Milliyet İlkler Ansiklopedisi

http://groups.google.
com/group/merakediyorum
http://groups.google.com/group/merakediyorum
merakediyorum@
googlegroups.com yeleri iin hazrlanmtr. Benzer almalardan haberdar olmak, neri, istek ve bu alma ile ilgili karlatnz sorun ve hatalar ltfen bildirin. http://groups.google.com/group/ merakediyorum E-posta : merakediyorum@googlegroups.com
LK REKLAM RKET
Resmi kaytlara gre, bilinen en eski reklam irketi, 1786 ylnda, Londra'da kuruldu. irketin sahibi William Tayler, zellikle yerel basnda saysz ilan yaynlatt. lk ilan metinleri, genellikle "duyuru" biimindeydi. 1809 ylndan itibaren reklam ajanslar, metinlerde vurucu sloganlara yneldiler. Bu akm ilk balatan metin yazar ise James White'n reklam ajansnda alan Charles Lamb oldu. Lamb' in yazd ilk orijinal reklam metninde, bir eya piyangosunun tantm yaplyordu. 1880' lerden itibaren gazete ilanlarnda, biim olarak da yaratc zeknn rnleri sergilenmeye baland. 1889'da ngiltere'de Thomas Smith, kurduu reklam ajansn "yaratc metin ve mizanpaj kuruluu" olarak tanmlyordu. Amerika'da J. Ayer tarafndan kurulan reklam ajans, ilk metin yazarn 1892, ilk grafikeri ise 1898 ylnda kadrosuna ald.
Amiral Thomas Cochrane'den, Fransz halkna seslenen baz bildirilerin datlmasn istediler. Donanma Komutanl, sz konusu bildirilerin ngiliz kylarnda avlanan Fransz balklarna verilmesini ve kendilerinden bu bildirileri yurttalarna datmalarnn istenmesini neriyordu. ngiliz Cochrane ise, Fransz balklarnn, dmanlar tarafndan ellerine zorla tututurulan ktlar, kendi yurttalarna ileteceklerine hi inanmyordu. Bu yzden, teslim edilen emanetleri, Fransa'ya ulatrmak iin baka bir yntem aramaya balad. Daha nceki yllarda, Kraliyet Donanmas'ndan "Pallas" adl geminin gvertesinde uurduu dev uurtmalarla, teknenin hzn artrabilmek iin baz deneyler gerekletirmiti. Bu deneyler ona esin kayna oldu ve kk uurtmalar yaptrtt. Bildiriler, bu uurtmalarn kuyruklarna dmlendi. Gemi, Fransz sahillerinde dolamaya balad. Belirli aralklarla, uurtmalarn ipleri brakld ve bylece ngilizlerin bildirileri, Fransz sahillerine ulam oldu.
LK HAVADAN LALAMA
Tarm rnlerini zararllardan korumak iin ilk havadan ilalamay 3 Austos 1921 gn Temen John B. Macready ABD'de, Ohio'nun Troy yresinde gerekletirdi. Dnya ykseklik rekorunun da sahibi olan Temen Macready, Ohio Tarmsal Deneyler stasyonu adna, Curtiss JN6 tipi uayla 24 dnmlk bir katalpa ormann ilalad. Yerden yaklak 10 metre yseklikte giden uaktan boaltlan 80 kilo toz kurun arsenatla, 4 bin 815 aa ilalanm oldu. Bu ilalama ilemi, bir dakikadan bile daha az srmt. ki gn sonra, bu projenin fikir babas olan Ziraat Mhendisi C.R. Nellie, aalar zerinde bir inceleme yapt ve katalpa aalarna byk lde zarar veren bceklerden yalnzca yzde birinin sa kaldn saptad. Ticari amal ilk tarmsal ilalama irketi ise, ABD'nin Georgia eyaletinde C.E. Woolman tarafndan 1925 ylnda kuruldu. Daland Dustters nc. adl bu irket, Petrel tr tek ua ile boaltt kalsiyum arsenat sayesinde, Georgia'daki pamuk tarlalarn byk lde zararllardan kurtard.
Dnyann ilk resimli ilam, 1887 ylnda ngiltere'nin Manchester kentinde The Parrot adl gazetede yaynland.
LK RESML LAN
HAVADAN LK PROPAGANDA
Havadan yaplan ilk propaganda, 1806 yl Mays aynda gerekletirildi. ngiliz Donanmas'nn komutanlar, 10. Dundonald Dk
Basn tarihinde ilk resimli ilan, 11 Kasm 1887 gn ngiltere'nin Manchester kentinde yaynlanan ngiliz "The Parrot" adl yerel gazetede kt. Bu ilanda "Harrison Patent" diki makinelerinin tantm yaplyordu. Siyahbeyaz yarm ton verilerek baslan fotoraf, Pratt and Co. adl reklam irketi tarafndan ekilmi, ilan da ayn irket tarafndan hazrlanmt.
KRTAJA ZN VEREN LK LKE

Sovyetler Birlii, krtaja izin veren ilk lkedir. Bu lkede, !920 ylnda, ocuk aldrmak yasal olarak serbest brakld. Ancak, tm kadn-doum doktorlarna birer genelge gnderilerek, hastalarn, zellikle ilk hamilelikleriyse, ameliyattan vazgemeye ikna etmeye almalar istendi. Ancak, hamilelik iki buuk ay gememise, doktorun, hastann arzusuna kar kmas olanakszd. Yani, son sz annedeydi. Krtajn serbest braklmas zerine, Sovyetler Birlii'nde ocuk aldran annelerin says hzla artt. 1934 ylnda, yalnzca Rusya Sosyalist Cumhuriyeti'nde 700 bin krtaj olay kaytlara geti. Bu gelimeden endie duyar, yetkililer, 1936 ylnda yasada yaptklar baz deiikliklerle, krtaj iin baz koullar getirdiler. Buna gre, bir annenin ocuunu aldrabilmesi iin, hamilelik nedeniyle yaamnn "ciddi bir tehlike" altnda olmas ya da bebein hastalkl doacana ilikin baz belirtiler bulunmas gerekiyordu. Bu koullar, 1955 ylna kadar geerliliini korudu. O yl, Krtaj Yasas'nda baz deiiklikler yapld. Bugn Sovyetler Birlii'nde, resmi kaytlara geen yllk krtaj says. 6 milyon civarndadr. Mediko-sosyal nedenlerle, krtaj yasal hale getiren ilk lke ise, zlanda'dr. 28 Ocak 1935 gn kabul edilen 38 sayl yasaya gre, eer doum annenin bedensel ya da ruhsal sal asndan ciddi tehlikeler tayorsa ve hamileliin ilk 28. haftas geilmemise, ocuk alnabiliyor. Bat Avrupa'da, yine medikososyal nedenlerle krtaj yasal hale getiren pek ok lke, kendilerine zlanda'daki uygulamay rnek almtr.
yine 1911-1912 yllar arasnda Trk-talyan sava srasnda, Libya zerinde gerekletirildi. Tripoli'ye gnderilen talyan hava birliinde (19 Kasm 1911), 10 subay, 29 er ve 9 uak vard (2 Bleriot, 2 Etrich, 2 Henri Farman ve 3 Nieuport). Bu birlik, daha sonra birka Deperdussin ve hava gemisi ile takviye edildi. talyanlarn Libya'daki hava kuvvetleri, ksa zamanda bir sava ua taburu, bir hava gemisi taburu (4 Mart 1912'de faaliyete geti), bakm ve onarm iin bir fabrika ve deneysel almalar iin bir laboratuvardan olutu. Havac gnlllerin grevleri ise, be ana noktada odaklanyordu. Havadan keif, fotogrametri, topulara hedef tayin etme, havadan propaganda ve hava saldrlar. Grld gibi, bu birlik hava kuvvetlerinin gnmzdeki ilevlerinden yalnzca ikisini yerine getiremiyordu: Son derece hafif plan uaklarla, asker ve cephane nakli mmkn deildi ve havada baka uaklarla sava olanakszd. Eer o dnemde Trklerin de sava uaklar olsayd, belki bu ikinci olaslk da gerekleebilirdi.
SAVATA GREV YAPAN LK UAK

Trk-talyan sava srasnda, Tripoli'deki talyan Hava Kuvvetleri'nin komutan Binba Piazza, 23 Ekim 1911 gn "Bleriot XI" tr uayla, Aziziye'deki Trk birliklerinin zerinde bir keif uuu yapt. Bu, bir savata uak tarafndan yerine getirilen ilk grev oldu.
SAVATA YARALANAN LK HAVACI

31 Mart 1912 gn. Tobruk'taki Arap siperlerini bombalayan bir uan ikinci pilotu Yzba Montu, yerden alan bir atele vuruldu. Temen Rossi kumandasndaki uak, yerden 600 metre ykseklikteyken, drt kurun yaras ald ve bunlardan biri Yzba Montu'ya isabet etti.
UAKLA PROPAGANDA
Havadan, uakla ilk propaganda, 1911-1912 yllarnda, Trk-talyan sava rasnda gerekleti. talyan havaclk tekilat olan"Italian Servizi Aeroriautici", Libya zerinde iken uakla Tripolili Araplara seslenen, "Tripoli, 15 Ocak 1912" tarihli ve "Cavena" imzal bildiriler attlar. Bu bildirilerde, teslim olan herkese bir "Napolyon altn" ile bir uval buday ya da arpa vaat ediliyordu.
LK HAVA SALDIRISI
1 Kasm 1911 gn, Temen Giulio Gavotti, "Etrich" tr uayla, Tripoli'den havalandktan sonra, Ain Zara'daki Trk mevzilerinin zerine, yaklak iki kiloluk "Citelli" tipi bir bomba att. Mevzilerin zerinde dolap yapt tahribat grdkten sonra, Tagiura zerine yneldi ve yanndaki bombay da buraya frlatt.
HAVADAN LK ASKER NDRME

Havadan ilk sava operasyonlar, italyan Ordusu'ndaki havaclk gnllleri tarafndan
8
gn sonra, Ain Zara'ya dzenlenen ikinci bir hava saldrs, Trklerin ok iddetli protestolarna neden oldu. talya, Cenevre Konvansiyonu'na aykr davranmakla suland. Havadan yaplan bombardmann tahrip gc, yalnzca Trk ve talyan gazetelerinde deil, tm dnya basnnda gnn konusu oldu.
LK ESR PLOT
Libya'daki Trk-talyan sava srasnda, talyan Hava Kuvvetleri'nden len olmad. Ancak, Temen Moizo, 11 Eyll 1912 gn Nieuport tr uayla Aziziye yaknlarnda zorunlu ini yapnca, "sava tarihinde esir olan ilk pilot" unvann kazand. Tripoli'ye ilk gelen pilotlardan biri olan Moizo, 11 aylk grev sresi iinde 82 hava saldrsyla birlikte bir rekor krmt.
Fas zerinde gerekletirdikleri harektla, 1913 ylndaki kinci Balkan Sava'nda da uaklarn kullanldm gryoruz. kinci Balkan Sava'nn bir zellii de, savaan taraflarn hepsinin uak kullanm olmasdr. 1914 Nisan'nda, Birinci Dnya Sava'nn patlamasndan birka hafta nce, Meksiko zerine gerekletirdikleri kk bir harekt srasnda, Amerikallar da uaklardan yararlandlar. Curtiss tipi bir deniz ua ile iki Curtiss uan-gemisi, Birmingham ve Mississippi uak gemileriyle Vera Cruz'a gelerek, gemiden kyya keif uular yaptlar.
LK TELSZ TELGRAF
Irak Posta Direktr Douglas Gumbley, ilk telsiz telgraf gnderen kii olarak tarihe geti. Gumbley, 1933 yl ubat aynda, buluunu Londra'da kendi adna tescil ettirdi. Daha sonra telsiz telgraf, posta amacyla 15 Temmuz 1933'ten itibaren Irak Postanesi'nde kullanlmaya baland.
SAVATA LEN LK PLOT

Sava srasnda len ilk pilot, Bulgar M. Popoff tur. Reuter's Ajans'nn Sofya muhabiri, Popoff'un, 3 Kasm 1912 gn Edirne zerinde bir keif uuu yaparken, yerden alan ate sonucu vurularak ldn bildirdi.
UAKLA LK UU
Belirli bir gle alan bir uakla ilk uu, Orville Wright tarafndan 17 Aralk 1903 gn saat 10.35'te 12 beygir gcndeki "Flyer-I" ile, Kittyhawk'ta, Kil! Devil tepelerinde gerekletirildi. Uak, 12 saniye sren uuu srasnda, yerden 4 metre ykseklikte, saatte 35 millik bir hza ulat. Olayn grg tanklar, Orville Wrihgt'n kardei ve ua birlikte yaptklar Wilbur Wright ile be sahil koruma grevlisiydi. Ayn gn, uu daha yapld. Bunlarn en uzunu 59 saniye srd ve Wilbur, 284 metre yol almay baard. Ertesi gn basn, insanolunun havayla giritii bu mcadeleyi "bir hafiflik rnei" olarak nitelendirip vermedi. Olay tm ngiltere'ye duyuran, yalnzca Daily Mail gazetesi oldu.
GEM ZERNE LK HAVA SALDIRISI

Bir gemi zerine dzenlenen ilk hava saldrs, 1913 ylnda gerekleti. Ancak, ayn yl iinde meydana gelen iki olaydan, hangisinin daha nce yaandna dair kesin kant yok. Birinci Balkan Sava'nn sonlarna doru, Yunan Donanmas'nda grevli "Farman" tipi bir uak, keif uuu yapt srada, anakkale Boaz'nda mevzilenmi Trk gemilerinin zerine drt adet el bombas att. Bu olayn, Mays ayndan nce meydana geldii sanlyor. Ayn yl iinde bir baka gemi bombalama olay da, Meksiko'da.General Carranza'nn, General Huerta'ya kar verdii sava srasnda yaand. General Carranza'nn emrinde Fransa doumlu, ancak aslen Amerikal olan Lidier Masson adl bir pilot vard. "Tek kiilik hava kuvveti" olarak bilinen Masson, "Curtiss" tipi uayla Guyamas Krfezi'nde, Huerta'ya bal bir sava gemisini bombalad. Masson, att patlayc maddelerin, tekneye byk lde zarar verdiini syledi. 1914 ylnda, Franszlarla spanyollarn
UAA PARAYLA BNEN LK YOLCU

ngiltere'de 1911 yaznda, Keith Prowse and Co. adl bir irket, elenmek amacyla uaa binmek isteyenleri, 2 ngiliz altn karlnda gezdiriyordu. Belirli bir cret karlnda bir yerden bir yere gitmek isteyen ilk yolcuyu ise, 17 Mays 1911 gn, J.V. Martin tad. Martin, yolcusunu G.W. Farman tipi uayla, ngiltere' nin Brooklands yresinden Hendon'a gtrd.
LK FIRLATMALI PLOT KOLTUU

Bu tr koltuklarn ilki, sktrlm hava ile alyordu ve 2 Nisan 1941 gn RostockMarienehe seferini yapan Alman Heinkel He 280 jet sava uana takld. lk kullanm ise 13 Ocak 1942 gn, Almanya'da Rechlin zerinde oldu. iddetli buzlanma nedeniyle uan yere aklacan anlayan pilot Binba Schenk, 2 bin 625 metre ykseklikte koltuunu frlatarak kurtulmay baard. "He 280" tipinde tek olan bu uan yapmna, daha sonra Messerschmitt tipi jet sava uaklar tercih edildii iin devam edilmedi. Bir patlayc gcyle havaya frlayan ilk pilot koltuu ise, ilk kez 30 Temmuz 1943 gn uan sve yapm Saab-21 tr uaa takld. Bu koltuk, daha sonraki benzerleri iin de ilham kayna oldu. Frlayan pilot koltuklaryla retilen ilk uak ise Heinkel He 162'dir. Bu uak, ilk uuunu 6 Aralk 1944 gn yapt ve 14 Nisan 1945 gn Alman Luftwaffe Birlii L/JGI'de hizmete girdi. Toz arjl balistik-katapult tipi frlayan koltuklar, toplam 116 uaa monte edildi. He 162'den nce gelitirilen Saab 21 Frlatmal pilot koltuklarnn, ngiltere'de 1945yl Ocak aynda ise, 1945 yl Aralk ayna kadar sve Hava yaplan ilk deneylerine, Bernard Lynch adl pilot, gnll Kuvvetleri'nde hizmete konmad.
olarak katld.
LK HAVA SAVAI
Havada, iki uak arasnda gerekleen ilk sava, 15 Austos 1914 gn Reuter's Ajans, u satrlarla dnyaya duyuruyordu: "Dn bir Fransz ua, bir Alman ua ile karlat. Fransz pilot, Brovming'ini ekerek ate etmeye balad ve Alman' kovalad. Alman havac, kar koymak yerine kamay tercih etti." Taraflardan birinin lmyle sonulanan ilk hava atmas, 5 Ekim 1914'te yaand. Fransz Hava Kuvvetleri'nin V 24 sava birliinde grevli Joseph Frantz, Voisin tipi uayla dman mevzileri zerinde yapt keif uuundan dnerken, Almanlara ait bir Aviatik'le karlat. Frantz'n teknisyeni Quenault, derhal uan burnundaki Hatchkiss marka makineli tfein tetiine sarld. Aviatik'teki teknisyenin ise yalnzca tabancas vard. O, daha nian alamadan Quenault, Hotchkiss'in tm mermilerini Aviatik'in zerine boaltt ve Alman ua, havada paralanarak Fransz mevzilerinin gerisine dt. atma-
y yerden Franszlar ve Almanlar da izliyordu. Hepsi de daha iyi grebilmek iin mevzilerinden dar ktlar. Havadaki bir arpma srasnda len ilk havaclar olarak tarihe geen Almanlarn adlar Wilhelm Sclienting ve Fritz von Zangen'di. l pilotun cebinden, annesine hitaben yazlm bir mektup kt. Bir Fransz ua, bu mektubu en yakndaki Alman havaalanna gtrd. Bu davran, hava savann ilk yllarnda bir "gelenek" haline geldi. Zira o yllarda, gklerde birbirleri ile dello yapan "kahramanlar", insanca baz erdemlerini yitirmemilerdi ve dmanlarndan nefret etmiyorlard.
KAIRILAN LK UAK
Havaclk tarihinde karlan ilk uak, Cathay Pasifik Havayollar Catalina'ya ait "Miss Macao" adl uan-gemidir. 16 Haziran 1948 gn, Hong Kong'a gitmek zere Macao'dan havalanndan az sonra Wong-yu Man adl bir toprak iisinin nderliindeki bir grup inli tarafndan ele geirildi. Korsanlar, yol-
10
cular rehin almak istiyorlard. Ancak, pilot direndi. Korsanlar, silahlarn atelediler ve uak dt. Kurtulan tek kii ise, korsanlarn lideri Wong-yu Man oldu. nceleri kimse onun korsanlarn ba olduunu anlamad. Uan enkazndaki kurun deliklerini bulan polis, bir adamn Hong-Kong'daki hastanede yatmakta olan \Vong-yu Man'n yanndaki yataa yatrd. ok gemeden, Wong-yu Man'n "enesi dt" ve tm olup biteni yatak komusu "hasta"ya anlatt. yky tmyle barda alan Hong-Kong polisi de, gerekeni yapt.
Jumo 004 motorlaryla saatte 540 mil yapabiliyordu. 4 adet MK.10S 30 milimetrelik ksa namlulu silah vard. lk yaplan 13 adet A-I sava uaklar, Rechfeld ve Rechlin'deki deneme merkezlerine gnderildi. 1944 yl Mart ve Nisan aylarna kadar geliimleri srdrld, Mays aynda ise seri retime geildi. 1944 Haziran'nda, dnyann "ilk jet sava ua filosu" Erprobungskommando EK 262, Lechfeld'de, Werner Thierfelder'in komutasnda hazr bekliyordu.
LK UAK RETM RKET

Uak retmek zere kurulan ilk irket, Voisin Freres firmasdr. 1906 yl Kasm aynda, 26 yandaki Gabriel Voisin ve 24 yandaki kardei Charles Voisin tarafndan Fransa'da " L a rue de la Ferme, Billancourt" adresinde faaliyete geti. Gabriel'in anlarnda belirttiine gre, uak endstrisinin temellerini attklar zaman, bankada birka franklar ve ceplerinde de biraz bozukluklar vard. Yanlarnda eski br gemi yapmcs Metayer ve Brost adl kabin yapmcs ii olarak alyordu. lk siparilerini 1906 yl Aralk aynda Msy Florencie'den aldlar. Ancak, planlarndaki baz hatalar nedeniyle uak yerden kalkmad. lk baarl retimi de ayn ay iinde gerekletirdiler. 50 beygir gcndeki sekiz silindirli "Antoniette" motoruyla hareket eden bu ua, Parisli yontucu Leon Delagrange sipari etmiti. Deneme uuunu 30 Mart i907'de bizzat Charles Voisin yapt. Uak. ayn gn mteriye teslim edildi ve bu tarih, dnya havaclk endstrisinin "doum gn" olarak kitaplara geti.
LK UAK YOLCULUU
inde pilottan baka bir yolcuyla havalanan ilk uak, Wrihgt kardelerin "Wright Flyer III" adl uaklar oldu. 14 Mays 1909 gn, Kittyhawk'ta, Wilbur Wright", Charles W. Furnas' yanma alarak, 29 saniyede 656 metre utu.
LK KADIN UAK YOLCUSU

Uaa binen ilk kadn, Fransz yontucusu Bayan Therese Peltier'dir. Bayan Peltier, 8 Temmuz 1908 gn Fransa'da, Voisin yresinde, Leon Dalagrange tarafndan uaa alnarak ok ksa bir sre gezdirildi.
LK TURBO-JET
"Heinkei He-178" kot adyla retilen ve merkezka akml motorla alan ilk turbo-jetin planlan Dr. Hans von Ohain tarafndan izildi ve ilk kez 24 Austos 1914 afanda Erich Warsitz kumandasnda Almanya'da RostockMarienehe arasnda utu. yl sonra, daha uzun bir mesafeyi katetti. Dr. Ohain, Heinkel'e, 1936'da katlmt. lk turbo-jet motorunun deneylerini de ertesi yl yapt. " H e S I " kot adl bu motorun denemeleri, Alman Havaclk Bakanl'ndan habersiz, gizli bir yrede gerekletirildi. Alman resmi makamlarnn, He-178'den, 1939 Ekim'ine kadar haberi olmad.
SAVAAN LK JET
Bir dman ua ile savaa tutuan ilk jet, bir "Me 262" tipi uak oldu. Lechfeid'deki EK 262 filosundan olan bu Me 262, 25 Temmuz 1944 gn Mnih zerinde, ngiliz 544 RDF birliine ait bir Mosquito ile kapt. ngiliz uann pilotu Temen Wall, Me 262'nin be kez at ateten kurtulmay baard ve bulutlarn arasnda kayboldu,
JETLERARASI LK HAVA SAVAI

ki jet sava ua arasndaki ilk atma, 8 Kasm 1950 gn Kuzey Kore zerinde meydana geldi. Amerikan Hava Kuvvetleri'nden Temen Russel John Brow, "Lockheed F-80" tipi uayla, bir Sovyet "MG-15"ini vurarak drd.
LK TURBO-JET MALATI
Seri olarak retilen ve sava ua olarak kullanlan ilk turbo-jet, "Messerschmitt Me 262A"dr. Bu uak, ilk uuunu 18 Temmuz 1942 gn gerekletirdi. zerindeki Junkers
11
TELSZL LK UAK
Telsiz tayan ilk uak, 27 Austos 1910 gn New York'ta, Sheepshead Bay zerinden utu. Kanadal pilot J.A.D. McCurdy, H.M. Horton kumandasndaki yer istasyonuna u mesaj gnderdi: "Uu halindeki bir uaktan gnderilen bu ilk mesajla, havaclk almalaryla ilgili gelimelerde yepyeni"bir sayfa alyor."
TELSZL LK SVL UAK

1919 ylnda, Aircraft Transport and Travel irketi tarafndan Londra-Paris arasnda altrlan "DH 42 G-EALU", telsiz taklan ilk sivil uak oldu. AD I/S tipi telsiz, Marconi firmas tarafndan monte edilmiti.
SAVATA LK KEF UUU

Bu tr bir uu, ilk kez 1911-1912 yllar arasnda Trk-talyan Sava srasnda, Tripoli'deki talyan Hava ss'nn komutam Yzba Piazza tarafndan gerekletirildi. Piazza, 23 Ekim 1911 gn "Bleriot XI" tipi uayla Tripoli'den havalanarak Aziziye'deki Trk mevzilerinin zerinde utu. Bu, ayn zamanda bir uan sava srasnda ilk kez kullanlyd. gn sonra, Yzba Piazza ve Temen Gavotti, Trk hatlar zerinde bir baka keif uuu yaptlar ve Sciara-Sciat muharebeleri srasnda sava gemisi "Carlo Alberto" ile dalarda mevzilenmi talyan topularnn atlarn ynettiler.
SAVA SIRASINDA LK UAK MESAJI

Sava srasnda uaklardaki telsizin ilk kullanm, 24 Eyll 1934 gn gerekleti. ngiliz Hava Kuvvetleri'nden 4. RFC Birlii'ne bal Temen D.S. Lewis ve Temen B.T. James", " 1 . Aisne Sava" srasnda, bir topu harektn ynettiler. leden sonra 04.02'de uaktan alnan ilk mesaj. "Biraz ksa dyor. Ate!.. Ate!.." eklinde idi. Saat 04.42'de alnan son mesajda ise pilotlar, "Artk eve dnyoruz" dediler. Her iki temen de, birka gn sonra ld.
UAA GNDERLEN LK MESAJ

1916 ylnda, Mhendis Binba C.E. Prince, yerden uaa ilk mesaj gndermeyi baard. Brooksland Havaclk Merkezi'nde yaplan deneme srasnda, Temen J.M. Furnival, saatte 50 mil hzla merkezin zerinde dolayordu. Birden, uaktaki alcdan Binba Prince' n sesini duydu: "Selam, Furnie... u anda beni duyabiliyorsan, hareket halindeki bir uaa ilk mesaj iletebildim demektir." Furnival, kanatlar zerinde yatarak mesaj aldn belirtti.
LK FOTORAFLI KEF UUU

Fotoraf makinesi kullanlarak yaplan ilk keif uuu, Tripoli Harekt srasnda "Italian Servizi Aeronautici"den Yzba Piazza tarafndan 24 ubat 1912 gn "Bleriot XI" tr bir uakla gerekletirildi. Ksa bir sre sonra Kumandan Sulsi, ilk sine-kamera ile P. 3. hava gemisine binerek havaland ve dman mevzilerinin filmini ekti.
HAVAYOLUYLA LK TURZM
Turizm amal ilk uak seferleri, 1932 ylnda, Londra Politeknik Turing Dernei tarafndan dzenlendi. O yl, ngiliz Hkmeti, bir yl nce yaanan mali kriz nedeniyle, yurttalarn d lkelerde para harcamamaya armt. Bu ar zerine "bir uak kiralayan Politeknik Turing Dernei, tatil yapmak isteyenleri bu uakla svire'ye gtrerek Seeburg'daki kendi tesislerinde arlad. Bylece, geziye katlanlarn dedikleri cretin yzde 95'i, yemden ngiltere'ye dnm oldu. Bu ekilde tatile kan turistlerin 24 kiilik ilk grubu, Imperial Havayollar'na ait "Heracles" adl uakla, Mays aynda Croydon'dan Basle'e be saatte utular. svire'de geirilen bu gzel tatilin creti, gnl 12 ile 14 ngiliz
UAKLA YAPILAN LK KEF

Uakla yaplan ilk keif uuu, 9 Haziran 1910 gn, Fransz Ordusu'ndan Yzba Marconnet ve Temen Fequant tarafndan, tek kiilik "Henri Farman" tipi bir uakla gerekletirildi. Temen Fequant, uaa kumanda ederken, Yzba Marconnet de, pilot koltuu ile motor arasndaki darack yere skm, kara ve demiryollarnn, kasabalarn ve kylerin fotorafn ekiyordu. ki korkusuz havac, o gn iki buuk saat iinde Camp de Chalons'tan Vincennes'e kadar 145 kilometre uarak ayr bir rekor krdlar.
12
Seri retimi yaplan ve savata ilk kullanlan turbo-jet tr 'uak olan Messerschmitt Me 262A 'nn bir rnei.
LK JET BOMBARDIMAN UAI

lk jet bombardman ua, Me 262 A-2 Strumvogel (Frtnakuu) ad altnda gelitirilmek zere 1944 Haziran'nda, Rheine'daki Kommando Schenk'e gnderildi. lk jet bomliras arasnda deiiyordu. Yapt organizasyonlarla tatilcilerin gvenini kazanan ve onlar uak yolculuunun gvenli olduuna inandran Turing Dernei yneticileri, ayn yl yedi Avrupa bakentini ieren "byk bir tur" dzenlediler. Heracles ua ile yola kan turistler, 14 gn iinde 2 bin 829 mil utular ve Amsterdam, Berlin, Viyana, Budapete, Roma ve Paris'i ziyaret ettikten sonra Londra'ya dndler. 1932 ylnda da Londra Politeknik Turing Dernei, 900' akn turiste Avrupa ktasn gezdirmiti.
bardman filosu da, 3. Staffel of L/KG 51 ad altnda Austos ay iinde Rheims yaknlarndaki Juvincourt'ta kuruldu. Filoda be tane "Frtnakuu" vard. Bu bombardman uaklar, planlan gerei byle bir grev iin uygun olmamakla birlikte, Hitler'in kiisel basks sonucu retilmiti. bulunan Pennsylvania kruvazrnn 40 metrelik uu pistine inmeyi baard.
UAKLARDA LK FT YNL HABERLEME

ift ynl haberleme sistemine sahip olarak kurulan ilk filo, 141 no'lu Londra'y Savunma Birlii'dir (RFC). Bu birliin eitimini yaptran telsiz subay F.S. Mockford, "Mayday" olarak da bilinen acil yardm arsn bularak, savatan sonra dnyann en nl kiileri arasna katld.
UAK TAIYAN LK GEM

zerine kurulan uu gvertesi ile uak tayan ilk gemi, Amerikan hafif kruvazr "Birmingham"dr. Pilot Eugene Ely, 14 Kasm 1910 gn,gemi, Chesapeake Krfezi'ne demir atm durumdayken, 50 beygir gcndeki "Curtiss" tipi uayla Birmingham'dan havaland ve 2.5 mil utuktan sonra, Norfolk yaknlarndaki Willoughby Spit'e indi. Bir geminin gvertesine uakla ilk inen pilot da, Eugene Ely'dir. Bu pilot, 18 Ocak 1911 gn saat 11.0l'de San Francisco Krfezi'nde
SAVAAN LK UAK GEMLER

Uak gemilerinin bir savata ilk kez aktif grev stlenmeleri, 1914 yl Nisan aynda oldu. O tarihte, ABD sava gemisi "Mississippi" ile "Birmingham" kruvazrne, be Amerikan deniz ua ile birlikte Vera Cruz'a gitme emri verildi. Sz konusu uaklar, gemilerin yan tarafndan suya indirildikten sonra, Meksika hatlar zerinde keif uuu yapmak zere havalandlar.
13
DNDEN BUGNE ZIRHLAR

A Romallar'da: Deri giysiler zerine yatay olarak sralanan demir bandajlar, bronz menteelerle birbirine balanrd. Demir ya da bronzdan yaplan balklarn her iki yannda, yanaklar da koruyan muhafazalar uzanrd. B Normandiyallar'da: Kk demir halkalardan rlen bir giysi, yz hari vcudun tmn kaplard. Baa skca oturan baln, burun zerinden ata kadar sarkan bir uzants vard. Ayrca bir de kalkan kullanlrd.
LK ZIRH
Bilinen en eski zrhlar, .. 2000 ylnda, Mezopotamya'da bronz pullardan yapld. Zrh, oradan Dou'ya yayld ve en yaygn rnekleriyle Japon Samuray savalarnn zerlerinde grld. Yunanllar, bronzdan bacak ve
gs koruyan plakalar gelitirdiler. Romal generaller de bu tr zrhlar kullanyorlard. Romal lejyon askerlerinin zrhlar ise, giysilerinin zerine taklan demir bantlardan oluuyordu. ngiliz Kral William'm svarileri ise, 1066
14
C Ortaa zrh: elik plakalardan oluan bu zrh, 14. yzylda geliimim tamamlad. Vcudun tm blmleri, bu elik yn ile gizleniyor, giysiler de bu zrhn altnda kalyordu. Arlklar 30 kiloya kadar kan vard.
D Gnmzde zrh: Gvenlik glerinin giydii emniyet yelekleri, naylon gibi yksek direnli liflerin saysz tabakalar halinde st ste konmas esasyla yaplr. Hafif balklar ve krlmaz camdan yaplan yz koruyucular, bu yelekleri btnler.
ylnda metal halkalar taklm gmlekler giyiyorlard. 13. yzylda zrhlara, vcudun nemli yerlerini koruyan paralar eklendi. 15. yzylda ise zrhlar, tm vcudu koruyacak biimdeydi ve arlklar 30 kiloya yaklayordu. Tm vcudu koruyacak kurun geirmez zrh-
larn, tanamayacak kadar ar olduklar ortaya knca, 1650 ylndan itibaren, yalnzca gs ve srt korumaya yarayan tabakalar yapld. Gnmzde zrhlarn yapmnda, ok hafif olan naylon, plastik ya da fiberglas gibi kurun geirmez maddeler kullanlyor.
15
SEYRDEK GEMDEN UAKLA LK KALKI

Byle bir kalk,dnyada ilk kez Temen Samson, "Short S.JB" tr uayla Weymouth'ta 8 Mays 1912 gn gerekletirdi. O gn, ngiltere Kral V. George, donanmay tefti ediyordu. Temen Samson, 10.5 knot hzla seyreden HMS Hermes gemisinden uayla birlikte havaland.
Franklin D. Roosevelt" uak gemisinden, Temen James J. Davidson'un pilotluunda havalanan XFD-l Phantom, bir uak gemisinden havalanarak tekrar inen ilk jet ua oldu. Geminin pist uzunluu 153 metreydi.
UAK GEMSNDE LK JET FLOSU

Dnyada ilk kez bir uak gemisi zerine slenen jet filosu, ABD Hava Kuvvetleri'nden "17-A" adl birliktir. 16 Phantom uandan oluan bu birlik, 5-7 Mays 1948 gnlerinde, ABD uak gemisi USS Saipan zerinde grev yapt.
LK UAK GEMS
Dnyada, uak gemisi olarak ina edilen ilk sava gemisi, ilk planlar bu amaca uygun olmasa da, ngiliz Donanmas'ndan " H M S Ark Royal"dir. 122 metre uzunluundaki bu gemi, 1914 yl Eyll aynda Blyth'ta kzaa kondu. Ertesi yl 9 Aralk'ta denize indirildi. Yapm srasnda amiralliin emriyle planlarnda baz deiiklikler yapld ve alt gvertesinde 10 deniz ua tayacak ekilde gelitirildi. Ark Royal, yapmnn hemen ardndan anakkale Boaz'na gitti ve savunma amal ilk grevini de 17 ubat 1917 gn Bozcaada'da yapt, O gn Ark Royal'den havalanan bir uak, Trk mevzileri zerinde keif uuu yaparak bilgi toplad. "Tekerlekli uak" tamak amacyla ina edilen ilk sava gemisi ise, ngiliz Donanmas'ndan " H M S Furious"tur. 1917 yl Haziran aynda donanmaya katlan bu gemi, hem kruvazr, hem de uak gemisi zelliklerine sahipti. lk yapldnda, zerinde yalnzca kalk gvertesi vard. Tad alt uan havada grevini tamamladktan sonra karaya inmesi planlanyordu. Ancak, bunun yeterli olmad grld ve 1917 Kasm'nda yeniden kzaa ekilerek bir ini gvertesi monte edildi. Furious'un en nemli zelliklerinden biri, ua hangardan uu gvertesine karan hidrolik kaldrma sistemiydi. Uak gemisi olarak planlanan ve o amala yaplan ilk gemi, Japonlar tarafndan 9 Aralk 1919'da denize indirilen " H o s h o " d u r . Hosho, ilk grevini 30 Kasm 1922 gn Tateyama aklarnda yerine getirdi. En ok 25 deniz mili yapabilen bu gemi, 21 uak tayordu.
LK NKLEER UAK GEMS

Nkleer enerjiyle alan ilk uak gemisi, 72 bin 500 tonluk "USS Enterprise"dr. ABD Donanmas'nn bu dev gemisi, 24 Eyll 1960' ta Newport News'ta kzaa kondu. 25 Kasm 1961'de denize indirildi. Sekiz adet su soutmal nkleer motoruyla, bugne dek yaplan tm sava gemilerinin en gls (Yaklak 300 bin beygir gcnde), en by (367 metre) ve en pahalsdr (445 milyon dolar). Geminin tm mrettebat, 440 subay ve 4 bin 160 erden oluuyordu. 100 uak tayabilen USS Enterprise'n uu gvertesi ise, drt futbol sahas byklndeydi.
LK YEMEKL UU
Bu yolda ilk giriim, 11 Ekim 1919'da, Londra-Paris arasnda alan Handley Page Transport tarafndan yapld. irket, nceden hazrlanan kumanyalar, uu srasnda yolculara datarak, ekstra bir cret ald. lk scak yemek servisi konusunda, deiik havayolu irketlerinin nclk iddialar vardr. Ancak, bunlar iinde en inandrc olan "Air Union" adl havaclk irketidir. Bu irket, be kap scak yemein yan sra, yolcularna 1925 retimi arap servisi de yapyordu.
LK ERKEK KABN MEMURU

Sivil havaclk tarihinin ilk erkek kabin memuru, ngiliz Jack Sanderson'dur. Bay Sanderson, "Daimler Airways" tarafndan Londra-Paris arasnda iletilen Havilland 34 tipi uakta, 2 Nisan 1922'de greve balad. Ancak, ok sevdii mesleini yalnzca bir yl srdrebildi ve 1923'te alt uan dmesi sonucu hayatn kaybetti.
UAK GEMSNDEN KALKAN VE NEN LK JET

21 Temmuz 1946 gn Cape Henry aklarnda bulunan ABD Donanmas' na ait "USS
16
KZ GCYLE SU ELDE ETME
kz gcyle altrlan su dolaplar, yzyllarca insanla byk katklarda bulundu. Bu "ilk mekanik aralar", deirmenlerden tarm alanlarnn sulanmasna, maden ocaklarna kadar pek ok yerde uygarln gelimesine yardma oldu.
LK BAST MAKNELER
nsan ya da hayvan gcyle alan ilk basit makineler, .. 300 yllarnda Atina yresinde kullanld. zerinde yryerek altrlan ilk ayak deirmenlerinde, Romallar, kleleri
kullanyorlard. Portekiz'de, San Domingo yresinde bulunan bir bakr madeninde, ieriye su aktarmak iin kutlanlan aygtn da .S. 3. yzyldan kald sanlmaktadr. Akdeniz lkelerinde rastlanlan su dolaplarnn tarihleri de ok eskilerde yatar.
17
LK ULUSLARARASI HAVAYOLU SERVS

lk uluslararas havayolu servisi, 22 Mart 1919
gn, Lignes Aeriennes Farman tarafndan Paris-Brksel arasnda balatld. Farman, F. 60 Goliath tipi uan pilotu Bay Bossoutrot'tu. 2 saat 50 dakika sren yolculuk iin bilet creti olarak 365 frank demek gerekiyordu.
Dnyann ilk hava kuvveti, 1909 ylnda, ABD'de kuruldu. Fotorafta, bu dirlik, elindeki tek uakla birlikte grlyor:
LK HAVA BRL
Hava kuvveti olarak grev yapan ilk birlik, 1 Temmuz 1907 gn, ABD Donanmas Aeronatik Blm bnyesinde, Yzba Charles de Forest Chandler komutasnda kuruldu. Bu birliin ilk insan gc, bir subay, bir teknisyen ve bir erden oluuyordu. Wright kardelerle en az saatte 36 mil hz yapabilecek bir uan yapm iin anlama imzaland. Uaktan istenen bir baka zellik de, en az bir saat srekli olarak havada kalabilmesiydi. Uak, ilk uu denemeleri iin 1908 yl Austos aynda Fort Myer'e getirildi. Ancak, bir ay sonra yere akld. Wright kardeler, ikinci bir uak daha yaptlar. Denemelerin baaryla sonulanmas zerine uak, silahl kuvvetlere teslim
edildi (2 Austos 1909)- Sonra, dnyann ilk askeri ua olarak College Park'a getirildi. Bu uakla havalanan ilk subay, Pilot AsteEkim 1909 gn, College Park zerinde 3 dakikada iki tur att. ABD, askeri uak alannda ilk admn atm olmasna karn, bu iin zerine fazla eilmedi. yle ki, 1914'te Avrupa'da sava patladnda, Amerikan Ordusu'nun elinde yalnzca alt uak vard. Etkin bir hava gc oluturan ilk ulus, Franszlardr. 1910 ylnn sonlarnda, Fransa'da ok iyi eitilmi 34 askeri pilot ve 32 uak vard. 20 pilotun eitimi de srmekteydi. 1911 yaznda, Fransz Hava Kuvvetleri'n deki uak says 100' buldu. 1912 balarnda ise uak says 234, pilot says da 300'd.
men Frederic E. Humpreys'tir. Humpreys, 26
18
KITALARARASI LK HAVA YOLU SERVS

Ktalararas ilk havayolu servisini, "Lignes Aeriennes Latecoere" adl kurulu balatt. Yolcular, "Breguet 14" tipi uaklarla tayan irket, ilk seferini 1 Eyll 1919 gn ToulouseBarcelona-Tanca arasnda yapt. 1920 yl Nisan ayndan itibaren, Tanca-Kazablanka balants kuruldu. Amerika ktasnda, 1. Dnya Sava'ndan sonra hizmete giren ilk havayolu irketi, Fransz Guyanas irketi olan S. des T.A. Guyanais'dir. lk seferini 1919 Kasm'nda yapan irket, bu giriimiyle demiryolu ulam yetersiz olan azgelimi lkelerin havayoluna ynelmeleri iin "nc" grevi stlenmi oldu. Bundan sonra, bu lkeler, sivil havaclktaki gelimelerde n saflarda yer aldlar. Kara ulam asndan ok byk gelimeler salayan ABD'de ise, dzenli bir havayolu servisinin kurulmas, ancak 1926 ylnda mmkn oldu. Uan doum yeri olan Amerika, uakla yolcu tamacl alanna en son giren lkelerden biri olma unvann kazand. Ne var ki, "uan otobsler"le yolcu tamann ne denli nemli olduunu, ok ksa srede kavrad ve aradaki mesafeyi hzla kapatarak ne geti. Avrupa'da, kinci Dnya Sava'ndan nce, yalnzca zaman ok kymetli olan varlkl kiiler uaa rabet ederlerken, ABD Havayollar, demiryolu ulamndan daha ucuz bir tamaclk politikasn uyguladlar.
Penisilinin, mikroplar zerinde ldrc bir etkisi vardr. Bu fotorafta, penisilinin etki alanndan uzakta bulunan bakteriler koyu krmz ve byk olarak grlyor. Penisilinin ulat yerde ise bakteriler klm ve beyazlamtr. Bunlar, l mikroplardr.
LK ANTBYOTK
1928 ylnda, Londra'nn St. Mary's Hastanesi'nde almalarn srdren Prof, AIexander Fleming, tp tarihinde devrim yaratan ilk antibiyotii, yani "penisilin"i bir rastlant sonucu buldu. Ancak Fleming, bu byk kefiyle elde ettii maddenin uzun sre kalc olmasn baaramad. Penisilinin mikrop ldrc zellikleri, birka gn iinde ortadan kayboluyordu. 1940 ylnda Oxford niversitesi'nde almalarn srdren iki bilim adam, Avusturya asll Howard Florey ve Alman asll Ernst Chain, penisilinin zelliklerinin kalc olmasn saladlar. 1945 ylnda, Fleming, Florey ve Chain, Nobel Tp dl'n paylatlar. uaklarda yolcular da zel uu giysileri,balk ve botlar giyiyorlard. ok gemeden irket, be yolcu kapasiteli, pilot kabini kapal, AEG JII tipi uaklar hizmete soktu. Ayn yl, baka i hat seferleri de ald. Bunlar arasnda, Berlin-Hamburg (1 Mart), Berlin-Hannover-Rotthausen (15 Nisan), Berlin-Warnemnde (15 Nisan) byk ilgi grd. 1919 yl sonlarnda, DLR irketi, tm uaklarn zerine kendi amblemini koymay kararlatrd. Bu amblem, bugn de tm Lufthansa uaklar zerinde grlebilir.
LK HAVAYOLU
Tarifeli seferlerle yolcu tayan ilk havayolu balants, St. Petersburg ile Tampa arasnda, "St. Petersburg-Tampa Airboat Line" ad altnda 1 Ocak 1914'te kuruldu. Yolcular, 20 mil geniliindeki Tampa Krfezi zerinde teker teker tanyorlard. Benosit tipi uan-geminin pilotu Tony Janns idi. Uaa binmek iin 5 dolar deyen yolcular, bylece karayolundan 36 mil dolamaktan kurtuluyorlard. Servis, gnde iki kez olmak zere drt ay srd. Avrupa'da kurulan ilk havayolu, ayn zamanda ilk srekli servisi de olan Almanya'nn "DLR" (Deutsche Luft-Reederei) irketidir. Berlin ile Weimar arasnda gnlk dzenli uular 6 ubat 1919'da balattlar. lk seferlerde, yalnzca mektuplar ve gazeteler tand. 28 ubat'ta ise tanan yolcu says 19'u bulmutu. Yolculuk, pilot kabini ak "LVG CIV" tipi uaklarla yaplyordu. Bu
19
ANESTEZNN DEEN YZ
19. yzylda hasta, kloroformla bayItlrd. O dnemde gerek hasta, gerekse hekim, gnlk giysileriyle ameliyat salotamda ham bulunurlard. Gnmzde be anestezi ilemi uzman doktorlarca yaplmaktadr. Bu doktorlar, ameliyathaneye girerken mikroplardan arndrlm zel giysiler giyerler.
AMELYATTA LK ANESTEZ
Bu tr bir uygulama, ilk kez 16 Ekim 1846'da, ABD'nin Massachusetts kentinde "General Hospital" adl hastanede yapld. Dr. John Collins Waren, Gilbert Abbott adl 20 yandaki matbaa iisinin enesindeki bir tmr alrken anestezi kulland. Dr. Warren' bu ameliyat srasnda anestezi yapmas iin ikna eden kii, Bostonlu dii William Morton'dur.
Morton'un srarla eteri tavsiye etmesi zerine, Dr. Warren, hastasn ameliyat ncesinde uyuttu ve sonu, son derece baarl oldu. Operasyonun yapld ameliyathanenin duvarna u plaket asld: "Hasta, ameliyat srasnda hi ac duymadn syledi ve 7 Aralk gn tamamen iyilemi olarak taburcu edildi. Bu bulu, bu odadan tm uygar dnyaya yayld ve cerrahide yeni bir r ald." uu sresi ise 2 saat 30 dakika idi. 7 pound demeyi tercih eden "ikinci snf" yolcular ise, Handley Page tipi uaklarla 2 saat 50 dakika uuyorlard. Hosteslerin grev almad bu seferler srasnda, yiyecek ve iecek ikram da yoktu.
LK BAIMSIZ HAVA KUVVET

Kara ya hava hava kuvvetlerinin bnyesinde olmayp, ayr bir bamsz g olarak kurulan ilk hava kuvveti, ngiltere Kraliyet Hava Kuvvetleri'dir. Kraliyet Uu Gnllleri ile Kraliyet Donanmas Havaclk Servisi'nin katklaryla 1 Nisan 1918 gn hizmete girdi.
ATLANTKTES LK HAVA YOLU SERVS

Atlantik Okyanusu'nu aan ilk havayolu servisini, "Pan American Airways" balatt. "Yankee" adl Boeing-314 uan-gemi, 27-28 Haziran 1939'da Newfouland'deki Botwood Havaalan ile ngiltere'nin Southampton Havaalan arasndaki mesafeyi 18 saat 42 dakikada katetti. Uaktaki 19 yolcunun rahat ettirilmesi iin her areye bavurulmutu. Yolcular iin ayr kabinler, bir yeke salonu, hanmlar iin giyinme ve makyaj odalar ve bir balay odas vard. cret ise 140 pounddu.
LK SINIFLI SERVS
Birinci ve ikinci snf gibi servis ayrm yaparak yolcularna farkl bilet cretleri neren ilk havayolu irketi, Imperial Airways'tir. Londra -Paris arasnda alan irket, 1927 yl Ekim aynda bu uygulamay balatt. Birinci snf tercih eden yolcular, "gm kanatl" Argosie'lerle tanyorlard. Hosteslerin hizmet ettii bu uaklarda bilet creti 9 pound,
20
LK HOSTES
Dnyann ilk hostesi, asl meslei hemirelik olan Bayan Elen Church'tr. Bayan Church, 15 Mays 1930 gn, California'nn Oakland Havaalan'nda United Airlines'a ait motorlu Boeing 80A uana gelen 11 yolcuyu, "Hogeldiniz" diyerek karlad. zel bir pilot olan hemire Curch, birka ay nce havayolu irketine bir mektup yazarak, "Kendisi gibi belirli nitelikleri olan gen hanmlarn, uak iinde ev sahibelii yapmasnn" ok yararl olaca nerisinde bulunmutu. Bunun zerine havayolu irketi, yalnzca Bayan Church' ie almakla kalmad, ayn zamanda onu "bahostes" olarak grevlendirdi ve seecei yedi gen kz da eitmesini istedi. Bayan Church'n teki hostes adaylarnda arad koullar da unlard: "Diplomal bir hemire olmak, 25 yan gememek, 52 kilodan ar, 1 metre 55 santimden ksa olmamak." lk elemeyi kazanan adaylar, gri ve grn dmelerle kapl ynl niformalarn giyerek grevlerine baladlar. Kendilerine ayda 125 dolar cret deniyordu. Buna karlk, snmas ve havalandrmas olmayan uaklarda, ayda 100 saat umalar gerekiyordu. Grevleri srasnda, yolcularn valizlerini tamak, uan i temizliini yapmak, uak hangara girip karken iterek pilota ve teknisyenlere yardmc olmak, yakt almna nezaret etmek gibi olduka "zevkli" iler de vard. Her kalktan sonra biletleri toplarlar, uak havalannca da meyve kokteyli, kzarm pili, ay ya da kahve servisine balarlard. 950 millik tarifeli bir uuun sresi 18 saatti, ama bu sre bir hostes iin 24 saat demekti. nceleri Bayan Church ve teki yedi hostes, pilotlarn ve hatta pilot elerinin kaba davranlarndan ok rahatsz oldular. Pilot eleri, havayolu irketine yazdklar mektuplarla, "Bu kzlarn uaktan kovulmalarn" istiyorlard. Ancak, yolculardan gelen byk bask zerine, United Airlines, hosteslerin grevine son vermedi ve bu sekiz kadn, yeni bir meslein ncleri oldular. ABD dnda ilk hostesler, 1931 ylnda Fransz Havayollar "Air France"da greve
Eski bir hemire olan Ellen Church, 15 Mays l930'da, dnyann ilk hostesi olarak Amerikan Havayolu irketi Airlines'n Boeing-80A tipi yolcu uanda greve baladnda, yalnzca 11 yolcuya hizmet verdi.
baladlar. Bunlar, ayn zamanda "ilk uluslararas uua kan hostesler" zelliini de kazandlar. 1934 ylnda svire Havayollar "Swissair" 1935'te Hollanda Havayollar "KLM", 1938'de de Almanya Havayollar irketi Lufthansa, seferlerinde hosteslere de grev vermeye balad. 1952'de, Londra ile Johannesburg arasndaki 6 bin 724 millik mesafeyi 23 saat 34 dakikada utu. Atlantik'i aan ilk jet yolcu uaklar ise, Londra-New York seferini yapan BOAC Havayollar'na ait Comet 4, G-APDC (pilotu R.E. Millichap) ile New York-Londra seferi-
LK JET HAVAYOLU SERVS

Jet yolcu uaklarn servise koyan ilk havayolu irketi BOAC'tr. BOAC'n "Havilland Comet" tr jet yolcu ua, 2-3 Mays
21
ni yapan yine BOAC'a ait Comet 4, G-APDB' dir (pilotu T.B. Stoney). Her iki sefer de, 4 Ekim 1958'de yapld, New York-Londra aras 6 saat dakikada alarak yeni bir rekor krld.
ix zerinde meydana gelen kazada, kurtulan olmad.
LK ULUSLARARASI UAK POSTASI

lk uluslararas uak posta hizmeti, 1917 ylnn Mays ve Haziran aylarnda, bir talyan askeri uayla talya'nn Brindisi kenti ile Arnavutluk'un Valona kenti arasnda denendi. lk dzenli uluslararas posta servisi ise, eski bir pilot olan A.R. von Manvil ynetimindeki Avusturya Sivil Posta daresi tarafndan 11 Mart 1918'de balatld. Mektuplar, HansaBrandenburg Cl tipi nakliye uaklar ile Viyana'dan Krakovv zerinden Lvov'a (sonraki ad Lemberg) ve Proskurov'a tanyordu. Proskurov'dan da, Odessa'ya iletiliyordu. 4 Haziran 1918'den itibaren Budapete balants da hizmete girdi. Bu servis, AvusturyaMacaristan mparatorluu'nun 1918 yl Ekim aynda yklmasyla almalarna son verdi.
LK SEYAHAT ANTALARI
Yolculara cretsiz seyahat antas armaan etme uygulamasn ilk kez KLM balatt. Bu Hollanda irketi, Amsterdam ile Cakarta arasradaki 9 bin millik mesafeyi kendi uaklaryla kaleden her yolcuya, bir seyahat antas veriyordu.
LK SPERSONK YOLCU UAI

Tarifeli sefer yapan ilk spersonik (sesten hzl) yolcu uaklar, ngiliz Havayollar "Briish Airways"in Heathrow-Bahreyn seferini yapan "Concorde"u ile, Fransz Havayollar Air France'n Paris-Rio de Janeiro seferini yapan "Concorde"udur. Her iki uak da, 21 Ocak 1976 gn ayn anda (11.40) havaland. ngiltere'den havalanan pilotun ad Norman Todd, Fransa'dan yola kann ise Pierre Chanoine'di,
ATLANTK TES LK UAK POSTASI

Atlantik ar ilk baarl posta servisi, 14 Haziran 1919'da Yzba John Alcock ve Temen Whitten-Brown kumandasndaki bir "Vickers Vimy" uayla gerekletirildi. Amerika'da, Newfouland'n St. John's yresinden havalanan uak, rlanda'nn Clifden Havaalan'na indi. Ayn yl, daha nce Harry Havker tarafndan giriilen bir baka deneme, uan denize inmek zorunda kalmas zerine baarszlkla sonulanmt. Geri uan mrettebat kurtarld ama, mektuplar, Okyanus'un zerinde kald. Birka gn sonra, bir yolcu gemisi, yava yava batmakta olan uan gvdesinden mektuplar ald. zerlerinde, "lk Atlantik tesi Hava Postas" damgas bulunan zarflar, biraz slanm olmalarna ramen, yine de adreslerine gnderildiler. lk dzenli Atlantik ar hava postas hizmeti, Alman Lufthansa Havayollar tarafndan balatld. 3 ubat 1934'te hizmete giren bu servis, mektuplar Berlin ile Buenos Aires arasnda tayordu. nceleri her 14 gnde bir havalanan posta ua, 1935 yl Mays ayndan itibaren haftada bir utu. Mektuplar, drt gn iinde verilen adrese ulayordu. Kuzey Atlantik zerinde ilk hava postas tamacl, 20 Mays 1939'da Pan American Havayollar tarafndan New York ile Lizbon ve Marseilles arasnda balatld. Boeing 314 tipi uan-geminin uu sresi, 29 saat idi.
LK UAK KAZASI
Tarifeli bir yolcu uann bana gelen ilk felaket, 14 Aralk 1920 gn, Londra'nn kuzey banliylerinden Golders Green zerinde le saatlerinde yaand. "Handley Pages Continental Services" adl havayolu irketine ait uak, Paris'e gitmek zere Cricklewood Havaalan'ndan henz havalanmt. ki kiilik mrettebat ve alt yolcusu vard. Yeni yaplm bir binann arka cephesine arpt ve alevler iinde baheye dt. Yolculardan drd, uak tam yere aklmak zereyken dar atlamay baardlar. kisinin burnu bile kanamad. kisinde ise hafif syrklar vard. Uakta kalan iki yolcu ile ' mrettebat ise kurtulamad.
HAVADA ARPIAN LK UAKLAR

ki uan havada birbirleriyle arpmasna ilk kez 7 Nisan 1922'de tank olundu. Fransz Havayolu irketi "Grands Express"e ait bir Farman Goliath, Daimler Havayollarna ait DH 18'in yoluna kt. Kuzey Fransa'da Po-
22
LK JET UAK POSTASI

Jet ua ile ilk posta, 18 Nisan 1950'de, bir Avro Canada jet ua ile Toronto'dan New York'a gtrld.
ton cephaneyi, General Franko'ya destek salamak amacyla spanyol Fas'ndan alarak spanya'nn Seville kentine indirdi.
LK ASFALT
Bugn byk lde petrolden elde edilen ancak Trinidad Gl gibi baz yerlerde doal olarak da bulunabilen asfaltn ilk kulanm, .. 2500 yllarnda oldu. O tarihlerde, Pakistan'daki Mohenjo-Daro hamamlarnn tulalar arasnda yaptrc olarak asfalt kullanld. Ayn dnemde, Mezopotamya'da ilahlar iin denen kadirim talarnn birbirine yapmasnn asfaltla saland da biliniyor. Katranla tan karmndan oluan ve "tarmakadam" denilen bir tr asfalt ise, ilk kez 1845 ylnda Nottinghamshire'da kullanld. Gnmzde yol kaplamas olarak ok gerekli olan asfalt ise, otomotiv sanayiindeki gelimeler zerine 1920'li yllardan itibaren dnya lsnde nem kazand.
LK "UAK LE" ETKETLER

Uakla gndermek istediimiz mektuplarmzn zerine yaptrdmz "par avion", "air mail" ya da "uak ile" gibi minik etiketlerin ilk rnei, 918 yl Austos aynda Fransa' da bastrld. Paris ile Saint Nazaire arasnda, mektuplar uak ile gndermek isteyenler iin Fransz Sivil Hava Postas irketi tarafndan bastrlan bu etiketlerin zemini krmz, zerindeki "par avion" yazs ise siyaht. Uluslararas Posta Birlii tarafndan Franszca, ortak yazma dili olarak kabul edildiinden, daha sonra tm lkeler, uakla gnderilmesi istenen mektplarn zerine, "par avion" yazl etiketlerin yaptrlmasn istediler.
LK MOTORLU CANKURTARAN
lk motorlu cankurtaran, 1895 yl Aralk aynda, Paris'te Endstri Saray'nda Panhard et Levassor tarafndan sergilendi. zerinde "Daimler" marka bir motor bulunan bu ambulansla hasta tandn gsterir bir kayt yoktu. Motorlu cankurtaranlarn dzenli olarak kullanlmas, ilk kez 1900 yl Temmuz aynda Fransa'nn 9. Ordusu tarafndan gerekletirildi. lk sivil motorlu ambulans da, ayn yl Fransa'nn Alenon yresinde hizmete girdi. Autocar dergisi, bu ambulansla ilgili olarak unlar yazd; "Drt tekerlekli bir motosikletin zerine bir kabin yerletirilmi. Src ve doktor motosikleti kullanrken, hasta da kabinde yolculuk ediyor."
HAVADAN LK ASKER NAKL

Bu tr bir operasyon, ilk kez 1923 yl Nisan aynda, Irak'ta ortaya kan Krt isyan srasnda yapld. 280 kiiden oluan "Sih" birlii, tam tehizatt olarak Kingarban'dan Kerkk'e, ngiliz Kraliyet Hava Kuvvetleri tarafndan "Vickers Vernon" tipi 12 kiilik uaklarla tand. Her askerde bir tfek ve sekiz kiloluk malzeme vard. Btn birliin, 75 millik mesafeye aktarlmas, bir buuk gn iinde 10 saat uularak tamamland. Ayn ilemin karadan gerekletirilmesi iin be gn gerekiyordu. Uzun mesafeli ilk havadan birlik nakli ise, 1932 Haziran'nda yapld. 21 adet Vickers Victoria nakliye uayla ngiliz Kraliyet Hava Kuvvetleri'nin 70. ve 216. blkleri, Msr' daki Birinci Northamptonshire Alay'ndan Irak'a aktarld. Bu ilem 6 gn srd.
LK ANESTEZ
Bir ameliyat srasnda hastann uyutulmas, ilk kez 30 Mart 1842 gn, ABD'nin Jefferson kentinde uyguland. Dr. Crwford Long, "James Venable" adl renciyi, boynundaki kisti almadan nce eterle uyuttu.Dnyadaki bu ilk anestezi uygulamas iin James Venable'n ameliyat cretinin dnda fazladan 2 dolar 25 sent demesi gerekti. Dr. Long, kapal bir toplum olan Jefferson halkna, eteri ilk tantan bir bilimadam olmutu. Genler, bu maddeye byk ilgi gsterdiler ve ebeveynlerinin bilgisi dnda, birbirlerine kk akalar
LK HAVADAN STLA
lk havadan istila hareketi, 1936 ylnn Austos ve Eyll aylar arasnda, Alman Hava Kuvvetleri tarafndan gerekletirildi. Rudolf Freiherrvon Moreau komutasndaki Luftwaffe Nakliye Bl, 20 adet Junkers 52/3 tipi nakliye/bombardman ua ile 8 bin 899 asker, 44 ar makineli, 90 hafif makineli ve 137
23
yapmak iin Dr. Long'dan kendilerine bir miktar eter vermesini istediler. Genlerin bu isteini kramayan Dr. Long, bir rastlant sonucu, ar miktarda kokland zaman, eterin kiiyi hibir ey duyumsamayacak hale getirdiini grd. Bunun zerine, James Venable'a yapaca ameliyatta bu harika ilatan yararlanmaya karar verdi ve sonu ok baarl oldu. Daha sonra, dokuz baka ameliyatta da bu yntemi kulland. Bunlardan birinde, bir zenci ocuun parman kesti. Ne var ki, onun tp biliminde yeni rlar aan bu almalar, Jefferson kentinin son derece tutucu olan halkn rahatsz etti. Kendisini "byclkle" sulayan yal Jeffersonlular, almalarna derhal son vermedii takdirde, lin edileceini sylediler. Dr. Long, aresiz anestezi bilimine byk katkilar salayabilecek aratrmalarna son verdi. Onun tp bilimine yapt ve nemli katk da, Georgia Eyaleti Tp Dernei tarafndan yaplan bir aratrma sonucu, 1852 ylnda gn na karlncaya kadar gizli kald.
mas gerekirdi. Bu bilgiden habersiz olan Dr. Wells, kahkaha gazn ar kesici olarak kullanarak 40 di ekti.Bunlardan yars baaryla sonuland. Ama, bir kezinde hastalarndan biri lmn eiinden dnnce, denemelerine derhal son verdi. Bu arada, Dr. Wells'in eski ortaklarndan William Morton, slah edilmi slfirik eter kullanarak, 1846 ylnn Eyll aynda, arsz di ekimim baard. Bu tarih, ar kesicilerle ilgili geliimin balang noktas olarak kabul edilir.
LK WESTERNLER
Western tr filmlerin ekim haklan 21 Eyll 1903 gn, Mutoscope and Biograph adl Amerikan irketi tarafndan tescil edildi. Bu trn ilk rneklerinden olan "Kit Carson" adl filmde, filmin kahraman?, Kzlderililerin eline tutsak dtkten sonra, gen ve gzel bir Kzlderili kzn kendisine k olmas sonucu hayatn kurtaryordu, 11 blmlk bu film, 21 dakika sryordu. "The Pioneers" adl bir baka filmde de, Kzlderililer, bir iftlii yakarak., iftlik sahibi ile karsn ldryorlar, kzn da karyorlard. Film, iftlikteki cesetleri gren bir grup beyazn, zavall kz kurtarmas ile sona eriyordu. Her iki film de 1904 yl Austos aynda gsterime girdi.
SAVATA KULLANILAN LK MOTORLU CANKURTARAN

Motorlu ambulanslarn bir savata ilk kez kullanlmalar, Trk-talyan Sava'na rastlar Haziran 1912 gn Zanzur arpmalar srasnda talyanlar. 10 adet ambulans kullandlar. O gn, bu 10 cankurtaran. 70 yaral talya'nn Gargares'teki Sahra Hastanesi'ne karldrrken, 40 ly de mezarla gtrd..
ANESTEZ LE LK DOUM
Anestezi yntemiyle yaplan bir doumla sa olarak dnyaya gelen ilk ocuk ndian Medical Service doktorlarndan William Carstairs' in kz Wilhelmina Carstairs'tir. Dr, Carstairs, einin arsz bir biimde doum yapmasn neren meslekta Dr. James Young Simpson'un isteini kabul etti. Doum doktoru James Young Simpson, meslektann eini doum srasnda "kloroform" ile uyuttu. Anne, uyandnda kollar arasnda kzm grnce, doum yaptna glkle inandrld. Aradan 17 yl getikten sonra Wilhemina'nn bir fotorafn gren doum doktoru Simpson, yaanan mucizenin etkisiyle, "Ah, hazreti anestezi" diye bard.
ANESTEZ LE LK D EKM
Anestezi uygulayarak ilk di eken kii, ABD'nin Conaecticut eyaletinde, Hartford kenti doktorlarndan John M. Miggs'dir, Riggs'e bu yntemi neren meslekta, Dr. Horace Wells, 11 Aralk 1844 gn, gezginci bir tiyatronun ovmeni tarafndan bulunan gldrc gazn (diazot monoksid) ar kesici bir etki yaptn fark etti. Grander Colton adl ovmen, bulduu gazn bu zelliini bilmiyor, ondan yalnzca numaralan srasnda insanlar gldrebilmek iin yararlanyordu. Dr. Riggs, meslekta Dr, Weils'in nerisiyle, bu gazdan yararlanarak, salam bir dii hi ac duyurmadan ekti. Bu bulutan son derece keyiflenen Dr. Welis, "di ekiminde yeni bir ufkun aldn" duyurdu. Ancak, Dr. Wells'in o gn bilmedii bir ey vard. Diazot monoksidin etkin ve gvenli bir biimde anestezik olarak kullanlabilmesi iin oksijenle kartrl-
LK LOKAL ANESTEZ
Kokainin ar kesici etkisi, ilk kez Viyana'daki Alman Hastanesi doktorlarndan Karl Koller tarafndan bulundu. Koller, Sigmund Freud
24
lk kez 1911 ylnda havayolu posta ulamnda kullanlan uaklar, d grnmyle, bugnk seyyar satclarn kullandklan arabalara benziyordu.
LK UAK POSTASI
lk resmi uak servisi, 18 ubat 1911'de Hindistan'n Allahabad kentinde, Birleik Eyaletile birlikte, kokainin morfin bamllna kar tedavi edici etkilerini aratryordu. Kokain, anestetik olarak ilk kez, Josef Brettauer tarafndan Heidelberg Klinii'nde bir gz hastasnn ameliyat srasnda kullanld. Dr. Brettauer, kokainin bu konudaki yararlarn, 15 Eyll 1884'te Heidelberg'de yaplan Oftalmoloji Kongresi srasnda Dr. Koller'den renmiti. Enjeksiyon yoluyla lokal anestezi ya da si-
ler gsterileri srasnda gerekleti, Henri Pecquet, "Humber-Sommer" tipi uayla, 6 bin mektup ve posta kartn Allahabad'dan alarak 5 mil uzaklktaki Naini'ye gtrd. nirsel blge anestezisi, 1885 ylnda Baltimore'daki John Hopkins niversitesi doktorlarndan William Halstead tarafndan takdim edildi.
LK SANAT SERGS
Bildiimiz anlamda ilk sanat sergisi, 9-23 Nisan 1667 tarihleri arasnda, Paris Resim ve
25
Heykel Akademisi tarafndan, Paris'te PalaisRoyale'de ald. Sonralar, iki ylda bir yinelenen bu sergi, 1671 ylnda Louvre Mzesi'ndeki "Grand Galerie"de sreklilik kazand.
LK YAPAY DLLENME
Baaryla sonulanan ilk yapay dllenme deneyi, 1779 ylnda, talyan Abbe Lazare Spallanzani tarafndan yapld. Spallanzani, spanyol tr bir erkek kpekten ald dl, dii bir av kpeinin reme organna yerletirdi. 62 gn sonra yavru dnyaya geldi. Bunlar, ispanyol-av kpei trnn melezleriydi.
Benjamin Murphy tarafndan gerekletirildi ve bu trde ilk ameliyat, 2 Mart 1889 gn Cook Country Hastanesi'nde yapld. Monhan adl gen ii, sekiz saat sren ameliyattan nce, Dr. Murphy'ye geldiinde, yalnzca karn arlarndan ikyet ediyordu.
LK ARTST ORGANZATR
Sanatlar iin ilk i bulma brosu, 1858 ylnda, Londra'da Ambrose Maynard tarafndan kuruldu. Kendisi de komik arklar syleyen bir sanat olan Maynard, artistlerin mzikhollerde i bulmasnn ne denli zor olduunu biliyordu. zellikle tarada alan sanatlarn Londra'da sahneye kabilmeleri, son derece gt. Maynard, i arayan sanatlardan ald birer ilin karlnda, onlarn isimlerini ve yeteneklerini dzenli aralklarla mzikhol yneticilerine gnderiyordu. nceleri, mzikhol yneticileri, Maynard'la ve listesindeki sanatlarla hi ilgilenmediler. Ama, bir gn, nl mzikhollerden birinde sahneye kmas gereken bir artist, sras geldii halde ortalktan kayboldu. Rastlant bu ya, Maynard da bu durumdan annda haberdar olarak, mterilerinden Julia Weston'u, mzikholn ne yapacan arm yneticisine gnderdi. Julia Weston da, Maynard'n yzn kara karmad ve byk bir baarya imzasn att. Bunun zerine, Londra'daki tm mzikhol sahipleri, yeni yetenekler kefedebilmek iin Maynard'n brosunu andrmaya baladlar.
NSANDA LK YAPAY DLLENME

nsan zerinde ilk yapay dllenmeyi, 1785 ylnda Paris niversitesi Tp Fakltesi Dekan Thouret gerekletirdi. Bay Thouret, kendisinden elde ettii dlleri, ince bir rnga araclyla, karsnn rahmine yerletirdi. Bu deneme, salkl bir bebein dnyaya gelmesiyle sonuland. Daha sonra, 1799 ylnda ngiltere'de Dr. John Hunter, hipostastan rahatsz olan bir aristokrat aile reisinden ald dlleri, ayn ailenin gen annesine yerletirdi ve baarl sonu ald. Kocann dnda, bir baka erkekten alnan dlle yaplan ilk yapay dllenme ise, Philadelphia'da Prof. Pancoast tarafndan 1884 ylnda kloroformla bayltlm bir kadn zerinde, kadnn bilgisi dnda denendi. Bu deneme, kadnn ksr olan kocasnn istei zerine yapld.
LK ATLETZM KULB
1863 yl Haziran aynda, Londra'da birka iadam bir araya gelerek, "Mincing Lane AC" adl atletizm kulbn kurdular. Kulbn ilk toplants, 9 Nisan 1864 gn, Brompton'da, Londra Krek Kulb Tesisleri'nde yapld. Ayn yl, kulp ilk yarmalar dzenledi. Bu ilk yarmaya katlan atletler, 220 yarda (yaklak 210 metre) koma ve 10 mil yrme dallarnda dereceye girmek iin ura verdiler. Kulp, 1866'da London AC (Londra Atletizm Kulb) adn ald.
LK APANDS (KRBAIRSAK) AMELYATI

Tp tarihine geen ilk apandis ameliyat, 4 Ocak 1885'te, ABD'nin Iowa eyaleti Davenport kentinde, Dr. William West Grant tarafndan yapld. Bir iftinin kz olan 22 yandaki Mary Gartside, Dr. Grant'a getirildiinde, akut apandisitin ilerlemi aamasndayd ve ameliyat edilmedii takdirde lecekti. Ameliyat, tam bir baaryla sonuland, Bayan Gartside, 1919 ylna kadar yaad. lk yaplan apandisit ameliyatlarnn hemen tmnde, tamamen arzalanm, yani hastaln ileri aamalarna gelinmiti. Apandisitin ilk dnemlerinde ameliyat fikri, rlanda asll bir Amerikal cerrah olan John
LK ASPRN
Bugn, hemen her yerde, herkes tarafndan eitli kk rahatszlklar iin olduka sk bir biimde tketilen Aspirin, ilk kez 1899 yl Mays aynda, Almanya'nn Leverkusen ken-
26
Dnyann ilk ambulans, 1792 ylnda, Fransa'da, Napolyon' un bacerrah Baron Dominique Jan Larrey tarafndan, yarallar sava alanndan gvenlik iinde tayabilmek dncesiyle gelitirildi.
LK CANKURTARAN
Tarihte bilinen ilk cankurtaran (ambulans), 1792 ylnda Napolyor'un zel cerrah Baron Dominique Jean Larrey tarafndan yapld, Larrey'in ambulans, sava alannda yaralanan kiileri, daha fazla kayba yol amadan blgeden uzaklatrmay amalyordu. Sratinde, Bayer AG firmas tarafndan toz halinde piyasaya srld. Aspirinin kimyasal ad olan "asetilsalisilik asit", ilk kez 1853 ylnda Alsasl kimyac Karl Gerhard tarafndan sentetik olarak elde edilmiti. 1897 ylnda ise Bayer firmasndan Dr.Felix Hoffman, bu maddeyi tedavi amacyla azdan alnabilecek kadar katksz bir biimde retmeyi baard, nceleri, yalnzca Almanya'da reete karlnda satlyordu. 1915 ylndan itibaren Bayer tarafndan 20'lk paketler halinde tablet olarak piyasaya srld.
dan arabalarla tanan yarallarn, kan kaybnn daha fazla olduu, yaralarnn daha da derinletii grlmt. Bunun zerine Larrey, Fransz Ordusu'nun bacerrah Pierre Franois Percy ile birlikte, zel bir "cankurtaran birlii" oluturdu. Birlikteki her takmda, 12 ambulans vard. Bunlar, ilk kez Napolyon'un talya'ya kar at 1796-1797 savanda grev aldlar. recesi ise 6.49 metreydi. 1866 ylnda yaplan Oxford-Cambridge spor karlamalarnda, ilk kez olarak eski bir sko sporu olan eki atma da yarmalara dahil edildi.
LK ULUSAL ATLETZM AMPYONASI

Bilinen ilk ulusal atletizm ampiyonas 23 Mart 1886'da, ngiltere'de Wallham Green' de Amatr Atletizm Kulb tarafndan organize edildi. Bu yarmalardaki zaman ve mesafe kaytlar, ngiliz atletizminin ilk resmi kaytlardr.
NVERSTELERARASI LK YARIMA
niversiteleraras ilk sportif karlama, 3 Mart 1864 gn ngiltere'de, Oxford ve Cambridge niversiteleri arasnda yapld. Christchurch kriket sahasnda yaplan sekiz ayr yarmadan drdn Oxford, drdn ise Cambridge kazannca, sonu beraberlik eklinde tescil edildi. Bu yarmalar srasnda, yksek atlamada birinci gelen sporcunun derecesi 1.68 metre, uzun atlama birincisinin de-
KAPALI SALONDA LK ATLETZM YARIMALARI

Kapal salonda ilk atletizm msabakalar, 1 i Kasm 1868 gn, New York'ta bir paten salonunda yapld. Bu karlamalar, ayn zamanda ABD'de yaplan ilk atletizm yarmalar oldu. Yarmalardan iki ay nce New York Atletizm Kulb'n kuran kiilerden bi-
27
ri olan William B. Curtis, kabaral kou ayakkablarn lanse etti. Atletlerden drd, yedi ayr yarta bu ayakkablardan kulland.
LK ZYAAM YKS
ngilizce olarak yazlan ilk zyaam yks, muhtemelen 1576 ylnda, besteci Thomas Whythorne tarafndan kaleme alnd. Ad,
LK ATLETZM PST
Kou amacyla kullanlan ilk atletizm pisti, 1868 ylnda, Amatr Atletizm Kulb tarafndan ngiltere'de West Kensington'da, Lillie Bridge'de kuruldu. Pistin uzunluu, 536 metre idi.
LK BAYRAK YARII
17 Kasm 1863 gn, ABD'nin Berkeley kentinde, bugnk bayrak yarlarnn ilki saylabilecek bir kou yapld. Bu yarmaya, drt kiilik bir tek takm katld. Her biri yarm mil koan drt sporcu, iki millik mesafeyi (yaklak 3 bin 218 metre) 9 dakika 51 saniyede tamamladlar. Bayrak yarna, iki ayr takmn katld ilk deneme ise, 1893 yl Mart aynda yapld. Pennsylvania niversitesi rencilerinden oluan iki ayr takm, ayn mesafede birinci gelebilmek iin yartlar.
arklarn kitab" idi. Yazar, kitabnda Magdalen Koleji'ndeki okul gnlerini, John Heywood'dan mzik eitimi alarak geirdii genlik yllarn ve ngiltere'nin en byk konaklarnda arand ve Bapiskopos Parker tarafndan "Mziin efendisi" olarak kabul edildii olgunluk alarn anlatr. Yaynlanmam el yazmas tek kopye, 1955 ylnda, Londra'da Sotheby's Mzayede Salonu'nda yaplan bir ak artrma srasnda James Osborn tarafndan ortaya karld. Halen, Oxford'da, Bodleian Ktphanesi'ndedir.
"ocuklarn yaamlarndan genlerin yaamlarna giren, oradan da yallarn yaamlarna geen uzun sylevlerin, sonelerin ve
LK AEROSOL KUTUSU
Bir sv ya da gazn i basncn etkisiyle bir teneke kutudan dar pskrtlebilecei dncesi, ilk kez 1926 ylnda Norveli Erik Rotheim tarafndan gelitirildi. Ancak, bu teori, uzun sre uygulamaya konulamad. Nihayet 1941 ylnda, iki Amerikal, L. I>. Goodhue ve W.N. Sullivan, karbondioksit yardmyla pskren, bcek ldrc bir aerosol yaparak pazarladlar. 1950'lerden itibaren ok geni bir kullanm alan bulan bu teknik, mobilya cilalarnda, hava temizleyicilerde, hatta tutkallarda bile kullanlmaktadr.
MELEREK YARIA BALAYAN LK ATLET

Bugn bildiimiz biimde yara melerek balayan ilk atletin, ABD'li yz yarda (91.5 metre) ampiyonu, Yale niversitesi rencisi Charles Sherrill olduu sylenir. Sherrill, 1888 ylnda, antrenr Mike Murphy'nin nerisi zerine, ksa mesafeli yarlara bu ekilde balad. Bir baka iddiaya gre ise, Yeni Zelandal atlet Bobby MacDonald, daha 1884 ylnda skoya'da yaplan atletizm yarmalarnda bu yntemi uygulamt. imdiki balama izgilerini dzenleyen kii ise, Amerikal antrenr George Bresnahan'dr. Bresnahan, bu izgileri 1927 ylnda gelitirdi. Bu trdeki bir kulvarda koan ilk atlet ise, Guyana doumlu ngiliz J.E. London' dur (1929).
ALKOLN LK BULUNUU
Alkol, en eski ve en ok kullanlan kimyasal maddelerden biridir. Alkoln ilk kez, tarih ncesi insanlar tarafndan, mayalanma yoluyla doal alkol oluturmu meyve ve sebzelerin yenmesiyle bir tesadf sonucu bulunduu sanlyor. nsanolu, onun gerek zelliklerini kavradktan sonra, ila sanayiinden endstriye, eitli bilimlerden sosyal festivallere kadar birok konuda, alkol, insan yaamnn vazgeilmez unsurlarndan biri haline geldi. lk birann, .. 8000-6000 yllar arasnda Mezopotamya'da yapld biliniyor. O dnemde insanlar, arpann mayalanmasn salyorlar, sonra da scak suyla kartrarak iiyorlard. Bira gibi, arabn bulunmas da, ok eski yllara dayanr. Saf alkoln ilk damtlmas ise, .S. 1100
LK ATOM ENERJ SANTRALI

Bu tr bir santral, ilk kez 27 Haziran 1954 gn, Sovyetler Birlii'nde, Moskova'nn 88 kilometre uzandaki Obninsk yresinde kuruldu. Buradan retilen elektrik enerjisi, endstride ve tarmsal iletmelerde kullanld. Kullanlabilir kapasitesi, 5 bin KW idi.
28
yllarna rastlar. O tarihte, talyanlar, arab ya da biray belirli bir scakla kadar kaynatarak buhar haline dnen alkol damtarak, saf alkol elde etmeyi renmilerdi. Bu yntem, 15. yzyldan itibaren Asya ve Bat Avrupa'ya yayld. Sarholuk ise, alkoln insan vcuduna girdii ilk gnden bu yana, bir toplumsal sorun oldu.
LK HAVALANDIRMA
19. yzyln sonlarnda havay serinletmek iin kullanlan tek yntem, belli bir mekndaki havay buzun zerinden geirmekti. Bu yntemle, New York'taki nl "Madison Square Garden" salonlarn soutmak iin her akam, drt ton buz kullanlyordu. Gerek anlamda ilk havalandrma aygt, "Air-Condition"m patenti, 1902 ylnda Willis H. Carrier adndaki Amerikal tarafndan alnd. Bu aygt, giren havay suyla doyuruyor, bylece bir yandan havann ssn denetlerken, bir yandan da nemlilii belirli bir dzeyde tutuyordu. Drt yl sonra, Stuart Crawer adl Amerikal, bu aygta bir de toz filtresi takmay akl etti.
1867 ylnda, Doktor Lister'in eski efi Sir John Erichsen, "Karn boluu, gs ve beyin, baarl bir ameliyat iin insanoluna sonsuza dek kapal kalacaktr" diyordu. Oysa Lister'in buluu antiseptikler ve daha sonra anesteziklerin de devreye girmesiyle, Sir Erichsen'in bu iddias, ok ksa srede geersiz kalacakt. Doktor Lister'in Glaskow'da 18641866 yllar arasnda yapt ameliyatlarda, lm oram yzde 45 iken, 1867-1869 yllar arasndaki ameliyatlarda, mikrop ldrcler sayesinde bu oran yzde 15'e dt.
LK METALLER VE ALAIM
nsanlar tarafndan kullanlan ilk metaller, altn ve bakrdr. (.. 4000). lk "alam" ise, bir rastlant sonucu .. 3500 ylnda Mezopotamyallar tarafndan bulundu. Bakr ve tenekenin karm olan bu alama, "bronz" ad verildi ve sz konusu bulula birlikte, insanlk tarihinde "Bronz a" balam oldu.
LK SU KEMER
.. 703 ylnda, Asur Kral Sennacherib, bakent Ninova'ya fazladan su getirilmesini salamak iin bir su kemeri yaplmasn emretti. 30 mil uzunluundaki bu kemer, Jerwan Wadisi'nde, 9 metre yksekliinde, 21 metre geniliinde ve 262 metre uzunluunda bir kprnn zerinden geiyordu. Bu kprnn yapmnda, 2 milyon tula kullanld.
LK CEBR PROBLEM
.. 1700 ylndan kalma bir Msr papirsnn zerinde, Ahmes adl bir yazar tarafndan yazld anlalan u satrlar vard: "Bir
Ahmes adl yazar, ayn papirsn zerinde, sorunun zmn rakamlarla deil, belirli birtakm sembollerle yapyordu. Bu rnek, bugn bilinen cebir kavramnn ilk rneidir.
uzunluk, kendisinin yedide biri kadar bir baka uzunlukla toplandnda ortaya kan sonu 19 olduuna gre, acaba bu uzunluun kendisi ne kadardr?"
LK BEBEK KUVZ
Normal sresinden nce doan ve tp dilinde "prematre" denilen bebeklerin derhal iine alnmas gereken "kuvz" ad verilen aygt, ilk kez 1891 ylnda Fransa'nn Nice kentinde Dr. Alexandre Lion tarafndan gelitirildi. Bu kuvzn havas bir vantilatr yardmyla srekli temizleniyor, ss da bir termostat araclyla srekli denetim altnda tutuluyordu. Dr. Lion, bu buluun baarl sonu verdiini grnce, Nice'de erken doan ocuklar iin bir bakm merkezi kurdu. Bu merkezi, Bordeaux, Marseilles, Lyons ve Paris'te kurulan benzerleri izledi. Nice'deki klinik, bir yandan yardm dernekleri tarafndan salanan katklar, bir yandan da belediyenin yardmlar sayesinde cretsiz hizmet veriyordu. Paris'teki klinik ise, hemire creti de dahil olmak zere, bir aylk hizmet iin 60 frank alyordu ki,
LK ANTSEPTK
Mikrop ldrc olarak kullanlan antiseptiklerin bulunmasndan nce, ameliyat salonlar, hasta iin bir umut olduu kadar, ok byk tehlikelerle dolu bir yerdi. Zira, ameliyat iin vcudun alan yerlerine, mikroplar kolayca girebiliyorlard. 1865 ylnda Glaskow'da Joseph Lister adl cerrah tarafndan gelitirilen mikrop ldrclerin, ameliyatta ilk kez kullanlmaya balanmas ile, bu sorun byk lde ortadan kalkt ve tp biliminde yeni bir r ald.
29
bu fatura birok ana-baba tarafndan kolayca denebilecek dzeydeydi. Dr. Lion, almalarnn ilk ylnda prematre 185 ocuktan 137'sini kurtarmak gibi hi de kmsenemeyecek bir baarya imzasn att. nk, doktorun bu buluu olmasayd, bebeklerin hepsi lecekti. Doal besinlerle beslenemeyecek kadar zayf olan bebekler, st-hemirelerin gslerinden uzanan tplerin burunlarna taklmas yntemiyle besleniyorlard. Dr. Lion'un kliniklerini gezen bir ngiliz gazetecinin belirttiine gre, bu ilem srasnda zenci hemireler beyaz bebekleri, beyaz hemireler de siyah bebekleri doyuruyorlard.
Bu basit aygt, hayvanlarn derilerinin yzlmesinde, etlerinin kesiminde, odun kesmede ve kaz ilerinde kullanld gibi, silah olarak da nemli bir ileve sahipti. Baltalara, .. 35 bin ylndan itibaren sap takld.
LK GZEL BEBEK YARIMASI

Bugn, dnyann eitli kentlerinde dzenlenen gzel bebek yarmalarnn ilki, 14 Ekim 1854 tarihinde, ABD'de, Ohio eyaletinin Springfield kentinde yapld. Bu yarmaya, 127 bebek katld. Adaylar arasnda, be aylk olmasna ramen arl 14 kiloyu bulan bir bebekle anne ve babasnn on yedinci yavrusu olan bir bebek de vard. Birincilii 10 aylk William Rowner kazand. Bu irin olan ocuu, gm bir plaket ile dllendirildi. Ancak, yarmada jri yelerinden birisinin bebeklerle ilgili bir gr, ana-babalarn uzun sre ocuklarn bu tr yarmalara sokmasn engelledi. En gzel bebei semekle grevli olan bu jri yesinin, minik ocuklarla ilgili gr yleydi: "Bebekler, bir ucunda bitmez tkenmez grltler, teki ucunda da byk bir sorumsuzluk rnei olan koskoca bir kanaldr."
LK TAKMA UZUV
lk yapay uzuvlara, Yunan tarihisi Heredot' un .. 5. yzylda yazd kitaplarda rastlarz. Ancak, buradaki takma uzuvlar, el yerine taklan demir kanca ya da kedi veya kpek ayadr. Hareketli parmaklara sahip eller ya da omuzdan devinebilen kollar ise, ilk kez 16. yzylda yaplmaya baland. Fransz Ordusu cerrahlarndan Ambroise Pare'nin, bu yapay uzuvlarn geliimine byk katks oldu.
LK YAPAY BAHARAT
Yapay olarak elde edilen ilk baharat., "vanilya"dr. 1874 ylnda, Almanya'da Dr. William Haarman ve Prof. Ferdinand Tiemann adl iki kimyager, sentetik olarak vanilya elde etmeyi baardlar. ki yl sonra, yine bir kimyac olan Karl Reimer, Haarman'n almalarna katld ve bu ikili, yapay olarak doal vanilyann tam tadn veren bir madde retti. Bu ilk yapay vanilya, doal vanilyay yeterince salayamayan Alman ikolata yapmclar tarafndan ilk kez kullanld. 1870'lerde de ngiltere'de akide ekeri yapmclar, eitli meyvelerin tatlarn veren sentetik maddeler retmeyi baardlar.
LK BALE
Hareket, sz ve ark urlarn ieren ilk bale, John Weaver'm "The Lovers of Mars and Vens" (Mars ve Vens'n Aklar" adl balesidir. lk kez 2 Mart 1717 gn Kraliyet Tiyatrosu'nda sahnelendi. Mars rolnde Louis Dupre, Vens rolnde ise Bayan Santlow oynadlar. Vulcan roln de bizzat Weaver canlandrd. Mzik, iki ayr besteci tarafndan bestelenmiti. Richard Fairbank, dans mziklerini hazrlam, Kraliyet Orkestras'ndan Henry Symonds ise senfonilerin sorumluluunu stlenmiti. Tiyatronun yneticisi Colley Cibber, prodksiyon giderleri konusunda alabildiine cimri davranmt. nk, bu tr yeni elence tarznn ne gibi bir sonu vereceini kestiremiyordu. Ancak, halkn ilgisi, beklenenin de stne kt. Sonutan yeterince memnun olmayan tek kii, balenin yazar Weaver' in kendisiydi. Seyircilere gre daha gelimi bir beenisi olduunu ne sryor, bu nedenle de danslarn performanslarndan memnun olmuyordu. Danslar da Weaver'in "avantgarde" koreografisini yeterince zmleyememilerdi dorusu. Weaver, anlarnda, "tiraf etmeliyim ki" diyordu, "Danslar dzenlerken, modern eilime daha ok kaydm."
LK BALTA
Gnmzden 250 bin yl nce, modern insann atalar saylan Homoerectus olarak isimlendirilen insanlar, Afrika, Asya ve Avrupa'da talara biim verecek baltalar yapyorlard. Bunlar, sapsz olmalarna karn, gen biiminde yontulduklarndan kolaylkla elde tutulabiliyordu. genin bir noktas olduka sivri, bir kenar ise bak az gibiydi.
30
Nefes al: Hava tpnn birincil kapa, azln i odasna basnc azaltlm hava gnderir. Soluk alnrken, d odasna deniz suyu dolar. Bu suyun basnc, azln i odasna giden havann basncn drr ve vcuda en uygun miktarda hava gitmesi, bylece salanm olur. Nefes veri: Azln i ve d odacklarndaki basn ayn olduunda azlktaki hava uyarlayc kapak kapanr ve daha fazla hava gelmez. Dalg, bu arada nefesini verir ve kullanlm hava, kapak araclyla denize aktarlr. Bu arada den basn nedeniyle hava tpne bal birincil kapak alr ve yemden soluk almak iin gerekli olan hava azla gelir.
Uygun basntaki hava, Su, azln n ksmndaki diyaframa yapa basnla azln i ksmndan ay ular. aza giren hava basncn dzenler
LK SUALTI SOLUNUM AYGITI

Dnyada sualt solunum cihazlar, ilk kez kinci Dnya Sava srasnda Fransa'da, kaptan Jacques Cousteau tarafndan gelitirildi. Cousteau, Fransz Donanmas'nda grev yaparken, sualtnda uzun sre kalabilmenin arelerini aratryordu. Sualtnda, her on metrede, basn bir atmosfer ykseliyordu. Her-
hangi bir derinlikte, cierlerin iindeki ve dndaki basn, birbirine denk olmazsa, dalgc lmcl tehlikeler bekliyor demekti. 1942 ylnda Cousteau, mhendis arkada Emile Gagnan'la birlikte yeni bir yntem gelitirdi. Bu yntemle, suyun derinlii de hesap edilerek, dalgcn istemine gre, otomatik olarak cierlere hava pompalanyordu. Aygt, son derece basitti ve sudaki arl, yok denecek kadar azd. Sava sona ermeden nce, bu aygt kullanan kurbaa adamlar, dman gemilerine byk zararlar verdiler. Gnmzdeki sualt solunum aygtlar, askeri, ticari ve sportif amalarla geni lde kullanlmaktadr.
31
Weaver, baleyi operadan ayran ve bir sanat biimi olarak bamszla kavuturan ilk sanatdr. Kta Avrupas'nda sahnelenen ilk "ballet d'action" ise, Marie Salle'in "Pygmalion" adl yaptdr. lk kez 1734 yl Ocak aynda Covent Garden'de seyirci karsna kt ve ayn yl Paris'te Franois Riccobini tarafndan Thetre-Italien'de yinelendi. Bale, Fransa'dan Rusya'ya geti ve bu lkede, 1751 ylnda bale stad Lande ynetiminde mparatorluk Tiyatro Okulu kuruldu. Bu verimli kaynakta klasik formunu bulan bale, 1911 ylnda doum yeri olan ngiltere'ye Diyagilev topluluu ile geri dnd.
BR PARLAMENTODA YAPILAN LK SEM

Bir parlamento iinde yaplan ilk oylama, 1859'da, Avustralya'daki Victoria Kolonisi Yasama Konseyi'nde yapld.
LK TKENMEZ KALEM
Gnmzde hemen herkes tarafndan kullanlan tkenmez kalem, ilk kez 1938 ylnda Macar heykeltra ve gazeteci Lasalo Biro tarafndan bulundu. Biro, o yllarda Budapete'de hkmet tarafndan finanse edilen bir dergi karyordu. Bir gn, derginin basld matbaaya gittiinde, abuk kuruyan mrekkeplerin salayaca yararlar dnd ve ilk tkenmez kalem prototipini gelitirdi. Biro, bu kefi zerinde daha ok almak istiyordu, ama lkesinde Nazi basklarnn trmanmas sonucu Paris'e kat. Oradan da 1940 ylnda Arjantin'e gitti. Lasalo Biro, tkenmez kalemi bir trl kafasndan karamyordu. En sonunda almalarnn sonucunu ald ve 10 Haziran 1943'te "mrekkep damlatmayan" bir kalemin patentini kendi adna tescil ettirdi. O srada, Henry Martin adnda bir ngiliz, hkmeti adna baz almalar yapmak zere Arjantin'e gelmiti. Martin, bir rastlant sonucu Biro ile karlat ve buluuna hayran kald. nk, byk yksekliklerde eitli hesaplar yapmak zorunda kalan havaclarn dolmakalem kullanrken ne denli skntlarla kar karya kaldklarn biliyordu. Bu yeni kalem, bu skntlarn sonu demekti. nk, eitli yksekliklerde, hava basncnn deiiminden etkilenmesi sz konusu deildi. Derhal kalemin ngiltere haklarn satn ald ve Reading yaknlarndaki terk edilmi bir hangarda, ngiliz Hava Kuvvetleri iin tkenmez kalem yapmaya balad. Yannda alan 17 kz, ilk bir yl iinde 30 bin kalem retmeyi baardlar ve bunlarn hepsi satld. Biro patenti altnda halka sat yaplan ilk tkenmez kalemler ise, 1945 yl balarnda Buenos Aires'te Eterpen irketi tarafndan piyasaya karld. Bir Birleik Amerikal iadam da, bu "byk bulu"un ABD'ye aktarlmas iin faaliyete giriti. "Su altnda yazabilen ilk kalem" olarak reklam edilen tkenmezler, ABD'de umulann da tesinde bir ilgi grd. 29 Ekim 1945 gn New York'ta Gimbel's maazalarnda tanesi 12.5 dolardan sata karld ve akama kadar tam 10 bin adet satld.
BALE PABUCU KULLANAN LK KOREOGRAF

Bir balede zel pabu kullanan ilk koreograf, Charles Didelot'dur. Didelot, 1796 ylnda Kraliyet Tiyatrosu'nda "Zephyr et Flore" adl balesini sergilerken, balerinlere ve baletlere ayak ulannda yeterince ykselebilmeleri iin zel mekanizmal pabular giydirdi. Didelot'nun "Zephyr et Flore" adl balesi, ayn zamanda erkek dansnn partnerini havalandrmas ve bu hareketin iki dans arasnda bir iletiim arac olmasndan ilk rnektir.
LK BALE ETE
lk bale eteini, 12 Mart 1832'de Paris Operas'nda galas yaplan Filippo Taglioni'nin "La Sylphide" adl balesi iin A.E. Chalon izdi. Baz bale otoritelerine gre, bu etei hazrlayan ressam, Eugene Lami'dir. Bale, ayn yl 26 Temmuz'da Covent Garden'da yinelendi. Her iki yapmda da babalerin Marie Taglioni ve teki balerinalar, beyaz muslinden yaplan bu zel etekleri giydiler. Bu giysilerin etek boylar, baldrn ortasna kadard; kollar ise tamamen plakt. Bu ilk bale etei, ufak-tefek birtakm deiiklikler geirmesine ramen gnmz romantik balesinin standart giysisi olma zelliini kazand. James Laver adl ale uzmanna gre, bu ilk bale giysisi, 1830'larn moda eteklerinin biraz "tiyatrosallatrlmi" haliydi. ember etekli ilk bale giysisi ise, 1885 ylnda St. Petersburg'da Kraliyet Tiyatrosu'nda "La Fille du Pharaon" adl balede, talyan balerina Virginia Zucchi tarafndan giyildi
32
Tkenmez kalemlerin son derece yaygn bir biimde kullanlmas ise 1958 ylnda Bic firmas tarafndan retilmesiyle gerekleti. Bir yl iinde ngiltere'de 53 milyon Bic tkenmez satld. Bu, lkede kadn, erkek ve ocuk, herkesin bir tkenmez sahibi olmas demekti.
LK DKENL TEL
lk dikenli telin patenti, 25 Haziran 1867'de ABD'nin Ohio eyaletinde Lucien B.Smith tarafndan alnd. Bu telin zerine tahta plakalar taklm, bu plakalarn zerine de olta eklinde kancalar monte edilmiti. Ancak bu ilk "dikenli tel"in herhangi bir parasna daha sonra rastlanmadndan, patenti alnmasna ramen retilip retilmedii bilinemiyor. Ertesi yl patent alan M.Kelly ise, birbiri zerine bklm iki telin kvrmlar arasna yerletirdii oltalarla gerek anlamda ilk dikenli teli yapm oldu. "Gerek anlamda koruyucu" olarak reklam yaplan bu dikenli tele, ABD'nin baz yrelerinde hl rastlamak mmkndr. Sr iftliklerinde, hayvanlar belirli bir yerde tutabilmek iin yeterince kereste bulamayan ve bu yzden eitli zorluklarla kar karya kalan Bat'da, dikenli telin bulunuu gerek anlamda bir "devrim" oldu. Dikenli tel koleksiyonculuu, Avrupa'da henz pek yaygn olmamakla birlikte, ABD'nin gneybat eyaletlerinde olduka geerli bir uratr. eitli dnemlerde yaplm eitli biimlerdeki dikenli telleri toplamak, kovboylarn torunlar olan Amerikallar iin ayr bir zevktir. Bugn baz koleksiyoncularn elinde 1500' akn trde dikenli tel olduu biliniyor ve bu teller zaman zaman ak artrmalarda; yarm metresi yaklak 40 bin liradan alc bulabiliyor.
Amerikal ve "Boulogne'dan gelen birka balk kz" katlyordu. Son grup, n elemelerden gemedii iin, teki Fransz gibi resmen aday deildi. Yarmay izlemeye gelen her seyirciye 4 sterling karlnda oy pusulas verildi. Bylece, gzelleri halk deerlendirmi olacakt. Kralielik tacn ve birincilik dl olan Spencer marka piyanoyu, bir dkkncnn kz olan 18 yandaki ngiliz dilberi Nellie Jarman kazand. Ertesi gn Folkestone Herald gazetesinde yer alan yarmayla ilgili bir yorumda ise, seyircilerin kendi lkelerinden birine oy vermekle "ak biimde tarafgirlik" yaptklar ne srld.
MAYOYLA YAPILAN LK GZELLK YARIMASI

Gzellerin gnlk giysiler yerine mayo giyerek yartklar ilk gzellik yarmas, 7 Eyll 1921 gn ABD'de, Atlantic City'de yaplan "Miss America" yarmasyd. Bu, ayn zamanda ilk kez bir lkenin adyla anlan ve daha sonra gelenek haline gelen bir yarma oldu. "Miss Amerika" adnn isim babas, Atlantic City Press gazetesi muhabirlerinden Herb Test idi. Yarmann birincisi olarak "Miss America" unvann alan 15 yandaki Margaret Gorman, elemelere Miss Washington unvanyla katlmt ve henz ortaokul rencisiydi. Enfes bir sarn olan Bayan Gorman, 75-63-80'lik vcut lleriyle btn izleyicilerin soluklarn kesti ve 1.53'lk boyuyla da bugne kadar "Bayan Amerika" unvann alan en ksa boylu gzel oldu.
LK DNYA GZELLK KRALES YARIMASI

Dnya Gzellik Kraliesi yarmas ilk kez 1951 ylnda Mecca Ltd. Halkla likiler Direktr Eric Morley tarafndan dzenlendi. O yl, Morley'in patronlar, kendisinden Londra Festivali'ne uluslararas bir yenilik getirmesini istemilerdi. Morley de uzun uzun dndkten sonra, bu tr bir yarmann gerekten ses getireceine inand ve bu dncesini gerekletirmek iin kollar svad. 19 Nisan gn, Strand Lisesi Bale Salonu'nda yaplan finale yalnz bei denizar lkelerden gelen 30 aday katld. Bu yarmann bir baka zellii de, btn yarmaclarn o dnemde ngiltere iin ok yeni bir olgu olan bikini ile podyuma kmalaryd. Sonuta 1000 sterlinglik birincilik dln ve Dnya Gzellik Kraliesi tacn Stocholml bir polisin kz olan 22 yandaki sve gzeli Kiki Kaakonson kazand.
DKENL TELN SAVUNMADA LK KULLANILII

Dikenli tel savunma amacyla ilk kez 1898 ylnda Kba'da, Amerikallarla spanyollar arasndaki savata, Amerika Birleik Devletleri ordusu tarafndan kullanld.
ULUSLARARASI LK GZELLK YARIMASI

Uluslararas nitelikteki ilk gzellik yarmas, 14 Austos 1908 gn ngiltere'nin Folkestone kentinde, Pier hipodromunda yapld. Yarmaya alt ngiliz adayn yan sra, Fransz, bir rlandal, bir Avusturyal, bir
33
1888 ylnda, Belika'da yaplan ilk gzellik yarmasnda, adaylar byk bir gizlilik iinde finalin yaplaca salona getirildiler. Bu ilk yarmada, kralielik tacn, fotorafta grlmeyen bir zenci kazand.
LK GZELLK YARIMASI
Bilinen ilk gzellik yarmas, 19 Eyll 1888'de, Belika'nn Spa kentinde "Concours de Beatue" ad altnda yapld. Yarmayla ilgili duyuru zerine 350 aday, ilk elemeyi kazanmak umuduyla jriye fotoraflarn gnderdi. Jri yeleri, olduka tartmal geentoplantlardan sonra, bunlardan 21'ini finale katlmaya layk grd. Yarma, tam bir gizlilik iinde yaplyordu ve jri yeleri gzelleri adeta gzlerinden kskanyorlard. Bir skandinav gazetesi, "Halkn kralie adaylarn grmesine kesinlikle izin verilmiyor" diye
yazd. "Toplu olarak yarma saatini zel bir binada bekleyen gzeller, finalin yaplaca salona her taraf smsk kapatlm zel arabalarla getirildiler." Nihayet jri, kralie adaylarn teker teker inceledi ve 5 bin franklk birincilik dlne, Guadeloupe'dan 18 yandaki Bertha Soucaret'i layk grd. Ayn skandinav gazetesi, yarmadan birka gn sonra u haberi veriyordu: "Aldmz son bilgilere gre Bayan Soucaret, yakn bir gelecekte sahneye kacakm. Eh, sesi belki yeterli olmayabilir, ama gnmzde gzellik her kapy ayor." mak zere Velocifere'ini (hobi-at) babama getirdi. Ayn akam 19 yandaki erkek kardeim Ernest, bu arac alarak Montaigne Caddesi'nde dolamaya kt. Eve dndnde, babama, 'Dengemi salamakta pek glk ekmiyorum. Ancak, yeterli hz saladktan sonra yere arpmamalar iin bacaklarm havada tutmak baya yorucu oluyor' dedi. 'O zaman' dedi babam, 'Tekerin n atalnn iki tarafna birer destek koy. Hzlanp dengeni saladktan sonra ayaklarn bu destek zeri-
LK BSKLET YAPIMCISI
lk bisiklet yapmcs, Paris'teki Cite Godot de Mauroy'un ustabas Pierre Michaux'dur. Bu endstrinin temelinin nasl atld, Michaux'nun olu Henri tarafndan 1893 ylnda Le Velo'ya yazlan bir mektupta yle anlatlr: "1861 ylnn Mart ayyd,.. Parisli apka imalats Msy Brunel, n tekerini onart-
34
BNMES HAYL ZORDU

1870 ylnda James Starley tarafndan gelitirilen bisikletlerin n tekerlekleri, arka tekerleklerine oranla ok bykt. Srcnn n tekerlein zerine oturmas gerekiyordu. zerinde denge salamak, olduka zordu ve bu nedenle dme vakalarna ok sk rastlanyordu.
BTNYLE METALDEN YAPILAN LK HAFF BSKLET

Bu tr bir bisikletin patenti ilk kez 1870 ylnda Coventry Makinists Co. adl ngiliz irketinde grevli James Starley ve WilIiam'HiIIman tarafndan alnd. Bu bisikletin bir zellii de, ilk kez tekerleklerinde tel kullanlmasyd. Aralarn tantabilmek iin Starley ve Hillman, hi durmadan 154 km. yol alarak bir gnde Londra'dan Coventry'ye gittiler ve Katedralin an tam gece yarsn vururken, Starley'in evine geldiler. 1871 ylnda bu bisiklet vitessiz olarak sekiz ilinge, vitesli olarak da 12 ilinge piyasaya sunuldu.
35
LK BSKLET
Bisiklet ilk kez 1839 ylnda ngiltere'nin Dumfries yresinde, Courthill kasabas demircilerinden Kirkpatrick Macmillan tarafndan yapld. Yaklak 27 kilo arlndaki ara, tahta bir iskeletten oluuyordu. n tarafna bir at ba geirilmiti. Demir tekerleklerinden ndekinin ap 80 cm, arkadakininki ise 105 cm idi. Pedallar, kranklar araclyla arka tekere balanmt ve ayaklarn ileri geri hareketleriyle devinim kazanyordu. Ne var ki, Macmillan, byk bir endstrinin kurucusu olduundan habersizdi. Onun tek dncesi, Courthill ile Dumfries arasndaki 22 kilometrelik yolu rahatlkla ve daha az yorularak gidip gelmesine yarayacak bir ara gelitirmekti. 1842 ylnda, bir i iin Glascow'a gitti ve bu arada yine hi farknda olmadan ilk uzun mesafe bisiklet rekorunu krd. 10 Haziran 1839 tarihli Glascow Herald gazetesi, 64 kilometrelik bir yolculuk sonras Glascow'a gel"diinde Macmillan'n "eytan icadn" seyretmek zere toplanan kalabalktan bir ocua arparak durabildiini yazd. Polis, bu ilk bisiklet kazas iin Macmillan' be ilin para cezasna arptrd. Birka gn sonra Macmillan'n yeeni Mary Marchbank, daysnn yapt bisikletle birka tur att ve dnyada bisiklete binen ilk kadn unvann kazand. ne yerletirir ve dinlenirsin. Hatta daha iyisi, bu destei bir krankla tekere monte et. Bylelikle ayaklarn dinlendirirken, ara sra destekleri hareket ettirirsin. O da krank harekete geirir ve teker dner.' Kardeim, derhal babamn dediklerini uygulad ve bylece pedal sistemi gereklemi oldu. Geri bu dahiyane fikir Pierre Michaux'ya aitti ama, o fikri hayata geiren ilk kii, olu Ernest oldu." Bylece, pedall bisiklet retmek zere "La Compagnie Parisienne Ancien Maison Michaux et Cie" adnda bir firma kurulmu oluyordu. 1861 ylnda iki modelin retimi yapld. Seri retime ise bir sonraki yl geildi ve o yl iinde firma 142 adet bisiklet retti.
ULAIM VE ELENCE ARACI

1839 ylndan itibaren insanlarn hizmetine giren bisiklet, gnmzde de bir zevk ve ulam arac olmaya devam ediyor.
LK KADIN BSKLET
Kadnlar iin yaplan ilk bisikletin patenti 1870 ylnda Samuel Webb Thomas tarafndan alnd. Seri retimi ise, 1874 ylnda, Starley ve Hillman tarafndan kendi bulular olan bisiklet zerinde yaplan birka deiiklikle balatld. Fakat bu bisikletin ok karmak bir pedal sistemi vard ve zerinde denge salamak hayli zordu. stelik bir dme annda da ciddi yaralanmalara yol ayordu. Bu nedenle fazla rabet grmedi. Arka tekerlee zincirle bal pedallarla alan bask gvdeli ilk kadn bisikleti ise, yeterince gvenli olarak 1884 ylnda H.J.Lawson tarafndan yapld.
36
LK ZNCRL BSKLET
Bu tr bir bisiklet ilk kez 1873 ylnda H.J.Lawson tarafndan gerekletirildi. Ertesi yl, Lawson, Brighton sokaklarnda bisikletiyle gezmeye balad. Sussex Ccesi adl bisikletin ahap cantl tekerleklerinin ap 58 cm idi. 1879 ylnda Lawson, buluunu daha da gelitirdi. Ancak, bu kez n tekerin ap, arka tekere oranla yaklak iki kez daha bykt. Bu bisiklet ilk kez 1880 yl ubat aynda bir sergide kamuoyuna sunuldu ve ayn tarihte satna baland.
17. yy'n sonlarnda Fransa'da prezervatiflerin kullanm bir hayli yaygnlamt, ama genellikle, rahim ii koruyucu klflar daha rabetteydi. 1671 ylnda, kzkardeine bir mektup yazan Bayan de Sevigne, sz konusu
prezervatifleri, "likiden yeterince zevk almay engelleyen, ama baz tehlikeleri de ortadan kaldran bir rmcek a" olarak tanmlyordu.
KULLANILAN LK PREZERVATF
Prezervatifin bulunuundan bu yana milyonlarcasnn kullanld bir gerektir. Ama kullanld bilinen en eski prezervatif, 1950'li yllarda ngiltere'de bir kr evinde bulundu. Bu prezervatifin iinde bulunduu sandk, 1800 ylndan beri almamt, kullanld her halinden belliydi. Koyun karacierinden yaplan bu prezervatif, kullanlmadan nce suda slatlmas gereken trdendi. nl apkn Casanova, bu tr klflar, "ngiliz yamurluu" diye tanmlar. Anlarnda yazdna gre, prezervatifler, penisin zerine geirildikten sonra u ksmlar pembe bir kurdeleyle dmlenir. 1744 ylnda bu tr prezervatifleri pazarlayan Cundum Wahehouse firmas, mterilerine, daha gvenli iliki kurabilmeleri iin st ste iki koruyucu takmalarn neriyordu. lk lastik koruyucularn kullanlna ilikin kaytlara ancak 1888 ylndan itibaren rastlyoruz. O yl yaynlanan ve lastik ticaretiyle ilgilenenler arasnda datlan bir dergi, retimi, ok saygn bir ikolunun yzkaras olarak okuyucularna takdim ediyordu.
LK BKN
Bugn bile birok erkein gzdesi olan bikini mayo ilk kez, 5 Haziran 1946 gn Paris'te yaplan bir moda gsterisi srasnda, modaseverlerin nnde sergilendi. Mayonun tasarm, Fransz Louis Reard'a aitti. lk kez sergileyen ise, Micheline Bernardi oldu. Bikininin dnyaya lanse edilmesi, Amerikallarn Pasifik'teki Bikini Atol'nde bir atom denemesi yapmalarndan drt gn sonrasna rastlamt. Bu nedenle, Bay Reard, yeni biimlendirdii mayoya "arpc" anlamnda bikini adn verdi. lk yaplan bikini, pamuklu bir kumatand ve zerinde gazete deseni vard. Bu gazete deseninde resmi olan Bayan Bernardi, ylesine byk bir ne kavutu ki, ok ksa bir dnemde tam 50 bin hayran, Bayan Bernardi'ye mektup yazd.
LK PREZERVATF
1551 ylndan, lm tarihi olan 1562 ylna kadar Padua niversitesi'nde Anatomi Krss Bakan olan Profesr Gabriel Fallopius, ilk prezervatifin bulucusudur. Profesr Fallopius'un prezervatifle ilgili ilk makalesi, 1564 ylnda De Morbo Gallico'da yaynland. Fallopius'un bulduu koruyucu klf, 1100 erkek zerinde denenmiti ve ilk kullanldnda birtakm bulac hastalklara kar koruyucu amacn tayordu. Bu prezervatifin doum kontrol unsuru olduu daha sonra tamamen bir rastlant sonucu ortaya kt. 1655 ylna kadar prezervatifi kullananlar, yalnz iliki kurduklar kadnlardan baz hastalklar almama amacn tayorlard. O yl bir Paris dergisi, "L'ecole Des Filles" bal altnda sz konusu klflarn, spermin kadn rahmine girmesini engelleyici bir rol oynadklarn da duyurdu. Bu yazdan sonra prezervatiflerin gebelii nleyici zellikleri n plana kt.
LK DOUM KONTROL HAPI

lk doum kontrol hap, ABD'nin Massachussetts eyaletinde, Shrewsbury kentinde biyolojik aratrmalar yapan Worcester Vakf hesabna alan Dr. Gregory Pincus tarafndan gelitirildi. Dr. Pincus, 1950 ylnda aile planlamasna ilikin almalar yapmak zere vakfa davet edilmiti. Amac, "zararsz, ke-
bulmakt. Pincus ve yardmcs Dr. John Rock, az yoluyla alnabilecek byle bir ilac insanln hizmetine sunabilmek iin tam be yl olaanst altlar. Sz konusu ila iin yola ktklar ana maddeler, progestin ve strojendi. lk klinik deneyler 1954 ylnda yapld. Dr. Pincus'un mucize hapyla ilgili ilk geni apl deneme ise 1956 ylnda Puerto Rico'da, San Juan kentinde yapld. Bu deneme-
sinlikle gvenilebilir, basit, pratik, uygulamas kolay ve hem kar, hem de koca tarafndan fiziksel doyumu engellemeyen bir koruyucu"
37
ye 1308 kadn, gnll olarak katld. Bunlardan 811 tanesine Conovid ad verilen haptan, 497 kiiye de daha sonra gelitirilen Uvulen'den verildi. yl sren denemeleri tamamlayan 830 kadndan yalnz 17'si gebe kald. Serbest piyasada satlan ilk doum kontrol hap ise, Enovid 10'dur. G.D.Searle Eczaclk firmas tarafndan 18 Austos 1960 tarihinden itibaren eczanelerde hanmlarn yararna sunuldu.
KAN NAKLYLE KURTULAN LK NSAN

Kan nakli sayesinde bir hastann hayatnn kurtarlmasna ilk kez 1825 ylnda Londra'da tank olundu. Dr. Doubleday, iddetli bir i kanama geiren bir kadn hastasna, baka insanlardan ald yaklak 750 gram taze kan aktard ve bu kadn kurtard. lk 200 gram kann verilmesinden sonra hasta, yatanda doruldu ve "Kendimi bir boa kadar gl hissediyorum" dedi. Ayn anda nabz 140'tan 104'e dmt. yi denetlenebildii takdirde kan naklinin baarl sonu verebileceini kantlayan bu ilk denemeye karn hl almas gereken iki byk engel vard. lk kez 1900 ylnda Viyanal doktor Karl Landsteimer, kan gruplarn belirledi. Bylece doktorlar, hangi kiilerin kime kan verebileceklerini renmi oldular. Bu bilginin pratik olarak uygulanabilmesi iin aradan yllar gemesi gerekti. 1907 ylnda Norveli Doktor Jansky, ilk kez kan gruplarn bugn bilinen anlamyla tam olarak ayrd. Ertesi yl, New Yorklu Doktor Reuben Ottenberg, bir insandan bir bakasna kan nakletmeden nce, kan grubunun belirlenmesi gerektiini ve bunun nasl yaplabileceini gzler nne serdi. Almas gereken bir baka sorun ise, phtlamayd. Bu sorun nedeniyle, daha nce hayvanlardan alnan kanlarn verildii baz hastalar, ok anssz olmu ve bir miktar kan alabildikten sonra phtlama nedeniyle kendilerine daha fazlas verilememiti. Bu sorun, sodyum sitrat ad verilen bir kimyasal maddeyle zld ve kan, hastalara verilmek zere ie iinde bu maddenin yardmyla depolanabildi. Bu yntemin mucidi, Belikal Cerrah A. Hustin'dir. Dr. Hustin, bulduu yntem sayesinde ilk kez 27 Mart 1914 tarihinde Brksel'deki Saint-Jean Hastanesi'nde bir hastaya ieden kan aktarmay baard. Her ne kadar bu kimyasal madde phtlamay nlyorsa da, zm yalnz birka saatle snrl kalyordu. Bu sorunun stesinden de, 1917 ylnda Bat Cephesi'nde Kanada askerleri iin alan Amerikal Doktor Oswald Robertson tarafndan gelindi.
LK KAN NAKL
Bir insana yaplan ilk kan nakli, 12 Haziran 1667 gn, Montpellier niversitesi Felsefe ve Matematik Profesr ve 14. Louis'nin zel doktoru Profesr Jean-Baptiste Denys tarafndan gerekletirildi. O gn, Profesr Denys'e 15 yanda bir hasta getirilmiti. Delikanlnn ok yksek atei vard ve o gnn yntemlerine gre, bu yksek atei drebilmek iin kendisine tam 20 kez hacamat yaplm, yani kan alnmt. Kan kaybn karlayabilmek iin, Profesr Denys, hastasna bir kuzudan alnan 250 gram kan verdi. Bu, o gnn bilimsel ortamna gre, ok tehlikeli bir denemeydi. Ancak Profesr Denys'in notlarna gre, hasta bu tehlikeli deneye "glmseyerek" yant verdi ve ok gemeden salna kavutu. Ne var ki, bu olumlu balang, sonraki denemelerde de ayn sevindirici sonucu vermedi. lk giriiminden baarl sonu alan Profesr Denys, daha birok hastasna, hayvanlardan ald kam nakletti. Ama bu hastalarn tamamna yakn bir blm ksa sre iinde ld. Deney nce Fransa'da, daha sonra da teki lkelerde yasakland.
INSANDAN NSANA ILK KAN NAKLI

Bir insandan bir baka insana kan nakletmeyi ilk akl eden ve bunu baaran kii, dneminin "dahi" doktoru 28 yandaki Thomas Blundell'dir. Bu gen bilim adam, 1818 yl Eyll aynda Londra'daki Guy's Hospital'da kendi buluu olan ince bir rnga araclyla deiik kiilerden ald taze kan, lmek zere olan bir hastasna aktard. Ne var ki, kan nakline ilikin birtakm bilimsel sorunlar bir yana, sz konusu hasta zaten lmn eiindeydi ve deneme doal olarak baarszlkla sonuland. Ancak 10 yl sonra Doktor Blundell, salkl insanlardan ald taze kanla bir baka insan yaatmay baard ve bu konuda tp biliminde r aarak kendisinden sonra gelecek meslektalarna nclk etti.
KAN VEREN LK NSANLAR

Gnll olarak kan veren ilk insanlar, 1921 ylnda ngiltere'de Doktor P.L.OIiver'in arsna "evet" diyen drt kiidir. ngiliz Kzlha'nn Londra rgtnde grevli bu drt kii, King's College Hastanesi'nde kanlarn ver-
38
diler. Bu olaydan sonra, Londra'da kan vermek isteyen gnlller iin bir izelge tutuldu. Bu izelge, daha sonraki yllarda herhangi bir hastaneden gelen kan isteinin karlanmasnda byk lde yardmc oldu. 1924 ylnda, Londra'daki hastanelerden yalnz 26 kan talebi oldu. Bir yl sonra ise bu ar, 5 bin 333'e ulat.
LK KAN BANKASI
Bugn bilinen anlamyla ilk kan bankas, 1931 ylnda Moskova Acil Yardm Hastanesi'nde, Profesr Sergey Yudin tarafndan kuruldu. "Kan Bankas" deyimi ise, 1937 ylnda Chicago'daki Cook County Hastanesi Kan Merkezi'ni kuran Bernard Fantus tarafndan kullanld ve daha sonra deyim, dnya apnda yerleti.
Londral yaynevi sahibi Victor Gollancz'dr. yelere iletilecek kitaplar semekle grevli komite, John Strachey, Harold Laski ve bizzat Gollancz tarafndan oluturuldu. Seilen her kitap, zel portakal renkli bir kap iinde yelere gnderildi. Kitaplarn normal sat fiyatlar, yelerden istenen fiyatn ya da drt katyd ve bunlarn kaplan ok daha farkl renklerdeydi. zel bir konuyla ilgilenen yelerden ziyade herkese ak ilk kitap kulb ise, 1937 ylnda kurulan "Readers Union" (Okurlar Birlii) adl kulptr. Bu kulp, halen kendi trnde en eski kurulu olma zelliini de tamaktadr.
ZER RESML LK KTAP GMLE

dan yaynlanan Bunyan'n "Pilgrim's
1860 ylnda, Longman Yaynevi tarafn-
DOUM NCES LK KAN NAKL

20 Eyll 1963 gn, Yeni Zelanda'da, Auckland kentinde Ulusal Kadn Hastanesi'nde dnyada ilk kez olarak Bayan E.McLeod'un ocuuna doumdan hemen nce Profesr George Green tarafndan kan nakli yapld. Benzer bir ilem, 1964 yl Austos aynda ngiltere'de, Lewisham Hastanesi'nde yinelendi.
CLT ZERNE GERLEN LK KTAP GMLE

Cilt zerine kitabn tozlanmamas iin geirilen ilk kitap gmlei, 1833 ylnda yaynlanan "The Keepsake" adl kitap iin kullanld. Bu gderi tozluun n yznde kenar ssleri arasnda krmz renkte kitabn ad yazlyd. Arka yzde ise, yaymc Longman irketinin br kitaplarn tantan bir liste vard. Bu gmlein orijinali 1934 ylnda nl ngiliz kitap koleksiyoncusu John Carter tarafndan bulundu. 1952 ylnda Oxford'daki Bodleian Kitapl'na aktarld srada kayboldu. Baka bir rneine ise rastlanlamad.
Progress" adl kitabnn zerinde Charles Bennett tarafndan yaplm bir resim vard. Ayn ressam, i sayfalara da baz resimler izmiti. Gerek "The Keepsake", gerekse "Pilgrim's Progress" adl kitaplarn gmlekleri, kitab tmyle saracak nitelikteydi. Bugn bildiimiz anlamyla ilk modern cilt ise (n yznde ve srtnda kitabn ad ile yazarn ad yazl, sayfalarn alma yerleri akta kalm) 1861 ylnda Blackwood Yaynevi'nce yaynlanan ve Noel Paton tarafndan yazlan "Poems by a Painter" adl kitapta kullanld.
ARKA KAPAKTA LK TANITIM YAZISI

New Yorklu iki yaynevi, Harperve Dodd Mead, 1899 ylndan itibaren yaynladklar kitaplarn arka kapaklarnda kitab tantc yazlara yer verdiler. Bu tr kitaplarn ilk rnei, Harper yaynlarndan "Amiral George Dewey" (yazan, John Barrett), Memnun Sekreter" (J.K.Bangs) ve Dodd Mead yaynlarndan Janice Meredith'tir (P.L.Ford).
LK KTAP KULB
yelerine indirimli fiyatlarla kitap satan ilk kitap kulb, 1936 ylnda Mays aynda hizmete giren Maurice Thorez'in, "France Today and the People's Front" adl kulbdr. 5 bin yesi olan bu kulbn fikir babas, faizm, yoksulluk ve savan tehlikelerine ilikin yaptlar ucuz ve kolay bir biimde iletmeyi amalayan
LK ARMAAN KTAPLAR
1932 ylnda, ngiliz Ulusal Kitap Konseyi, insanlarn sevdiklerine kitap armaan edebilmeleri iin bir kampanya balatt. Yaynevlerinin zel armaan ciltleri iinde hazrlanan bu kitaplar, doum gn ya da belirli nedenlerle bir kimseye armaan edilebilecek biimde, zel
39
formlarda paketleniyordu. Bu amala balatlan kampanya "Armaan benden, semek sizden" sloganyla btn lkeye duyuruldu. Sz konusu kampanya uyarnca, herhangi bir kimse, bir kitap armaan kart satn alarak sevdii kiiye veriyordu. Armaan alan kii de, elindeki bu kartla kampanyaya katlan yaynevlerinden herhangi birinden beenisine gre tercih ettii zel kitabn alyordu.
LK ZC HAREKET
zcilik dncesinin douu, 29 Haziran-9 Austos 1907 tarihleri arasnda, Brownsea Adas'nda, Tmgeneral Sir Robert BadenPowell ynetimindeki bir kampta dodu. Bu deneme kampna, 20 ocuk davet edilmiti. Grubun 9 yesi, Bourneouth ve Pool ocuk Tugaylar'ndan gelmilerdi. Dierleri ise, General Baden-Powell'n dostlarnn ocuklaryd. Grup, "ulluklar", "Kuzgunlar", "Kurtlar" ve "Boalar" adlarn tayan drt kmeye ayrld. Aa kesmek, gzlemler yapmak, yzmek, dm atmak, yemek piirmek, beden eitimi yapmak, krek ekmek, yangn sndrmek, gece nbeti gibi eitli alkanlklar ve yetenekler kazanan grubun yeleri, belirli blir niforma giymiyorlard, ama o dnemde hi de yaygn olmamasna karn, General Baden-Powell bu "gen yetenekler"e, ksa ortlar giydiriyordu. apkalarnda da pusulann kuzey ucunu gsteren amblemler vard. Kamp sresince, kararghta, Mafeking Kuatmas srasnda kullanlan Birlik Bayra dalgaland. 16 Haziran 1908'den itibaren General Baden-Powell'm bu konuda balatt yaynlar zerine, bu tr kamplara ilgi att. Aslnda generalin amac, ulusal bir genlik rgt kurmak deil, Avrupa'nn eitli yrelerinde, kendisinin bizzat yaayarak kazand deneyimleri, yeteneklerini gelitirmek isteyen genlere retmekti. Ama, grd ilgi ok byk oldu. zellikle orta ve ortann altndaki sosyal snflardan birok ocuk, General Baden-Powell'n etkisiyle, kmeler halinde bir araya geldiler ve onun yazdklarn uygulamaya baladlar. Varlna ilikin somut kantlar bulunan ilk izci birlii, Birinci Glascow zci Birlii'dir. 26 Ocak 1908'de resmen kuruldu ve bu tarihi tayan kurulu sertifikasn onaylatt. Birliin temeli, 1907 yl Eyll aynda Robert Young tarafndan atlmt. O tarihte, Glascowlu ocuklar yaz kampnda bir araya geldiler ve dostluklarm perinlediler. ok gemeden General Baden-Powell, Yzba Young'u ziyaret ederek, Brwnsea kampnda edinilen deneyimleri aktard ve ocuklar nasl ynlendirmesi gerektii konusunda kendisine yardmc oldu. rencilerin de byk ilgi gstermesi zerine grup, Birinci Glascow zci Birlii adn ald ve drt kmeye ayrld. Kmelerden her birine, kampa en ok renci veren drt okulun adlar verildi. Dnyann eitli lkelerinde kurulan izci rgtleri, daha sonra bir uluslararas ortak ku-
LK MELON APKA
lk melon apka, 1849 ylnda Londral apka yapmclar Thomas ve William Bowler kardeler tarafndan retildi. malat firmaya siparii Lock and Co. adl maaza tarafndan, William Coke adl bir mterinin istei zerine verilmiti. Bay Coke, avlanmaya kt zaman, ban alak dallardan korumak zere byle bir apkaya sahip olmay dnmt. 17 Aralk 1849'da yeni apkasn denemek zere Londra'ya gitti. apkasn eline ald, sana-soluna iyice bakt, sonra da bana giyeceine, yere frlatp zerinde tepinmeye balad. Pek fazla deforme olmadn grnce, memnuniyetle apkasn giydi ve 12 illinglik faturay dedi. ngiltere'de bugn de faaliyetini srdren Lock maazalarnda bu tr apkalar, ilk mterinin ansna, hl Coke apkas olarak satlr.
LK OCUK KULB
1872 yl Ekim aynda, Londra'nn Kensington semtinde Rahip Daniel Eisdale'in yneticiliinde faaliyete geen "Kbrsl ocuklar Kulb", bilinen ilk ocuk kulbdr. Kulbn faaliyetlerine ilikin olarak birka gn sonra, "St. John's Parish Magazine" adl dergide u satrlar yer ald: " hafta nce faaliyete geen bu kulbn yeleri, Beulah salonlarnda perembe ve cuma gnleri birer buuk saat, cumartesi gnleri ise iki saat sreyle bir araya geliyorlar. Katlanlarn saysna baklrsa, kulbe olan ilgi ok byk. ocuklar eitli oyunlarla vakit geiriyorlar. Bu arada birka ocuk dostu tarafndan kulbe armaan edilen bilardo masas da byk ilgi gryor. Biz uradmzda, kulpte 30 kadar ye vard. Kendilerine ay, kahve, tereyal ekmek dilimleri verildi. Pazar okuluna ve gece derslerine devam eden ocuklar iin yelik cretsiz. Dierleri ise her gelilerinde 1 illing vermek zorundalar. Her toplantya iki bay nezaret ediyor ve ocuklar arasnda bir sorun kmyor." Bu kulp, Birinci Dnya Sava'na kadar varln srdrd.
40
ruluun ats altnda birletiler. 1964 ylnda, uluslararas izci hareketinin ye says ilk kez 10 milyonun zerine kt. Halen, dinsel birtakm rgtlerin dnda, dnyann en byk uluslararas gnll rgtdr.
LK RESM ZC BRL
1907 ylnda, Robert Young'n nderliinde bir araya gelen Glascowlu renciler, bir yl sonra resmen izci kmesi nitelii kazandlar. 26 Ocak 1908 tarihinde, Birinci Glascow zci Birlii'nin kuruluu, bu sertifika ile onayland.
41
BRN LK IKII
Bri, byk bir olaslkla Trkiye'den dnyaya yaylan bir oyundur. 1885 ylnda, stanbul'u ziyaret eden ngiliz gezgini John Collinson, burada rendii kurallar, ngiltere'ye dndkten sonra 1886 yl ubat aynda bir kitap halinde yaynlad. Her ne kadar Collinson bu kitaba Biritch ya da Rus Brii adn verdiyse de, oyunun Rus kkenli olduunu gsterir hibir belirti yoktur. Britich szc ise, bilinen dillerden herhangi birinde belirli bir anlam tamaz. 1906 ylnda bri zerine bir baka kitap yazan William Dalton ise, Collinson'un Trkiye'den dnnden ok daha nce ngiltere' de bri oynandn ne srer: " M r . Scramanga adl Yunan asll bir beyefendiden bir mektup aldm. Kendileri, sz konusu oyunun 1870'l yllarda Manchester'de yaayan Yunan kolonisi arasnda olduka sk oynandn belirtiyorlar. Mr. Scramanga'nn mektubundan anlaldna gre, o dnemde oynanan oyunla bugn bildiimiz bri kurallar arasnda ok az fark var. rnein, bir eldeki drt as bugn 100 puan olarak deerlendirilirken, o zaman 80 puan olarak deerlendiriliyordu.' ' Briin ngiltere'de hzla yaygnlamas ise, 1894 ylnda balad. O yl Lord Brougham, Kahire'de rendii oyunu, Portland Kulb'nde lanse etti. Bunun zerine bri, hzla rabet grmeye balad. Ertesi yl Haziran aynda Turf ve Portland kulplerinin yelerinden oluan bir ortak komite, ilk resmi kurallar belirlediler. ABD'de ise 1892 ylnn Nisan aynda, Paris'ten dnen Henry Barbey'in, orada rendii oyunu arkadalarna retmesi zerine, hzl bir salgn balad ve oyun btn lkeye yayld.
tion Bridge" adyla bu konudaki ilk kitab yaynlad.
KONTRAT BR
Bu oyun ilk kez 1912 ylnda Poona'da, "Saac" ad altnda drt kii tarafndan oynand. lk kurallar ise 15 Temmuz 1914'te Hindistan'da yaynlanan "Times of India" gazetesinde Sir Hugh Clayton tarafndan yaynland. Kontrat Bri, Amerika'da ise daha farkl bir biimde ortaya kt. 1925 ylnda, dnemin nl milyonerlerinden Harold S. Vanderbilt, o yln Mays aynda Los Angeles ile Havana arasnda seyreden bir buharl gemide, Plafond denilen Fransz oyununu rendi. Daha sonra bu oyunun kurallarnda, kendisine gre baz deiiklikler yapt ve Kontrat Bri adyla ABD'de lanse edildi.
ULUSLARARASI LK BR MSABAKASI
Uluslararas nitelikte ilk bri karlamas, 15 Eyll 1930'da Londra'da, ngiliz ve ABD takmlar arasnda yapld. ngiliz takmnn kaptan. Tmgeneral Walter Buller'd. Amerikan takmnn kaptanln ise Ely Culbertson yapyordu. Karlamay ABD, 4 bin 845 puanla kazand.
LK NAAT RKET
Bilinen en eski inaat irketine, 13 Temmuz 1778 gn, "Aris's Mirmingham Gazette" adl gazetede yaynlanan bir ilanda rastlanyor. Sz konusu ilann metni yleydi: "Bu ayn 22'sinde (aramba gn), Snow Hill'deki Golden Cross'ta akam saat yedi ile dokuz arasnda bir inaat irketinin hissesi, ak artrma yoluyla sata karlacaktr." Ayn irketle ilgili iki ayr duyuru da, 26 Ekim 1778 ve 29 Mart 1779 gnleri yaynland. Son ilanda, irketin Richard Ketley'in elinde bulunan ve en son 80 pound teklif edilen hissesine mteri arand duyuruluyordu. irketin ne zaman kurulduu, kesin olarak bilinmemekle birlikte, ilk ilann verildii tarihte en az yllk bir gemie sahip olduunu gsterir kantlar vardr. ABD'deki ilk inaat irketi ise, 3 Ocak 1831 tarihinde ngiliz gmeni tarafndan, Philadelphia'da "Oxford Provident Building Association" ad altnda faaliyete geti.
OKIN BR
Briin bu dalnn ilk kez, 1902 ylnda ssz bir istasyonda uzun sre kalmak.zorunda kalan ngiliz-Hint tarafndan oynand kabul edilir. Sz konusu kii, drdnc bulamadklar iin bri oyununa bu ekilde bir biim vermiler ve bylece okn bri (Trkiye'de genellikle okin adyla bilinir) ortaya kmtr. Oyunla yazl ilk yazl metin, 16 Ocak 1903 gnl "The Times" gazetesinde yaynlanmtr. Sz konusu yaz bir mektuptu ve Hindistan'dan yeni dnen Oswald Crawford tarafndan kaleme alnmt. Ertesi yl Hindistan'n Allahabad kentinde John Doe, "Auc-
42
Petrol enerjisiyle hareket eden ilk motorlu otobs, 18 Mart 1895 gn, Almanya'da Siegen-Netphen-Deuz hattnda hizmete girdi. Be beygir gcnde, Beni marka bu sekiz kiilik otobsn ofr ise, Hematin Golze idi;
LK OTOBS
"Carosses cinq solz" olarak bilinen sekiz yolcu kapasiteli ilk otobsler, 1662 ylnda Paris'te hizmete girdi. Kuruluun isim hakkn, nl Fransz filozof ve bilim adam Baise Pascal ile arkada ve mali destekisi Duc de Roannez ald. Tarifeli servislere ise ilk kez 18 Mart 1662 gn Saint Antoine kaps ile Luxembourg kaps arasnda baland. 7-8 dakika aralklarla drt ara bir yne giderken, ara da aksi ynde hareket ediyordu. nceleri, nerede binilirse binilsin ya da nerede inilirse inilsin, ayn cret alnyordu. Ancak, bir sre sonra durak sistemi gelitirildi ve belirli mesafeler iin belirli cretler saptand. Bu kitle ulam, alnan patent gereince binmeleri yasaklanan askerler ve kyller dnda, btn kent halknn byk ilgisiyle karland. Aristokratlar bile, zel arabalarn bir durakta brakyor, o "kalabalk" otobslere
binerek, "tam yedi kiiyle birlikte", stelik
halktan kiilerle seyahat etmenin "romantiz-
mini" yayorlard. Kral dahi bu modadan kendini kurtaramad ve bir gn bu yeni ulam aracn deneyerek, tarih boyunca otobse binen sayl kraldan biri oldu. 5 Temmuz'dan itibaren, drt yeni hat daha iletmeye ald. Ne var ki, ilk modann etkisi geip, aristokratlar alageldikleri ulam aralarna geri dnmlerdi. Burjuvalar da otobs creti demek yerine, adamlarna yrmeyi neriyorlar ve hatta zorluyorlard, 'irketin faaliyete gemesinden be ay sonra, Pascal ldnde, otobsler yar yarya bo gidip gelmeye balamlard. Ancak, Duc de Roannez, 20 yl daha inatla dayand ve otobslerini seferden kaldrmad. Nihayet ok yalannca, iin peini brakt. Otobslerin kitle ulam arac olarak Parislilerin hizmetine yeniden girmesi iin aradan ok uzun yllar gemesi gerekti. 1819 ylnda Jacques Lafitte, bir otobs filosuyla, dnyada ve Paris'te ikinci denemeyi balatt. Bu kez, her otobsn 16-18 yolcu kapasitesi vard.
43
K KATLI LK OTOBS
Bu tr otobslerin ilki, 1847 yl Nisan aynda Londra'da Adams and Co. adl irket tarafndan "Economic Conveyance Co." irketinin siparii zerine yapld. lk katn tavanna birbiri arkasna yerletirilen sralara, 14 yolcu oturabiliyordu. Burada gitmeyi tercih eden kiilerden yar cret alnyordu. 1851 ylnda, bu otobsler olaanst rabet grd. Byk Fuar iin Londra'y dolduran byk kalabalk nedeniyle, st kattaki sralar dolmusa, yolcularn kenarlara oturmalarna ve ayaklarn yandan aa sarktmalarna izin verildi. Ancak, bu tr yolculuk bazen ok pahalya mal olabiliyordu. nk yolcular, aaya sallandrdklar bacaklaryla krdklar camlarn parasn da demek zorundaydlar.
kan arzalar nedeniyle, otobsler zamanla iletmeci firmaya ok pahalya mal olmaya balad ve 20 Aralk 1895'te seferlere son verildi. ki otobs, hizmet verdikleri sre ierisinde 10 bin 600 biletli yolcu tamlard.
PETROLLE ALIAN LK BYK BOY OTOBS

Bunlardan bilinen ilki, 16 beygir gcnde ve 6 ton arlndaki 18 yolcu kapasiteli Tenting Omnibus'tu. 1898 yl Mart aynda Fransa'da Nantes ile Velheuil arasnda sefere balad. 9 Ekim 1899 gn ise, Londra'da 12 beygir gcndeki Alman Daimlers marka otobsler hizmete girdi. ki katl bu otobslerin 26 yolcu kapasitesi vard.
KNC KATI DA KAPALI LK OTOBS

9 Nisan 1909 gn Londra'da Widnes Corporation tarafndan tantlan drt yeni otobsn, st katlar da "kapal salon"a sahipti. Ancak, yasal birtakm kstlamalar nedeniyle bu otobsler, 2 Ekim 1925 gn sefere balatlabildi. Src mahalli, merdiveni, st kat tamamen kapal ilk otobs ise, ancak 1930 ylnda kullanld.
LK KADIN OTOBS BLETS

1909 ylnda babasnn Barton Transport adl irketinde Long Eaton-Nottingham seferlerinde grev alan Bayan Kate Barton, ilk hanm otobs biletisi olarak tarihe geti. 1911 ylnda, kzkardeleri Ruth ile Edith de kendisine katldlar. Grev srasnda, uzun yeil nlkler giyiyorlard. Kate Barton, erkek biletiler gibi bir de bana apka geiriyordu, ama Edith ve Ruth, iftihar ettikleri uzun salarn bir apkaya tutsak etmeye yanamadlar. Kzlarnn souk otobslerin iinde uzun saatler alp rahatsz olmalarna dayanamayan baba Barton, egzoz borusunu aracn iinden geirerek, yolcu mahallini stmay akl etti. Gecenin ge saatlerinde yaplan seferleri ise, gen kz da hi sevmiyordu. nk o saatlerde, ne yaptn bilmeyen sarholarn satamalar, gerekten rahatsz edici boyutlara varyordu. Ama teki seferler, gerekten zevkli oluyor ve birbirinden nazik erkekler, gzel biletiye hi zorluk karmyorlard. Nihayet 1918 ylnda Kate Barton evlendi ve mesleini brakt. ok gemeden, kzkardeleri de onu izlediler.
PETROLLE ALIAN LK MOTORLU OTOBS

Bu trn ilk rnei, Kuzey Almanya'da 18 Mart 1895 gn, 15 kilometrelik SiegenNetphen-Deutz hattnda sefere balad. Bu, Benz marka 5 beygir gcnde tek katl bir otobst. Netphener Omnibus Co. adl yerel firma tarafndan iletilen otobsn i ksmna alt ya da sekiz yolcu oturuyor, srcnn yanndaki bolua da iki yolcu alnyordu. lk src, Netphen kentinden Herman Golze idi. Ayn trden bir baka otobs de, 1 Temmuz 1895 gn hizmete girdi. Saatte ortalama 14 kilometre hz yapabilen bu otobsler, bir seferlerini 1 saat 20 dakikada tamamlyorlard. lk duraktan binenlerden 70 fenik, ara duraklardan binenlerden ise 20 fenik cret alnyordu. Otobslerin bir baka zellii de, kn, i ksmlarnn stlmasyd. Bu, o gne dek kitle ulam aralarnda ilk kez grlen bir uygulamayd. te yandan, baz yokularda yolcular aaya indiriliyor ve kendilerinden otobse bir el atmalar "rica ediliyordu". Yksek iletme giderleri ve sk sk ortaya -
LK SEZARYEN AMELYATI
Hem annenin hem de bebein sa olarak kurtarld ilk sezaryen ameliyat, 1500 ylnda svire'nin Sigershauffen ehrinde yapld. Grevi, domuzlar hadm etmek olan Jacob Nufer, gebe einin rahatszlandn grnce, byk bir cesaret gstererek ameliyat tek bana gerekletirdi. Ara olarak ise, yalnz domuzlar hadm etmekte kulland malzeme-
44
.. 2000 yllarndan kalma bu duvar resminde, eski Msrllar tarafndan oynanan bir top oyunu canlandrlyor. Drt kii tarafndan oynanan bu oyunda, topun nitelii belli deil. Ele sabilecek byklkte, ta, tahta ya da meyve olabilir. ye alanlar vardr. Sopayla vurularak oynanan top oyunlarnn tarihi ise, Pers mparatorluu'na kadar dayanr. M.. 2000 yllarnEski Msrllardan kalma baz duvar resimleda bu lkede, bugnk hokeyi andran bir rinde, baz top oynama sahnelerine rastlanr. oyun oynand bilinmektedir. Kuzey AmeriBu resimlerde canlandrlan tablo, bugn "orka yerlileri de, daha beyazlarn gelmesinden tada san" dediimiz oyuna benzer. Topu frok nce, bir a ve iki raketle oynanan bir latan ve onu tutmaya hazrlanan kiilerin oyun gelitirmilerdi. dnda, bir de topu araya girerek ele geirmelerden yararland. Franois Rosset'nin 1581 ylnda Paris'te sezaryen zerine yaynlad kitaba gre, Bayan Nufer, ameliyattan sonra 77 yana kadar salkl bir yaam srd ve bu arada, birinde ikiz olmak zere, be normal doum daha yapt. Daha sonraki yllarda, bu son bilgiyi deerlendiren bilim adamlar, yknn gerekliine ilikin kukuya dtler. dln cazibesine kaplan Nicolas Appert, ticari adan da pratik bir uygulama yapt. Madeni kaplar yerine cam kavanozlar tercih etti. Yine de bugnn teneke konserve endstrisi, kurulu fikrini Appert'in giriimlerine borludur. Nicolas Appert'in almalarnn sonucu ilk kez 1804 ylnda denendi. Denizcilik Bakan, Appert'in konservelerinden bir ksmnn Bres'teki deniz ssne gnderilmesini emretti. Burada, kavanozlar ay almadan sakland. lk rneklerin incelenmesinden sonra, Paris Salk Mdrl'ne u rapor gnderildi: "Kavanozdaki et suyu gayet lezzetli. indeki et paralar da yle. Ancak, miktar olarak biraz az. Etli ve etsiz olarak hazrlanan fasulye ve bezelye konserveleri de, henz dallarndan koparlmcasna taze ve lezzetli!"
LK KONSERVE BESN
Taze yiyeceklerin kapal kaplarda uzun sre salkl bir biimde korunabilecei fikrini ilk gelitiren kii, Parisli Nicolas Appert'tir. 1795 ylnda, Fransz Hkmeti, besinlerin konserve olarak saklanabilecei bir yntemi bulana 12 bin frank dl verileceini duyurdu. Bu
45
Ayn yl Appert, Paris'in banliylerinden Massy'de bir konserve fabrikas kurdu. Gerekli taze sebzeyi yetitirmek zere, fabrikann civarnda geni baheler satn ald. Konservecilikte teneke kaplarn kullanlmasna ise, ilk kez 1812 ylnda Bermondsey' de Donkin and Hall firmas tarafndan baland. Appert'in karlat en byk glk, kavanozlarn skca kapatlmasyd. Bu gl yenebilmek iin be kat muhafaza iine alyordu. Bu sorunu tamamen ortadan kaldrmay amalayan Bryan Donkin ile John Hail, teneke kutu kullanmaya karar verdiler. Ama, teneke kutularn besin ambalaj olarak kullanlmasnn patent hakk, 1810 ylnda Peter Durand adna tescil edilmiti. ki ortak, bin sterlin karlnda bu hakk satn aldlar ve baarl bir sonu elde ettiler.
LK BALON
Balonun bulunuu, tarih ncesi insanlara kadar dayanr. O dnemde insanlar, havayla iirilmi hayvan derilerinin suya batmadn kavrayarak, bundan yzme amacyla yararlandlar. ine belirli gazlar doldurulan herhangi bir torbann yeryznden havalanacana ilikin ilk bulgular ise, 17. yy'da Evangelista Torricelli gibi talyan bilim adamlar tarafndan saptand. nk, bu bilginler, atmosferi ve onu oluturan gazlar incelemeye balamlard. ngiliz kimyac Robert Byle ise, iki nemli saptama yapt: lk kez olarak en hafif gazn hidrojen olduunu kantlad ve "belirli bir miktar gazn hacmi geniletilirse, basn azalr, tersine, gaz daha kk bir hacim iine sktrlrsa, basn ykselir" eklinde tanmlanan ve kendi adyla anlan "Boyle Kanunu"nu buldu. 1766 ylnda, bir baka ngiliz bilim adam, Henry Cavendish, ilk kez hidrojeni "tartt" ve havadan on bir kez daha hafif olduunu syledi (Aslnda 14 kez daha hafiftir). skoyal bilim adam Joseph Black de, bu bulgudan yola karak, iine hidrojen doldurulmu bir balonun yerden havalanmas gerektiini syledi. 1782'de, kt yapmcs Fransz Joseph ve Etienne Montgolfier kardeler, bir oda ierisinde, scak havayla doldurulmu balonu havalandrmay baardlar. Bu ilk balon, ipekten yaplmt ve alt ucunda bir delik vard. Hacmi ise 1.32 metrekpt. Balonun ak aznn altnda ktlar yakld ve havaland grld. 1783 baharnda Montgolfier kardeler, deneylerini daha byk boyutlarda,ama tabii bu kez ak havada yinelediler. Kttan yaptklar 616 metrekplk balonun zerini, zel bir bezle kapladlar ve ayn sistemle balonu 2 bin metre havalandrmay baardlar. Ayn yl, Fransz fiziki J.A.C. Charles, 28 metrekplk bir balonu, iine hidrojen doldurarak uurmay baard. Balonda, Charles' tan baka iki de yardmcs vard. Paris zerinde dolarlarken, iftiler, gkyznden zerlerine doru gelen bu "canavar"a kar, yabalarla saldrya getiler.
LK FUTBOL OYUNU
Bugn bildiimiz anlamda futbola benzeyen bir oyun. M.. 500 ylnda in'de oynanyordu. Avrupa'da ise, M.S. 4. yy'da Yunanllar ve Romallar, topa tekme atarak onu tamay ve belirli bir hedefe gtrmeyi amalayan bir oyun oynuyorlard. Bu oyunda, topu ele almak da serbestti. 1800'l yllarda, futbol, ragbiden ayr bir spor dal olarak geliti, ama 1863 ylnda ngiliz Futbol Federasyonu'nun kurulmasndan sonra bile, topu ele almak ve rakibe tekme atmak yasak deildi. Bu konuda ilk yasaklar, 1871'de uygulanmaya koyuldu.
LK TENS OYUNU
Tenis oyununu, Hal Seferleri'ne katlan Avrupallar, istila amacyla gittikleri Kutsal Topraklar'da yaayan Mslmanlardan rendiler ve lkelerine getirdiler. 12. yy'da Fransa'da yaygnlaan bu yeni oyun, 1370'lerde talya ve ngiltere'de de ilgi grd. O dnemde kapal ya da ak kortlarda oynanan tenis oyununda, topa raketle deil, avucun i ksmyla vuruluyordu. Yani an zerinden gelen topa tokat atmak gerekiyordu. Bu nedenle Franszlar, bu oyuna "jeu de paume"(avu ii oyunu) adn verdiler. Raketlerin ilk ortaya k ise 16. yy'da oldu. Tenis, asl poplaritesini Londral Binba Walter Wingfield'a borludur. Binba Wingfield, 1874 ylnda oyunun kurallarn bugnk biimde dzenledi ve bunu bir kitap halinde yaynlad. Ertesi yl tenis oyunu, ngiltere Kriket Kulb'nn faaliyetleri arasna alnd ve ilk resmi malar, Londra'nn gney yrelerinden Wimbledon'da yapld.
NSANLI LK BALON
nsan tayan ilk scak hava balonu, 1783 yl Kasm aynda Paris'te Bois de Boulogne yaknlarndan havaland. Mavi ve altn sars renklerindeki bu harika balonun yapmclar, Montgolfier kardelerdi. Tarihi Jean Piltre de Rozier ve Marki d'Arlandes de ilk gnll yolcular oldular.
46
47
LK BAROMETRE
1644 ylnda, talyan fiziki Evangelista Torricelli, bir yl nce len Galileo'nun dnd bir deneyi yapt. Madenciler, eitli denemelerden sonra bir tek pompayla suyu 10 metreden daha fazla karamayacaklarn anlamlard. Bunun zerine Galileo, younluu daha fazla olan bir svnn, rnein cvann, bir tp iinde daha kolaylkla, ancak daha kk lek iinde ykseltilebileceini dnd. Evangelista Torricelli, arkada Vincenzo Viviani ile birlikte bu dnceyi uygulamaya karar verdi. 90 santimetre uzunluunda bir cam tpn alt ucunu kapattktan sonra, iini cva ile doldurdu. Tpn ak ucunu parma ile kapatt ve alt ste gelecek ekilde evirdi. Sonra bu ak ucu, cva dolu bir kabn iine daldrd. Parman ektii zaman, tpn iindeki cvann yksekliinde belirli bir dme oldu. Ancak yine de d, belirli bir noktadan sonra durdu. Kukusuz, cvay tutan bir ey vard. Torricelli, bunu havann basnc olarak aklad. Hava, cva ile dolu hazne zerinde bir bask yapyor, bu bask da cva yksekliinin belirli bir dzeyde kalmasn salyordu. Bylece Torricelli, hava basncn lmeye yarayan ilk barometreyi yapm oldu.
lama, hem de ritm iareti vermeye yarayan batonlann gnmzdeki rnekleri, yaklak 60 cm uzunluundadr. Elle tutulan blmleri mantardan yaplmtr.
LK SEPET YAPIMI
Otlardan, kamlardan ve ince dallardan sepet ya da sele yapmnn kkeni, Ta Devri insanna kadar dayanr. Ortadou'da 10 bin yllk hasrlar, eitli kazlar srasnda ortaya karlmtr. Elde edilen bulgulara baklrsa, tahl depolamak amacyla ok byk seleler de yaplyordu.
LK YATAK
Dek stili minderler, M., 2500 yllarnda Msr'da kullanlyordu. Eski Yunanllar ve Romallar dnemlerinde lenlerde zerine oturmak, geceleri de yatmak iin deklerden yararlanld. 1600'l yllara kadar yatak, yalnz zenginlii ve gc vurgulayan bir sembol niteliindeydi.
LK KRK
Demircilerin, atei glendirmek iin kullandklar krklerin ilk rneklerinin, 4 bin yl akn bir gemii yardr. Ortadou'da yaplan baz kazlarda, M.. 2300 yllarnda kullanld sanlan demirci krlkleri butundu. Romallara kadar yalnz demircilerin hizmetinde olan krkler, o yllardan itibaren mzisyenlere de yararl olmaya balad. Krklere balanmasyla, baz nefesli sazlarn alnmas, son derece kolaylat.
LK FII
Romal tarihi htiyar Pliny'nin kitaplarnda, M.S. 1. yy'da Alpler'de yaayan arap yapmclarnn rettikleri arab, tahta flara nasl doldurduklar anlatlr. Almanya'da Ortaa'dan itibaren yekpare ahap arap flarnn yapmna baland. O yllarda yaplan flardan birinin 1 milyon galon alabilecek hacme sahip olduu rivayet edilir.
LK BEYAZLATMA TOZU
1700'l yllarda, beyazlatmak ya da aartlmak istenen amarlar, bazi alkalik svlar iine batrlr, sonra da kurumalar iin gne altna aslrd. Tekstil endstrisinin gsterdi i hzl gelime zerine, dokumalar aartmak iin daha etkin ve abuk bir ynteme gereksinim duyulmaya baland. 1785 ylnda Fransz kimyac Claude Louis Berthollet, o gnlerde yeni bulunmu olan klorr gazndan yararlanarak, yeni bir aklatrc sv gelitirdi. 14 yl sonra skoyal kimyac Charles Tennant ise, bu svy toz haline getirmeyi baard. Gnmzdeki beyazlatma tozlarnda ise, sodyum hipoklorit ya da kalsiyum hipoklorit gibi ok daha etkin kimyasal maddeler kullanlmaktadr.
LK BATON
Bir orkestra efinin, orkestra yelerine konser srasnda belirli zaman iaretleri vermesi gerekir. Kimi ynetmenler, 1687 ylnda Paris'te len nl besteci ve orkestra efi JeanBaptiste Lully gibi ayaklarn hzla demeye vurarak bu iareti veriyorlar, kimileri ise daha baka yntemlerden yararlanyorlard, 1820 ylnda Alman besteci ve orkestra efi Louis Spohr, Londra'da verdii konser srasnda, ilk kez baton (sopa) kulland ve sopay mzik dnyasna kazandrd. Hem zaman-
48
LK BANYO
Romallar dneminde banyo yapmak, bir uygarlk belirtisi saylyordu ye bu nedenle hemen her evde bir banyo vard. M.S. 5. yy'da Roma mparatorluu'nun kmesiyle birlikte, bu gzel alkanlk Avrupa ktasnda byklde ortadan kalkt. yle ki, 1837'de Kralie Victoria, ngiliz mparatorluu'nun bana getii zamanlar bile, Buckingham Saray'nda banyo yoktu. 1870'li yllara gelinceye dein, banyo yapmak, insanlar iin bir klfet niteliindeydi. Baz insanlar,'ara sra salkl olaca gerekesiyle souk du alrlard. Ama, souk suyla banyo yapmalarnn asl nedeni, mutfak sobas zerinde banyo yapmaya yarayacak kadar su stmann gl idi. stelik, stlan bu suyun banyo yaplacak yere tanp bir tas ya da baka bir ara yardmyla boaltlmas Rahmeti de vard. Boyal galvanize metalden yaplan lkbanyo stclar, balca iki tipte retiliyordu: Yarm banyo ve dulu banyo. Dulu banyolarda, suyun bir el pompas araclyla yukar pompalanmas gerekiyordu. Bu yzden insanlar, bir yandan sabunlanrken, bir yandan da su pompalamak zorunda kaldklar iin ok zorluk ekiyorlard. Yarm banyolarda ise, insann ancak oturmasna yetecek kklkte kvetler vard. Bu yzden, bu kuvetlere "kala banyosu" da deniliyordu. ine giren kii ya dizlerini gsne ekmek ya da bacaklarn kvetten dar sarktmak zorunda idi. 1880'li yllardan itibaren, bugn bildiimiz uzun kvetler ve du sistemi gelitirildi. Scak su kolayl saland ve banyolar yeniden yaygnlat. Trk hamamlar ise, yzylmzn bandan itibaren rabet grmeye balad. Bu hamamlarda, nce buhar banyosu yaplyor, sonra da keseleniliyordu;. Avrupallar, bu keseleme ilemini biraz deitirerek, adna "masaj" dediler. Daha sonra alnan bir lk dula, banyo tamamlanm oluyordu. Bugn bildiimiz saunalarn ilk rnekleri ise, 1890'lardan itibaren Fin hamam ad altnda evlere kadar girdi. Her taraf kapal bir kutunun iine yerletirilen bir soba sayesinde, kutu iinde byk bir hararet salanyordu. Kutunun kaps dardan alyor, ieriye birisi girdikten sonra da yine dardan kapatlyordu. Bu yntemin en byk sakncas, ieride yanan sobann tehlikeli bir hal almas durumunda, ierdeki kiinin kaderiyle ba baa kalmasyd.
LK DULARDAN BR
1840'l yllardan kalma olan bu du, ngiltere'nin Chatsworth yresinde Devonshire Dk'nn maliknesinde kullanlyordu. Alttaki hazneye konan su, yandaki el pompasnn yardmyla st hazneye pompalanyor, oradan da du eklinde banyodaki kiinin zerine dklyordu.
49
LK BOMBA
Havadan atlan ilk bombalar, 1849 ylnda Avusturya ordusu tarafndan, o dnemde Avusturya mparatorluu'na bal olan Venedik'te, ayrlk bir isyann bagstermesi zerine kullanld. Balonlarla kent zerine gelen Avusturyallar, bombalarn isyanc birliklerin zerine frlattlar. Bu saldr, ayrlklarn cesaretini byk lde krd. 1912 ylnda talyanlar, Trablusgarp'taki Trk-talyan Sava srasnda, nitrogliserinden rettikleri bombalar kullanarak, ilk kez uakla bombardman yaptlar. Birinci Dnya Sava srasnda, bombalarn geliimi srd. Ama asl byk gelime, kinci Dnya Sava srasnda saland. nk, havadan yaplan bombardmann nemi, aka ortaya kmt. Bunun zerine bombalar, boyut olarak byd ve zel amal olarak eitli trlere ayrlarak, eitli biimler ald. Bunlar, gemilere, uaklara ya da karada belirli yerlere yerletirildiler ve saldr ya da savunma amacyla kullanldlar.
GNMZN BOMBALARI
lk kez 1849 ylnda balonlardan atlan bombalarn yerini, bugn son derece gelimi uaklara yerletirilen bombalar ald. Fotorafta, ngiliz-Bat Alman-talyan kurulularnca ortaklaa retilen bir Tornado uann gvdesinin altna yerletirilmi tahrip gc ok fazla olan bombalar grlyor.
LK TANSYON LME AYGITI

Halk arasnda tansiyon aleti olarak bilinen ve kan basncn lmeye yarayan aygt, ilk kez 1896'da talya'da Dr. Scipione Riva-Rochi tarafndan yapld ve sphygmomanometre adyla kullanld. Bu aygtta, ana atardamarlardan birinin zerine bir bant iinde hava basnc uygulanr. Bu basncn, kan basncnn altna drlmesiyle, at sesleri kulaktan duyulur ve bu arada aygtn basn lerindeki rakam okunur.
LK E
.. 1400 yllarnda, Msr'da kk cam ieler yaplyordu. Msrllar, bu konuda tek-
niklerini ve retimlerini hayli gelitirdiler ve 1000 yl sonra (M.. 400), Roma'ya arap iesi ihra etmeye baladlar. Ancak, cam ielerin Avrupa'da rabet grmesi iin, aradan yllar gemesi gerekti. 16. yy'da ieler geni lde kullanm alan buldu. 775 ylnda, ngiltere'de soda ve maden sular zel ieler iinde satlmaya baland. 1821 ylnda, Bristoll camc Henry Ricketts, belirli mamuller iin tek tip ve hacimde ie yapmay akl etti. Bunlarn zerine etiket de yaptrlyor ve reklam asndan ok yararl oluyordu. 1904 ylnda Amerikal Michael Owens, ilk tam otomatik ie makinesini gerekletirdi ve ie retimi anszn olaanst art gsterdi. O gne kadar ustalar, ieleri azlarnda fleyerek yapyorlard. ienin az ksmn kapak iin yivli yap-
50
may ilk bulan, ngiliz Francis Joseph Beltzung'dur (1852). 1892 ylnda ise Amerikal William Paitner, metal ie kapan ve aacan icat etti.
sava, 200 metreden hedefine tam isabet kaydedebilirdi. ngiliz ordular, bu mzraklarn yardmyla, 14. ve 15. yy'da zrhl Fransz ordularna kar byk baarlar kazandlar.
LK OK VE MIZRAK
Byk Sahra'da bulunan baz maara resimleri, insanlarn ok ve mzrak kullanmalarnn 30 bin yllk bir gemii olduunu gstermektedir. Belirli bir uzaklktaki dman ldrmeye ya da avlanmaya yarad iin bu bulu, o dnem insan iin ok yararl olmutu. Ortaa'da kullanlan uzun mzraklarn ise, 12. yy'da Galler'den yayld sanlmaktadr. Bir insan boyundaki bu mzraklar savurabilmek, zel br yetenek isterdi. Ama, iyi eitilmi bir
LK TOKA
Eski Yunanllarn ve Romallarn, kemerlerini sktrmak iin kullandklar tokalarn biimleri ve ilevleri, o gnden bu yana ok az deiiklie urad. Ortaa'da toka, nemli bir aksesuar oldu. 17. yy'da boylar iyice klerek ayakkablarn zerine yerletirildi. 1781 ylnda Daniel Winwood, ngiltere'nin Birmingham kentinde ilk toka makinesini yaparak, o gne kadar bir el sanat olan bu ikolunuda fabrikasyon hale getirdi.
51
LK KR ALFABES
Krler iin ilk alfabe, kendisi de kr olan Fransz Louis Braille tarafndan, 1824 ylnr da gerekletirildi. Louis Braille, yandayken gzlerini yitirmiti. 15 yana geldiinde, kendisi iin zel bir alfabe buldu. Bu alfabede, alt kabartma nokta, deiik kullan biimleriyle btn harflerin yerini alyor, grmeyen bir kii de parmak ularyla noktalarn konumlarn duyumsayarak yazlanlar okuyabiliyordu. Braille alfabesi, gnmz grmeyenleri arasnda da ok yaygn bir biimde kullanlmaktadr. 1786 ylnda Valentin Hany adl bir baka Fransz, krler iin bildiimiz Latin harflerinin kabartmalarn yapt. Ama bu sistem, Braille'n noktalan kadar tutulmad. nk noktalar okumak, grmeyenler iin daha kolay ve daha abuk oluyordu.
LK CASUS DNLEME ALETLER

Radyo dalgalan araclyla ilk ses alm, 1902 ylnda Eastern Telegraph irketi tarafndan almalarn rahatlkla srdrebilmesi iin Cornwall'de, Guglielmo Marconi iin kurulan istasyonda gerekletirildi. Birinci Dnya Sava srasnda, kart ordular, birbirlerinin radyo sinyallerini dinlemek iin zel birlikler kurdular. Dinleme aletlerindeki asl gelime ise, transistr ve lazerin icadyla dev boyutlara ulat. Transistrl ilk kk casus dinleyiciler, 1950'li yllarda yapld. Pille alan bu dinleyiciler, yaklak yz metrelik menzile sahiptiler. Kl tablas, sigara kutusu ve kalem gibi kk aralarn iine kolaylkla yerletirilebiliyordu. Telefon dinleme aralar ise, bu alanda yeni bir r at. Casus dinleyici, telefonun ahizesine yerletirildikten sonra yaplacak tek ey, herhangi bir yerden, dinleyicinin yerletirildii telefonun numarasn evirmekti. Numara evrildiinde, casus alet faaliyete geecek, ancak telefon almayacandan konumalar dinlenen kiinin hibir eyden haberi olmayacakt. 1970'lerde gelitirilen lazerli dinleme yntemleri ise, herhangi bir pencereye gnderilen lazer nlar, odann iindeki sesleri snn kaynana geri getiriyordu. Cam ne kadar kirliyse, casuslarn ii o denli kolay oluyordu. nk, kirli camlar, lazer nlarnn krlp geri dnmesini kolaylatrr.
LK SUTYEN
M.S. 3. yy'dan kalma bir Sicilya mozaiinde, bikini giymi bir kadn figr grlrse de, gemi dnemlerde, zellikle belin st ksmn kavrayan i amarlar, genellikle ok byk ve dard. Vcudu da smsk sarard. Bunlar, 19. yy'n sonlarnda yerlerini korselere braktlar. Korse giyen kadnlar, dimdik dolayor, otururken bile yeterince rahat edemiyorlard. 1900'lerin banda, cendere gibi i amarlarna kar ilk tepkiler balad. 1903 ylnda Londral Bayan Kate Morgan, yeni tr bir korsenin patentini ald. Bu korsede, gsleri saran ksm, daha yumuakt. Alt yl sonra "Vogue" dergisinin ABD'de yaynlanan basksnda, "ayr bir gs giysisinin" ilk reklam yaynland. 1913 ylnda Amerikal Bayan Mary Phelps Jacob ya da bilinen adyla Bayan Caresse Crosby, ilk sutyeni yapt. Bu ilk rnekte, iki cep mendili, ortadan bir eritle birbirine birletirilmi, lastik eritlerle de srttan balanmt.
LK EKMEK
Ekmek, binlerce yldr insanolunun temel gdas olma zelliini korumaktadr. Gnmzden 9 bin yl nce, Mezopotamya'da ilkel tahl rnlerinin tarm yaplyordu. Hemen hemen ayn dnemde de Amerika ktasnda, California yresinde yaayan yerliler de, ekmeklik un elde edebilmek iin baz rnleri ekip bii-
53
yorlard. nceleri tahl iki dz ta paras arasnda ezilerek un haline getiriliyordu. Bu un, suyla kartrldktan sonra ak havada yaklan ateler zerine yerletirilen kzgn talarn zerinde piirilerek ekmek haline dntrlyordu. Un elde etmek iin buday, arpa, avdar, msr ve dardan yararlanlyordu. Eski Msrllardan kalma duvar resimlerinde, talarn arasnda tahl ezerek un elde etmeye alan kadnlar canlandran tablolar da vardr. O dnemin ekmekleri, olduka sertti. Ancak, yass somunlarn askeri kamplara ya da av blgelerine tanmas da, olduka kolayd. Gnmze kadar kalabilen ilk ekmek rnekleri, Hindistan'da bulunan apati ile skoya' nn yulaf ekmeidir. Yukarda bahsettiimiz ekmek trlerinin hibirisinde, maya kullanlmadndan, hepsi de bask ve sertti. Mayann bulunuu bir rastlant sonucu oldu. M.. 2000 ylnda, Msrl bir frnc, hazrlad ekmek hamurlarn gnein altnda unuttu. Bu arada hamur mayalanmt. Frnc, unuttuu hamurlan anmsayp onlar frna koyunca, pien ekmeklerin kabardn grd. Ayn dnemde Msrllar, kubbe eklinde kapal frnlar yapmay da baardlar. Bu tr frnlar iinde, s, ekmein her tarafndan eit ekilde geiyor ve bylece daha lezzetli ve kontroll bir piirim salanyordu. M.. 1. yy'da Yunanllar, su deirmenini buldular. M.S. 700 ylnda da Araplar, yeldeirmenini yaptlar. Beyaz undan yaplm ekmek ise, Avrupa'da un elde etmenin gl nedeniyle, geni halk kitlelerinin ulaamayaca bir lkst. 1880 ylnda svire'de ilk baarl deirmen yapld. Bu deirmen, unun rengini karartan kepekleri de eliyordu ve has undan ekmek yapm yaygnlat. Gnmzde ise ekmekler, frnlarda da retilmekle birlikte, genellikle fabrikalarda piirilmekte ve ilerine vitamin gibi baz katk maddeleri de eklenmektedir.
arttka tulalarn daha dayankl olduunu farkeden Mezopotamyallar, tulalar gnein altnda kuruttuktan sonra, bin dereceye varan scaklktaki frnlarda ayrca piirdiler. Endstri devrimi srasnda, tulalarn yapm da fabrikasyon haline getirildi. lk tula makinesi, 1825 ylnda ngiltere'de yapld. Ticari adan baarl olan ilk tula retim tesisleri ise, 1879 ylnda yine ngiltere'de, Richard Bennett tarafndan kuruldu. 1930 ylndan itibaren ise imento ve kl karmndan biriket reten tesisler kuruldu.
LK FIRA
spanya'nn kuzeyinde bulunan ve M.. 25 bin yllarndan kaldklar saptanan Ta Devri'ne ait duvar resimlerinin hayvan tylerinden yaplm fralarla boyand anlalmaktadr. M.. 2000 ylnda yaplan Yunan freskleri de, bir sapn ucuna geirilmi hayvan kllarndan elde edilen fralarla boyanmt. Elbise fralarnn kkeni ise, 1400'l yllara dayanr. O tarihlerde, kpek kllar dzenli bir biimde kesildikten sonra, tahta bir kalba yerletiriliyor ve bylece fra elde ediliyordu.
LK BULDOZER
1870'li yllarn ortalarnda, Amerika'da geni apl hafriyat ilemlerinde atlar tarafndan ekilen kepeler kullanlyordu. 1900'l yllarn balarnda, daha sonra ABD'de Caterpillar tesislerini kuracak olan Benjamin Holt, buharl bir traktrn tekerlerine palet yerletirdi. 1923 ylnda bu traktrn nne bir de kepe eklendi. Sekiz yl sonra dizel motorlarnn taklmasyla, modern buldozerin ilk rnei gelitirilmi oldu. 1930'larda Almanya'da buldozerler, dev otobanlarn yaplmasnda byk yarar salad. 1945 ylndan sonra, kinci Dnya Sava'nn ardndan, ngiltere'de ve Avrupa'da buldozerlere yeniden ok i dt. ABD'de de hzlanan inaat sektr, bu aratan alabildiince yararland. Gnmzde Japonlar, su altnda uzaktan kumanda ile alabilen ve denizalt tnellerin yapmnda kullanlmas amalanan buldozerlerin denemelerini srdrmekteler.
LK TULA
Bugne dek bulunabilen en eski tulalara, Filistin'de bir kazda rastland. 8 bin yllk olduklar saptanan bu tulalar, gnete piirilmi balktan yaplmt. M.. 3000 ylnda Msrllar, piirdikleri tulalarn sonradan atlamasn nlemek iin, baln iine saman paralar koymay renmilerdi. zel kalplar iinde dklen bu karm (kerpi), ara sra tersyz edilerek gnete kurutuluyordu. Is
LK DME
Metal dme, uygarla Romallarn bir katksdr. Ancak, Romallardan ok daha nce, M.. 2000 yllarnda, Yakndou'da dme
54
Sir Samuel White Baker ve ei, 1878 ylnda Londra'dan aldklar ingene arabasn karavan haline getirerek, Kbrs'a geldiler. Amalan, bu yeni ulam aracyla bir ada turu yapmakt. 29 Ocak 1879 'da Larnaka 'dan yola karak tm Kbrs't gezdiler.
LK KARAVANLAR
inde normal gnlk yaamn srdrld ilk karavanlar, 19. yzyln balarnda, gezgin tiyatro sanatlar tarafndan gelitirildi. Bu konudaki kaytlarn son derece yetersiz olmasna karn, 1830'lu yllarn balarnda, dnekullanld biliniyor. Bu ilk dmeler, genellikle hayvan kemiklerinden ya da tahtadan yaplyordu. 13. yy'dan itibaren dme, Avrupa'
min nl sirk sahiplerinden Antoine Franconi iin Paris'te bir karavan yaptrld bilinmektedir. O yllarda karavan szc ngiltere ve Fransa'da, evsiz klelerin tanmasna yarayan araba-vagonlar iin kullanlyordu. Szcn asl ise Farsa "kervan" szcnden kaynaklanmtr. da da yaygn bir biimde kullanlmaya baland. 1700'l yllarda, ngilizler, dmeleri Afrika'dan kle almak iin kullanyorlard.
55
DAM CEZASINI KALDIRAN LK LKE

1825 yl Aralk aynda, kardei I. Aleksandr'n yerine tahta geen Rus ar I. Nikolas'n saltanatnn ilk yllarnda, kendisini devirmek zere Merutiyetiler, bir devrim denemesine giritiler. Hareketin nde gelenlerinden 579 kii, zel bir mahkeme nnde yargland. Bunlarn yarsna yakn bir blm beraat etti. Geriye kalanlardan 31'i Sibirya'ya srgne gnderildi, 85 kii eitli hapis cezalarna arptrld. Birou, eitli kentlerde zorunlu ikamete tabi tutuldu, be sank da idama mahkm oldu. dam mahkmlarnn cezalan yerine getirildikten sonra olaydan derin bir znt duyan ar I. Nikolas, bir bildiri yaynlayarak, o tarihten sonra, vatan hainlerinin dnda hibir mahkmun idam cezasna arptrlmamasn, daha nce idam cezas verilenlerin de Sibirya'ya gnderilmelerini emretti. Ayn emir, o dnemde Rusya'nn ynetimi altnda olan Finlandiya iin de geerliydi. Finlandiya, 1882 ylnda otonomiye kavutu. Yeni karlan yasalarda, baz sularn karlnda lm ceza s ngrlyorduysa da, bu yasalar, pratikte hibir zaman yrrle girmedi. dam cezas, Finlandiya'da 1949 ylnda resmen yasaklandnda, bu lkede son infaz 1824 ylnda yaplmt.
TATL GEZS N YAPILAN LK KARA VAN

Bu tr bir gezi iin kullanlmak zere dnlen ilk karavann planlan nl ocuk ykleri yazar Dr. Gordon Stables tarafndan izildi. 1885 yl baharnda Bristol Wagon Co. irketince yaplan bu karavann uzunluu 3 metre 60 santim, arl ise 2 tondu. indeki iki blmden biri mutfak ve yemek odas olarak kullanlyordu. kinci blmdeki oturma odas ise, ekmeceler, masa, ifonyer, kk bir piyano, gm amdanlar, bir ran hals, mzik dolab ve kk bir armonika ile denmiti. Duvara bir de ranza ilave edilmiti. Ua, yer yatan hazrlarken, Dr. Stables da, bu ranzada dinleniyordu. Arabann srcs John ise, darda kurulan bir adrda yatyordu. Uak Foley, 1885 ylnda ngiltere'de yaplan yaklak 2 bin kilometrelik gezi boyunca, karavann arkasndan tekerlekli bir bisikletle gitti. Bundan ama, karavann rahat ve kullanl olduunu kantlamakt.
LK MOTORLU KARA VAN

Motorlu ilk karavan, 1897 ylnda Paris'te Jeantaud tarafndan, o zamanki Rus ar'nn amcas Prens Oldenburg iin yapld. 30 beygir gcnde De Dion marka buhar motoru tarafndan hareket ettirilen bu karavan, saatte yaklak 30 kilometre hz yapabiliyordu. 10 metre uzunluundaki karavanda odalarn kaplar, tren vagonlarnda olduu gibi, bir koridora alyordu. Bu karavan, o dneme gre ylesine moderndi ki, mutfanda musluu, tuvaleti, karoserinin altnda kpekler iin kafesi, stnde iskemleli bir teras vard. atsnda bulunan su ve yakt tank, 500, kilometrelik bir gezi iin gerekli ihtiyac karlyordu. ksm tamamen maun kaplama olan karavann d ak yeil renge boyanmt. Deeri ise, motoruyla birlikte 1200 pounddu.
KARAVANLA LK TUR
Karavanla turistik amal geziye kan ilk kii, Albert Gl'nn de kifi olan ngiliz Sir Samuel White Baker'dr. 1878 ylnda, Sir Baker, Kbrs'a bir aratrma ve inceleme gezisi yapmay planlaynca, bir ingene arabas satn ald. ngiltere'den ayrlmadan nce, Soho'daki Glover firmas tarafndan araba boyand, gerekli eklemeler ve onarm yapld. Sir Baker'in notlarna gre, "Arabada bir portatif yatak, raflar, raflarn altnda bir gardrop, birka ekmece, kullanlmad zaman duvara aslan bir masa, mutfak eyalar iin birka kilitli dolap, zgara ve soba vard." Ei, yarm dzine hizmetkr ve kpeiyle 29 Ocak 1879 gn, alt aylk bir tur iin Larnaka'dan hareket etti. Geri karavan, bir ift kz tarafndan ekiliyordu ama, iinin rahatl ve gece geen huzurlu saatler, Sir Baker ve karsna gnn yorgunluunu unutturuyordu. Karavanla ilk gece konakladktan sonra Sir Baker, defterine u notu dt: "Eer dnyann evresi gereksiz bir ekvator yerine, ok iyi bir yolla evrelenmi olsayd, bu karavanla sonsuza dek yolculuk yapabilirdim."
BENZNLE ALIAN LK KARAVAN

1901-1902 yllarnda, P.aris'te Panhard et Levassor irketi tarafndan 3 bin pound karlnda Dr. E.E.Lehwess iin yaplan ilk benzin motorlu karavan, 25 beygir gcndeydi. Dr. Lehwess, bu arala, dnyann evresini dolaan ilk kii olmay dlyordu. PassePartout adl kanarya sars karavanyla, 1902 yl Nisan aynda, trenle Londra'dan hare-
56
ket etti. Paris, Berlin, Varova ve St. Petersburg zerinden Avrupa'y dolat. Ne yazk ki, Gorki kenti yaknlarnda silindirler atlad ve bu gzelim karavan, karlarn arasna terk edildi. Dr, Lehwess, planlanan gezinin ancak bete birini tamamlamt.
yllk meslek yaam sresinde Dr. Rehn tarafndan gerekletirilen 124 kalp ameliyatnda, hastalardan yzde 40' iyileti. Daha nce, kalbinden yaralanan kiilerde lm oran yzde yzd.
LK SER KARA VAN RETCS

1919 ylnda ngiltere'nin Chelsea kentinde Grosvenor Caravans adl irketi kuran G.J. Haymoulder, eski tren vagonlarn satn alarak ilk seri karavanlar retti.
LK KALP NAKL
lk kalp nakli, 2 Aralk 1967 gn, Gney Afrika'nn Cape Town kentinde Groote Schuur Hastanesi'nde Doktor Chnstian Barnard tarafndan gerekletirildi. Louis Waskansky adl bir toptan bakkaliyeci, yllardr kronik kalp hastalndan ikyetiydi ve artk lmn eiine gelmiti. Bir trafik kazasnda beyni paralanan 25 yandaki Denise Darvali adl gencin kalbi alnarak Waskansky'ye takld. Alt saat sren ameliyat srasnda, Dr. Barnard'a 30 kiilik bir ekip yardm etti. Louis Waskansky,yeni kalbiyle 18 gn yaadktan sonra, akcier iltihabndan ld.
LK KARAVAN KRALAMA SERVS

Karavan kiralayan ilk kurulu, Belika'nn Ostend kentinde faaliyet gsteren Auto-salonLuxe adl irkettir. irket, 1920 ylnda, 4 kiilik lks Pulmann koltuklu karavanlar, Flanders muharebelerinin getii yerleri gezmek isteyen kiilere kiralyordu. Yat tipinde ina edilen aralarn iinde elektrikli bir mutfak da vard.
LK HALI SPRGES
Kullanlabilir ilk hal sprgesinin patenti, 19 Eyll 1876 gn, Michigan'da, Melville R. Bissell tarafndan alnd. Bir porselen maazas ileten Bay Bissell'in, toza kar alerjisi vard ve bu nedenle sk sk ba aryordu. Hi deilse yerdeki hallar toz kaldrmadan sprebilecek bir aygt yapmay kafasna koydu ve sonunda bu amacna ulat. Gelitirdii pratik aygtn birok paras, para ba anlaan ev kadnlarnca retiliyor, daha sonra Bay Bissell, eiyle birlikte bunlar monte ediyordu. Bay ve Bayan Bissell, daha sonra rnlerini pazarlamak zere Bissell Hal Sprgeleri adl bir irket kurdular.
LK KOPYE KIDI
lk kopye kd Londra'da Ralph Wedgwood tarafndan bulundu ve 7 Ekim 1806 gn, "yazlan oaltmaya yarayan ara" ad altnda patenti alnd. Wcdgwood, ince bir kt tabakasn mrekkebe batryor, sonra bu tabakay, kurutma kdnn arasnda kurutuyordu. Wedgwood'un ne zaman seri retime getii kesin olarak bilinmiyor. Ancak, 1820'li yllarda, bu iten ok para kazanm bir iadam olarak Oxford Caddesi'nde yazhane sahibi olduu biliniyor.
LK OTOMATK KASA
4 Kasm 1879 gn, ABD'nin Ohio eyaletinden James J. Ritty, ilk otomatik kasann patentini ald. Dayton kentinin ana caddesinde, bir bar ileten Ritty, megul olduu anlarda mterileri tarafndan o kadar ok soyuldu ki, sonunda sal bozuldu ve iyilemek amacyla bir Avrupa turuna kt. Gemiyle Avrupa'ya doru gelirken, gz pervanelerin dnme saysn kaydeden bir makineye iliti. Bu ona, otomatik kasalarn ana alma prensibiyle ilgili en nemli ipucunu vermiti. Patentini aldktan sonra, kasay gelitirmeye devam etti ve 1884 ylnda buluunu deerlendirmek zere National Cash Register adl bir irket kurdu.
LK KALP AMELYATI
Dorudan kalbi ilgilendiren ilk ameliyat, 9 Eyll 1896 gn, Frankfurt kent hastanesinde Doktor Louis Rehn tarafndan gerekletirildi. Hasta, 22 yandaki bahvan yama William Justus'tu. Meyhanede kan kavgada, kimlii bilinmeyen bir saldrgan tarafndan gsnden yaralanmt. Sa karnckta, 1.5 santimetre uzunluunda bir yara grld. Yaradan kan byk bir hzla akyordu. Yara, ipek tamponlarla kapatld ve plevra ile kalp zar evresindeki kan birikintisi temizlendi. Hasta, ksa sre iinde tamamen iyileti. 10
57
LK KATAMARAN
"Experiment" adl ilk katamaran, Dublin'de Sir William Petty iin yaplarak 22 Aralk 1662 gn suya indirildi. 30 ton arlnda yk alabilen katamaran, 5 silaha sahipti ve 30 kiilik mrettebat tarafndan ynetiliyordu. 1663 yl Ocak aynda, ilk ak yat yarn kazand. Temmuz aynda da Dublin Yarmas'nn birincisi oldu. Dnemin kral, kendisi de ok iyi bir denizci olan II. Charles't. nceleri Experiment' hi ciddiye almad ama, sonralar Sir William'n buluuna hayran oldu.
LK ZEL OFR
Bakasnn arabasn cret karlnda kullanan ilk profesyonel ofr, ngiltere'nin Sussex kentinden Edward G.Thompson'dur. Patronu Evelyn Ellis, Paris'ten satn ald Panhard Levassor marka arabasn getirmek zere Thompson'u 1895 yl Haziran aynda Fransa'ya gnderdi. Bay Thompson, bylece ngiltere yollarnda benzinle alan ilk yarm dzine arabadan birini kullanan ofr unvann da kazand.
(ki tekneli kayk)
LK EK
Hamiline yazlm ilk ek, 22 Nisan 1659 gn, Londra'da Nicholas Vanacker'a dendi. 10 pound deerindeki bu eki deyen banka, "Clayton and Morris"ti. El yazsyla yazlm olan ekin asl, 1976 yl Aralk aynda Londra'da Sotheby's mzayede salonlarnda yaplan bir ak artrmada 1300 pounda satld. Bugn kullandmz eklerin atas olan bu ilk ek, tpk gnmzdeki rnekleri gibi dzenlenmiti. Miktar, nce yazyla, sonra da rakamla belirtilmiti.
LK YARDIM TOPLAMA YRY

Bu tr bir yry, Dnya Mlteciler Fonu yararna, ngiltere'nin Lechtford kentinden Kenneth Johnson tarafndan dzenlendi. 26 Aralk 1959 gn balayan yrye, 20 erkein yannda bir de gen kz katld. Yryler, giri creti olarak 1 sterling dediler. Kampanyann destekileri ise, yrnen her mil iin bir sterling vermeyi garanti ettiler. 50 mil mesafeli yryn ilk 13 milinden sonra 10 kii pes etti. 23'nc milde 3,25'inci milde 1 kii daha yry brakt. Son noktaya yaklalrken ekipte sadece Johnson ve iki arkada kalmt.
DENEN LK BASILI EK
Gnmze kadar kalabilen ilk basl ekin zerinde, "4 Mart 1763" tarihi vardr. Hoare's Bank adl ngiliz bankasna ait bu ek, John Calcroft tarafndan, David Roberts'a 5 bin pound denmesi iin dzenlenmiti. zel perfore bantl ilk ekler ise, 5 Temmuz 1864 ylnda yine Hoare's Bank tarafndan bastrld.
LK CHARTER SEFER
28 Haziran 1911 gn yapld. O gn, "Olympic" adl gemi, New York'tan Londra'ya dnyordu. Yolcular arasnda bulunan Philadelphial tccar W.A. Burpee, geminin hareketine ok az bir sre kala gzlklerini krm ve onarlmalar iin Wanamaker adl maazaya gndermiti. Burpee, daha sonra tamirci maazaya bir telsiz mesaj ekerek, gzlklerinin Londra'daki adresine gnderilmelerini istedi. Wanamaker'm sahiplerinden biri, dnemin nl havaclarndan Tom Sopwith'in, "Howard Wright" tipi uayla New
LK KLET
Ticari olarak ilk ikleti 1848 ylnda John Curtis evindeki sobann zerinde retti ve "State of Maine Pure Spruce Gum" ad altnda pazarlad. 1850 ylnda Portland'a tand ve "ekerli Kaymak", "Beyaz Da", "Drd Birden", "En Byk ve En Gzel" gibi adlarla parafin ikletler reterek satt. Bu arada, satt ikletlerin iine baz armaanlar koymay da unutmad. Sakzla birlikte verdii ilk armaan, Amerikan bayrayd. Otomatik aygtlarla ilk iklet satna ise 1888 ylnda baland. "Tutti-Frutti" marka ikletleri satan otomatik makineler, New York'un eitli yrelerindeki istasyonlara Adams Gum Co. adl irketten Thomas Adam tarafndan yerletirildi.
York'ta bulunduunu duymutu. Burpee'nin gzlkleri de onarlmt. Sopwith'e belli bir cret karlnda gzlkleri gemiye gtrmesini nerdiler. Sopwith, neriyi kabul etti ve derhal havalanarak Olympic'in peine dt. ok gemeden gemiyi yakalad ve gayet iyi ambalajlanm emanetini bir hayli alaldktan sonra gvertenin zerine att.
58
LK OCUK DERGS
1751 ylnda, John Newberry tarafndan yaynland. Orijinal ad "The Lilliputian Magazine" idi. "Gen beyefendilerin ve gen hanmefendilerin mutlaka okumalar" nerilen bu derginin boyutlar, 10 cm x 5 cm idi. (Dergiye Lilliputian adnn verilmesinin nedeni de buydu. Bilindii gibi, Lilliput, Gulliver'in gittii cceler lkesinin addr). inde ksa ykler, fkralar, iirler ve bilmeceler vard. Ayrca resimlerle sslenmiti. Ayda bir yaynlanan bu dergi, 19. yzylda yayna balayan benzerlerinin tersine, ahlaki eitim vermek yerine, hoa vakit geirtmeyi amalyordu. Son says 3 Temmuz 1752'de yaynland. Bu sayda, derginin okuyucular tarafndan kurulan kulbn yelerinin bir listesi vard. Listeden anlaldna gre, dergi, Atlantik'in her iki yannda da okuyucu bulmutu.
Pedikrist yetitiren ilk okul ise, 1910 ylnda New York Pedikrcler Dernei tarafndan New York'ta ald. Biri kadn 14 uzman, 1913 ylnda bu okulun ilk mezunlar oldular. Ayak bakmna ilk bilimsel yaklam ise, 1916 ylnda, Philadelphia'da yapld. O yl, Temple niversitesi'ne bal Garreston Uygulamal Hastanesi, drt rencisini ayak bakm dalnda eitti ve mezun etti.
LK SIVI KOLATA
"Public Adviser" adl derginin 16-22 Haziran 1657 tarihli nshasn alan ngilizler, yle bir duyuru ile karlatlar: "Queen's Head Alley'de, Bishopsgate Caddesi'ndeki Fransz'n evinde harika bir iki var. Bat Hindistan'dan getirilen ve gnn her saatinde hazr bulunan ikolata adl bu ikiyi ok seveceksiniz. stelik fiyat da son derece makul." Duyuruda sz edilen "iki", ezilmi kakao tanelerine, ararot, sago ve artlm eker eklenerek hazrlanyordu. 19. yzyln ilk yarsnda ise yapmclar bu karma biraz da a boyas ilave ettiler. 1860'l yllarda retilen "Cadbury" ikolatalarnn ieriinde bete bir orannda kakao vard. Geri kalan, patates niastas, sago, un ve eker pekmezi idi. Un, kakao yann tadn gidermek iin eklenmiti.
ERKEK OCUKLAR N LK DERG

"Boy's Own Magazine" adl dergi, 1855 yl Ocak aynda, S.O. Beeton tarafndan yaynlanmaya baland. inde Mayne Reid gibi nl yazarlarn ykleri, byk kahramanlarn zyaam ykleri, sportif konular, eitli servenler ve resimli romanlar vard. ykler de ayrca resimlenmiti. Bu dergi ylesine tutuldu ki, 1862 ylnda tiraj 40 bine ykseldi. Bu say, o dneme gre bir rekordu. Beeton, ayrca dergisinde ocuklar iin eitli yarmalar aan ilk yaync oldu. Bu yarmalarda birinci gelenlere gm kalemler armaan edildi.
YENLEBLR LK KOLATA
Bu tr ikolatalar, fabrikasyon olarak ilk kez 1819 ylnda, svire'nin Vevey kentinde retildi. Fabrikann sahibi, Franois-Louis Cailler adl 23 yanda bir iadamyd, Cailler, ikolatalarn bloklar halinde retti ve sata sundu. Cailler'den bir sre nce, baz talyan ve Fransz tatlclarn kk atlyelerinde el emeiyle ikolata rettiklerine dair baz bulgular da var. ,,
LK EL VE AYAK BAKIMCILARI
Gnmzde manikrc ya da pedikrc olarak faaliyet gsteren el ya da ayak bakmclarnn ilk ustalar, 1593 ylnda Londra'da ortaya kt. O dnemde yazd "Garip Haberler"adl yaptnda Thomas Nashe, baz insanlarn geimlerini bakalarnn nasrlarn keserek kazandklarn belirtiyordu. O dnemin pedikr uzmanlar, mesleklerini panayrlarda ya da sokak ortalarnda icra ediyorlard. Belirli bir yerde pedikr salonu aan ilk uzman ise, David Low oldu. Low, 1774 ylnda, Londra'da bir otelde at dkkn ile 1780 ylna kadar mterilerine hizmet verdi. 1785 ylnda da mesleiyle ilgili olarak "Chiropodolgia" adl bir kitap yazd. The European adl dergi, 1785 Haziran saysnda, bu kitaptan baz alntlar yaptktan sonra, Low'un mesleini kmseyen bir yorum yaynlad.
LK NOEL KARTI
1843 ylnda Sir Henry Cole'nin desteiyle dnemin nl ressamlarndan John Calcott Horsley, ilk Noel kartn yapt. Sanatlarn, almalar srasnda plak model kullanmasna iddetle kar kt iin "Giyinik Horsley" diye ad taklan John Calcott Horsley'in bu ilk Noel kartnda, Victoria an simgeleyen bir ailenin nesli, bir masann banda kadeh kaldryorlard. Horsley' in bu kart, zellikle tutucu evrelerde byk frtnalarn kopmasna neden oldu. Sanat, byle bir tablo izerek, ikiyi ve sarholu-
59
ikolata kutular, ilk kez 1868 ylnda "Cadbury" firmas tarafndan piyasaya sunuldu. Kutunun zerinde, firmann sahibi Richard Cadbury'nin alt yandaki kznn bir portresi vard.
LK AMBALAJLI KOLATA
ikolatalarn zel ambalajlar iinde satlmasn ilk dnen ve uygulayan yapmc firma, ngiltere'nin Cadbury's adl nl kuruluudur. Cadbury's, 1866 ylnda zel kutular iinde, portakall, limonlu, ahududulu ve kark lezzetli ikolatalar piyasaya sundu. lk paketlerin zerinde, firmann sahibi Richard Cadbury'nin alt yandaki kznn kucanda kedisiyle birlikte ekilmi bir resmi vard. Oleografi tekniiyle oaltlm resimler, kark drajelerin bulunduu oval kutularn zerine yaptrld. u tevik etmekle sulanyordu. Horsley, sylentilere kulaklarn tkad. Geleneklere bal bir adamd ve tm dostlarnn Noellerini kutlamak istiyordu. Oysa youn ileri herkese teker teker yazmasna olanak vermiyordu. Holborn'daki Messrs Jobbins basmevine giderek karttan bin adet baslmasn istedi. Litograf tekniiyle oaltlan kartlar, tek tek elle boyand ve gnderilmeye hazr hale geldi. Kartn ebad 12.5 x 8 cm idi. Daha sonra Sir Cole ve Horsley, basmevine yeni bir sipari daha verdiler. "kinci bask"lar.Noel'e ok az bir sre kala Joseph Cundall tarafndan pazarland ve adeta kapld. Ayn konuda daha sonralar yaplan birka giriime ramen, kutlama kartlarnn asl yaygnlamas, Londra'da bulunan Charles Goodal ve Oullar adl basmevinin bu konuya el atmasyla balad. O dnemin sanatlarndan John Leighton'un notlarna gre, 1862 ylndan itibaren hzla oalan kutlama kartlarnn ilk rnekleri, normal bir kartvizit byklndeydi ve zerlerinde yalnzca "yi Noeller" ya da "Yeni ylnz kutlu olsun" gibi szckler vard. Sonralar, kartlarn zerine bu cmlelerin yan sra, konuyla ilgili figrler de baslmaya balad. 1868 ylndan itibaren yurt iinden ve dndan gelen taleplerin byk bir art gstermesi zerine eitli manzaralar ve resimler (bunlar ressam Leighton tarafndan iziliyordu) de baslmaya baland. 1871 ylnda, kutlama kart gndermek ylesine yaygnlamt ki, insanlar o yl aldklar ya da gnderdikleri kartlarn saysyla birbirlerine nispet yapmaya baladlar. 1873 ylnda, The Times gazetesinde "O yl kutlama kart gnderemedikleri iin dostlarndan zr dileyen" kiilerin ilanlar yaynland. 1880 ylnda kart trafiinin iyice hzlanmas nedeniyle ba derde giren posta idaresi, kartlarn postaya erken verilmesi iin duyurularda bulundu.
ELEKTRKLE AYDINLATILAN LK NOEL AACI

Thomas Edison'un yardmclarndan Edward H.Johnson, 1882 ylnn Noel'inde, New York'taki evinde Noel aacn sslerken, dallarn arasna ok sayda ampul de koydu. Noel aalarn sslemek iin retilen ilk elektrik donanm ise, New Jersey eyaletinde Edison General Electric Co. tarafndan gerekletirildi. Ladies Home Journal dergisinin Kasm 1901 saysnda bu donanmn sata sunulduunu duyuran ilanlar yaynland. Her donanmda, 2 mumluk dokuz ampul vard ve 32 voltla alyordu.
60
Yln en nemli olaylarn yanstan Noel panolarnn ilki, 1847 ylnda, The Illustrated London News gazetesinin 25 Aralk tarihli saysnda yaynland.
LK NOEL PANOSU
Yln nemli olaylarn yanstan Noel panolarnn ilki, 26 Haziran 1841 gn, "Mirror" da yaynlanan Albert Smith'in "Mutlu nsanlar" adl tablosuydu. Bugn elde bulu-
nan ilk rnek ise 1847 Noel'inde, Illustrated London News gazetesinde yaynland. Birinci Dnya Sava'ndan nce yaynlanan tablolarn balca konulan, Darwin'in teorisi, kutuplarn kefi, motor, basn, uak", sinema, telefon ve Charlie Chaplin'di.
61
BAI N SATILAN LK KUTLAMA KARTI

Gnmzde, kutlama kartlarndan elde edilen gelirlerin yaklak yzde 20'si, eitli yardm kurulularnn eline gemektedir. Bu kurulular, kendileri iin zel kartlar bastrrlar ve bunlar belirli bir cret karlnda pazarlarlar. Bu trn ilk rnei, 1949 ylnda UNICEF tarafndan bastrlan Noel kartdr. Kartn zerindeki resim, 7 yandaki ekoslovak ocuu Jitka Samkova tarafndan izildi. Pek ok ekoslovak kynde olduu gibi, Samkova'nn yaad "Rudolfo" kynde de sava srasnda yiyecek, ila ve teki temel gereksinim maddelerinin sknts ekilmiti. UNICEF, bu a insanlarn doyurulmas ve bir verem sava kampanyas balatlmas iin byk katklarda bulundu. rgtn bu iyiliine karlk kran borcu olarak Jitka bir resim yapt. Resimde, bir bahar bayram gn, ieklerle sslenmi bir direin evresinde dans eden iyi giyimli ocuklar grlyordu. O dnemde kat bulmak ok zor olduundan, Jitka, resmini eline geen bir cam paras zerine izmiti. retmeni, bu resmi UNICEF tarafndan alan bir yarmaya gnderdi. Birincilii kazanan resim, kuruluun genel ynetmeninin dikkatini ekti. Bylece UNICEF, bu resimle ilk kutlama kartn bastrd.
Bu yrede, 1 Mays gnlerinde baz aalar kesilerek zel olarak ssleniyor ve bu aalara "Maien" ad veriliyordu. Alsace yresinin kk kasabalarndan Schletterstadt'n belediyesindeki arivlerde yaplan bir aratrma, kasaba sakinlerinin yalnzca 1 Mays'ta deil, 1521, 1546 ve 1556 yllarnn Noel gnlerinde de, ormanlardan kestikleri aalar ssledikleri sonucunu ortaya karmtr. Ikl bir Noel aacna ilikin ilk bilgilere de, D'Orleans Desi Lieselotte von der Pfalz'n 1660 ylnda yazd bir mektupta rastlyoruz. Des, mektubunda, Hanover sakinlerinin Noel aalarn sslerken, dallarn arasna birka da mum yerletirdiklerinden sz ediyor.
AIKTA LK NOEL AACI

1909 ylnn Noel'inde California eyaletinin Pasadena kasabasnn meydanna kl bir Noel aac dikildi. Daha sonra bu, kasabada bir gelenek haline geldi ve her yl aralksz olarak yinelendi.
LK SGARA
Ticari amala ilk sigara 1843 ylnda Fransa'da devlet tekelindeki "Franaise des Tabacs" adl kurulu tarafndan retildi. lk parti 20 bin sigara, Kralie Marie-Amelie tarafndan o yl Paris'te dzenlenen bir kermeste satld. retim tamamen elle yapldndan verim son derece dkt. 1872 ylna gelindiinde, Fransa'da ancak 100 milyonuncu sigara retilmiti. Fabrikasyon olarak sigara retimine ilk kez 1853 ylnda Kba'nn bakenti Havana'da "Don Luis Susini" tarafndan baland. Don Susini, retimde insan emei yerine buharl aralardan yararland. Baz kaynaklarda, gnde 2 milyon 580 bin sigara yapt ileri srlr. Ancak bu biraz abartlm olabilir. Ama bir aylk sre iinde sz konusu rakama ulaaca da kesindir. Markal ilk sigara ise ngiltere'de 1859'da "Tatl ler" adyla retildi. Firmann sahibi olan Robert Peacock Gloag, 1854-1856 yllar arasndaki Krm Harbi srasnda, Ruslara kar Trklerle omuz omuza savamt. O srada, silah arkada Trklerden sigara sarmasn rendi. lkesine dndnde sigara retimine gemeye karar verdi. Gloag'n pazar bulmak gibi bir sknts da yoktu. Zira pek ok ngiliz, tpk kendisi gibi Krm Sava srasnda ya Trklerden ya da esir dtkleri Rus zindanlarndan sigaray renmiler ve
LK NOEL LAVES
Bir gazete tarafndan verilen ilk Noel ilavesi, 23 Aralk 1848 gn, "Illustrated London News" tarafndan yaynland. 16 sayfalk bu ekte Charles McKay tarafndan yazlan bir Noel iiri, eitli Noel resimleri, Noel pastasnn tarifi, Noel gecesi neler yaplabileceine ilikin neriler, laterna dinleyen genlerle ilgili bir haber, yeni ylla ilgili satirik bir yaz, bol bol ilan ve "Noel'in ticari amalarla smrlmesini knayan" bir yorum vard.
LK NOEL AACI
Noel aacna ilikin ilk bilgilere, 1605 ylnda Strasbourg'a gelen kimlii mehul bir gezginin notlarnda rastlyoruz: "Buradaki insanlar, Noel nedeniyle evlerine kk am aalar getirmiler. Aalarn dallar kurdelalarla, kt eritlerle, gllerle, elmalarla, ekerlerle ve birka altnla sslenmi." Baz kaynaklara gre de Noel aac, daha 1521 yllarnda Alsace yresinde biliniyordu.
62
tiryakisi olmulard. Alttan itilerek alan ilk sigara paketleri, 1952 Austos'unda Gney Afrika'daki Rothmans tesislerinde kullanld. Jelatin ambalajl ilk sigara paketleri de 1931 ylnda Craven A firmasnca piyasaya sunuldu.
SGARA EN LK KADIN
Kaytlara gre, sigara itii bilinen ilk kadn, ngiltere'nin Warwickshire kentinde yaayan dul Leydi Caroline Mordaunt'dur.Leydi Mordaunt, yalnzca kendisi iin zel olarak nl ttnc Nicholas Contoupolis tarafndan harmanlanan sigaralar iiyordu. 1858 ylnda Contoupolis'in en iyi mterilerinden birisi,
Leydi Mordaunt'du.
ngiliz filmi olan "Wavez off Dover" da vard. Seyircilerin en byk ilgisini "May Irwin Kiss" adl film grd. Bu film, ayn zamanda Amerikan beyazperdesine cinselliin adm at olarak da kabul edilebilir. 1896 sonbaharnda sinemann bir gnlk program u filmlerden oluuyordu: "Zenci ocuklarn Dans Karnaval Sahnesi rlanda Usul Politik Tartma Cissy Fitzgerald Lin Sahnesi". lk dev sinema salonu ise 1910 ylnda Paris'te hizmete giren 5 bin kiilik GaumontPalace idi. Seyircilerin arkasnda bir projeksiyon odas olmadndan, bu dev salonda perdenin gerisinden "back-projection" sistemiyle film oynatlyordu. Gaumont-Palace'n bir baka zellii de, ok makaral filmleri kesintisiz gsterebilmek iin birden ok gsterim aygt kullanan ilk sinema olmasyd. O yllarda, 5 bin kiilik bir salonun sinema olarak kullanlmas, ilk bakta garip gelebilir. Ancak, bu yeni sanata olan ilgi o denli fazlayd ki, salon hemen her akam tmyle doluyordu. Ne var ki, bu ilgi zamanla azald. Bugn dnyann en byk sinema salonu, New York' taki Roxy Theatre'dr (6 bin 200 kiilik). Gaumont-Palace, nceleri tiyatro alarak kullanlyordu.
Toplum iinde sigara ien ilk kadn ise Clenmont-Tonnerre Desi'ydi. 1896 ylnda, Savoy Oteli'nin yemek salonunda sigarasn yaktnda konuklan dehete dtler. O dnemde, ok az sayda kadn, byk bir gizlilik ierisinde sigara iiyordu, 1897 ylnda, zellikle orta snf ev kadnlar tarafndan ok okunan Home Companion gazetesi, en az alt Avrupal kralienin bu kt alkanln penesine dtn duyuruyordu. Bu haberi tepkiyle karlayan ngiliz hanmlar, kendi kralieleri Victoria'nn bu altlya dahil olmadn daha alt satrlarda okuyunca rahat bir soluk aldlar. Ayn yl, Amerika'nn Richmond kentinde yaynlanan Southern Tobacco Journal adl gazete, bir sigara reklamnda ilk kez sigara ien bir kadn resmi kullannca yer yerinden oynad. Amerika, henz bu tr zgrlklere hazr deildi ve ayn ilann bir benzeri ancak 1919 ylnda yaynlanabildi. Yine de gerek ABD'de, gerek ngiltere'de, kadnlarn sokakta sigara imelerinin yaygnlamas ok sonralar gerekleti. 1919 ylnda, Londra lokantalarndan birinde, yemekten sonra bir sigara tttrmek isteyen gen bir kadn, sigarasn azna koyar koymaz, hemen yanndaki garsondan tokad yemiti.
SNEMA OLARAK YAPILAN LK BNA

Sinema olarak kullanlmak zere ina edilen ilk bina, Paris'in Montmarte Bulvar'nda, 1 Aralk 1906 gn "Le Pendu" adl filmle hizmete girdi. "Cinema Omnia Pathe" adl bu salonun zemini, seyircilerin, ndekiler tarafndan engellenmeden perdeyi grebilmeleri iin eimli yaplmt. 6x4 metre ebadndaki perdesi, o dnemin en byklerinden biriydi. 1906 ylnda Amerika'da balayan sinema salgn, 1908 ylnda Avrupa'y da etkisine ald. 3 yl iinde bal bana bir endstri kolu haline geldi. 1908 ylnda, yalnzca Berlin'de 300 sinema salonu ald. Ayn yl ngiltere' de birok salon, dkkn, tiyatro ve depo, sinema haline getirildi. 1912 ylnda, ngiliz adalarnda 4 bin sinema vard. ou az seyirci kapasiteli de olsa, bu salonlarn tm doluyordu. Mterilerin byk bir kesimi ise ii snfndand. Orta tabakann sinemaya ilgisi, Birinci Dnya Sava sonras balad. Bunun nedeni, insanlarn savan getirdii moral bozukluunu zerlerinden atmak istemesi, evlerine dnen subaylarn elence istekleri, ok daha kaliteli filmlerin retilmeye balanmas
LK SNEMA
Sinema salonlarnn ilki, 26 Haziran 1896 gn, ABD'nin New Orleans kentinde Wii!iam T.Rock tarafndan ald. Vitascope Hall adl bu salonun 400 koltuu vard. Giri creti 10 sentti. Makine dairesine girip Edison marka oynatcy grmek isteyenlerden, ayrca bir 10 sent daha alnyordu. lk sinema makinisti de William Reed idi. Filmlerin ou ksa metrajl doa grntleriydi. Bunlar arasnda, ABD'de gsterilen ilk
63
ve kukusuz, birtakm oyuncularn yldzlamasyd.
LK SANAT SNEMASI
Sanat filmleri gsterimi amacyla alan ilk sinema, Paris'teki "Studio des Ursuliaes"dir. 14 Ocak 1926 gn, Laurence Myrga ve Armand Talliser tarafndan ald.
HABER FLMLER GSTEREN LK SNEMA

2 Kasm 1929 gn, New York'ta Broadway' de alan "Embassy" adl salonds, yalnzca haber filmleri gsterilirdi. zellikle spor karlamalarn yaynlad zaman byk ilgi gren bu salon, faaliyetini 1949 ylnda, TV karsnda pes ederek durdurmak 7orunda kald. Embassy, ayn zamanda sinema-TV rekabeti nedeniyle kapanan ilk sinema salonudur.
LK ARABALI SNEMA
nsanlarn, arabalaryla gelerek film seyredebildikleri dev akhava sinemalarnn ilki, 6 Haziran 1933 gn, New Jersey eyaletinin Camden kentinde Richard Hollingshead tarafndan ald. 40 bin metrekarelik bir alan zerinde kurulan sinemann perdesinin eni 12 metre, ykseklii ise 9 metre idi. 400 araba, rahata parkedip filmi izleyebiliyordu. Ses sorunu ise, arabalarn iine verilen ze kulaklklarla zmleniyordu.
LK SRK
Dnyada ilk sirk, emekli svari binbas Philiph Astley tarafndan 1769 ylnda ald. Astley, bir sirk kurmay uzun zamandr planlyordu ama, bu i iin yeterli paras yoktu. Bir gn, Westminster Kprs'nn zerinde bir elmas yzk buldu. Yz 60 pounda satarak, eline geen parayla Lambeth'te atyla numaralar yapabilecei bir yer at. Girite, izleyicilerden herhangi bir cret alnmyordu. Ama, o dnemde tm gsterilerde olduu gibi, program bittikten sonra seyirciler, ilerinden gelen bahii veriyorlard. Astley, yapt numaralarla o denli byk ilgi grd ki, ertesi yl Westminster Kprs yaknlarnda daha byk bir yer bulmak zorunda kald. Yeni. yerinde, Astley baz deiiklikler de
yapt. nce, gsterilerini yapt yerin evresine krmz bir kordon gerdirdi. Sonra onun etrafna daire eklinde iskemleler yerletirdi. Ayrca, programa renk katmas iin bir de baterist tuttu. Bateristin grevi, Astley'e numaralar srasnda elik etmekti. Bu deiik "gsteri.yeri"nin en byk zellii ise, ieri girerken seyircilerden belli bir cret alnmasyd. Tabii, ayakta durmay tercih edenlerden daha az: cret alnyordu. Daha sonra, bugn bildiimiz anlamda modern bir sirk oluturabilmek iin yanna baz yeni elemanlar ald. Astley, daha sonra ip stnde baz numaralar yapan bir grup akrobatla anlat. Ama kadronun asl yldzlar, son derece iyi eitilmi bir atla, Griffin, Jones ve Miller adl biniciydi. Her n de, dneminin en iyi binicisi olarak kabul edilen Astley yetitirmiti. 1786 ylnda, Astley'in sirkine bir de maymun katld. "General Jackoo" adl maymun, ordu iinde yetimiti ve yapt numaralarla izleyicileri krp geiriyordu. 1816 ylnda "Baba" ve "Kiouny" adl iki fil de, Astley tarafndan "kefedildi". Filler, hortumlaryla havaya atlan bir elmay yakalayp yiyorlar, yine hortumlaryla, kapal bir ienin tpasn aarak iindeki svy iiyorlard. 1832 ylnda Astley, bir aslan, bir kaplan ve drt tane de zebra ald. Ancak, bu hayvanlar herhangi bir numara yapmyorlar, sadece merakl izleyicilere gsteriliyorlard. Astley'in sirkinde, vahi hayvanlarla ilk gsteri ise 1838 ylnda yapld. "Canavar Terbiyecisi Morok" adyla nlenen Amerikal Von Amburgh, aslanlar, kaplanlar ve leoparlardan oluan bir grup "canavar"la sahneye kyordu. Astley'in denemesinden sonra, dnyadaki sirklerin says hzla artt. 1780 ylnda Juan Porte adl bir spanyol, Viyana'da Kta Avrupas'nn ilk sirkini at. ki yl sonra, bizzat Astley, Parislilere sirki tantt. 1792 ylnda, ABD'nin Philadelphia kentinde bir sirk ald ve bu sirk, bizzat Bakan tarafndan da ziyaret edildi. 1793 ylnda, Rusya'da da bir sirk kuruldu. Avrupa'da alan 19 sirke ok byk katklarda bulunan Philiph Astley'in kendi sirki ise, Westminster Kprs'nn gneyinde, 1893 ylna kadar faaliyetini srdrd.
SRKTE LK TRAPEZ NUMARASI

zleyicilerin byk ilgisini eken trapez gsterilerinin ilki, 12 Kasm 1859 gn, Paris'teki "Napoleon Sirki"nde Jules Leotard tarafndan gerekletirildi. O yl 21 yanda olan Leotard, babasnn Toulouse'daki jimnastik salonunda bulunan yzme havuzunun
64
zerinde bulunan ipler ve halkalarla alrken, trapez numarasn gelitirdi. 1860'l yllarn balarnda, Londra'daki Elhamra salonlarnda numaralarn sergiledi. Trapezle salonun bir ucundan brne uarak yapt gsteri, byk sansasyon yaratt. zleyiciler, balarnn hemen zerinde uan bu harika genci, korku dolu bir hayranlkla, azlar ak izliyorlar, Elhamra, Leotard' grmek isteyenlerle tklm tklm doluyordu. O dnemin nl arkclarndan George Leybourne, "Uan Trapezdeki Cesur Gen Adam" adl bir ark besteledi ve Leotard, bu arkyla lmszleti. Bugn akrobatlar ve trapez sanatlar tarafndan giyilen ve vcutlarn smsk saran giysiler de "Leotard" adyla anlr.
Londra, dnyann en kalabalk kentiydi. O yl, bu unvann Tokyo'ya kaptrd. Japon bakenti, 1962 yl Ocak aynda, dnyada nfusu 10 milyonu aan ilk kent oldu. 1940 ylnda 6 milyon 779 bin 100 kiinin yaad bu kentte, sava nedeniyle 1945 ylnda yalnzca 2 milyon 777 bin kii kalmt.
LK SAAT
Mekanik ilk saatle ilgili bilgilere, in mparatorluk Saray'nn nl retmenlerinden Su Sung'un "Hsin I Hsiang Fa Yao" adl kitabnda rastlyoruz. Sung'un kitabnda, emalarla tarif ettii saat, 3 metre yksekliindeydi. Zemberei, su gcyle hareket ediyordu... 1088 ylnda yaplan bu saatin arkasnda, gerekli ayarlamalar yapabilmek iin bir de kapak vard. .
SRKLERDEK LK GVENLK AI
Sirklerde gvenlik amacyla kullanlan alardan ilki 1871 ylnda Holborn Empire'de gsteriler yapan Rizarellis adl spanyol akrobat grubu tarafndan gerildi. Leotard ise, gsterileri srasnda aa fazla gvenmedii iin, yere kaln deklerin st ste serilmesiyle oluturulan bir gvenlik nlemi kullanyordu.
LK ALAR SAAT
Almanya'da Wrzburg kentinde, 1350-1380 yllar arasnda yaplan ilk alar saat duvara alabilecek ekilde planlanmt. Bu saat, halen Wrzburg'daki Mainfrankisches Mzesi'nde muhafaza edilmektedir. Ortaa'da alar saatler, zellikle manastrlarda yaygn bir biimde kullanlyordu. Zira, buralarda belirli zamanlar karmamak gerekiyordu.
ATE EMBERNDEN GEEN LK AKROBAT

Alevler iindeki bir emberin arasndan uarak geen ve bunu ilk kez bir sirkte deneyen ' ilk akrobat, Zazel adl gzel bir kadnd ve numarasyla byk ilgi toplad. Zazel, ilk nunarasn 2 Nisan 1877 gn Londra'da, West's Amphitheatre'da yapt. Gsterisini iki yl, haftann her gn hi ara vermeden srdrd. Bu zor ve tehlikeli grev iin, haftada 20 pound cret alyordu.
SARKALI LK SAAT
Hollandal bilim adam Christian Huygens, 1656 yl Aralk aynda, Lahey'de ilk sarkal saati yapt. Saatin alma prensibi, 70 yl nce Galileo tarafndan belirlenen salnm hareketleri esasna dayanyordu. Sarkal saatlerin ticari amala retimi ise Huygens'in ustas Samuel Coster tarafndan 1658 ylnda gerekletirildi.
NFUSU 1 MLYONU AAN LK KENT

Dnyadaki tm kentler arasnda, nfusu 1 milyonu aan ilk kent, Londra'dr. 1811 ylnda yaplan nfus saymnda, bu kentte 1 milyon 9 bin 546 kiinin yaad saptand. Yedi yl sonraki saymlarda ise, dnyada nfusu 1 milyonu aan kentlerin says, ancak yediyi bulmutu. Bu ehirler unlard: Londra (3 milyon 452 bin 350, Paris (2 milyon 269 bin 023), Pekin (1 milyon 648 bin 814), Kanton (1 milyon 500 bin), New York (1 milyon 206 bin 299), Viyana (1 milyon 103 bin 857),Nanking (Tahmini 1 milyon). 1957 ylna kadar
SOSYAL AMALI LK KULP

Sosyal ilikileri temel alarak kurulan ilk kulp, Londra'da yemek kltr ve zevki olan insanlarn bir araya geldikleri " Court de Bone Compagnie"adl kulptr.Kulp kaytlar incelendiinde, kklerinin 1413 ylna kadar uzand grlmektedir. Kulp yelerinden nl ozan Hoecleve, baladlarndan ikisini, kulbn faaliyetine ayrmtr. "Court de Bone Compagnie", yelerini, soylular arasndan seen da kapal bir kulpt.
65
16. yzylda kurulduu bilinen "The Mermaid Club" adl kulbn yeleri arasnda da Raleigh, Shakespeare ve Ben Johnson gibi nller bulunuyordu.
HER K CNSE DE AIK LK KULP

Hem kadnlarn, hem de erkeklerin ye olabildikleri ilk kulp, 17 Aralk 1769'da kurulan "Coterie" adl rgttr. Aralarnda Leydi Pembroke ve Leydi Momyneux*un da bulunduu 6 kadn tarafndan "yksek deerlere ulamak" amacyla kuruldu. Kulbe ye olmak isteyen kadnlar, yalnzca erkek yeler tarafndan, erkekler de kadn yeler tarafndan aday gsterilebiliyordu. Ayn ekilde, ihrac istenen bir kadn ye iin yalnzca erkek yeler karar verebilirdi. Eer kulpten karlmas istenen bir erkek yeyse, o zaman sz hakk kadnlarnd.
le verir misin?" dedi. Bunun zerine Bayan Flanagan, bir bardaa eitli ikileri kartrarak koydu ve bardan zerine de bir ty yerletirerek, espritel mterisinin arzusunu yerine getirdi. Kokteyl adnn buradan geldii sans, teki sylentilere oranla en inandrc olandr.
LK KOKTEYL BARI
ngiltere'de ilk kokteyl bar, 1 Mays 1851'de, Londra'da Hyde Park yaknlarnda ald. Kulbn sahibi Alexis Soyer, Reform Clb'deki eflii srasnda, "Tm uluslarn yemek bilgisi" adl almasyla, kulp yelerinin byk takdirini kazanmt. At barn dekorasyonunu, nl romanc George Augustus Sala yapt. Barda, mterilere 40 ayr trde kokteyl sunuluyordu. Ancak, ruhsat brosu yetkilileri, Soyer'in barn grdkten sonra, "gen insanlarn ahlak deerleri iin buradan daha tehlikeli bir yer dnlemez" diyerek ruhsat vermeyi reddettiler. Bunun zerine bu gzel bar, 14 Ekim 1851'de kapand.
BELRL RENKLER TAIYAN LK KULP

"I Zingari" adl kriket kulbnn yeleri, 1845 ylnn Temmuz aynda, Newport Magnell'de bir karlamaya karken, ilk kez kendine zg renkler tayan bir kulp olma zelliini de kazandlar. Kulbn renkleri, siyah, krmz ve altn sarsyd. Renklerin anlamn da yle belirlemilerdi: "Karanlktan geliyoruz, atein iinden geerek aydnla ulaacaz."
LK KOKTEYL PART
lk kokteyl parti, 26 Nisan 1924'te, ngiliz yazarlarndan Alec Waugh tarafndan ressam C.R. W. Nevinson'n Hdverstock Hill'deki stdyosunda verildi. O tarihte, Londrallar, leden sonra 5.30 gibi erken bir saatte iki imeye alkn deillerdi. Bu nedenle, davete yalnzca bir kii geldi. O da, Waugh'un tanmlamasna gre, "yerel bir gazetede dedikodu stununu dolduran, orta yal, karanlk tipli bir gazeteciydi". Waugh 1925 ylnda ok daha baarl sonulanan bir deneme daha yapt. 30 konuunu, ay ime zere evine davet etti. Sonra onlara arkada olan Amerikal bir diplomatn ok ustaca hazrlad bir kokteyli iirdi . Az sonra kokteyl etkisini gsterdi ve konuklar ok gzel vakit geirdiler. Waugh, onlara neelenmelerinin gerek sebebini syleyince, anszn "kokteyl parti" fikri kendilerine ok sempatik geldi ve bunu sk sk dzenlemeye karar verdiler.
LK KOKTEYL
Amerikan dergilerinden "The Balance"n 13 Mays 1806 tarihli saysnda, yle bir yaz vard: "Kokteyl, birka deiik trdeki alkoll ikinin, eker, su ya da meyve suyuyla kartrlmasndan oluan, iimi gzel ve lezzetli bir aperatiftir. nsan etkileyici bir grnm olduunu da belirtmeliyiz." Kokteyl adnn nereden geldiine ilikin birok deiik sylenti vardr. Amerikal yazar Joseph Nathan, "Famous First Facts" adl kitabnda, "kokteyl" denilebilecek ilk ikinin, New York'ta bir barn barmaidi olarak alan Betsy Flanagan tarafndan hazrlandn yazar. Ayn kitaba gre, Bayan Flanagan'n alt bar, eitli horoz kuyruklaryla sslyd. Bir gn, sarho bir mteri, espri olsun diye Bayan Flanagan'a "u horoz kuyruklarndan (ngilizcesi cocktail) bir dub-
LK KAKAO
lk kakao, 1828'de, Amsterdam'da Coenraad van Houten tarafndan hazrland. Coenraad van Houten'n scak su ile kartrarak yapt bu ilk kakao, daha sonra baz katk maddeleriyle koyulatrld. Kakao, sv ikolata eklinde, zellikle ngiltere'de ok tutuldu.
66
LK KARMA OKUL
1849 ylnda ngiltere'den Henry Morley, Chesire'da hem erkek, hem de kz rencileri kabul eden bir okul at. 8 ile 15 ya arasndaki rencilerin alnd okulun baka zellikleri de vard. Snflar, hallarla kaplyd. Dayak cezas, kesinlikle yoktu. Dersler, iki grup arasnda dzenlenen bir "yarma yntemi" iinde retiliyordu. lk kez bu okulda uygulanan bir baka sistem de, haftalk ders programlarnn dzenlenmesi oldu. Bylece renciler, hangi gn, hangi saatte ne yapacaklarn biliyorlard. O gne kadar baka okullarda ise, retmenler o gn, hatta o an ne yapacaklarna kendileri karar veriyorlard. Disiplin, "dl verme" ve "knama" yntemiyle salanyordu. rencilere verilen en ar ceza ise, "dersi izlemekten yoksun kalmak"t. Morley, 21 Ocak 1854'te, eitimin gelitirilmesi amacyla tuttuu notlarda yle diyordu: "Dersler, renciler iin bir babelas deil, isteyerek ve zevkle izlenen bir 'olay' haline getirilmeli. rencilerin skld belliyken, onlara bir ey retmeye almak, zaman boa harcamaktan baka bir ey deildir". Geri, belirli bir cret alnyordu ve rencilerin says hzla artyordu ama Morley, devrinin ok stnde bir dzeye sahip olan bu okulun masraflarn karlayamad. Sonunda, 1851 yl Haziran aynda okulu kapatt.
LK KAHVEHANE
lk kahvehane, 1554 ylnda am'dan gelen Hakim ve Cem adl iki tacir tarafndan stanbul'da ald. Daha sonra saylar hzla artt. Bu kahvehanelere, "aydnlar okulu" anlamnda "mekteb-i irfan" deniliyordu. Stle birlikte iilen kahve servisi yapan ilk kahvehaneyi ise, 1683 ylnda Polonyal gezgin Franz Georg Kolshitsky Viyana'da at. Viyana usul kahve denilen ve yalnzca halanm kahve suyundan oluan telvesiz kahvenin mucidi de odur.
LK SIKMALI TP
Sklarak boaltlan tpler, ilk kez 11 Eyll 1841'de Amerikal sanat John Rand tarafndan gelitirildi ve ilerine eitli renklerde yalboyalar konuldu. 1891 ylnda da ngiltere'de Dr, Zierner adl bir di hekimi, di macunlarn bu tr tpler iinde satmay akl etti. Di macunlar, daha nce yuvarlak kutular iinde pazarlanyordu.
BEYAZ OLMAYAN LK SOYLU

Hindistan'n Kalkta eyaleti Raipur kentinde avukatlk yapan Sinha,1918 ylnda "Lord" unvan alarak, soylular snfna katlan ilk "renkli" insan oldu. Lloyd George tarafndan Hindistan'dan sorumlu Dileri Bakan Yardmch'na getirildi ve 25 Ocak 1919'da Lordlar Kamaras'na girdi. "The Times"n tanmlamasyla, "Bu sekin ve takdire ayan Hintli",Lordlar Kamaras'nda anavatannn karlar iin alt. ngiltere'yi ok sevmesine karn, iklimi salna ters dtnden bir yl sonra Hindistan'a geri dnd. 1928 ylnda da ld.
LK KAHVE
Kahveyi ve yararlarn ilk belirleyen kii, nl Trk bilgini bni Sina'dr. bni Sina, M.S. 1000 ylnda kahveyi kefetti ve ona "bunc" adn verdi.Bu isim,bugn Etiyopya'da hl kullanlr. Kahve, yzyllar boyunca, tpta ila olarak kullanld. 16. yzyldan itibaren Ortadou lkelerinde keyif verici, sosyal bir iki olarak kullanlmaya baland.
LK GLDR DERGS LK NESKAFE

Bugn Avrupa ve Amerika'da yaygn bir biimde kullanlan "Neskafe" sekiz yllk bir aratrmadan sonra ilk kez 1938 ylnda svire'de Vevey kentindeki Nestle tesislerinde hazrland. Nestle firmasna kahve ekirdeklerinden, suda kolayca eriyebilecek bir toz elde etme fikrini, 1930 ylnda, satlarn artrmak isteyen Brezilya Kahvecilik Enstits vermiti. "Comic Cuts" adl sekiz sayfalk gldr dergisi, Alfred Harmsworth tarafndan ilk kez 17 Mays 1890'da yaynland. lk birka saysnda, resimden ok yaz vard. Dergi, ilgi ekici balklar ve deiik biimiyle ksa zamanda ilgi uyandrd. lk says 118 bin 864 tane satt. Bir ay sonra drdnc says yaynlandnda, tiraj 300 bini bulmutu. Bu rakam, o zamann birok arbal gazetesinin tirajnn ok stndeydi.
67
Drt renkli olarak baslan kitapta, "Joe Paloka", "Mutt ve Jeff", "akn Harry" ve "Connie" gibi dnemin en ok sevilen ykleri vard. Ne var ki, bu mizah kitab sata karlamad. Baz nl firmalar, baslan kitaplarn tamamn aldlar ve mterilerine armaan olarak dattlar. Satlan ilk gldr kitab ise, 1934 yl Mays aynda baslan "nl Gariplikler" adl yapttr.
ORJNAL MALZEME KULLANAN LK RESML KTAP

Yalnzca zgn malzemelerini kullanarak yayn hayatna atlan ilk resimli kitap, "New Comics" ad altnda Malcolm Wheeler Nicholson tarafndan 1935 yl Aralk aynda bastrld. Kitabn arl, serven yklerindeydi. lk 80 sayfa, Homer Fleming'in "Texas Rangerlerinden Yzba Jim"e ayrlmt. Bu olay, kitaplkta yeni bir akm balatt. Bylelikle, gazetelerde daha evvel grlmemi yeni resimli roman kahramanlar dodu. Bu tarzn en nl kahramanlarndan biri, 1938 yl Haziran aynda yaynlanmaya balayan "Spermen", dieri de 1939 Mays'nda ilk kez okurlarnn karsna kan "Batman"dir. Spermen'in yaratcs Joe Schuster, Batman' in yaratcs ise Bob Kane'dir. Bu iki isim, kahramanlaryla birlikte kendilerini de lmszletirdiler.
Avrupa parlamento tarihinin ilk zenci parlamenteri olan M. Mathieu Louisi, 22 Austos 1848 ylnda yaplan seimleri kazanarak Guadeloupe temsilcisi olarak Fransz Parlamentosu 'na girdi. Ancak, daha ilk konumasnda, siyahlarla beyazlarn daha yakn iliki kurmalarn isteyince, imekleri zerine ekti.
LK GNLK YK-BANT
LK ZENC PARLAMENTER
Avrupa parlamentolarna giren ilk zenci parlamenter, Mathieu Louisi'dir. Bay Louisi, 22 Austos 1848'de Guadeloupe temsilcisi olarak Fransz Ulusal Meclisi'ne girdi. Krsye ilk ktnda, kolonilerde yaayan zencilerle beyazlarn daha sk ilikiler kurmas gerektiini, ok yumuak bir dille syledi. Ancak ald tepkiler, kendi sesi kadar yumuak deildi. Fransz Ulusal Meclisi'nin yeleri, bu konumay "kstaha" buldular. Louisi, bir sonraki seimlerde koltuunu kaybetti.
Bir gazetede her gn yaynlanmaya balayan ilk yk-bant, Clare Briggs'in izdii "A. Piker Clerk"tir. 1904 ylnda, Chicago Ameri -can adl Briggs, "A. Piker Clerk" adn verdii kahraman araclyla baz konular fazla eletirince, gazetenin sahibi William Hearst'n hmna urad ve bandn yaynna son verildi.
LK KOMNST PART
nceleri "Hakllar Birlii "ad altnda gizlice faaliyet gsteren yasa d devrimci rgt, 1 Haziran 1847 gn, Londra'da Joseph Moll bakanlnda bir kongre dzenleyerek "Komnist Birlik" adm ald. Kongrenin ana amalarndan biri, parti programn formle ederken, Friedrich Engels-Karl Marx birlikteliini salamakt. Modern komnist felsefenin bu iki kurucusu da, kongreye katlacaklarn bildirdiler. Ancak Marx, gereken yol
LK GLDR KTABI
"Tuhaflklar Geidi" adl ilk gldr kitab, 1933 ylnda, ABD'nin Connecticut eyaletin, de Eastern Color Co. tarafndan yaynland.
68
Bugn gazetelerde byk-kk herkesin zevkle izledii bant halindeki izgi romanlarn ilki, New York 'ta yaynlanan New York Journal adl gazetenin 24 Ekim 1897 Pazar gn verdii ilavede kt. Bu "Sar Kid" adl bir ocuun yksyd.
LK YK-BANT
Bir gazetede resmi yaynlanan ilk yk-bant, Richard Outcaults'un yaratt "San Kid"dir. lk kez New York Journal'n renkli pazar ilavesinde 24 Ekim 1897'de okurlara tantld. lk parasn bulamaynca toplantya gidemedi ve Brksel'de kald. Kongre sonrasnda partinin amac, "burjuvazinin yklmas, ii snf ynetiminin salanmas, orta snfn eseri olan ad kalm toplum yapsn ortadan kaldrarak, yerine snfsz ve zel mlkiyetsiz yeni bir toplumun kurulmas" olarak belirlendi. Komnist Birlik'in ikinci kongresi, 1847 yl Kasm aynda yapld. Bu kongreye katlan Karl Marx'tan, bir parti manifestosu hazrlamas istendi. Marx'n "Manifest der Kommunistischen Partei" adl eseri, 1848 ubat'nda Londra'da J.E. Burghard tarafndan Almanca olarak yaynland, iki yl sonra The
yknn ad, "San Kid Golf reniyor" idi. yk-bandn kahraman, kepe kulakl, dazlak kafal, uzun, sar bir gmlekten ve bir apkadan baka bir ey giymeyen sevimli ve afacan bir ocuktu. Red Republican tarafndan "Komnist Manifesto" ad altnda ngilizce evirisi basld. Ancak, bu ok kt bir eviriydi. lk Komnist partinin mr uzun olmad (1851 ylnda feshedildi) ama Manifestosu, ngiltere'de yeterli ilgi gsterilmemesine karn, dnya devrimci komnizminin "baucu kitab" oldu. Rus komnizminin babas olan Georgi Valentinovi Plekhanov, 1883 ylnda Cenevre'de "Emein Marksist Kurtuluu" hareketini balatt.Rusya'daki ilk komnist partisi olan Rus Sosyal Demokrat i Partisi, 1-3 Mart 1898'de Minsk'te ii haklarm temsil eden yerel rgtlerden gelen dokuz temsilci tarafn-
69
dan kuruldu. Bu kiiler, kurulutan hemen sonra polis tarafndan tutuklandklar iin, partinin daha sonraki geliiminde hibir etkinlikleri olmad. Parti Manifestosu'nu hazrlayan Peter Struve, daha sonra komnizmin en ateli kartlarndan biri oldu. Sosyal Demokratlar, "Menevikler" ve "Bolevikler" olmak zere iki fraksiyona ayrldlar. Bu gelime zerine 1903 yl Temmuz ve Austos aylarnda Brksel ve Londra'da partinin ikinci kongresi topland.
LK KOMNST HKMET
Dnyada ilk komnist hkmet, 7 Ekim (Rus takvimine gre 23 Ekim)l917'deki Bolevik Devrimi'nden sonra Rusya'da, Vladimir li Ulyanov (Lenin) bakanlnda kuruldu. Halk Komiserleri Konseyi adn alan yeni hkmet, 8 Ekim akam, tm Rus Sovyetleri Kongresi tarafndan onayland. 6-8 Mart 1918'de yaplan yedinci kongrede, Bolevik Partisi'nin ad "Komnist Parti" olarak deitirildi.
1920'de yapt bir konumadan sonra halk isyana tevik etmekle suland ve alt ay hapse mahkm oldu. 1922 ylnda ngiliz Komnist Partisi'nden istifa eden Malone, ayn yl yaplan seimlerde yeniden seilme baarsn gsteremedi. Komnist olduu halde, seilerek parlamentoya giren ilk parlamenter de bir ngiliz' dir. 17 Kasm 1922 gn yaplan genel seimlerde Motherwell temsilcisi seilen J.T. Walton, 8 bin 262 oy alarak en yakn rakibi olan bamsz adaya 1048 oy fark yapt. Mecliste ilk kez 9 Aralk 1922 gn krsye kt. lk konumas, yksek kiralar ve isizlik konusundayd. 22 ubat 1923'te BBC'ye davet edilerek bu kurumun yaynlarna katlan ilk komnist unvann ald. 1923 ylnda yaplan seimlerde Walton, oylarnn saysn artrd ama, yine de i Partisi adayna yenilerek parlamento d kald. Ertesi yl i Partisi'ne kaydoldu, 1931 ylnda bu partiden de istifa etti. 1943 ylnda Eire'de ldnde, ok koyu bir Katolik'ti.
HAVA BASINLI LK MOTOR

Bu tr bir motorun patenti, ilk kez 1890 ylnda ngiltere'de Herbert Akroyd Stuart tarafndan alnd. retimi ise. Richard Hornsby ve Oullar'nca 1892 ylnda Lincolnshire'da gerekletirildi. lk sat da ayn yl iinde yapld. Orijinal Akroyd-Hornsby motorunun kompresyon oran hayli dkt. Bu nedenle, ilk patlamay salayabilmek amacyla, silindir balklarnn zerindeki bolua, dardan bir s uygulamak gerekiyordu. Motor, bir kez alt m, ilave s kaynana gerek kalmyordu. Bu dardan stma sistemi, motor bilimcilerin uzun yllar dizel motorunu aratrmasna neden oldu. Aslnda, Hornsby ve Oullar, daha 1892 ylnda Akroyd motorunun yksek basnl bir trn altrmay baarmlard. Bu ilk rnek, dardan bir kontak yaplmadan altrlabiliyoruu. Bir yl sonra, Dr. Rudolf Diesel, ilk yksek basnl kompresyon kontakl motoru gelitirdi.
HAVA BASINLI MOTORLARLA ALIAN LK ARALAR

1895 yl yaznda, Akroyd-Hornsby motorlarndan drt tanesi, ABD'nin Brooklyn kentinden Valentine, Lynn ve Oullar adl tayc yapmclar tarafndan ithal edildi ve drt nakliye vagonuna takld. Bu vagonlar, De La Wergne Refrigerating Co. irketi tarafndan hizmete sokuldu.
LK BLGSAYAR
Programlanabilen, zel kartlardan talimat alabilen, bellek bankasnn yardmyla hesap yapp problem zebilen ilk aygt, Charles Babbage tarafndan dnld. "Analytical Engine" ad verilen bu aygtla ilgili almalar, Londra'da 1822 ylnda balad ve 1871 ylna kadar srdrld. Aygtn yapmnda, Babage'n da byk emei geti. Cebinden tam 6 bin pound harcad. Hkmetten de 17 bin pound yardm almt. Ancak, bu olaanst aygtn baaryla alabilmesi iin, binlerce kk parann yaplmas gerekiyordu ki, bu da o gnn teknolojisine gre olanak dyd. Eldeki tm kaynaklar deerlendirildiinde, Babbage'n bu harika dncesinin, onun yaad yzyl iinde hayata geirilemediini gryoruz. Programlanabilen ilk kullanlabilir bilgisayar, sve'in Stockholm kentinden George
LK KOMNST PARLAMENTER
Komnist Parti yesi ilk parlamenter, Cecil L'Estrange Malone'dir. 1918 seimlerinde parlamentoya girdi. 1919 ylnda Rusya'ya yapt ziyaretten sonra komnist oldu ve ngiliz Komnist Partisi'ne kaydn yaptrd. Partinin merkez komitesine seildi. 7 Kasm
70
Scheutz tarafndan yapld ve 1855 Paris Panayr'nda sergilendi. Bu bilgisayar, Babbage' in prensiplerine gre, ancak ok daha basit olarak yaplmt. Scheutz'un "hesap makinesi", drt ilemi zebiliyor ve sekiz basamaa kadar hatasz sonu verebiliyordu. Bu ilk' 'bilgisayar'', New York'taki Albany Rasathanesi tarafndan satn alnd ve astronomi izelgelerinin hesaplanmasnda kullanld.
YKSEK BASINLI KOMPRESYON KONTAKLI LK MOTOR

Ticari deeri olan bu tr ilk motorun patenti, Paris doumlu Dr. Rudolf Diesel tarafndan 28 ubat 1892'de alnd. Dr. Diesel, buz yapan makinelerin sat mmessilliini yapyordu. Bu nedenle, snrl bir geliri vard. Bulduu motorun seri retimini yapabilmek iin 1893 ylnda Krupp ve Maschien Farik Augsburg' la anlat. Bylece, gerekli maddi destee ve teknik olanaklara kavutu. lk baarl motorunu da 10 Austos 1893 gn, Augsburg tesislerinde retti. Ticari olarak seri retime geebilmek iin drt yl daha almalarn srdrd ve motorunu gelitirdi. 1897 ylna gelindiinde, motorunun ABD haklarn 1 milyon marka, Adolphus Busch adl bir iadamna satmay baaracak kadar gelitirmiti.
elektronik olan Colossus 1, kriptoanaliz (ifre zm) almalar iin yapld. Bir saniye iinde 5 bin ayr ekli deerlendirebilecek yetenekteydi. Dman ordularnn haberleme sistemlerini zerek, kinci Dnya Sava'nn ngilizler lehine sonulanmasn salayan en byk etkenlerden biri oldu. ok amal tmyle elektronik ilk bilgisayar ise, 1946 ylnda ABD'de Pennsylvania niversitesi Elektrik Mhendislii Fakltesi'nde J. Presper Eckert ve John W. Mauchly tarafndan retildi. "Computer" ya da "ENIAC" ad verilen bu aygt, 30 ton arlndayd ve 19 bin 500 paradan meydana geliyordu. ABD Genelkurmay Levazm Daire Bakanl, bu "harika" aygt, Maryland'deki Balistik Aratrma Laboratuvar'na yerletirdi. Burada, rzgrn hz, bombann tr ve hava koullar deerlendirilerek, bombardman hesaplan yapmak iin kullanld.
RETLEN LK ELEKTRONK BLGSAYARLAR

ABD'de, Philadelphia'da Remington Rand; ngiltere'de Lancashire'de "de Ferranti" marka elektronik bilgisayarlarn fabrikasyon retimine ayn dnemde baland. retilen ilk Ferranti marka bilgisayar, 1951 ylnda Manchester niversitesi'nde kullanlmaya baland. Remington Rand tarafndan imal edilen "Univac I" marka bilgisayarlarn ilki ise, 14 Haziran 1951 gn, zel bir trenle ABD Saym Brosu'nun hizmetine sunuldu. Univac, ayn zamanda manyetik bantlarla alan ilk bilgisayardr.
BLG LEM ARACI LK BLGSAYAR

Patenti 8 Ocak 1899 gn New York'ta, Dr. Herraan Hollerith tarafndan alnd. Elektrikle alan ilk modeli, ABD Nfus Brosu iin yapld ve 1890 nfus saym srasnda kullanld. Saym srasnda ABD yurttalarnca doldurulan kartlar, bu bilgisayarda deerlendirildi. 1896 ylnda Dr. Hollerith, Saym Brosu'ndaki grevinden ayrld ve Tabulating Machine Co. adl bir firma kurarak, bilgisayar retimine ve pazarlamasna balad. Bu irket, daha sonra dev bir firma olan IBM'in temelidir. IBM makineleri tarafndan kullanlan 80 stunluk kartlara da "Hollerith Kart" ad verilir.
LK TOPLAMA KAMPI
1921 ylnda, Rusya'da Bolevikler tarafndan alan Holmogor kampdr. Milhaljo Mihajlov'a gre bu, "tm amac tutuklularn fiziksel olarak yok edilmesi" olan ilk toplama kampyd. 1921 ile 1953 yllar arasnda, Sovyetler Birlii'ndeki toplama kamplarnda ka kiinin yaamn yitirdiine ilikin kesin rakamlar yoktur. Ancak, tm aratrmaclar, en az 10 milyon kiinin buralarda lp gittii konusunda birleiyorlar. Bir aratrmaya gre ise, bu rakam 19 milyon dolaylarnda. Stalinist terr, 1936 ylnda dorua ulatnda, toplama kamplarnda 16 milyon kii bulunuyordu. 1930'lu yllarda Nazi rejiminin nl isimlerinden Dr. Goebbels, toplama kamplarnn "mucidi"nin ngiltere olduunu ileri srd. 1938'de, Nazilerin propaganda amacyla da-
LK ELEKTRONK BLGSAYAR
"Colossus I" adl ilk elektronik bilgisayar, hkmet tarafndan gizlice yrtlen almalar sonucu Londra'da Prof. Max Newman bakanlnda bir ekip tarafndan 1943 yl Aralk aynda retildi. Tek amal, tmyle
71
ttklar kartpostallarda, Rus toplama kamplarnn yerini "Gney Afrika'daki ngiliz

toplama kamplarndan grntler" almt,
LK HALK KONSER
Dnyadaki ilk halk konseri, 30 Aralk 1672'de ngiltere'de dzenlendi. Kraliyet Bandosu'nun efi John Banister, kraln hmna urayarak iini yitirince, bir salon kiralad ve leden sonralar orada konser vermeye balad. Giri iin dinleyicilerden kk bir cret alnyordu. skemlelerin arasna kk masalar yerletirilmiti. ounluu yredeki ayakkab imalatlarndan oluan dinleyiciler, program srasnda masalarn zerinde canlarnn istediini yiyip iebiliyorlard. Mzisyenler, bir perdenin arkasndaki yksek bir sahnede alyorlard. Banister, 1678 ylnda lene kadar, Londra'nn eitli yerlerinde konserlerim srdrd. O yl Thomas Britton adl bir baka mzisyen, Clerkenwell'deki kmr deposunun zerinde halka konserler vermeye balad. O yzyln sonlarnda, Londra'da konsere gitmek bir alkanlk haline gelmiti. Fransa'da ise ilk halk konserinin verilmesi, bundan eyrek yzyl sonra gerekleti.
Adaylar profesyonel snavlara hazrlamak iin kurulan ilk mektupla renim okulu ise, Skerry's Koleji'dir 1878 ylnda Edinburgh' da C.E.Skerry tarafndan kuruldu. rencileri, genellikle yetikin insanlar. l ders, Hesap Uzmanlar Enstits'ne girmek isteyen adaylara verildi. Daha sonra sivil hizmetler kursu ald. Postayla teknik eitim veren ilk okul da, 1891 ylnda T.J.Foster tarafndan Scranton'da ald. lk kurslar, maden mhendislii dalandyda.
LK KOOPERATF
Fenwick Dokumaclar Dernei, 9 Kasm 1769 ylnda John Burns'un bakanlnda bir kooperatif kurdu. 11 yeli bu kooperatifin amac, retilen mallarn datmn salamakt. Aslnda, dernein "ortaklaa alma"ya ynelik giriimleri, kooperatifin kurulmasndan sekiz yl ncesinden balamt. O tarihte dernek yeleri, aralarnda bir centilmenlik anlamas imzalamlard. Bu anlamaya gre hibir ye, belirlenen sat fiyatnn zerinde ya da altnda sat yapmayacak ve yoksullar mutlaka korunacakt.
LK SERA
1545 ylnda, Padua'da ilk botanik bahesinin almasndan hemen sonra Daniel Barbaro, bu bahede ilk seray yapt. Yapda ta ve tula kullanld, pencere ise yoktu. Mangalla stlyordu. Baz hassas bitkiler, kn bu seraya alnyor, baharla birlikte yeniden yerlerine dikiliyorlard.
LK MEKTUPLA RENM
ngiliz yazar Isaac Pitman, 10 Ocak 1840 gn datt el ilanlarnda u duyuruyu yapt: "steyen herkes, bir yazardan posta ile ders alabilir. 1 sterlin olan ders creti pein gnderilmelidir." Pitman'n bu ars, birok renciye cazip geldi. l ders rencilerden, ncil'den 12 tmce yazmalarn isteyen Pitman, gerekli dzeltmeleri yapabilmesi iin tmcelerin birer satr atlayarak yazlmasn hatrlatmay da unutmad. 1843 ylnda gelindiinde, Pitman'n rencilerinin says o denli artmt ki, kendisine gnderilen devlerin dzeltilmesinde yardmc olarak retmenler aramaya balad.
MEKTUPLA RETM YAPAN LK OKUL

1856 ylnda ticari ama gden ilk mektupla retim okulunu, Berlin'de Charles Toussalisan okuluydu. lkin Franszca kursu ald. Bunu, ngilizce ve teki baz diller izledi. rencilere her ay dzenli olarak gnderilen basl ders notlarnn iinde gramer egzersizleri, konuma rnekleri ve dizi halinde yaynlanan bir yknn bir blm vard. Okul rencilerine yalnzca o yabanc dili okuyabilmeyi deil, ok iyi konuabilmeyi de retmeyi amaladndan, yabanc dilde yazlan her szcn altnda, nasl okunmalar ve vurgulanmalar gerektiini gsteren fonetik izgiler de konuyordu.
int ve Gustav Langenscheidt atlar. Bu, bir
LK BURUMAZ KUMA
Dr. R.S. Willows bakanlnda bir ekip tarafndan, Manchester'deki Tootal Broadhurst Lee tekstil tesislerinin laboratuvarnda 14 yllk bir aratrmadan sonra ilk kez burumaz bir kuma yaplabildi. Bu bulu, 9 Austos 1932 gn resmen akland. Bu tr bir kumatan yaplan ilk rn ise, "Tootal" kravat-
72
svireli Albert Keller, 1875 ylnda Milan'da ilk krematoryumu yapt. Ancak, krematoryum bitmek zereyken Keller ld ve kendi yapt krematoryumda yaklan ilk kii oldu.
LK CESET YAKMA MAKNES (Krematr)

Ak bacal ilk ceset yakma makinesi, Padua'da Doktor L. Brunetti tarafndan yapld. Dr. Brunetti, bu aygt ilk kez 10 Mart 1869 gn 35 yandaki bir kadnn cesedini yakmak iin kulland. 1873'te Viyana Fuar'nda yakma makinelerini ve oralarda yaklan insanlarn kllerim gren Dr. Brunetti, ngiltere'ye dndnde, konuyu kralienin bacerrah Sir Henry Thompson'a at. Onun da desteiyle, 13 Ocak 1874 gn, Brunetti'nin evinde bir toplant yapld. Bu toplantya katlan 15 kii, cesetlerin yaklarak kaldrlmasnn yararlan zerinde duran bir ortak belge imzalalar oldu. 1932 yl sonbaharnda Tootal kravatlar, ngiltere'nin her yerinde adeta kaplyordu. 1933 ylnn Nisan aynda ise, burumaz kumatan yaplan her tr giysi, maazalarn vitrinlerini sslyordu.
dlar. Ayn yln 29 Nisan'nda, Kremasyon Dernei kuruldu ve o belgeyi imzalayan 15 kii, bu dernein ekirdeini oluturdu. 9 Ekim 1874'te, ilk kez bir ngiliz, modern bir krematrde yakld. 26 yanda len Leydi Dilke'in cesedi Dresden'e gtrlerek, oradaki Siemens tarafndan yaptrlan modern gaz frnnda yakld. lk byk krematoryum ise, 1875 ylnda svireli Albert Keller tarafndan Milan'da kuruldu. Bu krematoryumda yaklan ilk ceset de, kurucusu Keller'in cesedi oldu (22 Ocak 1876). Keller, tm projeyi adm adm uygulam, tam krematoryum alacak hale geldiinde ise lmt. 1900 ylna kadar bu krematoryumda 1354 ceset yakld.
LK CESET YAKILMASI (KREMASYON)

26 Eyll 1769 gn, Honoretta Pratt adl In-
73
giliz kadnn cesedi, Londra'da Hannover Square'de yakld. Bayan Pratt, Sir John Brooks'un kz, rlanda Maliye Bakan John Pratt'n da eiydi, lmnden sonra yaklmasn istiyordu. Bu ilk kremasyonun yapld yerde, bugn yle bir plaket vardr: "Kalabalk kentlerin mezarlklarndan kan buharlarn, o kentin sakinlerini rahatsz ettiine inanan bu deerli hanmefendi, ileride bu sorunun zmn salayacak bir ynteme nderlik etmek iin, salnda, cesedinin yaklmasn vasiyet etmiti. Onun yksek dncelerini kavrayamayan insanlar iin ok g olduunu bilmesine ramen, baka insanlarn da ayn yolu izlemesini istiyordu."
larn arasna pamuk sokularak ilk mum yapld. Ancak, bu mumlar herkesin kullanamayaca kadar pahal ve lkst. 17. yzyla kadar da bu durum byle devam etti. Fransz bilim adam Sieur le Brez, kalba dklen mumlar yapnca, retim ok daha ekonomikleti ve mum kullanm byk hzla artt. Artk herkes, mum alabiliyordu. Bylece birtakm faaliyetler gecelere de sarkt. Parafin mumlarn ilki ise, 1850 ylnda Iskoya'da James Young adl kimyager tarafndan yapld.
LK TOP
Yzyllar boyunca en nemli sava aralarndan biri olan toplarn ilk rneklerine, 13. yzyl in'inde rastlanr. Bu gl silahn Avrupa'ya ne zaman geldii kesin bilinmemekle birlikte, eldeki kaytlar, 1320 ylna kadar dayanyor. nceleri demir oklar frlatan toplar vard. Sonralar, demir oklarn yerini ta ve demir glleler ald. 15. yzyldan itibaren toplar byk bir geliim gsterdi. Bu gelimede, Trklerin de byk pay vardr. 1453 ylnda, stanbul'u Fatih Sultan Mehmet komutasnda kuatan Trk Ordusu'nun en byk gc, o dneme gre en korkun kuatma silahlan olarak kabul edilen, son derece etkili toplard. Bu dev toplarn yardmyla Trkler, stanbul'u evreleyen kaln surlarda gedik aarak, 1000 yllk Bizans mparatorluu'na son verdiler ve yeni bir a atlar.
LK APRAZ BLMECE
lk apraz bilmece, Liverpool doumlu Arthur Wynne tarafndan hazrland ve 21 Aralk 1913 gn New York World gazetesinin hafta sonu ekinde yaynland. Wynne, gazetenin oyun ve elence blmn hazrlayan serviste alyordu. efi, yeni bir ey bulmas iin kendisini youn bir biimde sktrmaya balaynca, ocukluunda bykbabasnn kendisini oyalamak iin rettii bir oyunu hatrlad. "Sihirli kareler" adn verdikleri bu oyunu biraz gelitirerek, apraz bulmacay icat etti.
LK KAMUFLAJ
Modern kamuflaj sanat, adn Franszca'da "gizlemek" anlamna gelen "camoufler" szcnden ald. lk kez Birinci Dnya Sava srasnda, yerdeki askeri ara ve kurulular, hava saldrlarna kar korumak amacyla uyguland. Her iki dnya sava srasnda da mevzilerin, yollarn, hatta gllerin stleri, zel alarla kapand. Gemiler ve uaklar, ana izgilerini gizleyecek ekilde boyand. kinci Dnya Sava srasnda, 1942 ylndaki El Alameyn Sava'ndan nce, sahte boru hatlar, Almanlar ngiliz saldrsnn ne ynden gelecei konusunda yanltt ve savan kaderini etkiledi. Bugn kamufle edilmi blgelerde ekilen zel filmler, nesnelerin gerek yzlerini aa karabilecek niteliktedir. Bu filmlerde, sahte kaplamalar mavi-yeil, gerek kaplamalar ise krmz renk verir.
LK HAVAGAZI
Kmrden ya da teki organik maddelerden yanc bir gaz elde edilebileceini ilk fark eden kii, ngiliz rahip Stephen Hales'tir. Rahip Hales, 1727 ylnda yazd "Vegetable Staticks" adl kitabnda, her taraf kapal bir kapta stlan kmrn, yanc bir gaz brakacan belirtti. John Clayton adl bir baka ngiliz de, 1684'te ayn buluu gerekletirmi, fakat bunu ancak 1739'da duyurabilmiti. Konuyla ilgili ilk baarl uygulamalar ise, Fransz bilim adam Philippe Lebon ile skoyal teknisyen William Murdoch tarafndan yapld. 1801'de Lebon, Paris'te bir evde kmrden elde edilen gazn s ve k salama amacyla kullanlabileceini kantlad. stelik, sz konusu gaz, borular araclyla odadan odaya aktarlaca iin, her yerde kolayca kullanlabilecekti. Lebon'un nerisi, byk ilgi grd ve ilk uygulamalar balad. Ne var ki Lebon, 1804'te Champs Elysees'de soyguncular tarafndan ldrlnce, almalar yar-
LK MUM
Gnmzden 2 bin yl nce, hayvansal ya-
74
1827 ylnda Fransz Joseph Nicephore Niepce, yanda grlen ve kendisi tarafndan yaplan fotoraf makinesi ile bugn elimizde bulunan en eski fotoraf ekti. Bu fotorafta, Niepce'nin alma odasnn penceresinden grlen binalar yer alyordu.
LK FOTORAF
Gnmzde, birok alanda saysz biimde kullanlan fotoraflarn ilki, 1827 ylnda, da kald. Murdoch'un ilk denemesi ise 1792'de gerekleti: Corwall'da bir evi havagazyla l l aydnlatmt. 1802'de, patronlar Boulton ve Watt'n evlerini klandrd. Firma, bu buluu deerlendirmeye karar verdi. lk sipari Lancashire'dan geldi ve buradaki bir pamuk fabrikas, 900 gaz lambasyla aydnlatld.
tarafndan ekildi. Niepce, fotoraf makinesini de kendisi yapmt. Kurun ve kalay karmndan bir tabakann zerini asfaltla kaplad ve makinesine takt. Makineyi, alma odasnn penceresinden darya doru ayarlad ve "objektifini" at. Sekiz saatlik bir pozlamadan sonra, tabakann zerindeki asfalt kaplamann k alan ksmlar sertleerek beyazlat. Bylece, Niepce'nin alma odasnn penceresinden grlen binalarn grnts, tabakann zerine yansd. gar Allan Poe tarafndan yazld. "Morg Soka Cinayeti" adl yk, Philadelphia'da, Graham's Magazine adl dergide yaynland. yknn konusu, Paris'te geiyordu ve kahraman da, garip kiilikli Auguste Dupin adl valyeydi. Aslnda olayn Fransa'da gemesi ve kahramannn da bir Fransz olmas, bir bakma zorunluydu. nk o yllarda zel dedektiflik messesesi yalnz bu lkede vard. yk, 1843'te kitap halinde yeniden yaynland ve 12.5 sentten sata karld. Poe'nun "alnan Mektup" adl bir baka yks de, ngiltere'de yaynlanan ilk polisiye ykyd.
Fransa'da Joseph
Nicephore
Niepce
LK DEDEKTF YKS
lk polisiye yk, 1841'in Nisan aynda Ed-
75
Amerika, ilk kez 1848 ylnda hizmete giren byk maazalarn bir rnei, Avrupa ktasna ancak 1863 ylnda gelebildi. Londra'da alan Whiteley's adl maazann yllarda ekilmi bir fotorafn gryoruz.
LK BYK MAAZA
1848'de New York'un Broadway yresinde Alexander Turney Stewart tarafndan "Marble Dry Goods Palace" adyla ilk byk maaza ald. 1823'te ABD'ye g etmeden nce
Stewart, rlanda'da dargelirli bir retmendi. New York'ta at maaza, o gn iin dnyann en byk maazasyd ve bir blou olduu gibi kaplyordu. 1876 ylnda Stewart ldnde, kurduu irketin yllk cirosu 70 milyon dolard ve kendi kiisel serveti de 80 milyon dolar bulmutu. zel zevkleri olmadndan kazand paray harcayamam, olduu gibi biriktirmiti. kaleler yazmtr. Ayrca, 1853'te Londra'da yaynlanan "Bleak House" adl kitabndaki 66 blmden 14'nde, yazar tarafndan yaratlan Mfetti Bucket adl bir dedektifin aratrmalar anlatlr. Mfetti Bucket'n, aslnda yazarn ok yakn dostu olan Mfetti Field olduu sylenir. Bugne dek yaynlanan en uzun dedektif roman (900 sayfa) olarak da bilinen "Ayta" adl kitap, ayn zamanda zyaam yks biimi dnda yazlm ilk polisiye romandr. Wilkie Collins tarafndan yazld. Romann kahraman avu Cuff, 1860 ylnda yaanan nl Costance kent cinayetini aydnlatan Komiser Foley'den esinlenerek yaratlmt. Romann konusu da, bu ykden yola kyordu. Kitap, cilt halinde Londra'da, Temmuz 1868'de Tinsley Yaynevi tarafndan ya-
LK POLSYE ROMAN
1856'da J. ve C. Brown Yaynevi tarafndan yaynlanan "Bir Polis Dedektifinin Anlar" adl kitap, ilk polisiye romandr. William Russel tarafndan yazlan ve btnyle kurguya dayanan roman, "Waters" adl bir byk kent polisinin zyaam yksn anlatyordu. Kitabn bir baka zellii de, baka dillere evirisi yaplan ilk polisiye roman olmasdr. 1857'de Almancas, 1868'de de ngilizcesi basld. Ne var ki, Waters, ngilizce bir romanda grlen ilk dedektif deildir. Charles Dickens da bir ara polislerin alma biimlerine ilgi duymu ve 1850 ylnda bu konuda baz ma-
76
ynland. lk kadn dedektif de 1862 ylnda yine Wilkie Collins tarafndan yazlan "No Name" adl romanda ortaya kt. Ama kadn dedektif, bu kitabn ikincil kiilerinden biriydi. Kahraman kadn dedektif olan ilk polisiye roman ise, 1864 ylnda "Kadn Polisin Anlan" adyla Londra'da yaynland. Bylece bir kadn dedektif, gerek hayattaki benzerleri ortaya kmadan tam 60 yl nce, romanlarda yaad.
yk paralar kazanmakt. Ne var ki, kinci Dnya Sava nedeniyle lkesinde karartma balad sralarda, o da ancak retime geebilmiti ve bu yzden umduu servete kavuamad.
LK SKEMLE
M.. 3000 ylnda, eski Msr'da baz trenlerde yksek arkalkl iskemleler kullanld biliniyor. Ancak, Ortaa'dan nce, arkalkl iskemlelerin says ok azd. 1725 ylnda Fransa'da Rococo stili deme tarz balaynca, arkalkl iskemlelerin says da artt. Sallanr iskemleler, 1840'lardan itibaren Atlantik'in her iki yakasnda da kullanlmaya baland. Madeni iskemlelerin ise daha 1830'lardan itibaren ngiltere'de satld biliniyor.
LK "KEDGZ"
Hepimizin bildii gibi, kedilerin gzleri ayna gibidir ve yanstr. ngiliz yol yapmcs Percy Shaw, karayollarnda, zellikle sisli ve karanlk gecelerde yolculara yardmc olacak bir ara gelitirmeyi dnd ve 1934 ylnda "kedigz"nn patentim ald. Amac ok b-
LK FEK
Ateli silahlarn bulunmasndan sonra, toz halindeki barut, silahn iine bir torbadan alnarak dolduruluyordu. Ancak, bu son derece tehlikeli bir yntemdi. 16. yzyln balarndan itibaren, kt ambalajlar iinde "bir atmlk barut'lar hazrland. Silah kullanacak kii, silindir eklindeki bu paketin tepesini yrtarak, iindeki barutu silahna boaltyor, arkasndan da kurunu koyuyordu. 1812 ylnda sveli silah yapmcs Samuel Pauly, Paris'teki dkknnda modern fiein ilk rneini gelitirdi. Metal tabanl bir karton kutu biiminde olan bu fiein iine mermi ve bir perksyon (delme) kapsl koyulmutu. Fiek atan ilk modern silah ise, 1837 ylnda Almanya'da Johann Dreyse tarafndan gelitirildi. Bu silah, Pauly fieinin bir benzerini atyordu. 1870 ylnda btnyle metal fiekler yaplmaya baland. Birinci ve kinci Dnya Sava'nda metal fieklerin etkinlii byk oldu.
77
LK MANCINIK
ok ar glleleri frlatmaya yarayan mancnklar, M.. 500 yllarnda Yunanllar ve Kartacallar tarafndan kullanlyordu. Yapllarnn ise daha eski tarihlere dayandndan
kuku yoktur. Bu mancnklar, iki ayr trdeydi. Bazlar, dev kaya paralar ya da alevli toplar frlatyordu. Bazlarndan ise, ok byk oklar ya da glleler atmak iin yararlanlyordu. Menzilleri ise yaklak 500 metreydi. Ortaa'da bu silah, daha da gelitirildi. yaparlard. Ancak, gerek anlamyla at st bacalar, 12. yzyldan itibaren Kuzey Avrupa'da ortaya kt. Fabrika bacalarnn yaygnlamas da yine Avrupa ktasnda, 18. yzylda grld.
LK BACA
Romallar, ekmek piirdikleri yerin duvarna, aadan yukarya doru bir "duman yolu"
78
Denizciler, zellikle manyetik alann ne olduunu rendikten sonra, pusulay gelitirmek iin birok aratrma yaptlar. Fotorafa grlen renkli pusula, 1775 ylnda Marsilya'da Joseph Roux tarafndan yapld. Pusulann merkezindeki altn tacn tepesi, kuzeyi gsteriyordu.
rakmak yerine, iaretli bir kartn ortasnda ykselen bir destein zerine ilitirdiler. 16. yzylda pusula, el yalpa emberleri zerine oturtuldu ve sabit bir yere monte edildi. Pusulann yannda demirden bir cisim bulunursa, ibre etkilenir ve yanl yn gsterir. 19. yzylda gemilerin demir aksaml yaplmalar zerine denizciler, pusula zerinde ok daha ciddi durmak zorunda kaldlar ve manyetik alann ne olduunu renerek, pusulalarnn yanna koyduklar bir baka demir parasyla, geminin manyetik alannn pusula zerinde oluturduu sapmay giderdiler. 20. yzylla birlikte, uak ve gemilerde jiroskop denilen pusulalar kullanlmaya baland. lk deneme, 1908'de Almanya'da yapld, ama 1910'da ABD donanmasnn "USS Delaware" adl gemisinde ilk baarl sonu alnd.
LK PUSULA
Demir bir ubuun kuzeye dnmesini salayan manyetik zellik, nitelii anlalmadan ok nce kullanlyordu. 11. yzylda bir saman p zerine yerletirilen ine, su dolu bir kaba braklyor ve bylece "ilkel bir pusula" kullanlm oluyordu. Daha nceleri gemiciler, ynlerini gndzleri gnee, geceleri de Kutup Yldz'na bakarak saptyorlard. Su stndeki saman p yntemi, ne yazk ki frtnal havalarda kaptaki sular boaldndan iyi sonu vermiyordu. 1250 ylnda, Akdeniz'deki gemiciler, ineyi su stne b-
79
John Harrison tarafndan 40 yl iinde retilebilen drt kronometreden biri grlyor. Bu kronometre, 1736 ylnda Lizbon'da yaplan bir yolculukta kullanld ve baarsn kantlad.
LK KRONOMETRE
1714'te, ngiliz Parlamentosu, devlet btesine "boylam tam olarak lebilecek bir aygt yapan kii ya da kiilere verilmek zere" 20 bin sterlinglik bir dl koydu. nk o yllarda ticari gemiler, rotalarn tam olarak saptaya-
madklarndan, seyahat sreleri uzuyor ve bu da doal olarak iadamlarnn zararna iliyordu. John Harrison, bu dl alabilmek iin tam 40 yl urat ve sonunda denizcilere dou ya da bat ynnde ne kadar yol aldklarn doru gsterebilen bir alet yapt. stelik bu alet, her trl hava koullarnda da, hi etkilenmeden alyordu. 1761 ylnda yapt drdnc kronometre, ylda yarm dakika hata yapacak mkemmellikteydi. hemen her gece Westminster yaknlarndaki Trk Ba denilen yerde toplanyorlar ve eitli konular zerinde tartma ayorlard. Kulbn kurucu yeleri John Aubrey, John Milton ve Andrew Marwell idi. Kulbn batartmacs James Harrington, 1660'ta yazd bir kitapta, almalar yle anlatyordu:
LK MNAZARA KULB
Belirli bir konu zerinde tartma yapmaktan holanan insanlarn kurduu ilk mnazara kulb "Rota Club" adyla 1659 ylnda kuruldu. Londra'da bulunan kulbn yeleri,
80
"Ne denli ak ya da karmak olursa olsun, her trl konu tartlabilir. Bizim inancmz budur. Herkes fikrini syler, yeler acmaszca rakibinin zerine gider, ortalk tam anlamyla karr, ama sonunda yle bir durulur ki, tartlan konu ile ilgili gerek, frtnadan sonra doan gne gibi prl prl karmzdadr."
LK D MATKABI
Parisli di tabibi Pierre Fauchard, 1728'de yazd "Le Chirurgien-Dentiste" adl kitabnda, bir di matkabnn tanmn yapt. Daha nce hibir belgede rastlanmayan bu yeni aygt, rm di dokularn gevetmek iin dnlmt. Parmaklarn farkl ynlerde hareket ettirilmesiyle alyordu.
Whitney'in buluundan nce, bir insan eliyle gnde ancak yarm kilo pamuu itlerinden ayklayabiliyordu. Bu makinenin yapmyla birlikte verim, gnde 25 kiloya kt.
LK IRIR MAKNES
1792'de ABD'nin Georgia eyaletindeki pamuk plantasyonlarnda bulunduu srada, Eli Whitney, pamuu iitlerinden ayrmak iin bir makine yapabilirse, bunun salayaca kolaylklar dnd. Birka haftalk alma sonucunda, amacna ulat ve ilk rr makinesini yapt. Whitney'in bu buluuyla, gnde yarm kilo pamuk temizleyebilen insanlar, ortalama 25 kilo temizlemeye baladlar. Bu gelime zerine pamuk reticilii, son derece krl bir i oldu ve bunun hemen ardndan da pamuk tarlalarna insan gc salamak amacyla, kle ticareti balad. yk grlyorlard. Bu konuda ikinci akademik kuruluun ortaya kmas iin bir buuk yzyl gemesi gerekti, 1841 ylnda ABD'nin Maryland eyaletinde Di Hekimlii Okulu ald. Bu okulun rencileri, ok sk bir snavdan sonra mezun ediliyorlard.
LK ELEKTRKL D MATKABI
Bu tr matkaplarn ilk rnei pille alyordu ve patenti 26 Ocak 1875'te Michigan'da, George F. Green tarafndan alnd. ehir cereyanyla alan elektrikli di matkaplarnn ortaya kmas ise, ancak 1908 ylnda mmkn oldu.
LK D UZMANI
Yalnz di sal ile ilgilenerek di hekimliini kendisine meslek edinen ilk uzman, Peter de la Roche'tur. Kendisinin 1661 ylnda Londra'da diilik yapt biliniyor. 18. yzyla gelinceye kadar, hatta birok lkede 19. yzylda bile di sal ile, diilerden ok berberler, demirciler ve baytarlar ilgileniyordu. Di hekimliini, tp biliminin bir dal haline getiren ve bu konuda nclk eden Fransz Pierre Fauchard, 1696'da kendim "di cerrah" diye tantan ilk tp adam oldu. Fauchard, az sal zerine yapt saysz aratrma ve alma ile daha nce nedeni belirlenemedii iin pek ok insann hayatn altst eden di ve az bozukluklarna are buldu ve bylece "modern di hekimliinin babas" unvann kazand.
LK TAKMA D
svire'de bir tarlada yaplan bir kaz srasnda, 15. yzyldan kalma olduu saptanan bir takm takma di bulundu. Bu takmda, hem alt, hem de st diler vard. Kemikten oyularak yaplan takma diler, kirilerle birbirine tutturulmutu. Bu takma diin, daha ok estetik amalarla yaptrld ve yemek saatlerinde karld sanlyor. lk porselen takma di, 1770 ylnda Parisli eczac Alexis Duchteau tarafndan yapld. Duchteau'nun ilk denemeleri baarszlkla sonuland. nk porselene atete biim vermekte hayli zorlanyordu ve snn etkisiyle porselenin hacmi deitiinden, ilk
LK D HEKML OKULU
Fransa Kral 14. Louis'nin bir fermanyla, 1669 ylnda, Cerrahlar Koleji'ne di hekimi de yetitirme grevi verildi. ki yllk bir eitimden sonra adaylar snava alnarak baarl olanlar "di konusunda uzman" unvanna la-
81
amurun miktarn ayarlamakta glk ekiyordu. Sonunda bir ift di yapmay baard. Bunlar, gerekten mkemmeldi. Parisli eczac, azna takt bu dileri mr boyu kulland. Deney srasnda Duchteau'ya yardmc olan Parisli diilerden Dubois de Chemant, yeni tr takma dilerin retimine balad. Paris Tp Fakltesi, bu diler zerinde yapt incelemelerden sonra, u raporu yaynlad: "Gzellii, dayankll ve hijyenik yeterlilii mkemmel olan bu takma diler, disiz insanlar iin gerekten ok yararldr."
POLSYE ROMANLAR YAZAN LK KADIN YAZAR

Dedektif yk ve romanlar yazan ilk kadn yazar, New Yorklu Bayan Anna Katherine Green'dir. Kahraman iman ve romatizmal dedektif Ebenezer Gryce, ilk kez 1878 ylnda "Leavenworth Olay" adl romanla okuyucularnn karsna kt. Bu, ayn zamanda bir Amerikal yazar tarafndan kaleme alman ilk polisiye romand. Bir mobilya imalatsnn ei olan Bayan Green, erkeklere ait bir dnyaya neden girdiini aklarken, iyi bir air olabilmek iin almalarna dedektiflik ykleri yazarak balamann yararl olacana inandn syledi. Yazd kitabn iinde "Kukunun parma, bir kez gsterdii yn asla unutmaz" gibi lmsz cmleler vard. 90 yanda ldnde, 30'dan ok polisiye roman yazmt.
LK NGLZCE SZLK
"En Zor ngilizce Szcklerin En Doru Biimde Yazlmasn ve Anlalmasn reten Alfabetik Tablo" ad altnda 1604 ylnda Londra'da yaynland. Kitabn yazar, eski bir retmen olan Robert Cawdrey idi. Bu ilk ngilizce szlkte, 3 bin dolaynda szck vard. Gnmze kadar kalabilen tek kopyesi, Oxford'da, Bodleian Ktphanesi'ndedir.
LK YEMEK SOBASI
Binlerce yl boyunca insanlar, yemeklerini atein zerinde piirdi. Romallar zamanndan itibaren, zenginler ekmeklerini stlm tulalar zerinde piirmeye baladlar ama, yemek piirmek iin hl plak ate kullanlyordu. inde kat yakt yaklan bir soba zerinde yemek piirmeyi ilk kez 17. yzylda Amerika' da yaayanlar akl ettiler. Pennsylvania'nn baz yrelerinde dkme demirden yaplan baz kuzineler kullanld. Ama bunlarn says ok
AMERKAN DLNN LK SZL
Samuel Johnson Jr. tarafndan hazrland ve 1798 ylnda New York'ta basld. Yazarn babas D. Samuel Johnson, bir dnem Columbia niversitesi Rektrl yapm ve Amerikan yazld. inde 70 bin szck vard. Bu rakam, grameri zerine ilk kitab da 1756'da yazmt. daha nce ngiltere ve ABD'de baslan ngiTm szckleri ieren ilk Amerikan szlizce szcklerdeki szck saysndan en az 12 l. 1828 ylnda Noah Webster tarafndan bin fazlayd.
82
azd. 1798'de Amerika doumlu Bavyeral Benjamin Thompson, Mnih'te daha gelitirilmi bir kuzine yapmay baard. Thompson, tuladan yapt bir ocan iine, madeni raflar yerletirdi ve bunlarn altna ate yakarak stt. zerlerinde de yemek piirip kzartma yapt. Bugn kullandmz frnlarn babas ise 1834 ylnda, ABD'nin Ohio eyaletinde Philo Pinfield Stewart adl misyoner ve retmen tarafndan gelitirildi.
Mutfakta yemek piirmek iin kullandmz frnlarn ilk rneklerinden biri olan bu kuzine, 1850 ylnda Southampton Havagaz irketi memurlarndan James Sharp tarafndan yapld. inde et kzartmak iin uzun bir frn vard. Et, yukardaki kancaya taklyordu. st ksmnda ise scak su ieren bir blm vard ve bu blm, yemekleri scak tutmak iin kullanlyordu.
LK SMOKN
10 Ekim 1886 gn, New York'ta, Tuxedo
Park Country Club'da verilen Sonbahar Balosu'nda, Griswold Lorillard tarafndan giyildi. 1. Dnya Sava'na kadar bu giysiye pek rabet edilmedi. Hatta hanmlarn bulundu-
83
u yerlerde smokin giymek ayp karland. Ne var ki, zaman iinde hayli yaygnlat ve zellikle resmi toplantlarda o denli geerlilik kazand ki, bu tr toplantlar iin gnderilen davetiyelerin altna "smokinsiz girilmez" notu dlmeye baland.
LK DSKCOKEYLK
ngiltere'de, radyoda ilk kez diskcokey yapma grevi Compton Mackenzie'ye verildi. Ancak, Mackenzie, programnn balamasna birka gn kala gittii bir av partisinde kaybolunca, yerine kaynbiraderi Christopher Stone geti. Stone, ilk plak anonsunu 7 Temmuz 1927 gn BBC'nin Savoy Hill'deki 3 numaral stdyosundan yapt. Geri daha nceleri de radyoda plak dinletileri yer alyordu, ama plaklar bir n anons olmadan pepee alyordu. Stone, ilk diskcokey olmann verdii avantajla diledii plaklar seme ve her plak iin dinledii anonsu yapma hakkna sahip oldu. Yapt hizmet karlnda kendisine BBC tarafndan bir cret denmiyordu, ama asl bal bulunduu Gramophone plak irke-
Msr Kraliesi Nefertiti, M.S. 370 ylnda tahta gemiti. Bu bstne ' bakldnda, gzlerinin srmeli olduu grlyor. Nefertiti'nin srmeyi tehlikeleri uzaklatrmak iin srd sylenir.
tinin adn sk sk anmasna da ses karlmyordu. Bu, BBC'nin programlar srasnda firma adlarnn kullanlmasna izin verdii ender durumlardan biriydi. Sonralar, Stone'un firma ad belirtmesi yasakland ve ald her plak iin kendisine belirli bir cret denmeye baland. 1935 ylnda ldnde, The Times
Fransz matematikisi ve filozofu Blaise Pascal tarafndan 1642 ylnda yaplan bu ilk toplama makinesi, seri retimi yaplamayacak kadar pahalya mat olmutu.
LK HESAP MAKNES
Ancak bir tek ilem yapabilen ilk hesap makinesi, 1642'de Fransz matematiki ve filo-
zofu Blaise Pascal tarafndan yapld. O yl henz 19 yanda olan Pascal, zamanla ayn makineyi kartma da yapabilecek ekilde gelitirdi.
84
LK KOZMETKLER
Tarihin ilk zamanlarndan itibaren gerek kadnlarn, gerekse erkeklerin kozmetik kullandna ilikin bulgular vardr. Kozmetiklerin k yerinin Dou olduu sanlyor. Ama asl geliimleri, Ortadou'da oldu. Mezopotamya ve Msr'da yaplan kazlarda, kral mezarlarnn iinde kutularca kozmetik bulundu. Bunlar arasnda yz kremleri, allklar, dudak boyalar, rastk ve srme vard. pei ve baharat Ortadou'dan Avrupa' ya getiren ticaret yollar, makyaj malzemelerinin de Yunan ve Roma imparatorluklarna ulamasn salad. M.S. 1. yzyldaki Roma mparatoru Neron ile kars Poppaea, ciltle"Bu gen adam, hibir zaman unutulmayacak. Mzikseverler, anons ettii isimle hi ilgisi olmayan bir pla dinleten, bazen de pla pikaba koyduktan sonra altrma dmesine basmay unutan bu diskcokeyi, her zaman hatrlayacaklar."
rini beyazlatmak iin tebeir tozu, yanaklarna ve dudaklarna krmz boyalar, gzlerinin evresine rastk ve srme srerlerdi. Kuzey Avrupa'da makyaj, nceleri ok az bilinen bir olguydu. 11. ve 13. yzyllarda gelen istilaclar, makyaj malzemelerinin Ortadou lkelerinden buralara gelmesine yetti. 13. yzyldan itibaren yz kremleri ve renklendiriciler, sa boyalar ve parfmler, zengin Avrupallar arasnda moda oldu. 16. yzylda ngiliz Saray'ndaki hanmlar, Rnesans talyas'nn kadnlarndan etkilendiler. 17. yzylda hemen her snftan kadn, makyaj yapyordu. 1920'lerde sinemann gsterdii hzl gelime, makyajn da olaanst bir yaylma gstermesine yol at. leir, ilk kocas Mr. Barr'n, gnn birinde ortadan kaybolmas ve bir daha grnmemesi zerine, aradan yllar getikten sonra, Sir Ralp Sadleir ile ikinci evliliini yapmt. Ne var ki, bu evliliin mutlu gnlerinde, Margaret Sadleir'in ei, hi beklenmedik bir biimde ortaya kt. Kilise, bu durumda Leydi Sadleir'in ikinci evliliinin geersiz olacan ve ilk eine dnmesi gerektiini ileri srd. Oysa anssz kadn, ikinci evliliini hibir art niyeti olmadan, ilk einin ldne kesinlikle inand iin yapmt. Bu durumu gz nne alan ngiliz Parlamentosu, zel bir yasa kartarak Margaret Sadleir'i ilk einden boanm sayarak ikinci evliliini geerli grd. Lady Sadleir, ok yoksul bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelmiti. Mr. Barr'la evlendii zaman da bir kafeteryada bulak olarak alyordu. kinci evlilii ise gerek bir mutluluk iinde geti. Mutluluklarn perinleyen yedi gzel ocuun yan sra Kral VIII. Henry'nin en gvendii bakanlarndan biri olan kocas, ngiltere'nin en zengin kiilerindendi. yle ki Sir Sadleir, 1587 ylnda ldnde, Lady Sadleir, gerek servetinin ne kadar olduunu bile bilmiyordu.
gazetesi, Stone iin unlar yazd:
Aslnda Stone'un, adn hep taze tutacak -baka zellikleri de vard. Bunlardan biri, vasiyetini bir plaa okumas, bir bakas ise kendisine diskcokey denmesini adeta bir hakaret olarak kabul etmesiydi.
LK BULAIK MAKNES
Ticari olarak retilebilen ilk bulak makinesi, 10 yllk bir aratrmadan sonra 1889 ylnda ABD'nin Indiana eyaletinde, Bayan W. A. Cockran tarafndan gerekletirildi. Bayan Cockran'n ei, kendisine fazla para vermiyordu. Bu nedenle, ancak ei ldkten sonra kafasndaki makineyi gelitirebilmek iin diledii gibi para harcayabildi. Bu paray da kendisine inanan dostlarndan toplamt. Evler ve otel-lokanta gibi byk yerler iin farkl modeller gelitirdi. Daha byk olanlar, buhar makinesi ile alyordu. O dnemde yaynlanan bir gazete, Bayan Cockran'n bulak ma-
LK ELBSE KRALAMA FRMASI

ngiltere'nin Covent Garden yresinde faaliyet gsteren Moss Bros irketi, ilk elbise kiralayan firma olarak tarihe geti. 1860 ylnda Moses Moss tarafndan kurulan bu irket, aslnda kullanlm elbiseler alp satyordu. Elbise kiralamaya ise 1897 ylnda tamamen bir rastlant sonucu balad ve srdrd. Charles Ponds adl amatr bir vokalist, elinde-avucunda ne varsa hepsini tketip be parasz kalnca, karnn doyurabilmek iin ko-
nenin retim haklar bir Chicago firmas tarafndan satn alnd.
kinesinin, "eitli biim ve byklklerde 20 dzine taba iki dakika iinde ykayp duruladn ve hatta kuruladn" yazd. Maki-
LK BOANMA
Resmi yasalarla ilk boanma, 1546 ylnda ngiltere'de oldu. Standon kentinden Lady Sad-
85
medyenlik yapmaya karar verdi. lk i nerisini aldnda da ok sevindi. Bir akam, zel bir toplantda konuklar elendirmesi isteniyordu. Kuyruklu ceketini almak iin derhal evine kotuunda, zavall ceketin lime lime olduunu grd. Moss'larn dkknna giderek, Moss'un byk olu ve iletmenin yeni sahibi Alfred Moss'tan, kendisine dn bir ceket vermesini istedi. Moss, Ponds'un yalnz bu nerisini deil, daha sonra sk sk yineledii baka nerileri de sevinerek kabul etti. Ama bir gn, bu gidie bir son vererek, Ponds'dan, hi deilse birka kuru alma zamannn geldiine karar verdi ve kendisine bundan byle alaca her elbise iin belirli bir kira vermesi gerektiini syledi. Ponds, biraz zldyse de, - baka aresi olmadndan kabul etti. Zamanla Ponds'un ileri daha da ald. Hemen her akam doluydu. Bunun zerine Alfred Moss, kendisine birka takm elbise almasn, nk sk sk kira demenin pahalya geleceini syledi. Ponds bu neriyi hi dnmeden reddetti. Ne zaman gerekse, elbiseyi Moss'larn dkknndan gcr gcr tlenmi, tertemiz olarak alabiliyordu. Kendi elbisesini bu denli temiz ve tl tutmas ise ok zordu. Bu ilgin olaydan sonra Alfred Moss, dkknnda bir de elbise kiralama servisi kurdu. Zamanla onlarn ii de artt. Yalnz kuyruklu ceketle yetinmeyip, gnlk elbiseler, zel balo giysileri, gelinlikler, kayak takmlar ve tiyatro kostmleri de kiralamaya baladlar ve bu iten eski ilerine oranla ok daha fazla kr ettiklerini grdler.
n, Bay Brailsford'un Seterler, Bay Joblings' in de Pointerler iin karar verecek jri heyetlerinin bakanlar olmalaryd.
LK OFR OKULU
1901 yl Mays aynda, ngiltere'nin Birkenhead kentinde, Motor Car Depot and School of Automobilism ad altnda William Lea tarafndan kuruldu. Okulun retmeni, patronlara bu fikri kendisinin verdiini syleyen Archibald Ford'du. Yaz sonuna doru okul Liverpool'a tand ve ad da "Lea Motor Okulu" olarak deiti. 11 Ekim 1902 gnl Autocar dergisine gre, okul o denli baarlyd ki, rencilerden ikisi, Londra'dan kalkp buraya gelmiti.
LK EHLYET
14 Austos 1893 tarihinde Paris Emniyet Mdrl, bir kararname yaynlad:
"Hibir motorlu ara, sahibinin bavurusu zerine tarafmzdan verilecek src belgesi olmadan kullanlamaz. Srclerin hatalar nedeniyle, sz konusu belgeleri iptal etme hakkna her zaman sahibiz."
LK DREKSYON DERSLER
Londra'da Motor Carriage Supply Co. irketi, 1900 yl Haziran ayndan itibaren direksiyon dersleri vermeye balad. irketin retmeni, bir bayan renci tarafndan "sabrl, srarl ve cesaret verici" olarak nitelendirilen Bay Harkinson'du. irket, direksiyon derslerini ek i olarak veriyordu. nk, The Motor Carriage Supply Co., Londra'nn gerek anlamda ilk servis istasyonuydu.
Bu duyuru zerine, araba sahipleri, Paris Emniyet Mdrl'ne bavurdular. Kendileri bir direksiyon snavndan geirildi ve baarl grlenlere src belgeleri verildi, 10 Mart 1899'da Fransz Hkmeti, bir kararname yaynlayarak src belgelerinin araba kullandklar zaman srclerin yannda olmasn ve her istendiinde gsterilmesini istedi. Belgelerin zerinde araba sahibinin bir fotorafnn bulunmas gerekiyordu. 1 Kasm 1899'a kadar Paris blgesinde 1795 kiiye src belgesi verilmiti.
LK KURU TEMZLEME
Kuru temizleme yntemi ilk kez 1849 ylnda Paris'te, M. Jolly-Bellin tarafndan bir kaza sonucu bulundu. Karsnn alverie gittii bir gn Bay Jolly-Bellin, masann zerindeki lambay, daha o sabah rtlen masa rtsnn zerine devirdi. Kars gelmeden durumu dzeltmenin tela iindeyken, lambann iindeki gazn dkld yerlerin, teki taraflara oranla ok daha temiz olduunu farketti. ok dikkatli birka denemeden sonra, asl meslei olan terziliin yannda, ikinci bir meslek daha edindi. "Nettoyage Sec" (Kuru Temizleme) adyla yeni bir servis kurdu. Te-
LK KPEK YARIMASI
Sporcu ve silah yapmcs Mr. Pape, 28-29 Haziran 1859'da ngiltere'nin Newcastle kentinde, Tyne Town Hall'de, ilk kpek yarmasn dzenledi. Pointer ve Seter cinsi 60 kpek yarmaya katld. Pointerler arasnda birincilii R. Brailsford'un kahverengi-beyaz kpei ald. Seterlerin birincisi de, J. Joblings'in Dandy adl kpei oldu. Yarmann ilgin y-
86
mizlenmesi iin kendisine getirilen amarlarn lekeli ksmlarn terementi-benzin karmnn iine yatryor, sonra da fralyordu. Tekrar batrp kuruttuktan sonra, bir kez daha fralyor ve bylece-kuru temizlemeyi bitirmi oluyordu.
LK EHLYET SINAVI
Ehliyet snav zorunluluu, ilk kez Paris Emniyet Mdrl'nn 14 Austos 1893 gn yaynlad kararnamenin nc maddesinin 18. paragrafyla getirildi. Snavda, adaylarn araba kullanma yeteneklerine, arabaya olan hkimiyetlerine ve motor bilgilerine baklyordu. Ayrca, adaylarn 21 yan doldurmu olmalar koulu da vard. 10 Mart 1899'dan itibaren ehliyet snavlar, teki blgelerde de uygulanmaya baland.
LK ESNEK DOKUMA
1830'da Paris'in banliylerinden SaintDenis'te Rattier ve Guibal adl iki ortaa ait su geirmez kuma fabrikasnda retildi. ngiliz lastik imalats Thomas Hancock, kendilerine malzeme ve nitelikli ii temininde yardmc oldu. Aslnda bu yolda ilk alma bir Alman iadam tarafndan balatlmt. Ad aklanmayan bu Alman, ngiltere'de Hancock'la temasa geti. Hancock, kendisine Paris'teki dostlarnn adresini verdi. Fransz ortaklar, projeyi gerekletirmek iin altlar ve sonunda baardlar. 1831'de esnek kumalardan yaplm eitli giysiler, ngiltere'de de satlmaya baland.
19. yzyln sonlarnda erkeklerin zayflamak in verdii uralar o denli yaygnlamt ki, dnemin nl arkclarndan Howard Paul, bu konuya ilikin bir beste yapt, fotorafta, dinleyenleri hayli gldren bu plan kapa grlyor.
LK ZAYIFLAMA DYET
Bilimsel olarak ilk zayflama diyeti, 1862 ylnda, aslnda bir kulak uzman olan Dr. Harvey tarafndan, William Banting adl ar iman bir hasta iin hazrland. Banting'e nerilen diyet, karbonhidratlarn azaltlmas temeli zerine kurulmutu ve bu nedenle bugnk kilo verme diyetlerinin ilk rnei olma zelliini tayordu. Dr. Harvey'in hastasna nerdii beslenme rejimi uydu: Sabah: 100 gram et, balk ya da domuzya. 30 gram ekmek. le: "Birazck daha fazla" ekmek, sebze (patates hari). kindi: Stsz ay, peksimet, meyve. Akam: 100 gram et ya da balk. Bu rejimi uygulayan Banting, bir yl iinde 101 kilodan 75 kiloya dt. Bunu duyan birok insan da ayn yolu izleyerek kilo vermeye balad. nceleri, zayflamak isteyenler yalnzca erkeklerdi. Ancak, 1914'ten itibaren kadnlar da fazla kilolarndan "utanr"oldular ve korselerin yardmyla gizlemeye altklar imanlklarndan bir an nce kurtulmann yollarn aramaya baladlar.
LK BARAJ
Yeryzndeki ilk barajlar, Ortadou'daki nehirlerin vadilerinde, o yrenin insanlar tarafndan yapld. Mevsim yamurlarnn denetim altna alnarak, sellerin nne geilmesi gerekiyordu. Aksi halde, o yrelerde insanlarn yaamas olanakszd. Oysa, insanlarn orada yaadn ve hatta tarmla uratklarn biliyoruz. Bilinen en eski baraj, M.. 3000 yllarnda Msr'da, Garavi Vadisi'nde yapld. Toprak barajn uzunluu 116 metreydi. Bizans tarihisi Prokopius, M.S. 560 ylnda yazd bir yazsnda, Pers snrnda Daras Baraj'nn yapldndan sz eder. Prokopius'un yazdklarna gre, mparator Justinyen'in mimarlarndan Krisis, baraj, her iki ucundan ta duvarlar rerek yapt.
87
16. yzylda spanya'da byk barajlarn yapldna tank oluyoruz. Bunlarn en by olan Alicante Baraj, 1594'te yapld. Tibi Boaz'n kapayan baraj, bugn hl kullanlmaktadr.
LK DETERJAN
Deterjan dediimiz sentetik karmlarla kyaslanrsa, sabun ok daha yetersiz bir temizleyicidir. Deterjann iinde bulunan hidrofilik atomlar, suyu ok severler. Yine deterjandaki hidrofobik denilen bir grup atom da, sudan hi holanmaz. Bu son gruba giren atomlar, kendilerini yalara ve teki kirlere balarlar. Sonra suyu seven hidrofilik atomlar, yal ve kirli hidrofolik atomlar temizleyerek gtrrler. Yukarda anlatmaya altmz teknik bilgiyi ilk kefeden Belikal kimyac A. Reychler oldu. Onun 1913 ylndaki buluundan sonra, 1917'de Almanya'da Nekal ad altnda ilk ticari deterjan sat balad. kinci Dnya Sava srasnda deterjan retimi hzla artt. nk, temizlenmesi gereken birok niforma vard ve bunlarn, suyun hi kprmedii tuzlu sularda ykanmas gerekiyordu. Sradan deterjanlar, baz proteinleri, rnein yumurtay ayrtramadklar iin, temizleyemezler. Bu tr proteinleri yalnz baz enzimler ayrtrabilir. 1967'den itibaren deterjanlara bu amala baz enzimler eklendi. Bunun ilk uygulamasn ABD'nin Ohio eyaletinde faaliyet gsteren Proctor and Gamble adl irket yapt.
Londra'da yaayan Macar gmeni David Gestetner.1881 ylnda balmumu kalp kullanan bir oaltma makinesi gelitirdi. "Cyclastyle" ad verilen bu makine, olduka yaygn bir kullanm alan buldu.
LK OALTMA MAKNES
ngiltere'nin Birmingham kentinde, buhar makineleri ii yapan James Watt tarafndan bulundu. Watt, 24 Temmuz 1778 gn, Dr. Black'a yazd mektubunda, buluundan yle sz ediyordu:
"Birka gn nce, yazdm yazlar oaltan bir makine yapmay baardm. Bu sayede, mektuplarm kolayca oaltabiliyorum."
LK BOYA
ndigo ad verilen mavi renkli boya, ilk insanlar tarafndan kullanlmaya baland. Msr' da 5 bin yl nce, indigo mavisi, giysilerin boyanmasnda kullanlyordu. Yine Msrllar, juvve denilen bir bitkinin kknden krmz Doya, ivi otu denilen bir bitkinin kklerinden, indigodan farkl tonda bir mavi boya, yalancsafran kknden de, koyu krmz bir boya elde etmeyi baardlar. M. 1000 yllarnda, Fenike kylarnda baz deniz kabuklularnn bezlerinden erguvan renginde bir boya elde ediliyordu. Meksika ve Orta Amerika'da, hanm bceinin gvdesi kurutulduktan sonra, tozundan krmz boya yaplyordu. Ege sahillerinde yaayanlar da krmz bceinin gebe diilerinden krmz renkte bir boya elde etmeyi renmilerdi. Eski insanlar, boya retmekte usta olduklar kadar, boyama tekniinde de hayli ilerle-
Aygt, dz bir bask yata ile bir yanda bir kol veya stte bir dikey civatadan oluuyordu. oaltlmas istenen yaz ya da ekil, prese yerletirilmeden nce altna, daha nceden sirke-boraks, istiridye kabuu tozu ve damtlm sudan oluan bir karma batrlarak slatlan bir effaf kt konuyordu. Watt, bu zel mrekkebin patentini 14 ubat 1780'de ald. oaltlmas istenilen yaz ya da ekil, alttaki zel mrekkebe batrlm kdn zerine tersten kyordu. Daha sonra kt, kalp presin st ksmna alnarak istenilen miktarda oaltma yaplabiliyordu. Watt'n bu makinesi, bir anlamda bugnk ofset bask tekniinin de ilk ncsyd.
88
20 Mart 1780'de Jarnes Watt ve Ortaklar ad altnda bu bask makinelerini retmek iin bir firma kuruldu. Watt'n orta Matthew Boulton, ok hrsl bir pazarlamacyd. Parlamento yelerine birer mektup gndererek, bu son bulula, konumalarn diledikleri kadar oaltarak seim blgelerine gnderebileceklerini duyurdu. Ayrca, Kral'n da ilgisini ekmek zere kendisine bir tantm gsterisi yapld. Bu bask makinesiyle mzik notalarnn da kolayca oaltlabilecei, askeri emir ve ynetmeliklerinin ok ksa bir zamanda oaltlarak birliklere gnderilebilecei kantland. Ayrac, Hindistan'da pazarlanmak zere orann iklimine dayankl, elikten zel retim yapld. Gezgincile iin ilk portatif modeller retildi. Ancak btn bunlar, beklenilen ilgiyi ekmek iin yeterli olmad. ngiltere Bankas'nn yneticileri, sz konusu aygtla baz sahtekrlarn ilerini kolaylaabileceini,.kalpazanlara gn doduunu sylediler. Bu szleri duyan Boulton'un tepkisi ok sert oldu ve "ngiltere'de baz yneticiler, domuzdur" dedi. Birinci yl, 50 tanesi denizar lkelere olmak zere 150 makine satld. zel mrekkep, toz halinde imalat firma tarafndan veriliyordu. Zamanla siparilerin says artt ve birka yl iinde Watt'n makinesi, i dnyasnn en ok ilgi duyduu aygtlardan biri oldu. Birinci Dnya Sava'na kadar oaltma makineleri Watt'n yaptna oranla ok az deiimler gstererek kullanld, zel mrekkepli kdn yerine karbonlu. ktlar ald ve teksir makineleri haline geldi. Balmumu ile oaltma yntemi ise 1875 ylnda Thomas Alva Edison tarafndan bulundu. Edison, bu buluu, parafinli kttan telgraf bandnda yararlanmak iin deneyler yaparken gelitirdi. 8 Austos 1876'da buluunun patentini ald, sonra gelitirmeye devam etti. En son haline getirdikten sonra; 1880'de patentini yineledi, ancak ticari retime gemeyi dnmyordu. Bunu duyan Chicagolu iadam Albert Blak Dick, patenti satn ald ve bro tipi oaltma makinelerinin retimine balad. Hazrlanan kalp tahta, bir erevenin iine konuyor ve metin mumlu yzeye bir stilusla uygulanyordu. Daha sonra kalbn zerine bir merdane ile mrekkep veriliyor ve baskya geiliyordu. A.B. Dick, rettii ilk aygt 17 Mart 1887'de satt. Balmumundan kalp kullanan ilk makine ise 1881 ylnda Londra'da Macar gmeni David Gestetner taraf
me salamlard. rnein, bir kuma boyamadan nce, boyann iine renklere kalclk salayacak baz maddeler kartrmay biliyorlard.
LK DAVULLAR
M. 3500 yllarnda, insanlarn bir ereve zerine geirdikleri hayvan derisinden yaptklar davullar aldklar biliniyor. Bunun kantna birok in sylencesinde rastlamak mmkndr. Bin yl sonra Smerler, Mezopotamya'da insan boyunda yuvarlak davullar yaptlar. Afrika'da, davullarn hatrlanamayacak kadar eski zamanlardan bu yana bir haberleme arac olarak kullanld bilinmekte. ncil'in baz blmlerinde de insann dman karsnda ayaklarn yere vurarak nasl "davul aldn" anlatan cmleler bulunur. Trampet ise, eski Yunanllar zamannda kullanlmaya baland. Bunlarn daha byk boylar, Arap istilas srasnda Avrupa'ya ulat. Bunlar savata cepheye giderken, bar zamannda da resmi trenlerde alnyordu. 15. yzylda svarilerin kulland davul ve trampetler, 17. yzyldan itibaren orkestralara girdi. Boya ve boyaclk teknii, 1850'li yllara kadar byk bir geliim gstermedi. O yllarda, renklerin kalclnda byk etkisi olan krom tuzlarnn bu sanayie girmesiyle yeni bir r ald ve hzl bir gelime gzlendi.
LK ELEKTRKL ISITMA SSTEM

Patenti 1887 ylnda ABD'de Dr. W.Leigh Burton tarafndan alnd. ki yl sonra da "Burton Electric Co." adl kurulu, seri retimine balad. "The Electrician" adl dergi bu yeni elektrikli stma aralarm yle tanmlyordu:
"Burton elektrik sobas, blok demirden yaplm bir kasa iindeki rezistanslardan oluuyor. Bu rezistanslarn evresi kuru alyla kaplanm. Ama, tellerden gelen sy emmek ve bylece boa gitmesini engellemek. Istclara 80 volt ve 2.5 amper gcnde akm veriliyor. Bu gte bir elektrik akm, sobann ssn 200F'ye kadar ykseltiyor."
Alak bir masaya benzeyen radyatrler, yerden 10 sm. yksekliinde demir ayaklar zerinde duruyordu. Uzunluu 68 sm, ykseklii ise 10 sm idi. Firma tarafndan gazetelere verilen ilanlarda, evlerde hibir tehlike sz konusu olmadan kullanlabilecei yazlyd. 1891 sonlarna doru Colorado eyaletinin Aspen
89
kentinde faaliyet gsteren Aspen Madencilik irketi, bu stcy kendi binalarnda kullanmak iin Chicago'daki "Electric Merchandise Co,"dan garanti istedi.
ELEKTRKL LK VANTLATR
Ticari amala retilen ilk elektrikli vantilatr, 1882'de New York'ta, "Crocker and Curtis Electric Motor C o . " irketinin bamhendisi Dr. Schuyler Skaats tarafndan gerekletirildi. Ertesi yl seri retime geilerek masa tipi, iki kanatl pervaneli modeller piyasaya karld. Dili donanmyla hareket eden, hareketli ilk elektrikli vantilatr de 1908 ylnda, ABD' de "Eck Dynamo and Electric C o " adl kurulu tarafndan retildi. Havay her tarafa fleyebilen bu vantilatrler, tek yne serinlik veren vantilatrlerin satn byk lde etkiledi.
LK ELEKTRK AMPUL
Elektrik ampulnn ticari olarak retimi, Atlantik'in iki yakasnda, ayn anda, ama ayr ayr balatld. ABD'nin New Jersey eyaleti, Menlo Park kentinde Thomas Alva Edison ve ngiltere'nin Newcastle kentinden Sir Joseph Swan, hemen hemen ayn gnlerde ampul retimine baladlar. Bu konuda iki tarafn da ncelik iddialar olduundan, olaya kronolojik bir yaklamda bulunmak yararl olacaktr. Edison, deneylerine 1878 yl Eyll aynda balad. 12 aydan biraz daha uzun bir sre sonra, ilk doyurucu sonucu elde etti. Bir sre yanan ilk Edison ampul, Model no. 9'dur. Bu ampuln iinde karbonize edilmi pamuk filament vard. 21 Ekim 1879 gn, Edison defterine u notu dt: "9 numara gndz 1.30'dan gece 03.00'e kadar yand. Yani tam 13.5 saat. Daha sonra da br saat kadar prpr etti. Sonunda cam patlad ve dald." . Ampuln patenti 1 Kasm 1879 gn alnmt. Ama ok gemeden Edison'un filament olarak kulland karbonize edilmi diki ipliinin srekli yanmak iin uygun olmad grld. 1880'in balarnda Edison, filament olarak karbonize edilmi kat kullanmaya balad. Bunlardan daha iyi sonu alnca, Ekim aynda seri retime geti. Joseph Swan, elektrik ampuln ilk kez, 18 Aralk 1878'de, Newcastle'da Tyne Dernei'nde yapt. Konumas srasnda dinleyicile-
rine gsterdii ampul, daha nce laboratuvarda yaplan deneyde fazla akm verildii iin yandndan, kendisini dinleyenler, ampuln nasl k verdiini gremediler. 18 Ocak 1879'da Sunderland'de verdii ikinci konferansta, daha nceki ampuln aynsn dinleyicilerine k verirken gsterdi. Geri bu gsteri Edison'un ilk baarl laboratuvar denemesinden 10 ay nce yaplmt ama, bu deneme pazarlanabilir elektrik ampul ile gelimelerin ilk aamalarndan biri olmaktan daha byk bir iddia tayamaz. Ancak 1880'lerin balarnda Swan de, tpk Edison gibi, karbonize edilmi pamuk ipliinden filament kullanarak bir ampul yapt. Ne var ki, onun ampul, Edison'unkinden biraz daha uzun mrlyd. 27 Kasm 1880'de buluunun patentini ald ve hemen ardndan Swan ampullerinin retimi balad. Ticari amala ilk retilen ampuller, 1 Ekim 1880 gn Menlo Park'taki "Edison Lamp Works" adl tesislerde yapld. Her ampul, retim srasnda 200 ayr ilemden geiyordu. retim tamamen el emeine dayalyd ve bu nedenlerden dolay perakende sat fiyat da olduka yksekti. Ampullerin tanesi 2.5 dolardan piyasaya sunuldu. Zamanla istek artt ve fiyatlar da dt.
LK ELEKTRK LAMBASI
Ik veren ilk elektrik lambas, skoyal bilim adam James Bowman Lindsay tarafndan yapld. 31 Temmuz 1835 tarihli "Dundee Advertiser" gazetesi, Lindsay'in ilk baarl denemesini yle anlatyordu: "Yaad kentte retmenlik yapan ve Watt Enstits'nn hocalarndan Bay Lindsay, 25 Temmuz akam, elektrikten k elde etmeyi baard. Kendisi iki yldr bu konu zerinde alyordu, ama bu arada baka ilerle de ilgilenmek zorunda kald. Gzellik asndan, elektrik , teki k kaynaklarn geride brakyor. Hi kokusu yok. Duman karmyor. Patlama tehlikesi sz konusu deil. Yanmak iin havaya gereksinimi yok. stelik iyice kapal bir cam kavanoz ierisinde muhafaza edilebiliyor. Yanc eyalarla dolu yerlerde gven iinde kullanlabilir. stenilen yere de gtrlebiliyor." Burada tanmlanan eyin bir elektrik ampul olduu ak. Lindsay, 30 Ekim 1835 gn Dundee Advertiser'a yazd bir mektupta, buluundan "havasz bir cam tp" olarak sz ediyor. Lindsay, mektubunu bu k kaynann altnda kaleme aldn ve bunu byk bir rahatlkla yaptn belirtiyordu. Daha da ileri giderek, "stenirse, ayn kaynak-
90
Elektrikli ilk iskemle, 1890 ylnda New York'ta kutlanld. William Kemmler adl katilin infaz tam sekiz dakika srd. Bu infazdan sonra eitli tartmalar balad. Kimleri, bunu modern bir gelime olarak kabul ediyor, kimileri ise elektrikli iskemleyi bir ikence arac olarak gryordu. stteki kk resimde, baa taklan elektrot grlyor.
Elektrikli sandalye ile lme gnderilen ilk sulu William Kemmler, 6 Austos 1890 gn New York'ta, Auborn Hapishanesi'nde can verdi. dam cezasn elektrik vererek uygulama fikri, karanlk bir tip olan Harold P. Brown tarafndan ortaya atld. Bir zamanlar Thomas Alva Edison'un yardmcln yapan Brown, Edison'un ba teknisyeni Dr. A.E. Kennelly'nin de yardmyla srdrd almalar srasnda, ok sayda hayvan elek"uras aka bellidir ki, Auburn'daki trik vererek ldrd. Bu iki lgnn almakurban, bu yeni infaz yntemiyle annda can larna tank olan bir grevli, notlarnda Brown verememi, akmn uygulanmasndan dakikave Kennelly'nin almalarndan u ekilde sz larca sonra lmtr. lk verilen akmla lmeediyor: dii grlnce, kendisine tekrar elektrik uy"Zavall kpekleri ve teki baka hayvangulanm. Bu arada elektrotlarn dedii yerlar elektrik vererek ldryorlard. Bazen dede, deri yanmaya balam ve izleyiciler, neme srasnda uygulanan akm, kadersiz hayKemmler'in gzlerinde, ektii byk acnn vann can vermesi iin yeterli olmuyor, korkun aclar iinde barmaya balyordu. O za- "korkun izlerini grmler." man kafasna bir tula ya da sopa ile vurarak Ayn gnlerde, New York Times'ta Kremiini bitiliyorlard." ler'in infazn, aslarak lmekten ok daha korkun bir lm biimi olarak tanmlyordu. Bu aklamalarn yaynlanmas zerine, Resmi raporlara gre ise, Kremmler, lm kamuoyunda ok geni tepkiler ortaya kt. odasna girdikten sekiz dakika sonra hayata Elektrik endstrisinin ileri gelen temsilcilerigzlerini yummutu. nin, Brown'n almalar srasnda irketin iz-
ELEKTRKL SANDALYEDE LEN LK ADAM
ni olmadan Westinghouse firmasnn yapt jeneratrleri kullandn aklamalar zerine, bu tepkilerin dozu daha da artt. Kemmler'in elektrikli sandalyede idam edilmesi, btn ulusu ilgilendiren bir olay haline geldi. nfazdan bir hafta sonra "The Electrical Engineer" adl dergi, hkmete ynelik bir eletiri kampanyas at ve yneticileri, Kemmler olaynda bir insan kobay olarak kullanmakla ve bilimi bir infaz olayna alet etmekle sulad.Dergide, olayla ilgili olarak u satrlar vard:
91
tan iki ya da k daha elde edebilirim. stelik, bunlarn hepsinin altnda kolayca okunup yazlabilir" der.
ve Archereau tarafndan yerlerine monte edildi.
EVDE KULLANILAN LK ELEKTRK AMPUL

Rhode Island'daki Donanma Eitim stasyonu grevlilerinden Profesr Moses G. Farmer, 1859 yl Temmuz aynda Massachussetts'deki evinin n ksmn, kendi buluu olan bir lambayla aydnlatt. Lambann yanmas iin gereken akm, evin mahzenine yerletirilen bir galvanik pilden geliyordu.
ELEKTRK MOTORLU LK KORNA

ngiltere'de United Motor Industries Ltd. tarafndan Wagner Electric Motor Horn adyla retildi. 28 Austos 1906'da The Motor adl dergide ilanlarla tketicilere tantld. Firmann kendi sat rakamlarna gre korna, ok byk ilgi grd. Eyll aynda, ayn dergide yaynlanan ilanlara gre, "Bu yeni kornaya olan hayranlk bir gibi byyor, retim adeta kaplarak tketiliyordu." O ay yaplan bir denemede, kornann sesinin yaklak 800 metreden duyulabildii saptand. Sradan kornalar ise, ancak 400-500 metreden duyulabiliyordu. Bu yeni aygt ilk kullananlar, Napier marka arabalarna taktran Cecil Edge ve S.F. Edge'dir.
ELEKTRKLE AYDINLATILAN LK KASABA

Daha nce kullanlan gaz lambalarnn yerini elektrik lambalarna brakt ilk kasaba, ABD'nin Indiana eyaletindeki Wabash'dr. Bu kasabann meydan 4 bin mumluk 4 Brush ark lambas ile aydnlatlyordu. Deiiklik 31 Mart 1880 gn yapld.
ELEKTRKLE AYDINLATILAN LK CADDE

1857'de, Fransa'nn Lyon kentindeki Imperiale Caddesi. Laccassange ve Thiers tarafndan taklan ark lambalaryla aydnlatld. 1878 ylnda Paris'in Opera Caddesi'nde yaplan aydnlatmaya kadar, bu konuda bir gelime grlmedi.
LK SOKAK LAMBALARI
Sokak aydnlatlmasnda kullanlan ilk lambalar, deney amacyla, Paris'te Conti rhtmna ve Concorde alanna takld. Ark lambas trndeki bu lambalar, 1841 ylnda Deleuil
LK ELEKTRKL FIRIN
1889'da svire'nin Sameden kentinde Hotel Bernina'ya takld. Kimin yaptna dair bir belge ya da kayt yoktur. The Electrician derDavenport tarafndan alnd. Davenport, ayn yl 50 librelik iki motor yapt. Biri, demir ya da elik zerine 1/4 inlik delikler amak iin kullanlyordu. Her iki motor da, dakikada 450 devir yapyordu. 1839'da daha byk bir motor yapt ve bu motoru bir bask makinesini altrmak iin kulland. Bu makineyle de ilk says 18 Ocak 1840 gn yaynlanan ABD'nin elektrikle ilgili ilk gazetesi olan "The Electromagnet and Mechanics Intelligencer"i kard. Endstriyel amala belirli bir oranda mekanik g elde etmek zere elektriin ilk kullanm 1873 ylnda Paris'te Societe Gramme tesislerinde yapld. lk minyatr elektrik motorlar ise, 1880' ylnda New Jersey'de Thomas Alva Edison tarafndan gerekletirildi.
Thomas Davenport tarafndan 25 ubat 1837'de yaplan bu ilk elektrik motoru, dakikada 450 devir yapyordu. Demir ve elik plakalar merinde 4.5 inlik delikler amak iin kullanld.
LK ELEKTRK MOTORU
Pratik olarak kullanlabilecek ilk elektrik motorunun patenti, 25 ubat 1837 gn Thomas
92
Kubbe sanatnda yeni bir r aan Bizansllar, kare eklindeki mekanlarn zerini de kubbe ile rtmeyi baardlar. Bunun en grkemli rnei, stanbul'da bulunan ve yapm 537 ylnda tamamlanan Ayasofya'nn kubbesidir.
boyutlu kemer de diyebileceimiz kubbe, Romallar tarafndan bulunmadan nce, binalarn atlar dz, odalar da drtgen eklindeydi. Bu nedenle kubbeler, binalarn deiik grnmler almasn salamakla kalmad, ayn zamanda geni kullanml meknlar yaratlmasna da olanak verdi. M.S. 124 ve 128 yllar arasnda mparator Hadrianus tarafndan yaptrlan Pantheon Tapna'nn kubbesi, Romallar zamannda yaplan kubbelerin en by ve en grkemlisidir. Yaklak 47 metre apnda olan kubbe, 25 metre yksekliinde ve 7 metre kalnlnda bir duvarn zerinde durur. Kemerler gibi, kubbeler de ahap bir kalp-
LK KUBBE
iskele zerine ina edilir. Yapm tamamlandktan sonra bu ahap kalp sklr. Bizansllar, kubbe yapmclnda ileri bir adm daha attlar ve kare eklinde bir meknn zerini kubbeyle kapatmay baardlar. M.S. 537'de yaplan Ayasofya, bunun en grkemli rneidir. 1300'l yllarn sonlarnda, Orta Asya'da, Semerkand yresinde, slam aheseri olan kubbeler ykselmeye balad. Rnesans'la birlikte, kubbe yapmcl bir kez daha Avrupa' nn tekeline geti ve yeni bayaptlar, Avrupa'nn eitli yerlerim ssledi. Osmanllarn da kubbe mimarisine byk katklar oldu. Modern geometrik kubbelerin yapm ise 1948 ylndan itibaren Amerikal mimar Buckminster Fuller'n nclnde gerekleti.
93
gisinin Austos 1889 saysnda, bu frnla ilgili bir haber yaynland. Sz konusu habere gre, bu ilk elektrikli frn, her trl piirme ve kzartma ilemlerini, mkemmel bir biimde yapyordu. Hotel Bernina, kendisi iin gerekli olan elektrik akmn yakndaki bir alayann yardmyla alan dinamodan elde ediyordu. alayan, hi durmadan akmaya devam ettiinden, elde edilen elektrikten gndz yararlanlamyor ve gl bir enerji kayna bir anlamda boa gidiyordu. Bunu gznne alan otel yneticileri, geceleri aydnlanma amacyla yararlandklar elektrikten, gndzleri de yemek piirmeyi dndler ve bir "elektrikli frn" sipari ettiler. Sat amacyla retilen ilk elektrikli frn ise 1891 ylnda, ABD'nin Minnesota eyaletinde, St. Paul kentinde Carpenter Electric Heating Manifacturing Co. adl irket tarafndan yapld. New York'ta yaynlanan "The Electrical Engineer" adl dergi, bu frn yle tanmlyordu: "Kzartma blm, 45 santimetre uzunluunda, 35 santimetre yksekliinde ve 30 santimetre derinliinde. ksmlar, asbest ve parlak teneke ile kaplanm. inde iki demir raf yar. Alt ve st zeminde bir stc bulunuyor. Bylelikle frnn iinde iki ayr s elde etmek mmkn. Kapya konan kk bir pencere, ieride kzarmakta olan yemein gzlenmesini salyor. 110 voltla alan bu frn 12-15 dakika iinde 250 derecelik sya ulaabiliyor. Is ykseldiinde akm kesip, piirmeye devam etmek de mmkn."
LK IIKLI REKLAMLAR
Londra'da yaynlanan "The Electrician" adl derginin 31 Aralk 1881 tarihli saysnda, Willing's Electric Signs irketinin bir ilan vard. Bu ilanda, elektrikle reklam panolar, tabelalar, vitrin sslemeleri yaplabilecei duyuruluyordu. 1882 ylnda, W.J. Hammer, Sydenham'da Crystal Palace'daki byk orgun zerinde Edison ampulleriyle "EDISON" yazdrd. Yaz, durmadan yanp snyordu. Berlin'deki Ulusal Hijyen Sergisi'nin giriindeki kemer zerinde de elektrikli bir tabela vard. Bu arada New York'taki Miner's Tiyatrosu, adn kl harflerle yazdran ilk tiyatro1890 ylnda, Piccadilly'nin kuzeydou kenarna ilk kl reklam panosu dikildi. Bu pano, Bovril irketine aitti. Bir yl sonra Broadway'de dev bir reklam panosu geceleri k sat. zerinde, "Evinizi, okyanus meltemlerinin yalad Long Island'dan aln" yazs vard. 1906 ylna gelindiinde, Manhattan'da 3 bini akn kl reklam vard.
1879 ylnda New York'taki Boreel binasna ilk hzl asansr grubu yerletirildi. inde oturularak klan bu asansrler, ABD'de gkdelen fikrinin domasna neden oldu.
Yolcu tayan ilk asansr, 1743 ylnda Versailles Saray'nda, Kral XV. Louis'nin zel dairesine monte edildi. Kral, ikinci katta metresi Bayan Chateauroux iin bir daire hazrlatmt. Kendi dairesi ise bir alt kattayd. Can istediinde kolayca ve abuk biimde bir st kata kabilmek iin bu asansr projesini gerekletirdi. Binann dnda olan asansre kral, dairesinin balkonundan biniyordu. "Uan iskemle" diye adlandrlan bu ilk asansr, baz arlk dengeleriyle hareket ediyor ve insan gcyle alyordu. Bir i merkezine yerletirilen ilk asansr ise Elisha Graves Otis tarafndan yapld. Bu
LK ASANSR
94
asansr, 23 Mart 1857 gn, New York'un Broadway semtinde be katl bir binaya takld. Daha nceleri yk tayan asansrler yapan Otis, ayn zamanda insan tayan ilk asansrleri de retti. Broadway'e yerletirilen ilk asansrn maliyeti 300 dolar bulmutu. Asansr taklan ilk otel ise, New York'taki alt katl "Fifth Avenue Hotel"dr. Asansr, 23 Austos 1859 gn Bostonlu O.Tuft tarafndan takld. 1868 ylnda, New York'taki Equitable Life Assurance Building'e asansr takld ve bu, bir ihanna taklan ilk asansr oldu. Yksek hzl ilk grup asansrler de yine New York'
ta, 1879 yl Eyll aynda Otis Elevator Co. tarafndan Boreel binasna yerletirildi. Bu asansrler, ayn anda hareket eden drt birimden oluuyorlard. Yksek hzl asansrlerin bulunmas, ABD'de ehircilik ve mimarinin yeni boyutlar kazanmasna neden oldu. O gne dein, yatay olarak byyen kentler, dikey olarak bymeye baladlar. Bata New York olmak zere birok kentte ok katl binalar hzla oald .Teknik olarak ok uzun yllar nce dnlen gkdelenler, yksek hzl asansrn bulunuuyla hayata geirildi. 1880 ylnda, Manheim Endstri Sergisi'nde, Siemens ve Halske irketi, 22 metre yksekliinde bir binaya ilk elektrikli asansr yerletirdiler. Bir ay boyunca hi arza yapmadan alan bu asansr, bu sre iinde 8 bin kiiye hizmet verdi.
95
New York'ta, 1882 ylnda kurulan bu elektrik santralnn alt jeneratrnden elde edilen elektrik, 6 bin Edison ampuln a bomaya yetecek dzeydeydi.
Gerek kamu, gerekse zel kesim iin elektrik reten ilk elektrik santral, 1 Ekim 1881'de Wey Nehri zerinde kuruldu. "Central Power Station" adl bu hidroelektrik santral, Calder ve Barrett tarafndan kurulmutu. letmeci-. liini de bu iki isim yrtyordu. Jeneratr malzemelerini salayan Siemens Bros, bir yl sonra santraln iletmeciliini devrald. Santraln en nemli mterisi, kasabann 195 pound karlnda bir yl aydnlatlmas iin Calder ve Barrett ile anlama yapan Godalming
LK ELEKTRK SANTRALI
Belediyesi idi. Caddelerdeki gaz lambalar, elektrikle alabilecek biimde deitirildi. Bu santraldan elde edilen elektrik enerjisinin kasabadaki evlerde nasl ve ne oranda kullanldna ilikin ok az bilgi vardr. Kasaba sakinlerinin, bu yeni enerji trn "gaz kadar ucuz" temin edebildiklerini biliyoruz. Aydnlanmada kullanlan Swan ampullerinin ok ksa mrl olmas, elektrie duyulan ilgiyi azaltt. Bunun zerine ileri gittike ktleen iletmeci firma, 1 Mays 1884 gn, santraln faaliyetini durdurdu.
LK BULMA SERVS
Dnyada kayda geen ilk i bulma servisi, 4 Temmuz 1631 gn, Paris'te, "Bureau d'Adresse" ad altnda, Theophraste Renaudot tarafndan ald. Eleman arayan iverenlerin mracaatlarnda, kendilerinden bir miktar cret alnyordu. arayanlardan da, eer ok yoksul deillerse, "hizmet creti" isteniyordu. Ancak paras olmayan isizlere srar edilmiyordu. Paris polisi 1639 ylnda bir emir yaynlayarak, kentte bulunan tm yabanc isizlerin, Bureau d'Adresse'e bavurmalarn istedi. Bundan ama, serseriliin nne geebilmekti. Renaudot'nun brosu, daha ok evlere "uak", dkknlara da "tezghtar" ya da "rak" buluyordu. Bro zamanla emlakilik, seyahat organizasyonu gibi hizmetler de vermeye balad.
LK ANSKLOPED
1559 ylnda Basle'de Encyclopaedia Seu Orbis Disciplinarum adyla yaynlanan kitabn, dnyadaki ilk ansiklopedi olduu bilinir. Yazar Paul Scalich idi. Kitabn ad, "Bir daire iinde renmek" anlamna geliyordu. indeki konularn alfabetik bir sraya dizildii ilk ansiklopedi ise, Antoine Furetiere tarafndan hazrlanan "Dictionnaire Universel" dir. 1690 ylnda Paris'te yaynland. ngilizce dilinde ilk ansiklopedi de, John Harris'in "Lexicon Technicum" adl yaptdr Londra'da 1704 ylnda basld. Blmler halinde yaynlanan ilk ansiklopedi ise, Johann Zelder ynetiminde hazrlanan 64 ciltlik Universel Lexicon'dur.Konusunda uzmanlam yazarlarn katklaryla hazrlanan bu ansiklopedi, Leipzig'de, 1731-1750
96
yllar arasnda karld. Zeller, sermayesi ya da fazladan geliri olmayan bir perakende kitap satcsyd. Ansiklopedisini de ancak Leipzig'de kendisine gelir salamak amacyla dzenlenen bir piyango sayesinde bastrabildi. Ancak ylesine g ekonomik koullar iinde yaad ki, kendi hazrlad ansiklopediden "tam bir takm" almaya btesi uygun deildi.
LK ZARF
ngiltere'de Sir James Ogilvie, 16 Mays 1696 gn Sir William Turnbull' a yazd mektupta ilk kez bir zarf kulland. Halen ngiliz arivlerinde bulunan bu zarf, 11x7.5 santim ebadndayd. 1830 ylnda, ngiltere'nin Brighton kentinde S.K.Brewer ilk kez zarf retimine balad. Zamanla bu zarfa duyulan ilgi ylesine artt ki, Brewer buluunun altndan kalkamayacan anlaynca, Dobbs and Co. adl Londra firmasn yardma ard. ki ortak, rettikleri zarflarla hayli para kazandlar.
1838 ylnda Sidney 'deki New South Wales Postanesi, ilk zarfl mektup ktlarn bastrd. Katland zaman d taraf zarf halini alan bu ktlarn fiyatna, posta creti de dahil olduundan, zerleri mhrlyd.
LK ET ARET
( = ) olarak gsterilen ilk eit iareti, 1557 ylnda Londra'da Robert Recard adnda bir Oxfordlu tarafndan kullanld. Recard o yl yaynlad "The Whetstone of Witte" adl cebir kitabnda, eit kavramn ( = ) iareti ile simgeledi. Neden baka bir eyi deil de, bu simgeyi setiini soranlara da u yant verdi: "Birbirine paralel iki izgiden daha eit iki ey dnemezsiniz."
LK ZARFLI MEKTUP KIDI

Katlandktan sonra d ksm "zarf" haline gelen ilk zel mektup ktlar, 1 Kasm 1838'de Sidney'de New South Wales postanesinde basld. Zarfn zerinde, zel bir damga vard. Bu damga, posta cretinin de, zarfn sat cretiyle birlikte alndm gsteriyordu. Bu kolaylk, Sidneylilerin ilgisiyle karland. Dzinelik paketler halinde sata karlan "mektup-zarflar" ksa sre iinde tkendi.
LK SLG
ok geni bir kullanm alan bulunan silgiden ilk kez 1770 ylnda sz edildi. O yl, Londra'da, "Familiar Introduction to the Theory and Practice of Perspective" adl bir kitap yaynland. Kitabn yazar Joseph Priestley, kitaba yapt ekte yle diyordu: "Bu kitap basldktan sonra bir nesne grdm. Bununla, bir kt zerindeki kurunkalem izlerini rahatlkla yok edebiliyordu. Bu nedenle, izimle uraan insanlar iin son derece yararl bir ara olduu kukusuzdur. Bu harika alet, matematiksel aralar yapan Bay Nairne tarafndan satlyor. Bay Nairne, 2.5 santimlik kbik bir paray ilin karlnda satyor ama, yllarca kullanlabileceini sylyor."
LK ESPERANTO KTAP
Lingvo Internacia adn tayan ilk Esperanto kitap, 1887 ylnda Varova'da Dr. Ludovi Zamenhof adl Rus tarafndan yaynland. Dr. Esperanto takma adyla kitabn bastran Zamenhof, 1859 ylnda Bielostock adl kasabada dnyaya geldi. Bu kasabann sakinlerini Ruslar, Polonyallar, Almanlar ve Yahudiler oluturuyordu. Zamenhof da bir Yahudi aileden geliyordu. Genlik yllarnda, farkl diller konuan kasaballar arasndaki kt ilikiler, Zamenhof 'u ok rahatsz etti. Bunun zerine yeni bir dil gelitirerek, insanlar arasnda kardelii ve dostluu, bu dil araclyla gerekletirmeye karar verdi. Sz konusu dil, kendisi gibi dnenler tarafndan okullarda renilebilirdi. 14 yanda bir renciyken (Varova Klasik
97
Akademisi'nde) bu amaca ynelik almalarna balad. 19 yana geldiinde (1878) altyedi arkadam da ikna etmeye yetecek kadar yol almt. 17 Aralk 1878 gn evinde bir toplant dzenledi ve arkadalaryla birlikte yeni bir konuma ve ark dilinin douunu kutlad. Ne var ki, Esperanto'nun bu ilk ncleri, tutucu byklerinin sert tepkilerine dayanamadlar ve Zamenhof, yoluna tek bana devam etmek zorunda kald. Birok dzenlemenin ardndan, 15 yllk emeinin sonucu, 40 sayfalk bir kitap haline geldi. Kitabn bana koyduu bir nszle, yazar, kitapla ilgili tm haklarndan feragat ettiini duyurdu. Zira ona gre, "Uluslararas
bir dil, tpk ulusal dillerde olduu gibi, herhangi bir bireyin deil, toplumun malyd."
Esperanto'nun ilk yandalar genellikle, Almanlar, sveliler ve Ruslardan oluuyordu. Rus Esperantocular arasnda nl yazar Leo Tolstoy da vard. Yeni dnya dili, Bat' da en byk ilgiyi Franszlardan grd ve 1898 ylnda Fransa Ulusal Esperanto Dernei kuruldu.
LK FAN KULP
Herhangi bir sanatnn hayranlarn bir araya getiren fan kulplerin ilki, "The Keen Order of Wallerites" adyla Londra'da kuruldu. Dnemin nl aktrlerinden Lews Waller'i sevenlerce kurulan kulbn, byk bir olaslkla 1900-1901 yllarnda ald sanlyor. Kulp yeleri, bir yannda Waller'in resmi, dier yannda da sanatnn en sevdii iek olan "meneke" bulunan bir rozet takyorlard. Sembol renkleri mavi ve leylak rengiydi. yelerin Bay Waller'le ilikileri de belirli kurallara balanmt. rnein, kulp sekreteri dnda hi kimse Bay Waller'le kiisel iliki kuramazd. Ayrca her ye, sanatnn gala gecelerinde mutlaka hazr bulunmak zorundayd.
modac Doris Langley Moore'un belirttii gibi, fotoraflardaki modeller, "profesyonelliin iyi birer rneini sergilediler".
LK MODA FOTORAFLARI
lk kez 1891 yl Aralk aynda, Paris'te yaynlanan moda gazetesi "La Mode Pratique"de kt. Fotoraflar, zel bir teknikle ift, renkli olarak baslmt. Ertesi yl derginin "Fashions of Today" adyla Londra'da yaynlanan ngilizce basksnda, ngilizler, lkelerinde kan ilk moda fotoraflarn grdler. 1901 ylnda yaynlanan Les Modes'a kadar bu konuda baka bir alma grlmedi. Les Modes yayn hayatna atldnda, hem konuya ciddi bir yaklamda bulundu, hem de
Uluslararas bir moda fotorafs tarafndan ekilen ilk resimler ise, 1911 yl Nisan aynda "Art et Decoration"da yaynland. Bu, Lksemburg asll Amerikal Edward Steichen'in Paul Poiret kreasyonlar zerinde yapt 13 fotoraflk bir almayd.
LK ARKADA BULMA BROSU

"Eskort Servisi" de denilen arkada bulma brolarnn ilki, 1937 ylnda Londra'da "S.O.S." adyla Bayan Horace Farquharson tarafndan ald. Byk bir gizlilik iinde hiz-
98
Yryen merdivenin ilki, New York'ta 15 Mart 1892'de Jesse W.Reno tarafndan yapld. lk kez kullanld yer ise, Coney Island'dr. 1896 sonbaharnda Old Iron Pier'e monte edilen yryen merdiven, her biri 10 santim geniliinde ve 60 santim uzunluunda latalardan oluan bir konveyr yardmyla alyordu. Konveyr ise gcn bir elektrik motorundan alyordu. Gerek anlamda ilk yryen merdivenin patenti ise 2 Austos 1892 gn, Amerikal mucit Charles A.Wheeler tarafndan alnd. Wheeler, patentini almasna karn, buluunu hayata geirmedi ve haklarm 1898 ylnda Charles D. Seeberger'e satt. Seeberger, baz kk ilavelerle Wheeler'in buluunu gelitirdi. Bu modelin ilk rnei, Seeberger'in retim iin anlat Otis Elevator Co. firmasnn New York'taki tesislerinde 9 Haziran 1899 gn denendi. Seeberger yryen merdiveninin, halk tarafndan ilk kullanm ise 1900 ylnda Paris Fuar'nda oldu. Ertesi yl tekrar ABD'ye getirilen merdiven, Philadelphia'daki Gimbel's maazalarna monte edildi ve 1939 ylna kadar orada hizmet verdi. ngiltere'de ilk yryen merdiven ise, 4 Ekim 1911 gn Londra'nn Piccadilly Meydan'nda, Earls Court metro istasyonunda hizmete girdi. Bu, 13 metre uzunluunda, Seeberger tr bir yryen merdivendi. zerinde, "Basamaklara oturmaynz", "nce sol ayanzla ininiz" gibi uyar tmceleri vard.
Yryen merdiven, ngiltere'ye ilk kez 1911 ylnda geldi ve Londra'da Piccadilly alanna bakan Earls Court metre istasyonunun knda hizmete girdi.
LK YRYEN MERDVEN
duyla, derinliklerin taranmas fikrini ortaya att. ABD'li Profesr Reginald A.Fessenden, Birinci Dnya Sava'ndan nce ilk baarl deneyleri gerekletirdi. 1930'lardan itibaren de, denizlerin dibini taramak iin yzyllardr kullanlan ilkel ubuk ynteminden vazgeilerek eko sistemi uygulanmaya baland.
LK KALP ELEKTROSU (E.K.G)

Kalbin vurular, kalp kaslarndaki voltaj deiimlerinden kaynaklanr. Vcudun iki noktasndan deriye balanacak bir voltmetreyle bu deiimler alglanabilir. Kalpteki bu elektriksel olay ilk kez 1903 ylnda Leyden niversitesi'nde Hollandal Doktor William Einthoven tarafndan ilkel bir galvanometre araclyla saptand. Elektrokardiyogram aygt, kaydedilen baz geliimlere ramen, hl bu sisteme gre alr. Voltaj deiimleri bir kalemle zel bir kat zerine yanstlr. Kalp uzman bir doktor, bu kad inceledii zaman kalp seslerinin dzenlilii, karncklarn ve kulakklarn durumu ve gs arlarnn nedenleri ile ilgili ok nemli bilgiler elde eder.
LK ELEKTROLZ
Pillerle ilgili almalarn srdrd sralarda, ngiliz kimyager Humpry Davy, elektroliz olayn da kefetti. Davy, kimyasal bilekelerin, elektriksel ekim sayesinde bir arada tutulabildiini anlamt. Ayn bilekelerin yine elektrik araclyla birbirlerinden ayrlabileceini dnd. 1807 ylnda bu varsaymn bir deneyle kantlad. O gne kadar bir element olarak kabul edilen kostik soday eriyik haline getirdi ve iinden gl bir pil araclyla elektrik akm geirdi. Bylece kostik sodann sodyum ve potasyum elementlerine ayrtn grd. Onun kantlad bu elektroliz yntemi, bugn metal kaplama sanayiinde byk lde kullanlmaktadr.
met verilen bu broda, cretler bulunan arkadan niteliklerine gre deiiyordu. rnein, bir ngiliz soylusunun gen oluyla bir gece geirmek isteyen birisinin 3 pound demesi gerekiyordu.
LK EKOMETRE
Ses dalgalarnn yardmyla, okyanuslarn derinliklerini lmeye ve belirli derinliklerde neler bulunduunu anlamaya yarayan ekometri yntemine ynelik almalara, 1912 ylnda Titanik gemisinin bir buzdana arparak 1513 yolcusuyla birlikte sulara gmlmesinden sonra ilgi duyuldu. ngiliz iklimbilimcisi L.F.Richardson, ses dalgalarnn bir cisme arparak geri dnmesi sistemine dayanan yank meto-
LK ELEKTROMIKNATIS
Danimarkal fiziki Hans Christian Oersted, 1820 ylnda bir telden geen elektrik akmnn telin yaknndaki pusulann ibresini oynattn grd. Bylece elektrikle manyetizm arasnda bir iliki olduunu anlad. Oersted' in bu buluu zerine birok bilim adam almalar yapt. Bunlardan biri de, ngiliz fi-
99
ziki William Sturgeon idi. Sturgeon, atnal eklinde bir demir ubuk zerine sarlm tellere elektrik verildiinde bir "mknats" olutuunu buldu. "Elektromknats" ad verilen bu "atnal", kendinden 20 kat daha ar cisimleri kaldrabiliyordu. 1831 ylnda Amerikal fiziki Joseph Henry, Sturgeon'un buluunu biraz daha gelitirdi. Karsnn i amarlarn paralayarak elde ettii ipeklerle, bakr telleri izole etti ve bu telleri kat kat sard. Bylece, elde ettii mknatsn gcnn byk lde arttn grd.
LK PATLAYICILAR
lk patlayc madde olan barutu kimlerin bulduu kesin olarak saptanamamakla birlikte, 10. yzylda inliler, 13. yzyln sonundan itibaren de Araplar tarafndan kullanld. biliniyor. Avrupa ile ilgili aratrmalarda rastlanlan ilk kayt ise, 1314 ylnda ngiltere'ye bir gemi dolusu silah ve barutun geldiidir. Fransa doumlu Amerikal mucit Louis Aime Augustin Le Prince, bu tek mercekli kamerann patentini 10 Ocak 188S gn ald.
talyan kimyac Asconio Sobrero, 1846 ylnda nitrogliserini buldu. Ancak, bu madde en ufak bir devinimde patladndan retmek son derece rizikoluydu. 1866 ylnda sve'te Immanuel Nobel ve olu Alfred, nitrogliserin retimi iin nispeten daha gvenli bir yntem gelitirdiler. 1867 ylnda Alfred Nobel, nitrogliserini, emici bir madde olan sodyum nitratla kartrarak ilk "dinamit'i yapt. Dinamit ele alnabilecek kadar gvenliydi ama, patlayc gcnde bir eksilme yoktu. 1875 ylnda da Alfred Nobel, jelatin dinamiti retmeyi baard. 1866'da Fransa'da amonyumpikrat kullanlarak gl bir patlayc yapld. Yine gl bir patlayc olan ve amonyumpikratta olduu gibi patlatlabilmesi iin bir detonatr gereken TNT (Trinitrotoluen) de 1863 ylnda J.Wilbrand tarafndan bulundu.
LK AKTR
Dekor ve kostm kullanlarak ekilen bir film-
LK FLM
Fransz asll Amerikal Louis Aime Augustin Le Prince tarafndan gerekletirildi. De Prince, karsnn sanat retmenlii yapt New York Sarlar Okulu'nda hareketli fotorafik grntlere ilikin baz aratrmalar yapyordu. Kz M.Le Prince, 1885 ylnda, enstitnn beyaz badanal duvarlarnda kmldayan grntler izlediini iddia etti. 1886 ylnn Kasm aynda Le Prince, Amerikan Patent Brosu'na bavurarak, buluunu yle tantt: "Fotorafik bir kamera ile bir nesnenin ya da nesnelerin hareketli grntleri saptanr. Sonra da bu grntler, bir projeksiyon aygt araclyla aynen yeniden canlandrlr." 1861 ylnda da ngiltere'de bir ngiliz, kendi lkesinde ok daha basit bir aygtla bu tr bir patent almt. Le Prince'in ald Amerikan patenti ise, daha karmak bir (16 mercek)' aygtt.
100
de kamera karsna geen ilk aktr, "Kralie Mary'nin dam" filminde Kralie Mary'yi oynayan Bay R.L.Thomas'dr. Raff and Gammon irketi tarafndan Alfred Clark ynetiminde, 28 Austos 895'te New Yersey eyaletinin West Orange ehrinde ekilen filmde, barol olan kralie roln, Kinetoscope Co. irketinin muhasebecisi olan Bay Thomas, zel bir makyajla oynad. dam sahnesi ekilirken, Thomas, cellatn nndeki kte yaklat ve boynunu ktn zerine koydu. Bu sahnenin ekiminden sonra kamera durdu. Bu arada Thomas, ekildi. Kamera daha sonra cellat ekti. Bylece sinema tarihinin ilk film hilesi de gerekletirilmi oldu. Bir filmde komedi oynamak zere grevlendirilen ilk kii ise, M.Clerc'tir. Lyon kentinde oturan Bayan Lumiere'in bahvan olan M.Clerc, Lumiere Kardeler tarafndan evrilen L'Arroseur Arrose adl filmde de bahvan rol oynad. Bu film, 28 Aralk 1895 gn, Paris'te Grand Cafe'de gsterildi. Filmde Clerc bir hortumla iekleri sulamaktadr. Yaramaz bir ocuk (Bu rol o zaman 14 yanda olan Duval adl bir gen oynad) bahvann arkasna dolanarak hortuma basar ve suyun kesilmesine neden olur. Bahvan hortumun tkanp tkanmadn anlamak iin ucunu gzne doru kaldrnca, ocuk ayan kaldrr ve su Clerc'in yzne fkrrken, nee iinde dans ederek oradan uzaklar.
yl. Dickson, perfore film kullanarak ilk dikey beslemeli kameray gelitirdi. Ekim aynda Dickson, bu kamerayla kendisini, yardmcs William Heise'yi, baz kl ve gre karlamalarn grntledi. Dickson'n salad bu gelime, para kazanmak amacyla film ekilebileceini kantlad ve bu ynde almalar balad.
CRET KARILII GSTERLEN LK FLM

14 Nisan 1894 gn, New York'ta ve Broadway'de, Holland Bros'un kineteskop salonunda izleyicilerin karsna kt. Kineteskoplar beerlik iki sra halinde dizilmilerdi. 25 sent deyen her seyirci be film izleyebiliyordu. Btn filmleri izlemek isteyenlerden iki misli cret alnyordu. lk gn 120 dolar haslat topland. Bu da, sinema tarihinde ilk gnk seyirci saysnn 500 olduunu gsterir. Edison'un West Orange'daki stdyolarnda ekilen filmler unlard: Sandw, Bertholdi,At Nasl Nallanr,Berber Dkkan, Bertholdi II, Demirciler, Horoz D, Dans, Gre, Trapez. Tm bu filmlerin yapmcs olan Edison Co. ayn zamanda dnyann ilk film yapm kuruluu idi. ekim tarihi belli olan ilk konulu film ise Sandw'dur (7 Mart 1894). Sirklerde g gsterisi yapan Eugene Sandw da, kamera karsna geen ilk profesyonel olarak kabul edilebilir. Edison iin film yapan teki nller arasnda "Annie Get Your Gun" adl filmiyle lmszleen Annie Oakley ve efsanevi Buffalo Bill saylabilir. Her ikisi de, kamera karsna ayn ylda, 1894'te getiler. lk film katolou da, 1894 ylnda Edison irketince yaynland. Bu katalogda, hepsi Edison firmasnn yapm olan 52 filmin tantm yaplyordu. Film fiyatlar ise 10 dolar (ahane Kadn) ile 100 dolar (5 rauntluk bir boks ma) arasnda deiiyordu.
LK TOPLU FLM GSTERM

22 Mays 1891'de, West Orange'daki Edison laboratuvarlarnda yapld. Kadn Kulpleri Ulusal Federasyonu'nun 147 yesi, o gn Bayan Edison'un konuu olmulard. Bayan Edison, onlar kocasnn alma salonuna gtrd ve orada kendilerine yeni "kineteskop" u tantt. The Sun gazetesi, olayla ilgili olarak unlar yazd: "aknlklarna ramen memnuniyetleri de yzlerinden anlalan kulp yesi hanmefendiler, yerde bir kutu grdler. Kutunun yannda baz makaralar ve kaylar vard ve bir adam onlar altrmak iin urayordu. Kutunun tepesinde de santimetre apnda bir delik vard. Delikten baktklarnda bir adam grdler. Bu o zamana kadar grdkleri en gzel resimdi. Resimdeki adam, eildi, glmsedi ve apkasn kararak kendilerini selamlad. stelik tm hareketleri kusursuzdu." Bu gsteride izletilen filmin, bir yatay kamera ile ekildii anlalyor. 1892 ylna kadar da ekimler bu yntemle yapld. O
PERDE ZERNDE SEYREDLEN LK FLM

La Sortie des Ouvriers de L'Usine Lumiere adl film, 22 Mart 1895 gn, Paris'te Auguste ve Louis Lumiere tarafndan Societe d'Encouragement a l'Industrie Nationale yelerine gsterildi. Lumiere'ler, bu filmin ekimini 1894 ylnn Austos ya da Eyll aynda yapmlard. Lyon'daki Lumiere fabrikalarnda alan iilerin yedikleri bir akam yemeini konu alyordu.
101
Perde zerinde cret karlnda gsterilen ilk film ise 20 Mays 1895 gn Broadway'de oynatld. Bu drt dakikalk film, "Young Griffo" ile "Charles Barnett" arasndaki bir boks man konu alyordu. Filmin ekimini ve gsterimini, ekranda oynatmak zere film ekiminin ilk ncs olan Lamda Co. adl irketin kurucusu ve sahibi Woodville Latham yapmt. Gsterimde kullanlan Eidoloskop adl ilkel projeksiyon makinesini Lamda Co. iin Edison'un eski teknisyenlerinden Eugene Lauste yapt. Avrupa'da para deyerek salona giren seyirciler karsnda ilk film gsterimi, 1 Kasm 1895 gn, Berlin'de Max ve Emil Skladonowsky tarafndan yapld. Skladonowsky Kardeler, bu gsterim srasnda, kendi bulular olan bir projeksiyon aygtn kullandlar. ki ucu birbirine eklendii iin film hi durmamacasna oynuyordu ama film iindeki tek hareket, yalnzca birka saniye srd iin srekli olarak bu bir tek hareket perdeye yanstlyordu. Biraz titrek ve flu olmasna karn, perdede gerekten bir hareket vard ve bu durum, Nazilerin 40 yl sonra sinema endstrisinin temellerinin Almanya'da atld yolunda baz iddialar srmesine olanak salad. Aslnda, ne Amerika'da Lauste ve Latham'n abalar, ne de Almanya'da Skladonowsky Kardeler'in yaptklar, sinemann geliiminde kalc birer etki brakamamtr. Tm sinema tarihileri tarafndan, sinemann bir elence arac olarak ortaya kt ilk gn olarak Lumiere'lerin bilet alarak salona giren seyirciler karsnda Paris'teki Grand Cafe'de hareketli bir film oynattklar 28 Aralk 1895 tarihi kabul edilir. Lumiere'ler, gerekten baarl bir projeksiyon aygt yapmlar ve sinema endstrisi iin ekipman reten ilk kurulu olma zelliini de kazanmlardr.
kiyor. Adamlara yaklayor ve onlara birer sigara veriyor. Sonra kameraya dnerek bir bayrak ayor. Bayran zerinde bir yaz: "Hepimiz Admiral ieriz." Yine ABD'de, 1897 ylnda, Kuhn and' Webster firmas tarafndan "Haig Viskileri", "Pabst's Mihvaukee Biralar" ve "Maillard's ikolatalar" iin reklam filmleri ekildi. Bu filmler, Broadway'de kurulan bir akhava perdesinde, "back-projection" yntemiyle gsterildi. Fransz reklam filmlerini Georges Melies ekti. Bu filmler, 1898 ylnda Paris Operas yaknlarndaki Italiens Bulvar'nda akhavada gsterime girdi. Melies'in mterileri arasnda, Delion apkalar, Mystere korseleri, Menier ikolatalar ve Moritz biras gibi firmalar vard. ngiltere'de ilk reklam filmi de 1897 ylnda Bird's kremleri iin Arthur Melbourne Cooper tarafndan ekildi ve Bird's kremlerine ok yararl oldu.
UAKTAN EKLEN LK FLM

1908 ylnda, Fransa'nn Camp d'Auvours yresinde ekildi. Kameraman, Pathe grevlilerinden L.P. Bonvillain, uan pilotu ise Wilbur Wright idi. Bu ekim, bir uaktan ilk fotoraf ekiminden tam bir yl nce gerekletirildi. Havaclk amac dnda ekilen ilk film ise Warwick Trading Co. adna gerekletirildi. irketin Bioscope Cronicle adl bir haber film gsterisi vard. Bu programdan yaynlanmak zere, 21 Nisan 1913 gn ngiltere Kral V. George'un Victoria and Albert adl Kraliyet yatyla Man Denizi'ni aarak Fransa'ya gelii filme alnd. Uan pilotu B.C. Hucks, kameraman ekimden hemen sonra Hendon'a gtrd. Zira filmin derhal banyo edilmesi gerekiyordu. Kral'n Londra'dan Paris'e yapt seyahatin tm, havadan ekilen sahneler de dahil olmak zere, ayn gn akam saat 5.20'de, Coliseum'da dzenlenen bir matinede gsterildi.
LK REKLAM FLMLER
1897 ylnda, Fransa, ngiltere ve ABD'de evrildi. Amerika'da ekilen film, 5 Austos 1897'de New Jersey'deki West Orange Edison stdyolarnda gerekletirildi. Amerikan Kongre Ktphanesi'nde filmle ilgili u kaytlar var: "Filmde byk bir pankart var. zerinde de, "Admiral Sigaralar" diye bir yaz. Pankartn nnde drt kii oturuyor. Sam Amca, bir papaz, bir Kzlderili ve bir iadam. Ekrann sol tarafndan kl tablas biiminde bir kutu grntye giriyor. Kutu yrtlyor ve iinden ok ekici giyinmi ahane bir kz -
LK HAYVAN FLM YILDIZI

Rover adl kpektir. Cecil Hepworth tarafndan ynetilen "Rover Kurtaryor" adl filmin baroln oynad ve bu film, gie rekorlar
102
Ayn zamanda, bir filmde rol atan ilk profesyonel oyuncu olan Fred Storey, 1896 ylnda evrilen "Askerin Ak" adl filmde prken grlyor.
Bir filmde ilk kez pen sanat unvann Fred Storey ald.
FLMDE ROL ALAN LK PROFESYONEL AKTR

P.W.Paul'n, "Askerin Ak" filminde barol oynayan Fred Storey, bir filmde oynayan ilk profesyonel oyuncu oldu. Ksa bir komedi olan bu film, 1896 ylnn Nisan aynda Londra'daki Alhamra Tiyatrosu'nun atsnda ekildi ve ayn ay gsterime girdi. Film endstrisinin ilk gnlerinde, oyuncukrd. Filmin asl 1905 ylnda ekilmiti. Ama srekli artan talepleri karlayabilmek zere iki kez daha yinelendi. Rover, daha sonra birok baka filmde de rol ald.
larn kimlikleri gizli tutulurdu. Yalnzca filmde rol alan sahne sanatlarnn adlar belirtilirdi. Sahnede baarl olan sanatlarn, sinemann emekleme dneminde, perdede de yeteneklerini gstermeye balamalarnn ilk ve arpc rneklerinden biri, Naff and Gammon tarafndan 1896 yl Nisan aynda ekilen Dul Jones adl filmde grld. Bu filmde rol alan John Rice ve May Irwin, ayn zamanda beyazperdede pen ilk ift oldular. Amerikallar tarafndan sinema dnyasna getirildii sanlan "star" sisteminin temelleri aslnda Almanya'da atld. Bu lkede de nceleri ngiltere ve ABD'de olduu gibi film yapmclar oyuncularn birer kahraman olmasna ticari baz endielerle kar kyorlard. Ama zamanla baz oyuncularn daha ok seyirci ektii anlald ve onlarn grntleri perdelere daha ok yanmasyla balad. Yine de yapmclar bu oyuncularn gerek isimlerini duyurmak yerine, "eytan Kadn"gibi birtakm unvanlar lanse etmeyi yelediler. Bu sistem iinde, adn duyurarak film dnyasnn ilk star olmay, Alman kadn oyuncu Henny Porten baard. Grntsyle sinemaseverleri salonlara eken Porten, 1909 ylnda evirdii "Kr Bir Kzn Ak" adl romantik filmle izleyicilerin gzdesi haline geldi. Bunun zerine yapmc Messter irketi, yldz oyuncusunun kimliini aklad. Bir anda nlenen Henny Porten, bir sonraki film iin sete geldiinde, irketten ayda 10 pound olan maann 11 pounda karlmasn istedi. Messter, en byk korkusunun gerekletiini, isim sahibi oyuncularn daha ok para istemeye baladn grd ve kt bir rnek yaratmamak iin Porten'e hayr dedi. Bunun zerine gzel oyuncu stdyoyu terk etti ve evine dnd. Blfnn tutmadn gren ynetmen, yardmclarndan Kurt Stark', Henny'nin evine gnderdi ve isteinin kabul edildiini sylemesini istedi. Henny, grevinin bana dnd, Kurt Strak'la evlendi ve sessiz sinema dneminde Almanya'nn ilah olmay srdrd. tirildi. Amerika'da ilk rnei, James Stuart Blackton tarafndan Vitagraph Co. adna yaplan "Humerous Phases of Funny Faces"tir. Tm ilk Amerikan izgi filmlerinde olduu gibi, Blackton da filmin banda, bir resim izen ressam gsteriyordu. Sonra ressamn izdii resim birden canlanyor ve hareket etmeye balyordu. 8 bin izimden oluan bu ilk Amerikan izgi filminde, gzlerini hareket ettirirken sigarasnn dumann gen bir kza do-
LK ZG FLMLER
1906 ylnda, ABD ve ngiltere'de gerekle-
103
ru fleyen bir adam ve bir emberden atlayan kpek gibi, basit hareketler vard. ngiltere'de yaplan ilk izgi film de, ayn yln Nisan aynda Walter Booth tarafndan Charles Urban Trading Co. adna gerekletirildi. "Sanatnn Eli" adl filmde, nce Booth'un eli, bir kadn ve bir erkek izerken grlyor, sonra bu ift dans etmeye balyordu.
ki, ilk sesli uzun metraj izgi film de, Arjantin'den kt. 1951 ylnda Quirino ristiani tarafndan yaplan "Peludopolis" adl. bu film Devlet Bakam Irigoyen'i hicvediyordu. Vitaphone sistemiyle seslendirildi. Uzun metrajl ve sesli ilk izgi film ise Walt Disney yapm olan "Pamuk Prenses ve Yedi Cceler"dir. 21 Aralk 1937 gn, Los Angeles'ta Cathay Circle Theatre'da gsterime girdi.
ZG FLMLERN LK HAYVAN KAHRAMANI

"Old Doc Yak" adl bir keidir. Ksa pantolon giyen bu kei, perdeye Chicago Tribune gazetesinin karikatristlerinden Sidney Smith tarafndan getirildi ve 1913 ylnn Temmuz aynda, dizinin ilk filmi ekildi. Bu ok tutulan kahraman, izgi filmlerin ocuklar iin iyi bir elence arac olmas asndan byk katkda bulundu. Bu geliimin etkisi 1919 ylnda grld ve Pat Sullivan'n "Felix the Cat" binlerce ocuun sevgilisi haline geldi.
LK FLM ARV
Danimarka'da ald. Danish Statens Arkiv For Mistoriske Film Og Stemmer adl bu arivin fikir babas, Kopenhag'da yaynlanan Politiken gazetesi elemanlarndan Anker -Kirkeby'dir. Kirkeby, o gne dek ekilen filmlerin, ileride sinema tarihileri iin birer hazine nitelii tayacan dnerek konuyu Nordisk Film yetkililerinden Ole Olsen'a at. Olsen da bu fikri benimseyince, ariv kuruldu. Kurulutan sonraki yl iinde, belirli bir dzen iinde Danimarkal sanat, yazar, bilim adam, politikac v.s... gibi kiilerin filmleri ekilerek arive kondu. Ayrca, eski Kopenhag'dan da grntler saptand. Ariv, 9 Nisan 1923'te Kopenhag Kraliyet Kitapl'nda resmen faaliyete geti.
LK RENKL ZG FLM
Brewster renklendirme yntemiyle New York'ta Bray Pictures tarafndan ekilen ilk renkli izgi film, "The Debut of Thomas Kat'', 8 ubat 1920'de gsterime girdi. Transfaran selodlar zerine izilen resimler tersten boyand ve renkli olarak ekim yapld.
LK FLM DLLER
1912 ylnda Turin'de uluslararas bir sinema sergisi dzenlendi. Bu serginin programnda bir de sinema dl vard. 25 bin franklk byk dln, talyanlarn Ambrosio Film Co. adl irketi tarafndan gerekletirilen "50 Yldan Sonra" adl filmine verildi. Tarihsel dram trndeki film, 1859 ylnda yaanan talyaAvusturya Sava'n anlatyordu.
LK SESL ZG FLM
Paul Terry tarafndan yapld. Ezop'un fabllarndan yola klarak hazrlanan film, Van Beuren Enterprises irketi adna ekildi ve 1 Eyll 1928'de New York'ta Mark Strand'da galas yapld. Bu filmi, "bir yn patrd" olarak nitelendiren Walt Disney, kendisinin ilk sesli izgi filmi olan "Steamboat Willie"yi 18 Kasm 1928 gn, yine New York'ta, Colony Theatre'da gsterime soktu. Bu filmde, izgi film dnyasnda btn zamanlarn en byk kahraman Micky Mouse da seyirciyle tant.
LK AKADEM DLLER
Hollywood'daki Sinema Sanatlar ve Bilimleri Akademisi tarafndan 16 Mays 1929'da, 1 Austos 1927 ve 31 Temmuz 1928 tarihleri arasnda evrilen filmler arasnda bir seim yaplarak verildi. En iyi aktr dln, Alman sanat Emil Jannings "The Way of All Flesh" ve "The Last Command" adl filmlerdeki rolleriyle ald. "The Last Command", "Seventh Heaven", "Street Angel" ve "Sunrise" adl filmlerdeki rolleriyle Janet Gaynor en iyi kadn oyuncu dlne layk grld. En iyi film dl ise, barolnde Clara Bow'un oynad bir William Wellman
LK UZUN METRAJ ZG FLM

Arjantinli sanat Don Frederico Valle tarafndan 1917 ylnda gerekletirildi. 60 dakikalk bu filmde, dnemin devlet bakan hicvediliyordu. Diagones Tabora ynetiminde be kiilik bir izerler ekibi, filmi gerekletirmek iin 50 bin izim yapt. ok ilgintir
104
filmine, "Wings"e verildi. 1931 ylnda Akademi dllerinin ad Oscar olarak deitirildi. Bunun nedeni, Akademi Genel Sekreteri Bayan Merrick'in, dl kazanan sanatlara verilen heykelcikleri grdkten sonra, ! 'Oscar Amcama ne kadar da benziyorlar" demesiydi.
LK SANSR KURULU
lk ulusal sansr kurulu, 1909 ylnda ABD'de kuruldu. Kurul yelerini, halkn moral deerlerini korumakla grevli olarak bir araya gelen insanlar tarafndan oluturulan New York Kenti Hemehriler Birlii temsilcileri oluturuyordu. Sz konusu kurul, film yapmclar tarafndan da bir denetim unsuru olarak memnuniyetle kabul edildi ve yapmclar, kurula ektikleri her 300 metre film iin 3.5 dolar creti seve seve dediler.
LK YAKIN EKM
Yakn ekim teknii, ilki kez New Jersey'deki West Orange Edison stdyolarnda 2 ubat 1893 gn ekildi. William Dickson tarafndan ynetilen filmde, Fred Ott aksrrken, yakn plandan grntlendi. Fred Ott Aksryor adl film, ayn zamanda, sinema tarihinin ilk "copyright" hakk alnan filmidir (7 Ocak 1894). Srekli yakn plan allan ilk film ise, Arthur Melbourne Cooper ynetiminde 1900 ylnda ekilen "Bykannenin Gzlkleri" adl filmdir. Bu filmde, bir ocuk bir bytele saat, gazete, kanarya, kedi yavrusu ve bykannesinin gzleri gibi nesnelere ok yakndan bakarken grlyordu. Filmde kk ocuu Bert Massey, bykanneyi de Bayan Bertha Melbourne Cooper canlandrdlar.
zerinde ise pembe kurdeleli beyaz bir elbise vard. Kinema-color'un patenti, 1906 ylnn Kasm aynda alnd. Kinema-color tekniiyle ekilmi bir filmin izleyicilere cret karlnda ilk gsterimi ise, 26 ubat 1909 gn yapld. Gsteride, 21 ksa metrajl film vard. Uzun metrajl ilk renkli film ise, "The World, the Flesh and the Devil" adl yapttr. 1 saat 40 dakikalk bu melodram, Laurence Cowen'in romanndan esinlenerek Union Jack Co. irketi tarafndan Kinema-color teknii ile ekildi. "cret karlnda" ilk gsterimi de 4 ubat 1914 gn yapld. renk zerine ilem yapan Gaumont Kronokrom teknii ile alnan ilk baarl sonu ise, 15 Kasm 1912 gn Paris'te Fransz Fotoraf Dernei'nin yelerine gsterildi. Filmler, mercekli bir kamera ile ekilmiti. Her mercein zerinde, ana renklerden birine ilikin bir filtre vard. Bu ilk filmlerde, Vilmorin-Andrieux baheleri, kelebekler, Deauville Plaj, iftiler ve baka doal manzaralar grntlenmiti. Kronokrom teknii ngiltere'ye 16 Ocak 1913'te geldi. Ayn yl, ilk renkli ve sesli film denemeleri yapld ve bunlarn sonular Haziran aynda New York'ta, 39. Cadde Tiyatrosu'nda sergilendi. Kronokrom teknii, ticari adan pek baarl olamamt ama, geerliliini 1920 ylna kadar korudu.
LK TECHNCOLOR FLM
Bu trn ilk rnei, "The Gulf Betwee" adl filmdir. Barollerini Grace Darmond ve Niles Welch'in paylat film, Technicolor Motion Picture Co. firmas tarafndan 1917 ylnn ubat aynda ekildi. irket, filmin ekili tarihinden iki yl nce, Boston'da Dr. Herbert Kalmus tarafndan kurulmutu. Kalmus, firmasn 1923 ylnda Hollywood'a tad. nceleri iki renkli alan Technicolor, asl sramasn 1932 ylnda, renkli sisteme geerek yapt. renkli technicolor sistemiyle ekilen ilk film, Walt Disney'in "iekler ve Aalar" adl izgi filmidir. renkli technicolor sistemiyle ekilen ilk uzun metrajl film ise, Rouben Mamoulian' in ynettii Pioneer Films yapm "Becky Sharp"tr. Film, 1935 ylnda hem ngiltere' de, hem de ABD'de gsterime girdi.
LK FLM RENKLENDRME YNTEM _____

Ticari adan baarl olan ilk yntem, kinema color'dur. Pankromatik film kullanlan bu iki renkli sistem, 1906 ylnda ngiltere'de dnemin en nde gelen yapmc firmalarndan Charles Urban Trading Co. iin George Albert Smith tarafndan gerekletirildi. Bu yntemin denendii ilk film, 1906 ylnn Haziran aynda, Smith'in evinin dnda ekildi. Filmde, Smith'in olu ve kz oynarken grntlenmilerdi. Olan, mavi bir elbise giyiyor ve bir bayrak sallyordu. Kzn
LK FLM FESTVAL
Turist akmn hzlandrmak iin 6-21 Austos 1932 tarihleri arasnda Venedik'te yapl-
105
d. Excelsior Oteli salonlarnda dzenlenen festivale, ABD, ngiltere, Fransa, Almanya, talya ve Rusya katld. dlsz olan yarmada, karar halk jrisi verdi. Bu festivalde Helen Hayes en iyi kadn oyuncu, Frederich March en iyi erkek oyuncu, Nicolai Ekk, Road to Life adl filmle en iyi ynetmen, Nous la Liberte en elendirici film ve Dr. Jekyll and Mr. Hyde en hayalperest film seildiler.
nes irketinin yapt Malia dell Oro ve Pierrot Innamorato adl filmler iin bestelendi. talya, bellibal tm filmler iin bir zgn film mzii bestelenen ilk lkedir. Bu zellik, ancak 192'li yllarda teki lkelerde grlmeye baland. Film mzii besteleyen ilk kadn besteci de, Hindistan'n sperstar Nergis'in annesi Jadan Bai'dir.Bayan Bai, ilk film mzii almasn 1935 ylnda Talash-e-Huq adl eser iin yapt.
LK KORKU FLM
R.L. Skevenson'un ynettii "Dr. Jekyll and Mr. Hyde" adl filmdir. 1908 ylnda Chicago'da Selig Polyscope Co. firmas tarafndan ekildi. Baroln Richard Mansfield oynad. teki roller ise, ayn ad tayan oyunu 1897 ylnda sahneye koyan bir tiyatro grubunun elemanlar tarafndan paylald. Dr. Jekyll and Mr. Hyde, ngiltere'de de 1912 ylnda, Lucius Henderson ynetiminde ekildi. Bu filmde, ayn konunun bugne dek ekilen 20 versiyonunun tersine, Dr. Jekyll ve Mr. Hyde rolleri iki ayr oyuncu tarafndan canladrld. Bu oyuncular, James Cruze ve Narry Benhm'd.
LK HABER FLM
Sportif olaylar dnda ilk haber filmi, 20 Haziran 1895'te Kaiser Wilhelm II tarafndan, Kiel Kanal'nn al srasnda ngiliz kameraman Birt Acres tarafndan ekildi. Acres, Kaiser Wilhelm'in Hohenzollern adl yatyla geliini ve teki kutlama trenlerini saptamay baarmt. ngiltere'de ilk haber filmi de yine Birt Acres tarafndan ekildi. Bu film, Galler Prensi ve einin 27 Haziran 1896 gn Cardiff Sergisi'ne geliini konu alyordu. Acres, bu sahneleri grntlerken, kulland kamerann gz delii olmad iin, ne ektiini gremeden ekim yapyordu. Yine de olduka baarl sonu ald ve yaptn 21 Temmuz 1896 gn Marlborough House'da Kraliyet Ailesi' ne sergiledi.
UAKTA GSTERLEN LK FLM

First National irketi tarafndan yapmcl stlenilen Conan Doyle filmi "Kayp Dnya", 1925 yl Nisan aynda Imperial Airvays Havayollar'nn tarifeli bir uuunda yolculara gsterildi. Uzun sreli uularda, yolcularna dzenli olarak film gsteren ilk havayolu irketi ise TWA'dr. TWA, 19 Temmuz 1961 gn, New York-Los Angeles i hat seferi srasnda, birinci mevkideki yolculara, barollerini Lana Turner ile Efrem Zimbalist Jr.'n paylat Love Possessed adl filmi gstererek, bu gelenei balatt.
KAPALI MEKNDA EKLEN LK HABER FLM

Oskar Messter, 1897 ylnda yaplan Berlin Basn Kulb Balosu'nu yapay aydnlatma yaparak filme ald. Messter, ekim srasnda portatif ayaklar zerinde drt adet 50 amperlik Krting-Matthiessen ark lambas kulland.
LK FLM ELETRLER
Frank E. Woods tarafndan yazld ve 1 Mays 1908 tarihinden itibaren New York Dramatic Mirror'da yaynlanmaya balad. Yazlarnn altna "zleyici" imzasn atan Woods'un eletirileri, sinemaseverler tarafndan ilgi ile okunuyordu. Dzenli olarak film eletirileri yaynlamaya balayan ilk gazete ise, Budapete'de yaynlanan Vilag (Dnya) gazetesidir. 1912 ylnn Austos ayndan itibaren Sandor Kellner'i sinema eletirmeni olarak okur-
LK ETM FLM
1898 ylnda, Oscar Messter tarafndan Berlin niversitesi ameliyathanesinde ekildi. Ertesi yl eitim arac olarak Kiel niversitesi'nde gsterildi.
LK FLM MZ
1906 ylnda Romolo Bacchini tarafndan Ci-
106
larna tantt ve dzenli olarak film eletirileri sayfas yaynlad. Film eletirilerinin Amerika'da gazete sayfalarna girmesi 1914 ylnda Chicago Tribune'n nclnde balad. Gazetenin bayan eletirmeni Kitty Kelly, okurlar zerinde ylesine etkili oldu ki, yazaca satrlarla filmlerin kaderinin belirlenmesinde nemli roller oynad ve bu nedenle ABD'li film yapmclarnn en nefret ettikleri isim haline geldi.
lendirildi. O dnemde filmlerin uzunluu 15 ile 30 metre arasnda deitiinden, McCardell, bir hafta iinde teslim etmek kouluyla kendisine verilen siparii yarm gnde tamamlad.
LK AIR EKM
1898 ylnda, Berlin'de Oscar Messter tarafndan gerekletirildi. Messter, bu ekim srasnda kendi gelitirdii 60 milimetrelik zel bir kamera kulland. Bu kamera ile ekilen ilk ar ekim sahnelerinden birinde, yksek bir duvardan atlayan bir kedi grntlenmiti. Kamerann saniyede yz kare ekebilmesine karn, kedili sahnede saniyede 66 karelik ekim yaplmt.
PROGRAM DII LK HABER FLM

nceden programlanmadan ekilen ilk haber filminde, New York'taki Windsor Oteli'nde 17 Mart 1899 gn kan ve 45 kiinin haya, tna mal olan yangn grntlendi. J. Stuart Blackton ve Albert E. Smith, bir rastlant sonuncu olay yerindeydiler ve bu "olana" deerlendirerek program d ilk haber filmi eken kiiler olarak tarihe getiler.
LK SESL FLM
Senkronize ses dzeni ile birlikte, belirli bir cret deyen izleyicilere gsterilen ilk filmler, 15 Nisan-31 Ekim 1900 tarihleri arasnda Paris Fuar nedeniyle ayr sinemada oynatld. Her nde de ses.zel plaklar zerine kaydedilmiti ve grntye uyum iinde elik ediyordu. Compagnie Generale Transatlantique firmas tarafndan gerekletirilen fonorama teknii, "Paris'te Hayat" adl renkli filme ses veriyordu. Seyirciler, perdede Paris'ten eitli grntler izlerken, bir yandan da mzik, ark ve konuma sesleri duyuyorlard. Ayn anda, Phono-Cinema Theatre'da, nl sanatlar, ilk kez beyazperdeye sesli olarak getiriliyordu. Clement Maurice tarafndan yaplan yedi film arasnda komedi oyuncusu Coquelin tarafndan canlandrlan Cyrano de Bergerac ile Sara Bernhardt'n canlandrd Hamlet'in dello sahnesi, en ok ilgi gren yaptlar oldular. Sara Bernhardt da beyazperdede Shakespeare'i sesli olarak oynayan ilk sanat olarak tarihe geti. Henri Joly'nin Theatre de la Grande Rue'de Parisli sanatseverlere izlettii sesli filmler arasnda en ok ilgiyi Lolotte adl ksa film ekti. Lolotte, bir yandan iinde diyaloglar geen ilk komedi filmi zelliini tarken, bir yandan da belirli bir yk anlatan ilk sesli film niteliindeydi. Bir otel odasnda geen filmde, yeni evli bir ift ve otelin sahibi, ayr oyuncu tarafndan canlandrlmt.
LK IPLAK SAHNE
Avustralyal film yldz Annette Kellerman tarafndan oynand. "Tanrlarn Kz" adl bu film, Fox irketi iin 1915 yaznda Jamaika' da ekildi. Bayan Kellerman, eski bir yzcyd ve ilk plak sahneyi evirmeden be yl nce de giydii tek para mayo ile imekleri zerine ekmiti.
LK FLM KRALAMA FRMASI

1902 ylnda ABD'nin San Francisco kentinde, Harry J. Miles tarafndan kuruldu. nceleri sinemaclar, gsterecekleri filmi satn almak zorundaydlar ye film creti de makara bana 100 dolar idi. Miles, irketini kurduktan sonra, haftal 50 dolardan film kiralamaya balad. Bylece, daha drdnc haftann sonunda yzde 100 kra gemi oluyordu. Avrupa'da ilk film kiralama firmas ise 1904 ylnda Londra'da, Wilterdaw Kinema Supply Co. adyla hizmete girdi.
LK SENARYO YAZARI
New Yorklu gazeteci Roy McCardell, 1900 ylnda Biograph Co. adl film irketinden Henry Marvin tarafndan tanesi 15 dolardan bir hafta iinde 10 senaryo yazmakla grev-
UZUN METRAJLI LK SESL FLM

United Artist irketi tarafndan 1921'de ekil-
107
di, "Dream Street" adl bu filmin ynetmeni, D.W. Griffith idi. Filmin orijinali tmyle sessizdi. Nisan aynda, New York'ta gsterime girince, sonu tam bir fiyasko oldu. Bunun zerine Griffith, Kellum stdyolarndan Wendell McMahill ile anlaarak, filmin baz blmlerini sesli hale getirmeye karar verdi. Filmin baoyuncusu Ralp Graves, 27 Nisan gn Kellum stdyolarna getirildi ve bir ak sahnesini, arksn da syleyerek seslendirdi. 1 Mays gn, film ksmen sesli olarak yeniden vizyona girdi. Bir gece sonraki gsterimde, bir blm daha seslendirilmiti. Tmyle sesli olan ilk uzun metrajl film, 6 Ekim 1927'de Broadway'de gsterilmeye balanan The Jazz Singer'dr. Ancak, bu film bir mzikal olduundan, iindeki tm szck says 354'tr. Geri kalan blm arklarla doludur. Tm konumalarla dolu ilk sesli film ise, bir Warner Bros yapm olan "New York Iklaradr. 6 Temmuz 1928'de New York'ta vizyona girdi. Barolnde Helene Costello'nun yldzlat bu film, jeneriinden son yazsna kadar konumalarla doluydu. Warner
Bros, bu filmle ilgili tantm kampanyasnda "yzde yz sesli" slogann kullanrken, Variety dergisi.-filmi "yzde yz acemilik" olarak deerlendirdi.
LK FLM STDYOSU
Thomas Edison'un "Black Maria" adl stdyosudur. ABD'nin New Jersey eyaletinde, West Orange'da bulunan Edison laboratuvarlarnn bir blmnde 1 ubat 1893 gn tamamlandnda, 637 dolar 67 sente mal olmutu. Bu stdyoda Edison, kinetoskop iin ksa vodviller yapt. Bina o ekilde yaplmt ki, gerektiinde gnee doru evrilebiliyordu. Yapay klar kullanlarak film ekebilen ilk stdyo, Oskar Messter tarafndan 1896 yl Kasm aynda Berlin'de ald. Messter, aydnlatma iin portatif ayaklar zerinde drt adet 50 amperlik Krting-Matthiessen marka ark lambas kullanyordu. Bu stdyoda yapay k altnda ekilen ilk film, "Gzyandan Kahkahaya" adl kurdeledir.
SES FLME ELEME LEM

Patenti,Fransa doumlu ngiliz Eugene Lauste tarafndan Londra'da 11 Austos 1906'da alnd. Lauste'nin, sesi de grnt ile ayn film zerine kayt etmek iin yapt almalarn ilk baarl sonucu 1910 ylnda alnd .1913 ylna kadar Lauste, sesli oynatcy ve bask makinesini de gelitirdi. Buluunu tam sinema dnyasna lanse etmek zereyken 1. Dnya Sava patlad. Gerekli mali destei bulabilmek umuduyla 1916 ylnda ABD'ye gitti. Fakat, ertesi yl ABD'nin de savaa girmesiyle, umutlar suya dt. Sesi zerinde ilk filmler, belirli bir cret karlnda seyircilere ilk kez 17 Eyll 1922'de Berlin'de Elhamra Sinemas'nda gsterildi. Sinemada 1000 seyirci vard. Gsterime giren filmlerden "Kundak"da, oyuncu grev alm, bunlardan Erwin Baron, dokuz rolden yedisini stlenmiti. teki filmler, genellikle orkestra eliinde arkclarn program yapt mzik filmleriydi. Basnn bu yenilie kar tepkisi deiik oldu. Kimisi, tekniin saFransz asll ngiliz sinemac Eugene Lauste, 11 Austos lad yeni olanaklar verken, kimisi de sesli 1906'da Londra'da patentini ald yntemle dorudan film filmlerin ortaya kmasyla sanat gcne dazerine ses kayd yapmay baard. Fotorafta, Lauste'nin 1912 yanan sinemann ld iddiasndayd. ylnda ektii ses kaytl filmlerden biri grlyor.
108
Gsterim sresi bir saati aan uzun metrajl filmlerden biri de The Kelly Gang'dr. Ynetmenliini Charles Tait'in yapt bu film, 1906 ylnda Avustralya'da ekildi.
Sinema tarihinin uzun metrajl ilk renkli filmi, 1914 ylnda evrildi. 100 dakika sren "The World, The Flesh and the Devil"adl bu filmin ynetmenliini, Laurence Cowen yapmt. Fotorafta, bu filmi Londrallara tantan afi grlyor.
UZUN METRAJLI, RENKL VE SESL LK FLM

Warner Bros tarafndan yaplan "Karlar zerinde" adl filmdir. Ynetmenliini Alan Crosland'n yapt, barollerini Ethel Waters ve Joe E. Brown'n paylat bu filmin ilk gsterimi, 28 Mays 1929 gn New York'ta Winter Garden'da yapld. ki renkli Techni-
color sistemiyle renklendirilmi, Vitafon sistemiyle de seslendirilmiti. Sesli filmler, sinema dnyasn bir gibi sard. Tmyle sesli ilk filmlerin gsterime girmesinden sonraki yl iinde, sessiz film yapm hemen hemen sona erdi. Son ekilen sessiz film, "The White Hell of Pitz Palu" 1931 ylnda Almanya'da ekildi. 1930 ylna gelindiinde, ABD'deki 21 bin 700 sinemadan 13 bin 500' sesli film dzenine gemiti. O yln sonunda ise tek tk sessiz film sinemas kald.
109
LK KADIRGA
M.. 700 yllarnda Akdeniz yresinde Fenikeliler ve Msrllar tarafndan kullanld. M.. 480 ylnda yaplan Atinallar-Persler savanda da kadrgalarn kullanld biliniyor. 1571 ylnda, Korint Krfezi'nde Hristi-
M.. 54 ylnda, Sezar, ngiltere zerine ikinci bir sefer dzenlediinde, filosunda ok sayda kadrga vard. Klelerin ve sulularn ektikleri kreklerle hareket eden bu kadrgalarla ilgili bir kabartma resim, Vatikan Mzesi'nde saklanmaktadr.
yanlarn karma donanmas ile Trk donanmas arasnda meydana gelen nebaht Sava, kadrgalarn kullanld son byk arpma oldu. Yine de 18. yzyla kadar kadrgalarn etkinlii srd. ra ailesine acdm iin sakat kalmasn istemedim". Film, 1894 Austos'unda New York'ta kinematoskop yntemiyle gsterime girdi. Her raunt, ayr bir kinetoskoptayd ve ayr bir cret karlnda seyredilebiliyordu. zleyicilerin ou yalnzca nakaut sahnesinin bulunduu son raundu izlemeyi yeleyince, Edison, filmden umduu ticari baary salayamad.
FLME ALINAN LK SPOR OLAYI

ABD'nin New Jersey eyaletinde, West Orange'daki Edison laboratuvarlarnda hazrlanan bu film, 14 Haziran 1894'te, Mike Leonard ve Jack Cushing arasnda yaplan alt rauntluk boks karlamasn gsteriyordu. ekim iin, o zamanlar daha nl olan Leonard'a 150, rakibine de 50 dolar dendi. Hareketsiz kamerann grnty tmyle saptayabilmesi iin ring, 11 metrekareye kltlmt. Son rauntta Cushing'i nakaut eden Leonard, ekimden sonra unlar syledi: "Dilediim zaman ve dilediim yerde dvdm onu. Bay Edison yle istedii iin de ma uzattm. Ama yalnzca suratna vurdum. Zi-
LK STEREOFONK FLM
Stereofonik film patenti, 1932 ylnda Abel Gance ve Andre Debrie adl Parisli film yapmclar tarafndan alnd. lk deneme de Gance'n 1927 ylnda ektii "Napoleon
110
Bonaparte" filminin yeni basmnda yapld. Konumalar ve ses efektleriyle zenginletirilen film, 1935 ylnda Paris'te, Paramount Sinemas'nda gsterime girdi. lk baarl stereofonik mzikal film ise, 1941 ylnda, Walt Disney stdyolarnda, Walt Disney-RCA ibirliiyle ekildi. Disney'in "Fantasia" adl izgi filmi, stereofonik yntemiyle seslendirildi. Film boyunca dinleyicileri byleyen mzii, Leopold Stokowski ynetiminde, Philadelphia Orkestras almt.
didir. 1925 ylnda ekilen bu film, W2XCD Passaic televizyonunda 6-11 Nisan 1931 gnlerinde alt blmlk dizi halinde yaynland. Gotham Productions irketinin yapmcln stlendii filmin ynetmeni, Burton King idi. Olaylar, New Yorklu bir polisin (James Kirkwood), sevgilisine (Edna Murphy) tpatp benzeyen bir hrsz kz (yine Edna Murphy) tutuklamasyla geliiyordu.
BOYUTLU LK FLM TV N EKLEN LK FLM

"Yavru Ku, Solucan Yakalyor" adl sessiz film, 1930 ylnda Berlin'de, Commerz-Film AG'den F. Banneitz tarafndan Alman TV'si iin ekildi. O dnemin TV'sinin teknik zellikleri nedeniyle ekim srasnda oyuncular daha abartl bir biimde hareket etmilerdi. Kostmleri de, normal sinema filmlerine oranla daha keskindi. TV iin ekilen ilk sesli ve uzun film de 1939 ylnn yaznda, yine Berlin'de gerekletirildi. "IIA 2992 Numaral Arabay Kim Kullanyordu?" adl filmin senaryosunu, Reichpost'tan Gerhart W. Gbel yazmt. Gbel, TV'de polisin bir cinayet olaynn aydnlatlmas iin yaynlatt bir yardm arsndan esinlenerek yksn kaleme ald. O yllarda, Nazi Propaganda Bakanl, cinayeti konu alan filmlere izin vermediinden, konu, birini vurup kaan bir ofrn zerine odakland. Film, ilk kez 1940 ylnda TV'nin tantm iin Bkre ve Sofya'da gsterildi. Almanya'ya ise ancak sava sonrasnda, 1950'de geri dnd. Bu alanda, Edwin S. Porter ve W.E. Waddell tarafndan yaplan alma, 10 Haziran 1915 gn, New York'taki Astor Tiyatrosu'nda sunuldu. almalardan birinde krsal yaam, dierinde Niagara alayanlar, ncsnde ise John Mason ve Maria Doro'nun oynadklar "Jim, The Penman" adl oyundan bir blm gsteriliyordu. boyutlu ilk konulu film, Perfect Pictures irketi tarafndan ekildi. "Akn Gc" adl be makaralk bu film, 1840'larda California'da yaayan gen bir kaptann yksn konu alyordu. 27 Eyll 1922'de, Los Angeles'ta Ambassador Oteli salonlarnda ilk gsterimi yapld. lk sesli ve boyutlu film, 1936 ylnda talyan Stereosinematografi Dernei tarafndan Cines-Caesar stdyolarnda ekildi. Sante Bonaldo'nun ynettii "Nozze Vagabonde" adl filmde, barolleri Leda Gloria ve Ermes Zacconi paylatlar. lk renkli ve boyutlu film ise, bir Rus yapm olan 'Robinson Crusoe'dur. A.N. Andreyevski ynetiminde, 1945-1946 yllar arasnda, Karadeniz kylarnda ekildi. lk gsterimi 1947 ylnda Moskova'da yapld. ekim srasnda en byk glk, vahi bir kaplann, ince bir dal zerinde kameraya doru yrd sahnede ekilmiti. Tam be gece, bu sahnenin ekimi iin urald ve nihayet kameraman, baarl bir sonu elde etti. Bu sahne ylesine baarlyd ki, kaplan sanki seyircilerin balar zerine yryor ve sinemann arka ksmlarnda kaybolup gidiyordu.
TV'DE GSTERLEN LK SNEMA FLM

George Robey'in bir monolog sunduu "Gelin" adl ksa filmdir. 19 Austos 1929 gn, Londra'daki Baird Stdyolarndan yaynland. Programlar arasna dzenli olarak film gsterimleri de koyan ilk TV istasyonu, ABD' nin New Jersey eyaletinde yayn yapan W2XCD Passaic TV'sidir. Bu televizyonda film yayn, 1 Mart 1931'de balad. lk filmler, genellikle ksa serven ve gezi ykleriydi. Bunlar arasnda, "lde Yaayan nsanlar" ve "ngiliz Kolombiyasi" saylabilir. TV'de yaynlanan ilk uzun metraj sinema filmi ise, "Police Patrol" adl polisiye kome-
LK GEN EKRANLI FLMLER

Bu alanda ncl, New York'un Veriscope Co. adl irketi yapt. Enoch J. Rector ynetiminde 17 Mart 1897 gn Reno'da Corbett-Fitzsimmons karlamas 15 dakikalk bir film olarak ekildi. 70 milimetrelik film, 2/1 orannda grnt veriyordu.
111
Ahap boyunduruk: 5 bin yldr, kzler boyunduruk altnda ifter ifter insanla hizmet ederler. Boyunduruk, U biiminde, kaylarla alttan hayvanlarn boazna balanr. stten de iplerle boynuzlara tutturulur (kk resim.)
Avrupallar, sabann tahtasnn ileyemeyecei kadar sert topraklar zerinde yaadklarndan, tarmsal zenginlie ancak sabana demir bak takmay akl ettikten sonra kavutular. Ondan sonra da uygarlklarn hzla gelitirdiler.
Boyunduruk
LK KOUM TAKIMI
M.. 3000 yllarnda, Mezopotamya'da tarmla uraan insanlar, kzlere boyunduruk Geni ekranda oynayan ilk konulu film ise, 1929 ylnda ekildi. "The Fox Movietone Follies of 1929" adl film, 70 milimetrelik Fox Grandeur yntemiye ekildi ve 1929 yl Eyll aynda Broadway'deki Gaiety Tiyatrosu'nda, 9x3.5 metre boyutlarnda bir perde zerinde gsterildi. 1930 ve 1931 yllarnda, ABD'de baka geni ekranl filmler de yapld. Sinemaskop olarak ekilen ilk film, "Twentieth Century-Fox" irketi tarafndan gerekletirildi. "The Robe" adl bu film, 24 Eyll 1953 gn Hollywood'daki Grauman's Chinese Theatre'da ilk kez seyirci karsna kt. Sinerama tekniiyle ekilen ilk film olan "This is Cinerama", 30 Eyll 1952 gn New York'ta vizyona girdi ve 122 hafta gsterildi. Sinerama tekniiyle ilk uzun metrajl film ise, 1962 ylnda Metro-Goldwyn Mayer tarafndan ekildi. "The Wonderful World of the Brothers Grimm" adl bu filmin ynetmenleri, George Tal ve Henry Levin idi.
vurmaya baladlar. Tahtadan yaplan bu boyunduruklarn orta ksmlar, hayvann boynuna gerektii gibi oturmas iin atein stnde bklyordu. Sonra boyunduruk, alt-
POLSN PARMAK ZNDEN LK YARARLANMASI

Bu sistem, skoyal fiziki Henry Faulds tarafndan, Tokyo'daki Tsukiji Hastanesi'nde alt srada gelitirildi. Faulds'un "Nature" dergisine yazd u mektup, 2 Ekim 1880'de yaynland: "Eer bir bala, cama, kda ya da herhangi bir eyin zerine parmak izleri alnrsa, bu,sulularn bulunmasnda byk lde yardmc olur. Ben, bu konuda iki deney yaptm ve ok baarl sonular aldm. Deneylerden birinde, ienin zerinde kalan yal parmak izleri, yasak bir ilac kimin itiini ele verdi. kinci olayda da beyaz badanal bir duvara trmanmaya alan bir adamn brakt parmak izleri, kendisinin bulunmasn ok kolaylatrd." Ne yazk ki,Henry Faulds'un nerisi. sko
112
Atlar ansl: Daha ok binmek ve yk tatmak iin kullanlan atlar, koum konusunda kzlerden biraz daha ansl. Zira onlarn, tahta boyunduruklar yok. Bunun yerine zeri deri kapl hamut kullanyorlar.
Dizgin
tan boyun kaylaryla kzlerin boyunlarna balanyordu. Uzun ipler, dizgin grevi yaparak hayvanlarn ynlendirilmesine yaryordu. Milattan 500 yl nce, Romallar, atlara polisi tarafndan ciddiye alnmad. Parmak izlerinden yararlanmaya balayan ilk polis birlii, Buenos Aires Eyalet Polisi'nin La Plata birimi oldu. Birim Komiseri Juan Vucetich'i sulularn zelliklerini tasnif eden bir blm kurmakla grevlendirmiti. Vucetich, bu arada parmak izi ynteminden de yararland ve 31 Mart 1892'de dnyann ilk parmak izi brosunu kurdu.
hamut takmay becerdiler. Hamutlar, kvrk tahtalardan yaplyor, sonra da zerleri deri ile kaplanyordu. Bylece hayvanlarn boynu byk lde korunmu oluyordu. olarak alan komusu Velasquez'i sulad. Velasquez, uzun sredir kendisiyle evlenmek istiyordu. Gen ii, ayn akam tutukland ve itirafa zorland. Bu srada, polisin kulana baz sylentiler geldi. Bu dedikodulara gre, kadnn evlenmek istedii bir baka adam vard. Ama bu adam, ocuklu bir kadnla evlenemeyeceini sylyordu. Bunun zerine poliste baz kukular bagsterdi. 8 Temmuz gn, La Plata'dan gelen Mfetti Eduardo Alvarez, olaya el koydu. Soruturma srasnda, kadnn yaad kulbenin kapsnda baz kanl parmak izlerine rastlad. Alvarez, izlerin bulunduu blm keserek, incelemek zere La Plata'ya gnderdi. Bu arada, kadnn sulad adamn parmak izlerini de alp La Plata'ya gndermeyi unutmamt. Sonunda, kanl parmak izlerinin kadna ait olduu anlald. Bu kant karsnda sorguya ekilen kadnn dili zld ve suunu itiraf etti. Sevdii adamla evlenebilmek iin kendi ocuunu ldrmt. O dnem-
PARMAK ZYLE AYDINLATILAN LK OLAY

Bu konuda ilk baary, La Plata polisi, 1892 ylnn Temmuz aynda gsterdi. 29 Haziran gn Buenos Aires'in banliylerinden Necochea'da Francisca Rojas adl bir kadn, lk la evinden frlad. st ba kan iindeydi. Saldrya uradn ve ocuunun ldrldn sylyordu. Kadn, bir iftlikte ii
113
de, Arjantin'de kadnlara idam cezas verilmediinden, mr boyu hapse mahkm oldu.
tim ve tatbikatlar dnda, itfaiyeciler, gnde ortalama yangna gidiyorlard.
LK BELEDYE TFAYES
20 Haziran 1726'da Yorkshire'n Beverly kentinde kuruldu. tfaiyeciler, part-time alyorlard ve sndrdkleri yangna gre cret alyorlard. Tam gn mesai yapan itfaiyecilerden olua itfaiye birlii, 1 Ocak 1833'te Londra'da kuruldu. O dnemde yangn sigortas yapan 10 byk sigorta irketi vard. Bu irketler bir araya gelerek bir itfaiye tekilat kurmaya karar verdiler. James Braidwood komutasnda 80 itfaiye erinden oluan bir rgt kuruldu. Bu rgt, drt blgede 19 istasyonda hizmet veriyordu. alanlara, zel baz durumlar hari, hi izin verilmiyordu. Gnlk rutin ei-
LK TFAYE ARACI
Augsburg kenti iin 1518 ylnda, demirci Anthony Blanter tarafndan yapld. Bu ara hakknda gnmze fazla bilgi ulamad. Ancak, Augsburg Belediyesi arivlerindeki baz notlara baklrsa, byk bir kolla su fkrtan bu yangn sndrme aygt, drt tekerlekli bir taycnn zerine yerletirilmiti.
LK YANGIN SNDRC
Alman fiziki M. Fuches tarafndan 1734 ylnda yapld. Bu ilk yangn sndrc, yangn srasnda alevlerin zerine frlatlmak zere
LK PARMAK ZLER
Parmak izlerinden kimlik saptanmasnn sistematik olarak kullanm, 1858 ylnda Hindistan'n Jagipur kentinde, William Herschel tarafndan dnld. Bir devlet memuru olan Herschel, o yln 28 Temmuz'unda, Nista kynden Rajyadhar Konai adl bir Hintli mteahhit ile bir yol yapm anlamas yapmt. Anlama kdnn arka yzne, Konai' nin sa elinin i ksmnn izlerini kartt. Herschel, resmi yazmalara kendi mhrn basmak iin yeni yapt bir mrekkebi kullanyordu. Konai'nin sa elinin i ksmn bu mrekkebe batrdktan sonra kda bastrd ve elin btn izi olduu gibi kt. Aslnda Herschel, bu ilk denemeyi yaptnda, buluunun kimlik saptama asndan bir r atn bilmiyordu ve byle bir dncesi de yoktu. O yalnzca, Bengal asll Hintlinin gzn korkutmak ve ii yarda brakp kamasna engel olmak amacndayd. Ama zamanla buluunun nemini kavraynca, byk mutluluk duydu. 1859 yl Haziran aynda Arrah Yargc olunca, parmak izi almalarna hz verdi. nceleri, dostlarnn ve arkadalarnn parmak izlerini topluyordu. Ertesi yl Nuddea'ya geince, bu kentte sahtekrln ve dolandrcln dorua ktm grd. O zaman, her trl anlama ve szlemenin parmak iziyle onaylanmasn istedi. Ama bu istei, Kalkta'daki Genel Sekreterlik tarafndan geri evrildi. 1877 ylnda Hoogley'e atandnda istedii yetkiyi ald ve parmak izinden resmi ilemlerde yararlanmaya balad.
Parmak izleriyle ilgilenen ilk kii olarak tarihe geen ngiliz William Herschel,1858 ylnda Hindistan'da mteahhit Rajyadhar Konai ile bir szleme yaptktan sonra, kendisini korkutmak iin szlemenin arkasna sa elinin izini kartt.
ii tuzlu su dolu cam toplardan oluuyordu. Birinci Dnya Sava'na kadar, gazetelerde, evlerinde kan bir yangn bu aygtla sndren bir ailenin resmini ieren ilanlar yaynland. Modern yangn sndrclerin ilkini, 1816 ylnda, Edinburgh'da George Manby yapt. Manby, 1813 ylnda korkun bir yangna tank olmutu. Bir apartmann beinci katnda kan yangn, aadan hibir mdahale yaplamad iin ksa zamanda yaylm ve btn binay kaplamt. O zaman Manby'nin aklna bir ey takld. Eer yangnn kt yerde ilk anda mdahale edebilecek bir eyler olsayd, felaket bu denli byk boyutlara ulamayabilirdi. Bunun zerine byle bir aygt gelitirmek iin almalara balad. 1816 ylnda, silindir eklinde bakrdan bir yangn sndrc yapt. 60 santim yksekliindeki bu silindirin te ikisi, iinde kul bulunan suyla doldurulmutu. Kalan te birlik blme de basnl hava sktrld. Su, basn sayesinde alevlerin zerine pskrtlyordu. Manby'nin yangn sndrcs, Long Acre'da, Hadley Simpkin and Lott firmasnca seri olarak retildi. lk birka yz adetlik sattan sonra, sndrclere olan ilgi azald. Yangn sndrclerin gerek nemi, yarm yzyl sonra yangn felaketlerinin yaygnlamasyla yeniden anlald.
rinde, 101 kiinin imzas vard. ou bira reticisi olan bu kiilerden herhangi birisi, yangn sonucu mal varln yitirirse, bu kayb karlamay taahht ediyordu. Bu amala bir fon kuruldu ve dzenli olarak fona aidat yatrld. 1637 ylndan itibaren bu fon, Kent Meclisi'nin denetimine geti.
LK FLORESAN LAMBA
ABD'nin Ohio eyaletinin Nela Park kentinde, General Electric Co. tarafndan gelitirildi ve 1935 ylnn Eyll aynda, Cincinnati'de yaplan Aydnlatma Mhendislii Dernei'nin yllk toplantsnda tantld. 60 santim uzunluunda, yeil k veren tp, "byk umut vaat eden bir deneme" olarak kamuoyuna takdim edildi. Bu tr lambalarn ilk pratik kullanm, 23 Kasm 1936 gn, ABD Patent Brosu'nun yznc yldnm nedeniyle Washington' da verilen bir akam yemeinde, yemek salonunun aydnlatlmasyla yapld, Floresan lambalar, 1 Nisan 1938'den itibaren hem General Electric, hem de Westingbouse firmalar tarafndan piyasaya sunuldu. General Electric markal floresanlar, ayr g ve boyda pazarland. 15, 20 ve 30 watt' lk lambalarn boylar 45, 60 ve 90 santim, fiyatlar ise 1.5 ve 2 dolar arasnda deiiyordu.
LK YANGIN SGORTASI
3 Aralk 1591'de Hamburg'da imzaland. Yangnda uranlacak maddi zarar tazmin etmek zere hazrlanan bu ilk "polie"nin ze-
LK TOTO OYUNU
1922 ylnda, ngiltere'nin Birmingham kentinde, John Jervis Barnard tarafndan oyna-
Cam ve metal karm bu rngalarn yerini, bugn plastik rngalar ald.
LK IRINGA
19. yzyln ortalarndan itibaren, birok doktor, ucunda sivri bir ine olan cam rngalarla hastalarna baz ilalar vermeye baladlar. Bu arac ilk kez kullanan hekim olarak Fransz cerrah Charles Gabriel Pravaz kabul edilir. Pravaz, kulland bu rnga ile, has-
taya deri altndan verdii ilacn, azdan alnan ilalara oranla ok daha abuk kana kartm ve daha etkin olduunu anlamt. Daha sonralar, cam ve metal rngalar yapld. Bunlar, kullanlmadan nce sterilize edilmek iin kaynatlyordu. nelerin de kaynatlmas gerekiyordu. Ayrca, zaman zaman ularnn ktleip ktlemediine bakmak zorunluydu. Bugn ise bir kez kullanldktan sonra atlabilen plastik rngalar yaygnlat.
115
tld. Bu amala tek odal bir bro tutan Barnard'n dzenledii bahisin ilk kuponunda, alt karlamann galibini bilmek gerekiyordu. 1938 ylna kadar bu oyunu srdren Barnard, kuruluunu o yl David Cope'a devretti. Geri Barnard, bu oyunun mucidi olarak bahisilikten fazla bir ey kazanamamt ama, kendisini taklit edenler, bu konuda ondan ok daha ansl ktlar. Bunlardan John Moore, "ilk toto milyoneri" oldu. 1923 ylnda Liverpool'da telgraf memurluu yaparken eline Barnard'n kuponlarndan birini geiren Moore, iki arkadayla birlikte bu iten ne kadar para kazanabileceklerini hesaplamaya balad. Sonunda 4 bin kupon bastrarak, kendi firmalarn kurdular. Moore, i tutmazsa telgraf irketindeki grevinden olmamak iin kuponlarn zerine ismini yazdrmad ve "Little Wood" takma adn kulland. lk kuponlarn, ie ald ocuklar araclyla Manchester United Stad'nda dattrd. Ne var ki, yalnzca 35 kii kupon ald ve bu ilk bahiste kazanan kiiye yalnzca 2 pound verildi. ok gemeden, Moore'un iki orta iten ekildiler. Ama o, ylmadan devam etti ve birka yl sonra ilk bir milyonunu kazand. Sava ncesi futbol bahislerinde denen en byk ikramiye, drtl bir bahiste kazanld. 30 bin 780 pound tutarndaki bu byk ikramiyeyi 1937 yl Nisan aynda R. Levy ald. Alt mal bir bahiste verilen en byk ikramiyenin sahibi ise 7 Kasm 1950'de 104 bin 990 pound kazanan Bayan Knowlson oldu.
dondurularak uzun sre korunabilecei dncesi kafasnda yer etti. Birdseye, konuya ilikin notlarnda unlar yazyordu: "Baz yerlilerin, sfrn altnda 50 derecede balk avladklarn grdm. Balklar, sudan ktklar anda donuyorlard. Aylar sonrabuzlar zldnde, bu balklardan bazlar hl canlyd." Birdseye, Labrador'dayken balklar ve sebzeleri su dolu kaplar iinde dondurarak taze bir biimde saklamay renmiti. 1924 ylnda Gloucster'de "General Seafoods Corp." adnda bir firma kurarak bu ii ticari olarak yapmaya karar verdi. Ancak irketi, be yl sonra 22 milyon dolar karlnda Postum Co.'ya devretti. Yaplan anlama gerei, Birdseye szc iki ayr szck halinde (Brids Eye) eklinde mamullerin zerine yazlacak ve bu alamet-i farika olarak kullanlacakt. nceleri, donmu besinlerin perakende satnda hayli zorluk ekildi. Ambalajlarn soutucu dolaplar iinde saklanmas gerei, mteriler tarafndan kolay grlemiyorlard. Ayrca ev hanmlar, bu tr besinlere henz alkn deillerdi. O yllarda ekilen zorluu, bir tezghtarn, "35 sentlik bir paketi bir hanma tantp satabilmem iin tam be dakika uramam gerekti" eklindeki szleri, ok iyi tanmlar. Ne var ki, 1933 ylnda tm engeller ald ve ABD'de donmu besinleri perakende olarak pazarlayan maaza says 516'y buldu. nceden piirilen ilk donmu besinler ise, Birds Eye tarafndan pazarlanan pili ve bif-
LK DOLMAKALEM
1656 ylnda, Paris'e giden iki Hollandal gezgin, geri dndklerinde, bu kentte harika bir bulu grdklerini sylediler. Bu harika bulu, bir dolmakalemdi. Kendi mrekkebini iinde tayan bu gm kalem, o yl Paris'te 10 franga satlyordu. ngiltere'de ilk dolmakalem ise 1663 ylnda William Coventry tarafndan kullanld.
LK FAKSMLE
Radyo-link ve telefon hatlar araclyla resim ve yazlar uzak mesafelere aktarmaya yarayan faksimile aygtlar, ilk olarak gazetelere fotoraf ulatrabilmek iin kullanld. Bu yolda ilk deneme, 1907 ylnda yapld ve Londra'da yaynlanan Daily Mirror Gazetesi, bu yntemle Paris'ten bir fotoraf ald. Kullanlan aygt, o tarihten be yl nce Alman bilim adam Prof. Arthur Korn tarafndan icat edilmi ve ilk denemeye kadar srekli gelitirilmiti. 1959 ylnda, ksaca Faks olarak adlandrlan faksimile yntemi, bir gazetenin tmyle baka yere iletilmesinde kullanld. Japonya'da yaynlanan Asahi Shimbum Gazetesi'nin tm sayfalar, merkez bronun bulunduu Tokyo'dan 900 kilometre uzakta bulunan Saporro kentindeki ikinci matbaaya geildi. Bro kullanmnda, faks aygtyla bir daktilo sayfas ebadndaki belgeyi, herhangi bir yere iki- dakika iinde gndermek mmkndr.
LK DONDURULMU GIDA
Ayr ayr paketlenmi rnler halinde Clarence Birdseye tarafndan gelitirildi ve 6 Mart 1930'da, ABD'nin Massachussets eyaletinin Springfield kentinde 10 ayr maazada sata sunuldu. Birdseye, 1912 ile 1915 yllar arasnda Labrador'da balklk zerine aratrmalar yapan bir ABD heyetine katlmt. O zaman, baz gdalarn derin dondurucularda
116
LK GAZ ODASI
Nevada eyaletinde, ABD Ordusu salk tekilat grevlilerinden Binba D.A. Turner tarafndan,"Bir insan lme gndermek iin en abuk ve en insanca yntem" olarak takdim edildi. lk kez 8 ubat 1924'te Carson City' deki Nevada Eyalet Hapishanesi'nde bir inlinin katili olan Gee Jon'un lm cezasnn infaznda kullanld. Gee Jon, lm odasna hidrosiyanik gaznn verilmeye balamasndan alt dakika sonra hayata gzlerini yumdu.
re, Oxford Caddesi'ndeki Soho Pazar'nda ahap bir garaj ina ettirdi.
LK T
Ta devri insan, tarmla ve hayvanclkla uramaya balad andan itibaren ekili tarlalarn ve evcil hayvanlarn bulunduu yerleri, yabanclardan ve vahi hayvanlardan korumak iin, bir snrla evrelemek gereini duydu. Ancak, genellikle aa dallarndan yaplan bu ilk itlerden gnmze kadar ulaabilen fazla bir rnek kalmad. M.. 1. yzylda, Romal General Julius Caesar, ngiltere'de ve Avrupa'nn teki lkelerinde kullanlan itleri grerek, bunlar lkesine getirdi. Daha sonra, dikenli teller bulunarak eitli biimlerde dnyann eitli yerlerinde kullanld. kinci Dnya Sava'nda sonra, baz uygar lkelerde, koyun ve sr srlerinin etrafna elektrikli itler gerildi. Bu itlere verilen akm ldrc deildi. Yalnzca, tutunup zerinden amaya alan insan ya da hayvan bayltyordu.
LK GAZ OCAI
Is ve k veren ilk aygtn patenti, 21 Eyll 1799'da, Fransa'da Philippe Lebon tarafndan alnd. Lebon,ertesi yl Termolamba adn verdii aygtn Paris'teki Seignelay Oteli'ne takt. Aygtnn tantmn yapabilmek iin masraflar da kendisi stlendi. Istma ilevinin dnda aydnlatma arac olarak da kullanlabilen Termolamba yayd kt koku yznden fazla tutulmad. Her eye ramen Lebon, 1804 ylnda Napoleon'un ta giyme treni srasnda ve daha sonralar aygtn gelitirmek iin almalarn srdrd.
ATE YAKMAYA YARAYAN LK AYGITLAR

nsann atele ilk kez ne zaman tant, kesin olarak bilinememektedir. Ancak, 1929 ylnda Pekin'in 45 kilometre uzandaki Choukontien maarasnda 500 bin yl ncesine ait bir insan kalntlar bulunduunda, bu insann yannda baz yanm cisimlere de rastland. Bilim adamlar, bu insann atei tandn, ancak onu yakmay bilmediini ve alevlerin doal olaylar sonucu onun hayatna girdiini kabul ediyorlar. sa'nn doumundan 12 bin yl nce, Ta Devri insan, akmak talaryla ate yakmay rendi. Bu buluu, birbirine arpan iki akmak tandan kan kvlcmn yerdeki kuru otlar tututurmasyla bir rastlant sonucu yapt sanlyor. 4 bin yl sonra, Ta Devri insan, bir odun parasn bir baka tahtann zerine hzla srterek ate yakmay kolaylkla beceriyordu. Ortaa'la birlikte, insanolu kav akman gelitirdi ve bu yntem, en yaygn ate yakma teknii olarak dnyaya yayld. 14. yzylda sodyum nitrat ve alkol karmna batrlarak kurutulmu ubuklarla, ilk kibrit benzeri ate yakma aygtlar retildi. 1827 ylnda ngiliz kimyageri John Walker, kk tahta paralarnn ularn antimon slfit, potasyum klorat ve arapsakz karmna batrarak ilk kibriti yapt. 1830 ylnda Fransa'da Charles Sauria,
LK GAZ SOBASI
Ticari adan kullanlabilirlii olan ilk gaz sobas, Northampton Gaz irketi'nin Mdr Yardmcs James Sharp tarafndan gelitirildi ve 1826 ylnda Sharp'n Northampton'daki evinin mutfana takld. Sat amacyla retilen ilk modeller de 1834 ylnda Bath ve Angel otellerine takld.
LK GARAJ
Motorlu aralarn muhafaza edilmesi amacyla yaplan ilk garaj, 1899 ylnda, Dr. W. W. Barrett tarafndan ngiltere'nin Southport kentinde yaptrld. Dr. Barrett'in garaj, evinin hemen yan bandayd ve bir ara kapyla iki arabasnn bulunduu garaja kolayca geilebiliyordu. 1898 model Daimler ve yine 1898 model Knitley Victoria marka iki arabas olan Dr.Barrett, ngiltere'nin iki arabal ilk kiisiydi. Ayn zamanda arabalar kaldrmak iin ilk pratik krikoyu icat ederek tarihe geti. 1899 ylnn Aralk aynda, F. Jazkson, mterilerinin gereksinimlerini karlamak ze-
117
fosfor kullanarak bir kibrit retti. Ama, kullanlan maddenin zehirli olmas nedeniyle, daha retim aamasnda 20 kii hayatn kaybetti. 20 yl sonra, sveli bilim adam hale getirdi. 1909 ylnda benzinli akmaklar yapld. 1945 ylnda da btangazyla alan akmaklar gelitirildi. Bugn ok yaygn olan manyetolu ve pilli akmaklarla ilgili almalar ise, daha 1880 ylnda Fransz fizikileri Pierre ve Paul-Jacques Curie tarafndan balatld.
John Lundstron, Sauria' nn yntemini gvenli
LK BALIK FTL
lk balk iftlii, gnmzden 5 bin yl nce
in'de kuruldu. Nehirlerde yakalanan sazan ve kefal balklar, yapay havuzlara canl olarak getirildi ve buralarda oaltld. Avrupa'da balk iftlikleri, ilk kez Romallar tarafndan kuruldu. Ortaa'a gelinceye dein, Avrupa'da bu iftlikler ok yaygnlamamt. Ortaa'la birlikte zellikle byk manastrlarn yrelerinde besin gereksinimini karlamak iin balk retimi balatld. Ancak, 19. yzyldan itibaren Avrupa'da yeni alan yollar araclyla deniz kylarna ulam kolaylat ve insanlar balk gereksinimlerini denizden karlamaya baladlar. Bunun zerine balk iftliklerine duyulan ilgi, yeniden azald. 1960'l ve 1970'li yllarda denizlerdeki bainsanlar, yzyllar boyunca bata at, inek ve koyun olmak zere baz hayvanlarn dklarndan gbre olarak yararlandlar. 18, yzylda ngiltere'de baslan bir kitaptan alnan bu resimde de, ahrlardan alnan hayvan pislikleri bir frndan toplanrken grlyor.
LK GBRELEME
Yeryznde tarm ilk kez, Mezopotamya'da, Frat ile Dicle nehirlerinin arasnda yapld. Son derece verimli olan bu topraklan doa, kendiliinden gbreliyordu. Bu nedenle doa, bu yrede M.. 2500 yllarnda balad ama, - nehirlerin sulamad yerlerde insanlarn gbre gereksinimleri M.. 900 ylnda balad. Yunanllar, ektikleri alanlardan daha iyi rn almak iin insan ve hayvan llerini, zellikle zm balarnn altna gmerek, gbrelemeyi saladlar. Ayrca, asmalarn dibinde kestikleri hayvanlarn kanlaryla topra beslediler. Ayrca bata at, inek ve koyun olmak zere eitli hayvanlarn dklar da yzyllar boyunca gbre olarak kullanld.
16. yzyldan itibaren Avrupal bilim adamlar, bitkilerin bymelerindeki gizemi anlamak iin almalara baladlar. Kimileri, bitkilerin beslenmesinde en nemli unsur olarak suyu gryor, tm besinlerin su yoluyla bitkiye ulatna inanyordu. 1700 ylnda, ngiliz jeoloji ve fizik uzman John Woodward, bitkileri asl besleyenin, sudaki insan ve hayvan kalntlar olduunu saptad. 18. yzyldan itibaren, tarm bir endstri kolu haline geldi ve bunun doal bir sonucu olarak yapay gbre elde etmek iin almalar balad. 19. yzylda Alman kimyac Justus von Liebig tarafndan gelitirilen yapay gbre almalarn, 1842 ylnda ngiliz bilim adam Sir Johu Bennet Lawes sonulandrd ve tarmda yeni bir r ald.
118
lk yataklarnda grlen azalma, taze balk fiyatlarnn hzla artmasna yol at. Bylece, Avrupa ve Amerika'da balk iftlikleri yeniden gndeme geldi. Bugn, Bat Avrupa'da ve ngiltere'deki balk iftliklerinde ylda 100 bin ton balk retilir. Bu rakam, tketimin yalnzca yzde birini karlar.
LK BALIK AI
Gnmzden 12 bin yl nce, Filistinli balklar tarafndan ularna ta balanarak arlatrlan balk alar kullanld. Bu ilk alar, asma dallarndan yaplan iplerle hazrlanyordu. 2 bin yl sonra, Afrika, Amerika ve Gneydou Asya'da balkaba saplarndan yaplan alar kullanlmaya baland. 13. yzylda, Portekizli balklar, s kylarda a serperek avlanyorlard. 1500'l yllarda da Japon balklarnn, alarla ok byk balinalar avladklar biliniyor.
ler, daha sonra ortadan kayboldu. lk etkin ve modern alev pskrtcleri, I. Dnya Sava srasnda ortaya kt ve Almanlar tarafndan Franszlara kar kullanld. Bat Cephesi'nde kullanlan ve Flammenwerfer denilen bu silahlar, biri basnl nitrojen, dieri de benzin dolu iki tpten oluuyordu. Nitrojenin ileriye doru frlatt benzin, zel bir mekanizmadan geerken alev alyordu.
LK MKSER
1904 ylnda, kk bir elektrik motoru, birbirinden ok farkl iki endstride kartrc ve rpclar kartrmak iin kullanld. Bu ikollarndan biri kimya endstrisi idi ve mikserler, deney tplerinin iindeki kimyasal maddeleri kartrmak iin kullanlyordu. kinci ikolu ise ABD'de henz yeni yeni yaygnlamaya balayan st sanayii idi. 1904 ylnda Londra'da yaynlanan kataloglarda Townson and Mercer firmas tarafndan retilen kimyasal kartrclarn tantm yaplrken, ABD'nin Wisconsin eyaletinde de George Schmidt ve Fred Osius tarafndan da st sallayclar ve kartrclar retiliyordu.
BAYRAKLA LK HABERLEME
1400 ve 1600 yllar arasnda, tam 200 yl boyunca, donanma komutanlar, filolarndaki gemilere belirli mesajlar gndermek iin ya ateli silahlar kullanarak iaret verirler, ya da kendi gemilerini nceden saptanm dorultularda hareket ettirerek ne demek istediklerini anlatmaya alrlard. 1777 ylnda Amerikan karasularnda seyreden ngiliz Donanmas'nn komutan Amiral Richard Howe, bayrakla haberleme yntemini buldu. Bu ynteme gre, her harf, belirli bir bayrak iaretiyle gsterilebiliyordu. Amiral Home Popham, bu bayrak alfabesini daha kolay hale getirdi. 1805 ylnda yaplan Trafalgar Deniz Sava'nda, Amiral Nelson, lmeden hemen nce bayrak iaretleriyle donanmasna u emri veriyordu: "Dmana daha ok yaklan". 1817 ylnda, ngiliz Kraliyet Donanmas'ndan Yzba Frederick Marryat, uluslararas bir bayrak alfabesi gelitirdi ve bu alfabe tm uluslar tarafndan kabul edildi. Gnmzn gelimi haberleme sistemlerine ramen, bayrak haberlemesi hl geerlidir.
LK KALE AI
John Brodie adnda bir ngiliz, 1888 ylnda, bir gn Liverpool'da bir maa gitti. Ancak hakem, man ynetimini elinden karnca, Brodie'nin de btn keyfi kat. ki gol karar vard ve bunlar tartlabilir durumlard. Brodie, yanndaki arkadana dnd ve "Var msn iddiaya?" dedi. "Ben bu sorunu zeceim. yle bir ey yapacam ki, bundan sonra gold, deildi tartmalar olmayacak." Ma bitmeden, bugn kullanlan kale alar, Brodie'nin kafasnda ekillenmiti. Byle bir uygulamayla, gol olup olmad tartmasz bir biimde anlalabilirdi. Buluunun ilk denemesini 1890 ylnn ilk gn Bolton Wanderers Stad'nda oynanan mata denedi. Sonutan, bata Brodie olmak zere herkes memnundu.
LK ALEV TABANCASI
M.S. 674 ylnda bir Bizans filosu, "alev pskrten tpler" yardmyla, Arap gemilerinden oluan bir filoyu yok etmeyi baard. Ancak, bu tpler ve alma sistemim gsteren forml-
LK ATAL
atal ilk kez olarak 11. yzylda, talya'da meyve yemek iin kullanld. 1450'li yllardan itibaren de, et yemeklerinde kullanlmaya baland. ngiltere'deki yemek masalarna ulamas ise, ancak 1620'li yllarda oldu.
119
19. yzyln bana gelinceye dein, atallar iki diliydi. Daha sonra dili atallar moda oldu. 1880 ylndan itibaren de drt dili atallar kullanlmaya balandlar. ngiliz gemiciler ise, "erkeklie yaktramadklar" iin
1900 ylna kadar atala el srmediler.
LK FNYE
1400'l yllarda, Avrupa'da madenlerdeki patlayclar ve bombalan atelemek iin yava yanml fitiller kullanlrd. Bunlarn uzunluu, istenilen zamana gre ayarlanabilirdi. 300 yl sonra, bu kibrit-fitillerin yerini, ii barut dolu tpler ald. kinci Dnya Sava srasnda fnyeler daha da geliti. zellikle uaksavarlarda, hedefin yaklatn radyo sinyalleriyle alglayarak bombay ateleyen fnyeler kullanld. Bugn uzaktan kumanda ile harekete geirilen fnyeler ve hedefin yaklatm anlayarak kendiliinden harekete geen fnyeler de bulunmaktadr,
gen Dr Alman subayyd. Bilinci pek yerinde olmayan bu genci, Dr. Gorlitz, ara sra yrye karyordu. Bir gn, yryn tam ortasnda doktor acil olarak sanatoryumdan arld ve gen subay, yoluna tek bana devam etmek zorunda kald. Yannda, doktorun "Excelsior" adl Alsas tr kpei vard. Hasta gencin ektii zorluu gren Excelsior, anszn ok gibi yerinden kalkt ve sanatoryuma gitti. Az sonra ayn hzla geldiinde, aznda Alman subaynn bastonu vard. Doktor Gorlitz, hastasn brakt yere dndnde, kpeinin onu yava yava sanatoryuma doru gtrmekte olduunu grd. Bu manzara, doktora ilham verdi. Bu denli zeki kpekler bir araya getirilerek eitilebilirse, krler ok iyi birer klavuz kazanm olurlard. 1916 ylnda bu konuda ilk deneyler yapld ve baarl sonu alnd. 1. Dnya Sava'nn hemen ardndan da Potsdam'da srekli bir "kpek eitim kamp" kuruldu.
LK SLAHLAR
Silahlara ilikin ilk inandrc belgeler, 1326 ylna aittir. O yl, Kral III. Edward'n, 'Walter de Milimete" adyla yazd "Krallarn Grevlerine Dair" (De Officiis Regum) adl kitapta, bir masann zerine monte edilmi gl bir silahn izimleri yer ald. Vazo biimindeki bu silah, ucu iyi kzdrlm bir demir ubukla atelendi ve drt dilli bir ok frlatt. Norfolk'ta Holkham Hall'da bulunan ve 1326-1327 yllarna ait olduu saptanan bir baka belgede de, bu silahn daha gelimi bir trnn izimleri vard. inlilerin ve Hindistanllarn Avrupallardan ok daha nce ateli silahlara sahip olduuna ilikin iddialar kantlayan yazl belgeler, hl bulunamad. Bu sylentiler, eski Dou edebiyatndan kaynaklanmaktadr. Ateli silahlar, ilk kez 1520 ylnda in'e Portekizliler tarafndan tantld. Bir sava srasnda toplarn ilk kullanlmas ise, 1331 ylnda talya'da yaand. "Cividale"yi kuatan Almanlar, bu talyan kentini top ateine tuttular.
LK HEDYE KUPONU
ylnda New York'ta ilk armaan kuponunu verdi. Babbit'in bundan amac, rettii sabunlarn satn artrmakt. Bu nedenle, sabunlarn ambalajlarnda bulunan kuponlardan 10 tane getiren mteriye, gzel bir tablo armaan ediyordu. Zamanla bu uygulama, epeyce yaygnlat. eitli firmalar, deiik sayda kupon karlnda deiik armaanlar veriyorlard. rnein, 1896 ylnda yaynlanan "Tobacco" dergisinde, u satrlar vard:
"Amerikan sigara irketleri arasnda nde gelen isimlerden biri olan 'Old Honesty', paketlerin iinden kan kuponlardan 1500 adet getiren her mterisine bir bisiklet armaan ediyor. 500 kupon toplayabilen mteriler ise, yalnzca bir saatle yetinmek zorundalar."
Sabun tccar Benjamin Talbert Babbit, 1865
KRLER N LK REHBER KPEKLER

1916 ylnda Avusturya'da ve Almanya'da, tarihte ilk kez krler iin rehber kpekler eitildi. Projenin fikir babas, Stettin'deki Frauendorf Sanatoryumu'nun yneticisi Dr. Gorlitz idi. Dr. Gorlitz'in hastalarndan biri,
LK JMNASTK MAYOSU
1892 ylnn Ekim aynda Hamstead'da Bergman-Osterberg Beden Eitimi Koleji rencilerinden Margaret Tait, tarihte ilk jimnastik mayo modelini izdi. Bu mayoyu ilk giyen ise, ayn okulun rencilerinden Anna Pagan'dr. Bu mayo, gen kzlara, baz beden eitimi hareketlerini rahatlkla yapabilme olana salad. Zira, o gne dein giydikleri el-
120
Allison Cargill, 1908 ylnda, Glascon'da "Cuckoo Patrol of Girl Scouts" adyla ilk kz izci birliini kurdu.
LK KIZ ZC
Sir Robert Baden-Powell'n erkek izciler iin yapt yaynlarn etkisiyle kurulan ilk kz izcilerle ilgili kayt, 1908 yazna aittir. Glaskowlu bir kz renci Allison Cargill, "Cockoo Patrol" adl kz izciler birliini kurdu. nceleri Cargill'den baka hi kimse, projeyle ilgilenmedi. Ancak, 1909 sonbaharnda, kz izci biseler, vcutlarna diledikleri biimi verebilmelerine engel oluyor, bu da hareketlerinin eitliliini snrlyordu.
tekilatna olan ilgi artt ve Cargill'in birlii, I. Glaskow zciler Birlii'nin himayesi altna alnd. William B. Headow da, oymak bakanlna getirildi. Kzlar, izci kemeri ve izci rozeti taktlar. Ayrca, hki renkli bir fular takmalarna da izin verildi. zellikle cumartesi gnleri leden sonralar bir araya gelerek eitli atletizm yarmalar yaptlar ve doal yeteneklerini gelitirdiler. orge Augustus Taylor'un ei Bayan Florence Taylor, planr kullanan ilk kadn olarak tarihe geti. Bayan Taylor, einin yapt planrle 1909 ylnn Aralk aynda New South Wales'deki Narrabeen Plaj zerinde utu. Kanadal opera arkcs Lissaint Beardmoreda, 19 Haziran 1931 gn ngiltere'nin
PLANR KULLANAN LK KADIN

Avustralyal amatr bilim adam ve ozan Ge-
121
Lympne yresinden Fransa'nn Saint-Inglevert Havaalanna uarak Man Denizi'ni planrle aan ilk insan oldu.
LK ALTIN PLAK
Altn plak, 1 milyondan fazla satan plaklar seslendiren sanatlara verilir. Bu plan ilkini "Chattanooga Choo Choo" adl pla iin Glen Miller ald. Miller, arksn ilk kez 1941 ylnda ekilen "Sun Valley Serenade" adl filminde okumutu. RCA irketi, ayn yl arky plak yapt. Sat miktar, birka ay iinde yedi basamakl saylara ulat. Bunun zerine RCA irketi, plan "altn" bir kopyasn bastrarak 10 ubat 1942 gn Chesterfield'da da dzenlenen bir trenle "Glen Miller"a sundu.
lk kez hangi plan satnn 1 milyonun zerine kt ise kesin olarak bilinmiyor. Ancak, eldeki birtakm kantlar, nl opera sanats Caruso'nun doldurduu "Vesti la Giubba" adl arknn 1 milyonun zerine kan ilk plak olma ansn glendiriyor. Pagliacci'nin bestesi olan bu arky Caruso ilk kez 12 Kasm 1902'de Londra'da Gramophone Co. irketi iin plaa okudu. Daha sonra 1907 ylnda RCA iin yeniden plaa alnd. Bu ikinci basknn, 40 yl iinde 1 milyondan fazla satt sanlyor. 1 milyonun zerinde sat yapan ilk uzunalar ise Decca plak irketi tarafndan 1949 ylnda kaydedilen "Oklahoma" adl mzikaldir. Rodgers ve Hammerstein tarafndan seslendirilen bu plak, 1956 ylnda 1 milyon 750 bin adetlik sat rakamna ulatnda, henz 1 milyona ulaan bir uzunalar yoktu.
122
Mechanics Magazine dergisinde yaynlanan planlarda, Cacley'in planr, stten ve yandan gsteriliyordu. Yandan bakldnda,pilotun tekerlekli bir arabaya bindii grlyordu.
LK PLANR
nsan tayabilecek byklkteki ilk planr, ngiltere'de Sir George Cayley tarafndan planland ve 15 Eyll 1852 gn yaynlanan "Mechanks " dergisinde tantld. Uurtma eklindeki aracn bir de kuyruu vard. Kanat yzlm 46.5metrekare, arl ise yaklak 150 kiloydu. Pilot, gvdenin altndaki tekerlekli bir taycya biniyordu.
Bu planrle ilk deneme, ertesi yl yapld. Sir George Cacley'in arabacs Brompton Hall'daki kk vadi zerinde bir sre uarak, tarihin ilk uuunu gerekletirdi. O yl 10 yanda olan Cacley'in kz torunu George Thompson, aradan 70 yl getikten sonra bu denemeyi u szlerle anlatt: "Herkes, sadaki tepelerdeydi. Kalk ok yakndan grdm, Arabac planre bindi ve batya doru utu. Az sonra dedeme bardn duydum: 'Ltfen Sir George... Ltfen efendim... Ben araba kullanmak iin geldim yannza... Umak iin deil!' " 2 Kasm 1921 ylnda J.E. Hodgson'a yazd bir mektupta Bayan Thompson, uu mesafesinin yaklak 250 metre olduunu belirtiyor, sonra da planrn yere akldn yazyor. Havaclk tarihinin bu ilk pilotunun ad, kesinlikle bilinmemekle birlikte, Sir George Cacley'in evindeki belgeler zerinde yaplan incelemelere gre, arabacnn adnn byk bir olaslkla John Appleby olduu sanlyor. mil ile hz rekoru, 22 Eyll 1936'da da 172 metre ile ykseklik rekoru krd. 24 Kasm 1936'da bir saati akn bir sre havada kalarak ayr bir rekorun sahibi oldu. Sava srasnda da Villacoublay Hava ss'nde geliimini srdren bu helikopter, 1943 ylnda Mttefikler tarafndan yaplan bir hava saldrsnda paraland. retim aamasnda, alacana emin olunduu iin denemesiz olarak hizmete sunulan ilk helikopter de, Dr. Heinrich Focke tarafndan planlan izilen "Focke-Wulf 61"dir. lk uuunu Bremen'de 6 Haziran 1936'da gerekletirdi. 1937 ylnda BreguetDorand'a ait tm rekorlar eline geirdi. Saatte 76 mil hza ulat. 2 bin 666 metre ykseklie kt. saat 20 dakika 30 saniye havada kald ve 50 mil utu. Kamuoyunun helikopterler zerine asl ilgisini Hanna Reitsch adl kadn pilot ekti. Bayan Reitsch, 1938 yln-
LERYE DORU HAVALANAN LK HELKOPTER

Byle bir helikopterle ilk uu, 14 Nisan 1924 gn, Fransz Etienne Oehmichen tarafndan gerekletirildi. Oehmichen'in iki pervaneli helikotperi, 180 beygir gcndeki Rhone marka bir motorla alyordu. 393 metrelik uu menzili, Uluslararas Havaclk Federasyonu tarafndan ilk helikopter rekoru olarak tescil edildi. Tam kalk yaparak ileriye doru uabilen, gerektiinde havada durabilen ve makul bir hza ulaabilen helikopter, izimleri Louis Breguet ve Rene Dorand tarafndan yaplan "Gyroplane Laboratoire" adl aratr. lk uuunu 26 Haziran 1935'te yapt. zerinde 420 beygir gcnde, Hispano-Wrihgt marka motor vard. 22 Aralk 1935 gn, saatte 67
123
1906 ylnda ngitere'nin Caister yresinde J.Fletcher-Dodd tarafndan alan ve modern anlamda ilk tatil kamp olan "Sosyalist Tatil Kamp"nn 1920'li yllarda ekilmi bir fotoraf...
LK TATL KAMPI
Modern anlamda ilk tatil kamp, 1906 ylnda J. Fletchen-Dodd tarafndan Caister'de idi. Geri halen Isle of Man'de faaliyetim srdren Douglas Tatil Kamp, 1900 ylnda ald iin trnn ilk rnei olduunu ileri srebilir ama, bu kampa, kinci Dnya Sava'nn sonuna kadar yalnzca erkekler alnyordu. Dodd'un kampna ait bugn elimizde olan en eski bror, 1914 tarihini tayor. Bu brorden anlaldna gre, kampta 200 kiilik bir yemek salonu bulunuyordu. Gzel havalarda yemek servisi, ak havada yaplyordu. Ayrca, bir karanlk odas, bisiklet pisti, iek baheleri, okuma odas, nefis bir plaj ve bir maazas vard. Bu maazada, plaj giysileri, ttn, biskvi, soda, gazete ve kartpostal satlyordu. inde bir de piyano bulunan yemek salonu, n saatlerinin dnda amatr tiyatro gsterileri, konferanslar, mnazaralar ve kyafet balolar iin kullanlyordu. Ayrca, ak havada tenis ve kriket karlamalar, pikald. Ad, "Dodd'un Sosyalist Tatil Kamp"
nikler ve araba turlar dzenleniyordu. Kampa gelen aileler, nfuslarna ve ekonomik durumlarna gre iki ya da drt kiilik adrlarda veya branda bezinden yaplan adr-evlerde kalabiliyorlard. Kampta kan yemekler, 20. yzyln balarndaki sosyalizm anlayna ters dmeyecek ekilde dzenleniyordu. Alkoll ikilerin yasakland kampta, denize girenler, mutlaka ynetmelikte belirlenen rnee uygun mayolar giymek zorundaydlar. Gece. 11'den sonra yksek sesle konuanlar, derhal kamptan atlyordu. Ayrca kamp sakinleri, idarenin gnlk baz ilerine de yardmc olmak zorundaydlar. Kimi zaman, sosyalist bir kampta kalmak dncesinden rahatsz olan konuklar da kmyor deildi ama Bay Fletcher-Dodd, "Buonlar rahatlatyordu. 1920 ylnda kampn kapasitesi 300 kiiye karld. Ayrca, baz ilave sosyal tesisler yapld. 10 yl sonra kamp, bir kez daha geniletildi ve yeni eklentiler grld. Bu arada Bay Dodd da hayli yalanmt ama, disiplinli ynetimi eskisinden de sk bir biimde sryordu.
rada her tr dnce temsil edilir" diyerek
124
da, Berlin'deki Deutschlandhalle'de byk bir dinleyici kitlesinin nnde, "FW-61"in tm yeteneklerini sergileyen bir konuma yapt.
LK YARIM TON BASKI LEM

Fotorafta, yarm ton bask ileminin mucidi, sveli Carl Gustaf Wilhelm Carleman'dr. Carleman, gelitirdii bu yeni tekniin ilk rneklerini, 1871 yl Mays aynda Stockholm' de yaynlanan Photography by Typhographic Printing Press'te sergiledi. Bunlarn iinde en ilgi ekeni, iki kadn ve bir ocuu gl kysnda yrrken gsteren fotoraf oldu. Carleman'n yarm ton sistemiyle gnmzde kullanlan modern sistemi arasndaki tek fark, bugn yarm ton resimlerde, anlatm daha da glendirmek iin noktalar kullanlmasdr. Yaynlad bir konuyu, yarm ton bir resimle ssleyen ilk dergi, Nordisk BoktryckeriTidning'dir. sve'te baslan bu dergideki resim de Carleman'a aittir. 1874 ylnda Le Monde Illustre ve L'Dlustration adl Fransz dergilerinde ilk yarm ton portreler yaynland. Bunlardan biri, sve Askeri Ataesi Albay Staaf'a, dieri de kutup aratrmacs Baron Nordenskjld'e aittir. Yarm ton resimlerle ilgili baarlar, Carleman'dan sonra bu konuya el atan Alman Georg Meisenbach ve Amerikal Frederick Ives'n hanelerine yazlr. Ancak, bu byk yanlln nedeni, Carleman'a sve dndaki fotoraf tarihilerinin yeterli ilgiyi gstermemi olmasdr. Yaynlanan ilk yarm ton renkli resim ise, 1890 Derby'sinin birincisine aittir. Land and Water adl Londra dergisinin ubat 1892 saysnda basld.
civarnda bulu arasnda klaskon (araba kornas) da vard. Yakn arkada Mark Twain, bu bulutan sonra kendisine yle takld: "nsanlar sar etmek iin klaksonu icat ettin. Bylece hepsi de yeniden duyabilmek iin senin iitme aygtndan almak zorunda kalacaklar." Transistrl ilk iitme aygt ise ilk kez New York'ta Sonotone Corp. tarafndan retildi ve 29 Aralk 1952 gn piyasaya sunuldu.
LK AMATR FLM EKC VE OYNATICISI

35 milimetrelik "Motorgraph" marka ekici ve oynatc, 1896 ylnda W. Watson and Sons irketi tarafndan piyasaya sunuldu. ekici blmnn bykl 15x10x13 santimetre boyutlarnda idi. Oynatc olarak kullanlaca zaman bir k kaynana taklmas gerekiyordu. Toplayc makaras olmadndan, oynayan film ya yere ya da bir kutunun iine boalyordu. 17.5 milimetrelik ilk ekici ve oynatc, nl sinemac Birt Acres tarafndan 25 Ocak 1899'da Croydon Kamera Kulb'nde tantld. Ayn yln Mays aynda da piyasaya kt. 16 milimetrelik kameralarn ilk prototipi olan Kodak Madel A, New York'ta 1920 ylnn Mays aynda Eastman Kodak irketinden J . G . Capstaff tarafndan gelitirildi. zerinde uzun sre alldktan sonra 5 Haziran 1923'te Model A motorlu Kodascope oynatcyla birlikte sata karld. 9.5 milimetrelik amatr oynatclarn ilki ise, 1922 ylnn Mays aynda Paris'te Pathe Sinemas'nda tantld. Pathe markal bu oynatc, ir yl sonra ekicisiyle birlikte pazarlanmaya baland. 8 milimetrelik ekici ve oynatclar da 1932 ylnda ABD'de piyasaya srld. Yapmcs, Eastman Kodak irketiydi. Amatrler iin ilk renkli film de Eastman Kodak tarafndan 1928 yl Temmuz aynda sata karld. Bu filmlerin mucidi, R. Berthon'du. Amatrler iin yaplan ilk sesli oynatclar ise ngiliz mal olan Thompson-Houston marka aygtlardr. 16 milimetrelik bu makinelerin ilk tantm, 1931 ylnda Londra'da yapld. lk amatr sesli ekici ise 16 milimetrelik olarak RCA Victor tarafndan retildi ve 1935 ylnda ABD'de tantld.
ELEKTRKL LK TME AYGITI

"Acousticon" ad verilen elektrikli ilk iitme aygtnn patenti, 15 Kasm 1901 gn New York'ta Miller Reese Hutchinson tarafndan alnd. Ertesi yl kurulan Hutchinson Acoustic Co. adl irkete de retimine geildi. Aygtn zerinde, el radyosu byklnde bir pil yeri, ayrca kulaa takmak zere telefon almacn andran bir para vard. Acoustion'un ilk mterilerinden biri, ocukluundan beri yar sar olan ngiltere Kraliesi Alexandra oldu. Aygt, 1902 ylnda yaplan ta giyme treninde kullanan Kralie Alexandra, daha sonra bu yararl buluun 26 yandaki mucidini bir madalya ile dllendirdi. Hutchinson'un mr boyunca patentini ald ve 90
LK AMATR FLM YARIMASI

Photoplay dergisi ve Amerika Amatr Sinema Birlii'nce dzenlendi. Son katlma tarihi
125
15 ubat 1.928 olan bu yarmada birinci gelen 35.16 ve 9.5 milimetrelik filmlerin sahiplerine 500'er dolar dl verildi. 35 milimetre dalnda birinci olan "And How!" adl filmin yapmcs,soutma mhendisi Russell Ervine ayrca, Fox film irketi ile be yllk bir szleme imzalad.
LK AT NAKL ARACI
Atlar bir yerden baka bir yere tamak amacyla yaplan ilk nakil arac (horse-box), ilk kez 18 Eyll 1836 gn kullanld ve alt at tarafndan ekilerek ngiltere'nin Goodward yresinden Doncaster'a gtrld. Ara, yar atlar sahibi Lord George Bentinck'in siparii zerine Herring Kardeler tarafndan yaplmt. Bu olaydan yirmi yl nce, Bay Territt'e ait Sovereign adl atn zel bir karavanla Worcetershire'dan Nemarket'a gtrl bir yana braklrsa, Lord Bentinck'in yaptrd arabaya kadar, yar atlar bir yerden bir yere yryerek gitmek zorundaydlar. Derby gibi byk yarlar iin atlarda yol yorgunluu olmasn diye bir ay ncesinden yola klr ve atlar yar yerine ok yakn bir yerde kampa alnrlard. Kukusuz atlar, bir yarn hemen ardndan ok uzak bir yerdeki baka bir yara katlamazd. Bu zorluklan ortadan kaldrmak isteyen Lord Bentinck, sz konusu arabay yaptrd ve Elis adl atn St. Leger Yarlar'na gn kala 18 Eyll 1836 gn Goodwood'dan bu araba ile yola kard. Doncaster'a kadar 224 mil yollar vard. Ama Lord Bentinck, zel arabasyla gnde 75 mil yol alabileceklerinden emindi ve dnd gibi de oldu. Doncaster'a geldiklerinde Elis'i doru yarn yaplaca hipodroma gtrd. Atn daha yeni geldiini gren mterek bahisiler, onun ancak nal toplayabileceine inanarak, ok iyi bir at olduunu bilmelerine ramen, Elis'e hi ans vermediler. Lord Bentinck ise, sevgili atnn zerine byk bir yatrm yapt ve sonunda mahup olmad. Elis, yar sonunda finie geldiinde, en yakn rakibine iki boy fark yapmt. Hi oyalanmadan yeni arabasna bindirildi ve en yakn yar yerine doru yola kld.
Russel, binann iini kendine gre yeniden dzenlemi ve bir sava gemisinin eitli blmlerine benzetmiti. Low, asl meslei olan kuafrl brakp otelcilie soyunmadan nce, Londra'ya gelenler, eer uzun sre kalacaklarsa, mobilyal bir daire tutarlard. Ksa sreli ziyaretiler ise han odalarnda gecelerlerdi. Low Oteli'ni ve yeni mesleini tantabilmek iin altn, gm ve bakr anahtarlklar yaptrarak, zellikle soylu kiilere datt. Bu eli aklna ramen, ya da belki bundan dolay, otelcilik iinde umduunu bulamad ve 1780 ylnda bu ii brakarak pedikrist oldu. Low ayrldktan sonra Grand Hotel, bakalar tarafndan iletildi. 1794 ylnda otelin patronu olan Bayan Hudson, kamuoyuna yapt duyurularda, Grad Hodel'in 100 saygn konuu atlaryla birlikte rahata arlayabileceini duyuruyordu. 19. yzyln balarnda, otel, zellikle mutfayla takdir toplad. "The Star" adl lokantas, en sekin kiilerin bir arada grlebilecei bir yer oldu.
BANYOLU LK OTEL
16 Ekim 1829'da, Boston'da Tremont House adyla ald. Birinci katta sekiz banyo vard ve bunlar zel bir girile caddeye alyordu. zel banyolar olan ilk otel ise, 1853 ylnda New Jersey'de alan Mount Vernon 70 zel banyosu ile ngiltere'nin ilk banyolu oteli olan Savoy, Richard D'Oyly Care tarafndan 6 Austos 1889'da hizmete ald. Binann yapmcs olan Holloway, D'Oyly Care kendisinden 70 banyo isteyince, ona otelde kalacak konuklarn deniz yaratklar olup olmadm sordu. O dnemde lks asndan Savoy'un en yakn rakibi olan ve 500 konuu konaklatabilen Hotel Victoria'nn yalnzca drt banyosu vard. Dn odas olan ilk otel, 1844 ylnda New York'ta hizmete giren Irving House'dur. Merkezi stma ile stlan ilk otel ise, 1846 ylnda Boston'da alan Eastern Exchange Hotel oldu.
Oteli'dir.
ODALARINA TELEVZYON KOYAN LK OTEL

New York'taki New Yorker Oteli, 1932 ylnn ubat aynda btn lks sitlere birer TV koydu. TV alclarn, Freed TV and Radio Corp. armaan etmiti. Konuklar, CBS Televizyonu'nun gnde be saat sreyle yapt yaynlar zevkle izleyebiliyorlard.
LK OTEL
1774 ylnn ubat aynda, Covent Garden'da (ngiltere), Lows Grand Hotel adyla ald. Otelin sahibi David Low,binay ilgin bir adam olan Lord Russel'dan devralmt. Lord
126
127
Serbeste havalanabilen ilk helikopteri, Fransz Paul Cornu yapt. lk kez 13 Kasm 1907'de uan bu ift
LK HELKOPTER
Dikey uula insan yerden havalandrabilen ilk helikopterin planlarn, 6 Ocak 1905'te E.R. Mumford izdi. retimi de, skoyal gemi yapmclarndan William Deny and Brothers tarafndan gerekletirildi. 67.5 santimetre apnda 6 pervanesi olan helikopterin zerinde nce 25 beygir gcnde bir Buc-
het motoru vard. 1909 ylnda, bu motor karld ve yerine yine 25 beygir gcnde N.E.C. marka bir baka motor takld. Bu motor da, 1911 ylnda 40 beygir gcnde bir N.E.C. ile deitirildi. lk yapldnda, kabin inaatnda bambu aac kullanlmt. Bu gvdenin frtnal havalarda su geirdii grlnce metal ile deitirildi. 1912 ylnda yaplan denemelerde, yerden metre kadar havalanan
LK ALIK GREV
ar 3. Aleksandr dneminde (1881-1894), Rusya'daki cezaevlerinde bulunan mahkmlar tarafndan yapld. 1889 ylnda, Kara Gaol Hapishanesi'nde bulunan kadn mahkmlar da alk grevine katlnca, kendilerine zorla yemek yedirildiine ilikin kantlar var. ngiltere'de ilk alk grevi ise 1909 yl Temmuz aynda Marion Wallace Dunlop adl bir gen kz tarafndan yapld. Bayan Dunlop, nsan Haklan Bildirgesi'nin bir blmn Avam Kamaras'nn duvarlarna yazmak suundan bir ay hapis cezasna arptrlmt. 1 Temmuz gn Holloway Cezaevi'ne kondu. 5 Temmuz gn yemek yemeyi reddetti. Yetkililer, en lezzetli yemekleri, en itah ac biimde ssleyip, akamlar yatann yanbana koydular. Fakat gen kz, herkesin gznn nnde pencereden dar frlatt. Direniini 91 saat srdrdkten sonra serbest brakld.
SER RETM YAPILAN LK HELKOPTER

Seri olarak retimi yaplan ilk helikopterler, Alman yapm Focke-Achgelis Fa 223'tr. 1000 beygir gcnde Bramo motoruyla uan bu helikopterler, 6 kiilik yolcu kapasitesine sahipti. lk serbest uuunu 1940 yl Austos aynda yapt. retimine 1942 ylnda baland ama, Alman Hava Kuvvetleri tarafndan sipari edilen tm helikopterler, yerlerine ulaamadan Mttefik bombardmanlar ile yok edildiler. Yalnzca 8 helikopter, Alman Hava Kuvvetleri'nin eline geebildi. Bunlardan biri, 1945 ylnda Alman mrettebat tarafndan ngiltere'ye getirildi ve bylece Man' geen ilk helikopter oldu.
LK EL BOMBASI
Bilinen ilk el bombas, 1405 ylnda kullanl-
128
helikopter, havada 20 saniye kalmay baard.
bu helikopterin ilk hareketi iin birka kiilik insan gcne gereksinim vard. Kendiliinden uabilen ilk helikopter ise Fransz Paul Cornu tarafndan yapld. ki pervaneli bu ara, 13 Kasm 1907 gn Lisieux'da yaplan ilk deneme uuunda, 180 santimlik ykseklikte 20 saniye umay baard. zerinde 24 beygir gcnde Antoninette marka bir motor vard. di. O yla ait bir elyazmas kitapta bulunan emalar, bu yargy dorulamaktadr. El bombalar, 17. yzyln ortalarndan, 18. yzyln ortalarna kadar savunmalar yarma konusunda en etkin silah oldu. 18. yzylda kullanlan el bombalar, ii barut dolu madeni kreler eklindeydi. Krelerin aznda, yava yanan bir fitil vard. Bu fitilin atelenmesiyle bomba patlatlyordu. El bombas, 1. Dnya Sava srasnda kkl deiikliklere urad. En gelimi biimiyle, bugn de kullanlmaktadr. inde ldrc maddeler yerine bayltc kimyasal maddeler bulunan el bombalar, zellikle kitlesel olaylar denetleyebilmek amacyla gvenlik kuvvetlerince kullanlyor.
LK OFBEN
1867 ylnda, Londral dekoratr Waddy Maughan tarafndan gelitirildi. 1880'lerde, su, alevlere temas etmeden bir tp iinde stlmaya baland. 1896 ylnda ngiliz mhendisleri Charles Lloyd Braithwaite ve Edward O'Brain, gaz giriine bir kapak taktlar. Bu kapak, yalnzca su musluu ald zaman gaz geiriyordu. Btn bu geliimler, modern ofbende birleti ve 1931 ylnda Almanya'da Junkers fabrikalarnda ilk modern ofben yapld.
KADIN GARSONLARIN ALITII LK OTEL

1853 ylnn Mays aynda, New York eyaletinin Albany kentinde hizmete girdi. Kendi
129
Pistonlu iki silindir, suyla doludur ve alttan bir boru ile birbirlerine balanr. Kk pistonun alt yzeyi, bir in karedir. Byk piston ise, 10 inkarelik bir alan kaplar. Bu yzden, kk pistona uygulanacak bir g, byk pistona 10 kat bym olarak aktarlacaktr.
LK HDROLK ARALAR
ngiliz mhendis Joseph Bramah, ilk hidrolek presin patentini 1795 ylnda ald. Su dolu adyla anlan pantolonlarla nlenen Amerikal feminist Amelia Bloomer, bu otelde bir gece kaldktan birka ay sonra bir dostuna u satrlar yazd: "Delavan House adl bu otelin yemek salonuna girdiimizde ok ardk. Bir dzine gen kadn masalarn arasnda dolap mterilere servis yapyordu. ok yeni bir eydi bu. Ortada bir tek erkek grevli bile yoktu. Onlarn kaba ve hoyrat tavrlarnn yerini kadnlarn zarif ve byleyici hareketleri almt. Otel ynetimiyle konutum. Mteriler ge-
kk bir silindir, yine su dolu byk bir silindire balantl biimde monte edildi. Kk silindirin iindeki piston aa doru bastrldnda, byk silindirdeki piston da yukar itilmi oluyordu. Bylece, ilk hidrolik pres ortaya kt. Bu sistemin zamanla gelitirilmesiyle, bir ua bile havaya kolayca kaldrabilecek hidrolik aygtlar retildi. nellikle bu deiiklikten memnunmu. Kadn garsonlar istemeyen birka kii varm tabii... Kim mi? Zenci garson isteyen beyaz kadnlar."
LK YAPA Y SOLUNUM CHAZI

Gnmzde, kalbi yarm saat sreyle durdurup zerinde eitli operasyonlar yapmak mmkndr. Bu yarm saatlik sre iinde ya-pay solunum aygt, kalbin yerini alr ve kan
130
1839 ylnda skoya'da James Nasmyth tarafndan bulunduktan sonra, demire biim vermek ve byk makine paralar yapmak asndan ok yararl oldu. 1840'l yllarda bir demirhane grlyor.
LK EK
eki, insan tarafndan kullanlan ilk el aygtdr. lk sapl ekilerin, gnmzden 10 bin yl nce kullanldn biliyoruz. Bunlarn vurucu blmleri tatan yaplmt. M.. 4000 yllarnda bakr bulan Msrllar, ekilerini de bu maddeden rettiler. 500 yl sonra da bronz ekileri yaptlar. Daha sonra, blok ekicin ortasn delerek sap taktlar. Ucu ivi karmak iin V eklinde yaplan ekilerin, Romallar zamannda kullanlmaya balandvcut iinde pompalar. Bu arada, cierlerin grevini de stlenerek, kana taze oksijen aktarr. Amerikal Cerrah John Heynsham Gibbon, 1953 ylnda, ABD'de bu tr yapay solunum aygt yardmyla ilk kalp ameliyatn yapt.
na dair de kantlar vardr. eki, en nemli ilevini kzgn demire biim vererek yerine getirdi. Bir rs zerine yerletirilen scak demir, balyoz ad verilen ar ekilerle dvlerek biimlendirildi. Endstri devriminin balamasyla, ekilerin csseleri de byd. nce su gcyle alan dev ekiler yapld. Bylece, daha byk makine paralarnn retimi mmkn oldu. 1839 ylnda skoyal Jasez Nasmyth, buhar gcyle alan bir eki planlad. Bu projeye gre, buhar gc, ok byk bir eki ban yukar kaldracak, sonra bu ba yer ekiminin etkisiyle biimlendirilmek istenen maden parasnn zerine decekti. Nasmyth'in izimlerini yapt buharl eki, ilk olarak 1840 ylnda Fransa'da yapld. kendi i mekanizmasnda bir aksaklk ortaya karsa, atlar yavalar ve dzensizleir. 1952 ylnda Boston'da, Harvard Tp Fakltesi'nde Dr. Paul M. Zoll, 72 yandaki bir adamn bu tr aksaklk gsteren kalbine ilk kalp pilini takt. Karn deresinin hemen altna yerletirilen bu aygt, kalbe kk oklar uygulayarak atn denetliyordu. Bugn, dnyada her 1 milyon insandan , kalp pili ile yaamaktadr.
LK KALP PL
Kalbimizin dzenli olarak atmasn salayan
131
Kkeni Byk skender, Neron ve Msr firavunlarna kadar uzanan dondurma, 16. yzyldan itibaren Avrupa'da da yaygnlamaya balad. Fotorafta, 1827ylnda, Fransa'da bir gtrr. Karla kartrlm st olmalar, ok dondurmac grlyor.
LK DONDURMA
1686 ylnda, ngiltere Kral II. James ve adamlarnn tanesine birer pound deyerek 12 tabak dondrma yediklerine dair bir belge varsa da, dondurmann kkenleri, ok daha eskiye dayanr. Byk skender'in, Neron'un ve Msr firavunlarnn dondurma yediklerine ilikin sylentiler vardr. Ancak bunlarn, bugn bildiimiz dondurma olduu iddialar hayli su
daha akla yatkndr. orbet denilen ilk dondurma trnn 16. yzylda Floransa'da ortaya kt, oradan da Fransa'ya atlad biliniyor. 1660 ylnda limonatac olarak Paris'te alan Procopio Cultelli, buzlandrlm limonatadan bir tr dondurma reten ilk makineyi yapt. 18. yzylda, Fransa, stl dondurmay tand. 1774 ylnda La Caveau adl bir Paris kahvehanesinde ilk dondurma yapld. Buna o zaman "buzlu ya" ad verildi. yuvarlara zarar verdii grld. Buna bir alternatif olarak hastann kendi tandonlarndan yaplan kapakklar, baka insanlardan alnan kapakklar ve hayvan kapakklar denendi. Ama hibiri, umulan mkemmellikte sonu vermedi. Bugn yine de en yaygn biimde kullanlan Starr-Edwards kapakdr.
LK KALP KAPAKII NAKL

Taze oksijen ykl kann vcudumuza dalmasnda ok byk ilevler stlendikleri iin arzalanan kalp kapakklarnn ya onarlmas ya da deitirilmesi gerekir. lk yapay kalp kapak 1961 ylnda Oregon eyaletinin Portland kentinde Albert Starr adl cerrah ile yardmcs M. Lowell Edwards tarafndan gelitirildi. Yapmnda plastik ve paslanmaz elik kullanlmt. Zamanla, yapay mekanizmann al-
LK MENTEE
Madeni menteelerin en eski rnekleri, 1922 ylnda Msr Firavunu Tutankamun'un mezarnda yaplan kazda bulundu. Firavun'un
132
yata, ayaklarna mentee ile taklmt. M.. 1350 ylndan kalma bu bakr menteeler, yatan ayaklarnn gerektiinde ieriye doru kvrlmasn salyordu. Demir menteelere, Ortaa'dan kalma kiliselerin kaplarnda rastlyoruz. Endstri devrimiyle birlikte, menteelerin de birok tr ortaya kt.
LK ROBOT RESM
Bir sulunun tanmlanmasnda byk yardm olan ilk robot resim, ilk kez 1959 yl ubat aynda, Los Angeles Emniyet Mdrl'nden erif Peter Pitchess tarafndan kullanld. ki satan bir dkknda silahl bir soygun yaplmt ve dkkn sahibi, hrszn fiziksel grnmn mkemmel bir biimde tarif edebiliyordu. Bunun zerine polis yetkilileri, bu tarife uyarak temsili bir resim izdirdiler ve evrede dattlar. ok gemeden hrsz yakaland ve suunu itiraf etti. Robot resimlerin fikir babas ise kinci Dnya Sava'ndan hemen sonra, bu konuda almalarna balayan Los Angeles Emniyet Mdrl dedektiflerinden Hugh C. McDonald'dr. McDonald'n ynetiminde bir ekip, 50 bin fotoraf teker teker inceleyerek, 37 burun, 52 ene, 102 ift gz, 40 dudak, 130 sa biimi ve ok sayda ka, sakal, byk ve gzlk saptayarak bunlar zel biimde arivledi.
LK HORMON TEDAVS
Ortaa'da insan vcudunu anatomik olarak aarak inceleyen bilim adamlar, karacier gibi baz organlarn salgladklar baz svlar, vcudun zel baz blmlerine kanallar araclyla gnderdiklerim grdler. Ama, baz salg bezlerinin ise kanallar yoktu. Ancak, 1902 ylnda Londra niversitesi'nden William Maddock Bayliss ve Ernest Henry Starling, bu bezlerin, salgladklar svlar dorudan doruya kana aktardklarm kefettiler. Bulduklar bu tr ilk hormona, Sekterin adn verdiler. Bu hormon, barsak tarafndan retiliyor, kan araclyla da pankreasa tanyordu. nslin adl bir baka hormon da, kandaki eker miktarm dzenliyordu. Adrenalin ise kalp atlarn gerektiinde hzlandryordu. Bu bilgilerin nda hekimler, insanlarn hangi hormonun yetersizliini ektiini anlayp, ona gre tedavi uygulamaya baladlar.
LK GELR VERGS
1451 ylnda Floransa'da 'Catastro" ad altnda Lorenzo de Medici tarafndan toplanmaya baland. Daha sonra "Scala" adn alan bu vergi, nceleri devlete gelir salamak amacyla ve iyi niyetle toplanyordu. Ancak, zamanla politik bir antaj unsuru oldu ve 1492 ylnda Medici Hanedan'nn yklmasyla birlikte ortadan kaldrld. lk sper vergiyi ise, ngiltere'de David Lloyd George, 1909 btesiyle birlikte yrrle koydu. Buna gre, yllk geliri 5 bin sterlingi aan herkesten gelirinin 3 bin sterlingden sonraki her sterlingi iin 6 penny vergi alnyordu. Bu sistem, 1927 ylna kadar yrrlkte kald.
LK NAL
ivilerle atlarn trnaklarna aklan nallan Avrupa'ya M.. 200 yllarnda Almanlar tanttlar. Bu nallar, yumuak zeminlere atlarn daha rahat basmasn, sert zeminlerde de ayaklarnn korunmasn salyorlard. Bylece, hem zerlerine binerek yol almak hem de yk tatmak kolay hale geldi.
LK DONDURMA KLAHLARI
1896 ylnda New Jersey'de talyan gmeni talo Marcioni tarafndan yapld ve 13 Aralk 1903 gn Marcioni adna patenti tescil edildi. Ancak, bu bulua nceleri pek rabet eden olmad. 1904 ylnda, St. Louis'deki ticaret fuar srasnda Suriye'den gelme bir ekerci olan E.A. Hamwi, yapt gzlemeleri bu klahlarn iinde satnca, Marcioni'nin buluuna olan ilgi artt. Daha sonra dondurmaclar da, o gne kadar eitli kaplar iinde sattklar rnleri klahla mterilerine sunmaya baladlar.
LK EK AISI
Avrupallarn 18. yzylda ayla tanmasndan ok uzun sre nce Hindistan, in, Senegal, Tunus, Cezayir, Trkiye ve ran'da biliniyordu. Ayla ilgili ilk ngilizce kitap, 1715 ylnda Londra'da Cerrah Kennedy tarafndan yaynland. Kennedy, bu kitabnda, stanbul'da Trklerin bu ay nasl yaptklarn yle anlatyordu: "nce bu hastala yeni yakalanm birinden bir iek kabarc alyorlar. Sonra alnda, bacaklarda ya da bileklerde hacamat
133
yoluyla baz kesikler ayorlar ve hastadan alnan iek kabarcn buralardan birine yerletiriyorlar. zerini sardktan sonra 8 veya 10 gn bekliyorlar. Bu srenin sonunda hastaln doal belirtileri ortaya kyor. Ama hibir zaman normal bir iek hastal gibi iddetli olmuyor. Benim orada olduum dnemde, bu yntemle 2 bin kiiye iek as yapld ve bunlardan yalnzca ikisi hastaln etkisinden kurtulamayarak ld." Kennedy, stanbul'a gelmeden nce Dr. Janoin adl Yunanl bir doktorun da iek as yaptn grdn yazmakta. Bu doktorun da ay uygulayan ilk Avrupal olduu sanlyor. iek asn Trklerden renen bir baka ngiliz de, Dr. Charles Maitland'dr. 1717 ylnn Mart aynda, Beyolu'ndaki ngiliz Bykelcilii'nde, dnemin bykelisinin oluna a yapmtr.
yl nce de kendisi iin bir araba modeli izmi ama, yapamamt. Farfler'in arabasn her pazar gn Lorenze Kirche Kilisesi'nin nnde bacaklar olmayan sahibini yinden kmas iin beklerken grmek mmknd. Motorlu ilk sakat arabas ise, 1899 ylnda ngiltere'nin Coventry kentinde Rudge Cycle Co. adl firma tarafndan retildi. zerinde De Dion marka bir motor vard.
LK DEMR KPR
Fransa'nn Lyon kentinde Rhone Nehri zerinde Fransz mhendis M. Garvin tarafndan 1755 ylnda yapld. nce, kprnn tmnn demirden yaplmas dnlmt. Ancak, maliyetinin ok fazla olaca anlalnca, yalnzca kemerlerinden biri (akl 25 metre) demirden yapld. Geri kalan blmlerinde ise tahta kullanld. Tm demir kullanlarak yaplan dnyann ilk kprs ise, 1779 ylnda ngiltere'de Severn Nehri zerinde yapld. Ayak akl 30 metre olan bu kpr, Benthall ile Madeley Wood'u (Bugnk ad Ironbridge ky) birbirine balyordu. 1 Ocak 1781 gn hizmete ald. Planlar John Wilkinson tarafndan izilen bu kprde, 378 ton demir kullanld. 1934 ylnda araba trafiine kapatld ama yaya ulamna hl aktr. 1972 ylnda, maliyetinin 50 kat harcanarak 150 bin sterlinge restore edildi.
LK NSLN
27 Temmuz 1921'de, Kanada'da Toronto niversitesi Tp Fakltesi'nde Dr. Frederick Banting ve yardmcs Charles Best tarafndan elde edildi. Ayn gn,pankreas alnm bir kpee verildi. Banting, eker zerinde etkin olan hormonun pankreas tarafndan retildii yargsna varm ve bu yargsn kantlamak iin bir deney yapmt. Bu deneyde gsterdii baar, daha sonra milyonlarca eker hastas iin bir salk kayna oldu.
NSLNLE TEDAV EDLEN LK EKER HASTASI

14 yandaki eker hastas Leonard Thompsoh'a, 11 Ocak 1922 gn Toronto General Hospital'da,Dr.Walter .Champbell ve Dr. Alma A. Fletcher tarafndan inslin tedavisi uyguland. Hastal ok ilerlemi bir aamada olduundan, Thompson'un, hastaneye getirildiinde yaama ans ok azd. nslin sayesinde yeniden normal bir hayat srmeye balad.
LK ZEK TEST
Kiilerin zek dzeylerini lmeye yarayan zek testi, Parisli psikolog Alfred Binet tarafndan gelitirildi. 1896 ylnda Binet, 80 ocuk zerinde ilk denemelerine balad. Onlardan basit bir resmi tanmlamalarn ya da baz tanmlamalar drt ya da be gruba ayrmalarn istedi. Yeterli bir aratrma sresinden sonra zek orann belirleyen bir gsterge gelitirdi ve bunu 1905 ylnda L'Annee Psychologique'de yaynlad. Binet'nin gstergesi, Paris Eitim Mdrl yetkilileri tarafndan, zihinsel zrleri nedeniyle zel bir okula gitmeleri nerilen ocuklar saptamak iin kullanld. Ancak, buna, zek testinin okullarda ilk kullanm demek doru olmaz. Daha 1897 ylnda, Ebbinghaus adl Alman psikologu, Binet'nin aratrmalarndan yola karak Silezya'daki baz okullarn rencilerine belirli testler uygulad. Ebbinghaus'un testleri, daha ok ocuklarn d glerini l-
LK SAKAT ARABASI
tekerlekli ilk sakat arabas, 1650 ylnda, Nrnberg'de Stephen Faffler tarafndan kullanld. n tekere kumanda eden kollarn, elle kullanlmasyla hareket ediyordu. Bu arabay yapt sanlan Johann Haustach, 10
134
Eugenio Barsanil ve Felice Matteucci adl iki talyan tarafndan kurulan irket, 19 Ekim 1860'ta ilk iten yanmal motoru retti.
TEN YANMALI LK MOTOR

zamanl, iten yanmal ilk ticari motor, 1853 ylnda Floransa'da Eugenio Barsanti ve Felice Matteucci tarafndan planland. yl sonra da patenti alnd. alabilir durumda-
ki ilk motor, 18S6'da Floransa'da Maria Antonia stasyonu'na takld. 19 Ekim 1860'ta motorlarn seri retimini yapmak zere Societa Anonima del Nouva Motore Barsantee Matteucci adl bir irket kuruldu.
135
mlemeyi amalyordu. Bu nedenle ocuklardan, eksik szckleri tamamlamalar istendi. Zek testlerinin ilk kitlesel kullanm, 1917 Ekim'inde, ABD Ordu Tp Merkezi tarafndan gerekletirildi. Testleri Leland Stanford niversitesi'nden A.S. Otis hazrlad. Robert M. Yerkes de bunlar askeri kurallara gre uyarlad. Uygulamann amac, askerleri zek dzeylerine gre belirli gruplara ayrmak ve onlara alnacak sonulara gre sorumluluk vermekti. Birinci Dnya Sava'nn sonuna kadar 1 milyon 726 bin 966 asker testten geirildi. Bunlardan 7 bin 800' normal zek dzeyinin ok altnda bulundu ve derhal ordudan uzaklatrlmalarna karar verildi. Bu arada, askerlerin yzde 30'unun okuma yazma bilmedii de ortaya kt.
LK YAPAY CER
ABD'nin Boston kentinde Warren E.Collins Co. tarafndan yapld ve ilk kez olarak 12 Ekim 1928 gn, Boston ocuk Hastanesi'nde, solunum gl eken kk bir kzn tedavisinde kullanld. Bir yl nce, ilk deney modeli Harvard niversitesi'nden Profesr Philip Drinker tarafndan gelitirildii iin, aygta "Drinker
yatta kalmas saland ve saat 5.30'da Drinker Respiratr'ne baland. nceleri tmyle aygta baml kald. ki- hafta sonra uzun aralklarla makineden ayrlarak soluk almay baard. yiletikten sonra The Times'a yazd bir mektupla doktorlarna ve Drinker Respiratr'ne neler borlu olduunu anlatt. Bunun zerine Lord Nuffield, imparatorluun her yerindeki tm hastanelere birer tane respiratr alnmasn emretti. Srekli olarak yapay cierle yaayan ilk hasta ise, ABD'li bir demiryolu grevlisinin olu olan Frederick B. Smite Jr'dr. 1936 ylnda Pekin'de ocuk felcine yakaland. Respiratre balanarak ABD'ye getirildi. Yolculuunun byk blmn zel bir vagon iinde salk ekibiyle birlikte yapt. Demir Cierli Adam olarak nlenen Smite, 12 Kasm 1954 ylnda 44 yanda lnceye kadar srekli respiratre bal olarak yaad.
LK CAZ ORKESTRASI
1900 ylnda, ABD'de, New Orleans'da, Buddy Bolden adl Zenci mzisyen tarafndan kuruldu. Orkestrada Bolden'n ald trompet dnda kornet, klarinet, trombon, keman, gitar, basgitar ve davul vard. Mzik tarihisi Bud Scott'a gre, "Bolden bir gn kiliseye gitti ve caz mzii kafasnda orada olutu." Bolden'n caz mziinin kurucusu olduunu kabul edebilmek iin, mzik tarihilerinin tek dayana, kendisini tanyanlar ve dinleyenlerdir. Hi kukusuz, Bolden'n yapt mzik, belirli bir geliimin bir parasdr. Daha dorusu, onun yaptna, geleneksel Zenci mziine caz formu vermek denilebilir. Bu ilk caz orkestras, New Orleans'daki almalarn 1907 ylna kadar srdrd ve o yl Bolden'in delirmesi zerine dald.
neme modelini yaparken demir bir gvdeye iki elektrikli sprge emicisi yerletirmiti. Bunlardan biri, flemeye, dieri de emmeye yaryordu. ngiltere'de, bu aygt sayesinde hayat kurtarlan ilk hasta, 17 yandaki renci John M.Turner'dr. Turner, 1932 ylnn Eyll aynda ocuk felcine yakaland. Tedavi amacyla Oxford'daki Morris Ortopedi Hastanesi'ne getirildi. 6 Ekim sabah, nbeti gece hemiresi, Turner'n iyi soluk alamadn grd. Hastalk, solunum kaslar dahil, tm vcudu etkisi altna almt. Hastanede aratrma yapmak amacyla gelmi, ABD'li bir doktor vard. T.C.Thompson adl bu doktor, Londra'daki niversity College Hastanesi'nde bir Drinker Respiratr olduunu rendi. Hemen bu aygtn getirilmesini istedi. niversity College yetkilileri, aygt vermeye hazr olduklarn, ancak kendilerinin yaptklar denemelerde baarl sonu alnamadm sylediler. Drinker Respiratr' ne baladklar iki hasta da hayatn kaybetmiti. Yine de aygt bir arabaya konularak Oxford'a getirildi. Gerekli voltaj ayarlamalar yolda yaplmt. Bu arada John Turner'a srekli suni solunum yaptrlarak respiratr gelene kadar ha-
Respiratr"ad verildi. Profesr Drinker, de-
LK CAZ ORKESTRASYONU
1915 ylnda, Chicago'da yaynland. Ferdinand Joseph (Jelly Roll) Morton adl caz ustasnn yapt bu ilk orkestrasyonun ad, "Jell Roll Blues"dur. Kendisini cazn asl mucidi olarak ilan eden Morton, ilk orkestrasyonunu 1902 ylnda yapt: 1915 ylnda yaynlad Jell Roll Blues'u ise 1905 ylnda dzenlemiti. Caz szcnn ilk defa ve nerede kullanldna ilikin iddialar da eitlidir. Morton, bu szc ilk kez 1902 ylnda, yapt mzii "ragtime" denilen mzikten ayrmak iin
136
kendisinin kullandn ne srer. Mzik otoriteleri ise, bu yeni trn Chicago'da duyulmaya baland tarih olan 1916'ya kadar zel bir isimle adlandrlmad inancndadrlar. Orkestra efi George Morrison ise, caz szcn, bu tarihten en az be yl nce Colorado'da duyduunu syler. Cazn tarihine ilikin anlarn 1962 yl Haziran aynda Denver Stdyolar'nda banda alan Morrison yle konuur: "Caz szcn, ilk kez -1-911 sralarnda duydum. Evet, evlendiim yld o yl ve caz szc kullanlyordu. Gerek kendi dnmde, gerek baka dnlerde caz alyorduk. Hatta arabamn zerinde de George Morrison Caz Orkestras yazlyd." Caz szcnn basna il yansy ise, Chicago Herald gazetesinin 1 Mays 1916 gnl saysnda kan Johnny Stein Orkestras'na ilikin bir haberde oldu. Haberde, Schiller's Cafe adl yerde, New Orleans Caz Orkestras eliinde lklar atan sarho kadnlardan sz ediliyordu.
Ford, hem de Willys firmalar denemek zere ilk cip prototiplerini rettiler. Ertesi yln yaznda, Willys MB modeli standart tip olarak kabul edildi ve her iki firma da aldklar siparileri bu modele gre yaptlar. Ford tarafndan retilen aralarn zerinde GPW armas vard. Bunun anlam, "Genel Kullanml Willys" idi. Cip szc ise, bu armann ilk iki harfinin ngilizce okunuundan kaynakland (ci-pi). 1930'lu yllarda nlenen Temel Reis adl izgi filmin kahramanlarndan birinin ad da "Jeep" idi. Yapmclar, "elinden hemen her ey gelen" bu sevimli kahramann adn, rettikleri araca yaktrarak cip adn daha yaygnlatrdlar. kinci Dnya Sava srasnda, 649 bin cip retildi. Willys firmasnn Toledo'daki tesislerinde, 80 saniyede bir cip monte ediliyordu.
LK OTOMATK GRAMOFON
23 Kasm 1889 gn, Louis Glass tarafndan San Francisco'da, Palais Royal Saloon'a takld. inde, elektrikle alan Edison marka bir fonograf vard. Drt kulaklndan her biri, ayr ayr madeni paralar atlarak altrlyor ve yalnzca bir tek plak dinlenebiliyordu. stenilen plan seilebildii ilk otomatik mzik kutusu ise, 1905 ylnda Michigan'da, John C.Dunton tarafndan gelitirildi. n cam olan bu tahta dolabn iinde Edison marka bir fonograf vard. Elle kumanda edilen bir mekanizma, dinleyiciye dolabn iindeki 24 plaktan birini seme ansn veriyordu.
LK BLUCNLER
1850 ylnda Bavyera'dan ABD'ye geden Levi Strauss tarafndan yapld. Altna hcum dneminde San Francisco'ya geldiinde yannda adr ve branda bezi yapmak zere getirdii bir miktar kuma vard. O srada karsna kan bir madenci, normal pantolonlarn, madenlerde abuk eskiyip yrtldklarn syleyince, Strauss'un kafasnda bir imek akt ve elindeki kaln kumatan dayankl pantolonlar dikmeye karar verdi. Bu ilk blucinler, dzinesi 13.5 dolardan sata karld.
LK OCUK MAHKEMES
1890 ylnn Nisan aynda, Gney Avustralya'nn Adelaide, kentinde, Devlet ocuk Brosu'nun bir odasnda hizmete ald. Mahkemenin kuruluunu, o dnemin nl sosyal reformcusu Bayan Caroline Clark salamt. ngiltere'de de 1908 ylnda balayan ocuk Hareketi, alt ocuk mahkemesinin kurulmasn salad. Bunlarn tm de, ilk oturumlarn 4 Ocak 1916 gn saat 14.00'de yaptlar. O gn baklan 60 davann ounluunu, dilencilik, kumar, caddede top oynamak, patlayc maddeler kullanmak, tehlikeli ekilde yaralamaya sebep olmak, hrszlk gibi sular tekil ediyordu.
LK CP
1940 ylnda, ABD ordusu, arazide yararlanmak zere, geni kullanml, drt tekerlekli ve fazla ar olmayan bir ara gereksinimi duydu. Bu istek zerine, ayn yln Temmuz aynda Bantam Car Co. adl irketin mhendislerinden Karl K.Pabst, ilk cipin (jeep) planlarn izdi. Eyll aynda retilen ilk rnek, Camp HoIabird'de denendi. Bunun baarl olmas zerine firmaya 70 adet cip siparii verildi. zerlerinde 45 beygir gcnde drt silindirli Continental motoru bulunan bu cipler, 1941 balarnda ABD ordusunda hizmete girdi. Bu seriden retilen yedinci cip, halen dnyann en eski cibi olarak Washington'daki Smithsonian Enstits'nde muhafaza edilmektedir. 1940 yl Kasm ayndan itibaren hem
LK HAK UNFORMA
1846 ylnn Aralk aynda Hindistan'da, Pesaver'in kuzeybat cephesinde grevli ngiliz
137
svari birlikleri tarafndan giyildi. Birliin komutam olan Temen Harry Burnett Lumsden'e, askerleri giydirme emri verilmiti. Lumsden de, lkenin tozlu yollarnda adamlarn kamufle etmeye yarayaca dncesiyle haki rengi kuma tercih etti. Orijinali Farsa olan haki szc "kl" ya da "toz" anlamna geliyor. Askerler, bu yeni giysilerle ilk harekat, ylba gn, Buneyr cephesinde vergi demeyi reddeden Babuzai kyne dzenlediler. Bu askerler, daha sonra teki ngiliz birlikleri ile 11 Aralk 1849'da, Sangao'da omuz omuza savatlar. Savata hepsi birden yok olma tehlikesiyle kar karya kaldlar. niformalarna bakarak onlar dman askeri zanneden bir ngiliz topu bataryas, namlularn zerlerine dorulttu. Tam ate edilmek zereyken, uyank bir topu eri, batarya komutanna yle seslendi: "Aman Tanrm!.. Komutanm, bunlar bizim tozlarmz."
daki Phoneix Iron Works fabrikasndan John Ferrabee ile, makineyi retmek zere bir an lama imzalad. Kaytlardaki ilk mteri, Re gent's Park Zoo'nun ba bahvan Bay Cur tis'tir. Bay Curtis, 1831 ylnda, Ferrabee marka byk boy bir im bime makinesi ald. Budding, kk boy im bime makinesi gelitirmiti. "Krlarda yaayan baylarn, bu makine ile elenceli, yararl ve salkl saatle geireceini" sylyordu. Hayli ar ve byk olan bu ilk im bime makinesi ile "krlarda yaayan baylarn" elenceli saatler geirdii biraz kukuludur ama, Budding'in bu buluu, yeni bir ikolunun douuna neden olmu tur. ylnda Stuttgart'ta, Benz Co.; New York'ta Coldwell Lawn Mower Co. tarafndan retilerek denendi. Her iki modelin de seri retimine geildiine dair kant yoktur.
Motorlu ilk im bime makineleri ise, 189"
PLAKLA LK DL KURSU
Londra ve New York'ta faaliyet gsteren Uluslararas Dil Enstits ile Colombia Phonograph Co.'nun ibirlii ile, 1893 ylnda, Dr. Rosenthal'n, "Original Language Course" adl dil kursu, 50 plaa kaydedildi. Plaklarn yannda, aklayc bilgiler ieren brorler ve yardmc kitaplar da vard. Bu takmn sat cretine, mterinin Dr. Richard Rosenthal ile dorudan iliki kurma hakk da dahildi.
CADDELERDEK LK POSTA KUTULARI

Postaneye gitmeden mektuplarn atlabilmesi iin bir stun' zerinde caddelerin kenarlarna yerletirilen posta kutularnn 1850 yln da Belika'da, zellikle de Brksel'de kullanld biliniyor. Zira o yl Paris Posta daresi, "Brksel Usul Kutu" adn verdikleri bu posta kutularndan, Paris caddelerine de koyma karar almt. Geri tarihiler, bu kutularn Brksel'de 1848 ylndan itibaren kullanlmaya balandn ileri srerler ama, bu tarihin 1849 olmas ok daha akla yatkndr. Tamamen demirden yaplan bu kutular, st ksm ssl bir boru eklindeydi. Mektuplarn atld deliklerin zeri yamur sularnn girmemesi iin zel sundurmalarla kapatlmt. Bu kutularn ngiltere'de kullanmna 23 Kasm 18S2'de baland.
LK AMAIR YIKAMA DKKNI

Washateria ad altnda, 18 Nisan 1934 gn, J.F.Cantrell tarafndan Texas'ta ald. inde, drt adet elektrikli amar makinesi vard. Bu makineler, birer saatliine kiraya veriliyordu. ngiltere'de ilk amar ykama dkkn ise, 9 Mays 1949 gn, Londra'da hizmete girdi. Burada, para atld zaman kendiliinden alan Bendi marka otomatik amar makineleri vard. Bunlar, ngiltere'nin olduu kadar, Avrupa'nn da ilk otomatik amar ykama makineleriydi.
LK HAYAT SGORTASI
LK M BME MAKNES
du. Budding, 18 Mays 1830 gn, Stroud'ngiltere'de Edwin Budding tarafndan bulun-
lk hayat sigortas poliesi, 18 Haziran 1583'te, Londra'da imzaland. Londra Belediyesi yelerinden Richard Martin, bir grup tccara 50 pound verdi. Tccarlar da, William Gibbon adl kii, polienin imza tarihinden itibaren 12 ay iinde ld takdirde Richard Martin'e 383 pound demeyi taahht ettiler. mzalanan polie, "Tanr, William Gibbon'a salk ve uzun bir mr versin" cmlesiyle sona eriyordu. Ne var ki, 11 ay sonra Gibbon, kendisini yaratan Tanr'nn yanna gitti. Tccarlar paray dememek iin bir kar
138
1767 ylnda ngiltere'de J. Spilsbury tarafndan yapld. Btn paralan doru olarak bir araya getirildiinde, ngiltere ve Galler'in haritas ortaya kyordu.
LK PARALI BULMACA
1763 ylnda Londra'da, "Liberal ve Kibar Bilimlerle Sanatlarn Efendileri ve Profesrlerince Saygdeer Baylar in Hazrlanm Klavuz" adl bir kitap yaynland. Bu kitabn bir blmnde, corafya renimini kolaylatrmak iin, bir haritay tahtadan kk paralara blen John Spilsbury'den de sz ediliyordu. Kk tahta paralarndan oluan bu harita, ayn zamanda dnyann ilk paral bulmacasyd. Paralan doru olarak bir araya getirildiinde ngiltere ve Galler'i gsteren bu haritay, John Spilsbury, 1767 ylnda, renkli
olarak bastrtt. Orijinali halen Hannas koleksiyonunda bulunan bu ilk paral bulmacada, her kent, ayr bir paray oluturuyordu. Spilsbury, daha sonra 30 ayr harita daha kard. 1782 ylnda, Harrow School'a resim retmeni olunca bu ii brakt. Spilsbury'nin tm bulmacalar haritalardan oluuyordu ama, ilk resimli bulmacalar da ayn yzyln sonlarna doru ortaya kt. Hannas koleksiyonunda bulunan ve 1790'lardan kalan paral bulmacalar iinde ok eitli tablolar vardr.
139
19. yzyldan itibaren sirklerde grlmeye balanan vahi hayvan terbiyecileri, seyircilerin byk ilgisini ekiyorlard.
"Manchester Jack" olarak bilinen biridir. Wombwell's Menagerie adl grupla birlikte,19. yzyln ilk yarsnda ngiltere'yi dolat. 1835 ylnda yapt ilk gsteride, Neron adl yal bir aslann srtna oturup, eliyle azn at. Birden fazla hayvanla gsteri yapan ilk terbiyeci ise Van Amburgh adl Amerikaldr .1838 ylnda Londra'da bulunan Astley sirkinde "Vahi Terbiyeci" olarak nlendi. Aslan, kaplan ve leoparlarla birlikte yapt gsteri, yol aramaya baladlar ve sonunda u itiraz ne srdler: Evet 12 ay iinde Gibbon lrse paray deyeceklerine sz vermilerdi ama, onlar "ay" derken, takvim ayn deil, 28 gn eken aydnmn kastetmilerdi. Bu hesaba gre de
LK ASLAN TERBYECS
sirk dnyasnn ilk vahi ovu olarak kabul edilir. Gsteri srasnda len ilk hayvan terbiyecisi ise, Helen Bright adl kadndr. Wombwell'in grubunda alan bu kadn, 1850 ylnn Ocak aynda, Chatham'da, bir gn kendini, hzla kamlad kaplann peneleri arasnda buldu. Vahi hayvan bununla da yetinmedi ve Bayan Bright'n ban azna alarak paralad. Gen kadn, kafesin dna alndnda oktan lmt. sre dolmu oluyordu. Dolaysyla para demeleri gerekmezdi. Sonunda i mahkemeye yansd. Yarg szlemeyi okuduktan sonra tccarlar haksz buldu ve ayn takvim ay olarak hesap edilmesine, Martin'in de paray almasna karar verdi.
140
LK HAYAT SGORTASI RKET

Londra'da Sir Thomas Ailen tarafndan 1706 ylnda, "Amicable Sodety for a Perpetual Assurance Office" ad altnda faaliyete geirildi. Sigortallar, irkete her yl iin belirli bir cret dyorlard. irket de, bu paralarn biriktii fona, her sigortal iin ylda be sterlin yatryordu. Sigortalanacak kiinin 15 yandan kk, 45 yandan byk olmamas gerekiyordu. Salk durumuna ise hi baklmyordu. 1770 ylnda, irketin sigortalad insan says 2 bini bulmutu. Sistemini, ortalama ya hesaplar zerine kurarak sigortal olmak isteyenlere belirli bir ya snr getiren ve bylece modern yaam sigortasnn nderliini yapan ilk sigorta irketi ise, "Sodety for Equitable Assurances on Lives and Survivorships" adl kurulutur. Alt yllk bir aratrma devresinden sonra 7 Eyll 1762 gn Londra'da kuruldu. irketin yapt bilimsel aratrmalarn fikir babas, Christ's Hospital'daki Kraliyet Matematik Okulu'nun Bakan James Dodson'dur.
LK PARATONER
Binalar yldrmlara kar koruyan paratonerlerin mucidi Benjamin Franklin'dir. Franklin ilk yapt paratoneri, 1752 ylnn Eyll aynda Philadelphia'daki evinin kuzey kenarna takt. elik ulu demir ubuk, atdan 2.5 metre ykseltilmiti. Alt ucu ise, topran iine 150 santimetre derinlie gmlyd. Paratonerini evine takmadan birbuuk yl nce, Franklin, yldrmn, elektrik ykl olduu yolundaki teorisini aklamt. Franklin'in "New Experiments and Observations in Electricity" balyla yaynlad gzlemleri, M.Dalibard adl amatr bir fransz fizikisi tarafndan hayata geirildi. M.Dalibard, Paris'in 25 kilometre uzandaki Marly-la-Ville'deki kr evine deney amacyla bir paratoner takt. 10 Mays 1752 gn 25 metre yksekliindeki bu paratoner binann zerine den bir yldrm ekerek topraa iletti ve bylece Franklin'in varsaym, hibir kukuya yer brakmayacak biimde dorulanm oldu. Bu sonu Amerika'ya ulaamadan, Franklin 4 Temmuz 1752 gn nl uurtma deneyini yapt ve varsaymnn doruluunu kendi kendine kantlad. Evine takt paratonerden sonra yine 1752 yl Eyll aynda, Philadelphia'daki Akademi Binas'na ve Indepencence Hall'e de paratoner takt.
ngiltere 'de, ' 'Brksel usul posta kutusu'' olarak bilmen bu ayakl ve tamamen demir posta kutular, Belika'da 1849 ylnda kullanlmaya baland.
1653 ylnda Paris'te Franois Velayer tarafndan konuldu. Bu kutularn grnleri hakknda hibir ey bilinmiyor. Binalarn duvarlarna aslan ve zerlerinde birer delik olan, kilitli tahta kutular olarak tahmin ediliyorlar. Parisliler, bu posta kutularna byk ilgi gsterdiler. Ancak mektuplar datmakla grevli kiiler, ekmeklerinin ellerinden alndn grnce byk bir panie kaplarak kutularn iine mektuplar paralamalar iin fareler attlar. Bunun zerine posta kutular gzden dt. Fransz bakentinde, posta kutularnn yeniden yaygnlamas iin 1758 ylna kadar beklemek gerekti.
LK POSTA KUTULARI
141
LK DUDAKTAN OKUMA
Dudaktan okumay renen ilk sar insan, Castile Kalesi Komutan'nn kardei Luis de Velasco'dur. De Velasco'ya bu yetenei, komutann zel sekreteri Juan Pablo Bonet, 1615-1620 yllar arasnda retti. Galler Prensi ile birlikte 1623 ylnda Madrid'i ziyaret eden Sir Kenelm Digby, Velasco'nun bu zelliini yle anlatr: "Bu soylu spanyol, anadan doma sard. yle ki, kulann hemen dibinde bir silah atlsa duymas olanakszd. Bu talihsiz gen adam iin spanya'nn en nde gelen doktorlar ve cerrahlar tm hnerlerini sergilediler. Ama hibiri baarl olamad. Sonunda bir rahip, ona bakalar konutuu zaman sylenenleri anlamay retti. Bylece, bu sar gen, bakalarnn anlayabilecei ekilde konumasn da renmi oldu. nceleri konumaya alrken kendisi de glyordu. Ama yllar sonra bir mucize yarattna inand ki, hi de haksz deildi."
lnan bir fonograftaki opera aryalarn tm evreye yayarak kullanld. Sktrlm hava ile alan aygttan kan ses, Paris'in her yerinden duyulabiliyordu. Short, buluunun patentini 1903 ylnda Charles Parsons'a satt. Elektrikle alan ilk ses ykseltici, 1906 ylnda New York'ta Miller Reece Hutchinson ve Kelly Turner tarafndan gelitirildi. Bu, ayn zamanda, en modern sistemlerin de bir prototipi niteliindeydi. Dictograph ad verilen aygt, ertesi yl piyasaya sunuldu. Elektrikli ses ykselticileri, ilk kez 1912 yl Eyll aynda Bell telefon irketi ile Western Electric'in ibirlii ile, Chicago'da Olympic Theatre'da kullanld.
LK DERG
Tm kamuoyunun ilgisini ekebilecek nitelikte ilk dergi, "Mercure Galant" adyla Jean Donneau de Vise tarafndan Paris'te kuruldu ve ilk says 1672 ylnn Mart aynda yaynland. Temel olarak, kent ii dedikodular aktarmay hedef alan dergi, zellikle sosyete evrelerinde byk ilgi grd. ngiltere'de yaynlanan ilk dergi ise The Gentleman's Journal'dir. "lkedeki beylere, haberler, tarih, felsefe, edebiyat, mzik ve eviri konusunda mektup" altbalyla kan derginin ilk says Ocak 1692'de basld. Ayda bir kan derginin sahibi R.Baldwin'di.
LK TELF HAKKI AJANSI

Londra'da, A.P.Watt tarafndan kuruldu. Watt, bu ie, dostlar Walter Baesant ve George Macdonald'n, yaynevleriyle olan sorunlarnn zmne yardmc olarak balad. Zamanla bu alanda bir boluk olduunu grd ve 1875 ylnda brosunu kurdu. A.P.Watt ve Olu adl kuruluun nl mterileri arasnda, John Buchan, G.K.Chesterson, Marie Corelli, Rider Haggart Rudyard Kipling, Edgar Wallace, H.G.Wells, W.B.Yeats, Somerset Maugham, Dennis Weatley, Mareal Montgomery, A.P.Herbert, P.G.Wodehouse ve John le Care gibi isimler vard.
LK RESML DERG
1701 ylnda Londra'da yaynland. Ad, "Memoirs for the Curious" olan derginin sahibi A.Baldwin idi. lk illustrasyonun yaynland bu dergiden sonra baka dergilerini kapaklarnda da ara sra bu tr almalar grld. Konularn izgilerle sslendii ilk dergi ise, 1832 ylnda yaynlanan The Penny Magazine oldu. Gerek bir fotoraf ise "Art Union" adl derginin Haziran 1846 saysnda yaynland. 1 Temmuz 1858 ylnda, yayn hayatna atlan Stereoscopic Magazine dergisi de, son nshasnn yaynland Ocak 1865'e kadar her saysnda dzenli olarak stereoskopik fotoraf almas bast.
LK UZUNALAR GRAMOFON PLAKLARI

1904-1906 yllar arasnda, Londra'da Neophone Co. firmas tarafndan retildi. 12 dakika sreli bu ilk uzunalarlar arasnda, "Hafif Svari Alay", "Ozan ve Kyl", "Bohemyal Kz" gibi uvertrler de vard.
LK HOPARLR
Auxetophone adl ilk ses ykselticinin patenti Londra'da 1898 ylnda Horace Short tarafndan alnd. lk kez de 1900 ylnda Paris Panayr srasnda, Eyfel Kulesi'nin tepesinde a-
LK SES ALMA AYGITI

Telgrafon adl bu aygtn patenti, Danimarka Posta daresi'nde alan Valdemar Poul-
142
Btn teyplerin atas saylan bu telgrafon, 1898 ylnda Poulsen tarafndan gelitirildi. Sesleri, piyano telinin zerine kaydediyordu.
LK TEYP
Tel yerine bant kullanlan ilk manyetik ses kayt aygt olan Blattnerfon, 1929 ylnda, Elstree'deki Blattner Ses ve Renk Stdyolar'nda filmlere senkronize ses ekleme iinde kullanld. Alman Ses Mhendisi Dr. Kurt Stille'nin ald patent zerinde film yapmcs Louis Blattner tarafndan gelitirilen bu aygt, ayn zamanda, elektronik amplifikasyon yapabilen ilk manyetik kayt aracdr.
Satlmak zere retilen ilk Blattnerfon, 1931 ylnda BBC tarafndan alnd. 1932 ylnda, "Pieces of Tape" adl radyo programnn kayd bu aygtla yapld. Ayn yl, Kral V. George'un Noel konumas da Blattnerfona kaydedildi. 1933 ylnda, BBC'de ayr bir Kaytl Programlar Blm oluturuldu. Blattnerfon ok iri bir makine olduundan, kayt srasnda onu sese gtrmek olanakszd. Bu nedenle, sesin kablolarla ona getirilmesi gerekiyordu. Kayt ise, elik bantlar zerine yaplyordu.
sen adl mhendis tarafndan 1898 ylnda alnd. Halka ilk tanm ise 1900 ylnda Paris'te yapld. Sesler, iki makara arasnda, saniyede 2 metre hzla dnen piyano teli zerine kaydediliyor ve gerektiinde silinebiliyordu. Seri retimini American Telgraphone Co. adl kurulu stlendi ve 1903 ylnda Massachussets'de retim balad. Telgrafon, broda
dikte arac olarak kullanlabildii gibi, telefon mesajlarn da alabilecek ekilde gelitirildi. Ald sesleri yeterince ykseltememesi (ancak kulaklkla dinlenebiliyordu) ve ok hantal olduu iin evlerde ve brolarda zor kullanld iin modern teyplerin babas olan bu aygt, fazla kullanlmad. Yine de nemli bir konuda atlm ilk adm olarak, bilim tarihinin sayfalar arasnda yerini ald.
143
PLASTK BAND KULLANILAN LK TEYP

Magnetofon adyla, 1935 ylnda, Berlin'de AEG tarafndan retildi. Band hz, saniyede 75 cm idi. Sava yllarnda, manyetik ses alma almalar ngiltere ve ABD'de yerinde sayarken, Almanya'da bu konuda nemli gelimeler kaydedildi. Bu gelimeler iinde en nemlisi, 1940 ylnda H.J. von Braunmhl ve W.Weber tarafndan, oksit kapl bandlara yksek frekans kayt zelliinin kazandrlmasdr. Savatan sonra, Berlin'deki AEG tesislerinde, mttefikler 18 adet bitmi durumda Magnetofon ele geirdiler. Bunlar, ngiliz, Fransz ve ABD igal kuvvetleri tarafndan paylald. 1945 ylndan bu yana yaplan btn teypler, igal kuvvetleri tarafndan el konan bu 18 teybin torunlar olarak kabul edilebilir. Zira bu sanayi, geliimini onlara borludur.
LK KASET-TEYP
Hem alan, hem de kayt yapan ilk kasetteypler, 1963 ylnda ngiltere'de retildi ve dnya pazarlarna sunuldu. Philips tarafndan karlan ilk model, Philips EL 3300'd. Bu ilk kaset-teypten sonra, eski teyplerde kullanlan makaralar, yerlerini yava yava kasetlere braktlar.
LK MEKTUPLA SPAR
15 Eyll 1871 gn, Londra'da bulunan Kara ve Deniz Kuvvetleri Kooperatifi tarafndan balatld. En kaliteli mallan, en ucuz fiyatla satan bu kooperatiften., subaylar ve aileleri yararlanabiliyordu. Kooperatifin yneticisi. Binba F.B.McRea, subay elerinin alveri iin yararlanmasn salamak amacyla, mektupla sipari sistemini kurdu. 1872 ylnn ubat aynda ilk katalog bastrld ve kooperatifin yelerine gnderildi. 112 sayfalk bu katalogda, mallarn karlnda fiyatlar da yazlyd. Siparilerinin toplam bedeliyle birlikte, istedikleri mallarn listesini kooperatife gnderiyorlard. O zamanlar, Londra dna paket postas olmadndan, yalnzca Londra'da oturan yelerin istekleri posta araclyla gnderilebiliyordu. Baka kentlerdeki yelerden, siparilerinin demiryolu ya da baka bir ulam arac belirterek bildirilmesi rica ediliyordu. Hindistan, Avustralya, Yeni Zelanda gibi uzak smrgelerden gelen sipariler ise, ancak yk gemileri ile yerlerine ulatrlabiliyordu.
EV TP LK TEYP
1947 ylnda Chio'da. Brush Development Co. irketi tarafndan Soundmirror (ses aynas) markasyla pazarland. Bu aygtta kullanlan bandlar, yarm saat sreliydi ve tanesi 2.5 dolardan satld. nceden doldurulmu bandlarn sat ise, 1950 ylnda, New York'ta balad. Recording Associates tarafndan pazarlanan sekiz plastik banddan ilki, "Kokteyl Zaman" adn tayordu ve iinde 11 ark vard.
LK STEREO TEYP
1949 ylnda Chicago'da, Magnecord Co. adl irket tarafndan dzenlenen "Ses Fuar" nda Magnecord markasyla tantld. Stereo teypler ise, General Motors firmasnn istei zerine gelitirilmiti. Zira, stereo olmayan teyplerle alnan motor seslerinin analizi, retimini gelitirmek isteyen General Motors iin yeterli olmuyordu. Bu nedenle, Magnecord Co.'ya motor seslerini stereo olarak kaydedebilecek bir aygt sipari etti. Ev tipi ilk stereo teyp, 1954 ylnda New York'ta, Livingstone Electronics adl firma tarafndan karld. irket, ayn yln Mays aynda da, stereo olarak doldurulmu teyp bandlarn piyasaya srd. lk karlan stereo bandda, Schubert'in "Bitmeyen Senfoni" si ile, Sibelius'un "Finlandia"s vard.
LK KULUKA MAKNES
Civciv retiminde kullanlan ilk termostatl kuluka makinesi 1609 ylnda Hollandal fiziki Cornelius Drebbel tarafndan Londra'da yapld. Drebbel, buluunu gerekletirirken, bir lde, eski Msrllarn ve inlilerin scak kuluka odalarndan esinlendi. Drebbel'in kuluka makinesi, iinde kmr yaklan bir kabindi. Bu kabinin i ksmndaki bir kutuda yumurtalar vard ve scak hava srekli olarak yumurta dolu kutunun evresinde dolayordu. Kutunun, alkol dolu termostatla temas etmemesi iin etrafna bir su ceketi yerletirilmiti. Isnnca genileyen alkol " u " biimindeki tbn iinde bulunan cvay itiyor, o da metal ubuu yukar kaldryordu. Metal ubuk, iki kolla, stteki soba kapan ap kapamaya yaryordu. Bylece, kabinin altndaki ocakta yanan ate, denetim al-
144
tna alnm oluyordu. Bu yntem sayesinde, bylece kuluka kutusunun iindeki s da srekli olarak ayn dzeyde tutulabiliyordu.
LK MREKKEP
Eski Msrllar ve inliler, lamba isini su ve tutkalla kartrarak mrekkep yapmasn biliyorlard. Lamba isinden elde edilen mrekkepler, Ortaa'da Avrupa'da da kullanld. 1400'l yllarn ortalarnda ise, Alman matbaac Johann Gutenberg ya esasl bask mrekkeplerini gelitirdi. Asl yaz mrekkebini ise, 1834 ylnda, ngiltere'de Henry Stephens retti ve 15 yl sonra da youn biimde kullanlmaya baland. Sentetik mrekkepler ise, 1860'h yllarda ngiltere ve Almanya'da yapld.
LK YOUN BAKIM NTES

kinci Dnya Sava srasnda ameliyat ve anestezi tekniklerinde, byk gelimeler saland. Ameliyattan sonra, hastalarn koulara gndermek yerine, karmak ve tehlikeli vakalarda doktorlar, ellerinin altnda bulunmak zere birka yatak hazrlattlar ve bu blmde en bilgili ve yetenekli personeli grevlendirdiler. Bu iyileme odalar, zamanla, hastann yaamsal faaliyetlerini dakika dakika izleyebilmek iin elektronik aygtlarla donatld. lkin, kalp atlarn denetleyebilmek iin elektrokardiyogramlar yerletirildi. Sonralar, kan basncm ve kann kimyasal yapsn lebilmek iin ok kk boyutlara indirgenmi aygtlar gelitirildi ve youn bakm odalarna kondu. Zamanla, bu tr youn bakm odalarnn zehirlenme, kalp krizi ve beyin kanamas gibi baz hastalklar iin de ok yararl olduu ortaya kt.
mahsule borludur. Sulamann yararlar, kukusuz Yeni Dnya'da da kefedildi. M.. 500 ylnda, Peru yerlileri, ekili alanlar iin su kanallar kazdlar. Bugn Arizona Nehri'nin vadisinde yaplan kazlar, o dnemde Perulularn uzunluu 2 bin kilometreyi bulan bir kanal ebekesiyle, 800 bin dnmlk bir alan suladklarn ortaya koyuyor. M.. 400 yllarnda Msrllar, yapay havuzlarda ve kanallarda bulunan sularn dzeyi ok dtnde, bundan yararlanabilmek iin zel bir aygt gelitirdiler. Bugn Ortadou ve Asya'nn birok yresinde hl kullanlan bu sistemde, bir srn bir ucuna byke bir arlk balanyor. teki ucuna da bir kova taklyordu. Srk ortasndan bir destein zerine yerletiriliyor ve koval u, suyun bulunduu yere daldrlyordu. Kova dolduu zaman srn teki ucundaki arln etkisiyle yksee kyordu. Bu tarihten 200 yl sonra inliler, 2 milyon dnmlk bir alan sulamak zere Tu-Kiang Baraj'n yaptlar ve bylece sulama alannda bir r ald.
LK KRKO
Fransz mimar Villard de Honnecourt, 1250 ylnda yapt baz izimlerde, krikonun o dnemde kullanldna ilikin ipular verdi. Sradan bir insann normal gcyle ok byk arlklarn kolayca kaldrlmasn salayan bu yararl aygt, kolunun elle hareket ettirilmesi sonucu alyor ve o yllarn mimarisinde, ok ar paralarn, rnein byk kaplarn, yerlerine taklmas srasnda byk lde yardmc oluyordu.
LK BBREK MAKNES
Hollanda'da Doktor Wilhelm J.Kolff tarafndan 1943 ylnda, ilk yapay bbrek gelitirildi. Bylelikle, ilk kez bir makine, vcudun nemli organlarndan birinin yerini alyordu. Kan, bbrek yerine bu makineden geiyor ve bu arada dar atlmas gereken btn maddelerden temizleniyordu. Kolff'un makinesi, ksa sreli tedavi iin uygundu. 1960 ylnda ise, Amerikal bilim adam Doktor Bolding H.Scribner, Diyaliz arac olarak bilinen daha gelimi bbrek makinesini yapt ve bu sayede binlerce bbrek hastasnn hayat kurtuldu. Hastalarn, bu yntemle haftada kez 10-12 saat sreyle Diyaliz makinesine balanmas yeterliydi.
LK YAPAY SULAMA
Ekili alanlarn yapay yntemlerle sulanmas ilk kez Milat'tan 5 bin yl nce, eski Msrllar tarafndan bulundu. Daha sonralar, kurak yerlere su getirmek iin Nil Nehri'nden boylar 20 kilometreye kadar uzayan kanallar kazdlar. Aksi takdirde ektikleri bitkilerin kavrulup gideceini biliyorlard .Kanallardaki su seviyesi ok az olduu zamanlarda da suyu daha yksek arklara aktarmak iin kepe sistemini gelitirdiler. Eski Babil, zenginliini ve gzelliini, byk oranda iyi bir sulama sonucu ald bol
145
LK UURTMA
Gnmzden bin yl nce, in'de uurtma uurulduu biliniyor. Yazl tarihten bin yl nce yaanm olmasna karn, bu konuda saysz sylenti vardr. Bunlardan birine gre, Kungshu Phan adl inli bir mhendisin yapt uurtma, gn boyunca hi alalmadan utu. Bir baka sylentiye gre, bir savata, inli bir general, askerleriyle, kuatt kale arasndaki uzakl lmek iin uurtma kulland. M.S. 1000 yllarnda, Uzakdou'da insan havaya kaldrabilecek byklkte uurtmalar yapld biliniyor. Sk sk dzenlenen uurtma yarmalarnn yan sra, uurtmalarn baka ilevleri de vard. rnein baz kk uurtmalarn kuyruklarna bir kanca taklr ve balk avlamak iin kullanlrd. Ayrca, inaat srasnda, atdaki ustann istedii baz malzemeler de uurtma araclyla gnderilirdi. Avrupallar, uurtmay Hollandallar araclyla 17. yzyln banda tandlar. 18. yzylda ise, tm Avrupa uurtma hastas oldu. 1800'lerde Bristol'da George Pocock adl bir retmenin yapt dev uurtma, drt-be yolcuyu saatte 30 kilometrelik bir hzla kaldrabilecek gteydi. Zamanla uurtma, yalnzca elence arac olmaktan kt ve bilime de byk katklarda bulundu. Havacln geliiminde uurtmann yeri yadsnamayaca gibi, etkisini uzay teknolojisinde bile gsterdi.
iin ucu atall yemek baklar yapld. Bugn kullandmz atallarn ortaya kmas zerine, baklarn ular yine yuvarlaklat. 1921 ylnda ise ABD'de ilk paslanmaz elik baklar yapld.
LK MERCEKLER
Birinci yzylda yaayan Romal devlet adam ve yazar Seneca, ii su dolu bir cam kbn, cisimlerin grnmlerini byteceini biliyordu. 13. yzyl talya'snda "mercek" ad verilen bklm cam paralar yal retmenler tarafndan "gzlk" olarak kullanlyordu. Bylece bu retmenler, uza grebilme yeteneklerine yeniden kavumu oluyorlard. ok gemeden, mercekler, teleskop ve mikroskoplarda da kullanlmaya baland. lk merceklerin tek kusuru, bklm camdan elde edildikleri iin, grntlerde bulankla yol amalaryd. Ayrca a farkl alardan bakldnda, farkl renkler grlyordu. 1733 ylnda, ngiliz bilgini Chester Hall, ayr cam tabakalarndan mercek yaparak bu hatalar giderdi.
LK KALDIRA
nsanolunun var olduu gnden bu yana, u ya da bu biimde kaldralardan yararland biliniyor. Zira tarih ncesi binalarn hibirini kaldra kullanmadan yapmak mmkn deildi. Ayrca, insanlar, ar bir cismi kaldrmak iin mutlaka kaldra prensiplerinden birinden yararlanyordu. M.. 3. yzylda yaayan Yunan matematikisi Arimed, kaldrala ilgili ilk matematiksel prensipleri ortaya koydu. Arimed'in, "Bana salam bir destek noktas verin, dnyay yerinden oynataym" sz nldr. Eski Msr'da, yap ustalar, arl 100 tonu bulan granit bloklar kaldra yntemiyle bir yere kaldrrlar ya da bir yere gtrrlerdi.
LK BIAK
akmak tann iyice yontularak yass bir biim almasyla yaplan ilk bak, gnmzden 25 bin yl nce hem silah, hem de el aygt olarak kullanlmaya baland. Baltadan sonra, bilinen en eski insan yaps aratr. Bronz ve demir alarnda metal baklar yapld ve ilk olarak u ksmlarna elde rahata tutulabilmesi iin sap geirildi. Metal baklar, kavgada byk bir iddetle kullanld halde keskinliklerini yitirmiyorlard. lk elik ba Romallar yapt. Zamanla, eitli amalar iin eitli baklar retildi. rnein, avlanmak, ayakkab yapmak, at trna kesmek iin ayr ayr baklar gelitirildi. Katlanabilir ilk baklar da yine Romallar tarafndan M.S. birinci yzylda yapld. Ban ev aleti olarak kullanm, daha ok mutfak esasldr. 14. yzyldan itibaren, yemek srasnda kat besinleri kesmek adeti ortaya kt ve kesilen lokmay aza gtrmek
LK DENZ FENER
Dnyann Yedi Harikas'ndan biri, Msr skenderiye Liman'nn aznda bir adada bulunan 116 metre yksekliindeki fenerdir. M.. 3. yzylda yapld. Tepesindeki madeni bir kapta ate yaklyordu. Sylentilere gre bu ate 45 kilometre teden rahata grlebiliyordu. Eski deniz fenerlerinin ou, kylara hakim yerlerde yapld. Romallar, imparator-
146
luklar geniledike, yeni deniz fenerleri yaptlar. 4. yzyla gelindiinde, Karadeniz ve Atlantik kylarnda 30 kadar deniz feneri vard. ngiltere'de Dover Liman'nda, Romallardan kalma bir fenerin kalntlar hl vardr.
LK KLT
lk anahtar ve kilit, M.. 2500 ylnda, Orta Asya'da yapld. Ayn anahtar ve kilit, aradan 2 bin yl gemesine ramen M.. 500 ylnda, Yunanllar tarafndan hl kullanlyordu.
malarnn srd srada, Fransa-Avusturya sava patlad ve proje yarda kald. Bunun zerine Jan ve Anton Jurgens adl iki Hollandal ya tccar, 60 bin frank karlnda margarin retim hakkn satn aldlar ve 1871 ylnda Hollanda'nn Oss kentinde ilk margarin fabrikasn kurdular.
LK EVLENDRME BROSU
Henry Robinson tarafndan 29 Eyll 1650 gn Londra'da, "Office of Addresses and Encounters" adyla ald. Robinson'un, irketini tantmak iin bastrd brorn 20. paragrafnda yle deniliyordu: "Kendileri evlenmek isteyenler, ya da bir dostlarna e arayanlar, bromuza uramak zahmetine katlanrlarsa, listemizdeki e adaylar ve drahomalar hakknda bilgi vermekten memnuniyet duyacaz". Evlendirme brolar yerine bilgisayar araclyla tanp evlenen ilk ift, Shirley Sanders ve Robert Kardell'dir. Her ikisi de 26 yanda olan bu iki gen, Art Linklater'n sunuculuunu yapt "People are Funny" adl TV programnda, bilgisayar tarafndan elendirildiler ve 18 Ekim 1958 gn Hollywood'da, First Presbyterian Kilisesi'nde evlenerek dnyaevine girdiler.
LK CAN YELE
Vcudun su zerinde kalmasn salayan ilk can yelei, 1854 ylnda ngiltere'de Kaptan J.Ross Ward tarafndan yapld. Bu ilk cankurtaran yelei, keten bezinin arasna dikilmi mantar paralarndan oluuyordu. Gnmzde ise ald zaman karbondioksid gazyla kendiliinden ien yanmaz can yelekleri, mantar can yeleklerinin yerini ald.
LK MARGARN
Patenti, 15 Temmuz 1869 gn Paris'te Hippolyte Mege-Mouries adl Fransz tarafndan alnd. Ayn yl, III. Napolyon, donanmada tereya yerine kullanlmak zere bir baka madde gelitirilmesi iin yarma amt. Mege-Mouries, bu yarmaya katlan tek kii oldu ve kraln koyduu dl de ald. Mege-Mouries, almalarna iki yl nce Vincennes'de bir iftlikte balamt. Hayvanlarn yeterince beslemedii gerekesiyle kyllerin sert tepkileriyle karlayordu. Oysa, o bir deney yapmaktayd. Deney sonunda grd ki, ok yiyen ineklerden daha ok st alnmakta, dolaysyla, bu daha ok stten de daha ok ya yaplmakta. Buradan yola karak, stteki ya yapc maddelerin, hayvanlar tarafndan yenen besinlerden geldiini anlad. Ayrca hayvann vcudunda bulunan ya da st oluturan bir etkendi. Btn bu yarglardan sonra, iya, kaymak, inek memesi, domuz karn ve soda bikarbonat kullanarak ilk denemelerine balad. almasnn bir aamasnda, karmn inci benzeri bir hal aldn grd. Bunun zerine "Margarin"diye bard. Aslnda "Margarit" diye barmak istemiti ve bu Yunanca szck "inci" anlamna geliyordu. Poissy'de bir margarin fabrikas kurulmasna karar verildi. Ancak tam kurulu al-
LK TEKNE
3.5 metre uzunluundaki bu tekne, elence amacyla 20 Mays 1777 gn Yorkshire'da Foss Nehri'ne indirildi. 15 kii alabilen bu tekne, iki kii tarafndan tanabilecek kadar hafifti. Kime ait olduu ya da kimin yaptna ilikin kayt yoktur.
LK E BULMA LANI
19 Temmuz 1695 gn, John Houghton'un "Collection for the Improvement of Husbandry and Trade" adl gazetesinde yaynland. lan, u ekildeydi: "Mali durumu ok iyi olan, 30 yalarnda bir beyefendi, 3 bin sterlin ya da daha fazla paras olan gen bir hanmefendiyle hayatn birletirdikten sonra Avrupa'ya yerlemek istiyor." Yllar boyunca bu tr ilanlar, yalnzca erkeklerin tekelinde bulunan bir "hak" olarak kald. 1727 ylnda "Manchester Weekly Journal" adl dergide bir ilan yaynlatarak kendine koca aradn duyuran Helen Mori-
147
son adl kadnn davran, kent halknn ok sert tepkisine yol at. Kendisine iyi bir ceza verilmesini ve bu cezann bundan sonra, byle dncesizce harekette bulunabilecek gen hanmlarn kulana kpe olmasn istediler. Bunun zerine Belediye Bakan, Helen Morison'u drt hafta sreyle tmarhaneye kapatarak cezalandrd.
LK ST ELER
St ve st rnleri retip pazarlayan Echo Farms Dairy Co. adl irket, 1879 ylnda, New York'ta st, zel ieler iinde satmaya balad. ngiltere'de de Express mandrasndan George Barhan, ilk kez 1884 ylnda, az mhrl ielerle st satmay denedi, ancak baarl olamad. 1887 ylnda da Manchester'da Arthur Hailvood adl mandrac, yeni bir giriimde bulunarak, "szlm" ve "arndrlm" st satmay denedi ve baard. 1906 ylndan itibaren de pastrize stler piyasaya kt.
LK MONOPOL OYUNU
1931 ve 1933 yllar arasnda, Philadelphia' da, stma mhendisi Charles Darrow tarafndan gelitirildi. Oyunu tamamladnda, buluunu pazarlamak zere Amerika'nn nl oyuncak yapmclarndan Parker Bros'a bir neri gtrd. Ancak, irket yetkilileri, oyunun ok kark olduunu ve bu nedenle satma ansnn bulunmadn syleyerek bu neriyi geri evirdiler. Darrow, kendi olanaklaryla 5 bin bilet bastrd ve bunlar Philadelphia sakinlerince, adeta kapld. Bunun zerine Parker Bros irketi, yeni bir durum deerlendirmesi yapt. Sonunda, Darrow'la anlaarak, oyundan bol miktarda hazrlattlar ve 1935 Noeli iin lke apnda datmm ve tantmn yaptlar. nceleri pek rabet olmad. Ama Noel gn, Amerika'y adeta bir "monopolmani" hastal sard. Eldeki btn mallar tkenmiti. irket yetkililerinden biri, anlarnda, "1936 Ocak aynda
Belikal mhendis J.J. Etienne Lenoir tarafndan, Paris'te yaplan motorun taklmasyla 1863 ylnn Eyll aynda denendi. Sv hidrokarbon yakan 1.5 beygir gcndeki motoru, dakikada 100 devir yapyordu.
d. Monopole olan ilgi, daha sonra da srd ve bugne kadar 70 milyon adet satt.
grdk ki, monopol, bilinen tm oyun eitlerini fersah fersah geride brakm' diye yaz-
LK MOTORLU ARABA
ten yanmal ilk motorlu arabay da yine Belikal mhendis J.J. Etienne Lenoir, 1862 ylnn Mays aynda Paris'te, Societe des Moteurs Lenoir fabrikasnda yapt. nceleri kozmetiki olarak alan Lenoir, zamanla demiryolu ulamyla ilgilenmeye balad. Elektrikli frenleri buldu. Yeni bir kl sinyalizasyon sistemi gelitirdi. Paris'te Gau-
LK MOTEL
12 Aralk 1925'te, California'nn San Luis Osibpo kentinde ald. Hamilton otel zinciri
148
tier et Cie firmasnda mhendis olarak alrken, aydnlatma gazyla alan, iten yanmal bir motor zerinde almalarna balad. 1862 ylnda amacna ulat. Yapt ilk motor 1.5 beygir gcndeydi, sv hidrokarbonla alyordu ve dakikada 100 devir yapyordu. Bu motoru bir arabaya takt. nceleri bu yeni arabayla halk arasna kmaya ekindi. Ama 1863 ylnn Eyll aynda, gerekli cesareti toplad ve Paris'te alt millik bir caddeyi boydan boya katetti. Gididnn saatte tamamlayan Lenoir, saatte ortalama 4 mil hz yapmt. Ertesi yl Lenoir, dnyann ilk araba sipariini ald. stelik, siparii veren Rus ar II..
Aleksandr idi. O gnlerde kitle iletiim aralar fazla gelimediinden, ar'n, Lenoir'in buluundan nasl haberdar olduu hl bilinmemektedir. Ama ar, yeniliklere merakl bir insand ve lkesinde salad gelimelerin pek ounun temelleri Fransa'da atlmt. Araba, kendi gcyle Vincennes stasyonu' na kadar gitti ve trene yklendi. Oradan St. Petersburg'a gitmek zere yola karld. Ama sonunun ne olduu bilinemedi. ar'n arabay kullandna dair herhangi bir kayt olmad gibi, o dnemde Rus Saray'nda byle bir teknik aygt altrabilecek nitelikte birinin olduu da kukuludur. Ayrca, yakt sorununun zmlenme olasl da yoktur.
149
tarafndan hizmete sokulan "Motel Inn" adl bu motelin yneticiliini Harry Elliott yapyordu. Motelin i dekorasyonunu ise "motel" szcn bulan Arthur Heinman gerekletirdi. Heinman, bu szc, 1924 ylnda bulmutu ama, 1950 ylna kadar hibir szlkte "motel" szc yer almad. Motel Inn, 160 konua hizmet verecek ekilde yaplmt. Her odann kendine zg telefonu, banyosu ve garaj vard. Dahili telefondan "mutfak servisi" iin bir numara ayrlmt. Ayrca, bir de yemek salonu vard. Hamilton otel zinciri, ABD'nin en ilek otoyolu olan Son Diego ile San Francisco arasnda birok moteli daha hizmete at.
LK OTOMOBL BAY
Paris'te, Alman mal Benz aralarnn satn yapan Emile Roger'dr. Bayilik faaliyetini ise 1888 ylnda balatt. Daha sonra Benz firmasndan lisans alarak Benz marka otomobillerin retimine geti. ngiltere'de de daha sonra Anglo-French Motor Co. adn alan Gascoigne l'Hollier firmas, Birmingham kentinde 1895 ylnda Roger-Benz otomobillerinin bayiliini stlendi.
ANA CADDEDE GEZNEN LK OTOMOBL

ngiltere'nin Catford kentinde kahve ticareti yapan Henry Hewetson, 1894 ylnn Kasm aynda Mannheim'dan 80 sterlin karlnda 2 beygir gcnde Benz Velo marka bir araba alarak ngiltere'ye getirdi. Alt hafta boyunca Catford caddelerinde arabasn diledii gibi kulland ve hi karan olmad. 6. haftann sonunda bir polis memuru, Hewetson' un yolunu kesti ve kendisine, 1865 ylnda
LK MOTORLU TEKNE
patlamal, 20 beygir gcnde kk bir motorla alan ilk tekne, Paris'te J.J. Etienne Lenoir tarafndan yapld ve 1864 ylnda Seine Nehri'ne indirildi. Lenoir, ertesi yl Paris'te yaynlanan "Le Moniteur Universel" gazetedaki Imperial Nesseldorf vagon fabrikasnda yaplan ek mal Prasident marka arabann nne tampon konmutu. Ancak, arabann Viyana yolunda yaplan denemesinde ilk 10 milden sonra tampon dt ve bir daha da taklmad.
Lokomotifler Yasas"n hatrlatt. Bu yasaya gre, arabann nnde, elinde krmz bayrak bulunan bir adamn yrmesi gerekiyordu.
kan "Anayoldan Gemek Zorunda Kalan
TAMPON TAKILAN LK ARABA

1905 yaznda, ngiltere'nin Kilburn kentindeki Simms Manufacturing Co. tesislerinde, 20 beygir gcndeki Simms-Welback marka bir arabaya ilk tampon takld. Ayn yl, tamponun patentinin F.R. Simms tarafndan alnmasna karn, aslnda bu fikir yeni deildi. 1897 ylnda Moravya'
DOKTOR TARAFINDAN KULLANILAN LK ARABA

Hastalarn muayene etmek iin otomobiliyle dolaan ilk doktor.ABD'nin Ohio eyaleti Youngstown kentinden Dr. Carlos C. Booth'dur. Dr. Booth, 1895 ylnda kendi gelitirdii bir araba ile hastalarn ziyaret etmeye balad. Ayn yl, ngiltere'de de Harrington kentinde Dr. T. Pritchard Roberts, Benz marka bir araba ile mesleini srdryordu.
150
Petrolle alan ilk motorlu tekne, 1886 ylnda Almanya'da Neckar Nehri'nde denendi. Teknenin motoru, Gottlieb Daimler tarafndan retilmiti. sinin Yaz ileri Mdr M. Dallos iin daha byk bir motorlu tekne yapt. Bu teknenin yapm bittikten sonra Lenoir, ok yava gittii ve ok fazla yakt harcad iin eserini beenmedi. Ama teknenin sahibi memnundu ve teknesini iki yl boyunca Seine Nehri'nde kulland. Seri olarak retilen ilk motorlu tekne ise, planlar 1885 ylnda F.W. Ofelt tarafndan yaplan modeldir. ampullerini, Autocar dergisi yle anlatyor: "ylesine gl bir k veriyorlar ki, 150 metre ilerisini grmek mmkn oluyor."
ELEKTRK DONANIMLI LK OTOMOBL

ngiltere'de yaynlanan Autocar dergisinin 26 Kasm 1906 tarihli saysnda bir yaz kt. Bu yazda, derginin muhabirlerinden biri, iki yl nce kendi arabasna k taktn ve bunu 48 amper, 12 volt gcnde bir akmlatr ile altrdn ileri sryordu. Arabalar iin k donanm reterek satan ilk irket, faaliyetlerini Birmingham'da srdren Polkey Automobile Electric Lighting Syndicate Ltd.'dir. 1908 yaznda ilk rnlerini piyasaya sundu. Bu k donanm, iki far, iki yan sinyal ve bir arka lamba ile 60 amper-8 volt gcnde bir Vandervell akmlatrnden oluuyordu. Farlarda kullanlan Osram
PROPAGANDA GEZSNDE KULLANILAN LK ARABA

ABD'nin Illinois eyaleti Decatur kentinde,Mueller Co. tarafndan dzenlenen Mueller-Benz marka arabadr. Demokrat bakan aday William Jennings Bryan, 23 Ekim 1896 gn propaganda amacyla kente geldiinde, bu araba emrine tahsis edildi ve eitli seim almalarna sahne oldu. Bir yl nce yine Ekim aynda Chicago'da dzenlenen ABD'nin ilk otomobil yarnda, ayn araba ikincilii kazanmt. Hizmet verdii William Jennings Bryan
151
da bakanlk seimlerinde Cumhuriyeti aday William McKinley'e yenilerek 2. olmutu.
ELEKTRKL KONTAK TAKILAN LK ARABA

Arnold Sociable marka bir arabadr. ngitere'de W. Arnold and Son Ltd. tarafndan seri olarak retilen bu modelin ilk rnei, 1896 ylnn Kasm aynda ortaya kt. Bir ay sonra da H.J. Dowsing'e satld. Meslei elektrik mhendislii olan Dowsing, kendi buluu olan elektrikli konta arabasna monte etti. Bu kontak sisteminde motor, istendii zaman bir dinamonun yardmyla altrlabiliyordu.
ngiltere'de ilk otomobil, 1896 ylnda Arnold firmas tarafndan retildi. Fotorafta, bu otomobil, Arnold marka arabalarn Tonbridge bayii Alfred Cornel tarafndan kullanlrken grlyor.
KAPALI LK ARABA
1898 ylnda, Billancourt'ta retilen iki kiilik Fransz yapm 2.5 beygir gcndeki Renault otomobil, her taraf kapal ilk arabadr. Bylesine kk olmasna ramen, 1899 ylnda Paris ile Rambouillet arasndaki 65 millik mesafeyi, saatte ortalama 24 mil yaparak 2 saat 49 dakikada tamamlad. st ak trleri de bulunan Renault, kapal arabalar, srekli dolamak zorunda olan doktorlar iin yapmt. Lastik ap ok kk olduu iin, bu arabalar, zamannda, "bir paten zerindeki ftr apkaya" benzetilmiti.
PETROLLE ALIAN LK ARABA

lk kez 1883 ylnda, o zaman 27 yanda olan Edouard Delamare Deboutteville tarafndan yapld. Bir pamuk fabrikatrnn olu olan bu gen mucit, babasnn tesislerinde ilenilen pamuun, istasyona at yerine baka bir arala gtrlmesini salamak zere almalarna balad. Yardmcs Charles Malandin'in de yardmyla, 8 beygir gcnde, petrolle alabilen bir motor yapt ve bunu drt tekerlekli bir arabaya takt. lk yol denemeleri, Fontaine le Boarg ile Cailly arasnda yapld. Arabann demir tekerlekleri, motorun gcne dayanamaynca baz aksaklklar ortaya kt. Bunun zerine, Deboutteville, lastik tekerlekli bir baka araba yapt. Bu kez de motor, bu araba iin fazla ar geldi ve kasa kt. Bu ansszlk zerine gen mucit, arabalarla ilgilenmekten vazgeerek, kendisini tamamen motor almalarna verdi, Motorlar zerinde gsterdii birok baardan dolay, 1896 ylnda "Legion d'Honneur" nianyla
LK UZUN ARABA
Drt kiilik ilk uzun araba, Coventry'de Duryea Co. tarafndan retildi ve 16 Ocak 1903'te Stanley Motor Sergisi'nde tantm yapld. Bu Amerikan arabasnn yapmndan bir yl sonra ngilizler, 12 beygir gcndeki "Argyll" marka kendi uzun arabalarn yaptlar. Argyll'in iki yan ve bir arka kaps ile ok geni bir n cam vard.
LK OTOMOBL KRALAMA SERVS

Paris Otomobil Kulb, 1896 ylnn Ocak aynda, ilk otomobil kiralama servisini kurdu. Alt ara, kulp binasnn hemen nnde bekletiliyor ve isteyenlere ofryle birlikte saati franktan ya da gnl 30 franktan kiralanyordu. Otomobil Kulb'nn amac, arabaya olan ilgiyi artrmakt. Ticari amala ilk otomobil kiralama servisi ise, bir ay sonra Paris'te Societe Anonyme Franaise de Fiacres Ato-
152
dllendirildi. Sergisi'nde "altn madalya" kazand. Bu aralk baarl petrolle alan araba ise 1885 da, 1886 ylnn Austos aynda, Gottlieb Dasonbaharnda Almanya'da, Rheinische Gas- imler de Esslinger Maschinenfabrik tesislemotorenfabrik Karl Benz tesislerinde retildi. rinde, drt tekerlekli bir araba gelitirmeyi ba tekerlekli, tek silindirli bir, arabann ar- armt. Petrolle alan motor, nce sradan l, 250 kilo kadard ve 3/4 beygir gcnde bir at arabasnn zerine konmutu. Ama Dasu soutmal bir motorla hareket ediyordu. imler, eer motorlu ulamn geleceinden bir Elektrik kontayla alan motor, arkadaki eyler bekliyorsa, arabaya yeni bir biim veriki tekere hareket veriyordu. Arabann en menin gerektiini anlamakta gecikmedi. Bunemli zelliklerinden biri de, geri vitesinin ol- nun zerine "Stahlradwagen" adn verdii masyd. Benz, 29 Ocak 1886'da arabann pa- arabasn 1889'da yapt. Bu arabann bir batentini ald. Arabann kamuoyuna ilk tantm ka zellii de, 2 silindiri V motoru tayan ilk 3 Temmuz 1886 gn yapld. Araba, Mann- araba olmasyd. Saatteki en fazla hz 17.5 kiheim'da gerekletirilen denemede, bir kilo- lometreydi ki, bu o zamann llerine gre metrelik bir mesafe katetti ve saatte 15 ok byk bir baaryd. kilometre hz yapt. Bu tarihi olay, Neue BaKarl Benz ve Gottlieb Daimler'in kurdische Landeszeitung gazetesince, "Kark bir duklar motor retim irketleri, 1926 ylnda i" bal ile duyuruldu. Daimler-Benz ad altnda birleti. Ancak, otoBenz, 1886-1887 knda, 1.5 beygir gcn- motiv endstrisinin bu iki babas, bamsz de bir araba daha retti. Bunu izleyen 2 bey- . olarak almalarn srdrdler ve hayatlar gir gcndeki araba, 1888 Mnih Sanayi boyunca hi karlamadlar.
153
mobiles adl irket tarafndan kuruldu. Servisin fikir babas, Benz arabalarnn Fransa bayisi Emile Roger idi. Roger, Otomobil Kulb'nn mterilerini de elde edebilmek iin fiyat krd ve Benz marka otomobilleri saati 2 franktan kiralad.
LK OTOMOBL RETM
Petrolle alan otomobillerin retimi, 1888 ylnda Almanya'da Rheinische Gasmotorenfabrik Kart Benz tarafndan Mannheim'da balad. Geri Benz, ilk kullanlabilir modelini yl nce retmiti ama, kaytlara geen ilk sat, Parisli Emeli Rogers'a yapld ve fatura tarihi 16 Mart 1888 idi. 2 beygir gcnde,tek silindirli, tekerlekli ve iki kiilik olan bu araba, drt koli iinde Paris'e gnderildi. Sipari yerine ulatnda, mal sahibi Rogers, paralar nasl birletireceini bilemedi. Paralar alarak Panhard et Levassor fabrikasna gitti ve oradaki mhendislere akl dant. ne var ki, araba Mays ayna kadar monte edilemeden bekledi ve sonunda Benz'in Paris'e yapt bir ziyaret srasnda alabilir hale getirildi. Benz firmas, ayn yl ilk katalogunu kard. lk retilen arabalar, tmyle tekerlekli idi. 1893 ylnda drt tekerlekli ilk iki model piyasaya karld. Bunlar, "Victoria" ve "Vis--vis" modelleri olarak adlandrld. Fakat, her iki model de mterilerin istekleri dorultusunda gelitirildii iin standardizasyona gidilemedi. 1893 ylnn sonunda, Benz firmasnn satt arabalarn says 69'u bulmutu. Seri retimin ilk standart modeli, Benz Velo, 1894 Nisan'nda piyasaya karld. zerindeki 1.5 beygir gcndeki motorla saatte en fazla 12 mil hz yapabilen bu arabalar, 2 bin 200 marktan satlyordu. ngiltere'de de otomobil endstrisinin babas saylabilecek be firma vard. Bunlarn iinde en gls, 1844'te ziraat mhendisleri tarafndan kurulan W. Arnold and Son firmasnn yan kuruluu Arnold Motor Carriage Co. idi. irketin kurucusu Walter Arnold, Henry Hewetson'la birlikte, Benz marka ilk arabay 1894 yl Kasm aynda ngiltere'ye ithal etti. kisi daha sonra Benz otomobillerin ngiltere bayiliini aldlar Bir sre sonra da Arnold, Benz patenti altnda ngiltere'de araba retmek iin firmaya bavurdu ve bu istei kabul edildi. Arnold-Benz marka ilk motor, 1896 ylnn yaznda tamamland ve 12 arabalk ilk pilot serinin retilmesine karar verildi. Bu arabalarn motorlar, geri Benz patenti altnda yaplyordu ama, baz nemli farkllk-
lar da vard. G kn artrmak amacyla, silindir boyutlar kltld. Motor ve otomobil retiminde, Benz ve Daimler markalarnn araclyla, Almanya gerekten bir numarayd ve bu zelliini uzun sre korudu. Ancak, bu lkede otomobil endstrisini kstlayc trafik yasalar yrrle girince, araba piyasasnn nderlii Fransa' nn eline geti. Fransa'da otomobil retimi, Paris firmas Panhard et Levassor tarafndan 1892 ylnda balatlmt. Hemen ardndan Peugeot kuruldu. Bu iki firmaca retilen arabalar, ilk otomobil yarlarnda birincilii aralarnda paylatlar. 1900 ylnda Fransa'da retilen toplam 1500 arabann, firmalara gre dalm yleydi. De Dion Peugeot Panhard Georges Richard De Dietrich Mors 400 350 300 150 150 100
teki lkelerin ounda da olduu gibi, motosiklet retimi, otomobil yapmn Fransa'da da geride brakmt. Ylda 4 bin motosiklet retiliyordu. Motor endstrisinin bir yllk dsatm geliri, 330 bin sterlini buluyordu. 1903 ylnn verilerini deerlendirdiimizde, Fransa'nn o yl da motor endstrisinin zirvesinde olduunu ve en yakn rakibinin kat retim yaptn, ayrca dnya retiminin de yaklak yarsn gerekletirdiini gryoruz. O yl retilen 61 bin 927 motorlu aracn, lkelere doru dalm yle: Fransa ABD ngiltere Almanya Belika talya 30 bin 204 11 bin 235 9 bin 437 6 bin 904 2 bin 839 1.308
LK YOUN ARABA RETM

Yukardaki tabloya bakldnda, youn biimde araba retiminin yani "ok ksa zamanda byk sayda retimin" Fransa'da yapld sanlabilir. Oysa, bu olay ABD'de gerekleti. Zira, dnya pazarlarnda Amerikan arabalarna olan ilgi hzla artyordu. 1901 Nisan'nda "Olds" marka otomobillerin haftalk retimi 10 adeti amt. O yln sonunda, fabrikada retilen toplam araba says 433' buldu. Bu rakam, 1902 sonunda 2 bin 500, 1904 sonunda da 5 bin 508 oldu. Detro-
154
ngiltere'de Daimler marka arabalara taklan Marconi marka radyo.
LK RADYOLU OTOMOBL
1922 ylnn Mays aynda, Chicago'daki Lane High Okulu'nun Radyoculuk Kulp Bakan, 18 yandaki George Frost, Ford Model T. arabasnn sa kapsna bir radyo takt ve it'te, Ransom E. Olds tarafndan retilen bu arabalar, 650 dolardan satlyordu ve bu fiyat, Olds deerindeki tm arabalar arasnda en ucuz olanyd. Geri saatte en fazla 20 mil ya-
bu, kaytlara geen ilk radyolu otomobil oldu. Ayn yln Kasm aynda da ngiltere'de Marconiphone Co. adl firma, Daimler marka bir Limunzin arabasna ilk radyoyu takt ve bu ara, Olympia Motor Sergisi'nde halka tantld. Ertesi yln Ocak aynda Glaskow'da yinelenen sergide, radyonun bir hayli gelitirilmi olduu grld. pabiliyordu ama, arlnn fazla olmamas yalnzca 400 kiloyduyoku karken ona byk avantaj salyor ve teki tm arabalar geride brakyordu.
155
TAKVYEL MOTOR TAKILAN LK ARABA

1907-1908 k mevsiminde, ABD'de Lee S. Chadwick ve yardmcs J.T. Nichols, Great Chadwick Six adn verdikleri arabalarna kompresr takarak, motor hzn alt kez ykselttiler. Bu araba, Willie Haupt adl ofrn kullanmnda, 30 Mays 1908'de, WilkesBarre'da yaplan trmanma yarna katld. Bu yarta, Haupt daha nce en hzl otomobil tarafndan 1 dakika 59 saniyede klan tepeyi yalnzca 21 saniyede trmand.
LK MOTOSKLET
Almanya'nn Cannstatt kentinde Gottlieb Daimler tarafndan yapld ve patenti de 29 Austos 1885 gn alnd. Ara, tek silindirli, dakikada 700 devirliydi. lk motosiklet srcs de, Gottlieb'in olu Paul Daimler oldu. Gen Daimler, 10 Kasm 1885 gn, Cannstatt'tan Untertrkheim'a gidip dnerek, motosiklet zerinde 6 mil yol ald. Gottlieb Daimler, bu ilk motosikleti ticari amala deil, yeni gelitirdii benzinli motoru denemek iin yapmt.
LK OTOMOBL HIRSIZLII
1896 ylnn Haziran aynda Paris'te meydana geldi. Baron de Zuylen, Peugeot marka arabasn onarm iin imalat firmaya gndermiti. Baron'un ofr, arabay fabrikadan alarak ortadan kayboldu. Bir sre sonra hrsz, araba ile birlikte Asnieres'de ele geirildi.
TCAR AMALA RETLEN LK MOTOSKLET

Wilhelm Hildebrand ve Alois Wolfmller ta-
1894 ylnda Mnih'te, Heinrich Hildebrand,
LK DOLMU SEFER
ehirleraras ilk dolmu seferi, 1898 ylnn Austos aynda, London Motor Van and Wagon Co. irketi tarafndan Clacton ile Londra arasnda balatld. irket, her cuma Clacton'dan Londra'ya drt ara kaldryordu. Ayn aralar, Londra'dan aldklar yolcular da Clacton'a getiriyorlard. 70 millik mesafe, 5.5 saatte katediliyordu. ABD'de ilk dolmu seferleri ise, 1899 ylnda Nassau County Motor Coach Co. tarafndan balatld. Seferler, Long Island'n banliyleri arasnda yaplyordu. lk uzun mesafeli seferler ise, yine ngiltere'de 27 Austos 1900 gn A.E. Wynn tarafndan Londra ve Leeds arasnda balatld. 200 millik mesafe, 2 gnde katedildiinden, bir hafta iinde ancak karlkl birer sefer yaplabiliyordu.
rafndan yapld. 2.5 beygir gcndeki bu motosikletin ad, "Motorrad" idi. Su soutmal 7600 cc'lik tek silindirli motoru, dakikada 600 devirli ve saatte 24 mil yapacak gteydi. 1894 ylnn Kasm aynda, ilk 50 adetlik parti piyasaya sunuldu. Sonraki iki yl iinde retilen motosiklet says 1000'i at. Ayn yl, Fransa'da da Alexandre Darraco, "Millet" marka motosikletlerin retimine balamt.
ORDUDA LK MOTOSKLET
KULLANILAN
26. Middlesex Motosiklet Birlii'ne ait "Cyclometer" marka tekerlekli motosiklet, 30 Mart 1899 gn, orduda kullanlan ilk motosiklet olarak tarihe geti. Chelsea'daki kararghtan karak Woking'deki Gney Londra Gnllleri Tugay'na gitti. Aracn srcs C.H. E. Rush idi. Savata kullanlan ilk motosiklet ise bir "Spitfire" idi. Gney Afrika Sava srasnda ngiliz Ordusu'ndan Temen F.R.S. Bircham tarafndan 1900 ylnda Mafeking yresinde keif amacyla kullanld.
LK DOLMU TURLARI
Blackpool Motor Car Co. tarafndan 1897'de, Austos aynn ilk haftasnda baatld. lk bir ay iinde, irketin alt arabas, Blackpool yresinde almaya balad. Arabalar, gnde ortalama 40 sterlin kazanyorlard. ofrlere de, Londra'da atl-otobslerde alan srclerin bir haftalk cretleri bir gnde deniyordu.
LK MOTOSKLET YARII
Fransz Otomobil Kulb, 20 Eyll 1896 gn Paris-Marseilles Otomobil Yar ile birlikte motosiklet yar da dzenledi. Motosikletler, 152 kilometrelik Paris-Nantes etabm gidip geleceklerdi. Bu ilk motosiklet yarna sekiz motosiklet katld. Bunlardan , tekerlekli De Dion; , tekerlekli Michelin-Dion; bi-
156
ABD'de ilk kez 1900 ylnda kullanlan motorlu cenaze arabalar, zamanla yaygnlat. Fotorafta, bir cenaze trenine katlan arabalarn en nnde yer alan 1900 modeli cenaze arabas grlyor.
MOTORLU LK CENAZE ARABASI

1900 ylnn Mays aynda, New York eyaletinin Buffalo kentinde kullanld. Aracn motoru, elektrik enerjisiyle alyordu. Cenaze arabas olarak kullanlmak zere 14 elektrikli araba daha yapld. ngiltere'deki ilk motorlu cenaze arabas ise, 15 Nisan 1901 gn Coventry'de grld. Motor-Car Journal dergisi, olay yle anlatt: "Daimler Motor Co. Ltd.'nin eski alanlarndan biri olan William Drakeford'un cenazesi, motorlu bir araba ile kaldrld. Tabutun konduu 6 beygir gcndeki Daimri, tekerlekli Bollee; biri de BidebrandWolfmller marka idi. Yarn birinciliini Michelin-Dion marka motosikletleriyle M. Chevailer 4 saat 10 dakika 37 saniyede kazand.
ler marka otomobil, zel olarak cenaze tamak amacyla yaplmt. Tamamen siyaha boyanan arabann kenarlar da siyah tllerle rtlmt ki, bu insann yreine hzn dolduran bir grnm veriyordu." Cenaze arabas olarak retilen ilk ara, 24 beygir gcnde "De Dion" marka bir otomobildir. 1905 ylnn sonlarna doru Paris'te hizmete girdi. 1907 ylna kadar baka bir cenaze arabasnn yapldn gsterir bir kayt yoktur. 1907 ylnda, Berlin'de elektrikli bir cenaze arabas yapld. Yapmc firma, bu yeni arabay tantrken, cenaze trenlerini normal srenin te birine indirmekten duyduu memnuniyeti dile getiriyordu. motosikletiyle grevine giderken dt ve i kanama geirdi. Olaydan 12 gn sonra hayatn kaybetti.
LK OTOMOBLCLK DERNE
American Motor Lague adyla 1 Kasm 1895'te Chicago'da ald. Bir ay nce Charles Brady King tarafndan Chicago Times-
LK MOTOSKLET KAZASI
11 ubat 1899 gn meydana geldi. George Morgan adl 37 yandaki rahip, yeni ald
158
Herald gazetesine gnderilen bir mektup, bu dernein kuruluu iin ilham kayna olmutu. Chicago, ABD'nin otomobilcilik merkezi durumundayd. Bundan yararlanan TimesHerald gazetesi, Kasm aynn sonunda yaplmak zere bir otomobil yar dzenledi. Yar nedeniyle lkenin drt kesinden otomobil merakllar Chicago'ya geldiler. 60 otomobilsever, ilk toplanty yapt. 29 Kasm'da ikinci toplant yaplarak, dernein yneticileri seildi. Bu ikinci toplantda, dernein amac da yle akland: "Mekanik gelimelerle ilgili raporlar yaynlamak, tartmalar amak, otomobillerin propagandasn yapmak ve kitleleri eitmek, gereksiz ve ters yasalarn otomobilciliin nne diktii engellerin kaldrlmas iin ura vermek, daha iyi yollarn yaplmasn salamaya almak, motorlu aralarn ulam konusundaki deer ve nemlerini kamuoyuna anlatmak." Amerika'daki bu ilk rnekten, 11 gn sonra (12 Kasm 1895) Avrupa'nn ilk otomobil kulb de "Automobile Club de Paris" adyla Fransa'da kuruldu.
TRAFK KAZASINDA LEN LK SRC

ngiliz Henry Lindfield'dr. 12 ubat 1898 gn, elektrik motorlu Imperial marka arabasyla Londra'dan Brighton'a giderken geirdii bir kazada ar ekilde yaraland. Olay srasnda yannda bulunan 18 yandaki olu Bernard Lindfield, olay yle anlatt: "Purley Corner' atktan sonra, rampadan aa inmeye baladk. Babam motoru kapatt ve frene basmaya balad. Rampann yansna geldiimizde, stteki bagajdan bir valiz dt. Babam, arabay durdurmak iin hzla frene bast. Birden araba, yolun bir kenarndan tekine gidip gelmeye balad. Yolun kenarndaki itlere ve bir demir diree arptktan sonra devrildik." Lindfield, olaydan sonra hastaneye kaldrld, ama ertesi gn ld. Kaza yerinde inceleme yapan yetkililer, Bernard Lindfield'in sylediklerinin aksine, babasnn arabay ok hzl kullandn saptadlar.
LK ARABA KAZASI
17 Austos 1896 gn, Londra'da yaand. Croydon kentinden Bayan Bridget Dirscoll, Crystal Palace'da kendisine arpan bir arabann altnda kald ve ba, tekerlekler altnda ezilerek can verdi. Arabann ofr, AngloFrench Motor Co. irketine ait Roger-Benz marka otomobille Crystal Palace'n terasnda elence turlar yaptran Arthur Edsell idi. nnde giden iki araba tarafndan Edsell'in gr sahas kapatlmt ve Bayan Driscoll, kapld paniin etkisiyle,.zerine doru gelen arabann nnden kamay akl edemedi. Kaza srasnda, arabann hz saatte 4 mildi. Mahkeme, olayn "Kast unsuru tamayan bir kaza sonucu lm" olduuna karar verdi.
LK OTOMOBLCLK GAZETES
"La Locomotion Automobile" adyla aylk olarak Paris'te yaynlanmaya balad. lk says 1 Aralk 1894'te kt. ngiltere'de Henry Sturmey tarafndan haftalk olarak yaynlanan "Autocar" adl derginin ilk says 2 Kasm 1895 Cumartesi gn kt. 19. yzyln sonlarnda otomobilleri konu alan 11 gazete ve dergi yaynlanyordu. 1914 ylna gelindiinde, bu say 74' buldu. Bunlardan ikisi, gnlk gazete niteliindeydi. Daily Motoring Illustrated gazetesi, 1905 ylnn Kasm aynda yalnzca 8 gn yaynlanabildi. 1908 ylnda da "Auto" adl gazete, ilk bir tek nshasndan sonra kapand.
ANA CADDEDE LK TRAFK KAZASI

23 Eyll 1897 gn, ngiltere'nin Hackney kentinde meydana geldi. Stephen Kempton adl dokuz yanda bir ocuk, Electric Cab Co. adl irkete ait bir taksinin altnda kalarak hayatn kaybetti. ocuk, ofrn haberi olmadan arabann yanna aslmt. Anszn arka teker ceketini kavrad ve ocuu aaya ekti. Tekerlek ile arabann gvdesi arasnda skp kalan kk Kempton, hemen ld.
KL ARABA KULLANMAKTAN MAHKM LK SRC

Londral taksi ofr George Smith'tir. 10 Eyll 1897 gn Marlborough Trafik Mahkemesi'nde, saat 12.45'te Bond Caddesi'nde ikili araba kullanmak suuyla yargland. Arabasyla kaldrma kan ve sonra da bir maazann vitrininden ieri giren taksi ofr, duruma srasnda, "ki U bardak bira itiini" kabul etti. Suunun sabit grlmesi zerine, o dnemin yasalarna gre para cezasna arptrld.
159
Daimler tarafndan, sat amacyla retilen ilk motorlu kamyon, deneme gsterisi srasnda grlyor.
LK KAMYON
Yk tayabilen ilk kamyon, 1870 ylnda Jon Yule tarafndan yapld. Yule, bu kamyonla Glascow'daki atlyesinde rettii byk gemi kazanlarn, iki mil uzaklktaki doklara tad. Ara, dakikada 250 devir yapabilen 2 si-
lindirli buhar motoru ile alyordu. Tam yk olarak saatte 3/4 mil hz yapabiliyordu. Bu denli dk hzna ramen, Yule, alt tekerlekli buharl kamyonunu ekonomik bir tama arac olarak gryordu. Bunda da haksz saylmazd. Bir kazan atlyesinden doklara tatabilmek iin 400 adam kiralamas gerekiyordu ve bu da 60 sterlin demekti. Oysa, ayn ii kamyonuyla, yakt giderleri de dahil olmak zere 10 sterline yapabiliyordu. ne binirek "sulu"nun peine dmt. 5 saat sren bir kovalamaca sonunda, Arnold'u yakalad ve ar hzdan dolay tutuklad. ddia makamnn tanklarna gre, araba yaklak saatte 8 millik bir hzla gidiyordu. Suu sabit grlerek para cezasna arptrlan Walter Arnold, daha sonra ngiltere'de petrolle alan otomobili ilk retecek kii olacakt.
AIRI HIZ NEDENYLE CEZALANDIRILAN LK SRC

ngiltere'nin Kent kentinden Walter Arnold'dur. 28 Ocak 1896 gn Tombridge Polis Mahkemesi'nde, C.W. Powell tarafndan, sekiz gn nce meskn blgede 2 millik hz snrlamasn ihlal etmek suundan yargland. Arnold'un ansszl, 2 millik hz snrn, tam yerel polis komiserinin evinin nnde amasiydi. O srada akam yemeini yemek iin evine gelen komiser, olay grnce derhal yemek masasndan kalkm, baln giyip bisikleti-
LK OTOMOBL SGORTASI
ngiltere'de, General Accident Co. adl irket tarafndan 2 Kasm 1896'dan itibaren uygulanmaya baland. Sir Francis Norie-Miller'n
160
anlarna gre, ilk gn hemen hemen hepsi ayn anda birka polie birden dzenlendi. nc ahslar da sigorta kapsamna alan ilk lke Norve'tir. Bu uygulama, Norve'te 1912 ylndan itibaren balatld.
BENZNLE ALIAN LK KAMYON

13 Ekim 1894'te izimleri yapld ve Paris'te Panhard tesislerinde retildi. Panhard et Levassor Chariot ad verilen bu kamyonun toplam uzunluu 2 metre 98 santimdi. Arkadaki tama blmnn uzunluu ise 1.5 metreydi. Bu kamyon, ilk kez firmann bamhendisi M.Mayade tarafndan 10 ubat 1895 gn denendi. Satlmak zere retilen ilk benzinli kamyon ise, 1896 ylnda Cannstatt'ta Daimler Co. tarafndan yapld. Bu kamyonla ilgili ilk almalarn 1891 ylnda balad bilinmekle birlikte, geen be yllk dnemde herhangi bir ara retilip retilmedii konusunda bir kayt yok. 1896 ylnda bastrlan DaimlerGterwagen katalounda, drt modelin tantm yaplyordu. 4 beygir gcnde ve 1500 kilo tama kapasiteli, 6 beygir gcnde ve 2 bin 500 kilo tama kapasiteli, 8 beygir gcnde ve 3 bin 750 kilo tama kapasiteli, 10 beygir gcnde ve 10 bin kilo tama kapasiteli. Aralar, arka ksma monte edilen ift silindirli Phoenbc motoruyla hareket ediyorlar ve saatte 12 kilometre hz yapabiliyorlard. Kataloa gre, istendii takdirde, src kabinine bir de snma tertibat taklabiliyordu. lk benzinli Daimler kamyonu, 1897 baharnda Stuttgart'tan Paul von Maur'a satld. kincisini de Berlin'deki Bhmisches Birahanesi ald. Bu birahane, ayn zamanda fabrikasyon retime geen ilk biraclk kuruluuydu.
nan ilk araba, 1894 model bir "Panhard" oldu. 1910 ylnda, 100 sterline alnarak Gney Kensington'daki Bilim Mzesi'ne konuldu. Ertesi yl, Edmund Dangerfield, tarihi arabalardan bir ulusal mze kurmak fikrine kafasn takt. Bilim Mzesi'ne giderek fikrini aklad ve mze iin en uygun yerin oras olduunu syledi. Ama ald cevaba gre, mzede ancak araba iin yer vard. Amacna ulamak yolunda resmi bir destek salayamayacan anlayan Dangerfield, tek bana hareket etmeye karar verdi. 31 Mays 1912 gn, mzesini atnda, ziyaretilere 40 "tarihi" otomobil sergileniyordu. Bunlarn iinde en nemlileri, 1861 model buharl Crompton, 1894 model bir Bremer, 1895 model J.H. Knight's, 1895 model ilk Wolsoley ve 1897 model Arnold-Benz ile 1895 model Holden marka motosikletti. Ziyaretilerin en ok ilgilendikleri arabalardan biri de, Galler Prensi Edward'n 1897 yl Kasm aynda Marlborough Maliknesi'nden Buckingham Saray'na gittii sar-siyah renkli elektrikli taksiydi.
K PARALI LK KAMYON (LK TIR)

1898 ylnda, ngiltere'de Thornycroft tarafndan retildi. 4 ton arlndaki ara, buhar gcyle alyordu. 4 tekerlekli yk blm, iki tekerlekli bir treylerin ardna ekleniyordu. Treyler, 24-27 Mays 1898'de Liverpool'da yaplan ar vastalar yarmasnda biricilik dlne layk grld.
LK DZEL KAMYON
Benz tarafndan 1923 ylnn Austos aynda, Stuttgart'ta retildi. 5 ton arlndaki ara, 50 beygir gcnde bir motorla alyordu. ngiltere'de de, 1927 ylnn balarnda, Caledon Motor Co. tarafndan, arlklar 1.5 ton ile 5 ton arasnda deien alt ayr modelde dizel kamyon retildi.
LK OTOMOBL MZES
Edmund Dangerfield tarafndan, 31 Mays 1912 gn Londra'da ald. Aslnda, fikir yeni deildi. Daha 1902 Ocak aynda Motor-Car
Journal dergisi, "ngiltere'nin en eski benzinli arabasn bulmak zere bir aratrma balatsak, hi de fena olmaz. Bunu baarrsak, bir gn elimizde ne deerli bir hazine bulunduu-
LK MOTORLU POSTA ARABASI

Daimler marka bir kamyonetti. British Motor Syndicate Ltd. tarafndan Posta daresi'ne verildi. 23 Ekim 1897 tarihinde biten hafta iinde, aralarnda mil mesafe bulunan St. Martin Le Grand Postanesi ile South Western District Postanesi arasnda almaya balad. Yaklak 450 kilo arln-
nu anlarz" diye yazyordu. Birka yl sonra Otomobil Kulb, otomobil mzesinin kurulmas konusunu tartmak amacyla bir toplant dzenlendi. Ama bu toplantya katlan olmaynca, konu unutuldu. Yalnzca tarihsel nitelii ve deeri iin satn al-
161
da mektup ve koli tayabiliyor ve iki postane arasnda gnde karlkl be sefer yapyordu. Posta kamyoneti, ertesi hafta, Howick Place ile Kingston arasnda paket servisi yapmaya balad. 50 millik gidi-dn mesafesini 5 saatte tamamlyordu ama, bu sreye, datm iin uranlan alt durakta kaybedilen zaman ile Kingston'da verilen yarm saatlik mola da dahildi.
LK KADIN OTOMOBL YARIISI

Parisli Matmazel Labrousse'dir. 1-2 Temmuz 1899'da yaplan Paris-Spa Yar'na katld ve en az kii tayabilen arabalar kategorisinde beinci oldu. Sadece kadn yarmaclarn katlabildii ilk otomobil yar ise 14 Temmuz 1900'de ngiltere'nin Ranelagh kentinde dzenlendi. 4 bayan srcnn katld yar, 6 beygir gcndeki Paris yapm Daimler marka arabasyla Bayan Wemblyn kazand.
LK MOTORLU ARA YARII

Fransa'da yaynlanan bisiklet dergisi "La Velocipede"nin editr M. Fossier tarafndan dzenlendi ve 20 Nisan 1887'de yapld. Paris'te Saint-James'te balayan yar, Seine Nehri boyunca srd ve Neuilly Kprs'nde sona erdi. Ne var ki, tek yarmac George Boutton, drt kiilik buharl kuadrisikletiyle (4 tekerlekli bisiklet) ok rahat bir birincilik ald. La Velocipede tarafndan ertesi yl dzenlenen yar ise, birden ok yarmacnn katld ilk motorlu ara yar oldu. tekerlekli ve buharl bir De Dion'a binen geen yln "ampiyonu" George Bouton, Nilly ile Versailles arasndaki 20 kilometrelik mesafeyi 30 dakikada alarak bir birincilik daha kazand.
LK ULUSLARARASI OTOMOBL YARII

"Gordon Bennet Kupas" ad altnda 14 Haziran 1900 gn Paris ile Lyonn arasnda dzenlendi. Fransa, Belika, ABD ve Almanya' dan be yarnn katld yar, sadece iki araba bitirebildi. Birincilii kazanan Fransz src M.F. Charron, "Panhard" marka arabasyla, ortalama olarak saatte 38.5 mil hz yapmt.
LK OTOYOL
Dnyann ilk otoyolu, Fransz mhendisler tarafndan, Madagaskar'da yapld. Tamatave Liman'n bakent Antananarivo'ya balayan 140 mil uzunluundaki bu otoyol, 10 Ocak 1901 gn hizmete girdi. Dnyann ilk otoyolunun, bylesine uzak bir yrede yaplm olmas, ilk bakta garip gelebilir. Bu bir bakma, ilk havayolu irketlerinin Afrika ve Gney Amerika'nn azgelimi lkelerinde ortaya kmasna benzer. 20. yzyln balarnda, Tamatave ile Antananariva arasnda henz tren yolu balants yoktu. Franszlar, bakent ile adann bu en nemli liman arasnda, ilk otoyol denemesini yapmaya karar verdiler. Adann ileri grl ve enerjik Genel Valisi General Joseph S. Gallieni, bu projeyi onaylad. General Gallieni, bu ileri fikirliliinin yan sra, 1. Dnya Sava'nda Fransz birliklerini cepheye taksi ile gndermesiyle de hatrlanr. 1896 ylnda, otoyolun yaplmas kararlatrlnca, adada esir ticaretinin de byk lde nne geildi. Zira General Gallieni, 16 ile 60 yalan arasndaki tm Madagaskarllarn cret karlnda yol yapmna katkda bulunmalarn emretmiti. Bu emre uymayan, daha dorusu uyamayan isiz Madagaskarllar ile yasa gereince, sahiplerinden izin alamadklar iin para deyemeyen kle-
LK KROS YARIMASI
7 Eyll 1896 gn ABD'de, Rhode Island Eyalet Fuar nedeniyle dzenlendi. 1 mil uzunluundaki zel parkurda be tur olarak saptanan yar, "Riker" marka elektrikli arabasyla A.H. Whiting, yedi rakibini geride brakarak kazand. Derecesi, 15 dakika 1.75 saniye idi. Ortalama olarak 24 mil/saat hz yapmt. ngiltere'nin ilk oto-kros msabakas ise, 14 Kasm 1896 gn, Londra ile Brighton arasnda kouldu. Belirli etaplar halinde dzenlenen yarmada, katlan arabalardan her etapta birbirlerini beklemeleri ve Brighton'a topluca girmeleri istendi. Ancak, yarmann havasna kaplan srcler, bu kurala uymadlar. Kros yarmasn dzenleyen ngiliz Otomobil Kulb, koyduu kural geri ald ve sonulan u ekilde aklad: 1. tekerlekli Bollee'siyle Leon Bolle. Zaman: 3 saat 44 dakika 35 saniye 2. tekerlekli Bollee'siyle Camille Bollee. Zaman: 4 saat 00 dakika 20 saniye. 3. Panhard Wagonette marka arabasyla Winchilsea Dk. Zaman: 5 saat 01 dakika 10 saniye.
162
ler, "tutuklanarak" 50 gn sreyle, belirli bir cret karlnda yol yapmnda altrldlar. sizlerin ou, yeni bir i bulmann getirdii rahatlkla, yol yapmnda almaya cezalan bittikten sonra da devam ettiler. Kleler de ayn yolu izlediler. Zaten General Gallieni'nin amac da buydu. Bylece hem kleler eski efendilerinden kurtuldular, hem de otoyolu bir an nce tamamlayabilecek bir igc kurulmu oldu.
LK MOPED
1915 ylnda, New York'ta Auto-Ped Co. irketi tarafndan Auto-Ped markasyla retildi. 2 beygir gcndeki motoruyla saatte 35 mil hz yapabiliyordu. ngiltere'de de, 1919 ylnda Kingsbury Aviation Co. ile Storey Machine Tool Co. adl irketlerin ibirlii ile Kingsbury marka ilk mopedler piyasaya sunuldu. 216 santilitrelik motorlar ve albenili grnmleriyle hayli ilgi ekti.
LK MOTOR FUARI
Exposition Internationale de Velocipedie et de Locomotion Automobile adyla ChampsElysees'deki (Paris) Endstri Saray'nda 11-25 Aralk 1894 tarihleri arasnda dzenlendi. Fuara dokuz kurulu katld. Compagnie de Voitures sans Chevaux, Decauville Co., De Dion-Boutton,Duncan, Superbie et Cie, Blant et David, Panhard et Levassor, Peugeot, Emile Roger ve Tenting adl kurulular, rettikleri eitli otomobil, motosiklet ve motorlu bisikletleri sergilediler.
trlar vard: "Her motorlu aracn zerinde, grnebilir byklkte bir metal plaka olacaktr. Bu plakann zerine, ara sahibinin ad, adresi ve ruhsat numaras yazlacaktr. Aracn sol tarafna taklacak olan bu plaka, hibir biimde gizlenmeyecektir.'' 30 Eyll 1901 tarihinden itibaren, bu kural tm Fransa iin geerli oldu ve saatte 30 kilometre hz yapabilen her aracn mutlaka plaka takmas istendi. O tarihte, Belika'da da plaka mecburiyeti getirilmi bulunuyordu. Motor-Car Journal dergisinin 30 Mays 1901 saysnda, Brksel'den u haber veriliyordu: "Her arabaya polis tarafndan bir numara veriliyor ve bu numara, bir demir plaka zerine kaznarak aracn n tarafna taklyor. Plakann uzunluu 22.5 cm, ykseklii ise 12.5 cm. Siyah renkli numaralar, beyaz zemin zerine yazlm. Arabalarn arkasna da zerine plaka numarasnn yazld bir lamba taklyor. yle ki, lamba yand zaman, plaka numarasn rahata okuyabilmek mmkn. nsan bu numaralar grnce, otomobilleri kiilere ait zel tayclar olarak deil de, kiralk vastalar gibi dnyor." Dergiye plaka konusundaki grlerini bildiren Daimler irketinin sahibi, bu sistemin, arabann zellliine indirilmi bir darbe olarak niteliyordu. Bu yoruma katlan Motor-Car Journal muhabiri de yazsn, "Eer ngiltere'de de bu sistem balatlrsa, otomobil sanayiimizin ar bir darbe yiyeceinden kimsenin kukusu olmasn" diyordu. Yine de, uzun tartmalardan sonra 1 Ocak 1904'ten itibaren ngiltere'de de plaka uygulamas balad. " A l " olarak verilen ilk plakay, Bertrand Russel'n aabeyi Earl Russel ald. Earl Russel, plakalarn verilmeye balanaca gnn gecesi, ilk numaray alabilmek iin sabaha kadar uyumadan bekledi. Yine de kendisinden sonra gelen kiiden, ancak 5 saniye nce plaka brosuna ulaabildi. Bu plaka, 1907 ylnda George V. Pettyt tarafndan satn alnd. Bir gn, Pettyt, Yorkshire'da byle bir numara olup olmadndan kukulanan bir polis memuru tarafndan durduruldu. Plakann doruluu, Londra'dan teyit ettirilinceye dein de karakolda bekletildi. 1950 ylnda ldnde, plakay Trevor Laker'a brakt. Ancak, bir de art vard. Trevor Laker, yaad srece plakay kullanacakt. Onun lmnden sonra satlacak ve elde edilen gelir krler iin rehber kpekler yetitiren bir kurulua braklacakt. Bay Laker, eceli gelmeden bu ii zmledi ve plakann lmnden sonra kulanm hakkn 2 bin 500 ster-
TMYLE KAPALI LK KAMYONET

ofr kabininin de eitli iklim koullan dnlerek kapatld ilk kamyonet, ngiltere' Engineering Co. irketi tarafndan 1902 ylnda yapld. 7, 10 ya da 15 beygir gcnde modelleri vard. Ayrca, iinde eya tanmad zamanlarda, zel araba olarak kullanlabilecek biimde planlanmt. Yan yzlerinde 75x43 cm ebadnda iki pencere vard.
nin
Wolverhampton
kentinde,
Star
LK PLAKA
Paris Emniyet Mdrl'nn 14 Austos 1893 gn yaynlad talimatnamede u sa-
163
1888 ylnda Bayan Bertha Benz, iki olunu da yanna alarak kocas tarafndan retilen arabalardan biriyle, ondan habersiz 360 kilometre yol yapt.
OTOMOBL LE LK TUR
Bertha Benz, oullan Eugen (15) ve Richard'
1888 ylnn Austos aynda, Benz marka arabalarn mucidi ve yapmcs Karl Benz'in ei
(13) da yanna alarak kocasnn arabasna bindi ve Mannheim'daki evlerinden hareket ederek Pforzheim'a gitti. ki kent arasndaki uzaklk 180 kilometre idi. Geri, ocuklarn ikisine de araba kullanmak retilmiti ama, fabrika yetkililerinden biri yanlarnda olmadan babalarnn arabalarndan birine binmeleri, kesinlikle yasakt. Anneleri, Pforzheim' daki akrabalarn zlediini syleyince, iki oline satt. Bu, bir plakaya denen en yksek ikinci crettir. 1960'l yllarda da RR1 numaral plakay bir Rolls-Royce sahibi 4 bin 600 sterline satn almt. Arabalara taklan ve sahibinin milliyetini belirleyen lke plakalar ise (rnein TRTrkiye, GB-ngiltere gibi) Uluslararas Trafik rgt'nn 1926 ylnda ald bir karardan sonra uygulamaya koyuldu.
cuk, bunun kendi balarna bir araba gezintisi yapmak iin bulunmaz bir frsat olduunu dndler. Bayan Benz de, bu "ete"ye dahil oldu ve , bir sabah, iki beygir gcndeki tekerlekli bir araba ile Mannheim'dan yola ktlar. Tabii, Karl Benz'in hibir eyden haberi yoktu. Ama, her eye ramen ona bir not brakarak, kendilerini merak etmemesini, mutlaka geri dneceklerini yazdlar. Direksiyonda Eugen vard ve yannda da annesi oturuyordu. Richard arkada, motorun zerine oturmutu. Heidelberg'de ilk molalarn vererek le yemei yediler, sonra da Wiesloch'a doru yollarna devam ettiler. Fakat, yol yava yava bozulmaya balamt. Rampaya geldiklerinde, direksiyona Richard geiyor, Bayan Benz ile byk olu da arabay itiyordu. Bu arada fren bozuldu. Sk sk durup bozuk freni onarmalar gerekiyordu. Az sonra balarna baka dertler de ald. nce pervane zinciri gevedi. Sonra karbratre giden boru tkand. Bu tkankl, Bayan Benz'in tokalarndan biriyle atlar. ok gemeden, kontak tellerinden biri, motorun bir baka blmne deerek ksa devre yapt. Bayan Benz, bu arzay da jartiyerini kontak kablosunun zerine sararak giderdi. Kukusuz, Benz ailesinin yolculuu, her getikleri yerde byk ilgi gryordu. Hatta, mola verdikleri bir handa, iki kyl, arabann nasl alt konusunda aralarnda tartmaya baladlar. Sonuta i, yumruklamaya kadar gitti. Pforzheim'a ulatlar. Burada akrabalaryla be gn boyunca hasret giderdikten sonra, yeniden arabalarna bindiler ve Mannheim'a geri dndler. Ama artk hem ustalamlar, hem de arabay yakndan tanmlard. Bu yzden dnleri, gidilerine oranla ok daha rahat geti. Bu gezinin en byk yararn da babalar arabann zellikle rampalarda ok zorlandn syleyince, kendisi de bir deneme yapt ve onlara hak verdi. Hemen arabaya bir vites daha ekledi. Bylece, Benz arabalarnn deeri daha da artm oldu.
Karl Benz grd. Oullar Eugen ve Richard,
OK KATLI LK OTOPARK
1901 ylnn Mays aynda, City and Suburban Electric Carriage Co. adl ulam irketinin, kendi aralar iin Londra'da yaptrd yedi katl otopark, bu trn ilk rnei oldu. Otopark'a yerletirilen zel asansr, ton arlndaki bir kamyonu en st kata karabile-
164
Buharl motorla alan ilk kamyonet, 1892 ylnda Paris'te yapld. ngiltere'de kamyoneti ticari amala ilk kullanan da Peter Robinson oldu. Fotorafta, Robinson'un 1896 model kamyoneti grlyor.
LK KAMYONET
Buharla alan ilk kamyonet, 1892 ylnda, Paris'in en tutulan maazalarndan La Belle Jardiniere iin M. Le Blanc tarafndan yapld. zerinde Serpollet marka motor vard. Karoseri, maazann deposunda Chatelet David tarafndan yapld ve zerine "Evlere Servis Yaplr" yazld. Bu grevini de yl boyunca aralksz srdrd. Benzinle alan ilk kamyonetleri ise, Fransa'da Peugeot Kardeler retti. lk kamyonetin yapm Aralk 1895'te bitti. 4 beygir cek gteydi. Toplam 1800 metrekarelik park yeri yzlmyle, dneminin en byk otoparkyd.
gcnde Daimler marka bir motoru olan kamyonet, 500 kilo ykle saatte 9.5 mil yol alabiliyordu. Eer yk 30 kiloya inerse, bu hz 12 mile kyordu. "Grands Magasins du Louvre", 18 Peugeot kamyonetinden, paket servisi iin yararland. ngiltere'de, ilk olarak hangi firmann datmnda kamyonetten yararlanld hakknda kesin bir bilgi yoktur. Automotor and Horseless Carrage Journal'n Kasm 1896 saysnda Thornton, Varley and Co. firmasnn kamyonet kulland yazldr. Ayn gazete, bir ay nce Julius Harvey tarafndan Paris'ten iki adet Ltuzman marka kamyonet getirtildiini, bunlardan birini kendilerinin kullanacan, tekinin ise sabun yapmcs Lever Kardeler'e verildiini, yazyordu. tinde ald. Planlar, P.Park adnda birisi tarafndan izilmiti. Yeil alann gneyine bir cadde ald. Ortasna ise bir havuz kazld. Bat ve gney girilerine birer bahvan kulbesi ina edildi. 1836 ylnda da kuzey giriine bir kulbe daha yapld. ngiltere'de ilk ocuk bahesi ise 1859 yalnda, Manchester'deki Queen's ve Philips parklarnn birer blmlerinde hizmete girdi.
LK YEL PARK
Belediyeler tarafndan kent sakinlerinin yararlanmas iin yaplan yeil alanlarn ilki, 1835 ylnn ubat aynda, ngiltere'nin Preston kne-
165
LK BFE
Bilindii kadaryla, bfe iletmeciliini ilk kez 1848 ylnn Ekim aynda ngilterede W.H. Smith ve olu balatt. O tarihte, Bat Demiryollar irketi'yle bir anlama yapan Smith ve olu, irketin tm istasyonlarnda gazete ve kitap satmak zere bir yer yapacaklar ve bunun karlnda demiryolu irketine ylda 1500 sterlin kira vereceklerdi. lk tezghlarn, 1 Kasm 1848 gn Euston stasyonu'nda kurdular. Bir gece sonra Smith'ler, Midland Demiryolu irketi ile de benzer bir anlama imzaladlar. 1862 ylna gelindiinde, Smith ve olunun anlat demiryolu irketinin says bei bulmutu ve bunlar, lkenin en byk demiryolu irketleriydi. Geri irketlerle yaplan anlamalarda Smith'ler, yalnzca kitap ve gazete satacaklarm belirtmilerdi ama, kilimden amdana kadar pek ok eyin perakende satna baladlar. Zamanla, "bfe"lerin pazarladklar mallarn says 800' buldu. Ne var ki, 1905 ylnda alan ihalede iletme hakkn alamadlar.
LK MAAZALAR ZNCR
Temeli 2 ubat 1879 gn New York'ta atld. Frank Winfield Woolworth adl bir giriimci bir maaza at ve "Ne alrsan 5 sent" sloganyla mterilerini beklemeye balad, beklenen ilgiyi gremedi. Baz gnlerde ancak 2.5 dolarlk sat yapabiliyordu. Bunun zerine Haziran aynda Lancaster'a tanmaya karar verdi. Parolas yine aynyd. Dkknnda ok eitli, fakat ucuz mallar bulunduruyordu ve ne alnrsa alnsn, fiyat 5 sentti. Lancaster denemesi, Woolworth iin gerek bir zafer oldu. Bunun zerine dkknlarnn saysn hzla artrd ve ok gemeden Dou Sahilleri'ndeki hemen tm kent ve kasabalarda birer ube at. 1894 ylnda da Michael Marks ve Tom Spencer, ngiltere'nin Manchester kentinde "Penny Bazar-Peni Pazar" adl bir dkkn atlar. 28 Eyll gn iki ortak arasnda imzalanan anlamaya gre, Spencer, Marks'a 300 sterlin borlanyordu ve bunu krndan deyecekti. Polonya asll bir Yahudi olan Michael Marks, 1884 ylnda ngiltere'ye geldiinde, cebinde bir metelii bile yoktu. Okuma-yazma bilmedii gibis tek ngilizce szck de bilmiyordu. Bir gn yol sormak iin nn kestii Isaac Dewhirst adl toptancnn (Spencer'in patronuydu) kendisine at 5 sterlinlik krediyle seyyar satcla balad. Kirgate pazarnda kurduu
LK SOSYAL KONUTLAR
ngiltere'de, Liverpool Belediyesi tarafndan, Belediye Meclisi'nin 1864 ylnda ald bir karar dorultusunda inaatna balanan sosyal konutlar, 1869 ylnda bitirildi. Drt ve katl bloklar halinde yaptrlan sosyal konutlarda toplam 124 daire vard. "St. Martin Kulbeleri" olarak adlandrlan bu daireler, arsa pay da dahil olmak zere 18 sterline mal
166
oldu. Dairelerin kmrl ve banyosu yoktu. Her katta bir tuvalet vard ve o kattaki daire sakinleri, bu tuvaleti ortaklaa kullanyorlard. Yerleime ald 1870 ylnda, bir dairenin yllk kira creti 1.4 sterlindi. Hl kullanlan drt katl binalar, 1950'li yllarda restore edildiler. katl binalar ise, tekilere daha ok gn ve temiz hava salamak amacyla ykld.
"St. Martin Kulbeleri" olarak adlandrlan ilk sosyal konutlar, ngiltere'nin Liverpool kentinde 1869 ylnda tamamland. Bunlarn drt katl olanlar, bugn hl kullanlmaktadr.
167
ilk tezghnda, mallar fiyatlarna gre sralama yntemini uyguladnda, ngitere'ye geleli henz birka ay olmutu. Tom Spencer'le birlikte ucuzluk pazarlar zinciri kurduunda, Manchester caddelerinde saysz iporta tezgh vard. 1900 yl balarnda Penny Bazaar adl ucuzluk dkknlarnn says, 3' Londra'da olmak zere 12'ye kmt. Hemen herkese ve her eve gerekli olan yzlerce kalem mal, bu dkknlarda .1 peniye satlyordu. 1915 ylna gelindiinde, ngiltere'nin her tarafndaki Penny Bazaar'larn says 140'a ulat. 1922 ylnda iki ortak, Penny Bazaar sisteminden ayr olarak modern alveri maazalar kurmaya karar verdiler ve Marks and Spencer maazalar zincirinin ilki Darlington'da ald.
srdrd. ok gemeden, mavi renk veren tp gelitirdi. Bunu teki renkler izledi. 1914 ylna gelindiinde, Paris binalarnn zerlerinde 150'yi akn neon ldyordu.
LK AYNA
Gnmzden 4 bin yl nce, Ortadou ve talya'nn kuzey kesimlerinde, yanarda lavlarnn parlak artklarnn cilalanmasyla, grnty aksettiren ilk aynalar yapld. Gmleme yntemiyle ayna elde etme teknii ise, 14. yzylda Venedik'te gelitirildi. Venedikliler, bir cam tabakasnn arka yzeyine cva srerek, ayna yapmay baardlar ve o tarihten sonra bu cam paras, zellikle kadnlarn ellerinden dmez oldu. . Asldklar odann iinde bulunan her eyi yanstan dbkey aynalar, ilk kez 14. yzylda Almanya'nn Nrnberg kentinde yapld. Cam ustalar, fleme yntemiyle cam kreler oluturduktan sonra, bunlar ortadan ikiye blyorlar, sonra da i ksmlarn ince bir cva tabakasyla kaplayarak dbkey aynay elde ediyorlard. Gnmzde ayna yapmak iin kullanlan yntemin temelleri ise, 1835 ylnda, Alman kimyageri Justus von Liebig tarafndan atld. Gmnitrat, zel bir yntemle cama tatbik edildiinde, iindeki gm cama yapyor ve bylece son derece net grnt veren bir ayna elde ediliyordu. Gmnitrat cama svanrken ayrtrmak iin, genellikle eker ya da Rochelle tuzu kullanlyordu.
LK HARDAL
1720 ylnda Bayan Clements tarafndan Londra'da retildi ve perakende satna baland. Toprak anaklarda, zerine parmen kd kapatlarak pazarlanyordu. Bu nedenle, ngiltere'de, yasal ve resmi baz belgeler iin bugn hl "Bunlar ancak hardal anan kapamaya yarar" eklinde espri yaplr, ngiltere'de Ortaa'dan beri bilinen hardal, Bayan Clements tarafndan bugn bildiimiz kvam verilinceye kadar tohum halinde kullanlyordu.
LK NEON III
Parisli fizik bilgini Georges Claude tarafndan bulundu ve ilk kez 3 Aralk 1910'da Paris'te yaplan Motor Sergisi'nde gnmzdeki anlamda kullanld. 45 milimetre apnda ve 35 metre uzunluunda iki neon tp, serginin yapld Grand Palais'in avlusunu evreliyordu. O dnemde, neon nn en nemli zellii rengiydi (krmz) ve Georges Claude, neon zerindeki almalarn, yeni bir aydnlatma unsuru bulmak amacyla srdrmt. Ancak, karsna kan reklamc Jacques Fonseque, onu, buluunu reklam amacyla kullanmak iin ikna etti. Neon'un kullanm haklan, Fonseque'nin alt Paz et Silva adl reklam irketine satld. 1912 ylnda, Montmartre'daki bir berber dkknnn atsna ilk neon reklam takld. Ayn yl dikilen ikinci neon reklam, kentin en iyi kelerinden birini aydnlatyordu ve zerinde br tek szck vard: "CINZANO". Georges Claude, reklam irketine ortak oldu ve aratrmalarn orada
MODLER MMARNN LK RNE

Bir para ya da bloun srekli ve tekrar tekrar kullanlmas ile tm bir binann ortaya karlmas demek olan modler mimarinin ilk rnekleri, eski Yunanllar zamannda denendi. Bu yntemi, ocuklarn tahta bloklarla oynadklar oyunlara benzetebiliriz. Eski Yunanllardan sonra, modler mimari, Ortaa'da Gotik mimarlar tarafndan yeniden gndeme getirildi. Bu tarzda, birok katedral yapld. Ana yap unsurlar olan bu katedraller, zel dekoratif unsurlarla birbirlerinden ayrldlar. 18. yzylda kle demirin youn retimi balaynca, modler mimari, prefabrik inaat yntemine de yansd. Bu yntem, maliyetlerin de byk lde ucuzlamasna neden oldu. Modler mimari ile prefabrik inaat sisteminin ilk rn, 1851 ylnda Londra'da ve-
168
rildi ve "Crystal Palace" ina edildi. Planlanmas ve yaplmas yalnzca dokuz ay srd. Baka bir yntemle, bu denli byk bir binann yapm ancak seneler iinde mmkn olabilirdi. Modllerin biimini Devonshire Dk Joseph Paxton izdi ve daha sonra bunlar youn biimde retildi. ok ksa bir srede tamamlanan modl retiminden sonra montaj aamas balad ve bina 1851 byk sergisine yetitirildi.
LK GNLK GAZETE
"Einkommenden Zeitungen" adyla Timotheus Ritzsch tarafndan 1650 ylnn Temmuz ve Eyll aylar arasnda Almanya'nn Leipzig kentinde yaynland. zerinde, tarih yerine sra numaras bulunan bu gazetenin ilk saysnn 1 Temmuz gn basld sanlyor. 6. says ile 83. says arasnda yaynlanan 68 tanesi, halen sve'te, Uppsala niversitesi'nde saklanyor.
LK GAZETE REKLAMI
Dnyann ilk gazetelerinden biri olan Aviso Rekution oder Zeitung'ut ilk says, 15 Ocak 1609 gn Aa Saksonya'nn Wolfenkttet kentinde yaynland.
LK GAZETELER
Ayn balk altnda belirli aralklarla yaynlanp haberleri okuyucularna aktaran ilk iki gazete, Almanya'da 1609 ylnn Ocak aynda yaynlanmaya balad. Aviso Relation oder Zeitung, 15 Ocak'ta ilk saysn kard ve haftalk olarak yaynn srdrd. Aa Saksonya'da, Wolfenbttel'de yaynlanan gazetenin sahibi Julius Adolph von Shne idi ve bu ahs, Kraliyet Matbaas'nn da yneticisiydi. Aviso, yaynn 1616 ylna kadar srdrd. Drt yllk bir aradan sonra, Elias Holwein, gazeteyi yeniden kard. ln tayordu. Haftada bir kez Strasbourg'da baslan gazetenin zerinde tarih yoktu. Her saynn zerine sadece kanc say olduunu belirten bir rakam konuyordu. Johan Carolus ynetimindeki gazete, yaynn 1622 ylna kadar srdrd. Eyll 169'da kan 37. saysnda, Galileo'nun teleskobuyla ilgili bir haber vard.
teki gazete ise, "Relation: Aller Frnemmen und Gedenckwrdingen Historien" ba-
Journal General d'Affiches ya da bilinen adyla Petites Affiches adl Fransz gazetesinin 14 Ekim 1612 tarihinde baslan ilk saysnda kt. Geri gazetenin ilk saylar bugn elimizde yok. Ancak, gerek gazetenin ad, gerek ierii ve gerekse yz yl boyunca baaryla srdrlen yayn politikas, bu gazetenin ilk saysndan itibaren reklam yaynlandn kantlyor. Belirli bir amala basld halde iinde ilan bulunan ilk yayn organ, 21 kasm 1626'da Amsterdam'da yaynlanan isimsiz bir brordr. Amacna ilikin haber ve yazlarn en altnda, ganimet olarak ele geirilen bir gemideki eker, fildii, biber, ttn ve kerestenin ak artrma yoluyla sata karlacana dair bir duyuru vard.
LK RESML LAN
ngilizce bir yayn organnda ilk resimli ilan, Faitfull Scout dergisinin 2-9 Nisan 1652 tarihli nshasnda yaynland. landa, Hugh Clough adl kuyumcunun evinden alnan iki elmasn temsili resmi grlyordu. Bir rnn reklamn yapmak amacyla yaynlanan ilk resimli ilan ise, 17 Mart 1703 tarihli Daily Courant'ta kt. landa, bir ikolatann tantm yaplyordu. Bu ilk rnekten sonra, resimli ilanlar, yaklak 150 yllk bir
169
sre iinde pek ender yaynland. 1849 ylnda Cadbury firmas, "Diet Kahvesi" reklamlaryla bu akm balatt ve arkas geldi.
LK PARA
Tarihin en byk uygarlklarndan bazlar, varlklarn paray bilmeden srdrdler. Bunlar arasnda Babillileri, Msrllar, nka ve Maya uygarlklarn sayabiliriz. Bu toplumlarda alveri "takas usul"ne gre yaplyordu. rnein, Msrl bir inaat ustasnn aylk creti, 200 somun ekmek ve be kavanoz bira idi. O da, bunlarn bir ksmn tketir, geri kalanyla da teki gereksinimlerini karlard. Ancak, ayn dnemlerde, dnyann baka yrelerinde insanlar, alverilerini para ile yapyorlard. Uygun byklklerde ve kalc nitelikte yaptklar paralar, o toplumlarda emein ve maln karl olarak ilem gryordu. Dnyann en eski para rnekleri,M.. 7. yzyldan kalmadr. Ayn zamanda gerek anlamda parann ilk rnekleri olan bu kalntlar, Trkiye'nin batsnda, Lidyallarn yaadklar topraklarda bulundu. Fasulye biimindeki bu madeni paralar altn ve gmten yaplmt. Paralarn bir yznde kral simgeleyen aslan ve boa motifi, teki yznde de deerini gsteren iaretler vard. Zamanla para kullanm Bat Anadolu'dan tm Akdeniz lkelerine yayld. M.. 320 ylnda bir yzne Byk skender'in profili baslan paralar yapld. O dnemde, Byk skender Tanr olarak kabul edilmeye balanmt. Daha sonra baka kral ve imparatorlarn portreleri de paralar zerinde grld. Kt paralarn ilk kullanm ise 11. yzylda oldu. Mool mparatoru Kubilay Han, askerlerinin maalarn kt para ile demeye balad. Avrupa'da ise kt para ilk kez 1661 ylnda Stockholm'de basld. Birka yl sonra ngiltere'de de kt paralar grlmeye baland. Amerika ktasnda ilk kt banknotlar, 18. yzylda ortaya kt.
M.S. 8. yzylda, Avrupa'da bir mzik alfabesi oluturmak iin abalar balad. lk nemli gelime, 11. yzylda kaydedildi. Guido adl bir talyan, birbirine paralel drt izginin arasna notalar yerletiren bir sistem gelitirdi. Ancak, bu sistemde, mziin ritmi verilemiyordu. 1200 ylnda Polonyal Franco, "llebilir Mzik Sanat" adl kitabnda, llebilir nota sistemini anlatt. Daha sonra kaydedilen gelimelerle, bugn kullandmz nota alfabesi insanla kazandrld.
LK MAKNEL TFEK
Patenti 1718 ylnda Londral avukat James Puckle tarafndan alnd. 1722 ylnn Mart aynda yaplan bir gsteri srasnda. 7 dakikada 63 at yapt. ayakl bir destein zerine yerletirildikten sonra zerindeki 9 mermilik arjrn elle namlu azna getirilmesiyle pepee ate edebiliyordu. 1862 ylnda, Amerikal Dr. Richard J. Gatling, dakikada 700 at yapabilen bir makineli tfek gelitirdi.
LK HARTA
Ksa bir sre nce, Irak'ta yaplan bir kaz srasnda ortaya karlan, M.. 1000 ylndan kalma bir tablet, dnyann bilinen en eski haritasdr. Haritada, dnya etraf su ile kapl bir yuvarlak olarak gsterilir. Babil de,bu yuvarlan merkezindedir. Yunanl tarihi Heredot ise, M.. 450 ylnda yapt haritada, Hazar Denizi'ni, Babilli haritacnn tersine, dnyann snr olarak deil, bir i deniz olarak gsterir. M.. 300 ylnda bir dnya haritas yapan Yunanl haritac Diceardus,eitli lkelerin birbiriyle ilikilerini gstermek zere haritasnn zerine bir izgi ekti. Bir sre sonra da slam bilginleri, haritann zerine enlem ve boylam izgilerini yerletirdiler.
MZK NOTALARININ LK IKII

7. yzylda Seville Psikoposu, bir mektubunda u satrlar yazd: "Eer mzik insan belleinden kp giderse, tamamen kaybolur. Zira, onu yazmak mmkn deil." Oysa, bin yl nce Yunanllar, notalar kda dkmek iin bir yntem bulmulard. Melodiyi, izgi ve noktalar halinde yazabiliyorlard. Ne yazk ki, bu mzik alfabesi zamanla kayboldu.
METRK SSTEMN LK KULLANILII

1791-1795 yllar arasnda, monarinin devrilmesinden sonra, Fransz Ulusal Meclisi, yreden yreye farkl uygulamalar gsterdii iin karklklara yol aan geleneksel arlk, hacim, uzunluk ve alan llerini kaldrd. Yerlerine, "her zaman ve herkes tarafndan kullanlabilecek" bir sistem gelitirilmesine karar verdi. Sonunda metrik sisteme geildi. Bu siste-
170
me metrik denmesinin nedeni, uzunluk lsnde birim olarak metrenin kullanlmasdr. Eski Yunanca olan metre szc, "l" anlamndadr. Metrik sistemde, uzunluk lsnn birimi olarak kullanlan i metre, Kuzey Kutbu ile Ekvator arasndaki mesafenin 10 milyonda birine eittir. Metrenin askatlarna ve stkatlarna, Yunanca ve Latince eklerden tretilen yeni isimler verildi. Yeni arlk lsnn birimi de "gram" oldu. 1 gram, 4 derece santigrattaki bir santi. metrekp doymu suyun arlna eit olarak kabul edildi. Svlarda hacim ls olarak da "litre" kabul edildi. Bir litre, yz santimetrekbe eittir. Uluslararas bir "rnek metre" yapld. Platinyum bir ubuktan yaplan bu metrenin zerinde, 1 metre aralkla iki izgi vardr. Dnyann her tarafnda rnek olarak kabul edilen bu metreye baklarak oaltlan uzunluk lleri, tm dnyada kullanlmaktadr. Kilogram iin rnek lt olmak zere de, bin gram arlnda bir platin silindir yapld. Fransz halk, nceleri metrik sistemi kullanmamak iin direndi. Ancak, 1837 ylnda karlan bir yasa ile bu sistemin kullanlmas zorunluluk haline getirildi. Dnyann her yresindeki bilim adamlar ise, bu sistemi kolayca ve itenlikle benimsediler.
banka eki gibi belgeleri kaydetmek zere mikrofilm eken minyatr fotoraf makineleri pazarlamaya balad.
LK MKROFON
Sesi iletme grevi asndan Alexander Graham Bell'in 1867 ylnda yapt telefon, mikrofonun ilk baarl rnei olarak kabul edilebilir. Bu ilk mikrofonda, lastik bir diyagram, ok ince bir demir plakann zerine yerletirilmiti. Plakann altnda da bir elektromknats vard. Konumacnn sesi diyafram, dolaysyla da demir plakay titretiyordu. Bu titreim, elektromknats tarafndan deiik yksekliklerde alglanyor ve teller araclyla vericiye aktarlyordu. Vericide, akm yeniden ses dalgalarna dnyordu. 1817 ylnda Thomas Edison, ok daha duyarl bir mikrofon gelitirdi. 1923 ylnda, Almanya'da mikrofonun duyarlln artrc baz gelimeler saland.
LK ASKER ETM
Askerlerin, ok karmak gibi grnen baz hareketleri, ellerinde silahlaryla birlikte bir yry srasnda byk bir dzen iinde yaptklarn grdmz zaman, hepimiz bundan byk bir zevk duyarz. Askerlerin bu uyumlu gsterileri, uzun sreli eitimin bir sonucudur. Bu tr eitimlerin, Avrupa'da 1600 ylnda ilk kez yaptrldn, hatta bu konuda bir de kitap bulunduunu biliyoruz. Prusya Kral Byk Frederick zamannda (1740-1786), askeri eitimlere yeni dzenlemeler getirildi. Bu eitim sonucu, ordu iinde disiplin ve hareket yetenei en st noktaya kt ve binlerce asker, ayn anda ayn eyleri yapabilen uyumlu bir sava makinesi haline geldi.
LK METAL DEDEKTR
kinci Dnya Sava srasnda, maynlarn yerlerini belirlemek zere ngilizler tarafndan yapld. Daha sonra zerinde ok alld ve sava dneminin ar ve hantal dedektrlerinin yerini, bugnn hafif ve son derece gelimi modern metal tarayclar ald.
LK MKROFLM
1850'li yllarda, John Benjamin Dancer adl ngiliz, son derece kk boyutlarda bir dizi fotoraf yapmay baard. Bunlardan birinde, Kralie Viktorya'nn ailesi, btn bireyleriyle grlyordu. Dancer, bu fotoraf bir yzn tann altna yerletirildi. Ta, byte ilevi gryordu ve fotoraf, plak gzle rahatlkla seilebiliyordu. 1870'li yallarda Fransa-Prusya Sava srasnda Paris kuatld zaman, posta gvercinlerinin ayaklarna balanan mikrofilmlerle yz bini akn "mesaj", Paris dna gnderildi. 1927 ylnda, Amerika'da Kodak firmas,
LK MADEN SUYU
lk yapay maden suyu, 1741 ylnda William Brownrigg adl bir ngiliz doktor tarafndan elde edildi. Dr. Brownrigg, karbondioksit gazn, bildiimiz eme suyuyla kartrp ieleyerek, alnca kabaran, madenimsi bir tat veren yapay bir su elde etti. 1792 ylnda, Jacob Schweppe adl amatr bir kimyac, saf suyla karbondioksidi kartrarak Londra'da sodal suyu elde etti. Alman asll olan Schweppe, ayrca sala yararl bir su daha retti ve buna Alsace'daki salk mer-
171
kezi Seltzer'in adn verdi. Schweppe tarafndan kurulan irket (Schweppes), 1840 ylnda sodal su, eker ve kinini kartrarak, tonik elde etmeyi baard. Bu yntem, aslnda Hindistan'da stmann tedavisi iin kullanlyordu.
LK SER LANLAR
Thomas Newcome'un, 19 Mays - 28 Eyll 1657 tarihleri arasnda yaynlanan "Publick Adviser" adl gazetesinde ilk kez seri ilan kt. lanlar, gemicilik, satlk ve kiralk emlak, doktorlar, kayp, kiralk araba gibi balklar altnda belli bir dzen iinde sralanyordu. Gazete, kentin eitli kesimlerinde sekiz ilan toplama brosu kurmutu. lan tarifesi ise, her konu iin deiiyordu. Seri ilanlara uzunluklarna gre "para alan" ilk gazete ise 28 Ocak 1707 Sal gn yaynlanmaya balayan "Generous Advertiser" oldu. E.Everingham'm kard bu gazete, Londra ve Westminster'de 4 bin adet satyordu.
katrde, srtst yzen bir deniz kaplumbaasnn kollan arasnda bakann vcudu grnyordu. Bakann kestii kaplumbaann kafas, James Madison'un kulam srm durumdayd. Bu karikatrden sonra gazetede baka rnek grlmedi. Ancak 50 yl sonra, 1870'lerde New York Evening Telegram ve New York Daily Graphic gibi yayn organlar dzenli bir biimde karikatr yaynlamaya baladlar.
LK RENKL LAN
7 Ekim 1936 gn, "Gloskow Daily Record" gazetesinde yaynland. "White Label" marka viskinin tantmnn yapld ilanda, viski iesinin orijinal resmi "Dufaycolor" sistemiyle baslmt.
LK RENKL GAZETE LAVES

Drt sayfa olarak 19 Kasm 1893 Pazar gn, New York World ile birlikte verildi. lavede, be renkli olarak yarm sayfa boyunca baslm iki izgi-resim vard. Bunlardan biri, "Atlantik bahelerinde bir cumartesi gecesi manzaras", dieri de "11 ayininde katedral" baln tayordu. Gnmzde okurlarn alt biimde magazin yan ar basan pazar ilaveleri de bir Amerikan buluudur. Yedi gazetede birden 29 Mart 1914 gn, bu tr ilaveler verilmeye baland. Bu gazeteler arasnda New York Times ve Philadelphia Public Ledger de vard. Renkli ilavelerde, baz nl tablolarn reprodksiyonlar da yaynlanyordu. Bunlardan bir ksm, New York'taki Metropolitan Sanat Mzesi'nde, Altman koleksiyonunda saklanmaktadr. ngiltere'de ilk renkli ilave ise, Sunday Times Renkli Eki adyla (daha sonra Sunday Times Magazine oldu), 4 ubat 1962 gn yaynland.
LK TYATRO LANI
4 Temmuz 1700 gn, "Flying Post" gazetesinde yaynland. landa, Londra Yeni Tiyatro'da oynanan "Don Kiot'un Komik yks" adl oyunun tantm yaplyordu. 18. yzyldan itibaren, tiyatro ilanlar, Londra'da yaynlanan gazetelerin en nemli gelir kaynaklarndan biri oldu.
LK TAM SAYFA LAN

"The Times" gazetesinde, 1 Ocak 1829 gn yaynland. landa, Edmund Lodge'nin, "Portraits and Memoirs of the most illustrious Personages of British History" adl kitab tantlyordu. Tam sayfa ilk resimli ilan ise, 10 Temmuz 1842 gn, ngiltere'de Courier ve West End gazetelerinde kt. lan, British Cornflour firmasnn rettii msr unlarn tantyordu.
LK KE YAZARI
Dr. John Hill, 11 Mart 1751 tarihinden itibaren, London Advertiser ve Literary Gazette'de, "Mfetti" imzasyla ke yazlar yazmaya balad. Bu, ilk imzal gnlk ke yazsyd. Hill, iki yl boyunca yazlarn srdrd ve her yl iin 1500 sterlin cret ald. Bu da, o zamana gre, "hatr saylr" bir para idi. Basn tarihinin bu ilk ke yazar, bugnk meslektalarnn tersine ciddi konularla ilgilenmekten holanmyor, tersine, dedikodular yanstmaktan zevk alyordu. Hatta bu yzden bir keresinde, herkesin iin de bir rlandal tarafndan tartakland.
GAZETEDE YAYINLANAN LK KARKATR

1814 ylnn ilk gnlerinde, Washington'da yaynlanan "Federal Republican" adl gazetede kt. Karikatrde, Bakan James Madison'un politik kararlarndan biri eletiriliyordu. Karikatrn izeri John Wesley Jarvis, karikatristten ok bir portre ressamyd. Kari-
172
LK TARA GAZETES
ngiltere'nin Norwich kentinde yaynland. Ad, Norwich Post" olan gazete 1701 ylnda Francis Burgess tarafndan karld. lk saysnn hangi gn basld kesin olarak bilinmemekle birlikte, elimizde bulunan 287 sayl nshasndan, geriye doru sayldnda, 8 Kasm 1701 tarihinde yayn hayatna atld anlalmaktadr. Haftada bir kez kan bu ga:etenin tiraj 400-500 arasnda idi. Halkn gazeteye gsterdii ilgi nedeniyle bir sre sonra, ayn kentte "Nonvich Gazette" ve "Norwich Post-Man" adl iki gazete daha yaynlanmaya baland ve bylece Nonwich, ngiltere'de kent sakinlerinin okuyacaklar gazete iin bir seim yapabilecekleri ilk kent oldu. O yllarda Norwich, 30 bin kiilik nfusuyla lkenin en kalabalk ikinci kenti durumundayd. 18. yzylda, yerel gazeteler, blge haberlerine ok az yer veriyorlar, hatta ou zaman hi ilgilenmiyorlard. in kolayna kaarak Londra gazetelerinden aldklar haberleri, yeniden basyorlard. Londra basnnda ise, arlk, askeri ve diplomatik adan d politikadayd.
New York Daily Graphic, basn tarihinin fotoraf yaynlayan ilk gazetesi oldu. Gazetenin 2 Aralk 1873 gn baslan saysnda, New York'taki "Steinway Hall" binasnn bir fotoraf vard.
2 Aralk 1873 gn, New York Daily Graphic'te yaynland. Bu, New York'taki Steinway Hall binasnn yarm tonlu siyah-beyaz baslm bir fotorafyd. Aradan alt yl getikten sonra basnda ikinci fotoraf, Daily Graphic'te kt (4 Mart 1880). ngiltere'de ise okurlar bir gazetede ilk fotoraf 4 Kasm 1891 gn grdler. Bu, Gney Molton seimlerinin liberal aday George Lambert'in fotorafyd. Kendi fotoraf servisini kuran ve kendi foto muhabirlerini altran dnyann ilk gazetesi ise, Londra'da yaynlanan Daily Mustrated Mirror'dur. Yayn hayatna, 1904 ylnn ubat aynda balad. Gazete ayrca, dnyada ilk kez, haber fotoraflar veren ve yine ilk kez birinci sayfasna fotoraf basan yayn organ olarak tarihe geti.
GAZETEDE LK FOTORAF
Illustrated Landon News gazetesi, 1913 ylnda, bir tam sayfasn, gazetenin nasl basldn gsteren bir fotorafa ayrmt. Ayn fotoraf da basan makineden, saatte alt bin sayfa kyordu.
173
LK AKAM GAZETES
Londra'da Ichabod Dawks tarafndan, "Dawk's News-Letter" adyla 23 Haziran 1696 gn yaynland. Gazetedeki yazlar, el yazsn andran italik bir hurufatla basld. Her stunun altnda belirli bir boluk braklmt. Bundan ama, abonelerin, gazeteyi okuduktan sonra taradaki yaknlarna gndermek istediklerinde, kendilerinin de altna birka satr yazabilmelerini salamakt. al, Perembe ve Cumartesi gnleri leden sonra saat 4 ile 5 arasnda baslan gazete, yalnzca abonelere satlyorduk Bilinen son saylar 1716 ylnda basld.
makt. Bu ilk kadn kesinde u konulara yer veriliyordu:

" i dekorasyon zevki, hizmeti kadnlarn sorunlar ve patronu tarafndan sa fras ile dvlen bir hizmetinin bandan geenler, Islington usul giyim tarz ile Newington usul giyim tarznn kyaslanmas ve kadna seslenen basnn geliimi."
LK ASKER BARAKA
izimi, Kanada doumlu Yzba Peter Norman Nissen tarafndan yapld. lk prototip baraka, 1916 ylnda, Fransa'da, Hesdin'de kuruldu. Yay eklindeki barakann zemin yzlm, 510 santime 450 santimdi. zeri sa plakalarla kapatlmt. Barakann bir ucundaki kapnn iki yannda birer pencere vard. Kapnn tam karsna gelen yerde de bir pencere bulunuyordu ve tm k gereksinimi bu pencerelerden salanyordu. Nissen'in bu buluu, o yl ngiliz ordusunun geni apl harekt nedeniyle seferber edilen askerlerin yerletirilecei binalarn salanmas asndan, ok acil bir ihtiyac karlad. ok gemeden, Nissen'in ardndan bakalar da deiik biim ve trde barakalar gelitirdiler. Ancak, bunlarn hibiri, Nissen'in barakalar kadar kullanl deildi. nk, bu barakalar, savata ve barta yapsnda kkl deiikliklere gidilmeden kullanlabiliyordu. Bu yzden uzun yllar boyunca, en yaygn baraka tr olarak dnyann drt kesinde tercih edildi. Nissen barakalarndan daha iyi ve daha pratik bir baraka trn de yine bir baka Nissen, Norman Nissen'in torunu Richard Nissen gelitirdi. Torun Nissen'in, henz 22 yandayken 1971 ylnda gelitirdii yeni tr baraka, dayankl mukavvadan yaplyordu ve zellikle afet blgeleri iin idealdi. 90 dakika iinde kurulabilen bu tr bir baraka, bir yl sre ile kullanlyordu.
LK SAHRA GAZETES
General Scott'un hareket halindeki ordusunun askerlerince okunmak zere, "The American Flag" adyla, Meksika'nn Matamoros yresinde 6 Haziran 1846 gn basld. 1846-1848 yllar arasnda sren Amerika-Meksika sava srasnda bu trden 20 civarnda gazete yaynland. Britanya mparatorluu'nun sahra gazetesi ise 25 Aralk 1880-9 Nisan 1881 tarihleri arasnda haftada kez kt. Gney Afrika'daki ngiliz askerlerine ynelik yayn yapan "News of the Camp" adl gazete, Charles Du Val ve C.W.Deecker tarafndan karlyordu. Tiraj 500 civarndayd.
LK MANET
16 Temmuz 1890 gn, Londra'da "Star" gazetesinde kt. "Profesr Stuart'n Dn" idi. 1894 ylna dein, bu tek rnekten bakasna rastlanmad. O yl, Star ve Evening News gazeteleri, birinci sayfalarnda iki stun zerine manet atmaya baladlar. 9 Temmuz 1896'ya kadar manetlerde nemi tartlabilecek haberler vard. O gn Evening: News gazetesi, "Rodezya'da iler dzeleceine ktleiyor" manetini atarak, ilk ciddi konuyu birinci sayfada, gerektii nemle okurlarna aktarm oldu.
LK KAPI NUMARALARI
Binalarn numaralandrlmalar ve bu numaralarn, binalarn caddeye bakan yzlerindeki kaplarn zerine aklmas ilemi ilk kez 1463 ylnda Paris'te Pont Notre-Dame'da kullanld. 1708 ylnda Londra'da yaynlanan "View of London" gazetesi, Prescot Caddesi'nde yaayan baz Avrupal gmenlerin oturduklar evleri numaralandrdklarn haber verdi. 1763 ylnda, Londra'da bir dzine kadar semtte evlerin kaplar numaralandrlm durumdayd. ki yl sonra Avam kamaras'nda kabul edilerek yrrle giren bir yasa ile,
"KADIN KEL" IKAN LK GAZETE

Londra'da kan akam gazetesi, "Star", 2 Austos 1890'dan itibaren "Kadnlar Neler Yapyor?" bal altnda bir ke yaynlamaya balad. Kenin amac, zellikle alan snfn kadnlarna baz pratik bilgiler aktar-
174
kent snrlar iinde bulunup da, zerinde kime ait olduunu belirtir bir levha bulunmayan "her eve bir numara verilmesi" zorunlu hale getirildi. Numaralandrmann ilk etkisi, tccarlarn kebalarna, dkknlarnn yerlerini belirlemek iin koyduklar iaretlerin ortadan kalkmasyla grld.
LK NAYLON
Amerikan kimya irketi E.. du Pont de Neumors'da, Dr. Wallace Carothers bakanlnda bir aratrma ekibi tarafndan retildi ve 16 ubat 1937'de patenti alnd. Ticari olarak retilen ilk naylon rn ise."di fras kl"dr. Du Pont irketinin New Jersey'deki Arlington tesislerinde, 24 ubat 1938 gn ilk parti rn alnd. "lk naylon iplik" de, ayn irketin Seaford'daki fabrikasnda, 15 Aralk 1939'da elde edildi ve orap yapmnda kullanld. retilen tm naylon oraplar, ABD'li tccarlarn kendi aralarnda yaptklar bir anlama sonucu, 15 Mays 1940 gnne kadar bekletildi ve o gn, lkenin her tarafnda, ayn anda sata karld.
rif ettii blmlerin dnda, ayrca gemide kan yemeklerden ve onlarn lezzetinden de sz etti. Bu arada, "Lady Mary Wood" gemisinin kollan dvmeli abann yemek piirirken ok ar terlemesinden ve zaman zaman da, salarnn bir blmn orbalarn iinde yolculara gndermesinden yaknd. Ama, Iberia'daki ann ustalna ve yemeklerin lezzetine diyecek yoktu dorusu. rnein 12 Ekim gn skenderiye'ye yaklarlarken, Thackeray, nndeki yemek listesinde unlar okuyordu: "Baharl Hint orbas, terbiyeli tuzlu balk, koyun budu rostosu, soan soslu bonfile, halanm dana eti, hindi rostosu, Hint pilav, kabak, Fransz fasulyesi, halanm patates, kzarm patates, mrdm erikli pasta, eitli pudingler ve frenk zml rek."
OKYANUS AIRI LK DENZ TURU

Okyanus ar ilk deniz turu ise, 1867 ylnda, New York'ta Kaptan Charles C.Duncan tarafndan dzenlendi. Gezinin reklamlar, "Kutsal Topraklar'a, Krm'a, Yunanistan'a, Msr'a ve birok ilgin lkeye yaplacak heyecanl bir yolculuk" olarak yapld. Aslnda bu turun fikir babas, Henry Ward Beecher adl bir aratrmacyd. Beecher, sa Peygamber'in yaam yksn kaleme almak istiyordu ve bu amala, Filistin'de baz aratrmalar yapmaya karar verdi. Byle bir alma iin Filistin'e giderken, yzlerce kiiyi de neden yanna almay dnd, hl karanlkta kalan bir konudur. Ancak Beecher, sonunda geziye kmaktan vazgeti. Ama Kaptan Duncan, ondan ald ilhamla geziyi gerekletirdi. Tura katlmak zere 1200 dolar ve ayrca karaya klacak her liman iin 5 dolar demeyi kabul eden kiiler arasnda ok titiz bir seim yapld. Kaptan Duncan, sradan kiilerin gemisine binmesini istemiyordu. Yolcularn, belirli bir sosyal kesimden olmalar da yetmiyor, ahlak anlaylarnn seim komitesininkine uymas bekleniyordu. nl yazar Mark Twain de, "Daily Alfa Califondan" gazetesine rportaj yapabilmek midiyle, yolculuk iin bavurdu. Seim komitesinin yanna geldiinde, "le gibi viski koktuu iin" ansn batan kaybetmek zereydi ki, Kaptan Duncan, onu bir rahiple kartrd ve bylece Twain'in gemiye binmesi mmkn oldu. nl yazar, gezinin balangcnda, "dans etmek, bol bol elenmek, cannn istedii kadar ttn imek, ark sylemek ve sevimek" umutlaryla doluydu. Ancak sonu, kendisi iin tam bir d krkl oldu. Geri, geziyi anlatt "Innocents Abroad" adl kitabnda, bu konuya pek faz-
LK DENZ TURU
Drt aylk bir Akdeniz seyahatiydi. Peninsular and Oriental Steam Navigation Co. adl irket tarafndan dzenlenen bu tur, 26 Temmuz 1844 gn, ngiltere'nin Southampton limanndan balad. Geziye katlan turistler, "Lady Mary Wood" adl 533 tonluk gemi ile Vigo, Lizbon ve Cadiz zerinden, Cebelitark'a getirildiler. Burada, "Tagus" adl 782 tonluk gemi yolcular devralarak Atina zerinden stanbul'a gtrd. Turistler, stanbul'da ikinci kez gemi deitirdiler ve bu kez, "Iberia" adl 516 tonluk bir gemiyle Kuds'e ve oradan da gezinin son dura olan Kahire'ye gittiler. Dn yolculuu da, ayn gemilerle ve ayn rota zerinden yapld. irket, dnemin yazarlarndan William Makepeace Thackeray' geziye davet etti ve tm masraflarnn karlanacan bildirdi. Thackeray'dan beklenen ise, gn gnne geziyi not etmek ve bylece bu tr turlarn reklamn yapmaya yarayacak malzeme biriktirmekti. Thackeray, gezi ile ilgili anlarnda, 1846 ylnda, Cornhill'den Kahire'ye, "Bir Geziden Notlar" adl bir kitapta yaynlad. nsznde, uzun sre deniz tutmasndan rahatsz olduu halde, gemiyle yaplan gezilerin doyumsuz zevkini anlatt. Yldzlarla dolu bir gecede, geminin gvertesinde dalgalarn rltsn dinleyerek yolculuk etmenin verdii hazz ta-
175
la deinmez ama, New York Herald gazetesine gnderdii bir mektupta, Amerikal turistlerin bu ilk deniz yolculuunu u ekilde eletirmekten de geri kalmaz: ''Quaker City adl gemimizin yolcularnn drtte , 40 ile 70 ya arasndaki insanlardan oluuyordu. Gemi, adeta bir sinagoa dnmt ve 'elence yolculuu' da, cenaze treninden farkszd. Gemide geen bir gnlk hayat ise, hzn, edepli hareketler, akam yemei, domino oyunlar, ibadet ve dedikodudan ibaretti." Dzenli olarak gemi turlar dzenleyen ilk irket ise, "North of Scotland and Orkney and Shetland Steam Ship Co." idi. irket, bu amala yaptrd "SS St. Sunniva" adl gemiyle, 1887 ylnda, Norve fiyordlarna dzenli yaz turlar organize etti.
LK GELENEKSEL KRAVAT
1 Temmuz 1900 tarihinden itibaren ngiltere'nin Eton kentindeki "Eski Etonlular Dernei" tarafndan belirlendi. Dernek yeleri, zel bir kravat takmak fikrine yl nce kaplmlard. Ancak aradaki zaman, kravatn renklerinin belirlenebilmesi iin yaplan tartmalarla geti. Sonunda, mavi ve siyah renkler kabul edildi. Mavi, yzyllardr Eton kentini sembolize eden bir renkti. Siyah ise, Londra'ya giden dernek yelerinin takabilmesi iin resmi ve bakentin ciddiyetine yakr bir renk olarak seilmiti.
LK OPERA
"Dafne" adl yapttr. Librettosu Ottavio Rinuccini, mzii ise Jacopo Peri'ye ait olan bu ilk opera, 1597 ylnn balarnda Floransa Karnaval srasnda Palazzo Corsi'de sahnelendi. Mziinin hibir blm gnmze kadar ulamamtr. Konusunu ise, Apollo ile Dafne efsanesinden alyordu. Gerek metni, gerekse mzii gnmze ulaabilen ilk opera da yine Rinuccini ve Peri ikilisine ait olan "Euridice"dir. lk kez, 6 Ekim 1600 gn, Floransa'da, Palazzo Pitti', de sahnelendi. Orkestrada yalnzca drt para saz yard. ngilizce olarak yazlan ve ngiltere'de ilk kez oynanan opera ise konusunu Kanuni Sultan Sleyman'n Rodos kuatmasndan alr. "Rodos Kuatmas" adl be perdelik bu yapt, 1656 ylnn Eyll aynda Londra'da Rutland House'da sergilendi. Oyunda, 1522 ylnda Kanuni Sultan Sleyman tarafndan Rodos'un alnmas emrinin verilmesi zerine adann Trkler tarafndan kuatlmas, 600 St. John valyesinin 250 bin kiilik Trk birliklerine kar Rodos'u alt ay boyunca korumalar anlatlr. ngiltere'de oynanan ilk talyanca opera ise, Giacomo Greber'in "Ergasto'nun Aklar" adl eseridir. 9 Nisan 1705 gn, Haymarket'te, Queen's Theatre'da sahnelendi.
OKYANUS HATTINDA ALIAN LK GEM

Sabit bir tarife ile okyanus seferleri yapan ilk gemi, "Black Ball Line" adl Amerikan irketine ait 424 tonluk "James Monroe"dur. lk seferinde, New York'un dou yakasndan 23 numaral rhtmdan 5 Ocak 1818 gn hareket etti ve 2 ubat gn, 28 gnlk bir yolculuktan sonra Liverpool'a ulat. inde sekiz yolcu vard. Dnemine gre son derece lks olan gemide, maundan yaplm geni ve ferah bir salon vard. pek demeli kamara kaplarnn yanlarnda mermer stunlar ykseliyordu. Ayrca yolculara her an taze et, st ve yumurta sunabilmek iin ambarlardan bir blm minik bir iftlik haline getirilerek, burada domuz, inek, koyun ve tavuk besleniyordu. Ekmek ise gnlk olarak piiriliyordu.
LK BUHARLI YOLCU TRANSATLANT

"Great Western" adl gemidir. Isambard Kingdom Brunel tarafndan, Great Western Steamship Co. irketi iin planlanan gemi, 19 Temmuz 1837'de Bristol'de kzaa kondu. 8 Nisan 1838'de, Kaptan James Hoken ynetiminde, ABD'ye gitmek zere Bristol'den ayrld. 15 gn, 5 saat sren bir yolculuktan sonra New York'a ulat. Bu ilk seferinde ortalama 8.8 deniz mili hz yapan Great Western de, tpk James Monroe gemisi gibi ok konforluydu. Geminin birinci mevkiinde 120, ikinci mevkiinde 20, kamara altnda da 100 yolcu arlanabiliyordu.
LK TAKMA MOTOR
Drt zamanl, hava soutmal Daimler marka bir deniz motorudur. 1896 ylnda, New York'ta yapld. Talep yetersizlii nedeniyle yalnzca 25 adet retildi. "Takma motor" deyimi ise, bu tr motorlar byk apta ilk kez imal eden Cameron B.Waterman'a aittir. Waterman'm "Porto" marka takma motorlarnn yapmna 1906 ylnda Detroit'te baland.
176
Emekliler, kendilerine maa verilmeye baland ilk gnlerden bu yana, vezneler nnde kuyrua girmeye baladlar. Kukusuz, ilk emeklilerin girdikleri kuyruklar, bugnklere oranla ok daha ksayd. Fotorafta, 1909 ylnda emekli maalarm alan Yeni Zelandallar grlyor.
LK EMEKL MAAI
Almanya'da, Bismark'n 1889 ylnn Haziran aynda hazrlatt Emeklilik Sigortas Yasas, 1 Ocak 1891'den itibaren yrrle girdi. Yasaya gre, 16 yann zerinde olup da, hibir i yapamayan ve yllk geliri 2 bin markn altnda olan herkese, belirli bir izelgeye gre yardm yaplyordu. rnein, yllk geliri 300 mark amayanlara, haftada 7 fenik veriliyordu. 1891 ylnda, 132 bin 926 kiiye, 15 milyon 299 bin 4 mark verildi. ngiliz Milletler Topluluu'nda, yasa ile
emekli ayl demeye balayan ilk lke Yeni Zelanda oldu. Yasa, 1 Kasm 1898'de yrrle girdi. Ylda 34 sterlin ya da daha az kazananlara 18 sterlin de devlet tarafndan veriliyordu. Yllk gelirde, 34 sterlinin zerindeki her art iin yllk emeklilik cretinden bir sterlin kesiliyordu. Emekli creti almak isteyen erkeklerin 65, kadnlarn da 60 yam am olmalar gerekiyordu. lk deme 1899 ylnn Mart aynda yapld. Birinci ylda 4 bin 699 kiiye maa baland. Bunlardan birine, durumu gereince ylda 1 sterlin dendi.
177
ATLANT AAN LK MADEN YAPILI GEM

Great Western Steamship Co. irketi iin, izimleri Brunel's firmas, yapm ise Patterson's firmas tarafndan gerekletirilen "Great Britain" adl metal gvdeli gemiyi, Prens Consort 19 Temmuz 1843 gn Bristol'de kzaa koydu. lk seferi iin 26 Temmuz 1845 gn, 60 yolcu ve 600 ton ykle birlikte Liverpool'dan hareket eden gemi, 14 gn 21 saat sren bir yolculuktan sonra New York'a ulat.
LK KAYAK TURU
1902 ylnda Sir Henry Lunn tarafndan dzenlendi. 440 kiinin katld bu ilk kafile, kayak merkezi olarak nlenen sve kasabas Abeloden'e getirildi. Geziye katlanlardan biri de Sir Henry Lunn'un olu Arnold Runn idi. Aradan yllar getikten sonra izlenimlerini yle anlatyordu: "Hi gelimemi bir grnmmz vard. Abelboden'deki o ilk k gezisinin akamlarn iki uzun masann evresine oturup yemek yiyerek ve kendimizi elendirerek geirmeye altk. Haftada iki- akam dans etmeye ayryorduk. teki geceler ise, amatr tiyatro oyunlar ve ieride yaplan beden hareketleri ile geiyordu. Dans gecelerinin en olumsuz yn, ayn partnerle ikiden ok kere dans etmek zorunda kalmakt. Kentte kayak yapmay dnen ve bundan gerekten zevk alan tek kesim, Adelboden'li aristokratlard. O yl bizim gruptan yalnzca birka kii kayak yapmay denedi."
sz alnyordu. Ayrca tm kitaplarn zerinde ngilizce konuulan bir lkeye sokulmalarnn su olduunu belirten notlar vard. Bylece bir anlamda ilk Copyright uygulamas da balatlm oluyordu. O gne gelinceye dein, yazarlarn, lke dnda baslan eserleri karlnda para almalar sz konusu deildi. Bu drstlnden dolay, Tauchnitz'e Almanya'da "baron" unvan verildi ve Saksonya Yrtme Kurulu yeliine seildi. ngiltere ise kendisini "genel konsolos" ilan etti ve Tauchnitz, Kralie Victoria'nn yakn dostlarndan biri oldu. Bu nl yaync, 1895 ylnda lmt ama, balatt dizi, 1933 ylna kadar miraslar tarafndan srdrld. O yla dein, 525 yazarn 5 bin 97 kitabn yaynlamlard.
LK V
Mezopotamya'da bulunan 5 bin yllk bir heykelcikte, tarihin en eski ivileri grld. 60 santim yksekliindeki bu boa heykeli, bakr plakalarn, ahap bir iskelet zerine ivilerle aklmas yntemiyle yaplmt. Orta alarda, ivi yapmcl, zel bir uzmanlk dal haline geldi. Demir ubuklardan, eitli boy ve kalnlklarda iviler yaplyordu, ama bunlarn maliyetleri hayli yksek olduundan fiyatlar da o oranda pahal oluyordu. Bu nedenle, o dnemde inaatlarda, kalaslar, genellikle, usta marangozlar tarafndan tahta ivilerle birbirine balanyordu. . Fabrikasyon olarak ivi retebilen ilk aygtlarn patenti, ABD'de 1786 ylnda Ezekial Reed, ngiltere'de de 1790 ylnda Thomas Clifford tarafndan alnd. Bylece, marangozluk ve mimaride yeni bir dnem balam oldu.
LK KTAP DZS
"ngiliz Yazarlar Dizisi" ad altnda 1841 ylnda, Leipzig'de Christian Bernhard Tauchnitz tarafndan yaynland. Dizinin ilk kitab, Edward Bulwer-Lytton tarafndan yazlan "Pelham" adl yaptt. Dizide kitaplar yaynlanan teki yazarlar arasnda Dickens, Scott, Thackeray, Marryat, Thomas Cariyle ve George Elliot vard. Btn kitaplar, demiryollarnn yaygnlamasyla saylar hzla artan Amerikal ve ngiliz turistlere satlmak zere ngilizce olarak baslmt. Yaync Tauchnitz, kitaplarnn, yalnzca ngilizce konuulmayan lkelerde satlmasna byk zen gsteriyordu. Hatta turistlerden, satn aldklar kitaplar kendi lkelerine sokmayacaklarna dair
LK NE
Fransa'da, Ta Devri'nden kalma maaralarda, 20 bin yl nce kemikten yaplm ineler bulundu. nsan, ineyi, hayvan derilerinden daha kullanl bir giysi retebilmek iin yapt araylar srasnda buldu. Bu bulu, daha uygar bir yaama ynelik, nemli bir adm oldu. 15. yzyldan itibaren metal ineler, pek ok lkede kullanlmaya baland. Ancak, ine ve iplikle diki dikmek, yine de uzun yllar gznuru ve byk bir sabr isteyen bir ura olarak kald. 1830 ylnda diki makinesinin icad ile, diki ve terzilik son derece kolaylat.
178
1861 ylnda ngiltere'de dzenlendi ve ii ailelerinden oluan 1700 kii, cretlerini nceden deyerek alt gnlk Paris gezisine ktlar. Resimde, Paris'e gelen ilk ingiliz grubu grlyor.
LK PAKET TUR
"alan nsanlarn Paris Gezisi" ad altnda iileri temsil eden bir komite tarafndan dzenlendi. Komitenin bakanln, ayn zamanda parlamenter de olan, Sir Joseph Paxton yapyordu. Gezinin denetimi ise Thomas Cook'ta idi. lk turist kafilesi, 17 Mays 1861 Cuma gn saat 10.15'te Londra'dan, London Bridge stasyonu'ndan hareket ettiler. Thomas Cook'un daha nce dzenledii gezilerde, turistler yalnzca yol paralarn pe-
in olarak derler, teki tm masraflar, gidilen yerlerde kendileri karlarlard. Ancak, bu gezide durum farkl oldu ve ilk kez deiik bir uygulama yapld. Tura katlan bir ii, nc snf kapal bir vagonda yolculuk, ikinci snf ruhsatl, iyice bir otelde konaklama da dahil olmak zere, alt gnlk bir tatil iin belirlenen creti, seyahat balangcnda irkete demek zorundayd. Bu byk giriim zerine, 1700 kiilik ii ailesi grubu, Man' geerek Fransa'y grmek olanana kavutu. mun ve cvata reten bir ara yapt. Ondan bir yl nce de ngiliz Henry Moudslay, tamam metal olan cvatalarla somunlar retmeyi baarmt. Bu iki bulu zerine, somun ve cvata hzla yayld. 19. yzyla gelindiinde makine ve bina yapmnda metal somun ve cvatalar ahap benzerlerinin yerlerini tamamen alm durumdaydlar.
LK SOMUN VE CIVATA
Somun ve cvatadan, sktrc olarak, 1550 ylndan itibaren Avrupa'da yararlanlmaya baland. Bu somun ve cvatalar, tamamen elle ve tahtadan yaplyordu. 1798 ylnda ABD'de David Wilkinson so-
179
Nagasaki'ye atlan atom bombas, kentin bir harabeye dnmesine yol at. Fotorafta grlen aaca dayal it, bulunduu yerden, bombann etkisiyle yaklak I kilometre teye frlamt.
LK NKLEER BOMBA
kinci Dnya Sava'nn balad yllarda, birok lkedeki bilginler, nkleer enerjinin aklalmaz gcnn bir bombaya dntrlp dntrlemeyeceine ilikin aratrmalarn srdryorlard. ngiltere'ye snan iki Alman bilimadam Profesr Rudolph Peierls ve Dr. Otto Frisch, 1940 baharnda, Birmingham niversitesi'nde ilk gelimeyi saladlar. ngiliz Hkmeti tarafndan Nisan 1940'da kurulan zel komite, 1941 ylnn Haziran aynda, ikibuuk yl iinde, ilk atom bombasnn yaplabileceini duyurdu. Babakan Winston Churchill, almalarn devam ettirilmesini istedi. Ancak, ngiltere, youn ekilde bombardman tehlikesiyle kar kar bulunduundan, adada kk bir tesis kurulacak, asl byk retim ise, Kanada'da yaplacakt. Bu yolda bir alma da ABD'de srdrlyordu. ABD'nin 1941 ylnda savaa girmesi zerine, iki lke, atom bombasna ilikin projelerin ortak yrtlmesini kararlatrd. ngiliz bilim adamlar Amerikallarn "Manhattan Projesi"nde grev aldlar ve almalar ABD'de yrtlmeye baland. lk atomik patlama, 16 Temmuz 1945'te New Mexico llerinde gerekletirildi. Japon-
larn yava yava bar grmelerine yanamaya balamalarna ramen, ABD Bakan Truman, ngiliz Babakan Churchill'in de onay ile, Japonya'nn kaytsz koulsuz teslimini abuklatrmak amacyla iki atom bombas kullanlmasna karar verdi. Tokyo, byle bir bombann kullanlacana dair nceden uyarlmad. 6 Austos 1945'te Hiroima, nkleer saldrnn ilk kurban oldu. 20 bin ton TNT (dinamit) tahrip gcne eit olan bomba, yerden 600 metre ykseklikte patlad ve 80 bin kiinin derhal lmesine, 70 bin kiinin de sakat kalmasna yol at. Kentteki binalarn yzde 70'i de tamamen yok olmu, ya da kullanlamaz hale gelmiti. 9 Austos'ta, ikinci bomba Nagasaki'ye atld. Bu kentte de, 40 bin kii ld. 25 bin kii yaraland. 10 Austos'ta Japonlar, "hibir koul" ne srmeden teslim oldular. Ancak uras ok kesin olarak bilinmektedir ki, Amerikallar atom bombasn kullanmasalar bile, Japonya teslim olmak zereydi. kinci Dnya Sava'ndan sonra, Sovyetler Birlii ile Bat arasndaki souk savatan yararlanan ABD bir sre, nkleer silahlar tekelinde tutmann zevkini yaad. Ancak, 1949 ylnda Moskova ilk atom denemesini yapt. Onu, yl sonra ngiltere izledi.
180
181
LK ORGAN NAKL
nsanlar arasnda organ naklini gerekletirmeye ilikin denemeler, kinci Dnya Sava sonrasnda balad. Fakat, o gne kadar hayvanlar zerinde yaplan deneyler, vcuda yeni taklan organn, bnyenin savunma mekanizmalar tarafndan ar ar yok edildiini gsteriyordu. 1953 ylnda, Bostonlu cerrah John P.Merrll, ikiz kardelerden birinden alnacak bir bbrein tekine taklmas halinde, bnyenin yeni bbrei "reddetmediini" grd Sonralar, birbirleriyle akrabal olmayan insanlar
arasnda yaplan organ naklinin bnye tarafndan kabuln salayan ilalar gelitirildi. Bu ilalar sayesinde, nceleri, bbrek nakilleri yapld. Ancak, bu ilalar sayesinde bbrek taklan hastalar, bu kez de bir tr kanserin tehdidiyle kar karya kaldlar. Bu nedenle, organ nakli, ancak, baka trl yaamas olanaksz hale gelen hastalar iin bavurulan bir yntem oldu.
PARATLE LK ATLAYI
tarafndan, Paris'te Parc Monceau'da yapld. Garnerin, 743 metre ykseklikten, bir balondan atlad. 7 metre apndaki parat, kapal bir emsiyeyi andryordu ve ortasndaki destek ubuu bir iple balonun sepetine balanmt. emsiyenin alt ucuna bal sepete de Garnerin oturmutu. Balonun sepetinde bulunan Garnerin'in kardei, paratn ipini kesti ve parat aaya inmeye balad. Bu anda, "kapal emsiye" ald ve ini yavalad. Paratle ilk acil atlay da, 1808 ylnda, Polonya'nn Varova kentinde yapld. Jordaki Kurapento, bindii Mongolfier balonunun alev almas sonucu paratle aa atlad. Bu, motorlu uaklarn yapmna kadar kaytlara geen ilk acil durum atlay oldu.
22 Ekim 1797 gn, Andre-Jacques Garnerin
UAKTAN PARATLE LK ATLAYI

1 Mart 1912 gn, Yzba Ablert Berry tarafndan, Benosit marka bir uaktan Jefferson Barracks zerinde yapld. Berry, 300 metre ykseklikten atlamt. Anthony Jannus kumandasndaki uak, Kinloch Park'taki Benoist Uu Okulu'ndan saat 2.30'da havaland. 2.5 saat sonra da atlayn yaplaca blgeye geldi. "Flight" dergisindeki habere gre, Berry'nin parat, atlaytan sonraki ilk 130 metreden sonra ald. Salimen yere inen Berry, derhal yerinden frlayarak komutan Binba W.T. Wood'a kotu ve raporunu verdi.
Hermann von Helmholtz tarafndan yaplan Oftalmoskop aygt, gzdeki retina tabakasnda bulunan damarlarn incelenmesini ve hastalklarn bu yntemle tansn kolaylatrd. Fotorafta, bir eker hastasnn hasarl gz damarlar grlyor,
LK OFTALMOSKOP
1851 ylnda, Berlinli Doktor Hermann von Helmholtz, gzbebeine bir k yollayabildii takdirde gzn i ksmlarn inceleyebileceini anlad. Bir sre altktan sonra, oftalmoskobu gelitirdi. Bu aygt bir k kayna, ayna ve merceklerden oluuyordu. Doktorun zellikle retinay ve gz yuvarlan incelemesini byk lde kolaylatryordu. Retinann zerindeki atar ve toplardamarlar, vcudumuzun dorudan grebileceimiz tek damarlardr. Bu nedenle gnmzde oftalmoskobik inceleme, birok hastaln tansnda nemli rol oynar.
UAKTAN PARATLE ATLAYAN LK KADIN

ABD'nin Kuzey Caroline eyaletinden Bayan Georgia Thompson, 1908 ylnda, Charles Broadwick parat ekibine katld zaman, 15 yllk ev kadn ve anneydi. lk atlayn 21 Haziran 1913 gn, Glenn Martin'in kullan-
182
d bir uaktan, Los Angeles'da, Griffith Park zerinde yapt. "nce Broadwick" olarak tannan bu ilk kadn parat, 4 Temmuz 1914 gn, San Diego'da ilk kez elle kumanda edilen bir paratle uaktan atlad.
resimler vard. Derginin ierii ise, yaanm yklerden, iirlerden, ocuk yklerinden, misyoner yaamnn gizemli yanlarndan sz eden yazlardan, eski kitaplardan alntlardan ve kilise ile cemaat haberlerinden oluuyordu.
PARATLE UAA BNEN LK PLOTLAR

1918 ylnn baharnda, Heinecke tipi paratleriyle uaklarn kullanan Alman Hava Kuvvetleri'ne bal pilotlardr. O yln 1 Nisan'nda, Jasta 56 adl hava birliinden Vzfw. Weimer, Albatross DVa tipi uann ngiliz mevzileri zerinde vurulmas sonucu, savata paratle atlayan ilk askeri pilot oldu. Sa olarak yere inmesine karn, ngilizlere tutsak olmaktan kurtulamad.
la alan bir stunda, okurlarn, kilise ve faaliyetleri ile eitli dinsel konularda gnderecekleri sorularn tm aklklar ve ayrntlaryla yantlanaca belirtiliyordu.
"Okuyucularn Sorularna Yantlar" baly-
LK PARKMETRE
Oklahoma City'nin nde gelen gazetelerinden birinin yayncs olan Carlton Magee tarafndan gelitirildi. Magee, kent iinde otopark sorununu, zmek zere kurulmu bir iadamlar komitesinin bakanlna getirilmiti. Dual Parkin Meter Co. adl bir irket kurdu. Oklahoma Trafik Mdrl, bu irkete ilk etapta 150 parkmetre sipari etti. Bu parkmetreler, 16 Temmuz 1935 gn kentin eitli yerlerine taklarak hizmete girdi. ngiltere'de de ilk kez Londra'da 10 Temmuz 1958 gn 625 parkmetre takld.
PARATLE LK SERBEST ATLAYI

Paratle kural d ilk serbest atlay, Amerikan Hava Kuvvetleri'nden avu Randall Bose tarafndan gerekletirildi. avu Bose, bir arkadayla, atlaytan 300 metre sonra paratn at halde salimen aa inebileceine dair iddiaya girmiti. Deneme, 1924 ylnda, Long Island'da yapld. 1500 metre ykseklikten atlayan Bose, 500 metre dtkten sonra paratnn ipini ekti ve burnu bile kanamadan aa inmeyi baararak iddiay kazand.
LK PENSLN
1928 ylnn Eyll aynda, Londra'daki St. Mary Hastanesi'nde Dr. Alexander Fleming tarafndan bulundu. Fleming, bir ay nce tatile karken, laboratuvannn gne grmeyen bir kesine baz kltrler yerletirmiti. D.M. Pryce'la birlikte, bunlarn antiseptik zelliklerini aratryordu. Tatil sonras yapt incelemelerde, bu kltrlerden birinin farkl bir zellik gsterdiini fark etti. Bunun zerine youn bir almaya balad. Sonunda 13 ubat 1929 gn, Tbbi Aratrmalar Kulb'nde, penisilini bulduunu aklad.
LK PARAT SPOR KULB

1933 ylnda Moskova'da kuruldu. Paratln spor olarak geliimine byk nem veren Sovyetler Birlii, ilk spor kulbnn kuruluundan yl nce de, Sovyet Parat Sporu Festivali'ni dzenlemiti. 1930'lu yllarda, lkenin pek ok yerinde yzlerce parat kulb kuruldu ve halk parklarnn ounda atlama kuleleri ina edildi. Bu almalar, Sovyetler Birlii'ni parat konusunda dnyann en nde gelen lkesi haline getirdi.
PENSLNN LK KLNK UYGULAMASI

St. Mary's Hastanesi'nde, 9 Ocak 1929 gn yapld. Fleming, asistanlarndan Stuart Craddock'un sins iltihabn penisilinle iyiletirdi ve "steplokok" tr mikroplar yok ederek tedavide baar salad. lacn ok daha etkin bir kullanm, 1931 ylnda Sheffield'da gerekletirildi. Dr. C.G. Paine iki ocuk hastada doutan gelen "gonokokal oftalmitis" denilen grme bozukluu ile, bir erikin hastada "pnomokokal enfeksiyon" sonucu oluan gz hastaln penisilinle iyiletirdi. Erikin
LK DNSEL DERG
la 1859 ylnn Ocak aynda yaynland. Aylk olan derginin kurucusu, Peder John Erskine Clarke idi. Birinci saysnn kapanda kiliseyi, baz evleri ve kulbeleri ile bir okulun bahesinde top oynayan ocuklar gsteren izgi"St. Michael's Derby Parish Magazine" ady-
183
hastann sa gzne dme sonucu bir ta paras arpm ve kk bir ta paras gzbebeinin arkasna girerek hasara neden olmutu. Enfeksiyon, penisilinle temizlendi ve gz, ta kartmak iin ameliyat edilebilir hale geldi. Hasta, ksa zamanda yeniden normal grme yeteneine kavutu. Bu ilk baarl penisilin tedavileri, yerel giriimler olarak kald ve penisilinin nemli bir "kemoterapi" unsuru olarak kabul edilmesi ok zaman ald.
ARITILMI LK PENSLN
Sir William Dunn Patoloji Okulu'nda, 1940 yaznda, Profesr Howard Florey ve Yahudi asll Alman Profesr Ernest Chain tarafndan elde edildi. Prof. Florey, ortak almalarnn sonucunu, "Kemoterapik tedavi arac olarak penisilin" balkl bir makalesiyle dnyaya duyurdu. Bu makale, 24 Austos 1940 gn, Lancet'te yaynland.
ARITILMI PENSLNN LK KLNK KULLANIMI

12 ubat 1941 gn, Oxford'da Radcliffe Hastanesi'nde gerekleti. Bir polis memuru olan hasta, az kenarndaki yara sonucu, kan zehirlenmesine yakalanmt. 24 saat iinde hastaya 800 miligram penisilin verildi ve durumunda byk bir dzelme gzlendi. Ancak 5 gn iinde, Profesr Florey'in ekibi, o dnemde, dnyada bulunan tm artlm penisilini tketti ve hasta 15 Mart gn ld. Kesin bir baaryla sonulanan ilk penisilin tedavisi, yine Redcliffe Hastanesi'nde, 3 Mays 1941 gn balatld. Byk bir irpene ban yarasyla hastaneye getirilen hastaya, damardan penisilin verildi. 4 gn sonra, yarann iyilemeye yz tuttuu grld. 15 Mays gn, hasta, salna tamamen kavumu olarak hastaneden taburcu edildi. Geni lde penisilin retmek zere ilk tesis de Oxford'daki Sir William Dunn Patoloji Okulu'nda, 1941 ylnn yaznda, Prof. Chain'in ynetiminde faaliyete geti. Penisilini de rettii ilalar arasna alan ilk eczaclk kuruluu ise, Bromyey'deki Kemball and Bishop Co. irketi oldu. irket, rettii 10 galonluk ilk 20 bidon penisilini, cretsiz olarak 11 Eyll 1942 gn Patoloji Okulu'na armaan etti. Sir Alexander Fleming, Sir Howard Florey ve Dr. E.B. Chain, penisilinle ilgili almalarndan tr, 1945 ylnn ekim aynda Nobel dl'n ortaklaa paylatlar.
Londra'dan, Parlamento Alan'nn kesine dikilen bu tabela ile ilk yaya geidi 1926 ylnda hizmete girdi. Beyaz zemin zerine, "Ltfen buradan geiniz" yazl tabelay, Londrallar ilk gnlerde aknlkla izlediler.
LK YAYA GED
Parlamento Alan'nda, Londra Trafik Danma Komitesi'nin giriimleri sonucu, 1926 ylnn Aralk aynda hizmete girdi. Geidinyeri, zerinde bir ( + ) iareti ile "Ltfen buradan geiniz" yazs bulunan beyaz bir tabela ile belirlendi. Ertesi yln Austos ayma kadar, kentteki yaya geitlerinin says 16'yi buldu. En nemli geitler, asfalt zerine, birbirine paralel olarak izilen iki kaln beyaz izgi ile iaretlendi. Zebra derisini andran beyaz izgilerin yaya geitlerinde kullanlmasna ise 31 Ekim 1951 gnnden itibaren baland.
SER OLARAK YAPILAN LK OCUK ARABALARI

Bu tr arabalarn retimine, 1850 ylnda Londra'da iki ayr yapmc tarafndan baland. John Ailen ve A.Babin adl kiilerin yaptklar arabalar, nceki benzerlerinden ok farklyd. Zira daha nceki rnekler, aristokrasi iin imal edilmi tek tk denemelerdi ve
184
hepsi de nden bir hayvan ya da insan tarafndan ekiliyordu. Ailen ve Babin'in yaptklar ocuk arabalar ise, bugnk benzerleri gibi arkadan itiliyordu. Ayrca drt deil, tekerlei vard.
LK PERMALI SALAR
Kari Ludwig Nessler tarafndan yapld. Nessler, 1872 ylnda, Black Forrest'ta domutu. Ayn yl, Parisli modac Marcel Grateau, sa modasna "Marcel dalgalan" denilen biimi getirmiti. Yoksul bir ayakkabcnn olu olan Nessler, ailesinin istei zerine baba mesleine yneldi. Ne var ki, gzleri bu meslei yapmasna elverecek denli gl deildi. Sonunda kuafr oldu. nce svire'de alt, sonra Paris'e geti. Orada, Marcel dalgalarnn nasl yaplacan rendi. 1901 ylnda Londra'ya dndnde, kendi gelitirdii bir aygtn yardmyla hanmlarn salarna uzun mrl Marcel bukleleri yapmay rahatlkla beceriyordu. Bir gn mterilerden birinin sanda bu yntemi denedi. Ancak hanmlarn, kendisine sk sk para demesinden yana olan patronu, kalc bir sa biimi yaratan Nessler'i hemen kovdu. Neyse ki, o gne kadar Nessler kendi adna bir salon ap almalarn srdrmesine yetecek kadar para biriktirmiti. 8 Ekim 1906 akam, at yeni salona kentin en nl kuafrlerini ard ve onlara permann nasl yaplacan gsterdi. Nessler'in kulland yntemin kalclndan kuku yoktu ama, ticari adan kuafrler iin hi de i ac bir gelime deildi bu durum. Kullanlan aygt son derece byk ve ard. Mterinin salarna perma yaptrabilmek iin tam 6 saat boyunca bu aygta tahamml etmesi gerekiyordu. Tabii, bu kadar uzun sren bir ilemin fiyat da ona greydi. Bu yzdendir ki, bir yl iinde salarna perma yaptrmak iin Nessler'e gelen mteri says ancak 70'te kald. Birinci Dnya Sava'nn balamasyla, Nessler ABD'ye g etti. Byk bir ans eseri, dnemin nl dans yldz Irene Castle, Nessler'e gelerek salarna perma yaptrd (1915) ve o gnden sonra tm Amerika perma modasnn lgnlyla kvrm kvrm oldu.
William Kent'in, 1773 ylnda Devonshire Dk iin yapt bu ilk ocuk arabas, nndeki koumlara balanan kpekler tarafndan ekiliyordu. Arabann n ksmnda grlen ylanlar, Devonshire'larn aile sembol idi.
LK OCUK ARABASI
ngiltere'de, 1733 ylnda William Kent tarafndan, 3. Devonshire Dk iin yapld. Aracn arka tekerleklerinin ap 52 santim, n tekerleklerinin ap ise 40 santimdi. Arabann en byk zellii, n tekerleklerin arasna Devonshire ailesinin simgesi olan "Cavendish ylanlan"mn taklmasyd. Ylanlarn ve tayc blmn ahap olarak yapld bu ocuk arabas, kpekler tarafndan ekiliyordu. 1733 ylnda yaplan ilk ocuk arabasnn ada olduu sanlan bir baka rnek de halen, Fransz Ulusal Mzesi'nde saklanmaktadr. Baz tarihiler, bu arabann 14. Louis'nin ocuu Dauphin (doumu 1729) iin yapldn ne srerler. Ancak mze yetkilileri bu dnceye katlmyorlar. Onlara gre, araba, Fransa'da deil, Almanya'da yapld.
LK PETROL POMPASI
ABD'nin Indiana eyaleti, Fort Wayne kasabasnda, Sylvanus Bowster ve Jake Gumper tarafndan iletilen bakkal dkknna 5 Eyll 1885 gn takld. Geri o dnemde Karl Benz de ilk atsz arabay retmek iin almalarna balamt ama, bugnk petrol pompalarnn atas olan ilk pompann arabalarla ve otomobil srcleriyle hi ilgisi yoktu. Bowster'i byle bir pompa yapmaya ynelten, komusu bakkal Gumper'in bir sorunuydu. Gumper'in dkknnda petrol lambalarnda kul-
185
lanlan gazya ile yemeklik ya, yanyana satlyordu. Gazya fsndan sk sk gaz alnd iin kokusu yemeklik yaa siniyor ve Gumper'in mklpesent mterileri bundan sk sk ikyeti oluyordu. Kukusuz, bu sorunun en kolay zm, gaz yann bulunduu fy, dkknn daha uzak bir kesine tamakt. Ne Bowstre, ne de Gumper bunu akl edebildi ve bylece iki arkada bu soruna bir are bulmak iin kafa yormaya baladlar. Sonunda Bowster, ilk pompay yapt. Bu pompa sayesinde, gaz fsnn almasna hi gerek yoktu. Pompann ucu, fnn st kapandan zel bir delikle ieriye daldrlyor, daha sonra da elle alan bir kolun yardmyla istenilen kaba, gazya aktarlyordu. Elle alan kolun her devinimi sonunda kaba aktarlan gaz miktar da sabit olduundan creti de kolayca hesaplanabiliyordu. Bylece gaz fsndan hi koku kmadan Gumper satlarn srdrd. Petrol pompasnn benzin istasyonlarnda kullanlmaya balanmas ise, Bowster'in ilk almasndan 20 yl sonra mmkn oldu. lk kez 1905 ylnda, yine Fort Wayne'de bir benzin istasyonuna ilk pompa takld. Satlan akaryaktn fiyatn ve miktarn otomatik olarak gsteren ilk pompa ise 1 Kasm 1932 gn piyasaya karld.
Franois Arago tarafndan, 7 Ocak 1839 gn, Fransz Bilimler Akademisi'nde tantld. Bu tantmn etkisiyle, Fransz hkmeti, sistemin haklarn dnya apnda kendisine ait olmak zere Daguerre ile Niepce'nin mirass Isdore Niepce'den satn ald (19 Austos 1839). Ancak Daguerre, bir "uyanklk" yaparak, buluunun patentini Fransa hkmeti ile yapt anlamadan be gn nce, Londra'da da tescil ettirmiti. Sonradan bu davranndan pimanlk duydu ve Londra'daki haklarn hibir zaman kullanamad. Zaten buna da gerek kalmamt. Parisliler, "bir saat iinde kan fotoraf" tekniinden ylesine etkilenmilerdi ki, bu yeni akmn ncleri arasnda yer alabilmek iin fotoraf malzemesi satan dkknlar adeta yamaladlar. Kentin her kesi, kiliselerin, saraylarn ya da baka yerlerin grntlerini saptamaya alan ayakl kameralarla doldu.
FOTORAFI EKLEN LK NSAN

Rahip Joseph Bancroft Reade, 1838 ylnda "bahvan"n, imlerin zerine yatrd ve bir fotorafn ekti. Bu, dnyada bir insan resmeden ilk fotoraf oldu.
LK FOTOKOP ARACI
Rectigraph Co. adl irket tarafndan 1907 ylnda New York'ta pazarland. Makinenin patenti George C.Beidler'e aitti. Beidler, byle bir ara gelitirme fikrini, yllar nce Oklahoma'da bir arazi ihtilaflar brosunda alrken dnmt. Yasal belgelerin ok ksa bir zaman iinde kopye edilmeleri gereksinimi, onu bu yolda baz aratrmalara yneltti. Uzun denemelerden sonra, ilk rototip fotokopi makinesini 1906 ylnda yapmay baard ve ayn yl da patentini ald.
LK OLAY FOTORAFI
10 Nisan 1848'de, W.E.Kilburn tarafndan ekildi. O gn, 20 bin kiilik bir kalabalk, ngiltere'de parlamento binasnn nnde toplanarak, baz reformlarn gerekletirilmesi iin gsteriler yapt. W.E.Kilburn, ite bu kalabaln fotorafn ekmiti. 1977 ylna kadar, byle bir fotorafn varlndan kimsenin haberi yoktu. O yl BBC'nin aratrmaclarndan biri, fotoraf, Windsor'daki Kraliyet Koleksiyonlar'nn arasnda buldu.
TCAR AIDAN BAARILI LK FOTORAF BASMA LEM

1839 ylnda Paris'te Louis J.M.Daguerre tarafndan gelitirildi. Daguerre, bu almalarna 10 yl nce ilk fotoraf eken Nicephore Niepce ile bir ortaklk kurarak balamt. Uzun sren almalar sonucu, Niepce'nin "heliografi" adn verdii teknikle 8 saat sren fotoraf basma ilemim, 15-30 dakikaya indirgemeyi baard. almalarnn sonucu, nl Fransz astronomisti Dominique-
HAVADAN EKLEN LK FOTORAF

"Nadar" takma adyla bilinen Fransz havac Gaspard Felix Tournachon tarafndan 1858 ylnn son haftas iinde ekildi. Tournachon, 87 metre ykseklikteki bir balondan, Paris'in dndaki Val de Bierre yresini grntledi. ngiltere'de ilk hava fotoraf ise 1863 ylnda, Medway Vadisi'nin 1335 metre stnde bir balondan Henry Negretti tarafndan ekildi.
186
SATILAN LK FOTORAF MAKNES

Alphonse Giroux tarafndan yaplan fotoraf makinesi, 1839 ylnn Eyll aynda, Paris'te 400 franka satld. Makinenin mucidi Louis Deguerre ile Giroux arasndaki retim anlamas, ayn yln 22 Haziran gn imzalanmt. Ahap olarak yaplan ilk kamerann boyutlar, kapal olarak 26 cm X 30 cm x 36 cm idi. Akromatik olan mercei de, Paris'te Charles Chevalier tarafndan yaplmt. iroux et Cia firmas, dnyann fotoraf malzemesi satan ilk irketidir. Dkknlarnda her trl fotoraf malzemesi bulmak mmknd. Tabii, bu malzemeler o gnn tekniine gre idi.
LK FOTORAF MAKNES FLM

Patenti, 1888 ylnn Nisan aynda ngiltere'nin Birmingham kentinde Alfred Pumphrey tarafndan alnd. Ertesi yl Pumphrey, kendi fabrikasnda retime balad. Jelatin emilsyonlu bu filmler, 12'lik plaketler halinde satlyordu ve 8 X 11 cm ile 20 + 25 cm arasnda deiik boyutlarda bulabilmek mmknd. Bir dolduruta 100 fotoraf ekebilen 100-Fold Filmograph markal kendi orijinal makinesinde kullanld gibi, standart film kullanabilen her tr makine ile de ekim yapmak mmknd.
rihli nshasnda, Alexander Wolcott ve John Johnson tarafndan 51. caddede bir fotoraf dkkn ald, bu-dkknda "harikulade portreler" ekildii duyuruldu. Poz sresi 3-5 dakika olan bir tek fotoraf iin 3 dolar cret alnyordu. ngiltere'nin ilk fotoraf stdyosunu ise Londra'da 23 Mart 1841 gn eski bir kmr tccar olan Richard Beard at. Beard, J.F. Goddard ve J.T. Cooper adl iki usta fotorafy dkknna usta olarak ald. Yl sonuna doru, dkknn ortalama gnlk geliri 60 sterlin dolayndayd. ekim srasnda poz sresi hayli uzun olduundan, mterilerin kprdamamas iin, boyunlar arkadan bir destee yaslanyordu. Bir gazete muhabiri, bu destei, "demir kelepe" olarak tanmlad. Ne var ki, mteri ektii zahmetin karln kelepeden kurtulduktan yalnzca be dakika sonra zenle erevelenmi 5x4 santimetre ebadnda gzel bir resimle alyordu. Doal renklerle fotoraf eken ilk stdyo ise, 1906 ylnda, Londra'da "Rotary Photographic Co. adl irket tarafndan hizmete ald.
LK FOTORAF KULB
"Daguerreotipi Dostlar" ad altnda 1840 ylnda Karl Schuh tarafndan Viyana'da kuruldu. Aslen Berlinli olan Schuh, "daguerreotipi" tekniiyle fotoraflar ekiyordu ve bir yl sonra, Avusturya'nn ilk profesyonel fotorafs olarak portreler ekmeye balad. Kulp yeleri, dzenli olarak yaptklar toplantlara birbirlerine almalarn gsteriyorlar ve bu almalar zerine tartyorlard.
LK SELLOD FLM
Philadelphia'da, John Carbutt tarafndan gelitirildi ve 7 Kasm 1888 gn, Fotoraflk Dernei yelerine tantld. Bunlar, negatif filmlerdi. Ayn yln 21 Kasm'nda ilk"slayt" yapt. Rulo halindeki selloid filmler ise, New York'ta, Eastman Dry Plate Co. tarafndan 27 Austos 1889 gnnden itibaren yeni retilen Kodak marka fotoraf makinelerinde kullanlmak zere pazarland. Geri, ayn yln Aralk aynda patentini almlard ama, aslnda rulo filmle ilgili almalar, 2 Mays 1887'de balamt ve patent iin mracaat retimin gereklemesinden sonraya braklmt.
LK RENKL FOTORAF
Jersey'de Thomas Sutton tarafndan ekildi. 17 Mays 1861 gn yaplan bu ekim srasnda Sutton'un teknik danmanln skoyal fiziki James Clark Maxwell yapt. Maxwell'in tekniine gre, fotoraf aamada ekiliyordu. Bunlardan her birinde, kamera ile resmi ekilen nesne arasna krmz, mavi ve yeil sv ile dolu birer kap konuyordu. Sonra cam negatifler ayr zel cam araclyla ekrana yanstlyordu. Geri bu alma, rantabl olmaktan ok bilimsel deere sahipti ama, doal renklere hayli yatkn sonu alnmt.
LK FOTORAFI DKKNI
"New York Sun" gazetesinin 4 Mart 1840 ta-
LK RENKL BASKI
Gkkuann renkleri, 7 Mays 1869 gn, Fransz Fotoraflk Dernei yelerinin
187
"Nottingham Guardian" gazetesinin foto muhabiri Charles Shaw (arkada), Burton'da almalar yapan Fransz pilotlarndan M. Beau'yu ikna ederek uaa binmeyi baard.
UAKTAN EKLEN LK FOTORAFLAR

Beranger Fotoraf Ajans'ndan M.Meurisse, 1909 ylnn Aralk aynda Hubert Latham tarafndan kullanlan Antoinette modeli bir uaktan Fransa'da Rheims yaknlarndaki Camp de Chalons Havaalan'nn fotorafn ekti. in ilgin yn, bu fotoraflarn ekiliinden bir yl nce, ilk kez olarak uaktan nnde Louis Ducos du Hauron tarafndan basld. Du Hauron, renkli bask tekniinin, patentini ayn yln 23 ubat gn almt. Bugne ulaan en eski renkli resimlerinden biri 1877 ylnda ekilen, Angouleme'ye ait bir grntdr. Fotorafta, bal renkli evlerin arasnda kiremit renkli atsyla ykselen katedral ile arkasndaki Charente nehrinin yeilimsi sular grlr.
bir sinema filminin ekilmi olmasyd. Havaalannn fotoraflar (birinde, kalk halindeki bir uak da grlyordu), "L'Illustration" dergisinin Noel saysnda yaynland. ngiltere'de, uaktan fotoraf eken ilk fotoraf ise, Charles Shaw'dr. Nottingham Guardian gazetesinin kadrolu eleman olan Shaw, 30 Eyll 1910 gn, 133 metre ykseklikten Burton-on-Trent nehrini grntledi. Fotoraf, Guardian gazetesinin ertesi gnk nshasnda yaynland. Burton, Fransz pisellchaft adl kurulu tarafndan retildi. Ancak bunun mr ksa oldu ve 1924 ylna ka.dar bu konuda baka bir alma grlmedi. O yl, yine bir Alman kuruluu olan Lignose Natural Color Film, bir kez daha rulo halinde renkli filmi piyasaya sundu. Amatr fotoraflar, renkli ilk baarl "Kodachrome" filme kavuabilmek iin 1936 ylna kadar beklemek zorunda kaldlar. Kodacolor film makaralarnn 1942 ylnda ABD'de piyasaya kmasyla kda baslan ilk renkli fotoraflar da ortaya kmaya balad.
ya'da 1910 ylnda Neue Photographische Ge-
LK RENKL RULO FLM

Robert Krayn tarafndan bulundu ve Alman-
188
lotunun uu denemeleri yaptklarn duyunca Burton'a gitmiti. Orada, pilotlardan M.Beau ile tanarak kendisini ikna etti ve Farman tipi uana binmeyi baard. ekim
srasnda hayli korkulu dakikalar yaamt ama, daha sonra o anlardan sz ederken, "gazetecilik yaantmn hibir dakikasnda o denli heyecan duymadm" diyecekti. koan biri deildi. Yine de ok zengin olan yaratc gcyle, 12 bini akn "karikatrize posta kart" retti. Bunlarn gnmze ulaabilen en eski rneinin zerinde, 7 Aralk 1904 tarihi vardr. Woodbury serisinin 1140 numaral paras olan bu kartta, McGill'in yaratc zeksnn rneklerinden birini grrz. Bir bando eri, elindeki davul tokmayla bir bank srasna oturmutur. Yannda da sevgilisi vardr. Tokmak kzn vcuduna yneliktir. Kz, "Ne dnyorsun Tommy?" diye sorar. Erkek, "Senin aklndan geenleri" deyince, kz, "Oh, terbiyesiz" diye barr. Buna benzer
LK KARKATRL KARTPOSTALLAR
1880 ylnda Almanya'da basld. ngiltere'de ise ancak 1902'lerde ortaya kt. Ancak, olduka byk bir beeni grd. ngiltere'deki kartlarn yaratcs, ok retken bir kaleme sahip olan Donald McGill idi. Deniz Kuvvetleri'nde mimar olarak grev yapan bu sko asll Kanadal sanat, nl yazar George Orvvell'in de belirttii gibi, aslnda para peinde
189
esprilerle ssledii kartlarndan 350 milyon adet satlan Donad McGill, byk bir servetin sahibi oldu.
TCAR LK RENKL BASKI SSTEM

Patenti 23 ubat 1890 gn, Philadelphia'da F.E.Ives tarafndan alnd. Ives, "Kromskop" denilen kamerasna iki yanstc ayna takmt. Bunlarn yardmyla bir nesnenin ayr grnts, ayn anda portakal rengi, yeil ve mavi filtreler arasndan temin edilebiliyordu. Bu negatifler, daha sonra "fotokromeskop" denilen bir zel aygt iinde ileme tabi tutuluyordu. Sonuta ortaya kan basit grnt, doala ok yakn renkler tayordu. 1896 ylnda bir irket kuran Ives, bu bask teknii iin gerekli aygtlarn retimine geti.
LK PLOT EHLYETLER
nceden bir snav yaplmakszn, Fransa Havaclk Kulb tarafndan 1909 ylnn Aralk aynn sonuna kadar uan pilotlara verildi. 1 Ocak 1910 gn, ehliyet sahibi 16 pilotun isimleri, aralarnda bir ayrm yapmamak iin alfabetik sraya gre yaynland. Ne var ki, byk bir talihsizlik eseri, motorlu bir uakla ilk kez havaland resmi belgelerle saptanan Charles Voisin'in adna bu listede rastlanmazken, baz kaynaklarca hi uaa binmedikleri iddia edilen kimi adlar, listede yer alyordu. O gnden sonra pilotlarn ehliyetleri ya da uu belgeleri, kulp yetkililerince yaplan bir snavdan sonra verildi. Bu ekilde ilk brveyi, 17 numarayla Alfred Leblanc ald. lk 16 uu belgesinden biri olan Henry Farman'n brvesine gre, Farman, uuunu 7 ubat 1909 gn yapmt.
1872 ylnda 21 yandaki Fransz Rorich tarafndan ekilen bu kartpostalda, Nmberg kentinin, Mohrentor Kaps'ndan grnts yer alyor.
LK RENKL KARTPOSTAL
21 yandaki Franz Rorich tarafndan ekildi ve 1872 ylnda Zrih'te J.H.Hocher tarafndan yaynland. zerinde Zrih'ten 6 kk grnt vard. Daha sonra iki kartpostal daha kt. Bunlarn zerine de 3'er tane Zrih grnts baslmt. Ayn yl Rorich ve Locher, Cenevre, Basle, Schaffhausen, Rorschach ve Neuchatel adl svire kentleriyle Lindau ve Nmberg adl Alman kentlerinin kartpostallarm yaynladlar. Rorich'in Nrnberg'i Mohrentor kapsndan gsteren kartpostal, halen dnyann bugne ulaan "en eski" kartpostaldr. Geri baz koleksiyoncularn ellerinde, Fransa-Prusya savanda sava alanlarn gsteren baz kartpostallar vardr ama bunlar izim olduklarndan gerek kartpostal olarak kabul edilemezler. Bu tr izgi-kartlarn ngiltere'de ortaya k, 1894 ylnda oldu. Gerek fotorafla baslan ilk ngiliz kartpostal ise 1899 ylnda yaynland.
BRVE ALAN LK KADIN PLOT

Bayan Elise Deroche ya da havaclk evrelerinde bilinen adyla Baroness de Laroche'dir. 8 Mart 1910 gn girdii uu snavndan yznn akyla karak brvesini ald. Bayan Laroche, aslnda tek bana ilk uuunu, brvesini ald tarihten bir yl nce yapmt. ngiltere'nin nl romanclarndan MauKraliyet Havaclk Kulb'nn uu snavn baararak 29 Austos 1911 gn 122 numaral brvenin sahibi oldu. lk planr ehliyeti de, ngiliz Kraliyet Havaclk Kulb tarafndan 30 Mart 1930 grice Hewlett'in ei Bayan Hilde B. Hewlett de,
190
1894 ylnda, ngiltere'de baslan kartpostallarn zerinde, ette izilmi manzaralar yer alyordu. Fotorafta grlen rnek, bugne ulaabilmi en eski illstre kartpostaldr.
MANZARA ZML LK KARTPOSTAL

Almanya'da baslan ve "Gruss aus" adyla yaygnlaan kartlar, bu trn bilinen ilk rnekleridir. zerinde 6 Temmuz 1889 damgas bulunan ve Schwarzwalde Gl'nn bir grntsn izgi-resimle yanstan kartpostal, gnmze kadar uzanmtr. Doal renkleri tayan ilk renkli kartpostal da Almanya'da basld. Prof. Miethe'nin tophot Co.firmas tarafndan baslan bu kartpostallarn bilinen en eski rneinde, ad belirtilmeyen bir kyn fotoraf vardr ve 16 Ekim 1904 gn Hamburg'dan postalanmtr. Sanat eserlerinin rprodksiyonlar ilk kartpostallar ise, byk olaslkla 1889 ylnda talya'da basld. Gnmze dein ulaabilen en eski rnek, 1891 ylnn damgasn tayor ve Rafael'in "Madonna della Seggiola" adl tablosunu aktaryor.
"Naturfarbenphotographie" tekniiyle Ro-
ngiltere'de, zerinde gerek bir fotoraf bulunan ilk kartpos tal, 1889 ylnda basld.
i
n C.H. Lowe-Wilde'a verildi. lk helikopter ehliyetini ise yine ngiliz Kraliyet Havaclk Kulb'den 14 Mart 1947 gn Reginald Brie ald.
LK PLASTK
"Parkesin" adyla, nitroselloz, kfur ve alkoln karmyla Birmingham kentinde Alexander Parkes tarafndan yapld. retimine ise Londra'da, 1866 ylnda Parkes tarafndan kurulan Parkesine Co. adl irket tarafndan baland. Bulucusuna gre, bu ilk plastik, "gerekten harika" bir maddeydi. Madalya, dme, tarak, bak sap, kart kutusu, kitap klf, kalemlik gibi ok sayda ve gerekli eyalarn yapm hem kolay, hem de kaliteli hale gelmiti. Tm bu eitlerle birlikte, plastik kap kolu ve aynalar, 1862 ylnda yaplan uluslararas sergide tantld. Bu termoplastik maddenin bir benzerinin patenti de 15 Haziran 1869 gn New York'ta John Wesley tarafndan alnd. Wesley, bulduu plastie "selloid" adn verdi.
LK PLASTK CERRAH AMELYATI

23 Ekim 1814 gn, ngiltere'nin Chelsea kentinde York Hospital'de yapld. ngiliz Ordusu'ndan bir subay, cva zehirlenmesi sonucu burnunu kaybetmiti. Doktor Joseph Constantine Carpue, kendisine aln derisinden yeni bir burun yapt. Carpue'nin yntemi, 1794 ylnn Ekim aynda yaynlanan "Gentleman's Magazine" adl dergide kan bir makaleye dayanyordu. Bu makaleye gre, bir ngiliz subay, Hindistan'da tutsak dtnde, yerliler kendisinin burnunu kesmilerdi. Bu subayn aln derisi yzlerek burnunun zerine indirilmi, sonra gerektii kadarndan yeni bir burun yaplmt. Plastik cerrahinin bu tr Hindistan'da 5. yzyldan beri biliniyordu. zellikle Coomalar Aireti, bu konuda uzmanlamt. Dr. Carpue, onlarn tekniini, burun deliklerini birbirinden ayran yapay bir kkrdak reterek gelitirmiti. Plastik cerrahi, en byk geliimini I. Dnya Sava yllarnda gsterdi. Yalnz ngiliz Ordusu'ndan 11 bin kii, bu yeni gelien yntemle tedavi edildi. Plastik cerrahi iin ilk birim, Sir William Arbuthnot-Lane tarafndan, Cambridge Askeri Hastanesi'nde, 1916 ylnda ald. Bir yl sonra da Kent'te, Yeni Zelandal cerrah Sir Harold Gillies ynetiminde ilk plastik cerrahi hastanesi hizmete girdi.
diimiz zarlarn kt zerine uyarlanm bir biimiydi. Daha sonra yine inliler, rettikleri baka kartlarla, deiik kart oyunlar buldular. Bu oyunlarn ou, para ile oynanyordu. Tu-shu-chi-c'eng Ansiklopedisi'nin altnc cildinde u ekilde bir blm vardr: "Liao Hanedan'nn tarihine gre, mparator Mu Tsung, Ying-li dneminin 19. ylnda (M.S. 969), bakanlarm etrafna toplayarak onlara u konumay yapt: Bir zamanlar dk Ch'ien'in evinde kt oyunlar oynanyordu. Bir sre sonra, oyunda kan bir anlamazlk sonucu, Siao-ho, onu ldrd. Sonra felaket, felaketi izledi. imdi gryorum ki, bugnn hocalar ve devlet grevlileri, ellerinden oyun ktlarn drmyorlar. O byk felaketten hi ders alnmad m?" inlilere ait olan ve dnyann en eski oyun kd olarak kabul edilen bir rnek, 1905 ylnda Dr. A. von Le Coq tarafndan Trkistan'da, Turfan yresinde Sangim Vadisi'nde bulundu. Yannda baz baka maddelerin incelenmesiyle, Uygurlar dneminden kalma olduu anlald (11. yzyl). Boyu eninin kat olan bir kartn arkasnda, etrafnda siyah bir ereveyle evrilen bir adam resmi vard. Avrupa'da ilk oyun kartnn nereden kt kesin olarak bilinemiyor. Bu konuda yaynlanan en eski belge, Pipozzo di Sandro adl bir kalyann elyazmas kitab "Trattato del governo della famiglia"nn satrlar arasnda bulundu. 1299 ylnda yazlan bu kitabn bir blmnde, "Eer o parayla kt oyunu oynuyorsa; ona yapt eyin ktln anlatmalsn" deniliyor. Bugne ulaabilen en eski oyun ktlar ise, Franszlara aittir. Kral 6. Charles'n Hazine Sorumlusu Charles Poupart, 1392 ylnn Kraliyet Envanteri'ni karrken u notu dm: "Ressam Jacquemin Gringonneur'a, yapt deste oyun kdna karlk olarak, Kral hazretlerinin emriyle 60 altn verildi." Bu ktlar, Kral'n ldrd eklinde sylentilerin kmasna ve Kraliyet ailesinin kendisine kukuyla bakmasna sebep olmutu. "Tarot" tr oyun ktlarndan 17 adedi halen Paris' te Ulusal Kitaplk'ta muhafaza edilmektedir. Avrupa'nn en eski baslm oyun ktlar ise, 1841 ylnda Fransz antikac M. Henin tarafndan Lyon'da bulundu. M. Henin, satn ald eski bir kitabn arasnda 10 adet oyun kdna rastlad. Kahverengi bir mrekkeple ana izgileri baslan bu kartlarn i ksmlar, sonradan renklendirilmiti. Uzmanlar tarafndan yaplan inceleme sonucu, bu kartlarn 1440 sralarnda Provence yresinde basld anlald. "Piket" denilen bir oyunu
LK OYUN KIDI
10. yzylda in'de gelitirildi. Bu kartlar, bil-
192
oynamak iin yapldklar da kukusuzdu. Bu kartlardan sekizi Britisih Museum'da, ikisi de Cincinnati'deki ABD Oyun Kart retim irketi'ndedir. Arka yzne reklam baslan ilk oyun kartlar da, 1700 ylnda Londra'da bilgin ve matematiksel aralar reticisi Thomas Tuttle tarafndan yapld.
LK "FT BALI" OYUN KARTLARI

1813 ylnda Leipzig Sava'nn ansna, Almanya'da basld. Destedeki papazlar, sava kazanan drt Mttefik lkenin krallarn temsil ediyordu. Valeler ise, sava alannda ordular yneten marealleri canlandryordu Damlar da krallarn eleri Pomona, Flora, Dana ve Ceres'ti. ift bal oyun kartlar, 19. yzyln ortalarna kadar pek az kullanld.
LK JOKER
New York'ta, 1857 ylnda Samuel Hart Co. firmas tarafndan bir Londra kulb iin baslan oyun kartlarnn iine, ilk kez birer tane de "joker" konuldu.
oranla, dz yolda yzde 60, bozuk yolda yzde 30 eki stnl salad grld. 1847 baharnda, The Mechanic's Magazine, Whitehurst and Co. irketinin Thompson' la haval lastik retimi iin bir anlama yaptn, retilen ilk lastiklerin, irketin Oxford Caddesi'ndeki tehir salonlarnda sergileneceini duyurdu. Bu tr lastiklerin ilk mterisi de Guildford'dan Lord Loraine oldu. Lord Loraine, 1 Ekim 1847 gn yerel bayi May and Jacobs Co.'dan, 44 sterlin karlnda drt adet Thompson haval tekerlei ald ve arabasna taktrd. 1895 ylnda bu lastikler, bir iftlikte r'mek zereyken bulundu ve Dunlop firmas tarafndan 500 sterline satn alnd. Karayolu ulamnda "yeni bir r" aan haval tekerleklerin sat, ilk yllarda ok yava gitti. Bunda, fiyatlarn da etkisi vard. Zira, tamamen el emeiyle yapldklar iin haval lastikler, hayli pahalya mal oluyordu. Ayrca, 70 civata ile tekere monte edildiklerinden, takp kartmas da hayli gt.
LK HA VAL BSKLET LAST

Belfast'ta John Boyd Dunlop tarafndan yapld. Asl meslei "veteriner-cerrahlk" olan Dunlop, mesleki almalarnda iine yarayabilecek eitli aralar yapmt ve bunlarn tmnde de lastik kullanmt. Lastii yakndan tanyor, niteliklerini biliyordu. Bu nedenle, lastii "yeniden kefetti" ve hayatnda hi bisiklete binmemi olmasna karn, ilk haval bisiklet tekerleini yapt. Dunlop'un kafasnda, lastikten bisiklet tekerlei yapmak fikri, 1887 ylnda bir Ekim sabahnda dodu. O sabah, bir yandan kahvesini yudumlarken, bir yandan da banede tekerlekli bisikletine binen 10 yandaki olunu gzlyordu. Bisikletin demir tekerleklerinin demede yapt hasar grnce aa indi ve bir hortumdan, tekerlekleri evreleyecek byklkte paralar kesti. Bunlarn iini, hava yerine su ile doldurdu ve tekerleklerin evresine yerletirdi. Mutlu bir rastlant sonucu orada bulunan Dunlop'larn aile doktoru Sr John Fagan, hortum paralarnn iine su yerine hava doldurmay nerdi. Dunlop, bu kez ince lastikten bir boru yapt ve bunu ahap tekerleklerin zerine geirerek futbol topunu iirmek iin kullandklar pompa araclyla ilerini hava ile doldurdu. Ancak bu son alma, hayli zamann almt. Nihayet bir ift lastik tekerlek, ahap contalaryla birlikte 28 ubat 1888 gn kk Johnnie'nin "Edlin Quadrant" marka tekerlekli bi-
LK HAVALI LASTKLER
Patenti R.W. Thompson tarafndan 10 Aralk 1845 gn alnd. "Araba Tekerleklerinde Byk Gelime" bal altnda tantlan patent bavurusunda, rn yle tantlyordu: "Ayrca, yuvarlanabilen her cisme taklabilir." Ertesi yln yaz mevsiminde, Thompson' un pnmatik (haval) lastiklerinin kamuoyuna ilk tantm yapld. 22 Austos 1846 gnl The Mechanic's Magazine dergisi, bu gsteriyi yle anlatyor: "Bu hafta, park dolduran ziyaretiler, hayretler iinde kaldlar. Bir arabaya yeni bulunmu tekerlekler taklmt. Araba hareket ediyordu ama, tekerleklerden t kmyordu. Gznz kapatrsanz, arabann yrdn katiyen anlayamazdnz. Ayrca bu yeni tip tekerlekler, arabann hareketini de ok kolaylatrmt. stelik ok dayanklydlar. Yaklak 100 mil yol zerinde deneme yapld. Bu yollarn bazlarnda demir tekerlekler bile hasar grebilirdi. Ama yeni tip haval lastik tekerlekler, yz mil sonra bakldklarnda ilk gnk gibiydiler." Gerekten de lastik tekerlekler en ar aralarda bile denendi ve demir tekerleklere
195
sikletine takld ve ocuk byk bir mutluluk iinde ilk turunu att. 1888 ylnda, Dunlop, Edlin and Co, irketinden byk boy bir bisiklet satn ald ve bunlar iin ilk lastik tekerlekleri yapt. Yeni tekerleklerin araca kazandrd hz ve kullanm kolayln gren Edlin firmas, veteriner cerrahla bir anlama yaparak birlikte lastik tekerlek retimine getiler. 19 Aralk 1888 gn Irish Cyclist'te yaynlanan u ilan, yeni bir endstrinin doumunu mjdeliyordu::
"Yeni haval lastiklerimizi mutlaka deneyin. Bu tekerleklerle titreim sorunu ortadan kalkt. Yetkili satc: W. Edlin ve Ortaklan. Garfield Caddesi, Belfast."
LK POLS ARABASI
ngiltere'de, motorlu bir aracn polisin hizmetine girmesi ilk kez 1899 ylnn Nisan aynda gerekleti. Northamptonshire Karakolu'nun grevlilerinden avu McLeod, kentte bulunan "Barnum and Bailey Sirk"nin gsterileri iin sahte bilet satan bir adamn peine dt. Sahtekr yakalamakta glk ekeceini anlaynca, Jack Harrison adnda birine ait olan Benz marka arac dn ald. Uzun bir kovalamaca sonunda, zanly, Harpole ile Flore arasnda ele geirmeyi baard. Olay okurlarna nakleden Autocar dergisi, "Araba
retimin balamasndan sonraki bir yl iinde 50 adet lastik tekerlekli bisiklet satld. Bundan cesaret alan Dunlop, kendi hesabna retime gemeye karar verdi. 18 Kasm 1889' da, The Pheumatic Tyre and Booth's Cycle Agency Ltd. adnda bir irket kurdu ve yeni yla ok az bir sre kala, Dublin yaknlarndaki ilk kk fabrikasn hizmete at.
ylesine hzla gidiyordu ki, eer avu McLeod direksiyonda deil de yolun kenarnda olsayd, mutlaka durdurup cezay basard" diye
LK HAVALI OTOMOBL LAST

Parisli lastik yapmcs Edouard Michelin tarafndan yaplan drt adet ilk haval otomobil lastii, 4 beygir gcndeki Peugeot marka otomobile takld ve Michelin bu arabayla 11 Haziran 1895 gn Paris-Bordeaux Yar'na katld. Geri 1200 kilometrelik yar srasnda 22 kez lastik deitirmek zorunda kald ama, yine de saatte ortalama 25 kilometre yaparak, 19 yarmac arasnda dokuzuncu oldu. Her tekerlek, 20 bijonla monte edilmiti.
HA VAL LASTK KULLANAN LK OTOBS

Paris'te yaplan 2 bin 250 kiloluk De DionBouton marka buharl otobse, 1900 ylnda 4.5 inlik Michelin lastik tekerlekleri takld. Bu, ayn zamanda lastik tekerlekler zerinde yol alan ilk ar vasta oldu.
yazd. Srekli olarak polis tarafndan kulanlmak zere satn alnan ilk ara, bir Stanley Steamer idi. Boston Emniyet Mdrl tarafndan 1903 yaznda hizmete kondu ve Back Bay yresinde devriye grevi yapan drt atn yerini ald. Automobile dergisinin, hz limitini aanlarn yakalanabilmesi iin polisin elinde ok daha hzl aralar bulunmas gerektii yolundaki bir yazs, 1905 ylnn Haziran aynda okurlara ulatnda, St. Louis Emniyet Mdrl, bir trafik ekibinin altna bu nitelikteki bir arac oktan vermi bulunuyordu. Sulularla mcadele etmek amacyla polis tarafndan kullanlan ilk aralar olan iki adet "Crossley", 1920 ylnn Eyll aynda ngiliz polisinin "Uan Birlikler" denilen blmnde hizmete girdi. Bir yl sonra bu aralara telsiz takld. Telsizlerin ok uzun olan antenleri, arabann tavanndan uzanyordu. Elle kumanda edilen bu antenler, gerektiinde ieri de alnabiliyordu. Srekli olarak deiik kisveler altnda faaliyet gsteren iki Crossley, yeraltndaki dnyann "korkulu ryas" haline gelmiti. lara gelinceye dein, haval tekerleklerle yol alan kamyonlarn says ok snrl kald.
HA VAL LASTK TAKILAN LK UAK

Romanya doumlu havac Trajan Vuia tarafndan yaplan "Vuia I" adl uaa, haval lastik tekerlekler takld ve ilk deneme, 3 Mart 1906 gn Fransa'nn Montesson yresinde yapld. Yeni tekerleklerin salad kolaylkla, Vuia I, yerde o gne kadar havada bile alamad kadar yol ald. Bu uan yeni lastik tekerlekleri ile yapt en uzun uu, 24 kilometre sonra Vuia Fin yere aklmasyla sona erdi.
HAVALI LASTK KULLANAN LK YK ARACI

1.5 ton arlndaki Alman yaps Daimler marka benzinli kamyona 1902 ylnn Temmuz aynda Dunlop haval lastikleri takld. 8 beygir gcndeki kamyon, Dunlop'un Clenkenwell Road'daki deposundan Londra'ya lastik stoklarn tamak iin kullanld. 1920'li yl-
194
1920 ylnn Eyll aynda hizmete giren telsizli ilk polis arabasnn tepesinde, dev bir anten bulunuyordu. Sulularn izlenmesi iin her gn deiik bir kla giren bu arabann telsizi, gerektiinde karlyordu.
LK POLS DEDEKTF
Fransz Eugene Franois Vidoeq'tur. 1775 ylnda Arras'ta doan Vidocq, takma di ald iin daha rencilik yllarnda hapishaneyle tant. Banders adl bu hapishane ayn zamanda delilerin tedavi edildii bir bakmevi niteliindeydi. Cezasn bitirdikten sonra Fransz Ordusu'na girdi. Ama ok gemeden birliinden kaarak o zaman Fransa' nn can dman olan Avusturya Ordusu'nun saflarna katld. Bir sre sonra aradan da skld ve firar etti. Birka gn sonra kendini yeniden cezaevinde buldu. Lille Goal Hapisha-
nesi'ni basarak sulularn serbest braklmasn salamaya alrken yakay ele vermi ve Brest Cezaevi'ne tklmt. Vidocq, Brest Cezaevi'nden kez kat. kisinde zincire vurulmu olarak geri getirildi. nc yakalannda, Paris polisinin nde gelen isimlerinden M. Henry'ye yaklaarak, Brest'e atlmamak kouluyla polis hesabna almay ve muhbirlik yapmay nerdi. Yeralt dnyasn Vidocq kadar tanyan ok az insan vard. Bu nedenle M. Henry, bu nerinin kymetini bildi. Gerekli emirleri vererek, Vidocq'un Brest yerine La Force Gaol'e gnderilmesini salad. Vidocq, cezasnn geri kalann burada mahkmlarn ka planlarn
195
ilgililere bildirerek tamamlad. Cezaevinden ktktan sonra da polisin hesabna almaya devam etti. O dnemde polise casusluk yapan karanlk insanlar, bu hizmetlerinin karlnda kendi evirdikleri ilerin grmezlikten gelinmesini isterlerdi. Vidocq ise, tamamen tersine hibir pis ie bulamamaya ve adnn temiz kalmasna zen gsteriyordu. Sonunda, yeraltndaki dostlar, bu zelli! i nedeniyle Vidocq un polisin adam olmasndan kukulandlar. Bu da onun gizli almalarnn sonu demekti. Ama M. Henry, bylesine bir yardmcy kaybetmek istemiyordu. 1812 ylnda, cesur bir adm atarak, poliste sularn nceden nlenmesi iin yeni bir ube kurdu ve "Surete" ad verilen bu rgtn bana Vidocq'u getirdi. Bylece eski hrsz, asker ve cezaevi kaa, para karlnda tm mesaisini sulularn yakalanmasna ve sularn nlenmesine ayran ilk polis mfettii oldu. Srete'de drt kiilik bir personel vard ve bunlarn hepsi de Vidocq'un La Force Cezaevi'nde tand arkadalaryd. Bizzat kendisi semiti onlar. Sainte Anne Caddesi'nde kk bir binada slendiler. Bu denli kk bir birlik, kent iindeki su orannn byk lde azalmas, Vidocq'un kulland bilimsel yntemlerden kaynaklanyordu. Vidocq, sular eitli balklar altnda tasnif etmi ve hangi suu kimlerin ileyebileceini gsteren bir "sabkallar dosyas" dzenlemiti. Ayrca, teki tm baarl dedektifler gibi igds ve nsezisi de kendisine ok yardmc oluyordu. "Bir sulunun yzn tmyle grmeme gerek yok" demiti bir keresinde, "gzlerine bakaym yeter". Vidocq, Surete'den emekli olduktan sonra, dedektiflik dnyasnda ikinci yenilii yapt ve ilk zel dedektif brosunu kurdu. Daha sonraki yllarnda yoksulluun kucana dt ve 1855 ylnda bir yoksullar evinde ld.
kurunlarla vurularak ld. Kpeklerin dzenli bir biimde polisin hizmetine girmesi ise ilk kez 1899 ylnda Belika'nn Ghent kentinde balad. Bu tarihten ksa bir sre nce, Ghent polisi, kpeklerden yalnzca gece devriyeleri srasnda yararlanmaya balamt. ngiltere'de, bir sulunun izini srmek iin polis kpeinden ilk kez 1876 ylnn Nisan aynda Blackburn polisi tarafndan yararlanld. Emilly Holland adl yedi yanda bir ocuk, rzna geildikten sonra boaz kesilerek ldrlmt. Kpek, nce cesedin bulunduu yere gtrld. Ama orada bir koku almak mmkn olmad. Daha sonra iki kukulu kiinin evleri ziyaret edildi. lk evde, kpek herhangi bir heyecan belirtisi gstermedi. Ama, ikinci eve gidildiinde, ldracak gibi oldu. Kayn tutan polis memurunu zorla srkleyerek minenin yamna getirdi. Bacann i ksmnda, duvarn iine gmlm olarak ocuun ba bulundu. Evin sahibi William Fish, suunu kabul etti ve derhal tutukland.
LK POLS BRL
Tamamen bamsz olarak hareket eden ilk polis birlii, 1667 ylnn Mart aynda Paris'te kuruldu. Bylece, yarg ve kovuturma yetkileri ilk kez birbirinden ayrlm oluyordu. Polis rgtnn bana bir temen getirildi ve kendisine, kentin gvenliinden sorumlu olduu bildirildi. Gabriel-Nicholas de la Reynie adl bu temen, 30 yl Paris Emniyeti'nin banda kald. Emrinde, yar askeri nitelikte 144' atl, 554 polis vard. Paris Polisi'ne 12 Mart 1829 gn karlan bir yasayla, ilk kez zel bir niforma giydirildi. Yasann gerekesinde yle demliyordu: "Bu niforma, kamuoyuna kendilerini koruyan bir gcn varln srekli olarak hatrlatacaktr. Ayrca polisler, yapabilecekleri herhangi bir yanl sonucu, halkn arasnda kaybolup gidemeyecekleri iin, srekli olarak dikkatli davranmak zorunda kalacaklardr."
LK POLS KPEKLER
zel olarak eitilmi kpeklerin yasalarn hizmetine ilk girmesi, ngiltere'de 8 ubat 1816 gn Aberdeenshire'da oldu. Polis memuru Malcolm Gillispie, bull-terrier cinsi kpeiyle, sahte viski imalatlarnn izine dt. Kpee, kukulu kiilerin bindii atlarn burnunu srmak retilmiti. Bylece atn zerindeki kii yere dyor ve polis de onu kskvrak yakalyordu. Bu yntemle sekiz sulunun yakalanmasna yardmc olduktan sonra, ayn yln 30 Temmuz gn, dokuzuncu avn yakalamak zereyken, sulunun silahndan frlayan
GREV BAINDA LDRLEN LK POLS

Londra'da, metropoliten yrenin polislerinden William Grantham, 29 Haziran 1830 gecesi Somers Town'da devriye gezerken, iki sarho rlandalnn bir kadn dvdklerini grd. Kadn kurtarmak iin aralarna girdiinde, birden kendisini yerde buldu. Kadn da
196
dahil, birden zavall polis memurunu lnceye kadar tekmelediler. Grantham'n lmeden nce son grd ey, kurtarmak istedii kadnn beynine doru yaklaan izmesi oldu.
LK MOTOSKLETL POLS DEVRYES

New York Polisi tarafndan 1905 ylnda arala balatld. ok byk yararlar grlnce, Emniyet Mdrl'nn 1906 yl btesine 20 yeni aracn alnmas iin denek kondu. Los Angeles kentinde de 1911 ylnda alt kiilik motosikletli polis birlii kuruldu.
kz, erkek bir polis memuru tarafndan sorguya ekilemeyecekti. Bu grev, yalnzca kadnca scaklklar ve yaknlklar ile gen kardelerinin gvenlerini kazanabilecek olan kadn polislerce yerine getirilecekti. Bu yasann kmasna olan katks bir yana, Bayan Wells, kadn polislere olan gereksinimin kabul edilmesi iin gerekten ok yararl oldu. Onun bu abalan sonucu, 1916 ylnda, ABD'deki kadn polislerin says 17'yi buldu.
DEVRYE GEZEN LK KADIN POLSLER

Komiser Sir Nevil Macready'nin ynetiminde,' 23 Aralk 1918 gn yaynlanan bir ynetmelikle grevlerine baladlar. 100 polis aday nce 1919 ylnn ubat ayma kadar Bayan F. Stanley'in kumandasnda Peel Polis Akademisi'nde eitim grdler. 100 kiilik bu birlik, Kadn Polis Gc'nden tamamen bamszd. Zira Sir Nevil, Kadn Polis Gc' n hi sevmiyor ve onlardan "erkeksi kadnlarn niforma giydikleri militan bir rgt" olarak sz ediyordu. Sir Nevil, yeni kurduu devriye birliinin gerekesini de yle aklyordu: "Parklarda gnelenen hanmefendilerin ve beyefendilerin arasnda zbandut gibi erkek polislerin devriye gezmesi hi de ho olmuyor. Bu grevin kadn memurlarca yaplmas ok daha iyi."
LK KADIN POLS
niforma giyen ve bir erkek meslektann tm yetkilerini tayan ilk kadn polis, Bayan Alice Stebbin Wells'tir. 12 Eyll 1910 gn Los Angeles Emniyet Mdrl'nde greve balad. lk gn, kendisine bir polis rozeti, bir ilkyardm kitab ve ynetmelik verildi. O gnlerde, polislere, grevlerine giderken ya da bir iz peindeyken, taksilere cretsiz olarak binmelerini salamak zere zel bir rozet veriliyordu. Bayan Wells, ne zaman bir taksiye binse, aracn ofr tarafndan kocasnn rozetini haksz yere kullanmakla sulanyordu. Bu durumdan ok rahatsz olunca, durumu mirlerine at ve kendisine "kadn polis" olduunu gsterir zel bir rozet verilmesini istedi. Bunun zerine Bayan Wells iin, zerinde "Kadn polis rozeti no. 1" yazl bir rozet yaptrld. 1850'li yllardan beri zellikle haftalk mizah dergilerinde bir kadnn da polis olabilecei varsaylarak izilmi eitli karikatrler ve bu yolda uydurulmu fkralar yaynlanyordu. Btn bunlarla koullandrlm olan Los Angeles halk, bir kadnn gerekten polis olduuna, stelik tutuklama yetkisine de sahip bulunduuna bir trl inanamyordu. Ancak, bir sre sonra Bayan Wells, modelini kendi izdii polis niformasn giymeye balaynca, kimse sesini karamad. Bayan Wells'in en nemli grevleri arasnda, dans salonlar.kayak salonlar ve resim sergileri gibi toplu yerlerde denetim yapmakt. Ayrca, kayp kiileri aratrmak, herhangi bir i iin karakola gelen kadnlara yardmc olmak da onun grevleri iine giriyordu. ok gemeden Los Angeles Emniyet Mdrl bir ynerge kard. Buna gre, hibir gen
LK POLTEN
1933 ylnn Mart ayda, ngiltere'nin Cheshire kentindeki ICI laboratuvarlarnda R.O. Gibson tarafndan elde edildi. Gibson, etilen ile benzaldehidi, 170 santigrat derecede tepkimeye soktu ve elde ettii sonucu defterine yle yazd: "Sonuta, tepkime kabnn i eperini kaplayan beyaz bir madde kalyor." Politenin ilk kullanm ise, yaltm amacyla oldu. 1939 ylnn Temmuz aynda Telegraph Construction and Maintenanca Co. adl irket, bir mil uzunluundaki sualt kablosunu politen ipi ile kaplad ve Wight Adas ile Britanya Adas arasna yerletirdi.
LK POP GRUBU
Vokal ve enstrmantal trde ilk vokal grubu, "The Bluecaps"tr. ABD'nin Nashville kentinde be gen tarafndan kurulan grupta, Dic-
197
kie Harrel davul, Jack Neal basgitar, Willie Williams ritm gitar alyorlard. Clif Gallup vokalde elik ederken, Gene Vinvent de grubun solistliini yapyordu. 1956 Haziran'nda Capitol Plaklk tarafndan karlan ilk plaklarnn bir yznde, "Be-Bop-a-Lula" adl paralan, teki yznde de "Woman Love" adl ark vard. Birinci ark, Amerikan listelerini altst ederken, Woman Love, BBC tarafndan yasakland. Grubun doldurduu "Blujean Bob" adl ilk uzunalar da, ayn yl piyasaya kt. The Bluecaps, 1959 ylnda dald.
LK "EN SEVLEN PLAKLAR" LSTES

Plak satlarn temel alarak hazrlanan ilk liste,4 Ocak 1936 gn, New York'ta, The Billboard tarafndan yaynland. byk plaklk irketinin en ok satan plaklar, ayr liste halinde verilmiti. 30 Aralk 1935 gn biten haftann sonularna gre, listenin ilk sralarnda u arklar vard: Joe Venuti ve Orkestras'nn seslendirdii "Stop, Look and Listen" (Colombia), Ozzia Nelson ve Orkestras'nn seslendirdii "Quicker Than You Can Say" (Brunswick), Tommy Dosey ve Orkestras'nn seslendirdii "The Music Goes Round" (RCA-Victor). Tm plak irketlerinin yaptlar arasnda seilen "lk on" listelerinin birincisi, 14 Kasm 1952 gn ngiltere'de New Musical Express gazetesinde yaynland. Liste, u ekildeydi: 1. "Here in My Heart", Al Martino 2. "You Belong to My Heart", Jo Stafford 3. "Somewhere Along the Way", Nat King Cole 4. "Isle of Innisfree", Bing Crosby. 5. "Feet Up", Guy Mitchell 6. "Helf As Much". Rosemary Clooney 7. "High Noon", Frankie Laine "Forget Me Not", Vera Lynn 8. "Sugar Bush", Doris Day ve Frankie Laine 9. "Homing Waltz", Vera Lynn 10. "Auf Wiedersehen", Vera Lynn.
1890 'l yllarda Paris 'te, kpekler iin bir gzellik salonu aan Madam Ledouble, mesleim yeterince duyurabilmek iin kendisine zel bir de "kartvizit" bastrmt.
kiilerce kullanlan bu makineler, gnderilen kolinin deerini, gnderildii postanenin adn ve postalan tarihini basyordu. 15 Haziran 1903 gn hizmete giren aygtlarn kullanm, 1905 ylnn Ocak ayna kadar srd. Bu tr aralar srekli olarak kullanan ilk lke ise, Yeni Zelanda'dr. Bu lkede, Posta daresi, ald bir kararla 1904 ylndan itibaren Ernest Moss tarafndan patenti alnarak retilen otomatik damgalama makinelerinin kullanmn balatt.
LK POSTA PULU
1653 ylnda Paris'te hizmet veren Franoise Velayer'e ait Petite Post'ta kullanld. "Billets de Prot Paye" ad verilen bu pullar, gerekten bilet eklindeydi ve postaya verilen maddenin zerine yaptrlyordu. Gnmze kadar ulaabilen bir rnei olmamakla birlikte, zerinde denen posta cretinin yazl olduu biliniyor. O dnemde, genellikle posta creti alclar tarafndan dendiinden, "nceden deme" anlamna gelen pul kullanma yntemi pek yaygn deildi. Posta cretinin nceden dendiini simgeleyen pullarn ngiltere'de kullanlmasna 1 Nisan 1680 gn Londra'da baland. O gn, William Dockwra, kendisi tarafndan altrlan London Penny Post'ta, pullarn tantmn yapt. gen eklindeki bu pullarn zerinde, "creti nceden denmitir" kayd vard. Dockwra'nn el yapm pullarndan 10 adedi, gnmze kadar ulamtr.
LK OTOMATK POSTA DAMGASIMAKNES

Norveli mucit Karl Uchermann tarafndan gerekletirildi. 1903 ylnda Oslo'daki Krag Maskinfabrik tesislerinde retime baland. Norve Posta daresi tarafndan yetki verilmi
198
LK KPEK GZELLK SALONU

ngiltere'de, The Dogs' Toilet Club ad altnda Londra'nn New Bond Caddesi'nde, 1896 ylnda ald. Dkknn sahibi, bu giriimi Paris'te ayn konuda birka yl nce faaliyete geen Bayan Ledouble'den esinlenmiti. Londra'daki gzellik salonunda, hayvanlarn derilerinin tahri edilmemesi iin, banyo srasnda sabun yerine yumurta sars kullanlyordu. Ayak trnaklarna yaplan pedikr dnda, isteyen "mterilerin" dileri de parlatlyordu.
LK YAPIKAN PULLAR
skoya'nn Dundee kentinde, 1834 ylnn Austos aynda James Chalmers tarafndan kendi matbaasnda bastrld. Chalmers'in amac, posta pullarnn tek tip haline getirilebileceini kantlamakt. nceleri hi ilgi ekmedi. Ancak, Rowland Hills tarafndan yaplan posta reformu nerisini tartmak zere 4 Aralk 1837 gn toplanan Parlamento Seim Komitesi'ne bast pullardan birka rnek gndermeyi baard. Hills tarafndan hazrlanan Posta Reformu tasarsnda, pullarn, zarflarn zerine baslmas neriliyordu. ok gemeden, bir mucit olarak Chalmers' ve onun gelitirdii pul sistemini destekleyenlerle, Rowland Hills'in, pul baskl zarf buluunu destekleyenler arasnda youn tartma balad. Ancak, bu tartma, hibir zaman iki taraftan birini tam olarak tatmin edecek bir zme ulaamad.
1 Ocak 1850 ylnda, Avustralya'da, New South Wales Postanesi tarafndan karld. 1, 2 ve 3 penilik fiyatlar tayan bu pullarn zerinde, "Sidney'den grntler" vard.
LK RESML POSTA PULU

zerine herhangi bir kiinin portresi yerine eitli resimler baslan ilk posta pullar, ayr fiyattan sata karlan "Sidney Grntleri" adl seridir. Avustralya'da, New Southwaies Posta daresi tarafndan 1 Ocak 1850 gn kullanm balatld.
LK OTOMATK PUL MAKNES

Para atld zaman belirli bir miktarda pul veren otomatik pul makinelerinin ilki, Londra' da Stamp Distribution Syndicate tarafndan gelitirildi ve 1891 ylnn Mays aynda hizmete sokuldu. Kentin eitli yerlerine konan bu ilk posta pulu makinelerinde, bir peni atld zaman 64 sayfalk bir bloknot dyordu. Pullar, bloknotun en arka sayfasna ilitirilmiti. Bloknot'un iinde birka tane tam sayfa ilan ile 1891 ylnn takvimi vard. Yapm masraflar, iindeki ilanlarn geliri ile fazlasyla karlandndan, bloknotlar, cretsiz olarak datlyordu. Pullarn zerindeki Kralie Victoria resminin boyun ksmna pul
YANLARI TIRTILLI LK PUL

1854 ylnn ubat aynda karlan "Penny Red" pulunun kenarlar, bugnk rneklerinde olduu gibi trtll idi. Bu fikrin sahibi olan Henry Archer, ilk perfore (trtl yapma) makinesini 1847 ylnda yapmt. Ama ilk denemelerinde istedii sonucu alamad. almalarna devam etti ve bir yl sonra iki pul arasnda dzenli delikler aabilen bir ara yapmay baard.
199
makinelerini yapan kuruluun adnn ilk harfleri olan SDS rumuzu baslmt.
ambalajlayarak btelerine olduka nemli katklarda bulunuyordu.
LK UAK PULU
talyan Posta daresi tarafndan, 1917 ylnda bastrld. Bu 200 bin posta pulunun zerinde, "Esperimento Posta Aerea-Maggio 1917-Torino-Roma, Roma-Torino" szckleri yazlyd. Zira, ilk uak postas servisi o yln Mays aynda deneme niteliinde Roma ile Torino kentleri arasnda balatlmt.
LK HAZIRLIK OKULU
rencileri, genel okullara hazrlayan ilk zel hazrlk okulu, "Temple Grov", 1810 ylnda Rahip Dr. Pearson tarafndan kuruldu. Okulun Vikont Paalmerstone'a ait olan binas, Mortlake ile Riclomnd Park arasndaki 80 dnmlk arazi zerinde yer alyordu. Okul yneticilerinin tanmlamasyla, "Temple Grove'da seminer yapan gen beyefendiler" okula 7 yan doldurduktan sonra geliyorlar ve 14 yanda ayrlyorlard. Mezunlarn ou, Eton'a gidiyordu. 1818 ylnda kurulan bir illstrasyondan anlaldna gre, renciler, yuvarlak bir apka, uzun kuyruklu ceket ve beyaz pantolon giyiyorlard. Eitimin temel amac ise, okul baretmeninin tabiriyle, rencilere kendilerini kaba alt tabakadan ayrarak prl prl bir beyefendi yapacak zellikleri kazandracak gnlk almalar yaptrmakt. Bu almalardan beklenen sonucu alabilmek iin de, gerek snf iinde, gerekse ders d saatlerde, ok sk bir disiplin uygulanmas gerektiine inanlyordu. 1830'lu yllarda, bu okulun yaants hakknda bir fikir edinmek iin Norfolk'un nl ailelerinden birinin olu olan H.J. Coke'un, "gizli" an defterine bir gz atalm: "Gnmze, kocaman birer kak slfr ve eker pekmezi ile balyorduk. Bir saat sren ilk dersten sonra, kahvaltya iniyor ve bir ie st iiyorduk. Bu st ylesine berrakt ki, ona aramzda mavi gkyz adn takmtk. Yannda da bir dilim yal ekmek veriliyordu. Evet, gerekten de zaman zaman biraz ya oluyordu ekmek diliminin stnde. Akam yemeklerinde ise bol bol pirin vard. Temizlie gelince, orada kaldm iki yl iinde, bir kez olsun banyo yapmadm. Cumartesi geceleri, hademeler yatakhanelerimize gelir, ayaklarmz ykarlard. Bir leen dolusu suyun evresine on ikimizi birden oturturlar, ayaklarmz leenin iine soktururlard. Sonra da karmamz sylerler ve sonraki grubu arrlard. Su hi deimediinden, en sona kalan arkadalarmz, ayaklarn sokarken gzlerini de kapatrlard pislii grmemek iin,"
LK POSTA KARTI
Telif hakk 1861 ylnda Philadelphia'da John P. Charlton tarafndan alnd. Charlton, daha sonra bu hakkn hemerisi Hyman 1. Lipman'a devretti.Lipman'nzel kenar ss ile bastrd posta katlar, ABD Posta daresi'nin posta kartn kendi tekeline ald 1873 ylma kadar satld. Posta creti nceden denerek alman ilk posta pullar ise 1 Ekim 1869 gnnden itibaren Avusturya Posta daresi tarafndan Dr. Emmanuel Herrmann'n nerisi zerine sata sunuldu. Saman renkli kartlarn zerinde posta cretinin fiyata dahil olduunu gsteren pullar vard. lk iki ay iinde, 2 milyon 930 bin adet satlarak hak ettii ilgiyi grd.
LK ANMA PULU
2 fenik deerindeki yeil ve kzl renkli pullar, Alman Atclk Yarmas'nn 25. yldnm nedeniyle 1887 ylnn Temmuz aynda Frankfurt-an-Main Privat-Brief-Verkher Posta idaresi tarafndan karld.
LK CPS PATATES
1853 ylnda.New York'taki Moon Lake House Oteli'nin Kzlderili as George Crum tarafndan hazrland. Bir akam, otelin restoranna yemee gelen mterilerden biri, Crum' dan, "Franszlarn nl patates tavasndan daha ince bir patates yemei" istedi. George Crum'un yapt cips, ylesine tutuldu ki, ksa zaman iinde Moon Lake House'un, zel yemei haline geldi. Birka yl sonra, paketlenmi cips sat, lkenin her yerinde salgn haline geldi. Pek ok dargelirli Amerikan ailesi, patatesleri evlerinde kzartp
TAINABLR LK BASILI KTAP

1409 ylnda Kore'de baslan "Sun-tzu-shichia-chu" adl yapt, tanabilir ilk basl ki-
200
1451-1456yllan arasnda Almanya'nn Mainz kentinde Gutenberg tarafndan baslan bu "Incir'in, her sayfasnda 42 satr bulunuyordu. Renkli sslemeler, kitap basldktan sonra elle yapld.
BASILAN LK NCL
Gutenberg tarafndan Almanya'nn Mainz kentinde, 1451 ile 1456 yllar arasnda basldna inanlan ilk "nci"in 48 nshas, gnmze kadar ulaabilmitir. Her sayfasnda tap saylr. "Konfiys'n Sohbetleri" adl kitabn bir ksmnda, 1317 ylnda, kalannn da 1324 ylnda basld yolunda baz iddialar -varsa da, bunlar henz kesinlikle kantlanabilmi deildir. Bu trde Avrupa'da baslan ilk kitap ise, 2 yaprakl "Donatus Latin Grammar" adl dilbilgisi kitabdr. Her sayfasnda 27 satr bulunan bu kitabn 1451 ylnda basldn ka-
42 satr bulunan bu ndilerden biri, halen Fransa'da "Ulusal Kitaplkladr. 643 sayfalk bu yaptn sonuna, elyazmasyla u not dlm: ''Bu kitap, St. Stepnen Mterek Kilisesi Piskopos Vekiii tarafndan,Efendiniz'in 1456 ylnda, Meryem Anamzn semaya k orucunda (15 Austos) tertip edildi, ciltlendi Ye sakland. Tanr'ya krler olsun. Haleluyah." ntlayan birok unsur vardr. Avrupa'da baslan ve bask tarihi kesin olarak bilinen en eski kitap ise, "Eyn Manung der Christenheit Widder Die Durken" adl eserdir. "Hristiyanlk leminin Trklere Yakar"n konu alan bu kitap, Gutenberg tarafndan 1454 ylnda Mainz'da basld. Halen elde bulunan tek nshasnda, yalnzca alt sayfa ile bir takvim vardr.
201
SAVA ESRLER N LK KAMP

Fransz sava esirlerini yerletirmek zere, Huntingdonshire yaknlarnda "Norman Cross Depot" adyla 7 Nisan 1797 gn ald. O gne dein, sava tutsaklar, sivil hapishanelerde, kalelerde ya da yzer zindanlarda
tutulurlard. Ancak, 1796 ylnn sonlarnda ngiltere'ye getirilen sava tutsaklarnn says o denli artt ki, zel bir yerletirme alannn kurulmas zorunluluk haline geldi. 160 dnmlk kamp, 8 bin tutsa yerletirmek amacyla, 500 grevli tarafndan drt aydan ksa bir sre iinde gece-gndz hi durmamacasna allarak bitirildi. Tutsaklar, ikier katl 16 ahap barakaya
202
BASILAN LK KTAP
Gnmze kadar ulaanlar iinde yaplan bir deerlendirmeye gre, tarihin baslan ilk kitab, Buda'nn retilerini ieren "Diamond Sutra"dr. Buda'nn azndan, mridi Subhuti'ye sylenen szleri ve tleri aktarr. Tamam yedi sayfa olan bu kitabn alt sayfas metin blmdr. Bir sayfasnda ise Buda ile mritlerini gsteren bir, 'tablo (illustrasyon) vardr. Sayfalarn ebad 30x75 cm'dir. Aatan yaplan bir kalpla baslan metin blmnn sonunda yle bir not vardr: "11 Mays 868'de, ok saygdeer ebeveynlerinin anlarn yad etmek iin cretsiz olarak datlmak zere Wang Chieh tarafndan baslmtr." Yine ahap kalpla baslan illstrasyonda, Buda'nn evresinde erkek ve kadn mritlerini grrz. Ayrca, iki tane de glmseyen tombul kedi vardr. Kitap, 1900 ylnda Taoist bir rahip tarafndan Trkistan'da Tunhuang yresinde Bin Buda Maaralar'nda bir duvarn dibinde yl olarak 1300 elyazmas belge arasnda bulundu.
"Diamond Sutra" adl kitap, 868 ylnda in'de basld. Yedi sayfalk kitabn bir sayfasnda, Buda'y erkek ve kadn muritierinin arasnda gsteren bir de illstrasyon vard.
yerletirildi. Her drt barakann evresine bir tahta perde gerildi. Drt barakann tam ortasna sekizgen biiminde bir gzetleme kulesi yapld. Barakalarn tm rahatlkla grlebilen sekizgenin her kesine silahl birer muhafz dikildi. Kampa getirilen ilk tutsaklar, "Reunion" ve "Revolutionnaire" adl sava gemilerinden alman 300 kiiydi. Onlar, teki Fransz gemilerinden gelen tutsaklar izledi.
Ayn yln Kasm aynda da Camperdown Muharebesi'nde ele geirilen Hollandallar kampa getirildiler. ok sk grlen kama giriimlerinin pek az baaryla sonulanabiliyordu. Yakalanan kaaklar ise"Kara Delik"ad verilen bir hcreye atlyorlar ve gnlerce orada braklyorlard. Buradan sa kabilme ans da, ancak kamptan kamay baarabilme ans kadard.
203
Tutsaklara her gn bira, et, ekmek ve tuz, gnar da sebze veriliyordu. Haftada bir kez de ya ve peynir yeme ansna sahiptiler. Ya ve peynir, kampn kenarnda kurulan pazardan, mahkmlar tarafndan satn alnyordu. Kamp yneticilerinin setii birka tutsak, nbetiler nezaretinde dar kp arkadalarnn siparilerini aldktan sonra geri dnyorlard. El sanatlarnn dnda, kumar (1. ve 2. Dnya savalar srasnda kurulan esir kamp larnda da ok yaygnd), sportif faaliyetler ve amatr tiyatroculuk, kamp sakinlerini oyalayan balca unsurlard. Kampn 1809 ylnda izilen bir planna baklrsa, zel bir tiyatro binas bile vard.
LK ZEL DEDEKTFLK BROSU

"Bureaudes Renseignments au Service des Interes Prives" adyla 1833 ylnda, Paris'te eski emniyet grevlilerinden Eugene Franois Vidocq (bkz. lk dedektif) tarafndan kuruldu. nceleri iyi giden iler, Vidocq'un mterilerinden birine saldrp, 50 frank manevi, 60 frank da maddi tazminat demeye mahkm edilmesiyle bozuldu. Birka yl sonra bro, hkmetin youn basks zerine kapatld.
LK GENEL TUVALET
Erkekler iin ilk genel tuvalet, Londra'da Fleet Caddesi 95 numarada 2 ubat 1852 gn hizmete girdi. Dokuz gn sonra da Bedford Caddesi 51 numarada hanmlar iin bir genel tuvalet ald. "Society of Arts" adl kurulu tarafndan alan tuvaletlerin fikir babalar ise, Trafalgar Alan'ndaki Nelson Ant'n da yaptran Sir Samuel Morton Peto ile Noel kartlarnn bulucusu ve bir nceki yl yaplan Byk Sergi'nin dzenleyicilerinden Sir Henry Cole idi. Crystal Palace'da yaplan tuvaletlerin ne denli nemli bir gereksinimi karladn grnce, Londra'nn en ilek caddelerine de bu tr tuvaletler yaptrmaya karar yerdiler. Kukusuz, Sir Cole ve Sir Peto, bir toplum hizmetinin yan sra, krl bir yatrmn da sevincim yayorlard. Zira, Crystal Palace'daki genel tuvaletlerin 23 haftalk haslatnn 1790 sterlin olduunu renmek, onlar bu ynde bir giriim yapmaya iten en nemli etkenlerden biri olmutu. Peto, inaatla bizzat ilgilendi. En kaliteli malzemeleri seerek, gerekten ok gzel grnml iki tuvalet yapld. Bir "genel miidr"n emrindeki iki per-
sonel, tuvaletlerin bakm sorumluluunu stlendi. ok gemeden, Londra'nn orta snf halk, o gne dein byk sayg besledikleri, hatta biraz da korkarak baktklar burjuvazinin de kendilerinden farksz olduunu anladlar. Zira, girdikleri tuvalette, ok nl bir soyluyla yanyana ayn ii yapabiliyorlard. Tabii, bu durum her iki kesimin de tuvaletlerden uzak kalmasna neden oldu. Orta snf halk, byklerle kar karya gelerek, onlara saygszlk etmekten ekiniyor, burjuvalar da aa snftan insanlarla en uygunsuz yerlerde karlap onlarn dzeyine inmek istemiyordu. Bunun zerine tuvaletler, uzun sre "isiz" kald. 1852 ylnn ubat ay boyunca, erkekler tuvaletinin yalnzca 58 mterisi olmutu. Hanmlar tuvaleti ise gerekten daha ansszd. Ay sonuna dein, topu topu 24 hanmefendiye hizmet verebilmiti. stelik bu dnemde "The Times" gazetesinde, tuvaletleri tantmak zere kez ilan km, ayrca 50 bin bror datlmt. Bu baarszla karn, Londral mhendislerden William Haywood da, ilk yeralt umumi tuvaletini yaptrd. Bu tuvaletin bir zellii de, hanmlarla beylere ait tuvaletlerin yan yana iki bina eklinde olmasyd. Haywood, erkekler tuvaletinin ilk mterisi olarak bir penilik creti dedi. Bu cret, 1971 ylna dek Londra'daki hemen tm umumi tuvaletler iin geerli oldu ve belki de en istikrarl hizmet fiyat olarak rekor krd. Ne var ki, 19. yzyl Londra'snda, insanlar, sokaklardaki tuvaletlere gitmeye ekiniyorlard. Bu yzden evlerinden olabildiince az uzaklayorlar ya da zorunlu gereksinimlerini karlayabilmek iin ellerinden geldiince dilerini skyorlard. Geri Crystal Palace'n tuvaleti i yapyordu ama, ne de olsa, oras kapal bir yerdi.
LK HALK KTAPLII
ngiltere'de, 1608 ylnda Norwich'de ald. Kitaplar, Jerrom Goodwyn adl birinin evindeki odaya yerletirildi. O dnemdeki katedral kitaplklarnda olduu gibi, Norwich Halk Kitapl'nda da kitaplar genellikle dinsel ierikliydi. Kitapla gelenlerin ou da din adamlaryd. 1772 ciltten oluan Norwich Halk Kitapl, ayn zamanda kamunun kullanmna alan en eski kitap koleksiyonudur.
LK KAMUOYU YOKLAMASI
1824 yl ABD bakanlk seimleri nedeniyle,
204
Wilmington kenti semenleri arasnda yapld. 532 semen arasnda yaplan soruturmann sorular, Harrisburg Pennsylvanian gazetesinin 24 Temmuz 1824 tarihli saysnda yaynland. Sonulara baklrsa, Andrew Jackson'n, John Quincy Adams ve teki iki aday karsnda ok rahat bir zafer elde etmesi bekleniyordu. ki kl herhangi bir konuda semenlerin kararn renmek amacna ynelik ilk kamuoyu yoklamas, 18-28 Mart 1907 tarihleri arasnda Chicago Journal tarafndan yapld. Gazete, Chicago halkna, o gne dein zel sektr tarafndan yrtlen tramvay ulamnn belediyeye devredilip edilmemesi hakknda ne dndklerini soruyordu. Kamuoyu yoklamas, Chicagolularn yzde 59'unun tramvay ulamnn belediye tarafndan gerekletirilmesinden yana olduunu ortaya koydu. Konuyla ilgili olarak yaplan resmi referandumda ise, ayn ynde oy kullananlarn oram yzde 55 olarak saptand. Chicago Journal, yapt kamuoyu aratrmasnda, yalnzca yzde 4'lk bir yanlgya uramt. Gnmzde en geerli yntem olan "rnekleme" yntemiyle kamuoyu yoklamasnn mucitleri, Amerikan Kamoyu Enstits'nden Dr. George Gallup, Furtune Survey' den Elme Roper ve Crossley Poll'dan Archibald Crossley'dir. Her de, bu yntemi 1935 ylndan itibaren kulanmaya baladlar. Ancak, Roper, Temmuz aynda otomobil sahipleri arasnda yapt bir soruturma ile dier ikisinin nne geerek, rnekleme yntemini kullanan ilk aratrmac oldu. Roper, araba sahiplerine, u soruyu soruyordu: "Otombil sizce bir lks m, yoksa gereksinim mi?" Erkeklerin yzde 75.5'i bu soruya "gereksinim" yantn verdiler. rnekleme yntemi, her ya, cinsiyet, snf ve zel ilgi grubundan setii temsilciler arasnda soruturma yaptndan, hata oran en az olan yntemdir.
aprazlama olarak yerletiriliyordu. Daha sonra bunlar inenerek dz bir tabaka haline getiriliyordu. M.. 13. yzylda, deriden yaplan parmenler de ilk kez Msr'da kullanld. Parmen elde etmek iin, hayvann derisi, kire ierisinde gzelce temizlendikten sonra, tahta bir ereve iinde iyice gerilerek kurutuluyordu. Daha sonra da, yaz yazmaya elverili dz bir zemin elde edinceye kadar bakla kaznyordu. Geri parmenin mr, papirse gre daha uzundu ama, fazla miktarda retimi hayli zordu. Yine de yava yava Avrupa'ya yayld ve 1500 ylna kadar, zellikle dinsel yazlar iin kullanld. Kt, M.. 2. yzylda in'de yapld. M.S. 7. yzyla kadar inliler, kt yapmnda kullandklar forml byk bir gizlilik iinde sakladlar. Ancak, bu forml nce Japonlarn, sonra da Araplarn eline geti. Endls Emevilerinin 711 ylnda spanya'y igal etmeleri zerine Avrupa'ya geti. En eski kt, yapmnda tahta, saman ve bez kullanlmasna karn "bez parmen" olarak adlandrlyordu. Her madde de iyice dvlerek ezildikten sonra su ile kartrlyor, sonra da tabakalar halinde sktrlarak kurutuluyordu.
LK HALKLA LKLER UZMANI

Gazetelerde ekonomi muhabirlii yapan Ivy Ledbetter Lee, konunun nemini kavradktan sonra gazetecilii brakt ve 1903 ylnda New York'ta bir bro aarak, kendisini "Halkla ilikiler uzman" ilan etti. lk mterileri arasnda bir grup politikac, bir sirk, bir grup banker ve hi sevilmeyen bir isim olan Thomas Fortune Ryan da vard.
LK RADAR
Alman Donanmas Sinyal Aratrmalar Blm efi Dr. Rudolph Khnold tarafndan 1933 ylnn yaznda ve sonbaharnda gelitirildi. zerinde, 600 megasaykl frekansl 700 W gcnde bir yanstc, bir alc ve disk reflektrleri vard. Radarn ilk denemeleri, 20 Mart 1934 gn, Kiel Liman'nda yapld. Khnold, 600 metre uzakta demirli Hesse adl gemiden gnderilen eko sinyallerini almay baard. Bunun zerine, Lbeck yaknlarndaki Pelzerhaken Bahriye Aratrma Merkezi'nde, bir radar deneme istasyonu kuruldu.
LK KIT
Kdn bulunmasndan nce insanlar, yazlar ta levhalar, balk kalplar ve tahta zerine yazyorlard. Hatta, aa yapraklar bile, gerektiinde yaz yazlabilecek bir dzey olarak kullanlabiliyordu. M.. 3500 yllarnda Msrllar, papirs kamlarndan bir tr kt elde etmeyi baardlar .Kamlarn iindeki yumuak tabaka, ince eritler halinde kesiliyor, birbirinin stne
205
Burada, 1934 ylnn Ekim aynda, donanmann yksek rtbeli subaylarnn nnde yaplan bir denemede, 7 mil uzaktaki bir gemiden gnderilen sinyaller alnd. Ayn deneme srasnda byk bir rastlant sonucu, blgeden gemekte olan bir deniz uandan da sinyaller alnd ve bu "radarla saptanan ilk uak" oldu. Bu baar zerine Alman Hkmeti, radarla ilgili almalarn srdrlmesi iin 70 bin marklk denek ayrd. 1935 ylnn Ocak ayndan itibaren, ngiltere'de de Sir Robert Watson-Watt, radarla ilgili almalarna balad. ok gemeden, uaklarn yerlerinin radyo dalgalar araclyla saptanabileceini kantlad. Radarla ilgili almalar, ngilizler ve Almanlar tarafndan olduu kadar, Franszlar, Japonlar ve Amerikallar tarafndan da birbirine paralel olarak srdrld. Bugn kullanlan en son sistem gelimi radarlarn temelinde, btn bu uluslar tarafndan atlan harlar vardr ve bu nedenle, hibir ulus, radar yalnzca kendisinin gelitirdiini iddia edemez.
mmkn oldu. Bu kalemle rahata yaz yazmak ve resim yapmak, istendiinde bunlarn kolayca silinebilmesi, kurunkalemi gnmzn vazgeilemez aralarndan biri haline getirdi.
LK PYANO
Piyano, 1800 ylndan itibaren, 150 yl boyunca klavyeli bir saz olarak varln srdrd. Ancak, 1950'lerden itibaren elektrikli orglarn yaplmasyla ilk deiime urad. lk piyano, 1709 ylnda talya'da Bartolomeo Christofori tarafndan yapld. Atas olan "harp"ile bu piyano arasndaki nemli fark, tellerinin gerilmemesi, tersine tellerin zerine yumuak ekilerle vurulmas idi. Bu deiikliin getirdii en nemli avantaj, deiik volmlerde ses elde edebilme olanayd. Bu nedenledir ki Christofori, yapt enstrmana "gravicembalo col piano e forte" yani "yumuak ve yksek sesli harpsichord" adn verdi. 1770 ylnda Johann Andreas Stein, piyanoyu daha da gelitirdi. ekilerin tellere vurduktan sonra geri ekilmesini salad. Bylece ses, daha titreimli kabiliyordu. Mozart, 1777 ylnda ald bir Stein piyanosundan sonra adeta bylenmiti, John Broadwood and Sons adl ngiliz firmas, piyanoya ilk pedal takt. 18. yzylda piyano tellerinin yatay yerine dikey gerilmesi iin de almalar srdrlmt. Bu konuda ilk baarl sonu, 1811 ylnda, Londra'da Robert Wornum adl piyano imalats tarafndan alnd. 1830'lu yllardan sonra, piyanolar yalnzca yapsal deiikliklere uradlar.
LK PASTRZASYON
19. yzylda, sirke ve arabn mayalanmas ve st ekimesi, kimyasal birer olay olarak kabul ediliyordu. 1860 ylnda, Fransz bilim adam Louis Pasteur, bir kez kaynatldktan sorna, ancak havayla temas ettirildii takdirde bozulabileceklerini kantlad. Bylece, bozulmaya havadaki baz mikroorganizmalarn yol at da anlalm oldu. 1862 ylnda Pasteur, 70 santigrat dereceye kadar kaynatlan stn iindeki mikroplarn ldn, ancak stn tadnda bir deiiklik olmadn ve ayn tadla birka gn bozulmadan kalabileceini gsterdi. Pastrizasyon ad verilen bu stma ileminin, inek style bulaan ok nemli iki hastalk olan verem ve brusella hastalna yol aan mikroplar da ldrd zamanla anlald ve pastrizasyon ileminin nemi bylece artm oldu.
LK TOPLUNE
Milattan 4 bin yl nce Msrllar, giysilerini tutturmak iin bakrdan yaplm topluineler kullanyorlard. Msr'da ayrca, balk klklarndan ve baka hayvan kemiklerinden de topluineler yaplrd. Romallar ve Yunanllar dneminde daha gzel grnml topluineler retildi. O dnemin varlkl insanlar, giysilerinde altn ve gmten yaplm topluineler kullandlar. Demirden yaplan topluinelerin kullanm, 16. yzyldan itibaren yaygnlat. Bu topluineler elde yaplyorlard. Amerikal Lemnel Wrihgt, 1820'li yllarda otomatik bir topluine retim aygt gelitirdi.
LK KURUNKALEM
1795 ylnda, birbirlerinden habersiz olarak Fransz Nicholas Jacques Conte ve Avusturyal Josef Hardtmuth tarafndan yapld. Her iki mucit de, kalemlerini grafiti balkla kartrdktan sonra yumuak bir tahtann iine yerletirdiler. Tahtann kolaylkla yontulabilmesi, grafite istenilen kvamn verilmesiyle deiik sertliklerde kurunkalem yaplabilmesi
206
LK SABAN
Saban, yeryznde uygarln gelimesine neden olan en nemli aralardan biridir. Tarih boyunca, birok blgenin yerleim alan haline gelmesi, ancak buralarn sabanla fethinden sonra mmkn oldu. Sabann icadndan nce Ortadou'daki iftiler, topran yzeyini odun paralar ile deerek ekilebilir hale getiriyorlard. Bu yzden ekim alanlar, ksa sre iinde besleyicilerden yoksun hale geliyor ve verimliliklerini yitiriyorlard. M.. 3500 yllarnda sabann bulunmasyla bu durum deiti. Saban, topran karnn daha derinden yaryor ve bylece, bitki kklerinin iyice derinlere inmesine ve kolayca beslenmesine olanak salyordu. Bunun sonucu, olaanst bereketli bir hasatt. Ekim kolaylap rn bollanca, insanlar tarmdan baka ilere ve zanaatlara da yneldiler. Ayrca, topraklan uzun sre verimli kalabildii iyin ekim yaptklar yerlere yerletiler. Bylece, kyler ve kentler dodu. Ortadou'nun yumuak topraklarnda, sabann tahta ba, rahata derinlere inebiliyordu. Ancak, Avrupa'da bu kolay deildi. Bu nedenle, zellikle Kuzey Avrupa'da uygarlk ok ar bir geliim gsterdi. Ancak, M.. 500 ylnda sabana demir ba takmay akl edebilen Avrupal, bol rne kavutu ve ondan sonradr ki, uygarlk konusunda Ortadou'yla yarabilir hale geldi.
Ortadou 'da yaayan insanlar, saban bulduktan sonra topraktan bol miktarda rn aldlar. Karnlarn rahatlkla doyurunca, baka zanaatlara ynelik uygarlklarn gelitirdiler. M.. 1250 ylnda izilen fotoraftaki duvar resmi, Mezopotamya'da bir maarada bulundu.
207
LK KONTRPLAK
M.. 2800 yllarnda Msrllar, dekoratif amalarla ince ahap tabakalar, daha kaln ktklerin zerine yaptrmay biliyorlard. Zamanla, ince tabakalarn st ste getirilmesiyle elde edilen bir tahta perdenin, ayn kalnlktaki yekpare bir tahta perdeye oranla daha dayankl olduunu farkettiler. Ne var ki, ahabn bu zellii, 19. yzyla kadar ihmal edildi ve ince kesilmi aa dilimleri yalnzca dekoratif amalarla kaplama unsuru olarak kullanld. 1830 ylnda, Avusturyal marangoz Michael Thonet, ok ince tahta dilimlerini buhar yardmyla istedii biimde ekillendirdi. Sonra bunlar birbirine yaptrd ve deiik trde mobilyalar retti. Zamanla bu mobilyalarn yekpare keresteden yaplm benzerlerine oranla ok daha dayankl olduklar kantland. Zira, her ince tabakann genleme gcnn birlemesi, tek paral kaln bir tabakann genleme gcnden ok daha fazlayd.
Papin, ddkl tenceresini Londra'da II. Charles'n himayesindeki "Royal Society" adl bilimsel kuruluta alrken yapt (1679). Bu baars zerine 1680 ylnda kurulua yelii kabul edildi. Daha sonra da ddkl tence,reyi tantan kitabn yazd. Ancak, Royal Society'nin yeleri, laflarla yetinmiyorlard. Bu nedenle, 1682 ylnda Papin'e konuk oldular ve Papin'le asnn ddkl tencerede piirdikleri enfes yemekleri yedikten sonra ancak tatmin olabildiler.
RADAR TAKILAN LK GEM

Alman Donanmas'ndaki 500 tonluk "Welle" gemisidir. 1935 ylnn Eyll aynda, Pelzerhaken'de radar monte edildi. 600 megasaykl gcndeki yanstcsyla, 12 mil uzaklktaki kylar tarama ve be mil uzaklktaki gemileri alglama yeteneine sahipti. teki ekipmanlar ile birlikte bir de radara sahip olan ilk sava gemisi ise, yine Almanlara ait olan Graf Spee adl hcumbottur. 355 megasaykl gcndeki radar, 1936 ylnn yaz mevsiminde hizmete girdi.
LK PRES
Eski Yunanistan'da, zeytinden ya, zmden ra elde etmek iin kullanld. M.. 600 yllarnda, Yunanllar bir tahtann ortasndan geirdikleri sr, tavana dayyorlar, sonra da tahtann altna zmleri yerletiriyorlard. Daha sonra tahtann zerine karak ya da onu kol gcyle aaya doru ekerek, zm eziyorlard. 450 yl sonra, tahtann ortasndaki sr, yivli yapmay akl ettiler. Bylece ileri ok daha kolaylat. Tahta, kenarna aklan kollarn yardmyla evriliyor, altndaki zmleri sktrarak sularm karyordu. Hidrolik pres ise, 1795 ylnda ngiliz bilim adam Joseph Bramah tarafndan yapld.
RADYO SNYALLERYLE LK HABERLEME

Bu tr bir sistem, ilk kez Washington'da Mahlon Loomis tarafndan 21 Temmuz 1866 tarihli bir gazetede akland. Ayn yln Ekim aynda Loomis, Catochin Ridge ile Bear's Den arasndaki 14 mil uzaklktan mesaj iletmeyi baard. Denemeyi izleyenler arasnda, Kansas Senatr Samuel C. Pomeroy ile Temsilciler Meclisi'nin Ohiolu yesi John A. Bingham da vard. Mahlon Loomis, mesaj iletmeyi nasl baardn yle anlatt: "Virginia'da, Blue Ridge Dalar'nin 700 metre ykseklikteki iki tepesinden birer uurtma havalandrld. Uurtmalarn ikisi de tepelerin en u noktalarndan havalandrlmt. Altlarnda, yaklak 40 santim uzunluunda bakr birer tel vard. Bu tellerin ularndan aaya 200 metre uzunluunda bir kablo sarkyordu. Yerde, slak bir toprak zerinde galvanometre balants yapld. Her iki uurtmada da kesinlikle ayn balantlar yard. ki gruptaki zaman paralar da birbirinin ayn olarak ayarlanmt. Belirli bir saat ve dakikada, istasyonlardan birindeki galvanometre, toprak hattna ve uurtmaya balanacakt. teki istasyonda, galvanometrenin toprak hatt balants zaten yaplmt. Uurtma ile yarm dakikalk balant yaplacakt. Bu ilk
LK DDKL TENCERE
"En yal inein en sert eti, bir kuzunun en yumuak eti gibi piirilebilir". Bu satrlar, Fransz fizikisi Denis Papin'in 1681 ylnda icat ettii ddkl tencereyi tantmak iin yazd kitaptan alnmadr. Bu, tamamen demirden yaplm bir tencereydi ve kapa hi hava szdrmyordu. Bylece, iindeki besin maddeleri, normal zamann drtte biri kadar bir sre iinde piirilebiliyordu. Zira bu tencerenin iindeki buharn ss 121 santigrat dereceye kadar ykseliyordu.
208
istasyondaki ineyi, sanki ayn pile balanm gibi hareket ettirecekti." Bu ilk gsteriden sonra, Loomis, deneysel almalarn srdrd. Baz raporlara gre, iki elik radyo anteni dikmeyi baard. 20 Temmuz 1872 gn, kendisine "telgraftaki gelimelere ilikin" patent garantisi verildi. Ertesi yln Ocak aynda, Amerikan Kongresi, karlnda hizmet satn almak zere Loomis'e 2 milyon dolar kredi almasna karar verdi. Ancak, ekonomik darboaz nedeniyle bu destek Loomis'e ulaamad ve talihsiz mucit, lmne kadar (1886) kendi olanaklaryla buluunu gerekletirmek iin urat. ngiltere'de ilk radyo iletiim sistemini David Edward Hughes kurdu. Hughes, telefon alcsna balanacak bir mikrofonun iindeki indksiyon dengesi bozulduunda, bir ses yaynladm kefetti. Londra'daki evinde yayn merkezine bir dakikalk mesafededir bu konudaki almalarm srdrd. Yapt deneyler sonunda, herhangi bir devrede meydana gelecek elektrik eraresi, binann herhangi bir yerinde, bir telefon alcs-mikrofon balantsyla alglanabilecek bir baka devrenin oluturduunu grd. Evinde birbirinden en uzak iki oda arasndaki mesafe, 20 metreydi. Daha byk bir menzilde deneme yapmak iin caddeye kt. Alc elinde, telefon ise kulandayd. Sinaller, yanstcdan 30 metre uzaklatnda, iyice glendi. Sonra gittike yavalad ve 250 metre sonra duyulamaz hale geldi. Hughes, buluunu 1879 ylnn Aralk aynda Sir W.H. Preece ile Sir William Crookes'a tantt. 20 ubat 1880 gn, Prof. Huxley ile Sir George Stokes'a ikinci bir tantm daha yapt. Hughes, konu ile ilgili almalarn daha sonra da srdrd. Ancak, elde ettii bulgular yaynlamad. 1899 ylnda, Sir William Crookes, Hughes'un elde ettii bu sonular Fortnightly'de yaynlamak istedi. Ancak Hughes, bu neriyi kabul etmedi. Zira, uzun sre sustuktan sonra ortaya kp, bu konuda alma yapan baka kiilere hakszlk etmek istemiyordu. Bu nedenle radyo dalgalarnn varln kantlamann onuru, Alman elektrik bilimcisi Heinrich Hertz'e braklm oldu. Hertz, konuyla ilgili parlak almalar 1887-1889 yllar arasnda gerekletirerek radyo iletiimi ve yaynclna giden yolun ilk talarn demi oldu.
yl sonbaharnda, ABD'nin Newark kentinde yayn yapan Westinghouse's istasyonunda, haftada iki kez kk dinleyicilere sunuldu. ykleri, Bayan Josephine Lawrence okuyordu. BBC'de ilk ocuk program ise, 5 Aralk 1922 gn yaynland. "ocuklarn Kesi" adl bu programda, Ses Mhendisi A.E. Thompson, "Tom Amca" roln oynad. 23 Aralk gn de BBC ocuk Saati'ni balatt.
RADYODA LK GLDR PROGRAM

"Listening Inn" adl yarm saatlik program, 29 Temmuz 1922 gn, Londra'da yaynland. Programn yldz, nl komedyen Will May, "Profesr Broadcaster" roln oynad. Radyo iin yazlan ilk ske, ayn zamanda ilk radyo program metnidir. Helena Millais, yazd "A Cockney Fragment From Life" adl oyunda, "Our Lizzie" roln de stlendi. Bu oyun, 20 Ekim 1922 gn ZLO radyosunda yaynland.
RADYODA LK SEM PROPAGANDASI

13 Ekim 1924 gn Glascow Radyosu'nda, i Partisi adna J. Ramsay MacDonald tarafndan yapld. The Illustrated London News gazetesi, bu konumayla ilgili olarak u yorumu yapt: "Bay MacDonald'n szlerinin etkisi hakknda bir ey sylememiz olanaksz. nk, sayn konumac, radyodan dinleyicilerine seslendiini unuttu ve program srasnda kendini bir seim meydanndaki krsde sand. Sesini kh alakt, kh ykseltti. Bol bol saa, sola dnd, bylece de mikrofondan uzaklam oldu. Eh, btn bunlardan sonra doaldr ki, konumasnn pek az bir blm dinleyicilere ulaabildi. Bu kadaryla bir yargya varmak, bizce mmkn deil."
RADYODA LK AIKOTURUM
22 ubat 1923 gn BBC'de yaynland. Sac gazetecilerden Sir Ernest Benn'in, "Komnizm, insanln karlarna ynelik bir tehdittir" konulu szlerini, Komnist parlamenter J.T. Walton Newbold yantlad. Bu program, ayn zamanda BBC'nin siyasal partilerle ilgili ilk programdr. Ayrca, bir parlamenterin katld ilk radyo yayn olma zelliini de tar.
LK OCUK PROGRAMI
Dzenli olarak yaynlanan ilk ocuk program, "Ay'daki Adamdan ykler" adyla 1921
209
LK PRATK RADYO LETM ARACI

talya'nn Bologna kentinde Guglielmo Marconi tarafndan gelitirildi. Marconi, ilk deneylerini 1894 ylnda Bologna'nn 11 mil uzanda, babasnn ky Villa Grifone' de yapt. 1895 Eyll'ne doru, deneylerini sokaa yanstmaya balad. Kardei Alfonso, alc setiyle uzaklarken, Guglielmo da vericinin mors anahtaryla oynuyordu. Sonu baarl olursa, Alfonso beyaz bir bayrak sallayarak mesaj aldn belirtiyordu. Ancak, bunlarn hepsi ak havada, arada engel olmadan yaplan deneylerdi. Guglielmo da gerek baary, ses dalgalarn, dalar ve tepeleri artarak daha uzak yerlere gnderebilirse gstereceine inanyordu. ok gemeden Alfonso, beyaz bayra bir yana att, Alcyla birlikte yanna bir de av tfei ald ve Villa Grifone'nin ardndaki tepeyi doland. Bir sre sonra Guglielmo, evdeki odalardan birinden sinyal gndermeye balad. Birka dakika gemiti ki, bir tfek sesi duyuldu. Bu ses, daha sonra Sir William Preece'in syledii gibi, "O gne dek ulalamaz olarak grlen yerlere telgraf haberlemesinin ulaabileceinin" mjdecisiydi. Villa Grifone'deki baarl denemeden sonra Guglielmo Marconi, buluunu talyan Posta ve Telgraf Bakanl'na nerdi. Ret cevab alnca, yapt yeni aygtla birlikte ngiltere'ye g etti. O dnemde ngiltere, dnyann en byk denizcilik gcne sahipti ve radyo dalgalaryla haberlemenin getirecei yararlar en iyi deerlendirebilecek lkeydi. 1896 ylnn ubat aynda geldii ngiltere'de ilk d krklna urad. Hoyrat bir gmrk grevlisi, Guglielmo'nun vericisini bir casusluk aygt sanarak paralad, sahibine de "Pis talyan anaristi" diyerek hakaret etti. Marconi, yannda getirdii annesi ile birlikte, Londra'da bir oda tuttu ve oraya yerleti. 2 Haziran 1896 gn de, bulduu bir metodun tescili ricasyla Patent Brosu'na bavurdu. Metodunu tantrken yle yazmt dilekesine: "Bu yntemle, elektriksel hareketler ya da bildiriler, havada, karada ya da denizde, yksek frekansl elektriksel devinimler araclyla iletilebilirler," ok gemeden kendisini Londra Postanesi'nin Bamhendisi Sir William Preece'nin karsnda buldu. Sir Preece, 21 yandaki bu talyan gencine ve onun buluuna byk bir ilgi gstermekle kalmad, bilimsel almalarn srdrebilmesi iin Marconi'ye her trl destei salad. 12 Aralk 1896 gn, Londra'da Toynbee Hall'de telsiz cihaznn ilk tantm yapld. Ertesi yln Tem-
muz aynda, Marconi tarafndan kurulan Wireless Telegraph and Signal Co. Ltd. adl irket, telsiz ve telsiz istasyonu ile radyo malzemeleri retmek iin faaliyete geti. lk srekli telsiz istasyonu, Isle of Wight' da, Ahm Krfezi'ndeki Needles Hotel'da 1897 ylnn Kasm aynda kuruldu.
210
Ticari amal ilk telsiz istasyonlar da Marconi'nin irketi tarafndan nl sigorta irketi Lloyd's yararna Rathlin Adas deniz feneri ile Ballycatsle'daki ky istasyonu arasnda kuruldu. Deniz fenerinden gelen ilk mesaj, 26 Austos 1898 gn alnd ve 10 geminin limana girmek zere olduu bildiriliyordu.
Guglielmo Marconi, telgrafla ilgili ilk byk buluunu gerekletirdikten sonra, talyan Posta daresi'ne bavurdu. Ama, lkesinin yetkilileri, onun bu buluunun nemim kavrayamamlard. 1896 ylnda ngiltere'ye g etti ve arad ilgiyi orada buldu.
211
212
LK RADYO YAYINI
Kanada doumlu Prof. Reginald Aubrey Fessenden tarafndan 24 Aralk 1906 gn Massachussets eyaletinin Brat Rock kentinde bulunan National Electric Signalling Co.'ya ait 140 metre yksekliindeki radyo anteni araclyla yapld. Program, Fessenden'in bizzat ald Gounod'un "Oh, Kutsal Gece" adl bestesiyle balad. Bu keman dinletisinden sonra, yine Fessenden bu kez besteyi ark eklinde okudu. Daha sonra Hendel'in "Largo" su bir gramofondan alnd. Yayn, Fessenden'in dinleyicilerinin Noellerini kutlamas ile sona erdi. Bu yayn, istasyonun be millik evresi iinde bulunan baz gemilerin telsiz operatrleri tarafndan dinlendi. kinci yayn, yeni yln arifesinde yapld. Bu kez ok daha iyi koullarla daha iyi bir program sunuldu. Bat Hint Adalar'na kadar dinlenen bu program, gerekten ok beenildi. ngiltere'de ilk radyo yayn ise, Kraliyet Donanmas'ndan Temen Quentin Crauford tarafndan Sancak Gemisi Andromeda'nn telsiz odasndan yapld. Crauford, Catham' daki donanmaya ait dier gemiler iin dzenledii bir programn yaynlanmas amacyla, Amirallik'ten gerekli izni aldktan sonra, Andromeda'nn telsiz odasn, radyo yayn yapabilecek biimde bizzat dzenledi. Aradan 20 yl akn bir sre getikten sonra, ilk yayn yle anlatacakt: "1907 ylyd. Yaynda bana yardmc olmak isteyen birok telsiz operatr vard. lerinden sesleri en gzel olanlar seerek, bir koro kurdum. nce 'God Save the King Tanr Kral' Korusun' adl paray syledik. Bu, ngiltere'de radyodan yaynlanan ilk ark oldu. Onu, 'Rule Britannia' , 'Trafalgar Dav', 'On the Mississippi Shore', 'There is a Tavern in the Town', 'Three Blind Mice' ve dierleri izledi. Amirallik, yaynn nereden ve nasl yapldn halkn bilmesini istemiyordu. Bir tek kelime bile etmeme izin yoktu." Dzenli olarak ilk deneme yayn, 1907 ylnn ubat aynda De Forest Radyo Telephone Co. irketi tarafndan New York'ta bir binann en st katnda balatld. Lee De Forest, bu yaynla ilgili olarak an defterine unlar yazd: "im o denli mutluluk vericiydi ki, kentte yaayan insanlara ve uzak denizlerdeki sessiz dalgalar arasnda yol alan denizcilere evlerini anmsatacak gzel mzik paralar yaynladm dndke, yreim hazla dolup tayordu."
nceleri, programlarda Columbia irketinin kard plaklar dinletiliyordu. lk canl yayn, sveli soprano Eugenia Farrar yapt. Eyll aynda, Brooklyn'deki donanma ssnde bulunan USS Connecticut adl gemiden yaplan bu yaynda Eugenia Farrar, "I Love You Truly" ve "Just a Wearyin for You" adl paralar syledi. Daha ok mzik arlkl programlar yaynlamasna karn, 1909 ylnda De Forest nl kaynanas Harriet Stanton Black'i stdyoya soktu ve Bayan Stanton, dnyann ilk szl programn yapt. Konu, "kadnlarn oy verme haklar"yd. Bu istasyon tarafndan gerekletirilen teki nemli "ilk"ler arasnda, 1910 ylnn Ocak aynda yaplan ilk stdyo d yayn sayabiliriz. Bu yaynda dinleyiciler, Caruso'nun Metropolitan Opera House'daki konserini canl olarak dinlediler. Ertesi ay da, uluslararas bir sanatnn, primadonna Mariette Mazarin'in bir konserini stdyodan yaynlad ve bu da baka bir "ilk" olarak tarihe geti. De Forest, artan maliyetler karsnda yaynn 1911 ylnda durdurmak zorunda kald. 1909 ylnda yayna balayan radyo istasyonlarndan biri de, Charles D. Herrold'un California'daki vericisidir. Herrold, plaklar ve canl solistlerle yapt programlarn yan sra, haftada bir kez de haberler yaynlad. ki yl iinde Herrold'un istasyonu, dnyada ilk kez dzenli bir program erevesinde yayn yapan radyo kurumu oldu. 1916 ylnda De Forest'in radyosu, yeniden yayna balad. Haftada be kez konser programlan dinleterek srdrd yaynn, ABD'nin savaa girmesiyle, tm gereksiz radyo istasyonlarnn susturulmas zerine bir kez daha durdurdu. 1919 ylnda 2XG ad altnda yeniden ald. Bu kez radyo yayncl tarihinin ilk spikerleri Bili Gowen ve Bili Garity ile ilk program ynetmeni Richard Klein de yayan kadrosunda grev alyordu. 1920 ylnda 2XG kapasitesini genilettii iin kendisine kk gelen stdyolarndan karak Broadway'deki World's Tower Building'e tand. Ama byle yapmakla, De Forest ok nemli bir yasay inemiti. Onun vericisi Bronx'da ruhsatlyd. Manhattan'da ise ruhsat geersizdi. Bunun zerine De Forest, 2XG'nin yaynn durdurdu ve yeni bir giriimde bulunarak Detroit'te stasyon WWJ Detroit'i kurdu. Bu, De Forest'in deyimiyle, Amerika'da gnlk programlar yaynlayan ilk ticari radyo istasyonuydu.
213
zellikle BBC'nin yaynlama balamas, ngiltere'de radyo retimini hzlandrd. Bu radyolar dinlemek isteyen kiilerin, kulaklktan takmalar gerekiyordu. Zira bunlar, ar talebi karlamak iin yaplm "portatif radyolard."
BBC'DE YAYINLANAN LK PROGRAM

Bir haber blteniydi. 14 Kasm 1922 gn sabah saat 6'da okundu ve saat 9'da yinelendi. Haberlerin hemen ardndan hava durumu verildi. BBC'de yaynlanan ilk elence program ise 16 Kasm gn sunuldu. Bir saat sren bu programda eitli paralar vard. arkc Leonard Hawke, "Drake Goes West" adl parayla programn aln yapt ve BBC'den dinlenen ilk sanat oldu. ki Bat Hint Adalar'na ynelik olarak balatld. PCJJ Stdyolar'ndan yaplan yaynlarn ilk programnda yalnz plak alnd. 1 Haziran 1927 gn, Kralie Wilhelmina, Hollanda mparatorluu'nun tm topraklarna ynelik bir konuma yapt. BBC ise nl d yaynlarnn ilkini 11 Kasm 1927 gn, Marconi Stdyosu'ndan deneme niteliinde gerekletirdi. Gerisim getirebilmek iin hkmetle pazarla oturdu ve maddi destek istedi. Ancak bunu salayamaynca, devlet yardm olmadan, kendi olanaklaryla srdrme karan ald. 19 Aralk 1932 gn, mparatorluk snrlarna yayn yapmak zere bir servis kurdu. nceleri yeni servisin program yapabilmesi iin bir denek ayrlmad. Birka gn sonra, Kral'n Noel mesaj bu servis araclyla tm mparatorlua iletilince, servisin haftalk denei 100 sicilin olarak saptand. BBC'nin yabanc bir dilden ilk d yayn ise Arapa olarak 3 Ocak 1938 gn balatl-
LK REKLAM PROGRAMLARI
10 dakikalk bir konuma biiminde yaynland. New York'ta, Jackson Hights semtindeki "Hawthorne Hall" adl kooperatif evlerinin tantld bu program, 28 Austos 1922 gn, WEAF New York stasyonu tarafndan dinleyicilere sunuldu. lan metni, Queensboro adl kooperatifin yneticilerinden Mr. Black weli tarafndan okundu. Firma, gnde be anons karlnda radyoya 500 dolar dedi. Daha sonra yaplan aratrmalara gre, radyoda yaynlanan reklamn etkisiyle yalnzca iki daire satlmt.
YNELK RADYO YAYINI

Ksa dalga zerinden 11 Mart 1927 gn Hollanda'dan, bu lkenin smrgesi durumunda-
214
d. Arapa Servisi'nin ilk gnk yaynnda, haberler arasnda, Filistinli bir Arap'n ngiliz Askeri Mahkemesi'nce idama mahkm olup cezasnn infaz edildii duyuruldu.
RADYODA LK HABER PROGRAMI

SMK Detroit stasyonu tarafnda 20 Austos 1920 gn yaynland. Haber blteni, Detroit News gazetesince salanan ajans metinlerinden derlenmiti. BBC'deki ilk haber blteni ise, ayn zamanda kurumun ilk yayn olarak 14 Kasm 1922 gn verildi. Daily News gazetesi, programla ilgili olarak unlar yazd: "Telsiz telefon araclyla dn sabah saat 6'da ve 9'da iki kez haberler duyuruldu. ok net bir ses, haberleri okumadan nce, istasyonun adn duyurdu; 'Buras Londra yayn istasyonu. Bay Bonar Law, seimler ncesindeki son konumasn, Glascow'da yapt. Gzlemciler, Bay Law'un szlerini, akl banda ve kkrtc olmayan bir konuma olarak nitelediler. Daha sonran telsiz telefon Bay Churchill'in bir nceki gece dzenlenen mitingindeki konumasnn da en az o kadar baarl olduunu ve hi olay kmadn haber verdi.' Tren soyguna ile ilgili gelimeler, bir Shakespeare kitabnn sat ve Londra'daki sis, duyurulan teki haberler arasndayd." BBC'de ilk haber bltenini kimin okuduu aklanmad. Ancak, pek ok kii, bu baarl spikerin program mdr olarak atanan Arthur Burrows olduu kansnda.
Metropolitan Life binasna ve Times Meydan'ndaki Hotel Breslin'e yerletirilmiti. Ayrca yayn, Brooklyn Donanma ss'nde ve New York Liman'nda bulunan gemiler tarafndan da dinlenebildi. Limandaki gemiler arasnda, ngiliz Donanmas'ndan Avon da vard. Avon'un kaptan, konser dinleyebilmeleri iin gemiye 260 konuk armt.
RADYODA LK ORKESTRA KONSER

Herman Heller ynetimindeki California Theatre Orkestras'nn bir saat sren konseri, Lee De Forest tarafndan, Humbolt Bank Building binasnn zerine yerletirilen bir verici araclyla 1920 ylnn Nisan aynda yaynland. Bir sre pepee yaynlanan bu Heller konserleri, mzikseverlerin radyoya ilgi duymasn ve dinleyici saysnn artmasn salad. lginin bykln anlamak iin De Forest'in zyaam yksnden u satrlar okuyalm: "Coast Orange'n en cra kelerinden birinde, iftilerden biri, bir alc ve bir hoparlr bularak bahesine kurmu. Her pazar gn, drt millik bir alan iinde yaayan komular, San Francisco'dan gelen sihirli sesleri duyabilmek iin bu iftinin bahesinde toplanyorlard."
RADYODA YAYINLANAN LK TELEFON GRMELER

Bu konuda ncl, Virginia eyaletinin Richmond kentinden yayn yapan WRVA istasyonu gerekletirdi. 1937 ylnda sunulan programlar srasnda Irv Abeloff eitli kiilerle telefon grmeleri yapyordu. Telephone Intervie adl program, aramba ve Cuma akamlan, dinleyicilere ulayordu. Geri Variety dergisi, program srasnda, herhangi bir kimsenin kar taraftaym gibi konutuunu iddia ediyordu ama, o gnn yasalarna gre, bir telefon konumasnn radyoda yaynlanabilmesi iin mutlaka banda alnmas gerekiyordu.
RADYODAN YAYINLANAN LK OPERA

13 Ocak 1930 gn, De Forest Radio Telephone Co. tarafndan, New York Metropolitan Operas'ndan naklen sunuldu. Ayn zamanda radyo yayncl tarihinin stdyo dndan verilen ilk program olan bu programda dinletilen operalar,"CavalIeria Rusticana" ve "Pagliacci" idi. Pagliacci operasnda Canio roln Caruso oynuyordu. Kadn arkclar ise Matmazel Destinn ile Bella Alten idi. Akustik mikrofonlar, sahnenin alt klarnn arasna yerletirilmiti. Cavalleria Rusticana operasnda ise ilk ark olan "La Sicilliana", Ricardo Martin tarafndan perdenin gerisinde sylendii iin oraya zel bir mikrofon koymutu. Alclar ise, operann iine, De Forest irketinin Park Avenue'deki laboratuvarna, New Jersey'deki fabrikasna,
LK RADYO OYUNU
Eugene Waiter tarafndan yazlan "The Wolf" (Kurt) adl melodram, 3 Austos 1922 gn New York'ta, WGY Schenectady istasyonundan yaynland. 2.5 saat sren oyunda, barolleri H.Edward Smith ve Rosaline Green paylatlar. Ertesi aydan itibaren WGY
215
oyuncular dzenli olarak her cuma akam bir oyun sundular. nceleri, oyuncular, salt seslerini duyurabilmenin zevkini yaamak iin , oyunlarda grev alyorlard. Ama 1924 ylndan itibaren o gnlerin bir numaral radyo oyuncusu Rosaline Green'e oyun bana 5 dolar cret denmeye baland.
Co. tarafndan retildi. O yln sonbaharnda BBC'nin yayna geeceini dnen Marconi irketi, retimini hzlandrd. Radyoseverlerin beenisine ayr model sunulmutu. Bunlar, Marconiphone Crystal Junior, Marconiphone V.I ve Marconiphone V.2 idi.
RADYO N YAZILAN LK OYUN

"Noel Baha'nn Gerek yks" adl oyun, ocuklar iin radyoda yaynlanmak zere, Phyllis M.Twigg tarafndan kaleme alnd. BBC, bu oyunu 24 Aralk 1922 gn kk dinleyicilerine sundu.
RADYODA YAYINLANAN LK STEK PROGRAMI

Berlin'de, Deutschlandsender Radyosu'nda Heinz Goedecke tarafndan hazrlanan "stemek sizden, almak bizden" adl program, 25 Ekim 1936'da ilk kez yaynland. Daha sonra da dzensiz aralklarla 26 Mart 1939'a kadar srdrld. Bu fikir bir nceki Noel'de domutu. O gn Weimar'daki dinleyicilerden biri Deutschlandsender'a telefon etti. Barnabas von Geczy, bir konser veriyordu. Dinleyici, kendisinden bir para dinlemek istediini syledi ve istedii parann numarasn belirtti. Radyoevi yetkilileri, programn yapmcs Goedecke'yi telefona ardlar. Dinleyici, isteini ona da yineledi ve "Her ka kurusa" gereken creti de verebileceini syledi. Elbette, Goedecke, byle bir para almasnn sz konusu olamayacan belirtti. Bunun zerine mziksever dinleyici, Nazi Partisi'nin kampanyasna 20 mark gnderebileceini vurgulad. Bu, radyo idaresince de uygun grld ve "Weinende Geige" adl para, Geczy'nin orkestras tarafndan alnd. Bylece, radyodan ilk kez bir istek arks yaynlanm oldu. Goedecke'nin istek program btn Almanya'da byk bir ilgiyle karland ve kampanyaya hatr saylr bir destek saland.
LK RADYO ALICILARI
Takm olarak Radio Telephone Co. adl irket tarafndan 1910 ylnda New York'ta retildi ve Metropolitan Life Building binasnn bir katnda alan tantm salonlarnda, amatr radyo merakllarna satlmaya baland. irketin kurucusu Lee De Forest, bu konuyla ilgili olarak zyaam yksnde unlar yazd: "Buras, halka radyo satmak iin dnyada ilk alan maazayd. Baka hibir amacmz yoktu. Tek dncemiz radyo satmak, bu yeni mucizeye daha ok sempatizan toplamakt. O gnlerde Harvard'dan yeni mezun olan Quincy R.Brackett'i,mzla gelien sat servisimizin bana getirdik.Bylece,Brackett de dnyann ilk radyo satcs oldu." irket ayrca Wireless Experimenter adl bir de dergi karyordu. Radyo alan mteriler, bu dergi araclyla hangi istasyonlarn nasl bulunacan ve hangi istasyondan, ne zaman, neyin dinlenilebileceini de renmi oluyorlard. Yukarda da belirtildii gibi, De Forest firmas tarafndan karlan radyo alclar, takm halinde satlyordu. Alanlarn dinleyebilmek iin bu takm kurmas gerekliydi. Hazr kurulmu olarak sata karlan ilk tek para radyolar da, Amerika'da Westinghouse Co. irketi retti. Ancak bu radyolar, yalnz Frank Conrad'n deneysel nitelikteki Pittsburgh 8XK adl istasyonunu alabiliyordu. Fiyat 10 dolardan balayan bu radyolar, Joseph Horne Maazalar'nda sata karldnda, Pittsburgh Sun gazetesinde 29 Eyll 1920 gn bir ilanda yaynland ve "harika alclarn" tantm yapld. ngiltere'de ise ev tipi tek para radyo alclar, 1922 yaznda Chelmsford'da Marconi
RADYODA LK MA NAKL
KDKA Pittsburgh Radyosu tarafndan 11 Nisan 1921 gn gerekletirildi.O gn Pittsburgh'da Johnny Ray ile Johnny Dundee arasnda bir boks ma vard. Radyo, bu heyecanl karlamay Pittsburgh Star gazetesinin yazarlarndan Florent Gibson'a anlattrarak dinleyicilerine sundu. lk profesyonel radyo spor spikeri ise, Avustralyal Mick Ferry'dir. Ferry, profesyonel spikerlik yaantsn, 11 Nisan 1925 gn, Randwick Hipodromu'ndaki atyarlarn aktararak 2 FC Sidney Radyosu'nda balatt.
RADYODA LK SAAT AYARI

lk dzenli saat ayar, Paris'te Eyfel Kulesi
216
Radyo stasyonu tarafndan 1913 ylnda verilmeye baland. The Illustrated London News gazetesi, bunun nasl gerekletiini yle anlatt: "Bahenize dikebileceiniz bir anten, bir dedektr ve bir telefondan oluan basit ve ucuz bir aygtn yardmyla, odanzda, koltuunuzda rahat rahat otururken, her gn belirli aralklarla Paris'ten gelen sinyallere kulak vererek saati renebilirsiniz." Baz okurlarmzn bunun yerine saate bakmay yeleyeceinden hi kukumuz yok.
RADYODA LK CANLI RPORTAJ

27 Haziran 1932 gn, CBS Radyosu'ndanTed Husing, Chicago'daki Cogress Oteli'nde, Demokrat Partili delegelerle grt. Mikrofonu ile otelin lobisinde dolaan Ted Husing, delegelerden, Franklin D.Roosevelt'in adaylna ilikin grlerini sordu.
pt ve kendisi iin yardm ars yapan ilk gemi oldu. S.O.S. arsnn gelitirilmesinden nce, gemiler ilkyardm ifresi olarak CQD sinyalini kullanyorlard. Marconi tarafndan 1 ubat 1904 gn gelitirilen bu sinyalin anlam aslnda "Btn istasyonlar! Acil durum" demekti. Ama gemiciler arasnda yanllkla "abuk gel... Tehlike var" anlamna geldii sylenirdi. ngiliz Marconi firmas ile, Almanlarn Telefunk rgt arasnda 3 Ekim 1906 gn Berlin'de dzenlenen toplantda, ilkyardm ars olarak S.O.S. sinyali kabul edildi ve bu sinyal, uluslararas ortak dil haline geldi. lk S.O.S. ars da 10 Haziran 1909 gn Azor Adalar yresinde kayalara bindiren SS Slavonia tarafndan verildi. SS Slavonia'nn arsn alan iki buharl gemi, derhal olay yerine giderek kurtarma almalarna balad.
LK ULUSLARARASI TELSZ HABERLEMES

Gugliefmo Marconi tarafndan 27 Mart 1899 gn, Man Denizi kylarnda gerekletirildi. Ertesi gn, The Times gazetesi, Boulogne muhabirinden ald bir haberi yaynlad. Yabanc bir lkeden, telsiz araclyla gnderilen ilk haber olan bu haberde, yle deniliyordu: "ngiltere ile Avrupa arasndaki iletiim, Marconi'nin telsiz telgraf sistemiyle dn balatld. Deneme, ngiltere kylarndaki South Foreland ile Fransa'da, Boulogne'un iki mil kuzeyindeki sahil kasabas Wimereux arasnda yapld. Her iki noktada da 50 metre yksekliinde birer anten dikilmiti. ki anten arasndaki mesafe ise 32 mildi. Haberleme, Mors alfabesi araclyla yapld. Okuduunuz bu haber de Marconi sistemiyle Wimereux'dan Foreland'a gnderildi."
1899 ylndan itibaren, telsizden askeri amalarla yararlanmaya baland. lk srt antas biimindeki telsizler ise, Marconi Co. irketi tarafndan 1911 ylnda retildi.
TELSZLE LK ACL YARDIM ARISI

17 Mart 1899 gn, Elbe adl geminin Goodwin Sands yresinde karaya oturmas zerine. Dou Goodwin fener gemisi tarafndan gnderildi. Onun aktard mesaj, South Foreland Feneri'ndeki telsiz grevlisine ulat ve gerekli yardm saland. Dou Goodwin fener gemisi, 28 Nisan 1899 gn SSR.F.Matthewsadl gemi ile ar-
1899-1902 yllar arasndaki Gney Afrika Sava srasnda ngiliz ordusu tarafndan kullanld. Yzba J.N.C. Kennedy komutasnda zel bir muhabere bl, 24 Kasm 1899 gn Cape Town'a geldi. Bu zel birlik iinde Marconi irketi tarafndan orduya yardmc olmak zere grevlendirilmi mhendisler de vard. Atl arabalarda kullanlmak zere be adet sahra tipi telsiz istasyonu kuruldu ve bunlar eitli yrelerde grevlendirildi.
LK ASKER TELSZ
217
RADYOTELEFONUN LK ASKER KULLANIMI

ABD ordusundaki muhabere birlikleri tarafndan 1908 ylnda yaplan denemelerde gerekleti. ABD muhaberecileri, Connectcut eyaletinde, Sandy Hook ile Bedloes Island arasndaki 18 millik mesafede radyotelefon kullandlar. Alman mal Telefunken marka aygt, 550 voltluk doru akmla alyordu. Radyotelefonun sava srasnda ilk kullanm da, Alman askeri birlikleri tarafndan 1917 ylnda Bat Cephesi'nde gerekletirildi. Walkie-Talkie diye bilinen el telsizleri ise 1933 ylnda, New Jersey eyaletinde US Signal Corps Engineering Laboratoires diye bilinen askeri tesislerde retildi.
LK TELEFON
Konumalar aka aktaran ilk telefon aleti,
Charles Sumner Tainter ve Alexander Graham
Bell tarafndan gelitirilen Radyofon adl aygttr. ki bilim adam, bu aygtla ilk baarl denemeyi 15 ubat 1880 gn gerekletirdiler. Verici, Washington'da, 13. Cadde'deki Franklin School'un tepesine konmutu. Tainter, ahizeyi eline alarak konumaya balad: "Bay Bell... Bay Bell... Beni duyabiliyorsanz, ltfen pencerenin nne gelip apkanz sallayn." Az sonra Bell, 14. Cadde'de bulunan laboratuvarnn penceresine geldi. Elinde apkas vard. Bir an durdu, sonra sallamaya balad.
ATLANTK AIRI LK RADYOTELEFON KONUMASI

Dorudan ilk konuma, ABD'nin Virginia eyaleti, Arlington kentinde bulunan American Telephone and Telegraph ile Paris arasnda gerekletirildi. 21 Ekim 1915 gn yaplan bu grmede, Bay B.B. Webb, Fransz hkmetini temsil eden Yarbay Ferrie ile grt.
RADYO-TELEFON TAKILAN LK DENZ ARALARI

ABD Donanmas'ndan Virginia ve Connecticut gemileridir. Aygtlarn gemilere montaj De Forest Radio Telephone Co. tarafndan 1907 ylnn Eyll aynda yapld. Ayn ay iinde iki gemi birbirinden 21 mil uzaklatrld ve ilk de-
218
adl demir ustalar ile hkmeti temsil eden Anthony Hill'dir. 20 ubat 1804 gn, bu yolcu Pennydarren ile Abercynon arasnda 10 mil yol aldlar. Bindikleri ara, lokomotifin dingil geniliiyle ayn dingil geniliine sahip bir arabayd. ki gn sonra, Homfray, Anthony Hill ile bir iddiaya girdi. Konu, Trevithick'ir lokomotifinin, 5 vagona yklenecek 10
dr) Samuel Homfray ve Richard Crawshay
ton demiri tayp tayamayaca idi. Trevithick'in lokomotifi bu ii baard ve Homfray 500 ilin kazand. Buharl lokomotiflerle ilk dzenli yolcu tamacl 6 Mays 1830 gn, bir gn nce yapm tamamlanan Canterburry-Whitstable hattnda balad. 4 millik mesafede karlkl 10 sefer yaplyordu ve her sefer 35 ile 40 dakika arasnda tamamlanyordu.
219
neme yapld. Sonucun baarl olmas zerine De Forest firmasna, Amiral Evans'n filosunda bulunan 24 geminin hepsine radyotelefon takma grevi verildi. Bu gemiler, yeni haberleme aralaryla dnyann her tarafn dolamaya baladlar.
Chambersburg hattnda alan Chambersburg adl trene ilk yatakl vagonu koydu. Vagon drt kompartmana ayrlmt ve her kompartmanda kii yatabiliyordu. Yolculara .yastk, battaniye vs. verilmediinden, herkes kendi giysilerine sarlarak ve ayakkablarn karmadan kvrlveriyordu.
LK TREN
Fairfield adl, alt tekerlekli, dikey kazanl buharl aracn yapm 1848 ylnda, Bridges Adams tarafndan Fairfields'deki atlyesinde tamamland, 1848 yln 1849 ylna balayan k mevsiminde Bristol and Exeter Demiryolu irketi'nin Tiverton hattnda hizmete girdi. Saatte 40 mil hz yapabilen Fairfield, birinci mevkide 16, ikinci mevkide ise 32 yolcu tayabiliyordu. Birinci mevki kompartmanlarda bulunan byk panoramik pencereler, bu konuda bir nclk yaratt. Sekiz tekerlekli ilk dizel-elektrik treni 1913 ylnda, svire'de, Mallersta-Sodermanlands hattnda hizmete girdi.
LK DZEL LOKOMOTF
Prusya - Hessen Devlet Demiryollar iin 1912 ylnda retildi. Lokomotifin asisi ve konstrksyonu, Berlin'deki Borsig AG firmas tarafndan retildi. 4 silindirli, V tipi 2 zamanl motoru ise svire'nin Winterthur kentinde Gebr. Sulzer tesislerinde yapld. lk denemesinde baarl sonu vermedi ve servise konmad. Dzenli olarak seferlere balayan ilk dizel lokomotif ise, svire'de yapld ve 1921 ylnda Tunus Demiryollar tarafndan iletmeye alnd.
DEMRYOLUNDA LK LM
19 Mart 1828 gn, Stockton-Darlington demiryolu irketinin Simpasture hattnda meydana geldi. Makinist John Gillespie, kazan patlamas sonucu hayatn kaybetti. Ayn trden bir baka kaza da, 1 Temmuz gn Aycliffe sulama istasyonunda yaand. Bu kazada da makinist John Cree ld. Her iki kazaya da olayda yaamlarn yitiren makinistlerin hatalar yol amt. Buhar kazanlarnn kapan amay unutmulard. Hareket halindeki bir trende meydana gelen ilk kaza ise, 15 Eyll 1830 gn, Liverpool - Manchester hattnn al srasnda meydana geldi ve yolcular arasnda bulunan parlamenter William Huskisson, trenden dt.
LK ELEKTRKL LOKOMOTF
Elektrikle alacak ilk lokomotifin planlan, Washington'da Prof. Charles Page tarafndan izildi. Baltimore-Ohio Demiryollar irketi, bu lokomotifin ilk denemesini 1939 ylnda Washington ile Bladensburg arasnda yapt.
LK GEZNT TREN
Garnhirk and Glasgow Demiryolu irketi tarafndan 1834 ylnda hizmete sunuldu. Dzenlenen gezinti seferleri ile ilgili olarak u ilan yaynland: "Buharl vagonlar gnde drt kez Townhead'den yola karak Gartsherrie'ye gidiyor. Yolculardan, kapal yerler iin adam bana 9 peni, ak sahanlklar iinse 6 peni alnyor. 16 mil boyunca, ucuz, salkl ve son derece neeli bir 2 saat yaanyor." Belirli bir olay iin tek seferlik tren gezisi ise 7-8 Austos 1839 gn yapld. WhitbyPickering Demiryolu irketi, bir kilise yaptrma derneinin yararna, Whitby halkn Gromont pazarna gtrd. 1841 ylnda ise ilk pazar gezisi dzenlendi. Ne\vcastle and Carlisle Demiryolu irketi, ilk pazar gezisini o yln 29 Austos gn yapacan duyurdu. Gezinin yaplaca haftann banda Rahip W.C.Burns, Newcastle caddelerine u pankartlar ast: "PAZAR AYNNDEN KAANLARA DL
KORDORLU LK VAGON
1853 ylnda, New York'ta Eaton and Gilbert firmas tarafndan Hudson River Railroad adl demiryolu irketi iin yapld. 15 metre uzunluundaki vagon, be kompartman ve bir tuvalete blnmt ve bunlarn hepsi de 45 santim geniliinde bir koridora alyordu.
LK YATAKLI TREN
Cumberland Valley adl demiryolu irketi, 1836 ylnda Pennsylvania'da Harrisburg-
220
Trenlerde yemek servisine, 1863 ylnda ABD 'de baland. 1867 ylnda, gnmzdeki vagon restoranlarn ilk rnei, yine ABD'de hizmete girdi. Bu vagonlar, Avrupa'da (ilk kez ngiltere'de 1932 ylnda) kullanlmaya balandklarnda, hayli gelime kaydedilmiti
LK VAGON-RESTORAN
Self-servis olarak 1863 ylnda, Philadelphia'daWilmington Baltimore Demiryolu'nda hizmete kondu. kiye blnen vagonun bir yan, sigara salonu, dier yan ise bfe olarak kullanlyordu. Hazr yiyecekler, buhar kutular iinde scak tutuluyordu. Bfe blmnde oturma yeri olmadndan yolcular yemeklerini ya burada ayakta yiyorlar, ya da sigara salonuna geerek karnlarn orada doyuruyorlard. Yolcularn yemeklerini oturarak yedikleri ve trende grevli a tarafndan taze olarak hazrlanan yemeklerin servis yapld ilk modern vagon-restoran ise, 1867 ylnda Kanada'-
nn Great Western Demiryollar'nca hizmete girdi. Ayn zamanda yatakl blm de olan "President" adl trenin restoran, yolcularn byk ilgisini gryordu. irketin kurucusu George Pullman da, hibir eyin aksamamas iin son derece titiz davranyordu. President'le yolculuk eden Westward by Rail adl kitabn yazar W.F.Rae, 1869 ylnn Eyll aynda tand bu vagon-restoran yle anlatyordu: "Bir kere, ok geni bir seme ansnz vard. Be eit ekmek, drt eit souk et, alt tr scak yemek, yedi ayr trde piirilebilen taze yumurta, btn mevsim meyveleri ve sebzeleri... Yemeinizi, bir ucu vagonun kenarna sabitletirilmi masanza getiriyorlar. Saatte 30 mil hzla giden bir trende bylesine bir konforla sabah kahvaltsn yapabilmek, le ve akam yemekleri yiyebilmek gerekten mucize!'
221
Charlisle Demiryolu irketi, Tanr'nn kutsal gnnde isteyen herkesi 7 ilin 6 peni karlnda byk bir rahatlk ve gven iinde cehenneme gtryor. Ve bunun adna da 'zevk gezisi' diyor!"
LK YAMURLUK
Fransz Ginesi'nde, Cayenne'deki bamhendis Franois Fresnau tarafndan yapld. Fresnau, 1747 ylnda, Aprouage'de, kauuk aalarn grd. Eski bir pardsnn d yzeyini, bu aalarn salgsyla tamamen svayarak su geirmez hale getirdi. Sat iin retilen ilk yamurluk ise 1821 ylnda Covent Garden'da G.Fox tarafndan pazarland. Bu yamurlukla birlikte, "doru giyildii takdirde, iindekini asla slatmayacana dair" bir de garanti belgesi verildi. Fox'un yamurluu, aslnda moherden retilmiti. Nasl bir yntem uygulanarak, su geirmez hale getirildii, bugn de bilinmiyor. Ayn gnlerde, Charles Macintosh adl bir skoyal, Glascow'da kumalar kauuknafta eriyiine batrarak su geirmez hale getirmeyi baard. Geri bu kuman su geirmesi mmkn deildi ama, terziler tarafndan kullanlmas da o denli zordu. Bir sre sonra, Edinburgh niversitesi'nden gen bir kimya rencisi, James Syme, katrandan elde edilen bir maddenin yardmyla kauuu daha iyi eritebilmeyi baard. Charles Macintosh, derhal bu yntemin haklarn satn ald ve 1823 ylnda patentini tescil ettirdi. Hemen arkasndan da su geirmez kuma retimini balatarak, dnya apnda bir isim oldu. Uzun bir sre, yalnzca bu tr kumalar satmakla yetindi. 1830 ylnda kauuk eya reticisi Thomas Hancock ile karlat ve ikisi bir arada seri olarak yamurluk retimine getiler. O gne dek, isteyen su geirmez kuma alarak terzisine bir yamurluk diktiriyordu. Macintosh-Hancock ibirliiyle hazr yamurluklar piyasaya srld. Ancak bunlar zamanla koku yapt iin baarl olamad. 1850 ylnda Lancashire'den Joseph Mandelberg ilk kez kokusuz yamurluk yapmay baard.
t. Kitaplk yetkililerinden Bayan Edah Flower Burnett, koleksiyonla ilgili olarak unlar sylyordu; "Amacmz, eitime katkda bulunmakt. Bu nedenle genellikle klasik mzik rneklerini kilise mziinden paralar ve folk arklarn seiyorduk. Plak alma ncelii ise okullarda ve sosyal derneklerdeydi. Ancak, kim olursa olsun, alt adetten fazla plak vermiyorduk."
LK SOUTMA YNTEM
1540'l yllarda Roma'da kullanlan bu yntemin esas, bolca tuzun su iinde eritilmesine dayanyordu. Yntemin nasl ilediini gsteren bir kitap, Blasius Villafranca adl bir Romal tarafndan "Methodus Refrigerandi" adyla 1550 ylnda yaynland.Yazarn iddiasna gre, sarayda tketilen arap ve sularn hepsi, bu yntemle soutuluyordu ve bu sistemi kendisi bulmutu. 1559 ylnda Villafranca'nn yazdklarn dorulayan Levinus Lemnius onun yntemiyle soutulan araplarn dileri szlattn yazd.
LK SOUTMA TESSLER
1850 ylnda, ABD'de ve Avustralya'da ald. Birleik Amerika'da, kimyasal soutma almalarnn ncln Alexander Catlin Twining yapyordu. Twining, 1848 ylnda eter buharnn ani younlatrlmasyla soutma yaplp yaplamayacan anlamak zere almalarna balad. ki yl sonra, Ohio'da, Cleveland kentinde bir soutma tesisi kuracak baary gsterdi. Tesiste 10 demir sarn vard. Etil eter araclyla bu sarnlarda gnde bir ton buz elde ediliyordu. Avustralya'da ise, Melbourne Age gazetesinin eski yaz mdr James Harrison, Victoria'daki Barwon Nehri zerinde ilk buz retim tesisini kurdu. Bin sterline mal olan bu tesis, amonyan buharlatrlmas esasna gre alyordu.
LK NFUS KAYITLARI
Doum, lm ve evlenmelerin dzenli olarak nfus kaytlarna ilenmesi, sistematik biimde ilk olarak Kanada'da 1621 ylnda balad. Dnyada, 300 yl geriye doru btn doum kaytlarnn karlabilecei tek lke, Kanada'dr. Avrupa'da bu yolda ilk alma, 1686 ylnda sve'te balad. ngiltere'de ise resmi nfus kaytlarnn tutulmasna ilikin yasa, 1 Temmuz 1837'de yrrle girdi.
LK PLAK ''KTAPLII"
steyen herkesin kullanmna ak olarak, 1914 ylnda, yerel bir kadn kulbnn Minnesota'daki St. Paul kent kitaplna 25 adet plak balamasyla kuruldu. 1919 ylnn sonlarnda, kitaplktaki plak says, 600' buldu. O yl iinde 3 bin 505 kii plaklardan yararlanm-
222
LK BUZDOLABI
Evde kullanlmak amacyla 1913 ylnda Chi- Ev tipi ilk buzdolab, 1913 ylnda, ABD'nin Chicago kencago'da yapld. Domelre marka bu buzdola- tinde retildi. Gvdesi ahaptan yaplan bu buzdolabnn sob, elektrikle alyordu. Ahap gvdesinin utucu aygt, dolabn tavanna konmutu ve neredeyse yars zerinde kompresr tipi bir soutucu vard. kadard.
223
merakediyorum@
googlegroups.com yeleri iin hazrlanmtr. Benzer almalardan haberdar olmak, neri, istek ve bu alma ile ilgili karlatnz sorun ve hatalar ltfen bildirin. http://groups.google.com/group/ merakediyorum E-posta : merakediyorum@googlegroups.com
BRNC CLDN SONU

LK LOKANTA
"Champ d'Oiseau" adyla Msy Boulanger tarafndan 1765 ylnda Paris'te ald. Dkkann giriine Latince bir zdeyi yazlmt: "Venite ad me, omnes qui stomacho laboratis et ego restaurabo vos." Bu szlerin anlam uydu: 'Siz ey midesi guruldayanlar... Bana gelin, iyiletireyim." Bu zdeyiteki "Restaurabo-iyiletirmek" szc, zamanla lokanta anlamnda "restoran" olarak kullanld. Msy Boulanger'nin lokantasnin i ksm, st mermer masalarla sslenmiti. zel yemei ise bir tr tavuk yemei olan "Volaille au Gros Sel'di. Boulanger'nin bu giriiminin ncesinde, tavernalarda, hanlarda, a dkkanlarnda ve baz kahvehanelerde yemek yenilebiliyordu. Ancak bunlar, bugnk modern anlamyla restoranlarn atas olarak saylabilecek niteliklere sahip delillerdi. Msy Boulanger'nin lokantas baarl olunca, ksa zaman iinde baka rnekleri de ald.1789 Devrimi srasnda, Paris'te 100 restoran vard. 15 yl sonra ilk lokanta rehberi "Almanach des Gourmands" (Damak Tadna Dknler Almana) adyla yaynland.
litos adn verdii patenleriyle Windmill Caddesi'ndeki tenis kortunda bir gsteri yapt. Bu patenlerin altnda, bir izgi zerine yerletirilmi be kk tekerlek vard. 22 Nisan gn "Ayakkablarn altna taklarak zevk ya da ulam amacyla kullanlabilecek yararl bir aygt" olarak patenti alnd. Bu patenin bir benzeri, buza uyarlanm ekliyle 16 Nisan 1849 gn, Paris'te sergilenen Meyebeer'in "Le Prophete" operasnn buz dans sahnesinde kullanld. Drt tekerlekli patenlerin ilk rnei, 1863 ylnda New York'ta James L.Plimpton tarafndan gelitirildi. Bu patenlerle ok iyi denge salamak mmkn olduu gibi, birok ilgin figrler yapmak da olasyd. Bunun zerine Birleik Amerika'y bir paten lgnl sard ve bu lgnlk 1870'li yllarn balarnda Avrupa'ya geti.
RADYODA KONUAN LK SOYLU

ngiltere tahtnn varisi ve Galler Prensi, 7 Ekim 1922 akam, Marconi Co. irketinin 2LO istasyonu araclyla, York House'daki izcilere seslenen bir konuma yapt.
K TEKERLEKL LK EKEK
1869 ylnda, Amerikal rahip Jonathan Scobie tarafndan yapld. Rahip Scobie'nin ei sakatt ve ok uzun bir sredir hi sokaa kmamt. Oysa yaadklar Yokohoma kentini ok merak ediyordu. Bunun zerine kocas ilk ekei yapt ve onu kentin sokaklarnda gezdirdi.
RADYODA KONUAN LK KRAL

ngiltere Kral V. George, 23 Nisan 1924 gn, Wembley'de alan mparatorluk Sergisi nedeniyle bir konuma yapt. Bu konumay yaklak 10 milyon kii dinledi. Daily Mail gazetesi, btn byk kentlerdeki alanlara ses ykselticiler kurdurarak, konumann byk kitlelere ulamasn salad. Bu konuma, BBC tarafndan banda alnamamt. 1955 ylnda kuruma bavuran Dorothy Jones, kral konuurken einin bu konumay banda aldn syledi ve band yetkililere teslim etti. Bu band, ayn zamanda BBC arivlerinde bulunan en eski ses kayddr.
LK PATEN
Belika'nn Liege kentinde mzik aletleri yapmclyla uraan Joseph Merlin, 1760 ylnda Soho Alan'ndaki Carlisle House'da dzenlenen bir maskeli baloya patenlerinin stnde keman alarak girdi. Ancak ne hzn azaltmay, ne de ynn deitirmeyi beceremeyince, dosdoru kar duvardaki dev aynaya arpt ve 500 sterlin deerindeki ayna tuzla buz oldu. Ayrca Merlin'in elindeki keman da paraland gibi, kendisinin de krlmadk ok az kemii kald. Bu ok rktc ilk denemeden sonra 1823 ylna gelinceye dein, patenlerden sz eden olmad. O yl Londra'nn Piccadilly semtinde manavlk yapan Robert John Tyers, Vo-
SARAYDA SEYREDLEN LK FLM

21 Temmuz 1896 gn, ngiltere saraynn 40 konuu nnde gsterildi. Konuklar, Prenses Maud'un ertesi gn yaplacak olan dn iin Marlborough atosu'nda toplanmlard. Bu arada sinemac Birt Acres kendilerine bir film gsterisi iin izin istedi.. Gstermeyi dnd ve bir ay nce ektii filmde, Galler Prensi ile Prensesi'nin Cardiff Panayr'na
227
yaptklar ziyaret sergileniyordu. Gerekli izni vermeden nce Galler Prensi, Acres'ten filmi incelemek zere istedi. Sonra da bir saknca grmediini belirterek Acres'e gerekli izni verdi. zel olarak hazrlanan perdede bu filmle birlikte 20 ksa film daha izleyen konuklarn istekleri zerine, Galler Prensi ile eini konu alan film, bir kez daha oynatld.
SARAYDA SEYREDLEN LK KONULU FLM

Bir Cecil Hepworth yapm olan "Comin Through the Rye" 4 Austos 1916 gn, Marlborough atosu'nun yemek salonunda Kralie Alexandra tarafndan seyredildi. Filmin baroln Alma Taylor oynuyordu. Filmin yapmcs Hepworth, sarayda oynatlan ilk film srasnda Birt Acres'in yardmcln yapt iin, Kralie Alexandra'mn nnde yapt gsteride yabanclk ekmemiti. 24 ubat 1917 gn de Kral V. George ve Kralie Mary, Buckingham Saray'nda "Tom Brown'in Okul Gnleri" adl filmi seyrettiler.
ra'da bir maazadan apka alrken, grntlenmiti ve bu grntler, o dnemde deneme yaynlar yapan Baird TV'si tarafndan yaynland. Kral VI. George'un ta giyme treni ise 12 Mays 1937 gn BBC tarafndan naklen yaynland ve bylece Kral VI. George, TV'de canl yaynda grlen ilk kral oldu. TV'de ilk konumay yapan sarayl da, Kralie II. Elizabeth'tir. 25 Aralk 1957 gn, ngiliz Uluslar Topluluu'na bal lkelerde yaayanlara seslenerek Noellerini kutlad. Prens Philip ise, TV'de rportaja kan ilk sarayl oldu. 29 Mays 1961 gn, BBC'den Richard Dimbleby, Prens Philip'le Panorama adl programda ngiliz Milletler Topluluu Eitim Haftas'na ilikin bir sohbet yapt.
OTOMOBL SAHB LK SARAYLI

Osmanl Prenslerinden Sultan Osman'dr. 1888 ylnda, Leipsic Zeitung gazetesinde, Magnus Volk's firmasnn deneme niteliinde kard elektrikli otomobillerle ilgili bir haber okuyan Sultan Osman, bu arabadan bir tane almaya karar verdi. Ayn yln 4 Temmuz gn stanbul'dan ngiltere'ye u telgraf gnderildi: "Brighton Electric Railway irketi Mdrl'ne Brighton, ngiltere, Leipsic gazetesinde, elektrikli arabanzn bir resmini grdk. Bu arabadan nereden ve nasl temin edebileceimizi ve fiyatn bildirmenizi rica ederim. Sultan Osman Hazretleri'nin bamabeyincisi." lk telgrafn alnmasndan iki gn sonra da Volk irketine u yldrm telgraf geldi: "En ksa zamanda ve en ivedi yoldan adresime bir elektrikli araba gndermenizi rica ederim. creti, Osmanl Bankas'ndaki hesabmdan denecektir. Osman." Sultan Osman, herhangi bir gecikmeden endielenmi olmal ki, ksa bir sre sonra bir telgraf daha ektirdi: "Fiyatnn hi nemi yok. Arabay en ksa zamanda gnderin." ngiltere'de dsatm yaplmak zere retilen ilk otomobil olan bu arabaya ilikin olarak satndan 20 yl sonra Brighton Herald gazetesinde u satrlar kt: "Arabann gvdesi, Brighton'da Bay Peck' in iliinde yapld. Bay Volk da motorunu tamamlayarak bizzat kendisi yerletirdi. Drt tekerlekli olan aracn ndeki iki tekerlei,
SNEMAYA GDEN LK KRAL VE KRALE

1 Kasm 1946 gn, ngiltere Kral VI. George ile ei Kralie Elizabeth, yanlarnda Prenses Elizabeth ve Prenses Margareth olduu halde, Leicester Alan'ndaki Empire Sinemas'na giderek David Niven ile Marius Goring'in oynad "lm Kalm Meselesi" adl filmi seyrettiler. Film, kinci Dnya Sava'na katlan bir pilotun yksn anlatyordu. Kral'n sinemaya geleceinin duyulmas zerine, filmin balamasna 10 saat kala, gielerin nnde yzlerce kiiden oluan bir kuyruk meydana geldi.
KENDN BR OYUNDA ZLEYEN LK KRALE

Ana Kralie Elizabeth, 19 Ekim 1972 gn, Londra.'daki Haymarket Tiyatrosu'nda, Royce Ryton'un "Crown Matrimonial" adl oyununu izledi. ngiliz sarayn konu alan oyunda, AnaKralie'yi Amanda Reiss oynuyordu.
TV'YE IKAN LK SARAYLI

Televizyonda grnen saraya mensup ilk kii Kent Desi oldu. Des, 1935 ylnda Lond-
228
dn kolaylatrmak amacyla birbirine daha yakn olarak yaplmt. Arabann karoseri tamamen ceviz kaplamayd ve aln ksmnda Osmanl mparatorluu'nun turas vard. ine drt kiinin rahata oturabildii bu otomobil, aksnn bir arjyla alt saat yol alabiliyor ve saatte 10 mil hz yapabiliyordu. Toplam arl ise 500 kiloyu biraz ayordu. "Akmlatrler, iki koltuun altna yerletirilmiti. Motor, kk bir dmeye basarak altrlabiliyordu. Srcnn ayann hemen altnda da gl bir fren pedal vard." Benzinle alan bir araba kullanan ilk sarayl ise, Fas Sultan'dr,
LK SARAYLI PLOT
spanya Kral Don Alfonso'nun kuzeni Don Alfonso, spanyol Ordusu'nda temen rtbesiyle grev yaparken, Fransa'ya geldi ve Mourmelon kentinde, Antoinette marka uaklarn kullanmn rendi. Kendisine brvesi, 23 Ekim 1910 gn verildi. Prens Alfonso, spanya'nn ikinci pilot ve ilk askeri havacsdr. 1913 ylnda spanya-Fas Sava srasnda Lohner tipi uaklara kumanda ederek, ilk aktif grevini yapt. 1921 ylnda, spanya Hava Kuvvetleri Komutanlna getirildi. 1980'li yllarn banda, Prens Alfonso, kendi uayla hl uuyordu.
uuyorlar" diye yazyordu. Faraday, balonlarn yapmak iin iki kauuk tabakasn st ste koyuyor,sonra da kenarlarn yaptryordu. Oyuncak balonlar ise, kauuk maddeler reticisi Thomas Hancock tarafndan 1825 ylnda piyasaya sunuldu. Hancock, balon yapmak iin ocuklara bir set satyordu. Bu setin iinde, kauuk eriyii ile dolu bir ie ve bir de rnga vard. ocuklar, rngaya ektikleri kauuu, hava ile inenin ucundan pskrterek kk baloncuklar uuruyorlard. Modern balonlarn ilk rnekleri olan volkanize kauuk balonlar ise, Londral oyuncak J.G. Ingram tarafndan 1847 ylnda yapld.
LK KAUUK KP
Kauk kpnden retilen ilk aygt, 1929'da Birmingham'da, Dunlop tesislerinde retilen bir elektrikli mikserin alt haznesidir. Kauuktan kpk elde edilmesi ve bunun deerlendirilmesi dncesi, E.A. Murphy'ye aittir. Bu dnceyi gelitiren Dunlop'un bilim adamlarndan W.H. Chapman, elektrikli mikserler iin kauuk kpnden hazne yapmay baard. Sata karlan kauuk kpnden yaplm ilk rn ise, yine Dunlop tarafndan yaplan motosiklet oturma yerleridir. Bu oturma yerleri, 1931' ylnda snrl bir miktarda retilmiti. Ertesi yl, Dunlop firmas, Londra'da alan 300 otobsn oturma yerleri ile Avon'daki Shakespeare Memorial Tiyatrosu' nun koltuklarn kauuk kp ile kaplad.
KAUUA LKN LK NOT

spanyol yazar Pietro Martyre d'Anhiera'nn 1530 ylnda kaleme ald "De Orbo Novo" adl kitapta bulundu. Yazar, Azteklerin oynad bir oyunu tanmlarken, kitabnda u satrlara yer veriyordu: "Oyun srasnda kullandktan topu, bir aacn zsuyundan yapyorlar. Bu top, yere arpt zaman sryor ve havaya frlyor."
LK JLET
King Camp Gillette tarafndan 2 Aralk 1901 gn patenti alnd. Aslnda Gillette'e bu fikri, patronu William Painter vermiti. Bir gn ona gelerek, "Neden yle bir kere kullanldktan sonra atlabilecek bir ey yapmyorsun? yle bir ey bul ki, mteri tekrar almak zorunda kalsn!" dedi. Gillette, bu neriyi 1895 ylma kadar hi nemsemedi. O yl, bir gn aynann nnde durup yzne bakarken, usturann yerini alabilecek bir ey yapmak fikri geldi. Derhal elik reticileriyle temaslara baladi. Ama, konutuu btn ustalar, ona yeterince ince, yeterince dzgn, yeterince keskin ve yeterince ucuz bir kesici elik yapmann olanaksz olduunu sylediler. Bir gn (28 Eyll 1901) Boston'da William Nickerson adl bir
LK KAUUK BALON
1824 ylnda Profesr Michael Faraday tarafndan retildi. Faraday, bu balonlardan Londra'da, Royal Intitution'da yapt hidrojenle ilgili deneylerde yararlanyordu. O yl, "Quarterly Journal of Science" dergisinde yaynlanan bir makalesinde, "Kauuk son derece esnek bir madde. Ondan elde edilen balonlar, ilerine hava flendiinde, iyice effaflaincaya kadar genileyip iiyorlar ve ilerine hidrojen doldurulunca hafifleyip havaya
229
teknisyene rastlad ve teki btn ustalarn sraladklar glklerin stesinden birlikte geldiler. 1903 ylnda, jilet retimi balad.
LK OKUL GAZETES
Tek sayfa ve elle yazlm olarak 27 Temmuz 1774 gn ABD'nin Philadelphia kentindeki Philadelphia Latin School adl okulun rencileri George Foster ve Caspar Wistar tarafnda yaynland. Hangi adla yaynland bilinmeyen bu ilk "okul gazetesi"nin hibir kopyas bugne ulaamad. Foster ve Wistar tarafndan karlan bu gazete, daha sonra Robinson adl bir rencinin gayretleriyle, her on gnde bir yarm sayfa olarak say yaynland.
LK BENZN STASYONU
LK KULLANILMI ARABA SATICISI

1897 ylnn Eyll aynda, Londra'da Motor Car Co. adl irket, kullanlm araba alverii yapmak zere faaliyete geti. "Autocar" dergisinde yaynlanan habere gre, irketin elinde, ou Fransz mal, 17 araba vard. Bunlarn iinde en pahals, etiketinde 335 sterling yazan bir Peugeot idi. Ayrca, isteyenler bu arabalar, haftal 5 sterlingden kiralayabiliyorlard.
Automobile Gasoline Co. adl irket tarafndan 1905 ylnda ABD'nin St. Louis kentinde ald. irketin kurucular Harry Grenner ve Clem Laessing idi. Petrol, bir tankn iinden bahe tulumbas araclyla boaltlyordu. lk modern benzin istasyonu ise Standart Oil tarafndan, 1907 ylnda Seaatle kentinde hizmete girdi. Ne var ki, bu "modern" istasyon da bugn ada gereksinimlerin karlanmasndan hayli uzakt. Yolcularn da "zorunlu" ihtiyalarna yant verebilecek ilk istasyon (tuvaletli ve bfeli) 1912 ylnda Tennessee'de ald. Hatta burada bir bayan grevli, ara sahiplerine souk su ikram ediyordu.
ngiltere 'de ilk benzin istasyonu, 1920 ylnn Mart aynda Aldermaston'da ald. O dnemin benzincilerinde, hibir sosyal hizmet yoktu ve yalnzca akaryakt sat yaplyordu.
LK ZEL MUHAFIZLAR
1935 ylnda, Willingdon Markisi ve Banker Henry F. Fiarks, "Night Watch Service" adl bir firma kurdu. 15 niformal muhafz, Park Lane yresinde bisikletleriyle dolaarak, firmaya belirli bir aylk deyen zenginlerin evlerinin evresinde devriye geziyorlard. Muhafzlar, kelepe, polis dd ve silahla donatlmlard. Dnemin i Partisi lideri George Lansbury, zel muhafzlar kiralayan firmann kuruluunu, "Faizme doru atlm ilk adm" olarak niteledi.
nin bir blm de geceleri arabalarn brakmak isteyenler iin garaj olarak kullanlyordu. Ayn zamanda, Peugeot arabalarnn Bordeaux bayii olan Borol, garaj-tamirhanesinde, her trl bakm, onarm ve ykama-yalama hizmetlerini yerine getirdii gibi, yolda kalan srclerin yardmna da kouyordu.
LK CNSEL ETM
Ders programlan iinde yer alarak rencilere okutulan ilk dinsel eitim dersleri, ngiltere'de Abbotsholm School'da, okulun baretmeni Cecil Reddie tarafndan 1 Ekim 1889 gn balayan retim ylnda verildi. Reddie, sz konusu dersi verme kararn iki nedenle
almt: "rencilerin kafalarnda yanl deer yarglarnn olumasn engellemek ve gen ocuklara cinsel konularda hatal eyler retilmesinin nne geebilmek." 30 Aralk 1888
LK OTOMOBL TAMRHANES
A. Borol tarafndan 1895 ylnn Aralk aynda, Fransa'nn Bordeaux kentinde ald. Fransz motor dergisi "La Locomotion Automobile"de yazldna gre, bu tamirhane-
gn, Abbotsholme'da daha sonra yaplacak cinsel eitime k tutmak zere bir program
250
hazrlad. Bu programda, erkek rencileri gruba ayryordu: "Bulu ncesi dnem" olarak nitelendirdii 10-13 ya grubundaki ocuklara "Nasl olutuklarm, kendilerini bekleyen geliimleri ve evrelerindeki tehlikeleri" retmeyi amalyordu. "Bulu dnemindeki" ocuklara (33-16 ya grubu), "Hissettikleri baz gelimelerin nedenleri ve ilerinde doan arzular tantlyor ve bu arzular olabildiince az tamalar gerektii" retiliyordu, "Bulu sonras dnem" olarak adlandrlan 16-20 ya grubundaki genlere de "daha sonraki hayatlaryla ilgili kurallar" anlatlarak karlaacaklar olaylara iyice donatlm olarak girmeleri salanyordu. O dnemde, ngiltere'nin genel yaps nedeniyle, Reddie giritii bu denemede tamamen yapayalnzd. Zira az sayda da olsa, onu izlemeye kalkanlar, ar tutucularn tepkileri nedeniyle pes ederek direnlerini yitirdiler. "Devlet karar" ile ilk cinsel eitim, 1900 ylnda Prusya'da Breslav kentinde balad. Eitim yetkilileri, Dr. Martin Chotzen'den, bir
kurs dzenleyerek 150 retmene cinsel yaam konusunda bilgi vermesini istediler. Sz konusu kursta, cinsel organlarn anatomik yaplar, cinsel igdnn geliimi, cinsel uzuv hastalklar ve cinsel istekleri denetleyebilmenin nemi anlatld.
ELKTEN YAPILAN LK DENZ ARACI

"Ma Robert" adl gemi, tmyle elikten olarak John Laird'in tersanesinde (Birkenheid, ngiltere) David Livingstone'un Zambezi'de dzenledii sergi iin yapld ve 6 Mart 1858 gn mteriye gnderildi. Geminin paralar, Afrika'ya kadar " P e a r l " adl teknede gtrld ve ayn yln Mays aynda Kongo'da bir tersanede paralarn montaj yaplarak denize indirildi. Serginin balad gnlerde Ma Robert gemisinin ad "Astml gemi"ye km ve herkes asl adn unutmutu. Bunun nedeni saatte en fazla 7-8 mil hz yapabilirken
231
LK DK MAKNES
Patenti 17 Temmuz 1790 gn, Londra'da Thomas Saint tarafndan alnd. Aslnda ayakkabc olan Saint'in patentini ald makinede daha sonra Isaac Singer tarafndan retimi yaplan ilk makinede de bulunan, dikey hareket, tek gzl ine, kuma tutan bask kolu gibi modern makinelerin en nemli paralar da vard. Ancak, bu makinenin gerekletirildii hakknda bir belirti yoktur. Sat yaplmak zere retilen diki makinelerinin ilk prototipi, Fransa'da, Rhone yaknlarndaki "Amplepius" kynn yoksul terzisi Barthelemy Thimmonier tarafndan 1829 ylnda gerekletirildi. ki yl sonra, Thimmonier, Paris'te askeri niformalar diken bir fabrikadan 80 makinelik sipari ald. Daha sonra da, bu fabrikaya "mdr" olarak atand. Thimmonier'in yapt makineler o denli baarlyd ki, mesleklerinin tehlikeye dtn sezen terziler, onlar ortadan kaldrmaya karar verdiler. Sadece bir tek makine kurtarlabildi. Thimmonier bu makineyi alarak kyne dnd. Dn yolculuunu yryerek yapm, bu arada srtnda tad aygtn ne olduunu anlamak isteyen merakllara hnerini gstererek, kk bir gelir salamt. Sonraki birka yl iinde, Thimmonier, el yaps ahap diki makinelerini 2 sterlin karlnda satarak geimini srdrd. 1845 ylnda Thimmonier, bir kez daha penelerini uzatt. M.Magnin adnda bir varlkl, Thimmonier'e gelitirdii son modeli "seri olarak" retmeyi nerdi. Aynca M.Magnin'in bu i iin yeterli bir imalathanesi vard. Tmyle metal olarak bu imalathanede retilen diki makineleri, dakikada 200 ilmek atabilecek yetenekteydi. Rahata pazarlanabilen bu makineler, Fransz terzilerinin tutuculuunu yenbile "oflayp puflamas" ve en ilkel yerli kanolar tarafndan rahata geride braklabilmesiydi. Yine de srekli bakmlarla 20 Aralk 1860 tarihine kadar kullanld. O gn, Senna yaknlarnda sulara gmlerek servenini noktalad.
Diki makinelerinin evlere girii, 1851 ylnda sauc Singer'in ev tipi diki makinelerini retmesiyle balad. Amerika ve Avrupa'da orta halli ailelerin hemen tm, birer makine edinerek giyim gereksinimlerini karlad.
meyi de baard. Ancak bu baar da uzun mrl olmad. 1845 ylnda balayan baar dolu gnler, 1848 ylnda Fransz Devrimi'ne kadar srd. Devrim srasnda birok makine paraland. Ve bu yeni ikolu ancak uzun sre sonra yeniden dirilmek zere ld.
LK STENO ALFABES
Dr. Timothy Bright tarafndan "ksa, abuk ve gizli yazma sanat" balkl bir kitapla 1588 ylnda Londra'da tantld. Bright, gelitirdii bu sistemde, belirli szck gruplarn simgeleyen izgiler kullanyordu. Herkesin bir ay iinde bu yeni yaz dilini kolayca reneceini, ikinci ayn sonunda da tam bir uzman olacan sylyordu ama, bu dili renmeye alan ve daha sonra stenoya yeni boyutlar kazandran James Lewis, "Bright'in alfabesini renmek, yeni bir yabanc dil edinmek kadar zordu" diyor.
VTRNL LK DKKN
8 Nisan 1801 gn Londra'da ald. Aslnda bir matbaa olan dkkn, Francis Place tarafndan terzi malzemeleri satlan bir maazaya dntrld ve geni caml vitriniyle yeniden hizmete girdi.
232
EV TIPI DK MAKNES
Thimmonier'in rettii makineler ancak terzilerin kullanabilecei biimde yaplmt. Gerek arlklar, gerekse teki zellikleri bu makinelerin evde hanmlar tarafndan kullanlmasn olanaksz klyordu. Ev tipi ilk diki makinesi, 1851 ylnda Boston'da Isaac Mer-
ritt Singer tarafndan yapld. Bu aygt, diki srasnda insan emeini asgariye indiriyordu. Birka yl iinde, Avrupa ve Amerika'da hemen hemen her orta snf aile, bir diki makinesine sahip oldu. 1889 ylnda Singer Manifacturing Co. "ilk elektrikli diki makinesi" ni, New Jersey eyaletinin Elizabethport tesislerinde retti. Pitman'n 1837 ylnda gelitirdii sistem arasnda "200 ayr steno tr" ortaya kt. ok karmak olan bu sistemlerden ancak birka tanesi, geni apta kullanm alan bulabildi. stelik sistemleri tantan kitaplardan ok az sayda baslmt ve fiyatlar da steno renmek isteyen biri iin hayli pahalyd. Bir steno rencisi, 5 iline satlan bir steno kitabn bir iline kiralam ve bandan sonuna kadar eliyle yazarak bir kopyasn karmt. Herkesin rahata alabilecei ilk steno kitabn, ngiltere'de 1823 ylnda William Harding yaynlad. Orijinal metni Sabuel Taylor'a ait olan bu kitap, daha nceden de uluslararas kabul grm ve bunun etkisiyle de 1796 ylnda talya'da, 1800 ylnda spanya'
FONOGRAFK STENO
Bu sistem, 1837 ylnn Mays aynda, Gloucestershire'da bir okulun baretmenliini yapan Isaac Pitman tarafndan gelitirildi ve 15 Kasm gn Londra'da Samuel Bagster tarafndan yaynland. Bu kitabn 100 kopyas, Isaac'n kardei Jacop tarafndan Gney Avstralya'nn Adelaide kentine gtrld. Bylece, sistem uluslararas bir nitelik kazanm oldu. 1839 ylnda, Bath kentindeki Mechanics Institute'da Pitman'n sistemini reten "ilk steno kursu" ald. Ertesi yl, Pitman, bizzat steno retmenliine balad. Bright tarafndan 1588 ylnda bulunan steno sistemiyle
233
da ve sve'te, 1802 ylnda Macaristan ve Portekiz'de, 1819 ylnda Amerika'da baslmt. Taylor'n 1783 ylnda kaleme ald metin, 838 ylnda da Polonya'da yaynland.
STENO BLEN MUHABR KULLANAN LK GAZETE

ngiltere'de yaynlanan Morning Chornicie gazetesinin sahibi Mr. Perry, 1785 ylndaki parlamento grmelerini izlemek zere bir grup stenocuyu ie ald. Geri Morning Chronicle, parlamentodan haberler aktarn ilk gazete deildi ama, grmeleri ayrntl olarak aktaran ve parlamenterlerin konumalarn virglne kadar yaynlayan ilk gazete oldu. Daha nceki parlamento muhabirleri, kendilerine rnek aldklar ilk parlamento muhabiri DR. Johnson'un syledii gibi, "Bugn yine bir yn ie yaramaz laf salatas dinledik" gibi yorumlar yapmakla yetiniyordu.
LK STENO RETMEN
Jeremiah Rich'tir. 1646 ylnda, kendi gelitirdii bir steno sistemini,Southwork'ta rencilerine retti. Rich'in steno sistemi, o gne kadar gelitirilen teknikler iinde en ok ilgi greni ve kullanlan oldu. yle ki, 1647 ylnda "Oxford University Herald" gazetesinin bir muhabiri, bu sistemi kullanyordu. Rich'in retmenlik yapt dnemlerde, ngiltere'de yaklak 1000 kiilik bir steno yazcs vard.
LKPLAK
"Fonograf" ad verilen ilk ses kayt aygt, Thomas Alva Edison tarafndan 1877 ylnda gelitirildi. Aygt zerindeki son teknik almalar, Edison'un teknisyeni John Kruesi, 6 Aralk gn New Jersey'deki West Orange' m atlyesinde tamamlad. Ayn gn, "Mary" nn kk bir kuzusu vard" adl arki plaa alnd. Bilimin son mucizesine ilikin olarak Scientific American dergisinin 22 Aralk 1877 gnl saysnda u satrlar kt: "Geenlerde Bay Thomas . Edison, bromuza geldi. Masamzn stne kk bir aygt koydu. Bir kolu evirdi ve aygttan kan bir ses, bize salmzn ne alemde olduunu sordu. Daha sonra da bu aygtn adnn fonograf olduunu syledi ve 'umarm beenmisinizdir' dedi. Ayn ses, en sonunda bize iyi geceler diledi. Bu szleri yalnzca biz deil, masamzn etrafna toplanan bir dzineyi akn insan da duydu." Edison'un konuan makinesinin seri re-
timine 24 Nisan 1878 gn, New York'ta baland. lk birka aygt alan gezginci tantmclar, yanlarndaki plaklar cret karlnda gittikleri yerlerde dinlettiler ve kazanlarnn bir blmn, komisyon olarak Edison'un irketine dediler. Bu komisyon, fonograflarla birlikte verilen plaklarn kiras olarak alnyordu. Bu gsterilerde, ayrca ses kayd da yaplyordu. New York'ta yaplan gsterilerden birinde, "Yankee Doodle" adl para, Jules Levy tarafndan kornetle alnd ve bu ilk enstrmanl mzik kayd oldu. Evde kullanlabilecek pikaplarn ilki de, Edison irketi tarafndan 1878 ylnda 10 dolardan piyasaya kt. Aygtn yaratt ilk heyecandan sonra, kaytlarn ktl, plaklarn dayankszl ve pikab altrmann gl daha belirginleti ve plaa olan ilgi azald. Edison da kendisini ampulne ilikin almalara vermiti. Bell ve Tainter tarafndan ilk gelitirilmi gramofon retilinceye kadar da ses kayt tekniiyle ilgilenmedi. ngiltere'de sat amacyla doldurulan plaklardan gnmze kadar kalabilenleri, London Phonograph Co. tarafndan 1892 ylnda yaplan kaytlardr. Harry Bluff'un seslendirdii komik arklar ve baladlardan oluan bu plaklarda, sanatya piyanist Edward Hesse elik ediyordu. Komedi dnyasnn krallarndan Albert Chevalier, zyaam yksnde, 1892 ylnda ziyaret ettii bir panayrda,bir pikaptan kendi sesinin ykseldiini duyunca hayretler iinde kaldn belirtir. Zira, o gne dek hi plak doldurmamtr. Kukusuz, o pla dolduran, teki birok yeteneinin yan sra dneminin nl sanatlarn da ok baarl bir biimde taklit edebilen Harry Blufftr.
SAHNEYE IKMADAN NCE KENDN TANITAN LK ARKICI

Avustralyal sanat Albert Whelan, 1901 ylnda ngiltere'de Leicester Square'de verdii ilk konserde sahneye karken, "The Jolly Brothers Waltz" adl paray slkla ald. Whelan, sahneye her knda, bu paray slkla seslendiriyor, sonra apkasn ve eldivenlerini kararak, bastonuyla birlikte bir kenara brakyordu. Bylece program balamadan nce slk sesini duyan izleyiciler, sahneye gelenin Whelan olduunu anlyorlardi. Avustralyal arkc, bu yntemi Melbourne'daki bir tiyatroda, bir Alman trupunun sergiledii oyundaki bir sahneden esinlenerek gelitirmiti.
234
DSK EKLNDE PLAK ALABLEN LK PKAP

Washington' a yerleen Alman gmeni Emile Berliner tarafndan yapld ve patenti 26 Eyll 1887'de alnd. Berliner, disk eklinde plak alabilen ilk gramofonun tantmn da 16 Mays 1888 gn Philadelphia'daki Franklin Enstits'nde yapt. Berliner'in Almanya'ya yapt bir gezinin ardndan, Kammarer und Rheinhardt irketi, 1889 ylnda da Almanya'nn Waltershausen kentinde seri retime balad. El kurmal bu gramofonlar, 5 inlik vumkanize kauuktan yaplm plaklar alyorlar ve dakikada 70 devir yapyorlard. Elektrikle alan ilk gramofonlar da, 1894 ylnda Washington'da United States Gramophone Co. tarafndan yapld. Bu pikaplar, 7 inlik plaklar alabiliyorlard. 10 inlik gramofonlar 1900, 12 inlik gramofonlar da 1903 ylnda yapld. lk plak doldurma stdyosu ile ilk plak dkkan da, birbirine bitiik binalarda 1897 ylnda Berliner Gramophone Co. irketi tarafndan Philadelphia'da hizmete ald. ngiltere'de disk eklinde yuvarlak plaklar alan gramofonlar, ilk olarak 1891 ylnn Aralk aynda Londra'da sata sunuldu. Perkins and Gotto firmas tarafndan pazarlanan "Kammarer und Rheinhardt" marka bu gramofonlarla birlikte bir takm da plak veriliyordu. Bu plaklarda "Twinkle Twinkle Little Star", "Sing a Song of Sixpence", "Who Killed Cock Robir?", "The Lord's Prayer" ve "Deutschland ber Alles" adl paralar seslendirilmiti. ngiltere'de ilk plak yapm 1898 ylnda Londra'da W.B. Owen tarafndan balatld. irket tarafndan yaplan ilk plakta, Percy Honri'nin konertino, Fred Gaisberg'in de piyano ile ald "Happy Darkies" adl para vard. Her iki sanatdan da stdyoya girdiklerinde yaptklar plakla ilgili olarak telif hakk istemeyeceklerine dair sz alnmt. Yalnzca plak retmek zere kurulan ilk tesis, 1898 ylnda, ngiliz piyasasnn gereksinimini karlamak zere, Almanya'nn Hannover kentinde Gramophone Co. irketi tarafndan faaliyete geirildi. Bu tesiste bulunan 14 plak presiyle ilk kez balatlan youn retim, bu endstri dalnda bir devrim oldu. Daha nceleri kayt srasnda, sanatnn karsna alt alc yerletiriliyor, bylece her seferinde alt plak doldurulmu oluyordu. Bu ilem mterinin istedii say tamamlanncaya kadar srdrlyor, bylece de sanat, ar-
ksn defalarca icra etmek zorunda kalyordu. Bir matrise yaplan kaytla preste snrsz sayda plak basm, hem sanatlar ve teknisyenler iin byk kolaylk salad, hem de plak fiyatlarnn ok ucuzlamasna neden oldu.
LK PLAK ETKETLER
Berliner irketi, rettii plaklarn ortasnda bir boluk brakyor, bu bolua da plan adn basyordu. zerinde kttan tantm etiketleri bulunan ilk plaklar Elridge Johnson'un buluu zerine, 1900 ylnda New Jersey'de Consolidated Talking Machine Co. (daha sonra ad Victor Co. oldu) irketi tarafndan retildi. Bu etiketlerin zerine baslan marka, Francis Barraud'un bir tablosundan esinlenilerek bulundu ve plaklara "Sahibinin Sesi" markas kondu. Bu marka tescil edildi. Barraud'un tablosunda yanstt "Nipper" adl Teriyercinsi kpek de, gerekten bir gramofondan sahibinin sesini dinliyordu. Barraud, hasta olan kardeinin sesini plaa aldrm sonra da bunu kpeine dinletmiti. Bu arada, bir resim yapp, fonograf reten firmalara satmay dnd. Bu amala, kpei bir fonografn nne oturtup, tablosunu bitirdi. Ancak bavurduu fonograf imalatlarnn hibiri tabloya ilgi gstermediler. Bunun zerine Barraud, fonograf sildi ve yerine bir gramofon koydu. Sonra da tablosunu Gramophone Co.'ya satt.
LK OPERA KAYITLARI
Silindir eklindeki plaklarn zerine, ilk opera kaytlar 1896 ylnda Pathe Freres firmas iin Fransa'da Gustavello Affre, Adolphe Marechal, Leon Melchissedec, Albert Vauget ve Maximillien-Nicholas Bouret tarafndan dolduruldu, ilk yuvarlak opera pla da ayn yl, Philadelphia'da United States Gramophone Co. irketi tarafndan doldurtuldu. Bu plakta Ferruceio Giaaini, Rigoletto'nun "LaDonna e Mobile" ve "Questa o Quella" adl blmlerini seslendirdi.
TMYLE PLAA ALINAN LK OPERA

1903 ylnda merkezi Londra'da bulunan Gramophone Co. irketinin grevlilerinden Fred Gaisberg, talya'nn Milano kentinde Ruggiero Leoncavallo'nun Pagliacci operasnn tmn plaa kaydetti. Kayt srasnda orkestray besteci bizzat ynetmiti.
235
Emile Berliner, 1888 ylnda, disk biiminde yuvarlak plaklar alabilen ilk gramofonu yapt. O gne kadar, silindir eklindeki plaklarn alnd fonoraflar kullanlyordu.
K TARAFLI LK PLAKLAR
1904 ylnda International Talking Machine Co. irketi tarafndan Berlin yaknlarndaki Weissensee'de "Odeon" markas ile retildi. Bu plaklar, ayn yl ngiltere'de sata karld.
LK CAZ PLAI
Nick Larocca'nn "Original Dixiland Jazz Band" adl orkestras ilk caz plan New Jersey'deki Victor Co. plaklk irketi iin dol-
durdu (7 Mart 1917). Bu plan n yznde "The Dixie Jazz Band One Step", arka yznde de "Livery Stable Blues" adl paralar vard. Ayn topluluk, 16 Nisan 1919 gn de Columbia Gramophone Co. iin bir plak daha yapt. Bu plan n yznde "At The Jazz Band Ball', adl para vard. Arka yzndeki "Barnyard Blues" adl para ise "Livery Stable Blues"a kar bir seenek olarak doldurulmutu.
LK OTOMATK PKAP
"HMV" marka ilk otomatik pikap, 1928
236
LK HI-FI PLAK
ngiltere'de Decca plaklk irketi tarafndan 1944 ylnn Aralk aynda karld. irket, bir yl sonra da "Decca Piccadilly" markasyla "Hi-Fi" plak alabilen pikap retimine geti.
LK STEREO PLAK
1958 ylnn Nisan aynda ABD'de sata karld. Ayn yln Mays aynda da "Pye" irketi ngiltere'de alt adet stereo plak yaynlad. Bunlarn arasnda Larry Adler'in armonika ile ald paralar, Stanford Robinson ynetimindeki Pro Arte Orkestras' nn seslendirdii Gilbert and Sullivan, uvertrleri, Tony Osborne'un "Where in the world" adl pla, London Baroque Ensable'n seslendirdii "Vivaldi ve Scarlatti" konertolar,Dvorak'n, "Sekizinci Senfonisi" ve "Scherzo kapriiyosu" ile Ralph Downes tarafndan verilen bir "Bach resitali" vard.
Barnett Samuel and Co. irketi,1915 ylnda, Londra'da ilk kez "portatif gramofonu" retti. Decca Portable markasyla piyasaya karlan bu aygtlar, 1 Dnya Sava ile gelen moral bozukluunun giderilmesine byk katklarda bulundu.
LK UZAY UUU
1951 ylnn sonlarnda "Albert 1, Albert 2, Albert 3 ve Albert 4" kod adl maymunlar, bir "V2" roketiyle New Mexico eyaletinin White Sands yresinden uzaya frlatldlar. Roket, stratosferin iinde 85 mil ykseklie kadar kt. "Operatiot Albert" adyla dzenlenen bu uu, hayvanseverlerin gsterebilecekleri iddetli tepki nedeniyle gizli tutuldu. Maymunlarn drd de uutan sonra sa salim dnyaya dnd. Dnyann evresinde yrngeye giren ilk hayvan, "Laika" adl kpektir. Laika, Sovyetler tarafndan 3 Kasm 1957 gn "Sputnik II" adl arala birlikte uzaya frlatld.
"Decca Portable" marka ilk portatif gramofon, Barnett Samuel Co. irketi tarafndan 1913 ylnda Londra'da yapld. Daha nce de portatif diye tanmlanan baz gramofonlar sata karlmt. Ancak bu gramofonlar altrmak iin paralarn bir araya getirmek gerekiyordu. Decca'nn tek para olarak piyasaya sunduu "Decca Portable" Birinci Dnya Sava'nn patlamasyla balayan bunalml gnleri, zellikle ngiltere'de viski ve "La Vie Parisienne" ile birlikte ekilebilir hale getirdi. ylnn Nisan aynda 125 sterlinden sata karld. Bu pikap, en fazla 20 pla pepee alabiliyordu. Her plaktan sonra kol, otomatik olarak alnan pla kaldryor, yerine bir sonrakini getiriyordu.
LK PORTATF GRAMOFON
NSANLI LK UZA Y UUU

Alexis Ledovski adl astronot tarafndan 1957 ylnda gerekletirildi. ABD Temsilciler Meclisi Uzay Komitesi ve ABD Hava Kuvvetleri Hava Aratrmalar ve Gelitirmeleri Komutanl'nn raporlarna gre, "Ledovski", Stalingrad 'n 60 mil gneydousundaki bir sten uzaya frlatld. Kendisiyle son balant yapldnda yerden 200 mil yksekliindeydi. Ledovski'nin bindii fzenin ya dnyann yerekiminden kurtulup uzayn boluunda kay-
LK RADYO PKAP
Ayn aygtta hem radyo hem de pikabn bulunduu HMV Model 520" marka radyogramofon 1929 ylnda ngiltere'de sata karld. Bu aygtlarn masa tipi olanlar "HMV 501" modeli ad altnda 1931 ylnda piyasaya sunuldu.
237
bolduu, yahut da atmosfere yeniden girerken yanarak kl olduu sanlyor. 1961 ylna kadar SSCB tarafndan gerekletirilen ve baarszlkla sonulanan uzay uuunda, astronot daha yaamn yitirdi. Bunlar, Serentsy Schiborin (1958), Andrei Mitkov (1959) ve Ivan Kachur'dur (1960). Uzayda, uu srasnda len ilk astronot da yine SSCB'den Binba Vildmir Mikhailovi Komarov'dur. Komarov, 24 Nisan 1967 gn "Soyuz I" adl aracn iinde can verdi. Uzaya gidip dnmeyi baaran ilk insan ise, Sovyetler Birlii'nden Binba Yuri Aleksiyevi Gagarin'dir. O dnemde yalnzca 27 yanda olan Binba Gagarin, Sibirya' daki Baykonur Uzay ss'nden 12 Nisan 1961 gn Moskova saatiyle 09.07'de "Vostok I" adl arala birlikte uzaya frlatld. 108 dakika sonra, Saratov blgesindeki Smelovka ky yaknlarnda dnyaya geri dnd. 6 bin 170 kilo arlndaki tayc roket, yrngede saniyede 7.8 kilometrelik bir hza ulanca, 2.4 ton arlndaki kapsln brakt. Gagarin, bu kapsln iinde dnya evresinde bir tur att. Bu tur srasnda dnyadan en fazla 203 mil uzaklat. Yrngede yapt en yksek hz da saatte 28 bin kilometre oldu. Uzaya gidip dnebilen ilk astronot olan Binba Gagarin, 27 Mart 1968 gn Moskova yaknlarnda meydana gelen bir uak kazasnda hayatn kaybetti.
AYDA YRYEN LK NSAN
LK KADIN ASTRONOT
Valentina Nikolayeva Tereskova adl Rus kadn astronot, 19 Haziran 1963 gn "Vostok VI" adl aracn iinde 71 saat uarak dnyann evresinde 48 tur att.
: :
UZAYDA LK YRY
Aleksey Arkipovi Leonov adl Rus astronot, 18 Mart 1965 gn Greenwich saat ayar ile 08.30'da uzayda "Voskhod II" adl aratan karak 12 dakika 9 saniye mddetle "yrd". Astronot Leonov, bu yry srasnda yaklak 5 metre uzunluunda bir naylon iple araca bal kalmt. Yapt uzay yry srasnda saatte 17 bin 500 millik bir hzla 3 bin mil yol ald.
GEZEGENLERARASI LK UZAY ARACI

27 Austos 1962 gn ABD tarafndan uzaya frlatlan "Mariner II" 180 milyon mil yol
"Apollo XI" adl uzay aracnn komutan Neil Armstrong," Ayda yryen ilk insan" olarak tarihe geti. Apollo XI'in ay modl "Eagle", 20 Temmuz 1969 gn 9.18'de, ayn Huzur Denizi ad verilen blgesine indi. Ertesi gn saat 3.56'da Armstrong, "Eagle"dan ikarak, ayn yzeyine indi ve ilk adm att. Bu srada syledii "nsan iin kk ama, insanlk iin ok byk adm" szleri, tm dnyallarn baarsn simgeliyordu. Armstrong'u, Apollo XI'in mrettebatndan Edwin Aldrin izledi. Armstrong, ay yzeyinde 20 dakika kadar yalnz bana dolatktan sonra, Aldrin de, uzay aracndan karak yanna geldi. ki astronot, 1 saat 44 dakika ay yzeyinde kalarak nceden belirlenen grevlerini yerine getirdiler. Bu grevleri arasnda, ay yzeyinden ta ve toprak rnekleri toplamak, bir "laser yanstcs"n yzeye monte etmek, bir ABD bayra dikmek ve bir plaket akmak da vard. Armstrong, plaketin akm bittikten sonra, zerindeki yazy yksek sesle okudu ve bunu yeryznde yaklak 500 milyon kii radyo ve TV'den dinledi. Plaketin zerinde u szler vard: "Dnyadan gelen insanlar, Milat'tan sonra 1969 ylnn Temmuz aynda, bu noktada aya ilk kez ayak bastlar. Buraya, btn insanlk iin barl amalarla geldik."
238
Aya ayak basan insan olan Neil Armstrong, 20 Temmuz 1969 gn, ay yzeyinde ilk admn atarken, dnyada kendisini izleyen 500 milyon radyo ve TV dinleyicisine yle ses leniyordu: ' 'Bu, bir insana gre ok kk bir adm. Ama, insanlk iin dev bir adm."
239
aldktan sonra, Vens gezegeninin 21 bin 594 mil yaknna geldi (14 Aralk 1962). Oradan Vens'e ilikin olarak dnyaya bilgi aktarmaya balad. California'da, Goldstone ssnde alnan bu bilgilerin en nemlileri, Vens'te ortalama scakln 800 derece Fahrenayt dolaynda olmas ve bir Vens gnnn sekiz ay srmesi idi. Bir baka gezegene inen ilk uzay arac da Sovyetler Birlii'ne ait "Vens III" adl fzedir. Vens III, 16 Kasm 1965 gn dnyadan uzaya frlatld ve 1 Mart 1966 gn Vens gezegenine ok sert bir ini yapt.
AYA NEN LK UZAY ARACI

"Luna II" adl Sovyet uzay arac, 12 Eyll 1959 gn uzaya frlatldktan iki gn sonra ayda, "Arimet" ve "Autolycus" kraterlerinin arasna "dt".
A YA LK YUMUAK N
'
"Luna IX" adl Sovyet uzay arac, 3 ubat 1966 gn, aya ilk yumuak inii yapt. Ay yzeyinden ektii resimleri dnyaya iletti. Bu deneme ile, ay yzeyinin bir aracn zerine inmesi iin yeterince sert olduu da anlalm oldu.
LK GZLK
Bu konudaki en eski kayt, 1289 ylnda Sandro di Popozo'nun kaleme ald "Trake de Conduite de la Famille" adl kitapta bulundu. Popozo, unlar yazmt: "Yallk benden o kadar ok ey gtrd ki, gzlk ad verilen camlar olmadan ne okuyabiliyor, ne de yazabiliyorum. Bu harika aygt, grme yeteneini byk lde yitiren zavall ihtiyarlar iin daha yeni bulunmu." 1967 ylnda Londra'da "Tarih Boyunca Gzlk" adl bir kitap yazan Richard Corson, gzln 1287 ylnda talyanlar tarafndan bulunduunu belirtir. Gzl ilk bulan kii olarak eitli isimler ne srlmekteyse de, bunlarn hibirisinin doruluu henz kantlanamad.
karde, ruhlarla ilk iletiimlerini, 31 Mart 1848 gecesi, New York'taki evlerinde yaptlar. Bu tarihten birka hafta ncesinden balayarak, Fox ailesi olduka bunalml gnler yaad. nk evlerinin eitli yerlerinden esrarengiz birtakm sesler geliyordu. Bu sesler daha ok bir ayak sesini andryordu. 31 Mart gecesi, Bayan Fox, bu sesleri karan ruhla "ilk" balantsn kurdu. Daha sonra o ruha eitli sorular yneltti. Bu sorular, "evet" ya da "hayr" diye yantlanabilecek trdendi. Ruh, bir tek ayak sesi kard zaman bu "evet" anlamna geliyordu. Hi ses kmazsa, bu "hayr" demekti. Daha karmak yantlar gerektiren sorular iin de bir "alfabe" saptadlar. Bu alfabede, her harf belirli sayda ayak sesinden oluuyordu, Bu yntemle, ruhun Charles B.Rosma adnda birine ait olduu anlald. Rosma, be yl kadar nce, ayn evde ldrlm ve cesedi mahzene gmlmt. Ertesi gn Fox ailesi, komularn da ararak mahzene indi. Ruhun tarif ettii yer kazld ve rmeye yz tutan birka kk kemik paras ile insan sa bulundu. Ancak, asl gvde ortada yoktu. O da, 56 yl sonra, mahzen duvarnn arkasndan karld. 1850 ylnn Nisan aynda, Kate ve Margaretta Fox nl Amerikal ovmen Phineas T.Barnum ile bir anlama imzalayarak, ilk "profesyonel medyumlar" oldular. Barnum Oteli ve Barnum Mzesi'nde toplu gsteriler yaptklar gibi, zengin ve merakl kiilerin evlerinde dzenlenen zel seanslara da katlyorlard. ki kzkarde, 30 yl boyunca bu ii srdrdler. Ne var ki, bu sre iinde ikisi de iflah olmaz birer alkolik olmulard. 1888 ylnda Margaretta, bir itirafta bulundu ve ayak seslerini kendisinin, parmak kemiklerini kullanarak kardn syledi. Daha sonra bu szlerini geri ald ve ruhbilim dmanlarnn kendisini byle konumaya zorladklarn ileri srd.
LK KANTN
New Lanark pamuk atlyesinde 1812 ylnda, iletmenin mdr Robert Owen tarafndan planland. Owen'in hazrlad rapora gre, tesislerin personeli, kantine "yemek creti" olarak haftada 1 ilin 6 peni deyeceklerdi ve bu evlerinde yiyecekleri yemein maliyetinin ok altndayd. Geri, baz tarihiler, bu kantinin aldndan kukuludurlar ama, Dr. Henry Grey'in yazd "Lanarkl Bay Owen'in Yeni Fikirleri" adl kitapta, 1819 ylnda bu kantinin faaliyette olduu belirtilir. Kitapta, kantinle ilgili olarak u satrlar yer alr:
LK MEDYUMLAR
Margaretta (14) ve Kate Fox (11) adl kardeler, ruhlar dnyasyla ilk kez dorudan iliki kurabilen insanlar olarak bilinir. Bu iki kz-
240
"Bina yaklak olarak 50 metre eninde ve 15 metre boyundayd. Zemin katta iki mutfak, bir frn ve bir yazhane vard. teki katlarda yemek salonlar, iki toplant salonu ve bir okuma odas vard." Robert Owen, personeline salad bu kolaylkla olduka ileri grl bir insan olduunu kantlad. Zira baka fabrika sahiplerinin ya da yneticilerinin, iilerine bu tr hizmetler sunmas iin aradan uzun yllar gemesi gerekti. Ancak 1850'li yllarda baz iadamlar tesislerinin bir blmn yemekhane haline getirdiler. Ama bunlarda bile yemek verilmiyordu ve iiler kendi yemeklerini kendileri hazrlamak zorundayd. Kantin aarak iilerinin hizmetine sunan ilk firmalardan biri de ngiltere'nin Norwich kentindeki "Colman" iletmesidir. Hardal retilen bu fabrikada 1868 ylnda sabah ie balama saati olan 5.45'ten nce iilere 1 peni karlnda "bir fincan kahve" veriliyordu. leyin ise 3 ya da 4 peni karlnda "scak yemek" karlyordu. Fabrika kantinlerinin saylarnn artmasna ve bunun bir gelenek haline gelmesine 1. Dnya Sava neden oldu. Sava srasnda, igc gereksinimini karlayabilmek iin pek ok tesis, kadn ii altrmaya mecbur kalmt. Onlar iin alan kantinler, zamanla iyice yaygnlat. 1. Dnya Sava'ndan nce ngiltere'de yalnzca 100 iyerinde kantin varken, savatan sonra bu rakam bini at.
Mart 1851 gnl saysnda kt. lan T.H.S. Smith adl bir kitap vermiti.
LK PUL KOLEKSYONCULARI DERNE

1860'l yllarda Londra'da F.J. Stainforth tarafndan kuruldu. yeler, dzenli aralklarla bir araya gelip birbirlerine pullarn gsteriyorlar ve deerlerini tartyorlard. 1865 ylnda da Paris'te "Societe de la Timbrologie" adnda bir pulculuk dernei kuruldu.
LK PUL TCCARI
Brkselli kitap Jean-Baptiste Constant Mens, 1855 ylnda "Galene Bortier" adl dkkannda pul alm-satmna balad. 1862 ylnda da ilk pul katalounu yaynlad. Ancak bu katalogda yalnzca pullarn tantm yaplm, fiyatlar konusunda bilgi verilmemiti. Bir sre sonra da ilk pulculuk el kitabn yazd. "De la Falsification des Timbres-Poste" adl bu kitap, koleksiyonculara ok yararl oldu.
HALKIN ZYARETNE AILAN LK SARAY

ngiltere'nin Salisbury kentinde, Pembroke Dk'ne ait "Wilton House" adl saray, 1776 ylnda ziyarete ald. lk yl, saray 2 bin 424 kii gezdi. Bu ziyaretilerden cret alnmad ama sarayn bakcsna belirli bir bahi vermek zorundaydlar. Ertesi yl da Leicester Dk, "Halkham Hall" adl sarayn, ziyarete at. Norfolk'taki bu saray soylular ve yabanclar, pazar hari her gn gezebiliyorlard. Sradan ngilizlerin saray ziyaretleri ise, ancak sal gnleri mmknd. Bir saray ziyaret etmek iin ilk turu, 1848 ylnda, kendi adyla bir seyahat acentesi kuran Thomas Cook dzenledi. Cook, Midland'l iileri partiler halinde atl arabalarla Leicester'den Rutland Dk'nn "Belvoir Castle" adl atosuna gtrd. Ksa bir sre sonra da Devonshire Dk ile anlaarak, turist gruplarn trenle Chatsworth'a getirdi. Bu gezilerden birine 1200 kii katlmt. Cook geziye ilikin olarak an defterine unlar yazd: "Sarayn kapsnda durdum ve hemen hepsinin ieri giriini tek tek izledim. Hoyrata en ufak bir harekette bulunmadlar. Saraya ya da bahesine hibir zarar verilmedi. Dn yolunda, grup iinde bir tek sarhoa bile rastlamadm."
LK PUL KOLEKSYONCUSU
Pulculuk otoritelerince ilk pul koleksiyoncusu olarak kabul edilen John Tomlynson, 7 Mays 1840 gn bu hobisine balad. Bu tarihten bir gn nce, kendisine postadan bir zarf gelmiti. Zarfn iinden bir pul kt. Yannda da bu kendiliinden yapabilen pulu tantan bir not vard. Bay Tomlynson, o gnden itibaren pul biriktirmeye karar verdi ve bu uran uzun yllar srdrd. Biriktirdii pullardan bazlar gnmze kadar ulaabilmitir. Lille kentinden Victor Wetzel adl Fransz da, ngiliz Bay Tomlynson gibi 6 Mays 1840 gn kendisine ulaan pulla koleksiyonculua baladn ne srd. Bay Wetzel'e de, John Tomlynson gibi "Black Penny" tr kendiliinden yapabilen pul gelmiti. Ancak, o tarihte Lille'de bir ngiliz pulu bulunamayacan varsayan pulcular, bu iddiay biraz kukuyla karlyorlar. Gazetede yaynlanan ilk pul ilan ise, ngiltere'de "Family Herald" gazetesinin 22
241
HEYKEL DKLEN LK KADIN

Soylular dnda heykeli dikilen ilk kadn Dorothy Pattison adl hemiredir. Ksaca "Hemire Dora" olarak nlenen Bayan Pattison, 1865 ylnda Staffordshire kentindeki Wallsal kasabasnda bulunan "Cottage Hospital" adl hastanede hizmete balad. zellikle yoksul hastalarla ok yakndan ilgileniyor, onlar iin gecesini gndzne katyordu. Ksa sre iinde Wallsal halknn sevgilisi haline geldi. F. J. Williamson tarafndan yaplan yontusu, 11 Ekim 1886 gn Wallsal kasabasnn meydanna dikildi. Dora Hemire, 1878 ylnda kanserden lnceye kadar almalarn srdrd.
ne ve kazann almasndan sorumluydu. Bylece Voigt, "ilk gemi kazancs" olarak tarihe geti. Geri seferler yaz boyunca srd ama, yolcu says Fitch'in beklentilerinin ok altndayd. nk ayn anda alan posta arabalar, saatte ancak 7 mil hz yapabilen buharl gemiden daha ksa bir zamanda yolculuu tamamlyordu. Fitch'in bu denemesinden sonra, 1807 ylna kadar baka bir buharl gemi seferi dzenlenmedi. O yl "Robert Fulton Clermont" adl buhar teknesiyle, Hudson Nehri zerinde New York-Albany seferlerini balatt. Bu gemi, ticari adan da baarl saylabilecek ilk buharl gemi seferinde kullanlm oldu.
AIK DENZDE LK BUHARLI GEM

John Stevens'a ait 95 tonluk "Phoenix" adl gemi, New York ile Philadelphia arasnda ilk ak deniz seferini Kaptan Moses Rogers ynetiminde 10-23 Haziran 1809 tarihleri arasnda yapt.
LK BUHARLI GEM
"Pyroscaphe" adl ahap gemidir. 46 metre uzunluunda ve 182 ton arlndaki bu tekne, Lyons yaknlarndaki Ecully'de, Marki Claude Franois Dorothee de Jouffroy d'Abbans tarafndan yapld. lk seferini 15 Temmuz 1783 gn Saone Nehri zerinde Lyons ile Isle Barbe arasnda gerekletirdi. Fererejan et Cie tarafndan Lyons'da imal edilen makinesinin 25.6 in apndaki silindiri buhar kazannn iine yerletirilmiti. Buradan salanan devinim piston koluna aktarlyordu.
MAN DENZN AAN LK BUHARLI GEM

38 tonluk "Elise" adl buharl tekne, 17 Mart 1816 gn Kaptan Pierre Andriel ynetiminde Newhoven limanndan ayrld ve 17 saatlik bir yolculuktan sonra Le Havre'a ulat. Tekne, merkezi Paris'te bulunan Andriel, Pajol et Vie firmas tarafndan, Londra'da, Anthony Cortis'ten Seine Nehri zerinde kargo tamacl yapmak iin satn alnmt. Man Denizi'nde dzenli olarak ticari seferler yapan ilk buharl tekne ise Rob Roy'dur. Dover kentinden Mr. Boyd adl birine ait olan bu gemi, 1821 ylndan 1823'e kadar Dover-Calais hattnda alt. Bu mesafeyi ortalama olarak 2 saat 45 dakikada tamamlyordu. Gnmzde 50 dakikada tamamlanan bu mesafeyi, belirtilen sre iinde aan ilk gemi "SS Empres"tir. SS Empres, seferlerine 1887 ylnda balad.
YOLCU TAIYAN LK BUHARLI GEM

Delawere Nehri zerindeki seferlerine, 26 Temmuz 1790 gn "Federal Gazette" ve "Philadelphia Daily Advertiser" gazetelerinde kan bir ilandan sonra balad. Gemiyi sefere koyan John Fitch tarafndan kaleme alnan ilan metni yleydi: "Buharl gemimiz seferlerine balamak iin her trl hazrln tamamlamtr. Philadelphia'daki Arc h Street rhtmndan her hafta pazartesi, aramba ve cuma gnleri hareket ederek Burlington, Bristol, Bordentovra ve Trenton'a gidecektir. Bu kentlerden dn seferleri de ertesi gnlerinde dzenlenecektir." 26 Temmuz, pazartesi gnne rastladndan, byk bir olaslkla seferler de o gn balatld. Planlan bizzat Fitch tarafndan izilen tekne, silindir ap 18 in olan bir makine ile hareket ediyordu. Yolculuk srasnda Fitch'e elik eden Alman saati Johann Voigt,
ATLANTK' AAN LK BUHARLI GEM

320 tonluk "Savannah" adl gemi, Kaptan Moses Rogers ynetiminde, 24 Mays 1819 gn Amerika'nn Savannah limanndan ayrld. 27 gn 11 saat sren bir yolculuktan sonra, rlanda aklarnda yakt bitti ve yelken at. Bu teknede hi yolcu yoktu. Zira o d-
242
nemde, buharl bir geminin kazannn patlayabilecei eklinde kan sylentiler zerine hi kimse bilet paras deyerek byle bir tekneye binmeye cesaret edemiyordu.
LK STRPTZ
9 ubat 1893 gn, Paris'teki Moulin Rouge salonlarnda yaplan bir alma, striptizin ortaya kmasna ve ok tutulmasna neden oldu. O gn, Mona adl bir model, Parisli resim rencilerine soyunarak poz verdi. Ancak, o zamann yasalar byle bir almaya izin vermiyordu ve hayli tutucu olan Paris Savcs, gzel modeli 100 frank para cezasna arptrd. Bunu duyan resim rencileri byk bir fkeye kaplarak, Latin Quartier'de bir gsteri yaptlar. Polis, gstericileri zorlukla kontrol altna ald ve byk olaylarn kmas glkle nlenebildi. Mona'nn yaratt byk sansasyondan yararlanmak isteyen "Fayouau Mzikhol"nn yneticileri, bunu ticari bir kara yneltmeyi baardlar. Mzikholde, 13 Mart 1894 gn ilk striptiz gsterisi dzenlendi. "Yvette'in Yata" ad verilen ilk striptiz tablosunda, gen ve gzel bir kadnn, yataa girmek iin soyunmas canlandrlyordu. Bu gsterinin grd ilgi zerine, mzikhol, striptiz ovlarn srdrd. Canlandrlan teki tablolar arasnda, "Doktorun nnde soyunan kadn", "Banyodaki gzel", Suzan' scak bast" adl gsteriler, mterilerin hayranlklarn kazand.
(Stripe-Tease)
ni aracn orduda kullanlmasna izin vermedi. Savunma silah olarak savata kullanlan ilk denizalt ise, "American Turtle" adl aratr. izimleri, Connecticut eyaleti Saybrook kentinden David Bushnell tarafndan gerekletirilen bu denizalt, Amerikan Bamszlk Sava srasnda ngiliz Donanmas'na kar kullanld. ine ancak bir tek kii binebilen American Turtle, avu Ezra Lee'nin kumandasnda, 7 Eyll 1776 gn, New York limannda demirli olan Amiral Howe'un sancak gemisi "HMS Eagle"a bir saldr dzenledi. Ancak avu Lee'nin HMS Eagle'n gvdesine yaptrd mayn patlamadan az nce sular tarafndan srklendi ve bylece harekt baarya ulaamad. Bir denizalt tarafndan gerekletirilen ilk etkin saldr ise, 17 ubat 1864 gn meydana geldi. H.L.Hunley adl denizalt, federasyoncu subaylarn denetiminde Charleston limanna szld ve federal kuvvetlere ait Housatonic adl korveti bir torpidoyla vurdu. Patlama o denli iddetli oldu ki, saldran ve saldrlan gemiler birlikte havaya utular. Bu arada denizaltnn sekiz kiilik mrettebat ile komutan Temen George Dixon da ld.
PERVANEL LK DENZALTI
"La Plongeur"dr. 420 ton arlndaki bu gemi, sktrlm hava ile altrlyordu. 1863 ylnda Rochefort'ta denize indirildi. Gerek menzili, gerekse hz, donanmada kullanlamayacak kadar yetersiz olduundan, aktif hizmette bulunamad.
LK DENZALTI
Hollandal fizik bilgini Conelius Drebbel tarafndan 1624 ylnda Londra'da yapld. skeleti tahtadan olan teknenin d, yal deri ile kaplanmt. Bordada alan deliklerden sarktlan 12 ift krekle yol alabiliyordu. Bu deliklerden ieri su szmamas iin kreklerin giri yerleri skca kapatlmt ama, krek esnek deri kaplama nedeniyle rahata hareket edebiliyordu. Drebbel ve mrettebat ngiltere Kral I. James'in nnde yaplan bir gsteri srasnda Thames Nehri'nin sular altnda 2 saat kaldlar. Drebbel'in denizaltsnn en nemli zelliklerinden biri,solunum sorununu zmesiydi. Robert Boyle'un anlattna gre, teknenin iinde bulunan zel bir sv, kirlenen havay temizliyordu. Bylece Drebbel'in zel bir yntemle oksijen retmeyi baard da anlalyor. ngiltere Donanmas,bu ye-
DENZALTILARIN DONANMADA SREKL OLARAK LK KULLANIMI

1859 ylnda Rusya Hkmeti, 50 adet "Drzweiki" marka denizalt yaptrd. lkenin kylarn korumay amalayan bu denizaltlar, denizde fazla yol almadlar, Kendinden pervaneli ilk denizalt, srekli bir biimde ilk kez Yunan Donanmas'nda kullanld. "Nordenfelt" adl bu tekne, planlar Liverpoollu Samuel Garratt tarafndan izildikten sonra, sve'te yapld. 1883 ylnda Landskrona'da yapmna balanlan gemi, 1886 ylnda Yunan Hkmeti'ne devredildi. Buhar gcyle alan ve su stnde 9 deniz mili hz yapabilen Nordenfelt'in arl 60 ' tondu. Nordenfelt, ayn zamanda zerinde hareketli torpido bulunan ilk denizaltdr.
243
Garratt tarafndan izilen denizaltlarn ngiltere'de ilk retimi ise, 1887 ylnda Trk Donanmas'nn siparii zerine oldu. Buhar gcyle alan 160 tonluk iki denizalt, Trk Donanmas'nda 1910 ylna kadar hizmet verdiler.
market deniliyordu ama, adna spermarket szcn koyan ilk irket, "Albers Sper Markets Inc."- adl kurulu oldu. Bu kurulu, ilk maazasn 1933 ylnn Kasm aynda at.
LK KAPALI YZME HAVUZU

Londra'da, 28 Mays 1742 gn hizmete ald. Daily Advertiser gazetesi, bu al yle duyurdu: "Bugn, Goodman's Fields'de, Lemon Caddesi'nde alan yzme havuzundan gerekten zevk alacaksnz. 14 metre uzunluundaki bu havuz, her gn lk ve temiz tutulacak. Burada hem yzmek, hem de yzme renmek mmkn. zel retmenler, isteyen beyefendilere yzme dersleri verecekler. Ayrca, tesiste bir de souk su havuzu var. 1 altn veren herkes, bu hizmetlerden yararlanabilecek."
LK NKLEER DENZALTI
ABD Donanmas'ndan "Nautilius"tur.Connecticut eyaletinin Groton kentinde, Electric Boat Co. adl kurulu tarafndan yaplan Nautilius, 21 Ocak 1954 gn Thames Nehri'ne indirildi. 108 metre uzunluundaki teknenin planlar, Amiral Hyman George Rickover tarafndan izilmiti. 'Westinghouse S2W" tipi bir reaktrle alyordu. En yksek hz, saatte 20 deniz mili olan denizalt, 3 bin 747 tondu. Mrettebat ise 11 subay ve 85 erden oluuyordu. Eugene Parks Wilkinson kumandasnda, ilk seferine 17 Ocak 1955 gn kt. 2 yl sonra (69 bin 138 mil yol yapmt) yakt yenilendi.
LK AIK YZME HAVUZU

1743 ylnda, Londra'da Old Street'te ald. "Peerless" adndaki bu havuz, eski bir havuz zerine yaplan tadilatlarla gerekletirildi. Uzunluu 57 metre, genilii ise 36 metreydi. evresi, gereksiz gzlerin yzcleri rahatsz etmemesi iin, yksek aalarla kapatlmt. Ayrca, bir kenarnda soyunma kabinleri vard. Tesisin iletmecisi William Kent, havuzun yanna ayrca bir de kk bir yapay gl yaptrm, iini de balkla doldurmutu. steyenler, belirli bir cret karlnda bu glckte balk avlama zevklerini tatmin edebiliyordu.
LK SPERMARKET
Self-servis yani "kendi kendine alveri" yntemiyle alan ilk iki spermarket, 1912 ylnda ABD'nin California eyaletinde ald. Bunlardan Alpha Beta Food Market, Pomona kentinde, Ward's Grocetaria de, Ocean Park'ta hizmete girdi. Ayn dnemde, Bay Cities Mercantile Co. adl irket, California'da "Humpty Dumpty Stores" adl maazalar zincirini kurdu. 1916'da Tennessee'de, Memphis kentinde "Clarence Saunders Piggly Wiggly" adl bir spermarket at. Saunders' in spermarketine, turnikeden geilerek giriliyor, alveri yapldktan sonra alnan mallarn creti de kasaya deniyordu. lk kez Saunders tarafndan uygulanan bu sistem ylesine tuttu ki, yedi yl iinde ABD'nin drt kesinde tam 2 bin 800 "Piggly Wiggly" ubesi ald. "Spermarket" tanmna gerekten uygun olarak ok geni bir alanda sat yapan ve ok eitli mal bulunduran ilk spermarket ise, Michael Cullen tarafndan Long Island'da hizmete ald. Cullen, "King Kullen" adn verdii maazasnda, ilk kez bir yenilii denedi. Yaklak 300 kalem mal, hi kr etmeden "maliyet" fiyatna satt. Bu yntem, zellikle ev hanmlarnn o denli byk ilgisini ekti ki, satt teki eitlerden salad kazan, Cullen iin tatmin ediciydi. Bu dnemde, bu tr maazalara sper-
LK MASATENS
Masas, a ve raketlerinden oluan takmlar, ilk olarak John Jaques and Son Ltd. irketi tarafndan retildi ve "Gossima" ad altnda, Londra'da Hamley Bros maazasnda sata karld. Oyunun yaratcs James Gibb, 1870'li yllarda, Cambridge'de renciyken, 4 milde ngiltere ampiyonu olmu nl bir atletti. Asl meslei mhendislik olan Gibb, ayrca Amatr Atletizm Birlii'nin de kurucusuydu(1880).Gossima'y ne zaman bulduu, kesin olarak bilinmemekle birlikte, 1889 yl zerinde duruluyor. Yamurlu havalarda, Gibb ailesinin bireyleri, yemek odalarndaki masada sigara kutularndan yaptklar raketlerle bu oyunu oynayarak vakit geiriyorlard. Top olarak da ampanya ielerinin
244
Bat dnyasnn ilk asma kprs, 1742 ylnda ngiltere'de yapld. Oysa, Dou uygarl ilk asma kpry, Inds Nehri zerinde, yaklak 14 asr nce gerekletirmiti.
LK ASMA KPR
"nds Nehri" zerinde kuruldu. inli kei "Fa Hsien", M.S. 399 ylnda bu kprden sz ederken, "ok, ok eski" szcklerini kulland. mantarlarn kullanyorlard. Mantarlarn bu i iin yeterince uygun olmadn gren Bay Gibb, kauuktan tenis toplan yapt ve beyaz grnmelerini salamak iin zerlerini sigara
Bat dnyasnn ilk asma kprs ise, ngiltere'de, Middleton yaknlarnda kurulan "Wyncb Kprs"dr. 23 metre uzunluunda ve 60 santim geniliinde olan bu kpr, yredeki maden iilerinin geebilmesi iin 1742 ylnda yapld. Daha sonra 1796'ylna kadar asma kpr yapm tekniinde bir gelime grlmedi. O yl, James Finlay, zerinden yol geen ilk asma kpry Jacob's Vadisi zerinde yapt ve Unionstown ile Greensburg arasn hayli ksaltt. kd ile kaplad. Ancak bu toplar da fazla ard. Bunun zerine Gibb, selloid toplar akl etti. Amerika'daki Celluloid irketine bu tr bir top yapp yapamayacaklarn bir mek-
245
tupla sordu. irketten olumlu yant alnca, bulduu oyunu pazarlamaya karar verdi. lk olarak, yapmc Jeffries ile temasa geti. Ancak Jeffries, bu oyuna pek ilgi gstermedi. Gibb'in ikinci konutuu kii ise Jaques oldu. Bay Jaques, oyunu ok sevmiti ama, Gossima adn pek tutmad. Kalc bir isim olarak "Ping Pong"szcklerini seti. Piyasaya karlan ilk ping-pong takmlar adeta kapld ve 1901 ylnda tm ngiltere'de en ok oynanan oyun masatenisi oldu. ABD ve Avrupa lkeleri de bu yeni sporu ok sevmiti. Sadece Franszlar ping ponga snamadlar ve oyunu ngilizlerin ahlak deerlerindeki bir bozulmann iareti olarak nitelendirdiler. Paris'te yaynlanan bir gazete,'' Yzlerce askeri Gney Afrika'da can verirken, ngilizlerin ping-pong delisi olmalar, gerekten ok ayp" diye yazd. lk masatenisi raketleri, dz tahtadan yaplyordu. 1902 ylnda Bryan's Atropos irketi, bunlarn zerine lastik geirdi ve patentini ald.
LK MASATENS KULB
Masatenisi dalnda faaliyet gstermek zere kurulan ilk kulp, "Cavendish Table Tennis Club"tr. 1900 ylnn Ekim aynda, Londra'da, Moorgate Caddesi 40 numarada faaliyete geti.
yapyordu. Aslnda, modern taksi iletmeciliinin babas olarak Greiner'i kabul etmek, hi de yanl olmaz. nk, dnyada ilk kez Greiner, aralarna taksimetre takt. 1896 ylnda, "Societe Anglo-Franaise" tarafndan bir tek arabayla Paris'te balatlan taksi servisi ise, fazla uzun mrl olmad ve ancak birka ay alabildi. ngiltere'nin ilk taksi servisi ise 19 Austos 1897 gn hizmete balad. London Electric Cab.Co.adh irket,12 akmlatrle alan 3.5 beygir gcndeki Bersey marka elektrikli arabalar Londra'da, kent merkezi ile West End semti arasnda altryordu. Saatte ortalama 9 mil hz yapabilen bu taksiler, her arjdan sonra 30 mil gidebiliyorlard. O yln sonunda irketteki taksilerin says 25'i buldu. Bir yl sonra ise bu say 50'ye kt. Aralar, kolaylkla tannabilmeleri asndan "san ve siyah" renklere boyanmt. Ne var ki, ikinci yln sonunda zarar etmeye balayan irket, taksileri servisten kaldrd. nk halk, artk bu ulam aralarna ilgi gstermemeye balamt. Bu ilgi eksilmesinin kkeninde, taksilerden birinin bir ocuu ezmesi, ofrlerden birinin sarho yakalanmas gibi nedenler yatyordu. Sonunda irket, saylar 77'yi bulan taksilerini elden kard.
AYIN LK ORTAYA IKII

Avrupallar, ay 1609 ylnda, Dutch India Co. adl irketin in'den "ay" getirtmesiyle tandlar. 1615 ylnda Dou Hindistan'da alan Wickham adnda bir ngiliz, evine yazd 27 Haziran tarihli mektupta, gnderdii aylar alp almadklarn soruyordu. Yaklak yarm yzyl sonra, ngiltere'nin Change Hill yresinden Thomas Garraway (ya da Garway) adl biri, ay konusunda unlar yazyordu: "ngiltere'de ay, nceleri drt, bazen de be kiloluk paketlerde yaprak halinde satlrd. Gerek ok az bulunabilir olmas, gerekse fiyatnn ar ykseklii nedeniyle 1651 ylna gelinceye kadar, ancak ok zenginler ve soylular tarafndan tedavi ya da keyif amacyla kullanld. Hatta bu dnemde ay, prens ve prenseslere verilecek en deerli armaanlardan biri olabilecek kadar kymetliydi. 1651 ylnda ben Dou'ya gidip gelen gezgin ve tacirlerden biraz ay aldm ve nasl yapldn da onlardan rendim. Sonra, elimdeki ay yarm kilosu 50 ilinden sattm." 1839 ylna gelinceye kadar, ngiltere'ye gelen tm aylar, in kkenliydi. O yln 10
LK MASATENS TURNUVASI
Londra ampiyonas ad altnda, 14 Aralk 1901 gn, Royal Aquarium'da dzenlendi. Erkekleraras karlamada birincilii, R.D. Ayling ald. Bayanlararas birincilii ise V. Eames kazand.
LK TAKS
1896 ylnn baharnda, Almanya'nn Stuttgart kentinde, "Droschkenbesitzer" namyla n salan Dtz, tanesi 8 bin marktan iki adet BenzKraftdroschkes alarak, ilk taksi servisini kurdu. Uzun bir sre, Stuttgart, dnyann taksi altran iki kentinden biri oldu. teki kont Paris'te ise, yalnzca bir tek taksi vard. 1897 ylnn Mays aynda, Friedrich Greiner de bir taksi servisi kurunca, Stuttgart, dnyann birden fazla taksi servisi olan ilk ve tek kenti oldu. O gnlerde "Der Motowagen" dergisinde yaynlanan bir habere gre, Greiner'in taksileri, gnde ortalama olarak 70 kilometre yol
246
Ocak gn, Hindistan'dan gelen sekiz kasa Hint ay, Mincing Lane'deki ay mzayede salonunda ak artrmaya karld. Yarm kilosu 16 ilinden balayan ak artrma sonucunda, aylarn hepsini Yzba Pidding adnda biri, yarm kilosunu 34 ilinden satn ald.
LK PAKET AY
1826 ylnda Wight Adas'nda, John Horniman tarafndan satld. 125 ve 250 gramlk paketlerin zerinde, ilerinde yalnzca saf ve iyi kaliteli ay bulunduunu gsteren garanti belgeleri vard.
LK POET AY
1920 ylnda San Francisco'da Joseph Krieger tarafndan retildi. nceleri, poet aylar yalnzca seyahate kan gezginler tarafndan kullanlyordu. Ama, 1935 ylnda yaplan bir aratrma, ABD'de retilen poet aylarn byk blmnn ev kadnlar tarafndan kullanldn gsterdi.
LK OYUNCAK AYI
Bir ay yavrusunu canlandran oyuncak, biri Almanya'da, dieri ABD'de faaliyet gsteren iki ayr firma tarafndan 1902 ylnda retilmeye baland. Her iki firma da, retime kendilerinin daha nce getiini iddia ettiyse de, bu konuda kesin bir kant bulunamad. 1902 ylnn 18 Kasm gn, "Washington Evening Star" gazetesinde bir izgi resim yaynland. Clifford Berryman tarafndan izilen bu resimde, dnemin ABD Bakan Theodore "Teddy" Roosevelt, elinde bir ay yavrusuyla birlikte grlyordu. Mississippi eyaletinin Louisiana ile olan bir snr anlamazln zmlemek iin blgeye gelen Roosevelt, bir av partisi srasnda karsna kan bir ay yavrusunu vurmayp, kucana alm ve sevmiti. Berryman'n izdii resim, ite bu sahneyi yanstyordu. Ayn resmin baka gazetelerde de yaynlanmas zerine Bakann bu hayvan sevgisine hayran olanlarn says ok fazla oldu. Bunlardan biri de, Morris Mitc-' hom adl bir Rus gmeniydi. Mitchom, Brooklyn'deki kk dkknnda, kendisinin ve karsnn tamamen el emeiyle rettikleri oyuncaklar satarak geimini salamaya alyordu.
Olu Benjamin'in, daha sonra anlattna gre, Morris Mitchom; Berryman'n izdii resimdeki sevimli ay yavrusunu derhal boyutlu hale getirmeye karar verdi. Kollan ve bacaklar hareket edebilecek biimde yapt bir oyuncak ayy, gazeteden kestii kuprle birlikte dkknnn vitrinine koydu ve altna, "Teddy'nin ays" diye yazd. Ne var ki, otoriter bir lkeden ABD'ye gelen Mitchom'un ii rahat deildi. nk, ABD Bakan'nn adn, kendi rettii bir oyuncan satn kolaylatrmak iin kullanmt. Btn cesaretini toplayp Beyaz Saray'a bir mektup yazd ve "Sayn Bakan"n, isminin kullanlmas hakknda ne dndn sordu. Bakan'n kendi elyazsyla gelen yantta, Mitchom'un istedii izin u szlerle veriliyordu: "Admn oyuncak bir ayaya fazla bir ey kazandracan sanmyorum. Ama, onu dilediiniz gibi kullanmakta da serbestsiniz." Bu mektup eer bulunabilseydi, Morris Mitchom'un bu konudaki ncln byk lde gn na karacakt. Ancak, byk olu Joseph Mitchom'un evraklar arasnda olmas gereken mektup, onun 1951 ylnda lmesinden sonra bulunamad. 1903 ylnda, Butler Bros firmas (toptan oyuncak satan bir kurulu), Mitchom'un rettii tm "Teddy aylar"n satn ald. stelik, daha sonra retecei aylar almay da garanti etti. O yl ile 1938 yl arasnda firma, "Ideal Toy Co." ad altnda dnyann en byk oyuncak reticisi oldu. Almanlar ise Teddy aylarnn yapm onurunu, 1880 ylnda Margarete Steiff tarafndan Giengen kentinde kurulan Steiff irketine verirler. Bayan Steiff, o yl oyuncak filler yaparak meslek yaamn balatt. 1902 ylna gelindiinde, Steiff'lerin atlyesinde oyuncak kediler, kpekler, domuzlar, eekler, atlar ve develer retiliyordu. Ama, henz ay yapm yoktu. O yl Bayan Steiff in sanat renimi gren yeeni Richard, rencilik yllarnda Stuttgart Hayvanat Bahesi'nde bol bol izledii aylardan esinlererek, kafas, kollar ve bacaklar hareket edebilen bir oyuncak ay modeli yapt. Halas, bundan pek holanmamt. Ertesi yl alan Leipzig Fuar'na gelen ziyaretiler de yle. Ama fuarn son gnnde Steiff in sergisini gezen bir Amerikan irketinin (bu irketin ad hi aklanmad) temsilcisi, grd oyuncaa bayld ve 3 bin adet sipari verdi. yknn bu blmne kadar Amerikallarn bir itiraz yok. Ancak, Almanlar, yaptklar oyuncak aylara "Teddy" adn verdiklerini iddia edince, tartma balyor. Almanlarn bu konuda ortaya koyduklar kant ise u: "Bakas Roosevelt'in kz Alice Ro-
247
osevelt'in dnnde, gelin odas birka oyuncak ay ile sslenmi. Bu aylarn tm de Steiff rn imi. Bakan'a, bunlarn ne olduu sorulunca, 'Yeni kt. Adna Teddy ays diyorlar' demi. Steiff'in vn duyarak anlatt bu ykye, Amerika'dan baz itirazlar ykseliyor. rnein, Alice Roosevelt'in aabeyi Archibald Roosevelt, dn srasndaki oyuncak aylar doruluyor ama, onlarn Alman mal olmadndan kesinlikle emin olduunu vurguluyor. Roosevelt Birlii de, o dnemde Rooseveltlerin bir Alman ays alm olamayacaklarn belirtiyor."
TELGRAFLA GAZETEYE GELEN LK HABER

25 Mays 1844 gn saat 14'te.Baltimore'da yaynlanan Baltimore Post gazetesine, Washington'daki Kongre muhabirlerinden u telgraf geldi: "Saat 13.00. Temsilciler Meclisi'nde Oregon sorunuyla ilgili bir oylama yapld. Hazrlanan tasar reddedildi. Evet oyu 79, hayr oyu 86." New York'ta yaynlanan Daily Sun gazetesi, bu gelimeyi okurlarna duyururken, habercilikte yeni alan bir rdan sz ediyor ve "Artk dnya kld" szcklerini kullanyordu. ngiltere'de bir gazeteye telgraf araclyla ilk haber, 6 Austos 1844 gn, Slough-Paddington hatt araclyla geildi. "The Times" gazetesinin muhabiri Windsor atosu'ndan bildirdii haberinde, Kralie Victoria'nn, bir doum yaptn ve olu Prens Albert'in dnyaya geldiini bildiriyordu. Doum, o gn saat 7.50'de olmutu. Doum haberini bildiren gazete ise tam 40 dakika sonra baskdan kt.
Mart 1876 gn alnd. lk konuma da 10 Mart 1876 gn, Massachussetts eyaletinin Boston kentinde, Exeter Place semtinde bulunan 5 numaral binada yapld. Bell, yardmcs Thomas Watson'u arad ve ona, "Buraya gel Watson, sana ihtiyacm var" dedi. Bell'in telefonu, 25 Haziran 1876 gn, Philadelphia'da sergilendi. Ancak, kamuoyundan fazla ilgi grmedi. Sergiyi gezen Brezilya mparatoru, Bell'in ilk mterisi oldu ve imparator sarayna bir telefon balatt. Deneme iin ahizeyi aldnda, "Aman Tanrm... Bundan ses geliyor" dedi ve bu szckler, bir imparatorun telefonda syledii ilk szler olarak tarihe geti. lk zel telefon da 4 Nisan 1877 gn, Boston'da Court Caddesi 109 numarada Charles Williams Jr. adl elektrik mhendisinin brosuna kondu. Ayn ay iinde, Williams, Bell'in telefonlarnn retimini stlendi.
LK TELEFON SANTRALI
28 Ocak 1878 gn, Connecticut'ta, New Haven kentinde hizmete ald. Santraln operatrln, George Willard Coy yapyordu. Aboneleri birbirine balayan Coy, telefonu aan kiilere, nce "Ahoy... Ahoy" diyordu. Daha sonra bu szcn yerini "alo" ald ve zamanla tm dnyaya yayld. lk kadn santral memuresi ise Bayan Emma Nutt'tur. Bayan Nutt, 1 Eyll 1878 gn, Boston'da Edwin Holmes tarafndan faaliyete geirilen telefon iletmesinin santralnda grevine balad. 1880'li yllara gelindiinde, tm santral grevlileri, kadnlardan seildi.
LK OTOMATK TELEFON SANTRALI

Patenti, 12 Mart 1889 gn Kansas kentinde cenaze levazmatl yapan Almon B. Strowger tarafndan alnd. Strowger, otomatik santral yapmay, mesleini kurtarabilmek amacyla kafasna koymutu. nk, en nemli rakibinin ei, Kansas kentinin telefon santralnda alyordu ve Strowger'i arayan mterileri kocasna balyordu. Bu durumu engelleyebilmek iin baka are bulamayan Storwger,almalarn hzlandrd ve sonunda otomatik telefon santral yapmay baard. Strowger tarafndan retilen otomatik telefon santrallarndan ilk, 3 Kasm 1892 gn La Porte Postanesinde hizmete girdi. ok ksa bir zaman iinde,. ABD'nin her kesinde yaygnlaan bu yeni bulua halk, "kzsz telefon" adn takt. Bu santrala balanan te-
LK LKS KUTLAMA TELGRAFI

Deseni, Rex Whistler tarafndan izilen ilk lks kutlama telgraf, ilk olarak Sir Kingsley Wood tarafndan 24 Temmuz 1935 gn kullanld. 3 penilik bir ek cret alman bu telgraf, altn sars zel bir zarf iinde alcya iletilmiti.
SREKL KONUULABLEN LK TELEFON

Patenti, Alexander Graham Bell tarafndan 9
248
ngiltere'nin Paddington ile Slough kentleri arasnda hizmete girdi. cretini deyen herkesin yararlanabilecei bu istasyonlar, 16 Mays 1843 gn ilk telgrafi ilettiler. Fotorafta, Slough'daki telgrafhane grlyor.
LK TELGRAF
Halka ak ilk telgraf servisi, ngiltere'de Great Western Railway telgraf hattnn tamamlanmasyla, 1843 ylnn Mays aynda hizmete girdi. Bu hattan yalnzca Paddington ile Slough arasnda yararlanlabiliyordu. Great Western demiryolu irketinin 10 Ocak 1843 gn yaplan Ynetim Kurulu toplantsnda, telgraf sisteminin patentini elinde bulunduran William Cooke ile bir anlama yaplmas kararlatrld. Bu anlama uyarnca Cooke, irketin demiryolu hattnda bir telgraf ebekesi kuracak, bunun karlnda, kendisine ya da
tayin edecei herhangi bir kimseye, telgraf hattn halkn kullanmna aarak para kazanma hakk verilecekti. Kullanm hakk, yllk 170 sterlin kira ile Thomas Home tarafndan kiraland ve 16 Mays 1843 gn, cret karl ilk telgraflar, Cooke'un iki ineli elektromanyetik vericisiyle 20 mil uzunluundaki bir kablo araclyla, Paddington'dan Slough'a ekildi. Telgraf creti, szck saysna baklmakszn 1 sterlindi. Bu yeni haberleme arac ylesine tutuldu ki, Slough'da hi tand olmayan iadamlar bile, oradaki operatre telgrafla, neyi, kime, nasl satacaklarn soruyorlard.
249
Elektriksel vurularla sesi iletebilen ilk telefon, 1849 ylnda, Kba'da Antonio Meucci tarafndan kuruldu. Meucci, Havana yaknlarndaki Florence'deki evinde, nc katla giri kat arasnda bir telefon yapt. Bylece, sakat olan ve nc kattaki odasndan kamayan karsyla kolayca konuabiliyordu. Aslnda yoksul bir insan olan Meucci, gerekli paras olmad iin "patent bavurusu" yapamad. Ancak, bu telefonun kullanld, kesinlikle biliniyor.
250
O yllarda altgen biimindeki telefon kulbeleri, kentlerin eitli yerlerinde hizmet verirlerdi. Planlan izilirken, evreyle uyum iinde olmalarna zen gsterilirdi.
LK TELEFON KULBES
steyen herkesin yararlanabilmesi iin ilk telefon kulbesi, 1 Haziran 1880 gn Connecticut eyaletinin New Haven kentinde ald. Connecticut Telephone Co. adl telefon irketi, merkez binasna koyduu bu kulbeyi, cretini deyen herkesin kullanabileceini duyurdu. Jetonla alan ilk telefon kulbesi, 1889 ylnda yine Connecticut eyaletinde hizmete girdi. Hartfort kentinde bulunan bankann nne taklan jetonlu telefonun mucidi, William Gray'di. Gray, daha sonra yapt jetonlu lefonlarn zerinde, numara yerine ayr tu vard. Bu tulardan birincisi, birler basaman, ikincisi onlar basaman, ncs ise yzler basaman temsil ediyordu. rnein, 389 numaral telefonu arayabilmek iin, yzler basamana ait tua kez, onlar basamana ait tua sekiz kez, birler basamana ait tua da dokuz kez basmak gerekiyordu. Hangi tua ka kez bastn unutan baz dalgn ki-
telefonlar, isteyen dkkn sahiplerine kiralayarak nemli bir gelir kayna salad. Bu telefon kulbelerinin hepsi de bir binann iinde almt. Binalarn dnda, cadde ve parklarda kurulan telefon kulbelerinin ilki Londra'da, 1903 ylnn Mays aynda ald. Altgen eklindeki bu kulbenin evresi, Great Central Demiryolu irketinin tantm afileriyle donatlmt. Birka yl sonra telefon kulbelerinin says artt. Bu kulbelerin bir zellii, jetonlarn telefona-deil, kulbenin kapsna atlmasyd. Jeton atlnca kulbenin kaps alyor ve iine girilerek telefon edilebiliyordu. nceleri tahtadan yaplan bu kulbeler, czdann kulbeye dren bir mterinin kapy krmas zerine demire evrildi. ilerin karsna sk sk, aradklar yerlerle ilgisi olmayan kii ya da kurulular kabiliyordu. zerinde "numara kadran" olan ve bu numaralarn evrilmesiyle aranan telefon, ilk kez 1896 ylnda Milwaukee eyaletinde, City Hall kentinde, P.A.X. adl zel telefon irke,ti tarafndan hizmete sokuldu.
251
SAAT SYLEYEN TELEFON

Fransz Posta ve letiim Bakanl iin Paris Gzlemevi yneticisi M. Esclangton tarafndan gelitirildi ve 14 ubat 1933 gn Paris blgesinde hizmete girdi. nsanlarn sk sk gzlemevine saati doru olarak renebilmek iin telefon etmeleri nedeniyle personelinin ok zaman kaybettiini gren M.Esclangton, otomatik olarak saati syleyen telefon gelitirmeye karar vermiti. Sonunda isteine ulat. ve "DE 84 00" numaray eviren Parisliler, dnemin nl spikerlerinden Marcel Laporte'un sesinden, dakikas ve saniyesi ile birlikte tam saat ayarn renmeye baladlar. Zamanla bu sistem, tarada da uygulanmaya baland. Ne var ki, taradaki aygtlarn dakiklii biraz kukuluydu. kinci Dnya Sava'nn balamasndan ok ksa bir sre nce, bakanlk yetkililerinden biri, Marseille Posta Merkezi'ne giderek, saati syleyen telefonun nasl altn grmek istedi. Sistemden sorumlu grevliye, saatin dakikliini nasl saladklarm sordu. "Gayet basit, efendim" dedi grevli, "Marseille Radyosu'nun saat anonslarn srekli izleyip, saat-telefonun dakik kalmasn salyoruz." Bakanlk yetkilisi, bu yant zerine Marseille Radyosu'na telefon etti ve bu saat ayarlarn neye gre verdiklerini sordu. Ald yant yleydi: "Otomatik saat syleyiciye telefon ediyoruz."
tayan bu programlarn ilkinin sunuculuunu ve yapmcln A. Mler-Jones stlenmiti. Bu programda, A.B. Campbell, denizin ocuklar iin yararlan ve denizde dikkat edilmesi gereken eyleri anlatt. Ayrca, L.N. ve M. Williams, pul koleksiyonculuuna ilikin aklamalarda bulundular.
TV'DE LK SRK
BBC, "Bertram Mills" adl sirkin gsterilerini filme alarak, 4 Ocak 1938 gnnden itibaren be gn st ste yarmar saat yaynlad. Gsterilerin sunuculuunu Freddie Grisewood yapt. Bu programda, ilk kez olarak kameralarla, sirkte bulunan seyirciler de gsterildi ve bu, byk lde panie neden oldu. rnein, sevgilisiyle birlikte sirke gelen evli bir erkek, karsnn evden kendisini izleyebileceini dnerek ekime itiraz etti. Bunun zerine sirk yneticilerinden Cyrill Mills, sahneye geldi ve "Herhangi bir nedenle TV'de grnmek istemeyenlerin kendilerine bavurmalarn, onlar iin kameralarn gr alannn dnda bir yer ayarlanacan" duyurdu. Bu duyuru zerine, pek ok iftin yerlerinden kalkarak baka yerlere getii grld.
LK TV REKLAMI
5ve 13Kasm 1930 tarihleri arasnda Londra'da Olympia salonlarnda yaplan "Sa Modas Festivali" srasnda, Baird Co. irketince kurulan kapal devre televizyon yaynlar srasnda, ilk TV reklam gsterildi. Bu yaynda, Eugene Ltd. tarafndan retilen malzemelerle, salara yaplacak permann ne denli uzun mrl olaca anlatlyordu. Dzenli TV yaynlar arasnda ilk TV reklam ise, 1 Temmuz 1941'de New York'ta WNBT TV'sinde yaynland. Ekrana Bulova marka bir saat grnts geldi ve bir spiker, bu statik grntnn zerine reklam spotunu okudu. 20 saniyelik bu gsterinin creti 9 dolard. NBC irketi de, ilki 27 Haziran 1941'de yaynlanan bir reklaml program kampanyas balatt. Bu kampanyada, isteyen firma iin bir saat sreli program dzenlenebiliyordu. Arasna reklam spotlarnn serpitirildii bu tr bir program iin, stdyo ve yapm masraflarnn dnda 120 dolar alnyordu. O dnemde yalnzca 4 bin 700 adet TV alcs bulunduunu gz nne alrsak, bu cretin hayli astronomik olaca kendiliinden anlalacaktr. Yine de Ivory sabunlan, Bulova sa-
TV'DE LK BALE
Ailsa Bridgewater adl sanat tarafndan, Londra'da, Baird Co. adl istasyonun deneme yaynlar srasnda gerekletirildi. Programn hangi gn yaynland, kesin olarak bilinemiyor. Ancak, Bayan Bridgewater'n "The Television"da yaynlanan bir rportajndan anlaldna gre, 5 Aralk 1928 ile 30 Eyll 1929 tarihleri arasnda yaynlanm olma olasl, hayli yksek. O gnn olanaklarnn son derece kstl olmas nedeniyle, ancak bir masa byklndeki sahne zerinde Bayan Bridgewater, balenin temel hareketlerini gsterdi. Ekrana tam boy getirtilemedii iin Bayan Bridgewater'n daha ok ayaklar grld.
TV'DE LK OCUK PROGRAMI

BBC'de, 7 Temmuz 1946 Pazar gnnden itibaren her hafta, 20-30 dakika sreli bir ocuk program yaynland. "ocuklar in" adn
252
Bayan Ursula Patzschke (solda), Alman Televizyonu'nda greve balad ve "dnyann ilk TV sunucusu" oldu. Bir yl sonra Annemarie Beck'in katksyla, Alman TV sindeki sunucu says ikiye kt.
LK TELEVZYON SUNUCUSU
Alman sanat Ursula Patzschke, 1934 ylnn sonlarnda, Reichpost adl Alman TV'since, Berlin'de yaplacak deneme yaynlarnn sunuculuunu yapmakla grevlendirildi. nceleri yalnzca programn adn sylemekle
yetiniyordu. Bir sre sonra program anonslarn kendi yazd ksa monologlarla ya da iirlerle ssledi. Sempatik sanat, ekrana doal kiiliiyle ve belli bir scaklk iinde geliyordu. Zaman zaman yannda kpei ya da bir grup ocuk grnyorlard. Almanya'nn ardndan Fransa da ilk sunucusunu hanmlar arasndan seti. Bayan Suzy Vinker, ilk anonsunu 1 Eyll 1935 gn, Paris PTT stdyolarndan yaplan yaynda okudu.
253
atleri ve Adam apkalar bu tr programlar yaptrmaktan kanmadlar. lk renkli TV reklam, ngiltere'de, ATV irketince 15 Kasm 1969 gn yaynland. "Birds Eye" marka bezelyelerin tantld 30 saniyelik bu filmin yapmcln Lintas Reklam Ajans stlenmiti. Bu ilk renkli TV reklam iin Birds Eye firmas, ATV irketine 23 sterlin dedi.
TV'DE LK YEMEK TARF

21 Ocak 1937 gn, BBC'nin bir programnda yaynland. Marcel Boulestin adl bir a, izleyicilerine omlet yapmay retti. Daha sonra BBC, bu tr programlar yaynlamay srdrd.
LK TV HABER PROGRAMI
BBC'de, 21 Eyll 1938 akam, saat 9.45'te yaynland. Programn sunuculuunu stlenen J.F. Horrabin, daha sonra dizi haline gelen "News Map" adl yapmlarda, herhangi bir olaya ilikin bilgi veriyordu. Horrabin, konuyla ilgili resim, harita ve tablolar zerinde aklamalarm srdrrken, baz uzmanlar da stdyoya davet ederek, konu hakkndaki grlerini alyordu. Programn ilkinde,Berchtesgaden'den dnen ve Hitler'den ekoslovakya sorununa ilikin mesaj getiren Neville Chamberlein konu edildi.
TV'DE LK BELGESEL
Londra'da yayn yapan Bairds adl TV kuruluu, 1928 ylnn Kasm ayndan itibaren "Stdyo" adl magazin programlarn, ayda bir kez ekrana getirmeye balad. Bu programn ieriinde, belgesel filmler de vard. lk programda G. Holme, izleyicilere mlekilikle ilgili bilgiler verdi. El yapm ya da tezgh rn kaplarn nasl ve ne ekilde kullanlmalar gerektii hakknda izleyicileri aydnlatt.
Sachs tarafndan sunuldu. Daha sonra CBS irketi, bu tr programlar dzenli yaynlar arasna alarak sk sk yineledi. Eitim amal yayn yapan ilk TV istasyonu ise, 25 Ocak 1933 gn Iowa'da, Iowa nivresitesi'nde faaliyete balad. lk gn yaynlanan programda, nce Elektrik Mhendislii Blm Bakam ve TV istasyonunun sorumlusu Dr. E. B. Kurtz, niversiteyi tantc bir konuma yapt. Daha sonra bir renci, keman ald. Bunu, Resim Blm'nden Aden Arnold'un karakalem almalar hakknda bilgileri izledi. Program, Edebiyat Blm rencilerinin "The First Mrs. Fraser" adl oyundan bir tablo canlandrmalaryla sona erdi. 1933-34 ders ylnda, Iowa niversitesi TV sinde, az sal, botanik, teknik resim, steno, Franszca astronomi, doa tarihi ve daha birok konuda dersler verildi. aramba ve pazar gnleri akam 7.30'da balayan programlar mzik ve oyun parasyla daha renkli hale getiriliyordu. Iowa niversitesi'nce programn srdrld 6 yl iinde, 389 ders yaynland. niversitedeki rencilerin, programlar rahatlkla izleyebilmeleri iin dev ekranl bir TV yaplmt. Ayrca, lkenin eitli yerlerinden ok sayda izleyici, yaynlar, srekli artan bir ilgiyle takip ettiler. 1956 ylnda, WTTW Chicago adl TV kuruluu, Chicago Junior College'in ibirliiyle, "TV Koleji" adl bir yayn balatt. lk yl iinde, kolejlerde okutulan 27 ayr dersi, yaklak olarak her smestrede be bin renci izledi. Bunlarn yaklak drtte biri, snavlara katlmaya hak kazand. TV yaynlar, postayla gnderilen kitaplarla da takviye ediliyor ve gerek anlamda bir mektupla retim uygulamas yaplyordu. Ayrca, rencilerin annda bilgi almalarn salayabilmek iin bir "telefonla sorma servisi" kurulmutu. lk yln sonunda 200 renci, tm snavlar baaryla vererek en st dereceden mezun oldular ve kazandklar yeni meslekleriyle hayatlarnn akn deitirdiler.
LK ULUSLARARASI TV YAYINI
9 ubat 1928 gn, John Logie Baird tarafndan gerekletirildi. Bay Baird, kendi resminden oluan grnty, yer hattyla Londra' dan Surrey'deki G2KZ verici istasyonuna gnderdi. Grnt, oradan Atlantik'i at ve New York'ta, Baird'in asistan Ben Clapp'n kurduu alcya ulat ve ertesi gn yaynlanan "New York Herald Tribune" gazetesi, Amerika'da bin mhendis ve bilim adam tarafndan srdrlen almalar, Baird, bir avu
TV'DE LK ETM PROGRAMI

Columbia Broadcasting System irketinin V2XAB stdyolarnda, 5 ubat 1932 gn yaynland. New York Stuyvesant Lisesi Mdr Dr. Ernst von Nardoff, stdyoda sv gazlarn fiziksel zelliklerini anlatan bir ders verdi ve deneyler sergiledi. Program, Bernard
254
adamyla baarl bir sonuca ulatrd iin, kendisinden vgyle sz etti. Uluslararas ilk TV program ise, 8 Kasm 1932 gn yaynland. Danimarkal film yldz Carl Brisson'un bir ovu, Londra'dan yaynland. Bu ov, Kopenhag'daki Arena Tiyatrosu'na konan dev ekranl bir alc sayesinde, Brisson'un hemehrileri tarafndan izlenebildi.
EUROVSON (Avrupa lkeleri Yayn Birlii)'UN KURULUU (lk Eurovision yayn)

6 Haziran 1954 gn Fransa, Belika, Hollanda, Almanya, Danimarka, talya, svire ve ngiltere'de yayn yapan TV kurulular, birbirlerine balanarak ortak yayna getiler. Szlk anlam Avrupa lkeleri Yayn Birlii olan Eurovision, bylece kurulmu oldu. lk ortak yaynda, svire'nin Montreux kentinde dzenlenen iek Festivali sunuldu. Ayn gnn akam, Papa Vatikan'dan, talyanca, Franszca, Almanca, ngilizce ve Hollandaca bir konuma yapt.
nn "Vatikan Sylevi", Barcelona'dan bir "boa grei", "Santa Cruz Festivali" ile Quebec, Stockholm ve Washington kentlerinden eitli grntler yer ald. ngilizler de bu yayma, HMS Victory gemisinde dans edip ark syleyen SSCB denizcilerinin grntlerini ve Kanada Polisi tarafndan aranan Georges Lemay'n bir resmini vererek katld. Programn yaynlanmasndan ksa bir sre sonra, Lemay Florida'da ele geirildi. Uydu ile ilk renkli yayn da Early Bird araclyla gerekletirildi NBC irketi tarafndan 17 Mays 1965 gn yaplan yaynda, Amerikal izleyicilere yarm saat boyunca "Eski ngiltere'ye Yeni Bir Bak As" izletildi.
TV'DE LK SYLE
29 Nisan 1930 gn, ngiltere'nin Southampton kentinde dzenlenen "deal Ev Sergisi"nde gerekletirildi ve dnemin sevilen sanatlarndan Bayan Peggy O'Neil, Southern Daily Echo gazetesinin "Patoc" adl ke yazan ile bir grme yapt. Bayan O'Neil'in bulunduu Royal Victoria Rooms'a. Baird Co. irketi tarafndan geici bir TV vericisi kurulmutu. Sorular, sergi alanndan telefon araclyla kendisine iletiliyor, o da yantlarn veriyordu.
ATLANTK AIRI LK PROGRAM

18 Haziran 1959 gn, BBC tarafndan gerekletirildi. Londra'dan yaplan yaynla, Kralie II. Elizabeth ile Prens Philip'in St. Lawrence Suyolu'nun al iin yola klar, Kanada'nn Montreal kentindeki TV izleycilerine aktarld. Atlantik'in te yakasna aan program, Kanada'nn CBC irketiyle, ABD'nin NBC irketlerinin ibirlii sonucu, ABD'ye aktarld. Kralie'nin al trenindeki grntleri ise, 26 Haziran gn Londra'ya iletildi.
LK TV RUHSATLARI
ngiltere'de 1 Haziran 1946 gnnden itibaren zorunlu klnd. Radyo ruhsat ile birletirilerek, karlnda 2 sterlin cret alnd. O tarihte, halkn elindeki TV alclarnn says, 7 bin 500 olarak saptand. 1951 ylnda ruhsatl TV says 1 milyonu at. O yl, Posta daresi, zel ekipler kurarak Londra'y taratt ve ruhsatsz TV kullananlar belirleyebilmek iin olaanst aba gsterdi.
UYDU LE LK TV YAYINI
11 Temmuz 1962 gn, American Telephone and Telegraph Co. adl irketin bakan Frederick Kappel'in grntleri, "Telstar" adl bir uydunun araclyla Amerika'dan ngiltere'ye ulatrld. Uydu araclyla yaplan ilk TV program yayn ise, 2 Mays 1965 gn, 9 lkede 300 milyon TV izleyicisini bir araya getirdi. "Early Bird" adl uydu araclyla yaynlanan "Out of This World" adl programda, ABD'nin Houston kentinde yaplan bir kalp ameliyat, Dr. Martin Luther King'in Philadelphia'dan yapt bir konuma, Papa'-
LK NAKLEN YAYIN ARACI

Alman Reichs Rundfurk kuruluu tarafndan 1934 ylnda hizmete sokuldu. Annda yayn yapabilen bir sistemle donatlan bu ara, 3.5 tonluk bir Mercedes Benz Fernseh Aufnahmewagen idi. lk grevini 22 Mart 1935 gn, Berlin Stdyosu'nun al srasnda yerine getirdi. Daha sonra, gn boyu caddelerde dolatrld ve toplad grntler, her akam "Spiegel des Tages-Gnn Aynas" adl haber programda gsterildi.
255
TV'DE OLMPYAT Stdyo dnda yaplan ilk ve en nemli TV yaynlarndan biri, 1936 Berlin Olimpiyatlar'nda gerekletirildi. ki naklen yayn arabas ve gezgin kamera araclyla saptanan grntler...
STDYO DIINDAN LK TV YAYINI

8 Mays 1931 gn, ngiltere'de Baird Co. tarafndan gerekletirildi. Bu yaynda, stdyo dna konan bir kamera araclyla, Londra'nn Long Acre yresinden baz grntler, sabah programnda yayna sokuldu. Bu kk deneme bir yana braklrsa, stdyo dndan ilk nemli yayn, l-14 Austos 1936 tarihleri arasnda yaplan Berlin Olimpiyatlar'nda gerekletirildi. Reich Rundfunkgesellschaft, iki naklen yayn arabas ve kamera araclyla, olimpiyatlarn en nemli anlarn, sabah ve leden sonraki programlarnda canl olarak yaynlad. Berlin' in eitli yerlerinde alan 28 TV salonunda yaklak 150 bin kii, her gn bu karlamalar izledi.
DEV EKRANLARDA VERLD ...Berlin'de 28 ayr binada kurulan dev ekranlar araclyla gnde 150 bin kii tarafndan izlendi.
256
LK TV HABER
22 Austos 1928 gn, WGY Schenectady stdyolarndan yaynland. Bu ilk haberde, Albany kentinden Alfred E. Smith'in, ABD bakanlk seimlerine aday olaca duyuruldu. BBC, ilk TV haberini 31 Austos 1936 gn verdi. Amerika seferini tamamlayan "Queen Mary" gemisi, Southampton Liman'na girerken grntlendi ve drt saat sonra Alexandra Palace'dan yayna kondu. Ayn yln 13 Eyll gn de, Almanlarn Reich Rundfunkgesellschaft Televizyonu, Nuremberg Rallisi'ni filme ald ve uakla Berlin'e gtrerek, ayn akam yayna koydu. Dzenli ilk TV haberleri ise, 1 Temmuz 1941 gn, New York'ta WCBS ve WNBT televizyonlar tarafndan balatld. Her gn 15 dakika haberlere ayrlyordu. WCBS Televizyonu, haber okuyucusunun adn aklamamt. WNBT Televizyonu'nun haberlerini ise Lowell Thomas okuyordu.
men sonra, Bayan Towers, Columbia Broadcasting System'iyle (CBS) bir "szleme" imzalad ve 21 Temmuz 1931 gn, New York'taki W2XAB stdyolarndan Belediye Bakan Jimmy Walker araclyla izleyicilere tantld.
LK TV YILDIZI
zleyicilerin gzdesi haline gelerek yldzlaan ilk oyuncu, CBS'den Grant Kimball'dr. New York Sun gazetesi, 12 Kasm 1932 gnl saysnda, okuyucular arasnda yapt bir anketin sonularn yaynlad. Bu sonulara gre, Kimball, ekranlarn en sevilen ismiydi.
LK TV OYUNU
J. Hartley Manners'n "Kralie'nin Habercisi" adl oyunu, 11 Eyll 1928 gn General Electric Co.'nun New York'taki WGY Stdyolar'ndan yaynland. Oyunu TV'ye uyarlayan Mortimer Stewart, ayn zamanda yapmcln da stlenmiti. Kralie roln zotta Jewell, haberciyi Maurice Randall oynad. Joyce E.Rector ve William J.Toniski de sahne dzeninde grev aldlar. ekim srasnda kullanlan kameradan biri, eyalar zerinde dolarken, dier iki kamera da her iki oyuncudan birine ynelik olarak alt. 40 dakika sren oyunu, Pasifik kylarndan bile izleyebilenler oldu.
TV'DE LK OPERA
Barolleri Heddle Nash ve Sarah Fischer tarafndan oynanan "Carmen" operas, 6 Temmuz 1934 gn BBC'den yaynland. Piyanist Cyril Smith'ten baka, paralk bir orkestrann da sanatlara elik ettii bu operann yayn 45 dakika srd.
LK TV OYUNCUSU
Bir TV programnda grev alan ilk profesyonel sanat, Amerikal komedyen A. Dolan' dr. 7 Nisan 1927 gn, New Jersey'deki A.T.T. istasyonundan New York'taki Bell Laboratuvarlar'na yaplan deneme yaynnda, American Telephone and Telegraph (A.T.T.) irketi kendisinden ksa bir monolog ve bir ark sunmasn istedi. Bu olay, ABD'de TV'nin kamuoyuna ilk tantm olduu kadar, dnyann da "ilk TV elence program" olma zelliine sahiptir. New York'taki laboratuvarlara toplanan davetliler, 60x75 cm ebadnda bir ekrandan, Dolan'n ovunu izlediler.
ZELLKLE TV N YAZILAN LK OYUN

J. Bissel Thomas tarafndan kaleme alnd. "Metro Cinayetinin Esrar" adl oyunun ekimleri, Tottenham Court Road Metro stasyonu'nda yapld. Barolleri Lance Lister ve Nancy Poulteney tarafndan paylalan 30 dakikalk oyun, 19 Ocak 1937 gn BBC'de yaynland.
LK TV YAPIMCISI
Harold Bradley'dir. Baird Co. irketi tarafndan, stdyo ynetmenliine atand ve bu grevine, irketin Long Acre stdyolarnda, 30 Eyll 1929 gn balad.
SZLEMEL LK TV SANATISI
Bayan Natalie Towers'tr. Massachussetts'teki Wellesley Koleji'nden mezun olduktan he-
257
LK TV ALICISI
Satlmak zere retilen ilk TV alclarna ilikin ilan, New York'ta yaynlanan "Television" dergisinin Temmuz 1928 saysnda yer ald. Bu ilana gre, New Jersey'de Daver Corp. tarafndan retilen TV alclar, 75 dolardan satlyordu. O gnlerde, henz New York kentinde, TV istasyonu yoktu ama, yaknlarndaki Schenectady kasabasnda deneme yaynlar balamt. 1931'de "Observer" gazetesinin New York muhabiri kent iinde 9 bin TV alcs bulunduunu, btn Birleik Amerika'da ise alc saysnn 30 bine ulatn duyurdu. 6 deiik marka TV, 80 ile 160 dolar arasnda deien fiyatlarla satlyordu. Ertesi yl, Virgina eyaletinin Norfolk kentinden W.C. Nawls and Co. firmas, sper lks TV alcsn yapt. Cilalanm mee aacndan, gvdesi ve byk ekran ile grenleri byle-
yen bu TV alcs, tanesi 295 dolardan piyasaya sunuldu. Bu alcnn 68 cm2 yzlmndeki ekran, zamann teknolojisine gre ok byk bir gelimeydi. ngiltere'de ilk sata karlan TV alclar da, Baird firmas tarafndan imal edildi. "Television" dergisinin Mays 1930 saysnda tam sayfa yaynlanan bir ilan, lke apnda sekiz radyo ve TV bayiinin Baird Televisor marka alclar sattn duyuruyordu. Bu TV alclarndan ilki, bizzat John Baird tarafndan, 31 Mart 1930 gn, Babakanlk Konutu'nun oturma odasndaki mobilyalar arasna yerletirildi. Babakan Ramsay MacDonald, Baird'e yazd teekkr mektubun-
258
da yle diyordu: "Yaynlar baladnda, gzlerimin nnde bir mucizenin gereklemesine tank oluyorum. Odama yle bir ey yerletirdiniz ki, ona baktm srece ne denli garip ve bilinmeyenlerle dolu bir dnyada yaadmz unutmam olanaksz." 1936 ylnda, Austos aynda alan "Radiolympia" adl sergide, ses teknii mkemmelletirmi ilk TV alclar halka tantld. 10 ayr yapmc tarafndan retilen 17 ayr model, 85 ngiliz altn ile 120 ngiliz altn arasnda deien fiyatlarla sata karld. Sydney Moseley'in "Television Today and
Tomorrow" adl kitabnda belirttiine gre, bu yeni TV alclarnn ilki, Baird T5 modeliydi. Bu modelde ekran, stteydi ve boyutlar da 30x23 cm idi. 2 Kasm gn balayan satlar, imalat firmann umduu apta gelimedi ve yl sonuna kadar yalnz 280 adet satlabildi. nk, orta snf ngilizler, ok holarna giden bu yeni aygt alabilmek iin, fiyatlarn dmesini bekliyorlard. 1937'nin ubat aynda firmalar, gerekten nemli oranda indirim yaptlar. Austos'ta yaplan ikinci indirimden sonra, TV satlar alabildiince hzland. O yl, TV alanlar arasnda,Sussex
259
1937 ylna gelindiinde, lks ve kaliteli TV alclar piyasaya kmaya balad. Fotorafta grlen Baird marka lks TV, 650 dolardan satlyordu. kentinden bir ifti de vard. Hayatnda hi Londra'ya gitmemi olan bu ifti, biriktirdii btn parasn bir TV alcsna yatrmt. Bunun nedenlerini soranlara u yant veriyordu: "Bundan sonra da Londra'ya gitmeme gerek kalmayacak. . Ben, scack minemin yannda otururken, televizyon sayesinde Londra, benim odama kadar gelecek!" Almanya ve ABD'de kaliteli ses veren TV alclarnn retimi ancak 1939 ylnda balad. Geri 1935 ylnda yaplan Berlin Radyo Sergisi'ne, yedi Alman firmas 20 deiik modelde kaliteli TV ile katlmt, ama Nazi ynetimi, bunlarn fiyatlarn yksek buldu ve ok ucuz bir fiyatla retim gerekletirilinceye kadar, satn yasaklad. nk, ynetim, TV alclarnn zenginler iin bir ayrcalk olmasn istemiyordu. Ucuz fiyatla satlabilecek TV alclar, 28 Temmuz 1939 gn Berlin'de sata karld. Ne var ki, bir ay sonra patlayan sava nedeniyle evdeki hesap arya uymad ve retilen ilk 10 bin parti TV alcsndan yalnzca 50 tanesi satld.
260
LK TV KAYDI
Fonovizyon denilen kayt sistemi 1928 ylnda Londra'da, John Logie Baird tarafndan gerekletirildi. Bu sistemle, dk frekansl sinyaller, alminyum plaklar zerine kayt edilebiliniyordu. Ses ve grnt iin iki ayr plak kullanlabildii gibi, hem ses hem de grnty ayn plak zerine kaydetmek mmkn oluyordu. Baird'in bu buluu, bugnk video kaset sisteminin atasdr. Ancak, ticari adan baarl olabilecek bir retime geilebilmesi asndan da hayli erken bir bulu olmutur. Yine de en az bir kiinin, Cambridge'den Foster Cooper'in 1931'de Baird'in sistemiyle video izledii biliniyor. 1935'in Haziran ayma gelindiinde, plak eklindeki video kasetlerinin (TV kaytlarnn) reklamlar da gazetelerde yava yava boy gstermeye balad. Londra'dan Majr Radiovision Co. adl kuruluun rettii plaklarn her iki yznde altar dakikalk grnt kayd vard ve tanesi 7 ilinden sata karlmt.
ley Thomas'n paylat "Srap Caddesi", Los Angeles'taki Don Lee W6X-AO TV istasyonunda 15 Nisan 1938 gn balad ve sal ile cuma gnleri yaynlanarak, 26 hafta srd.
TV'DE LK SPOR KARILAMASI

17 ubat 1931 gn yaynland. Bu, kapal devre bir yaynd ve Tokyo'daki Waseda niversitesi Beyzbol Kulb rencilerinin kendi aralarnda, Tozuka Sahas'nda yaptklar karlamay gsteriyordu. Waseda niversitesi Elektrik Bl. Bakan Dr. Yamamoto Tadaoki, karlamay niversitenin teki rencilerinin de izleyebilmesini salamak zere kapal devre deneme yayn yapmt. 27 Eyll 1931 gn, Waseda niversiteli, Japon Yayn Birlii ile de ibirlii yaparak, Tozuka Stad'nda oynanan bir baka beyzbol mam naklen verdi. Ushigome ve Awazi Shichiku liselerinin takmlar arasnda oynanan ma, 40 dakika boyunca kesintisiz verildi ve TV izleyicilerinin evlerinde izleyebildikleri ilk spor karlamas olarak tarihe geti. Man sunuculuunu Japon Yayn Birlii spikerlerinden Bay Matsuuchi yapt.
LK MODERN VDEO KAYIT AYGITI

Modern anlamda video kayd ilk kez 9 kasm 1947 gn, BBC alanlarndan Philip Dorte tarafndan gerekletirildi. BBC'nin stdyo d yaynlar sorumlusu olan Dorte, 12 aylk bir aba sonucu gelitirdii senkronize kamera araclyla, dorudan monitrden kayt yapmay baard ve Anlar Gn trenlerini videoya ald. Bylece trenleri sabah canl yayn srasnda TV'lerinden izleyen Londrallar, ayn sahneleri akam bir kez daha grmek olanan buldular. Sistemin aksaksz alt anlalnca, Prenses Elizabeth ile Prens Philip'in dn trenleri 20 Kasm 1947 gn Londra'da TV'den naklen yaynlanrken, bir yandan da videoya alnd ve trenlerden 32 saat sonra, 21 Kasm gn NBC Televizyonu tarafndan New York'ta gsterildi. Bu, bir TV irketi tarafndan (BBC), baka bir lkeye satlan ilk televizyon program oldu.
HALKIN KULLANIMINA AILAN LK TELEVZYONLU TELEFON

Leipzig Ticaret Fuar'nn al gn olan 1 Mart 1936 gn, Alman Posta Bakan Freiherr von Eltz-Rbenach tarafndan hizmete konuldu. Berlin ve Leipzig arasnda yaplan ilk denemelerden sonra, 25 Mart gn, halkn kullanmna ald. Ancak, yalnzca ar rktan olanlar bu hizmetten yararlanabileceklerdi. Berlin'de ayr yere, bu tr TV'li telefon kulbeleri konuldu. Bunlarn karlklar da Leipzig'de idi. Ertesi yl, bu hattn Nuremberg'le olan balants yapld. 12 Temmuz 1938 gn de Berlin-Mnih hatt hizmete girdi.
LK KAPALI TYATRO
Paris'te, 1548 ylnda Hotel de Bourbogne'da ald. Confrerie de la Passion, oteli devralarak oyun sahnelemek zere gerekli tadilatlar yaptrd. Topluluk, heyecanl oyunlar sergilemek zere 1402 ylnda kurulmutu. Lisanslar iptal edilinceye kadar 146 yl almalarn aralksz srdrd. Toplulua, ancak yeni tr oyunlar sergiledikleri takdirde alma-
LK DZ FLM
"Srap Caddesi" adyla ABD'de evrildi. Senaryosunu ve yapmcln Wilfred Pettit'in stlendii komedi trndeki dizide, sinema heveslisi bir gen kzn bandan geenler anlatlyordu. Barollerini John Barkly ve Shir-
261
larna yeniden izin verilebilecei sylendi. Bunun zerine kendilerine kalc bir yer bulabilmek iin aramalara baladlar ve sonunda Hotel Bourbogne'yu buldular. Gerekli tadilatlarn yaplmasndan sonra, sahne ve karsnda seyirci sralar dzenlendi. Yanlara localar yapld ve buralar en pahal blmler oldu. Topluluun 1673 ylnda Comedie-Franaise ile birlemesine dein faaliyetini srdrd.
TYATRO OLARAK YAPILAN LK KAPALI BNA

talya'nn Vicenza kentindeki "Teatre Olimpico"dur. Binann planlarn Andre di Pietro (Palladio) 1580 ylnda lmne ok az bir sre kala tamamlad. naat rencisi Vicenzo Scamozzi tarafndan bitirildi ve bina 3 Mart 1585 gn Kral Oedipus adl oyunla perdelerini at. Halen kullanlr durumda olan Teatro Olimpico, dnyann en eski tiyatro binasdr.
ortaklarndan Sir George Alfred Julius tarafndan gelitirildi ve Yeni Zelanda'nn Auckland kentindeki Ellerslie Hipodromu'na, 1913 ylnn Mart aynda takld. Automatic Totalisators Ltd. ad altnda kurulan bir irket derhal Sidney'de seri retime geti ve 1917-1918 yllar arasnda yapt tm makineleri dnyann her tarafna satt. ngiltere'de ilk totalizatr ise 1928 ylnn Ocak aynda Wembley'de yaplan kpek yarlarnda kullanld.
LK TRAKTR
Petrolle alan ilk traktr, "Burger" markasyla 1889 ylnda, ABD'nin Chicago kentinde Charter Engine Co. adl mhendislik kuruluu tarafndan retildi. Tek silindirli Charter marka bir motorun takld traktrn bir de geri vitesi vard. Ayn zamanda, Kuzey Amerika'nn petrolle alan ilk arac olan bu traktr, retildii yl Gney Dakota'da, Madison yaknlarnda bir buday retim iftliine satld. ylesine byk bir baar gsterdi ki, derhal alt sipari birden geldi. Traktr geliiminin ncln, ABD'nin yapmas ilk anda biraz elikili gibi grnmektedir. nk ABD, uzun sre petrolle alan motorlara ilgi duymam, yllarca, bu konudaki ncl Avrupal uluslara brakarak, onlarn ardndan gelmeyi yelemitir. Ne var ki, bu lkenin zellikle Bat kesimlerindeki yrelerde, buhar motoruyla alan traktrlere ilgi oktu. Topran nitelikleri, iklimin kurakl ve insangc azl, buharl tarm ekonomik ve yararl bir zm arac haline getiriyordu. Petrol ise, az bulunmas bir yana, hem ok pahal, hem de tamas zordu. Ancak iten patlamal motorlarn gelimesi ve petroln de bolca bulunur hale gelmesi zerine, akaryaktla tarm devri balad. Reklam yaplarak sata karlan ilk traktr, Charter Engine Co. tarafndan 1893 ylnda "Sterling" markas ad altnda retildi ve Mr. Hockett adl birinin salad finansman yardmyla Kansas'n Sterling kenti iftilerine satld. Bu modelden ka tane satld kesin olarak bilinemiyor. Ancak gnmze kadar paralar kalabilen birka tane var.
LK TYATRO
~ Kaytlara gre, srekli ayn ilev iin kullanlm en eski tiyatro binas, Kuzey talya'nn Ferrara yresindedir. 1531 ylnda hizmete girdi.
ASALET UNVANI ALAN LK TYATROCU

Henry Irving, 24 Mays 1895 gn "Sir" unvan ald. O gn, Lyceum salonlarnda Henry Irving Don Kiot'u oynuyordu. Oyunun bir yerinde "Soyluluk bamda bir ta gibi pardyor" cmlesini syledi. Yardmcsnn bu replie yant ise, "Ama efendim... Henz soyluluk unvan almadnz ki" eklinde idi. Irving'in baarl oyununa bu cmle ylesine uygun dyordu ki, salonu dolduran izleyiciler ayaa kalkarak sanaty alklamaya baladlar. Tiyatroda bulunan Kralie, Irving'e "Sir" unvannn verilmesini istedi. 18 temmuz gn yaplan bir trenle Henry Irving'e unvan verildi.
LK OTOMATK TOTALZATR
At yarlarnda mterek bahisilerin oynadklar para miktarm saptamaya yarayan totalizatrlerin ilki, Avustralya'da Julius, Poole and Gibson adl mhendislik firmasnn
HAVA LASTKL LK TRAKTR

1930 ylnn Haziran aynda, ngiltere'nin Wallingford kentinde yaplan Dnya Traktr Yarmas'na katlan 17 beygir gcndeki Fransz mal Latil marka traktr, ilk haval
262
1929da lk kez Almanya'da tantld.
LK TELEVZYONLU TELEFON
Her iki ynde de ses ve grnt iletebilen ilk televizyonlu telefon sistemini, Alman Postanesi iin yapt almalar srasnda G.Karawinkel gelitirdi ve buluunu 1929 ylnn yaz aylarnda yaplan Berlin Radyo Fuar'nda tantt. Aygt, daha sonra Mnih'teki Deutsche Museum'a kaldrld ve 1930 ylndan 1945 y-
lna kadar bu mzede merakllara tantld. 19 Mays 1932 gn de ngiltere'de Baird kurulularnda gerekletirilen televizyonlu telefon, H.J.Barton-Chapple tarafndan Paris'te tantld. Alc-vericilerden bir takm, Le Matin gazetesinin brosuna, bir baka takm da Lafayette Galerileri'ne yerletirildi. ki ayr yerde bulunan insanlar, yaplan denemeler srasnda, birbirlerini grp konumay baardlar.
263
18. yzylda "Floris" marka di fralar, beerlik ya da altarlk takmlar halinde satlyordu. Her frann az, deiik byklkteydi.
LK D FIRASI
17. yzylda yaynlanan bir in ansiklopedisinin iddiasna gre, ilk di fras 1498 ylnda in'de kullanld. Ansiklopedinin tanmlamasna gre, bu fra, bir tutacan zerine dik ayla yerletirilmi sert kllardan oluuyordu. Bu yap, gnmzdeki modern di fralarnn ilk rnei saylabilir. Di fralarna ilikin en eski belgelerden biri de ngiltere'de bulundu. 1649 ylnda Paris'e bir gezi yapan Sir Ralph Verney'e yazlan bir mektupta, kendisinden, "Paris'ten di-
leri temizlemeye yarayan u kk fralardan birka tane almas, bunlarn mmknse gm sapl olmas ve bir iki tane de altn sapl
getirilmesi" rica ediliyordu. 1690 ylnda Anthony a Wood tarafndan
kaleme alnan anlarn bir blmnde de Londra'da J.Barret adl tccardan birka di fras ald kaydediliyor. 18. yzylda Londra'da Jermyn Caddesi'ndeki dkknlarnda faaliyet gsteren Floris maazalarnda di fras satldna ilikin kaytlar bulundu. Floris maazalarnda, di fralar belik ya da altlk takmlar halinde satlyordu. Bunun nedeni ise anlalamad. Bu fralar, Floris maazalarna William Addis firmas tarafndan veriliyordu. 1780 ylnda hizmete girdii bilinen Addis firmas, en eski di fras reticisi olduu iddiasndadr. Dr. West'in buluu olan naylon di fralar ise 1938 ylnn Eyll ayndan itibaren ABD'de sata karld. 1961 ylnda da New York'ta Squibb firmas ilk elektrikli di frasn yapt.
264
lastikli traktrdr. ngiltere'de 655 sterlinden sata karld. Aygt inceleyen Charles Cawood, unlar yazd: "Haval lastikli traktr, en sonunda dnyann her yerindeki en nemli tarm arac oldu. Hayat boyunca ilk kez, bir atn yapabilecei her eyi yapabilir duruma geldi. stelik, kendisinden beklenilen tm grevleri, ata oranla daha abuk ve daha gzel yapyor." ABD'de Firestone, ngiltere'de de Dunlop firmalar, 1932 ylnda zel olarak gelitirilmi haval traktr lastii retimine getiler.
LK PARK SINIRLAMALARI
Motorlu trafie ilikin ilk park yasaklan, Paris'te uygulamaya kondu. Paris polisinin 14 Austos 1893 gn yaynlad ynetmeliin 28. paragrafnda u snrlamalara yer veriliyordu: "Aralar mutlaka gerekmedike, kamuya ait yollar zerinde durmayacaklar. Genel trafik akn aksatacak biimde park etmek ne sebeple olursa olsun, yasaktr. Hibir ara, yolun kar ksmna park edilmi bir araca paralel olarak park edilemez."
LK DZEL TRAKTR
Birok lke tarafndan, hemen hemen ayn anda, 1930 ylnda retilmeye baland. O yl dzenlenen Dnya Traktr Yarmas'na getirilen traktrler arasnda, sve'ten Munktell, Almanya'dan Mercedes-Benz ve Macaristan'dan Hofherr-Schrantz marka aralar da vard. ngilizler, Marshall, McLaren, Aveling and Porter ve Blackstone marka dizel traktrlerle yarmaya katldlar. Amerikallar ise Indiana eyaletinin Columbus kentinde Cummins Engine Co. firmas tarafndan retilen Cummins marka traktrler temsil etti.
LK PARK CEZASI
Park kurallarna aykr davrananlara verilmek zere hazrlanan park cezas biletlerinin ilk kullanmna ngiltere'de 1960 ylnda kabul edilen Karayolu Trafii Yasas ile baland. Bu yasann ilk kurban da Dr. Thomas Creighton oldu. Dr. Creighton, 19 Eyll 1960 gn acil bir kalp krizi vakasna arlmt. Ford Popular marka arabasyla yldrm gibi geldi ve arabay West End'deki otellerden birinin nne brakarak hastasna kotu. Ancak otelin nnde park yasa vard. Blgeyi denetlemekle grevli trafik memuru Frank Shaw, hibir kast olmadan ve srf meslei gerei park cezasn kesti ve arabann camna koydu. Ancak, Dr. Creighton oraya geli nedeniyle ve kendisine kesilen cezay duyunca ylesine patrt kopard ki, hibir yetkili, doktordan 2 sterlin deerindeki cezay istemeye cesaret edemedi.
TEK YNL LK YOL

"Arabaclarn dzensiz ve geliigzel araba kullanmalarn nlemek" amacyla 1617 ylnn Austos aynda kabul edilen bir ynetmelikle Londra'da uygulamaya balatld. Ynetmelik, Thames Caddesi'ne alan 17 cadde iin geerliydi ve 2 yzyl boyunca yrrlkte kald. 1923 ylnn Eyll ayna gelinceye dein, ngiltere'de bu ynde bir baka almaya rastlanmad. O yl, Birmingham'da bu tr bir uygulama balatldysa da, kentli tccarlarn youn tepkisi sonucu fazla uzun mrl olamad. Motor a'nn ilk dzenli yol uygulamas, 1924 ylnn Austos-aynda yine Londra'da Mare Caddesi'nde balatld. Bu caddenin Amhurst Road ile Dalston Lane arasnda kalan kesiminde yalnzca gney istikametine gidi vard. Londra dnda bir baka kentte uygulamaya konan ilk tek ynl yol karar, 1924 ylnn sonlarnda Nottingham'da alnd. O dnemde henz trafik iaretleri olmadndan tek ynl trafik zorunluu olan caddelerin balangcna yukardan aaya byk tabelalar aslyor ve bunlarn zerine "Tek ynl trafik. Bu tarafa gidilmez" cmleleri yazlyordu.
LK BEYAZ ZGLER
Michigan eyaleti Wayne County Trafik komitesi Edward Norris Hines, karayolunun iki yann birbirinden ayran gvenlik izgilerini akl etti. 1911 ylnn sonbaharnda, bu konudaki ilk uygulama, Trenton yaknlarndaki River Road zerinde yapld. ngiltere'de de, 1914 ylnda, LondraFonkstone yolu zerindeki tehlikeli virajlar, beyaz izgilerle yolun blnmesi sayesinde daha gvenli hale getirildi. ngiliz yetkililere bu konuda ilk neri, arabas olmad halde bu yoldan sk sk gemek zorunda kalan bir iftiden gelmiti. Birinci Dnya Sava'ndan sonra beyaz yol izgileri, tm dnyada yaygnlat. 1957 ylnda, Avrupa'da yaplan bir anlama ile ift yol izgileri kabul edildi.
265
BEYAZ DN ZGLER
lk kez 22 Mart 1926 gn, Londra'da Hyde Park kesinde izildi. Illustrated London News gazetesi, bu uygulamann baarl olmas durumunda kede trafiin byk lde rahatlayacan yazmt.
muna gre bir deerlendirme yapan grevlinin elle kumandasyla deitiriliyordu. 2 Ocak 1869 gn, bu grevi yapma sras gelen polis memuru, aydnlatmada kullanlan gazn patlamas sonucu ok ar yaraland ve gzlerini kaybetti. Halk da bu k sistemine henz tam alamamt. Bir taksi ofr, trafik lambadiriyordu. Lamba, 1872 ylnda skld.
larn, "Zavall taksicilerin balarna musallat edilen yeni dertlerden biri" olarak nitelen-
LK YAYA GED
ngiltere'nin Liverpool kentinde, John Hastings'in nerisiyle gerekleti. Hastings'in, kentin en ilek ve en tehlikeli kebalarndan birinde bir dkkn vard. 1860 ylnda, bu noktaya bir yaya geidi yaplmas nerisinde bulundu. Ancak ne kent belediyesi, ne de Liverpool polisi bu neriyi ciddiye almadlar. Ne var ki bir yl sonra, John Walmsley adl krtasiyeci, tam Hastings'in szn ettii noktada bir otobsn altnda kalarak yaamn yitirince yaya geidi sorunu yeniden gndeme geldi ve 1862 ylnda, kentin deiik yerlerinde alt geit belirlendi. stelik bu geitler gece de gvenlik altnda olabilmeleri iin iki lamba ile aydnlatld. Londra'da ilk yaya geidi ise 1864 ylnda Albay Pierpoint tarafndan St. James Caddesi'nde yaptrld. Albay, az tedeki kulbne bir an nce ama bir ara tarafndan inenmeden gidebilmek iin bu yaya geidi cebinden para harcayarak gerekletirdi: lk geii srasnda tam yolun karsna yaklamken, eserine hayranlkla bir gz atmak iin ban omuzunun stnden arkaya evirerek birka saniye oyalannca, bir taksinin altnda kalarak can verdi.
ELEKTRKL TRAFK LAMBALARI

Bu tr Iambalarn ilki, 5 Austos 1914 gn, ABD'de, Ohio Cleveland kentinde hizmete girdi. American Traffic Signal Co. adl irket tarafndan retilen 5 metre yksekliindeki lamba, Euclid Bulvar ile 105. Cadde'nin birletii keye dikildi. Krmz ve yeil klarn dnda bir de uyarc ses vard. Krmz k "dur", yeil k "ge" anlamndayd. Bu klarn deiim srelerine ok az bir sre kala, sesle uyar yaplyordu. Franszlar da 1923 ylnda, Paris'te, Grands Boulevards ile Strasbourgh Bulvar'nn birletii keye diktikleri trafik lambasnda ses ve k dzeninden yararlandlar. Elle kumanda edilen bu sistemde bir tek krmz k vard ve zerinde "Dur" yazlyd. Ik belirli bir sre kaldktan sonra bir zil alyor, bu da yolun trafie almak zere olduu anlamna geliyordu. Az sonra alan zil ise, krmz n yanmak zere olduunu haber veriyordu. Krmz, sar ve yeil ktan oluan trafik lambalar, ilk kez 1918 ylnda New York'ta kullanld.
LK SEYAHAT EK
Robert Herries tarafndan bulunduu zaman bir tr banka teminat mektubu niteliindeydi ve ancak nceden belirlenmi bir gzergh stnde geerli oluyordu. Herries, 1 Ocak 1772 gn Londra'da London Exchange Banking Co. adl irketini kurdu ve en az 20 sterlinden balayan teminat mektuplar satna balad. Bu mektuplar, Moskova'dan Madrid'e kadar 90 kentte geerliydi ve hrszla kar garanti ediliyordu. Herries mterilerinin kendilerine yatrd paray kullanmann getirdii avantajdan yararlanyor, ayrca onlardan bir komisyon talep etmiyordu. 1839 ylnda, irket en baarl dnemini yaad. O yl, mterilerin elindeki mektup deeri 120 bin sterlini buluyordu. Gnmzde, yalnz bankalarda deil, hemen tm alveri ve hizmetlerde yararlanla-
LK TRAFK IIKLARI
7 metre yksekliindeki demir kolonlar zerinde Londra'nn Parlamento Alan'nda, Bridge Caddesi ile New Palace Yard Caddesi'nin birletii keye kondu ve 10 Aralk 1868 gn hizmete girdi. Yapm almalarna Londra Emniyet Mdr Richard Mayne'nin bizzat nezaret ettii bu ilk trafik lambas, parlamenterlerin parlamento binasna daha gvenli ulaabilmelerini kolaylatrmak iin dnlmt. Saxby and Farmer irketi tarafndan yaplan bu ilk trafik lambasnda, krmz ve yeil renkli iki fener dnmeli olarak yanyordu. Krmz "dur", yeil ise "dikkat" anlamna geliyordu. Gaz aydnlatmal bu fenerler, direin dibinde duran ve yolun duru-
266
Belirli bir standardizasyona gidilinceye dein, deiik lkelerin deiik kentlerinde bile farkl trafik iaretleri kullanlyordu. Fotorafta grlen "uyan iareti", ok eimli bir tepeye yaklaan srcleri uyarmak zere 1910 ylnda ngiltere'de kullanld.
LK TRAFK ARETLER
ngiltere'de, blgesel bisiklet kulpleri tarafndan 1879 ylnn Aralk aynda karayollarnn kimi blmlerine takld. Tahta direkler zerine metal plakalar aklarak elde edilen bu ilk trafik iaretlerinin zerinde u uyar vard: "BSKLETLER, DKKAT. BU TEPE TEHLKELDR" lk yl yaptrlan 25 uyarnn nerelere akld tam olarak bilinemiyor. Arabalar iin "ilk trafik iareti" ise, 1901 ylnn Ekim aynda il ynetiminden gerekli izin alnarak ngiltere'nin Gloucester kentinde Birdlip Tepesi'ne takld. Bu uyar iaretini Kraliyet Otomobil Kulb hazrlatmt. Yerel yetkililer tarafndan hazrlatlan trafik iaretlerinin karayollarna konulmas ise 1903 ylnda karlan Motorlu Aralar Yasas'ndan sonra balatld. 10 Mart 1904 gn, trafik iaretlerinin biimlerine ilikin neriler yaynland. Ancak, yerel yetkililer bu nerilere uyup uymamak konusunda serbesttiler. Sz konusu nerilerde, 45 cm apndaki yuvarlak metal tabakalar zerinde etraf beyaz bir ember iinde hz snrlar, krmz zemin zerinde eitli yasaklar, krmz gen zemin zerinde eitli uyarlar bulunuyordu. Ancak yukarda da belirttiimiz gibi, yerel yetkililer, bu nerileri dikkate alp almamakta kesinlikle serbesttiler. Pek ou da dikkate almad.
Bunun doal bir sonucu 'olarak, ok deiik biim ve renkte trafik sinyalleri tredi. Bunlar yreden yreye ylesine farkllklar gsteriyorlard ki, bir yerden bir baka yere ilk kez giden bir srcnn yoldaki iaretleri arabasyla giderken abucak grp kavrayabilmesi olanakszd. 1930 ylnda karlan bir yasa ile, lkenin her tarafnda tek tip trafik iaretleri kullanlmasna baland. Belirli sayda da olsa, ilk ulusal nitelikteki trafik iareti uygulamasn balatan lke Fransa'dr. 1903 ylnda Otomobilciler Dernei tarafndan hazrlanp, Fransa'nn her yerinde geerli olan tek tip trafik iaretlerinden bazlar, gnmzde de kullanlmaktadr. Bunlar, "Sola dn", "Saa dn", "Kpr", "Eimli yol"dur. lk uluslararas karayolu levhalar ise, 1909 ylnda Paris'te toplanan Uluslararas Motorlu Aralar Konvansiyonu'nda saptand. Avrupa'nn pek ok lkesi bu toplantya katld ve alnan kararlan uygulad. ngiltere ise toplantya katlmamt. Paris'te alnan kararlardan yalnzca be tanesini 1929 ylnda uygulamaya koydu. Halen tm dnyada kullanlan karayolu trafik iaretleri de boyut, biim ve anlatm olarak 1949 ylnda Cenevre'de yaplan Birlemi Milletler Karayolu Ulam Konferans'nda saptand.
267
bilen modern anlamdaki seyahat eklerinin yaratcs ise, "Finans dnyasnn Edison"u olarak n yapan Marcellus Berry'dir. American Express'te almakta olan Berry'nin patronu James C.Fargo, 1890 yaznda bir Avrupa turuna kmt. Dnnce, zellikle byk kentler dnda nakit para salamann glklerinden yaknd. Bunun zerine Berry, seyahat eki kavramn akl etti ve uygulamay balatt. 5 Austos 1891 gn, Fargo'nun olu William Fargo,Leipzig'deki Hotel Hauffe'de,50 dolar deerindeki ilk seyahat ekini imzalad.
modeliyle piyasaya karld. Bu ilk portatif daktilonun arl 3.5 kiloydu. 1901 ylnda, Washington'daki Cahili Writing Machine Co. irketi, Dr. Thaddeus Cahill'in buluu olan ilk elektrikli daktilonun retimini balatt. lk 40 aygtn maliyeti 157 bin dolar bulunca, projeden vazgeildi. 1902 ylnda Blickensderfer irketi, ilk baarl elektrikli daktilo retimini gerekletirdi.
LK BAYAN DAKTLO
Bayan daktilolara ilikin ilk belge, bir New York gazetesi olan The Nation'n 15 Aralk 1875 tarihli saysdr. Bu gazetede, Remington firmasnn New York bayii olan Locke, Lost and Bates Ltd. irketinin bir ilan vard. Bu ilanda, kendine gvenebilen gen hanmlarn "daktilo yazarak" haftada 10-20 dolar kazanabilecekleri belirtiliyor ve yz gen kza "ok iyi koullar"la i bulunaca garanti ediliyordu. Bu cretler, o dnemde hanmlarn ryalarnda bile gremeyecei kadar yksek rakamlard. Remington Co. tarafndan bir yllk retimden sonra oalan daktilolar kullanabilecek nitelikte elemanlarn saysnn azl da cretin ykselmesinin balca nedenlerinden biriydi. Geri zamanla hayli dme gsterdi ama, yine de teki mesleklerle kyaslandnda, bir kadn iin ok ekiciydi. 1888 ylnda, New Orleans'ta bir kadnlar kulbnn yelerine seslenen daktilo pazarlamacs Harry Hodgson, bu meslee girmek isteyen hanmlarn haftada 6 dolar cretle ie balayabileceklerini, kendilerini kantladktan sonra, 20 dolara kadar ykselebileceklerini syledi. Ayn gnlerde bir "tezghtar kz" ise ancak ayda 6 dolar alabiliyordu. stelik daktilo hanmlar, 8.30-17.30 arasnda alyorlar, leyin de yarm saat "yemek molas" veriyorlard. Tezghtarlarn ise 12 saat sreyle ayakta durmas gerekiyordu. Daktilonun, zellikle orta snfn altndaki gen kzlarn evlerine olan bamllklarndan kurtulabilmelerinde byk etkisi oldu. Telefonun da brolara girmesiyle pek ok kadn kolaylkla i bulma olanana kavutu ve sekreterler i dnyasndaki yerlerini aldlar.
LK DAKTLO
Pratikte baarl sonu veren ilk daktilo, 1808 ylnda talya'nn Reggio Emilia yresinden Pellegrine Turri tarafndan gelitirildi. Turri, gzleri grmeyen arkada Kontes Carolina Fantoni'nin rahatlkla yazabilmesi iin yapmt. Turri ve Fantoni, bu aygtn da yardmyla uzun sre mektuplatlar. Kontesin, 1808-1810 yllar arasnda daktiloyla yazd mektuplarn 16 tanesi, halen Reggio eyalet arivlerinde saklanmaktadr. Daktilonun teknik yapsna ilikin olarak elimizde hibir bilgi yok. Ancak eldeki mektuplarn incelenmesiyle, bu daktilonun 27 tuu bulunduu anlalyor. Bu tulardan 23 tanesi, talyan alfabesindeki harfleri, drt tanesi de noktalama iaretlerini tayordu.
SER RETM YAPILAN LK DAKTLO

Danimarka'da "Skrivekugle-Yazan Top" adyla 1870 ylnn Ekim aynda piyasaya kt. Aygtn mucidi Pastor Malling Hansen idi. retimini ise Kopenhag'daki Jurgens Mekaniske Establissement tesisleri gerekletirdi. Pirin ve elikten yaplan bu daktilonun arl 80 kilo civarndayd. zerinde 52 tu vard. 1872 ylnda ngiltere'de satna balandnda fiyat 100 sterlindi. Hansen'in buluu olan daktilolar, Avrupa'da ve Amerika'da satld ve pek ok modeli Birinci Dnya Sava'nda kullanld. Hem byk, hem de kk harf yazabilen ilk daktiloyu, 1878 ylnda New York'taki Remington firmas retti. 1883 ylnda, Kanada'nn Toronto kentinde faaliyet gsteren Hortor firmas, kullanan kiinin yazdklarn grebildii ilk daktiloyu yapt. Portatif ilk daktilo ise 1897 ylnda, ABD'nin Stamford kentinde Blickensderfer firmasnca, Blick No7
LK DAKTLO KURSU
1877 ylnda New York'ta daktilo retimi yapan YWCA firmasnn merkez brosunda ald. lk sekiz kursiyer hanm, yeteneklerinden ok, konuya olan istekleri gznne alnarak seildi. nk, hi kimse, alt ay gibi
268
ksa bir zamanda, bir "kadnn" daktilo renebileceine inanamyordu. Ancak, sekiz kursiyer de yeteneklerinden kukuya denleri mahup ederek, "baarl" oldular ve hemen i buldular. Ne var ki, bu alma, pek ok kii tarafndan iddetle eletiriliyordu. Hatta, bu gelimeyi bir "ahlak knts" olarak deerlendirenler bile kt. Yine de kzlar, ylmadan almalarn srdrdler. Bu, baka hanmlarn da konuya ilgi duyabilmek cesaretini gstermelerini kolaylatrd ve YWCA'nn kurslar daha geni bir kadro ve renci saysyla srd.
LK DAKTLO YARIMASI
25 Temmuz 1888 gn Cincinnati'de yapld ve Salt Lake City Federal Mahkemesi'nin zabt ktibi Frank McGurrin birinci oldu. McGurrin, Remington marka daktilosunu kullanrken, harflere hi bakmyor ve 10 parmayla yazyordu. Rakibi Louis Taub ise, gzn Caligraph marka daktilosunun tularndan hi ayramad gibi, yalnzca drt parman kullanabiliyordu. Bu ona hem 500 dolarlk dl, hem de iini kaybettirdi. nk, bu yarmann hemen ardndan dnyann her yerinde 10 parmak daktilo yazma kurslar ald ve McGurrin gibi daktilo kullanamayanlar zor i bulur oldular.
emsiyesiyle yryordu. Yannda da gl ve yakkl bir erkek vard. Erkein elindeki emsiye ise ss ve aksesuardan yoksundu. 18. yzylda emsiye fiyatlar ok yksekti. rnein Ambrose Barnes, 1718 ylnda bir emsiyeyi 25 iline aldndan sz ediyor. Bu nedenle, insanlar emsiye almak yerine gerektiinde kiralamay yeliyorlard. Hemen her kilise, kahvehane ya da kulpte kiralk emsiye bulmak mmknd. ngiltere'de erkeklerin emsiye tamalar ise ancak 18. yzyln sonlarna doru olaan bir durum haline gelebildi. 1750 ylnda Rusya ve ran'a yapt yedi yllk geziden dnen Jonas Hanway, oradan kazand alkanlkla, Londra'da emsiye ile sokaa kan ilk erkek oldu. nceleri onu knayanlarn says ok fazla idi. Ama 30 yl sonra emsiyesizlik knanmaya baland.
LK METRO
Metro fikri ilk kez 1846 ylnda Metropolitan Demiryollar'n incelemekle grevli komisyonun yelerinden Charles Pearson'n kafasnda olutu. 1853 ylnda bu amac gerekletirmek zere North Metropolitan Railway Co. adl irket kuruldu. Mali glkler nedeniyle ok zaman yitirildi, ilk kez hattn yapmna 1860 ylnn Ocak aynda, Londra'da, Euston Square'de balanabildi. 4 mil uzunluundaki ilk hat, 10 Ocak 1863 gn saat 06.00'da hizmete girdi. Farrington Street ile Paddington ana terminalleri arasnda yedi istasyon bulunuyordu ve tm ulam sresi 33 dakika idi. Yolcu vagonlar gaz lambalaryla aydnlatlyordu ve Daily Telegraph gazetesinin yazdna gre, "Birinci mevki vagonlarda k o denli glyd ki, insanlar gazetelerini karp rahatlkla okuyabiliyorlard." lk gn,
LK EMSYE
Fransa Kral VIII.Louis'nin mal varlnn listesi 1637 ylnda karlrken bir blmnde de u satrlar yazld: "Taftadan yaplm, deiik renklerde 11 gne siperlii. Yal kumatan emsiye. Hepsinin de saplar altn ve gmten." Bu listeden ada uygarln ilk gnlerinde yamurlu ve gneli havalar iin ayr ayr emsiye trleri kullanldn anlyoruz. Kukusuz, Kral VIII. Louis ve kendisinden sonra gelen teki erkekler hi emsiye tamadlar. Ancak VIII .Louis ' nin gzel ei Avusturyal Anne, bir gn zarif bir emsiyeyle, halk arasnda grld ve bu Parisli hanmlar arasnda emsiye modasnn byk bir hzla yaylmasna neden oldu. Erkeklerin emsiyeye kar olan nyargl tutumlar da ilk kez Fransa'da deiti. Parisli retici Marius, 1715 ylnda ilk alp kapatlabilir erkek emsiyesini yapt. Bu rnn tantabilmek iin hazrlad reklam kampanyasnda el izimi resimlerle sslenmi posterler kulland. Bu posterlerde ok gzel bir gen kadn, modann son rneklerinden bir bayan
15'erdakika aralklarla kalkan drder vagonluk alt katar, karlkl 120 sefer yapt ve 30 bin yolcu tad.
LK TP GET
Thames Nehri altnda yapld. Londra'nn kent merkezini, South London'a balayan bu tp geit, 1869-1870 yllarnda, Gney Afrikal James Greathead tarafndan ina edildi. Greathead'in gelitirdii zel bir yntemle. yzeysel hafriyata gereksinim duyulmadan tamamen toprak altnda alld. 480 metre uzunluundaki tp geitte, 2 Austos 1870 ile 23 Aralk 1870 tarihleri arasnda kk bir katar altrld. Ancak cretlerin pahal olma-
269
s nedeniyle yolcular tarafndan rabet grmeyince, yaya geidi haline getirildi ve 1894 ylnda, Thames Nehri zerinde Tower Bridge yaplana dein bu ekilde hizmet verdi.
METRODA LK ELEKTRKL TREN

Resmen 4 Kasm 1890 Sal gn, Londra'da kent merkezi ile South London' birbirine balayan hatta hizmete girdi. O gn, Galler Prensi, King William Caddesi'ndeki istasyondan metroya binerek Oval stasyonu'na kadar gitti. Elektrikli metronun halka al ise, 18 Aralk 1890 gn yapld. Nereye gidilirse gidilsin, yolculardan 2 peni cret alnyordu ve bilet sistemi olmadndan bu cret, metronun giriinde deniyordu. Bu hatta hizmet veren 14 adet drt tekerlekli 12 tonluk elektrikli lokomotifler, Manchester kentinde Mather and Platt irketi tarafndan yaplmt ve her biri vagonu saatte ortalama 11.5 mil hzla ekebiliyordu. Her vagonun nnde ve arkasnda, metal bir platforma alan, kaydrmal kaplar vard. Bu kaplar her istasyonda tren grevlileri ap kapatyorlard. Hem lokomotif blmnn hem de tama ksmlarnn tek para halinde retildii ilk motorlu trenler, 18 Austos 1898 gn Waterloo and City Railway irketi tarafndan Waterloo ile Bank arasnda alan metro hattnda hizmete kondu. Aralar, ABD'nin Wilmington kentinde Jackson and Sharp firmas tarafndan retilmiti. Metro girilerine "jetonlu turnike"lerin ilk konulmas ise, 1904 ylnda Londra'da gerekleti. 1922 ylnda otomatik kapl vagonlar hizmete girdi.
ile alan makineler araclyla grevliler vagonlar temizliyorlard. Ancak makine ne denli gle flerse flesin, havaya kalkan tozlar, bir sre sonra yeniden koltuklarn zerine iniyorlard. Bu durumu gren Bay Booth, fleme sisteminin yanl olduunu, makinelerin tam tersine, tozlan emmeleri gerektiini syledi. evresindekiler, byle bir eyin mmkn olamayacan ne srdler. Bunun zerine cebinden bir mendil kard ve oturduu deri koltuun zerine torba eklinde koydu. Azn beze dayad ve hzla iini ekti. Mendili eline aldnda koltua deen ksmnn tozlarla kaplanm olduu grld. Daha sonra bu sistemi gelitirdi ve "emici sprge makinesi"nin ilk prototipini o yl iinde yapmay baard. Vacuum Cleaner Co. Ltd adl bir irket kurdu ve 25 ubat 1902 gn, Booth, irketini tantan ilk brorleri bastrd. O dnemde, pek az evde elektrik balyd ve emici sprgenin fiyat da herkesin alamayaca kadar pahalyd. Bu nedenle Booth, rettii makineleri satmak yerine bir temizlik servisi kurmay akl etti. Drt tekerlekli bir atl arabann zerine akaryakt ya da elektrikle alabilen ok gl bir emici pompa yerletirdi. Bu pompa, isteyen mterinin evinin nne kadar arabayla tanyordu. 230 metre uzunluundaki hortum, birinci kat pencerelerinden birinden binann iine sokulduktan sonra tm hal, perde ve demeler zerindeki tozlar emiliyordu. BBC'de kendisiyle yaplan bir programda, Booth, aygtnn tek olumsuz ynnn, kard ar grlt olduunu syledi. Zira pompa alt anlarda, evreden geen atlar rkyor, arabaclar ok zor durumlarda kalyorlard. Booth'un sprgesi, en nemli ilevlerinden birini,1902 ylnda ngiltere Kral VII.Edward'n "ta giyme trenleri"nde yerine getirdi. Kral'n ta giyecei kilisede tm hazrlklar tamamlanmt. Birden, yerdeki ak mavi hal demenin son derece tozlu olduu grld. Kral, ta giymek iin bu zemine diz kemezdi. stelik, allagelmi yntemlerle kiliseyi sprerek temizlemek iin de vakit ok geti. Booth, bu durumu haber alnca, treni dzenlemekle grevli saray yetkilisine giderek, yardm nerisinde bulundu. Bir saat sonra, Booth'un arabas, kilisenin nne getirildi ve dev hortum sralarn arasnda dolamaya balad. Olay renen Kral ok memnun oldu ve Buckingham Saray'nda kendisi ve Kralie Alexandra iin de bir "gsteri" dzenlemesini istedi. Bu gsteriden sonra Booth, makine satmama politikasnda bir deiiklik yapmak zorunda kald. nk bu kez sipari, bizzat Kral'dan geliyordu ve ok gemeden biri, Buc-
LK NVERSTE GAZETES
"Student" ad altnda, Oxford niversitesi'nce, Londral kitap ve yaync John Newbery'nin yol gstermesiyle 31 Ocak 1750 ile Temmuz 1751 arasnda yaynland. Gazetenin editrln ozan Christopher Smart yapyordu. 19 say yaynlanan Student, edebiyata fazla yer vermedi.
LK SPRGE MAKNES
1901 ylnda, kpr mhendisi Hubert Cecil Booth tarafndan gerekletirildi. O yl, Bay Booth bir gn Londra'daki St. Pancras istasyonunun lokantasnda otururken, vagonlarn nasl temizlendiini grd. Sktrlm hava
270
kingham Saray'na, dieri de Windsor atosu'na, iki adet emici sprge satld. Kraliyet ailesinin gsterdii bu ilgi, Londra sosyetesine de yansmakta gecikmedi. ngiliz soylular, bu yeni aygt yalnzca yararl bir temizlik arac olarak deil, ayn zamanda bir gsteri unsuru olarak da kabul ediyorlard. Pek ok soylu ailenin dzenledii suarelerde, Booth'un irketinden gelen grevlilerin yapt temizlik, ilgiyle izlenen bir gsteri niteliini tayordu. Hallarn ve perdelerin temizleniini soylularn byk bir zevkle izlediini renen Booth, effaf bir hortum takarak, sosyete mensubu kiilerin kendi pisliklerini daha iyi grebilmelerini, bylece daha ok zevk alabilmelerini salad (!) Elektrikli "ev tipi" ilk portatif sprge, 1905 ylnda San Francisco'da Chapman and Skinner tarafndan piyasaya srld. Arl 46 kilo olan bu makinenin bir benzeri de, ertesi yl Booth'un Londra'daki tesislerinde retildi. Toz torbas, sapna bal olan portatif elektrik sprgelerinin ilki de 1907 ylnda ABD'nin Ohio eyaleti, Canton kentinde, J. Murray Spangler tarafndan yapld. Spangler, bu ilk makinesinde, toz emici torba olarak karsndan byk ricalar karlnda alabildii bir yastk klfn kullanmt. Bir gn, bir rastlant sonucu Spangler'in buluunu gren hemerisi J.H. Hoover, bu harika makineye byk ilgi duydu. Asl meslei, koum yapmclyd. Ancak, otomobillerin saysnn hzla artmas, onun iine olan ilgisini azaltm, Hoover de yeni bir i arayna girmiti. Ne yapp etti ve Spangler'den elektrik sprgesinin yapm haklarn satn ald. 1908 ylnda, tanesi 70 dolardan ilk modellerini piyasaya kard. Bu yeni aygta olan ilgi ylesine byk boyutlara ulat ki, yl sonra Hoover, Kanada'da ayr bir fabrika amak zorunda kald. Oradan da tm dnyaya yayld. Aygtn bulucusu olan Spangler'in ad silinip giderken, Hoover ad yalnzca elektrik sprgesinin simgesi olmakla kalmad, birok dilde elektrik sprgesiyle temizlik yapmaya "Hooverlemek" dendi.
ye gven unsurunun byk etkisi vard ama, yine de taverna sahipleri makineleri, gzlerinin nnde bir yere koymay tercih ediyorlard. Bu ilkel sat makineleri, 19. yzyla kadar kullanldlar.
LK OTOMATK SATI MAKNES

Gerekten baarl sonu veren ilk otomatik sat makinesinin patenti, 1867 ylnda Almanya'da Carl Ade tarafndan alnd. Geri bu makinede, mendil, sigara ve ekerleme satlmas planlanmt ama, gerekten kullanlp kullanlmad bilinmiyor. Ticari olarak baaryla kullanan ilk otomatik sat makinesi, Percival Everitt tarafndan posta kart satmak zere gelitirildi ve 1883 ylnda Londra'da Mansion House Metro stasyonu'nda bir platform zerinde hizmete kondu. Geri pek ok kii kt, portakal kabuu, ksele paras gibi vr zvr, para yerine kullanp bedavaclk yapmay deniyor ye bu da makinenin sk sk arzalanmasna neden oluyordu ama, Everitt ylmad ve almalarn srdrerek, aygt daha da gelitirdi. 25 Kasm 1887'de S\veetmeat Automatic Delivery Co. adl irketi kurarak, aygtn tm lke apnda yaymak zere harekete geti. Aslen ABD'li olan Everitt'in makineleri, ksa sre iinde teki lkelerde de yaylmaya balad. 1888'de iklet satan ilk otomatik makine, Fransa'ya getirildi. Krlere yardm amalayan bir dernek, ertesi yl, bu makineyi btn istasyonlara kurdu. Amerikallar, otomatik sat makinelerini 1889'da bir kumar makinesi haline dntrmeyi baardlar. Daha sonra da bu makineden saysz biimde yararlandlar ve hatta fasulye bile sattlar (1901). 1890'l yllarda Utah eyaletinin Corinne kentinde oturanlar, bu makinenin iki gznden birine iki gm dolar, tekine de yarm dolar atmak suretiyle zel boanma formlar alabiliyorlard. Almanlar da bu konuda ne denli yaratc zekya sahip olduklarn kantlamakta gecikmediler ve 1895'te para karlnda sat yapan otomatik lokantalar kurdular.
LK SATI MAKNES
Bozuk para karlnda bir pipoyu doldurmaya yetecek miktarda ttn veren ilk sat makineleri, 1615 ylnda ngiliz tavernalarnda grlmeye baland. stteki delikten bir peni atldnda, kapan stndeki kilit alyor ve mteri, bir pipo dolusu ttn kendi elleriyle alyordu. Tabii, bu tr bir satta, mteri-
LK DUVAR KIDI
Cambridge'deki Christ's College'in ynetim binasnda 1911'de yaplan bir restorasyon srasnda, 1509'da duvar kadyla kapland anlalan bir duvar ortaya karld. Siyahbeyaz renkli desen, kadifemsi bir yapya sa-
271
hipti ve evresi am yapraklaryla sarlm kozalak figrlerinden oluuyordu. Desenin sol tarafnda, ortalara doru bir H harfi, bunun tam ters ynnde de bir ku motifi vard. Bu iki sembol, kd Hugo Goes'in yaptn kantlad. Marka olarak H harfini, imza olarak da bir kaz resmini kullanan Hugo Goes,1509 ylnda York kentinin Steengate yresinde bir basmevi iletiyordu. Duvar kd, hurda ktlarn ve msveddelerin kullanlmam yzlerine 40x28cm boyutlarnda bir tahta klie yardmyla baslmt. Kullanlan msveddeler arasnda Kral 7. Henry'nin lm (21 Nisan 1509) nedeniyle yazlm iir, VII. Henry'nin tahta kn duyuran bir bildiri ve baz askeri belgeler de vard. Bu belgelerin tarihleri, bir duvar ktla kaplanan binann 1509 yl sonlarnda tamamlandn ortaya koydu.
LK SAVA MUHABR
ngiltere'nin Yorkshire kentinde dnyaya gelen John Bell'dir. Bell, 1789 ylnn Haziran aynda, eski i orta Yzba Edward Topham'a szl bir sava aabilmek iin "The Oracle" ya da "Bell's New World" adnda bir gazete karmaya balad. 1793 ylnn ubat aynda Fransa, ngiltere'ye sava ilan etti. Ayn ay iinde,semealaylardaki piyade askerlere yayn yoluyla hakaret ettii gerekesiyle Bell aleyhine bir dava ald. Durumaya gitmeyi reddedince, btn malvarlna el konuldu ve bunlar ak artrma yoluyla satld. Elinde yal- LK CEP SAAT nz gazetesi kalmt. Bunun zerine eski servetine yeniden kavuabilmek iin, tek arenin gazetenin tirajn ykseltmek olduuna karar 1462 ylnda, talyan saati Bartholomew verdi ve sava yerinde izlemek zere cepheye Manfredi, Manta Markisi'ne bir mektup yagitti. Ancak, cephede ngiliz askerlerinin yannzarak, ona Modena Dk'nnkinden ok dada deil, dman saflarnda yer ald. Bazlar ha gzel bir cep saati yapmay nerdi. Bu bunu bir ihanet olarak kabul ederken, bazbelge, cep saatine ilikin en eski belgedir. lar da, dman hatlarn en iyi haber kaynaGnmze kadar kalabilen en eski saat ise, olarak deerlendirdiler. 16. yzyln balarnda Bavyera'nn Nuremberg kentinde Peter Hanlein tarafndan yaplO gnlerde basnn sava haberlerini verd. Bu saat, halen Philadelphia Memorial mek iin bulduu en kolay yol, yabanc ajansHall'da muhafaza edilmektedir. Mzede, salardan gelen haberleri aktarmakt. Birka atin yapm yl olarak 1504 yl gsterilmekgazete ise, sava alanna en yakn bakentten teyse de, bu bilginin doruluu biraz gelen haberleri daha dorusu dedikodulakukuludur. nk baz belgeler, Henlein'in r vermekle yetindiler. Ama The Oracle'in 1509 ylnda saati iliini atn gsterirken, okurlar, sava hakkndaki en gerek haberonun saat retmeyi baardn gsteren ilk leri, ilk elden alyorlard. Bylece, teki gabelge de, 511'den kalmadr. O yl, Nuremzeteler haberleri atlarken ya da deiik biimde berg sakinlerinden Johannes Cocclaeus,bukoverirken, onlar, Bell'in kaleminden ngilizlenuya ilikin olarak unlar yazd: rin Le Cateau-Cambresis, Villiers-en-Cauche "Gnden gne deha eseri bulular birbive Troixelle'de kazandklar zaferlerle, Torurini izliyor. Petrus Hele (Peter Henlein) adl nay'daki byk hezimeti rendiler. gen adam da, geenlerde yapt byle bir buO dnemde, byk tiraj kaybna urayan
"The Times" gazetesi, Bell'i, "Robespierre'in kanl bir uydusu ve Jacobin kfrlerin sesi" olmakla suladlar. Geri bu ok ar sulamalar kantlayabilecek herhangi bir durum yoktu ama, yine de Bell'in o dnemin anlayna ok ters bir biimde dman saflarnda ellerini kollarn sallayarak nasl gezebildii de merak konusuydu. 1794-1795 kndaki byk ricat balaynca, Bell, yaz ileri mdrlndeki gvenli koltuuna dnmenin zamannn geldiine karar verdi. At r, daha sonra bata kendisini ok eletiren The Times olmak zere, birok yayn organ tarafndan izlendi. The Times, 1808'deki savata, Henry Crabb Robinson'u grevlendirdi. Ayn gazete, Krm Sava'na da William Howard Russell' gnderdi. Mezar tanda, "sava muhabirlerinin ilki ve en by" yazan Russell, Krm'dan gnderdii haber araclyla, gerekten bir ulusal kahraman haline geldi ve sava alanndan haberleri telgrafla geen ilk muhabir oldu. Sava alanndan telefonla haber geen ilk gazeteci de, The Times'tan bir muhabir oldu. "The Times'in temsilcisi, kinci Afgan Sava srasnda, 19 Nisan 1880 gn meydana gelen arpmalarda, General Sir Donald Stewart'n urad yenilgiyi heliyograf araclyla cephe gerisine anlatt. Bu bilgiler, nce sahra telgraf, sonra da ticari hatlarla Londra'ya ulat ve ertesi gn gazetede yaynland.
272
1925 ylnda Mnih'te dzenlenen gsteri niteliindeki yana, otomobil sanayiinin nclerinden Karl Benz, 1886 modeli tekerlekli otomobiliyle katld. Benz, o tarihte 81 yandayd.
LK ANTKA ARABA YARII

12 Temmuz 1925 gn Mnih'te, Allgemeine Schnauferklub adl dernein 25.kurulu yldnm nedeniyle dzenlendi. O gn, dnyann petrolle alan en eski arabas olan tekerlekli, 1886 model Benz marka arabay, bizzat
yapmcs Kari Benz kulland. "Antika" araba, henz 40. yln yaarken, srcs ve yapmcs 81 yandayd. Gsteriye katlarak araba kullanan ya da srcye elik eden teki nller arasnda Kart Opel, Emil Stoewer, Auguste Horch ve Heinrich Kleyer gibi Alman otomotiv sanayiinin nc isimleri de vard.
hla, en byk matematik bilginlerini bile hayretler iinde brakt. ok az bir demir parasndan ve hibir arla bal olmadan alan bir saat yapt. Bir tr yuvarlak tekerlei andran bu saat, cebe konabildii gibi, boyna da aslabiliyor ve ne durumda olursa olsun, vakti gsteriyor."
AKREPL VE YELKOVANLI LK SAAT

1665 ylnda, ngiltere'nin Bermondsey kentinde John Fitter tarafndan yapld. O gne gelinceye dein, cep saatlerinde yalnz saati
273
gsteren bir kol vard. Fitter'n gelitirdii teknik sayesinde hem saati, hem de dakikay gsteren saat yaplm, oldu.
olduklar anlalnca, bu deer yargs da mrn doldurdu.
MCEVHERL LK SAAT
Londra'da yaayan sve asll geometri ve optik bilgini Facio de Duillier ile Fransz asll saat yapmcs Peter Debaufre adna patent tescili, 1 Mays 1704 gn yapld. Bu ikili tarafndan hazrlanan ilk mcevherli saatin, Sir Isaac Newton tarafndan kullanld sylenir. Saatlere mcevher taklmas, 1825 ylna gelene dein, olduka ender grlen bir ilemdi. O yl svire'nin La Chaux-de-Fonds kentinde, saat mcevhercilii, bal bana bir ikolu haline geldi ve bu dnemin ardndan, mcevherli saat imali hzland.
TUVALETL LK VAGON
George Mortimer Pullman tarafndan yaplan yatakl vagonlarn "Old No. 9" tipi olanlarnn ba ve son taraflarna birer tuvalet kondu. Bu vagonlar, 1 Eyll 1859 gnnden itibaren ABD'de Chicago-Alton hattnda kullanlmaya baland. ngiltere'de tuvaletli vagonlar ilk kez 2 Nisan 1873 gn hizmete girdi. Glascow-King's Cross hattnda altrlan bu vagonlarda, yan yana iki tuvalet vard. Kaplar ters ynde olan tuvaletlerden her biri, bir birinci mevki kompartmana bakyordu.
TUVALETL LK UAK LK KOL SAAT

lk kol saatine ilikin en eski belge, 1790 ylna aittir. Bu belgeye gre, Cenevre'de saat yapmyla uraan Jaquet-Droz und Leschot firmas, "bilee taklabilecek" bir saat yapmay baard. Gnmze kadar ulaabilen en eski kol saati rnei ise, 1806 ylndan kalmadr. Parisli kuyumcu Nitot tarafndan yaplan bu altn saatin kemeri de, inci ve yakutlarla sslenmiti ve mparatorie Josephine'e aitti. 19. yzylda yaplan bu tr saatler, saatilerden ok kuyumcularn eseridir. lk erkek kol saatleri, Alman Donanmas tarafndan 1880 ylnda La Chaux-de-Fonds kentindeki C. Girard-Perregaux'ya sipariedildi. Bunlar, ssten ok, zaman lme aygt grevini stlenen saatlerdi ve Alman denizcileri iin grevleri srasnda gerekten yararl oldu. Mekanik aksamlarn oturtulduu kasa, altndan yaplmt ve kemer olarak da deri kullanlyordu. Girard-Perregaux firmas Alman Donanmas iin hazrlad saatleri, genel olarak da pazarlayabilmek iin yeni parti imalata geti. Ancak, o dnemde bu kol saatlerine tek ilgi, Peru'dan geldi. Amerikallarn ve teki lke insanlarnn ilgisizlii, svire'de erken doum yapan kol saati endstrisini engelledi. 1908 ylnda Parisli hanmlarn kol saatleri takmaya balamasyla, Avrupa ktasnda bu saatlere olan ilgi, byk lde artt. Birinci Dnya Sava'na gelinceye dein, erkeklerin kol saati takmas, kadns bir davran olarak deerlendiriliyordu. Ancak, sava srasnda cep saatlerinden ok daha pratik Ruslarn dev yolcu ua Russky Vitiaz'dr. izimleri Igor Sikorski tarafndan yaplan uan deneme uuu, 13 Mays 1913 gn Petrograd'da gerekletirildi. Uakta yaplan tuvaletin alafranga olup olmad bilinmemekle birlikte, Sikorski'nin belirli bir ykseklikteki insanlarn tuvalet gereksinimlerini ve sorunlarn zmlemeyi dnen ilk bilim adam olduuna kuku yoktur.
LK HAVA TAHMN
John Houghton tarafndan karlan "A Collection for the Improvement of Husbandry and Trade" adl haftalk dergide yaynland. 14 Mays 1692 tarihli dergide, yeni balatlan bu hizmet, u szlerle tantlyordu: "Bilimsel baz yntemlerin kullanlmas, bu konuda yaplan baz kehanetlerin de nne geecektir." Bu tantm yazsnn altnda, bir sonraki haftann yedi gnnde, bir nceki yl yaanan basn, scaklk ve rzgr iddetleri liste halinde veriliyordu. Gresham Koleji'nden Henry Hunt tarafndan salanan bu bilgileri deerlendiren okurlar, yedi gn iinde havann nasl olacana kendileri karar veriyorlard. Fazla bilimsel olmamasna karn, Houghton'un bu denemesi, birok kii tarafndan taklit edildi. Hatta 1711 ylnda, "Aylk Hava Raporu" adl bir dergi karld. 30 gnlk hava tahmini yaplan bu dergide, astroloji, tahmin ve ok az bilimsel katk ile yaplan deerlendirmeler, ancak ans eseri doru kabiliyordu.
274
Sir John Harrington, 1596 ylnda kendi buluu olan alafranga tuvaletin nasl kullanlmas gerektiini gsteren bir kitap yaynland. O kitaptan alnan bu resimde, Tanr'dan ok uzak olan bir yer olan tuvalette dua eden bir insann, mutlaka eytan tarafndan rahatsz edilecei anlatlyor.
LK ALAFRANGA TUVALET
ngiltere'de, Elizabeth a ozanlarndan Sir John Harington, ilk alafranga tuvaletin modelini izdi. Bu tuvalet, yapt takmlarn zerine adnn ba harflerini " T . C . " olarak hakkeden bir usta tarafndan, 1589 ylnda Sir Harington'un Kelston'daki evine monte edildi. 1596'da Sir Harington, "The Metamorphosis of Ajax"-"Tuvaletin Evrimi" adl bir kitap yazd. Bu kitapta, alafranga tuvaletin malzemesi ve yapl, fiyatlaryla birlikte anlatldktan sonra, nasl kullanlaca da ayrntl izimlerle tantld. Temizlik iin gerekli olan su, tuvaletin hemen arkasndaki balkl bir tanktan geliyordu. Tuvalet kullanldktan
sonra, oturma yerinin yanndaki bir kol ekiliyor, su, bu kolun kaldrd kapaktan geerek pislii gtryordu. Nasl kullanlacan gsteren bir de kitap yazmasna karn, Harington'un tuvaletinden yalnz iki tane yapld. Bunlardan birini zaten kendi evine kurdurmutu. kincisini, Harington'un vaftiz annesi olan Kralie Elizabeth, Richmond Saray'na yaptrd. Harington, temizlie ok dkn bir insand. Her gn mutlaka banyo yapmas, yakn dostlar tarafndan "akl almaz bir delilik" diye nitelendirildi. Ama Kralie Elizabeth iin ayn eyleri sylemek biraz zordu. ngiltere tahtnn hkimi, ayda bir kez, o da "Acaba gerek yar m?" diye uzun uzun dndkten sonra ykanrd.
275
Doru ve bilimsel hava tahmin raporlar ilk kez 31 Austos 1848 gnnden itibaren Charles Dickens'n Daily News adl gazetesinde verilmeye baland. Her gn saat 09.00'da eitli meteoroloji istasyonlarnda yaplan lmler, telgrafla Londra'ya iletiliyor, bu bilgilerin Greenwich Rasathanesi'nde James Glaisher tarafndan deerlendirilmesiyle, ertesi gnk gazetede yaynlanacak olan hava tahmin raporu hazrlanyordu. Meteoroloji Brosu'nun Genel Ynetmeni Amiral Robert Fitzroy, 6 ubat 1861 gnnden itibaren denize alacak gemiler iin resmi frtna tahminleri yaynlamaya balad. Bir sre sonra, bu hizmet btn kamuoyuna ynelik olarak yapld. "The Times" gazetesi, 1 Austos 1861 gnnden itibaren tahminleri yaynlamaya balad. O gn, lkede havann ak ve yasz geecei belirtiliyordu, ama bu ilk yayn, ayn zamanda ilk yanlg oldu.
LK SZL HAVA YAYINI
RAPORU
AIK BR YARII KAZANAN LK KADIN JOKEY

Yar atlar sahibi nl milyoner Solly Joel'in kz Eileen Joel'dir. 8 Ekim 1925 gn, Newmarket Kent Kupas Yar'na Bayan
ABD'nin Wisconsin eyaletinin Madison kentinde, Wisconsin niversitesi'nin stasyon 9XM adl radyosunda, 3 Ocak 1921 gn balad. Mors alfabesiyle hava raporlar ise, istasyonun faaliyete getii 1917 ylndan beri srdrlyordu. BBC, gnlk hava raporunun yaynna, 26 Mart 1923 gn radyodan, 29 Temmuz 1949 gn de TV'den balad.
LK CAM SLECEKLER
Prusya Prensi Henri tarafndan bulundu ve 5 Temmuz 1911 gn Prens'in ngiltere'ye gitmek iin Hamburg'dan yola kt Benz marka arabaya takld. Lastik silecekler elle altrlyordu. Ertesi yl, Brown Brothers firmas, Gabriel marka sileceklerin imalini balatt. lk otomatik cam silecekleri ise, 1916 ylnda ABD'de, Willys Knight marka arabalarn zerinde aksesuar olarak piyasaya srld. Akden salanan enerjiyle alan ilk otomatik cam silecekleri de yine ABD'de, 1923'te Berkshire markasyla sata sunuldu.
DNLERNE OTOMOBLLE GELEN LK FT

27 ubat 1897 gn Paris'te, dnyada ilk kez bir otomobil, "gelin arabas" olarak kullanld. "Autocar" dergisinin muhabiri, bir hafta sonra, olay yle anlatyordu: "Byk bir ans eseri, getiimiz cumartesi gn, otomobilin ilk kez gelin arabas olarak kullanlmasna tank oldum. Otomobil Patignolles Bulvar'ndaki lokantalardan birinin nnde duruyordu. st eitli rozetler ve ieklerle sslenmiti. Gelin ve damat, yaknlaryla birlikte lokantada dn yemeini yiyorlard. Arabay yapan M.L. Fisson da konuklar arasndayd. Az sonra, yeni evli ifti, arabalarnn iinde mutluluk saarken grdm. Direksiyonda, bizzat M. Fisson vard."
LK KADIN BYKEL
Alexandra Kollantai adl Rus'tur. Aristokrat bir aileden gelen Bayan Kollantai, 1915 ylnda snfyla olan balarn kopard ve Bolevik'lere katld. 1922'nin sonbaharnda, Norve'teki Sovyet misyonuna atand ve ertesi yl misyonun bana getirildi. O tarihte, Norve, SSCB'yi henz resmen tanmamt.
276
Eileen Joel,1925 ylnda yaplan Newmarket Kupas ak yaalarnda, birincilie doru koarken grlyor.
Earl'n Hogier adl atyla katld ve birinci oldu. teki sekiz jokeyden bei daha kadnd. New market yarlarnn kurallar, 1665 ylnda bizzat Kral II. Charles tarafndan konulmutu. Bu kurallara gre, dileyen her amatr "binici", yara katlabilirdi. Birinci kavraBu nedenle, btn bykelilik grevlerini yrtmesine karn, Alxandra Kollantai, Norve makamlar tarafndan akredite edilmemiti. 15 ubat 1924 gn Norve, SSCB'yi tand ve Bayan Kollantai, resmen kordiplomatie takdim edildi. 8 Eyll 1924'te btn yetkilerle donatlm bykelilii onayland ve "olaan trenle" kral tarafndan kabul edildi. 1926 ylnda Meksika Bykelilii'ne atanncaya kadar bu grevi srdrd. Daha sonra, sve Bykelilii de yapan Bayan Kollantai, 1946 ylnda emekli oldu.
mnda cinsiyet belirlenmedii iin, kadn jokeyler 1920'li yllarda bu yara katlmay baardlar. 13 Ekim 1927 gn yaplan yara, yalnz kadn jokeyler katld. yarmac arasndan Bayan Iris Rickaby birinci gelirken, Bayan Joel ikinci oldu.
LK KADIN AVUKAT
ABD'nin Iowa eyaleti, Mount Pleaant kentinden Bayan Arabella Mansfiled'tir. Bir avukatn brosunda stajm tamamladktan sonra, 1869 ylnn Haziran aynda ilk durumasna kt.
LK KADIN DOKTOR
Bayan Elizabeth Blackwell'dir. 1821 ylnda, ngiltere'nin Bristol kentinde dnyaya geldi. 11 yandayken, ailesiyle birlikte ABD'ye g etti. Tp mesleine ynelmesinin en byk nedeni, kanserden len bir ocukluk arkadadr. Bu arkada lmeden nce, eer bir kadn doktoru olsayd, ona baz dertlerini ok daha ak biimde syleyebileceini, bylece de daha az ac ekeceini belirtmiti. Bunun zerine doktor olarak insanlara hizmet etmeyi kafasna koyan Bayan Blackwell, Philadelphia ve New York'taki tp eitimi veren kurululara bavurdu. Ancak, bunlarn hibiri kz renci kabul etmek istemediler. En sonunda, profesrlerden biri, kendini bir erkek gibi g-
LK KADIN MMAR
Mesleini tam olarak yerine getiren ilk kadn mimar Bayan Ethel Mary Charles, 1892 ylnda "Sir Ernest George and Peto" firmasnda hizmete balad. yl sonra Bayan Walter Cave'in yanna girdi. ngiltere'nin hemen her yerini dolaarak gotik ve yresel mimari zerine bir tez hazrladktan sora, 1898'in Haziran aynda snavlarn baaryla verdi ve 5 Aralk gn Mimarlar Odas yeliine kabul edildi.
277
rebileceine inanyorsa, snfna girip derslerini izlemesine izin vereceini syledi. Daha sonra New York eyaletinin en kk niversitelerinden biri olan Geneva niversitesi'nin Tp Fakltesi'ne bavurdu. Fakltenin Dekan Dr. Lee, kesinlikle olumsuz bir yant vereceklerinden emin olarak, karar rencilerine braktn syledi. Erkek rencilerin ortak toplantsnda alnan karar, altnda dekann da imzas olduu halde, 20 Ekim 1847 gn Bayan Blackwell'e postaland: ''Karar: Cumhuriyet ynetiminin en nemli ilkelerinden biri, her iki cinsten insanlara evrensel eitim olanaklarnn salanmas olduundan; bilimin her dalnda, Elizabeth Blackwell'in snfmza katlmak isteini oybirlii ile ve memnuniyetle kabul ettiimizden, kendisine ortak davetimizi iletir, aramza katldktan sonra bu kararndan dolay pimanlk duymasna sebep olabilecek hibir olaya frsat vermeyeceimizi belirtiriz." Elizabeth Blackwell, okula balad ve bir yl sonraki yaz tatilinde, kendisini Philadelphia'nn Blockley Almshouses kentindeki tifo salgnlarnn kurbanlarn tedavi ederken buldu. 23 Ocak 1849 gnnde de diplomasn alarak mezun oldu. Paris'teki La Maternite Hastaneleri'nde ihtisasn tamamlayan Dr. Blackwell, yeniden New York'a dnd. Hibir hastanede i bulamaynca, 1852 ylnn Mart aynda zel muayenehanesini at. lk hastalar, Quaker mezhebinden kadnlar oldu. 1857'nin Mays aynda Marie Zakrzewska adl Polonya asll bir kadn doktorla birlikte, New York Kadn ve ocuk Hastalklar Hastanesi'ni kurdu. 1874'te ngiltere'ye yerleti. O yl, Londra'da yeni alan ve kz rencileri kabul eden bir zel tp fakltesinin jinekoloji blmnn bana getirildi. 1879'da salnn ar bozulmas nedeniyle emekliye ayrld.
gazetesinin stunlarnda, rakibini, kurallara aykr yarmakla sulad. Ondan daha hazmsz olan sevgilisi Albay Thornton da, seyirci saysn artrmak amacyla ortaya konan bin sterlinlik bahsi demeyi reddetti.
LK KADIN D HEKM
Bayan Lucy B. Hobbs, 21 ubat 1866 gn ABD'nin Ohio eyaletindeki Di Hekimlii Koleji'nden mezun olarak, mesleine ilk admn att. O dnemde, diilik mesleini yapabilmek iin, bir diploma zorunluluu bulunmadndan, okuldan mezun olduu srada Bayan Hobbs, tecrbeli bir diiydi. Bu nedenle kolejde yalnz bir smestr ders grd. ngiltere'de faaliyet gsteren ilk kadn di hekimi de, bir Amerikaldr. Dr. Olgavon Oertzen, 1886 ylnda Kensington'da muayenehanesini at.
PROFESYONEL LSANS ALAN LK KADIN JOKEY

ngiltere doumlu Bayan Judy Johnson, 27 Nisan 1943 gn, ABD'nin Baltimore kentinde lisansiye olarak ilk resmi yarma katld. Bindii Lone Gallant (Yalnz apkn) adl at, on at arasnda 10. oldu. Dokuz atla arasnda 30 boy fark vard. Yine de bu bir baar olarak kabul edildi. nk, bir nceki yarmada, erkek bir jokey, finie sonuncu olarak gelirken, birinciyle arasnda 400 boy fark olduu saptanmt. Bayan Johnson, Maryland Jokey Kulb'ne lisans iin ilk kez 1927 ylnda bavurmutu. O zaman kendisine, isteinin kabul edilmeyecei sylendi. kinci bavurusunda ise, profesyonel jokey saysnda bagsteren azalma nedeniyle, amacna ulat. Birka yara daha katldktan sonra, asl meslei olan antrenrle geri dnd.
LK KADIN JOKEY
Bir yar tamamlayan ilk kadn jokey, Albay Thornton'un metresi Alicia Meynell'dir. Bayan Meynell, 22 yandayken bir iddia zerine 25 Austos gn, ngiltere'nin York kentinde bir yara katld. Sevgilisinin Vingarilloadl atna bindi ve drt millik parkurda Thornville adl atna binen Yzba William Filint ile yart. "Bayan Thornton" adyla yara katlan Alicia Meynell, yarn banda 5'e 4 favori gsteriliyordu. Geri ilk milde nde gitti ama, atnn yorulmas sonucu geride kald ve rakibi Yzba Filint, 9 dakika 59 saniye ile birincilii ald. Kaybetmeye tahamml olmayan Bayan Meynell, York Herald
KADINLARDAN OLUAN LK JR
Btn yeleri kadnlardan oluan ilk jri, 22 Eyll 1656 gn, ABD'de Patuxent kentindeki bir mahkemede grev yapt. Judith Catchpole adl kadn, bebeini ldrmek suundan yarglanyordu. Sulu, ocuunu ldrmek bir yana, hibir zaman ocuk sahibi olamadna, kadnlardan oluan jri yelerine ikna etti ve sonuta susuz olduuna karar verildi. 1701 ylnda New York eyaletinin Albany kentinde 6 erkek ve 6 kadn yeden oluan bir jri de grev yapt.
278
LK KADIN YARGI
Bayan Esther Morris, 17 ubat 1870 gn, ABD'nin Wyoming eyaletinin South Pass kentinde, Sulh Hukuk Mahkemesi'nde bakanla getirildi. ri yapl, tatl dilli, ama ak szl bir kadn olarak kent sakinlerinin sevgisini kazanan Bayan Morris, grev sresi iinde 70 davay sonulandrd.
ta ilk vaazn verdiinde, hl renciydi. 15 Eyll 1853 gn, South Butler Kilisesi'ne, ylda 300 dolar maala atand. Cemaati arasnda kabul grmesine karn, dar ktnda baz tepkilerle karlaabiliyordu. Kilisesini temsilen delege olarak katld bir toplantda, protestolarla karland. Daha sonra Samuel C. Blackwell ile evlendi. 1912 ylnda, New Jersey'deki All Souls Kilisesi'nde vaaz vermeye devam ediyordu.
LK KADIN BELEDYE BAKANI

Susanna Medora Salter, 4 Nisan 1887 gn henz 27 yandayken Kansas eyaletinin Argonia kenti Belediye Bakanl'na seildi. Semenlerin te ikisinin oylarn toplayan Bayan Salter, kentte yaayan kadnlarn kurduu bir dernek tarafndan kendi bilgisi dnda aday gsterilmiti. Adayln ancak, oy vermek zere sandk bana gittiinde rendi. ngiltere'de de 9 Kasm 1908 gn Bayan Elizabeth Garret Anderson, Aldeburgh kentinin Belediye Bakanl'na seildi ve kocasnn lmyle boalan koltua oturdu. Belediye Bakan olarak ilk icraat, seildii gn, doum gn olan Kral VIII. Edward'a bir kutlama telgraf ekmek oldu.
LK KADIN BAKAN
Aleksandra Kollantai, 8 Ekim 1917 gn Lenin tarafndan kurulan Bolevik hkmetinde, Sosyal ler Bakanl'na getirildi. Aristokrat bir aileden gelen Bayan Kollantay, 1899 ylnda sosyalist retiyi benimseyerek snfn ve ailesini reddetti. Uzun yllarn srgnde geirdikten sonra, ubat Devrimi' nin hemen ardndan Rusya'ya dnd. Halk Komiseri (Bakan) olarak alt aylk grev sresi iinde, hastanelerden, pansiyonlardan, ocuk yuvalarndan, kadnlarn eitiminden ve oyun kd reten fabrikalarn ynetiminden sorumluydu. teki grevleri arasnda, dinsel eitimin etkilerini ortadan kaldrmak, din adamlarn sivil hizmetlerde altrmak, kz okullarnda rencilerin ynetime katlmasn salamak, ulusal salk servisini hizmete amak zere tp adamlarn organize etmek de vard. Bayan Kollantai'ye gre, yapt en nemli hizmetlerden biri, 1918'in Ocak aynda Ana ocuk Sal Merkezi'ni kurmu olmasyd. Ayn yln Mart aynda, hkmetin izledii genel politikay benimsemedii iin grevinden istifa etti. Her zaman ak szl ve bamsz yaradll bir insan olarak nlenen Bayan Kollantay, parti iinde bir etkinlik salamaya balaynca, Norve'teki Rus delegasyonuna atand. Daha sonra, bu lkede Rus Bykelisi oldu ve ayn zamanda dnyann ilk kadn bykelisi unvann da ald.
LK KADIN PARLAMENTER
Finlandiya'da, 15-17 Mart 1907 tarihinde yaplan genel seimlerde, 19 kadn aday, rakiplerini geride brakarak parlamentoya girmeye hak kazandlar. Bunlardan dokuzu, iktidardaki Sosyal Demokrat Parti'dendi ve aralarnda bir gazeteci, bir terzi, bir retmen, bir kuafr ve bir kadn haklar savunucusu da vard. teki dokuz parlamenterden alts, "Eski Finlandiya Partisi"ndendi. Aralarnda bir lokanta iletmecisi ile bir rahip ei bulunmasna karn, ounluu retmenler oluturuyordu. Kadn parlamenterler, 23 Mays gn Helsinki'deki parlamento binasna ilk kez geldiler ve Times muhabirinin ifadesiyle "yerlerinde hanm hanmck oturdular."
LK KADIN BABAKAN
Bayan irimavo Bandaranaike, 21 Temmuz 1960 gn, hkmetini kurarak Seylan'n (Sri Lanka) ve dnyann ilk kadn babakan oldu. Bayan Bandaranaike'den sonra hkmet kuran kadnlar ise yle sralanabilir: Indira Gandi (Hindistan, 1966), Golda Meir (srail, 1969), Elizabeth Domitien (Orta Afrika Cumhuriyeti, 1975) ve Margaret Thatcher (ngiltere, 1979).
LK KADIN PAPAZ
1825 ylnda, New York'un Henrietta kasabasnda dnyaya gelen Bayan Antoninette Brown, ilk kadn renci olarak Oberlin lahiyat Koleji'ne girdi. 1848 ylnda New York'
279
LK KADIN OFR
Araba kullanan ilk kadn, Bayan Levasso'dur. Paris'in nde gelen otomobil yapmclarndan "Panhard et Levassor" irketinin ortaklarndan Emile Levassor'un ei olan Bayan Levassor, ilk evliliini Msy Sarazin'le yapmt. lk kocasnn lmnden sonra, Daimler benzinli motorlarnn Fransa ve Belika'da yapm hakkn satn ald. Ertesi yl (1890) Emile Levssor'la evlenince, elindeki patent haklan, kocasnn firmasna geti. 1891 ylnda, kendi adlarna otomobil imalatna baladlar. O yl Bayan Levassor, araba kullanmasn rendi. ofrl konusunda, kendi cinsiyetine nclk eden ilk kadn olmasna ramen, Bayan Levassor, karayolunda motorlu ara kullanan ilk bayan olma unvanna sahip deildi. ngiltere'nin Erith kentinden Bayan Edward Butler, kocasna ait motosiklete, 1889 ylnda binerek bu unvan eline geirmiti.
baarl romanlarndan biri olan "Oroonoko'i da, gen kzlk dneminde Surinham'da bandan geen, bir ak yksn anlatyordu.
LK KADIN FOTORAFI
Paris doumlu olan Bayan Antoniette de Correvont, 1843 ylnda Mnih'te bir fotoraf stdyosu at. 1851'de, ngiltere'de yaplan nfus saymnda ise, Bayan Wigley adnda bir gen kzn, Londra'da, Fleet Street 108 numarada fotoraflk yapt belirlendi. 1861'de yaplan nfus saymnda ise, kadn fotoraflarn says 204 olarak saptand. Bu say, btn profesyonel sanatlarn yzde 8'ini oluturuyordu.
LK KADIN PLOT
Kendine takt "Barones de la Roche" adyla nlenen Elsie Roche, uakla ilk tanmasn, Voisin Freres firmasnn bamhendisi ile bindii bir Voisin'le, Chalons zerinde uarken gerekletirdi. 22 Ekim 1909 gn tek bana ilk uuunu yapt ve 100 metre yol almay baard. Ertesi yln 8 Mart gn brvesini alarak, dnyann ilk profesyonel kadn pilotu oldu.
EHLYET SINAVINI KAZANAN LK KADIN

Des d'Uzes adl Fransz soylusudur. 1898'in Mays aynda Bois de Boulogne'un "kalabalk" trafiinde, snav komisyonu yelerini, araba kullanmaktaki yetenei konusunda ikna etmeyi baararak ehliyetini ald.
LK KADIN OYUN YAZARI

ngiltere'de, Lady Elizabeth Carew, "Tragedy of Marian the faire Queene of Iwery" adl oyununu yazd ve 1613 ylnda, Londra'da yaynlatt. Drtlkler halindeki bu oyunun herhangi bir yerde sahnelendiini gsteren bir kant bulunamad Oyunu sahnelenen ilk kadn yazar ise, Aphra Behn'dir. "The Jealous Bridegroom" adl oyunu, 1670 ylnn Aralk aynda Lincoln's Inn Fields'daki Dute's Tiyatrosu'nda oynand. Dnemin eletirmenlerince ok iyi bir traji-komedi olarak tanmlanan oyunun balca rollerini, Thomas Betterson ile ngiltere'nin ilk kadn sanatlarndan Mary Sanderson paylatlar.
LK KADIN ROMANCI
ngiliz Bayan Aphra Behn, ilk yklerini 1687'de, "anssz Gelin", "Dilsiz Bakire", "Esrarengiz Gzel" ve "zc Yanllk" adlar altnda yaynlad. Kaleminin gcn bylece kantlayan Bayan Behn, 1683 ylnda, ilk roman olan "Siyah Leydi'nin Serveni"ni yazd. Ancak bu kitap, 1697 ylnda, lmnden 8 yl sonra yaynland. G ekonomik koullar nedeniyle, Bayan Behn, kendisine gelir salayan ilk grevine, Hollanda'da casusluk yaparak balad. Gsterdii baar sonunda, yeterli ekonomik gce kavutu ve edebiyat dnyasna yeniden dnerek yazarlkla geimini salayan ilk ngiliz kadn oldu. Bayan Behn, son derece retken bir yazard. 1670-1687 yllar arasnda, 19 oyun yazd. 1683-1688 yllar arasnda ise 11 roman be ciltlik bir eviri ve "Bir Asilzade ile Kzkardei Arasndaki Sevgi Dolu Mektuplar" adn tayan deneme ile ok sayda iir sdrd. En
LK KADIN BORSA SMSARLARI

Victoria Claflin WoodhulI ve Tennessee Claflin adl iki kzkarde, 19 Ocak 1870 gn, New York'ta borsa simsarlna baladlar. Yksek finans konusundaki bilgilerim kendisine metreslik ettikleri Komodor Vanderbilt'ten ren-
280
milerdi. Geri her iki ortan da New York Borsas'nda kaytlar yoktu ama, zellikle baz riskleri gze almaktan ekinmeyen hanm mterilerle alyorlard. Bunlar iin, bronun arkasnda zel bir oda hazrlanmt. ki kzkarde, yalnzca finansman konularyla ilgilenmekle kalmadlar ve Woodhull and Claflin's Weekly adl bir dergi kartarak, "serbest dnce ve serbest ak"n propagandasn yaptlar. 1870 ylnda Victoria, ilk kadn bakan aday olarak ortaya kt. Ne var ki, Victoria'nn Steinway Hall'de yapt bir konumada, serbest ak yaadn aklamas zerine, mterileri desteklerini ektiler ve geriye sayma balad. Bir sre sonra, Tennessee'nin iki zenciye onursal albaylk payesi vermesiyle, skandalin boyutlar byd ve ok gemeden firma kapand.
n abukluu gstermekten ekindiler. Fransz sanatdan sonra pantolon giymeye cesaret edebilen ilk kadn, Boston kentinden Bayan Eleonora Sears oldu. 1909 ylnda, Burligame Country Club sahasna polo takmlar giyerek gelen Bayan Sears, ngiliz ve Amerikan takmlar arasnda yaplacak mata, ngilizlere kar oynamak istediini syledi. ngiliz takmnn kaptannn, aknlktan dili tutulurken, Amerikallar, byk bir fkeyle kz alandan uzaklatrdlar.
PARLAMENTO SEMLERNDE OY KULLANAN LK KADIN

Mutfak eyalar satan kk bir dkkn ileten Bayan Lilly Maxwell, 26 Kasm 1867 gn yaplan ara seimlerde, Manchester kentinde oy kulland. O yllarda, semen listeleri, vergi deyen yurttalarn adlar saptanarak dzenleniyordu. Bayan Maxwell de, o dnemde pek ender rastlanan bir durum olmasna karn, kendi dkknn iletiyor ve yergi dyordu. Vergi listesinde adn gren l Seim Kurulu, Bayan Maxwell'i de yanllkla semenler arasna kaydetmiti.
BORSAYA KAYITLI LK KADIN BANKER

Bayan Oonagh Keogh, 9 Temmuz 1925 gn, henz 22 yandayken, Dublin Borsas'na kabul edildi ve 1939 ylnda kendi isteiyle ii brakncaya kadar bankerlik yapt. Bayan Keogh, Serbest rlanda Anayasas'nn 21 yan dolduran her yurttaa tand frsat eitlii ilkesinden yararlanarak Borsa'ya bavurusunu yapt. Konuyla ilgili olarak karar verme yetkisi ve sorumluluu Maliye Bakanl'na ait olduundan, Borsa yeleri pek bir ey syleyemediler. Ama bazlar da, aralarnda bir kadn grmekten duyduklar rahatszl dile getirmekten ekinmedi. Balangta ayn meslekten olan babasnn ilerine yardmc olmakla yetinen Bayan Keogh, babas hastalannca, tm sorumluluu stlenerek grevi devrald ve ksa bir sre ierisinde erkek meslektalarnn saygsn kazand.
KIZ RENC DE ALAN LK KOLEJ

"Oberlin Collegiate Institute" adyla, ABD'de, Ohio eyaletinin Oberlin kentinde 3 Aralk 1833 gn hizmete girdi. Okulun kurucusu Theodore Weld, rencileri arasnda cinsiyet ve rk ayrm yapmayan bir eitim kurumunu gerekletirebilmek zere, bir grup arkadayla birlikte Cincinnati'deki "Lane Theological Seminary" adl okuldan istifa etmiti. Oberlin'deki okula ilk yl 15'i kz, 44 renci alnd. Her ne kadar, kurulu bildirgesinde okulun, kz rencileri annelik gnlerine hazrlamay amalad belirtilmise de, Oberlin, zamanla feminist hareketin en nemli slerinden biri haline geldi.
PANTOLON GYEN LK KADIN

Fransz sanat Sarah Bernhardt, 1876 ylnda Paris'teki stdyosunda, Melandri adl fotorafya poz vererek bir fotoraf ektirdi. Bayan Bernhardt, bu pozu verirken, olaanst modern bir ceket-pantolon takm giymiti. Geri, Amerikal feminist Amelia Bloomer da 1848 ylnda eteinin altna pantolon giyerek sokaa kmt ama, bu modern anlamdaki pantolon tanmlamasna uymaktan ok uzakt. Moda dnyasna kar kaytsz kalamayan ve baka pek ok adan Bernhardt' taklit etmekte vakit kaybetmeyen kadnlar, bu kez ay-
YALNIZ KIZ RENC ALAN LK KOLEJ

"Mount Holyoke Female Seminary" ad altnda, Bayan Mary Lyon tarafndan, Massachussets eyaletinin South Hadley kentinde, 8 Kasm 1837 gn hizmete ald. Ders programlarnda, kimya, astronomi, jeoloji, edebiyat, mantk, ahlaksal felsefe, teotoloji ve ki-
281
lise tarihine ilikin konular vard. 80 renciden ylda 64'er dolar alnyordu. Ayrca i hizmetler konusunda rencilerin de yardmlar isteniyordu. Okul, ilk drt mezununu 23 Austos 1838 gn verdi.
LK KADIN DERGS
"The Ladies Mercury" ad altnda, Londral yaync John Dunton tarafndan 27 Haziran 1693 tarihinden itibaren yaynlanmaya baland. Bu haftalk yayn organ, gnmzdeki kadn dergilerindeki "sorun-syleyelim" kelerinin ilevini yerine getiriyordu. Bay Dunton, Ave Mary Caddesi'ndeki Latin Kahvehanesi'ne gnderilecek mektuplardan yaplacak semelerin mutlaka cevaplandrlacan ilk sayda duyuruyor ve altna yle bir not ekliyordu: "Bakireler, evliler ya da dul hanmlar, ak, evlilik ilikileri, giyim ve ahlak konular ile cinsellik hakknda bilmek istedikleri her eyi sorabilirler."Gerek sorular, gerekse yantlar son derece ak ve gereki bir dilde yaynlanyor, editr, baz konularn evlilik ncesinde tartlamayaca yolundaki savlara katlmyordu. Bu dergi daha sonra kendisini izleyen trleri, feminizm akmna byk katklarda bulundular. Bir kadn tarafndan yaynlanan ilk kadn dergisi ise, ilk says 1709 ylnn Temmuz aynda piyasaya kan "The FemaleTater"dir. Dergide, yayncnn kimlii olarak, "Bayan Crackenthorpe" ad gsteriliyordu. Bu takma adn arkasnda bulunan Bayan Mary de la Riviere Manley, Ekim aynda "Soylu nsanlardan Bazlarnn Gizli Anlar ve Davranlar" adl almas nedeniyle tutukland ve ok gemeden byk jri, "The Female Tatler"in kapatlmasna karar verdi.
rafndan 1852 ylnn Mays ayndan itibaren yaynlanmaya baland. "The Englishwoman's Domestic Magazine" adn tayan derginin yayn politikas, gen yaync tarafndan "entellektelliin yaygnlatrlmas, ahlak deerlerinin yerletirilmesi ve aile balarnn glendirilmesi" olarak belirlendi. ngiliz ev kadnlar, ayda iki peni gibi ucuz bir fiyat karlnda ahlak deerlerinin ykseltilmesine ilgi gsterdiler ve bu ucuzluk, Beeton'un baarsnn srlarndan biri oldu. 1856 ylnda sabella Mayson adl gen kzla evlendiinde Beeton'un dergisinin tiraj 37 bini bulmutu. Evliliinin duyulmas zerine tiraj anszn 50 bine ykseldi. Bu denli ok sayda yeni okurun kazanlmasnda, kukusuz ilk olarak elbise provalarnn verilmesinin ve "Derdini sylemeyen derman bulamaz" kesinin balamasnn da pay vard. Beeton ayrca, seslendii snfn kadnlarnn gizli kalm duygularn okayacak yklere yer vermeyi de ihmal etmiyordu. in ilgin ynlerinden biri de, Victoria dnemindeki orta snf ngiliz ev kadnlarnn okuduu bu derginin birka saysnn, British Museum'da pornografik yayn olarak nitelendirilip, kapal kasalar iinde muhafaza edilmesidir.
LK YATLAR
Kaytlara gre, alt yelkenli ara, 17 Mart 1580 gn, Prens I. William'm onuruna dzenlenen deniz enliklerine katlmak zere Amsterdam limanna geldiler. Aslnda "jaght" ad verilen kk ve hareketli tekneler, Portekiz'de ve Baltk Denizi'nde ticari gemilere elik etmek iin kullanlyordu. Hangi tarihten itibaren dinlenme ve spor yapma amacyla kullanlmaya balandklar kesin olarak bilinemiyor. Ancak, 17. yzylda, Amsterdam'da Donanma Kupas yarmalarnda eitli karlamalar dzenlendii ve bayraklarla komuta edilen yatlarn baz oyunlara katld biliniyor. Buhar gcyle hareket eden ilk yat ise, 1829 ylnda Thomas Assheton-Smith iin yaplan "Menai" adl 400 tonluk teknedir. ki yl nce, Assheton-Smith'in de kurucular arasnda bulunduu ngiliz Kraliyet Yat Kulb, buharl makine kullanan yat sahiplerinin sportmenlik anlayna ters davranm olacaklarn ve bu nedenle kulpten ihra edileceklerini kararlatrmt. Bu karar, insan haklarna bir mdahale olarak nitelendiren Assheton-Smith, derhal Kraliyet Yat Kulb Ynetim Kurulu'na istifa mektubu gnderdi ve "Menai" adl teknenin yapm iin ilgililere sipariini verdi.
LK MODA DERGS
"Le Cabinet des Modes" adyla, 1785 ylnda Paris'te yaynlanmaya baland. Derginin politikas, "okurlarn moday izlemek ve renmek iin komisyonculara avu dolusu para kaptrmalarn nlemek ve kendilerini bu konuda eitmek" olarak saptanmt. Alman sanat Nicolaus von Heidoloff, 1793 ylnda, "The Gallery of Fashion" ad altnda ngilizce bir moda dergisi yaynlamaya balad. Yllk abone creti ngiliz altn olan bu dergi, yaynn 1803 ylna kadar srdrd. Orta snftan ngiliz ev hanmlarna seslenen yksek tirajl ilk kadn ve moda dergisi ise, 21 yandaki Samuel Orchart Beeton ta-
282
KADINLARINA OY HAKKI TANIYAN LK ULUS

Kendi kendini ynetme hakkna sahip Yeni Zelanda Kolonisi'nde, 19 Eyll 1893 gn kabul edilen ve Genel Vali'nin de onaylamasyla yrrle giren kararnameyle, kadnlara oy hakk tannd. Belirli bir ya snrlamasndan baka hibir snflama getirilmedi. Bu konuyla ilgili ilk neri, 1843 ylnda Alfred Saunders (nerisinin kabuln 50 yl sonra grebilecek kadar yaama mutluluuna eriti) tarafndan getirilmiti, ama 1866 ylnda Bayan K.Sheppard bakanlndaki Kadn Hareketi'nin balatt kampanyaya gelinceye dein, ba-
ka desteki kmad Bunu izleyen yedi yl iinde Bayan Sheppard ve yandalar, parlamento yelerinin ounluunu kendilerinden yana ekebilmeyi baardlar. Aznlkta kalan yeler ise, Genel Vali'yi etkilemek zere harekete getiler. Byle bir kararn alnmasyla, rnn tehlikeye debileceini ne sryorlard. Btn abalara ramen, parlamento, hem muhalefetteki Muhafazakr Parti'nin, hem de iktidardaki Liberal Parti'nin desteiyle yasay kabul etti ve kadnlara oy hakk tand. 28 Kasm 1893 gn yaplan ilk genel seimlerde, saylar 90 bini bulan kadn semenler de, yneticilerini belirlemek iin oy kullandlar.
"Majesteleri, ngiltere Kraliesi'nin" karla-
283
LK FERMUAR
Chicago'dan Whitcomb L.Judson tarafndan gelitirildi. izmeler ve ayakkablar iin dzenlenen bu yeni aygt, 1893 ylnda, Chicago Panayrnda sergilendiinde, Albay Lewis Walker'in dikkatini ekti. Walker, ayn yl Autonlatic Hook and Eye Co. adl bir irket kurarak, retime geti. Judson'un buluunda baz tasarm hatalar vard. Bunlarn en nemlisi, kolayca alabilir bir yapya sahip olmasyd. Daha gelimi bir modeli, 1902 ylnda ket tarafndan C-Curity markas altnda retilerek piyasaya sunuldu. Ancak halkn ilgisizlii yine de sryordu. En sonunda sve asll mhendis Gideon Sundback, New Jersey'de, bugn bildiimiz modern fermuar tipini gelitirdi ve patentini 29 Nisan 1913 gn ald. 1917'de ABD'nin savaa girmesiyle, adeta bir gecede fermuar endstrisi olutu.
"Walker's Universal Fastener Co." adl ir-
alanlardan biri oldu. 1826 ylnda, ngiltere'nin Manchester kentinden H.C.Lacy, arabalardaki metal yaylan kauuk tabakalarndan retmek iin ilk patenti ald. 1845'te demiryollarnda kullanlan arabalarda da kauuk yaylar grlmeye baland. Helezon eklindeki yaylar ise ilk kez 18. yzyln ortalarnda ortaya kt. Bu tr yaylar bata yatak yapmcl olmak zere, pek ok i kolunda bugn de kullanlmaktadr. 1950'li yllarda, Fransz otomobilcilik kuruluu, Citroen otomobillerde yay sisteminin yerine sv ve nitrojen gaznn sarsnt emici olarak kullanld hidrolik sspansiyon sistemini gelitirdi.
LK ERME MAKNES
pi eirmek, insanlarn hayvanlar evcilletirerek iftilie balad ilk gnlerde gelitirdii bir hnerdir. Mezopotamya'da, Zagros yresinde yaayan ilk koyun yetitiricileri, el krklarnda eirdikleri iplerden rettikleri dokumalarla giyinmeyi de rendiler ve bu giysilerin kendilerini hayvan derilerinden ve postlarndan daha scak tuttuunu anladlar. Orta alara gelinceye dein, krklar ipi eirmede en nemli aygt olarak kald ve dokumaclk meslei byk lde insan emeine baml olarak varln srdrd. Kuma tccarlar, en yetenekli ve eli abuk eiricileri evlerinde altrarak talepleri karlamaya altlar. 1771 ylnda ngiltere'nin Cromford kentinde Richard Arkwright, modern dokumaclk endstrisinin temellerini att ve ilk dokuma makinelerini yapt.
LK KAIK
lk insanlar, deniz hayvanlarnn kabuklarn kak yerine kullanmay rendiler. Eski Yunanllar da yumurta yemek iin tahtadan kak yaptlar. 17. yzyla gelinceye dein, yemek piirirken tencere ve kazanlar kartrmak iin kullanlan kak, o dnemden sonra bak ve atal ile birleerek, yemek masalarndaki yerini ald.
LK YAY
Bilinen ilk yay sistemi, M.. 1350 ylnda, Msr Firavunu Tutankamon'un arabasnda kullanld. Kaln deriden eritler halinde kesilen paralarn st ste sarlmasyla oluan bu sistem, arabann altna akld ve sarsnty belirli bir lye kadar kesti. Metal yaylarn atl arabalarda kullanlmasna ise 16. yzyln sonlarndan itibaren baland. Ancak bu yaylarn geni apl kullanm ise 18. yzyldan itibaren yaygnlat. Bu yaylarn yapmnda, eit genilikte fakat farkl uzunlukta hafife bklm metal tabakalarn kesildikten sonra, en kk paralarn en ste konmas ynteminden yararlanlyordu. En uzun paralarn kvrk ular arabann gvdesine aklrken orta ksm ayn zamanda en kaln yeri de tekerleklerin dingiline ilitiriliyordu. Bylece oluturulan yay sistemiyle, sarsnt byk lde azaltlm oluyordu. Yay yapm, kauuun ilk kullanld
LK STATSTK
1662 ylnda, Londral tuhafiyeci John Graunt, lm raporlar zerine bir aratrma yapt ve ka kiinin hangi nedenle ldn saylarla saptayarak yaynlad. Bu, nfus verilerinin istatistiksel analizine ilk rnek oldu. Graunt, salgn hastalklarn grlmedii yllarda bile, kalabalk kentlerde lm orannn doum oranndan ok yksek olduunu, krsal yrelerde ise byle bir durumun sz konusu olmadn saptad. 1693 ylnda da ngiliz Edmund Halley, gemi yllara ait verileri deerlendirerek, her bin kiiden kann ka yana kadar yaayabileceini gsteren bir izelge yapt. Bu tabloya gre, 598 kii, 20 yana, 445 kii ise 40 yana kadar yaayabilecekti. Halley'in tablosu, 18. yzylda faaliyete geen ilk sigorta
284
irketleri tarafndan yaam sigortas isteyen mterilerle ilgili rizikolarn hesaplanmas iin kullanld. Gnmzde de ticari ve siyasal alanda pek ok karar, istatistik bilgilerin nda alnmaktadr.
LK STEROD TEDAVS
Bedensel ilevlerimizi denetleyen ve deitiren hormonlarn en nemlilerinden bir blm de steroid grubuna girenlerdir. rnein, kortizon, vcut svlarnn ulam yollarndan vcut dokularna olan ynelmelerini ynlendirir. Vcuttaki kortizon miktar arttnda, ar ve ikinliklerin yan sra iltihaplanmalar da ortaya kar. Sentetik kortizon ieren ilalarla yaplan tedavilerle, egzama, kolit ya da artrit gibi iltihapl hastalklarn nne geilebilmektedir. Sentetik steroidlerin tpta tedavi edici olarak ilk kullanm, 1939 ylnda ABD'nin Baltimore kentindeki John Hopkins Hastanesi'nde, Dr. George Thorn tarafndan gerekletirildi. Bu tedavi ynteminin en nemli yan etkileri olarak kemik incelmesi, kan basncnn ykselmesi ve ar kilo alma saylabilir. Ancak yine de her yl milyonlarca insan kortizonlu ilalarn bilinli kullanmndan byk yarar grmektedir.
geni lekte retime olanak veren ilk yntem, ancak 1746'da, ngiliz bilgin John Roebuck tarafndan gelitirildi. Kurun oda yntemi diye adlandrlan bu yntemde, slfrn tuzla yaklmasyla elde edilen slfr dioksit gaz, hava ile birlikte, kurun bir odaya gnderilir. Bu odann iine, bir yandan da su pskrtlr. Burada slfr dioksit gaz slfr triokside dnr ve suyla kararak slfrik asidi meydana getirir. 1831 ylnda ngiliz arap imalats Peregrine Phillips, platin ya da vanadyumu katalizr olarak kullanarak slfr dioksidi, slfr triokside dntrmeyi ve bylece daha bol miktarda slfrik asidi, daha ksa zamanda elde etmeyi baard.
LK GNE SAAT
Gne saatinin ilk modeli topraa aklan bir odun parasndan baka bir ey deildi. Gnmze kadar ulaabilen en eski gne saati ise, Msrllara ait olup, M.. 800 yllarndan kalmadr. Bu uzun bir ta stunun evresindeki alt iaretten oluuyor. Sabahleyin douya, akam olunca da batya evrilen tan iaretli ucunun drd glgelerin yardmyla, zaman belirleniyor. Babilliler, Yunanllar ve Araplar tarafndan deiik biimlerde yaplan gne saatleri, 14. yzyldan itibaren Avrupa'da kiliselerin ve byk binalarn zerlerinde de grlmeye baland. Hatta daha sonralar da "pek gvenilemeyen" saatlerin ayarlarnn yaplabilmesi iin kullanld.
LK STETOSKOP
Stetoskobun tp dnyasna girmesi sayesinde, doktorlar lmden ve cesedin paralanmasndan nce i organlar hakknda fikir edinebilme olanana kavutular. 1815 ylnda Fransz doktor Rene Laennec, cierlerden gelen sesleri doktorun kulana ileten tahta bir boru yapmay baard. Bu dinleme aygt araclyla, doktor, hastasnn cierlerinin alabilirlik derecesi hakknda ok byk nem tayan bilgiye sahip olabiliyordu. 19. yzyln sonlarna doru, bugn bildiimiz dinleme aletleri gelitirildi. Bunlar, gs zerinde gezdirilebilen bir parann alglad sesleri doktorun kulandaki kulakla ileten lastik boru sisteminden meydana geliyordu. Stetoskoplar, doktorlarn kalp ve akcier muayenesinde yararlandklar en basit aygtlardr.
LK KILI
M.. 3500 yllarnda Tun Devri'nin balamasyla, insanlar erittikleri metallerden kl yapmaya baladlar. Asurlular ve Eski Yunanllar tarafndan dklen tun kllar, nceleri ktt. Sonra bunlarn ular ve yanlar keskinletirildi. M.. 1100 ylnda balayan Demir a'nda, insanlar kzgn demiri dverek daha keskin ve ince kllar yapmay baardlar. Eski Yunanllar, kvrk ve keskin kenarl kllar kullanyorlard. Romallar ise "gladius" adm verdikleri yakn d amal ksa kllar tercih ettiler. M.S. 600 ylndan itibaren, Avrupa'da, 120 santim uzunluunda, her iki kenar da keskin kllar yaygnlat. Bunlarn kabzalarnn u ksmnda, denge unsuru olarak bir topuz bulunuyordu. 17. ve 18. yzyllarda, Avrupal soylular ok ince ve sivri ulu kllar kullandlar. Dello iin en ideal silah olan bu kllar, gnmzde de eskrim
LK SLFRK AST
Btn asitler arasnda en gllerinden biri olan slfrik asit, ilk kez 16. yzylda Avrupal kimyaclar tarafndan bulundu. Ne var ki,
285
sporunda kullanlmaktadr. Araplar, ranllar, Trkler, Hintliler ve Japonlar gibi Doulu uluslar ise, daha derinden keseceine inandklar iin kvrk kllara itibar ettiler. Sanayi devriminin balamasndan sonra dayankl elikten ok zarif ve keskin kllar retildi. zellikle spanya'nn Toledo (Tuleytule) kenti ile Suriye'nin am kenti, rettikleri kllarla dnya apnda n kazandlar. Kl, Ortaa'dan Birinci Dnya Sava'na kadar en nemli svari silah sayld ve 1914'ten sonra yerini ateli silahlara brakt.
LK EME
Miladi takvimin balang yllarnda, Romallar su borularyla kente su getirmeyi baarmlard. Bu sularn dzenli bir biimde boalmasn salamak iin emeler yaptlar. emeler, borunun iine yerletirilen daire eklinde bir parann hareketiyle denetleniyordu. Dairesel para boruyu diklemesine kesecek ekilde durduunda, borudan su akmas engelleniyor, tersine aldnda emeden su alnabiliyordu. Bu sistem, btn Ortaa boyunca kullanld. 19. yzyla gelindiinde, evlerin pek ouna su tesisat konmu, ayrca suyun ak hz da artrlmt. Bu nedenle daha gelimi musluk trlerine gereksinim duyuldu. ngiltere'de, 1800 ylnda Thomas Gryll, vidal musluk sistemini buldu. Bu sistemde, vidann her hareketinde akan suyun miktar azalyor, en sktrld anda da, su tamamen kesiliyordu.
belirlenen saatlerde yanp snmelerini salayacak otomatik bir zamanlama makinesi gelitirdi. Yuvarlak bir silindir zerine belirli aralklarla yerletirilen ineler, gerektii zaman ana gaz kapan ap kapatabilecek ekilde, bir zemberek araclyla dnyordu. Bu zemberein nnde srekli olarak bir pilot alev yanyordu. ne, zaman geldiinde gaz kapan ayor ve gelen gaz pilot alev araclyla tutuarak byynce, lamba yanm oluyordu. Lambann snme zaman gelince de, bir sonraki ine kapa yerine ekiyordu. Aygtn saat tr zembereinin haftada bir kez kurulmas gerekiyordu.
LK EKMEK KIZARTMA MAKNES

20. yzyla gelene dek, ekmek dilimleri bir ataln ucuna taklarak, ate zerinde kzartlyordu. Elektrikli ekmek kzartma makinesi, ilk kez 1909'da New York'ta General Electric firmas tarafndan sata karld. Mika ubuklar altna sarlan plak bakr tellerden elektrik geirilince, teller akkor haline geliyor ve mika ubuklarn zerindeki ekmek dilimlerinin bir yzleri kzaryordu. Dilimler elle ters yz ediliyor ve sonra da ikinci yzleri kzartlyordu. Ekmek diliminin iki yzn birden kzarttktan sonra dar frlatan ilk kzartma makineleri ise, 1927 ylnda, Minnesota eyaletinin Sti!lwater kentinden teknisyen Charles Strite tarafndan gerekletirildi. Zemberekli bir zaman ayarlama aygt, ift ynl s veren kzartma makinesinin iindeki ekmek dilimini, belirli bir sre sonra dar frlatyor ve stcya gelen elektrik akmn da kesiyordu. 1930 ylnda zemberek sistemi yerine termostat taklarak aygt daha da gelitirildi. Ekmein yzey ssndan etkilenen termostat, belirli bir sya ulaldnda elektrik akmn kesiyor ve bylece dilimlerin doal lezzeti de korunmu oluyordu.
LK TERMOMETRE
Hastalklarn tanmlanmasnda byk lde yardmc olan vcut slarnn llmesine ilikin almalar, ilk kez 1616 ve 1636 yllar arasnda, talya'nn Padua kentinde yaayan tp profesr Santorio Santorio tarafndan gerekletirildi. Santorio, bu almalar srasnda Galileo'nun 1592 ylnda talya'da yapt termometreden yararland. O yl, Londral tp adamlarndan Thomas Allbutt, kk ve kullanl klinik termometreyi yapt. Son yzyl iinde ok az deiiklie urayan klinik termometre, cam bir tp iindeki cvadan oluur.
LK MSEKKNLER
lk kez 19. yzylda tp uzmanlarnca gelitirilen sakinletirici ilalarn (trankilizan) hepsi, potasyum bromid esasldr. Yan etki olarak, ar tkrk retimine neden olduklarndan, bunlar pek tutulmad. 1903'te Almanya'da Veronal ad verilen barbitrat esasl uyku ilac bulundu. Daha sonra barbitrat bileikleri, sakinletirici olarak kullanlmaya baland. Halen en geni biimde kullanlan sakinletiriciler, benzodiazepin esasl olanlardr.
LK ZAMANLAMA AYGITI
1867 ylnda ngiliz cerrah Christopher Thurgar, caddelerdeki gaz lambalarnn nceden
286
LK TANK
Savata ilk tank 15 Eyll 1916 gn, ngiliz birlikleri tarafndan, Birinci Dnya Sava srasnda Fransa'nn Somme yresinde kullanld. Bakomutan Sir Douglas Haig, 1 Eyll gn 100 tank Somme cephesine gndermeyi umuyordu. Ne var ki, imalat srasnda ortaya kan baz aksaklklar nedeniyle, Eyll bana kadar ancak 49 tank cepheye ulatrlabildi. arpmalara ise yalnz 32'si katlabildi. Haig, tanklardan yararlanarak sava 1916 ylnda bitirmeyi amalayan mttefik kuvvetlerine katkda bulunmay umuyordu. Tanklarn toplu halde tutulmasn ve dzenli hareket edilmesini istedi. Ama komutanlar, onlar cephe boyunca dattlar. Baz yerel baarlara karn, tanklarn savan sona erdirilmesinde nemli bir katklar olmad. Haig, yine de 1917 ylna kadar bin tankn retilmesini emretti. Fransz ordusunda tank, ilk kez 16 Nisan 1917 gn kullanld. Fakat sonu, tam bir hezimet oldu. 132 tanktan 57'si daha ilk gn Alman topusunun youn ve baarl ateiyle sava d brakld. Tarihin ilk byk tank saldrs, 20 Kasm 1917 gn gerekletirildi. 378 ngiliz tank, Hindenburg cephesini yararak 4 mil ilerlemeyi baard. Fakat Alman topu-
su ve hesapta olmayan arzalar, tanklarn 146'sn durdurdu. 43 tanesi de barikatlar aamadan kald. Daha sonra Almanlarn pskrtme harekt sonunda, ngilizler geri ekilmek zorunda kaldlar. 18 Temmuz 1918 gn Fransz savunmas, 567 tankla Bat cephesinde byk bir baar elde etti ve bu baar tankn savata ne denli nemli bir silah olduunu vurgulad. Ayn yln 8 Temmuz gn, 534 ngiliz tanknn kinci Somme Muharebesi'nde elde ettii baar, Alman Genelkurmay tarafndan, ra gn" olarak deerlendirildi. kinci Dnya Sava'na kadar btn Avrupal uluslar tank silahlarn gelitirmek iin olaanst aba gsterdiler. Bu alanda en byk baary Almanlar elde etti. kinci Dnya Sava'nn ilk yllarnda, Alman panzer birlikleri, stn manevra yetenekleri ve vurucu gleriyle, savan kaderi zerinde etkili oldular. Tarihin en byk tank sava ise, 1943 yl Temmuz'unda, Rusya'nn Kurs blgesinde verildi. Almanlar, 2 bin tanktan oluan 17 panzer birliiyle saldrya getikleri Rus askerleri karsnda, ok ar bir yenilgi aldlar. Bylece tanklarn stnl sona erdi. Bugn Avrupa'da NATO'ya ait kuvvetlerin 7 bin tankna karn Varova Pakt yelerinin 20 bin civarnda tank vardr.
"Alman ordusunun bu savata yaad en ka-
Bunlarn en bilinenleri arasnda, Valium, Librium ve Mogadon saylabilir. Barbitrat esasl ilalara gre daha az yan etkileri grlen bu ilalar, 1950'li yllarda sveli ila firmas Hofmann La Roche tarafndan retildi.
ULTRASONOGRAF TEKNNN LK KULLANIMI

Yarasalarn, gecenin karanlnda nlerine kan engelleri, yaydklar ses dalgalarnn bu engellere arpp geri dnmesiyle ayrmsayabildiklerini ilk kez 18. yzyl talyan bilgini Lazaro Spallanzani anlad. Ses dalgalarnn pratik olarak ilk kullanm ise, kinci Dnya Sava srasnda dman denizaltlarnn yerlerini belirlemek amacyla gerekletirildi. 1950'li yllarda, bu tekniin tp alannda kullanm balad. Glascow kentinden Doktor Ian Donald, anne karnndaki bir bebein ultrasonografi yntemiyle incelenebileceini buldu. Bu yntem sayesinde, bugn ana rahmindeki bebein ka aylk olduu ve pozisyonu, varsa kendisini bekleyen tehlikeler ve hatta ikiz ya da z olup olmad, hatta cinsiyeti saptanabilmektedir. Ayrca, ultrasonografi tekniinden, karacier, akcier ve kalp hastalklarnn tanmlanmasnda da yararlanlmaktadr.
LK KAPANLAR
sa'nn doumundan 200 bin yl nce Ta Devri'nde, bugnk ekoslovakya'nn bulunduu topraklarda yaayan insanlar et ve kemik gereksinimlerini karlayabilmek zere mamut avlamak iin kapanlar gelitirmilerdi. Kapanan ene biimindeki ilk kapan, 1590 ylnda ngiltere'de kullanld. Bir sonraki yzyln balarnda, Almanya ve Hollanda'da da yaygnlat. Yayl eneler arasndaki demir diler, bir odun paras ile birbirlerinden ayrldktan sonra iyice kamufle ediliyor, aralarna da bir para yiyecek konuyordu. Yiyecee gelen av, sopay devirince ba ya da ayaklar, enelerin arasnda kalyor, bylece yakalanyordu. Evlerde bugn de kullanlan fare kapanlarnn patenti 1910 ylnda ngiltere'nin Leeds kentinden James Henry Atkinson tarafndan alnd. Gnmzde besin maddelerinin satld maazalarn en byk dmanlar olan sinekler, modern teknolojinin son bulular olan zel kapanlarla yakalanyor. Bu kapanlarda, yaynlanan ultra-viyole nlar sinekleri kendine ekiyor ve ekrann nndeki elektrik akmna kaplan sinekler hemen lyorlar. Aygtn alt ksmnda bulunan bir kk tepsi de, len hayvanlarn evreye yaylmadan toplanmalarna yaryor. Bir Hollanda kenti olan Middelburg'da, 17. yzyln balarnda baz gzlk yapmclar, teleskoba benzer aygtlar elde ettiklerini iddia ettiler. Bu iddialarn en glsyle ortaya kan Hans Lippershey, 1608 ylnda, teleskop patenti almak iin bavurdu. Yetkililerin huzurunda, aygtn tantt. Geri buluu patent verilecek nitelikte bulunmad ama kendisi bir miktar para ile dllendirildi. talyan bilim adam Galilei Galileo da, teleskoba ilikin sylentileri duymutu. Kendisine bir teleskop yapmaya karar verdi. 1609 ylnda, teleskobuyla gkyzn inceledi. Ay yzeyinin tpk yeryz gibi engebeli olduunu grd. Vensn gne evresinde dndn kefetti. O zaman dnya evrenin merkezi olduu yolundaki inanla ilgili olarak kukuya kapld. Bu kukusunun iyice glenmesi sonunda, retileri 2 bin yldr dnya niversitelerinde okutulan Yunan filozoflar Aritotales ve Ptolemius'un dncelerine kar sava at. Evrenin merkezi olduu sylenen dnyann, aslnda gnein etrafnda dndn syledi ve kilisenin hmna urad.
LK TELESKOP
288
289
LK YELDERMEN
Buharl makinenin bulunmasndan nce, rzgr, su ve hayvan gc insanln hizmetindeydi. Suyla alan deirmenler ok daha glyd, ama onlar dndrmeye yetecek byklkte akarsulardan yoksun olan yerlerde, yeldeirmenleri etkin oldu. 1840 ylnda, ngiltere ve Galler'de 10 bin, Hollanda'da ise 7 bin yeldeirmeni vard. Bu aygtlardan, un retiminde olduu kadar, maden karmnda, su iletiminde ve ar cisimlerin kaldrlmasnda da yararlanlyordu. Ayrca, aa kesmeye yarayan hzar makinelerini de yeldeirmenleri araclyla altrmak mmknd. Rzgrn yaratt enerjiyi retken hale getiren bulular, her zaman memnunlukla karlanmad. 1581'de bu enerjiden yararlanmay akl eden Hollandallar, isizlie yol amakla sulandlar. 1768'de de bir grup ii, rzgr gcyle alan bir hzar makinesini paralad. Yeldeirmenlerini altran insanlar, yeni birtakm leklerin de domasna yol atlar. nk tahln tmek zere deirmene
gtren herkes, elde edilen unun belirli bir blmn deirmen sahibinin "hak" olarak alkoyacan biliyordu. Bu hakkn miktarn saptamak zere de, deirmenciler belirli hacimlerde lekler gelitirdiler. rnein, 1558'de Liverpool yresindeki btn deirmencilere, leklerini Belediye Bakan'na gtrp doruluk derecelerini kontrol ettirmek zorunluluu getirildi. Bunu yapmayanlara belirli para cezalar uyguland. Bu uygulama bir anlamda dnyada, arlk ve hacim len aygtlarn ilk denetimi ve ayarlanmas olarak kabul edilir. 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren, yeldeirmenlerinin nemlerinde bir azalma balad. Ama rzgr gc, yine de birok alanda insana yararl olmaya devam etti. Amerika'nn bat kesimlerinde, demiryolu irketleri, yel deirmenlerinden lokomotifler iin su karlmasnda yararlandlar. Yerliler ise, sulama ilerinde bu aygtlardan byk faydalar saladlar. Suyu olmayan pek ok krsal blgeye, yeldeirmenleri araclyla su gnderildi. Bugn, Gney Afrika'nn Karoo blgesinde olduu gibi, birok blgede su salayabilmek iin bu yntem ilevini hl srdryor.
290
291
LK YAZI
M.. 45.bin ylnda yaayan insanlar, dncelerini kayalarn ve maara duvarlarnn zerine resimlerle yanstmay rendiler. Son Buzul a'nda yaayan atlarn, bizonlarn ve boalarn resimlerini ieren maaralar, spanya'nn Altamira, ve Fransa'nn Lascaux yrelerinde ortaya karld.
Bu resimlerin yazya dnebilmeleri iin aradan yzyllarca yl gemesi gerekti. M.. 20 bin ve 6500 yllar arasnda insanlar, yumuak talan ve kemikleri kullanmaya baladlar. Fransa'nn spanya snrna yakn blgesindeki Ariege yresinde bir maarada, izildikten sonra krmz ve siyaha boyanm geometrik ekiller bulundu. Afrika'nn eit-
292
LK AMAIR MAKNES
Yzyllar boyunca kadnlar amarlarn akarsu kenarlarnda elleriyle ovarak ve tokalayarak ykadlar. Akarsularn olmad yerlerde, amarlar, tahta, bakr ya da demir leenler iinde ykand. 20. yzyln bana gelinceye dein, dnyann her yerinde baka bir amar ykama yntemi yoktu. 1782'de Henry Sidgier adl bir Londral, altgen biiminde kapal bir amar teknesi gerekletirdi. Bu teknenin iine yerletirilen tahta ubuklar arasna amarlar sktrlyordu. Teknenin iki ucu, iki askya aslyor, sonra da kol gcyle dndrlyordu. Tamamen insan emeine dayanan bu sistem hem ok yorucuydu, hem de allagelmi yntemlere oranla daha uzun zaman alyordu. Makineden karlan slak amarlar, iki tahta merdanenin arasndan geirilerek sktrlyor, bylece bir yandan sulan szlrken, bir yandan da bir anlamda tlenmi oluyordu. 1791'de Ferguson Hardie adnda bir ngiliz, merdane kolunun tek ynl hareketiyle, merdanelerin hem ileri, hem de geri gelmesini salayan bir sistem gelitirdi. Bu sistem sayesinde, hi deilse skma mekanizmasnda bir lde kolaylk salanmt. Ama yine de btn ilemler insan emeine dayanyordu ve ok yarucuydu. 1906'da Chicago kentinden Alva Fisher, elektrik enerjisiyle alan ilk amar makinesini gerekletirdi. 1924 ylnda ilk kurutmal makineler piyasaya kt. 1940'l yllardan itibaren tam otomatik makineler ev hanmlarnn hizmetine girmeye balad.
li kesimlerinde bulunan zerleri izilmi kemikler, kukusuz bir dnemin belgeleriydi. Smerce, yazya dklebilen ilk dil oldu. Ama belirli bir alfabesi de yoktu. Basit resimler halinde yazlan Smerce metinlere Irak'ta, Basra Krfezi'nin yaknlarnda rastland. Bu metinler, M.. 3500 ylndan kalmayd. Smerler, ivi eklinde ve gen iz brakan bir aygtla, balk ve kil kabakalarndan yaptklar plakalar zerine yazlarn yazdlar. Sonra bu kk tabletler, gnein altnda piirilerek kurutuldu. Binlercesi, en kk bir hasar grmeden gnmze kadar ulaabildi. Bunlardan bazlarnda, Smer din adamlarnn ekonomik ilevlerini gsteren altn, kuma ve inek listeleri vard. Smerlerin ekonomik etkinlikleri, evrelerindeki Persleri. Babillileri ve Asurlular da ivi yazsn renmeye itti. Msr'da belirli sembollerin belirli szckleri ve sesleri simgeledii hiyeroglif yazlar, M.. 3000 ylndan itibaren kullanlmaya baland. Dnceler ya da ykler, resimlerle yazlan bir tr steno tekniiyle anlatlyordu. rnein gvdesi olmayan bir ift bacak, "gitmek" szcn simgeliyordu. Basz iki gz, "grmek", kapal bir ift gz de "alamak" anlamndayd. Msrllar, papirs bulduktan sonra, hiyeroglif alfabesindeki ekilleri de kalemle ya da frayla yazlabilecek ekilde deitirdiler. M.. 700 ylnda hiyeroglif yazs nc evrimini gerekletirdi ve ortaya kan son biim; modern Arap alfabesinin de temelini oluturdu.
LK TRANSSTOR
20. yzyln en nemli bulularndan biri olarak kabul edilen ve elektronik devrelerin can damar olan transistrler, 1947'de gerekletirildi. Dnyann en byk telefon irketi olan Bell kurulularnn aratrma laboratuvarlann-
da, William Shockley bakanlnda John Bardeen ve Walter Brattain'den oluan ekip, tek-
nolojide yepyeni bir r aan bu bulularndan dolay, 1956 ylnda Nobel dl'n paylat. Bardeen ve Brattain, radyo ve telefon sinyallerinin alnmasnda, glendirilmesinde ve yanstlmasnda kullanlan termiyonik kapaklara kar bir seenek bulmak iin urayorlard. abuk krlabilen ve pahalya mal olan bu lambalarn snmas iin belirli bir srenin gemesi gerekiyordu. Ayrca bir hayli de elek-
293
trik tketiyorlard. Ekip ilk transistor, ince bir germanyum tabakasndan yapt. 1947 Noel'inden iki gn nce, bu transistor bir radyo devresine takld ve Brattain, defterine u satrlar yazd: "Bu sistr, tpk lamba gibi, ses sinyalini glendiriyordu. Ama hem boyut olarak ok daha kkt, hem de daha az enerjiye gereksinimi vard. nceleri kck bir aygtn o koca lambalarn yerini alabileceine pek az kimse inand. Ama Shockley ve ekibi, drt yl iinde byk gelimeler saladlar. 1952'de transistor, orijinal boyutlarn onda birine indirildi ve ok daha glendi 1957'de ylda 30 milyon transistor retilebilecek aamaya gelinmiti. Bu alanda gelimeler yine de srdrld. Bilim adamlar, germanyum tabakas yerine, ok daha byk s iddetlerine dayanabilen saf slikon kristali kullanmaya baladlar. Akm, saniyenin yz milyonda biri kadar ksa bir zamanda iletebilen transistrler imal edildi. Bunlarn sayesinde cep tipi hesap makineleri, dijital saatler yapld. Radyo ve TV alclarndaki lambalarn yerini de transistrler ald. Eer bu kk harika aygtlar olmasayd, uydu haberlemeleri, uzay aralar ve ayn insan tarafndan fethi de mmkn olmayacakt.
devre gerekten ie yaryor. nk ses dzeyinde hissedilir bir ykselme saland." Tran-
etkisinden yararlanlma yoluna gidildi ve zellikle kanser tedavisinde kullanld. 20. yzyln bandan itibaren, zellikle, cilt, dil ve boaz kanserlerinde n tedavisi byk lde etkin oldu.
LK TARTI MAKNES
lkel toplumlarn arlk lmlerine ilikin gereksinimleri son derece snrlyd. Ama altn, insanolu tarafndan bulunduu ilk gnden itibaren ok byk deere sahip olduu iin Msrllar altn tartmak amacyla bir aygt gelitirdiler. M.. 3500 ylndan kalma bir Msr mezarnda, bu tart aleti ile, arlk ls ' olarak kullanlan paralar bulundu. Yine M.. 2600 ylnda Babilliler, arlk saptamak zere standart ller kullanyorlard. Msrllar tarafndan kullanlan terazilere ait resimler, maara duvarlarnda ve papirslerin zerlerinde gnmze kadar kalmtr. M.. 3000 ylnda izileri bu resimlerde, bir ubuk ortasndan bir iple tavana aslm olarak gsterilir. ubuun bir ucunda, arl saptanacak olan cisim baldr. teki utaki kefede de eitli byklkteki arlk lleri vardr.
LK PENCERE
lkel dnyann scak iklimlerinde, pencereler salt binalarn iini aydnlatmak amacyla yaplyordu. Roma mparatorluu'nun etkisiyle uygarlklar kuzeye doru tamaya balaynca, pencerelerin geirecek, ama souu darda brakacak bir cisimle kapatlmas zorunluluu dodu. Bu amala, yal bezler ve hatta ince mermer tabakalar kullanld. Romallar, Pompei'nin M.S. 79 ylnda yok olmasndan nce cam buldular. Pompei harabeleri arasnda, bronz erevelere rastland. Bu erevelerin iine 52 cm geniliinde, 45 cm yksekliinde ve 1 cm kalnlnda camlar taklmt. Ama yine de caml pencereler dnyann her kesinde henz yaygn deildi ve 12. yzylda bile birok kilisenin pencereleri camdan yoksundu. 1450 ylndan itibaren, camlarn evlerde kullanlmas yaygnlat. Hatta baz pencereler dar alacak ekilde iki kanatl yapld. 18. yzyldan itibaren, zellikle Kral George dnemi ngiltere'sinde, yana doru alan kaydrmal pencereler moda oldu. Ama aslnda bu bulu yeni deildi. lk rnekleri, 1640 ylnda Herfordshire kentinde yaplmt.
LK X IINLARI
X nlar tpta iki amala kullanld: Hastalklarn tannmasna yardmc olmak ve kanseri tedavi etmek. Bu nlar, 1895'te Almanya'nn Wrzburg kentinde, fizik profesr Wilhelm Rntgen tarafndan bulundu ve "Rntgen nlar" olarak adlandrld. Kt, tahta ve etten geebilen bu nlar, metal ve kemii aamyorlard. Ayrca fotoraf filmini de karartma zellikleri vard, rntgen, bulduu bu nlara, "bilinmeyen" anlamnda " X " adn verdi. Bu bulutan birka ay sonra doktorlar, kemik bozukluklarn saptayabilmek iin rntgen tekniinden yararlanmaya baladlar. 1897'de Harvardl bir renci olan Walter Cannon, bizmut eriyii iirilen bir hayvann barsaklarnn rntgen nlar ile fotorafnn ekilebileceini kantlad. Bu bulu, insan i organlarnn da rntgen nlaryla incelenebilmesini salad. 1950'li yllarda, radyoloji, hastalklarn tansndaki ilevi asndan doruk noktaya kt. Gama-kameralarn ve halk arasnda "ayna" olarak bilinen aygtlarn bulunmasyla X nlarnn kullanm azald. Daha sonra canl dokular zerindeki
294
ZEL BLM
TRKYE ve TRKLERDE LKLER
merakediyorum@
googlegroups. com yeleri iin hazrlanmtr. Benzer almalardan haberdar olmak, neri, istek ve bu alma ile ilgili karlatnz sorun ve hatalar ltfen bildirin. http://groups.google.com/group/ merakediyorum E-posta : merakediyorum@googlegroups.com
A
LK ADALET BAKANI
Tarihimizde ilk Adalet Bakam (Adliye Nazr) Cevdet Paa'dr. 6 Mart 1868 gn bu grevin bana getirilen Cevdet Paa, adliye tekilatnn en ba ve sorumlusu olarak hizmet verdi. de gerekletirildi. Anadolu'da, ilk Trk yerletirmeleri, Seluklu hkmdar Turul Bey'le balamtr. Trklerin blgeye tm olarak yerlemesi ise, yine Seluklu hkmdar Alpaslan'n Bizansllar 1071 ylnda Malazgirt Ovas'nda yenmesiyle gerekleti. Tarihteki ilk Anadolu beyliklerinin kuruluu da 1250-1358 yllarndadr. lk Anadolu beylikleri unlardr: Alaiye Beylii, Artukoullar Beylii, Aydnoullar, Candaroullar, Danimentoullan,Dulkadiroullar,Ertanaoullan, Hamitoullar, nanoullar, zmiroullar, Karamanoullar, Karesioullar, Kadburhanettinoullar, Mengoullar, Osmanoullar, Pervaneoullar, Ramazanoullar, Sahipataoullar, Saltukoullar, Saruhanoullar. Ancak, 1071'den ok daha nceki yzyllarda da Anadolu yarmadasna gelmi, Kuman, Kpak, Peenek Trkleri de vardr. Bunlarn bir ksm Trakya ve Balkanlar zerinden Anadolu'ya getii gibi, Kafkasya zerinden gelenleri de vardr.
AF SANATININ LK NCS
lkemizde ilk afi sanat almalarnn balamas Birinci Dnya Sava'ndan sonradr. Afi sanatnn ilk ncs de hap Hulusi Grkey'dir. Grkey, bu daldaki rnlerini ilk kez 1929 ylnda vermeye balad.
LK OSMANLI AKES (Gm para)

Osmanllarda ilk ake, yani gm para, 1329 ylnda Orhan Gazi zamannda bastrld. eit olan bu paralar, be akelik, bir akelik ve stnde Orhan Gazi'nin nc saltanat yln gsteren 3 says olan akedir.
LK ANNELER GN
lkemizde ilk Anneler Gn, "Kadnlar Dernei"nin araclyla 1955 ylnda kutland. Anneler Gn'nn dnyann birok lkesinde Mays aynn ikinci pazar gnnde kutlanmas gelenek haline gelmitir. Dnyada ilk Anneler Gn ise, Amerika'da kutlanm, daha sonra teki lkelere yaylmtr.
LK AKDENZ OYUNLARI
Akdeniz'de kylar olan lkeler arasnda btn spor dallarnda yaplan yarmalarn ilki, 1971'de Trkiye'de zmir'de yapld. Akdeniz Oyunlar'nn ilki ise Msr'da dzenlenmiti. Bu oyunlar, her 4 ylda bir, bir baka Akdeniz lkesinde olimpiyat oyunlarnn kurallarna uygun olarak yaplr.
LK ANAYASA
Trkiye'de ilk Anayasa, II. Abdlhamit zamannda 23 Aralk 1876 gn yrrle giren "Kanun-i Esasi"dir. O dnem iinde kii hak ve zgrlklerini belirleyip yayma yolunda birtakm abalara giriilmi, 1808'de "Sened-i ttifak" ve 1839'da "Glhane Hatt Hmayunu", br adyla "Tanzimat Ferman" ilan edilmiti. Ancak her iki belge de devletin temel kurulu ve ileyiiyle ilgili yarglara yer vermemeleri nedeniyle gerek anlamda bir anayasa saylmazd.
TRKLERN ANADOLU'YA LK GELLER

Anadolu'yu alp Trkletirmek dncesi ilk kez Byk Seluklu mparatorluu dnemin-
297
LK ARKEOLOJK KAZI
1822 doumlu Alman arkeolog Heinrich Schilemann Rusya'da ticaret yaparak biriktirdii paralar, kazlarna harcad. lkemizde yaplan ilk arkeolojik kazy gerekletiren Schlimann, "Truva'y bulan adam" olarak tarihe geti. u Trke'siyle duru, iten, ak bir dille bu nl yaptnda anlatlr. Ancak, Babrname bir an kitab olmaktan ok, otobiyografi tarzndadr.
Trkiye'de ilk arkeolojik kazy, Alman Heinrich Schilemann yapt.
LK ANAYASA MAHKEMES
Trkiye'de ilk Anayasa Mahkemesi, 25 Nisan 1962 gn yrrle giren 44 sayl yasayla kuruldu. Bu mahkeme, yasalarla TBMM itzklerinin Anayasa'ya uygunluunu denetlemek iin kurulmu en byk yarg organdr. Bu mahkeme yoluyla lkemizde ilk kez yasalarn Anayasa'ya uygunluklarnn "yarg yoluyla denetimi" salanabildi. Anayasa Mahkemesi'nin kararlar kesindir, verdii kararlar, Resmi Gazete'de yaynlanr.
LK ANSKLOPED
. Trklerde ilk ansiklopedi denemesini yapan kii, Ali Suavi'dir. Kamus'l-Ulmi ve'l Maarif (Eitim ve Bilimler Ansiklopedisi) adyla ancak 5 forma yaynlanabilmitir. Bu ansiklopedi, Ali Suavi'nin Paris'te 1870 ylnda kard Ulm (Bilimler) gazetesinin ekiydi.
LK ANI EDEBYATI
lkemizde ilk an edebiyatnn bamsz bir edebiyat tr olarak nitelenmesi Tanzimat'tan sonradr. Eski Trk edebiyatnda an edebiyatnn en nemli ilk rnei "Babrname''dir. Babr ah'n hayat yks, ocukluundan eseri kaleme ald sreye kadar Do-
LK ANTOLOJ
lkemizde edebiyattaki belirli zellik ve tanmlamaya uygun ilk antolojiler, Refik ve Tevfik beylerin 1865 ylnda birlikte hazrladklar "Letaif-i na" (Dzyaz rnekleri), Ebzziyya Tevfik'in 1878 ylnda yaymlad "Nmune-i Edebiyat- Osmaniye" (Osman-
298
l Edebiyat rnekleri) gibi rnlerdir. Ancak, bu antolojilerden ok nce, 1436 ylnda mer bni Mezit, 13, 14 ve 15. yzyl balarnda yaam 83 ozann 397 beytini bir araya toplayan "Mecmuatl-Nezair" (Beyit Derlemeleri) adyla bir antoloji denemesi yapmtr. Bu eserden gnmze kalan teki, Nide'de Ferit Faik'in zel kitaplnda bulunuyor.
Trkiye'de arabann ehirler arasnda tat arac olarak kullanlmas Sultan Mahmut II'nin Kartal'da yaplan bir posta yolunun al trenine katlmak amacyla bindii faytonla balar. Bunu "Tarih-i Ltfi"den reniyoruz.
LK ARABA VAPURU
Trkiye'de ilk araba vapuru "Suhulef'tir. Araba vapuru dncesinin de ilk kez Trklerden kt bilinir. Osmanllarda deniz tamacl "irket-i Hayriye" adl kurulu tarafndan yaplyordu. Bu kurulutan bir yneticiyle bir teknisyen, araba vapuru yaptrmak iin ngiltere'ye gittiler. 1869 ylnda da iki araba vapuru smarland. O sralarda ngiltere'de bile kardan karya deniz ulam, halat ya da zincirlerle ekilen sallarla yaplmaktayd. 1870'de "Suhulet", 1871'de de "Sahilbent" araba vapurlar, stanbul'da Anadolu ile Rumeli yakas arasnda almaya baladlar. Her ikisi de yandan arklyd.
AKORDEONUN LK KULLANILII
Akordeonun lkemizde mzik aleti olarak ilk kullanl 20. yzyl balarna rastlar. Artvin yresinde akordeona benzeyen ve "firmargon" denilen el armonikalarnn kullan ise olduka eskidir. Firmargon, Alman alglarndan "fzarmonika" adl enstrmann dilimizde deitirilmi addr. 1827'de Bfe'nin gelitirdii akordeon, gnmzde son biimini almtr.
LK ANKET DZENLEYEN DERG

Trkiye'de okurlar arasnda ilk anket dzenleyen dergi "Mektep"tir. Karabet Efendi tarafndan 1891 ylnda karlmaya balanan Mektep dergisi, ilkokul rencilerine eitli bilgiler veren bir ocuk dergisiydi. ki yl sonra bu zelliini deitirerek edebiyat dergisi oldu. Yazarlar arasnda Cenap Sahabettin, Hseyin Cahit Yaln, Hseyin Siret, Sleyman Nazif, Mehmet Rauf ve Rza Tevfik gibi devrin nl kalemleri bulunuyordu.
LK ARV
lkemizde ilk ariv deposu Mustafa Reit Paa tarafndan yaptrld. Bu devre kadar devlet belgeleri, torba, sandk gibi dank yerlerde saklanrd. Bu durumu gznne alan Mustafa Reit Paa, bugn de ariv deposu olarak kullanlan binay yaptrd. lk ad "Hazine-i Evrak" olan bu kurulu, imdi Babakanlk Ariv Genel Mdrl'dr.
LK ATATRK ANITI
Trkiye'de ilk Atatrk ant, stanbul Glhane Park'nn denize yakn blmnde 3 Ekim 1926 gn dikildi. Ant, Avusturyal heykelci Krippel yapt.
LK ARKEOLOJ MZES
Trkiye'de ilk arkeoloji mzesi 1846 ylnda Tophane Miri (Mareal) Damat Fethi Paa tarafndan kurduruldu. Fethi Paa'nn eski eserlere kar duyduu ilgi nedeniyle o zaman Harp Okulu'nun ambar olan Aya rini Kilisesi "mze" olarak dzenlendi. eitli illerden toplanan eski eserler buraya getirildi. Bugn buras askeri mzedir.
STANBUL'DA LK ASKER LSE

stanbul'da, Maka Klas'nda, 1846 ylnda, "Mekteb-i Fnn- dadi" adyla retime balad. Bu okul, 1924 ylnda "Kuleli Askeri Lisesi" adm ald. Kara Harp Okulu'na renci yetitiren ve halen engelky'de bulunan okula, "Kuleli" adnn verilmesinin nedeni, binann iki yannda bulunan kulelerindendir.
TARHMZDE LK ARABA
Trklerin tarihinde ilk arabann M.. 2 bin ylnda kullanlmaya baland eski in kaynaklarndan reniliyor. Trkler, arabay yk tamada ya da oturmak iin kullanrlar, savaa atla giderlerdi. Hatta, arabann bulucusu da Trklerdir ve anayurdu Asya'dr,.
LK ATLAS
ada anlamda ilk atlas denemeleri Tanzimat dneminde yapld. lk Trk atlas, Pa-
299
ris Corafya Topluluu yesi olan Hafz Ali eref tarafndan yapld. 21 Haziran 1868'de Paris'te bastrlan bu atlasta 21 haritayla birok ekil vard.
ile Ahlak adl iki eseri vardr.
LK AYAKKABI YAPIMEV
Trkiye'de ilk ayakkab yapmevi, stanbul Beykoz'da kuruldu. 1810 ylnda Hamza Bey adnda birisi deri yapmevi at. Sonralar bu yapmevinde kundura yaplmaya baland. Sultan II.Mahmut,1816 ylnda ordu ayakkablarnn buradan salanmasn istemiti. 1942 ylnda makineletirilen Beykoz kundura yapmevi, 1933 ylndan bu yana Smerbank tarafndan iletilmektedir.
LK AVRAT PAZARLARI
Tarihimizde ilk avrat pazarlar Osmanl mparatorluu zamannda kurulmutu. 19. yzyln sonuna kadar sren avrat pazarlarnn bu adla anlmasnn nedeni, alc ve satcsnn yalnz kadnlardan olmasdr. Bu tr pazarlarn en nls ise stanbul'da CerrahpaaKocamustafapa arasndaki geni alan kaplam olandr. Buray Kanuni Sultan Sleyman'n kars Hrrem Sultan, nceleri pazar yeri olarak kurdurmutu.
LK SENATO (Ayan Meclisi)

23 Aralk 1876 gn yrrle giren Anayasa ile birlikte "Heyet-i Ayan" yani senatrler kurulu oluturuldu. Bu kurul, ilk Trk senatosu olarak nitelenir. Yrtme organ grevini stlenen Heyet-i Ayan yelerini padiah seerdi. yelerin says, milletvekilleri toplamnn te birini geemezdi. lk Ayan Meclisi, 19 Mart 1877 Pazartesi gn Server Paa bakanlnda Dolmabahe'de almalarna balad. lk Ayan Meclisi'nin 27 yesi vard. II. Abdlhamit, 13 Mart 1878 gn Ayan Meclisi'ni datt, ama yeler devletten aylklarn almaya devam ettiler.
AVRUPA GEZSNE IKAN LK PADAH

Tarihimizde Avrupa gezisine kan ilk padiah, Sultan Abdlaziz'dir. 21 Haziran 1867 gn Fransa mparatoru III. Napoleon'un ars zerine deniz yoluyla Avrupa'ya giden Abdlaziz, Fransa'nn Toulon ky kentine kt, oradan da Paris'e ulat. Burada uzun sre kalan Abdlaziz, Uluslararas Paris Sergisi'ni gezdi, iki lkeyi ilgilendiren konularda grmeler yapt. Daha sonra ngiltere Kraliesi Victoria'nn konuu olarak Londra'ya giden Abdlaziz, Viyana, Budapete ve Rusuk'a da urad. 7 Austos 1867'de lkesine dnd. Abdlaziz'in Trk hkmdar sfatyla yurt dna ilk kez k, d ilikilerimiz asndan nemli bir olay olarak yorumland. Ancak, unutmamak gerekir ki, Osmanl devletinin kuruluundan sonraki Osmanl padiahlar, ordularnn banda defalarca fetih savalarna karak Avrupa ortalarna kadar gittiler. I. ve II. Murat, Yldrm, Fatih, Yavuz, Kanuni Selim, tm Balkan lkelerini, Macaristan ve Avusturya ile Almanya'y grerek tanmlardr.
LK ATICILIK SPORU
lkemizde ilk atclk sporu (baltrap) stanbul'da yapld. Atclk sporunu Trkiye'ye getiren kii ise Bulgaristan'n Filibe kentinden Niyazi Kzltepe'dir. Yurdumuzda en eski atclk kulb ise 1921'de stanbul'da Avclar ve Atclar htisas Kulb adyla ald. Avclk ve Atclk Federasyonu ise 1940 ylnda kuruldu.
LK AT KOULARI AVUKATLIK LK TRK YAPAN

lkemizde ilk at koular Enver paa ve arkadalarnn kurduu "Islah- Nesl-i Peres"yani "At Soyunu Gelitirme Dernei"nce dzenlendi. Cumhuriyet'in ilann izleyen yllarda ise at koular Tarm Bakanl'nn organizasyonunda gerekletirilmeye balad. lk Gazi Kousu ise 1927 ylnda yapld. Trkiye Jokey Kulb de 1950 ylnda kuruldu. 1953 ylndar itibaren de yaplan bir szleme ile Trki-
Trkiye'de avukatlk yapan ilk Trk, Krmzade Neet Molla'dr. 1843-1906 yllarnda yaayan Neet Molla, Krmlzade Reit Efendi'nin oludur. Muallimhane-i Nvyab'tan mezun olduktan sonra 1892 ylnda stanbul'da avukatla balayan Neet Molla, ilk Trk avukatdr. Krmzade Mecmuas ve Fihristi
300
ye'deki koularn dzenlenmesi ve mterek bahis oynatma yetkisi Jokey Kulb'ne verildi.
da yakp ykarak kullanlmaz duruma getirdiler. Bu hara, 1923 ylnda yeniden dzenlendi. Bylece de Trkiye'de ilk at yetitiricilii balam oldu.
LK ATLETZM ALIMALARI
Trkiye'de ilk atletizm almalarna 1922 ylnda baland sylenebilir. 1912-1913 yllarnda tek tk grlen atletizm denemeleri birka heveslinin ilkel almalarndan teye gidememitir. Bu ilk atletizm heveslileri Silifkeli kr, Doktor Nurettin Otmar, Selahattin ve Asm beylerdir.
LK AYRICALIK
Yabanclara verilen ilk ayrcalk I.Bayezit'in oullar Musa ve Sleyman elebi'lerin Venediklilere baz ticaret ilerinde "zel" yetki tanmalaryla ortaya kar. Bu ayrcalklar (imtiyaz) II. Murat'n Cenevizlilere, Fatih Sultan Mehmet'in de aznlklara "dinsel" ve Venedik, talyan, Cenevizliler ile Rodos valyelerine de ticaret yapma, tuzlar iletme yetkileri vermesi izler. Balangta nemsenmeyen bu imtiyazlar giderek 1536 ylnda Kanuni Sultan Sleyman'la balayan kapitlasyonlarn devletin bana bela kesilmesinin kaynaklar olacakt.
LK AT RETME FTL (Hara)

Yurdumuzda ilk at retme iftlii yani hara, 1913 ylnda Eskiehir ifteler'de (Aziziye) kuruldu. Kurtulu Sava'nda Yunanllar, buray
LK BAIMSIZ TRKORTODOKS PATR

Trkiye'deki ilk bamsz Trk-Ortodoks Patrii Papa Eftim I. Erenerol'dur. Birinci Dnya Sava'ndan sonra Fener Rum Patrikhanesi'nin Anadolu Rumlarn Yunanl olduklarna inandrma abalarna ve Karadeniz'de yeni bir Rum Pontus devleti kurma eilimlerine kar kan Papa Eftim, eitli dinlerden 72 temsilciyi Kayseri'de toplad. Fener Patrikhanesi'ni ortadan kaldrarak merkezi Kayseri'de olan bir Trk-Ortodoks Patrikhanesi kurdu. Yaynlad bir bildiriyle Fener Patrikhanesi'nin Trk karlarna aykr altn btn dnyaya aklad. Kurtulu Sava'ndan sonra stanbul Patrikhanesi'yle iliki kurarak Cumhuriyet ynetimine ballk sz ald. ay sonra bir Trk dmannn patrik seilmesi zerine patrikhaneyle btn ilikilerini kesti. 18 Mart 1926'da eitli olaylardan geen Papa Eftim I. Erenerol, ilk kez bamsz TrkOrtodoks kilisesini kurdu ve ilk patrik seildi.
LK BAHAR BAYRAMI
Yurdumuzda ilk bahar bayram, 1921 ylnda kutland. Ancak, bu ilk kutlama, bir ii bayram niteliindeydi. 27 Mays 1935 gn karlan 2739 sayl Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkndaki Yasa ile 1 Mays gnnn "Bahar Bayram" olarak kutlanmas kesinleti. 12 Eyll 1980'de yaplan askeri harekttan sonra karlan bir yasa ile, 1 Mays'n resmi bayram olarak kutlanmas kaldrld.
LK BAHRYE NEZARET
Trkiye'de ilk Bahriye Nezareti, 19 Mart 1867'de kurularak almalara balad. Bu kurulutan nce Deniz Kuvvetleri'nin ilerine kaptan paalar bakard. lk Bahriye Nazr ise Hakk smail Paa'dr.
LK BAKALORYA (Olgunluk) SINAVI

Trkiye'de bakalorya biiminde snav uygu-
301
lama ilk kez Galatasaray Lisesi'nde yaplmaya baland. 1 Eyll 1869'da yaymlanan bir tzkle, lise ya da lise dzeyindeki okullar bitirenlerin yksekokullara girebilmeleri iin bakalorya yntemi uyguland. Buna olgunluk snav da denir. 1926-1936 yllarnda lise bitirme snavlaryla, yakn zamanlara kadar sregelen olgunluk snavlar da bir eit bakalorya niteliindeydi.
Amsterdam'da yaplan olimpiyatlar srasnda atld. Trkiye'den Burhan Felek, Yunanistan'dan Rinopulos, Romanya'dan Boresku, Yugoslavya'dan Dobrin ve Bulgaristan'dan Kaev, bir anlama yaparak Balkan lkeleri arasnda eitli spor dallarnda yarmalar dzenlenmesini kararlatrdlar. 1929 ylnda resmen balayan Balkan Oyunlar, Trkiye' de ilk kez 1932 ylnda stanbul'da yapld.
LK BALE GSTERS
1524 ylnda talyanlar, stanbul'daki bir enlikte, klasik bale gsterisi dzenlediler. Buna Trkler de dansr olarak katldlar. Daha sonralar Trk tiyatrosunun kuruluuna byk emei geen Gll Agop'un tiyatrosunda, yabanc birok bale topluluu, temsil aralarnda bale gsterileri yaptlar.
LK BANDO OKULU
Trklerde ilk bando okulunun kuruluu, Muzika-i Hmayun (saray ya da padiah bandosu)adyla 1827 ylnda II.Mahmut'un isteiyle gerekleti. lk bando okulunun bana Mangel adl bir retmen getirildi, ancak yetersiz grlnce, yerine 1828 ylnda devrin nl bando yneticilerinden talyan Guiseppe Donizetti atand. Donizetti, 1831 ylnda da. Askeri Mzka Okulu'nu at.
LK BALE OKULUMUZ
Trkiye'de gerek anlamda bale gsterileri, olduka yenidir. Devlet desteiyle bale reniminin balangc 1943 ylnda oldu. lk bale okulu, stanbul Yeilky'de, ngiltere Kraliyet Balesi'nin kurucusu dnyaca nl Dame Ninette de Valois'nn denetim ve eitimi altnda almalarna balad. 1950 ylnda Ankara'ya taman okul, Devlet Konservatuvar'nn bir blm oldu. Bale okulunu ilk bitirenlerin 1960 ylnda ilk oynadklar oyun, Manuel de Faya'nn "El Amor Burujo" (Byleyen Ak) adl eseridir.
LK BANKA
lkemizde gerek anlamda kurulan ilk banka, stanbul Bankas'dr. 1847 ylnda faaliyete geen bu bankadan sonra, 1863 ylnda Osmanl Bankas ve daha sonra da baka yabanc bankalar ald. 1867 ylnda btnyle yerli sermayeli bankalar kurmak karar alnnca, ilk yerli banka kuruluumuz olan Emniyet Sand ortaya kt.
LK BALIK BLM
lkemizde balk bilimiyle ilgili ilk alma, 1914 ylnda Balkhane Mdr olan Karakin Deveciyan'n, "Balk ve Balklk" adyla yazd bir kitapla balar. Deveciyan'n kitab, bugnk balk bilimi lleriyle badamyorsa da, bu konudaki ilk adm ve aratrma olarak ok nemlidir. Trkiye'de ilk Balklk Aratrma ubesi'ni 1916 ylnda talya'nn Napoli kenti Zooloji stasyonu grevlilerinden Doktor Viktor Bayer kurdu. Balklk konusunda bilimsel nitelikteki ilk olumlu kurulu, 1950 ylnda stanbul niversitesi'ne bal olarak almalarna balayan Hidrobiyoloji Aratrma Enstits olmutur.
LK BARAJ (Su bendi)

Trkiye'de ilk baraj, 1619 ylnda Osmanl Padiah II. Osman'n yaptrd "kinci Osman" ya da teki adyla "Topuz Bendi" dir. Ykseklii, 9 metre 91 santimetredir. III. Ahmet, 1722'de 9 metre 41 santimetre yksekliindeki Byk Bent'i yaptrd. Osmanllar devrinde yaplan en byk baraj, 1890'da hizmete giren 18.5 metre ykseklikteki Elmal
Bendi'dir.
LK BALKAN OYUNLARI
Balkan Oyunlar'nn temeli, 1928 ylnda
302
Cumhuriyet'in ilanndan sonra yaplan ilk baraj ise, 1936'da tamamlanan ubuk Baraj'dr. Ykseklii 33 metre olan bu baraj, Ankara ili snrlar iindedir. zellikle 1950'li yllardan sonra birok byk barajlar yapld. Bunlarn iinde en by, Dou Anadolu'daki Keban Baraj'dr. Ancak, Gney Anadolu Projesi (GAP) iinde ye alan ve yapm hale sren Atatrk Baraj, tamamlandnda, yurdumuzun en byk baraj olacaktr.
LK KADIN BAKAN
Trkiye'nin ilk kadn bakan, Prof. Dr. Trkn Akyol'dur. 12 Mart dneminde 1. Erim Kabinesi'nde Salk ve Sosyal Yardm Bakanl'na getirilen Akyol, 1928 ylnda stanbul' da dodu. Ankara Tp Fakltesi'nden mezun olduktan sonra, gs hastalklar konusunda ihtisas yapan ve 1964'te doent, 1969'da ise profesr olan Trkn Akyol'un, bir baka zellii de, seimle gelen ilk rektr olmas. en az 15 yesi bulunan ve Avukatlk Yasas uyarnca, grevlerini onur ve dayanma iinde toplumun karlarna gre gelitirip yapmay ama edinen avukatlararas bir topluluktur.
Prof. Dr. Trkn Akyol, 12 Mart dneminde Salk ve Sosyal Yardm Bakan oldu.
LK BAREM YNTEM
1929 ylnda yrrle giren bir yasa ile, Trkiye'de ilk kez uygulanmaya balanan barem yntemi, nl Fransz matematikisi "Baremme"in adndan dilimize giren bir szckle anld. Devlette grev alan memurlarn aylklarn belirleyen, dzenleyen ve grevdeki eskilii gz nne alarak tutarlarn ayr ayr gsteren izelge anlamna gelir. Bu izelgede en az aylkla, en yksek aylk oranlar, derece derece gsterilir.
LK BARUTHANE
Trklerde ilk baruthane, yani barut yapmevi, II. Bayezit tarafndan Kthane'de 1490 ylnda kurduruldu.
LK BASIMEV
1493 ylnda stanbul'da, 1495 ylnda da Selanik'te bir basmevi aan Museviler, buralarda Tevrat, yorum, dilbilgisi ve tarih trnde kitap basarak, ilk basmevini gerekletirdiler. Bunlar, talya'da basm ilerini renen Tokatl Apkar adl Ermeni asll bir yurttamzla, olu Sultanah'n birlikte kurduu basmevi izler. 1567'de ilk kez bir Ermenice dilbilgisi kitab yaymladlar. 1627'de Nikodemos Metaksas adndaki biri, Londra'dan getirttii basmevi gereleriyle Musevilii yeren kk bir kitap kartt.
LK BARO
Trkiye'de ilk baroyu, 1870 ylnda kapitlasyonlardan yararlanan yabanc uyruklu avukatlar, "Sosyete d baro d Konstantinopl", yani "stanbul Avukatlar Topluluu" adyla kurdular. lk Osmanl barosunun ortaya k, 1876 ylndadr. Bu toplulua 62 avukat kaytlyd. Bunlardan 11'i Rum, 38'i Ermeni idi. Bugnk anlamyla baro, her ilde
303
LK BASIN AHLAK YASASI

Trkiye'de eitli yerlerde yaymlanan dergi ve gazetelerle, basn kurulularnn temsilcileri, 24 Temmuz 1960 gn bir araya geldiler. stanbul Gazeteciler Dernei'nde, tarihimizde ilk kez yaplm Basn Ahlak Yasas'n onayladlar. Yasay uygulamak iin bir Basn Onur Kurulu seildi. Kurul, 10 yeden oluuyordu. Basn Ahlak Yasas, en uygar lkeler. de bile imrenilecek zgr toplumun, zgr basnn kendisini eletirme ve denetlemesini yapacakt. Bu, yine basn yoluyla kamuoyuna duyurulacakt. Bu yasa, hl yrrlktedir.
van resimleri bulunan bayraklar ortaya kard. Ancak, Trklerin ilk bayrann hangisi olduu kesinlikle belli olmamtr. Osmanllarda I.Mahmut devrinde yeil olan donanma bayraklar, III. Selim devrinde krmz oldu ve stndeki "hilal"e sekiz keli yldzlar eklendi. Cumhuriyet devrine kadar bayramzda da eitli deiiklikler oldu.29 Mays 1926'da saltanat kaldrlp "Bayrak Yasas" yrrle girince, bayramz bugnk kesin biimini ald.
TRKLERDE LK BAYRAMLAR
Trklerin, Ergenekon'dan ilk klarn her yl bayram enlikeri dzenleyerek kutladklar, "Ergenekon Destan"nda yazldr. Hakann da katld kutlama enlikleri, rs stnde demir dvlerek balard. Dede Korkut, bayram niteliindeki eitli trenlerden sz eder. Hakanlarn doum gnleri, baa geileri, evlenmeleri, ocuklarnn doumlar, baar kazandklar savalar, bayram gibi kutlanrd. Trk geleneinde Mslmanlktan sonra Ramazan ve Kurban bayramlar kutlanmaya baland.
LK BASIN REKLAMLARI
Trkiye'de ilk basn reklamlarnn yaplmaya balamas, 1860 ylndan sonraya rastlar. Osmanllar dneminde basnda yaymlanan ilk reklamlar elbise, ila, tabak-anaklarla, lkeye yeni girmekte olan aralarn tantlmas trndendi. lk reklamlar, "Tercman-i Ahval", 'Ceride-i Havadis", "Tarih" gibi gazetelerde yaymland. O sralarda reklamn kii hayatnda deeri pek iyi bilinmediinden, bir reklam kuruluu yoktu. Ayrca, II. Abdlhamit'in basna uygulad ar bask, reklamcln gelimesini engelledi.
LK BEBEK SERGS
Dnyada ve Trkiye'de ilk kez bir bebek sergisinin almas olay, stanbul Taksim'deki Belediye Bahesi'nde 1936 ylnda gerekleti. Kzlay, Kzlha, Kzlaslan ve Gne derneklerinin destekledii bu sergiye, 20 lke katlmt. Uluslararas bu bebek yarmas o zamanlarda byk ilgi uyandrmt.
LK BASKETBOL MAI
Trkiye'de ilk basketbol ma, Robert Kolej rencileri tarafndan 1904 ylnda yapld. Trklerin basketbolu ilk kez renip oynamalarysa,devrin nl kalecisi ve Galatasaray Lisesi Beden Eitimi retmenlerinden Ahmet Robenson'un abasyla oldu. Ahmet Robenson, 1911 ylnda eline geen bir Amerikan dergisinde, bu oyunu tand ve rencilerine oynatmak istedi. 10'ar kiilik takmlar arasnda yaplan ilk karlamada, oyun kurallarn bilen olmadndan, hepsi sakatland. Trkiye'de ilk basketbol liginin kuruluu, 1915 ylnda gerekleti. Trkiye Basketbol ampiyonluu ise, 1946'da balad.
LK BEDEN ETM GSTERLER

stanbul'da 16 Mays 1919 gn, imdiki Fenerbahe Stadyumu'nun bulunduu alanda yapld. Gsteriyi dzenleyenler, Erkek retmen Okulu rencileriydi. Daha sonra bu bir gelenek oldu ve her yl Mays aynda gsteriler yapld. Atatrk'n Samsun'a ayak bast gn olan 19 Mays, "Genlik ve Spor Bayram" adyla 1938 ylnda karlan bir yasa ile kesinleince, spor gsterileri de bu bayram gnne alnd. "Da Ban Duman Alm" mar da, ilk Genlik Mar olarak kabul edildi.
LK TRK BAYRAI
Trk boylarnn, kendilerine zg bayraklar vard. Bu boylar birleerek han buyruu altna girince, "hann bayra" sava alanlarnda grlmeye balad. Son yllarda Trkistan'da yaplan kazlar, zerinde insan ve hay-
LK BELEDYE
Gnmzdeki anlamyla ilk belediye rgt, 1869 ylnda stanbul'da akmalarna bala-
304
di. Yurdun eitli yerlerindeki belediyelerin hizmet vermeye balamas, 1870'li yllardan sonradr. Bu tarihlerden nce belediye ilerine bakan benzer kurulular grldyse de, bunlar belediye kavram iinde tanmlanamaz.
TARHTEK LK BEK
Dnya tarihinde ilk beik, M.S. 1. yzylda kullanlmaya balarken, bu yzyl iinde Orta Asya'da Yedisu alannda yaplan kazda, Hun mezarndan bir beik kmtr. Bu beik, bugn Krgzlarn kulland beiin ayndr. Trk beikleri, biim ve nitelik bakmlarndan Trk topluluunun aamalarn gsterir. Yrklerde, ocuk srtta tanr, bu arada seyrek olarak da aatan, deliksiz basit bir beik kullanlr. Ege Blgesi'nde, taban dz, yanlar darya meyilli, ba ve ayak ularna kasnak geirilen ve st ksmnda, tutmak iin ka denilen bir kol bulunan beikler vardr. Dou ve Orta Anadolu'da kullanlan aatan yapma beiklerde, ocuk a gibi bir eit somya zerine konan minderde yatrlr. 15. yzyldan sonra madeni beikler, aa beiklerin yerini ald. Osmanl saraynda beiklerin zerine konan "serasker" rt ve yorgan, en deerli talarla sslenirdi. Doan padiah ocuuna, Hazine Kethdas araclyla Hazinehane'de gm kabaral, ssl bir beik yaptrlr ve haremin kapsna kadar gtrlrd. Bu arada, padiah annesinin hazrlatt bir beikle, yorgan ve puide denilen srmal beik rts, byk bir trenle eski saraydan yeni saraya nakledilirdi. Bu trene de "beik alay" denirdi. Bu alaya, btn devlet bykleri katlrd. Doumun altnc gn sadrazam tarafndan altn ve mcevherlerle ssl bir beik hazrlanr ve ocuk erkekse, buna bir de sorgu eklenerek, yine trenle Paakaps'ndan Topkap Saray'na gtrlrd. Bundan sonra kurbanlar kesilir ve elenceler balard.
leri "Mahzen'1-Ulm" (Bilimlerin Mahzeni), Hsamettin Ahmet'in "Miftah's-Seada" (Mutluluu Bulanlarn Anahtar), Ktip elebi'nin "Kef'z-Znn" (pheli eylerin Kefi) gibi eserleri, bibliyografik trde ilk kitaplar olarak saylabilir. lk kez 1930 ylnda yaynlanmaya balanan ulusal nitelikteki genel bibliyografyann ad, "Trkiye'de kan Kitap, Gazete ve Mecmualardan Bahsetmek zere Maarif Vekleti Talim ve Terbiye Heyeti Tarafndan karlan Neriyat Blteni"dir.
LK BLARDO
Diktrtgen biimindeki st yeil uhayla kapl zel masalarda, topla ve isteka denilen sopalarla oynanan bir oyun olan "bilardo", yurdumuza ilk kez 19.yzyln ikinci yarsnda girdi.
LK BLMECELER
Trkler de ilk bilmecelerin gemiinin ok eski zamanlara dayand ve bunlarn genellikle "halk bilmeceleri" olduu sanlmaktadr. 11. yzylda Kagarl Mahmut'un "Trk Dilleri Szl" adl kitab da bu sany dorulamaktadr.
LK BNA VERGS YASASI

Trkiye'de ilk Bina Vergisi Yasas, 1861 ylnda karld. II. Abdlhamit zamannda karlan bu yasa ile ilk kez binalardan alman vergi ile devlete gelir temin edildi.
LK BNCLK KULB
Trklerde binicilik ve atla spor yapma gemii, ok eski alara uzanr. Orta Asya'da Trkler, at eitli amalarla kullandlar. Elimizdeki belgelerden, atn savata olduu kadar, barta da nemli bir yeri olduu kantlanr. Trklerin, "at, avrat, pusat" deyimi, bunlara ve bu arada " a t " a verdikleri deeri aklar. Anadolu'nun birok yerlerinde tren ve bayramlarda eitli at oyunlar oynanr. En nemlileri, cirit, olak ve evgendir (At stnde sopayla oynanan bir oyun). Bu oyunlar, Trklerin bilinen en eski atl oyunlardr. lk binicilik dernei ise 1913 ylnda Sipahi Oca adyla ald. Amac, ata binmeyi, atl, at sporunu gelitirmek olan bu ocan kurucular arasnda, devrin nl kiilerin-
BBLYOGRAFYA TRNDE LK RNEKLER

lkemizde ada anlamda bibliyografya almalar, 1928 ylnda yaplan Harf Devrimi'nden sonra balad. Ancak, Trk kltryle ilgili ilk bibliyografya niteliinde birok almalar vardr. Abdurrahman Bestami'nin "Mevzuat'I-Ulm" (Bilimlerin Konular), Molla Ltfi'nin "El- Metlib-i lhiye" (Tanrsal Dilekler), Abdlzde Mehmet Tahir'le, Serkis Orpelyon'un birlikte dzenledik-
305
den Mahmut evket'le Mahmut Muhtar paalar vard.
LK BRA FABRKASI
Trkiye'de ilk bira fabrikas, 1912 ylnda Aydn'da, zvarl yabanc kaynakl Bomonti Nektar irketi tarafndan kuruldu. 1940'ta Tekel daresi, Aydn Bira Fabrikas'n satn alarak, burada "rak" retimine balad.
leri tezkerelerde (pusula, betik) rastlyoruz. Hoca Dehhani'nin "Seluklular ehnamesi", Mustafa Darir'in "Tercme-i Siret'n-Neb", Bursal Lmii"nin "Peygamberlik aretleri", "Bak'nin "Kesin Bilginin zleri" adl biyografileri, alarnn nl rnleridir.
LK BOKS KULB
lkemizdeki ilk boks kulb, 1919-1920 yllarnda Akiyani Efendi ile Musevi bir yurttan abasyla kuruldu. stanbul Taksim'deki antekler Salonu'nu tutan ilk boks kulbnn giderleri, Fransa Boks Federasyonu'nca karlanyordu. Trkiye'deki ilk boks federasyonu da, 1923 ylnda kurulan Trkiye dman Cemiyeti ttifak'ndan hemen sonra gerekletirildi. lk Boks Federasyonu Bakanmz da Eref efik Atabey'dir. Bamsz bir federasyon olan Boks Federasyonu, boksun gereken ilgiyi grmeyii nedeniyle bir sre sonra kapand.
BSKLET SPORUNUN TRKYE'YE LK GR

Merutiyet'ten nce stanbul Tepeba'nda bulunan iki bisiklet satcs, mteri ekmek amacyla gsteriler dzenledilerse de, ilgi ekemediler. Bisikletin yurdumuza kesinlikle ilk girii ve yaylmas 1910 ylna rastlar. lk uluslararas bisiklet yarmalar da stanbul'da 1927 ylnda Bulgarlarla yapld;. lkemizde ilk bisiklet federasyonu ise 1924 ylnda kuruldu. lk Trkiye Bisiklet Birincilii Yarmas da yine ayn yl Ankara'da, Muhafzgc Spor Alan'nda dzenlendi ve bu yarmay Cavit Cav kazand. 1924 ylnda Paris'te dzenlenen olimpiyat oyunlarna bisiklet dalnda yarmak zere giden Fahri Aabey, Cavit Cav ve Raif Bey'den kurulu Bisiklet Milli Takmmz, yarmaya girebilmek iin satn alabilecek bisiklet bulamadklarndan geri dndler. Bisiklet sporunda olimpiyat oyunlarna ilk katlmz, bu nedenle 1928 Amsterdam Olimpiyat Oyunlan'nda mmkn olabildi.
LK BORSA
2 Aralk 1873 gn bir tzkle almaya balayan Dersaadet Tahvilat Borsas, Trkiye'nin ilk borsas saylr. 16. ve 17. yzyllarda Osmanllar'da sanat ve ticaretle uraanlarn lonca rgtleri de ilk borsa kurulularysa da, "resmi" bir nitelik tamazlar. lkemizde ilk ticaret borsas zmir'de, zmir Ticaret ve Sanayi Borsas adyla 1886 ylnda kuruldu.
LK BUHARLI GEM
Yurdumuza ilk buharl gemi, 1827 ylnda getirildi. Bu tr deniz aralaryla deniz ticaretinin balamas ise 1843 ylnda Bahriye Nezareti'nin zmit-Gemlik-Tekirda iskeleleri arasnda "Seyr-i Bahri" adl bir gemiyi bu amala altrmasyla olmutur. Trk deniz ticareti de bylelikle balar. Yine ayn yl, baka bir gemi daha altrlm, ayrca Boazii'nde de "Eser-i Hyr" adl bir vapur iletilmeye balanmtr.
LK KADIN BELEDYE MEMURU

Trkiye'nin ilk belediye zabta memuresi Afife Irk (pek)'tir. 1952 ylnda Erzurum'da belediyeye giren Afife Irk, zabta memuresi olarak bir sre altktan sonra, Muhta Asker Aileleri ubesi efi oldu. 32 yl hizmet ettikten sonra, 1978 ylnda emekli olan ilk kadn zabta memurumuz, halen Erzurum'da yaamn srdryor.
LK BYOGRAF
Kiilerin ilgi ekici yaam yklerini, yaptklar nemli ileri btn ynleriyle toparlayp yazma tr ola biyografilerin Trkiye'de ilk rneklerine tarihler, menakpnameler (tarihe gemi nl kiilerin yaantlarndan rnek-
LK KADIN BYKEL
Trkiye'nin ilk kadn bykelisi Filiz Dinmen'dir. Halen Strasbourg'daki Avrupa Konseyi Daimi Temsilcimiz olana Dinmen, 1982 ylnda ilk kadn bykeli olarak nasl atandn yle anlatyor: "niversiteyi bitirince, Dileri'ne girdim.
306
Eim, niversiteden snf arkadamd. lk grev yerim New York'taki BM Temsilcilii oldu. Orada, eimle evlendik. Daha sonra Tahran'a tayin olduk. Sonra, Ankara'ya, Bakanln Ekonomik ler Dairesi'ne atandk. Bu grevi takiben de Brksel'deki AET Daimi Temsilcilik grevini stlendim. Brksel'den
dndkten sonra da 6 yl sreyle bakanlkta eitli grevlerde bulundum. 1982 ylnda da Trkiye'nin ilk kadn bykelisi olarak Lahey Bykelilii'ne atandm. Kadn olduum iin bu grevde balangta zorluklarm oldu, ancak, daha sonra herkes bana yardmc oldu. Bunu kranla hatrlyorum."
c-
lk Cumhurbakanmz Atatrk, Cumhuriyetin ilan edildii 29 Ekim 1923 gn, TBMM'de oybirlii ile greve seildi.
LK CUMHURBAKANI
Trkiye'nin ilk cumhurbakan, Mustafa Kemal Atatrk'tr. 29 Ekim 1923 gnnn ge-
cesi, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin yapt olaanst toplantda yelerin oybirliiyle Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk cumhurbakanlna seilmi oldu.
307
LK CASUSLUK RGT
Osmanllarda casusluk, devletin kuruluuyla balamtr. Aratrmalar, Osmanl Devleti' nin kurucusu I. Osman'n beylii evresindeki bey ve tekfurlara kar casuslar kullandn gsterir. Tarihimizde belirli ilk casusluk rgtn stanbul'u almay aklna koyan Fatih Sultan Mehmet kurmutur. Uan kutan kukulanan II. Abdlhamit ise, casusluk rgtne byk nem vererek gelitirmitir. 1908'de ilan edilen Merutiyet'le, bu rgt kaldrld.
Muhit (evre) adl corafya kitaplar, bu alandaki abalarn ilk rnleridir. Osmanl devleti, ilk kez uluslararas bir corafya sergisine kitap ve haritalarla 1875 ylnda katld. I. Dnya Sava srasnda da stanbul niversitesi'ne bal bir Corafya Aratrma Kurumu ald. Bu ilk aratrma kurumunun ilk retim grevlileri, Profesr Erid Obst'la Faik Sabri Duran'dr.
TRKLERDE DN URUNA YAPILAN LK SAVA (Cihad)

Osmanllarda, savalara dinsel bir nitelik vermek, gelenek haline getirilmiti. Cihad ilannn kendine zg bir treni vard. Tarihimizde ilk "cihad ilan", 1389'da balayan Birinci Kosova Savalar srasnda olmutur.
LK CERRAHHANE (Ameliyathane)
14 Mart 1827'de II. Mahmut'un emriyle Cerrahhane-i mire adyla kuruldu. stanbul ehzadeba'nda alan bu kuruluun ynetimi ve eitimi, bir Macar dnmesi olan Mehmet Necati Efendi tarafndan yapld. 20'ye yakn cerraha (operatre) meslekle ilgili bilgiler verildi.Cerrahhane,1832 ylnda Topkap Saray duvarlarnn dna tand. Ya kk erlerden cerrah yetitirmek amacyla renciler alnd. Bana da nl Fransz cerrah Sad d Kaliyer, mdr olarak getirildi. Tp ve cerrahlk renimi, ilk bata ayr okullardayd. Bu kurum, 1838 ylnda Tp Okulu'yla birletirildi. Cerrahhane'nin bilinen en eski mezunlar, Hekimba ve Cerrah smail Paa, Kmil Ali, Hseyin, erif, Nuri ve Veli efendilerdir.
LK CUMA TATL
Osmanl mparatorluu'nda, Tanzimat'a kadar "hafta sonu" dinlenme tatili yoktu. Mslmanlarn tatil gn saylan cumann Osmanllarca tatil gn olarak seilmesi, 1839 ylndadr. Bilindii gibi, Cumhuriyet'in ilanndan sonra 1935'te karlan bir yasa ile,"pazar" gn, hafta sonu tatili olarak kabul edildi.
CUMHURYETN LK LANI
TBMM, 29 Ekim 1923'te olaanst bir toplant yapt. Oybirliiyle onaylanan bir yasa tasla, yasa haline getirildi. Bu yasaya gre, bundan byle devletin ynetim biimi cumhuriyet oluyordu. Cumhuriyet'in ilanyla, tarihimizde ilk kez ulusun kendi kendisini ynetme, denetleme devri balyordu. Atatrk'n nderliinde verdiimiz Kurtulu Sava, bylece Cumhuriyet'in ilan ile btnlendi.
LK CEZA YASALARI
lkemizde ilk ceza yasalarnn yapm Fatih Sultan Mehmet ile Kanuni Sultan Sleyman'n dnemlerinde gerekleti. Ancak, bu yasalar, genel ceza kurallarnn hepsini kapsamaktan olduka uzakt. lk genel ceza yasas, 1840 ylnda yrrle giren "Genel Ceza Yasas"dr.
LK AY RETM
Yurdumuzda ay retimine, Japonya'dan 1878 ylnda getirilen tohumlarn rnek iftliklere ekimiyle baland. Bu ilk denemenin olumlu sonu verdiini gren Halkal Tarm Okulu Mdr Ali Rza Ertem, Rize ve Artvin dolaylarnda ay retmek iin byk aba gsterdi. ayn ilenip kullanlabilecek duruma gelmesini salamak amacyla ilk kez Rize'de yapmevleri ald. ayn gnmzdeki teknikle ilenip ambalajlanmas, ancak 1947-1948 yllarnda gerekleti.
LK CORAFYA
Corafya ile ilgili yaynlarn Trkeye evrilii, Osmanllarn ilk dnemine kadar uzanr. II. Murat'la Fatih, corafya bilimine byk nem verirlerdi. Osmanl mparatorluu'nun deniz snrlar geniledike de deniz corafyacl ilerledi. Pir Reis'in"Kitb- Bahriye" (Denizcilik Kitab), eydi Ali Reis'in "Mir'at'l-Memlik" (lkelerin Aynas) ve
308
Trkiye'de cam retecek ilk fabrika, 1934'te kuruldu. Paabahe ie ve Cam Sanayii ad verilen bu fabrika, son yllarda Avrupa lkelerine de cam ihrac yapmaktadr.
LK CAM FABRKASI
ada gereklerine uygun anlamda ilk cam fabrikas, 1934 ylnda stanbul Paabahe'de kuruldu. "Paabahe ie ve Cam Fabrikas" adl bu kurulu, Trkiye'nin cam gereksiniminin byk bir blmn karladktan baka, yurt dna da ihra rnler retiyordu. Son yllarda byk bir gelime gsteren fabrika, Avrupai anlamda eyalar yapmaktadr.
Trklerde camn gemii, ok eskilere uzanr. Seluklu Trkleri, camdan ok eitli biimde yararlandlar. stanbul'un alnmasyla, Osmanl Trklerinde camclk, byk apta geliti.17. ve 18. yzyllarda Erikapi-Tekfur Saray aras bir camclk sitesi durumuna geldi. 1848 ylnda ubuklu'da kurulan ilkel cam yapmevinde, "em-i blbl".(blbl gz) denen nl kristaller yaplmaya baland. Bugn Beykoz i denilen bu kristaller, kta krmz renkte yansrlar. Trkiye'de ilk ocuk roman ise, Mahmut Yesari'nin yazd "Bar Yank mer"dir (1930). lkemizde ilk ocuk iir kitab ise brahim Alaattin Gvsa'nn 1911 ylnda yaymlad "ocuk iirleri"dir Bu arada, "ilk ocuk yayn"nm tr saylabilecek bir dergiyi Stk Efendi ile arkadalar, 10 Ekim 1869 gn yaymladlar. Haftalk olarak kan bu dergi, "Mmeyyiz" adl siyasi gazetenin ardndan yaynlanmt. O zaman byk ilgiyle karlanan dergi, 1 Kasm 1870 ylnda kapand.
TRKLERDE LK EK
Tarihimizde para yerine 'ek" kullanmay ilk neren, Kazazyan Agop Paa'dr. Agop Paa, Osmanl Maliye bakanlarndand. Alverite byk kolaylk salayan ek kullanmn, Agop Paa, 1885 ylnda yurdumuza getirdi.
OCUK EDEBYATI
Trkiye'de ocuk edebiyatyla ilgili ilk rnn inasi'nin La Fontaine'den evirip yaynlad "Kurtla Kuzu Masal" olduu sylenir. O zamana kadar ocuk edebiyat olarak btn bildiimiz, gelenek yoluyla azdan aza aktarlarak sylenen masallardr.
LK KOLATA FABRKASI
1924 ylnda stanbul'da almaya balad.
309
Fabrika kurulmadan nce ikolata, Trkiye' ye dardan getirilirdi.
LK OCUK TYATROSU
Trkiye'de ilk ocuk tiyatrosu temsilleri, 1935. ylnda stanbul ehir Tiyatrosu'nda verildi. lk oyun da M.Kemal Kk'n yazd ocuklara Tiyatro Dersi, Glmeyen ocuk'tu. Byk ilgi grd. Bu nedenle 1947'de Devlet Tiyatrosu, zmir ehir Tiyatrosu'nda ocuk Tiyatrosu blmleri ald.
LK MENTO RETM
Yurdumuzda ilk imento retimi, 1911 ylnda Danca'da kurulan imento fabrikasyla balad.
D
LK DACILIK
lk Trk dacs, Profesr Ali Vehbi Trkstn'dr. 1877-1937 yllarnda yaayan bu dacmz, Avrupa'daki Montblanc Tepesi'ne, Trk bayran ilk diken Trk'tr. Trkstn'n ad, Trk daclar tarafndan Nide Aladalar'n yce bir doruuna verildi. Daclk, Trkiye'de onunla balad. girmesiye kullanlmaya baland. Bundan nce damga pulu yerine "varak- sahiha" denilen damgal ktlar kullanlyordu. Bu ktlarn ilk kez kullanlmaya balan da Telmas adl bir spanyol'un devlete gelir salamak iin verdii neriyle olmutu.
LK DEMRYOLU
Tarihimizde ulama alan ilk demiryolu, 1854 ylnda Osmanllar dnemindeki Kahireskenderiye demiryoludur. Trkiye snrlar iinde kalan ilk demiryolu ise, zmir-Aydn arasnda denen bir blmdr. Bu yollarn hepsi de, ngilizler tarafndan yaplmt. Osmanl devletinin ilk demiryolu yapmna balamas, Anadolu-Badat demiryolunun bir blm olan stanbul-zmir demiryolunun denmesiyle oldu. Bu yol, 1873 ylnda bitirildi.
LK DANITAY
1837 ylmda"Meclis-i Abkm- Adliye" adyla II. Mahmut'un desteiyle kuruldu. Bu ilk Dantay, devleti ilgilendiren konulan grmek, yasa tasarlarn hazrlamak, gnmzdeki anlamyla Bakanlar Kurulu'nun yapmay tasarlad ileri inceleyip, bir dzene koymay amalyordu.
LK DEMOKRATK GELM
1807 ylnda yrrle giren "Sened-i ttifak" la balar. Bununla ilk kez, padiahn yetkileri kstlanyordu.
LK DAKTLOGRAF DNYA AMPYONUMUZ

Trkiye, 1956'da uluslararas daktilo yar alanlarnda uygulanan kurallar benimsedi. Deneylilerde, dakikada net 107 szck yazan Ece zbayrak, 1965 ylnda Paris'te dzenlenen ve 21 lkenin 159 yarmacs arasndan ampiyon olarak, bu konudaki "ilk" unvann ald.
LK DENZALTI
Trkiye'ye ilk denizalt gemisi, 1885 ylnda ngiltere'den getirildi. ngiliz gemi mhendisi Karet'in denetiminde yaplan bu denizalt, ok beenildiinden, iki denizalt daha alnd. Ancak, son denizaltlarn kurulma ve taklma ilemi, stanbul Takzak'ta gerekletirildi. 1888 ylnda denize indirildiler. Bu ilk denizaltlar, buharla alyorlard. Arlklar
LK DAMGA PULU
1873 ylnda Damga Tz'nn yrrle
310
160 ton, boylar 30.5, genilikleri ise 3.66 metreydi.
LK DENZ HARTASI
Trkiye'de ilk deniz haritasn 1513 ylnda Pir Reis yapt. Pir Reis'in doduu yer olan Gelibolu'da izdii bu harita, ceylan derisi stne yaplmt. 1517'de Yavuz Sultan Selim'e Msr seferi srasnda sunuldu. Atatrk'n emriyle de bu harita, 1935'te bastrld.
Krm Sava srasnda baland. Boazlar'da Anadolu ve Rumeli, Karadeniz'de Karaburun, Marmara'da Yeilky, anakkale'de imenlik, Kumkale, Gelibolu fenerleri, 1856 ylnda dikildiler. 1857 ylnda da stanbul Ahrkap, anakkale'de Nara ve Kilitbahir fenerleri yapld.
LK DENZ MZES
1897-1898 yllarnda stanbul Kasmpaa'da kuruldu. kinci Dnya Sava knca, Anadolu'ya karlan tarihi eserler, savatan sonra yine buraya getirildi. 1949'da Dolmabahe Camii'ne, oradan da bugn stanbul Deniz Mzesi olan Beikta'taki yerine tand. Bu mzede, denizcilikle ilgili ok deerli eserler bulunmaktadr.
LK DENZCLK OKULU
Hamit Naci'nin desteiyle kuruldu. zel bir okuldu. 1909 ylnda ald. 1928 ylnda devletletirilen 3 Haziran 1946'da Yksek Denizcilik Okulu adn ald. Lise blm kaldrld. Okul, sivil kaptanla yksek dzeyde denizci yetitirir.
LK DEPREMLER
M.S. 1. yy' da oluan depremler, ilk bilinenlerdir. Daha nceki depremler hakknda elde belge
LK DENZ FENERLER
Trkiye kylarnda deniz fenerleri yapmna
LK KADIN DEKANIMIZ
1954 ylnda stanbul niversitesi Fen Fakltesi Dekan olan Prof. Dr. Nzhet Gkdoan, Trkiye'nin ilk kadn dekandr. 1910 ylnda stanbul'da doan, 1928 ylnda Erenky Kz Lisesi'ni bitiren Prof. Gkdoan, ayn yl yaplan bir snav kazanarak matematik ve fizik renimi grmek iin Fransa'ya gitti. 1934 ylnda yurda dnen Nzhet Gkdoan, kadna henz seme ve seilme hakk verilmedii bir srada "doent"lie seildi. Daha sonra profesr olan Nzhet Gkdoan, nce blm bakan, 1954 ylnda da Profesrler Kurulu'nca dekan seildi. Nzhet Gkdoan'n "ilk kadn dekanhk"m yannda, ilk kadn astronomi profesr, ilk kadn blm bakan ve yine ilk kadn niversite senatosu yesi unvanl da bulunuyor.
1954 ylnda stanbul niversitesi Fen Fakltesi Dekan olan Prof. Dr. Nzhet Gkdoan, Trkiye'nin ilk kadn dekandr.
yoktur. nemli depremler unlardr: 668'de zmir'de 20 bin, 1458'de Erzincan'da 30 bin, 1509'da stanbul'da 13 bin, 1688'de zmir'de yaklak olarak 20 bin, 1883'te eme'de 15 bin, 1939'da Erzincan'da 32 bin 372, 1943'te lgaz'da 4 binden fazla kii lmtr. Deprem kuanda bulunan lkemizde, son yllarda da zaman zaman ok lml depremler olumaktadr.
d "Trk Dilinde Sz Diziminin Asl" adndaki kitab olduu sylenebilir. lk Trke dilbilgisi kitab ise Keecizade Fuat Paa ile Ahmet Cevdet Paa'nn ortaklaa hazrladklar "Kavaid-i Osmaniye" (Osmanl Dilbilgisi Kurallar) adnda ve 1884 ylnda yaymlanan bir yapttr.
LK DLK OKULU
Trkiye'de ilk diilik okulu, 16 Eyll 1909'da eitime balayan "Dar'l-Fnn- Osman Tp Fakltesi Eczac ve Dii Kabile ve Hastabakc Mektepleri" adl okuldur. stanbul Kadrga'daki Menemenli Mustafa Paa Kona'nda eitim almalarn srdren okul, 1925 ylnda Beyazt Camii yaknndaki eski Jandarma Dairesi'ne tand. 1934-35 ylnda faklte statsne geti. 1964 ylnda ise Tp Fakltesi'nden ayrlarak bamsz bir faklte oldu.
LK DERG
1850 ylnda yar Trke, yar Franszca, iinde tp konusunda yazlar bulunan aylk bir dergi kt. "Vakayi-i Tbbiye" (Tp Olaylar) adl bu ok zel dergiyi saymazsak, Trkiye'de ilk derginin Mnif Paa'nn 1861'de yaynlad "Mecmua-i Fnn" (Fenler Dergisi) olduu sylenebilir.
LK DEVALASYON
Trkiye'de yaplan ilk devalasyon (para deerini drme) olay 7 Eyll 1946 ylndadr.
LK DOLMU
Trkiye'de dolmuuluk, ilk kez stanbul'da 1940-41 yllarnda balad. II. Dnya Sava srasnda dardan tat alnamaynca, stanbul ofrleri, "dolmu" yoluyla yolcu tamaya baladlar. Belediye, bunlara kar sava at, ancak etkili olamad. Halkn da benimsedii bu tr yolculuk, daha sonra Anadolu'daki kentlere de yayld.
LK DL KURULTAYI
lk dil kurultay, 26 Eyll 1932'de Dolmabahe Saray'nda topland. Atatrk'n dilek ve isteiyle 12 Temmuz 1932'de kurulan Trk Dil Kurumu, ilk kurultaynda, Trke'nin yaayp kklenmesi ve yabanc szcklerden arndrlmas yolunda almalar yapmt. Trk Dil Kurumu'nun ilk kurucular Samih Rifat, Ruen Eref naydn, Cell Sahir Erozan, Yakup Kadri Karaosmanolu'dur. Bu arada, tarihimizde ilk dilbilgisi rnnn de Kagarl Mahmut'un 11. yzylda yaz-
LK DOUM KLN
1892 ylnda stanbul Demirkap'da ald. Ad, "Seririyyat- Vilde" (ocuk Klinii) olan burada, ebelik ve kadn hastalklar bilimleri, hem gelen hastalar zerinde uygulanr, hem de rencilere retilirdi. zel bir klinikti.
E
LK ECZACILIK OKULU
Trkiye'de eczaclk renimine, 1839 ylnda baland. Okul, tp okuluna bal idi. 3 yllk eitim sresi vard. Bu okulun o zamanki kurulu amac, ordunun eczac eksiini gidermekti. Bitirme snavlar, padiahn nnde yaplrd. lk askeri eczac, 1842 ylnda diploma ald. Yurdumuzda ilk eczane de l'802 ylnda stanbul Taksim Caddesi'nde ald.
LK EDEBYAT TARH
Edebiyat rnlerini ve yazarlarn tarihsel geliim iinde inceleyen bir bilim dal olan edebiyat tarihi konusundaki ilk yerli rnekler, 1888'de Abdlhalim Memduh'un, 1910'da da Faik Reat'n kitaplardr. kisinin de ad
312
"Tarih-i Edebiyat-i Osmaniye'' olan bu kitaplar, birer ders kitab niteliinde yazlmlard.
LK ELEKTRKL TREN
1955 ylnda stanbul'da Sirkeci-Halkal arasnda almaya balad. 1969 ylnda ise stanbul'un Anadolu yakasnda HaydarpaaGebze arasnda ikinci elektrikli tren iletmeciliine geildi.
Efendi'dir. Bunu, Paris'e gnderilen Seyit Ali Efendi ile Berlin'e gnderilen Aziz Efendi izledi. II. Mahmut zamannda aksayan srekli eli gnderme ii, daha sonra dzene sokuldu. 1834 ylndan sonra da, "fevkalade bykeli, bykeli, orta eli" adlaryla Berlin, Londra, Petersburg, Tahran ve Viyana'da yeni elilikler kuruldu.
LK ENGELL KOU
1928'de gerekletirildi. 110 metre zerinden yaplan engelli kounun ilk Trkiye rekortmeni, Galatasaray Kulb'nden ekip Engineri' dir. Derecesi, 20.1 metre idi. Yurdumuzda 400 metre engelli kounun balangc ise, 1932 ylna rastlar. Bu dalda ilk rekortmenimiz de, Fenerbahe Kulb'nden Ziya Atlet'tir.
LK KADIN EMNYET MDR

1941 ylnda Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi'ne giren Feriha Sanerk, 4 yl boyunca okulun tek kz rencisi olarak renim grr. Bu kz renci, daha sonraki yllarda da erkeklerin arasnda mcadelesini srdrerek Emniyet Genel Mdrl'ne girecekti. 1951 ylnda amacna ulaan Feriha Sanerk, "Trkiye'nin ilk kadn emniyet mdr" olarak polis tekilatmza yllarca hizmet verdi.
LK ESKRM FEDERASYONU
1923 ylnda kurulan federasyonun ilk bakanlna da, bu grevi 1938 ylna kadar yapan Fuat Balkan getirilmiti. Trk eskrimcilerinin uluslararas ilk karlamas, 1924 Paris Olimpiyatlar ile balar. Eskrim sporu ise, yurdumuzda ilk kez 1911 ylnda Beikta Spor Kulb'nce benimsenip uyguland. Kesici olmayan, keli zel kllarla bir vuruma sporu olan ve zel elbiselerle oynanan bu oyunun ilk retmeni de, Hsn Bey'dir. Bu deerli retmen, 1901 ylnda Fuat Balkan, mer Ltfi ve Refik beyleri altrarak, ilk Trk eskrimcileri yetitirdi. II. Abdlhamit'in nnde talyanlarla yaptklar karlamalar kazanan bu eskrimciden sonra, padiah buyruuyla eskrim sporu, askeri okullarda zorunlu ders oldu.
LK ELEKTRONK HESAP MAKNES

1960'l yllara kadar yurdumuzda elektronik hesap makinesi kullanlmyordu. Ayn yl, Karayollar Genel Mdrl'ne yurt dndan getirilen elektronik hesap makinesi, bu arac ilk kullanan kurulu oldu. niversitelerimizde ilk elektronik hesap makinesi ise 1964 ylnda, stanbul Teknik niversitesi'nde kuruldu.
LK EL
elebi Mehmet, Gelibolu ve Eriboz savalar sonunda, yani 1417'de yaplan bir anlamann eini, bir eli ile Venedik'e gnderdi. Ancak, bu elinin ad bilinmemektedir. Trk tarihinde ilk elinin de, Uygurlar zamannda grev ald sanlmaktadr. lk srekli eliliin ise III. Selim zamannda kurdurulduu bilinir. lk srekli elimiz de, 1792 ylnda Londra'ya atanan Yusuf Agh
LK EVCL HAYVAN VERGS

Trkiye'de ilk kez evcil havyan vergisi adyla vergi koyan, Padiah II. Abdlhamit'ti. "Hayvanat- Ehliyye Rsumu" adyla konulan bu vergi, 1903 ylnda uygulanmaya baland. Ancak, birok yerde ayaklanmalara yol atndan, bu acayip vergi tr, 1907 ylnda kaldrld.
313
F
LK FES KULLANILII
Tarihimizde ilk fes kullanl, Osmanllar dneminde II. Mahmut zamanndadr. O yllarda, Koca Hsrev Paa, Akdeniz'e bir sefer yapm, bu lkelerde grd fesi, ok beenerek, dnte de erlerine getirmiti. II. Mahmut, bu fesi grnce ok beendi. 1832'de bir genelge yaynlayarak, orduda "fes" taklmasn zorunlu kld. Hatta, ilk etapta Tunus'a 50 bin fes smarlad. Yzyllardr sark ve kavuk takan Osmanllar, bu yenilii ok tuttular. Balayan fes salgn, sonunda bir de Fes Nazrl (Bakanl) kurulmasyla sonuland. lk Fes Nazrmz da Mustafa Efendi'dir. Kyafet Kanunu ile fes, 1925 ylnda yasakland. Ziya Gkalp, 1920'li yllarda folkloru ulusal adan ele alarak, kltr aratrmalarnda, kendi deyimi ile "Halkiyat", yani folklorun nemli bir bilim dal olduu yolundaki grlerini aklad. Bu srada, Ankara'da halk kltrnn incelenip derlenecei amal bir dernek kuruldu. 1927'de kurulan bu dernein ad, Trk Halk Bilgisi Dernei idi. Bu dernek, lkemizde kurulan ilk folklor derneidir.
LK FOTORAFILIK DERS
Trkiye'de ilk fotoraflk dersi, 1937'de Gazi Ortaretmen Okulu ve Eitim Enstits'nde alan resim blmlerinde verildi. Fotoraflk dersi, daha sonralar 1945'te Ankara Polis Enstits'nde de ders programlarna alnd. 1947 ylnda da, bugn Marmara niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi olarak bilinen, eski adyla Tatbiki Gzel Sanatlar Akademisi'nde, Grafik Sanatlar Blm'nde fotoraflk dersi konuldu. Yurdumuzda ilk fotoraf dergisi, 1945'te Ankara'da karld. Safter Srel ve inasi Barutu'nun kardklar bu dergi, Profesyonel ve Amatr Foto Dergisi adyla yaynland. lk fotoraflk kitab da, Franszca'dan dilimize evrilmitir. Fotoraflk konusundaki ilk yerli kitap, "Risale-i Fotorafya"dr (Kk Fotoraflk Kitab). Kitabn yazar ise Yzba Hsn Efendi'dir. Yurdumuzda ilk kez bir fotoraf sergisi, 1942'de Gazi retmen Okulu'nda almtr. Bu konudaki ilk yarma ise, Ankara Halkevi yetkilileri tarafndan 1933 ylnda dzenlenmiti. Trkiye'de, foto ofset tekniini ada anlamda ilk uygulayan basm evi Apa Ofset'tir. Bu basmevi, 1942 ylnda stanbul'da resim, dekorasyon ve kliecilik alanlarnda alm olan Mazhar Apa tarafndan kurulmutu. Yurdumuzda ilk fotorafhane ise M. Naya adl bir Franszn 1845'te stanbul'da at fotorafhanedir.
TRKYE'DE LK FESTVAL
1931'de Beylerbeyi Saray'nda dzenlenen Balkan Oyunlar Festivali, lkemizdeki ilk festival oldu. lk tiyatro festivali ise Devlet Tiyatrolar tarafndan 1959 ylnn Mays aynda Antalya Aspendos'ta dzenlendi.
LK FIKRA YAZARLII
Gazetelerde, adna fkra denilen, gndelik konularla ilgili ke yazlar, Trk edebiyatnda ilk kez Tanzimat'tan sonra balad. inasi ve Namk Kemal'in bu trdeki ksa yazlar, ilk fkraclk rnekleri saylr.
LK FOLKLOR ALIMALARI
1890 ylnda balad. Daha nceleri baz yazarlarn, farkna varmadan Trk folklorunun derlenmesine yararl almalar bulunuyordu. Ancak, Trk halk edebiyatn bir bilim konusu olarak ele alan ve ilk belgeleri toplayan, Macar bilgini Ignazs Kunos olmutur (Trk Halk Edebiyat 1915). En eski folklor almalar olarak ise Kagarl Mahmut'un Divan- Lgati't-Trk'n ve
Evliya elebi'nin Seyahatname'sini sayabiliriz.
TRKYE'DE LK FUTBOL
ngilizlerin getirdii bu oyun, Trkiye'de ilk
314
kez zmir'in Bornova'snda oynand. 1890 ylnda yaplan ilk futbol karlamasnn oyuncularnn hepsi de, Bornova'da alm-satm ileriyle uraan ngilizlerdi. Trkiye'de ilk futbol liginin kurulmas, 1904 ylna rastlar. stanbul'da dzenlenen bu ligin kurucusu da James Lafonten'dir. lk lige katlan takmlar Elpis, mojen, Kadky ve Moda'dr. 10 yl sreyle en ok kazanan takma verilmek zere ngiltere'den getirilen bir ilt, karlamalarn zellii idi. lk futbol ligini kazanan takm da mojen'dir. Yurdumuzda ilk futbol kulbn.de, 1902 ylnda yine James Lafonten kurdu. Kadky Kulb adyla almalarna balayan bu kulbn ardndan, yine ngilizler Moda, Rumlar da Elpis kulplerini atlar. Trkiye'nin yabanc uyruklu ilk nl futbolcular Lafonten, Komber eksin, Ceymis Vital, aznlklardan da Tahtaperde Aleko ve Semiramis Efendi idi.
Yurdumuzda ilk milli futbol karlamas, stanbul'da 26 Ekim 1923 gn gerekleti. Taksim Alan'nda Romanya ile yaptmz bu ma, 2-2 berabere bitmiti. lk futbol federasyonunun kuruluu da yine bu ylda olmutu. "Trkiye dman Cemiyetleri ittifak" adyla kurulan bu federasyonun bakanlna da Fuat Hsn Kayacan seilmiti. Trkiye'de ilk futbol takm ise Galatasaray'dr. 1905 ylnda Galatasaray Lisesi beinci snf rencilerinden kurulan bu futbol takmn kuran ise, Ali. Sami Yen'dir. Bu takm iki yl sonra Kadkyl genlerin kurduu Fenerbahe, Vefa Lisesi rencilerinin Vefa Kulb izledi.
FUTBOLDA ULUSLARARASI LK HAKEM

16 Ekim 1924'te Moskova'da, 15 Mays 1925'te Ankara'da vaplan Trkiye-Rusya fut-
ok eski alardan beri Trkler, alverilerini belirli gnler de alan "panayrlarda yaparlard, Ancak bunlar, biter fuar niteliinden ok uzaktlar. 1927 ylnda, tarihimizde ilk kez zmir'de bir fuar kuruldu. zmir Enternasyonal Fuar adyla her yl 20 Austos-20 Eyll aras hizmet veren bu fuar, gnmzde de etkinliini srdryor.
ILK FUAR
Trkler, ok eski alardan beri alverilerini belirli gnlerde alan panayr denilen pazarlardan yaparlard. Gnmzdeki anlamyla panayrlar, fuar olmaktan ok uzaktlar. Panayrlarn ulusal saylabilecek nitelikteki ilki,
1927 ylnda zmir'de kuruldu. zmir Valisi Kzm Dirik'in abasyla kurulan bu panayr, 1933'te Kltrpark'n yanna alnd. Daha sonra buras dzenlendi ve 1947 ylnda da "zmir Enternasyonal Fuar" adm alarak uluslararas fuar niteliini kazand.. Her yl 20 Austos-20 Eyll gnleri arasnda alan bu fuar, ilk fuarmz olmutur.
315
bol karlamalarn yneten Altnordulu Hamdi Emin ap'tr. Hakemlik konusunda ngiltere'de eitim grm olan Hamdi Emin ap, yurdumuzda da futbol dalnda hakemlii gerek biimde kurmutur. 1928'de Futbol Federasyonu Bakan olan ap, 1932 ylnda da Trkiye'de ilk zel hakem yetitirme kursunu at. 1936 Berlin Olimpiyatlar dn-
nde ngiltere'den Buts adl bir hakemlik uzmann getirip, Trkiye'de ilk resmi hakem kursunu atran da yine odur. Yurdumuzda FIFA kurallarna uygun olarak uluslararas futbol karlamalarn yneten ve FIFA kokart takan ilk Trk futbol hakemi de Sulhi Garan'dr.
apanzade Agh Efendi, Tercman- Ahval'i kurdu.
Tercman- Ahval'in en nemli yazar, inasi idi.
LK TRK GAZETECS
apanzade Agh Efendi'dir. lk zel gazete olan "Tercman- Ahval"i de o yaynlad. 21 Ekim 1860 gn kan bu gazetenin en nemli yazar da inasi idi. ki yl sonra inasi, gazeteden ayrld, ancak Agh Efendi, tam 6 yl srekli olarak gazetesini karmay baard. Trkiye'de, gazetecilik eitim ve renimi ise yenidir. Bu konuda ilk abay gsteren Sedat Simavi, stanbul Gazeteciler Dernei
Bakan olduu srada, niversiteye bal bir gazetecilik enstits kurulmas iin niversite Senatosu'na bavurdu. 1946 ylnda senato, almalarn srdrrken, Fehmi Yahya Tuna, Milli Eitim Bakanl'nn izniyle 1948'de ilk "gazetecilik okul"nu at. Bu okul, lise dzeyindeydi. 1950 ylnda ise stanbul niversitesi Senatosu, niversiteye bal bir gazetecilik enstits almasn kararlatrd. Bylelikle, ilk resmi Gazetecilik Okulu, 1950 Ekim aynda renime balad.
316
LK GAZETE
Yurdumuzda ilk kez bir gazete, 1824 ylnda yaynland. "Zimirini", yani ''zmirli" adyla kan bu gazetenin yneticisi, arl Trikon' du. Gnlk olarak yaynlanan gazete, bir sre sonra iki sahip deitirdi. Daha sonra "L
Sipaktatr" (Dou Gzcs ya da Seyircisi) adn alan gazete, sonunda Aleksandr Blac adl bir Fransza devredildi. Fransz Konsoloslu'nun eitli basklar sonucu 1827'de kapanan gazete, bu kez yine Aleksandr Blac tarafndan 1828 yl banda "Kuriye de Zimirin" (zmir Postas) adyla haftalk olarak yaynn srdrd.
Trkiye'de ilk gecekondular, 1945 ylnda grld. II. Dnya Sava'ndan sonra bagsteren isizlik, stanbul, Ankara ve zmir gibi byk kentlere i g aknn balatt.
LK GECEKONDU
Belediyelerden izinsiz veya birka gecede kurulup atlveren evcikler olan gecekondular, Trkiye'de ilk kez 1945 ylnda grld. II.
Dnya Sava'ndan sonra bagsteren isizlik, zmir, Ankara ve stanbul gibi byk illere i g akn balatt. Buralarda ev bulup oturma gl, "gecekondu"nun domasna yol at.
LK GAZOZ
Gazoz ve madensuyu, ilk kez 1890 yllarnda yurdumuza, dardan getirtilip tantld. Gazoza halkn byk ilgi gsterdiini fark eden Nideli akgz bir Rum iadam olan Aleksandr Msrlolu, Fransa'ya giderek gazoz yapma haklarn satn ald. lk gazoz yapmevi de Karaky'de, Aleksandr Msrlou ve 3 ortak tarafndan sata sunuldu.
LK GZL DRENME RGT

1919 ylnda kurulan "Karakol Cemiyeti", yurdumuzda ilk gizli direnme rgt olarak kabul edilir. rgtn Bakam Kara Vasf Bey, yeler ise Kemalettin Sami Paa, Adnan Advar, Hsamettin Ertrk, Ahmet kr Bey, hsan Bey idi. Bakan Vasf Bey, Sivas Kongresi'ne katld. Topluluun tutumunu, Mustafa Kemal
317
ho karlamad. Bir sre sonra kapatlan rgtn btn yeleri, yeni kurulan Mdafaa-i Milliye rgt'ne getiler.
LK GMRK OKULU
1891 ylnda, gmrk memuru yetitirmek iin "Gmrk Darttalimi" adyla renime balad. Bu okulun amac, kapitlasyonlar nedeniyle konulan gmrk vergilerinin istenilen biimde uygulanmasn salayacak memurlar yetitirmekti. stenilen verim alnamadndan gmrk memurlarnn bilgilerini oaltmak iin 1909 yeni bir okul ald. I. Dnya Sava srasnda bu okul da kapatlarak, 1912'de Gmrk Tatbikat Mektebi adyla yeni bir okul kuruldu.
ylnda "Rsmat Memurlar Mektebi" adyla
LK GOLF KULB
Trkiye'de ilk golf kulb, 1914 ylnda stanbul'da kuruldu. stanbul Golf Kulb adyla kurulan bu kulp, gnmzde Tenis Federasyonu'na baldr. Yurdumuzda ilk golf alam da yine bu kulp tarafndan 1914-1918 yllar arasnda Mecidiyeky'de yaplmt. Bugn bu golf alan, Bykdere srtlarndadr.
LK GREVLER
ubat 1872'de telgraf, Nisan 1872'de merliYarmburgaz demiryolu ile zmir demiryolu, Ocak 1873 ve Haziran 1875'te tersane, Ekim 1875'te de iskele iilerinin balattklar grevler, Trkiye'de grlen ilk rneklerdir. i brakma biiminde ortaya kan bu grevlerin, siyasal hibir nitelii yoktu.
GRETE LK DNYA AMPYONU

Gre dalnda ilk "dnya ampiyonu" olan greimiz, Kara Ahmet'tir. 1897 ylnda Avrupa'ya giden Kara Ahmet, yapt btn karlamalar kazand. Fransa'da 1899'da dnya ampiyonas dzenlenmiti. Kara Ahmet'in "grekoromen" dalnda katld karlama-
LK GRAVR SANATISI
Kazma ve oyma sanat olan gravr, lkemizde ilk kez grafik sanats Aliye Berger tarafndan yapld. 1906 ylnda stanbul'da doan Berger, sanatn ngiltere'de gelitirdi ve yurda dnnde rnlerini sergiledi. Daha sonra yabanc lkelerde de eitli sergiler aan sanat, tarihi, diplomat ve hattat olan akir Paa'nn kzdr.
Gravr sanat, ilk kez ressam Aliye Berger tarafndan yurdumuzda gerekletirildi. Yllarca bu konu zerine emek veren Berger, 9 Austos 1974'te ld.
318
lar, onu, dnyann en nemli greilerini tula yenerek dnya gre ampiyonluunu elde etmesiyle son buldu. Ancak, Kara Ahmet'in sonu iyi gelmedi. Eyp'te bir kahvede, anide kalbinden rahatszlanan ampiyon, ldnde 32 yandayd.
bulunan muhalif Ahrar Frkas'yla ttihat ve Terakki Frkas'na kar olanlar iin byk yenilgi olmutu.
LK GZELLK YARIMASI
Trkiye'de ilk gzellik yarmas, 1929 ylnda Cumhuriyet gazetesi tarafndan dzenlendi ve Feriha Tevfik (Da), ilk gzellik kraliemiz oldu. Cumhuriyet'in ilanndan 6 yl sonra, Trk kadnnn henz araf yeni att bir srada yaplan bu yarma, byk anlam tayordu. 2 Eyll 1929 gn Cumhuriyet gazetesi binasnda yaplan seimde, Feriha Tevfik, "Trkiye Gzeli" olurken, Semine Hanm ikinci, Matmazel Araksi de nc gzel ilan edildi. Bu yarmada yaanan ilgin olaylar yleydi: "Kralie seilen Feriha Tevfik, henz 13 yandayd ama, iri yapl olduu iin, yandan byk gsteriyordu. Jri, ilk nce Trkiye Gzeli olarak iki numaral yarmac Hicran Hanm' seti, ancak onun evli olduu anlalnca, yarma d brakld." 1933 ylnda yaplan Dnya Gzellik Yarmas'nda ise, ilk "dnya gzelimiz"i kardk. Trkiye Gzeli olarak Belika'nn Spa kentinde yaplan Uluslararas Gzellik Yarmas'na katlan Keriman Halis, Dnya Gzeli seildi. talya'nn Napoli kentinde 1952 ylnda gerekletirilen Avrupa Gzellik Yarmas'nda da ilk kez bir Trk kz, Gnseli Baar, o yln Avrupa Gzeli oldu.
LK GLLE ATMA OYUNU

1903 ylnda kurulan Beikta Jimnastik Kulb'nde yapld. Bu oyunun ncleri, Ahmet Fetgeri ile Glleci Sami'dir.
LK GRE FEDERASYONU
1923 ylnda kuruldu. lk bakan da Ahmet Fetgeri Aeni oldu. Minder greinde greilerimiz ilk kez 1924 ylnda Paris Olimpiyat Oyunlar'na katldlar. Ancak, yurt dnda ilk baarl dereceyi, 1928 ylnda Amsterdam Oyunlar'nda 79 kiloda Tayyar Yalaz'n drdnclyle aldk.
LK GVENOYU
14 ubat 1909 tarihinde, Kmil Paa Kabinesi'nin drlmesi srasnda kullanld. Kmil Paa'nn yerine sadrazamla Hseyin Hilmi Paa getirildi. Trk siyasal tarihinde ilk kez uygulanan gvenoylamasnn sonulan, ok nemli olaylarn domasna yol at. Kmil Paa'nn drlmesi. Meclis'te ok az yesi
LK GZEL SANATLAR AKADEMS

1882 ylnda, bugnk Mimar Sinan niversitesi'nin balangc olan "Sanayi-i Nefise Mektebi" adyla ve Osman Hamdi Bey'in abalaryla kuruldu. Okulun ilk mdr de, yine 2 Kasm 1882 gn greve atanan Osman Hamdi Bey'dir. Bu okul, 30 Nisan 1969 gn yrrle giren yasayla, bilimsel bamszl olan Milli Eitim Bakanl'na bal yksek dereceli retim, aratrma ve inceleme kurumu olarak tanmland. "Devlet Gzel Sanatlar Akademisi" adn ald. Bugn, 1980 sonras karlan Yksek retim Kurumu Yasas ile "Mimar Sinan niversitesi" adn alan okulda, mimarlk, uygulamal sanatlar, (i mimarlk, seramik, grafik sanatlar, tekstil gibi)' resim ve heykelcilik konulannda renim yaplmaktadr.
Yurdumuzda ilk kez, gzel sanatlar akademisi kurulmas, 1882 ylnda gerekletirildi. Osman Hamdi Bey'in abalaryla, bugnk Mimar Sinan niversitesi yerinde kurulan "Sanayi-i Nefise Mektebi", yetenek isteyen uygulamal sanatlar ve mimarlk dalnda renci yetitirmeye balad.
H
LK HABER AJANSLARI
Trkiye'de ilk haber ajansl denemesi, 1911 ylnda balad. Yabanclarn "Osmanl Telgraf Ajans" adyla kurduklar ilk ajans, Trk basnna hibir yarar salamad. Birinci Dnya Sava'ndan sonra kurulan "Milli Ajans"m da, ulusal hibir yeterlilii yoktu. lk Trk haber ajans, "Anadolu Ajans"dr. 6 Nisan 1920'de Atatrk'n buyruuyla kurulup almalarna balamtr. Ksa ad AA olan Anadolu Ajans, Kurtulu Sava boyunca Trk kamuoyunu d tahriklere kar uyank tutmak ve milli kurtuluu salayacak karar ve hareketleri halka zamannda bildirmek gibi nemli grevleri baar ile yerine getirdi. 1925 ylnda ajans, devletin hissedar olduu gibi "anonim irket" haline getirildi. Yabanc lkelerin milli ajanslaryla olan ibirliini son zamanlarda olduka artran AA, Avrupa Haber Ajanslar Birlii, Asya Haber Ajanslar Birlii ve Uluslararas slam Haber Ajans'nn yesi bulunmaktadr. Bu arada, ajans tarafndan Glba TRT stasyonu'ndan Avrupa, Kuzey Afrika, Ortadou ve Gneydou Asya lkelerine ngilizce ve Franszca dillerinde haber yayn yaplmaktadr. ve d basn ile TRT ve ilgili makamlara haber ileten ajans, bunun dnda, yabanc lkelerin haber ajanslarna da "News Letter From Turkey" adl srekli ngilizce bltenini gndermektedir. Ajansn yurt ii ve yurt d brolarnda, bine yakn szlemeli ve gnll alan bulunuyor. lkemizin ilk zel haber ajans ise, 1950 ylnda gazeteci Kadri Kayabal'n kurduu Trk Haberler Ajans (THA)'dr. Merkezi stanbul'da bulunan ajansn, yurt ii ve yurt dnda birok brosu vardr. Ajans, baz stanbul gazetelerinin katld bir anonim irket olarak almaktadr. lkler getirmekle birlikte, haber zgrlnn ad gemiyordu. Bu kavram ilk kez, 1924 Anayasas'nda belirtilerek bir dzene kondu.
LK HAFTALIK MZAH DERGS

3 Eyll 1908'de yaynlanmaya balanan "Kalem"dir. Trke ve Franszca baslan dergi, 191 l'de kapand. Sorumlu Mdr ve Bayazar, Salh Cimcoz'du. Cem'in karikatrleri, zzet Melih'in fkralar bu dergide yaynland. O yllarn en nemli mizah dergisiydi. Tamam, Ankara Milli Ktphane'dedir.
LK HAHAMBAI
Rebi Moe Kapsali'dir. stanbul, Bizansllarnn elinde iken, bu grevdeydi. Fetihten sonra da Osmanl devleti snrlar iinde bulunan Musevi yurttalarn bal olduu dinsel rgtn liderliini srdrd. Hahambalar, padiahn zel belgesiyle greve atanrlard.
LK HALFE
Trk tarihinde ilk halife, Yavuz Sultan Selim' dir. Osmanllar, Msr' aldktan sonra, "Kutsal Emanetler"le birlikte, halifelik de Osmanllara geti. Mtevekkilullah'n yerine Yavuz Sultan Selim, 1517'de halife oldu. 1924 ylna kadar btn Osmanl padiahlar "halife" unvann da tayarak, hilafeti ellerinde tuttular. Kurtulu Sava sona erince TBMM, 1 Kasm 1922'de saltanatla hilafetin birbirinden ayrlmasn kararlatrd. 18 Kasm 1922'de Abdlmecit, halife ilan edildi. 3 Mart 1924'te karlan "Hilafetin lgasna ve Hanedan- Osmani'nin Trkiye Cumhuriyeti Memaliki Haricine karlmasna Dair Yasa" ile hilafet ve halifelik tarihe kart. Son halife Abdlmecit, Osmanl Hanedan'na mensup 29. halife idi.
LK HABERLEME ZGRL
Trk tarihinde haberleme zgrl, Osmanl devletinde bir dzene sokulmu deildi. 1876 ve 1908 anayasalar, birtakm hak ve zgr-
LK HALK ETM
Trk tarihinde halk eitimi kavram, ilk kez
320
1839'da Tanzimat dneminde ortaya atld. Ancak, bu yndeki almalar yeterli olmad. Cumhuriyet'in ilanndan sonra balatlan okuma-yazma seferberlii ile yetikinlerin okul d eitimleri konusunda dzenli ve yararl almalar gerekletirildi. 29 Austos 1960 gn ise, ilk kez Halk Eitimi Genel Mdrl kuruldu.
TRK TARHNDE LK HALTER SPORU

Trklerde ok eskiden beri arlk kaldrma denemeleri yaplr, Osmanl Ordusu'nda grz, ar kalkan gibi sava aralaryla almak, gnlk dersler arasndayd. Ancak, gnmzdeki anlamyla gerek halter sporu, Trkiye' ye ilk kez Galatasaray Lisesi Beden Eitimi retmeni Faik stnidman'n kiisel abalaryla girdi.
Yasas'n onaylad. Bu yasa ile, Trkiye'de ilk Harf Devrimi uygulamas balatld. Atatrk, Harf Devrimi'ni stanbul Sarayburnu'nda 9 Austos 1928 gn yapt bir konuma ile kamuoyuna duyurdu. Bu konuma, o gnlerde halkn byk ilgisiyle karlanmt. karlan bu yasadan sonra da, Latin harfleriyle ilk' Trk alfabesi yaynland. Atatrk, bu alfabe ile ilk dersi vererek, "Baretmen"' unvann ald.
LK HARP OKULU
II. Mahmut, 1 Temmuz 1835 gn at. Trk Ordusu'na subay yetitirmek amacyla Hassa Ordusu Miri (Mareali) Ahmet Fevzi Paa' nn Selimiye'deki Hassa Ordusu'nda bulunan erlerin gen ve yeteneklilerinden kurduu "sbyan blkleri", Harp Okulu'nun temeli olmutu. 1834 ylnda stanbul'daki Maka Klas onarlarak, sibyan blkleri buraya tandlar. Bundan bir yl sonra da Padiah II. Mahmut, resmi al yapt. Okulun ad, "Mekteb-i Hassa" ya da "Ekol Militer" ya-
LK HARF DEVRM UYGULAMASI

1 Kasm 1928'de TBMM, Yeni Trk Harfleri
Burhan Felek'in, yaam boyunca ura verdii alanlardan biri de, gazetecilik... eyhlmuharririn unvanna sahip olan Felek, Donanma Dergisi'nde balad meslei, uzun yllar eitli gazetelerde yazarak srdrd. Trk Basn Birlii'nin de kurucusu olan Burhan Felek, 4 Kasm 1982'de hayata veda etti.
Trkiye'de ilk hakemlik, atletizm dalnda balad. Spor hakemliinin kurucusu da, "ilk Atletizm Federasyonu Bakan" olan Burhan Felek'tir.
LK HAKEM
321
ni Harp Okulu idi. rencilere ise "Harbiyeli" denilmeye baland.
TARHMZDE LK HARTA
lk Trk haritas, Kagarl Mahmut'un 1072 ylnda yazd "Divan- Lgati't-Trk"n metnindedir,Kagarl Mahmut'un yapt bu harita, Trk boylarnn oturduu yerlerle evresindeki yabanc yer ve topluluklar gsterir. Haritann ortasnda, Karahanllarn ilk bakenti olan "Balasagun" vardr.
havaclk rgtlerini, o oluturmutur. Tarihimizde ilk hava okulu da, 3 Temmuz 1912'de stanbul Safraky'de, "Yeilky Hava Mektebi" adyla retime balad. Okulun ilk mdr, stihkm Binba Veli Bey'dir.
LK HAVA YOLLARI RGT

20 Mays 1933 Yasas ile Milli Savunma Bakanl'na bal olarak "Havayollar Devlet letme daresi" adyla kuruldu. Ankara-Eskiehir arasnda uak seferleri dzenlendi. Kurulu, 1938 ylnda karlan bir yasa ile Ulatrma Bakanl'na baland ve ad da "Devlet Hava Yollar" olarak deitirildi. Gnmzde bu kurulu, Trk Hava Yollar Anonim Ortakl (THY) adyla yurt ii ve d seferler dzenlemektedir.
TRK TARHNDE LK HAVACILIK

Trkiye'de havaclk konusunda ilk gerek adm, 1911 ylnda atld. Harbiye Nazn Mahmut evket Paa da havacln gelimesi yolunda ilk giriimde bulunan kiidir. Balon ve uak alm, bunlarn barnabilecei alanlarn yapm, Hava Kurumu'nun kurulmas gibi ilk
LK HAVA KURBANLARI
Tayyareci Fethi Bey'le, yardmcs Sadk Bey,
LK KADIN HAVACI
Atatrk'n manevi kz Sabiha Gken'dir. Atatrk, Bursa'ya yapt bir gezi srasnda, henz 12 yanda olan Sabiha adl kk bir kzla tant. Onu manevi evlat edinerek Ankara'ya gtrd. Gken, ankaya lkokulu ve stanbul skdar Kz Koleji'nde renimini tamamladktan sonra, 1935'te Trkkuu Sivil Havaclk Okulu'na girdi. Sovyet Rusya'ya giderek, yksek planrclk eitimi grd. 1936 ylnda Eskiehir'deki Hava Okulu'nda yapt "zel renim"den sonra, askeri pilot oldu. Ege ve Trakya'da yaplan manevralara katld. Dersim Ayaklanmas'nn bastrlmasnda yararllklar gsterdi. Balkan lkelerinin konuu olarak 1938'de uayla bir "Balkan turu" yapt. Trkkuu'nda baretmen oldu. lkemizin "ilk askeri kadn pilotu" olan Sabiha Gken, Atatrk'n kendisine "Gken" soyadn veriini yle anlatyor: "Atatrk, bana 1934 ylnda Gken soyadn vermiti. Trk kadnnn her alanda baarl olabileceine inanan o byk adam, beni de rnek olarak yetitirmek istiyordu. Herkes, Gken soyadn pilot olduktan sonra aldm sanr. Oysa, o zaman havac olmak, aklmda bile yoktu. Havacla ise, 1935 ylnda baladm. Bu da, Atatrk'n ne kadar ileri grl olduunu gsterir."
Atatrk, manevi kz Sabiha Gken'in, Trk kadnlarna rnek olarak yetimesini istemiti. Gken, gklere kanat aan Ok Trk kadm olarak Atatrk'n elini pyor.
322
tarihimize ilk hava kurbanlar olarak gemilerdir. Denizcilik Okulu'nu bitiren Fethi Bey, havaclk konusunda almalar yapmak iin 1911'de ngiltere'deki Bristol Uak Fabrikas'na gitti. Daha sonra Trkiye'ye dnen Fethi Bey, kendi kulland zel ua ile, stanbul'dan Kahire'ye gitmek istedi. Yannda da Sadk Bey bulunuyordu. Kahire'ye ulamalarna pek az kala, Taberiye ilesinin iliriye buca dolaylarnda, bilinmeyen bir nedenle derek paralandlar.
LK HEYKEL
Trk tarihinde ilk heykel, 1914'te balanp 1918'de bitirilen Osman Gazi'nin bstdr. Bu heykel, Hafik-Zara (Sivas) yolu zerinde,, 10 metrelik bir stun zerine dikilmiti. Heykelin al, Sivas Valisi'nin, mfty de trene katlmaya zorlamasyla mmkn olmutu. Banaz evreler, bu trene katlanlara, "ta dikenler" adn vermilerdi. Bir baka Sivas valisi de, 1937'de bu heykeli yktrd.
LK HAVAGAZI RKET LK TRK HEYKELTIRAI

1891 ylnda iletmeye ald. Charles Georgide adl bir Fransz mhendisi, havagaz iletmesini kurduktan sonra 50 yl da iletme hakkn hkmetten ald. Georgide, bu hakk Kadky Gaz irketi ile birlikte kulland. Yedikule Gazhanesi de 1926 ylnda yine bu irket tarafndan satn alnd. ada Trk heykeltralnn ilk sanats hsan Aksoy'dur. Sanayii Nefise Mektebi'ni bitiren Aksoy devlet yarmasn kazanarak 1890'da Fransa'ya gitti. Sanatn Deloi, Thomas ve Soldi'nin atlyelerinde gelitirdi. Paris'te bir sergi at. 1895'te Trkiye'ye geldi.
HAVACILARIMIZ AMERKA 'DA Sabiha Gken, erkek meslektalar ile birlikte, "Dnya Havaclar Kongresi"ne katlmak zere gittii Amerika'da.... Binba Cevat Akma, Latif Aktm, Necdet Alcgir, Sabiha Gken, Ethem Trker, Remi Morkol, Enver Gencer ve Tevfik Tzn, Washington Havaalannda grlyorlar.
323
Osman Hamdi Bey, Kerime Salahur, Nimet Hanm bstleri, kiiliini gsteren nl yaptlardr. stanbul Kadky'de, Sreyya Sinemas'nn giriindeki alak kabartmalar onun rndr.
TRKYE'DE LK HUKUK RENM

1874 ylnda Galatasaray Sultanisi'nde ayr bir blm olarak alan "Hukuk Mektebi" ile balar. Bu okul, bugnk Hukuk Fakltesi'nin ekirdeidir. "Hukuk Mektebi"nin ilk mdr de, Emin Bey'di. Okulun retim yeleri ise unlard: "Cevdet Paa (Medeni Usul Hukuku), Mnif Paa (Hukuk Balangc), Hasan Fehmi Efendi (Ticaret Hukuku), Kostaki Efendi (Ceza Usul Hukuku), Sait Bey (Roma Hukuku), smail Bey (Ceza Hukuku), Recai Efendi (Franszca). Bu okul, 1900 ylnda o zaman niversite anlamna gelen Darlfnun'un hukuk dal niteliini kazand ve ilk kez faklte oldu.
LK HEMRELK
lkemizde ilk hemirelik, Kzlay'n 1911 ylnda at kurslarla balad. Bu kurslarda yetienler, Balkan ve Birinci Dnya savalarnda grev aldlar. ada anlamda ilk hemirelerimiz ise, yine Kzlay'n stanbul'daki Hemirelik Okulu'nu bitirenlerdir.
DNYADA LK KEZ TRK DOKTORU TARAFINDAN BULUNAN HASTALIK

Trk doktoru Hulusi Behet (st. 1889-1948), 25 yllk almas sonucu, dnyada ilki kez bir deri hastal olan ve 1947 Cenevre Tp Kongresi'nde kendi adn alan "Behet Hastal" n buldu. Hastalk, o tarihten itibaren tm dnyada bu adla anlmaya baland.
LK HKYE YAZARLII
Trkiye'de ilk hikye yazarl, Ahmet Mithat, Emin Nihat ve Sami Paazade ile balar. lk hikye rnekleri Ahmet Mithat'n, 1870' te "Kssadan Hisse, 1871'de "Msameratname" (Gece Toplatlan), Sami Paazade'nin 1892'de "Kk eyler" adl rnleridir.
II
TRKYE'DE LK ISLAHEV
Sulu ocuklar eitip topluma yararl kiiler olmalarn salamak amacyla lkemizde ilk slahevi, 1937'de Edirne'de ald. 1938'de Kzlcahamam'a, 1940'ta da Ankara'ya tanan slahevi, bu ynde atlan ilk adm oldu. katlmt. 16 gnlk almalar sonunda bir "ekonomik ant" dzenlenerek kamuoyuna sunulmutu.
LK FTHAR MADALYASI
Tarihimizde bu tr bir madalyay, II. Abdlhamit verdi. 1886 ve 1887 yllarnda karlan bu madalyalar, padiaha bal olanlara, salgn hastalklarda, yangnlarda yardm grlenlere, tarm ve sanat alanlarnda baar gsterenlere, devlete byk emei geenlere verilirdi. Altn ve gm olarak iki eitti. Madalya, sahibi ldnde hkmete geri verilirdi.
LK KTSAT KONGRES
17 ubat 1923'te zmir'de topland. Bu ilk ktisat Kongresi, siyasal bamszlna kavuan Trkiye'in ekonomik bamszln da gerekletirmek amacyla dzenlenmiti. 4 Mart 1923 gnne kadar almalarn srdren kongreye, esnaf, zanaatkar, ii, tccar, ifti, sanayici, banka ve yksek okullarn temsilcileri
LK KTSAT FAKLTES
Trkiye'de ilk iktisat fakltesi, 14 Aralk
324
1936'da kuruldu. 4 Mart 1937'de deneme renimine balayan okul, 1939-40 retim yl sonunda 29 mezun verdi. Bugnk stanbul niversitesi ktisat Fakltesi'nin ekirdei olan bu okulun simgesi ise, "karnca" idi. Bu simgenin seilmesine neden, karncann alkanl, ll almay belirtmesidir.
di. 1919-1921 yllarn ngilizlerin srgn olarak Malta'da geirdi. Dndkten sonra TBMM'nin ilk dneminde Trkiye'de ilk ii milletvekili olarak yer ald.
LK STKLAL MADALYASI
TBMM'nin 1920'de kard bir yasa ve Bakanlar Kurulu kararyla 1923 ylnda verildi. lk stiklal Madalyalar, TBMM yeleri ve savata yararllk gsterenler iin yapld. O gnlerdeki deeri, 3 lirayd. Kurtulu Sava'nn iinde olanlarn eridi krmz, sava gerisindekilerin beyaz, milletvekillerinden savata grev alanlarn yars krmz, yars yeil, grev almayanlarda ise yalnz yeildi.
LK LA LABORATUVARI
1895 ylnda Ethem ve Sreyya beyler kurdu. nce stanbul Aksaray'da, Ethem Pertev Eczanesi'nin arkasnda alan laboratuvar, daha sonra emberlita'a tand.
TRKYE'DE LK LA
lkemizde ilk hazr il olan "Pertev" urubu, 1895 ylnda Ethem ve Sreyya, beylerin kurduu laboratuvarda retildi.
LK PEK FABRKASI
1838'de Bursa'da retime balad. Ksa sre sonra yine Bursa'da yaklak olarak 50 ipek fabrikas ald. 1851 ylnda Londra Sanayi Sergisi'nde Trk koza ve ipekleri gsterilerek, ilk kez bu alanda uluslararas bir sergiye katlm olduk. Bunu bilimsel bir yola koymak iin de 1894 ylnda Bursa Darlharir'i (pekevi) ald.
LK TFAYE RGT
1714 ylnda Tulumbaclar Oca adyla kuruldu. Ocan bana, Gerek Davut Etendi getirildi. Tulumbaclar Oca, 1825 ylna kadar 111 yl grev yapt ve Yenieri Oca ile birlikte kaldrld.
LK LKYARDIM HASTANES
1879 ylnda stanbul, Taksim Sraselviler Caddesi'nde Fransz din adamlar tarafndan kuruldu. 1919 ylna kadar "dispanser" olarak kullanlan hastaneyi, Operatr Nazm Hamdi, "lkyardm Hastanesi" haline getirdi. Hastane, bir sre sonra apa'ya, oradan da ili'ye tand. Ancak, yine bugnk Sraselviler Caddesi'ndeki yerine dnd.
LK MLLETVEKL
Trkiye'de ilk kez milletvekili olan ii, Numan Usta'dr. Tophane Askeri Sanayi Okulu'nu bitiren Numan Usta, Tophane ve Zeytinburnu fabrikalarnda alarak usta oldu. "ttihat ve Terakki Cemiyeti", onu son Osmanl Meclisi'ne stanbul Milletvekili setir-
J
TRKYE'DE LK JUDO SPORU
Judonun lkemize gelii, olduka yenidir. Bu sporu sevdirenler, Halil Yceses, brahim ztek ve Hakk Koar'dr. Trkiye'de ilk uluslararas judo karlamalar, 1971 ylnda zmir Akdeniz Oyunlar'nda yapld._Bu ilk uluslararas judo ilikilerinde Trk sporcular, katldklar btn kilolarda dereceye girdiler. 70 kiloda Sheyl Yeilnur "gm", 93 kiloda Kmil Korucu "gm", 63 kiloda Ali Demir "bronz", 80 kiloda Namk Ekin "bronz", arda Mehmet Ali Berber "bronz" madalya kazanmlard.
325
K
LK KABARTMA PUL
1968 ylnda basld. Baslan bu pul, yalnz Trkiye'de deil, dnyada da kabartma olarak baslan ilk puldur. PTT tarafndan Ankara'daki Ajans Trk Kurumu'na bastrlan pulda, Trk inileri desen olarak kullanld. lkemizde ge balamasnn nedeni, Osmanl Devleti'nin ok dank bir yerleme yolu semesindendir. Ilk kadastro yasasnn uygulanmasn, savalar engelledi. 1925'te karlan bir yasayla, kadastro rgtnn kurulmas ngrld. 1934'te karlan ilgili yasa, gnmzde kadastro ilemleri konusunda tek dayanak oldu. Tarihimizdeki ilk kadastro almas ise, Defter-i Hakan Nazr Mahmut Esat Efendi zamannda, 5 ubat 1912 gn yrrle giren "Emvl-i Gayrimenkulenin Tahdit ve Tahriri Hakkndaki Kanun- Muvakkata"dr. lkemizdeki ilk Kadastro Yksek Meslek Okulu da, 1911 ylnda "Tapu ve Kadastro Mekteb-i lisi" adyla ve bu konuda eleman yetitirmek amacyla stanbul'da ald.
LK KADASTRO ALIMALARI
1912'de yrrle giren bir yasa ile balad. Kadastro ileri, Tapu ve Kadastro Genel Mdrl'nce yaplr. Arazi ve mlklerin yerini, snrlarn ve deerlerini belirli bir yntemle dzenlemek olan "kadastro" almalarnn,
LK KABARE TYATROSU
Trk tarihinde kabare tiyatrolara benzer ilk tiyatrolar, 19. yzyl sonlarnda ald. "Kafe antan" denilen bu tiyatrolar, daha ok Beyolu'ndayd. Mandas Kristal Palas, Bizans'n Byk Alkazar, Trokadero, en nlleriydi. lk sanatsal nitelikteki kabare tiyatrolarnn balangc, 1920-1923 yllarna rastlar. Bu trn lkemizde olgunlap gelimesi ise, kinci Dnya Sava'ndan sonradr. Gerek bir kabare tiyatrosunu, 1962'de Haldun Taner kurdu. "Devekuu Kabare Tiyatrasu" adl bu tiyatro, eitli gelimelerden sonra gnmzde de etkinliini srdryor. Bilindii gibi kabare tiyatrosu, seyircilerin iki de iebildii, genellikle gnlk olaylar yergili dille anlatan bir tiyatro trdr.
lkemizde gerek kabare tiyatrosunu, 1962 ylnda Haldun Taner kurdu. Seyircilerin iki ierek oyun seyrettii tiyatro tr kabare tiyatrolar, genellikle gnlk olaylar, yergili bir dille mizahi ynden anlatan oyunlar sahneler.
326
KADINLARA LK SEME VE SELME HAKKI

Trkiye'de kadnlara ilk kez seme ve seilme hakk, 5 Aralk 1934 tarihli "Tekilat- Esasiye Kanunu'nun 10 ve 11. Maddelerinin Deitirilmesi Hakkndaki Kanun" ile verildi.
LK KADIN MLLETVEKL
Nakiye Elgn'dr. 1919'da, stanbul'un igalini protesto etmek amacyla Sultanahmet Alan'nda yaplan toplantda, Halide Edip'in yan sra, yapt ateli konumalarla dikkati eken Elgn, stanbul Kz retmen Okulu'nu bitirdi. Ayn okulda mdr yardmcl yapt. Vakf okullarnn bir dzene konulmasn salamaya alt. Cumhuriyet'ten sonra eitim almalarna devam eden Nakiye Elgn, eitli kurumlarda yelik ve bakanlk yapt. dnem Erzurum Milletvekili seildi. Nakiye Elgn'den baka, 1935 ylnda TBMM'ye 17 kadn milletvekili girmiti. Tarihimize ilk ka-
dn milletvekilleri olarak geen bu parlamenterlerimizin adlar ve temsil ettikleri ileler unlard: "Mebrure Gnen,(Afyon), Hat rpan (Ankara), kran rsbatu (Antalya), Sabiha Gkl (Balkesir), ekibe nsel (Bursa), Hatice zgener (ankr), Huriye niz (Diyarbakr), Fatma Memik (Edirne), Fakihe ymen (stanbul), Benal N. Anman (zmir), Ferruh Gpgp (Kayseri), Bahire Morova (Konya), Mihri Pekta (Malatya), Meliha Ula (Samsun), Esma Nayman (Seyhan), Sabiha Grkey (Sivas), Semiha Hzal (Trabzon).
LK KIT PARA (Banknot)

1840'ta karld. Sultan Abdlmecit devrinde karlan bu kt paralara, "kaime-i mutebere-i nakdiye" denirdi. Yzde 8 faiz veren bu ilk paralar, 500 kuruluktu ve elle yazlp yaplmt. Hepsi 160 bin lira deerindeydi. Yine 1840'ta ikinci kez kt para karld. Bunlar da 50, 100 ve 250 kuru deerindeydi. Bylece piyasaya karlan bu paralarn toplam deeri, 400 bin liray buldu. Ancak,
Yurdumuzda ilk kt fabrikas, izmir Halkapnar'da, 1846 ylnda kuruldu. Cumhuriyet'in ilanndan sonra kt fabrikalar yapm hzland. Fotorafta, SEKA Kt Fabrikalar'nn aycuma Tesisleri grlyor.
LK KAIT FABRKASI
zmir'de, Halkpnar semtinde 1846 ylnda kuruldu. Bu fabrika, buhar makinesiyle iliyor, hammadde olarak kulland paavra kt hamuru, fabrikada hazrlanyordu. Kapitlasyonlar'dan yararlanan Avrupa ktlar, daha ucuza kd Osmanl Devleti' ne sokarak ilk kt fabrikamzn 1887 ylnda kapatlmasn becerdiler. Bu fabrikadan nce ise, baz yrelerde kurulan kthaneler, Trk matbaaclnn gereksinimini karlamaya alyordu. Cumhuriyet'in ilanndan sonra ise, kt fabrikas kurulmas, sanayi planna alnd.
Ett ve projeleri, kt mhendisi Mehmet Ali Kt tarafndan hazrlanan ilk kt ve karton fabrikasnn temeli, zmit'te 1934'te atld. naat ve makinelerinin montaj, 20 ay srd. Sonunda ilk Trk kd, 18 Nisan 1938 (resmi al 6 Kasm 1938)'de yapld. Ayn tarihte, ikinci kt fabrikasyla, paavra, saman ve odun sellozlar fabrikalarnn da temeli atld. Bu fabrikann al treni ise 1944 ylnda yapld. zmit'te kurulan ilk fabrika, zamanla geniletilerek, 1954'te nc, 1957'de drdnc ve 1959'da da beinci kt fabrikalar ve bunlarn ek tesisleri hizmete geti. lk kt fabrikasnn 1934'teki ad, Smerbank Kt ve Karton Fabrikas idi.
327
elle yazl olduklarndan kolayca taklit ediliyorlard. lk kez 1842'de para bastrlmaya baland ve elle yazlanlar toplatld. Ancak halk, madeni paraya alk olduundan, kt paraya ilgi gstermiyordu. lk yllarda kt paralarn deeri, gerek deerinin ok altna dt. Devletin faizleri zamannda demesi ve baz devlet kurulularnn madeni parayla kt paray ayn deerde kabul etmesi, yava ya-
va kt parann deerini yerine oturttu. Kurtulu Sava'ndan sonra Trkiye Cumhuriyeti'ne Osmanl mparatorluu'ndan karl olmayan 158 milyon 750 bin liralk kt para devredilmiti. Gnmzde, Trkiye'de kt para karma yetkisi, yasa ile Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas'na verilmitir. 1999 ylna kadar srecek olan bu yetki, srenin bitimine 5 yl kala yeniden uzatlabilir.
Trk tarihinde ilk kahvehane, 1554 ylnda stanbul'da ald. Kanuni Sultan Sleyman'n doktoru Bedrttin Kusuni, kahvehane almasnn "salk ynnden" sakncas olmadn bildiren rapor verince, yksek grevli devle! memurlar bile buralara gelmeye baladlar.
LK KAHVEHANE
1554 ylnda stanbul'da ald. Bu ilk kahvehaneyi aanlarn biri aml, teki de Halepli idi. Halk, kahvehanelere ilgi gsterince, ksa zamanda saylar oald. Kanuni'nin doktoru Bedrttin Kusuni, kahvehane almasnn salk ynnden sakncas olmadn belirten
bir rapor verince, yksek grevli devlet memurlar bile buralara gelmeye baladlar. Sonralar, din adamlarnn, hem kahve iimi, hem kahvehane almasna kar kmalar ve baz padiahlarn burada sakncal siyasal konumalar yapld yolundaki basklar sonucu, eitli dnemlerde kahvehaneler, zaman zaman kapatld. Ama, aslmaya varan cezalar bile, bu yasaklan srekli klmad.
328
Yavuz'un Msr fethinden sonra Trk topraklarna gelen Karagz, 17. yzyln banda "bir Trk glge oyunu" halini ald. Karagz'n kesin olarak yaayp yaamad bilinmiyor ' ama, lkemizde ylesine sevildi ki, Bursa 'da onun adna mezar bile yaptrld.
LK KARAGZ OYUNU
Bu glge oyunu, Yavuz Sultan Selim'in 1517'de Msr' Trk topraklarna katmasndan sonra, bu lkeden getirttii sanatlarla Trkiye'ye geldi. Ancak Trkler, 17. yzyldan balayarak kendi yaratc glerinin katksyla Karagz' "bir Trk glge oyunu" durumuna getirdiler. Karagz'n kim olduu, nereden geldii konusunda deiik grler
vardr. Hatta, yaayp yaamad bile, kesinlikle belli deildir. Karagz, lkemizde ylesine sevilmitir ki, Bursa'da, adna bir de mezar yaptrlmtr. lk "Karagzc"lerin, 16. yzyldan kalan bir belgede u kimseler olduu yazlr: "ahkulu, Sekoglu, Kr Hasatan, Yenikapl Ahmet, alk Ali Bali, Mehmet Bursavi. Yenikapl Hasan, Arap Mehmet, Vakolu Mehmet, alk Osman, Uzun Ali."
329
Opr. Dr. Siyami Enek, Ankara'da yaplan kalp nakli ameliyatndan gn sonra, yeni bir deneme yapt. Trafik kazasnda len bir bekinin kalbim, Ali Akgl'e takt. Ancak, bu hasta da, 39 saat sonra lme yenildi. Ali Akgl, ameliyattan sonra grlyor.
lkemizde ilk kalp naklini, 1968 ylnda Ankara Hacettepe Tp Fakltesi Hastanesi'nde, Prof. Dr. Kemal Beyazt gerekletirdi.
LK KALP NAKL
lkemizde ilk kez bir insandan dierine kalp naklini, 22 Kasm 1968 tarihinde Ankara Yksek htisas Hastanesi'nde Dr. Kemal Beyazt gerekletirdi. 14 yandaki frn iisi Erdal Yldrm'n kalbi, 3 ocuklu anne 41 yandaki Mavi Karagz'e takld. Ancak hasta, yeni kalbiyle birka saat yaayabildi. 25 Kasm 1968 gn, bu kez stanbul Haydarpaa Gs Cerrahisi'nde, Dr. Siyami Ersek, Trkiye'de ikinci kalp nakli ameliyatn yapt. Ersek, trafik kazasnda len 50 yandaki bekinin kalbini, 26 yandaki Ali Akgl'e takt. Bu hasta da, 39 saat yaayp, ld.
Trkiye'de ilk kez kalbi deitirilen insan olan Mavi Karagz, 3 ocuk annesi idi. Dr. Kemal Beyazt, hastasnn yaamas iin urat, ama onu kurtaramad.
330
LK KAFETERYA
kinci Dnya Sava'ndan sonra stanbul, zmir ve Ankara'da ald. talyanca 'caffetteria" szcnden dilimize aktarlan kafeterya, herkesin elinde bir tepsiyle, setii yemekleri alarak masasna gtrd bir tr lokanta anlamna gelir.
yazt'tr. Yanlarna pamuk doldurularak keeden yaplan kavuun rengi, biimi ve ad, kullananlarn durumuna gre deiirdi.
LK KAZI
1871'de Truva'da, iliman tarafndan yapld. Bu ilk kaz, bilimsel aratrma yntemlerinden uzakt. Sonralar, Alman Drfelt, yine Truva'da daha dzenli kazlar yapt. Gnmzde kazlar, Trk Tarih- Kurumu'ndan izin belgesi alnarak yaplmaktadr.
LK KAHVENN GEL
1540 ylnda Kanuni Sultan Sleyman'n Habeistan Beylerbeyi zdemir Paa tarafndan getirildi. Evliya elebi, "Seyahatname"sinde, stanbul'da o zamanlar 300 kahve deposu olduunu ve kahvenin kantarla satldn yazar. Kahveden, vergi de alnrd.
LK KEMAN
Yurdumuzda ilk keman yapmna, 1944 ylnda Alman ustalarndan Christian Kertel tarafndan kurulan Ankara Devlet Konservatuvar Keman ve Viyolonsel Atlyesi'nde baland. Keman yapmnda, Almanya'dan zel olarak getirtilen ladin am ve akaa kullanlmaktayd.
LK KARKATR
Teodor Kasap'n "Diyojen" adl mizah dergisinde yaynland. Kimin tarafndan yapldklar bilinmeyen imzasz rnek, Trk karikatr sanatnn ilk rnleridir. lkemizde karikatrde ilk imza ise, Cem'e aittir. Cem, "Kalem" dergisinde, karikatr sanatnn gl rneklerini izmiti. lk karikatr ustas da odur.
LK KIR KOUSU
1920 ylnda Robert Kolej'de dzenlendi. Bu kou ve ondan sonra yaplanlar, kr kousundan ok, bir sokak kousuydu. Ancak, kr koularnn balangc diye nitelenirler. Kurallara uygun ilk kr kousu, 1923'te gerekletirildi. stanbul'da, Maslak ile Mecidiyeky arasnda yaplan bu ilk kr kousunu, mer Besim Koalay kazand. Trkiye Kr Kousu Birincilikleri ise ilk kez 1937'de yapld. Bu kouda evki Eren birinci geldi.
LK KARTPOSTAL
1874 ylnda posta rgtnn kurulmasyla birlikte kullanlmaya baland. Ancak, Trkiye'de ilk kez kimlerin kulland kesin olarak bilinmiyor.
LK KIZILAY DERNE
11 Haziran 1868'de stanbul'da, " Osmanl Mecruhini Askeriye tane Cemiyeti" adyla almalarna balad. "Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyeti", "Trkiye Hill-i Ahmer Cemiyeti" ve "Trkiye Kzlay Cemiyeti" adlarn alan bu kuruluun ad, 1947 ylnda "Trkiye Kzlay Dernei" oldu. Genel Merkezi ise, 1925 ylnda stanbul'dan Adana'ya tand. Kzlay, tzel kiilikleri, zel hukuki yarglara bal bamsz bir kurulutur.
LK KAAR PEYNR
19. yzyln ortalarnda ortaya kan kaar peynirinin ilk yapl yeri, Trkiye'dir. Bir Musevi kzn buluudur. Zamann tat uzman bir hahamn, "yenilebilir" anlamnda "kaar" damgasn vurmasyla, bu ad ald. Kaar, lkemizin genellikle Afyon, Bursa, Edirne, Kars ve Krklareli yrelerinde stten, zel bir maya ile kartrlarak, belli bir scaklkta stlp elde edilir.
LK KEZ KAVUK GYEN PADAH

Trk tarihinde ilk kavuk giyen padiah, I. Be-
LK KBRT FABRKASI
stanbul'da, Bykdere-Baheky yolu zerinde ald. Trkiye'de bu fabrika alnca-
331
ya kadar, kibrit d lkelerden alnrd. 1929 ylnda karlan bir yasa ile, kibrit yapm, alm ve satm, Tekel Genel Mdrl'ne verildi. 1956'dan sonra kibrit yapm serbest braklnca, Tekel'in yan sra, zel fabrikalar da kuruldu.
irketi" ile kullanld. Bu kurulu, gerek bir kooperatif niteliindeydi. Kooperatifiliin gelimesi, Cumhuriyet'le birlikte balad.
KMR LK BULAN K
Padiah II. Mahmut zamannda, 1829 ylnda "Uzun Mehmet" adl bir deniz eri, Havza'da ilk kmr yatan kefetti. Karadeniz Erelisi'nden, nebolu'ya kadar 180 kilometrelik bir uzunluk ve 50 kilometrelik derinlikten oluan ilk kmr yatandan karlan kmrlerden, donanma yararlanmt. Blgede yeni kuyular alarak retimin artrlmasna, 1893 ylnda baland. Gnmzde kmr retimi, Trkiye Kmr letmeleri'nin tekelindedir.
LK KOALSYON KABNES
20 ubat 1961'de, smet nn bakanlnda kuruldu. Meclislerde hkmet kuracak ounluk salanamadndan, deiik partilerin ortaklaa kurup destekledii bu tr hkmet kurma biimi, tarihimizde ilk kez uygulanyordu. lk koalisyon, Cumhuriyet Halk Partisi ile Adalet Partisi yelerinden olutu.
LK KONSERVATUVAR
1913'te, stanbul ehzadeba'nda "Dar'lBedayi" adyla ald. Bat Mzii okulu niteliinde bulunan "Mzika-i Hmyun",. Dar'l-Bedayi'den ok nce, 1831 ylnda aldysa da, Mehterhane'nin kaldrlmas zerine saraya ve askeri bandolara eleman yetitirmek amacyla kurulmutu. lk devlet konseryatuvar, "Dar'l-Elhan", 1917 ylnda yine stanbul'da kuruldu.
LK KRLER OKULU
1899 ylnda kuruldu. Gzleri grmeyen ocuklarn ilk ve ortaretim yapmalarn salamak amacyla stanbul Ticaret Okulu Mdr Grati Efendi'nin giriimleriyle alan bu okul, Ticaret Okulu'nun bir blmnde retime geti.1910 ylnda Alber Karamona adl bir Musevinin zmir'de sar ve dilsizler iin at zel okulu, Salk Bakanl devrald ve 1927'de krler blmn kurdu. 1951 ylnda okul, Milli Eitim Bakanl'na balannca, Sarlar Okulu zmir'de kald, Krler Okulu Gaziantep'te eitime balad.
LK KTAP BASIMI
1729 ylnda brahim Mteferrika basmevinde basld. Baslan ilk kitaplar szlk, tarih ve corafya trndendi.
LK KY ENSTTLER
1940 ylnda, smail Hakk Tongu'un ynetiminde eitime baladlar. Ky ocuklarnn blgelerinde kalarak yetimelerini salamak amacyla kurulan enstitlerde okutulan derslerin yars kltr, drtte biri tarm, drtte biri de teknik derslerden oluuyordu. Enstitlerin, kendilerine zg alma yntemleri vard. Her renci, kynn ekonomik ve toplumsal yaamn ayrntlaryla saptamak zorundayd. " iinde i yaparak renmek" amacn gden enstitlerin kurulduu yerler, kylerin yaknnda, uygulamann yaplabilecei en verimli kesimlerdeydi. 1943 te de, bu enstitlere retmen yetitirmek iin Hasanolan Yksek Ky Enstits kuruldu. Buraya girebilmek iin, ky enstitsn bitirmi olmak gerekiyordu.
KONUT KREDS VEREN LK TRK BANKASI

Emlak Kredi Bankas'dr. Yurdumuzda yerleim sorununa yardmc olmak ve konut sahibi olacaklar desteklemek amacyla kurulan ilk banka olan "Trkiye Emlak ve Eytam Bankas"dr. 1927 ylnda faaliyete geti. Bankann ad, daha sonra "Emlak Kredi Bankas" olarak deitirildi.
LK KOOPERATFLK
1863 ylnda Mithat Paa'nn abalaryla kurulan "Memleket Sandklar" adl kurulula balar. Yurdumuzda ilk kooperatif terimi ise, ilk kez 1913 ylnda, Aydn'da kurulan "Kooperatif Aydn ncir Mstahsilleri Anonim
LK KYL KADIN MLLETVEKL

Atatrk, Ankara'nn Kozan kyne 1934 y-
332
lnda yapt bir gezide, Sat rpan adl zeki bir Trk kadn ile tant. Sat Kadn diye anlan Sat rpan'n, 1935-39 dneminde Ankara milletvekili olmasn salad. Trk tarihinde ilk kyl kadn milletvekili olan Sat rpan, Atatrk'n dileiyle, adm "Hat" olarak deitirdi. Doduu Kazan kynde muhtarlk da yapan Hat rpan, 1956 ylnda ld.
letin onayndan gemi oluyordu. Kulbn salonlarnda oyun dnda okuma, konuma odalar da yer almt. Sadrazam Mahmut Paa, kulpte srekli kumar oynand haberini alnca, burasn kapattrd.
STANDART TRK KLAVYESNN LK KULLANILII

Daktilolarda kullanlan "Standart Trk Klavyesi"nin uygulan, ilk kez 20 Ekim 1955 gn alman bir kararla gerekletirildi. Bu tarihe kadar, daktilolarn klavyeleri, eit eitti. Trk alfabe kurallarna gre dzenlenen yeni bir daktilo yazma yntemi, 1943 ylnda balayan almalar ve aratrmalardan sonra saptand.
LK KUMAR KULB
"Encmen-i lfet" adyla 1870 ylnda, zamann Maliye Nazr Msrl Prens Mustafa Paa tarafndan, stanbul emberlita'taki Asm Paa Kona'nda ald. Buraya yalnz yksek devlet memurlar girebiliyordu. Bylece ilk kez, serbest kumar oynama dev-
LK KIZ LSES
stanbul'da "nas dadisi" (Kzlar Lisesi) adyla 1911'de ald. nce Kabasakal semtinde renime geen okul, bir yl sonra yand. Bunun zerine de, 1913 ylnda Beyazt'ta retime balad. renci says artnca da, Aksaray'da byk bir konaa tand. 1915'te "Bezm-i lem Valide Sultan" adyla imdi-
Trkiye'de ilk kz lisesi, "nas dadisi", yani "Kzlar Lisesi" adyla 191l'de ald. eitli yerlerde retim yapan okul, sonunda imdiki stanbul Kz Lisesi (Caalolu Anadolu Lisesi)'nin yerine tand.
ki kz lisesinin olduu yerde ahap bir yapya, oradan da Sleymaniye'ye yerleti. Yine yangn kt. stanbul Kz Lisesi adn alarak, Vefa Lisesi'nin bulunduu yerde retimi srdrd. Bugn stanbul'da, Caalolu'ndaki binasnda retim yapan lise, "Caalolu Anadolu Lisesi" oldu.
333
K KITAYI BALAYAN LK KPR

Asya ile Avrupa ktalarn birbirine balayan "ilk kpr" olan stanbul Boazii Kprs, 1973 ylnda Cumhurbakan Fahri Korutrk tarafndan ald. Cumhuriuyet'in 50. yldn-
Boazii Kprs, iki ktay birbirine balayan ilk kprdr. Cumhuriyetin 50. ylnda hizmete alan bu kprden baka, stanbul Boaz'na, Fatih Kprs adyla ikinci bir kpr kurmak iin almalar srdrlyor. mnde hizmete giren kprden ilk yl 11 milyon 318 bin 139 ara geti vehaslatl62 milyon 901 bin 943 liray buldu.
334
LK LALENN GEL
Trk tarihinde ilk "lale" ieinin, IV. Murat devrinde bir Hollanda elisi tarafndan getirildii ne srlr. Oysa, Anadolu'da ok eski zamanlarda bile dalarda, bayrlarda, "da lalesi, berri lale, kara lale" gibi lale trlerinin var olduu bilinir. ran Seluklulan'yla Byk Seluklular'n sanat eserlerinde
Tarihimizde bir dneme adn veren "lale"nin, yurdumuza IV. Murat devrinde bir Hollanda elisi tarafndan getirildii j ne srlr. Ancak, Anadolu 'da ok eski zamanlardan beri da ve bayrlarda deiik bir trde lale yetitii bilinir. Padiah III. Ahmet dneminde, stanbul'da lale salgn balad. Bu nedenle, o devre "Lale Devri" ad verildi.
de lale motifinin, zellikle yer ald grlr. Osmanllarda bu iek, "Lale Devri" diye anlan dnemde byk deer ve nem kazand. 1718-1730 yllar arasnda Padiah III. Ahmet dneminde, stanbul'da lale retme ve yetitirme bir salgn halini ald.
LK "LRA" BASIMI
Sultan Abdlmecit devrinde, 5 Ocak 1843 gn basld. Ad "Osmanl liras" idi. 2 Haziran 1854'te eyrek liralar (25 kuruluk altnlar), 18 ubat 1855'te de iki buuk liralklar karld.
LK LSE SZC
stanbul Erkek Lisesi'nde kullanld. 1884 ylnda ilk kez Deniz Yzbas Nadir Bey tarafndan kurulan okulun ad, "ems'lMekaip"ti. Nadir Bey, 1885 ylnda Sleymaniye'de zel "Nmune-i Terakki
335
Okulu'nu at ve bu okul, Maarif Nezareti tarafndan satn alnd. Nmune-i Terakki dadisi denilen okulun, drt ilk, orta ve lise olarak eitim sresi 10 yld. Daha sonra ilk ve ortaokullar birletirilerek, sresi 5 yla indirildi. 1910'da da "stanbul Lisesi" adm ald. Bylelikle Trkiye'de ilk "lise" szc, bu okul iin kullanlm oldu. Yurdumuzda "lise" dzeyinde okullarn almas, 1839 ylnda II. Mahmut devrindedir. Trkiye'de Batl anlamda ve gerek lise dzeyinde ilk eitim kurumu ise, 1 Eyll 1868 ylnda alan "Galatasaray Mekteb-i Sultanisi"dir.
baslm kitaplar ilk kez Maarif Kitaphanesi (Yaynevi) kard. Bugn de Caalolu'nda yaynm srdren bu yaynevi, ayn zamanda en eski yaynevidir. Bu yaynevini. 1895 ylnda ilk Trk kitaplarndan Hac Kasm Efendi kurmutur. Yaynevi ayrca, kard "Saatli Maarif Takvimi"yle nldr,
LK LAKLK UYGULAMASI
3 Mart 1927 ylnda halifeliin kaldrlmas ile balar. Bu yolla, din ile dnya ilerinin devlet rgt iinde bir elde toplanmas engellenmi oldu. 1937 ylnda yaplan bir deiiklikle laiklik, kesin bir Anayasa kurumu oldu. Trkiye'de laiklik, vicdan zgrlne de yer veren ve aklcl salayan bir temel kural olarak yerlemitir.
LATN HARFLERYLE LK KTAP

lkemizde Dil Devrimi'nden, yani 1928 ylndan sonra yars eski, yars Latin harfleriyle
MSLMANLIIN ANADOLU'YA LK GR
Seluklu Hkmdar Alparslan'n, 1071'de kazand Malazgirt Sava, Trklerin ilk din savadr. Mslmanlk, bu savatan sonra ilk kez Anadolu'ya girmi oldu.
LK MAGAZN DERGS
1873 ylnda srekli olarak kan "Czdan" dr. Yurdumuzda bu tr yaynlar, 1 Kasm 1928'de yrrle giren yeni Trk alfabesiyle ilgili yasayla oald.
LK MAVZER
Trk tarihinde ilk mavzerin kullanl, 1886'dan sonradr. 1871'de Almanlar tarafndan yaplan bu tfek, 1886'dan sonra Trk Ordusu'nun en nemli silah oldu.
LK MA VE SPOR SPKER
Sait elebi'dir. Kendine zg renkli anlatm ustalyla tannan Sait elebi, 1897-1953 yllar arasnda yaad.
LK KADIN MUHTAR
lkemizin ilk kadn muhtar, Gl Esin'dir. Cumhuriyet'in ilannn 10. yldnmnde Aydn iline bal ine ilesinin Karpuzlu bucandan "muhtar" seilen Gl Esin, o gnleri yle anlatyor: "Muhtarlk iin aday olduumda, bana kimse kar kmad. Muhtarla, o zamanki nahiye mdrmzn istei ile girmitim. lk kadn muhtar seildiimde de herkes bana yar-
LK MAHYA
1617 ylnda stanbul'da, Sultanahmet Camii'nde kurulduu sanlmaktadr. 1723'te iki ya da daha fazla minareli camilerde mahya kurulmas, padiah buyruuyla kesinleti. Zamanla, her Ramazan aynda mahya kurulmas gelenekleti.
336
dmc oldu. Muhtarlm srasnda da kydeki kz karma olaylarnn nlenmesinde byk aba harcadm. Kye yol, kpr ve ky kona yaptrdm."
iir tarznda bir eser olan Mevlid'i, Sleyman elebi aruz vezniyle yazmt.
LK MEYHANE
Trk tarihinde ilk meyhanelerin* Fatih Sultan Mehmet devrinde ald sylenir. Ancak, bu meyhanelerin Bizansllardan Trklere gemi olduu gr daha yaygndr. Eski stanbul meyhaneleriyle ilgili ilk bilgiler, Evliya elebi'nin "Seyahatname"sinde ayrntlaryla anlatlr.
LK MEDEN NKH UYGULAMASI

17 ubat 1926 gn yrrle giren "Trk Kanunu Medenisi" ile balad. Trkler, Mslman olmadan nce, evlenme biimleri ok eitli idi. slamiyete geile birlikte, evlenmede yeni kurallar ortaya kt. ok kadnla evlenme, belirli din kurallaryla saptand.
LK MAR
Mahmudiye Mar'dr. Bu mar, 1289 ylnda "Mzka-i Hmyun Bandosu" efi tal' yan Guisepe Donizetti tarafndan bestelendi. Cenk Havas, Cezayir ve Mecidiye marlar da onun besteleridir. II. Mahmut'un "Askir-i Mansure-i Muhammediyye" ve Rfat Bey'in "Annem Beni Yetitirdi-Bu Ellere Yollad" adyla besteledikleri marlar da, en eski marlardr. 1923 ylna kadar askeri marlar dnda hibir mar bestelenmemiti.
METRK SSTEMN LK UYGULANII

Trkiye'de metrik sistemin ilk uygulanmaya balamas, 1875 ylnda yaplan "Metre Anlamas"ndan sonradr. Metrenin asl, Sevres' de, sfr santigrat derecede saklanmaktadr.
LK MLL BASKETBOL TAKIMI

lk Milli Basketbol Takmmz, ilk karlamasn Yunanistan'la, 24 Haziran 1936 gn, Beyolu Halkevi Spor Salonu'nda yapt. Bu ma 49-12 kazanan takmmzn kaptan, Naili Moran idi. teki oyuncular ise Sadri Usuolu, Nihat Ertu, Jak Habib, Hazdayi Penso, Feridun Koray, Dionisos Sakalak ve Hayri Ersebk't. Basketboln resmen kuruluu, 1 Mart 1959'da gereklemitir. 1936'da kurulan bir federasyonla, voleybol ve eltopu ile birlikte yrtlen basketbol, bu tarihte ayr bir dal olarak Trk sporuna eklendi.
LK MERNOS
spanya'dan, 1841 ylnda getirildi. Hayrabol u ' d a balanan Merinos koyunu yetitirmeciliine, 1843'te Karacabey'de devam edildi. Yllarca sren uralardan sonra, "Trk Merinos koyunu" retildi. Merinos, yapasnn bolluu ve ynnn incelii nedeniyle yn retiminde kullanlr.
LK METRO
stanbul'da, 1874 ylnda kuruldu. 1867 ylnda stanbul'a gezmeye gelen Henri Gavan adl bir Fransz mhendis, Karaky'le Beyolu'nu birletiren ilk metro hattn yani "Tnel"i yapt. O zamanki parayla 170 bin ngiliz lirasna kan "Tnel", daha sonra stanbul Belediyesi tarafndan satn alnd.
MLAD YILIN LK UYGULANII

Trkiye'de Miladi yln uygulanmasna ilk kez 1926'da baland. O tarihe kadar kullanlan "Hicri" ve "Rumi" takvimler de bylece kaldrlm oldu.
LK MNDER GRE
1900 ylnda yapld. Yurdumuzda bilinmeyen bu gre tr, ABD ve Avrupa'ya giden Koca Yusuf, Kurtdereli Mehmet, Adal Halil, Filiz Nurullah, ilk dnya ampiyonumuz Kara Ahmet gibi greiler aracl ile Trkiye'ye girdi ve yayld. Gerek anlamda ilk minder
LK MEVLT TRENLER
Sultan III. Murat devrinde, Sleyman elebi'nin Mevlid'inin okunmasyla balad. Hazreti Muhammed'in hayatn vgyle anlatan,
337
grei ise, 1903 ylnda, Beikta Jimnastik Kulb'nde uyguland ve Mazhar Kazanc, Ahmet Fetgeri Aeni gibi greiler, bir deer olarak ortaya ktlar.
LK MUZ
1870 ylnda, Osmanllar dneminde yurdumuza girdi. Muz, skenderiye'den Antalya' ya ss bitkisi olarak getirildi. Bu tr muza "Musa Conson" denir. Yine 1870'te, Musa Kavendi adl bir baka trn meyveleri, kk, fakat gzel ve kokuluydu. Ancak, yine de muzun dardan alm kolay ve ucuzdu. Gerek anlamda muz retimine, 1950'li yllarda Antalya, Anamur, Alanya, Drtyol, Fenike ve Adana'da baland. stn nitelikleriyle Anamur'da yetitirilen muz, lkemizde en ok tutulandr.
LK MORS TELGRAF SSTEMNN KULLANILII

Trk tarihinde Mors Telgraf Sistemi'nin ilk kez uygulanna, 1855 ylnda, yani Krm Sava srasnda baland. Haberleme alannda byk kolaylklar salayan bu bulu, adn, kendisini yayan Amerikal Samuel Mors'tan almtr.
LK MLL MAR
1921 ylnda, Milli Eitim Bakanl'nca milli mar iin bir yarma dzenlendi ve 500 lira dl kondu. Yarmaya 724 iir katlmt. Mehmet Akif Ersoy, yarma dll olduu iin, girmemiti. Zamann Milli Eitim Bakan Hamdullah Suphi Tanrver, nl ozana 5 ubat 1921 gn dl konusunda kaygl olmamasn nerince o da, "Kahraman Ordumuza" diye sunduu "stiklal Mar" balkl iirini, yarma kuruluna gnderdi. TBMM'nin 12 Mart 1921 gnk toplantsnda stiklal Mar, ulusal mar olarak kabul edildi. Mar besteleme yarmasna ise 24 besteci katld. Kurtulu Sava nedeniyle besteleme ii yarda kald. Seiciler Kurulu, 1924 ylnda Ali Rfat aatay'n bestesini benimseyerek okullara duyurdu. Bu mar, 1930 ylna kadar alnd. Yine ayn yl, bu bestenin yerine Cumhurbakanl Orkestras efi Zeki ngr'n bestesinin alnmas istendi. Bu tarihten sonra da ngr'n besteledii stiklal Mar, "milli mar" olarak benimsendi.
lk Milli Marmz olan "stiklal Mar"nn szleri, M. Akif Ersoy'a aittir. Ersoy, mar sz yarmasna nce dl konduu iin katlmam, ancak daha sonra ikna edilerek yarmaya girmesi salanmt.
338
N
LK NOTERLK RGT
Trikye'de ilk noterlik rgtnn kurulmas, 1879 ylna rastlar. Osmanl devletinde senet dzenleme ve onaylama ilemleri, dinsel yasalara gre yaplrd. Bu ilere de kadlar ve naipler bakard. 1868 ylnda ticaret mahkemelerine bal ticaret kalemi kurulunca, bu tr ilere bakan dinsel mahkemelerin aracl da ortadan kalkt. Ancak bu daire, tam anlamyla bir noterlik kuruluu deildi. 1879 ylnda Fransz Noterlik Yasas'ndan evrilen tzk, Trkiye'de noterliin balangc saylr. Gnmzdeki anlamda noterlik, 1938 ylnda karlan bir yasa ile dzenlendi. liinde birer pusula olduklar, tarihi Ltfi Efendi tarafndan yazlmtr. Cumhuriyet'ten sonra 1927 ylnda yaplan ilk nfus saymndan sonra, her yurttaa "nfus czdan" verildi.
LK NFUS SAYIMI
1831 ylnda yapld. Ancak, bu nfus saym, yalnz erkekleri kaplad ve Anadolu ile Rumeli sancaklar, saymn dnda tutuldu. 1844'te yaplan saymda ise, kadnlar da sayld. Osmanl snrlar iinde nfusun 36.5 milyon olduu, yaklak olarak saptand. 1884'te yaplan nc nfus saymnda, imparatorluk snrlar iinde kalanlarn says, 28 milyon 900 bin kii idi. Cumhuriyet dneminde, 28 Ekim 1927 ylnda yaplan ilk nfus saymnda ise, Trkiye'de 13 milyon 648 bin 720 kiinin yaad belirlendi. 1935 ylnda yaplan ikinci saymdan sonra, her 5 ylda bir dzenli olarak nfus saymlar gerekletirildi. Nfus saymlarn dzenleyen kurulu, Devlet statistik Enstitsdr.
LK NFUS CZDANI
Trk tarihinde ilk nfus czdan, 1863-64 yllarnda yaplan saymdan sonra verildi. "Osmanl Tezkiresi" denilen bu nfus hviyet czdanlarnn izgili, dz bir kt belge nite-
O
ONDALIK KESRLER UYGULAYAN LK TRK
Dnyada ve Trk tarihinde, matematikte "ondalk kesirler kural"n ilk kez uygulayan Trk, matematik ve astronomi bilgini Cemit'tir. Cemit, "Say Anahtar" adl nl eserinde, herhangi bir dereceden kk almann yollarn anlatt. Avrupal matematikiler, Cemit'in bu bulularn ancak bir yzyl sonra renebildiler. Doum tarihi kesin olarak bilinmeyen Cemit, 1437'de Semerkant'ta lmtr.
LK OPERA TEMSL
Trk tarihinde ilk operann, Donizetti'nin 1842 ylnda temsil edilen "Belisario" adl yapt olduu sanlmaktadr. Bunu, 1844 ylnda yine Donizetti'nin "Lkrezya Borjiya" operas, daha sonraki yllarda da baka yaptlar izledi. Donizetti'nin operalarnn st ste sergilenmesinin, kardeinin Sultan Abdlmecit'in saraynda "Mzka-i Hmyun" efi olmasndan kaynakland ne srlr. Trk seyircisinin dzenli olarak opera seyredebilmesi, ancak 1941'de Prof. Karl Ebert' in Opera Blm'n ynettii Ankara Devlet Tiyatro ve Operas'nn almasndan son-
339
ra mmkn oldu. O yln Nisan aynda Puccini'nin "Tosca" operasndan ikinci perde, Mays'ta yine ayn bestecinin "Madam Butterfly" operasnn btn, bir yl sonra da Beethoven'in "Fidelio"su temsil edildi.
LK OPERET TEMSLLER
Operet tr hafif sahne eserlerinin Trkiye'de ilk bestecisi, Dikran uhacyan Efendi'dir. Birok operet besteleyen Dikran Efendi'nin, "Leblebici Horhor"u, oynand dnemde hem yurt iinde, hem de yurt dnda byk ilgi grmt.
LK OSMANLI SARAYI
Osmanl Devleti'nin ikinci hkmdar Orhan Bey, ilk Osmanl bakenti Bursa'da, ilk sarayn yapmn balatt. Beyazt zamannda tamamlanan "Bursa Saray", " T i m u r ' u n ordular tarafndan ykld. Bakentin Edirne'ye tanmasndan sonra, burada da saraylar yaptrld. Fatih, stanbul'u aldktan sonra, bu kenti Osmanl Devleti'nin bakenti yapt. Bu tarihten sonra da Osmanllarn en nl ve byk saraylar, bu ilimizde ina edildi.
OLMPYATLARA KATILAN LK KADIN SPORCULAR

Trkiye'de olimpiyatlara katlan ilk kadn sporcular, Halet ambel ve S. Fetgeri Aeni'dir. 1936 Berlin Olimpiyatlar'nda yurdumuzu ilk kez onlar temsil ettiler.
lk Trk operasn, Ahmet Adnan Saygun yapt. 1928 ylnda "zsoy" adndaki opera denemesi, ran ah Pehlevi'nin TrTRKYE'DE LK OPERA YAPITI kiye'ye gelii onuruna oynand. Opera tekniinin gerek anlamda uyguland ilk opera da, yine Adnan Saygun'undur. "Kerem" adl bu opera, ilk kez 22Mart 1953gn Ankara'Ahmet Adnan Saygun'un "zsoy" adl opeda sahnelendi. ra denemesidir. lk kez 1928 ylnda ran ah Pehlevi'nin Trkiye'ye gelii onuruna temsil edildi. Atatrk ve ah'n huzurunda oynanan d ilk opera da, yine Ahmet Adnan Saygun' bu ilk operamzda, baoyuncu da dramatik un besteledii "Kerem"dir. Metin yazarlsoprano Semiha Berksoy'du. n Selahattin Batu'nun yapt bu opera, ilk Opera tekniinin gerek anlamda uygulan- kez Ankara'da 22 Mart 1953 gn sahnelendi.
340
TRKYE'DE LK OTOMOBL YAPIMI

1960 htilali'nden sonra, Cumhurbakan olan Cemal Grsel, Trkiye'de otomobil retilmesini istedi. 1960 ylnda Eskiehir Devlet Demiryollar CER Atlyeleri'nde ilk Trk otomobili "Devrim" retildi. 30 Ekim 1961 tarihinde Cemal Grsel'e gsterilmek zere Ankara'ya getirilen "Devrim", 1961 model
lk yerli otomobilimiz, dnemin Cumhurbakan Cemal Grselin istei zerine 1960 ylnda Eskiehir Devlet Demiryollar Cer Atlyeleri'nde retildi. "Devrim" ad verilen otomobil, 1961 model Consuller'e benziyordu. Consuller'a benziyordu. TBMM nndeki trende, 100 metre giden, sonra duran otomobilin yapmndan vazgeildi.
LK ZEL GAZETE
1840 ylnda William Churchill adl bir ngilizin kard "Ceride-i Havadis"tir. 1864 ylnda kapanan bu gazete, yaynland srede 1212 say kmt. nce 10 gnde bir yaynlanan gazete, sonradan haftalk oldu. Devletten yardm grdnden, "yar resmi" bir nitelii vard. Ad 25 Eyll 1864'te "Ruzname-i Ceride-i Havadis" olarak deitirildi. Bu arada, ilk Trk zel gazetesi olan Agh Efendi'nin "Tercman- Ahval"i ile bu gazete arasnda balayan ekimeler, Trk basnnda ilk tartma rneklerini oluturur. lk zel Trk gazetesi Tercman- Ahval, 21 Ekim 1860 gn kmaya balad. Sahibi Trk olan ilk gazete unvann da alan Tercman- Ahval'i,apanzade Agh Efendi kurmutu. Gazetenin en nemli yazar, inasi idi. Ancak, gazetenin yaymndan iki yl sonra kiisel elikiler yznden ayrld. Tercman- Ahval, 1866 ylnda kapand.
LKRETMENOKULU
Tanzimat devrinde ald kabul edilir. 16 Mart 1848'de Fatih Camii yanndaki bir ya-
341
pda, "ptida (ilkokul), Rtiye (ortaokul) ve dadi (lise)'lere retmen yetitirmek zere alan okulun ad, "Dar'l-Muallimin", yani "retmenevi"dir. Bu okulun ilk retmeni ise Yahya Efendi'dir.
TARHMZDE LK DN PARA ALMA

Sultan Abdlmecit dnemine rastlar. 24 Aus-
tos 1854'te yaplan szleme gereince, Fransa ve ngiltere'den bte an karlamak iin 3 milyon sterlin dn alnd. Yzde 6 faizli borlanmaya Msr'dan alnacak vergilerin bir blm karlk olarak gsterildiinden, bu szlemeye "Msr Borlanmas" denildi. Abdlmecit'in son zamanlarnda alnan bu paralarn byk blm, saray ve kklere gitti.
P
LK POLS OKULU
1907 ylnda Selanik'te ald. Ancak, bir yl sonra kapatld. Daha sonra polislii seenlere mesleki bilgileri vermek amacyla 1909'da stanbul'da, Yldz Saray'nn "Mabeyn" dairelerinde bir polis okulu daha ald. 1959 ylna kadar retim yapan bu okul, Emniyet Genel Mdrl'ne balyd ve eitim sresi de 6 yld.
LK KADIN POSTA DAITICISI

1982 ylnda PTT, posta datcs almak iin at snava, bayanlar da armt. zmir' deki bu snava giren gen kzlar arasndan yedisi, snav kazanarak, ilk kadn postaclarmz oldular. Bunlarn adlar yle: "Melekper Kl, Belgin Ege, Aynur Akgl, Berrin Toygarlar, Serpil Gzel, Nee Erakman, Kemale Hepkorucu."
lk kadn posta datclarndan Melekper Kl.
342
LK PASTRZE ST
Yurdumuzda ilk pastrize st retimine, 1957 ylnda Ankara Atatrk Orman iftlii'nde balad. lk yllar, 2 milyon 500 bin litreyi bulan st retimi, ilk kez 1971 ylnda 9 milyon litreyi at. Bu arta bir neden de, 1967!de Adana ve zmir'de alan pastrize st fabrikalaryd.
LK POSTANE
1840 ylnda, stanbul'da ald. Yeni Cami avlusunda alan bu postanenin ad, "Postahane-i mire" idi. Posta yolu ile ilk haberleme de II. Mahmut'un 1838'de yaynlad bir fermanla mmkn oldu.l839'da ilk Posta Nezareti kuruldu. stanbul'da alan ilk postaneyi, 1843'te Badat, Sivas, Musul ve Diyarbakr'da alanlar izledi. 1863'te Posta Nazrl yapan Agh Efendi'nin nerisiyle de "posta creti", "pul" karlnda alnmaya baland.
LK PORSELEN FABRKASI
Yurdumuzda modern anlamda kurulan ilk porselen fabrikas, Smerbank'n Yldz Porselen Fabrikas'dr. Bunu daha sonra, I963'te kurulan stanbul Porselen Sanayii ile 1968'de alan Yarmca Porselen, Seramik ve ini Fabrikalar izledi.
LK PAZAR TATL UYGULAMASI

Trkiye'de ilk pazar tatili uygulamasna, 29 Mays 1935 ylnda yrrle giren yasa ile baland. Bu yasa kmadan nce, hafta sonu dinlenme tatili cuma idi.
lkemizde ilk petrol almalar, 1887'de Ahmet Necati Bey tarafndan balatld. Cumhuriyet'in ilanndan sonra da 1926'da Petrol Yasas karld. Petrol arama almalar da, yeni kurulan MTA 'ya brakld. lk petrol-rafinerimiz de, Raman ve Batman blgelerinde kuruldu.
LK PETROL ARAMALARI
1887'de Ahmet Necati Bey tarafndan skenderun evresinde baland. Derin olmayan sondajlamayla yaplan bu ilk aratrma, istenilen baarya ulaamad. II. Abdlhamit devrinde, 1890 ylnda Musul ve Badat'ta doal biimde szan petrollerden yararlanld. 1892'de Mrefte dolaylarnda grlen petrol belirtilerinden sonu elde etmek iin bir irket kuruldu ama, aratrma yaplmad. 1897' de karlan bir buyrukla, buradaki petrol karma ii Halil Rfat Paa'ya verildi. 1900'de
Horadere'de alan bir kuyudan petrol alnd. Gnde iki ton retilmeye baland, ancak 1901'de verim dnce, bu kuyu kapatld. Cumhuriyet'in ilanna kadar yaplan eitli aramalardan sonra, 1926'da karlan Petrol Yasas ile, her eit aramann yaplmas ve yrtlmesi yetkisi devlete verildi. 1935'de kurulan Maden Tetkik ve Arama Enstits, altn ve kmrden sonra, petrol arama ve iletmesini de zerine ald. MTA'nn yrtt almalar ve petrol bulunan Raman-Garzan blgeleri ile Batman'da kurulan petrol rafinerisi, 1954'te karlan bir yasa ile Trkiye Petrolleri A..'ye devredildi.
343
LK RADYO YAYINI
Ankara ve stanbul'da PTT'nin posta grevlerinde yararlanmak amacyla kurduu 5'er kilovat gcndeki verici istasyonlarndan, 1927' ylnda yapld. Deneme niteliindeki bu yaynlar, 1936'ya kadar Trk Telsiz Telefon Kuruluu ynetti. lk radyo istasyonu da, Ankara'da kuruldu. 28 Ekim 1938 gn srekli yaynlara balayan bu yeni radyo, uzun dalga "Trkiye Radyosu" ve ksa dalga "Ankara Radyosu" adyla grev yapyordu. stanbul Radyosu' nun srekli yayna balay ise 1 Eyll 1949 gn gerekleti.
da 200 bin ton petrol artabilecek yeni bir rafineri kuruldu.
LK REFERANDUM
9 Temmuz 1961 gn, Anayasa'nn oylanmas nedeniyle yapld. Halkoyuna sunulan Anayasa iin, 10 milyon 320 bin 751 semen oy kulland. Genel seim kurallar uygulanan oylamada, geerli saylan oylardan yzde 61.7'si, 1961 Anayasas'na "Evet" dedi.
LK REKLAMCILIK RKET
lanclk irketi adyla 1909'da kuruldu. Gazete ilanlarnn datmn da bu kurulu srdrd. kinci Dnya Sava sonunda Trkiye' de mallarn pazarlayan yabanclarn reklama verdii nem sonucu, Batl anlamda reklam ajanslar kurulmaya baland.
RADYODA LK REKLAM
Trkiye'de radyoda ilk reklam, 1951 ylnda yapld. Reklamlar, nceleri radyonun kendi spikerleri tarafndan szl olarak okunuyordu. Daha sonra ise, reklamlar iin "zel saatler" ayrld.
LK RENKL BELGESEL FLM

1953 ylnda Ali par'la, lhan G. Arakon'un hazrladklar "Bir ehrin Douu" adl filmdir. stanbul'u anlatan film, Berlin Uluslararas Film enlikleri'ne katld, ancak derece alamad. Gerek anlamda ilk belgesel Trk filmi ise, Mazhar evket pirolu ile Sabahattin Eybolu'nun birlikte dzenledikleri "Hitit Gnei"dir. Bu film, 1956 ylnda Berlin Film enlikleri'nde ikinci gelerek "Gm Ay" armaann ald. Siyah-beyaz olarak ekilen film, Anadolu'da arkeolojik kazlarda ortaya kan eserleri konu almt.
LK RADYO OYUNU
1938'de Ankara Radyosu'nda oynand. Radyo Temsil Kolu tarafndan ve haftada bir kez cuma gnleri oynanan oyunlar, genellikle eviri ve uyarlamalardan seiliyordu. Temsil Kolu efi, Ekrem Reit Rey idi. Bu kolun ilk yeleri de Kemal Tzem, Vahi z, brahim Delideniz, Kadriye Tuna, Reat Altay, Muhip Araman, Saime Arcman gibi oyunculardan oluuyordu.
LK RAFNER
Raman'da 1945 ylnda kuruldu. Raman'da , petrol bulunmasndan sonra Maymune Boaz'nda deneme niteliinde iletmeye alan ilk rafinerimiz, gemi kazanlarndan yararlanlarak yaplmt. Bu rafineri, ylda ancak 10 ton petrol artabiliyordu. Blgenin eitli yerlerinde de petrol bulununca, rafinerinin ie yarar paralar, 1948'de Batman'a gtrlerek, yl-
LK RENKL FLM
1953 ylnda Muhsin Erturul'un ynettii "Halc Kz"dr. Fotoraf ynetmenliini Ahmet Cezmi Ar yapmt. inde renkli bir para bulunan ilk Trk filmi de, 1949'da evrilen ''ldran Kadn"dr. Filmdeki renkli parada, stanbul'daki Kzkulesi'nin ok az sren bir grnts yer almt.
344
Kandilli Rasathanesi, lkemizin gerek anlamda ilk rasathanesidir. 1911 ylnda. Fatih Gkmen tarafndan kurulan Kandilli Rasathanesi'nin yeni tesisleri, 28 Temmuz 1970'te hizmete ald.
TARHMZDE LK RASATHANE
157S ylnda, III. Murat tarafndan stanbul'da Tophane Tepesi'nde yaptrld. "stanbul Rasathanesi" adyla anlan bu kuruluun banda, Takiyttin Mehmet bulunuyordu. 15 bilginin katld almalarda, gzlemler ve yldzlarn belirli zamanlardaki yerlerini gsteren izelgeler yapld. 1580 ylnda eyhlis-
lam, padiaha sert bir mektup gnderdi. Bu-; nun zerine III. Murat, rasathaneyi, Kl Ali Paa'ya verdii buyrukla yktrd. Trkiye'de ada anlamda ilk rasathane, 1911 ylnda stanbul'da, Kandilli srtlarnda Eatin Hoca diye anlan Fatin Gkmen tarafndan kuruldu. Gnmzde de hizmet veren bu rasathane, Trkiye'nin en byk gzlemevidir.
345
LK REV TEMSL
1910 ylnda Beyolu'ndaki Odeon Tiyatrosu'nda, Burhanettin Tepsi ve Reat Rdvan ynetimindeki topluluk tarafndan oynand. lk rev oyunlar olan Aamz Eleniyor, Nasreddin Hoca, La Gran Via'y bu topluluk oynad.
gi grmeyen "yine-i Vatan"dr. 1867'de kmaya balayan bu gazete, daha sonra "Vatan" adyla resimsiz olarak yaynland. Ancak, daha sonra hkmet tarafndan kapatld. Bu arada, Trkiye'de ilk resimli hikye de, 1935 ylnda Salih Erimez tarafndan izildi ve "Akam" gazetesinde yaynland.
LK RESML POSTA PULU

Edirne'nin dman igalinden kurtarlnn ansna karld. 1913 ylna gelinceye kadar Trk pullarnda resim kullanlmad. Bu ilk resimli posta pulumuz, Londra'da bastrlmt. Edirne'deki Selimiye Camii'nin resmiyle ssldr.
LK RESM SERGS
27 ubat 1863'te ald. Sultan Abdlaziz'in desteiyle alan bu resim sergisinin bir zellii de, "ulusararas" olmasyd. Bu sergi, stanbul'da At Meydan'nda almt.
LK RESML MZAH GAZETES

Tarihimizde ilk resimli mizah gazetesi, "Diyojen"dir. 19. yzylda mizah ve oyun yazarlarndan Kayserili Teodor Kasap tarafndan yaynland.
LK RESML GAZETE
lkel bir bask tekniiyle yaynland iin, il-
S
SATRAN AMPYONASI
Satran oyununun lkemizdeki gemii, olduka eskidir.. Bu gerei, gnmzden 450-500 yl nce yazlm yaptlardan reniyoruz. Bunlardan ilki, Kanuni Sultan Sleyman dneminde Seferihisarh smail aban'n derledii elyazmasdr. Bu kitap, satrancn yararlar ve gemiini anlatmaktadr. kinci kitap da, 1680 ylnda Kahire Mevlevihanesi eyhi Vanl Dede'nin Msr Valisi Abdurrahman Paa'ya gnderdii kitaptr. Bu kitapta, oyunun ilk kez Hindistan'dan kp, ran'a, oradan da Anadolu'ya getii anlatlmaktadr. Trkiye'de ilk ferdi satran yarmas ise, 1965'te yapld. Bu ilk yarmay, Seracettin Bilyap kazanmt. hastala yakalanan ocuklara ayrlmt. Gnmzdeki anlamyla ilk sanatoryum ise, 15 Austos 1924 gn Doktor Refik Saydam'n bakanl srasnda ald. Heybeliada'daki bu sanatoryum, nceleri Harbiye rencileri arasnda vereme tutulanlar iin yaplmt.
LK "SAVURGANLII NLEME" BRNCS

lkemizde savurganl nleme konusunda dzenlenen bir yarmay kazanan Emine Ertem, birinci gelerek bu konuda "ilk" unvann ald. 1980 ylnda Trk Kadn Dernekleri Federasyonu tarafndan dzenlenen "Atlm nesnelerin deerlendirilmesi yoluyla Trk kadnnn aile ekonomisine katks" konulu yarmada 200 eser arasndan Emine Ertem'in, eski kadn oraplar ve paket ipliklerinden hazrlanm "Glmotif" adl kilimi birinci seilmiti. Emine Ertem, 1982'de atlm nesnelerden hazrlad 110 eseriyle bir sergi aarak, ilk kez bu alanda da nclk etti. Galatasaray Kzm Takent Galerisi'nde dzen-
TARHMZDE LK SANATORYUM
II. Abdiilhamit devrinde, yalnz veremli ocuklar iin stanbul'da ald. Hamidiye Etfal Hastanesi'nde 24 yatakl bir blm, bu tr
346
ledii bu sergi ile de Ertem, bu konudaki almalarn kamuoyuna sergiledi.
TRK TARHNDE LK SEM

II. Abdlhamit'in tahta gemesinden ksa bir zaman sonra, Kanun- Esasi kabul edilerek Osmanl Devleti'nde meruti bir idare balad. Kanun- Esasi'de seim yaplarak bir meclisin kurulmas ngrlmt. Bu nedenle, Trk tarihinde ilk seim 1877'de yapld. Ancak, bu seimler bir seim yasasna gre gerekletirilmedi. llere, nemlerine gre ka milletvekili karabilecekleri bildirildi. lk seimlerde halk, oy kullanmad. l meclisleri seim yapt. Bu seimler sonunda seilen temsilciler, padiahn tayin ettii yn Meclisi yelerinden meydana geldi. lk Milli Meclis de 19 Mart 1877'de Dolmabahe Saray'nda ilk toplantsn yapt. Daha sonra Sultanahmet'teki Darlfnun binasnda almalarna balayan bu meclisin ilk grevi, bir seim kanunu hazrlamakt. Ancak, 1877-78 Osmanl-Rus Sava'nn balamas zerine, Meclis 20 Haziran'da dald. Ayn yl iinde yine seim kanunu olmadan, birinci seimde olduu gibi yeni bir seim daha yapld. Trk tarihinde ilk "Seim Kanunu" da, bu ikinci meclis tarafndan yaplmtr. Ama, bunun mr de uzun srmedi ve II. Abdlhamit tarafndan feshedildi.
Muhsin Erturul'un ynetmenliim yapt, "Bir Millet Uyanyor" adl filmdi. Sesli film stdyosunun ynetmeni ise, Morhen adl bir Alman ses mhendisiydi.
TRK TARHNDE LK SGORTACILIK

1864 ylnda Abdlaziz dneminde karlan bir "fetva" ile balad. O yl yaymlanan Deniz Ticaret Yasas'nda yalnz "deniz sigortas" konusunda yarglar vard. Bu arada, 1870 ylnda stanbul'da kan byk bir yangn sonunda "eyhlislam"dan, sigorta yaptrlmasnda "dini bir saknca olmad" yolunda izin kt. ki yl sonra da ngiliz sigorta irketi, stanbul'a gelerek bu dalda almaya baladlar. Daha sonra Fransz, svire, Alman, Avusturya, Rus, talyan, Bulgar, Romen sigorta irketleri kuruldu. Ancak, bu sigorta irketleri, aralarnda bir anlamaya varamadklarndan, bal bulunduklar merkezlerin diledii biimde sigorta uygulamas yapyorlard. "lk Trk sigorta irketi"nin kuruluu da, 1893'te, bu dalda almalara balmayan "Osmanl Sigorta irketi"dir. Bu irket, Osmanl Bankas, Ttn Rejisi (Tekeli) ve Dyn-u Umumiye'nin katlmas sonucu, 200 bin altn liralk bir zvarlkla kurulmutu. Cumhuriyet'ten sonra kurulan "yerli sermayeli" ilk Trk sigorta kuruluu ise, "Gven Sigorta" adyla 1935 ylnda faaliyete geti. II. Dnya Sava'ndan sonra ise sigortaclk gelimeye balad ve 1942'de "Doan", 1944'te de "Halk Sigortas" irketleri hizmete girdiler.
TRK TARHNDE LK SANSR

Trk tarihinde basna "ilk sansr", 11 Mays 1876'da "li Kararnamesi" ile konuldu. Gazetelerin, yaynlanmadan nce denetlenmesini emreden bu kararname zerine, "Basiret" gazetesi yle bir ilanla kmt: "Matbaamzn makinesi bozulduundan, gazetemiz birka gn yaynlanmayacaktr." "Sabah" gazsetesi ise ilk gn "sansr"n yasaklad yazlarn yerini "bo" brakarak yaynland. Ancak, tm bu direniler, tarih boyunca hemen her dnemde, sansrn basnn zerinde "Demokles'in Klc" gibi sallanmasn nleyemedi.
LK KADIN SNEMA OYUNCUMUZ

"Ateten Gmlek"te oynayan Bedia Muvahhit ile Neyyire Neyir (Erturul)'dir. Sahnede olduu gibi beyazperdede de o zamanlar, Mslman kadnlarn almas yasakt. 1918' de baz Trk kzlar, renci olarak "Darlbeday"ye alnmlarsa da, bunlar sahneye kamamlard. lerinde Afife Hann, 1920'de Kadky'deki Apollon (Hale) Tiyatrosu'nda "Jale" takma adyla sahneye knca, ie polis karmt. 1921'de Darlbedayi'de Mslman kadnlarn altrlmamas, resmi yoldan bildirildi, ancak ayn yl Afife ile aziye Moral hanmlar, bir baka temsilde oynadlar. ki sanat da, bu yzden mahkemelik oldular.
LK SESL FLM STDYOSU

1932 ylnda pek Film irketi kurdu. stanbul'da Nianta'ndaki bir byk frn, yeni batan dzenlenerek "stdyo" durumuna getirildi. Bu sesli film stdyosunun ilk eseri,
347
Muhsin Erturul, "Ateten Gmlek"i evirirken, filmin ulusal konusundan cesaret alarak, balca kadn kahramanlar olan Aye ile Kezban', Trk oyuncularnn canlandrmasna alt. Aye iin Darlbedayi oyuncularndan Muvahhit'in ei Bedia Muvahhit seildi. kinci rol iin gerekli kimse bulunamaynca, gazetelere ilan verildi. Vasfi Rza Zobu, bir ansndaki ikinci rol iin, "nasl kz oyuncu" bulunduunu yle anlatr: "kinci rol iin gen bir Trk kz bulunamamt. Gazetelere ilan ettiler. Ertesi gn tek bir Trk kz bavurdu. Kemal Film'in brosu, Sirkeci'de, Ali Efendi Sinemas'nn stndeki iki kk odann iinde idi. O gn, broya uradmda, Neyyire'yi grdm. Kolejde renciymi. 'Film iin mracaat etti. Muhsin'i bekliyor' dediler."
LK SNEMA SALONU
1908'de ald. stanbul'da, Tepeba ehir Tiyatrosu'nun eski komedi binasnda Pate irketinin Trkiye temsilcisi Vaynberg tarafndan yaptrld. "Pate" adl bu ilk sinema salonunun mimar, Kampanaki idi. Sinemann ad srasyla Pate, Anfi, Asri ve Ses olarak deiti. 1912 ylnda zmir Kordon'da alan ikinci sinemadan sonra, 1914 balarnda stanbul Beyolu'nda "Palas" sinemas kuruldu. Onu, Taksim Alan'nda imdiki Devlet Tiyatrosu salonunun yanndaki yerde bulunan "Majik" sinemas izledi. lk Trk sinema salonu ise, 19 Mart 1914 gn "Milli Sinema" adyla stanbul'da Fevziye Kraathanesi'nde ald.
Muhsin Erturul, Trk tiyatrosunun olduu kadar, Trk sinemasnn da nclerinden biridir. Ynettii, "Bir Millet Uyanyor", Trk sinema tarihinde seslendirilen ilk filmdir.
SESLENDRLEN LK FLM
Senaryosunu Nazif Tepedelenliolu'nun yazd "Bir Millet Uyanyor" adl filmdir. 1932 ylnda evrilen film, Trkiye'de seslendirildii ve Muhsin Erturul'un en nemli yaptlarndan birisi olduu iin ilgintir. Filmin belli
bal oyuncular Ferdi Tayfur, Atf Kaptan, Nait zcan, Emel Rza ve Kevser'di. Mustafa Kemal Atatrk'n Sylev'inden derlenmi olaylardan esinlenerek yazlm senaryonun, salam bir yaps olmad iin bu film, beklenen baary elde edemedi.
348
LK SNEMA GSTERS
stanbul Galatasaray'da, nl Sponek birahanesinde Polonyal Vaynberg tarafndan dzenlendi. Bu olay, Ercment Ekrem Talu, "Perde-Sahne" dergisine yazd "stanbul'da ilk sinema ve ilk gromofon" balkl yazsnda yle anlatr: "ocuktum, sekiz-dokuz yalarnda vardm. Tam tarihini syleyemeyeceim ama, sanrm 1896-97 yllaryd. Bir cumartesi gn, rahmetli aabeyim Nejat'la birlikte okuldan ktk. Cihangir'deki evimize gidecektik. Yatl olmayan arkadalarmzdan birisi, 'Duydunuz m u ? ' dedi. ' u r a d a Sponek'in salonunda bugn sinematograf (sinema szcnn ksaltlmam) gstereceklermi. lgin bir eymi diyorlar, yeni bulunmu... Fotorafn canls gibi bir eyimi'. Aabeyimle ben, ocuk, bizimle alay ediyor sandk, ama o itenlikle konuuyordu. 'Saat 4'te balyormu, ben gideceim' diye szn tamamlad." Ercment Ekrem Talu, ilk sinema gsterisini, yukardaki cmlelerle anlattktan sonra, yle tamamlar: "Btn gsteri, yarm saat srd. Seans, geceye de birka kez yinelenecekti. ktk. Fennin bu buluunu birbirimize anlatmaya, zmlemeye alyorduk. Aklmz bir trl eriniyordu. stanbul halknn ounluu da bu konuyu konuuyordu. Kimi, bu sihirli buluu gnah sayyor; kimi, gidip grdnden tr tvbe edip, Tanr'ya balanmasn yakaryordu. te ilk sinema, sinematograf adyla stanbul'a byle geldi."
stanbul Galatasaray'da nl Sponek birahanesinde ilk kez dzenlenen sinema gsterisine giden yazar Ercment Ekrem Talu, ok etkilenmiti. "Perde ve Sahne Dergisi"nde, grdklerini anlatan Talu, "Sinemadan ktmzda, bu sihirli bulua bir trl aklmz ermedi" diye yazd.
LK SVL PLOTLAR
Mnif Paa'nn olu Hseyin Mnif ile veteriner retmen Sadi Suat, Trk tarihine geen ilk sivil pilotlardr. kisi de, 1910 ylnda Paris'te havaclk eitimi grerek," pilotluk belgesi" aldlar. Bu arada bir de uak satn alan Hseyin Mnif, Trkiye'de "zel ua olan ilk kii" oldu.
LK SOYADI KULLANMA ZORUNLULUU

1935'te yrrle giren "Soyad Kanunu" ile kesinleti. 1926 ylnda yrrle giren Medeni Kanun'la, soyad kullanlmaya balanmt ama, bu zorunlu deildi. Son karlan yasada, "Her Trk, z adndan baka soyadn da tamaya mecburdur" denilerek, soyad tama zorunluluu kondu.
LK SOUK HAVA DEPOSU

1904 ylnda zmir'de, ngilizler tarafndan kuruldu. lk byk souk hava deposu da, 1926' da stanbul Mezbahas'nn kurduudur.
LK SPOR DERGS
1919-1921 yllarnda yaymlanan "Spor lemi"dir. Trkiye'nin ilk ma spikeri Sait elebi tarafndan karlyordu.
349
EHRLERARASI LK HAVA ULAIMI

lk kez ehirleraras hava ulamna 1933'te baland. O yl, Ankara-stanbul arasnda balanan uak yolculuunda, 460 yolcu ile 1.112
kilo arlnda mektup tanmt.
LK EKER FABRKASI
Trkiye'de ilk eker fabrikas, Uak'ta ald. lk eker pancar retimine de 1926 ylnda baland.
LK TANGO
lkemizde ilk tangoyu, gen yata len Necip Celal Antel besteledi. Trkiye'de "ilk tango okulu"nun kurucusu da odur. 1908-1957 yllarnda yaayan bu bestecinin "Sar Yapncak", "Mazi", "Ayrlk" ve "Suna" gibi n-
ra snav iptal edildi ve yeni snav baaran, biri erkek, teki bayan iki kiiden biri oldu. Nuolma unvann ald. Ancak, 3 yl sonra evlendi ve mesleini brakt.
ran Devres, bylece "lk kadn TV spikeri"
LK TELGRAF HATTI
Trkiye'de ilk telgrafn kullanlmasna, Krm Sava'nn balangcnda, yani 1853 yllarnda geildi. Dnyada ilk telgraf denemesi de stanbul'da yapld. Yurdumuzda ilk telgraf hatt ise 9 Eyll 1855 gn almaya balad. Bu ilk telgraf balants, stanbul-EdirneVarna arasnda kurulmutu.
l tangolar vard.
LK TELEFON
Yurdumuzda ilk telefon, Merutiyet'in ilanndan sonra girdi. lk telefon santraln da, stanbul'da 1911'de ngilizler kurdu. kinci telefon santral zmir'de, ncs de 1926'da Ankara'da ald. Ankara santral, lkemizin ilk "otomatik" telefon santraldr.
LK TRK TENSS
1926 ylnda Trkiye'de ilk kez tenis yarmas dzenlendi. Trkiye Tenis ampiyonluu'nu, o yln stanbul birincisi olan Suat Subay kazand. ift erkeklerde Trkiye Tenis Birincilii'ni de Suat Subay-Sedat Erolu ikilisi ald.
LK KADIN TV SPKER
Trkiye'de ilk deneme TV yayn balad srada, Ankara niversitesi Dil-Tarih ve Corafya Fakltesi ngiliz Filolojisi'nde okuyan Nuran Emren (Devres), spikerlik iin alan snava katld. Sonular aklandnda, byk bir hayal krklna urad. Kazananlar arasnda ad yoktu nk. Ancak, 3 gn son-
LK TYATRO SALONU AAN

29 Aralk 1844 ylnda, imdiki Galatasaray Lisesi'nin karsnda bir yerde aan Naum Efendi'dir. Suriyeli Katolik bir ailenin olu
350
Mahmut Tali ngren, TRT'nin ilk Program Dairesi Bakan ve Ankara TV'sinin de mdrdr.
yaynlarn stanbul yakasnda Yeilky'e, Anadolu yakasnda da Suadiye'ye kadar uzand sanlyor. niversite'nin televizyon vericisinin gc de olduka dk: 50 watt. Oysa, ciddi bir yayn iin en azndan 500 wattlk bir verici gerekmekteydi. TV yaynlarnn byk blmn canl yaynlar oluturuyordu. Bu yaynlara katlanlarn hemen hepsi, "gnll" sanatlard. Bat Mzii blmn 25-30 kiilik bir senfoni orkestras zerine almt. Yaynlarda "tiyatro" ve "sinema"mn da ayr bir yeri vard. Ali Esin' in, harita zerinde verdii haftalk hava raporlar hayli ilgi topluyordu. TRT Televizyonu, 1964'te resmen kuruldu. lk kurulu yeri, Ankara'daki Mithatpaa Caddesi'nde bulunan stdyo idi. 31 Ocak 1967 akam ilk resmi televizyon yayn, Ankara'da yapld. 1968'de Almanya'dan salanan 5 KW'lik verici ile kapal yaplan yaynlar, devreden karld. 31 Ocak 1968'de ise TV deneme yaynlar haftada 3 gn olarak balad. Bu deneme yaynlar S. yl srd. Yaynlar, 31 Ocak 1971'de 4 gne, 21 Haziran 1972'de de 5 gne karld. 1971 Ekim'inde stanbul-zmir-Ankara radyolink sistemi, TV nakline msait hale geldi. TRT, Ankara programlarn 1 Aralk 1971 'de amlca'daki PTT radyolink terminali vastasyla stanbul'a aktard. Bu yaynlar, 26 Austos 1972'ye kadar stanbul seyircisine yine stanbul Teknik niversitesi Televizyonu araclyla seyrettirildi. 30 Austos 1972'den itibaren ise amlca'daki istasyon, 2.5 KW gl yayna geti. TV'nin kendi rettii programlar, yaynlarn yzde 72'sini, d kaynakl yaynlar ise yzde 28'ini tekil ediyordu. Mahmut Tali ngren, TRT'nin ilk Program Dairesi Bakan ve Ankara Televizyonu' nun ilk mdr oldu.
LK TV YAYINI
lkemizde ilk televizyon yaynlarm, stanbul Teknik niversitesi balatt. Yaynlarla ilgili almalara 1950 ylnda geildi. Projenin uygulama alanna girmesi, verici cihazlarnn gelmesi 1952'de tamamland. Ayn yl da yayna geildi. Yaynlar, cihazlarn yetersiz oluu ya da tahsisat yokluu nedenleriyle daha ok stdyo almalaryd. Ancak, bir keresinde kamera, Takla'daki Teknik niversite binasnn damna karld ve Mithatpaa Stadyumu'nda oynanan bir futbol ma, oradan grlebildii kadaryla seyircilere iletildi. Teknik niversite'nin yaynlarn izleyenlerin saysn kesin olarak sylemek mmkn deildi. Zira, TV sahiplerinden hibirinin PTT'ye kayd yoktu. Bununla birlikte, stanbul'da o yllarda 2 bin televizyon alcsnn bulunduu tahmin ediliyor. Her cihazn en azndan 5 kii tarafndan seyredildii dnlrse, Teknik niversite'nin televizyon yaynlarm 10 bin kiinin izledii sylenebilir. TV yaynlarnn yayn evresi de kesin olarak bilinmiyordu. Ancak,
351
olan Naum Efendi, tiyatrosunda ilk kez yabanc tiyatro kumpanyalarnn temsillerini oynatt. Beyolu yakasnda 1862'ye kadar yabanc dilde oyun oynatma yetkisi, Naum Efendi'ye verilmiti. Bu sre, be yl uzatld. 1870'te kan bir yangnda, Naum Tiyatrosu kl oldu. Yerine, nl Hristaki Pasaj yapld. Naum Tiyatrosu'nun Trk seyircisinden grd byk ilgi zerine Gll Agop, stanbul Gedikpaa'da bir tiyatro at. O da Ermenice oyunlara yer verdi. Trkiye'de Trke oyun "ilk kez" Gll Agop'un tiyatrosunda oynand. Bu oyunun ad, "Sezar Borjiya" idi. 1868 ylnda sahnelendi. Namk Kemal ve li Bey'in de destekledii Gedikpaa Tiyatrosu, bir sre sonra yalnz yerli oyunlar sergilemeye balad.
alm-satm ve devletle ilgiliydi. Padiahln kaldrlna kadar yaymland. 4068. saysndan sonra TBMM Hkmeti tarafndan "Resmi Ceride" adyla kmaya balad. Gnmzde "Resmi Gazete" olarak yaynn srdryor.
LK TOPLU SZLEME
Dnyada ve Trkiye'de ilk toplu szlemenin 1776 ylnda Ktahya'da yapld sanlmaktadr. Halen, asl Ktahya Arkeoloji Mzesi'nde bulunan bir belgeye gre Trkler, ii haklarna nclk etmitir. ngilizlerin ilk szlemenin 1815 ylnda ngiltere'de yapldn iddia etmelerine karlk, yaplan aratrmalar, ilk toplu szlemenin, Ktahya'da yaplan "Fincanclar Anlamas" olduunu ortaya kard. Seriye Mahkemesi sicillerinin tasnifi srasnda bulunan anlama metnine gre, 1776 ylnda Ktahya'da mevcut 24 ini ve fincan atlyesinde alan ok sayda usta ve iveren ile Anadolu Valisi Ali Paa zamannda bir szleme yaplarak ii haklan tescil edildi.
LK TRKE GAZETE
1 Kasm 1831'de zel bir emirle yaynlanan "Takvim-i Vekayi"dir. Ynetiminden Esut Efendi sorumluydu. Konular d olaylar,
LK TRK KADIN TYATRO OYUNCUSU

Afife (Jale) adl bir gen kzdr. 10 Kasm 1918'de, 500 kuru aylkla Darlbedayi'ye "deneme" oyuncu olarak girdi. Tahsin Nahifin "Rakibe" adl oylunuyla ilk snavn verdi. Afife Hanm, ayn zamanda Trk tiyatro tarihinin "Jan Dark" saylr. nk o zamanlarda Mslman kadnlarn sahneye kmasnn yasak oluu yznden Afife Hanm, polislerle epeyce mcadele etti. 8 Mart 1921'de belediyeye gelen bir yaz ile Darlbedayi'den kartld. Tepeba ve Kadky'de oyunculuunu yine de srdrd. Darlbedayi sanatlarnn da katld smail Faik Bey'in "Yeni Sahne" adl tiyatro topluluunda ylmadan oynayan Afife Hanm, Trk kzlarnn bu sanat dalna ilgi duymasna yardmc olmaya devam etti. Afife Hanm, 24 Temmuz 1941 gn Bakrky Akl Hastanesi'nde ld. Bu yrekli kadn oyuncumuzu daha sonra Seniye aziye Moral, Neyyire Neyir, Bedia Muvahhit, Huriye Hikmet gibi Trk kadn lk kadn tiyatro oyuncularnzdan Bedia Muvahhit, yllarca oyuncular izlediler. mesleini baaryla srdrd.
352
LK TRKE SZLK
Kagarl Mahmut'un Araplara Trke retmek amacyla 1072-1074 yllarnda yazd "Divan- Lgati't-Trk" (Trk Dilleri Szl) adl eseridir. 7 bin 500 szck ierir.
t fabrikas kuruldu. Btn eksikler tamamlannca, ilk Trk basmevi, Mteferrika'nn Sultanahmet'teki evinde almalarna balad. 1727 ylnda da dizgiye geildi. Baslan ilk kitap ise, Vankulu Mehmet Efendi'nin iki ciltlik "Lgat-i Vankulu" (Vankulu'nun Szlk Kitab) adl szldr. 1729'da yaynlanmtr.
LK TRKE BASIMEV
Osmanllarda basm ileminin Trke olarak yaplmas, ilk kez Macar asll brahim Mteferrika tarafndan baarld. stanbul'da bir basmevi kurmak isteyen Sait Efendi ile tannca, Trke basmevi amann yollarn aratran Mteferrika'ya, Nevehirli Damat brahim Paa yardm etti. D lkelerden ara ve gereler satn alnd. Yalova'da bir de k-
LK TRK PLOTLARI
Svari stemeni Fesa Bey'le stihkm Temeni Yusuf Kenan Bey'dir. 1911'de havac yetitirilmek iin gnll subaylar arand. Paris'te Bleno Havaclk Okulu'na gnderilen bu iki gnll Trk subay, 1912'de okulu bitirdiler. O yln ubat aynda Fransa'dan alnan iki uakla Fesa ve Yusuf Kenan beyler, umaya baladlar.
U
ULUSLARARASI OLMPYAT KOMTES'NDE LK TRK
Trkiye'yi uluslararas Olimpiyat Komitesi'nde temsil eden ilk Trk, Selim Srr Tarcan'dr. Tarcan, 1908-1930 yllar arasnda, sk olimpiyat kurallarn yerine getirerek Trkiye'yi temsil etme hakkn elde etti. Onu, 1930-33 yllarnda Kemalettin Sami Paa, 193?-52 yllarnda da Reit Saffet Atabinen ve 1955'ten sonra da Suat Erler izlediler.
UAA BNEN LK KADIN

Belks evket'tir. "Mdafaa-i Hukuk Nirva" denilen Kadn Haklar Koruma Dernei yesi olan Belks evket, 1913'te Fethi Bey'in ynettii uaa binerek, stanbul zerinde dolat. t
LK NVERSTE
14 Ocak 1863 gn retime balayan Osmanl Darlfnunu'dur. stanbul'da Ayasofya dolaylarnda nl talyan mimar Fosatti'nin yapt bu yap, kat ve 25 odalyd. 1933'te yand. Trkiye'de Batl anlamda "ilk niversite", Maarif Nazr Saffet Paa'nn ura ile 1870'te Sultanahmet Trbesi yannda ald. Bana da "rektr" olarak Yanyal Hoca Tahsin Efendi getirildi. Snavla alnan 450 renciyle retime balad. Tahsin Hoca'nn, bir gvercini fanusun iine koyarak, "havasz yerde canllarn yaayamayacan" tantlamaya almas ve Afganl Prof. Cemalettin Efendi'nin "Peygamberlik bir sanattr" eklindeki k o n u m a s , Darlfnun'un 1871'de kapatlmasna neden oldu. ki hoca da Osmanl Devleti snrlar dna srld.
353
V
LK KADIN VETERNER
1933 ylnda Erenky Kz Lisesi'ni bitirdikten sonra, "doktor" olmay dnrken, fikir deitirerek Yksek Ziraat Enstits'ne kaydn yaptran Sabire Aydemir, okuldan mezun olduktan sonra "ilk Trk kadn veterineri" unvann ald. 2 yl eitli laboratuvarlarda altktan sonra, tekrar okuluna "asistan" olarak dnenen Aydemir, 1945 ylna kadar bu grevini srdrd. Daha sonra Pendik, nebolu, nye, Fatsa ve Samsun'da 1920'ye kadar mcadele veterinerlii yapan Aydemir, emekli oldu. ln yan sra voleybole de nem vermesi ve bir zel salon atrmasyla bu spor tr yurdumuza girdi. Salonun mdr olan Amerikal Dr. Driver'in bu konudaki abalar, voleyboln sevilmesine yol at. Dr. Driver'e yardmc olan kii ise Selim Srr Tarcan'dr. Bu oyun ilk kez, Erkek retmen Okulu'nda Trkler tarafndan oynand. Trkiye'de ilk kez Suphiye Rifat adnda bir kz, Fenerbahe Erkek Takm'nda voleybol oynad ve 1928 ylnda bu takm, stanbul ampiyonu oldu. Bu olay, Trk voleybol gemiinin ilgin unutulmaz bir ansdr. Suphiye, Fenerbahe Kz Voleybol Takm'nn da kaptanyd.
Sabire Erdemir, liseyi bitirince, tbba girmek istiyordu. Ancak, fikrini deitirdi ve Yksek Ziraat Enstits 'ne girdi. Okulu bitirdikten sonra da Trkiye'nin "ilk kadn veterineri" oldu.
LK VSK
1963 ylnda sata karld. Genellikle arpadan yaplan viskinin yurdumuzda retimine, 1955'ten sonra geildi. lk viskimiz de, 1963'te "Ankara" markas ile satlmaya baland.
LK VOLEYBOL OYUNU
1919-1920 yllarnda oynanmaya balad. Bir Amerikan rgt olan YMCA'nn, basketbo-
Y
LK YAZ SAAT UYGULAMASI
1 Temmuz 1940 gn yrrle giren Bakanlar Kurulu kararyla balad. Bir eit elektrik kstlamas olan yaz saati uygulamasnda yurdumuzda ilk kez saatler bir saat geri alnmt.
LK YZME SPORU
ada anlamda ilk kez 1910 ylnda yapld.
Yzme sporunun Trkiye'ye yaylp tutulmasna byk katkda bulunanlar Selahattin Trsen (ilk direnme yzcmz), Sait Selahattin Cihanolu (ilk srat yzcmz), Kemal Bey (ilk kule ve tramplen atlaycmz), Galatasarayl eref Hsamettin Bey ile "Yedibela" Fahri Avad'dr. Yurdumuzda ilk yzme yar, Galatasaray Kulb'nce 15 Eyll 1923 gn stanbul Bykada'da dzenlendi. Nejat Abut, Hikmet Melih ve onlarn ardndan Suat Erler, o dnemin unutulmaz yzcleridir. Trkiye'de ilk yzme havuzu, Ekrem Rt Akmer'in urayla 17 Temmuz 1931 g-
354
n Bykdere'de ald. 25 metre genilik ve 50 metre uzunluktaki havuzda o gn yaplan yarlar, Beylerbeyi yzcleri kazanmlard. Yzme dalnda ilk d karlama, 1934 ylnda Moskova'da yapld. Bunu, daha sonra Leningrad'da yaplan izledi. Bu yarmalara katlan takmlarmz, ne yazk ki bir varlk gsterememilerdi. lk yzme takmmz, u sporculardan oluuyordu: "Fenerbahe'den Leyla Asm Turgut, stanbul Yzme Kulb'nden Cavidan Erbelger, Galatasaray'dan Naili Moran, Suat Erler, Halil Dalhan, Mehdi Aaolu, Orhan Saka, zmir Karyaka'dan Alparslan, Beykoz'dan Safvan Serim, Karamrsel'den hsan Keskin ve Beykoz'dan Adnan." lkemizde, yzme dalnda ilk yabanc karlama ise 1937 ylnda stanbul Moda Yzme Havuzu'nda Macaristan ile yapld.
kulpleri olan Moda, Bykada ye Bakrky kulplerinin kurucular da, yine ngilizler olmutu. Trkiye'de ilk resmi ve kurallara uygun yelken yar, 12' Austos 1932 gn dzenlendi. Yurt dnda kupa kazanan ilk Trk yelkencisi unvan ise Demir Turgut'a aittir. Yelkende ilk karlamamz da, 1936 yl Berlin Olimpiyatlar'yla balad. lk yelken Milli Takm, Bezhat Baydar, Dr. Demir Turgut ve Harun nsal'dan olumutu.
LK YERL FLMN EKM

Birinci Dnya Sava'na Osmanllarn girmesinden sonra oldu. lk film de, Almanya'nn yannda Rusya'ya resmen sava almasndan gn sonra evrildi. lk sava gnlerinin cokusuna kaplan bir topluluk, stanbul yaknlarndaki Ayastefanos (Yeilky')'de bulunan bir Rus antn yakt. Ant yaklrken, yedek subayln yapmakta olan Fuat Uzknay da "alcs" ile bu olay grntleri. Bylelikle, 14 Kasml914'te Yeilky'deki "Rus Ant'nn Ykl" adyla 150 metrelik ilk Trk filmi meydana gelmi oldu.
LK YELKEN YARILARI
1912-14 yllarnda, stanbul'da oturan ngiliz yelkencilerince dzenlendi. lkenin ilk yelken
LK ZRAAT OKULU
1863 ylnda stanbul'da ald. Yeilky yaknlarndaki Ayamama iftlii'nde kurulan bu okul, ileride gerekletirilecek bir basma fabrikasnn ileyecei pamuklan, ada teknik llerle yetitirmek amacyla eitime balad. Ancak, umulan sonu alnamadndan, 4 yl sonra okul kapand.
LK KADIN ZRAAT MHENDS

Trkiye'nin ilk bayan Ziraat Yksek Mhendisi Nezahat Ser'dir. 1933 ylnda Ege niversitesi Ziraat Fakltesi'ne giren Nezahat Ser, 1937 ylnda buradan mezun oldu ve "Yksek Ziraat Mhendisi" olarak eitli illerde 34 yl grev yapt.
Nezahat Ser, Ege niversitesi Ziraat Fakltesi'nden, 1937 ylnda mezun olduunda, bu dalda "ilk kadn"lk unvann ald ve ziraat mhendisi oldu.
355
TRK TARHNDE LK KADINLAR
lk kadn TBMM Bakan ve
Nemin Nefti
ilk kadn bakan Prof. Trkn Akyol lk kadn TBMM Bakanvekili...Neriman Nefti lk kadn Belediye Bakan Sadiye ardahan lk kadn muhtar.. Gl Hanm lk kadn savc .N. Meliha Sanu lk kadn avukat. Sreyya Aaolu lk kadn jet pilotu.Leman Altneki (Bozkurt) lk kadn subay ...lk Sema Toksz lk kadn emniyet mdr . Feriha Sanerk lk kadn polis memuru A. Betl Diker lk kadn zabta memuru Afife pek lk kadn p Elif Yazgandr lk kadn bykeli.. Filiz Dinmen lk kadn Hazine Gen. Mdr Aysel Gnl ymen lk kadn hesap uzmanlar Merref alllar Gzide Amark
lk kadn sinema oyuncular Bedia Muvahhit
356
lk Trk kadn pilot Sabiha Gken
kadn emniyet mdr . Feriha Sanerk
lk kadn genel mdr Mkerrera Aker lk kadn Yksek Mhendis Sabiha Ecebilge (Gryaman) lk kadn yksek mimar Mnevver Gzeler lk kadn Doktor Ftnan Celal Taygun lk kadn Dihekimi...Ferdane Bozdoan Erberk lk kadn eczac Rukiye Kanat Arran lk kadn hostes Adile Turul lk kadn muhabereci Messer Cenap lk kadn PTT datcs Melekper Kl lk kadn ziraat mhendisi Nezahat Ser lk kadn orman mhendisi...Binnaz Zehra Sert lk kadn veteriner hekim Sabjre Aydemir lk kadn blge alma md..Zehra zbil (Dilek) lk kadn sinema oyuncular Neyyire Neyir (Erturul) Bedia Muvahhit Muazzez Kurtolu lk kadn balerin Gzide Kaln Noyan lk kadn opera sanatkr Semiha Berksoy lk kadn bestekr Leyla Saz lk kadn Rektr Prof. Dr. Safet Rza Alpar lk kadn Profesr.. Prof.Dr. Fazla evket Giz lk kadn Yargtay yesi Melahat Ruacan
Dnya Gzeli ilk Trk kadn Keriman Halis
357
lk kadn opera sanatkr Semiha Berksoy
lk kadn Yksek idare Mahkeme Bakan Firdevs Mentee lk kadn sendika bakam Dervie Ko lk Trk kadn pilot Sabiha Gken Dnya Gzeli ilk Trk kadn Keriman Halis lk kadn Trk kadnna seme ve seilme hakk verilmesi konusundaki nc Prof. Dr. Afet nan ilk kadn Saytay yesi Fahrnisa Yetmen lk kadn Dantay yesi kran Esmerer lk kadn radyo spikeri Emel Gazimihal lk kadn TV spikeri Nuran Emren
KURTULU SAVAI'NA KATILARAK MADALYA ALANLAR

Halide Edip Advar Fatma Seher avu Fatma Karaimek Mnevver Saime Hanm
lk kadn bakan Prof. Trkn Akyol
Mahkeme Bakan Firdevs Mentee
lk kadn bykeli Filiz Dinmen
MECLS'E GREN LK KADIN MLLETVEKLLER

Mebrure Gnen (Afyon) Hat rpan (Ankara) kran Orsbatu (Antalya) Sabiha Gkgl (Erbay) (Balkesir) ekibe nsel (Bursa) Hatice zgener (ankr) Huriye niz (Diyarbakr) Fatma Memik (Edirne) Nakiye Elgn (Erzurum) Fakihe ymen (stanbul) Benal N. Anman (zmir) Ferruh Gpgp (Kayseri) Behire Morova (Konya) Mihri Pekta (Malatya) Meliha Ula (Samsun) Esma Nayman (Seyhan) Sabiha Grkey (Sivas) Seniha Hzal (Trabzon)
S59
merakediyorum@
KRONOLOJK SIRAYLA LK'LER

767
lk basl metin (Japonya)
1279
Cam ayna (ngiltere)
851
lk porselen (in)
1289
lk gzlk
868
lk basl kitap
1299
eker
969
lk oyun kd 1044 lk barut (in) 1065 lk pencere cam (Almanya)
1307
lk giyotin (1 Nisan'da rlanda'da Murcod Ballagh idam edildi)
1311
Yazl ilk dnya tarihi (ran)
1331
Savata ilk topu arpmas
1088
lk saat
1338
lk tabanca
1126
Artezyen kuyu
1347
lk baca
1136
Arapa rakamlarn Avrupa'ya geii
1352
lk parlamento (ngiltere)
1157
Deniz feneri (talya)
1389
Sahnelenen ilk komedi (talya'da, Pier Paolo Vergerio, Paulus adl oyunu oynad)
1230
Barutun bombada kullanm (in)
1233
Borularla eme yapm (Londra)
1400
Seri bira retimi (Hollanda)
1259
Sabun retimi (ngiltere)
1405
Metal vida
361
1414
1500
lk Sezaryen ameliyat
1451 1454
lk pasaport, lk sava gemisi (6 silahla donatlan Holy Ghast adl gemi)
1505
lk uluslararas posta servisi (BelikaAvusturya)
lk gelir vergisi uygulamas Basl ilk takvim (Gutenberg, Maiz)
1508
lk tiyatro sahnesi (talya)
1456
Basl ilk ncil (15 Austos)
1509
lk duvar kd
1466
Basl ilk reklam
1515
Yaynlanan ilk oyun
1470
Sayfalan numaral ilk kitap (Sermo ad Populam, Almanya)
1519
lk demiryolu (Almanya)
1472
Baslan ilk mzik eseri
1522
Dnyann evresi gemiyle dolald (Juan de Elcano, Vittoria adl gemiyle yllk bir geziden sonra, spanya'ya dnd "7 Eyll")
1473
lk rehberlik kitab (Mirabilia Romae, talya)
1474
lk kitap katalou (Regiomontanus Yaynevi, Nuremberg)
1527
lk rg lk hokey oyunu
1478
Basl ilk harita (Cosmographia, talya)
1530
lk szlk lk ie mantar
1487
lk mayn (Serezanelle Kuatmas 'nda Cenevizliler kulland)
1545
lk botanik bahesi lk bibliyografya
1489
(+) ve () iaretlerinin k
1546
lk yasal boanma
1491
Copyright hakknn kullanm (Venedik, 10 Ocak)
1547
lk denizcilik sigortas
1548
lk kapal tiyatro salonu
1495
lk yemek kitab (Honesta Volupale, Venedik) lk sko viskisi lk kt fabrikas (ngiltere)
1550
lk soutucu
1554
lk kahvehane lk komedi oyunu
1496
lk zorunlu eitim (skoya)
1556
Ttnn Avrupa'ya gelii lk kurunkalem lk bykeli (Raymond de Beccaria, Fransa adna spanya'ya atand)
1498
lk di fras
1565
1499
lk szlk
362
1568
Tapnma zgrln tanyan ilk lke (Romanya)
1599
lk ak artrma (Philip von Marnix'in kitapl, Hollanda'da satld)
1573
Patatesin Avrupa'ya ilk gelii
1600
lk oratoryo (Emilio del Cavalieri'nin La Rappresentazione di Anima e di Corpa adl oratoryosu, Roma'da Santa Maria della Vallicella Kilisesi'nde alnd)
1574
lk kitap kapa
1575
Avrupa'da ilk yumuak porselen
1602
lk karn ameliyat (Prag'da, kl yutan Mattheus'un midesindeki haner, Florian Mathis tarafndan karld)
1576
lk rasathane (8 Austos, Danimarka, Uraniborg)
1603
ngilizce'den evrilen ilk kitap (1. James'in Basilicon Dovon adl yapt, Franszca ve Hollandaca'ya evrildi)
1577
lk rehberlik kitab (Description of England)
1578
lk prefabrik ev lk gzlk (Ambroise Pare, Venedik)
1605
lk Noel aac lk kiralk araba
1580
lk yat
1608
lk teleskop
1581
lk bubi tuza
1609
lk gazete lk kuluka makinesi
1583
lk hayat sigortas poliesi (18 Haziran)
1611
Orduda ilk silah (Danimarka Ordusu)
1585
lk saatli bomba (Antwerp Kuatmas'nda Hollandallar kulland)
1612
lk gazete ilan (14 Ekim)
1613
Is lm (Gnlk s lmn ilk kez, 12 Temmuz gn Venedikli GiovanFrancesco Sagredo, bir Galileo termometresiyle balatt)
1588
lk steno
1589
lk rg makinesi lk tuvalet
1614
Logaritma
1590
lk mikroskop (Hollanda'da Hans ve Zacharias Janssen tarafndan yapld)
1615
Otomotik sat makinesi
1617
Tek ynl yol uygulamas
1591
lk yangn sigortas
1619
lk zorunlu eitim yasas (Weimar Eyaleti 6-12 ya arasndaki her ocua eitim zorunluluu getirdi)
1594
lk gnlk (Neu und Alter Schreib Kalender)
1597
lk opera
1620
lk atlkarnca (17 Mays gn Osmanl mparatorluu'nun Filibe kentinde kullanld.)
363
1621
lk nfus kaytlar lk slide ruler
1661
Avrupa'da ilk banknot (16 Temmuz'ta Stockholm Bankas tarafndan piyasaya srld) lk yat yar lk dii
1623
lk toplama makinesi (Wilhelm Schickard, Almanya)
1662
lk otobs
1624
lk denizalt
1663
lk ak deniz yat yar (12 Ocak'ta Dublin'de yapld. Sir William Petty'nin Experiment adl teknesi birinci oldu)
1627
lk posta servisi
1631
lk i bulma brosu (x) iaretinin matematikte ilk kullanm
1664
lk tiyatro perdesi (Japonya'nn Edo kentinde Ichimura-za Tiyatrosu)
1632
lk bakmevi (Hospice des Incurables, Paris)
1665
lk sreli yayn (Journal des Scavans, 5 Ocak'ta Paris'te, Denys de Sallo tarafndan yaynland)
1637
lk emsiye
1666
lk ulusal nfus saym (Kanada'da New France'da yapld ve 3 bin 215 Avrupalnn bulunduu saptand)
1643
lk paket postas (Paris)
1644
lk barometre (Evangelista Torrielli, Floransa)
1667
lk lk lk lk polis birlii (Mart) sanat sergisi (9 Nisan) kan nakli (12 Haziran) sendika
1646
lk steno kurslar
1647
Gemilerde bayrakla haberleme alfabesi
1669
lk iadamlar dernei (Civil Club ad altnda 19 Kasm'da Londra'da kuruldu)
1650
lk gnlk gazete (1 Temmuz) lk evlendirme brosu (29 Eyll) lk ticaret odas (Marseilles)
1670
1653
lk posta pulu lk posta kutusu
lk tp dergisi (Mays aynda Leipzig'de yaynland) lk magazin dergisi, Mart aynda yaynland lk yangn hortumu, Amsterdam itfaiye efi Jan Vander Heiden tarafndan yapld
1654
lk meteoroloji dairesi (Tuscany Vadisi, talya) lk haval pompa
1676
lk yangn sigortas irketi (17 Aralk)
1677
lk irketler katalou (Samuel Lee tarafndan Londra'da yaynland) Yahudi dilinde ilk gazete (Gazeta de Amsterdam adyla yaynland)
1656
lk kadn jri lk sarkal saat lk dolmakalem
1678
1657
lk seri ilanlar
1680
lk ddkl tencere (Denis Papin tarafndan Londra'da yapld)
364
1681
lk boks ma (Albemasle Dk, asyla kasab arasnda dzenlendi)
1701
lk donanma okulu (14 Ocak'ta Moskova'da ald) lk karma jri lk resimli dergi lk prezervatif
1683
lk bakteri (Antonie van Leeuwenhoek tarafndan bulundu)
1684
retmen yetitiren ilk kolej (28 Mays gn Fransa'da ald)
1702
lk buharl makine retimi (Thomas Savery) Atlantik ar ilk posta servisi
1685
lk konser salonu (26 Kasm'da Londra'da ald)
1703
lk resimli gazete ilam (17 Mart) lk mhendislik okulu
1687
lk kadn romanc
1706
lk hayat sigortas irketi
1690
Alfabetik dizinde hazrlanan ilk ansiklopedi
1707
1692
lk tarmsal yayn (30 Mart)
lk tiyatro dergisi (The Muses Mercury, Londra) lk karayolu tneli (svire)
1708
1693
lk kadn dergisi (27 Haziran)
1695
lk sokak emesi (Avrupa'da ilk rnei 8 Temmuz'da Sir Samuel Morland tarafndan Londra'da ald) lk evlenme ilan (19 Temmuz)
lk diplomatik dokunulmazlk (Rus Bykelisi'nin Londra'da kart bir olayda yaand) Evlerin numaralandrlmas lk piyano (Bartolommeo Cristofori, Floransa'da yapt) lk tarifeli ABD-ngiltere posta servisi
1709
1710 1712
1696
lk grev fonu (apkaclar Sendikas tarafndan oluturuldu) lk zarf (15 Mays) lk akam gazetesi (23 Haziran) lk metronom (Paris)
lk ev dergisi (Nisan) lk buhar makinesi pistonu (ngiltere'de yapld)
1714
1697
lk paten pabular
lk yabanc muhabir (Der Hamburgische gazetesi tarafndan Londra'ya atand)
1715
1698
lk buharl makine patenti (Thomas Savery tarafndan 25 Temmuz gn Londra'da alnd) lk polis karakolu
lk dal takm (10 ubat gn Andrew Becke tarafndan Thames Nehri'nde denendi)
1716
1699
lk'ler Kitab'nn ilk yaynlanmas lk profesyonel di hekimleri
lk krek yarmas (1 Austos'ta Thames Nehri'nde yapld)
1717
1700
lk eantiyon oyun ktlar lk eitim mfettii
lk bale (2 Mart) Fahrenheit termometresi (Daniel Fahrenheit tarafndan Berlin'de gelitirildi)
1718
lk denizcilik sigortas irketi lk makineli tfek (15 Mays)
365
1719
lk boks stadyumu (Londra'da alan Figg's Amphitheatre) Tam renkli ilk bask -
1747
lk boks eldivenleri (ubat'ta Jack Broughton adl Londral tarafndan bulundu) Arenada len ilk matador (Marcos Saenz, 12 Haziran, Sevil) lk yamurluk lk satran kulb
1720
lk yat kulb lk hardal
1721
lk ngilizce szlk
1748
lk deniz askeri niformas (ngiltere) elik kalem (Johann Janssen, Almanya)
1727
Boksta ilk unvan ma (James Figg ve Med Sutton arasnda 6 Haziran gn Londra'da yapld) Kulaklkl ilk gzlk lk trenyolu kprs Kriket oyununun kurallara balanmas
1750
lk niversite gazetesi (31 Ocak)
1751
lk ke yazar (11 Mart) lk ocuk dergisi (Haziran)
1729 1730
1752
lk renkli resimli dergi (Londra'da yaynlanan Gentleman's Magazine)
lk spor gazetesi (ngiltere) lk borsa haberleri (Londra'da yaynlanan Daily Advertises gazetesi tarafndan 3 ubat'tan itibaren verilmeye baland)
1754
Tfek kullanlan ilk sava (FransaHindistan Sava)
1731
lk piyano kompozisyonu (Lodorico Guistini'nin sonat) lk fener gemisi (The Nore)
1755
lk demir kpr
1756
lk merkezi istatistik rgt (Stockholm'de ald)
1732
lk sakinletirici (Thos Dover adl bir yzba tarafndan, toz halinde retildi)
1757
lk sekstant (Kaptan John Campbell tarafndan kullanld)
1733
lk uluslararas boks karlamas (ngiliz Bob Whittaker ile talyan Tito Alberto di Carini arasnda, 6 Mays'ta Londra'da yapld. Whittaker kazand.)
1758
lk dner sahne (22 Aralk'ta Osaka'da Kado-za Kukla Tiyatrosu'nda kullanld) lk yksek s frn lk kalpazanlk (William Waughan adl ngiliz yapt ve yakaland) lk veteriner okulu (Lyons kentinde ald) lk sandvi (4. Sandwichh Dk John Mantagu tarafndan, 24 saat sren bir oyun srasnda yapld)
1734
lk yangn sndrc
1741
1762
lk askeri akademi (13 Nisan, ngiltere) Santigrat lekli termometre (25 Aralk, sve) lk yapay madensuyu
1742
lk kapal yzme havuzu
1763
lk ek lk boz-yap
1743
Boks sporunun kurallara balanmas (18 Austos) lk asansr lk ak yzme havuzu
1765
lk restoran lk sar ve dilsizler okulu (Paris ve Edinburgh'da ald) lk yasal kumarhane (Baden-Baden'de ald)
366
1769
lk kooperatif
1785
Man zerinde ilk uu (7 Ocak, balonla) lk krler okulu (Paris, Ocak) lk balon kazas (15 Haziran, Bolonya zerinde Franois de Rozier ld) lk moda dergisi lk buharl tekstil makineleri lk cankurtaran sandal nsanda ilk yapay dllenme
1770
lk atsz karayolu tat (Nicolas Joseph Cugnot tarafndan Paris'te yaplan buharl araba) lk parlamento haberi (London Evening Post'ta yaynland) lk silgi
1771
1786
Krler iin ilk kitap lk reklam irketi
lk a
1772 1774
lk seyahat eki lk otel (Ocak) lk okul gazetesi (27 Temmuz) lk ticari yayn (The Buildess Magazine, Londra)
1787
lk bahecilik gazetesi (The Botanical Magazine, Londra) lk hrszlk sigortas (Londra)
1788
Gnlk akam gazetesi (The Star, 3 Mays, Londra) Deniz savanda ilk topu atmas (Osmanl-Rus Harbi)
1775
lk inaat irketi
1776
Savata kullanlan ilk denizalt (7 Eyll)
1777
1789
lk burbon viski (Bourbon 'da, Peder Elijah Craig retti)
lk maden gvdeli gemi (20 Mays) lk merkezi stma (Paris)
1778
1790
lk diki makinesi (17 Temmuz) Buharl gemiyle ilk yolcu servisi (26 Temmuz) lk kol saati
lk oaltma makinesi
1779
Dzenli spor sayfas yaynlayan ilk gazete (Whitehall Evening Post, Londra) Yapay dllenme (Hayvanlarda)
1792
lk ambulans
1780
lk pazar gazetesi (Sunday Monitor, 26 Mart, ngiltere) lk orkestra efi batonu (Anselm Weber, Almanya) lk bilyal yatak (ngiltere)
1793
lk hayvanat bahesi (Paris, 10 Haziran) Kilogramn ilk kullanm (Fransa, 1 Austos) lk sava muhabiri lk referandum (Fransa'da yapld ve Robespierre'in yeni anayasas 11 bin 600'e kar 1 milyon 801 bin 918 oyla kabul edildi)
1781
Dner kl ilk deniz feneri (sve'te Carlston Feneri, 1 Austos)
1782 1783
Kle ticaretini yasaklayan ilk lke (Avusturya) lk buharl gemi (15 Temmuz) Pedall ilk piyano
1794
lk askeri telgraf (15 Austos'ta Lille'den Paris'e ekildi) lk bilim mzesi (Paris'te ald)
1784
lk arapnel (ngiliz Ordusu'ndan Temen Henry Shrapnel tarafndan bulundu)
1795
lk milli mar (La Marseillaise, Fransa, 15 Temmuz)
367
1796
lk bale pabular lk asma kpr Ambulansn savata ilk kullanm lk yzme kulb (sve)
1814
lk boks kulb (Pugilistic Club, Londra, 22 Mays) lk tarihsel roman (Waverley, Sir Walter Scott, 7 Temmuz) lk buharl sava gemisi (Demologs, ABD, 29 Ekim)
1797
lk sava esirleri kamp lk parat
1815
lk gaz-metre lk peynir fabrikas (svire)
1798
lk Amerikan szl lk litograf (Mnih)
1816
1799
lk gelir vergisi (9 Ocak) lk kadn parat (Jeanne Garnerin, Paris, 18 Ekim) lk jimnazyum (Kopenhag, 5 Kasm)
Man'n buharl gemiyle ilk al (17 Mart) lk steteskop
1819
1800
lk trenyolu tneli (Chapel Miltos, ngiltere, 1 Mays) lk eker fabrikas Horowitz, Avusturya) Demir bask makinesi (Londra)
Atlantik'i aan ilk buharl gemi (20 Haziran) Metal gvdeli ilk yolcu gemisi lk kantin Yenebilir ilk ikolata Doal gazn ilk kullanm (New York'ta, sokak klarnda) lk boks dergisi (The Fancy, Londra) Az armonikas (Berlin) lk doum kontrol kampanyas (Haziran aynda, Londra'da balad) Konuan bebek ("Anne, baba" diyebilen bebekler, Paris'te yapld.) lk cankurtaran yelei (30 Nisan 'da skoyal kaptan John Franklin yapt). lk kamuoyu aratrmas (24 Temmuz) lk lastik balon
1821
1801
Vitrinli ilk dkkn (8 Nisan, Londra) Elektrik ineli telgraf (Fransa, 5 Kasm)
1803
1823
lk ocuk kitapl (Ocak)
1804
lk demiryolu lokomotifi (6 ubat) Yarta at binen ilk kadn (25 Austos)
1806
Havadan ilk propaganda (Mays) lk kopya kd (7 Ekim) lk kokteyl
1824
1807
lk yolcu treni
1826
lk doum kontrol kitab (ubat aynda, Londra'da yaynland) lk poet ay Doadan bir grnt veren ilk fotoraf lk gaz sobas dam cezasnn kaldrlmas
1808
lk sanat eletirisi (3 Ocak, Examiner gazetesinde, Robert Hunt imzasyla) lk daktilo
1811
Nfusu 1 milyon aan ilk kent
1827
lk kibrit (7 Nisan)
1812
lk polis dedektifi lk konserve lk pamuk iplii retimi Gazetede ilk satran kesi (Liverpool Mercury dergisi, Londra) lk buz hokeyi
1828
Demiryolunda ilk lm Kakaonun Avrupa'ya gelii
1813
1829
Tam sayfa ilk gazete ilan (1 Ocak) niformal ilk polis birlii (12 Mart) lk otobs
368
Banyolu ilk otel odas (16 Ekim) lk kutlama kartlar
1836
lk zel eitimli hemire (Almanya, 20 Ekim) lk satran dergisi (La Palamede, Paris) lk yatakl vagon
1830
lk tren istasyonu (Baltimore, 7 Ocak) lk buharl itfaiye arac (Londra, 5 ubat) Buharl ilk yolcu treni (6 Mays) lk im bime makinesi retimi (18 Mays) Grevde ldrlen ilk polis (29 Haziran) Kazada can veren ilk tren yolcusu (15 Eyll) Trenle tanlan ilk posta (11 Kasm) lk kr piyanist (Claude Montal, Paris) lk elastik lk amatr tiyatro topluluu (Cambridge niversitesi) lk parafin retimi (Almanya ve ekoslovakya 'da gerekletirildi) lk askeri tren (30 Haziran) Elektrik transformatr (Michael Faraday, Londra, 29 Austos) Atlantik'i buhar gcyle aan ilk gemi (4 Eyll) lk dii koltuu (Londra)
1837
Krler iin ilk dergi (ABD, Ocak) lk elektrik motoru (25 ubat) lk tren biletleri (ngiltere, Nisan) lk parat kazas (Robert Cocking'in lm, ngiltere, 24 Temmuz) lk yzme yar (6 Austos, Londra) lk galvanize demir (25 Austos, Londra) lk kadnlar koleji (8 Kasm) lk haber ajans (Agence Havas, Paris)
1831
1838
Mors alfabesinin gelitirilmesi (New Jersey, ABD, 8 Ocak) lk. hazr zarf (1 Kasm)
1839
Ay'n ilk fotoraf (Louis Daguerre, Paris, 2 Ocak) lk fotoraf sergisi (Paris, 24 Haziran) lk istasyon oteli (Eyll) lk vulkanize kauuk (Charles Goodyear, ABD, Aralk) Yapay kla ilk fotoraf (Londra, Aralk) lk metal gvdeli sava gemisi lk elektrikli lokomotif lk bisiklet lk mikrofilm lk yapay gbre
1832
lk bale giysisi (12 Mart) lk dinamo (Paris, 3 Eyll) Tiraj 100 bini aan ilk gazete (Penny Magazine, Londra). lk spor yazar (William Trotter Porter, Baltimore Traveller gazetesi)
1833
Full-time alan ilk itfaiye birlii (1 Ocak) lk zel dedektiflik brosu
1834
Kendinden yapkan ilk posta pulu (Austos) Atsz bir arabann yol at ilk kaza (John Scott Russel, buharl arabasyla ngiltere'de 5 kiiyi ezdi, 29 Temmuz) lk demiryolu sinyalizasyonu lk krler dernei lk poker (Mississippi Nehri zerinde bir gemide oynand)
1840
lk diilik okulu (ngiltere, 1 ubat) lk fotoraf stdyosu (4 Mart) lk pul koleksiyoncusu Trenlerde ilk grup ve renci indirimi lk mzik-hol lk fotoraflk dernei Kayakla ilk yksek atlay (Norve) Saksofon (Belikal Adolphe Sax buldu) lk plak fotoraf (Paris'te, N.P. Lerebouis ekti)
1835
Gazetede ilk satran kesi (Bell's Life in London, 4 Ocak) lk devlet demiryolu (Belika, 5 Mays) lk elektrik ampul (25 Temmuz) lk jinekoloji kouu (Dublin, Rotunda Hastanesi) "Sadan gidiniz" kuralnn ilk uygulan (Fransa)
1841
lk dedektif yks boyutlu ilk fotoraf lk skmal tp lk ekspres tren seferi Elektrikli ilk sokak lambas lk futbol kulb
369
1842
lk anestezi (30 Mart) lk amarhane lk tam sayfa resimli gazete ilan (10 Temmuz) Tiyatroda ilk matine (New York, 25 Aralk) lk kayak yarmas (Trmso, Norve) lk sabun tozu retilen ilk sigara lk kadn fotoraf lk basn telgraf Hotelde ilk balay dairesi lk air condition
1850
lk lk lk lk resimli posta pulu (1 Ocak) tren feribotu (7 ubat) blucin soutma tesisi
1843
1851
Uluslararas sergi (1 Mays, Londra) lk kokteyl salonu lk dondurma fabrikas Ev tipi ilk diki makinesi lk oftalmoskop
1844
1852
1845
lk haval (pnmatik) lastik (10 Aralk) lk eronatik dergisi (The Bolloon, Londra) lk reklam takvimi (New York'ta Auburn Sigorta irketi bastrd) lk kabartma tozu
1846
lk erkekler genel tuvaleti (2 ubat) lk bayanlar genel tuvaleti (11 ubat) lk yivli azl ie (F. Joseph Beltzung, Fransa, 15 Nisan) Elektrikli ilk alarm sistemi (ABD, 28 Nisan) lk hava gemisi lk akordeon (M. Bouton, Paris) lk ii kulb lk pul albm lk model (Bayan Marie Worth)
lk sahra gazetesi (6 Haziran) lk beyzbol ma (New Jersey, 19 Haziran, Nine-Knickerbocker) lk dergi fotoraf (Haziran) lk haki niforma lk sava fotoraf ift katl otobs (Nisan) lk komnist partisi (1 Haziran) lk fotoraf dergisi (Le Daguerrotype, Paris) Bamszln kazanan ilk Afrika lkesi (Liberya, 26 Temmuz) lk taksimetre (Londra)
1853
1847
lk akvaryum (21 Mays, Londra Hayvanat Bahesi) Otelde ilk bayan garson lk cips lk deri alt rnga (Fransz Charles Gabriel Pravaz buldu) Kenarlar trtll ilk posta pulu lk bebek yarmas (14 Ekim) lk su yumuatma tesisleri (ngiltere) lk parafin lambas lk komptr lk sismograf (Deprem kayt aygt, talyan Luigi Palmici tarafndan bulundu)
1854
1855
1848
lk medyumlar (31 Mart) lk beyaz olmayan parlamenter (22 Austos) Gazetede ilk hava raporu (31 Austos) lk iklet lk model uak lk emniyet kemeri
1856
1849
lk yapay solunum (Londra, 12 Nisan, St. George's Hastanesi) lk sekiz saat alma hakk (21 Mays'ta Avustralya'da tannd) lk dedektif roman lk sualt fotoraf
lk kadn doktor lk uluslararas yat yar (Bermuda, 8 Mays) lk kaza sigortas lk telefon lk satran turnuvas lk kuru temizleme
1857
Jokerli ilk oyun kd Krler iin ilk kitaplk
1858
Uluslararas ilk yzme yarmas (9 ubat, Melbourne)
370
Elektrikli ilk hrsz alarm lk elik gemi Ucu silgili ilk kurunkalem lk parmak izleri lk tonik Havadan ilk fotoraf Elektrikle alan ilk deniz feneri Asfaltlanan ilk cadde (Paris) Sigara ien ilk kadn lk evcil ku yarmas lk menajerlik brosu
lk motorlu tekne lk polis kask lk balina gemisi
1865
lk lk lk lk lk lk hz limiti (5 Temmuz) kadn doktor (28 Eyll) petrol boru hatt (Ekim) cep akma (7 Kasm) pul mzayedesi (29 Aralk, Paris) hediye kuponu
1859
1866
lk kadn dii (21 ubat) lk elik kpr (Paris)
lk moda dergisi (Ocak) lk ii partisi (22 Mart) lk kpek yarmas Elektriin, evde ilk kullanm (Temmuz) lk ii milletvekili lk Pulmann vagon lk trapez gsterisi lk gezici kitaplk lk ocuk bahesi
1867
Mikropsuz ortamda yaplan ilk ameliyat (17 Haziran, skoya) Man' kanoyla ilk gei (19 Austos) Parlamento seimlerinde oy veren ilk kadn (26 Kasm) Otomatik sat makinesi
1860
1868
Kadnlararas ilk bisiklet yar (Fransa, 1 Kasm) lk kapal salon atletizm yarmalar (11 Kasm) lk trafik lambas (10 Aralk) lk resimli ikolata kutusu lk torpido lk holding (Pennsylvania Co.) lk futbol turnuvas (ngiltere)
lk gne tutulmas resmi (8 Temmuz, ispanya, Fr. Secchi ekti) ten patlamal motor retimi lk Dry Martini
1861
lk lk lk lk lk lk lk lk lk frtna uyars renkli fotoraf hava tahmini posta kart pul katalou otomobil pul dergisi termoplastik yaya geidi
1862
1869
Uluslararas ilk bisiklet yar (6 Mart, Londra) lk krematr (10 Mart) lk bisiklet dergisi (La Velocipede Illustre, Paris, 19 Haziran) lk margarin (15 Temmuz)
1863
lk metro (10 Ocak) lk faksimile (16 ubat) Uluslararas ilk Kzlha rgt (17 ubat) lk atletizm kulb (Haziran) lk ar siklet boks ampiyonas (8 Aralk'ta ngiliz Tom King, ABD'li John C. Heenan' yendi) lk restoran-vagon lk petrol tankeri lk hastane treni lk dinamit
1870
lk kadn borsa bankeri (19 Ocak) lk tp geit (2 Austos) lk daktilo retimi (Ekim) Tmyle metal gvdeli ilk bisiklet
1871
lk yarm ton fotoraf (Mays) lk postayla sipari servisi (15 Eyll) lk kadnlar kulb Sirkte ilk gvenlik a lk rzgr tneli
1864
Denizalt tarafndan batrlan ilk gemi (17 ubat) lk etsuyu z
1872
lk ulusal park (Yellowstone, 1 Mart) lk futbol kupa finali (Londra, 16 Mart, Wanderers: 1Royal Engineers: 0)
371
Resimli ilk posta kart Yehova ahitleri'nin k
1873
lk cep szl lk gazete fotoraf (2 Aralk) lk daktilo maazas
Fahlberg ve Prof. Ira Remsen tarafndan bulundu) Asansr taklan ilk ihan (Eyll) Telefonlara numara verilmesi
1880
lk radyo-telefon Telefonla cepheden haber veren ilk sava muhabiri (19 Nisan) Elektrikli asansr Minyatr elektrik motoru Erkek kol saati
1874
Fidye iin karlan ilk ocuk (Charley Ross, 1 Temmuz, ABD) lk DDT (1 Austos, Fransa) lk yaz okulu (New York, 4 Austos) lk bayan bisikleti
1881
lk sosyalist parti (8 Haziran, ngiltere) Madenci lambas (8 Haziran, ngiltere) Stereofonik ses sistemi (30 Austos, Fransa) Elektrik santral (1 Ekim) lk hidrolik ekskavatr
1875
lk silahszlanma kampanyas (Bar Dernei, Liverpool, 23 Ocak) Man'n yzlerek ilk geilii (24-25 Austos, Matthews Webb, 22 saat) Elektrikle aydnlatlan ilk fabrika (Almanya) lk telif ajans lk daktilo memuresi Elektrikle aydnlatlan ilk istasyon (Gare du Nord, Paris)
1882
Yeralt telefon kablosu (16 Nisan, ABD) lk troleybs (27 Nisan, Berlin) Elektrikli t (6 Haziran, New York) Elektrik mhendislii okulu (1 Temmuz, Londra) Elektrikle aydnlatlan ilk Noel aac (Aralk) Elektrikli vantilatr Donanma eitim gemisi (George Stage, Danimarka) Judo (Tokyo'da, Kadokan Enstits'nde, Dr. Jogoro Kano gelitirdi)
1876
lk krematoryum (22 Ocak) Atlantik'i tek kolla yzme (Alfred Johnson, 11 Austos, 57 gn) lk cinsel eitim
1877
Uzun mesafeli ilk telefon grmesi (292 Km, 3 Nisan) lk telefon santral (17 Mays) lk torpido bot (HMS Lightning, Mays, ngiltere) lk fonograf (6 Aralk) Savata ilk telefon kullanm (Hindistan) lk daktilo kursu Kzlay Dernei'nin kuruluu (Trkiye)
1883
lk benzinli otomobil lk polis koleji (Paris) lk buji (Paris)
1884
lk reklam yarmas (Mart, ABD) lk lokal anestezi (15 Eyll) Jetonlu tart makinesi (13 Aralk) Buhar trbini lk mikrofilm kitapl (Paris)
1878
Torpidoyla batrlan ilk gemi (25 Ocak, Batum 'da Trk gemisi) lk full-time santral grevlisi (28 Ocak) lk fonograf retimi (24 Nisan) lk donmu et (Le Havre'dan Buenos Aires'e gnderildi, 7 Mays) Kadn santral grevlisi Esperanto'nun k (17 Aralk) Kadn polisiye yazar
1885
lk apandis ameliyat 4 Ocak) lk profesyonel futbol ligi (ngiltere, 20 Haziran) Eldivenle yaplan ilk ar siklet dnya boks ampiyonluu ma (29 Austos, Cincinnati, John L. Sullivan "ABD", ile Dominick McCaffery'yi "ABD" yendi) lk self-servis kafeterya (4 Eyll, New York) lk benzin pompas (5 Eyll)
1879
lk karavan tatili (29 Ocak) lk maazalar zinciri (22 ubat) Sakarin (27 ubat'ta Baltimore'da, Johns Hopkins niversitesi'nde Constantine
372
lk motosiklet (W Kasm) lk gne gzl (Philadelphia)
lk epidiyaskop
1886
1891
lk Coca Cola (29 Mart, ABD) lk benzin motorlu tekne (Austos) lk kadn yontusu (11 Ekim) Briin k Torpido ykl denizalt Otomatik bilet makinesi Bakentler arasnda ilk telefon balants (Paris-Brksel, 24 ubat) lk kadn belediye bakan (17 Mart) lk motor yar (20 Nisan) lk hatra pulu (Temmuz) lk reklam fotoraf (11 Kasm) lk sosyalist parlamenter lk elektrokardiyogram lk elektrikli stc lk Esperanto metin lk kontakt lens
1887
lk emekli maa (1 Ocak) lk plak dergisi (Phonogram, ABD, 1 Ocak) lk telefon link hatt (Londra-Paris, 1 Nisan) lk pul makinesi (Mays) lk moda fotoraf (4 Kasm) lk kvz lk plak katalogu lk di macunu tp lk basketbol kurallar (15 Ocak) Poliste ilk parmak izi brosu (31 Mart) lk otomatik telefon grmesi (3 Kasm) Futbolda ilk byk transfer (Aston Villa, Willie Groves iin 100 sterlin dedi) lk psiko-analiz (Sigmund Freud, Viyana'da yapt) lk seyyar banka (Yeni Zelanda) lk termos (ngiltere) lk kadn src
1892
1888
lk toplama makinesi (Ocak) Politik karikatr yaynlanmas (2 ubat) Haval bisiklet lastii (28 ubat) lk haber fotoraf (10 Mart, Illustrated London Nevs) Otomobil retimi (16 Mart) Yuvarlak plak alabilen pikap (16 Mays) lk gzellik yarmas (19 Eyll) lk sinema filmi (Ekim) lk foto-fini aygt (New Jersey) lk otobs lk motor bayii
1893
lk film stdyosu (1 ubat) lk yakn ekim (2 ubat) Hz saatte 100 mili aan ilk tren (9 Mays, Sirakuza, 102.8 m/s) lk dizel motoru (10 Austos) lk park yasaklar (14 Austos) lk plakalar (14 Austos) lk ehliyet (14 Austos) lk destroyer (28 Ekim) lk renkli gazete ilavesi (19 Kasm) lk fermuar
1889
lk motorlu ara vergisi (1 Ocak) Bilgi ileyebilen ilk komptr (8 Ocak) Haval lastikli ilk yar bisikleti (Belfast, 18 Mays) Esperanto gazete (Nuremberg, 1 Eyll) lk mzik kutusu (23 Kasm) Yaratc reklam ajans lk benzinli traktr lk elektrikli frn lk alk grevi lk bulak makinesi lk jetonlu telefon Elektrikli ilk diki makinesi
1894
lk striptiz (13 Mart) Sinema filmlerinin ilk ticari gsterimi (14 Nisan) lk spor filmi (14 Haziran) Denizar ilk futbol deplasman (Sunderland FC, ABD'ye gitti)
1895
Soyluluk unvan alan ilk tiyatrocu (24 Mays) lk benzinli motor yar (11 Haziran) lk haber filmi (20 Haziran) lk film aktr (28 Austos) lk komedi filmi (28 Aralk) X nlarnn tpta ilk kullanm (Viyana, 28 Aralk) lk servis istasyonu
1890
Futbolda ilk kale alar (ngiltere, 1 Ocak) lk elektrikli sandalye (6 Austos) lk elektrikli metro (4 Kasm)
373
Otomobil kullanan ilk doktor lk kadn futbol kulb (ngiltere) lk voleybol (ABD)
1896
Ar hzdan ceza yiyen ilk src (28 Ocak) lk n tedavisi (Chicago, 29 Ocak) lk kiralk araba (Ocak) lk modern olimpiyatlar (Atina, 6 Nisan) Sinemada ilk pme sahnesi lk sinema (26 Haziran) lk araba hrszl (9 Haziran) lk otomobil kazas (17 Austos) lk kalp ameliyat (9 Eyll) lk motosiklet yar (20 Eyll) lk otomobil sigortas (2 Kasm) lk film dergisi (Phonoscope, New York, 15 Kasm) Yapay k kullanlan ilk stdyo (Kasm) lk radyo (12 Aralk) lk taksi lk IQ testi lk numara kadranl telefon Geni ekranl ilk film (17 Mart) lk rntgen filmi (Glascow'da Dr. Macintyre, bir kurbaann dizini ekti.) Filme alnan ilk sava (Trk-Yunan Sava, Nisan) lk taksimetre (Mays) lk reklam filmi (5 Austos) lk sarho src (10 Eyll) lk radyo istasyonu (Kasm) lk kiralk kostmc lk plak kayt stdyosu lk portatif daktilo
lk lk lk lk lk
aspirin retimi (Mays) yryen merdiven (9 Haziran) garaj polis kpei periskop
1900
lk otoyol (1 Ocak) lk sesli film (15 Nisan) Uluslararas ilk otomobil yar (14 Haziran) lk senaryo lk kadn film ynetmeni (Alice Guy, Fransa)
1901
ok katl ilk araba park (Mays) lk kulaklk (itme aygt) lk jilet lk Nobel dlleri (12 Aralk) lk tenis turnuvas (14 Aralk) lk kalp masaj Norve, Dr. Kristian Igelsrud) lk fan kulb lk youn otomobil retimi lk elektrikli radyo lk otomatik sprge lk motosiklet dergisi (Londra, 17 ubat) Otomatik demiryolu sinyalizasyonu Uluslararas Adalet Divan'nn kuruluu Kauuk kapl tenis raketi Okin oyunu Oyuncak ay "Teddy" Kiralk filmler
(Labtey)
1897
1902
1898
ldrlen ilk ofr (12 ubat) lk tampon (21 Mays) Ehliyet alan ilk kadn (Mays) Dikenli telden itler lk posta kamyoneti (17 Haziran) lk kadn mimar lk profesyonel basketbol ligi (ABD) lk hoparlr lk masatenisi lk ar ekim film lk Pepsi-Cola
1903
Telefon kulbesi (Mays) lk kovboy filmi "Western" (21 Eyll) lk ocuk tiyatrosu (New York, Eyll) Halkla ilikiler brosu lk polis otosu lk uyku hap (A.G. Bayer, Almanya)
1904
Gazete fotoraflnn kuruluu lk zrhl askeri ara retimi (AustroDaimler) Off-set bask makinesi lk uzunalar ift tarafl ilk plaklar lk jeotermal enerji santral (Tuscany, talya)
1899
lk motosiklet kazas (11 ubat) lk radyo imdat ars (17 Mart) Orduda motosikletlerin ilk kullanm (30 Mart)
374
1905
lk srf kulb (Hui Nahlu Srf Kulb, Hawaii) lk otomatik semeli mzik kutusu lk helikopter lk benzin istasyonu Motosikletli ilk polis devriyesi lk portatif elektrik sprgesi lk otomatik pul satma aygt
lk hava subay (26 Ekim) Uaktan ekilen ilk fotoraf lk dizel sava gemileri (Rus donanmasndaki "Kars" ve "Ardahan" adl gemiler) lk sutyen lk toplu Noel aac lk kadn otobs biletisi lk planr kulb
1906
Haval tekerlekli ilk uak lk Grand-Prix otomobil yar (26 Haziran) lk korna lk uak yapm irketi lk radyo yayn lk dizel denizaltlar lk izgi film lk film mzii
1910
lk pilot lisans (1 Ocak) lk opera yayn (13 Ocak) lk havadan bilgi toplama (9 Haziran) lk Babalar Gn (19 Haziran) Uakta ilk telsiz (27 Austos) lk kadn polis (12 Eyll) Gemiden havalanan ilk uak (14 Kasm) lk neon aydnlatmas (3 Aralk) lk sentetik orap lk gnlk radyo yayn lk elektrikli mikser
1907
lk kadn milletvekili (15 Mart) lk model-uak yarmas (Mart) lk Anneler Gn (10 Mays'ta Anna Jarvis tarafndan kuruldu) lk deterjan (Persil, 6 Haziran, Almanya) lk hava kuvveti (1 Temmuz) Dizel motorlu ilk gemi (Djelo adl Rus tankeri) lk elektrikli amar makinesi lk fotokopi aygt
1911
Uaktan atlan ilk bomba (7 Ocak, San Francisco) Gemiye inen ilk uak (18 Ocak) lk uak postas (18 ubat) lk charter uuu (28 Haziran) lk cam silecei (5 Temmuz) Savata kullanlan ilk uak (23 Ekim) lk hava saldrs (Libya, 1 Kasm) lk renkli Western filmi (Fate, ngiltere) lk portatif askeri telsiz Yol kenarlarndaki ilk beyaz izgiler lk film senaryosu
1908
lk izci birlii (26 Ocak) lk radyo dergisi (Modern Electrics, New York, Nisan) lk takviyeli otomobil (30 Mays) lk uluslararas futbol karlamas (6 Haziran, Viyana, ngiltere: 6-Avusturya: 1) lk film eletirisi (Haziran) lk kadn uak yolcusu lk uak kazas Havadan ekilen ilk film lk korku filmi
1912
Uaktan yaplan ilk propaganda (15 Ocak) Havadan ilk keif fotoraf (24 ubat) Uaktan paratle ilk atlay (1 Mart) Uak savanda ilk olay (31 Mart) Hareket halindeki bir gemiden kalkan ilk uak (18 Mays) lk motor mzesi (31 Mays) Savata kullanlan ilk motorlu ambulans (8 Haziran) Savata tutsak den ilk pilot (11 Eyll) renkli ilk film (15 Kasm) Savata len ilk pilot (Kasm) lk uak gemisi lk bri oyunu lk film dlleri Neon kl ilk reklam panosu lk dizel lokomotif
1909
lk renkli film (26 ubat) lk kemoterapik ila (Salvarsan 606, Frankfurt, Mays) k dizel motorlu yolcu gemisi (Romanya, 24 Haziran) lk askeri uak (2 Austos) lk kadn pilot (22 Ekim)
375
elf servisle alveri yaplan ilk maaza
1913
Otomatik totalizatr (Mart) lk film arivi (9 Nisan) Drt motorlu ilk uak (Grand, Rusya, 13 Mays) Uaktan paratle atlayan ilk kadn (21 Haziran) Renkli ve sesli ilk film (Haziran) lk paslanmaz elik retimi (ngiltere, 20 Austos) lk otomatik pilot (New York, Austos) lk apraz bilmece (21 Aralk) lk portatif gramofon Plaa alnan ilk senfoni lk hafif makineli (ABD) izgi filmlerin ilk hayvan kahraman
lk rehber kpekler lk takma kirpik (ABD) lk oje (ABD)
1917
lk technicolor film (ubat) lk caz pla (7 Mart) lk hava postas pulu (Mays) Uluslararas ilk uak postas (Mays) lk teleks servisi (ABD) lk kadn bakan lk komnist hkmet lk uzun metraj izgi film
1918
lk tank arpmas (24 Nisan, Fransa) Tm metal alaml ilk uak (Junkers, Almanya) lk tanksavar (13 mm T-Gewehr 18, Almanya)
1914
lk havayolu hatt (1 Ocak) Uakta ilk yemek servisi (29 Haziran) lk hava arpmas lk gzya gaz Sualtnda ilk film ekimi 35 mm'lik kamera Havadan kargo nakli Foxtrot dansnn k Sentetik kauuk Plak kitapl
1920
lk renkli izgi film (8 ubat) Orkestra konseri yayn (Nisan) Kamuya ak ilk radyo-telefon servisi (16 Temmuz) lk haber yayn (20 Austos) Radyo programlarnn gazetede ilk yayn (20 Austos) lk sivil uak felaketi (14 Aralk) lk hidrolik otomobil freni lk plaklar kamp (Almanya) Krtajn serbest braklmas Kiralk ilk karavan
1915
Savata kullanlan ilk gaz (Gzya gaz, 3 Ocak, Bolimav'da Ruslara kar Almanlar kulland) lk alev tabancalar (26 ubat'ta, Malancourt'ta Almanlar Franszlara kar kulland) lk gaz maskesi (ngiltere, Sir Robert Davis, Mays) lk tank (ngiltere, 8 Eyll) Atlantik ar dorudan ilk radyo-telefon iletiimi (21 Ekim) lk gdml fze (ABD) lk caz orkestrasyonu
1921
Radyoda ilk hava raporu (3 Ocak) Radyoda ilk spor program (11 Nisan) Insulin'in bulunuu (27 Temmuz) Havadan tarmsal ilalama (3 Austos) Mayolu gzellik yarmas (7 Eyll) lk pazar-aratrma irketi (ABD) lk toplama kamp Radyoda ilk ocuk program Dizel motorlu trenlerin sefere konmas boyutlu ilk renkli film
1916
Uakta ilk radyo-telefon (ubat) Tankn savata ilk kullanm lk doum kontrol klinii Beyazperdede ilk plak sanat (Annette Kellerman, 17 Ekim)
1922
lk slalom yar (6 Ocak, svire) nsulinle tedavi edilen ilk eker hastas (11 Ocak) lk kabin memuru (2 Nisan) lk otomobil radyosu (Mays) lk radyo oyunu (3 Austos)
376
Radyoda ilk reklam (14 Austos) lk BBC program (14 Kasm) lk nakliye ua (30 Kasm) 9.5 mm'lik gsterici (Aralk) Metroda ilk otomatik kap
1927
Atlantik'i aan ilk yolcu ua (4 Haziran) Renkli alnan ilk tele-foto (26 Haziran) lk disk-jokey (7 Temmuz) Uakta, 1. ve 2. mevki uygulamas (Ekim) Atletizmde k kutular Elektrikli mzik kutusu Elektronik TV sistemi
1923
Radyoda konuan ilk parlamenter (22 ubat) lk canl caz konseri (Boston, 14 Nisan) Wembley'de ilk kupa finali (28 Nisan, Wanderers: 2- Westham: 0) Havadan askeri birlik nakli (Nisan) 16 mm'lik kamera (5 Temmuz) lk dizel kamyon (Austos) Grand Prix kazanan ilk takviyeli yar otomobili (9 Eyll) lk kadn ii milletvekili (6 Kasm) 9.5 mm'lik kamera (Kasm) lk buldozer (ABD) Elektrikli cam silecei
1928
Atlantik ar TV yayn (9 ubat) Amatr film yarmas (15 ubat) lk TV dergisi (Television, Londra, Mart) Pla otomatik olarak deitiren gramofon (Nisan) lk televizyon servisi (11 Mays) lk TV alcs retimi (Haziran) lk renkli TV yayn (3 Temmuz) 16 mm renkli film (Temmuz) TV'de ilk haberler (22 Austos) lk TV oyunu (11 Eyll) Penisilinin bulunuu (Eyll) Yapay akcier (12 Ekim) TV belgeseli (Ekim) lk sesli Western (25 Aralk) lk TV kayd
1924
lk gaz odas (8 ubat) leriye doru uabilen ilk helikopter (14 Nisan) lk kokteyl parti (26 Nisan) lk kadn bykeli lk Leica fotoraf makinesi (Almanya)
1929
Penisilinin ilk klinik kullanm (9 Ocak) lk akademi dlleri (16 Mays) Uzun metrajl ilk sesli ve renkli film (28 Mays) TV'de gsterilen ilk film (19 Austos) TV'de ilk bale lk senkromeli arabalar (Cadillac, La Salle) lk teyp lk TV-telefon lk station-wagon (ABD, Ford Model A)
1925
BBC'de istek program (8 Ocak) Borsada ilk kadn ye Ak yara katlan ilk kadn jokey (8 Ekim) lk motel (12 Aralk) lk demiryolu mzesi (ngiltere) Uzun metrajl ilk sesli film Tmyle elektrikli ilk gramofon lk renkli reklam filmi
1930
lk dondurulmu besin (6 Mart) Gazetede TV programlan (Daily Express, 11 Nisan) lk TV rportaj (29 Nisan) lk hostes (15 Mays) Futbolda ilk Dnya Kupas finali (30 Temmuz, Montevideo, Uruguay: 4-Arjantin: 2) Uluslararas ilk bri karlamas (15 Eyll) lk TV reklam (5 Kasm) TV iin yaplan ilk film lk spermarket lk dizel traktr
1926
lk sanat sinemas (14 Ocak) TV'nin halka ilk tantm (27 Ocak) Sv yaktl ilk roket (ABD, 16 Mart) Yn belirleyen yol izgileri (22 Mart) Elektrikli ekmek kzartma makinesi (ABD) Man' yzerek geen ilk kadn (ABD'li Gertrude Ederle, 6 Austos, 14 saat 34 dakika) lk gizli kamera (ABD) Buharl ev tipi t (ABD)
377
1931
Elektrikli tra makinesi (18 Mart, Schick, ABD) TV'de ilk harici yayn (8 Mays) Sigara paketlerine selefon ambalaj (Mays) Man' planrle ilk a (19 Haziran) Szlemeli ilk TV sanats (21 Temmuz) TV'de ilk boks ma (25 Austos, Mickey Walker-Benny Leonard, ABD) 33 devirli ilk uzunalar (17 Eyll) lk kan bankas Kauuk kpnden ilk rnler
Nitelikli TV yayn (22 Mart) Videodisk (Haziran) Park-metre (16 Temmuz) rnekleme yntemiyle kamuoyu yoklamas (Temmuz) Radarl ilk gemi (Eyll) Pilli iitme aygt (Ekim) Plastik bantl teyp Stereofonik film zel muhafzlar
1936
lk pop-mzik listesi (4 Ocak) Halka ak TV-telefon servisi (1 Mart) lk kitap kulb (Mays) lk hava igali (Austos) lk canl futbol yayn (15 Kasm, Berlin, Almanya-talya) TV'de ilk kadn program lk floresan lamba Haftada 5 i gn yasas (Yeni Zelanda'da benimsendi) 8 mm renkli film
1932
Otelde ilk TV'li oda (ubat) TV'de ilk eitim program (5 ubat) lk olimpiyat ky (10. Olimpiyatlar iin Los Angeles'ta yapld) lk film festivali (6 Austos) 8 mm'lik kamera (Austos) Belgesel TV dizileri Fiyat da gsteren otomatik benzin pompas (1 Kasm) Uluslararas ilk TV yayn (8 Kasm) Pnmatik traktr lastikleri
1937
TV iin yazlan ilk oyun (19 Ocak) Naylon retimi (16 ubat) Uakta radar (Mart) Hava savunmasna ynelik ilk radar istasyonu (Mays) lk arkada bulma brosu
1933
Eitim amal TV istasyonu (25 Ocak) Saati syleyen telefon numaras (14 ubat) Politen retimi (Mart) Arabal sinema (9 Haziran) Aerogram (15 Temmuz) lk elektron mikroskobu (Berlin'de M. Knoll ve E.Ruska yapt) Kargo da tayabilen yolcu uaklar (Boeing 247) lk mizah kitab lk askeri walkie-talkie lk parat kulb
1938
TV'de ilk sirk (4 Ocak) Nitelikli ilk renkli TV (4 ubat) Floresan lamba retimi (1 Nisan) lk TV dizisi (15 Nisan) Spermen dizisinin balangc (Haziran) Naylon di fras (Eyll) Balonla alkol lm (31 Aralk, ABD) LSD'nin bulunuu (svire) lk neskafe
1934
lk dzenli transatlantik hava postas (3 ubat) Radar (20 Mart) Kedi gzlerinin kullanlmaya balanmas (Nisan) TV'de opera (6 Temmuz) Monopol oyunu lk TV sunucusu lk gezici TV vericisi
1939
Otomatik araba ykama (ngiltere, 27 ubat) lk jet ua (24 Austos) nceden piirilip souk satlan besinler DDT'nin bcek ldrc olarak kullanlmas Batman dizisinin balangc Antibiyotiklerin ilk klinik kullanm King-Size sigaralar
1935
lk elektronik TV alcs (Ocak) Ulusal film arivi (4 ubat)
378
1940
lk naylon orap (15 Mays) lk saf penisilin (24 Austos) lk Jeep (Eyll) Otomatik transmiyonlu ilk araba (ABD, Oldsmobile)
Ev tipi ilk teyp lk TV dl (BBC yapmcs George M.O'Ferrall'e, 21 Nisan) lk Land-Rover (30 Nisan) lk uak korsanl (16 Haziran) lk transistr (30 Haziran)
1948
1941
lk kadn kameraman (Sovyet Tamara Lobova, 23 Ocak) Frlatmal pilot koltuu (2 Nisan) Renkli TV servisi (1 Haziran) lk aerosol (3 Ekim) Havadan yere roket tayan ilk uak (Sovyet, Ulyiin 2) lk terilen (ngiltere)
1949
45 devirli ilk plak (ABD, ubat) lk kapal devre TV (EMI, Mays) lk jet yolcu ua
1950
lk jet postas (18 Nisan) lk kredi kart (Diners Club, New York, Mays) lk bbrek nakli (Chicago, 17 Haziran) lk jet sava (Kore, 8 Kasm) nceden doldurulmu ilk teyp bantlar
1942
lk altn plak (10 ubat) lk naylon parat lk bazuka (ABD) Karadan karaya ilk fze (Alman VI, 24 Aralk) Helikopter seri retimi
1951
lk rntgen filmi (9 Ocak) lk dnya gzellik yarmas (19 Nisan) lk renkli TV dizisi (26 Haziran) inde canl bulunan ilk uzay uuu (Aralk)
1943
lk profesyonel kadn jokey (27 Nisan) lk tkenmez kalem (10 Haziran) lk elektronik komptr (Aralk)
1952
lk jet havayolu servisi (2 Mays) lk sinerama (30 Eyll) lk kalp pili (4 Ekim, ngiltere) lk hidrojen bombas (ABD, 31 Ekim) lk videoteyp (11 Kasm) Transistrl ilk iitme aygt (29 Aralk)
1944
Savata ilk helikopter (2 Ocak) lk jet ua retimi (Mays) lk jet bombardman ua lk jet sava ua lk hi-fi plaklar ilk bbrek makinesi
1945
lk atom bombas denemesi (16 Temmuz) Atom bombasnn savata ilk kullanm (67 Austos) lk sivil Jeep (4 Eyll)
1953
Sesten hzl uan ilk kadn pilot (Jacgueline Cochrane, ABD, 18 Mays) Everest'in ilk fethi (29 Mays) lk sinemaskop film (24 Eyll) lk plastik tp
1946
Genel amal elektronik komptr (ubat) lk bikini (5 Temmuz) Gemiden havalanan ilk jet (21 Temmuz) lk vinilit plak
1954
Bro tipi ilk elektronik kompter (Ocak) lk nkleer denizalt (21 Ocak) nceden doldurulmu ilk stereo bantlar (Mays) lk Eurovision yayn (6 Haziran) lk atom santral (27 Haziran) lk doum kontrol hap Ev tipi ilk stereo teyp
1947
lastiksiz ilk tekerlek (11 Mays) Ses tesi ilk uu (14 Ekim, ABD)
379
1955
lk transistrl radyo (ABD, Ekim)
1956
lk video kayt aygt seri retimi (Nisan) lk Eurovision ark yarmas (24 Mays, svire'de yapld. svireli arkc Lys Assia, "Refrains" adl parayla birinci oldu) lk Avrupa Kupas finali (Paris, 13 Haziran, Real Madrid: 4- Rheims: 3) lk spersonik bombardman ua (Convair B-58, ABD) lk pop grubu
26 Nisan) Uyduyla Atlantik ar ilk TV yayn (11 Haziran) lk hoverkraft yolcu servisi (20 Temmuz)
1963
lk kadn astronot (16 Haziran) Doum ncesi ilk kan nakli (20 Eyll) lk kaset-teyp
1964
lk topless mayo (ABD, Haziran)
1965
lk konuan komptr (ABD, 9 Mart) Uzayda ilk yry (18 Mart) Ev tipi ilk video (Austos) lk mini etek (ngiltere, Aralk)
1957
Afrika'da bamszln kazanan ilk ngiliz kolonisi (Gana, 6 Mart) lk cep tipi radyo (Sony, Mart) Ktalararas ilk balistik fze (SSCB, SS-6, 26 Austos) lk yapay uydu (Sputnik-I, 4 Ekim)
1966
Aya ilk yumuak ini (3 ubat) Ev tipi ilk renkli video (ubat) Bir baka gezegene inen ilk uzay arac (16 Kasm)
1958
Atlantik ar ilk jet havayolu servisi (4 Ekim)
1967
Uzayda ilk lm (24 Nisan) lk kalp nakli (2 Aralk)
1959
Ay yzeyinin ilk fotoraf (2 Ocak) lk howerkraft (30 Mays) Atlantik ar ilk TV yayn (18 Haziran) lk nkleer sava gemisi (ABD, George Washington, 14 Temmuz) Aya inen ilk uzay arac (12 Eyll)
1968
lk spersonik yolcu ua (TU-144, SSCB, 31 Aralk)
1969
Ayda ilk insan (21 Temmuz)
1960
lk meteoroloji uydusu (Amerikan Tiros 1, 1 Nisan) lk kadn babakan (21 Temmuz) lk haberleme uydusu (Amerikan Echo I, 12 Austos) lk nkleer uak gemisi (24 Eyll)
1970
Atlantik ar ilk dorudan telefon olana (Londra-New York, 1 Mart) lk araba teybi (ngiltere, Eyll) lk ay arac (Lunokhod I, SSCB, 17 Kasm'da aya indi)
1961
lk transistrl video (Ocak) nsanl ilk baarl uzay uuu (12 Nisan) Elektrikli di fras
1971
lk uzay istasyonu (SSCB, Salyut, 19 Nisan) nsanl ilk ay arac (ABD, Apollo 15, 31 Temmuz) lk dijital saat (ABD)
1962
lk nkleer ilep (Savannah, ABD, 23 Mart) lk ngiliz-Amerikan uzay gemisi (Ariel I,
1973
lk ak niversite mezunlar (ngiltere, 23
380
Haziran) lk plastik bisiklet (ABD)
1979
Seimle gelen ilk Avrupa Parlamentosu yeleri (7-10 Haziran tarihleri arasnda, ye lkelerden 410 parlamenter seildi)
1974
Yaayan ilk altzlar (3 kz, 3 erkek, Gney Afrika, 11 Ocak) lk kadn devlet bakan (Maria Estella Peron, 29 Haziran'da Arjantin Devlet Bakan oldu)
1980
Grebilen ilk robot (Elektronik gzleriyle, montaj zinciri zerindeki deiik nesneleri ayrt edebilen ilk robot, Detroit'teki General Motors Tesisleri'nde hizmete girdi)
1975
Gne enerjisiyle alan ilk tekne (Solar Craft I, ngiltere, 19 ubat) Everest'e kan ilk kadn (Japon Junko Tabei, 16 Mays) Uzayda ilk uluslararas buluma (Apollo "ABD" ve Soyuz "SSCB" uzay gemilerinden General Thos Stafford ile Albay Alexei Leonor, uzayda el sktlar, 17 Temmuz)
1981
lk kalp-akcier nakli (Prof. Norman Shumway tarafndan 7 Mart gn California'da gerekletirildi)
1982
lk uydu TV servisi (26 Nisan 'dan itibaren Londra'dan Norve, Finlandiya ve Malta'ya gnde 2 saat deneme yayn yapt) lk yapay kalp (2 Aralk gn, ABD'de Utah niversitesi'nde Dr. Barney.B. Clark'a takt) neyle ilk idam (7 Aralk gn Texas'ta Charlie Brooks Junior, damardan verilen bir ilala idam edildi) Elektronik ses uyarmal ile otomobil (Japon yapm Datsun 280 ZX, herhangi bir aksaklk ortaya ktnda, srcy zel seslerle uyaryor)
1976
lk kadn futbol hakemi (Jenny Bazeley adl ngiliz, 7 ubat'ta tamam erkek oyunculardan oluan iki takmn man ynetti) lk biyonik kol (ngiltere)
1977
lk komptrl kol saati (ABD, Haziran) lk plastik denizalt (ngiltere)
1983
Tmyle otomatik metro sistemi (25 Nisan'da Fransa'nn Lille kentinde, srcsz olarak hizmete girdi) lk optik transistrler (Japonya'da, Kyoto niversitesi'nde Prof. Akio Sasaki tarafndan gelitirildi)
1978
lk tp bebek (Louis Brown, ngiltere'de 25 Temmuz'da dodu)
381
merakediyorum@
NDEKLER
A
LK ANTBYOTK LK PLASTK CERRAH AMELYATI LK SAKAT ARABASI TAMPON TAKILAN LK ARABA DOKTOR TARAFINDAN KULLANILAN LK PROPAGANDA GEZSNDE KULLANILAN LK ARABA LK TELF HAKKI AJANSI LK EK AISI ELEKTRKL KONTAK TAKILAN LK KAPALI LK ARABA LK UZUN ARABA PETROLLE ALIAN LK ARABA TAKVYEL MOTOR TAKILAN LK ARABA LK AYNA MOTORLU LK CENAZE ARABASI . .. ARABA . . ARABA ... .. . 19 192 134 150 150 151 142 133 152 152 152 152 156 168 158
383
LK ARABA KAZASI LK MOTORLU POSTA ARABASI SER OLARAK YAPILAN LK OCUK ARABALARI LK OCUK ARABASI LK STENO ALFABES LK KADIN ASTRONOT AYA LK YUMUAK N LK KADIN AVUKAT LK FLM ARV LK SLFRK AST LK ZAMANLAMA AYGITI LK AKTR FLMDE ROL ALAN LK PROFESYONEL AKTR EVDE KULLANILAN LK ELEKTRK AMPUL LK AT NAKL ARACI ATE YAKMAYA LK AYGITLAR ELEKTRKL LK TME AYGITI LK ANSKLOPED LK NAKLEN YAYIN ARACI LK ELEKTRK AMPUL LK ASANSR LK KALP AMELYATI ATE EMBERNDEN GEEN LK AKROBAT ULAIM VE ELENCE ARACI YARAYAN
158 161 185
185 232 238 240 277 104 285 286
100 103 92 126
127 125 96 255
94 57 64 36
384
LK
SUALTI
SOLUNUM
AYGITI.....
31 50 26 26 53 53
LK TANSYON LME AYGITI LK APANDS (KRBAIRSAK) AMELYATI LK ASPRN LK CASUS DNLEME ALETLER LK KR ALFABES HAVA BASINLI MOTORLARLA ALIAN LK ARALAR LK SEZARYEN AMELYATI AMELYATTA LK ANESTEZ ANESTEZ LE LK D EKM ANESTEZ LE LK DOUM LK LOKAL ANESTEZ .. ...
70 44 20 24 24 24
B
LK BUZDOLABI LK BLUCNLER LK BIAK LK PARALI BULMACA LK BFE LK ASKER BARAKA LK NKLEER BOMBA TCAR LK RENKL BASKI SSTEM LK RENKL BASKI LK KADIN BYKEL 190 187 276 223 137 146 139 166 174 180
385
LK KADIN BELEDYE BAKANI LK KADIN BABAKAN LK KADIN BAKAN BORSAYA KAYITLI LK KADIN BANKER LK BALIK AI LK BSKLET YAPIMCISI BTNYLE METALDEN YAPILAN LK HAFF BSKLET LK EL BOMBASI LK ARKADA BULMA BROSU LK BOYA . .....
279 279 279 280 119 34 35 128 99 88
LK APRAZ BLMECE LK BACA LK BULDOZER ,.
74
98 54 63 . 66 59 30 30 69 68 30 36 37 36 37
SNEMA OLARAK YAPILAN LK BNA LK KOKTEYL BARI LK EL VE AYAK BAKIMCILARI
LK BALE LK BOMBA LK YK-BANT LK GNLK YK-BANT GNMZN LK BSKLET LK ZNCRL BSKLET LK KADIN BSKLET LK BKN BOMBALARI
386
LK BALTA LK YAPAY BAHARAT LK BARAJ LK YARIM TON BASKI LEM LK BANYO LK BATON LK BAROMETRE BRN LK IKII. KONTRAT BR OKIN BR ULUSLARARASI LK BR MSABAKASI LK BALOM NSANLI LK BALON LK BLGSAYAR BLG LEM ARACI LK BLGSAYAR ... ................. .
30 30 87 125 49 48 48 42 42 42 42 46 46 71
71 71 7/
LK ELEKTRONK BLGSAYAR RETLEN LK ELEKTRONK BLGSAYARLAR
C
LK YAPAY CER... LK CAZ ORKESTRASI LK CAZ ORKESTRASYONU LK CP 136 136 136 137 387
LK CAN YELE ELEKTRKLE AYDINLATILAN LK LK CANKURTARAN CADDE
147 92 27
LK OCUK PROGRAMI LK OCUK MAHKEMES LK EK LK V K TEKERLEKL LK EKEK AYIN LK ORTAYA IKII LK PAKET AY LK POET AY LK BEYAZ ZGLER DNLERNE OTOMOBLLE GELEN LK FT LK EME ZG FLMLERN LK HAYVAN KAHRAMANI LK RENKL ZG FLM LK SESL ZG FLM LK UZUN METRAJ ZG FLM LK ATAL . .. 209 137 131 178 227 246 247 247 265 276 286 104 104 104 ..104 119
388
LK AIR EKM BEYAZ DN ZGLER LK SEYAHAT EK LK T LK SIVI KOLATA YENLEBLR LK KOLATA. LK AMBALAJLI KOLATA LK EK DENEN LK BASILI EK LK KLET . . .. .
107 266 266

117
59 59 60 58 58 58
D
DEMRYOLUNDA LK LM LK ZEL DEDEKTFLK BROSU LK DEMR KPR LK DENZ FENER LK DUDAKTAN OKUMA LK DERG LK RESML DERG LK AMAIR YIKAMA DKKNI LK DONDURMA LK DONDURMA KLAHLARI LK DNSEL DERG .. .. 138 132 133 183 389 . 220 204 134 146 142 142 142
LK DOLMU SEFER LK DOLMU TURLARI LK DENZ TURU OKYANUS AIRI LK DENZ TURU LK METAL DEDEKTR LK DK MAKNES EV TP DK MAKNES ELKTEN YAPILAN LK DENZ ARACI LK D FIRASI LK DAKTLO SER RETM YAPILAN LK DAKTLO LK BAYAN DAKTLO LK KADIN DOKTOR LK KADIN DERGS LK MODA DERGS LK NKLEER DENZALTI LK DENZALTI PERVANEL LK DENZALTI LK DOLMAKALEM LK DREKSYON DERSLER LK ESNEK DOKUMA LK ZAYIFLAMA DYET LK DETERJAN LK DAVULLAR 390 ............................ ... . . .
156 156 175 ...175 170 232 233 231 264 268 268. 268 277 282 282 244 243 243 .116 86 87 87 88 89
ERKEK OCUKLAR N LK DERG LK OCUK DERGS LK DME LK GLDR DERGS LK TAKMA D DKENL TELN SAVUNMADA LK KULLANILII LK YAPAY DLLENME
59 59 54 67 81 33 26 . 26 49
NSANDA LK YAPAY DLLENME LK DULARDAN BR
E
LK EVLENDRME BROSU LK ASKER ETM LK CNSEL ETM LK FLM ELETRLER LK YAPAY EKLEM
EUROVSON (Avrupa lkeleri Yayn Birlii)'UN KURULUU (lk Eurovision yayn) LK KALP ELEKTROSU (E.K.G) LK ELEKTROLZ LK ELEKTROMIKNATIS LK EKOMETRE LK EHLYET
.......
147 171 230 106 127
255 99 99 99 99 86 391
ELEKTRKL SANDALYEDE LEN LK ADAM LK EKMEK
91 53
F
LK FOTORAFLI KEF UUU UAKTAN EKLEN LK FOTORAFLAR LK RENKL RULO FLM GAZETEDE LK FOTORAF LK FOTOKOP ARACI TCAR AIDAN BAARILI LK FOTORAF BASMA LEM FOTORAFI EKLEN LK NSAN LK OLAY FOTORAFI HAVADAN EKLEN LK FOTORAF SATILAN LK FOTORAF MAKNES. LK FOTORAF MAKNES FLM LK SELLOD FLM LK FOTORAFI DKKNI LK FOTORAF KULB LK RENKL FOTORAF SARAYDA SEYREDLEN LK FLM 392
12
188 188 173 . 186 186
186 186 186 187 . 187 187 187 187 187 227
SARAYDA SEYREDLEN LK KONULU FLM LK DZ FLM LK KADIN FOTORAFI LK FERMUAR LK FLM RENKLENDRME YNTEM ... LK FNYE DENZALTILARIN DONANMADA SREKL OLARAK LK KULLANIM LK TECHNICOLOR FLM LK FLM FESTVAL LK KORKU FLM LK ETM FLM UAKTA GSTERLEN LK FLM LK HABER FLM. PROGRAM DII LK HABER FLM LK FLM KRALAMA FRMASI. LK SESL FLM UZUN METRAJLI LK SESL FLM SES FLME ELEME LEM KAPALI MEKNDA EKLEN LK HABER FLM UZUN METRAJLI, RENKL VE SESL LK FLM FLME ALINAN LK SPOR OLAYI . . . . . .
.. 128 261 280 284 105 120 243 105 105 106 106 106 106 107 107 107 107 108 106 109 110 393
LK STEREOFONK FLM TV N EKLEN LK FLM BOYUTLU LK FLM LK GEN EKRANLI FLMLER TV'DE GSTERLEN LK SNEMA FLM LK FLM LK BALIK FTL LK TOPLU FLM GSTERM CRET KARILII GSTERLEN LK FLM PERDE ZERNDE SEYREDLEN LK FLM UAKTAN EKLEN LK FLM LK ZG FLMLER LK HAYVAN FLM YILDIZI LK REKLAM FLMLER LK FAKSMLE LK ELEKTRKL FIRIN LK AMATR FLM EKC VE OYNATICISI LK MODA LK FOTORAF LK FEK 394 FOTORAFLARI ... . ...
110 111 111 111
111 100 118 101 101 101 102 102 102 102 116 92 125 98 75 77
LK FIRA LK FII .
54 48
G
SEYRDEK GEMDEN UAKLA LK KALKI LK UAK GEMS LK NKLEER UAK GEMS.... UAK TAIYAN LK GEM SAVAAN LK UAK GEMLER RADAR TAKILAN LK GEM LK GAZETELER LK GNLK GAZETE LK GAZETE REKLAMI LK AKAM GAZETES LK SAHRA GAZETES "KADIN KEL" IKAN LK GAZETE OKYANUS HATTINDA ALIAN LK GEM ATLANT AAN LK MADEN YAPILI GEM LK RENKL GAZETE LAVES LK TARA GAZETES LK OKUL GAZETES . . 16 16 16 13 13 208 169 169 169 174 174 174 176 178 172 173 230 395
STENO BLEN MUHABR KULLANAN LK GAZETE LK PORTATF GRAMOFON LK GZLK LK TP GET LK NVERSTE GAZETES LK BUHARLI GEM..... YOLCU TAIYAN LK BUHARLI GEM AIK DENZDE LK BUHARLI GEM LK YAKIN EKM LK GBRELEME LK YAYA GED..... MAN DENZN AAN LK BUHARLI GEM ATLANTK' AAN LK BUHARLI GEM LK DONDURULMU GIDA LK GAZ ODASI LK GARAJ LK ALIK GREV ULUSLARARASI LK GZELLK YARIMASI MAYOYLA YAPILAN LK GZELLK YARIMASI LK DNYA GZELLK KRALES YARIMASI 396 . . . . . .. 234 237 240 269 270 242 242 242 105 118 266 242 242 116 117 117 128 33 33 33
H
HAVAYOLUYLA LK TURZM LK ULUSLARARASI HAVAYOLU SERVS LK HAVA BRL KITALARARASI LK HAVA YOLU SERVS. LK HAVAYOLU LK HALKLA LKLER UZMANI LK HAK LK HOPARLR LK HORMON TEDAVS LK HDROLK ARALAR LK HARDAL LK HARTA TELGRAFLA GAZETEYE GELEN LK HABER LK KADIN D HEKM LK AIK YZME HAVUZU LK KAPALI YZME HAVUZU LK HEDYE KUPONU BAYRAKLA LK HABERLEME SER RETM YAPILAN LK HELKOPTER LK HELKOPTER UNFORMA 18 18 19 19 205 137 142 133 130 168 170 248 278 244 244 220 119 128 128 397 12
LERYE
DORU HAVALANAN .. ... . 123 74 57 70 40 20 20 21 21 8 8 8 ............... 9
LK HELKOPTER LK HAVAGAZI LK DOUM KONTROL HAPI LK KOMNST HKMET LK ZC HAREKET LK BAIMSIZ HAVA KUVVET ATLANTK TES LK HAVAYOLU SERVS LK JET HAVAYOLU SERVS LK HOSTES HAVADAN LK ASKER NDRME SAVATA YARALANAN LK HAVACI LK HAVA SALDIRISI GEM ZERNE LK HAVA SALDIRISI
I
LK X IINLARI LK TRAFK IIKLARI LK ELEKTRKL ISITMA SSTEM 294 266 89
BASILAN LK NCL LK NSLN
201 134
398
NSLNLE TEDAV EDLEN LK EKER HASTASI LK E BULMA LANI LK RESML LAN LK NE LK SER LANLAR LK TYATRO LANI LK TAM SAYFA LAN LK RENKL LAN LK BENZN STASYONU AYDA YRYEN LK LK STATSTK LK KIZ ZC LK KALE AI LK BELEDYE TFAYES LK TFAYE ARACI LK ET ARET LK SKEMLE DAM CEZASINI KALDIRAN LK LKE LK HAVADAN LALAMA LK RESML LAN LK NAAT RKET LK RESM ZC BRL
......
134 147 169 178 172
172 172 172 230
NSAN
238 284 121 119 114 114 97 77
56 7 7
42 41 399
J
UAK GEMSNDE LK JET FLOSU UAK GEMSNDEN KALKAN VE NEN LK JET LK JOKER LK JLET AIK BR YARII KAZANAN LK KADIN JOKEY LK KADIN JOKEY PROFESYONEL LSANS ALAN LK KADIN JOKEY KADINLARDAN OLUAN LK JR... LK JMNASTK MAYOSU SAVAAN LK JET 278 278 220 11 276 278 16 16 193 229
LK TURBO-JET LK TURBO-JET MALATI ..
11 11
K
SAVA ESRLER N LK KAMP. BASILAN LK KTAP TAINABLR LK BASILI KTAP LK ERKEK KABN MEMURU LK KONTRPLAK LK HALK KTAPLII LK KAMUOYU YOKLAMASI. 400 '. 202 202 200 16 208 204 204
LK KIT LK KURUNKALEM LK KPEK GZELLK SALONU LK POLS KPEKLER LK KADIN POLS DEVRYE GEZEN LK KADIN POLSLER LK KALDIRA LK KLT LK KRKO PLAKLA LK DL KURSU. LK KALP KAPAKII NAKL LK KALP PL LK SOSYAL KONUTLAR LK KAMYONET LK KROS YARIMASI TMYLE KAPALI LK KAMYONET LK KAMYON.. BENZNLE ALIAN LK KAMYON LK DZEL KAMYON LK KAPI NUMARALARI LK KARKATRL KARTPOSTALLAR LK GELENEKSEL KRAVAT LK KAYAK TURU LK KTAP DZS . .
205 206 198 196 197 197 146 147 145 138 132 131 166 .165 .162 ... 163 160 161 161 174
189 176 178 178 401
LK RENKL KARTPOSTAL.... MANZARA ZML LK KARTPOSTAL GAZETEDE YAYINLANAN LK KARKATR SNEMAYA GDEN LK KRAL VE KRALE KENDN BR OYUNDA ZLEYEN LK KRALE KAUUA LKN LK NOT LK KAUUK BALON LK KAUUK KP LK MASATENS KULB LK KANTN LK DAKTLO KURSU LK DUVAR KIDI EHLYET SINAVINI KAZANAN LK KADIN PARLAMENTO SEMLERNDE OY KULLANAN LK KADIN PANTOLON GYEN LK KADIN LK KAIK KIZ RENC DE ALAN LK KOLEJ YALNIZ KIZ RENC ALAN LK KOLEJ HEYKEL DKLEN LK KADIN LK ASMA KPR 402
190 . 191 172 228
228 229 229 229 246 240 268 271 . 280 281 281 284 281 281 242 245
LK KILI LK KAPANLAR KRLER N LK REHBER KPEKLER PLANR KULLANAN LK KADIN LK KOUM TAKIMI LK KADIRGA ELEKTRKLE AYDINLATILAN LK KASABA.. ELEKTRK MOTORLU LK KORNA LK TATL LK KUBBE LK ESPERANTO KTAP LK KURU TEMZLEME LK FAN KULP LK KPEK YARIMASI LK HALK KONSER LK BURUMAZ KUMA LK KOOPERATF LK KAMUFLAJ LK CESET YAKILMASI (KREMASYON) BAI N SATILAN LK KUTLAMA KARTI LK CESET YAKMA MAKNES (Krematr) LK "KEDGZ" HER K CNSE DE AIK LK KULP
285 288 ...120 121 112 . 110 92 92 KAMPI 124 93 97 86 98 86 72 72 72 74 73 62 73 . 77 66 403
BELRL RENKLER TAIYAN LK KULP SGARA EN LK KADIN LK KOKTEYL. LK KARAVANLAR . LK NOEL KARTI TATL GEZS N YAPILAN LK KARAVAN LK MOTORLU KARAVAN BENZNLE ALIAN LK KARAVAN LK KAKAO LK KAHVE ..... .
66 63 66 59 56 56 56 66 67 57 57 57 67 65 57 57 65 58 : 80 80 68 68 32 32
...
LK SER KARAVAN RETCS LK KARA VAN KRALAMA SERVS LK KOPYE KIDI LK KAHVEHANE NFUSU 1 MLYONU ASAN LK KENT LK KALP NAKL LK OTOMATK KASA SOSYAL AMALI LK KULP LK KATAMARAN LK KRONOMETRE LK MNAZARA KULB LK GLDR KTABI ORJNAL MALZEME KULLANAN LK RESML KTAP BALE PABUCU KULLANAN LK KOREOGRAF LK TKENMEZ KALEM 404
LK ATLETZM KULB KAN NAKLYLE KURTULAN LK NSAN LK KAN NAKL NSANDAN NSANA LK KAN NAKL KAN VEREN LK NSANLAR LK KAN BANKASI DOUM NCES LK KAN NAKL ZER RESML LK KTAP GMLE LK KTAP KULB LK ARMAAN KTAPLAR CLT ZERNE GERLEN LK KTAP GMLE LK KRK LK TOPLAMA KAMPI LK KONSERVE BESN LK OCUK KULB KRTAJA ZN VEREN LK LKE ... .
26 38 38 38 38 39 39 39 39 39 39 48 71 45 40 8
L
LK DZEL LOKOMOTF LK ELEKTRKL LOKOMOTF LK LOKOMOTF LK HAVALI OTOMOBL LAST LK HAVALI LASTKLER LK HAVALI BSKLET LAST LK YA LAMBASI LK LOKANTA
220 220 218 194 193 193 181 227 405
ELEKTRKL TRAFK LAMBALARI LK FLORESAN LAMBA LK SOKAK LAMBALARI LK ELEKTRK LAMBASI
266 115 92 90
M
LK BAST MAKNELER.... LK MOTOSKLETL POLS DEVRYES TEN YANMALI LK MOTOR LK MONOPOL OYUNU LK MOTEL LK MOTORLU ARABA LK MERCEKLER LK MARGARN LK KULUKA MAKNES LK MREKKEP LK BBREK MAKNES LK M BME MAKNES LK MOTOSKLET TCAR AMALA RETLEN LK MOTOSKLET ORDUDA KULLANILAN LK MOTOSKLET LK MOTOSKLET YARII LK MAAZALAR ZNCR MODLER MMARNN LK RNE LK MOPED LK MOTOR FUARI LK MOTOSKLET KAZASI 406 ... 197 135 148 148 148 146 147 144 145 145 138 156 156 156 156 166 168 163 163 158 17
LK MANET LK TAKMA MOTOR LK EMEKL MAAI MZK NOTALARININ LK IKII METRK SSTEMN LK KULLANILII LK MKROFON LK MKROFLM LK MADEN SUYU LK ZEL MUHAFIZLAR LK MEDYUMLAR LK METRO LK SPRGE MAKNES LK SATI MAKNES LK OTOMATK SATI MAKNES LK SAVA MUHABR LK KADIN MMAR LK ERME MAKNES LK MASATENS LK EKMEK KIZARTMA MAKNES LK MSEKKNLER LK MKSER LK FLM MZ LK AMAIR MAKNES LK YRYEN MERDVEN LK MANCINIK LK MUM LK BYK MAAZA LK D MATKABI LK ELEKTRKL D MATKABI LK IRIR MAKNES
174 176 176 170 170 171 171 171 230 240 269 270 271 271 272 277 284 244 286 286 119 106 293 99 78 74 . 76 81 81 81 407
N
LK NFUS KAYITLARI LK NAL LK NEON III LK NAYLON LK NOEL AACI LK NOEL LAVES AIKTA LK NOEL AACI LK NESKAFE . ELEKTRKLE AYDINLATILAN LK NOEL AACI LK NOEL PANOSU . 222 133 168 175 62 62 62 67 60 5/
..
O
LK HAZIRLIK OKULU LK OTOMATK POSTA DAMGASI MAKNES LK OTOMATK PUL MAKNES.... HAVALI LASTK KULLANAN LK OTOBS LK OYUN KIDI LK "FT BALI" OYUN KARTLARI LK OTOMATK GRAMOFON LK OTOMOBL BAY ANA CADDEDE GEZNEN LK OTOMOBL ELEKTRK DONANIMLI LK OTOMOBL LK OTOMOBL RETM LK OTOMOBL KRALAMA SERVS LK ORGAN NAKL LK OFTALMOSKOP LK OTOMOBL HIRSIZLII 200 198 199 194 192 193 137 150 150 151 154 152 182 182 156
............
408
OTOMOBL LE LK TUR OK KATLI LK OTOPARK. LK ULUSLARARASI OTOMOBL YARII LK OTOYOL.. LK OTOMOBLCLK DERNE. LK OTOMOBLCLK GAZETES LK OTOMOBL SGORTASI LK OTOMOBL MZES LK OPERA LK OTOMOBL TAMRHANES LK OPERA KAYITLARI TMYLE PLAA ALINAN LK OPERA LK OYUNCAK AYI PARMAK ZYLE AYDINLATILAN LK OLAY LK GAZ OCAI KADIN GARSONLARIN ALITII K OTEL ODALARINA TELEVZYON KOYAN LK OTEL LK OTEL.... BANYOLU LK OTEL LK OFR OKULU LK KARMA OKUL LK D HEKML OKULU LK OK VE MIZRAK LK OTOBS LK FUTBOL OYUNU. PETROLLE ALIAN LK MOTORLU OTOBS PETROLLE ALIAN LK BYK BOY OTOBS LK KADIN OTOBS BLETS . .. . . .
164 164 162 162 158 159 160 161 176 230 235 ...235 247 113 117 229 126 126 126 86 67 81 50 43 46 4444 44 409
p
LK UAK PULU LK POSTA KARTI LK ANMA PULU LK CPS PATATES LK PLAK "KTAPLII" LK PRES LK PASTRZASYON LK PYANO LK "EN SEVLEN PLAKLAR" LSTES LK POSTA PULU LK YAPIKAN PULLAR YANLARI TIRTILLI LK PUL LK RESML POSTA PULU LK POLS BRL GREV BAINDA LDRLEN LK POLS LK POLTEN LK POP GRUBU LK POLS ARABASI LK POLS DEDEKTF LK PLASTK LK UZUNALAR GRAMOFON PLAKLARI CADDELERDEK LK POSTA KUTULARI LK PARATONER LK POSTA KUTULARI PARATLE LK ATLAYI LK PARAT SPOR KULB 196 197 197 194 195 192 142 138 141 141 182 183 . . 200 200 200 200 232 208 206 .206 198 198 198 199 199 196
..
410
LK PARKMETRE LK PENSLN PENSLNN LK KLNK UYGULAMASI LK PLAKA LK PLOT EHLYETLER BRVE ALAN LK KADIN PLOT LK PETROL POMPASI LK PATEN LK SARAYLI PLOT LK PARA LK PLAK K TARAFLI LK PLAKLAR DSK EKLNDE PLAK ALABLEN LK PKAP LK OTOMATK PKAP LK RADYO PKAP LK HI-FI PLAK LK STEREO PLAK LK PUL KOLEKSYONCUSU LK KADIN PAPAZ LK KADIN PARLAMENTER LK KADIN PLOT POLSN PARMAK ZNDEN LK YARARLANMASI LK PATLAYICILAR LK PUSULA .... KULLANILAN LK PREZERVATF LK KOMNST PART LK KOMNST PARLAMENTER LK PLANR SAVATA LEN LK PLOT
.. 183 183 183 163 190 190 . 170 185 227 . ..228 234 236 235 236 . 237 237 237 241 279 279 280 . . 112 100 79 37 37 68 123 9 411
R
RADYO N YAZILAN LK OYUN LK RADYO ALICILARI RADYODA YAYINLANAN LK STEK PROGRAMI RADYODA LK MA NAKL RADYODA LK SAAT AYARI RADYODA LK CANLI RPORTAJ RADYOTELEFONUN LK ASKER KULLANIMI ATLANTK AIRI LK RADYOTELEFON KONUMASI RADYO-TELEFON TAKILAN LK DENZ ARALARI LK RADYO YAYINI LK REKLAM PROGRAMLARI LK DIA YNELK RADYO YAYINI RADYODA LK HABER PROGRAMI RADYODAN YAYINLANAN LK OPERA RADYODA LK ORKESTRA KONSER RADYODA YAYINLANAN LK TELEFON GRMELER LK RADYO OYUNU RADYO SNYALLERYLE LK HABERLEME RADYODA LK GLDR PROGRAMI RADYODA LK SEM PROPAGANDASI RADYODA LK AIKOTURUM LK PRATK RADYO LETM ARACI 412 http://groups.google.com/group/merakediyorum . 216 216 216 216 216 217 218 218 . 218 213 214 214 215 215 215 215 215 208 209 209 210 205
LK RADAR LK ROBOT RESM LK RADYOLU OTOMOBL RADYODA KONUAN LK SOYLU RADYODA KONUAN LK KRAL LK KADIN ROMANCI LK POLSYE ROMAN
133 154 227 . 227 280 76 94
S
SAVA SAVATA SIRASINDA LK LK UAK MESAJI KEF UUU YNTEM . 12 12 222 222 206 ST ELER . 148 144 142 138 159 160 SRC 179 185 233 ...230 228 SARAYLI SARAYLI 228 ..234 280 LK SOUTMA LK SOUTMA TESSLER LK SABAN LK LK MEKTUPLA SPAR LK SES ALMA AYGITI LK HAYAT TRAFK KAZASINDA LEN LK SRC KL ARABA KULLANMAKTAN MAHKM LK SRC AIRI HIZ NEDENYLE CEZALANDIRILAN LK LK SOMUN VE CIVATA LK PERMALI SALAR FONOGRAFK STENO LK KULLANILMI ARABA SATICISI TV'YE OTOMOBL IKAN SAHB LK LK
SGORTASI
LK KADIN BORSA SMSARLARI
413
LK ULUSLARARASI TELSZ HABERLEMES TELSZLE LK ACL YARDIM ARISI LK ASKER TELSZ LK TREN LK YATAKLI TREN LK TELEFON LK DDKL TENCERE LK GENEL TUVALET LK TOPLUNE LK MOTORLU TEKNE LK PAKET TUR LK MAKNEL TFEK LK MASATENS TURNUVASI LK LKS KUTLAMA TELGRAFI LK TELEFON SANTRALI LK TELGRAF LK TV HABER TV'DE LK OPERA LK TV OYUNCUSU SZLEMEL LK TV SANATISI LK TV YILDIZI... SAAT SYLEYEN TELEFON TV'DE LK BALE TV'DE LK OCUK PROGRAMI LK TV REKLAMI LK TV KAYDI LK KAPALI TYATRO LK TYATRO LK OTOMATK TOTALZATR 414
T
217 217 217 220 220 218 208 204 206 150 179 179 246 248 249 257 257 257 257 257 257 252 252 252 252 . 261 ....261 262 .. 262 . .
LK TRAKTR LK TELEVIZYONLU TELEFON LK HAVA TAHMN LK ALAFRANGA TUVALET LK TERMOMETRE LK TRAFK ARETLER LK TV HABER PROGRAMI LK ULUSLARARASI TV YAYINI TV'DE LK ETM PROGRAMI LK SIKMALI TP LK TOKA LK DKENL TEL LK TELSZ TELGRAF LK BEYAZLATMA TOZU
..
262 263 274 27.5 286 267 254 254 254 67 51 33 9 48
U
UAA GNDERLEN LK MESAJ UAKLA YAPILAN LK KEF TELSZL LK UAK LK YEMEKL UU HAVALI LASTK TAKILAN LK UAK LK UURTMA LK UZAY UUU NSANLI LK UZAY UUU AYA NEN LK UZAY ARACI UAKLA PROPAGANDA SAVATA GREV YAPAN LK UAK UAKLA LK UU KAIRILAN LK UAK LK UAK RETM RKET LK UAK YOLCULUU LK KADIN UAK YOLCUSU . 12 12 12 16 194 146 237 237 240 8 8 9 10 11 11 11 415
KORDORLU LK VAGON LK GELR VERGS VTRNL LK DKKN LK MODERN VDEO KAYIT AYGITI
V Y
220 133 232 261
LK LK LK LK
YAMURLUK YOUN BAKIM NTES YAPAY SULAMA YAPAY SOLUNUM CHAZI
222 145 145 130 162 172 179 280 290 107 .. 114 125 82 255 58 27
LK KADIN OTOMOBL YARIISI LK KE YAZARI LK KADIN YARGI LK KADIN OYUN YAZARI LK YEL DERMEN LK SENARYO YAZARI LK YANGIN SNDRC LK AMATR FLM YARIMASI POLSYE ROMANLAR YAZAN LK KADIN YAZAR UYDU LE LK TV YAYINI LK YARDIM TOPLAMA YRY KAPALI SALONDA LK ATLETZM YARIMALARI LK GZELLK YARIMASI
LK ZARF LK ZIRH
DNDEN BUGNE ZIRHLAR
34
97 14
14
416
merakediyorum@

Milliyet İlkler Ansiklopedisi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Milliyet İlkler Ansiklopedisi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

http://groups.google.

KRTAJA ZN VEREN LK LKE

SAVATA GREV YAPAN LK UAK

SAVATA YARALANAN LK HAVACI

HAVADAN LK ASKER NDRME

SAVATA LEN LK PLOT

GEM ZERNE LK HAVA SALDIRISI

UAA PARAYLA BNEN LK YOLCU

LK FIRLATMALI PLOT KOLTUU

LK UAK RETM RKET

LK KADIN UAK YOLCUSU

JETLERARASI LK HAVA SAVAI

TELSZL LK SVL UAK

SAVATA LK KEF UUU

SAVA SIRASINDA LK UAK MESAJI

UAA GNDERLEN LK MESAJ

LK FOTORAFLI KEF UUU

UAKLA YAPILAN LK KEF

LK JET BOMBARDIMAN UAI

UAKLARDA LK FT YNL HABERLEME

UAK TAIYAN LK GEM

SAVAAN LK UAK GEMLER

DNDEN BUGNE ZIRHLAR

SEYRDEK GEMDEN UAKLA LK KALKI

UAK GEMSNDE LK JET FLOSU

LK NKLEER UAK GEMS

LK ERKEK KABN MEMURU

UAK GEMSNDEN KALKAN VE NEN LK JET

KZ GCYLE SU ELDE ETME

LK ULUSLARARASI HAVAYOLU SERVS

KITALARARASI LK HAVA YOLU SERVS

LK BAIMSIZ HAVA KUVVET

ATLANTKTES LK HAVA YOLU SERVS

LK JET HAVAYOLU SERVS

ix zerinde meydana gelen kazada, kurtulan olmad.

LK ULUSLARARASI UAK POSTASI

LK SPERSONK YOLCU UAI

ATLANTK TES LK UAK POSTASI

HAVADA ARPIAN LK UAKLAR

LK JET UAK POSTASI

LK "UAK LE" ETKETLER

HAVADAN LK ASKER NAKL

SAVATA KULLANILAN LK MOTORLU CANKURTARAN

NSANDA LK YAPAY DLLENME

LK APANDS (KRBAIRSAK) AMELYATI

LK ULUSAL ATLETZM AMPYONASI

KAPALI SALONDA LK ATLETZM YARIMALARI

MELEREK YARIA BALAYAN LK ATLET

LK ATOM ENERJ SANTRALI

LK GZEL BEBEK YARIMASI

LK SUALTI SOLUNUM AYGITI

BR PARLAMENTODA YAPILAN LK SEM

BALE PABUCU KULLANAN LK KOREOGRAF

MAYOYLA YAPILAN LK GZELLK YARIMASI

LK DNYA GZELLK KRALES YARIMASI

DKENL TELN SAVUNMADA LK KULLANILII

ULUSLARARASI LK GZELLK YARIMASI

BNMES HAYL ZORDU

BTNYLE METALDEN YAPILAN LK HAFF BSKLET

ULAIM VE ELENCE ARACI

LK DOUM KONTROL HAPI

KAN NAKLYLE KURTULAN LK NSAN

INSANDAN NSANA ILK KAN NAKLI