gnde ancak kat edebiliyorlar. mam Yahyann merkezi ehare zerine yaplacak harekatta krk tabur, Mihrali Beyin alay ve gnll kuvvetler hazrlanarak, harekat balatlr. Ecbar Vadisinde, Tugeneral (Mirliva) Yusuf Paann birlikleri, Mavari Taburu ve Zile Bl hcuma urar, Recam Vadisinde de Korgeneral (Ferik) Yusuf Paann birlikleri hcuma urar. Bu hcumda ok sayda ehit verilirken, ok sayda askerde yaralanr. Daha ncede deindiimiz gibi corafi faktrlerin tarihi olaylar zerindeki etkisi byktr. Corafi faktrleri iyi kullanan taraf savalarda genellikle galip gelen taraf olmaktadr. Bylece corafi faktrler tarihi geliime yn vermilerdir. Bu balamda tekrar Yemende cereyan eden olaylara dnersek, mam Yahyann kuvvetleri de blgenin corafi yapsn ok iyi bildiklerinden blgeye uyum da salamlardr. Bu avantajla sarp yerlerde hzl hareket edip, ka yollarn iyi kullanyorlar ve yaptklar saldrlarla Osmanl birliklerinin ar kayp vermesine neden olmulardr. Btn bu olumsuzluklara ramen dzenli birlikler ehareye hareket etmekten vazgememilerdir.

ehareye yaklamtk; ne are ki arlklarmzla sarp dalar amamz mmkn deildi; vadileri takip etmek zorunda kalmz yolumuzu uzatyordu. plak, kayalk dalarn yarm ay eklinde kuatt bir tepenin zerine kurulmu Huun dibinden geiyorduk. Hrn tabiatn koynunda kk bir kyd. Bir avu irili ufakl kahverengindeki ta binalar tepenin deiik yerlerine gelii gzel

160

serpilmiti. Evlerin aralarnda clz yeillikler gze arpyordu. Yarn bana kondurulmu nl kla btn dikkatini kendi i dnyasna evirmi, dalgn, biraz da tedirgin bir kartal andryordu. Dnyadan kopuk Hua sadece bulunduumuz yerden gidilebilirdi; trkde vurguland zere yolu da yokutu. Uzun sren mcadelelerin ardndan, Araplarn eharetl Emir, dedikleri imamlarn mehur makarr karmza kt. mamlarn isyanlarnn kayna, ite bu stesinden gelinemeyen vahi tabiatt. Zendilerin zerinde dnyevi ve uhrevi otoritesi bulunan imamlar burada yaarlard. Kck bir yer olan ehare iki ksmd; bir taraf eharetl Emir, dier taraf eharetl Fes idi. Buras dnyada emsali grlmeyen mucizev bir jeolojik olayd; bu iki blm peynir kalbna benzer ekilde birbirinden ayrlmt. ok eski alarda bu iki kayalk paray bir mimar alabildiine derin uurumun zerine tek tatan yapt kemerli kpr ile bir birine balamt. O yklnca, yerine daha basit bir kpr yaplmt (Mehmed Niyazi, 2005b, 57-58).

Yemen savalarndan, biri, Trk tarihine adn yazdran kahramanlardan olan Sultann, Yularsz Aslanm dedii Mihrali Beydi. Mihrali Bey ehare

kuatmasnda srtndan yara alr. Ancak Mihrali Beyin durumunu ktye gtren amansz bir hastala koleraya yakalanmasyd. Doktorlarn btn abalarna ramen Mihrali Bey kurtarlamad. Mihrali Beyin cephede yaamn yitirmesi bata Hamidiye Alay olmak zere btn orduda byk bir moral bozukluuna sebep olur. Tiflisin Borcaali Sancanda balayan Mihrali Beyin maceral hayat Yemende bir am aacnn altnda noktalanyordu. Bu olaydan sonra Mir Ahmet Fevzi Paa, ehare kuatmasn kaldrmak zorunda kalr. Birliklerin Sanaya dnmesinden sonra ok sayda ehit vermi Gnll Krknc Hamidiye Alay memleketine uurlanr.

mam Yahyann 1902-1905te kard isyan ve isyan sonras mam Yahyay ortadan kaldrmak amacyla balatlan ehare kuatmas bylece son buluyordu. syan ve kuatma srasnda Osmanl birlikleri binlerce ehit vermitir. Bu olaylardan sonra Mlazm Celaleddin Yemenin durumunu, Yemende olup-biten olaylar stanbulda bulunan nianls Haticeye mektupla iletmekte, Haticede stanbuldaki gelimeleri ve kendi durumlarn Celaleddin Beye iletirken kavumann hayalini kurmaktadr.

161

Deinmemiz gereken nemli baka bir hususta, Osmanl 19. yzylda iinde bulunduu bunalmn 20. yzylda doruk noktasna ulamasnda etkili olan smrgecilik, daha genel bir ifade ve gnmz anlamyla emperyalizmdir. Kelime anlamyla imperium szcne dayanan emperyalizm, diktatrlk gc, bir

merkezden hkmetme, keyfi ynetim metotlar anlamlarn tamaktadr. 19.yzylda siyasi literatrde kullanlmaya balanan emperyalizm ngilterenin smrgeci (kolonyan) politikalar iin kullanlm. Gnmzde ise daha ok ekonomik ve sosyal alandaki egemen bir gcn etkinliini ifade etmektedir.

15. yzylda Avrupal devletlerin iine girdikleri aray sonucunda, Corafi Keifler olarak adlandrdmz yeni yollarn bulunmas sonucunu ortaya koymutur. Avrupa devletlerinden ncelikle spanya ve Portekiz sonra daha kalc ve etkin bir ekilde ngiltere ve Fransa kefedilen yeni yerleri igal ederek kendi hkmdarlklarn kurdular. Ayn zamanda bu yerlerde bulunan ekonomik kaynaklar da kullanlmaya baland. Bu gelime ile smrgecilik ortaya kmtr. Avrupa da bu ve benzeri gelimeler olurken Osmanl mparatorluu ktaya yaylm olmann verdii gvenle de Avrupal devletlerin iinde bulunduklar aray hususunda fazla merakl davranmamtr. 18. yzyln ortalarndan itibaren ise ngilterede Sanayi nklbnn ortaya kyla da smrgecilik tm dnyaya yaylm ngiltere gne batmayan imparatorluk olarak sfatlandrlmt. Osmanl devleti ise egemen olduu alanlarda smrgeci bir anlay ve politikaya sahip olmamtr. Sanayi nklab sonrasnda ortaya kan hammadde ve pazar ihtiyac, Avrupal devletleri Osmanl

egemenliinde bulunan topraklara da gz dikmesine sebep olmu ve bata ngiltere olmak zere Avrupal devletler Osmanldan kopan alanlar smrgeletirmilerdir.

Mehmed Niyazi (2005b, 77), 23.08.1910 tarihli Mlazm Mehmet Paann, Mlazm Celaleddine gnderdii mektupta unlar aktarmaktadr: Bazlarnn Bizim Yemende ne iimiz var? diye sk sk homurdandklarn duyuyoruz. Bu beyinsizler ngilizlerin Adende ne ii var? sorusunu kendilerine neden sormuyorlar? Azck beyni olan Eritreye talyanlarn, Cibutiye Franszlarn hangi mantkla yerletirdiklerine kafa yormaz m? Kzldenizin, nemle BablMendep Boaznn stratejik deerini anlamayan budaladr.

162

stanbulun gvenlii nasl batda Tuna da balarsa, gneyde de Babl-Mendep Boazndan balar.

Yemende bulunan birliklerin banda Tevfik Paa bulunuyor ancak Tevfik Paann yalanmas ve dnyada cereyan eden olaylarn dnda kalmasndan dolay yerine Hasan Tahsin Paa getirilmitir. Hasan Tahsin Paa da yalyd. Yemene daha gen ve dinamik bir kumandan gerekliydi. Bu nedenle Mehmet Ali Paa

grevlendirilmitir. Mehmet Ali Paann grevlendirilmesinden sonra Yemende yine hareketlilik ba gstermitir. stanbul da bulunan Tekilat- Mahsusann banda bulunan Eref Bey de uyarda bulunuyordu. Bunun zerine; Mehmet Ali Paa, Emniyet Mdr Atf Bey ve Yemende nfuz mdrl yapan, ayn zamanda Tekilat- Mahsusann blgedeki en yetkilisi olan Ahmet Hamdi Bey Valilik makamnda yaptklar durum deerlendirmesi toplantsnda, Ahmet Hamdi Beyin Yemende nemli grd yerleri dolamasn kararlatrdlar (Mehmed Niyazi, 2005b, 77).

Bu dnemde Osmanlnn etraf sarlyor, alan gitgide daralyordu. Cibutiyi Franszlar, Eritreyi talyanlar, Adeni ngilizler smrgeletirmiti. Osmanl Cezayir ve Tunustan da ekilmiti. Tekilat- Mehsusann bata Eref Beyin farknda olduu Yemen ve tm Arap Yarmadasnda, ngiliz ve dier Avrupa devletlerinin casuslarnn hararetli bir ekilde altyd. Bu casuslarn (ajan) almalarnn, tahriklerinin nne nasl geilebilirdi. Ahmet Hamdi Bey blgede aratrmaya balar. lk olarak, ihlasl bir Mslman ve Osmanlya dost olan Vasil eyhi Kani ile grr. Ahmet Hamdi Bey bu blgede faaliyet gsteren ve halk arasnda itibar kazanan bir ngiliz ajan olan Abdullah Mansurla ilgili bilgi alr. Abdullah Mansur, ngiltere de doup bymtr. ngiltere de Hayvanlar ve Bitkiler Bilim Akademisi yesi olduu belirtilir. eyh Kani, Abdullah Mansurun kulara ok merakl olduunu ve Yemende kularla ilgili aratrma yaptn belirtir. Bu arada Arapay ok iyi bilen Abdullah Mansur blgede ok iyi bir Mslman olarak sayg grr. Hudeydeden, Cizandan ve Arap Yarmadansn her yerinden ok sayda kii Abdullah Mansuru ziyaret etmektedir.

163

Araplarn isyan etmelerinin altnda yatan nedenleri iyi anlamak gerekmektedir. Avrupa devletlerinin Araplar kkrtmak, isyana tevik etmek amacyla ok sayda ajan, misyoner grevlendirdii tarihi kaytlarda mevcuttur. Okullarmzda okutulan kitaplarda gerek smrgecilik-emperyalizm- , gerekse Avrupal devletlerin smrge elde etmede gsterdikleri abalarn Osmanl Devletinin kyle balants izlenememi, bu konularla ilgili bilgilerde maalesef yzeysel kalnmtr. Bu anlamda da Yemen! Ah Yemen! vb. gibi tarih ierikli edebi rnlerin tarih retimine katklarnn byk olaca kukusuzdur.

Ahmet Hamdi Bey, bir ekilde Abdullah Mansura ulamak ister. Bu amala ncelikle Menaha blgesinde bulunan Mkrimislerin dini liderleri eyh Nasrla karlar. Ardndan Beyt-i Mdde-i blgesindeki Mkrimislerin lideri eyh Nasrn amcas eyh Naci ile tanr. Bu gelime son derece nemlidir. nk Abdullah Mansur Beyt-i Mddei kynde oturmaktadr. ngilterenin Londra kentinden olan Wayman Burynn Mslman olduktan sonra Muhammed Mansur adn ald belirtilir. Ksa boylu, elimsiz, zayf, byk kafal, ancak ok k giyinen ve Mekke modasna uygun banda kefiye tayan, Arabistanl Laurance olarak nlenen ngiliz ajanda Muhammed Mansuru ziyaret etmiti. Ahmet Hamdi Bey durumun vahametini dnyor ve nelerin yaplmas gerektiine dair planlar yapmaktadr. nk Abdullah Mansur bulunduu blgede nemli bir dm noktasn oluturuyor. Yemende Osmanl kart faaliyetlerin odanda da bulunabilirdi.

Mehmed Niyazi (2005b, 107), Yemen ve dier Arap Yarmadas lkelerindeki Osmanl kart ve dtan kaynaklanan faaliyetleri yle aktarmaktadr: Yemenin lleri ve dalar Avrupal kaynyordu. Bunlardan bir blm kesinlikle askerdi; ama aralarnda petrol mhendisleri, kimyagerler, jeologlar, mineraloglar, misyonerler gibi eitli mesleklere mensuplar da vard. Fakat hepsi eski eserler uzman olduklar sylyor, ellerindeki belgeler de mesleklerini eksiksiz doruluyordu. Kimisi ihtida edip, Wayman Bury adn brakm nura gark olduunu zihinlere akmak iin Abdullah Mansuru almt; kimileri sularndaki madenleri aratryorlar; kimileri de Yemenin gneinde boy atan bitkilerde ifa aryorlard. Bazlar da insanlk medeniyetine beik olmu bu diyarlarda eski yazlar okuyorlard!... Gruplar kazlara balyorlar, bir sre sonra oray brakp bir baka

164

yerde devam ediyorlard. ngilizler, Franszlar, Almanlar, Ruslar, talyanlar Bedevi klna brnmler, ellerindeki haritalarla dolayorlard. Kapitlasyonlara dayanarak istedikleri yerlerde konsolosluklar ayorlard. Aslnda bunlar konsolosluk deil, birer karargaht; sel gibi altn aktyorlard. Hepsinin hedefi ortakt; buralardaki petrol yataklarn, dier yeralt zenginliklerini tespit etmek onlar ele geirmek.

19. yzyldan itibaren dnyay alglamak ve anlamlandrmak, bunun sonucunda tarihsel bir bilince sahip olabilmek iin tarihsel olaylar daha ncesinden olduundan daha fazla detayl incelemek ya da tarihsel olaylara etki eden farkl etmenlerin varlndan haberdar olmak gerekmektedir. Bu nedenle ders kitaplarnn oluumunda ya da tarih derslerinin ilenmesi srecinde olaylarn btn ynleriyle ve yaand dnemi yanstacak nitelikte ele alnmaldr. Ele aldmz Yemen olaylarn, Osmanlya kar oluan tepkileri, yabanc devletlerin bu durumdaki etkilerini anlamlandrabilmek iin Fransz htilalinin ortaya kard dncelerden haberimizin olmas, Sanayi nklabnn dourduu sonularn farknda olunmas, smrgecilik ve emperyalizm dncelerinin ne gibi olaylara neden olduunu, nelere sebep olabileceini bilmek durumundayz. Bu belirttiimiz olaylarn tarihsel geliimini, birbirleriyle olan ilikilerini ve tarihsel olaylarla ilikilerini anlamadan tek bana ele alnm tarihsel olaylar anlamamz mmkn deildir. ncelediimiz Yemen! Ah Yemen! olaylar tm ynleriyle ele almas, tarihsel olaylarn detayl incelemelerden sonra esere konu edinilmesi ve edebiyatla sslenerek okuyucuyu olaylarn iine srklemesi nedenleriyle ilkretim 8. Snf rencilerine ve ortaretim dzeyindeki rencilere tarih dersi yardmc materyali olarak nerilebilecei kanaatini tamaktayz.

19041905 isyanndan sonra bir sre suskun kalan mam Yahya, tekrar harekete gemi ve Yemende yeni bir isyan ba gstermiti. Sanay kuatan mam Yahyann kuvvetleri haberlemeyi salayan tm telgraf tellerini kesmilerdi. Askeri birlikler arasnda sadece helyosta aracl ile haberleme salanabiliyordu. Bu arada Hudeydeden gelen posta Sinanpaaya ulam ancak mam Yahyann

kuvvetlerinin Sana - Sinanpaa yolunu kestiklerinden postann Sanaya ulatrma imkannn kalmadn Sinanpaadaki istihkam taburunun kumandan Trablusgarpl

165

Binba

Abdulkadir,

uayb

Dandaki

helyosta

vastasyla

Kolordu

Kumandanlna bildiriyor, Binba aml Mlazm Sudinin karakolu isyanclara teslim ettiini de bildiriyordu.

Sanadaki Kolordu Kumandan Mehmet Ali Paa gnde iki defa sadrazamla ve Erkan- Harbiye Reisliine bilgi veriyor, sur burlarndaki nbetilerin saysn artryor ve Sanada karklklarn meydana gelmemesi iin deiik yerlere karakollar kuruyordu. Bu arada k artlar etin geiyor, isyanclar geceleri moral ypratma savana balamlard. syanclar Sana-Ravza arasndaki tepelerde geceleri ateler yakarak halkn direniini krmaya, moral bozukluu yaratmaya alyorlard. Sanada yaayan halkn ounluu Zeydiydi. Bunlar arasnda mam Yahyaya bal olanlarda bulunuyor, ancak alnan nlemlerle Sanada mam Yahya yanls olanlarn faaliyetlerinin nne geildii anlalmaktadr.

Kolordu Kumandanl mam Yahya zerine yaplacak harekatn plann yapar. Revza ynne toplar kaydrlyor, makineli tfekler ehrin kuzeyinde toplanyor. Bir gece sabaha iki saat kala kuzeye alan uub, Rum, Fekadif kaplarndan birlikler harekete geer. Binba lhaminin kumandasndaki Birinci Tabur iki blkle takviye edilerek hcuma kalkacak, Binba Mustafa komutasndaki kinci Tabur ise ihtiyatta kalarak duruma gre hareket edecekti. Balatlan harekat karsnda duramayacan anlayan mam Yahyann birlikleri geri ekilmek zorunda kalrlar. Revza ynndeki tepeler asilerden temizlenirken, asiler yz yetmi dokuz kayp verirler. Hcum eden birliklerden ise otuz drt ehit, yirmi sekiz yaral bulunmaktadr. Daha nceki isyanda ok kt olaylarn yaand Revza, Mehmet Ali Paay endielendiriyor. Burada deerli bir kurmay olan Miralay Halit Cemalin emrindeki tabura ek olarak drt tabur daha grevlendiriyor.

Nisan aynda bahar aynn etkilerini iyice belirttii bir dnemde Miralay Halit Cemal saldr olacana dair haber gnderir. Daha sonra blgede balayan atmalar geride yzlerce l brakarak sona erer ve mam Yahyann sa kolu isyanclar teslim olmak zorunda kalrlar. Yemen meselesini uzun vadeli grlmesi gerektii

166

dncesi bakent de tartlmaya balanm, mam Yahya ve Yemenle ilgili Erkan- Harbiye ve hkmetin fikrini Mehmet Ali Paa Helyostadan reniyordu. mam Yahya da insand; onunla oturup konuulabilirdi. Aden, Cibuti, Fas, Tunus, Cezayir gibi batl emperyalistlerin eline gemi slam lkelerinde neler cereyan ettiini hi deilse duymutu. Hkmetin kararll bu iin zlmesine grevlendirdii heyetten de anlalyordu. Heyetin bakanlna Erkan- Harbiye Reisi Ahmed zzet Paa tayin edilmiti. Kurmay heyetinde de seme subaylar bulunuyordu. Hamidiye Kruvazr ile stanbuldan Hudeydeye hareket ettiler (Mehmed Niyazi, 2005b, 123). Ahmet zzet Paa ve beraberindeki heyet ihtiaml bir trenle Hudeydede karlanr. Ahmet zzet Paay Menahadaki Tmen Kumandan Miralay Hasip karlyor ve elik ediyordu. Ahmet zzet Paann dncelerini Mehmed Niyazi (2005, 125), yle aktarmaktadr. Bu isyanlardan bkmlard; ama ekilirlerse mutlaka buraya Batl emperyalistler, Adene, dier yerlere olduu gibi gelip yerleirlerdi. Bunun da anlam, hanerin biraz daha grtlaa dayanmasyd. ekilmezlerse, ne insan gleri, ne de maliyeleri dayanabiliyordu. Her isyanda pek ok asker lyor, maliye yz binlerce altn kaybediyordu. Hkmet ve kurmay heyeti bu altnlarn bir blmn mam Yahyaya verip geri kalan altnlar ve askerleri kurtarmak dncesindeydiler. Yaplacak anlama sr olarak saklanrsa, baka bir yerden benzer bir istekle de karlamayz, diyorlard. Ahmet zzet Paa ve beraberindeki heyeti Bacilde de Nahiye Mdr hsan Efendi ile Jandarma Kumandan Yzba Asm karlar. Bu arada Revza isyanclardan temizlenmesine ramen Sana isyanclarn kuatmas altnda; Sana kuatmasnn ortadan kaldrmak iin hazrlklar son aamaya gelir. Sana kuatmas koldan yarlmaya allacakt. Otuzaltnca Alay, Kaymakam kr komutasnda merkezden saldrya geecekti; Otuzsekizinci Alay Kurmay Binba Selahaddin Adil sol taraftan, Krknc Alay ise Kaymakam Hsnnn komutasnda sadan taarruza kalkacakt. Hazrda bekletilecek Miralay Hasipin tmeni ise savan gidi hattna gre gerekli yerlere destek verecek panik durumun da ise dmana kar koyacakt. Bu arada alay mfts brahim Hseyin Efendi, askeri birlikleri dolaarak u hususlar (Mehmed Niyazi, 2005b, 131), izahat etmektedir.

167

Karmzdakilerin de Mslman olmalar bizim ehit veya gazi olmamza engel deildir. Kabul edin ki siz Mercidabk veya Ridaniyedesiniz; orada da karmzda Mslmanlar vard. O savalarda ordumuzun baarszlnn milletimizi, mmetimizi ne hale getireceini bir dnn! Daha sonraki slam leminin gelimesi, birbirlerini takip eden zaferlerimiz oralardaki ehitlerimizin kanlarnn, gazilerimizin fedakarlklarnn zerine bina edilmemi midir? imdi ise daha feci bir durumla kar karyayz. Siz burada sadece Yemenli asilerle deil onlar kkrtan, para ve silahla destekleyen ngilizlerin, Franszlarn nc kuvvetleriyle savaacaksnz. Elbette ki lrseniz ehit, kalrsanz gazisiniz. Yaplan planlar dorultusunda harekete geen birlikler youn atmalar sonucunda, asiler Nukum Dann arkalarna ekilmeye baladlar. ok sayda asi ldrlm, bununla birlikte de ok sayda ehit verilmitir. Halk da daha nceki isyanlarda ortaya kan olumsuz durumlarn bir kez daha yaanmasnn nne geilmi olunmasndan sevinliydi. 1910 ylnda balayan mam Yahyann bu isyannn bastrlmasyla Ahmet zzet Paada kurmay heyetiyle birlikte daha nce Sinanpaada yolu kesilen posta eliinde Sanaya girer. Ahmet zzet Paa Sanada halka seslenir, isyan srasnda yaralanan askerleri ziyaret eder.

Osmanl Devleti, Yemen sorununu uzun vadeli zmek amacyla Erkan- Harbiye Reisi Ahmet zzet Paay grevlendirmesinin de iinde bulunduu ortamn, dnyada cereyan eden olaylarn byk etkisi bulunuyordu Avrupa devletleri arasnda smrge elde etme yar hat safhaya ulam, Avrupann dolaysyla dnyann zerinde kara bulutlar dolayordu. Avrupa da patlak verecek bir olay bir anda btn dnyay saracakt nk Avrupa devletleri dnyann drt bir yannda smrge elde etmilerdi. Bunun yan sra Balkanlarn durumu hite i ac grnmyordu. Balkan devletlerinin Osmanl devletine saldr ihtimali ok yksekti. Bu koullarda Yemen gibi imparatorluk merkezinden uzak, ancak stratejik adan nemli bir mevkide devaml sorunlarn yaanmas ileri iyice iinden klmaz bir hale getirebilirdi.

Ahmet zzet Paa, Yemen Valisi ve Kolordu Kumandan Mehmet Ali Paann grlerini alarak Sanada bulunan Zeydi ailesini vilayet makamna ararak u hususlar onlara iletiyordu:

168

Gerek nizami kuvvetleri, gerekse mam Yahyann saflarnda lenler bizim evlatlarmzdr. Her gen evladmzn hayata gzlerini kapatmasyla mmetimiz bir deer, bir g kaybediyor. Sonra bu evlatlarmzn anne, babalarn dnmeliyiz; ate dt yeri yakar. Buna artk dur demeliyiz. Ayrca Hristiyan alemi hzl bir silahlanmann iindedir; elbette bunlar kendilerine deil biz Mslmanlara kar kullanacaklar. Hepimiz gnl gnle bir araya gelebilir, karlarnda durabilirsek belki bir sonu elde edebiliriz. Aksi takdirde yeryznden silinmemiz mukadder bir hususu da belirtmek isterim; mam Yahya bu blgede saygn bir mezhebin nderidir. Devletimiz btn inanlara mezheplere deer verir; nderlerine sayg gsterir. imdiye kadar burada grev yapan vali ve kolordu komutanlarmz hatta dier yetkililerimiz mam Yahyaya maalesef yeteri kadar iyi davranmam olabilirler. Hem bu hatamz telafi etmek hem de buradaki insanlarmz huzura kavuturabilmek iin sizi bir heyet olarak antlama metniyle mam Yahyaya gndermek istiyorum. Sana sanca da dahil olmak zere Yemenin Zeydilerle meskun dalk ksmlarda eriat hkmlerine gre adalet tevzii yapacak kadlar ve vakf memurlarn mam tespit edecek. Bir suiistimal iddias bulunursa bunun delilleri mama bildirecek o da onlar grevden alnmasn isteyecektir. Kimin tayine dileceini, kimin grevden alnacan imam belirleyecek, vilayete bildirecek; vilayette bakentten tayinlerini ve azillerini istirham edecektir. Vakflarn ynetimi de imama ait olacaktr. Devletimizi mamn blgesinden eri vergilerin dnda vergi almayacak. imdi syleyeceim hususu bir biz biliyoruz; bir de imdi siz bileceksiniz; tabii birde imam bilecek; bunu hibir yerde sylemeyeceksiniz; metinde de yer almayacak; devlet srr olarak kalacaktr. mamn sosyal prestijini srdrlebilmesi iin gelip gidenini arlayabilmesi gerekmektedir. Masraflarn karlamak amacyla merkezi hkmet her yl imama 20 bin altn deyecektir (Mehmed Niyazi, 2005b, 139).

kiilik heyet ehareye hareket edip, mam Yahyann grn aldktan sonra, mamn Sanaya yakn Zeydi Ky Deana davetini Ahmet zzet Paaya iletirler. Deanda yaplan grmeler sonucunda antlama metni imzalanr. mam Yahyaya verilecek 20 bin altn szl olarak kararlatrlr.

Osmanl Devletinin Erkan- Harbiye Reisini grevlendirerek Yemene gndermesi, tarihsel srete normal bir olayken, ayn kiinin bir blgede yerleik kabile reisiyle bir antlama yapmas bununla da yetinilmeyip her yl 20 bin altnn veriliyor olmasnn kabul edilmesi okta karlalan, olaan bir durumu ifade etmemektedir.

169

Bu durumda, Osmanl devletinin zayf dtn ve kendi hakimiyeti altnda bulunan bir kabileye sz geirmede zorluklar yaadn syleyebiliriz.

Yemen Anadolu insannda derin izler brakmtr. Bu izler genelde de savaa dair izlerdir. Yemene gidenlerin gelmeyecei inancn insanmz ok youn

yaadndan, Yemen ve Yemene gidenlerle ilgili ok sayda trk yaklm, ok sayda iir yazlmtr. Yemen! Ah Yemen! le de Mehmed Niyazi, Yemende yaananlara bylece bir k tutmaktadr. Daha ncede belirttiimiz gibi tarihilerin zerinde ok fazla almadklar tarihi bir dnemi ifade etmektedir, Yemen. Yemende grev alan askerler bazen ka yllarn orada geirdiklerini unuturlard. Bunu yazarn verdii u rneklerle destekleyebiliriz. Mlazm Celaleddin stanbulda oturduklar apartmann bitiiinde bakkallk yapan Rfknn olu Halimle karlar (Mehmed Niyazi, 2005b, 152): Ne zamandan beri buradasnz? - Getiimiz ubat aynn 11inde Yemen toprana ayakbastm, yl oldu. - Terhisin yakn m? Buruk bir glmseme yznde yaylrken gzleri nemlendi. Allah bilir. Normal olarak askerlik sremiz doldu; fakat bizim terhis olmamz iin Erkan- Harbiyeden emir gelmesi lazm. Bizden daha eskiler burada bize ne zaman sra geleceini kim bilebilir? Vapura binerken bir ihtiyar, her yere giden gelir, hatta Moskofa giden bile gelir, ama Yemene giden gelmez diyerek alyordu. Nerede grev yapyorsun? Buraya sekiz saat mesafede bir karakolda grev yapyorum. Altnc Bln kinci Takmna bal bir manga olarak SanaTaiz yolunun belli bir blm gren bir burta yol muhafzyz.

Tarihi yaratanlar insanlardr. Tarihi anlamakta tarihteki insann duygusunu, hissini anlamakla mmkndr. Yemende Halim avuu, nianlsnn mektuplarn bekleyen Mlazm Celaleddini, o ehit derken Haticenin ondan cevap bekleyiini, Trakyada Eref Beyin hissini, zenci Musann sadakatini, anakkalede Ezineli Yahya avuu, Ouz Amcay, Molla Kazm anlayabiliyor ve yaptklarn

170

anlamlandrabiliyorsak, tarihi idrak etmiiz demektir. Aksi takdirde bir eyler eksik kalmtr. Bir gn sabah itimas yaplrken Mehmet Ali Paa, subaylarn konferans salonunda toplanmalarn emreder. Toplant salonuna gelen Kumandan Mehmet Ali Paa u hitapta bulunur:

Birka gn nce talyanlar Libyaya karma yapmlar. zel kaynaklardan aldmz haberlere gre de Kaymakam Enver Bey ile yllarn Arap llerinde geirmi, ok iyi bir gerillac olduunu bildiimiz Eref Bey yerli halk organize edip, kar koymak iin oraya hareket etmiler. Onlar bir eyler yapabileceklerine inanrlarsa, dier baz gen subaylar da oraya gideceklermi. Sylediklerimden de anlalaca zere talya ile sava halindeyiz. Yemen eyaletimizin hemen karsndaki Eritre talyann smrgesidir. Orada bulunan talyan askerleri sambuklar veya sava gemileriyle topraklarmza geebilirler. Ayrca Sveyten veya Babl Mendep Boazndan zrhllar gelebilir; Yemenin herhangi bir yerine karma yapabilirler. Her an savaa sevk olacaklarm gibi birliklerinizi hazrlayn. Ayrca talyanlar, Libyaya asker kardk; oray ele geirdik; siz de isyan edin! tarznda burann halkn tahrik edebilirler. Devletimizi ne kadar eitli gailelere srklerlerse, Trablusgarpdaki direncimiz o lde azalr. Bunun iin her an bir isyanla karlaabileceimizi de unutmayn. talyanlarn Libyaya karma yaptn, yani bamzda ok ciddi bir dert bulunduunu sakn bir yerde sylemeyin; Byle bir ey var m? diye soranlara Bilmiyorum; olsayd, duyardm. Cevabn verin. Frsat kollayanlarn ekmeklerine ya srmeyin (Mehmed Niyazi, 2005b, 167). almalarmzn gerekli yerlerinde deindiimiz bir husus vardr ki, o da olaylar arasndaki balantlardr. Sz konusu bir tarihi olay ise, bu olayn mutlaka baka olaylarla balantlar bulunmaktadr. Tarihsel olaylar, tarihi sre iinde vuku bulurlar. Mehmed Niyazide eserlerini ele alrken olaylar arsnda ne gibi sebep-sonu ilikisinin olduunu ya da esere konu edilen olay veya olaylarn yaand dnemin nasl bir tarihi sre olduunu eserlerinde ilemitir. Yemende isyan karken, Trakyada nelerin yaandna ahit olabilirsiniz. anakkalede olup bitenlerden haberiniz olabiliyor. Osmanlnn iinde bulunduu siyasi, ekonomik durum gzlerinizin nne serilebiliyor. Ya da sanayilemi Bat lkelerinin, kendilerine hammadde ve pazar bulmak, yaratmak iin ne gibi faaliyetler iinde olduklarn anlayabiliyorsunuz.

171

talyanlarn Libyaya saldrlar elbette Yemeni de etkiliyordu. Osmanl Devletini bara zorlamak amacyla anakkaleye saldran talyanlar herhangi bir baar elde edemiyorlard. talya Libyay alma konusunda kararl davranyordu. nk dnya devletleri bloklamaya gidiyor, talya ise bu bloklardan gl olannn yannda yer almak amacyla stratejik konumunu glendirmek istiyordu. Libyada yerli halk tertipleyerek talyanlara kar baarlar Mustafa Kemal, Enver Paa ve Eref Bey tarafndan salanyordu. talya Osmanly bara zorlamak iin Eritreden Eritre o zaman talya smrgesidir- Yemene kolaylkla kmay gerekletirebilirdi. Bu ihtimale kar Ertirenin karsnda bulunan blgeye birlikler kaydrld. Binba lhaminin taburu, -Mlazm Celaleddinde bu birlikler arasnda yer almaktadrHacil, Beytl Fakih, Fazik ve Muhadan geen birlikler zorlu bir yolculuktan sonra Ertirenin karsnda bulunan ve karma yapmaya en uygun blgeye yerlemeye baladlar. Miralay Ali Said de iki piyade ve bir topu taburuyla Taizden gelip bu birliklere katld. Bu blgede bulunan askerler savan getirdii dier bir acyla boumaktaydlar. Bu askerleri son derece zor durumda brakan hastalklard. nce askerler stmaya yakalanm daha sonra ise kolera ba gstermiti. Her gn ok sayda asker hayatn kaybediyor, dier hastalar iinde bulunduklar acyla, sonlarn tahmin ederek bin bir ac birden yayorlard. Bu durumla ilgili Mehmed Niyazi (2005b, 191-192), unlar aktarmaktadr: Defnedilileri de ayr bir dertti! le ve akama doru, biraz ilerde, gzlerinin nnde ukur kazlyor, namazlar klnp, i amarlaryla gmlyorlard. Bilinlerinin yerinde olmas dramlarn onlara btn hainliiyle duyuruyordu. Herkes iin paha biilmez bir deer olan akl, onlar iin bir felaketti. ldrmalar en byk nimetti; fakat kaderleri onlardan bunu da esirgiyor, nasl olacaklarn onlara gsteriyordu. Kim kiminle kara topraa girecekti!... Nerede idi sevdikleri! Ana kucanda, baba ocanda lmekle, bu llerde su! su! feryatlaryla lmek bir miydi?... Eritrenin karsnda mevzilenen birlikler be ay ondrt gnlerini burada geiriyorlard. talyanlar Yemene saldrda bulunmamlard. Osmanl Devleti ile talya arasnda imzalanan Ouchy (Ui) Antlamasyla Trablusgarp ve Bingazi, talyanlara braklyordu. Uzun sren bu bekleyi srasnda birlikler alk ve susuzlukla birlikte, bazen ortal kavuran l gnei, bazen ani yalarla ortaya

172

kan seller ve amur iinde durmadan yaylan stma, kolera birliklerdeki askerlerin yarsnn canna mal olmutu. Nice yamakl gelinler dul kaldklarn renecek, yoksul ocuklar baba sevgisini tadamayp el kaplarnda gz ya dkeceklerdi!... (Mehmed Niyazi, 2005b,194)

talyanlarla antlama yaplm, ama memleket yeni bir sava dalgasna tutulmutur. Bu sefer Balkanlarda sava patlak veriyordu. Balkan milletleri Fransz htilalinin getirdii yeni dnce akmlarnn etkisi ve Rusyann Panslavizm politikas sonucunda 19.yzyl boyunca isyan etmi ve bamszlklarn elde etmilerdi. Balkan milletlerinin Osmanldan kopmasna sebep olan fikir bata milliyetilikti. Milliyetilik fikriyle ulus devlet olgusu olumu, imparatorluklar zayflayp, paralanarak yerlerini ulus devletlere brakmt. Daha ncede belirttiimiz gibi sanayilemi Avrupa devletleri sanayilerini beslemek iin smrgeler elde etmek istiyordu. Bu amala da Osmanl egemenliinde bulunan milletleri kkrtarak isyanlara neden oluyordu. Yemende de ayn yolu deniyorlard. zellikle ngilizlerin Yemen ve Ortadounun tamamnda casus, misyonerlik faaliyetleri ok youndu. ngilizlerin Yemende faaliyet gsteren Wayman Bury (Abdullah Mansur)nin peine Tekilat- Mahsusadan Kurmay Binba skpl Osman taklmt. Kendini Edward Osman olarak Lbnanl bir Arap olarak tantyor ve Abdullah Mansurla iletiime gemenin yollarn aryordu. Zeki bir subay olan skpl Osman Arapa ve ngilizceyi ok iyi biliyordu. Abdullah Mansurla tanma imkan bulan skpl Osman, kendisinin Hristiyan olmasna ramen, dini hislerinin zayf olduunu belirtir ve Abdullah Mansurun rnek bir slam eyhi olarak kendisine yardm etmesini ister. Aralarndaki ilikiyi gelitiren skpl Osman sk sk Abdullah Mansuru ziyaret ediyor ve dini nasihatler alyordu. Yine bir ziyaretinde Osmanlya kar dmanca faaliyetlerde bulunan ve izini bulmaya alt Yezidi asll Ali Muhsin Askeriyi bulur. skpl Osman bu ziyaretinde Abdullah Mansurun Ali Muhsin Askeriyle yapt u konumay (Mehmed Niyazi, 2005b, 221) duyar: nmzdeki ayn on birini on ikiye, yani cumay cumartesiye balayan gece, sizin saatinizle akamn alts sularnda BablMendep Boaznn yukarsnda ki, Eritre ile Somali snrnn tam karsna silahlarn ilk partisini sambuklar getirecek.

173

Bu bilgiyi skpl Osman, Ahmet Hamdi Beye iletir. Ahmet Hamdi Bey de Mahmut Ali Paay bilgilendirir. Yaplan durum deerlendirmesi sonucunda Miralay Ali Saidin operasyon dzenleyerek silahlar ele geirmesi kararna varlr. Babl Mendep Boaznda yerlerini alan Miralay Ali Said, karaya karlan ve develere yklenen silahlar dzenledii baarl bir operasyonla ele geirir.

Tarih retmeninin nemli amalar arasnda rencinin tarih bilincine sahip olmasn salamaktr. Tarih bilincine sahip olan bireyler, tarihsel olaylarn ortaya k srelerini analiz edebilme kabiliyeti kazanabilmekte, bu kabiliyetle de tarihsel olaylarn srelerini harekete geiren etmenleri tespit edebilmektedirler. Tarihi romanlarn, tarihi olaylar senaryolatrarak bir btne kavuturmalar, olaylar detaylandrmalar rencinin ya da tarih okuyucusunun olay anlamlandrmasna, tarihi olayda etkisi olan unsurlar daha kolay tespit etmesine olanak tanmaktadr. Yemen olaylarnda din konusunun misyonerler ve ajanlar tarafndan istismar edilmesi blge halkn harekete geiren hususlardan bir tanesidir. Mehmed Niyazi, bu hususu eserinin deiik ksmlarnda tartarak okuyucusunun bu durumu grmesini salamtr. ngiliz casusu Wayman Burynin ya da Arabistanl Laurencein brndkleri durum dinin kullanlmas yoluyla halk, kitleleri ynlendirmeye iyi rneklerdir. Wayman Bury yani eyh Abdullah Mansur, sergiledii davranlarla tam bir slam limi grnmne brnm ve faaliyette bulunduu blgede halkn sempatisini kazanmtr. Abdullah Mansur, Halifeliin Osmanlda olmasn slamn k nedenlerinden gsteriyor ve halifeliin tekrar Araplara gemesiyle slamnda ycelecei propagandasn yapmaktadr. Yazar Mehmed Niyazi (2005b, 258), durumla ilgili u hususlar dile getirmektedir: l her eyi tketen bir ortamdr; ne dkersen, ne koyarsan, yok olup gider. Rabbl lemin insanla adeta Her eyi yok eden l, benim vahyettiimi yok edemiyor; gzlerinizi yol gsteren bu geree evirin; kurtulu burada dedi. lk Mslmanlar bu buyrua uyduklarndan gz kamatrc baar elde ettiler; emsaline rastlanlmayacak medeniyetler kurdular; ne yazk ki Trklerle birlikte bu aleme korkun bir kabus kt. Sahabelerin, tabiinin, teba-i tabiinlerin ve onlarn ardndan giden Mslmanlarn nur yolu izlerini takip edebilmemiz iin, her ne pahasna olursa olsun, bu kabustan kurtulmalyz. Bunun da biricik art Halifeliin, sahibinin eline gemesidir.

174

1913te Yemende Kolordu da nemli deiiklikler yaplr. Mehmet Ali Paann baka yere tayini zerine vekil olarak Mirliva Hseyin Paa getirilir. Hseyin Paann vekillii ksa srer. Onun yerine de Mirliva Ahmet Tevfik Paa getirilir. Mahmut Nedim Bey vali olarak atanm bylece Kolordu Kumandanl ile Valilik birbirinden ayrlmt.

Osmanl devleti 20.yzyl banda drt bir taraftan savan iinde kendini bulmaktadr. Yemende yukarda belirttiimiz gelimeler olurken Balkanlarda I. Balkan Sava hezimetle sonulanm ve Bulgarlar stanbul yaknlarndaki Muradl Tepelerine dayanmlardr. Balkanlardaki yenilgi ve stanbulun iinde bulunduu tehlike haliyle memleketin her tarafnda derin zntlere sebebiyet vermektedir. Alman Kayzerinin de stanbulun Bulgarlara ait olmas gerektiini belirten demeleri memleketin her tarafnda kaygyla takip edilmektedir. Yazarn Yemeni ilerken Balkan Savalarna ya da e zamanl benzer biimde olaylar arasndaki balantlar kurarak ilemesi, Osmanl Devletinin iinde bulunduu ortamn, Dnyadaki genel tarihsel akn anlalmasnda byk kolaylk salamaktadr.

Yemene Enver Paa, Eref Bey ve bunlarn evrelerinde bulunan gen subaylarn 10.cu Kolordunun gizli destei ve gnlllerinde abasyla Tekirda, Krklareli ve Edirneyi geri aldklar haberinin ulamas, Yemende sevin yaratr. Bu sevinli gnlerden bir sre sonra zmir milletvekili Ubeydullah Efendi, Ahmed zzet Paa ile mam Yahya arasnda yaplan antlamay onaylayan fermanla, mam Yahyaya verilecek murassa Osmanl nian, altn ilemeli enfiye kutusu, birka top ipekli kuma ve daha deiik baz hediyelerle Sanaya geldi. gn Vali Mahmud Nedim Beyin misafiri olarak dinlendikten sonra, Sadrazamln emriyle Yemen Vilayeti mektupusu Haim Efendiyi ve Jandarma Kumandan Kaymakam Hilmi Beyi yanna alarak, aralarnda Yemenli askerlerin de bulunduu iki manga muhafzla ehareye hareket etti (Mehmed Niyazi, 2005b, 243). Bu arada Vali Nedim Mahmut Beyle Ahmet Hamdi Bey arasnda geen konumada, ngilizlerin Asirde halk silahlandrdklar ve eittikleri ayn zamanda Hudeydede svire Konsolosluunda tercman olan Habib Yusufun halk kkrtt ve Arap

175

Ayrlkln krkleyen doktor El-Cundinin yakn adamlarndan olduu belirtilir. Yine Abdullah Mansurun evinin bir karargah eklinde kullanld da belirtilir. Ayrca cahil ve fakir olan halk kandrmak ve kkrtmak amacyla u yalann uydurulduu iki Trk askeri ldrlm, karnlarndan altn km belirtiliyor ve bu duruma bir an nce mdahale edilmesi gerektii fikrinde birletiler. Yemende bu gelimeler olurken Osmanl yeni alkantlarla sarslmaya devem etmektedir.

1914 yl Osmanl Devleti iin youn bir sava ortamnn tekrar balamas demektir. I. Dnya Sava balam ve Osmanl da kendini bir anda savan ortasnda bulmutur. 19.yzyl boyunca tilaf grubunda bulunan ngiliz, Fransz ve Ruslarn Osmanlya kar sergiledikleri politika genelde olumsuz olunca, Osmanl Devleti ile Almanya arasnda yaknlama balamtr. Sava baladktan sonra bir sre tarafszln koruyan Osmanl Devleti Enver Paann istei dorultusunda 2 Austos 1914te Trk-Alman ttifak imzalanr. Osmanl Devleti ile Almanya arasnda bu gelimeler olurken; Almanya talyay kendi yanna ekmek amacyla iki sava gemisini Goben ve Bresleau Akdenize gnderirken buna engel olmak isteyen tilaf Devletleri de bir filoyu Akdenize indirdiler. tilaf filosundan kaan Alman gemileri Ege Denizinden geip anakkaleye girdiler. Bu dnemde Harbiye Nazr ve padiah adna Bakomutan olan Enver Paa, bu gemilerin snma hakk isteini kabul eder. Goben ve Bresleaun 23 Ekim 1914 de Karadenize kp Alman Amiral Schuchann komutasnda Rus Liman ve gemilerine ate amalar sonucunda 2 Kasmda Rusya Osmanl Devletine sava at.

Ruslarn Osmanl Devletine sava amas haberi Yemene ular ve Yemende bulunan askerlerde bir telaa girerler. Ahmet Tevfik Paa unlar mrldanrken (Mehmed Niyazi, 2005, 252) savala beraber doduk, savala beraber ihtiyarladk, korkarm ki sava miras aldmz gibi, ocuklarmza miras brakacaz askerlerin aklndan u sorular gemekteydi: Erkan- Harbiye Adende bulunan ngilizlere, Cibutide bulunan Franszlara hcum etmelerini isteyecek miydi? ngiliz ya da Franszlar onlara hcum ederler miydi?

176

Yemende askerlerin telalar srerken I. Dnya Sava da her cephede kendini iyice hissettirmeye balar. Yemende bulunan birlikler iin Svey Kanal hayati bir neme sahipti. nk Yemene tanan her trl malzeme Svey Kanalndan gemek durumundayd. ngilizlerin Svey Kanaln kapatmalar, Yemene ulatrlacak her trl mhimmat-malzeme hususunda byk bir sorun ortaya koyuyor ve askerlerin yiyecekleri, mhimmatlar, postalar bu durumdan sonra trenle Medineye ulatrlyor, buradan da kervanlarla Yemene ulatrlyordu. Dier taraftan Osmanlnn iinde bulunduu durum gittike gleiyordu. tilaf Devleti anakkaleye saldryor, Ruslar Dou Beyazttan Anadoluya doru ilerliyor, ngilizler ayrca Basraya saldrp attularaptan yukar doru harekete gemilerdi. Elbette ki Osmanlnn her cephede savunmas g koullarda sryor, ancak dar bir zamanda savata bulunan Osmanl tam bir felaketin eiindeydi.

anakkalede kan gvdeyi gtrrken, ngiliz ve Franszlar Msrn skenderiye ehrinde hazrlklarn tamamladklar birlikleri anakkaleye sevk etmeye devam ediyorlard. Bu arada Osmanl Erkan- Harbiye Reislii, Adene dzenlenebilecek bir hcumun anakkaledeki yklerinin hafifletebilecei grn Yemende bulunan Kolorduya bildirir. Ancak inisiyatifi de yine Kolordu Kumandanlna brakr. Kolordu Kumandan Ahmet Tevfik Paa en doru karar vermek isteiyle komutanlaryla durum deerlendirmesi yapar. Yaplan deerlendirmelerin ortak noktas Adene hcum dzenledii takdirde ngilizlerin Hindistan yolunun gvenliini salamak amacyla bu blgeye donanmann bir ksmn sevk edeceini, bylece anakkalede bir rahatlamann sz konusu olabilecei gr n plana kar. Kolordu Kumandan olarak Ahmet Tevfik Paa ngilizlere kar Aden cephesinin almasna karar verdi ve birliklerin bana Mntakatl Hareket Kumandan unvanyla yllardan beri Yemende grev yapan, buralar kar kar bilen Miralay Ali Saidi tayin etti. Bu kere sefere itirak edecek subaylara nceden bildirildi. Bunlardan birisi de Mlazm- Sani Celaleddindi (Mehmed Niyazi, 2005b, 260).

39. Tmen, takviye edilmi birliklerle Taiz ynne sessizce harekete balam, lde yaz gneinin kavurucu etkisi ilerini zorlatryordu. Farkl birlikler Taizde bulunuyor ve ilk hedef olarak ngiliz idaresinde bulunan ve her biri

177

kabile sultanlarna ait olan lkelerden oluan Nevah-i tisa blgesiydi. Harekata devam eden Osmanl birlikleri ok sayda kabile sultanln ele geirmi ve Adenin ok nemli su kayna olan eyh Osman Kyne yaklamlard. Aden iin ok nemli bir su membas olan bu blgede ngilizler savunmay glendirmilerdi. Blgeye yaklaan Trk askerleri ngilizlerin uzun menzilli toplarnn bombardmanna yakalanyor, kendilerini korumak amacyla derin siperler oluturuyorlard. Mntkatl Hareket Kumandan Miralay Ali Said, Kolordu Kumandanlna u bilgiyi vererek Adene niin giremediklerini aklad : Uzun menzilli toplara sahip bulunmadmz srece, asker olarak yapabileceimiz hibir ey yok; saldrmakla sadece vatan evlatlarn krdrrz. Ahmed Tevfik Paa, Ahmed Hamdi Bey, Miralay Ali Saidin ihtiyacn gidermek iin rpnrlarken Vali Mahmud Nedim Bey ngilizlerin ynetimindeki Lahi Sultanlnn ve dier Nevah-i tisa denilen sultanlklarn ana vatana katldklarn ilan etti (Mehmed Niyazi, 2005b, 270271). eyh Osman Kyndeki su kayna Osmanllarn hedefi olmutu. Bu su kaynann ele geirilmesi durumunda ngilizlerin Adende tutunmalar mmkn deildi. Bu arada arpmalar younlayor, stma hastal da askerleri savaamaz duruma getiriyordu. Hastala yakalananlardan biri de Mlazm- San-i Celaleddindi.

Celaleddinin birliinden on kii ehit dm, baz askerler hastalkla mcadele ediyor, bazlar ise yaralanmt. Bunlar Sanaya doru harekete ederken, Aden cephesi Taizden getirilen taburla glendiriliyordu. Adende devam eden savata iki taraf arasnda bir denge olumu savan sonucu ise Birinci Dnya Savann nihai sonucuna kalmt.

Yemende bir yandan sava, bir yandan memleketin iinde bulunduu durum kaygyla takip edilirken, dier taraftan Tekilat- Mahsusa blgede faaliyette bulunan casuslar, halk kkrtclarnn peine dmekteydi. stihbarat biriminin nemli ahsiyetlerinden biri olan Kadkyl Fahreddin de Hudeydede svire

Konsolosluunda tercman olarak alr ve istihbarat subay Yzba rfanla cumay cumartesiye balayan akamlar gryor ve bilgi paylamnda

178

bulunuyordu. Fahreddin, Badat Nfus Mdrlnden Hristiyan ve ad da Tark Yahya olarak belirlenen bir kimlik belgesine sahipti. Tark Yahya, Hristiyan Araplarn iinde bulunduu ve Osmanlya kar olan bir gizli rgtn liderliini yapan Habib Yusufu yakn takibe almt. Tark Yahya (Fahreddin) dialoa getii Habib Yusuftan, ayrlk Araplarn, svire pasaportlu ngiliz arkeolog ve maden mhendislerinin ki bunlar ajan olarak blgede faaliyet gstermekteydilerOsmanlyla ilgili karar vermek zere Beyt-i Muddei Kynde Abdullah Mansurun evinde toplanacaklar bilgisini Yzba rfana iletir. Yzba rfan ald istihbarat Menahada skpl Osmana iletir. skpl Osman tm hazrlklarn yaptktan sonra bir gece sabaha doru Abdullah Mansurun evini atee verir. Evde bulunan Arap ayrlklar ve ngiliz ajanlarnn tamam hayatn kaybeder. Bu durum ngilizlerin beklemedii, karsnda aknla dtkleri bir olay oldu. ngilizler bu olayn ardndan mam Yahya ya da eyh drisi devreye koyarak kaybettikleri ajanlarnn cn alma peine dtler.

Bu arada zerinden durulmas gereken hususlardan biri de yazarn olaylarn vukuu bulunmasndan nce bu olaylara nasl bir zemin hazrlandn detayl bir ekilde aratrmasdr. Her tarihi olay, kendisinden nce uygun bir zeminin oluumunu gerektirir. Belli koullar belirlenmeden, uygun bir zemin olumadan bir tarihi olayn vukuu bulmas tarihte pek az rastlanmaktadr. Bu nedenle tarih retiminde gz nnde bulundurulmas gereken nemli bir husus olarak, tarihi olaylarn olutuklar ortam, zeminini renciye aktarmaktr. Tarihi olaylarn hangi koullarda gelitii, olay tetikleyen unsurlarn neler olduu, bu olayn nasl bir zamanda ve srete olutuu zerinde durulmas, olayn tm ynleriyle anlalmasn salayacaktr. Eitim kurumlarnda kullandmz ders kitaplarnn bu hususta nemli eksiklikler ierdiini syleyebiliriz. Ders kitaplarnn kronolojik bilgi yn haline getirildiini birok tarih bilimcisi dile getirmektedir. Dursun Dilek (2001,8) tarih, genellikle okullarmzda sorgulanmayan, eletirisi yaplmayan ve deimeyen dorular manzumesi olarak okutulur der. Bu anlamda da tarih retiminde yardmc kaynak olarak etkin bir ekilde tarihi romanlardan faydalanmak Dilekin belirttii hususu ortadan kaldrmaya katkda bulunabilecektir. Ayrca her tarihi olayn olutuu zemini ders kitabna yanstmakta bazen mmkn olmayabilir. nemli olan tarih dersini ya

179

da tarih rencisini bir kaynaa baml klmamak, farkl alternatifler sunarak rencinin olay anlamlandrmasna katkda bulunmaktr. Yemen! Ah Yemen!, Osmanl Devletinin 20.yzyln banda yaad olaylara ve bu olaylarn oluum srelerine, olaylarn birbirleriyle olan balantlarna k tutmas itibariyle, tarih retiminde kullanlabilecei ve nemli bir katk salayaca kanaatini tamaktayz.

Yemende batllarn kkrtt eyh drisi, kendisini Hz. Peygamberlerin soyundan geldiini belirtirken, davranlaryla blge halknn saygnln kazanmt. Sk sk Msr ziyaret eden eyh drisi Abuya dndnde halk tarafndan cokuyla karlanr. ok sayda ngiliz, talya ve Fransz eyhin cemaatinde yer alyordu. Bu durum yetkililerin dikkatini ekmi ve Ahmet Hamdi Bey Yzba akir ve Abbas Haimi eyh drisi takip etmek amacyla grevlendirmiti. Yzba akirin kendini Mekkeli Harb kabilesinden Hasan Harb olarak tantmas iini

kolaylatryordu ve bylece kolayca eyh drisiyle dialoa geebiliyordu. eyh drisinin hareketlerinden endie eden Ahmed Tevfik Paa, Vali Mahmud Nedim Bey, istihbarat Ahmed Hamdi Bey kan akmamas iin bir teebbse karar verdiler. En kalitelisinden bir kahve deirmeni, drt kilo kahve, sekiz kilo eker, on kilo pirin, seyidlerin giydii ipekli kumatan bir topla, bir zarfa bin lira koyup, Kurmay Binba Sadri Beyle eyh drisiye gnderdiler (Mehmed Niyazi, 2005b, 300). Yemende bu gelimeler olurken, erif Hseyinin isyan Hicaz blgesinde yaylyor ve Yemendeki birliklerin Medine zerinden stanbulla salanan temaslar kesiliyordu. Bununla birlikte Irak Cephesinde de olumsuz gelimeler devam etmekteydi. Burada savunma yapan 6. Ordunun mcadelesine ramen ngilizler kuzeye doru ilerlemi, bylece kullanlan Badat yolu da kapanm oluyordu. Bu gelimelerle Yemen bir ablukaya alnyor, stanbulla sadece telgrafla ulama imkan kalyordu. stanbulla telgrafla haberleebilen Vali Mehmet Nedim Bey, Kolordu Kumandan Ahmet Tevfik Paa, bulunduklar blgenin vahametini, ba gsteren al, ktl stanbula bildiriyor, stanbuldaki yetkililer ise bata Eref Bey ve Enver Paa bir an nce ablukann krlp bir are bulunmas gerektii dncesindeydiler.

180

Osmanl Devleti yzyllardr hkm srd, hizmet ettii, slam dnyasnn kalbi Arap Yarmadasn kaybediyordu. Bu durum gn getike kendisini daha da belli ediyordu. Bata Mekke erifi Hseyin olmak zere genel olarak Araplarn nde gelenleri isyan bayran ayordu. Devlet-i Aliye kar bu isyanlarn ortaya kmasnda etkili olan sebeplerin banda emperyalist devletlerin kkrtma politikalar geliyordu. Nitekim ngilizler blgeye altn aktyor, bata erif Hseyine, Lawrence vb. ajanlar araclyla imparatorluk vaat ediyorlard. Btn Arabistan saran karklklarla Medinede mcadele eden l kaplan Fahreddin Paada her taraftan kuatlyordu. Bu arada Arap dnyas hakknda ok bilgiye sahip olan Eref Bey, durumun vahametini bir mektupla Enver Paaya bildiriyor. Ayn mektupta kendisinin ailesiyle birlikte kalan mrn zmirde sakin bir ortamda geirmek istediini de belirtiyordu. Eref Beyin bu kararn renen Enver Bey, Eref Beyle grmek istediini ve Beikta Karakol Kumandan Mithat Beyin Eref Beye ulamasn emrediyordu.

Eref Bey ve Enver Paa Osmanl tarihinin son dnemlerine adlarn birlikte yazdran iki nemli ahsiyettir. Birlikte Libya, Balkanlarda, I. Dnya Savanda bulunmulard. Enver Paann grme istei bu nedenle Eref Bey tarafndan reddedilemezdi. Her ikisinin de byk sorumluluklar bulunuyordu. Enver Paa Bakumandan; Eref Bey ise devletin iinde bulunduu durumla ilgili en ok bilgiye sahip ayn zamanda devletin can damar olan Tekilat- Mahsusann bakanyd. Enver Paa, Eref Beyle olan grmesinde memleketin iinde bulunduu durumu izah etmekte ve isyan eden erif Hseyinden Hicaz ve dier nemli yerleim yerleri ile ulam noktalarn kurtararak, Yemenin yolunun almas gerektiini bildirir. Bu durum da, ancak Eref Beyin yntemleri ile mmkn olabileceini belirtir. inde bulunduu durumu da bir yandan dnen Eref Bey dier yandan Arabistann kabilelerini, ln, ihanetlerini, susuzluunu, kanl boumalarn, gzlerinin nnde canlandryor ve Enver Paaya u cevab veriyordu (Mehmed Niyazi, 2005b, 311-312): lk hareket noktamz Yemen olabilir Paa Hazretleri; mam Yahyaya mit verir, onun desteini alabiliriz. bn-i Reidi de bu konuya kanalize edebileceimi tahmin ediyorum; zaten kendisi, bildiiniz zere, sk bir Osmanlcdr. mam Yahyann kuvvetlerini

181

alacamzdan, Yemende eyh drisiden baka tehlike kalmayaca iin, oradaki dzenli kuvvetlerimizin bir ksmn da bunlara katar, gneyden bindirerek erif Hseyinin kuvvetlerini databiliriz. Arabistanda her ey hecinlerin zerindedir. Buralarda dzenli ordu ile hareket etmek ok zordur. llerde uzun uzadya klasik sava srdrmek imkanszdr. Nasl ikmal yaplacak? A susuz o askerler llerde ne hale gelirler! Hecin svarileri un ve hurma yerler; on be gnlk yiyeceklerini heybelerine doldururlar; bir krba da su; ite size on be gn savaacak bir hecin svari. Kim hecinine maharetle biner, tehlike beliren yerde, heciniyle biterse, yani istenilen yerde, istenilen zamanda bulunabilirse, zafer onundur. Vaktiyle bu konuyu ok dnmtm; giderek fikirlerim kesin bir ekil ald. Her bir hecin svari alaymz beer yz kiiden oluturmalyz. Her alay dzenli ordumuzdan bir da bataryas, mitralyz mangas ve bombaclarla takviye etmeliyiz. Alaylara Dastanl Atf Bey ve onun gibi bu alanda yetimi subaylar kumanda etmelidir.

Eref Bey, bu planyla erif Hseyinin birliklerini datarak, ngilizlerin erif Hseyine olan desteini kesmek istiyordu. erif Hseyin daha ok Cidde ve Yanbu gibi ngiliz donanmasnn menzilinde bulunan ky kesimlerine hakimdi. erif Hseyinin kuvvetleri daha ok Bedevilerden oluuyordu. Eref Bey ise, Bedevilerin herhangi bir tehlike annda abuk dalan gruplar olduunu Arabistandaki deneyimlerinden biliyordu. Eref Bey blgedeki sosyal yapy da ok iyi bilmekteydi. ngilizler erif Hseyini desteklemekteydiler. Bu durumda blgenin nemli dier glerine sahip olan kabile reisleri bni Suud ve bni Reit onlara karyd. Devlet tarafndan bni Suuda vaatlerde bulunulmas, geni yetkiler tannmas gibi mali imkanlarn salanaca ynnde bu vaatler bu kiilerin devletin yannda yer almasn salayabilirdi. Enver Paa, Yemendeki kolorduya ulatrmak ve Hecinsvari alaylarn oluturmak amacyla Eref Beye 300 bin altn verileceini belirtir. Burada Eref Bey ile birlikte Zenci Musa ve Mamaka Mustafa gibi tarihi ahsiyetler yine karmza kmaktadr. Eref Beyin fedai grubunda bulunan bu ahsiyetler Yazlmam Destanlar adl eserin incelenmesi srasnda ele alnmlard. Mehmed Niyazi eserlerini oluturmadan nce kapsaml bir aratrma yapmaktan kanmamtr. Ele ald tarihi olaylar btn ynleri ile en ince detaylar ile

182

aratrm ve tarihi olaylar ykletirme yoluna gitmitir. Zenci Musa, Mamaka Mustafa, Eref Bey ve dier karakterler Trk tarihinde sakl kalm fazla incelenmemi kiilerdir. Mehmed Niyazinin eserlerinde geen olaylar ya da karakterler Trk tarihine nemli katklar olan, dnm noktalarn ifade eden olaylar ve karakterlerdir. Tarihe sadk kalarak, roman sanatnn verdii avantajlarla bu olaylar ve ahsiyetler tarihte hak ettikleri deeri bir nebze de olsa bu eserlerde alabilmilerdir. almamzda eserlerin ieriini detayl bir ekilde aktarmamzn nedenlerinden bir tanesi de Mehmed Niyazinin eserlerinde gecen olaylar ve karakterleri akademik alanda da tantmaya bir nevi de olsa katkda bulunmaktr. Bylece almamz bir tez olmann tesinde tarihi romann genel zellikleri ile birlikte bu eserleri de bir btn olarak yanstan bir kaynak konumuna getirecei kansndayz. Eref Bey kendisine verilecek altnlarn durumunu grmek zere Levazm Bakan smail Hakk Paa ile grr. smail Hakk Paa, Yemende Eref Beye ok katklar dokunabilecek baz kiilerin kendisi ile tanmas gerektiini bildirir. Bunlardan biri erif Mzeygirdir. erif Mzeygir, mam Yahyann yakn dostu olduundan bu kii araclyla mam Yahyadan yardm alnabilirdi. eyh Mzeygir Yemende isyan etmi ve zerine gnderilen bir taburu bozguna uratnca onu takip eden bir alay tarafndan yakalanp Rodos kalesine hapsedilir. Daha sonra affedilen erif Mzeygir stanbulda yaamn srdrmektedir. Dier bir ahs ise Ganal bir kabile eyhi olan Ahmed Mcahittir. Levazm Bakan smail Hakk Paann

nerdii dier kii ise verilen zor grevden baar ile km Mlazm- Sani Yusuftur.

Durumdan da anlalabilecei zere Osmanl iinde bulunduu her artta btn imkanlarn zorlamakta, yetkililer kendilerine den grevleri yerine getirirken yaamlaryla devletin varln srdrlmesini bir dnmlerdir. Bu sonucu tarih ders kitaplarndan karmann son derece g olduu aikardr. Yazarn eserlerinde kiisel ve toplumsal duyarll titizlilikle yanstm olmas tarih okuyucusunda ya da rencilerde milli uurun olumasnda da nemli katk salayaca dncesindeyiz. Neticede okuyucu okuduu roman kendi tarihiyle ilgili olmas nedeniyle daha hassas okuma etkinlii iine girecek; renciler gen yata olmann verdii, zihinsel

183

geliim dnemlerinin msait olmas itibariyle eserlerdeki karakterlerle zdeim kuracaklardr. Bu da rencide tarihsel duyarllkla birlikte, milli duyarllk da kazandracaktr. rnein, Kafkaslardan gelip memlekete hizmet eden, hizmet ederken yeni oluumlara Tekilat- Mahsusa gibi- nclk eden, Balkanlardaki karklk iinde ve Osmanlnn iinde bulunduu durum itibariyle Trakyada bir devlet kurabilecek meziyette olan ve ilerlemi yana ramen, tm yorgunluuna ramen, bir ailesi olmasna ramen Yemende lm-kalm sava vereceini bile bile Yemende grev alan Eref Bey, her rencinin rnek alaca vatan evlatlarndan sadece biridir.

Eref Bey, Yemene doru hareket etmek iin son hazrlklarn da tamamlyordu. Mlazm- Sani Yusuf, Mitralyz mangasyla, sivil olarak hazr bekliyor, 310 bin altnn teslim alnmas amacyla Zenci Musa birka kiiyle hazr bulunuyordu. Zenci Musann Trablusgarp Savandan itibaren Eref Beyle hareket etmesi, Balkan mcadelesinde byk baarlara adn yazdrmas ve Yemende de gnll olarak vazife almas vatan sevgisinin bir gstergesidir. Sudandan Libyaya; Libyadan Balkanlara, Balkanlardan Yemene mcadelesini srdren Zenci Musa tarihimizin bir paras ve gelecek nesillerinde bilmesi gereken bir kahramandr. Kendisi gibi nice var olan ve bizim adlarn bilmediimiz kahramanlarn rnei olarak da nemlidir. Ayrca Zenci Musada vatanda olmann getirdii duyarll da grmekteyiz. Her an yeni bir cephenin ald Osmanl corafyasnda Trkiye Cumhuriyeti gibi bir devletin ortaya kmas kukusuz vatandan duyarllnn, fedakrlnn, vatanperverliinin bir sonucudur. Eref Bey Yemene hareket etmek zere erif Mzeygir ve Ahmed Mcahit ile buluuyordu. Mehmed Niyazi (2005b, 321), gelimeleri yle aktarmaya devam etmektedir. Eref Beyin niyeti Sanaya giderken lde veya Kzldeniz evresinde karlaabilecekleri tehlikelere kar koyabilmek, mam Yahyann kuvvetleriyle oluturulacak birliklerde de etin bir ekirdek vcuda getirmek iin Tekilat- Mahsusann nemli vurucu elemanlarndan yararlanmakt. Deiik yerlerde bulunan Yzba Giritli smail, Kozluklu Mehmed Asumba, Mlazm- Sani Behet, all Hseyin Bey, skdarl brahim avu, Giritli Hseyin Hulki,

184

Cihangirli Arap Abidin, Giritli Mamaka Mustafa, Arnavud Celal, erkez Rfat avu da gn zarfndan iftlie geldiler. Bunlar nice mcadelelerle beraber bulunmular, Azrailin trpannn savurduu yerlerde gzlerini krpmadan gs gse savamlard. Birine saplanacak sngnn nne dieri atlamt. Aralarnda yaralanmam kimse yoktu. Pek ok sadk, yiit arkadalarnn yreklerinde tadklar aclarnn btnletirdii bu cengverlerin ekserisi yllardan beri ard ardna birka gn dinlenmemiti. Sina llerinde, Balkanlarda, Edirne kaplarnda, Kanal harektnda, dada, bayrda, basknda bulunduklarndan n yemek yedikleri gnler saylacak kadar azd. zmirde ailesinin yannda az vakit geirdikten sonra yanndakilerle birlikte hareket eden Eref Bey Afyondan Pozantya, oradan da Tarsus, Osmaniye ve Katmandan geerek Halepe ulatlar. Halepte bulunan Mlazm- Sani Eyp Berzen, blgeyi iyi tandndan gelenleri uygun yerlerde misafir etti. Halepten Sanaya hareket eden Eref Bey, daha nce bildii Damaskus Otelinde konaklarken buradaki Tekilat- Mahsusa yetkililerinden deniz yoluyla hareket etmelerinin mmkn olmadn renen Eref Bey iin kara yoluyla Sanaya ulamak tek alternatif olarak kalmt. am stasyonundan beraberindekilerle Medineye hareket eden Eref Bey, Amman, Maan ve Tebkten geerek alt gnde Medineye ulatlar. Eref Bey uzun yllar Arabistan Yarmadasnda kalm ve mcadele etmiti. Burada Eref Bey Kularn eyhi kularn haber getirdii anlamnda, lakab verilmiti.

Enver Paa, Yemenin yolunun tamamen kesilmi olduu haberini Fahreddin Paaya bildirmi ve Yemendeki Kolorduyu kaderine terk etmek, mam Yahya ile yaplacak ibirliinden vazgemek gerektiini bildirmiti. Bu durumda Yemene gitme ve mam Yahya ile temas kurmann yollarn bulma taktii Eref Beye braklmt. eyh Hseyinin nclk ettii isyan nce Cidde ve Yanbu gibi ky kesimlerinde bulunan ve ngiliz donanmasnn savunma alanna giren blgede kilitlenmi daha sonra da btn Arabistana giderek yaylyordu. Bu arada i kesimlere yaylan erif Hseyinin kuvvetleri Yemene giden yollar kontrol altna almlard. Eref Bey, bu isyann bastrlmas ya da belirli bir alanda snrlandrlmas gerektiini dnyordu. Aksi durumda, Msrda hazr bulunan ngiliz ordusu gneyden Kudse doru hareket edecek ve ngilizleri durdurmak mmkn olmayabilecekti. Bu amalarna

185

ulamak iin ngilizler demiryolu dyorlard. Ayn zamanda Arabistan ve l hakknda detayl bilgilere sahip olan ngilizler dzenli ordunun yapamayaca hareketi erif Hseyinin hecinsvari birlikleri ile gerekletireceklerdi. Bunun iin erif Hseyine para ve silah yardmlarn arttrmaktaydlar. Btn bu gelimelerin farknda olan Eref Bey iin tek kar yol, Yemene bir ekilde ulaarak, mam Yahyann kuvvetleriyle isyanlarn zerine gitmekti. Yemene hareket etme karar alan Eref Beyin plann Mehmed Niyazi (2005b, 337338), yle aktarmaktadr: Birbirine yakn, ama ayn anda ikisi beraber kuatlamayacak kadar uzak mesafelerde giden, iki grup halinde yola kacaklard; birbirlerinin tfek seslerini duyabilmeliydiler. Gn domadan biraz nce on iki kiiden ibaret birinci kafile altnlarn yz binini alp yola koyulacak, st kendilerine kalacakt. Gz kamatrc byk bir serveti hi kimse byle kk bir gruba emanet edemezdi. Kendilerine kervan ss verecek insanlar da inandrc bir tarzda seileceklerdi. Bu kafilede Yemenli erif Muzeygir, salna kavuup Medineye gelen Ahmed Mcahid, yine Yemenli olan, cesaretiyle de o blge halknn dilinde ad dolaan Hac Ali Mgribi bulunacakt. Samimi olarak Tekilat- Mahsusann elemanlarn arayanlarla karlarlarsa, aralarnda en azndan bazlarnn adn duyduklar bu insanlarn bulunmas kk kafileden phelenmelerini nlerdi. Arapay Yemen ivesiyle konuan Yzba Rfat, erif Mzeygirin kaynbiraderi olacakt. smail Hakk Paann tavsiye ettii Mlazm- Sani Yusuf ise hi Arapa bilmedii iin, aslen Yemenli olup, stanbulda doup bymt; Sanaya akrabalarn grmeye gidiyordu. Msrl Zenci Musa da drt adam on be devesiyle Medineden Sanaya mal gtryordu. Geri kalan develer dierlerine ait olacakt. Bu tedbirlere ramen kuatlrsa, silah atacaklar, dier byk kafile imdatlarna yetimek iin elinden gelebilen her eyi yapacakt. Arkalarnda bir kapma olursa, onlar develerini hzla Yemene doru sreceklerdi. Eref Bey, kendisiyle birlikte hareket eden vatanperver kahramanlarla bir lm kalm yoluna giriyordu. Tarihte milletin kaderini deitiren olaylarda her zaman bir tehlike, bir belirsizlik olmutur. Bu durumlarda planlama, tarihsel deneyim ve yaam deneyimi ve cesaret devreye girmektedir. Fatih Sultan Mehmetin stanbulu fethederken yapt planlar. Uygulad sava taktikleri, Yavuz Sultan Selimin Msr Seferi. anakkaledeki yz binlerce insann cann feda etmesi, Mustafa Kemalin Kurtulu Mcadelesindeki kararll, cesareti bu duruma verilebilecek sadece birka rnektir. Eref Bey, Drdnc Ordu Kumandan Fahreddin Paadan yollarn

186

kesik olduu bilgisini almasna ve Erkan- Harbiyenin bu yndeki uyarsna ramen Yemene hareket etmesi tarihte rneine az rastlanabilen bir cesaret rneidir. Yemene ulamalar, bir kolordunun ve byk bir vatan parasnn kurtulmas anlamna geliyordu. Eref Beyin plan dorultusunda hazineyi alan birinci grup afakta Yemene hareket ettiler. ediyordu. erif Hseyinin olu Abdullahn ngiliz, Fransz, talyan subaylaryla takviye edilmi yirmi-yirmi be bin kiilik bir kuvvetle Yemen gzergh zerine sarkmakta olduuna dair haberi az nce aldk. Hazineyi gtren birinci kafileyi kaderine terk ederek, gitmemenizi hassaten istirham ederim (Mehmed Niyazi, 2005b, 345). Bu arada su haber tekrar Eref beye intikal

Eref Bey, tehlikeyi gze almt. Ancak yalnz deildi. Trablusgarp Savandan sonra bazlar Balkanlardaki mcadelelerden beri birlikte hareket eden, ok sayda olayda, vatan savunmasnda birlikte yer ald arkadalarnn ne dndn, ne yapmak istediklerini de renmek istiyordu. Bu nedenle her zaman talim yaptklar Bir-i Osman mevkiinde arkadalarn toplayarak tm bilgileri onlara da aktard. Ve son karar onlara brakyordu. Kalabaln arasndan Mlazm- San-i Behet u cevab (Mehmed Niyazi, 2005b, 345) veriyor: Kumandanm bouna vakit geiriyorsunuz. lkemizin ve milletimizin menfaati Yemene gidip, oradan elde edeceimiz gle erif Hseyinin kuvvetlerini datmamz gerektiriyorsa, bu konuda baarp baaramayacamza dair hesap yapamayz; nk biz hesap adam deil, grev adamyz. O grevi yapmaya kalkarz; ya baarrz yahut da o uurda lrz tavrndan evresindekilere hitap ettii de belli oluyordu aksini dnen var m arkadalar? Herkes kararn vermiti. Ebu Name zerinden gidip ndeki kafileyi grnceye kadar hzl hareket edeceklerdi. Daha sonrada ndeki kafileyle aralarnda belirli bir mesafe bulundurarak yemene hareketlerine devam edeceklerdi.

Tarih retiminin nemli amalarndan biride vatan sevgisini rencilere kazandrmtr. Vatan sevgisinin tarih retimi araclyla kazandrlmas iin ncelikle tarihin ve zelde Tarih derslerinin renciye sevdirmekle balantl olduu kansndayz. Daha ncede belirttiimiz zere, eitim sisteminde ilkretim 8.nc

187

snflarnda ve ortaretimde daha belirgin olarak rencilerin tarih derslerini skc bulduklar, sadece snavlarda baarl olmak iin bu derse altklar eitli aratrmalarda ortaya konulmu; farkl bilim adamlar tarafndan dile getirilmitir. Yine almamzda sk sk deindiimiz husus, tarihi roman araclyla tarihe kar mevcut soukluun nemli lde azalabileceidir. Yukarda gecen Eref Bey ve arkadalarnn basar olaslklarnn ok az olmasna ramen, ancak baarl olduu takdirde bir kolordunun ve Yemen'le birlikte Arap Yarmadasnn kurtulabilecei ihtimaline karlk hayatlarn tehlikeye atmalar, lm gze almalar, vatan sevgisinin en gzel rnei olduu gibi; bunu okuyan rencide ayn olay yasamakta, ayn manevi hissi duymaktadr. Bylece vatan sevgisinin ne olduu daha farkl bir ekilde anlamlandrlabilecektir. 1917nn ocak aynda Yemene doru lde arkadalaryla hareket eden Eref Beyin kafilesinde krk silahr, hayvanlarn bakmndan sorumlu kii, klavuz, iki a ve gruba gnll olarak Medine'den katlan Hasan Zeytuni bulunuyordu. Mehmed Niyazi (2005b, 348-349), Eref Beyin hislerini yle aktarmaktadr: Eref Bey baklarn yllardan beri grev yapt, lm mengenesinde beraber girip kt silahorlarda gezdirirken knyesinde Kabil ehrinin Gazi Sokanda oturuyor kayd bulunan Hac brahimi, Sinopun Camii Kebir Mahallesindeki Saati mer Efendi soka sakini Mustafay, Boyabatn Gkdere Mahallesinden Mehmed Fehmiyi, Kahireye bal Zartum ilesinin Ebuzeyd Mahallesinden Abdullah bin Mehmedi, Saray Bosnann Delikli Kynden Haydar, Hakkrinin Hrnak Kynden Salihi, skbn Ulank Kynden Hasan Nusreti, babas Kafkasyadan gelip, amn Kunaytra ilesinin Mansure Kyne yerlemi Eyub Berzenci, stanbulun Kadky semtindeki Kudili mevkiindeki Hasan Efendi Sokanda oturan zzeti, Vizenin Demirkyndeki Mihalokos Mahallesinden Kortez Mustafay, Medinenin Asvat Mahallesinde oturan Habeistanl Mahbubu, Cezayirli Mcahid Abdlhamid Serveri, Giritin Hanya ilesinden Mamaka Mustafay, Medinenin Nuhte Kynden Hudeyfeyi, kodrann Midrani kynden Arnavut Celali, skdarl brahimi, Dersimli Krt Abdlkadiri Lbnanl Katolik Ragp Huriti, Drz smail Feyziyi, Sryani say, keskin bir Alevi olan Karsn Sarkam ilesinin Molla Mustafa Kynden Hasan, daha pek ok birbirinden her bakmdan farkl mcahidi, Medineli Hasan Zeytuni Efendiyi, neyin birletirdiini dnyordu. Evet, rklar, corafyalar, hatta inanlar deiik olan bu insanlar birletiren slamn hogrsnden kaynaklanan medeniyetimiz dedi kendi kendine.

188

Dinin tarihi olaylarda ve insann tutumu ve davranlara etkisine Yazlamam Destanlarn incelenmesi srasnda deinilmiti. Bu arada da Eref Beyin yannda yer alan farkl rklardan ve farkl blgelerden insanlar bir araya getiren etkenlerden bir tanesi, belki de en nemlisi dindi. slam dini Osmanl Devleti iin 20. Yzyla kadar birletirici, btnletirici bir unsur olmutur. Osmanl, milliyet anlay, dine gre belirlenmi, btn Mslmanlar bir millet kabul edilmitir. Mslman olanlar arasnda ayrm yaplmam, vatandalar yllarca birlikte bulunduklar blgelerde huzur iinde yaamlardr. Bu tutum Kafkaslardan Eref Beyi, Girit'ten Mamaka Mustafay; Dersimden Krt Abdulkadir'i, Sudan'dan Zenci Musa'y bir araya getiriyor ve kendilerine huzur ve hrriyet getiren Devleti liye gslerini siper edebiliyorlard. Dier taraftan emperyalizmin etkisiyle, kkrtmalarda isyana kalkan erif Hseyin ve evresindekiler, iinde bulunduklar birlii, huzur ortamn bozarak smrgecilerin ekmeklerine ya sryor ve Orta Douyu gnmze kadar isyanlarn, atmalarn, lmlerin, igallerin ana yurdu haline getiriyordu. Bu durumu grebilecek nitelikte tarihsel bilince sahip rencilerin yetitirilmesi, yukarda bahsini ettiimiz hususlarn iyi aktarlmasyla yakndan alakaldr. Eref Beyin beraberindeki kafileyle Haybere yaklatka derin vadiler, uurumlar sklamaya baslar. zellikler Mzraa Vadisi ok derin bir blge olduundan bazen kazma, kreklerle yol ap yle devam ediyorlard. Kafilenin nnde hareket eden klavuzlardan Bedevi Abud, dar boaz atnda birden hecinini durdurur. Youn bir kalabaln kendilerine doru hareket ettiini gren Abud, geri dnp hemen Eref Beye haber verir, gzetleme yaptndan kalabaln nnde krmz renkli bir bayrak grnce kalabalk grubun asi erif Hseyin'e ait olduunu anlad. Byk kalabaln kendileri zerine yrdn ve piyadelerin onlar kuatmas iin byk bir ember oluturmaya baladklarn gren Eref Bey, birlikleri eitli birimlere ayrarak mevzilendirir. Bir sre sonra ortalk maher gnn andrrcasna bir sava alanna dnr. Yirmi be bin bedevi krk kiinin zerine yryor. Silah sesleri, bomba patlamalaryla ortalk bir anda kan glne donuyor. Gelimeler yle (Mehmed Niyazi, 2005b, 357358) devam eder:

189

Eyp Berzenin emrindeki makineli tfee cephane tayan Medineli Mbarek ile Maanla Hulusi ehit dtler. Tfekle ate etmeyi brakp onlarn grevini stlenen Sinoplu Mustafa ile Tatar Latif yaralandlar; fakat yaralar ar deildi; faaliyetlerini srdryorlard. Makineli tfek avuu Hsnnn yere kapaklandn drbnnn merceinden Eref Bey grd, ld m? diye endielenirken Hsn avu yerinden doruldu; sol kolunu rahat hareket ettiremediini Eref Bey fark ediyordu. all Hseyin Beyle, Eyp Berzenin mevzilerine dman iyice sokulmutu. Karlarndaki binlerce kiilik silah gcne kar hibir anslar olmadn bilmelerine, ehit ve yaral vermelerine ramen bir adm gerilemiyorlard.

uanda tarihin kanl sayfalar arasnda adlarn andmz krk kahraman yirmi be bin kiiye kar verdikleri inanlmaz mcadele 12 OCAK 1917de London Times gazetesinde sekiz stun zerinden manetten ( Mehmed Niyazi, 2005,360) haber veriliyordu. Bedevilerin her nara atlar Eref Beyin yreini dalyordu. nk bedevilerin karsndakini ldrnce bu naralar attn, bu blgede uzun yllar geiren Eref Bey iyi biliyordu. Gnn aarmasyla bedevilerin Eref Bey ve zzeti baygn halde bir tepecikte buluyorlar. Etraf hemen sarlr. Kendine gelen Eref Bey etrafna gz gezdirdiinde vadinin her tarafnda yatan cesetleri grdke derin zntlere boulurken, evresinde bulunanlarnda anlamalar iin Arapa u konumay (Mehmed Niyazi, 2005b, 369370) yapar: Sizler milletimize has kahramanlkla dvtnz. Peygamber Efendimizin insanla rahmet olan sancann burtan inmemesi, dinimizin ayaklar altna dmemesi iin aslanlar gibi vurutunuz. Aziz milletimiz sizleri unutmayacak, kyamete kadar hatralarnz Fatihalarla yd edecektir. Kafkasyadan Cezayire, Avrupa ilerinden in Seddine kadar topraklar mezar olan ey talihsiz nesil; sizi gurbet ellerinde brakmyor, yreimizde gtryoruz. Yattnz yerleri de unutmayacaz; mezarlarnz gelecek nesillerimiz iin davetiye olacaktr. O nesiller ki imek olup buralar aydnlatacaklar, kasrga olup Peygamber Efendimizin diyarndan yabanclar skp atacaklar, yamur olup nur yzl sahabelerin lkesinde tekrar bereketli bir slam medeniyetinin kklemesini salayacaklar.

Esref Bey ve zzet, erif Hseyin'in olu Abdullah'n kararghna getirilir. Burada ok sayda ngiliz, talyan ve Tunuslu subaynda olduu grlr. Eref Bey

190

yararllarn iyi aratrlmasn ve ehit olanlarn ise kendilerine layk bir ekilde gmlmelerini Emir Abdullah'tan ister. Emir Abdullah ise krk civarnda ceset ve iki tanede yaral tespit ettiklerini bildirir. Daha sonra bu yarallarn Mamaka Mustafa ve Sryani sa olduklar anlald. Eref Bey ile dier yarallar Yanbu'a, oradan da Mekkeye gtrld. erif Hseyin, Arabistan'da ok tannan, Balkanlardaki mcadelelerde de Edirne, Tekirda ve Krklarelinin alnmasnda gsterdii baarlarn Araplarn arasnda sk konuulduundan, Eref Bey'i yaral haliyle halka tehir ettirerek gl olduunu gstermeye alyordu. Bu olaydan nce erif Hseyin olu Abdullah araclyla, Eref Bey'e kendi taraflarna geip ordularnn kumandanlna getirilmesi teklifini getirir. Bu teklife tepki gsteren Eref Beyin yantn Mehmed Niyazi (2005b, 376377), verilen teklifle birlikte yle aktarmaktadr: Celal-l Melik Hazretleri erif Hseyin Paadan telgraf aldm. Daha nce kendi atamzda mutabk kaldmz bir hususu size teklif etmemi emrediyor. Canm Eref Bey, siz lkemizi, insanmz iyi tanyorsunuz. Bizden birisi oldunuz. Banda bulunduumuz tekilat, bir slam tekilatdr. Bizim slami bir anlaya kar olmamz mmkn m? Biz ttihat Terakkinin lider kadrosuna karyz. Hilafet makamna da saygmz sonsuzdur. Gryorsunuz ki btn Arap alemi birleiyor; ordumuzun banda liyakatli bir kumandana ihtiyacmz var. Hayatnz boyunca devam etmek kaydyla size kumandanlk teklif ediyoruz. Anadoludaki emlak ve akarnz fazlasyla telafi edeceiz ve istediiniz kadar da tahsisat vereceiz. Bu teklife Evet derseniz; Celal-l Melik Hazretleri gideceiniz yn deitirecektir. Bu teklif, aldm kurun yaralaryla mukayese edilemeyecek kadar ar geldi. Siz beni Cafer Askeri veya Nuri Said mi zannettiniz? Her milletten birka tane alak kabilir; fakat bunlar ne o milletin deerini drrler, ne de hamurundan kuku duyulmasna sebep olurlar. Baknz Abdullah Bey, size bir ey syleyeceim; sizde Mslmansnz, biz de Mslmanz; kim ne derse desin, Avrupal nce Hristiyanlk penceresinden bakar; ngilizlerin gznde aramzda fark olmamas gerekir; size niin krallk kurduruyor? slam alemi paralanrsa, Avrupallarn smrgesi alacamz, en fazla szm ona millilik adna onlarn emerinde bulunan kukla hkmetlerin hkimiyetinde devletikler kuracamz grmyor musunuz? Bu savan, Allahn bize bahettii petrol ele geirme mcadelesi olduunu idrak etmemeniz mmkn m? Bunlarn hepsini biliyorsunuz; fakat ngiliz ve Franszlarla ibirlii yapmak iinize geliyor. Uydu bir devlet kurmay Allaha iyi kul, Peygambere samimi mmet olmaya tercih ediyorsunuz. Fani dnyada bunun

191

hesaplamas yaplamazsa, maher diye bir yer var. Cenab- Allahn adaletinden kesinlikle phem yok. Eref Beyinde belirttii zere Batl devletler, smrgeci emellerini gerekletirmek amacyla Araplar arasnda Arap milliyetiliini krklyor ve bu krkleme Osmanlya kar isyanla sonulanyordu. Arap milliyetilii, Araplar Osmanldan koparmay baarm, ancak Araplarn kendi aralarnda bir birlik oluturmalarn salayamamtr. Bunun da nemli sebepleri vardr. Batl devletlerin Ortadou petrollerinden yararlanabilmesinin koullarndan bir tanesi Ortadou'nun i karklklarla, savalarla urap kk paralara blnmesiydi. Bu blnme bazen rk milliyetiliiyle bazen mezhep ayrmclyla, bazen de kabile ayrmclyla tarihsel srete gerekletirildiini grebiliyoruz. uanda ele aldmz eser, Arap yarmadasnn bir asr nceki halini gzler nne sermekle kalmyor, gnmz Ortadou lkelerinin iinde bulunduklar durumun tarihsel srecinin balangcn da aydnlatmaktadr. Dnyadaki kresel ibirlii ve ekonomik yapnn kresel geliimi gz nnde bulundurulduunda, u anki komularmz olan Ortadou lkelerinin, enerji kaynaklarna hakim olmalar mnasebetiyle ve tarihsel dini balarmz itibariyle yeni nesiller tarafndan analiz edilebilmesi, tannmas son derece nem arz etmektedir. lkemizin tarihsel srecinin u annda, kendi geliimini doru analiz edebilmesi, gelecein planlanmasna da byk katklar salayaca muhakkaktr. Mekkeye getirilen Eref Beyi bir srpriz beklemektedir. Burada kendisiyle grmek isteyen biri var ki ok nceleri Cereste karlamt. Arap kyafetiyle ieriye giren ufak tefek adama Eref Bey kin ve yenilginin hncyla bilenmi baklarn evirdi. Cereste grdnden beri epeyce deimi, l iklimiyle yz iyice kavrulmu, gzaltlarndaki izgiler belirginlemiti. Zaferin gururu duruunda gizli olan adamn boynuna sarlp bomamak iin kendini zor tutan Eref Bey sandalyeyi iret etti. Buyurun oturun Mister Lawrence; sizinle bir ngiliz mtesriki olarak m, yoksa gerek kimliinizle mi grelim (Mehmed Niyazi, 2005, 381)?

Lawrence Osmanl Devletinin iinde bulunduu durumu, Birinci Dnya Savann sonuna gelindiini aklyordu ve Eref Bey'den Enver Paa'y ikna ederek teslim

192

olmalarn sylyordu. Eref Bey cevabn ise Mehmed Niyazi (2005b,383) u ekilde aktarr: Ne demek teslim olmak? Bu mendebur kelime bir baka dilden, dilimize gemi. Bizim dilimizde teslim yok; biz millete kanmzn son damlasna kadar dvrz. Tarihimize bakarsanz saysz rneklerini grrsnz!

Eref Bey ve dier yararllar Mekke'den tekrar Cidde'ye getiriliyordu. Hardn adl ngiliz kruvazrne bindirilen Eref Bey Msra gtrlyor, oradan da srgn edildii Malta Adasna gnderilecekti. Dier yararllar ise skenderiye'de kalacakt. Bu olaylardan sonra Enver Pasa, Yemende bulunan Yedinci Kolordu Kumandan Ahmet Tevfik Paaya u mektubu (Mehmed Niyazi, 2005b, 388) gnderiyordu:

Yedinci Kolordu Kumandanlna Sana 24.Ra.1335 Eref Beyin kumandasnda muharip bir grup yz elli bin altn Kolordunuza teslim etmek zere yola kmt. 23 Ra.1335 aramba gn sabah be sularnda ngiliz, Fransz ve talyan subaylarnn emrindeki asi erif Hseyine mensup tahminen yirmi be bin kiilik bir kuvvet tarafndan Hayberin Cembele mevkiinde kuatldlar. Gn boyunca sren arpma sonucunda Eref Bey ve daha kii hari dier mcahitler ehit oldular, altnlar da talan edildi. Size yeni bir maddi yardm gnderme gcne sahip olmadmz gibi, Yemeni kuatan dman kuvvetlerini en azndan ksa zamanda yarmamz da mmkn grnmemektedir. artlara gre en doru karar vereceinize inanyor, Cenab- Allahn yardmcnz olmasn diliyorum. Bakumandan Vekili Enver

Enver Paann mektubu Ahmet Tevfik Paann kafasn kurcalarken ayn gece Eref Beyin altnlar teslim edip kervan ss verdii kafile Sana'ya ular. Olay karssnda herkes aknlk yasar. Yzba Rfat durumu Ahmet Tevfik Paaya aktardktan

193

sonra ise teslimat yapt. Enver Paa, altnlarn 150 bin olduunu mektubunda bildirmesine ramen, Sanaya 300 bin altn ulamt. Altnlarla ilgili ayrntl bilgiye sahip bir kii ise Zenci Musa'yd. Zenci Musa (Mehmed Niyazi, 2005b, 393), u bilgileri varr. Artk ona siz karar vereceksiniz; belki de Bakumandanlkla grmek ihtiyacn duyarsnz. yz bin altnn yz elli binini size brakacaktk; dier yz elli bini ise Eref Bey Musa birka kere hkrdktan sonra devam edebildi- mam Yahyadan alaca askerlere maa verecekti.

Yedinci Kolordu Komutan Ahmet Tevfik Paa, altnlar alarak biraz rahatlamasna ramen, Yemenin durumu hi iyi grnmyordu. Yemen tam bir kuatma altndayd. Her an balayan isyanlarn ise sonu bir trl gelmiyordu. inde bulunduklar durumda birde Asir blgesi iten ie kaynyor, ngiliz ve talyanlar eyh drisi'nin isyan balatmas iin ok youn bask yapmaktaydlar. ngiliz ve talyanlarn kkrtmalaryla Asir blgesinde de isyan patlak veriyor ve Sana'nn, Hudeyde'nin Asirle balants kopuyordu, ayn zamanda Sudenin Ebha ve Kunfide ile balants kopuyordu. Telgraf telleri eyh drisi taraftarlar tarafndan tamamen kesilmiti. eyh drisinin kuvvetleri Luhye ve Hudeyde'ye ynelirken Ahmet Tevfik Paa, Krknc Tmeni, aralarnda Celaleddin'in emrindeki blnde bulunduu kuvvetleri Kaymakam Galip'in emrine verip isyan blgesine gnderdi. Kaymakam galip, isyan belli bir alanda tutmaya alarak, Tehame blgesinin tamamna yaylmasn engellemeye alyordu. Galip Paa birliklerini Zhre'den toplamaya alrken; gnlerce sren boumalardan sonra eyh drisinin kuvvetleri Heycan, Beluhiye, Koza kylerini igal ediyordu. Bu arada Luhye aklarnda bulunan ngiliz uak gemisinden kalkan uaklar Osmanlya bal Mehlka ve Zhre kylerini bombalayarak harabeye eviriyordu. Blgenin en nemli yerleim yerlerinden olan Morda da asiler artyordu. Kaymakam Galip'in emriyle Mor kuatlyor, dzenli birlikler ile mcahitlerin asileri Morun kuzeybatsnda embere almalar, asilerin kyn iine ekilmelerine neden oluyor, saldrlarla birlikte ortal kan gtrmeye balyor, Ebhadan gelen Mulazm- Sani Rahmi ehit dyordu. Mordan geriye

194

557 ceset asilerden; Rahmi ile birlikte 54 Osmanl ehidine mal oluyordu. Bylece eyh drisi'nin isyan devam ediyordu. Byk bir ehir olan Luhye asilerin elindeydi. Luhye'den nce burann kuzeybatsnda bulunan Kumriye Yzba Arif Paa kumandasndaki kinci Tabur ve Mlazm- Sani Celaleddinin blyle drlyor, Operatr Doktor Kaymakam Nedim, Adilin sa bacan dizden aa kesiyordu. syan devam ederken bir taraftan da stma kendini yine gsteriyor. Kaymakam Galip'te stmaya yakalanm ve zayf dmt. Ancak mcadele yinede devam ediyor ve Luhye'deki birliklerin Dayrlmansuru da asilerden temizlemeleri halinde asilerin artk tutunamayacann farkndayd. Asilerin banda bulunan eyh Mustafa da bu durumun farkndayd. Kaymakam Galipin gittike ktye gitmesi zerine yerine Abis Kumandan Kaymakam evket getirildi. Kaymakam evket

Dayrlmansur harektn ynetiyordu. Harekta bulunanlar arasnda Mlazm- Sani Mehmet Paa ile Mlazm- Sani Celaleddin de bulunuyordu. Asi kuvvetleri yok edilirken, eyh drisi bir yandan hsrana uram birliklerini izliyor, dier yandan Msra hareket edecek gemiye ilerliyordu. Bu arada Mlazm- Sani Celaleddin ald ar yaralarla kan iinde kalyor ve sarslyordu. Celaleddin'in kendisine yetien Mlazm- sani Mehmet Paa'ya son szleri unlar oldu: Hatice ei bulunmaz bir kzdr; sen de yiit ve ok iyi bir delikanlsn. nan elim eline demedi. Hala bekarsa, evlenir mutlu olursunuz. Ruhumu da ad edersiniz. Bunlar ona takmakla da bir dosta kar son grevini yerine getirirsin (Mehmed Niyazi, 2005b, 422).

Bylece stanbul'un Beikta semtinde 1304te doan Mlazm- sani Celaleddin, Yemenin dalarnda ruhunu teslim ediyordu. Yazarn n plana kard hususlardan biri gen yata lkemizin belli bir dneminde, verilen kayplardr. Gen nfus lkenin geleceinin oluumunda nemli bir ileve sahiptir. Osmanl toplum yapsna baktmzda 1900l yllarn banda zelliklede yal nfusun okuma yazma orannn ok dk olduu grlr. Daha iyi eitim alm, donanml kitlelerin savalarda kayp verilmesi, sava sonras lkenin yeniden inasnda, ilerlemesinde bu kayplarn eksikliinin nemli bir oranda

195

hissedildiini belirtmemiz yanl olmayacaktr. Mehmed Niyazi, Yazlamam Destanlar 1910larda Balkanlarda verdiimiz kayplar anakkale Maheriyle 19141915 te verdiimiz yz binlerce kayb, 1904den 1918e kadar Yemende verdiimiz kayplar eserlerinde gz nne sermektedir. Birinci Dnya Savayla ilgili son haberler Yemene ulamaktayd. Rusya da meydana gelen Bolevik Devrimi sonrasnda Rusya savatan ekilmitir. Rusya'nn savatan ekilmesiyle douda bulunan Alman ve Osmanl birlikleri batdaki cephelere kaydrlyordu. Bu durum acaba sava ttifaklarn lehine, evirebilir miydi? Ve Osmanl iin bir kapal kutu niteliinde olan Amerika Birleik Devletleri, savaa giriyordu. mknlar geni bir devlet olan ABD sava nasl etkileyecekti? Bu soruda Yemende yetkililerin bata Ahmet Tevfik Paa'nn kafasn kurcalamaktayd. Dnyada genel siyasal gelimelere ynelik bu tr sorular ve detaylandrlmadan sre iindeki konumlarnn iyi analiz edilerek, gelien olaylarla btnletirilmesi okuyucunun dikkatini ekmekte, yukarda sorulmu sorular okuyucunun aklndan da gemekte ve bunlara cevap aranmaya allrken okuyucu gemite rendii birtakm tarihi bilgileri anmsayacak olaya yeni bir anlam verirken; renci de derste rendii bilgilerle, tarihi romanda okuduu yky badatrmakta orada eksik kalan noktalar bu yolla tamamlarken, renci de ayn zamanda olayla ilgili yeni bir anlamlandrmaya gitmektedir. Bizce ancak bu sreten sonra tarihi bilgi olmas gerektii ekliyle zihinlerde yer alm ve bu bilgilerin tarihi sreteki analiziyle de tarihsel bilin olumu demektir. Yemende yetkililerin iinde bulunduklar sknt srerken Sadrazamlk makamndan gelen bir telgraf Yemen Valisi Mahmut Nedim Beye ulayor ve vali bir ok durumuyla bir yrek krklyla kar karya kalyordu. Sadrazamlk makamndan gelen 31.10.1918 tarihli telgraf (Mehmed Niyazi, 2005b, 428-429) yleydi: Valilik makamna Sana/ Yemen 23.M.1337

196

Mttefiklerimiz, Bulgaristandan sonra Almanya ve Avusturyada itilaf devletleriyle mtareke imzalaynca, bizim iin sava devam ettirmenin anlam ve imkn kalmad. Biz de itilaf devletleriyle mtareke imzaladk. Yemendeki btn askeri birliklerimizin silahlaryla teslim olmalar mtarekenin artlarndan olduu gibi memleketin menfaati de bunu icap ettirmektedir. Gereinin tereddtsz yerine getirilmesini rica ederim

Sadrazam zzet

Haber

valilik

makamna,

Kolordu

Komutanlna

ayrca

tmen

kumandanlklarna da bildirilmiti. Vali Mahmut Nedim Bey, Kolordu Kumandan Ahmet Tevfik Paa'yla yaptklar grmeler neticesinde bunun bir dman hilesi olabilecei ve verilen bilginin mam Yahyaya verilen ifreyle dorulanmas yoluna gidilmesi kanaatine varld. Mahmut Nedim Bey 31.10.1918de sadrazamla unlar (Mehmed Niyazi, 2005b, 430) yazyordu:

Sadrazamlk Yksek Makamna stanbul 23.M.1337 tilaf devletleriyle mtareke yapldna dair yksek makamnzdan bir telgraf aldm. Yemendeki btn ktalarn silahlaryla teslim olmalarnda zerime deni yapmam emrediliyor. Ayn mealde bir telgraf Bakumandanlktan burada grev yapan Yedinci Kolordu Kumandanlmz da ald. Yedinci Kolorduya gelen telgrafta, tmen kumandanlklarnn da durumdan haberdar edildiklerini belirtiyor. ifremizin anahtarnn dman eline gemi ve bir hileyle kar karya olabileceimizi dnerek dorulanmas mahiyetinde mam Yahyann ifresiyle bilgi vermenizi, teyid telgraf gelinceye kadar Yedinci Kolordumuzun teslim olmayacan saygyla arz ederim. Yemen Valisi Mahmut Nedim

Sadrazamla gnderilen telgrafn cevab bir sre beklenmiti. Bu durumu sadrazamln iinde bulunduu younluktan kaynaklanmad dnen Yemen'deki

197

yetkililer nihayet teyid telgrafn almlard. Aden cephesindeki mcadele eden Ali Said Paa kumandan olduu Otuzdokuzuncu Tmeniyle ngilizlere teslim olurken, Yemene dalm askeri birliklerin Sanada toplanmas zaman almaktayd. Bu arada mam Yahya Vali Mahmut Nedim Paa ve memurlarn Yemende hizmetlerini devam etmelerini istiyordu. Gelimelerde Hizmetim olabilir dncesiyle Vali Mahmud Nedim Bey, birka subay ve babamn, annemin mezarlarndan, burada doan kardelerimden ayrlmam diyen sanat okulu mdr Necati Bey kald. Alay mfts all Pirahmedolu brahim Hseyin Efendi ise mezarnn burada olmasn istiyordu, nk slbnden gelenlerin dedemiz Yemende kalm, oras da bizim vatanmzdr demelerini bir lk olarak benimsemiti (Mehmed Niyazi, 2005b, 433).

Drt yz yllk bir tarih sayfas kapatlyordu. Drt yz yl Yemene hizmet eden bir devlet kn eiine gelmi, hizmet ettii kutsal sayd topraklardan ekiliyordu. Bu durumu kukusuz bir ders kitabnda renciye hissettirmek pek de mmkn olmamaktadr. Ancak edebiyatn katksyla olumu bir tarihi roman o olaylarn iinde bulunan insanlarn hissini, ruhunu yakalayabilir ve bunu aktarabilir. Ahmet Tevfik Paa, ellerinde bulunan silah, malzeme ve meskenleri mam Yahya'ya teslim ediyor. Trklerin oturduu Birulazep, Babussabah gibi semtler boalyor ve tarihte eine rastlanmayan bir kervan Sana'dan yola dyordu. O korkun yollardan geerek Byk Trk Mezarlna geldiler. Ahmed Tevfik Paann, subaylarn, erlerin, kadnlarn, ocuklarn on binlerce vatan evladn yutan vadilere, tepelere nemli gzlerle bakarken dudaklar kprdyordu. Bundan sonra gelip geerken onlara bir fatiha okuyan olacak myd? Nice nesiller buraya gmlmt, kavuklu, sarkl, kalpakl nesiller.. Bir milletin ls, bir topra vatan yapmaya yetseydi, Yemenin Trk vatan olduundan kim phe edebilirdi? ehitlerin cesetleriyle beslenen kayn, am aalarnn dallarn rzgr okarken, onlar seyreden elemli gzlerin nnde tarihin en dramatik olaylar cereyan ediyordu (Mehmed Niyazi, 2005b, 435).

Hudeydede hazrlanan birlikler, ngiliz askerlerinin kontrolndeki vapurlara binerek Msra hareket ettiler. Msra varan Trkler Heliopolis Kampna gtrld.

198

Bylece bir kolordu, yllarn Yemende geirmi ok sayda memur, bunlarn aileleri, Devlet-i linin evlatlar esir oluyordu.

Kampta ailesi yannda bulunan yksek rtbeli askerlere birer baraka, er ve erbalar ise gruplar halinde bir arada kalacaklard. Barakalardaki her esire kamtan rlm bir hasr ve ikier battaniye veriliyordu. Her barakadan, barakann sorumluluunu stlenecek baraka sorumlusu seiyorlard. Kampn ortasnda bulunan byk bir baraka ise camiye dntrlmt. Salkl esirlerin bir ksm kmr madeninde altrlrken, bazlar da yol yapmnda altrlyordu. Bu arada zmir'in Yunanllar tarafndan igal edildiini Arapa bir gazeteden renen Mlazm- sani Mehmet Paa, lgna dnm ve kama giriiminde bulunmutur. nk Mehmet Paa salkl bir subayd ve memleketi iin mcadele etmeliydi. Bu olaydan sonra Anadolu ve Osmanlyla ilgili haberler, sansrlenerek yaynlar esirlere

ulatrlyordu. Bir gn mitleri gerek oldu; bir sabah koular dolaan kamp yetkilileri unu sylediler: Dzenli bir ekilde depoya gideceksiniz, zerinizdekileri brakp, eski elbiselerinizi giyeceksiniz. nce Kahireye, sonra skenderiyeye, oradan da vapurla memleketinize gideceksiniz (Mehmed Niyazi, 2005b, 454).

Tarihi yapan insanlardr. Bu durumda tarih, insan anlamaya ynelik - tabii ki mazideki insan- bir abaya da girimelidir. Tarihin mazideki insan anlamaya almas iin, tarihin dier sosyal bilimlerden ve edebiyattan mutlak koulda yararlanmas gerekmektedir. rnein, ancak sosyoloji bilimi, drt yz yl boyunca Yemende kalm Trklerin Yemendeki toplumsal yapya yaptklar etkiyi, ortaya kan deiimleri sebep ve sonularyla aklayabilecektir. Ya da edebiyat ancak, bir kumandann kolordusunu teslim ederken yaad duygusal durumu ortaya koyabilir ve bu duyguyu yllar ve belki de yzyllar sonraki nesillerin hissetmesini, duymasn salayabilir. Ya da psikolog Mlazm sani Mehmet Paann esir kampndan kann temel nedenlerini ortaya koyabilir. Btn bu ynleriyle ele aldmz eserin Yemende yaananlara dair ok kapsaml, btnsel bir eser olduunu belirtebiliriz. Bu btnlk iinde yazar sava alanndan

199

bir dne geebilmekte, bir komutann esir dn aktarabilmekte, Anadolunun sradan insanlarndan olan Adilin, Avninin yaamn Anadolunun yaamyla gzler nne serebilmekte, Celaleddin ile Haticenin aknn hazin sonucunu

verebilmektedir.

3.3. anakkale Maheri

Mehmed Niyazi, tarihin esiz olaylarndan biri olan anakkale Savan ele alrken, olaylar tm boyutlaryla ayn zamanda geree uygun bir ekilde yklendirmekte ve tilaf Devletlerinin anakkaleye ilk saldrlaryla eserine balamaktadr. kisi ngiliz, ikisi Fransz drt zrhl bordolarn istihkamlara evirdiler. Ayn anda biri sa taraflarndaki Erturul Tabyasna, dieri Binba Talatn bulunduu Sedlbahire, yanndaki Orhaniyeye, en soldaki de Anadolu yakasn ucundaki Kumkale Tabyasna ate atklarnda, Binba Talat saatine bakt; tam on geiyor, bylece gnlerden beri beklenen hcum balyordu (Mehmed Niyazi, 2006, 19). anakkale Sava, adaletsizliin tarihteki szcsdr. Hakszln bir gn iyilik karsnda kaybedecei inancmz, toplumsal dncemizin geree dnmesidir, anakkale mcadelemiz. tilaf Devletleri stn silah ve teknoloji gcyle vatan sevgisi siperine ve bir inanca saldryordu. Sonu zafer olsa dahi her daim milletimizin yreinde derin yarklar ayordu, anakkale Sava.

anakkale Savana eitim retim aamasnda ok geni yer verilmektedir. Ayn zamanda her on sekiz Martta anma trenleri dzenlenir ve konuyla ilgili bilgilendirme konumalar, gnn anlam ve nemini belirten konumalar yaplr. Ancak, anakkale Savann ruhunu yakalamak, o atmosferi solumak okta kolay olmamakta ve yaplan trenler rutin bir hal almann tesine geememektedir. Her yl ayn iirler rencilere okutulur, ayn konumalar tekrarlanr, bu trenlerde. Oysaki anakkale Sava ve zaferi resmi ve zorunlu olarak anlmasnn tesine geebilmelidir. Savan nedenleri ve sonular birer madde olarak sralanmasnn dnda, sahip olduklar anlamla alglanabilmelidir. Bu anlamda ele aldmz anakkale Maheri nemli bir eksiklii giderecek nitelikte bir eserdir.

200

Mttefik donanmasnn ilk saldrsndan sonra tabyalar toprak ve talardan yararlanlarak tamir edilmeye allr. tilaf Devletlerinin bu ilk saldrlarndan sonra stanbul ve bat basnnda konuyla ilgili geni haberler yer alr. Yazarn deindii bu husus bizce nemlidir. nk dnemin basnnda yer alan haberler eitim retim amal kullanlarak rencilerde merak uyandrlabilir. Ayn zamanda birinci elden kaynaklara ulalmas, konuyla ilgili detayl bilgilerin edinmesine de katk salayabilir.

Mehmed Niyazi basnda yer alan haberler ile niversite ve medreselerden rencilerin savaa gnll katlmalarn yle aktarr:

Mttefiklerin saldrlarn stanbuldaki gazeteler manetten veriyorlard. anakkaleyi gemekteki kararllklarna dair Bat basnndan iktibaslar yapyorlar, Trklerin de geirmemekte azimli olduklarn heyecanl sluplarla iliyorlard. Eli silah tutabilecek genler, askerlik ubelerine, Harbiye Nezaretine mracaat ederek gnll yazlyorlard. Darlfnunun, medreselerin snflar gn getike seyrekleiyordu (Mehmed Niyazi, 2006, 19). anakkale Sava, Trk milletinin var olma mcadelesinde Kurtulu Savandan nce sergiledii benzersiz bir rnektir. Tarihte baka bir millet yoktur ki dnyann en byk glerine kar vatan sevgisi ve iman gcyle savap zafere ulasn. Bu nedenle de ele aldmz eseri detaylaryla birlikte aktarmay tercih ediyoruz.

Mttefik donanmasnda Agememnon, Suffren, Queen Elizabeth gibi tarihsel ve popler isimlerle adlandrlan gl zrhllar bulunmaktayd. Agememnon, Yunan tarihinin nemli ahsiyetlerinden biridir. Truva Savalarnda Truva At fikrini uygulayarak, Truvay ele geirmeyi baarmtr. Avrupallarda Yunan tarihi ve kltrne derin bir hayranlk duymakta; Avrupann bilimsel- teknolojik geliiminin temellerinin Eski Yunanda atld fikrindeydiler. Bu durum u hususlar akla getirmektedir.

anakkale Savann nedenleri Avrupallarn emperyalist hedefleri; dnyay paylama ve smrme amalar olmasnn yan sra tarihsel ve duygusal birtakm

201

nedenlerin de ortaya karmaktadr. Queen Elizabeth ne kadar smrgecilii temsil ediyorsa; Agememnon da o kadar tarihsel- duygusal nedenlerin ifadesi olarak

karmza kmaktadr.

tilaf Devletleri donanmas boaza yaklaarak Erturul Tabyas, Kumkale Tabyasn topa tutuyordu. Trk tabyalarndan alan ate bazen etkili oluyor, hatta Erturul Tabyasnn ateiyle Agememnon yara almaktadr. Boazn giriindeki tabyalar berhava etmek isteyen Mttefiklerin ilk hedefi Seddlbahirdi; amansz bir ate

altnda kalan siperler onlar korumaya yetmiyordu (Mehmed Niyazi, 2006, 28).

Tabyalara yaplan basknlardan sonra Avrupa basnnda geni haberler kmakta yetkililer zafer nutuklar atmaya balarlar. anakkale Savann kahraman olarak grlen ngiltere Bahariye Bakan Sir Churchill u beyanlarda bulunuyordu:

Sizlere, bir elimizi balasalar, tek elimizle boaz engelini aacamz sylememi miydim? te donanmamzn muhteem zaferi. Boazn giriindeki drt tabya berhava edilmitir. Evet, bu cephe son derece isabetle almtr. Tannenbergde Almanlar karsnda ar yenilgiye urayan dostumuz Rusyaya yardm edeceiz. arlk ynetimi, sava aleyhtar komnistleri bertaraf edecektir. anakkale-stanbul suyoluyla onlar mhimmata, biz de saysz asker gcne kavuacaz. Hepinizin takdir edecei zerine, bu cephenin sonucu sadece bunlarla kalmayacak, kadavralam Osmanl Devleti ortadan kalkacak; bizim veya hasmlarmzn yanna gemekte tereddt eden Bulgaristan, Romanya gibi Balkan devletleri yanmzda yer alacaklar, Avusturya ve Almanyay doudan da sk bir embere alacaz. Yenilmez donanmamz anakkale Boazn anca, muzaffer ordumuz stanbula girmeden, orda isyan patlayacaktr. Osmanlnn baehrinde yaayan saylar hi de azmsanmayacak kadar ok olan Hristiyanlar ve Levantenler, kurduklar komitelerle yaplacak enliklerin u anda programn hazrlamaktadrlar (Mehmed Niyazi, 2006, 3132). Bahariye Bakan Sir Churchill, savan nedenlerini ok ta politik olmayan bir dille ve nezaket kurallarnn tesine geerek ak bir ekilde ifade etmektedir. Tarih renmeye alan okuyucular veya renciler bu ifadelerle karlatklarnda durumun ne denli gerek olduunu daha kolay kavrayabilirler.

202

Eitim retim aamasnda tarih konularnn ilenmesinde, tarihsel olaylarn arka plann renciye aktarmak, insani temalara vurgu yapmak, renciyi konunun iine ekeceinden nemlidir. Ders kitaplarnn ou zaman bunu baaramadn biliyoruz. Bu nedenle, tarih retiminde tarihi romanlarn kullanlmas yolluyla bu nemli eksikliin giderilebileceini dnmekteyiz. Mehmed Niyazide anakkale Maherinde cephenin gerisinde yaananlara yer vererek, insan faktrn n plana karmaktadr. Aadaki rnek bunlardan bir tanesidir.

Byk kazanlarla bulgur orbas gelmi, datlyordu. Tasn uzatan askerler acele ediyor, kazanlarn banda kargaa yaanyordu. Nbeti subay grnrlerde yoktu. orbay datanlarn biriyle Mendebur dris Almadm diye baryor, datan da Kepeyi kafana vururum; iki kere tasna koydum diyordu. Bu tartma Hasan akirin uykusunu iyice karmt. Hi deilse, orbam ieyim diyerek yatandan kalkt (Mehmed Niyazi, 2006, 38). Burada da grld gibi savata da yaam devam ediyor. nsann fedakarlklar gibi bencillikleri de devam ediyor. Yaamn bir paras oluyor sava ve hem kendi iindeki savann hem de savalar kar karya getiren siyasetilerin ve lkelerinin kaderini deitirmektedir. Dolaysyla tarih renen birey, hem savan iinde vukuu bulan, hem de yanklarn renmek durumunda ya da alglamak durumundadr. anakkalede yukarda deindiimiz gelimeler bir taraftan

yaanrken; dier taraftan Mttefiklerin iddetli saldrlar devam etmekteydi.

Mttefik donanmas anakkale sularndayken, Amiral Cordende stn bir aba sergileyerek Boaz gemek, stanbulu alarak tarihe gemek istiyordu. Bir milleti yok etmeye ynelik bu azim fazla srmeyecek ve amiral Cardenin hastal arlanca, yerine Yksek Savunma Konseyi tarafndan Amiral De Robeck getirilmekteydi. Karada yaplacak harekatla ilgili ise, Akdeniz Seferi Komutan unvanyla General Hamilton grevlendirilmiti. General Hamilton yapt

incelemeler sonucunda u kanaate varmt:

Karaya kp, Boaza hakim tepeleri igal etmeksizin, yalnz donanma ile gemenin ancak byk kayplarla gerekleebilecei grne varmt. Boaz ar kayplar verilerek geilse bile, yeterli kuvvetle karadan gven altna alnmadka, hem Marmara denizi gibi

203

bir torbaya giren donanmann, hem de arkadan gelerek stanbula kar harekete giriecek olan kara kuvvetlerinin durumu tehlikeye girecekti. . Trklerin savunma gcn paralamak iin kara ve deniz kuvvetlerinin birlikte hareket etmelerinin faydal olaca [kanaatine varmt] (Mehmed Niyazi, 2006, 4850). Mttefikler bu dncelerde iken, Nusret Mayn Gemisinin kumandan Tophaneli Hakk ise unlar dnmekteydi:

Eldeki yirmi alt mayn, batm gemilerden deiik yerlerden temin edilmiti. Son imkand; ok iyi deerlendirilmeliydi; bu da soukkanllk isterdi. Pala bykl, sakin grnl Yzba Hakk grevini eksiksiz yerine getirmekte kararlyd; aksi halde o cehennemi toplarn karsnda tabyalarn tutunmas ok zordu. Bugn paala terfi eden Albay Cevatn mitleri ondayd. artlarn aleyhte olmas grevini yerine getirmesine engel tekil etmemeliydi; milleti ona paalk vermiti; beklenen hizmeti mutlaka yapmalyd. Mttefik donanmasnn toplarn, emrindeki bataryalarn durumunu bildiinden, Yzba Tophaneli Hakknn dkecei yirmi alt mayn adeta savunmann bel kemiini oluturacakt (Mehmed Niyazi, 2006, 51). Boaza maynlarn denmesi grevinde, Tophaneli Hakkyla birlikte Mstahkem Mevki Mayn Grup Kumandan Yzba Hafz Nazmi, mayn uzman Yzba Geehl de yerlerini almlard. Havann sisli olduu bir gecede sahile paralel bir ekilde anakkale Boazna maynlarn denmesini yazar yle aktarmaktadr,

Dokuz mayn hattn geip, Karanlk Limana geldiklerinde, geminin belli bir seviyede dnen arklarn da durdurdular. Dierlerine benzer ekilde, Boaz dik kesen deil de, sahile paralel yeni bir hat kurmak iin Besmele ile ilk mayn suya indirdiler. Etraf dinlediler; rzgarn insan iyice yalnzlatran hafif uultusundan baka t yoktu; tekrar arklar dndrdler. Ayn sessizlikte Karanlk Limana yirmi alt mayn yz metre aralklarla, drt buuk metre derinlikte dkp, Mttefiklerin devriyelerine grnmeden, sabah aydnlndan nce dndler (Mehmed Niyazi, 2006, 53). Ders kitaplarnda Nusret Mayn Gemisinin boaz maynlamas zerine diye bir ibareyle bu nemli olay yzeysel bir ekilde ele alnr. Oysa bu olayn ne gibi sonlarn balangc olduu, hangi g dengeleri ierisinde bu ilemin yapld

204

zerinde fazla durulmamaktadr. Bu durumda renci, bilgiden haberdar olmasna ramen; bu bilgiyi savan genel gidiat ierisinde ok ta anlamlandramamaktadr. Burada romann nemli yararlarndan biri olarak, olay bir btn halinde okuyucunun zihninde canlandrrken, olay iindeki nemli noktalar da btnle balantl ekilde kavratmasn gsterebiliriz.

Limnide bulunan Mttefik donanmas saldr iin ynn Boaza eviriyor, donanmann saldr hareketiyle ilgili ilk haber Kumkalenin gneyindeki Yeniehir Tepe gzetleme yerinden geliyordu. Gerekli bilgileri toplamak amacyla Yzba Serno ve gzetleme subay Schneider keif iin anakkaleden havalanmaktaydlar.

Mstahkem Mevki Kurmay Bakan Yarbay Selahaddin Adil evredeki birlikleri sratle alarma geirdi. Geliboluya gelen nc Kolordu Kumandan Esat Paay ve Harbiye Nezaretini hcumdan haberdar ettirdi. Nezaretten alnan telgrafta her on dakikada bir Mttefiklerin ve Mstahkem Mevkiin durumlarnn dorudan Sadrazamla bildirilmesi emrediliyordu (Mehmed Niyazi, 2006, 55). Buradan da anlalaca zere, yazar Mehmed Niyazi anakkale Maherini kaleme alrken ncelikle ok titiz bir aratrmaya giritii, tarihi gereklie sadk kalarak tm bilgileri en ince ayrntsna kadar aktard ortaya kmaktadr. Roman kurgusuyla ve akc bir anlatmla anakkale Savann anlatlmas nemli bir eksiklii ortadan kaldrmtr. Nitekim imdiye kadar birok tarihi ve tarih eitimiyle megul olan kiiler tarafndan, tarihin kuru kronolojik bilgiden ibaret olmad dile

getirilmekteydi. Ancak, retim aamasnda tarih ve sosyal bilgiler derslerinin ilenmesinde bu eletirilerin haklln ortadan kaldracak pek bir gelimenin olduunu da syleyemeyiz. Dilekte (2001) daha ncede belirttiimiz gibi, tarihin okullarda sorgulanmadn ve eletirilmediini belirtmektedir. Eitim retim programlarnn deitirildii ve aamal olarak bu deiimin orta retime de yanstlmasyla ilgili henz ne ekilde bir sonucun ortaya kacayla ilgili bir veri elimizde bulunmamaktadr. Bu alma unu belirtmektedir. Hangi eitim retim program olursa olsun, eitim retim aamasnda tarih ve sosyal bilgiler derslerinde tarihi romandan faydalanlmaldr.

205

Mehmed Niyazi Mttefik donanmasnn anakkale Boazna yneliiyle ilgili gelimeleri yle aktarmaktadr:

Hibir eyden etkilenmeyecekmi gibi grnen elik devler, sra halinde yaklayorlard. Majestik ve Swiftru zrhllar da sahil boylarndaki havan toplarn, obs bataryalarn susturmak gayesiyle sa ve sol taraflarnda yer almlard. Agamemnon, Amiral De Robeckin de bulunduu Queen Elizabeth, Lord Nelson ve nflexible zrhllar yerlerini aldlar. Arkalarndaki iki grup da belli aralklarla dizildi. Tepelerde, vadilerde, koylarda fitili tutumaya hazr bir dinamit gibi sknet hkimdi. Martn bu prl prl gnnde btn yeillikler, denizin mavilikleriyle koyun koyuna uyuyordu. Ama bu skunet uzun srmedi; ileriye sokulan Triumpf Zrhlsnn, mayn hattn koruyan orta blge Trk topularna ate amasyla bozuldu. Hemen ardndan Prince George de orta blgede bulunan Tenker ve Bayku bataryalarna atee balad. Daha dakika gemeden birinci grubun drt byk zrhls da merkez bataryalarn hedef aldlar. En modern zrhl olan Queen Elizabeth Anadolu Hamidiyesini, Agamemnon Rumeli Mecidiyesini, Lord Nelson Namazgh, nflexible de Rumeli Hamidiyesini dvyorlard (Mehmed Niyazi, 2006, 5657).

Mttefik donanmasn saldrlaryla tabyalarmz byk zarar grmekte, Selahattin Adil olmak zere st dzey subaylar askerin mitsizlie dmesinden

endielenmekteydiler. Askerin moralini st dzeyde tutmak amacyla Anadolu Hamidiyesinin ate etmesi ynnde emir verildi. Yzba Ali ile Tabya kumandan Yarbay Wossidlo arasnda u diyalog geer:

Kumandan hemen ate etmemizi emrediyor. Telemetreler, zrhllarn menzilimizin dnda olduunu gsteriyor. Askerin morali bozulabilir, diyor. Bunun nne gemek iin ate emrediyor. Bastne (Mehmed Niyazi, 2006, 58).

Yukarda da grld zere, Osmanl ordusunda baz Alman subaylar da grev almakta ve savan gidiat zerinde etkili olmaktadrlar. Almanya, on dokuzuncu yzylda birliini tamamlarken, kendi iinde btnlk salayp gl bir devlet haline gelirken, birok Avrupa devleti; bata ngiltere ve Fransa, dnyann farkl

206

blgelerinde ok sayda smrge elde etmilerdi. Hatta ngilterenin smrgeleri dnyann drt bir tarafna yayldndan ngiltereye zerinde Gne Batmayan mparatorluk denilmekteydi. Almanya ok hzl bir ekilde glenmekte ve glendike de silahlanma orann ykseltiyordu. Almanyann smrgecilik yarna girmesiyle, Avrupa devletleri arasndaki rekabet kzmakta, devletler ortak karlarda birleerek gruplamaya gitmekteydiler. Bu srete Almanya, Osmanl Devletine yaklamakta ve hem Halife araclyla Mslman nfustan yararlanmak, hem Osmanlnn stratejik ve jeopolitik konumundan faydalanmak, hem de zengin petrol kaynaklarna ulamak istiyordu. Osmanl yneticileri de, Almanyann sava kazanacana inanmakta ve Almanyann yannda savaa girildii takdirde; Balkan Savalar ile Trablusgarpta kaybedilen topraklarn yan sra, Kafkasya ve Orta Asya ile de balant kurulabilecei inancn tamaktaydlar. Btn bu dnceler Osmanlnn, Almanyann yannda savaa girmesine sebep oluyor ve sonuta Alman subaylar anakkalede yerlerini alyorlard.

Yazar Mttefik donanmasnn durumunu yle aktarmaya devam etmektedir (Mehmed Niyazi, 2006, 6061): Yeni kzaktan inmi Queen Elizabethin alt salvosuna, en mkemmel Trk topu ancak bir salvoyla cevap verebiliyordu. Pozisyon bulmak iin zrhllar snrl da olsa hareket edebiliyorlard; Trk tabyalarnn byle bir imkan da yoktu. Say bakmndan da dengesizdiler; Mttefiklerin iki yz yetmi alt topuna, Trkler yetmi sekiz topla kar koyuyorlard.

anakkalede dman donanmasnn saldrlar devam ederken, tabyalarmzdan alan ate sonucunda birok ngiliz ve Fransz zrhls hasar grmekteydi. zellikle Rumeli Tabyas ve Erenky Tabyasnn kar ateiyle Fransz Bouvet ve Suffren zrhllar nemli lde hasara uramlard.

Erenky Tabyas kumandan Yarbay Werlenin isabetli atlar, daha sonra da Rumeli Mecidiyesinde batarya kumandan Yzba Mehmet Hilminin Ate emriyle Fransz Bouvel Zrhls anakkalenin souk sularna gmlyor ve Trk askerlerinin gnllerini styordu. Bouvet Zrhlsnn dnda Goulois Zrhls

207

Tavan Adasnda kuma oturmu; nflexible ald atele iddetli bir ekilde patlayp sulara gmlrken, ngiliz rressistible Zrhlsda benzer bir kaderi yaamaktayd. ngiliz Ocean Zrhls ise bu arada Dardanos Tabyasn hedef alp dverken; anakkalenin esiz kahramanlarndan biri olan Onba Seyit ( Koca Seyit) ortaya kmaktayd.

Edremitin amlk Kynden olan Seyit gl, iradeli, yapl bir genti. Ocean Zrhlsnn Dardanos Tabyasna saldrs ve ok sayda askerimizin ehit olduu srada iki yz yetmi alt kiloluk mermiyi srtnda tayp namluya srerek Ocean Zrhlsnn batmasn salar. Mttefiklerin ard arda ald bu yenilgiler sonucunda Amiral De Robeck geri ekilme emrini verir. De Robeckin Londraya gnderdii rapor bomba etkisi yaratrken; Trk taraf da sava hazrlklarna devam ediyor; siperler temizleniyor, telefon telleri deniyor, hatlar onarlyor. Gerekleen son saldrda yz on drt ehit verilmiti. ok byk saldr olmasna ramen askerlerimizin kendilerini iyi muhafaza ettikleri fikri ortaya kmaktadr. Cevat Paada bu duruma armt. nk Kilitbahir ve anakkalede balayan yangnlar deva ediyor, tam olarak sndrlemiyordu.

Boazn Mstahkem Mevki Kumandan olan Cevat Paa, askerlerin her sorunuyla ilgilenen, onlar yetitiren yrekli bir askerdi. Aysen elik (2003, 7475), Cevat Paayla ilgili unlar aktarmaktadr: Arapkirli olan Cevat Paa, kkl, ok lim yetitiren bir slaleden gelir. man kamil bir askerdir. Ryasnda Peygamber Efendimiz (S.A.V.) maynlar nasl deteceini ona gsterir. Cevat Paada ona gre Karanlk Limana maynlar detir ve koca zrhllar telef olur. Askerlerin baarlarn hakkyla dllendiren, duyarl bir insandr.

Ska dile getirdiimiz hususlardan bir tanesi de, tarihsel olaylarn sosyal boyutlardr. Tarihi bir btn olarak dnmek ve retimde dier sosyal bilimlerden faydalanarak aktarmak gerektii fikrindeyiz. Ele aldmz eser tarihin en byk savalarnda birini anakkale Savan anlatmaktadr. Ancak her ey sadece cephede cereyan etmemekte, cephenin gerisinde yaananlar insann iini burkmakta ve dnemin sosyal yaam hakknda bilgi vererek dnemi bir btn halinde

208

alglamamz salamaktadr. Bu durumla ilgili u rnei verebiliriz. anakkale Savann nemli kahramanlarndan biri olan Ouz Amca, Erzincana bal Kemah ilesinin Ouz Kyndendir. Krkl yalarnda ve salam bir beden yapsna sahip olan Ouz Amca, evli ve drt ocuk babasdr. Ouz Amcann Hasan ve Akif adndaki iki olu Sarkam Cephesinde; kk olu Mustafa ise anakkaleye cepheye alnmaktadr. Ouz Amcann cephede sergiledii cesaret etrafndaki askerlere moral vermektedir. Yazar, Sarkamta ehit den Hasan ve Akifin haberlerini ailesine iletilmesiyle ilgili unlar aktarmaktadr (Mehmed Niyazi, 2006, 8687):

Avluda odun yaran mer Hoca, aclarna sabrla tahamml eden Haticenin koarak geldiini grnce, baltasnn sapna yaslanp, dikildi; byle acele etmesine sebep ne idi?... mer Hoca zarf alp, at. Allah yolunda ldrlm olanlar iin ller demeyin. Bilakis onlar diridirler. Fakat siz iyice anlayamazsnz ayetini, ehitler bu dnyaya tekrar ehit olmak iin gelmek isterler hadisi takip ediyordu. Sonra da Akif ve Hasann Sarkam cephesinde ehitlik mertebesine erdikleri bildiriliyor. Allahtan sabrlar dileniyordu. Kzm, zlmen mi, sevinmen mi lazm, bilemiyorum. Bu kainatta yalnz Allahn emrinin geerli olduunu unutmamalyz. Onun iradesi karsnda boynumuz kldan incedir. Biz fanilerin biricik emeli de, onun emirlerine uymak, emirleri uruna ehitlik mertebesine ermek olmaldr. Zaten biz kullar iin de en yce mertebe ehitliktir. Sarkam Cephesindeki Akif ve Hasan evlatlarmz o mertebeye ermiler!...

Yukarda eserden aktardmz blm sosyal bir durumu aklamaktadr. Cephenin yaamn iindeki insanlara ne ekilde yansdn gstermektedir. Dolaysyla, tarih renen birey iin bu vazgeilmez bir durumdur. Bylece btnn paralar birbirini tamamlayabilmektedir. Bir btn olarak alglanamayan tarihsel olaylarn, tarih retimi asndan renciye bir fayda getirmei hususunda hem tariheler, hem de sosyologlar birlemektedir. Bu nedenle tarih retiminde edebi rnlerden faydalanlmas gerektiini vurgulamaktayz.

209

Mttefikler Boaza yaptklar saldrdan sonu alamaynca geri ekilerek durum deerlendirmesi yaparlar. Boaz gemenin kara birliklerine ncelik verilmesine bal olduu fikri deerlendirmelerinde ortaya kar. Yksek Savunma Konseyi deniz kuvvetlerini de kara kuvvetlerinin komutan olan Hamiltona balar. Amiral De Robeck, Hamiltonun emrinde olduunu bildiri.

Mehmed Niyazi(2006, 8889), Hamiltonnun plann u ekilde aktarmaktadr:

Karmzdakilerin hi de Balkan Savandaki Trkler olmadklarn anladk. ok salam, ayrntl plan ve hazrlk yapmalyz. Suvla Krfezi ile Kabatepenin arasndaki sahil hatt bize olduka msait grnd. Kabatepe, Gelibolu Yarmadasna hakim bir mevkidir. Trkler de bu biliyorlar; zaten siperler, dikenli tel engelleriyle savunma hazrlklar fark ediliyor. Fakat bu blge taraftan da top atei altna alnabilir. Kabatepe ile Mehmetik Burnu arasndaki yarmada sahilleri yz ile yz kadem [32 cm] yksekliinde kayalktr. Kayalklar trmanmaya elverili olmamakla beraber, aralarnda yeteri kadar kumsal paralar mevcuttur. Deniz ve hava stnlmz hesaba katarsak, bu blgeden yapacamz karmann baarl olmamas iin hibir sebep yok. Sedlbahirden yapacamz bir karma ile de gney kesimine hakim olan Altepeyi ele geirebiliriz. Bu iki tepe yarmaday kolayca avucumuza drr. Sedlbahir blgesine kan birliklerimizin gvenlii iin de Anadolu yakasn, bilhassa Kumkaleyi ihmal etmememiz lazm.

Mttefik donanmasnn Boaza yapt ilk saldrlarn baarszlkla sonulanmas, zafer olarak stanbul gazetelerinde geni yer alr. Ancak Mttefiklerin Bozcaada, Limni ve Gkeaday s edindikleri; hasar gren zrhllar onardklar; Hindistan, Tunus, Senegal, Yeni Zelanda, Avustralya, Fransa ve ngiltereden hareket eden birliklerin skenderiyede toplandklar haberleri ile tilaflarn tekrar saldrya geecei haberleri halkn, Darlfnun ve medrese rencilerinin gnll olarak anakkaleye gitmelerinde etkili olur. Esiz bir milli dava rnei milletimiz tarafndan sergilenir. Dnyada buna benzer baka bir rnei olduundan emin deiliz. Ancak milli uurun olumasnda ok nemli bir hususu ifade eden; sava gerisinde milletimizin iinde bulunduu sosyal durum ve ruh halini imdiye kadar yeterli lde ders kitaplarna yanstlmad, eitim retimde hak ettii yeri alamad fikrindeyiz.

210

Bu belirttiklerimizle ilgili yazar, Mderris Rasih Efendiye de yer vermektedir. Tp fakltesinde retim yesi olan Rasih Efendi, savan ilk yllarnda snflarda yapt konumalarla tm rencilerin savaa gnll katlmalarnda etkili olmutur. Kendi yannda yaayan Tbbiye rencisi Hasan akirde anakkalede gnll olarak yerini alr. Hasan akir, Yirmi Altnc Alayn kinci Taburunda vatanna hizmet vermeye balar. Ancak, Hasan akirin ahadetinden sonra Mderris Rasih Efendi derin znt yaamakta ve kendini ehit ocuklarna adamann yan sra Ziya Gkalpn Trk Ocandaki sohbetlerine katlmaya balar.

Yukarda ki rnei, rencinin ders kitabnda grmesi mmkn deil. Byle bir rnek ders kitabnda ilense dahi, savan iinde nasl bir anlam ifade ettii verilemez. Balantlar kurulamaz. Dolaysyla milli uurun, ayn zamanda insani duygularn gelimesinde son derece etkili olabilen bu tr rneklerle rencilerin karlamas gerekmektedir. Bu karlamada en gzel ekilde bir edebi eserle mmkn olur diye dnmekteyiz.

Mttefikler

deniz

yenilgisinden

sonra,

karadan

karma

yapma

fikrini

benimsemilerdi. Yaplacak karma ile ilgili detayl aratrma yapmakta, planlarn blgenin haritas zerinden tartmaktaydlar. Mttefiklerin bu hazrlklarna karlk, Trk taraf da gerekli hazrlklara girimekteydi. Siperler kazlyor, hendekler alyor, tneller oluturuluyordu. Mttefiklerin karma ihtimali olan yerlerde engeller oluturuluyor ve maynlar deniyordu.

Mttefiklerin kara saldrlaryla ilgili Mareal Limon Van Sandersin kaygs Saroz Krfeziydi. nk burada yarmada ok daralmaktayd ve tilaf Devletlerinin iini kolaylatrabiliyordu. Esat Paa ise, Anadolu yakasnda Kumkalenin ele geirilmeye allacan dnmekteydi. Esat Paaya gre (Mehmed Niyazi, 2006, 9293):

Mttefikler oradan, Sedlbahire yapacaklar karmay koruma altna almak isteyeceklerdi. Yksek ve Boaza hakim bulunduundan, asl karmay Gelibolu Yarmadasna yapacaklard. Buradan kar kyy, Boazdaki btn tabyalar dvebilirler, donanmalarn kolaylkla geirebilirlerdi. Bu blgede de Sedlbahir, Arburnu, Suvla

211

Esat Paann dikkatini ekiyordu. Kabatepe veya Altepeye hakim olduktan sonra, uzun menzilli toplaryla Boaz, Anadolu yakasn, Gelibolu Yarmadasnn gney kesimlerini kontrol altna alabilirler, bir solukta anakkalenin karsndaki Kilitbahire ve Eceabata inebilirlerdi.

Mehmed Niyazi (2006, 93), yaplacak olan savunmay ise u ekilde aktarmaktadr: Deniz kenarnda onlar byk kuvvetlerle karlamalar, ar toplarn bombardmanyla, ar derecede kayplar verebilirlerdi. karma yaplr yaplmaz karada tutunmalarna frsat vermeden, denize dklmeleri gerekirdi. Bunun iin sahillerde hafif kuvvetler bulundurulacak, asl kuvvetler ierdeki istihkmlarda tutulacakt. stihkamlar ok dikkatli yaplyor, irtibat yollaryla birbirine balanyor, elden kan olursa, nereye gidecekleri, kaybettikleri mevzileri ele geirmek iin nereden ve nasl taarruz edecekleri hesaplanyordu. Sosyal Bilimler, doa bilimleri gibi deney ve gzlemle aydnlatlamayan alanlar oluturur. Bu nedenle bir sosyal bilim alann konu edinirken, sosyal bilimlerin btnlk arz ettii mantyla hareket etmek daha doru sonulara varmamza katkda bulunacaktr. Ele aldmz Mehmed Niyazinin anakkale Maheri adl eserde bir sosyal bilimci mantyla kaleme alnm bir eser olduundan anakkale Savan cephede yaanan olaylarla ele almann yan sra; grnen olaylarn altnda yatan nedenleri, bu nedenlerin olgunlama ve eyleme dnme aamalarn aktarmaktadr. Ayn zamanda savan iinde yaanan olaylara deinmeyi ihmal etmeyen yazar, her iki tarafta meydana gelen gelimelere yer vererek daha gereki ve insani bir durum ortaya koymaktadr. Bu savata yer alan nl ngiliz edebiyats Rubert Brook rnei yukarda belirttiklerimize iyi bir rnek tekil etmektedir. Mehmed Niyazi (2006, 94) unlar aktarmaktadr:

Bu ay, bu yldzlar, harikulade tatl geceleri ngilterede nasl grebilir, ln iir ykl sessizliini nasl yaayabilirdi. Skut burada canl bir varlk misali derinleir, insann duygularn sarard. Savaa gnll itirak etmi, Babakann olu Arthur Ausquitle geceleri piramitleri dolarken bu derin sessizlik, alar tesinden getirdii srlar ona fsldard. Ta tayan kleleri, srtlarnda aklayan krbalar grr gibi, aclarn duyar gibi olurdu. Hele

212

askerlerin ok sk syledii u trky her dinleniinde, duygularn zapt etmesi ne mmknd. Dnyann en kahraman askerlerinin vatanlarn zleyileri ne kadar iliydi; milletlerinin gelecei iin anababa kucandan kopularn bu trk ne kadar gzel dile getiriyordu. Vatann, ey vatanm Seni bir daha ne zaman greceim! Doduum topraklar Yeryznn en gzel yeri Vatanm, ey vatanm Seni bir daha ne zaman greceim! Yllar olabilir, ya da sonsuza kadar Sevgili vatanm!

Sadece tarihin karanlk sayfalarnda kalmayacak, dnyann drt bir tarafnda her zaman insanlarn zihinlerini megul edecek olan anakkale Savana Mttefikler Msrn skenderiye kentinde hazrlanrken; askerlerimizde almalarna, savunma tedbirlerini almaya aralksz devam etmekteydiler.

Son hazrlklarn da tamamlayan Hamilton, Limni Adasnn Mondros Limannda bulunan Queen Elizabeth Zrhlsnn konferans salonunda yaptklar plann son eklini komutanlara aktaryordu. Hamilton, General Hunter Westona daha fazla gveniyor ve Yirmi dokuzuncu Tmenin yarmadann en blgesinde bulunan Mehmetik Burnundaki bo kk plaja birden baskn yapmasn istiyordu.

Yazar, Hamiltonun plann ayrntl bir ekilde ana hatlaryla u ekilde aktarmaktadr.

Bizi zafere trecek en nemli hususlardan biri de Esat Paann armas, kararszla ve dengesizlie dmesidir. Nereden kacamz kestiremeyecei iin, asl hedeflerimizin nne gerekli kuvvetleri toplayamayacaktr. Deiik yerlerden karma yapacaz; ama ilk gnk karmalarmzdan biri yarmadann ucundaki Seddlbahir ky evresinde younlaacaktr. Be ayr yerden karma yapacamz bu blge, denizden gnlerce gzetlenmitir. Buras donanmamzn toplar iin mkemmel bir hedef tekil ediyor. Arazi burada tatl bir meyille denizin iine girmektedir. Her ne kadar bu tatl meyil tahkim edilmi, dikenli tellerle evrilmise de, donanmamz tarafndan ar bombardman altna alnacak, her ey dmdz edilecek, birliklerimiz rahata karaya kacaklar. Ayn anda

213

Arburnuna da baskn eklinde karma yapacaz. Karaya admmz atar atmaz, hzla saldrya geip, belirlenen hedeflere ilerleyeceiz. Kuvvetlerimizin mmkn olduu kadar byk bir ksmn ayn anda karaya karmal, tam bir iddet husule getirecek tarzda ilk yumruu balyoz gibi indirmeliyiz. Yldrm harekatmzn birinci hedefi, yarmadaya hakim olan Kabatepe ve Altepeyi zapt etmektir. Bu iki tepeyi ele geirince, Kilitbahir yaylas kendiliinden avucumuza decektir. Szn ettiim tepeler alndktan sonra, herhangi bir sebeple yarmadann gney blgesine hakim olmamz gecikme gsterirse, taarruzlarmz ayak ve bel ksmnda srdrrken, bak boynu gvdeden ayracaktr. Tat gemilerimiz ilk iki gn karaya kmam birliklerimi alp, Bolayra hareket edecekler; bu birlikler kk istimbotlarla karaya karak emberi tamamlayacaklar. Asya Yakasnda da Trk birlikleri bulunmaktadr. Franszlar en vurucu tugaylarn Kumkaleye karacaklar; oradan Seddlbahiri, Morto Krfezini ate altna alacak toplar susturacaklar, Trk birliklerinin teknelerle Gelibolu Yarmadasna gemelerini de nleyecekler. Yzeli kilometreden fazla sahay kaplayan deiik blgelerden de arma karmalar yapacaz (Mehmed Niyazi, 2006, 117118).

Bakomutan Hamilton ve ekibi kara karmasn St. George Yortusuna denk getirmeyi dnyordu. Ancak o gnn frtnal olmasndan dolay, harekt iki gn sonra balar. Yazar, Mttefiklerin iinde bulunduu ruh halini de aktarmaktadr. Nitekim anakkaleye ynelen Mttefik donanmasnda bir yanda nl ngiliz sanats Denis Browne piyana alarken; dier yandan kimi askerlerin mektup yazdn, kiminin ark sylediini belirtmektedir. Yazarn bu satrlar okunurken, okuyucu iyi sahnelenmi, ilgin bir film izliyormu hissine kaplabilmektedir. Bu hissi uyandrabilme niteliinde olan bu eserin renciler tarafndan okunmas, tarih bilincinin kazandrlmas noktasnda tarih retimine nemli bir katk salayaca dncesindeyiz.

anakkalede frtna ncesi sessizlik srerken son hazrlklar da tamamlanmaktadr. Mehmed Niyazi (2006, 131132), unlar aktarmaktadr:

Kahvaltdan sonra ellerinde tfekleri, srtlarnda kazma ve krekleri, antalar bulunan ou miferli askerler, gvertede numaralanm

214

yerlerine dizildiler; herhangi bir karlk, grlt yoktu; her ey kat bir disiplin iinde devam ediyordu. General Birdwood, Arburnuna baskn yapacak Anzak Kolordusunu tayacak filikalarn suya indirilmesi emrini verdi. Donanma e ayrld; zrhllarn bir ksm birbirinin ardnda drt sra filika bal olan kruvazrler, filikalar eken istimbotlar Arburnuna yneldiler. Aralarnda Queen Elizabethin de bulunduu zrhllarn pek ou karma gemileri, istimbotlar Sedlbahir ve Kumkale istikametine hareket ettiler. Sessizce sular yararlarken Hamilton ve Amiral De Robeck kpr stndeki yerlerinden evreyi taryorlard. Frtna balamt, Mttefik kuvvetleri karaya karma yapm; Trk birlikleri arasnda youn bir bilgi ak balamtr. Blklerden taburlara, taburlardan alaylara, alaylardan tmenlere, kolorduya ve orduya saysz rapor braklyor; sahillerde kyametler kopuyor, Avrupa yakasnda Saroz, Hisarlk ve Sedlbahir; Anadolu yakasnda Kumkale ve Beigede youn saldr gerekleiyordu. Arburnunda da karma harekat balamak zeredir. Kumanda Heyeti Bakan Esat Paa, bir yandan Gelibolu Yarmadasnn u ksmn savunan Dokuzuncu Tmen kumandan Albay Halil Samiyle irtibat halindeyken, dier yandan Eceabatta ihtiyatta bulunan Ondokuzuncu Tmenin Kumandan Yarbay Mustafa Kemalle, kinci Tmenin Kumandan Hasan Askeriye, dier kumandanlara cepheye hareket etmek zere hazr olmalar iin emir verdi (Mehmed Niyazi, 2006, 134).

Bizler tarih sayfalarnda savalarn sebep-sonularn bastra bastra rencilere aktarmaya alrken, o savalarn iindeki ac lklar nedense hi duymuyor ve duymadmz iin de rencilerimize aktaramyoruz. Oysaki savan iinde olan insann ta kendisidir. Gzne toz kaandr; ellerine diken batandr; ayaklarndan kan akandr. Yreine kurun sklrken, kynden ayrlrken kendisine el sallayan gerideki annesini, ocuunu gzlerinden akan yala hatrlayandr. Sava insani deil ama savaan insandr. Belki de tarih eitiminde yaptmz hatalardan bir tanesi de budur. Yani insan savalardan ekip karmak. Bu haliyle savalar bir obje olma durumunda kalyor ve bizler de sebep-sonu ilikisini onyllarca ayn kalplarla tekrarlayp duruyoruz. Bu nedenle edebiyatn tarih retiminde hak ettii yeri almas gerekiyor. nk edebiyat o cansz tarihe can katyor, insan ele alyor.

215

anakkalede sava devam ediyor. Dman Kumkale, Tekkeburnuundan Sedlbahir iskelesine kadar gney ve gneybat sahillerini devaml topa tutar; dar blgelerden karaya karma yapmaya alrlar. Sahile yaklaan Mttefik askerleri youn bir Trk ateiyle karlayor ve insan dehete dren manzaralar oluur. Mehmed Niyazi (2006, 144) unlar aktaryor:

Seddlbahirin zerinde uan Hava Komodoru Samson aaya baktnda, durgun denizin sahilden elli metre kadar ann kandan kpkrmz kesildiini grnce, ard. Feci bir manzarayla kar karyayd; kzl dalgacklar halinde sahilde oynayor, suyun durgun yz, yamur gibi yaan kurunlarla pis bir kpk halinde fkryordu.

Seddlbahirin iki kilometre kuzeyinde sava tm iddeti, acmaszlyla devam eder. Burada grevli olan takm kumandan Temen Abdrrahimdir. Mehmed Niyazi (2006, 152), Temen Abdrrahimin durumunu yle aktarmaktadr:

Takm Kumandan Temen Abdrrahim, ilk raporunda yle demiti. blgemize bir blk kadar dman kt; savunuyoruz. ok gemeden gnderdii ikinci raporda gittike zorlandklarn yazmt. karmzdaki dman kuvveti yeni kan birlikleriyle bir tabur oldu; savunuyoruz. nc raporunda durumun daha da vahimletiini bildirmiti. dman bir alay kuvvetinde; takmmza taarruza geti; savunmaya devam ediyoruz. Bu onlarn son sz, son l olmutu.

Mttefikler tm gleriyle Gelibolunun u blgelerine saldrrlar. Bu blgenin sorumluluu Dokuzuncu Tmen Kumandan Albay Halil Samidedir. Albay, Arburnu teperlini ele geiren mttefiklerin, Kocaimene ve daha douya ynelmeleri halinde btn tmeni kuatabileceklerini ve cephe gerisiyle

balantlarn koparacan dnmekteydi. Ayn zamanda Mttefikler, Kocaimen ve dier tepelere yerletirecekleri toplarla Eceabat ve Boazn tamamn kontrol edebilme imkanna sahip olacaklard.

216

Arburnu cephesinde, Anzaklara kar Yirmiyedinci Alay mcadele etmektedir. Mehmed Niyazi (2006, 164), bu cepheyle ilgili unlar kaleme almtr:

Anzaklar mitlendikleri bir srada Yarbay Hseyin Avninin emrindeki Elliyedinci Alay Hzr gibi yetiti ve Yirmiyedinci Alayn yannda taarruza kalkt. atma aniden iddetlendi. Bir taraf denize dklmemek, dier taraf Kocaimen, Conkbayr, Kanlsrt, Kabatepe ve dier stratejik yerleri vermemek iin kyasya vuruuyorlard. Ondokuzuncu Tmenin Yetmiyedinci Alay gneye indi, Yetmiikinci Alay da Conkbayrna ulat. Anzaklarn durumu bsbtn ktleti. Anzak Kolordusu Komutan General Birdwood, deiik birliklerin hcumlarn Conkbayrnda younlatrmt. Ayn yeri donanma toplar da hedef alm, koordineli bir ekilde Conkbayrna ykleniyorlard. Anzak askerlerinden sorumlu General Birdwood, Arburnu cephesinden ekilmeyi dnrken; Seddlbahirde tutunan General Hunter-Westonun kuvvetleri ise Tekkekoyuna karma yapmaya devam ederek, Aytepeye doru ilerlerler.

Tarih retiminde nemli hususlardan bir tanesi de, tarihi bir btn halinde kavrayabilmek, tarihsel olaylar arasnda mevcut olan balar tespit edebilme ve rencinin bu balarn farkna varmasna olanak tanmaktr. Tarih retiminde kullanlagelen ders kitaplar, konular belirgin balklarla birbirinden ayrmakta, her olay kendi bana ele almaktadr. Bu yntem olaylar arasndaki ilikinin renciler tarafndan kavranmasn zorlatrmaktadr. Bu olumsuzluun ortadan kaldrlmasnn ders kitaplarnda yaplacak dzenlemelerin yan sra; tarih retiminde tarihi romana ya da tarihsel yklere bavurularaktan nemli lde ortadan kaldrlabilecei kanaatindeyiz. Mehmed Niyazi eserlerinde, tarihsel olaylar arasndaki balantlara son derece baarl bir ekilde deinmitir. rnein Trablusgarpta savaan bir asker, Balkan Savalarnda karmza kmakta; Balkan Savalarnda yer alan bir kahraman anakkalede karmza kmakta ya da Yemende ayn kahramann mcadelesine tank olmaktayz. Mir Deli Fuat Paann olu Temen Halil, Balkanlarda cephedeyken, anakkaledeki kanl arpmalarda tekrar karmza kmaktadr. Dolaysyla olaylar arasndaki balantlar, tarih retiminde renciye

217

aktarlabilinmelidir. Bylece tarihin insan tarafndan yapld, insann bu servende nelerle karlat daha net anlalacaktr. Bu durumda tarihsel dncenin gelimesini salamann yan sra milli uurun olumasnda da nemli bir ilev grlm olacaktr.

anakkalede Mttefiklerin saldrlarn srdrmeleri karsnda Trk birliklerinin olaanst mcadelesi, daha sonra tarih sayfalarnda onurlu yerini alr. Bu mcadeleler srerken Mttefik Bakumandan Hamilton, Queen Elizabeth

Zrhlsnda Amiral De Robeck, General Carrasthers, Amiral Thursby, Komodor Keyes ve dier komutanlarlayken, Anzak Kolordu Komutan General Birdwoodun u mesaj (Mehmed Niyazi, 2006, 176), herkesi derin dncelere daldrr.

Tmen komutanlarm, ktalarnn sabahtan beri srdkleri kahramanca abalardan, btn gn sren ar atmalardan sonra takatlerinin tkendiini ve imdi de dmann nefes aldrmaz arapnel hcumlarndan tr, morallerinin bozulduunu bildirirler. Birliklerinden bir ksm ate hattn terk edip, geri ekildiler. Bu zorlu topraklarda dalan askerleri toplamak imkansz grnmektedir. Yeni Zelanda Tugay da, dmanla az nce karlat ve ok kayplar verdi. Tugayn morali hayli bozulmutur. Birliklerin yarn sabah yeniden savaa sevk edimleri kararlatrlmsa da sonu hsran olacaktr. Ate hattndaki gedikleri kapayacak ihtiyat birliklerine de sahip deiliz. Arz ettiim hususlarn son derece ciddi olduunu biliyorum, fakat birliklerimiz geri alnacaksa, bu i hemen yaplmaldr.

Mttefiklerin saldrlar devam etmekte, Arburnunda baarl savunmamz Mttefik kuvvetlerine ar kayplar verirken; Seddlbahirde durum ktye gider. Aytepede mcadelesine devam eden Ouz Amca, yaplacak baka bir eyin kalmamas zerine geri ekilmek zorunda kalr. Bu geri ekili sonucunda Aytepe, mttefiklerin eline geer. Aytepeyi ele geiren Mttefik birlikleri Erturul Koyunu savunan hatt arkadan taramaya ve boluklardan evreye ilerlemeye balar. Erturul Koyunda be mangalk Trk askerinin banda Ezineli Yahya avu bulunmaktadr.

elik (2003, 72), Ezineli Yahya avula ilgili u bilgileri aktarmaktadr:

218

Ezinenin Koali kyndendir. Kars ve drt ocuu kydedir. Balkan Savanda kahramanlklaryla tannan Yahya avu; tecrbeli, birliini dirayetle ynetebilen, maneviyat verebilen yiit bir askerdir. Top menzillerinin daha uzun olmas iin ne yaplabileceini dnr. Ouz amcann en yakn dostudur. Dilinden Selaten Tncinay drmeyen Yahya avu, Seddlbahirde ehit olur. Savan kaderini deitiren atlmlar ile anakkalenin unutulmaz kahramanlarndandr.

Ezineli Yahya avu, Aytepeyi ele geiren Mttefiklerin arkadan saldrlar zerine Harapkaleye ekilmenin zorunluluunun farkna varr ve geri ekilme emri verir.

Arburnu tarafnda gzetleme yerinde bulunan Temen Hsameddin, karsnda bulunan Seddlbahiri izlerken, Kumkalede neler olduunu merak etmektedir. Temen Hsameddinnin yanna gelen muhabere avuu Hseyin, Tabur Kumandannn u emrini iletmektedir.

Tmenimizin Otuzbir ve Otuzikinci Alaylar Kumkalede dman denize dkmler. Seddlbahir ve Arburnunda tutunmular; amansz hcumlarmzla denize dklmeye zorlanyorlarm. Otuzbir ve Otuzikinci Alaylar yeni grevler iin Kumkaleyi terk edeceklermi. Biz takmmzla Kumkalenin iinde, denizi gren evlerin birinde bulunacakmz. Grevimiz dmana grnmeden, onu gzetlemekmi. Mecbur kalmadka da ate etmeyecekmiiz. Derhal hareket etmemiz gerekiyormu (Mehmed Niyazi, 2006, 186 187).

Tarihin bu en kanl savann anakkale Sava- bir romann diliyle, kurgusuyla okumak her okuyucuda, o sava yeniden yaamaktr. Kiinin (okuyucu) kendi aktivitesini ifade eden bu durum, tarihsel olay btn ynleriyle yeniden retmektedir. Okuyucu artk oyunun bir paras haline gelmitir, tarihsel bilgiler kendi gerekliine dnmtr. Bylece tarih, renilen bir alan olmaktan kp, yaanlan bir alan haline gelmitir. Bu zihinsel aktivite kukusuz okuyucuyu bir yaratc haline, ayn zamanda bir aktre dntrmektedir ki okuyucu zihninde canlandrd sava alannda bazen emir veren bir komutan; bazen siperden frlayan bir asker olabilmektedir. Dolaysyla kiiyi yaratc klmas ynnden de tarihi roman

219

hem eitim retimin genel amalarna hizmet edebilmekte, hem de milli uurun olumasna, tarihsel bilincin kazanlmasnda nemli bir hizmet stlenmektedir.

anakkale Sava, tarihte ei benzeri belkide olmayan bir savatr. ok uzun sren bu kanl cephede olanlar anlamak kukusuz ok gtr. Hele bunu kuru kronolojik bir bilgiyle anlamak, neredeyse mmkn deildir. anakkale Savan anlamak iin corafyasn, hava artlarn (iklim), yerleimini bilmek gerekmektedir. Bazen dondurucu souu, bazen prl prl parlayan denizi ve gneiyle bu vatan vatan yapan en nemli unsurlardan biri olan anakkale Savann iinden yazarn u aktardklar (2006, 212), hepimizin cann yakabilmektedir. Yamurun iddeti gittike artyordu; amurlarda patlayan arapneller kocaman ukurluklar ayor, ksa bir sre sonra da bu ukurlara sular doluyordu. amur deryasnda, gl haline gelmi siperlerin iinde askerler dileri krlrcasna titriyorlard.

Mttefiklerin kumandan Seddlbahire ayak bastnda karlat durum iler acsdr. Her yerde cesetler, yarallar, yerlerde tannmaz haldeki insan bedenleri Bunlar Mustafa Kemal Atatrkn Sava zaruri ve hayati olmaldr. Milletin hayat tehlikeye maruz kalmadka sava bir cinayettir szlerini anmsatmaktadr. Ki Mttefikler cinayet ilemekteydiler. Bu cinayete kurban giden tarihinde nice medeniyetlerin kurucusu olmu Anadolu insan oluyordu, vatanlarndan koparlp cepheye srlen Anzaklar oluyordu ve dierleri

Mehmed Niyazi anakkale Savan anlatrken ayn zamanda dneme hakim olan siyasi senaryolara da deinmekte, savan nedenlerini derinlemesine aktarmaktadr. General Hamilton ile Fransz General DAmade arasndaki u diyalog ilgi ekicidir.

Sayn Bakomutan, Mttefikimiz ngiliz hkmetinin, stanbulu Ruslara vermesini fazla isabetli bulmuyorum. Hamilton, ngiliz hkmetinin gerek niyetini biliyordu. ngiltere dnya ekonomisini ele geirmenin peindeydi. Bunun merkezi de stanbuldu. Nasl Ruslara kaptrrlard? Fakat bunu DAladeye sylemesi mmkn m idi?

220

 Doru sylyorsunuz Sayn General, burada Ruslar iin arptmza gre, ar Nikola da Trkere kar Kafkaslarda bir cephe amal, o blgede Trkleri ezmeli kuvvetlerinin bir ksmn oraya ekmeliydi. anakkalede de en azndan bir kolordularn grmek isterdik. Fakat imdi bunlarn zerinde durmayalm; stanbulu alalm (Mehmed Niyazi, 2006, 216). Bu gelimeler olurken Seddlhahirde Trk birlikleri, geri mevzilere ekilmi ksa bir sknet yaanrken; Anzaklar Arburnunda tekrar saldrya geerler. anakkale yaknlarnda bulunan Barbaros ve Turgut Reis sava gemilerinin dman kara birliklerini zaman zaman dvmesi pek fayda salamazken; askerlerimiz zerinde uaklarn pike yapmalar, bomba yadrmalar felaketlere neden olur.

Kocaimen ve Conkbayrnda Elliyedinci Alay ile Anzaklar arasndaki kanl bouma aktarlrken Mehmed Niyazinin dt u dipnot (2006, 222), bu savan boyutlar ve deheti hakknda bizi dndrrken, iimizi de burkabilmektedir.

ngilizler llerini kendi mezarlarna tamak iin toplu mezar atklarnda, stemen Mustafa Asmla Yzba Woitersn cesetlerini birbirine sarma dola buldular. Mustafa Asmn elinde Woitersn ha, Woitersn elinde Mustafa Asmn muskas kt. Oraya bu hususu belirten tabela diktiler.

Mttefikler Sedlbahir ve Arburnunda hi beklemedikleri bir direnile karlarlar. Amalar Gelibolu Yarmadasnn gney kesimlerini ele geirmek, anakkale Boazn amakt. Mttefik Bakomutan Hamilton (Mehmed Niyazi, 2006, 230),

Fransz Tmeninden be taburu daha karaya karmt. Her ne pahasna olursa olsun, Sedlbahir Cephesini bu kere yaracaklard. Kendisi de, karargah ile Queen Elizabeth Zrhlsndan harekat takip edecek, karadaki sava General Hunter-Weston ynetecek; say ve silah bakmndan stn olduklarn bildiinden ilk saldrlarla Trklerin zayf yerini tespit edip, oradan bildirecekti. Arburnundaki gstermelik atee karlk, gneydeki Sedlbahir Cephesinde kyametler kopuyordu. Birinci Kirte Sava adn alan bu arpma, yine her zamankine benzer ekilde, yeri g birbirine katan mthi bir donanma bombardman ile balamt. Trk mevzileri, darack Gelibolu Yarmadasnn ucunu taraftan kuatan

221

Mttefik sava gemilerinin elik yamuru altnda hamur gibi yoruluyordu. Kolordu Kumandan Esat Paa ile Dokuzuncu Tmenin Kumandan Albay Halil Paa, tm dehetiyle sava izlerken, savan acmaszlna da ahit olurlar. Binba Halitin emrindeki Yirminci Alay sarslmaya balar; Franszlar Yarbay Kadrinin kumandasndaki Yirmialtnc Alaya zor anlar yaatrlar. Seddlbahirin imdadna yetimeye alan Ondokuzuncu Piyade Alay, Yarbay Sabrinin kumandasnda ilerlemeye alr, ancak zerlerine arapnel yadndan rahat ilerleyemezler. Cephede kanl arpmalar srerken, lk defa savaa katlan Trk uaklar Fransz siperlerini bombalamakla kalmadlar; Morto Limanndaki karma iskelelerini de darma dan ettiler (Mehmed Niyazi, 2006, 235). Dier taraftan Ondokuzuncu Piyade Alay ve Dokuzuncu Tmenin stn gayretleriyle

Mttefiklerin hedeflerine varmas yine engellenmektedir.

Franszn, Senegallisini, Anzakn, ngilizini, Faslsn ve daha nice dnya corafyasndan; yurdundan koparlp kanlarn iine srklenenlerin orada ne ileri vard? Kukusuz bu eser tarihin peine den ister renci olsun, ister yetikin olsun zihnini megul edecektir. Ne ilerinin olduunu elbette bizler biliyoruz. Ksaca emperyalizm, smrgecilik deriz, yurdumuzu paralamak, Anadoluyu igal etmek deriz. Ancak bu durumu bu denli basitletiremeyiz. Tarih retiminde gencecik beyinlerin kuru kronolojik tarihsel bilgilerle ya da klielemi szlerle doldurmann tesinde, az nce bahsettiimiz durumun rencinin zihninde vukuu bulmas, milli uurun ve tarih uurunun o ahsta gereklemesi demektir. Bylece renci, olayn aktif katlmcs olmu, olay yaayan, olayn iinde nedenler ortaya koyan; sonularla ilgili karmlarda bulunan, genellemeler yapan bir yaratcdr. Ki bizim beklentimizde eitim retim aamasnda, rencinin yaratc dnceye sahip olmas, karlat sorunlara zmler bulmasdr. Bu anlamda da tarihi romann tarih retimindeki yerinin yadsnamaz nitelikte olduunu dnmekteyiz.

anakkalede ok ar artlarda vahet devam ederken, karlkl saldrlar, basknlar, birbirlerinin siperlerine giren her iki tarafn askerlerinin klla, sngyle devam eden boumalar Ve anakkalede bu durum bir trl bitmek bilmez. Sekiz buuk ay

222

devam eder. Mttefikler bir geri ekilip bir saldrrken; Trk birlikleri yeni takviyeler alyor, savunmasn glendirerek srdrr. Trk kumandanlar, frsat bulduka durum deerlendirmesi yapmak, strateji gelitirmek iin toplantlar yaparlar.

Esat Paa, petrol lambasnn aydnlatt toprak altndaki kararghnda tmen kumandanlaryla bir toplant yapt. Toplantya Dokuzuncu Tmenin Kumandan Albay Halil Sami, cepheye intikal etmek zere bulunan Yedinci Tmenin Kumandan Albay Remzi, stanbuldan gelmekte olan Onbeinci Tmenin Kumandan Albay Mehmet kr katlmt (Mehmed Niyazi, 2006, 251).

Trk tarafnda bu toplant yaplrken, Mttefik komutan Hamilton ise u plan (Mehmed Niyazi, 2006, 261) yapmaktayd.

En ksa zamanda, zellikle Altepeyi ele geirmeleri artt; nk o tepe ele geirilince, Sedlbahir Cephesindeki Trk savunmasnn omurgas krlacakt. Bunun iin gerekli hazrlklar da tamamlamt. Gizlice Arburnu Cephesinden be topu bataryasn Sedlbahire kaydrmt. Yoldaki iki Fransz tmeninin ncs olarak cepheye intikal eden iki taburu da ate hattna srmt. Adalardan getirilen askerlerle de btn birliklerin eksiklikleri tamamlanmt. ngiliz ve Franszlarn seme askerlerinden oluan Seksen Sekizinci Tugay ile Seksen Yedinci Yeni Zelanda Tugay saldry balatacakt. ok gvendii bu iki tugayn btn birlikleri kelimenin tam anlamyla olaanst hazrlanmt; en kk birimin komutanna bile nokta grevi verilmiti; kim nereyi ele geireceini gayet iyi biliyordu. Panikten de endielenmesine gerek yoktu; bir tugay da arkalarndan destek verecekti. anakkale Savanda Trk birliklerine en byk kayplar verdiren unsurlardan biri de sahilin klarndan (zrhllar) alan ate oluyordu. Seddlbahir Cephesine devaml saldrda bulunup byk kayplara neden olan Goliath ve Cornwalis Zrhllar Morto Koyunda demirlemilerdi. Esat Paa bu konuda ok rahatsz olur ve bir arenin peine der. Esat Paa, alt yz yirmi tonluk kk bir torpido olan Muavenet-i Milliye gemisinin kumandan Yzba Ahmet Saffeti bu grev iin seer. Ahmet Saffet de zerine den grevi laykyla yapmak zere yardmcs Yzba Firle ile gerekli hazrlklar yapmaya balar. Mehmed Niyazi (2006, 273 274) devamn yle aktarmaktadr:

223

[Yzba Ahmet Saffet]: Ate! Emriyle elini de indirdi. Bir anda Muavenet-i Milliyeden pe pee torpil frlatld. torpil de tam isabet edince, Goliath nce iddetli bir zelzeleye tutulmu gibi sarsld; koskoca zrhl dalgalarn arasnda fr dnerken, klar sndrlen Muavenet-i Milliyenin arklarna hz verildi. dakika iinde gmld sular fokur fokur kaynyordu. evredeki nbeti kruvazrler, kurtarma gemileri hareketlendi, gz gz grmeyen karanlkta ortalk birbirine girdi. Ne gemi komutanndan, ne de beyzyetmi personelinde bir sinyal dahi alamadlar.

Mehmed Niyazi, anakkale Savann tm aamalarnda olayn tarihsel gidiatna sadk kalarak ele ald eserine bir de harita eklemitir (2006,272). Haritada anakkale Boaz evresiyle birlikte verilmektedir. Mttefiklerin karma yaptklar alanlar, kara Savalarnn younlat cepheler tek tek belirtilmektedir. Bu haritann incelenmesi, blgenin corafi yaps hakknda nemli bilgiler vermektedir. Ayrca savan aknn anlalmasnda byk katk salamaktadr. Burada u nemli hususa deinmekte de fayda olduu dncesindeyiz. Corafya tarihe yardmc bir bilimdir. Tarihin herhangi bir zamannda meydana gelen olayn yerini belirleyemediimizde, tarihsel olay olarak nitelemekte eksiklik olduunu fark ederiz. Savalar genelde kar taraf oluturan dmanla yaplmasnn yan sra, mcadelenin nemli bir blm de savan getii corafya ile verilmektedir. Savan cereyan ettii alanda stratejik noktalar ellerinde bulunduran, gei yollarna hakim olan taraf her zaman daha avantajl olmaktadr. Dolaysyla anakkale Sava veya baka herhangi bir tarihsel olayn rencilere aktarlmasnda, zellikle eitim retim aamasnda, savalarn cereyan ettii blgenin corafi zelliklerinin de verilmesi konunun anlalmas asndan son derece nem tamaktadr.

anakkalede sava ilerledike Trk ordusu da planlamasn gelimelere gre gncellemekte, yeni stratejiler ortaya koymaktadr. Gelibolu Yarmadasnda ylan birliklerin tek merkezden ynetilmesinin glemesi sonucunda yeni birimlerin kurulmas gereklilii ortaya kar. Mehmed Niyazi (2006,275276), gelimeleri yle aktarmaktadr.

224

 Cephe ikiye blnd; Arburnu cephesi Kuzey Grup Kumandanl, Sedlbahir cephesi de Gney grup Kumandanl tarafnda ynetilecekti. Kuzey Grup Kumandanlna Esat Paa tayin edildi; iki grup kumandanlnn gerektiinde yardmlamalar midiyle de kardei Vehip Paa Gney Grup Kumandanlna getirildi. Bu iki karde, Balkan Savanda, Yanyada rnek bir dayanma sergilemilerdi. Bakumandan vekili ve Milli Savunma Bakan Enver Paa cepheye geldi. Libya ve Balkanlardaki baarlarndan dolay n btn lkeyi kaplamt; gen, orta boylu, bykl olan Paann ar bal bir hali vard. Yannda Limon Von Sanders, Esat Paa, Vehip Paa, Cevat Paa, General Weber, General Trommer ve daha pek ok yksek rtbeli subay bulunuyordu. Ouz Amca, Yahya avu, Yusuf, Hasan akir ve dier askerler siperlerden onlara bakyorlard.

Enver Paa, Ordu Komutan Liman Von Sanders ve dier kumandanlarla Esat Paann karargahnda yapt toplantda durum deerlendirmesi yaparak, bir an nce dmana kar zafer getirecek hareketlere giriilmesi gerektiini; aksi takdirde Balkan devletlerinin Mttefiklerin tarafna geebileceini, ayn zamanda arlk

rejiminin kendini glendireceini belirtir. Yaplan gr al verileri sonucu, Yarbay Hasan Askerinin kumandasndaki kinci Tmenle Arburnu cephesinde hcum yaplmas karar alnr. kinci Tmen saldr plann yaparken, Mttefikler Arburnundaki hareketlilii fark ederler. Mehmed Niyazi (2006, 281), gelimeleri u ekilde aktarmtr.

[Arburnu blgesindeki] Anzak Kolordusu devaml alarm halindeydi. Trklerin cretinden korkan hale gelen Bakomutan Hamilton cephenin kuvvetlendirilmesi lzumunu duymu, adalardaki son ihtiyatlar karaya karmakla yetinmeyerek, Seddlbahirdeki baz kuvvetleri de gizlice Arburnuna kaydrmt. Zaten Anzaklar karaya ktklarndan beri siperler, irtibat hareketleri, makineli tfek mevziler, kum torbalaryla keskin nianclar yerletirdikleri mazgallar yapmlar, getirdikleri kalaslarla da ihtiya duyduklarn salamlatrmlard. Elverili olan her yere de ar obs bataryalar kurmulard.

Mttefikler bu hazrlklar yaparken Binba Kasm gece yars hcum emrini verir. Mehmed Niyazi (2006, 283), Trk askerleriyle ilgili yle betimleme yapmaktadr.

225

Hcum btn Arburnu Cephesinde ayn anda balad. Ne silah patlad, ne hcum borusu ald; ne de yzyllardr dmann yreine korku salan Allah! Allah! sedalar duyuldu. Sadece subaylar nde, Mehmetikler arkada, sngleri takl tfekleri elde, srttan aa dalgalar halinde akmaya baladlar. Karanlkta koyu glgeler ve snglerin parltlar grlyordu.

Mttefikler siperlerden atklar atele Arburnunu kan glne evirirler. Durmadan bien makineliler, patlayan bombalar, arapneller ehittepeyi, Sivritepeyi, Merkeztepeyi, Yksektepeyi ceset ynlaryla dolduruyor ve kan seline bouyordu (Mehmed Niyazi, 2006, 285).

Arburnundaki vahet karsnda yapacak bir eyin olmadn gren Tmen Komutan Hasan Askeri, Esat Paaya harekatn durdurulmas gerektiini bildirdi. Esat Paann emriyle taarruz durduruldu.

anakkalede sadece kar tarafla savalmyor, ayn zamanda kzgn gnele, allklarla, fundalklarla, uurumlarla, susuzlukla savalyordu. Arburnunda binlerce ehit verilmiti. ki taraf arasnda kalan ehit cesetleri, kzgn gne altnda kokmaya balam, yarallar kan kaybndan lyorlar. nsann yreini bak gibi kesen bu duruma kimse dayanamyordu. Mehmed Niyazi (2006, 290), gelimeleri yle aktarmaya devam eder:

Saat drt sularnda Kzlha bayrann dman siperlerinde dalgalandn tabur Kumandan Binba Kasma haber verdiler. O, hemen Alay Kumandanna, o da tmen Kumandanna, Tmen Kumandan da Kuzey Grup Kumandan Esat Paaya bildirdi. Esat Paa tarafmzdan da bir Kzlay bayra karn; hatlarmzn arasnda birlemelerine izin verin ve ne istediklerini sorun emrini verdi. Temen Alinin tad Kzlay bayra da Trk siperlerinde grnnce, Kzlha bayra ile bir ngiliz binbas Trk siperlerine doru yrmeye balad. Temen Ali de ona doru yrd. Siperlerin orta yerinde bulutuklarnda, birbirlerini selamladlar. Binba Majr: Ekselans ller kokuyorlar, yarallar kan kaybndan lyorlar, dedi. llere son grevimizi, yarallara insani hizmetleri

226

yapabilmemiz iin yarn saat ondan, saat drde kadar silah braklmasn teklif ediyoruz.

Bir gnlk atekes antlamas srasnda taraflar yarallar toplayp, ehitleri kaldrrken aniden alan ate sonucunda iki taraf da tetie sarlr ve ortalk tekrar ana baba gnne dner. Bu kaosta yarallara yardm eden grevlilerde hayatn kaybeder. Bu durum iki taraf da zer. Mttefik Kolordu Komutan General Birdwood, Esat Paaya yazd mektupta zntsn belirttikten sonra, bir gnlk atekes ilan talebinde bulunur. Esat Paa, ngilizce ve Franszcay iyi bilen Ohrili Kemali grevlendirir. Mttefik karargahna giden Ohrili Kemal, Binba Grattan ile bir gnlk atekes antlamasnn metnini hazrlayp imzalarlar. Ohrili Kemal dnnde Mttefik Ordular Komutan Hamiltonun u mektubunu Esat Paaya iletir.

Ekselans; ki siper arasndaki lleri gmmek, yarallara kar insani grevimizi yapmak zere geici atekes antlamas salanmas iin bir Kurmay Binba her trl takdire ve teekkre layktr. Ordumuz adna grevlendirilen Kurmay Binba Grattan ile yaptklar antlamann eksiksiz uygulanacana dair inancm belirtir, hrmetlerimi sunarm (Mehmed Niyazi, 2006, 296).

Dnya tarihinde benzerine ender rastladmz bylesi bir olay edebiyat olmadan renciye nasl anlatlr. Bu durumu, genel siyasal alglay dk olan ilkretim hatta orta retim rencilerine aktarmak, ancak bir edebi tr araclyla mmkn olabilir kansndayz. Mehmed Niyazi, yukarda bilgilerini verdiimiz, sava iinde atekes yaplmasnn, aktarmn yaparken insani yn vurgulamaktadr. Bu vurgulama yaplrken, okuyucu kendini durumun iinde hissetmekte, olayn bir kahramanna dnebilmektedir. Daha ncede belirttiimiz gibi tarihi roman okuyucusu, kendisi de olayn iinde olduundan her daim bir yaratc faaliyet iindedir. Mazide yaanan olay, okuyucunun yaratmyla yeniden yaanmaktadr. Bu zihinsel srete elbette ki okuyucu kendinden de bir eyler katacaktr olaya. Ancak okuyucunun burada olaya katt, aslnda olayn zn zedelememekte, tam tersine zenginletirmektedir. nk okuyucunun yapt, dnemi, tarihi, olayn akn yeniden yaratmak deil; o dnemin, tarihin, olayn ak iindeki insann hissini,

227

duygusunu, dncesini yeniden yaratmaktr. Tarih bilimcisi, reticisi de, tarihi renme servenine girien renenden benzer eyler beklemektedir. Bu tarih bilincidir, bu bir uurdur, bu bir yaratmdr.

Yaplan bir gnlk atekes antlamasndan sonra, savan acmasz planlar tekrar hazrlanmaya balanr. Mttefikler, Trklerin ar kayplar vermesinden yararlanarak saladklar yeni kuvvetlerle tekrar saldrya geip, Seddlbahirdeki Altepeyi ele geirmeyi amalar. nk Altepe son derece stratejik bir yerdi. Burann ele geirilmesiyle Mttefikler anakkale Boazna, Gelibolu Yarmadasnn gney kesimlerine, Kilitbahir-anakkale hatt da dahil tm blgeye hakim olabilirlerdi. Mttefikler bir yandan Colling Wood ktalar eliinde; bir yanda Franszlarn Norbonne Aslan olarak nlenmi Gouround komutasnda Fransz birlikleri saldrya geer. Altepe nnde verilen inanlmaz mcadele sonucunda blgenin

Mttefiklerin elline gemesinin nne geilir. Ancak anakkalenin esiz kahramanlarnda Ezineli Yahya avu bu arpmalarda ehit der.

Tm acmaszlyla devam eden savata Mttefik kuvvetlerin komutan Hamilton, ngiltereden yeni kuvvetler ister. Bu durum Londradaki Savunma Konseyinde tartmalara neden olur. Ancak anakkale Sava nemliydi ve burada mutlaka baarya ulamalydlar. Bu cepheye yeni kuvvetlerin gnderilmesi kararlatrlm, Hamilton bir yandan sevinirken, bir yandan da bunun son ans olduunu dnmektedir.

Mttefikler her an farkl bir yntemle saldrya geerken, kara topusu ve donanmann yapt bombardman ise bir trl bitmek bilmemektedir. Kara topusu ve donanmann bombardmann, adalardan kalkan uaklar devam ettiriyordu. Mehmed Niyazi (2006, 326327), olayn akna yle devam etmektedir.

Topular atei kestikten biraz sonra uaklar bombalamaya baladlar. Uaklalar daha tehlikeli oluyordu. Tepelerin ardna, vadilere gizlenen Trk askerlerini buluyor, bomba yadryorlard. Mttefik uaklar kaybolunca, bazen anakkaleden bir Trk ua havalanyor, dmana kayp verdirmekten ok, Trk askerlerine moral vermek iin kar siperleri bombalyordu. Askerler de buna Tek Kuyruk adn

228

takmlard. Trk mevzilerin zerinden uarken siperlerden Haydi tek Kuyruk diye barrlard. Gnlerden beri sren, daha ne kadar srecei de belli olmayan bu bombardmann ardndan korkun bir saldr balayacana kanaat getiren Esat Paa ve Kurmay Heyeti Anadolu Yakasndaki kuvvetlerin bir ksmnn Rumeliye geirilmesine karar verdiler. Temen Hsameddinin gzetleme grevi yapan takmnn dahil olduu nc Tmen de Geliboluya geme emrini ald. Kumkaleden anakkaleye gece yryle geldiklerinde, onlar kardaki Akba Kyne geirecek irket-i Hayriye vapurlar bekliyordu. Kat bir disiplinle bindikleri vapur dolunca hemen hareket ediyordu. Esat Paann da ngrd gibi uzun sren bombardmandan sonra Franszlar Kerevizdereye, ngilizler ise Zndere blgesine saldrr ve kanl boumalar yeniden balar. Bu boumalarda Hasan akirin ehit dmesi, Ouz Amca ve Yusufu tarif edilmez bir hzne boar. Hasan akirin babas Dmekede ehit olmutu; annesini ise bir yandayken kaybetmiti. Tbbiye rencisi olan Hasan akir, mderris olan dedesi Rasih Efendi ile birlikte stanbulda yayordu. Yakkl ve drst kiilikli olan Hasan akir, vatan sevgisini her eyin nnde grerek savaa katlr.

Medeniyetlerin beii Anadolu, ayn zamanda acnn, feryadn, bin bir yln bin bir acnn da yurdudur. Anadolu barna kl yemi, Anadolu barna ok yemi, Anadolu barna kurun yemi, Anadolu barna bomba yemiti. Her ok, her kl, her kurun, her bomba Anadoluda, Anadolu anasnn barna deiyordu. Bu gzel yurdun bu gzel insan ka evladn bu topraklar uruna, bu topraklara gmmt. Ve imdi anakkale ka ocakta ka yangn karyordu. Bizler tarihi olaylar renirken, bunlar ne kadar hissedebiliyoruz, iimizde bir kvlcm tutuup gelecee k tutabiliyor mu? Bizce edebiyatn gizemi ve gzelliiyle birlikte btnletirilmi, olaylar tm boyutlaryla ele alan bir yntemle tarihi olaylar ilenmelidir. Sk sk tekrarladmz gibi, eer anlatlan bir savasa, bu olay sadece cephede yaananlarla snrl braklmamal; ya da sebep-sonu ilikisine indirgenip pragmatist bir yaklama sktrlp, znden koparlmadan hem cephedeki, hem de cephe gerisindeki insani ruhu, hissi, duyguyu birlikte aktarabilmelidir. Mehmed Niyazi de

229

eserlerinde sk sk bu durumu ilemi ve olay bir btn olarak grmemize olanak salamtr. Bunu u rnekle destekleyebiliriz:

Mahalle bakkalndan snk bir k sokaa vuruyordu. Rasih Efendi ekmek almak iin dkkana girdiinde elinde ufak bir teneke bulunan ocuk bakkal Mekki Efendiye derdini anlatmaya alyor. ocuun her halinden de skld anlalyordu. Annem, Mekki Efendi Amcan, bu tenekeye un koysun, dedi. anakkaleden dnnce babamn vereceini syledi. Mekki Efendi dnceli dnceli ocua bakyordu. Anneleri babalarnn ehit olduunu ocuklarndan gizliyordu. ehit olmasa bile, nasl deyecekti? Merhameti onu iflasn eiine getirmiti. Vermezse, bu ocuklar ne yiyeceklerdi? Mderris Rasih Efendi, Bakkal Mekki Efendinin dncelerini okurken, yrei dilim dilim doranyordu (Mehmed Niyazi, 2006, 338).

anakkale Savann balamasyla Seddlbahir Cephesinde Dokuzuncu Tmen Albay Halil Sami kumandasnda savunma halindeydi. Ouz Amcann, Yusufun, Akyazl Mehmetin de iinde bulunduu Ondokuzuncu Tmenin geriye ekilmesiyle, Seddlbahirin sorumluluu Albay Refetin komutasndaki onbirinci Tmenne verilmiti. Mttefikler tekrar Seddlbahire youn bir ekilde bomba yadrmaya balar. Gnlerce sren bombardmann ardndan, Hint Tugay ile desteklenmi ngilizlerin Yirmidokuzuncu Tmeni saldrya geer. ok gl bir saldr gerekletiren ngilizlere kar Onbirinci Tmenin ar kayplar vermesi zerine, Dokuzuncu Tmen de tekrar cephedeki yerini alr. Cephedeki gelimeler bu ekilde seyrederken, yazarn, Yanyal Hulusi ile ilgili anlatt anekdotu savan gereini gzler nne sermesi itibariyle aynen aktaryoruz.

Albay Halil Sami yrrken, birka metre nlerinde bir erin siperden frlayp ktn, tekrar sipere dndn grd. Gpegndz bunu nasl ve niin yapard? Er, yaklatklarnn farknda deildi; bir daha siperden frlad; geri dnerken bir el bombas patlad. Albay Halil Sami yanna yaklat: Ne yapyorsun evladm?

Yanyal Hulusi esas durua geti, terli yz de kzard.

230

Bomba atyorum, kumandanm. Niin siperden kp, tekrar dnyorsun? Tahminen atmak, bombay yazk etmektir. Attm yeri grmek iin dar kyor, tekrar sipere dnyorum.

Albay Halil Sami, Emir Subayna: Adn, knyesini alnz, dedi. Vehip Paa hazretlerine bildirelim, mkafat gerektiren bir olaydr.

Sonra Yanyal Hulusiye dnd. Aferin evladm; ama dikkatli ol. Asker dman yok etmeli; kendini de korumaldr.

Karargaha dndklerinde Emir Subay, durumu hemen Gney Grup Kumandanlna bildirdi. Kumandanlktan mkafatlandrlmasna dair emir geldiinde, Emir Subay telefonla Blk Kumandan Yzba Necdeti arad. Alo Necdet Bey, blnzn kinci Takmnn bombac erlerinde Yanyal Hulusinin maddi ve manevi teltife layk bulunduuna dair yaz Gney Grup Kumandanlndan geldi. Yarn sabahki teftite Tmen Kumandan ona verecek. Bilginiz olsun. Sizinde takdir buyurduunuz gibi, gerekten taltife layk olan Yanyal Hulusi maalesef iki saat nce ehit dt.

Telefonu kapatan Emir Subay Albay Halil Saminin yanna gitti: Taltife layk grlen Yanyal Hulusi iki saat nce ehit olmu.

Baklar durulan Albay Halil Sami kendini toparlamakta fazla glk ekmedi. - Demek ki, Cenab Allah, bizzat taltif etti (Mehmed Niyazi, 2006, 347-348).

Mttefikler adalardaki tm ihtiyat kuvvetlerini Seddlbahire kaydrrlar. Hamilton, Trk direncinin krlaca midini tayor ve Fransz ihtiyatlarn da blgeye kaydrr. Buna karlk Trk tarafndan da cepheye yeni kuvvetler kaydrlr. Mehmet Ali Paa iki tmeniyle blgeye kaydrlrken; Kean ve Geliboludan da birliklerle cephe glendirilir. Seddlbahirde kym bylece devam eder ve siperler durmadan el deitirir. Seddlbahirde kanl bir atma biter, yeni hazrlklar yaplr ve yeni bir

231

kanl atma balar. Mttefik kuvvetler her atma sonrasnda yeni birliklerle cepheyi kuvvetlendirirken; Trk taraf da Seddlbahir Cephesine yeni kuvvetler kaydrr ve hazrlklarna devam eder. Yine kanl bir atmadan sonra Esat Paa, ordunun Kurmay Bakan Albay Kazm Beyle yapt grmede, Albay Fevzi kumandasndaki tmen ve General Trommerin komutasndaki Ondrdnc Kolordunun Sedlbahir Cephesine kaydrld bilgisini almaktadr. Bu arada ngilterede de siyasi alkantlar balam ve hkmetin devam anakkalede elde edilecek bir baarya balanmt. Bu nedenle Hamiltonnun istedii yardm Milli Savunma Bakan Lord Kitchener tarafndan karlanyordu.

Mttefikler balattklar yeni bir saldrda, yine ortal kana bularlar. Her iki taraftan da ok byk kayplar verilir, ancak Mttefikler bir trl amalarna ulaamaz. Bu arada, Adalardan kalkan uaklar da trk mevzilerine bomba yadrrlar. Sava Seddlbahirde tam bir ksr dngye dnrken, ayn zamanda bir can pazar yaanmaktadr. Sava alan corafi faktrn etkisiyle de inanlamaz bir hal alr. Gne ortal kavuruyor, her tarafta cesetler, yarallar ve insan kanyla beslenen sinek srleri. Bu durumu Mehmed Niyazi (2006, 372), yle anlatmaktadr. Dou ufkundan syrlan gne, batna kadar ortal kasp kavuruyor; siperleri, zeminlikleri, korunaklar frn haline getiriyordu. yle scak oluyordu ki konserve kutularndaki sr etlerinin yalar eriyor, madeni tabaklara el demiyordu. ren bir afet halini alan sinekler ise siperlerin arasnda yatan cesetlere konuyorlar; abdesthaneleri, iki ordunun sprntlerini, plklerini dolayorlard. nsan kanyla beslenmi bu yaratklar, pis kurtlar yiyeceklere karyor, suyla iiliyordu. Dizanteri iki tarafn ordusunda da yaylmt. Askerlerin bazlar kendilerini helaya gtremeyecek kadar zayf dmlerdi. Hastaneler tklm tklm dolmu, hastalk savatan daha ykc hale gelmiti. Meraklanma, lmezsin sz doktorlarn azndan eksik olmuyordu; ama hastalar bir bir lyordu. Cesetlerini arafna sarp, en yakn mezarla gmmeleri de hastalarda moral brakmyordu. Atlarla ekilen arabalarda dizanterili hastalar toplanyor, sahile tanyordu; oradan hastaneye sevk edilinceye dek mavnann iinde, gnein altnda kalyor, pek ou ruhunu teslim ediyordu. Mttefik kuvvetleri, Hamiltonun istedii kuvvetler ve Lawland Tmeniyle gcn artrrken; Trk birliklerinin de taze kana ihtiyac vard. Bu ihtiya dorultusunda Onuncu, Onnc ve Ondrdnc Alaylar Seddlbahire hareket ettirildiler.

232

Ondrdnc Alayn Kumandan Albay Riza, tabur komutanlar Binba Kazm ve Binba Abdlkadirle birlikte hareket eder. Cepheye intikal eden Ondrdnc Alay, Yirmialtnc Alayn yerini alr. Bu gelimeler srerken, Mttefikler Altepeye yeni bir saldr dzenlerler. Onbirinci Kolordu Komutan Weber Paa, kr Paa kumandasndaki Onbeinci ve Celal Bey kumandasndaki Drdnc tmenleri ileri sryor ve gnler sren ok kanl atmalardan sonucunda Mttefikler geri ekilirken; Trk taraf da ok ar kayplar vermi, kr Beyin kumandasndaki Yirmidrdnc Alayn hemen hemen tamam ehit olmutu.

Yukarda da grld gibi tarih hite skc, hite tekdze, monoton deil. Tarih iinde binlerce ac, binlerce zlem, binlerce hsran barndryor. Ayn zamanda bir o kadar da sevgi, nee, mutluluk barndryor. Buradaki temel sorun skc, tekdze olan, insan iinde barndrmayan tarih ders kitaplar ve bu kitaplar dorultusunda ilenen dersler olmaktadr. Ders kitaplar, renciye mazide yaanan olaylarda yer alan insann hissini verememektedirler. nsani hissi yakalayamayan renci iin bu durumda tarih dersi yaplmas gereken bir i olarak grlmektedir.

Daha ncede belirttiimiz gibi, gemite yaanan olaylarda yer alm insanlarn hissini vermek, duygusunu yaatmak edebi eserle mmkn olabilmektedir. Dolaysyla tarihi olayn, yaand haliyle duygusunu yakalayan renci iin o tarihi olay artk yaamnn bir paras olma durumunu arz etmektedir. Bu nedenle tarih retiminde edebi eserlere, zelliklede tarihsel yk ve romana yer vermek tarih retimine byk katklar salayaca gibi, tarihi de okullarda okutulan skc bir ders olmaktan karr. Ancak bu durumda tarihsel bilin oluabilir ve tarihin en nemli ilevlerinden biri olarak grlen milli uurun oluumuna zemin hazrlanm olunacaktr. Bizde anakkale Maherini okurken, anakkale Savann sadece olmu-bitmi bir olay olmad duygusunu eserde bulduk. Kendimizi o dnemde, yani Birinci dnya Sava yllarnda ve Anadolu topraklarnda kendimizi savan iinde bulduk. Yaralandk, len arkadalarmz grdk, susuz kaldk, a kaldk, bazen bir tahin kurtard bizi, bazen bir tmsek, bazen kanmz donduran arkadamzn cesedi siperimiz oldu. Ve bu memlekette yaamann bedellerinin ne kadar ar bir ekilde dendiine ahit olduk.

233

Arburnu ve Seddlbahirde sava devam ederken Trk birlikleri artc bir durumla karlarlar. Trk birliklerine aman vermeyen, yaptklar top atlaryla ok sayda askerimizin ehit olmasna sebep olan zrhllar tek tek batar. nce Trumpf Zrhls ardndan Majeste Zrhls sulara gmlyor ve buna bir anlam verilemiyordu. Bu iin denizalt ii olduu dillendiriliyor ama nasl. yleki Majeste ve Trumpfu batran Alman Binba Otto Hersingin kumandasndaki U21 denizalts Boazdan girip, anakkaleye karak halkn byk cokusuyla karlamaktayd.

Seddlbahirde kanl atmalar srerken, Arburnunda tam bir bar havas esiyordu. Askerler arasnda diyaloglar ve birbirlerine hediyeler vermeye balanmt. Savan iinde, savaanlarn insan olduu ve insann olduu her yerde savan ve kavgann dnda daha insani birtakm olaylarn olabileceinin en gzel rneidir, anakkalede Anzaklar ve Trkler arasndaki bu olay. Mehmed Niyazi (2006, 411 412), yle devam etmektedir.

lk zamanlar uzaktan birbirlerini grnce bir tfek patlard; bazen bu tfei bir baka tfein patlay takip eder, bazen etmezdi. Gittike birbirine alr oldular; gnler getikten sonra, birbirlerini grnce, ounlukla tfek patlamaz; hatta karlkl el sallarlard. Birbirlerini birka defa grenlerin arasnda sanki dostluk da peydahlard. Anzaklar Coni Trk diye barrlar, Trkler de Hey Msterle karlk verirlerdi. Bazlarn arasnda haberleme bile balamt. efik, Recai ve dier tbbiyeli renciler, ele geirdikleri katlara, stanbul dnyann en gzel ehri; savatan sonra misafirimiz olun gibi cmleler yazarlar, bir taa sarp, frlatrlard. Charles ve arkadalar da cevap verirlerdi. stanbulun gzelliini duyduk, fakat Sidneyde gzel; siz buyurun. efik, Recai kesekadna koyduklar lokumu, kuru zm karlarndaki siperlere atarlard. Yanlarna da kada sarl konserve kutular, ikolata paketleri derdi. Kada da Coni Trk lokumun gzeldi; mid ederim ki sen de konservemizi beenirsin yazarlard. efik ve Recai, Anzaklarn konservelerini sevmezlerdi; her ne kadar dlarn da sr resmi varsa da, domuzla ayn kapta pimi olabilirlerdi. efik bir kada, Et deil, st attn cmlesini yazp, frlattktan ksa bir sre sonra, sipere art arda ilerinde st bulunan teneke kutular dt.

234

Burada karmza kan nemli bir husus, ou zaman soyutlanan, grmezden gelinen u ki: O da savan iki tarafl olduudur. Savan iki taraf arasnda olduu, iki farkl insan grubu arasnda olduu gereinin tarih kitaplarnda yeteri kadar yer almadn grmekteyiz. Genellikle, ilenen tarih kitab hangi milletle ilgiliyse, anlatlanlarda daha ok o milletle ilgili oluyor. Zaferler bazen abartlp renklendirilir, bazen tarihte olduu biiminden ok farkl bir yere oturtulur. Kar taraf yenilsin ya da kazansn, bunun nemli olup olmad pek dnlmeden, tarih kitaplarnda zellikle tarih ders kitaplarnda ele alnp, ilenmemitir. Bu anlamda da yazarn yukarda aktarm olduu Anzaklar ile Trkler arasndaki diyalog son derece nem tamaktadr. Ders kitabnda bunu gremeyen renci, edebi eser araclyla byle bir gereinde olduunu grmesi, rencinin dnce ufuklarn amada nemli katk salayacan dnmekteyiz. Ki savalar milletler arasndaki iletiimi engellemeye, milletlerin geleceini zerinde ipotek kurmaya dayal olmamaldr.

ok uzun sreden beri devam eden sava ve bu savata Mttefiklerin pek ilerleyememesi, Londra ve Pariste hayal krkl yaratyor; Hamiltonu da derin dncelere daldryordu. ngiltere ve Fransada olduu gibi anakkalede de Hamilton baarsz olmann hesaplarn yapmaktaydlar. Baarszlk durumunda ngiliz ve Fransz smrgelerinde isyanlar kabilir ve bu smrgelerde bulunan milyonlarca Mslman kontrol etmeyebilirlerdi. Ayrca arlk Rusya can ekiiyor ve Komnistlerin baa gemesi halinde Rusya savatan ekilecek ve Almanlar ile Osmanl doudaki kuvvetlerini batya kaydracaklard. Bu dncelerle Mttefik Bakomutan Hamilton ve Birdwood yeni planlar ve hazrlklar yaparlar. Birdwood cepheye yeni intikal eden Dokuzuncu Kolordu ile ilgili yeni plan yle (Mehmed Niyazi, 2006, 422) anlatmaktadr:

Bu kolorduyu mutlaka yarma ve kska hareketinde kullanmalyz. Seddlbahir Cephesinde byle bir ansmz yok. Arburnu Cephesinde Trklerle burun buruna savayoruz. Trklerin imkanlarnn ok darald zaten her hallerinden anlalyor. Suvladan karma yaparken, Sedlbahir ve Arburnundan da taarruza geeceimiz iin buralardan kuvvet kaydrmazlar. Bir tek kuzeyden kaydrma imkanlar kalyor. Sarozda gsteri karmas yaparak, orada bulunan kuvvetlerini de oyalayacaz. Suvladan kan Dokuzuncu Kolordu, ciddi bir kuvvetle karlamadan, imek

235

hzyla Teketepe, Kocaimen, Conkbayrn ele geirir, dier cepheler arkadan evirecei iin de nmz alr.

Arburnunda sknet bozulmu ve bu cephede sava tekrar tm acmaszlyla balamt. yi hazrlk yapan Anzak askerleri Albay Rtnn kumandasndaki Onaltnc Tmenin savunduu Kanlsrt, kara ordusu ve donanmann ateiyle saldran Anzaklarn eline gemi, ok sayda medrese rencisiyle savaa katlan ve gnll medrese rencilerinin her kaybnda derin zntler yaayan Molla Kazmda yaralanmt. elik (2003, 72), Molla Kazmla ilgili u bilgileri aktarmaktadr.

Vanl olan Molla Kazm, Balkan Savandan sonra tahsilini ilerletmek iin Akyaznn Dokurcun Kyndeki Abdullah Efendi Medresesine gider. Sava balaynca Harbiye Nezaretine gnll olarak bavurur. Molla Kazmn anakkale Savanda gsterdii kahramanlklar, evresini ona hayran brakr. Askerleri hazrlayan ve en zorlu anlarda onlar kurtaran Molla Kazmn davudi sesi ile okuduu Kuran- Kerim herkesi coturur. Medreselilerle birlikte stlendii grevleri hakkyla tamamlayan derin bir ahsiyettir. Yarbay Hasan Basri kumandasndaki Beinci Tmen, Esat Paann emriyle Kanlsrt ele geirmek amacyla harekete geerken; kinci Anzak Tmeni Kumandan General Godleyde, Arburnu Cephesinden saldrya geerek

Kocaimen ve Conkbayrn ele geirmeyi planlamaktayd.

anakkale Savann dnm noktalarndan birinin plan yaplyordu. Bakomutan Hamiltonun karargahnda planlama en ince detaylaryla u ekilde hazrlanyordu: Alt Austos gecesi Suvla karmas gerekleecekti. General Godley, takviye kuvvetleriyle yirmi bin kiiyi bulan tmenini iki kola ayracakt; bir kola General Johston, dier kola General Cox komutanlk edecekti. General Johston, nce irintepeyi, ardndan Conkbayrn; General Cox, Sazldere ve aylakdereden Yaylatepeye kacak, ilerleyen birlik Alderede iki kola ayrlacak ve ikinci kola Tugeneral Russel komuta edecekti. Suvladan karma yapacak olan elli bin kiilik Dokuzuncu Kolordunun komutan General Stopforddu.

236

Trk birliklerinde ise, Suvla savunmasnda Yarbay Wilmer bulunuyordu. Sarozdaki Trk Ordu Kararghnda ise Liman Von Sanders hazr bulunuyordu. Arburnu ve Seddlbahirde iddetli atmalar olurken, Esat Paa ile Limann Von Sanders irtibat halinde hareket ediyor ve hangi karmann ana harekat noktas olduunu zmeye alyorlard.

Yine ders kitaplarnda deinilmeyen bir husus, yazar tarafndan dile getirilmitir. Tarihin belli dnemlerinde milletler arasnda eitli antlamalar yaplarak, anlaan devletlerin birlikte hareket ettiini grmekteyiz. Bu birlikteliin salanmas bazen ekonomik ortak karlara, bazen siyasi karlarn kesimesinden, bazen sosyal ve dini sebeplerden, bazen de bu saydmz nedenlerden birkandan birlikte

kaynaklanmaktadr. anakkale sava ile ilgili kaynaklar Mttefik grubun birlikteliine, zellikle ngiliz-Fransz ibirliinden oka sz etmekle birlikte; Osmanl-Alman ibirlii bizim kaynaklarda daha geri planda kalmakta ve tm boyutlaryla ortaya konulmamaktadr. Oysa Mehmed Niyazi, eserinde bu hususa yer vermi, Alman subaylarnn stlendikleri grevleri baaryla yerine getirdiklerini belirtmitir. rencinin ya da tarih okuyucusunun bunu grmesi gerekmektedir. Aksi takdirde, baz bilgilerin havada kalmas ve inandrc olmamasna sebep olabilir. Ki bu durum gnmz uluslar aras ilikiler asndan da ok byk bir nem arz etmektedir. Gnmzde uluslar aras ibirliinin, birlikte hareket etmenin dayanak noktas olduu siyasi, sosyal ve zelliklede ekonomik temelde bu durumun nemini artrdn rahatlkla syleyebiliriz. Bu nedenle yeni nesillerin, uluslarn ibirlii yapabilme durumunun tarihsel bir olgu olduunu kefetmeleri ve gelecekte de uluslar aras alandaki gelimelerin daha da nem kazanacan bilmeleri ve

anlamlandrmalar gerekmektedir.

Tarihsel olaylara baktmzda zellikle sz konusu olan sava ise, emir komuta zinciri ok nemli olmakta, verilen emirlerin zamannda ve disiplin iinde yerine getirilmesi, hedeflenen sonucun elde edilmesinde nemli bir paya sahiptir.

Mttefikler Bakomutan Hamilton, Suvla karmasnda General Stopforda ani basknlarla Teketepe ve Anafartalar ele geirme emri vermesine ramen, General

237

Stopford emrin gereini yerine getirmemi, hcumu geciktirmiti. Teketepe ve Anafartalara hcumun geciktirilmesi, Trk birliklerinin nlem alarak savunmay glendirmeye olanak verirken; Mttefiklerin bakomutan Hamilton, tarihi bir frsat kardnn farkndayd. Bu frsatn kamasna ramen Hamilton taarruz emrini verdi. Trk savunmasnn Suvladaki bel kemiini Yarbay Wilmer oluturuyor ve Wilmer Mttefikleri oyalayarak, Anafartalara ulamalarn geciktirmeye alyordu. Bu arada Bolayrdan yola kan Onikinci, Geliboludan gelen Yirminci Tmenlerin kolbalar Byk Anafartalar Kyne ulat haberleri Yarbay Wilmere iletiliyordu. Onikinci Tmenin Kumandan Kurmay Yarbay Selahaddin Adil, Yirminci Tmenin banda da Kurmay Albay Halil bulunuyordu. Koordineyi salayan ise Grup Komutan Albay Ahmet Feyzi Beydi. Ordu Komutan Mareal Liman Von Sanders, Albay Wilmerden bilgi alarak kurmay Bakan Albay Kazm Bey araclyla hcumun balatlmas emrini veriyordu. Grup Komutan Albay Ahmet Feyzi, gelen askerlerin yorgun olduu ve gerekli hazrlklarn tam yaplmadan yaplacak hcumun bir felakete sebep olacan savunur. Bu arada telefonla Yarbay Wilmere u ifre (Mehmed Niyazi, 2006, 466) aktarlyordu:

Grup Kumandanlna tayin edilen Albay Mustafa Kemal Beyin vasl olmasyla emir ve kumanday ona tevdi ile stanbula hareketiniz rica olunur. 5. Ordu Kumandan Mareal Liman Von Sanders

Bylece Albay Mustafa Kemal Bey Grup Komutanlna tayin ediliyor ve Trk tarihinin yce ahsiyeti, bir lider olarak ortaya kaca, anakkaledeki grevine balar.

Suvla Cephesi Mareal Liman Von Sandersi endielendirdiinden, Kurmay Bakan Albay Kasmla birlikte Suvlaya hareket eden Liman Von Sandersi Grup Kumandan Mustafa Kemal karlar. Mehmed Niyazi buradaki sava plann u ekilde (2006, 469470), aktarmaktadr:

Tan yeri aarrken Suvla blgesinde gerek Mttefikler ve gerekse Trkler youn bir hcuma hazrlanyorlard. Kolordu Komutan

238

General Stopford, iki gn nce alnmas gereken Teketepe, Anafartalarn yksek kesimleri ve smailolu Tepe iin birliklerini dzenlemiti. Onbirinci Tmen General Hammersleyin kumandasnda Kk Anafartalar Kyne, sekiz taburlu ngiliz Tugay da smailolu Tepeye hcum edecekti. Trkler de Yarbay Selahaddin Adilin kumandasndaki Onikinci Tmenle kuzey, Albay Halilin kumandasndaki Yirminci Tmenle gney kesiminden taarruz etmeye hazrlanyorlard. Bu birlikteki askerler heyecanlydlar; epeyce bir sreden beri uzaktan top, tfek sesleri duyduklar savan tamamen iine giriyorlard. Birliklerin banda bulunan subaylar, heyecan zerlerinden atmann ne kadar nemli olduunu bildiklerinden rahat hareket etmeye dikkat ediyorlard. Yarbay Wilmer de, iki taburdan arta kalan kuvvetleriyle smailolu Tepeyi tutuyordu.

Suvla Cephesindeki Trk birliklerinin baarl savunmasna ahit olan Liman Von Sanders, endielendii Kocaimen ve Conkbayrna hareket eder.

anakkale

Sava

olmu-bitmi,

mazide

kalm

bir

tarihi

olay

olarak

deerlendirilmemelidir. anakkale Sava, kendisinden sonra vukuu bulan olaylar ve gelimeler zerinde byk tesir brakmtr. arlk Rusyann tarihe karmasndan, smrge devletlerdeki milletlerin bamszlk mcadelelerine ve en nemlisi Kurtulu Sava ruhunun oluumundaki etkisi byktr. Bunun iindir ki, anakkalede kuru dereler kanla akyordu ve yz binlerce ehide mezar oluyordu.

Suvla karmasyla Anafartalardaki kanl atmalarn daha beteri Conkbayrnda yaanr. Anzaklarn ele geirdii Conkbayr ve Besimtepeyi Mttefiklerden geri alma mcadelesi, Anzaklarn geri ekilmelerine sebep olurken, binlerce askerin ehit olmasna da mal oluyordu. Mehmed Niyazinin u cmleleri (2006, 498), savan ne olduu gereini anlatmaktadr.

Dikkatli olun, dmanla burun burunayz! Vadileri, tepeleri smsk sarm karanlk, iniltiler ve Su! Su! feryatlaryla her an pek ok kere deliniyordu; fakat kimse yerinden kmldamyordu. Bir yer bulan girmi, ardndan karanlk kmt. Dman neredeydi, kendileri neredeydi? Bilmiyorlard. Molla Kazmn gzlerinin nnde ve aklnda Ptrgeli Bilal vard. Duyduu her iniltide, Su! Su! feryatlarnda Bilaln sesini aryor;

239

bazen buluyor, bazen pheye dyordu. Zaman zamanda kirpiklerinde yalar tomurcuklanyordu. Ne talihsiz nesildiler; ykmlar, savaalar iinde domular, gzel bir gn grmemilerdi. Hangi ideallerle yurdun eitli blgelerinden gelmiler, medreseleri doldurmulard. O idealist, o levent delikanllardan bir tek Bilal kalmt! imdi nerede idi? ...

Mttefik Bakomutan Hamilton, bavurabilecek her yolu deniyordu. Conkbayr ve Besimtepedeki General Birdwood, anzak Kolordusuyla zerlerine den grevi yerine getirirken; Anafartalar blgesine asker ylyordu. Seddlbahirdeki Yirmisekizinci ngiliz Tmenini Suvlaya karan Hamilton, Msrdan gelen tmeni de Suvlaya sevk eder. Bylece Anafartalar blgesindeki Dokuzuncu Kolordunun emrinde alt tmen toplanyordu. hmalinden dolay grevinden alnan General Stopfordun yerine ise, General Lisle tayin edilmiti. Mttefiklerin ilk hedefi smailolu Tepeydi. Esat Paa ve Kurmay Heyeti de Sarostan gelen alay bu ynde yerletirmilerdi. Buradaki kanl atmalar en gzel ekilde Hamiltonun gnlne dt u notlar (Mehmed Niyazi, 2006, 508) aklamaktadr:

Evet, insan ruhunu gerekten yenmek mmkn olmuyor. Dnyada hibir ordu bu kadar srekli ayakta kalamaz. Sadece bugn binsekizyz arapnel attk; onbinlerce piyade mermisi yaktk. Aylardan beri gece gndz sava gemilerimiz mevzilerini bombalyorlar. Son derece hrpalanm Trkleri, koruyan Cenab- Allahlarndan ayrmak iin baka ne yaplabilir!

anakkalede bir mevsim daha geiyordu. Yazn kavurucu gnei, sinek srleri, susuzluk, insan cesetlerinden ykselen kokular baka bir lmd. Bu lm bitmi yeni bir lm balamt anakkalede. Yamurun, dolunun, karn getirdii yeni lm. nsann kann donduruyordu mevsim anakkalede. Mehmed Niyazi (2006, 520531), mevsimin getirdii olumsuzluu yle aktarmaktadr:

nsanda kyamete kadar srecekmi hissi uyandran yamur gnlerce devam etti. Bilhassa geceleri ldran rzgar, denizi kudurtuyor, dallar kryor, da ta sarsyordu. Yazlk elbiselerin iindeki askerler titriyorlard. Cepheye yeni intikal edenlerin durumu daha da vahimdi; bunlara asker elbisesi verilememiti; bilhassa scak blgelerden gelenler memleket kyafetleriyle kendilerini nasl koruyacaklarn armlard. Baz siperleri tamamen boaltmlard;

240

bazlarnn iinde yar bele kadar su vard. Darda rzgar lk la blnyordu. Bir kan sel alp, gtrmt. Tepelerdeki askerler ok sk deitirilmelerine ramen, her gece bir-ikisi nbette donuyordu. Gn getike souk biraz daha keskinleiyor, askerlerin pek ou cierleri sklrcesine ksryordu. Hasta, yaral, yiyecek, askeri malzeme sevkiyat neredeyse durmutu. iddetli lodostan sonra gnlerce sren yamur her eyi altst etti. Siperleri, irtibat hendeklerini sularla doldurdu. Baz snaklar ykld. Yazn kuruyan derelerden lgn seller akyordu. Askerler ne yapacaklarn armlard. ki taraf arasnda sanki gizli bir atekes antlamas imzalanmt; siperleri boaltp, ykseklere kmlard. Ferman tabiatnd; ancak onun hm bittikten sonra, insanlarn hesab balayabilirdi. Birbirlerine ate etmiyorlard; nk iki taraf da kurbanlk koyun gibi aktayd. Birbirlerine baklar sadece ortak felaketlerini yanstyordu. Hatta birbirlerini hayatta tutmak iin, tek tk de olsa, gene konserve, lokum atmaya balamlard.

Burada yaanlanlar bir ders kitabnda, yllk planla belirlenmi bir ya da iki ders saatinde nasl anlatlr, nasl ilenir? rencinin alglama snrlar ne kadar zorlanabilir? Bu muhakkak ki tartlr bir durumdur. Ancak hite zor olmayan, hatta okta zevkli olan bir aktiviteyle 2007den, 2010dan; belki 3000 ylndan siz zihinleri alp 1915e gnderebilirsiziniz. Yapmanz gerekenlerden sadece bir tanesi ve bizim de nerdiimiz bir edebi eserin kapsndan ieri girip tarihe, maziye yolculua kmaktr.

Yukarda mevsimin savataki etkisini aktrdk. Ve grdk ki bazen bir paragraf, ama edebiyatn sihriyle bezenmi bir metin siz savan ortasna, suyla dolu bir hendekte dilerinizin birbirini krarcasna birbirine arpt, sonra bir kurunla snp sularn iine yldnz ana gtrebiliyor. Dolaysyla anakkaleyle ilgili bu hissi yakalayan, okuyucunun artk ok fazla bir ey bilmesine de gerek kalmam demektir. nk bu duyguya anakkale yeniden yaanm, Birinci Dnya Sava yeniden uzam, Rusya ya yeniden yardm ulatrlamamtr. Yeniden zrhllar sulara gmlrken, yz binlerce gen gzlerini ebediyete yummu, bedenleri topraa karmtr.

Mevsimler anakkalede deiirken, dnyada da yeni gelimeler olmaktadr. Bulgaristan Mttefiklerin Boaz geemeyeceklerini anlam ve Almanya Osmanl

241

Devleti cephesinde savaa katlmt. Berlin-stanbul aras demiryolu gvenlii salanrken, malzeme ak hzlanm ve Osmanl bir nebze rahatlamt.

Bu durum karssnda Mttefiklerin durumunu ise, Mehmed Niyazi (2006, 520521), u ekilde aktarmaktadr,

Avusturyadan 24 cm apnda sevke hazrlandn da haber alan ngiltere Yksek Savunma Konseyi, bu defteri mnasip bir ekilde kapatmak istiyor; fakat sonularndan rkyordu. Sadece arlk Rusyasnn sonu gelmekle kalmayacak, gne batmayan imparatorluun bnyesinde yaayan yz milyonlarca Mslman elde tutmak da gleecekti. mparatorluun dnm noktasyd; ekilmeye karar vermek kolay deildi. Hamilton savaa artlandndan salkl dnebileceine Yksek Savunma Konseyi ihtimal vermiyordu. Onu grevden alp, yerine Fransa Cephesindeki General Chales Monroyu tayin etti ve ondan ayrntl bir rapor istedi. anakkalede yaananlar yaanm ve tarih sayfalarnda yer alacaklard. Mttefiklerin artk bir umudu kalmamt. Yeni bakomutan Monro, anakkaleyi gezdikten sonra raporunu hazrlamt, bu i bitmiti. Canavarn tek dii canmz ok yakmt, ama o da krlmt.

General Chales Monroyu, ngiltere Yksek Savunma Konseyinin, Savunma Bakan Lord Kitcheneri grevlendirerek anakkaleye gndermesi sevindiriyordu. Bylece Bakomutan Monro, sorumluluktan kurtulmu olacakt. Lord Kitchener, yapt grmeler tefti sonucunda karargaha dnyor ve ok gizli kaydn tayan raporunu yazyordu. Yz binlerce can topran altnda kalyordu anakkalede. Vatan sevgisinin ve iman gcnn ne demek olduuna tm dnya ahit oluyordu. Ve tarih yeni dersini veriyordu dnyaya, bir milletin ruhunu yenmek kolay deildi. Ve yenemediler.

242

IV. BLM

SONU VE NERLER

4.1. Sonu

Bu almada, tarih retiminde tarihi romanlardan faydalanma zerinde durulmu ve tarihi romann tarih retiminde kullanlmasnn renciyi etkin, merakl, aratrmaya istekli hale getirecei sonucuna varlmtr. rencinin bahsettiimiz bu zelliklere sahip olmas ilkretim okullarnda uygulanmaya balanan ve orta retimde de uygulanmas planlanan yaplandrmac yaklama uygunluk

gstermektedir.
Tarihi roman, tarih derslerinde farkl bir materyal olarak kullanlabilir. Tarihi romann tarih retiminde kullanlmas, renciyi yeni bir yaratmn iine srklemekte, renci bugnn penceresinden gemie bakabilme olanana kavuabildii gibi gemile yaanlan ann karlatrmasn da yapabilmektedir. Bu nedenlerle tarih retiminde tarihi romandan faydalanlmas, yeni nesillerin tarihsel bilince ve milli uura sahip olmasnda etkili olacaktr.

Tarih retiminde tarihi romandan faydalanlmas ayn zamanda disiplinler aras bir etkinliktir. renci tarihi romanla hem tarihi renmekte ya da dnmekte, hem de edebiyat renmektedir. Bylelikle disiplinler arasnda balantlar kurularak, btnsel bir bak as da kazanlm olunacaktr.

Todorow (1995), bir sanat yaptnn, br sanat yaptlaryla kuraca bantlar ve dier alanlarla gerekleecek btnlemeler yardmyla alglanabileceini belirtir. Bizde almamzda disiplinler aras balantlar zerinde durduk ve zelde sosyal bilimlerin bir btn olarak alglanmas mant zerine almalarmz yrttk. Bu durumda tarih ve edebiyattn ibirliinden doan tarihi romann tarih retiminde kullanlmas, Todorowun da belirttii bilimsel tespit dorultusunda yerinde bir yntem olarak karmza kmaktadr.

243

Asl olan tarih, olaylarn tarihi deil, insanlarn tarihidir. Tarihi yapan insanlardr. Burada vurgulanmas gereken, tarihilerin olaylar belgelere dayandrmalar ya da dier tarihsel kaynaklarla kantlama kaygs tamalar; buna karlk edebiyatlarn tarihi olay kantlama gibi bir sorumluluklarnn olmamas ve tarihsel olaylar eserlerinde kullanrken, kendilerinin snrlarn belirleyecekleri bir zgrle sahip olmalardr. Ancak tarih retiminde kullanlmasn uygun bulduumuz tarihi romanlar bu zgrln sonuna kadar kullanld tarihi romanlar deil, daha bir sorumlulukla hareket edilerek, belli bir aratrma zerine kurulu olarak oluturulan tarihi romanlar uygun bulmaktayz.

Detayl aratrmalar sonucunda, tarihi olaylara sadk kalnarak mekan ve zaman da olaylarla bir btn halinde yanstmak tarihi romanda bulunmas gereken zelliklerdir. Bylelikle tarihi roman, tarihi olaylarn en ince ayrntlarn ortaya kararak, onlarn duygusu ve ruhu haline gelmekte; tarihi olaylara byle bir canlln gelmesi de okuyucuyu olayn iine ekmekte ve hem rencilerde, hem de genel okuyucuda tarihsel bir bilincin olumasna nemli bir katk salayabilmektedir.

Tural (1993, 70) da, tarihi romann u yararlarn dile getirmektedir: Milli benlik, milli kimlik ve milli kiilik konusunda model deer, model norm ve model denetim mekanizmalar arayan her ya grubu iin konusunu tarihten alan roman, hikaye ve piyeslerin ilgi ekici geldii grlmektedir. Mehmed Niyazide tarihi yeni nesillere sevdirme amacn gtmektedir. Yazar, bu ama dorultusunda da ok nemli ilevler yerine getirmitir. Bunun en gzel rneini aratrmaclar tarafndan ok aratrlmayan konu ve kiilerin seilmi olmasdr. Bat Trakya Trk Cumhuriyeti, Yemen; Eref Bey, Mihrali Bey ve nice rneklerle bu liste uzatlabilir. Bylelikle tarihte devlete hizmet etmi baarl ahsiyetler milli tarihi sevdirmekte, tarihe merakn artmasna sebep olmakta, ayn zamanda renciye zgven salamaktadr.

Mehmed Niyazi, eserlerindeki karakterleri ele alrken, karakterler psikolojik tutumlar, aile evreleri ve i evreleriyle gereki bir tarzda sunulmutur. Yine Mehmed Niyazinin kiilerinde u ortak zellikler n plana kmaktadr: Kiilerin

244

ortak zellii genellikle idealist olmalardr, kiiler genel olarak iinde bulunduklar durumdan etkilenmi ve olumsuzluklar ortadan kaldrmak iin mcadele etmeyi semilerdir. Milliyeti ve hmanist kiilie sahip olan karakterler, mrlerini savala geirmilerdir.

Mehmed Niyazi, Osmanl toplumunun en nemli birletirici unsurlarnn banda gelen din olgusuna eserlerinin genelinde deinmitir. Dini kimlikleriyle n plana kan kiilerin drst, devlete bal ve bulunduklar ortamlarda ynlendirici rol oynadklarna ahit olmaktayz. Yazlamam Destanlarda Said Nursi, eserin temel karakterlerinden birini olutururken, Zenci Musay Balkanlara oradan Yemen llerine srkleyen kukusuz din olgusudur. Yine anakkale Maherinde Molla Kazm, mer Hoca dorudan dini kimlikleriyle olaylarn iinde yer almaktadrlar. Bu kiilikler genellikle moral kayna, cesaretin ve merhametin kayna durumundadrlar. Buradan hareketle renciler Mehmed Niyazinin eserlerini okurken, ayn zamanda toplumun birletirici unsularnn da farkna varacaklardr. anakkalede meydana gelen olaylar olaan bir durumu deil olaanst bir mahiyet tamaktadr. Savata verilen yz binlerce can kayb bu durumu ifade etmek iin yeterlidir. Mehmed Niyazi bu olaanst olay ilerken, savata meydana gelen gelimeleri, tarihsel gerekliinden kopmadan, anlatmn detayl bir aratrma zerine ve bilimsel bir temel zerine kurmutur. Dolaysyla anakkale Maherinde, akl ve bilimle aklanamayan abartlara yer verilmemi, gereki bir yaklamla olay kurgulanmtr. Bu eserde olduu gibi dier eserlerinde de Mehmed Niyazi, tarihsel olaylarn gerekliinden hareket etmitir. Bu gereklikten hareket ederken, ele ald olaylar detayl bir ekilde aratrdn daha ncede belirtmitik. Yazarn ele aldmz eserlerinin tarih retiminde kullanlabilir olularnn koullarndan birini de bu husus oluturmaktadr.

Tarih tanmlanrken yer (corafi mekan), zellikle vurgulanan bir husustur. Mehmed Niyazi eserlerini kaleme alrken bu hususta da gerekli hassasiyeti gstermekten kanmamtr. nk yazar, tarihi olaylarn geliiminde, corafi faktrlerin ne kadar nemli olduunun farkndadr. Bu farkndalkla almalarn yrtrken, almalarna konu olan olaylarn gerekletii mekanlar bizzat gidip grm ve bu

245

gzlemleri dorultusunda da eserlerini ekillendirmitir. Dolaysyla renciler bu eserleri okuduklarnda Yemenin lleri, vadileri, dalar; anakkalenin engebeli yaps koy ve krfezleri, allklar, yazn kuruyan kn suyla birlikte savata kan akan vadileri; Trakyada tek tek dmann elinden alnan yerleim yerlerini de grm olacaklardr.

En nihayetinde tarih ve edebiyatn ortak rn olan tarihi romanlarn, tarih retiminde kullanlmasyla, tarih dersine bir renk gelmi olacak, rencilerin derse kar olan ilgisi artm olacaktr. Edebiyatn verdii hazla tarih rencisi romandan rendiini mr boyunca unutmayacak ve kendiside tarihin bir paras olduunu idrak edecek; olaylara ve olgulara tarihsel bir bilinle, milli uur dorultusunda bakmay becerebilecektir.

4.2. neriler

1. Tarih retiminde, orta retim tarih dersleri, T.C. nklap Tarihi ve Atatrklk ve ilkretim Sosyal Bilgiler Dersi tarih konularnda tarihi romanlardan yararlanlmaldr.

2. lkretim ve orta retimdeki tarih konularna paralel bir ekilde rencilerin ya ve alglama dzeylerine gre tarihi romanlar tespit edilerek, bir snflandrmaya gidilmelidir.

3. Eitim fakltelerinde, tarih retiminde tarihi romanlarn kullanlas amacyla Tarih retmenlii blmlerinde uygulamal almalar

yrtlmelidir.

4. Tarihi romanlardan salkl bir ekilde yararlanmak amacyla, Milli Eitim Bakanlnn yrtecei bir program dorultusunda okul ve ktphaneler

246

arasnda ibirlii salanmaldr. Ayn amala okul ktphaneleri ve snf kitaplklar gelitirilmelidir.

5. retmenlerin tarihi roman tarih derslerinde kullanabilmeri amacyla, hizmetii eitim almalar balatlmal, ayn zamanda Sosyal Bilgiler retmenleri ve Tarih retmenleri ile Trke ve Trk Dili ve Edebiyat retmenlerinin ibirlii yapmalar salanmaldr.

6. Mehmed Niyazinin Yazlamam Destanlar adl eserinden Balkan Savalar ile ilgili konularn ilenmesi srasnda faydalanlmaldr.

7. Mehmed Niyazinin anakkale Maheri adl eserinden Birinci Dnya Sava ilenirken ve zellikle anakkale Sava ilenirken faydalanlmaldr.

8. Mehmed Niyazinin Yemen! Ah Yemen! adl eserinden Birinci Dnya Sava ncesi Osmanl Devletinin genel durumu ve Birinci Dnya Savanda Osmanl Devletinin savat cepheler ilenirken

faydalanlmaldr.

247

KAYNAKA:
Aksoy M., Kcr K. (2003) Kltrel Kimliin Oluumunda Tarih Bilinci ve Tarih retimi. XII. Eitim Bilimleri Kongresi (15-18 Ekim 2003). Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits. Akyz, Y. ( 2006). Trk Eitim Tarihi. M. . 1000- M.S. 2006. (10. bask). Ankara: Pegem A Yaynclk. Akyz, Y., Kocatrk, U., Bozkurt, G., Gne, ., Aybars, E., aan, N., ve dierleri. (1997). Atatrk lkeleri Ve nklp Tarihi 1: Trk nklabnn Hazrlk Dnemi Ve Trk stiklal Sava. Ankara: YK Yaynlar. Akyz, Y., Kocatrk, U., Bozkurt, G., Gne, ., Aybars, E., aan, N., ve dierleri. (1997). Atatrk lkeleri Ve nklp Tarihi II: Atatrklk (Atatrk Dnce Sisteminin Temelleri. Ankara: YK Yaynlar. Argunah, H. (1990). Trk Edebiyatnda Tarih Roman (Trk Tarihiyle lgili). Baslmam Doktora Tezi. stanbul: Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Argunah, H. (2002): Tarihi Romann Ykselii. Hece [Roman zel says]. (65/66/67) 440-449. Ata, B. (2002). Tarih retiminde Bir Ara Olarak Tarihi Romanlar. Trk Yurdu, 20 (153-154) 158-165. Ayta, K. (1998). Avrupa Eitim Tarihi: Antik adan 19. Yzyln Sonlarna Kadar (3. bask). stanbul: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf. Aysevener, K. (2001). Collingwoodun tarih Felsefesi. Ankara: mge Kitapevi. Baymur, F. (1964). Tarih retimi. stanbul: nklap Kitapevi. Binbaolu, C. (1994). Genel retim Bilgisi. lk ve Orta Dereceli Okul retmenleri in retimde lke, Yntem ve Teknikler. Ankara: Binbaolu Yaynlar. Bykarman, D. (2000). Unutulmu Bir Yazarn Unutulmaz Kahraman: Kolsuz Kahraman. Tarih ve Toplum, 33(198), 71-72. Boynukara, H. (1997). Modern Eletiri Terimleri. stanbul: Boazii Yaynlar. Carr. E.H. (1996). Tarih Nedir? (ev. G. Grtrk). stanbul: letiim Yaynlar.

248

Ceylan, N. (2007) ve anakkalenin Yorgun ve Uykusuz Kahramanlar. H. Argunah (Der.) Mustafa Necati Sepetiolu.(s.146-151). Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Cokun, S. (2007). Tarih-Roman likisi Ve anakkale Harbi rnei. Yamur Dergisi. Say: 3, Ocak-ubat-Mart 2007. Cokun, S. (2007). Tarih-Roman likisi Ve anakkale Harbi rnei. Yamur Dergisi. (34) Ocak-ubat-Mart 2007. Collingwood. R. G. (1990) Tarih Tasarm (ev. K. Diner). stanbul: Ara Yaynclk. elik, Y. (2002). Tarih ve Tarih Roman Arasndaki liki Tarih Romanda Kiiler. Bilig, (22) 49. elik, A. (2003). Mehmed Niyazi zdemirin Hayat ve Eserleri. Yaynlanmam yksek lisans tezi, Nide niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. eri, B. (2000). Cumhuriyet Romannda Osmanl Tarihinin Kurgulan. Tarih ve Toplum, 33 (198), 19-26. Deirmenciolu, Cokun. (1997). Eitime Bilimsel Yaklam. (1-17).L, Kkahmet (Der.), Eitim Bilime Giri. Ankara: Gazi Kitabevi. Demirel, . (1999). Kuramdan Uygulamaya Program Gelitirme. Ankara: Pegem A Yaynlar. Dilek, D. (2001). Tarih Derslerinde renme ve Dnce Geliimi. Ankara: Pegem A Yaynlar. Dilek, D. ve G. Yapc (2003). yklerle Tarih retimi Yaklam. I. Sosyal Bilimler Eitimi Kongresi, (15-17 Mays 2003) zmir: Dokuz Eyll niversitesi Buca Eitim Fakltesi. Durant, W. ve Durant, A. (1998). Tarihten Alnacak Dersler (ev. N. Muallimolu). stanbul: Avcol Basm-Yayn.

Doan, M. C., (2000). Tarihi Romann Dinamikleri Ve Son On Be Yln Tarihi Romanlar. Trk Yurdu, 20 (153-154), 140-157. Ertrk, S. (1972). Eitimde Program Gelitirme. Ankara: Yelkentepe Yaynlar. Fedai, . (2000). Mistik, Marksist ve Osmanl: Kemal Tahir Romannda Tarih. Trk Yurdu, 20 (153-154), 179-185.

249

Fedai, . (1998). Kemal Tahirin Romanlarnda Tarih Ve Toplum. Yaynlanmam yksek lisans tezi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Furrer, P. (2000). Mekann Adlandrlmas Ve Tarihsel Romanda Tarih Bilinci (ev. . Tuna). Tarih ve Toplum, 33(198) 27-31. Gleryz, H. (2002). Yaratc ocuk Edebiyat. Ankara: Pegem A Yaynlar. Grsel, N. (2000). Tarihsel Roman zerine. Tarih ve Toplum, 33(198) 16-18. Gm, S. (1999). Tarihsel Roman. E Dergisi, S.3. Gebakan, T. (2004). Tarihsel Roman zerine. Ankara: Aka Yaynlar. Gkberk, M. (1997). Kant ile Herderin Tarih Anlaylar. stanbul: YKY. Goldmann, L. (2005). Roman Sosyolojisi (ev. A. Erkay) Ankara: Birleik Yaynevi. Jenkins, K. (1997). Tarihi Yeniden Dnmek (ev. B. S. ener). Ankara: Dost Kitapevi. Kalayc, . (2000). Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk 8. Ders Kitab. stanbul: Baar Yaynlar. Karakla, Y. S. (2000). Fatih Sultan Mehmedin Toplar ya da Rmeli Hisar Dleri. Tarih ve Toplum, 33(198) 51-57. Kaplan, M. (1978). Edebiyatmzn inden, stanbul: Dergh Yaynlar. Kaplan, M. (1978). Nesillerin Ruhu (4. bask). stanbul: Dergh Yaynlar. Kavcar, C. (1994). Edebiyat ve Eitim (Geniletilmi 2. bask). Ankara: Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi. Kele, O. (1990). Romanc Mehmed Niyazi le Sohbet 2. Trkiye Gazetesi (SanatKltr). 23 Ekim 1990. Klbay. M. A. (1988). Edebi Bir Tr Olarak Tarih. Argos. No: 2. Kumrular, . (2000). Pikaresk Roman ve Sosyal Tarih. Tarih ve Toplum, 33(198) 33-38. Kololu, O. (2000). Tarih Ve Sanatn Birliktelii. Tarih ve Toplum, 33(198) 39-41. Tekeli, . (1998). Tarih Bilinci ve Genlik, Karlatrmal Avrupa ve Trkiye Aratrmas. stanbu: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Todorow, T. (1995). Yazn Kuram (Rus Biimcilerin Metinleri), (ev. M. Rifat- S. Rifat), stanbul: YKY.

250

Lukacs, G (2003). Roman Kuram. stanbul: Metis Yaynlar. Mehmed Niyazi. (2006). anakkale Maheri (39.basm). stanbul: tken Neriyat A. . Mehmed Niyazi. (2005a). Yazlamam Destanlar (5.basm). stanbul: tken Neriyat A. . Mehmed Niyazi. (2005b). Yemen! Ah Yemen! (4.basm). stanbul: tken Neriyat A. . Mills, C. W. (2000). Toplumbilimsel Dn (ev. . Oskay). stanbul: Der Yaynlar. Moffatt, M.P. (1957). Sosyal Bilgiler retimi (ev. N. Oran). stanbul: Maarif Vekleti Yaynlar. Moran, B. (2006). Edebiyat Kuramlar ve Eletiri. (15. bask). stanbul: letiim Yaynlar. Nichol, J. (1991). Tarih retimi. (Yay. Haz. M. Safran). Ankara: ar Matbaaclk. OPPERMAN, S. (1999). Postmodern Tarih Kuram: Tarih Yazm, Yeni Tarihselcilik ve Roman, Ankara: Evin Yaynlar. zdemir, C. (2000). Roman Nedir?. Trk Yurdu, 20 (153-154) 6-10. zden, Y.(2005). renme ve retme. Ankara: Pagem A Yaynlar. ztrk,C., ve Dilek, D. (Der.). (2002). Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler retimi. Ankara: Pegem A Yaynlar. ztrk, C. ve R. Otluolu. (2003) Sosyal Bilgiler retiminde Edebi rnler ve Yazl Materyaller. Ankara: Pegem A Yaynlar. ztrk, A. (2002). Tarih retiminde Tarihi Romanlarn Kullanlmas. Yaynlanmam yksek lisans tezi, Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits. Pakize, B. (2007). Hepsi Alev. K Dergi. (23) 34-35. Salk, . (2000). Romann Popler ve Estetik Boyutlar. Trk Yurdu, 20 (153154) 23-30. Schilling, K. (1971). Toplumsal Dnce Tarihi (ev. N. nal). stanbul: Varlk Yaynlar. Seluk, Z. (1998). Geliim ve renme. Ankara: Nobel Yaynclk.

251

Silier. O. (2000). Avrupada ve Trkiyede Son Onyllarda Tarih Eitimi ve Ders Kitaplarn yiletirilmesi abalar. Tarih retiminin Yeniden Yaplandrlmas. stanbul: Tarih Vakf Yaynlar. Stradling, R. (2003). 20. Yzyl Avrupa Tarihi Nasl retilmeli (ev. A. nal). stanbul: Tarih Vakf Yaynlar. Snmez, V. (2002). Eitim Felsefesi (6. bask). Ankara: An Yaynclk. ahin, . (2000). Trk Romannn Tarihi Geliimi. Trk Yurdu, 20 (153-154), 45-65. irin, . (2000). Kolektif Kimlik na Arac Olarak Tarihi Roman. Trk Yurdu, 20 (153-154), 170-178. imek, A. (2006). Tarihsel Romann Eitimsel levi. Bilig, (37) 65-80. imek, A. (2003). lkretim Sosyal Bilgiler Dersinde Tarihsel Hikyeye Ynelik retmen Grleri. XII. Eitim Bilimleri Kongresi, Ankara: Gazi niversitesi. imek, A. (2004). lkretim Okulu Sosyal Bilgiler Dersi Tarih Konularnn retiminde Hikye Anlatm Ynteminin Etkililii. Trk Eitim Bilimleri Dergisi. 2 (4) : 495509. Tekeli, . (1998), Tarih Bilinci ve Genlik, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar. Tekeli, . (2000). Trkiyede lk Ve Orta retim Dzeyinde Tarih retiminin Yeniden Yaplandrlmas. Atlye 1 (2-3 Aralk 2000). ODT Kongre ve Kltr Merkezi, Ankara). stanbul: Tarih Vakf Yaynlar. Trke, . (2000). Cumhuriyet Romannda Cumhuriyet Tarihi (1920-1970). Tarih ve Toplum, 33(198) 42-50. Trke, . (2002). Romana Yazlan Tarih. Toplum ve Bilim, (91) 166-212. Trke A. mer. (1998). Tarih Roman, Roman Gibi Tarih. Virgl (9). Tunay, M. (2000), Tarih Roman Akoturumu. Tarih ve Toplum, (198) 4-16. Tosh, J. (2005). Tarihin Peinde. (ev. . Arkan). stanbul: Tarih Vakf Yaynlar. Tural, Sadk K. (1993), Tarihi Roman Gelenei Ve Cezmi, Doumunun Yzellinci Ylnda Namk Kemal. Ankara: Atatrk Kltr Dil ve Tarih Kurumu Bakanl Yaynlar. Tural, Sadk K. (1991). Zamann Elinden Tutmak. Ankara: Ecdad Yaynlar.

252

Tural, Sadk K. (2000). Roman Teorisi zerine Dnceler. Trk Yurdu, 20 (153154), 11-22. Tural, Sadk K. (1993). Edebiyat Bilimine Katklar. Ankara: Ecdad Yaynlar. nl, . (1996). Roman Tarihi Belgeler Mi?. Romanlarn Dnyas. stanbul: Dnya Kitaplar. Yaln, A. (2002). Siyasal Ve Sosyal Deimeler Asndan Cumhuriyet Dnemi Trk Roman (1920-1946). Ankara: Aka Yaynlar. Yaln-elik, D. (2005). Yeni tarihselcilik Kuram ve Trk Edebiyatnda Postmodern Tarih Romanlar. Ankara: Aka Yaynlar. Yazc, S. (1999). Felsefeye Giris. stanbul: Alfa Yaynlar. Ylmaz, A. (2000). Tarihi Roman zerine. Bilge, (24) 42-49. Ylmaz, D. (2002). Roman Kavram ve Trk Romannn Douu. stanbul: Ozan Yaynclk. Yldrm A. ve H. imek (1999). Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri. Ankara: Sekin Yaynclk.

nternet Kaynaklar:
Tarihin Unuttuu Sava. (2002). http://www.yenisafak.com.tr/arsiv/2002/NISAN/22/g3.html . Web adresinden 02.05.2008 tarihinde edinilmitir. Hasanolu, F.N. (2004). Mehmed Niyazi ile Tarihi Roman zerine Sylei http://www.yagmurdergisi.com.tr/konu_goster.php?konu_id=674&yagmur=b olum2&kat=16&sid=23. Web adresinden 02.07.08 tarihinde edinilmitir. ztrk, M. (2004).skpl Osman Yemen Dalarnda. http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=16662. Web adresinden 07.06.2008 tarihinde edinilmitir. Nanelidere, F. (2001). Roman Nedir? http://epigraf.fisek.com.tr/index.php?num=861. Web adresinden 07.08.2007 tarihinde edinilmitir. Yazc, O. Mehmed Niyazi ile anakkale Maheri zerine: anakkale, Trkn onur savadr. http://www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=240. Web adresinden 07.08.2007 tarihinde edinilmitir.

253

Sevin, E. (2004). Tarihle Romann Bulumas. http://www.hurriyet.com.tr/agora/article.asp?sid=4&aid=1106. Web adresinden 07.08.2007 tarihinde edinilmitir. Vella, Y. (2001) Yaratc Tarih retimi. (ev. Bahri Ata). http://www.egitim.aku.edu.tr/vella.htm . Web adresinden 05.08.2007 tarihinde edinilmitir. zimen, E. (2005). Ar Kovan, Jakobenler ve Devrim. http://www.ykykultur.com.tr/kitaplik/80/eozcimen.html. Web adresinden 05.08.2007 tarihinde edinilmitir.

imek. A. (2006). Bir retim Materyali Olarak Tarihsel Romana Ynelik renci Ve retmen Grleri. http://www.tojet.net/articles/5410.htm. Web adresinden 22.02.2007 tarihinde edinilmitir.

Kuryel, B. (2006). Bilim Felsefesi Ve Etik. http://sci.ege.edu.tr/~eubio/yaz_okulu/felsefe_etik.htm . Web adresinden 28.06.2006 tarihinde edinilmitir. Ortayl. . (2001). Tarihi Roman Furyas http://www.milliyet.com.tr/pazar/yazortay.html. Web adresinden 22.02.2007 tarihinde edinilmitir. Karol, G. ( 2001). Tarih yazarl m, tarih romancl m? http://www.milliyet.com.tr/ozel/kitap/011010/soylesi.html. Web adresinden 20.03.2007 tarihinde edinilmitir. Ata. B. (1998). John Dewey Ve Trkiye'de lkretimde Tarih retimi (19231930). http://www.acikarsiv.gazi.edu.tr/dosya/1JohnDewey.pdf. Web adresinden 03.08.2007 tarihinde edinilmitir.

Osmanl Devletinin Paralanmasna Yol Aan nemli Siyasi ve Askeri Olaylar (2002). http://farabi.selcuk.edu.tr/suzep/tarih/ders_notlari/guz_yariyili/bolum_6/bolu m06.html#K3. Web adresinden 03.08.2007 tarihinde edinilmitir. Skmen, C. (2007). Mazlum milletlerin vicdan: Zenci Musa http://ailem.zaman.com.tr/?bl=26&hn=5525. Web adresinden 27.07.2007 tarihinde edinilmitir.

254

Tekilt- Mahsusa. http://tr.wikipedia.org/wiki/Te%C5%9Fkil%C3%A2t%C4%B1_Mahsusa Web adresinden 27.07.2007 tarihinde edinilmitir.

Bat Trakya Trk Cumhuriyeti http://www.iskeceliler.com/topic.asp?topc_d=391&forum_d=6&cat_d=1& forum_title=bati+trakya&topic_title=bati+trakya+cin+her+sey&whichpage= 1&tmp=1#pid2153. Web adresinden 01.07.08 tarihinde edinilmitir.

Ylmaz, T. (1998). Tarihi Perspektif inde Bat Trakya Ve Bat Trakya Trk Aznlnn Haklarn Koruyan Antlamalar (1878-1923). http://www.dicle.edu.tr/dictur/suryayin/khuka/turel.htm. Web adresinden 20.07.2007 tarihinde edinilmitir.

zlem, K. Tarihteki lk Trk Cumhuriyeti. http://www.balkanlar.net/index.php?ind=reviews&op=entry_view&iden=33. Web adresinden 03.08.2007 tarihinde edinilmitir.

255