Immanuel Wallerstein - TARİHSEL KAPİTALİZM

Immanuel Wallerstein Tarihsel Kapitalizm Immanuel Wallerstein 1930 ylnda New York'ta dodu.
Columbia niversitesi'nden 1951 ylnda lisans, 1959 ylnda doktora diplomas ald ve ayn niversitenin Sosyoloji Blm'nde retim yesi oldu. 1955-1970 dneminde balca aratrma alan Afrika'yd. 1961'de Africa: the Politics of Independence adl almas, 1967'de ise Africa: the Politics of Unity adl almas yaymland. 1968 ylnda Columbia niversitesi'ndeki reform hareketine etkin bir biimde katld. 1971 ylnda Montreal'de McGill niversitesi'nde grev ald. 1976'dan bu yana Binghamton'daki New York Eyalet niversitesi'nde sosyoloji profesrl yapmaktadr ve Fernand Braudel Ekonomi, Tarihsel Sistemler ve Uygarlk Aratrmalar Merkezi'nin mdrln stlenmitir. Temel yapt niteliindeki ciltlik The Modern World-System kitabn srasyla 1974, 1980 ve 1989 yllarnda yaymlad ve sosyal bilimlerde verimli bir damarn ortaya kmasna yol at. "Dnya sistemleri analizi" olarak bilinen bu anlay ve alma tarz mevcut kapitalizm analizlerine geni bir bak as ve tarihsellik boyutu getirdi. 1994-98 tarihleri arasnda Uluslararas Sosyoloji Dernei bakanln yapan yazarn Metis Yaynlar'nda nemli bir koleksiyonunu oluturduk: Tarihsel Kapitalizm (1992), Irk Ulus Snf (1993, E. Balibar ile birlikte), Sistem Kart Hareketler (1995, G. Arrighi ve T. Hopkins ile birlikte), Sosyal Bilimleri An! (1996; Gulbenkian Komisyonu'nun Sosyal Bilimlerin Yeniden Yaplanmas zerine Raporu), Liberalizmden Sonra (1998), Bildiimiz Dnyann Sonu (2000) ve Amerikan Gcnn Gerileyii (2004). Trke'de bulunan dier kitaplar: Jeopolitik ve Jeokltr (iz, 1993), Sosyal Bilimleri Dnmemek (Avesta, 1999), Gei a, Dnya Sisteminin Yrngesi, 1945-2025 (Hopkins ile birlikte, Avesta, 2000), topistik ya da 21. Yzyln Tarihsel Seimleri (Aram, 2002), Dnya Sistemleri Analizi, Bir Giri (Aram, 2004) ve Modern Dnya Sistemi, Cilt 1-2 (Bak, 2004-5).
Metis Yaynlar pek Sokak 9, 34433 Beyolu, stanbul Tel: 212 2454696 Faks: 212 2454519 e-posta: info@metiskitap.com www.metiskitap.com Tarihsel Kapitalizm Immanuel Wallerstein ngilizce Basm: Historical Capitalism Verso, Londra, 1983 Immanuel Wallerstein, 1983 Metis Yaynlar, 1991 Trke eviri: Necmiye Alpay, 1991 lk Basm: Eyll 1992 Drdnc Basm: Mays 2006 Kapak Tasarm: Semih Skmen Kapak Deseni: Bruegel'in "Byk Balk Kk Bal Yutar" adl on altnc yzyl ahap basksndan detay Dizgi ve Bask ncesi Hazrlk: Metis Yaynclk Ltd. Bask ve Cilt: Yaylack Matbaaclk Ltd. Fatih Sanayi Sitesi No. 12/197-203 Topkap, stanbul Tel: 212 5678003
Immanuel Wallerstein
Tarihsel Kapitalizm
ngilizce'den eviren:
Necmiye Alpay
ISBN 975-342-127-3
NDEKLER
Sunu 7
1 HER EYN METALATIRILMASI:

SERMAYE RETM 11
2 BRKM POLTKALARI:
KAZAN N MCADELE 39 3 AFYON OLARAK HAKKAT: AKILCILIK VE AKILCILATIRMA 63 4 SONU: LERLEME VE GELER STNE 82
Sunu
Bu kitab hazrlamamn ilk eldeki nedeni, art arda gelen iki talep oldu. Thierry Paquot 1980 gznde bana, Paris'te yaymlamakta olduu bir dizi iin ksa bir kitap yazma arsnda bulundu. nerdii konu "Kapitalizm"di. lke olarak byle bir kitap yazmay istediim, ancak konunun "Tarihsel Kapitalizm" olmasn dilediim yantn verdim. Marksistlerin ve siyasal soldaki daha bakalarnn kapitalizm stne epey yazdklarn, ancak, yazlan kitaplardan ounun iki hatadan birine dmekten kurtulamadn dnyorum. Bunlardan bir tr, kapitalizmin, znde ne olduu dnlyorsa bunun tanmlarndan yola klp sonra eitli yer ve zamanlarda ne lde gelime gsterdiinin aratrld, temelde mantksaltmdengelimsel zmlemelerdir. Dieri, kapitalist sistemin zaman iinde yakn bir noktadan itibaren geirdii varsaylan balca dnmler zerinde younlalmas, daha nceki zaman noktalarnn ise btnyle, imdinin ampirik gereklii ele alnrken, mitolojiletirilmi bir mihenk ta olarak kullanlmasdr. Bana ivedi gibi gelen grev, son zamanlardaki almalarmn bir anlamda tm gvdesiyle yneldii zere, kapitalizmin, tm tarihi ve somut benzersiz gereklii iinde, tarihsel bir sistem olarak grlmesidir. Bu nedenle nme, bu gerekliin aklanmas, neyin durmadan deitiinin ve (btn bir gerekli-
TARHSEL KAPTALZM 8
SUNU 9
i tek adla belirtebildiimize gre) neyin hi deimediinin net bir biimde betimlenmesi grevini koydum. Pek oklar gibi ben de bu gerekliin tmleik bir btn olduu inancndaym. Ne var ki bu gr, savunucularnn ou tarafndan, bakalarnda bulduklar "ekonomizm"e, kltrel "idealizm"e ya da siyasal, "volontarist" etkenlerin fazla vurgulanyor olmasna saldr biiminde ne srlyor. Bu trden eletiriler neredeyse doalar gerei geri teperek, saldrdklar hatann tersi olan hataya dme eiliminde oluyor. Ben bu nedenle genel tmleik gereklii dorudan doruya sunarak, bu gerekliin ekonomik, siyasal ve kltrel-ideolojik alanlarda dile geliini pe pee ele almaya altm. Kitab hazrlamay ilke olarak kabul ediimden ksa bir sre sonra Hawaii niversitesi Siyasal Bilimler Blm'nden bir dizi konferans iin ar aldm. Kitab da 1982 baharnda verdiim bu konferanslar dolaysyla yazma frsatn deerlendirdim. lk blmn ilk biimini Hawaii'de sundum ve sunuu hatr saylr lde daha iyi bir duruma getirmemi salayan pek ok yorum ve eletiri iin oradaki canl dinleyici topluluuna teekkr borluyum. Gelitirme almalarmdan biri, drdnc blm eklemek oldu. Konferanslar srasnda, bir sunu sorununun srp gittiini farketmitim: ilerlemenin kanlmazl inancnn dev boyutlu gizli gc. Bu inancn, nmzde duran reel tarihsel alternatifler konusundaki anlaymz bozduunu da fark ettim. Bu nedenle sorunu dorudan ele almay kararlatrdm. Son olarak, Marx'a ilikin bir iki sz syleyeceim. Marx, modern dnsel ve siyasal tarihte antsal bir kiidir. Bize kavramsal bakmdan zengin, trel bakmdan esinleyici, byk bir kalt brakmtr. Bununla birlikte Marx, Marksist olmadn sylediinde kendisini ciddiye almal, buna bir bon mot* gzyle bakp gememeliyiz.
Marx, yanda olduunu aklam pek ok kiinin bilmedii bir eyi, kendisinin bir on dokuzuncu yzyl insan olduunu ve ufkunun kanlmaz bir biimde bu toplumsal gereklikle snrlandn biliyordu. oklarnn bilmedii bir eyi, kuramsal aklamalarn yalnzca, ak ya da rtk olarak saldrya getikleri alternatif aklamalarla iliki iinde anlalabilir ve kullanlabilir olduunu, baka ncllere dayal baka sorunlara ilikin aklamalar karsnda ise tmyle ilgisiz katn biliyordu. oklarnn bilmedii bir eyi, almalarnn sunuluunda, kapitalizmin eksiksiz bir sistem olarak anlatlmasyla (byle bir sistem tarihsel olarak hibir zaman var olmamtr) kapitalist dnyann somut gndelik gerekliinin zmlenmesi arasnda bir gerilim olduunu biliyordu. Bu nedenle, Marx'n yazlarn anlaml olabilecek tek biimde -bildii kadarn bilen bir kavga yoldann yazlan olarak- kullanalm.
* aka (Fr. .n.)
1. Her eyin Metalatrlmas: Sermaye retimi
Kapitalizm her eyden nce tarihsel bir toplumsal sistemdir. Kapitalizmin kkenlerini, ileyiini ya da yrrlkteki perspektiflerini anlamak iin, var olan gerekliine bakmamz gerekir. Kukusuz, bu gereklii bir dizi soyut nermeyle zetlemeye giriebiliriz, ancak, bu gibi soyutlamalar gerekliin deerlendirilmesinde ve snflandrlmasnda kullanmak aptallk olur. Bu nedenle, byle yapmak yerine, kapitalizmin pratikte fiilen nasl olduunu, sistem olarak nasl ilediini, neden byle bir gelime gsterdiini ve imdilerde nereye yneldiini aklamaya almay neriyorum. Kapitalizm szc kapitalden tremitir. Bu nedenle, sermayenin kapitalizmde kilit bir e olduunu kabul etmek yerinde olur. Peki ama, sermaye nedir? Bir tr kullanmyla, birikmi zenginlikten baka bir ey deildir. Ancak, tarihsel kapitalizm balamnda kullanldnda daha zgl bir tanm vardr. Burada sz konusu olan yalnzca, para biiminde tketim mallan stoku, makineler ya da maddi eyler zerinde izin verilen hak talepleri deildir. Tarihsel kapitalizmde sermayenin yine gemite harcanan emein birikimlerinden tkenmemi olanlarna gndermede bulunduunda kuku yoktur; ama her ey bundan ibaret olsayd, geriye doru, Neanderthal adamnkine kadar tm tarihsel sistemlerin, kendilerinden nceki emein cisimlemesi olan bu gibi
TARHSEL KAPTALZM 12
HER EYN METALATR1LMAS1 13
birikmi bir takm stoklar bulunmas bakmndan, kapitalist olduu sylenebilirdi. Tarihsel kapitalizm adn verdiimiz tarihsel toplumsal sistemin ayrt edici zellii, bu tarihsel sistemde sermayenin ok zel bir yolla kullanma girmesidir (yatrlmas). Bu kullanmda balca ama ya da niyet, sermayenin kendini bytmesidir. Sistemde, gemi birikimler yalnzca daha fazla sermaye biriktirmek iin kullanld lde "sermaye"dir. Greceimiz gibi sz konusu sre kukusuz karmak, giderek dolambaldr. Ancak, bizim kapitalist adn verdiimiz ey, sermayeyi elinde tutann dur durak bilmeyen ve ilgin bir biimde kendine dnk olan bu gitgide daha ok sermaye biriktirme hedefi ve sermayeyi elinde tutann bu nedenle, hedefine ulamak iin baka kiilerle kurmak zorunda olduu ilikilerdir. Kukusuz tek ama bu deildir. retim srecine baka etkenler de kendini dayatmtr. Yine de soru, bu etkenlerin birbiriyle atmas durumunda hangisinin ar basma eiliminde olduudur. Alternatif amalar arasnda sermaye birikimi amacnn genellikle ncelik kazand her zaman iin, bir kapitalist sistemin ileyiini gzlemlemekte olduumuzu hakl olarak syleyebiliriz. Bireylerin ya da birey gruplarnn, daha da ok sermaye elde etmek amacyla sermaye yatrma karan almas elbette her zaman olanaklyd. Ama tarihsel zaman iinde belli bir andan nce, sz edilen kiilerin baarya ulamas hi kolay deildi. nceki sistemlerde, uzun ve karmak sermaye birikimi sreci, balang koullarnn var olmas -daha nce tketilmemi mallardan oluan stoklarn az sayda kiinin elinde toplanmas ya da mlkiyetinde olmas- durumunda bile hemen her seferinde u ya da bu noktada tkanyordu. Bizim varsaymsal kapitalistin her zaman emek kullanm elde etmesi, baka bir deyile ii yapmak zere akl elinecek ya da zorda braklacak kiilerin varl gerekiyordu. iler bulunup mallar retilince bu mallarn bir biimde pazarlanmas gerekiyordu. Bunun anlam da hem bir da-
tm sisteminin, hem de mallan almak iin yeterli kaynaklan olan bir alclar grubunun gerekmesiydi. Mallarn, (sat noktas itibariyle) satcya olan maliyetlerinden daha yksek bir fiyata satlmas, ayrca bu fark paynn, satcnn kendi geimi iin gerek duyduu miktarn stnde olmas lazmd. Modern dille, kr gerekliydi. Kr sahibi daha sonra bunu yatrm iin akla uygun bir frsat kncaya kadar alkoyabilmeli, yatrnca da tm bu sre retim noktasnda kendini yenileyebilmeliydi. Gerekten de, modern zamanlardan nce (sermayenin devri de denen) bu ilemler zinciri ender olarak tamamlanrd. Bir kere, nceki tarihsel toplumsal sistemlerde zincirdeki halkalarn ou, siyasal ve trel otoriteler tarafndan akld ve/ya da tred saylyordu. Ancak, araya girme gc olanlarn dorudan araya girmesi sz konusu olmasa bile sre genellikle -para biiminde birikmi stok, reticinin kullanaca igc, datclar a, satn alacak tketiciler gibi- bir ya da birka esinin bulunmamas sonucu yarda kesiliyordu. Bir ya da birka enin bulunmaynn nedeni, nceki tarihsel toplumsal sistemlerde bu elerin "metalatrlm" ya da yeterince "metalatnlm" olmamasyd. Bunun anlam, sz konusu srecin "piyasa" yoluyla ilem grebilecek ya da grmesi gereken bir sre saylmamasdr. Tarihsel kapitalizm bu nedenle, daha nce "piyasa" d yollarla yrtlen srelerde -yalnzca dei toku srelerinde deil, retim, datm ve yatrm srelerinde de- yaygn bir metalatrma getirmitir. Kapitalistler de, gitgide daha ok sermaye biriktirme peinde, ekonomi yaamnn tm alanlarnda bu toplumsal srelerin gitgide daha ounu metalatrmaya almtr. Kapitalizmin kendine dnk bir sre olmas bakmndan, bunun sonucu, hibir toplumsal srecin olas metalatrlmadan z itibariyle bak kalmamas olmutur. Bu nedenle kapitalizmin tarihsel gelimesinin her eyi metalatrma ynndeki itilimi getirdiini syleyebiliriz. Toplumsal srelerin metalatrlmas da yeterli olmad. re-
TARHSEL KAPTALZM 14
HER EYN METALAT1RILMAS1 15
tim sreleri, karmak meta zincirleri halinde birbirine baland. rnein, tm tarihsel kapitalizm deneyimi boyunca geni lde retilip satlan tipik bir rn olarak giyim eyalarn dnn. Giyim eyas retmek iin genellikle en azndan kuma, iplik, birtakm makineler ve igc gerekir. Ancak, bu kalemlerin her biri de retilmeyi gerektirir. Yine, bunlarn retilmesinde kullanlacak kalemlerin de retilmesi gerekir. Meta zincirindeki tm alt srelerin metalatnlmas kanlmaz olmad gibi, yaygn da olmamtr. Hatta, greceimiz gibi, gerekte zincirdeki tm halkalarn metalatrlmamas durumunda genellikle daha ok kr elde edilir. Ak olan nokta, byle bir zincirde, bilanoya maliyet kalemi olarak kaydedilen birtakm cretler alan emekilerden olumu ok byk ve dank bir kmenin varldr. Ayrca ok daha kk, ama yine genellikle dank durumdaki (stelik genellikle iktisadi ortaklar halinde birlemi olmayp ayr iktisadi birimler olarak i gren) insanlardan olumu ve zincirin toplam retim maliyeti ile, nihai rnn elden karlmasndan elde edilen toplam gelir arasndaki son fark bir biimde paylaan bir kme vardr. ok sayda retim srecini birbirine balayan meta zincirleri bir kez olutu mu, sz konusu farkn hatr saylr dalgalanmalar gsterebildii koullarda, tm kapitalistler iin geerli genel birikim orannn bu farkn ne lde bytlebildiine bal bir duruma geldii aktr. Buna karlk tek tek kapitalistler iin geerli birikim oran bir "rekabet" srecinin ilevi olmu, yarglarnda daha isabetli olanlar, personelini daha iyi denetleyebilenler ve belirli (genel bir adlandrmayla "tekeller" denen) piyasa ileyilerinde siyasal karar konusu kstlamalara daha kolay erienler daha kazanl kmtr. Bu durum, sistemdeki ilk temel elikiyi yaratmtr. Snf olarak alndnda tm kapitalistlerin kan tm retim maliyetlerinin drlmesinde yatar gibi grnmesine karlk, gerekletirilen maliyet dleri sk sk bir ksm kapitalistleri dierle-
ri karsnda stn duruma getirmi, bu nedenle de baz kapitalistler genel farkn byk olmas uruna kk bir paya raz olmak yerine daha kk bir genel fark iinde kendi paylarn bytmeyi yelemilerdir. Sistemde bir temel eliki daha vardr. Gitgide daha ok sermaye biriktirilip daha ok sre metalatrldka ve gitgide daha ok meta retildike, ak srdrmenin kilit gereklerinden biri, gitgide daha ok alc bulunmas olmutur. Oysa ayn zaman iinde, retim maliyetlerini drmek iin harcanan aba sklkla para akn ve datmn da azaltarak, birikim srecinin tamamlanmas iin gerekli olan alc artndaki sreklilii nlemitir. te yandan genel kn alc an geniletebilecek biimde yeniden datmak sklkla genel kr marjn daraltmtr. Bu nedenle tek tek giriimciler bir yandan kendi iletmeleri iin bir yne doru yklenirken (rnein kendi igc maliyetlerini drrken) ayn anda (kolektif bir snfn mensubu olarak) genel alclar an geniletecek yne de yklenmek durumunda olmulardr (bu da kanlmaz olarak, en azndan baz reticiler iin, igc maliyetlerinde art getirmitir). Kapitalizm ekonomisi bylelikle birikimin en st dzeye karlmas gibi aklc bir niyete tabi olmutur. Ancak, giriimciler iin aklc olann emekiler iin de aklc olmas zorunluluu yoktur. Daha da nemlisi, kolektif bir grup olarak tm giriimciler iin aklc olann verili her giriimci iin de aklc olmas zorunluluu bulunmamasdr. Bu nedenle, herkesin kendi karnn peinde olduunu sylemek yeterli deildir. Kendi karlar, bireyleri genellikle ve tmyle "aklc" bir biimde, zt ynde etkinliklere girimeye itmektedir. Herkesin kendi karlarna ilikin alglamalarnn karmak ideolojik rtler tarafndan ne lde glgelendiini ve saptrldn u an bilmiyorsak da, uzun vadeli reel karn hesaplanmas son derece karmaklamtr. imdilik, tarihsel kapitalizmin gerekten bir homo economicus yetitirdiini geici olarak kabul ediyorum, ancak, bu insann kafasnn hemen hemen kanlmaz biimde bir miktar kark olduunu ekliyorum.
TARHSEL KAPTALZM 16
HER EYN METALAT1RILMASI 17
Oysa bu durum, karkl snrlandran "nesnel" kstlardan biridir. Belli bir birey iktisadi yarglarnda durmadan hata yaparsa, hatalarn nedeni ister bilmezlik, aptallk, isterse ideolojik nyarg olsun, bu birey (firma) piyasada varln srdrememe yolundadr. flas, kapitalist sistemin acmasz bir temizlik malzemesi olmu, tm iktisadi aktrleri durmadan ve u ya da bu lde, ok inenmi yollan izlemeye zorlam, kolektif olarak gitgide daha ok sermaye birikmesini salayan ynde davranmalar iin bask yapmtr. Dolaysyla, tarihsel kapitalizm, temel iktisadi etkinlik iinde geerli olan ya da ar basan iktisadi amacn ya da "yasa"nn snrsz sermaye birikimi olduu o somut, zamanla snrl, meknla snrl, tmleik retim etkinlikleri yeridir. Bu toplumsal sis-tem, iinde bylesi kurallara gre i grenlerin, btn zerinde, bakalarnn da ayn kalplara uymak ya da uymamann sonularna katlanmak zorunda braklmasnn koullarn yaratacak lde etkide bulunabildikleri sistemdir. Bu toplumsal sistem, sz konusu kurallara kar toplumsal muhalefetin grlmemi lde canl ve rgtl olduu srada bile, kurallarn kapsamnn (deer yasas) grlmemi lde geniledii, uygulayclarnn grlmemi derecede uzlamaz duruma geldii ve kurallarn toplumsal dokuya ileme derecesinin grlmemi lde artt sistemdir. Tarihsel kapitalizmle ne kastedildiine ilikin bu aklamay kullanarak hangi somut, zamanla snrl, meknla snrl tmleik yere gndermede bulunulduunu hepimiz saptayabiliriz. Benim grm, bu tarihsel sistemin douunun onbeinci yzyl sonlan Avrupas'nda yer ald; sistemin zaman iinde, ondokuzuncu yzyl sonlarna gelindiinde tm yerkresini kaplayacak biimde mekn iinde de geniledii; bugn hl tm yerkresini kaplamakta olduudur. Zaman-mekn snrlarnn bylesine alelacele izilmesinin pek ok zihinde kuku uyandrdn fark ediyorum. Bununla birlikte bu kukular iki trldr. Birinci tr
kukular ampiriktir. Rusya on altnc yzylda Avrupa dnya ekonomisinin iinde miydi, dnda m? Osmanl mparatorluu kapitalist dnya sisteminin bnyesine tam olarak ne zaman dahil oklu? Verili bir lkenin verili bir i blgesini verili bir zamanda kapitalist dnya ekonomisiyle gerekten "tmlemi" sayabilir iniyiz? Bu sorular hem kendi iinde hem de yantlarn vermeye alrken tarihsel kapitalizm srelerine ilikin zmlemelerimizi daha bir netletirmek zorunda kalmamz asndan nem tamaktadr. Ama, zerinde tartma ve gelitirmelerin srmekte olduu bu ok saydaki ampirik sorguyu ele almann ne yeri ne de zaman. kinci tr kukular ise dorudan doruya, az nce nerdiim tmevarmc snflandrmann yararna ilikindir. yerinde zgl bir toplumsal iliki biimi -cretli ii altran zel giriimcilerin sz konusu olduu ilikiler- olmad durumlarda kapitalizmin var olduunun sylenebileceini kabul etmeyenler vardr. Verili bir devlet, sanayi dallarn devletletirdi ve sosyalist retilere balln ilan ettiyse, o devletin, sz konusu edimler ve sonulan yoluyla kapitalist dnya sistemine katlmn sona erdirdiini sylemek isteyenler vardr. Bunlar ampirik deil kuramsal sorgulardr ve bu tartma boyunca bunlar ele almaya alacaz. Ancak, bu sorunlarn tmdengelimsel bir biimde ele alnmas, aklc bir tartma yerine kart inanlarn atmasndan ibaret kalacandan, yerinde olmayacaktr. Dolaysyla, tmevarmc snflandrmamzn alternatif yntemlerden daha yararl olduunu, nk bu yntemin tarihsel gereklik konusunda kolektif olarak u an bildiklerimizi daha kolay ve ince bir biimde kapsadn ve bize bu gereklik iin, imdiyle ilgili olarak daha etkili edimlerde bulunmamz olanakl klan bir yorum saladn ne srerek, sz konusu sorunlar bulgusal bir biimde ele alacaz. Bu nedenle, kapitalist sistemin fiilen nasl ilemi olduuna bakalm. reticinin amac sermaye birikimidir demek, retici,
TARHSEL KAPTALZM 18
verili bir rnden olabildiince ok reterek kendisine en yksek kr marjn salayacak biimde sata sunmaya alacak demektir. Bununla birlikte retici bunlar, kullandmz deyile "piyasa"da var olan bir dizi iktisadi kst iinde yapacaktr. Toplam retimi ise zorunlu olarak, malzeme girdisi, ii, mteriler ve yatrm tabann geniletmeye yarayacak paraya eriim gibi eylerin (greli olarak ilk elde) bulunabilirliiyle snrldr. reticinin krl bir biimde retebilecei miktar ve talep edebilecei kr marj, "rakipleri"nin ayn mal daha dk fiyatlarla sata sunma yetisiyle de snrldr; burada sz konusu olan, dnya piyasasnn her yerindeki rakipleri deil, reticinin fiilen sat yapt, snrlan daha belirgin olarak izilmi, ayn yerel piyasadaki (verili durumda bu piyasa nasl tanmlanrsa tanmlansn) rakipleridir. retimindeki art ayrca, artan retim tarafndan "yerel" piyasada yaratlacak fiyat drc etkinin, reticinin kendi toplam retimi zerinden gerekletirecei toplam reel kr fiilen drme derecesiyle kstlanacaktr. Bunlarn tm nesnel kstlardr, baka bir deyile, verili bir reticinin ya da piyasada etkin olan baka birilerinin ald bir dizi zel karar olmadka piyasada var olan kstlardr ve somut bir zaman ve yer iinde var olan toplam toplumsal srecin sonucudur. Kukusuz her zaman, ekip evirmeye daha ak kstlamalar da vardr. Hkmetler, iktisadi seenekleri ve bu nedenle kr hesaplann bir biimde deitiren eitli kurallar saptayabilir ya da saptam olabilir. Verili bir retici, var olan kurallarn yararlancs ya da kurban olabilir. Yine verili bir retici, siyasal makamlar, kurallar kendi lehine deitirmeye ikna etmeye alabilir. reticiler sermaye biriktirme yetilerini en st dzeye karmak iin nasl hareket etmilerdir? gc, retim srecinde her zaman ok nemli ve nicel anlam tayan bir e olmutur. Birikim peindeki retici, igcnn iki ayr ynyle ilgilidir: bulunabilirlii ve maliyeti. Bulunabilirlik sorunu genellikle yle or-
taya konmutur: Verili bir zamanda, piyasann istikrarl, ii saysnn da en iyi say olmas durumunda, sabitletirilmi toplumsal retim ilikileri (verili bir retici iin deimeyen sayda ii) dk maliyet salayabilir. Ancak, rnn pazar daraldnda, ii saysnn sabit olmas, retici iin reel igc maliyetini artrr. rnn pazarnn genilemesi durumunda ise ii saysnn sabit olmas reticinin kr frsatlanndan yararlanmasn olaakszlatnr. te yandan kapitalist asndan deiken personelin de sakncalar olmutur. Deiken personel, tanm gerei, ille de kesintisiz olarak ayn retici iin almas gerekmeyen personeldir. Bu nedenle bu gibi iiler, cretlerinin miktarn geimleri bakmndan reel gelirlerindeki oynamalarn etkisini gidermeye yetecek uzunlukta bir zaman aralna gre dnmek zorunda kalmtr. Baka bir deyile bu iilerin, altklar iten, geimlerini cret alamadklar dnemlerde de salamaya yetecek kadar kazanmalar gerekmitir. Dolaysyla deiken personelin reticilere olan saat ve kii bana maliyeti genellikle, sabit personelinkine gre daha fazla olmutur. Bir elikiyle kar karya kaldmzda -burada da kapitalist retim srecinin ta iindeki bir elikiyle kar karyayz- bunun tarihsel olarak sorunlu bir uzlamayla sonulanacandan emin olabiliriz. Gerekte ne olup bittiini gzden geirelim. Tarihsel kapitalizmden nceki tarihsel sistemlerde personel ounlukla (hibir zaman tmyle deil) sabitti. Baz durumlarda reticinin personeli kendisinden ya da ailesinden ibaret, bu nedenle de, tanm gerei sabitti. Baz durumlarda reticiye, eitli yasal ve/ya da geleneksel dzenlemeler (eitli klelik biimleri, bor klelii, toprak klelii, srekli kiraclk dzenlemeleri vb. de iinde) yoluyla, akrabalk ba olmayan emekiler de bal oluyordu. Bu balant bazen mr boyu, bazen snrl sreler iin oluyor ve istee bal olarak yineleniyordu; ancak, bu tr sre snrlamalarnn anlaml olmas iin, yenileme zaman geldiin-
TARHSEL KAPTALZM 20
HER EYN METALATIRILMASI 21
de gereki alternatiflerin varl gerekiyordu. Bu durumda dzenlemelerin sabitlii, yalnzca verili bir personelin bal olduu reticiler iin deil, dier tm reticiler iin de sorun yaratyordu; nk dier reticilerin kendi etkinliklerini bytebilmeleri de, doallkla, sabit olmayan personel bulunabilmesine balyd. ok sk akland zere bu tr kayglar, az ya da ok en yksek creti teklif eden iin almaya hazr bir grup insann her zaman bulunabilmesi anlamna gelen cretli emek kurumunun, zerinde ykseldii temeli oluturuyordu. Bu sreten emek piyasasnn ileyii olarak, emeini satan insanlardan ise proleter olarak sz ediyoruz. Tarihsel kapitalizmde iiler gitgide daha ok proleterlemitir derken yeni bir ey sylemi olmuyorum. nerme yeni olmad gibi, hibir artc yan da yoktur. Proleterleme srecinin reticilere getirdii yararlar bol bol belgelenmitir. artc olan, proleterlemenin bylesine fazla olmas deil, bylesine az olmasdr. Tarihsel bir toplumsal sistemin en azndan drt yz yllk varl sonunda bugn kapitalist dnya ekonomisinde tam olarak proleterlemi ii miktarnn yzde elli olduu bile sylenemez. Bu istatistiin, nasl hesaplandna ve kimin hesaplandna bal olarak deitiinde kuku yoktur. Temelde cretli ii olarak resmen alabilir durumdaki erikin erkeklere dayal, iktisaden etkin igc denen igcne ilikin resmi istatistikleri kullanrsak, bugn cretli ii yzdesinin akla uygun ykseklikte bir yzde olduunun sylendiini grrz (geri bu durumda bile, dnya dzeyinde hesaplanan fiili yzde, ou kuramsal nermenin varsaydndan daha dktr). Oysa emeiyle meta zincirleri bnyesinde u ya da bu biimde yer alan tm insanlar dikkate alrsak -bylelikle pratikte tm erikin kadnlar, ayrca erikinlik ncesi ve ilk-erikinlik sonras ya gruplarnn ok geni bir blmn (yani genleri ve yallan) hesaba kattmzda- proleter yzdesi keskin bir d gsterir. Hesabmz yapmadan nce bir adm daha atalm. "Proleter"
tikelinin birey iin kullanlmas kavramsal olarak yararl mdr? Kukuluyum. Bireyler, daha nceki tarihsel sistemlerde olduu gibi tarihsel kapitalizmde de, hane adn verebileceimiz, cari gelir ve birikmi sermayeden oluan bir ortak fon kullanan, g-rel olarak istikrarl yaplar erevesinde yaama eiliminde olmutur. Snrlarnn birey giri ve klaryla srekli olarak defi sinesi gerei, haneyi gelir ve harcama cinsinden akla uygun bir hesap birimi olmaktan karmaz. Yaamlarn srdrmek istmn hesaplamakta ve bu gelirleri, yapmalar gereken reel harcamalar cinsinden deerlendirmektedir. En az dzeydeki gelirle yaamlarnn srdrlmesine, bunun fazlas olan gelirle doyundurucu saydklar yaam tarzndan yararlanmaya, daha fazlas ile ise, sermaye biriktirici olarak kapitalist oyuna girmeye almaktadrlar. Bu etkinliklere girien iktisadi birim, tm reel alardan, hanedir. Hane genellikle iinde akrabalk ilikisi bulunan bir birim olmakla birlikte, bazen bu iliki yoktur, ya da en azndan yalnzca bu iliki sz konusu deildir. Hane halk ou durumda ayn yerde barnmakta, ancak metalatrma sreci ilerledike durum gitgide daha az byle olmaktadr. Emeki snflara retken olan ve olmayan emek arasndaki aynnn dayatlmaya balanmas, byle bir hane yaps balamnda olmutur. Fiilen, retken emek (bata cret olmak zere) para getiren emek olarak, retken olmayan emek ise, ok gerekli olmakla birlikte yalnzca "geim" etkinlii olduu ve bu nedenle bakalar tarafndan el konabilecek bir "artk" retmedii sylenen emek olarak tanmlanr olmutur. retken olmayan emek, ya dpedz metalatnlmam, ya da kk (ama bu durumlarda gerekten kk) meta retimi ieren emektir. Emek trleri arasndaki farkllatrma, bu trlere balanm belirli roller yaratlmas yoluyla gvence altna alnmtr. retken (cretli) emek ncelikle erikin erkein/babann, ikincil bir dzeyde de hanedeki dier (daha gen) erikin erkeklerin ii olmutur. retken olmayan
TARHSEL KAPTALZM 22
(geime ynelik) emek ise ncelikle erikin diinin/annenin ve ikincil dzeyde dier diilerin, art ocuklarn ve yallarn iidir. retken i hane dnda, "iyeri"nde, retken olmayan alma ise hane iinde yaplmaktadr. Buradaki ayrm izgisi kukusuz mutlak deildir, ancak, tarihsel kapitalizmde olduka net ve zorlayc bir duruma gelmitir. Cinse ve yaa gre reel iblmnn tarihsel kapitalizme ait bir bulu olmad ortadadr. En azndan, baz grevler iin biyolojik gereklerin ve snrlamalarn (cinse bal snrlamalar, ayrca yaa bal snrlamalar) varl nedeniyle, bu iblm bir olaslk her zaman var olmutur. Hiyerarik aile ve/ya da hane yaps da kapitalizmin buluu olmayp, oktan beri vardr. Tarihsel kapitalizmde yeni olan, iblm ile emein deerlendirilmesi arasndaki bantdr*. Genellikle erkekler kadnlardan farkl (ve erikinler, ocuklarla yallardan farkl) iler yapm olabilirse de, tarihsel kapitalizmde erikin cretli erkek "ekmek paras kazanan" olarak, erikin ev iisi kadn ise "ev kadn" olarak snflandrlmtr. Bylelikle, kendisi de kapitalist sistemin rn olan ulusal istatistikler derlenmeye balandnda, tm ekmek paras kazananlar iktisadi olarak etkin igcnden saylm, ama hibir ev kadn byle saylmamtr. Cinsiyetilik byle kurumlamtr. Emein temeldeki bu farkllatrc deerlendirilmesinin ardndan, gayet mantkl olarak, yasal ya da benzeri cins ayrm ya da ayrmclk mekanizmalar gelmitir. Burada, uzatlm ocukluk/ergenlik kavram ile hastala ya da zayfla bal olmayan "emeklilik" kavramnn da, tarihsel kapitalizmin domakta olan hane yaplarnn zgl doal sonular olduunu kaydedebiliriz. Bu kavramlar ska, almaktan bak tutulma ynndeki "ilerici" nlemler olarak anlalmtr. Oysa almann almama olarak yeniden tanmlanmas diye anlalmalar daha yerinde olur. ocuklarn uygulamal eikorelasyon (.n.)
hin etkinliklerine ve emekli erikinlerin eitli grevlerine bir tr "elenme" etiketi yaptrlmas ve bylece emek olarak katklarnn, "asl" almann "arl"ndan kurtulmalarna uygun bir karlk denerek deerden drlmesi yoluyla, yaralamaya bir de hakaret eklenm0itir. Bu ayrmlar, ideoloji olarak, emein metalatrlmasnn yaygn ama ayn zamanda snrl olmasna katkda bulunmutur. rnein, dnya ekonomisinde reel gelirlerinin (ya da tm biimlerde, toplam gelirlerinin) yzde ellisinden fazlasn hane dnda cretli alma yoluyla elde eden ka hane olduunu hesaplarsak, yzdenin dkl karsnda sanrm abucak aknla deriz; bu durum yalnzca nceki yzyllar iin deil, kapitalist dnya ekonomisinin tarihsel gelimesi boyunca yzdenin srekli bir art gstermi olmas olaslna karn, bugn bile geerlidir. Bunu nasl aklayabiliriz? ok zor olduunu sanmyorum. cretli emek kullanan reticinin her zaman ve her yerde daha yksek deil daha dk cret demeyi yeleyecei varsaymyla, cretli iilerin ii kabul etmede katlanabilecekleri dzeyin dkl, mrleri boyunca iinde bulunduklar hanenin trne bal olmutur. ok basit bir anlatmla, ayn ii ayn etkililik dzeyiyle yapan cretli iilerden, cret geliri yzdesi yksek bir hane halkna (buna proleter hane halk diyelim) mensup olannn cretli ii daha azna yapmay ak bir biimde akla aykr bulaca parasal eik, cret geliri yzdesi dk olan bir hane halkna (buna da yar-proleter hane halk diyelim) mensup olannkinden yksektir. Kabul edilebilecek en dk cret eii adn verebileceimiz bu eikte grlen farkn nedeni, hayatta kalma ekonomisi ile ilgilidir. Proleter hane halknn ncelikle cret gelirine baml olduu durumlarda bu cret, hayatta kalmann ve yeniden retimin gerektirdii en az giderleri karlamak durumundadr. Oysa cretlerin toplam hane gelirindeki pay daha kkse, bireyin, hane gelirine, (allan saatler cinsinden) reel gelirdeki oransal payn-
TARHSEL KAPTALZM 24
dan daha az katkda bulunan bir cret karlnda ii kabul etmesi genellikle akla uygun olmu -bu arada ne de olsa, gerekli nakit parann kazanlmas (bu gereklilik genellikle yasal olarak dayatlmtr) sonucunu da vermi- kabul etmemesi halinde o cretli iin yerini daha da az gelir getiren ilerin almas gerekmitir. Bu durumda yan-proleter hane halklarnda olan udur: Dier reel gelir biimlerini elde edenler -baka bir deyile temelde kendi tketimleri iin ya da yerel pazarda sat iin, ya da her ikisine de ynelik olarak evde retim yapanlar-, ister hane halknn (her cinsten ya da yatan) dier mensuplar, isterse yaamnn dier zamanlarnda cretli iinin kendisi sz konusu olsun, kabul edilebilecek en dk cret eiini dren artklar yaratmlardr. Bylelikle, cretli olmayan alma baz reticiler iin, iiye daha dk cret deyerek kendi retim maliyetlerini drme ve kr marjlarn artrma olana salamtr. Bu durumda genel bir kural olarak cretli ii altran her iverenin, kendi iileri proleter hanelerden ok yar-proleter hanelerde yer alsn istemesi artc deildir. imdi zaman-mekn boyunca tarihsel kapitalizmin genel ampirik gerekliine bakarsak cretli iilerin, yar-proleter hanelerden ok proleter hanelerde yer aldnn en ok elde edilen istatistik deer olduunu hemen bulgularz. Sorunumuz zihinsel olarak birden ba aa dnmtr. Proleterlemenin varlk nedenlerini aklama noktasndan, proleterleme srecinin neden bylesine eksik kaldn aklama noktasna gelmi olduk. imdi daha da ileri gitmek zorundayz: Peki neden proleterleme oldu? Dnyada artan proleterlemenin, birincil olarak giriimci tabakalardan gelen toplumsal-siyasal basklara balanabileceinin ok kukulu olduunu hemen syleyeyim. Tam tersine. Bu konuda ayaklarn srmelerine yol aan pek ok gdleri olmua benzemektedir. En bata, az nce de ileri srdmz gibi, verili bir blgede nemli sayda yar-proleter hane halknn proleter hane halkna dnmesi cretli ii altran iverenlerin dedi-
i en az reel cret dzeyini ykseltme eiliminde olmutur. kincisi, artan proleterlemenin ileride tartacamz siyasal sonulan olmu, bu sonular hem iverenler iin olumsuz hem de kmlatif olmalar nedeniyle verili corafi-iktisadi blgelerdeki cret-maa dzeylerini eninde sonunda daha da ykseltici bir rol oynamtr. Gerekten de, cretli ii altran iverenler proleterletirme konusunda ylesine isteksiz olmutur ki, cinse/yaa gre iblmn glendirmenin yansra, kendi istihdam kalplar iinde ve siyasal alandaki etkileme gc yoluyla, tanmlanm etnik gruplarn kabul edilmesini zendirerek bu gruplar igc iinde, yapt ie karlk reel cret dzeyleri farkl olan zgl rollere balamaya da almtr. Etniklik, yan-proleter hane yaps kalplann pekitiren kltrel bir kabuk yaratmtr. Bu tr bir etnikliin douunun emeki snflar iin siyasal bakmdan da blc bir rol oynamas, iverenler iin siyasal bir zendiriciyse de, bu srecin bata gelen itici gc olmamtr dncesindeyim. Bununla birlikte, tarihsel kapitalizmde zaman iinde proleterlemenin nasl olup da art gsterdiini anlayabilmemiz iin, ierisinde ok sayda zgl retim etkinlii yer alan meta zincirleri konusuna dnmemiz gerekiyor. Kendimizi, "piyasa"nn, ilk retici ile nihai tketicinin yz yze geldii yer olduu biimindeki basitletirici imgeden kurtarmalyz. Kukusuz bu tr pazaryerleri var ve hep oldu. Ancak, tarihsel kapitalizmde bu trden pazaryeri ilemleri, tm ilemler iinde kk bir yer tutmutur. lemlerin ou, uzun bir meta zinciri iinde yer alan iki ara retici arasndaki dei toku biimindedir. Alc kendi retim sreci iin bir "girdi" satn almaktadr. Satc ise "yan mamul bir rn", yani, dorudan kiisel tketime ynelik olan nihai kullanm asndan henz yan mamul durumunda bir rn satmaktadr. Bu "ara piyasalar"da verilen fiyat mcadelesi, alc asndan, meta zinciri boyunca nceki tm emek srelerinden elde edil-
TARHSEL KAPTALZM 26
HER EYN METALATIR1LMASI 27
mi olan krn bir ksmn satcdan koparma abasn temsil etmitir. Belirli bir mekn-zaman balants iinde mcadeleyi belirleyen elbette ki arz ve taleptir, ancak, hibir zaman tek bana deil. Bir kere, kukusuz, arz ve talebin tekelci kstlamalar yoluyla ekip evrilebilmesi sz konusudur ve bu durum istisnai olmaktan ok olaan durum olmutur. kinci nokta, satcnn, balant noktasndaki fiyat dikey tmleme yoluyla etkileyebilmesidir. "Satc" ve "alc" gerekte nihai olarak ayn firmaysa fiyatla mali ve dier bakmlardan istendii gibi oynanm, ama byle bir fiyat hibir zaman arz ile talebin etkilemesini yanstmamtr. Tpk "yatay" tekel gibi dikey tmleme de seyrek deildir. En gze arpar rneklerini yakndan biliyoruz: on altnc yzyldan on sekizinci yzyla kadar, imtiyazl irketler; on dokuzuncu yzyln byk ticarethaneleri; yirminci yzyln okuluslu irketleri. Bunlar belli bir meta zincirine olabildii kadar ok halka sdrmaya alan btnsel yaplardr. Ama bir zincirde yalnzca birka (hatta iki) halkay kapsayan daha kk dikey tmleme rnekleri daha da yaygn olmutur. Tarihsel kapitalizmde istatistik olarak en ok elde edilen deerin, satcyla alcnn gerekten ayr ve kar atmas iinde olduu meta zincirlerinde yer alan "piyasa" balantlarndan ok dikey balantlar olduunu ne srmek akla uygun grnmektedir. Meta zincirleri ise corafi ynleri bakmndan rasgele olumamtr. Zincirlerin tm haritalara izilse, biim bakmndan merkezcil olduklarn grrdk. k noktalan ok sayda, buna karlk var noktalan birka alanda birleme eilimindedir. Baka bir deyile, meta zincirleri kapitalist dnya ekonomisinin evrelerinden merkezlerine doru gitme eilimindedir. Ampirik gzlem olarak bu durumun yadsnmas gtr. Asl sorun neden byle olduudur. Meta zincirlerinden sz etmek, kapitalizmin tarihsel gelimesi boyunca ilevsel ve corafi bakmlardan gitgide daha yaygn, eanl olarak da gitgide daha hiyerarik bir durum alan, geni kapsaml bir toplumsal iblmnden sz etmek
demektir. retim srelerinin yapsndaki bu mekn hiyerariklenesi, dnya ekonomisinin merkez ve evre blgeleri arasnda yalnzca blm ltleri (reel gelir ve yaam dzeyleri) asndan deil, daha da nemlisi, sermaye birikiminin yerleri asndan grlmemi byklkte bir kutuplamaya yol amtr. Balangta, srecin balad sralar, mekn farkllamalar az mekn temelinde uzmanlama derecesi snrlyd. Oysa kapitalist sistemde, (ister evrebilimsel, ister tarihsel nedenlerle) var olan farkllamalar her ne olursa olsun bytlm, glendirilmi ve kemikletirilmitir. Sre iinde yaamsal olan nokta ise fiyatlarn belirlenmesine zorun karmasdr. Piyasa ilemlerinde taraflardan birinin kendi fiyatn artrmak iin zora bavurmas elbette ki kapitalizmin buluu deildir. Eitsiz dei toku eski bir uygulamadr. Tarihsel bir sistem olarak kapitalizm bakmndan dikkati eken, eitsiz dei tokuun hangi yolla gizlenebildiidir; gerekten de gizleme ylesine iyi yaplmtr ki sistemin ak muhalifleri bile mekanizmann ileyiini rten perdeyi sistemli bir biimde kaldrmaya ancak be yz yl sonra balayabilmitir. Bu temel nemdeki mekanizmay gizlemenin pf noktas bizzat kapitalist dnya ekonomisinin yapsnda, kapitalist dnya sistemindeki (hepsi de snrsz sermaye birikimine ynelik tmleik retim sreleriyle dnya apnda bir toplumsal iblm oluturan) ekonomi alanyla (her biri kendi yarg alan iindeki siyasal kararlar konusunda zerk sorumluluk tayan ve otoritesi iin destek olarak emrinde silahl kuvvetler bulunduran szde ayr egemen devletlerden olumu) siyasal alann grnte birbirinden ayrlmasnda yatmaktadr. Reel tarihsel kapitalizm dnyasnda, bykl ne olursa olsun hemen tm meta zincirleri devlet snrlarn am durumdadr. Bu durum yeni bir bulu da deildir. Tarihsel kapitalizmin ta balangcndan itibaren byle olmutur. stelik, meta zincirlerinin okulusluluu, yirminci yzyln kapitalist dnyas iin olduu kadar, tanmlayc bir bi-
TARHSEL KAPTALZM 28
imde, on altnc yzyln kapitalist dnyas iin de dorudur. Bu eitsiz dei toku nasl ilemitir? Metalar, ya karmak bir retim ileminin (geici) ktl ya da manu militari* yaratlan yapay ktlklar nedeniyle piyasada ortaya kan herhangi bir reel farkllamadan yola karak, blgeler arasnda, daha az "kt" mal bulunan blgenin, mallarn baka blgelere, zt ynde hareket eden eit fiyatl mallardan daha fazla bir reel girdi (fiyat) ifade edecek biimde "satmas" yoluyla hareket etmitir. Gerekte olup biten, retilmekte olan toplam krn (ya da artn) bir ksmnn bir blgeden dierine aktarlmasdr. Bu tr bir iliki merkez-evre olu ilikisidir. Geniletirsek, yitiren blgeye "evre", kazanan blgeye de "merkez" diyebiliriz. Bu adlar gerekte iktisadi aklarn corafi yapsn yanstmaktadr. Karmza hemen, tarihsel olarak eitsizlii artrm olan baz mekanizmalar kyor. Bir meta zincirindeki herhangi iki halkada "dikey tmleme"nin sz konusu olduu tm durumlarda toplam artn eskisinden daha byk bir ksmnn merkeze doru kaydrlmas olanakl olabilmitir. Artn merkeze kaydrlmas sermayeyi de orada younlatrm ve daha fazla makineleme iin daha byk oranda paray kullanlabilir klm, bu iki noktann ikisi de, merkez blgelerdeki reticilere var olan rnlerle ilgili ek rekabet stnlkleri getirmi ve sreci yenileyebilecekleri, az bulunan yeni rnler yaratmalarna olanak salamtr. Sermayenin merkez blgelerde younlamas, pek ok yetisi arasnda evre blgelerindeki devlet arklarnn greli olarak zayflamasn ya da zayf kalmasn salamak da bulunan greli olarak gl devlet arklar yaratlmas iin gerekli mali temeli ve siyasal itilimi yaratmtr. Merkezler bylelikle, sz konusu evre devlet yaplarna, meta zinciri hiyerarisinde alt dzeylerde yer alan ilerde daha fazla uzmanlamay kabul ederek hatta gelitirerek kendi topraklarnda iileri dk cretle altrma* asker marifetiyle {Lat. .n.)
lar ve iilerin yaamlarn srdrmelerini salayacak uygun hane yaplar yaratmalar (glendirmeleri) ynnde bask yapabilmitir. Tarihsel kapitalizm, dnya sistemi iindeki farkl blgelerde dramatik farkllklar gsteren, tarihsel cret dzeyleri denen cret dzeylerini gerekte byle yaratmtr. Bu srecin gizlenmi olduunu sylyoruz. Bununla kastettiimiz, uygulamada fiyatlarn her zaman dnya piyasasnda kiisellikten uzak iktisadi gler temelinde pazarlk konusu ediliyor gibi grnm olmasdr. Dei tokuta eitsizlii salamak iin, kendisini aka gstermeyen (yer yer, savalarda ve smrgecilikle aka kullanlan) dev boyutlu g aygtnn her alverite ayr ayr yardma arlmas gerekmemektedir. G aygt yalnzca, var olan eitsiz dei toku dzeyine nemli bir meydan okuma yneldiinde devreye girmektedir. Dnyadaki giriimci snflar, scak atma geer gemez, dnya ekonomisinin belli bir arz, ve talep noktasna tarihsel olarak nasl ulatn ve tam o noktada dnya iilerinin cret dzeylerindeki ve reel yaam dzeylerindeki "geleneksel" farkllamalar hangi g yaplarnn desteklemi olduunu grmezlikten gelip ekonominin yalnzca arz ve talep lleriyle ilediini ne srebilmektedir. imdi, nasl olup da proleterleme olabildi sorusuna dnebiliriz Tek tek giriimcilerin kiisel karlar ile tm kapitalist snflarn kolektif karlar arasndaki temel elikiyi anmsayalm. Eitsiz dei toku, tanm gerei bu kolektif karlara hizmet etmi, ancak pek ok bireysel kara hizmet etmemitir. Dolaysyla, verili bir zamanda karlarna ilk elde hizmet edilmemi olanlar (rakiplerinden daha az kazanmalar nedeniyle) bir eylerin kendi lehlerine dnmesi iin srekli olarak aba gstermitir. Baka bir deyile, kendi retimlerini daha etkin klmak ya da kendi lehlerine yeni tekelci stnlkler yaratmak amacyla siyasal etkilerini kullanmak yoluyla piyasada daha baarl bir biimde rekabet etme abas gstermilerdir. Kapitalistler aras scak rekabet tarihsel kapitalizm iin her
TARHSEL KAPTALZM 30
zaman differentia specifca* olmutur. Bu rekabetin gnll olarak (kartel benzeri dzenlemelerle) snrlandrlm grnd durumlarda bile snrlandrmann balca nedeni, rakiplerden her birinin bu yntemin kendi marjlarn en iyi duruma getireceini dnmesidir. Snrsz sermaye birikimine dayanan bir sistemin hibir mensubu, kendi kendisini yok etme rizikosuna girmeden, sregelen bu uzun vadede krllk itilimini brakamamtr. Bylelikle, tekelci uygulamalar ve rekabet gds tarihsel kapitalizmin ikiz bir gereklii olmutur. Bu koullarda retim srelerini birbirine balayan hibir zgl kalbn istikrarl olamayaca aktr. Tam tersine: Verili zaman-yerlerin zgl kalbn deitirmeye almak ve byle bir davrann genel etkilerine ilikin ksa vadeli kayglar duymamak, rekabet iindeki ok sayda giriimcinin her zaman karna olacaktr. Adam Smith'in "grnmez el"i, "piyasa"nn bireysel davrana kstlamalar koymas anlamnda kuku gtrmez bir biimde geerli olmutur, ama bunun sonucunun uyum olduu biimindeki bir tarihsel kapitalizm okumas ok tuhaf olurdu. Sonu daha ok, yine ampirik gzlemle, bir btn olarak sistemde srayla birbirinin yerini alan bir bymeler ve durgunluklar evrimine benzemektedir. evrimler, sistemin ileyi mekanizmasnn znde bulunmadklarna inanlmasn ok gletirecek derecede byk ve dzenli dalgalanmalar getirmitir. Bunlar, benzetme yerindeyse, kapitalist organizmann temizleyici oksijeni iine ekip zehirli atklar dar veren soluk alma mekanizmalar gibidir. Benzetmeler her zaman tehlikeli olmakla birlikte buradaki zellikle yerinde grnyor. Biriken atklar yukarda aklanan eitsiz dei toku sreci yoluyla ve yeniden yeniden siyasal kabuk balayan iktisadi verimsizliklerdir. Temizleyici oksijen ise, meta zincirlerinin dzenli bir biimde yeniden yaplandrlmasnn olanak verdii daha etkin (daha da
* ayrt edici zellik (Lat. .n.)
ok sermaye birikimine olanak vermesi anlamnda etkin) kaynak dalmdr. Aa yukar her elli ylda bir gereklemie benzeyen ey, gitgide daha ok giriimcinin meta zincirlerindeki en krl balantlar ele geirmek iin aba gstermesiyle, bir lde yanltc bir biimde ar retim diye sz ettiimiz yatrm oranszlklarnn ortaya kmasdr. Oranszlklarn tek zm, retim sisteminde daha dzenli bir dalm sonucu veren byk dzenlemeler olmutur. Bu durum mantkl ve basit grnmekle birlikte, dkntleri her zaman kitlesel olmu, her seferinde meta zincirlerindeki en tkal halkalarda iyice younlaan operasyonlar anlamna gelmitir. Operasyonlar hem baz giriimcilerin hem de baz (ii brakan giriimciler ya da birim retim bana maliyetleri azaltmak amacyla daha ok makineleme yoluna giden giriimciler tarafndan altrlan) iilerin saf d edilmesini getirmitir. Bu tr kaydrmalar giriimcilere meta zinciri iindeki hiyeraride "kademe indirme" operasyonlar gerekletirme olana salam, bylelikle yatrm fonlarn ve abalarn, zincir iindeki, balangta "daha kt" girdiler sunmalar asndan daha krl olan yeniliki halkalara ayrabilmilerdir. Belirli srelerin, hiyerari skalasnda bulunduklar kademeden "indirilmesi" genellikle corafi olarak ksmi bir yeniden konumlandrmaya da yol amtr. Bu gibi corafi yeniden konumlandrmalar iinde en ekici biimlerden biri, ilgili sanayi dalnn tand blge asndan genellikle baz ii kesimleri iin cret dzeylerinde ykselme anlamna gelse bile, emek maliyetlerinin daha dk olduu alanlara tanmadr. u anda dnya otomobil, elik ve elektronik sanayilerinde tam da byle dnya apnda, kitlesel bir yeniden konumlandrma yaamaktayz. Yeniden konumlandrma grngs batan beri tarihsel kapitalizmin ayrlmaz bir paras olmutur. Yeniden dzenlemelerin byk sonucu vardr. Bunlardan biri kapitalist dnya sisteminin kendisini corafi bakmdan, s-
TARHSEL KAPTALZM 32
rekli olarak yeniden yaplandrmasdr. Bununla birlikte, meta zincirlerinin yaklak her elli ylda bir nemli lde yeniden yaplandrlmasna karn, hiyerarik olarak rgtlenmi meta zincirleri sistemi alkonmutur. Hiyerarinin st kademelerine yeni retim sreleri sokulduka belirli retim sreleri aa kademelere tanmtr. Belirli corafi blgeler de durmadan kayan hiyerarik sre dzeylerine sahne olmutur. Bylelikle, verili rnler iin, merkez rn olmalarndan balayp sonuta evre blge rn durumuna gelmeleri biiminde "rn evrimleri" olumutur. Bundan baka, verili yerler de, sakinlerinin greli refah bakmndan ini klar gstermitir. Ancak, bu gibi yeniden dzenlemelere "gelime" denebilmesi iin nce sistemin genel kutuplamasnda azalma olduunun kantlanmas gerekir. Ampirik olarak bu durum dpedz gereklememie benzemektedir; daha ok, kutuplamann tarihsel olarak artmas sz konusudur. yleyse corafi ve rnsel yeniden konumlandrmalar iin gerek bir evrimsellikten sz edilebilir. Bununla birlikte, yeniden dzenlemelerin ikinci ve olduka farkl bir sonucu da olmutur. Yanltc szcmz "an retim", ilk eldeki ikilemin her zaman sistemin baz kilit rnlerine dnya dzeyinde yeterli fiili talep olmay yoluyla iledii olgusuna dikkat ekmektedir. ilerin karlar ile bir giriimciler aznlnn karlar, bu durumlarda rtmtr. iler her zaman artk iindeki paylarn artrmaya alm, sistemin iktisadi kopukluk anlar iiler asndan sk sk, snf mcadelesini srdrmek iin hem dolaysz zendiriciler hem de baz ek frsatlar salamtr. iler iin, reel geliri artrmann en etkili ve en dolaysz yollarndan biri kendi emeinin gitgide daha ok metalamas olmutur. iler genellikle, hane halknn retime ynelik ileri iinde dk reel gelir getiren ksmlarn, zellikle eitli kk meta retimi trlerinin yerini cretli emein almasna almtr. Proleterlemenin arkasnda yatan balca glerden biri dnya iilerinin kendileri olmutur. Dnya iileri, smrnn
nasl yan-proleter hanelerde tam proleter hanelere gre ok daha fazla olabildiini genellikle, kendisini iilerin szcs ilan etmi aydnlardan daha iyi anlamtr. Durgunluk zamanlarnda baz mlk sahibi reticiler, ksmen iilerden gelen siyasal basklarn sonucu olarak ksmen de retim ilikilerindeki yapsal deiikliklerin rakip mlk sahibi reticiler karsnda kendi yararlarna olaca inancyla, bir yerlerdeki snrl bir ii kesiminde proleterlemeyi artrmak amacyla gerek retim gerekse politika alanlarnda glerini birletirmitir. Uzun vadede kapitalist dnya ekonomisindeki kr dzeylerinin dmesine yol am olan proleterlemenin, nasl olup da arttna ilikin balca ipucunu, bu sre vermektedir. Tarihsel kapitalizmin motorundan ok sonucu olan teknolojik deime srecini bu balam iinde dnmemiz gerekir. Her byk teknolojik "yenilik", ncelikle "kt" oluuyla hayli krl olan yeni rnlerin, ikincil olarak da emekten tasarruf salayan srelerin yaratlmasdr. Byk teknolojik yenilikler, evrim ierisinde ini dnemlerine verilen birer karlk, sermaye birikimi srecine hizmet edecek "bululara" birer el koyma yntemidir. Yeniliklerin sk sk fiili retim rgtlenmesini etkilediinde kuku yoktur. Tarihsel olarak pek ok i srecinin (fabrika, montaj zinciri) merkezilemesi ynnde etkide bulunmulardr. Ancak, gerekleen deiiklik miktarnn abartlmas tehlikesi vardr. Fiziksel retim grevlerinin younlamas sreleri genellikle, merkez-dlatrma srelerinin kar etkisi gz nne alnmadan aratrlmtr. evrimsel yeniden dzenlemenin nc sonucunu da tabloya eklediimizde, bu nokta zellikle doruluk kazanmaktadr. Daha nce szn ettiimiz iki sonu bakmndan grnrde aklanmas gereken bir paradoks olduuna dikkat edilmelidir. Bir yandan, tarihsel dalm kutuplamasnda sermaye birikiminin kesintisiz younlamasndan sz ettik. Ayn zamanda, kr dzeylerini fiilen drdn ileri srdmz yava, ancak
TARHSEL KAPTALZM 34
srekli bir proleterleme srecinden sz ettik. Burada kolay zmlerden biri dpedz birinci srecin ikincisinden byk olduunu sylemektir ki dorudur da. Ancak, buna ek olarak, imdiye dein artan proleterlemenin kr dzeylerinde yol at d, ters ynde ileyen baka bir mekanizma tarafndan fazlasyla giderilmitir. Tarihsel kapitalizm konusunda kolayca yaplacak bir baka ampirik gzlem, corafi yerinin zaman iinde durmadan genilemi olmasdr. Burada da yine, srecin aklanmasnda en iyi ipucu, hz olmaktadr. Tarihsel kapitalizmin toplumsal iblmne yeni yeni blgelerin girmesi bir anda olmamtr. Birbirini izleyen genilemeler kapsam bakmndan snrl grnse de, dnemsel sramalar halinde gereklemitir. Aklama kukusuz ksmen tarihsel kapitalizmin bizzat kendisinin teknolojik gelimesinde yatyor. Tamaclk, iletiim ve silahlanma alanlarndaki gelimeler, merkezden gitgide daha uzak blgelere girilmesini gitgide daha az pahal klmtr. Ama bu aklama bize ok ok, sre iin gerekli olan ancak yeterli olmayan bir koul salyor. Zaman zaman, aklamann kapitalist retim krlarn gerekletirmek iin srekli olarak yeni pazar aranmasnda yatt ne srlmtr. Ancak, bu aklama da, tarihsel olgularla uyumuyor. Tarihsel kapitalizmin dnda kalan alanlar, btn itibariyle, ksmen kendi iktisadi sistemleri bakmndan "gereksinme" duymamalar, ksmen de satn alacak gleri olmamas nedeniyle, tarihsel kapitalizmin rnlerinin isteksiz alclar olmulardr. Elbette bunun istisnalar vardr. Ama genel olarak, d alanlar kapitalist dnyann deil, kapitalist dnya d alanlarn rnlerinin peinde olmutur. Ne zaman askeri yollarla belirli yerler ele geirilse, kapitalist giriimciler amaz bir biimde oralarda gerek pazarlar bulunmadndan yaknarak smrge ynetimleri yoluyla "beeni yaratma" ilemlerine girimilerdir. Pazar peinde aklamas dpedz tutmuyor. Dk maliyetli igc aray, ok daha savunulabilir bir aklama. Dnya eko-
nomisinin bnyesine katlan her yeni blgede, dnya sisteminin cret dzeyi hiyerarisinde en altta yer alan reel cret dzeylerinin yerletii, tarihsel bir olgudur. Bu blgelerde tam proleterlemi hane hemen hi yoktur, gelitirilmesi de hi zendirilmemitir. Tersine, smrge devletlerinin (ve yeni katlan blgelerdeki, resmen smrge olmayan, yeniden yaplandrlm yarsmrge devletlerin) politikalar tam da, yukarda grdmz gibi, cret dzeyi eiini olabilecek en alt dzeyde tutmay olanakl klan yar-proleter hanelerin ortaya kn desteklemek zere tasarlanm gibidir. Devlet politikalar genel olarak, tam proleterleme olanan hatr saylr lde azaltan bir biimde, hane mensuplarnn hareketliliine snrlamalar getirilmesi ya da zorla ayrlmalar ile, bir miktar cretli ie girmelerini zorunlu klan vergi mekanizmalarndan oluan bileimler gerektirmitir. Bu zmlemeye, dnya kapitalizm sisteminin bnyesine yeni katlmlarn, dnya ekonomisindeki durgunluk dnemleriyle bantl olma eilimine ilikin gzlemi eklersek, dnya sistemindeki, yan-proleterlemeye yneltilmi yeni iileri bnyesine katan corafi genilemenin, kr azaltc artan proleterleme srecini dengelemeye yarad aka ortaya kyor. Grnteki paradoks bylece yok oluyor. Yeni blgeler katlmasnn kutuplama srecine etkisi, en azndan imdiye dein, proleterlemenin etkisiyle e, belki de daha fazladr. Fabrika benzeri i sreleri ise denklemin durmadan byyen paydas gz nne alndnda, btnn yzdesi olarak genellikle ne srlenden daha az bymtr. Tarihsel kapitalizmin dar anlamdaki ekonomi alannda nasl ilediini betimlemeye epey zaman ayrm olduk. imdi kapitalizmin tarihsel bir toplumsal sistem olarak neden ortaya ktn aklamaya hazrz. Bu nokta, genellikle dnld kadar kolay deil. Tarihsel kapitalizm daha ilk bakta, baz savunucularnn ne srmeye alt gibi "doal" bir sistem olmak yle dursun, aka sama bir sistemdir. Daha fazla sermaye retmek
TARHSEL KAPTALZM 36
amacyla sermaye retilmektedir. Kapitalistler, ayak deirmeninde daha da hzl komak iin gitgide daha hzl koan beyaz fareye benziyor. Bu sre iinde kukusuz baz insanlar iyi yayor, ama dierleri yoksul yayor; peki, iyi yaayanlar ne kadar ve nereye kadar iyi yaayacak? Bu nokta bana zerinde ne kadar dndysem o kadar sama gelmitir. Dnya nfusunun byk ounluunun nceki tarihsel sistemlere gre maddi adan znel ve nesnel olarak daha az iyi durumda olduuna inanmamn yan sra, ileride greceimiz gibi, siyasal olarak da daha az iyi durumda olduunun savunulabileceini dnyorum. Hepimiz bu tarihsel sistemin moda ettii, hakll kendinden menkul ilerleme ideolojisiyle ylesine dolmuuz ki bu sistemin byk sayda tarihsel olumsuzluklarn kabul etmekte bile zorlanyoruz. Karl Marx gibi kararl bir sulaycs bile tarihsel kapitalizmin tarihsel olarak oynad ilerici role byk arlk vermitir. "lerici" sz yalnzca, tarihsel olarak daha sonra gelen ve kkenleri kendisinden nceki bir eyle aklanabilen anlamnda kullanlmad srece, ben buna hi inanmyorum. Tarihsel kapitalizmin daha sonra yeniden ele alacam bilanosu belki karmak bir bilanodur, ancak, maddi mal blm ve enerji tahsisi asndan ilk hesap benim gzmde gerekten ok olumsuzdur. O zaman, byle bir sistem neden ortaya kt? Belki tam da bu amaca ulamak iin. Bir sistemin kkeninin gerekte ulalm olan amaca ulamak olarak aklanabileceini ileri sren bir akl yrtme dorultusundan daha akla yakn ne olabilir? Modern bilimin bizi ereksel neden aramaktan ve her tr ynelmilik dncesinden (zellikle ampirik kantlannn bylesine isel bir biimde zor olmas nedeniyle) vazgeirdiini biliyorum. Ama bildiimiz zere modern bilimle tarihsel kapitalizm sk bir ittifak iinde olmutur; dolaysyla bilim otoritesinden tam da bu sorunda, modern kapitalizmin kkenlerini bilme tarz sorununda kukulanmalyz. Bu nedenle burada tarihsel kapitalizmin k-
kenlerine ilikin tarihsel bir aklamay, byle bir tartma iin ampirik bir temel gelitirme giriiminde bulunmakszn yalnzca ana hatlaryla vereceim. On drdnc ve on beinci yzyllarn dnyasnda Avrupa, dnyann teki blgelerine oranla, retim gleri, tarihsel sisteminin tutarll ve insan bilgisinin greli durumu alarndan ortalarda -ne baz blgeler kadar ileri, ne daha baka blgeler kadar ilkel- olan bir toplumsal iblm yeriydi. Avrupa'nn kltrel ve iktisadi bakmlardan en "ileri" alt blgelerinden birinden gelen Marco Polo'nun, Asya yolculuklarnda rastladklar karsnda epeyce ezildiini unutmamalyz. O dnemde feodal Avrupa ekonomi alan ok temelden, iten gelen ve toplumsal temellerini sarsan bir bunalmdan geiyordu. Avrupa egemen snflan birbirini byk oranda yok ederken toprak sistemi (iktisadi yapsnn temeli), eski standartlara gre ok daha eitliki bir dalm ynnde hatr saylr bir yeniden dzenlemeyle zlyordu. Bu arada kk kyl iftiler retici olarak byk bir verimlilik gsteriyordu. Siyasal yaplar genel olarak zayflyor, siyasal bakmdan gl olanlarn kendi aralarnda yok edici mcadelelere dalmalar, halk kitlelerinin artan gcn bastrmak iin vakitlerinin azald anlamna geliyordu. Katoliklik ideolojik dolgu olarak byk gerilim altndayd ve bizzat Kilise'nin iinde eitliki hareketler douyordu. Gerekten de pek ok ey parampara oluyordu. Avrupa gitmekte olduu yola devam etseydi yksek bir dzeyde yaplandrlm "resmi snflar" sistemiyle feodal Ortaa Avrupas kalplarnn bir daha pekitirilebilmesi dk bir olaslkt. Feodal Avrupa toplumsal yapsnn, aristokrasileri daha da yere seren ve siyasal yaplar merkezdlatran, bir greli olarak eit kk lekli reticiler sistemine doru evrimlemesi daha olasyd. Bu iyi mi kt m, kimin iin iyi kimin iin kt olurdu konusu kurgusal bir konu ve pek ilgi ekici deil. Ama byle bir perspektifin Avrupa'nn st tabakalarn dehete drd, zellikle
TARHSEL KAPTALZM 38
ideolojik zrhlarnn da dalmakta olduunu hissetmeleri bakmndan, dehete drp rktt aktr. 1650'nin Avrupas'yla 1450'nin Avrupas'n karlatrdmzda, kimsenin byle bir giriimi bilinli olarak sze dktn ne srmeksizin, unlarn gereklemi olduunu grebiliyoruz: 1650'ye gelindiinde, yaayabilecek bir toplumsal sistem olarak tarihsel kapitalizmin temel yaplan kurulmu ve pekitirilmi durumdayd. Nimetlerden yararlanmann eitlikiletirilmesi ynndeki eilim tmyle tersine dnmt. st tabakalar siyasal ve idelojik bakmlardan denetimi bir kez daha sk bir biimde elinde tutuyordu. 1450'de yksek tabakadan olan ailelerle 1650'de yksek tabakadan olanlar arasnda yeterince yksek bir sreklilik dzeyi vard. stelik, 1650'nin yerine 1900 konursa, 1450 ile olan karlatrma sonularnn yine geerli olduu bulunacaktr. Greceimiz zere, tarihsel kapitalizm sisteminin drt-be yzyllk serpilmeden sonra, sonunda yapsal bunalma girdiini gsteren bir iaret olarak, farkl ynde, nem tayan birtakm eilimler ancak yirminci yzylda belirebilmitir. Bu niyeti kimse dile getirmi olamaz, ama olay kesinlikle, toplumsal bir sistem olarak tarihsel kapitalizmin yaratlmasyla st tabakalarn korktuu bir eilimin kknden tersine evrilmesi ve bu eilimin yerine st tabakalarn karlarna daha ok hizmet eden bir toplumsal sistem kurulmas olarak grnyor. ok mu sama? Yalnzca, kurban olanlar iin.
2. Birikim Politikalar: Kazan in Mcadele
Snrsz sermaye birikimi uruna snrsz sermaye birikimi, primafacie* toplumsal olarak sama bir ama gibi grnebilir; oysa bu amac savunanlar olmutur; gereke olarak ise genellikle, bu birikimin uzun vadeli toplumsal kazanlar salad ne srlmtr. Sz konusu toplumsal kazanlarn ne derece reel olduunu daha sonra tartacaz. Bununla birlikte, kolektif kazan meselesini tmyle bir yana brakrsak, sermaye ymann pek ok birey (ve/ya da kk grup) iin ok daha fazla tketim frsat ve olana tad aktr. Artan tketimin tketicilerin yaam dzeyini gerekten ykseltip ykseltmedii ayr bir sorudur ve bu soruyu da sonraya brakyoruz. Ele alacamz ilk soru u: Dolaymsz bireysel kazanlar kime gidiyor? ou insann, kullanlabilirlii bylesine ak olan dolaymsz bireysel kazanlarn mcadeleye deecei kararn vermek iin, uzun vadeli kazanlar ya da byle bir tketimden (topluluk ya da bireyler iin) elde edilen yaam dzeyi deerlendirilsin diye beklemediini savunmak akla uygun grnyor. Gerekten de tarihsel kapitalizm iindeki siyasal mcadelenin odak noktas bu olmutur. Tarihsel kapitalizmin maddeci bir uygarlk olduunu sylerken gerekte kastettiimiz budur.
* ilk bakta (.n.)
TARHSEL KAPTALZM 40
BRKM POLTKALARI 41
Maddi adan, ne kanlara giden nimetlerin okluunun yan sra, bir btn olarak alndnda dnya sisteminde tepe ile taban arasnda maddi nimet farkllamalar da byk ve zaman iinde byr durumda olmutur. Nimet dalmndaki bu kutuplamann nedeni olan iktisadi sreleri daha nce tartmtk. imdi dikkatlerimizi insanlarn, byle bir iktisadi sistem iinde stnlklerden kendileri yararlanp dierlerini yoksun brakmak iin nasl hareket ettikleri noktasna evirmeliyiz. Ayrca, bu kt dalmn kurban olanlarn, her eyden nce sistemin ileyiindeki kayplarn en aza indirmek ve ikinci olarak bylesine ak adaletsizliklerin sorumlusu olan bu sistemi dntrmek iin nasl hareket ettiklerine bakmamz gerekiyor. Tarihsel kapitalizmde insanlar, insan gruplar, siyasal mcadelelerini nasl yrtmlerdir? Politikann konusu, iktidar ilikilerini kendi karna daha uygun bir ynde deitirmek ve bu yolla toplumsal sreleri yeniden ynlendirmektir. Bu uran baaryla yrtlmesi, en az girdi karlnda en ok yaran salayacak deiiklik kaldralarnn bulunmasn gerektirir. Tarihsel kapitalizm, en etkili siyasal ayarlama kaldralar, daha nce de grdmz zere inasyla bile kurumsal baarlarnn en nemlilerinden olan devlet yaplar olacak biimde yaplanmtr. Dolaysyla modern kapitalizm tarihi boyunca siyasal alandaki balca aktrlerin ana stratejik hedefinin, devlet iktidarn denetim altnda tutmak, gerekiyorsa ele geirmek olmas rastlant deildir. Sistemin fiilen nasl ilediine yakndan bakld anda, en dar yorumuyla bile devlet iktidarnn iktisadi sreler iin tad yaamsal nem hemen gze arpmaktadr. Devlet iktidarnn ilk ve en temel esi, kendi topraklarnda kendi yarg gcnn geerli olmasdr. Devletlerin snrlar vardr. Bu snrlar, ksmen sz konusu devlet tarafndan yasa ilan yoluyla, ksmen de dier devletler tarafndan diplomatik tanma yoluyla, hukuksal olarak saptanan snrlardr. Kukusuz, snrlara itirazlar gelebilir ve ge-
nel olarak gelmitir de; baka bir deyile, iki kaynaktan (devletin kendisi ve dier devletler) gelen hukuksal tanma atma iinde olmutur. Bu gibi gr ayrlklan sonuta ya hakemlik ya da zor (ve eninde sonunda bir boyun eme) yoluyla zlmtr. Bir kuaktan fazla sren anlamazlk pek az olsa da, ou, ok uzun dnemler st rtl olarak srp gitmitir. Burada can alc olan nokta, herkesin kendi payna bu gibi anlamazlklarn eninde sonunda zlebilecei ve zlecei gibi srekli bir ideolojik varsaym iinde olmasdr. Modern devlet sisteminde kavramsal olarak kabul edilemez olan ey, ayn topraklarda birden ok yarg gcnn kalc bir biimde ve aka dile getirilerek tannmasdr. Egemenlik, kavram olarak Aristo'nun ncnn olmazl yasasna dayandrlmtr. Bu felsefi-hukuksal reti, verili devletlerin snrlarndan giri ve klarn denetim altnda tutulmas sorumluluunu belirleme olanan salamtr. Her devletin, kendi snrlarndaki mal, para-sermaye ve igc hareketleri zerinde resmi yarg hakk vardr. Bu nedenle de her devlet, kapitalist dnya ekonomisinde toplumsal iblmnn ileyi tarzlarn bir dereceye kadar etkileyebilmitir. stelik her devlet, bu mekanizmalar, dorudan doruya kendi snrlarndaki retim faktr aknn tabi olduu kurallar deitirmek yoluyla srekli olarak ayarlayabilmitir. Bu snrlan genellikle hi denetim olmay (serbest ticaret) ve hi serbest ak olmay (otari) arasndaki ztlk erevesinde tartrz. Gerekte devlet politikas, ou lkede ve ou zaman, pratik olarak bu iki u arasnda yer almtr. Ayrca, mal, parasermaye ve igc hareketleriyle ilgili politikalar, tmyle zgl farkllklar gstermitir. gc hareketleri genel olarak mal ve para-sermaye hareketlerinden daha ok snrlanmtr. Bir meta zincirinin herhangi bir yerinde bulunan belirli bir retici asndan, dnya piyasasnda ayn mallan reten baka reticilerle iktisadi rekabet gc varsa, hareket zgrl isteni
TARHSEL KAPTALZM 42
BRKM POLTKALARI 43
bir eydir. Rekabet gc olmadnda ise rakip reticiler iin snrlara konacak eitli kstlamalar, rakiplerin maliyetlerini artrarak bu kstlamalarn olmad durumda iktisadi etkinlii decek olan reticinin iine yarayabilecektir. Herhangi bir verili maln birden fazla reticisi bulunan piyasalarda, tanm gerei, ounluk aznlktan daha az etkili olacandan, snrlarda serbest hareketlilie merkantilist kstlamalar konmas ynnde srekli bir bask var olmutur. Oysa daha etkili olan aznlk greli olarak daha zengin ve gl olduundan, snrlarn almas ya da daha zgl olarak baz snrlarn almas ynnde srekli bir kar-bask da olmutur. Bu nedenle ilk byk -die di ve srmekte olan- mcadele, devletlerin snr politikas konusunda ortaya kmtr. Ayrca, verili reticilerden (ama zel olarak byk ve gl olanlardan) oluan her kme, yalnzca iktisadi slerinin fiziksel olarak yer ald (vatanda olduklar ya da olmadklar) lkenin deil, dier pek ok lkenin snr politikalarndan da dorudan doruya etkilendii iin, verili reticiler ayn anda birka, hatta genel olarak pek ok devlet iinde siyasal hedefler gtmekte yarar grmtr. Herkesin politikaya yalnzca kendi lkesinde karmas gerekir anlay, sermaye biriktirme uruna sermaye biriktirenlere ters den bir tez olmutur. Kukusuz, snrlardan neyin geip neyin geemeyeceine ve bu geiin koullarna ilikin kurallar etkilemenin bir yolu, varolan snrlarn -bir devleti btnyle bir baka devlete katma (birleme, Anschluss*, smrgeletirme), toprak igali, ayrlma ya da smrgelikten kurtulma yoluyla- deitirilmesidir. Snr deiikliklerinin dnya ekonomisindeki toplumsal iblm kalplarn dolaysz bir biimde etkilemesi olgusu, tek tek snr deiikliklerinde yanda olan ya da kar kanlarn tm asndan dikkate alnan en nemli noktalardan biridir. Uluslarn tanmlanmas erevesinde oluan ideolojik seferberliklerin belirli
* ilhak (Alm. .n.)
baz snr deiikliklerini az ok olanakl klabilmesi olgusu, milliyeti hareketlere, planlanan snr deiikliklerinin ardndan belirli devlet politikalarnn gelmesi olaslnn sz konusu hareketlerin mensuplar ve daha bakalar tarafndan kabul edilmesi lsnde dolaymsz bir iktisadi ierik kazandrmtr. Devlet iktidarnn tarihsel kapitalizmin ileyileri asndan temel nemdeki ikinci esi, devletlerin, kendi yarg alanlarndaki toplumsal retim ilikilerinin tabi olaca kurallar saptama konusundaki yasal hakkdr. Modern devlet yaplan, kendine, allm her tr ilikiler dizisinin ortadan kaldrlmas ya da deiiklie uratlmas hakkn tanmtr. Devletler, hukuk sz konusu oldu mu, kendi yasama haklarnn kapsam zerinde kendi koyduklarndan baka snr tanmaz. Tek tek devlet anayasalar dinsel ya da doal hukuk retilerinden kaynaklanan kstlamalara ideolojik olarak szde ballk gsterdiinde bile bu retilerin yorumlanmas hakkn anayasal olarak tanmlanm birtakm kurul ya da kiilere ayrr. Emein denetim altnda tutulma tarzlarna ilikin bu yasama hakk hibir biimde yalnzca kuramsal olmamtr. Devletler bu hakk dzenli olarak, sklkla da var olan kalplarda kkl dnmler getiren biimlerde kullanmtr. Beklenebilecei gibi, tarihsel kapitalizmde devletler igcnn daha ok metalatrlmasn salayacak yasamalarda bulunarak, iilerin bir i trnden bir bakasna gemesine ilikin eitli geleneksel kstlamalar kaldrmtr. Ayrca iiler iin, genellikle bir ksmn cretli ilere girmek zorunda brakan ve nakit deme gerektiren vergi ykmllkleri getirmilerdir. Ama te yandan, daha nce de grdmz gibi, aldklar yasal nlemlerle ikamet snrlamalar dayatmak ya da akraba topluluklarnn kendi mensuplarna kar baz bakm ykmllklerini srdrmesi konusunda srarl olmak yoluyla, tam proleterlemenin nn de kesmilerdir. Devletler retim ilikilerini kendi denetimine almtr. Belirli zora dayal altrma biimlerini (klelik, kamusal alma y-
TARHSEL KAPTALZM 44
BRKM POLTKALARI 45
kmllkleri, onayl hizmet anlamas, vb.) nce yasallatrp sonra yasad klmlardr. cretli alma szlemelerinin tabi olduu, gvenceleri ve karlkl ykmllklerin st ve alt snrlarn da kapsayan kurallar koymulardr. Yalnzca lke snrlarnda deil, lke iinde de, corafi igc hareketliliine snrlar getirmilerdir. Devletin ald tm bu kararlan, sermaye birikimiyle ilgili iktisadi sonulara dorudan gnderme yaplarak alnmtr. Bu noktann doruluu, yasal ya da idari seilerle ilgili, kayda gemi, ok byk saylara ulaan grmeler gzden geirilerek kolaylkla denetlenebilir. Devletler ayrca dik kafal gruplara, en ok da dik kafal iilere kar kendi mevzuatn dzenli olarak uygulamak iin hatr saylr miktarda enerji harcamtr. ilere, eylemlerine ilikin yasal snrlar bilmezlik etme zgrl pek braklmamtr. Tam tersine, ii isyan, bireysel ya da kolektif, edilgen ya da etkin olsun, genellikle devlet mekanizmalarndan gayretke ve baskc bir karlk gelmesine yol amtr. rgtl ii snf hareketlerinin baskc etkinliklere zamanla baz snrlar getirebildiinde ve geerli kurallarn kendi lehlerine bir miktar deitirilmesini saladnda kuku yoksa da bu sonulan byk lde devlet mekanizmalarnn siyasal bileimini etkileme yetileriyle elde etmilerdir. Devletlerin iktidarndaki nc e, vergilendirme gcdr. Vergilendirme hibir biimde tarihsel kapitalizmin buluu deildir; daha nceki siyasal yaplar da devlet mekanizmalar iin gelir kayna olarak vergilendirmeyi kullanmtr. Ancak, tarihsel kapitalizm vergilendirmeyi iki adan deiiklie uratmtr. Vergilendirme, devletin resmi yarg alan iinde ya da dnda yer alan kimselerden zor yoluyla dzensiz aralarla alnan (dier devletlerden alnanlar da iinde) devlet gelirleri olmaktan kp devletin balca (gerekten ezici) dzenli gelir kayna durumuna gelmitir. kinci nokta ise vergilendirmenin, kapitalist dnya ekonomisinin tarihsel gelimesi boyunca, yaratlan ya da birikti-
rilen toplam deerin yzdesi olarak durmadan byyen bir grng olmasdr. Bunun anlam devletlerin, denetimlerinde tuttuklar ve sermaye birikimini hzlandrmalarna olanak salamakla kalmayp kaynak dalm yoluyla sermaye birikimine dorudan ya da dolayl olarak giren kaynaklar bakmndan nem kazanm olmasdr. Vergilendirme, dmanlk duygularn ve direnii, bakalarnn emeinin meyvelerine el koyan bir cisimlememi ktlk olarak grlen devlet yapsnn kendisine ynelten bir gtr. Belirli vergiler konmas lehinde, bu vergilerin yeniden dalm sonucu dorudan kendilerine verilecek olmas, hkmete kendi iktisadi konumlarn daha iyi klacak dsal ekonomiler yaratma olana salamas ya da iktisadi adan yine kendi lehlerine olacak biimde bakalarn cezalandrmas nedeniyle baskda bulunan hkmet d gler bulunduu her zaman aklda tutulmaldr; ksacas vergilendirme gc devletin bakalarnn deil de belirli baz gruplarn lehine olmak zere sermaye birikimi srecine dorudan yardmc olduu en dolaymsz yntemlerden biri olmutur. Devletin yeniden dalm salama gc ounlukla yalnzca eitletirici gizilgc asndan tartlmtr. Bu izlek refah devleti izleidir. Oysa yeniden dalm gerekte reel gelirleri yaknsaklatrmaktan ok daha byk lde, dalm kutuplatrma mekanizmas olarak kullanlmtr. Nimetlerin paylalmasndaki kutuplamay kapitalist piyasann yrrlkteki ilemlerinin sonucu olarak zaten var olan kutuplamann ok stne karan ana mekanizma vardr. Hkmetler her eyden nce, vergilendirme sreci yoluyla byk miktarda sermaye toplayp bunu sbvansiyonlar yoluyla, ellerinde zaten byk sermayeler bulunan kii ya da gruplara databilmitir. Bu sbvansiyonlar genellikle kamu hizmeti trnden pek zayf gerekelerle (temelde iin iinde hizmetlere fazla deme yaplmasnn bulunduu) dorudan balara dnm-
TARHSEL KAPTALZM 46
BIRIK1M POLTKALARI 47
tr. Ama bunlar, yalnzca, pahalya kan kalknma aamasnn tamamlanma noktasnda ilgili iktisadi etkinlii nominal deeri zerinden kamu sektr dndaki giriimcilere devretmek gibi bir amala, daha sonraki krl satlarla karlanabilecei dnlebilecek rn gelitirme giderlerini devletin stlenmesi gibi daha az dorudan bir biim de almtr. Hkmetler ikinci olarak, byk lekli ve gayri meru, ancak fiilen kstlanmam kamu fonu kaaklar iin kolay hedefler durumuna gelen resmen yasal ve genellikle merulatrlm vergilendirme kanallar yoluyla byk miktarda sermaye toplayabilmitir. Bu gibi kamu geliri hrszlklar ve bunlarla ilgili yozlam zel vergi usulleri, tarihsel kapitalizm boyunca zel sermaye birikiminin byk kaynaklarndan biri olmutur. Hkmetler, zenginler lehine yeniden dalmn nc ana mekanizmas olarak, krn bireyselletirilmesi, rizikonun toplumsallatrlmas ilkesini kullanmlardr. Kapitalist sistemin tm tarihi boyunca, riziko ve zararlar ne kadar byk olursa, en azndan kanmak istedikleri mali kargaa nedeniyle, hkmetlerin iflaslar nlemek hatta zararlar gidermek iin araya girmesi olasl da o kadar artmtr. Bu eitlikilik kart yeniden dalm uygulamalar devlet iktidarnn utanlacak (hkmetlerin bu etkinlikler konusunda bir miktar skntl olmalar ve gizli tutulmasna almalar anlamnda utanlacak) yann olutururken, toplumsal sabit sermaye yatrmlarnn hkmetler tarafndan salanmas aka gsteri konusu olmu ve giderek tarihsel kapitalizmin ayakta tutulmasnda devletin temel rollerinden biri olarak savunulmutur. Mlk sahibi reticilerden oluan ok sayda grup iin maliyetlerin drlmesinde yaamsal nemi olan harcamalar -dnya ekonomisinin temel enerji, tamaclk ve enformasyon altyaps- byk lde kamu parasyla gelitirilmi ve desteklenmitir. Bu gibi toplumsal sabit sermaye yatrmlarndan ou kiinin bir miktar kazanl olduunda kuku bulunmamakla bir-
likte, bu kazan hepsi iin eit miktarda olmamtr. Salanan yarar, ok daha eitliki bir vergilendirme sisteminden dendii halde, oransz bir biimde, elinde zaten byk sermaye bulunanlarn payna dmtr. Bu nedenle, toplumsal sabit sermaye yapmlar sermaye birikimini ve younlamasn daha da artrmaya yaramtr. Son bir nokta olarak devletler silahl gc tekelletirmi ya da tekelletirmeye almtr. Polis gleri byk lde i dzenin (baka bir deyile, iilerin, kendilerine ayrlan rolleri ve karlklar kabullenmesinin) ayakta tutulmasna gre hesaplanrken, ordular da belli bir lkedeki reticilere, baka lkelerde bulunan rakiplerinin kendi devlet arklarnn koruyuculuuna bavurma konusundaki olanaklarn dorudan etkileme yetisi salayan mekanizmalar durumundadr. Bylece, devlet iktidarnn yaamsal nem tayan zelliine gelmi oluyoruz. Devletlerin kulland g trleri birbirine benzemekle birlikte, verili devlet mekanizmalarnn ellerindeki gcn derecesi ok byk lde farkllk gstermitir. Devletler, brokrasilerinin ve ordularnn boyutlar ve tutarllyla ya da kendilerine ilikin ideolojik formlasyonlaryla deil, kendi snrlar iinde biriken sermayenin, zaman iinde rakip devletlerinkinden daha ok younlamasn salamadaki fiili yeterlikleriyle llebilecek bir fiili g hiyerarisi iinde yer almtr. Bu fiili yeterlik, rakip askeri gleri kstlama; kendi lkesinde stnlk salayc mevzuat yasalatnrken dier devletlerde ayn eyin yaplmasn nleme; ve kendi iilerini kstlama, rakiplerinin ise ayn eyi yapma yeterliini azaltma yetisini iermitir. Devletin gllnn asl ls, orta vadeli iktisadi sonulardr. lke iinde iilerin denetim altnda tutulmasnda devlet mekanizmas tarafndan ak kuvvet kullanlmas gibi pahal ve istikrarszlatrc teknikler genellikle devletin gllnden ok zayflnn iaretidir. Gerekten gl olan devlet mekanizmalar, iilerini u ya da bu biimde, ama daha incelikli yollardan denetim altnda tutabilmitir.
TARHSEL KAPTALZM 48
BRKM POLTKALARI 49
Devlet bylelikle ok eitli yollardan, maksimum sermaye birikiminin yaamsal mekanizmas olmutur. Kapitalizm kendi ideolojisine gre devlet mekanizmalarnn mdahalesinden kurtarlm zel giriimcilerin etkinliini gerektiriyordu. Oysa bu durum pratikte hibir yerde gerekten geerli olmamtr. Kapitalizm modern devletin etkin rol olmadan serpilip geliebilir miydi diye dnmek bounadr. Tarihsel kapitalizmde kapitalistler, devlet mekanizmalarn ana hatlaryla belirttiimiz eitli biimlerde kendi yararlarna kullanma yetilerine gvenmilerdir. kinci bir ideolojik mitos devlet egemenliidir. Modern devlet hibir zaman tam zerk bir siyasal btn olmamtr. Devletler, ileyilerinde uymak zorunda olduklar bir dizi kural ile onsuz yaamlarn srdremedikleri bir dizi merulatrcdan oluan bir devletleraras sistemin ayrlmaz paralan olarak gelimi ve biimlendirilmitir. Devletleraras sistem, her verili devletin devlet mekanizmalar asndan, istencine ynelik kstlamalar anlamna gelir. Bu kstlamalar, diplomasi uygulamalarnda, resmi yarg gcnn ve szlemelerin tabi olduu kurallarda (uluslararas hukuk) ve sava sanatnn nasl ve hangi koullarda yrtleceine ilikin snrlamalarda bulmak olanakldr. Tm bu kstlamalar resmi egemenlik ideolojisine terstir. Bununla birlikte egemenlik hibir zaman tam zerklik anlamn tamamtr. Bu kavram daha ok, bir devlet mekanizmasnn bir dierindeki ileyie olabilecek mdahalesinde meruluk snrlan bulunduunu belirtmeye yneliktir. Devletleraras sistemin kurallar kukusuz, rza ya da fikir birlii yoluyla deil, gl devletlerin bu kstlamalar ncelikle daha zayf devletlere, ikinci olarak da birbirlerine dayatma istei ve yetisiyle uygulanmtr. Devletlerin bir g hiyerarisi iinde yer aldklar unutulmamaldr. Devletlerin zerkliine ilikin balca snrlamay bizzat bu hiyerarinin varl salamtr. Hiyerarinin, tepesinde bir dzlk yerine piramitsel bir zirve ile kurulmu olmas lsnde, durum elbette devletlerin gcnn tmden
yok olmasna doru gidebilirdi. Bu olanak varsaym dzeyinde kalmam, askeri g younlamasnn dinamii, tekrar tekrar, devletleraras sistemi bir dnya imparatorluuna dntrme irilimi dourmutur. Bylesi kilimler tarihsel kapitalizmde hibir zaman baar kazanamadysa bunun nedeni iktisadi sistemin yapsal temelinin, ayrca balca sermaye biriktiricilerin aka alglanan karlarnn, dnya ekonomisini bir dnya imparatorluuna dntrmeye temelden ters dmesidir. Her eyden nce, sermaye birikimi rekabete giri iin srekli zendiriciler ieren bir oyun olmu, bylelikle en krl retim etkinliklerinde her zaman bir miktar dalma grlmtr. Bu nedenle her an ok sayda devlet, kendisini greli olarak gl klacak bir iktisadi temel edinme eilimi gstermitir. kinci olarak, verili her lkenin sermaye biriktiricileri, kendi devlet yaplarn sermaye birikiminde yardmc olarak kullansalar da, yine kendi devlet yaplarna kar bir takm denetim kaldralarna gerek duymaktadr. nk kendi devlet mekanizmalar, fazla glenmesi durumunda, i siyasal dengeyle ilgili nedenlerle ierdeki eitliki basklara karlk vermek konusunda kendisini zgr hissedebilecektir. Sermaye biriktiriciler bu tehdide kar kendi devlet mekanizmalarnn nn baka devlet mekanizmalaryla girecekleri ittifaklar yoluyla almak gibi bir tehdide gerek duymulardr. Bu tehdit ise yalnzca, hibir devletin btn zerinde stnlk kurmamas durumunda olanakldr. Bu etmenler, verili bir anda devletleraras sistem iindeki ok sayda gl ve orta derecede gl devletin, tek bana hibir devlet dier tm devletleri fethetmeyi baaramasn diye ittifaklarn ayakta tutmak (ya da gerekirse kaydrmak) eiliminde olmasn kastederek gler dengesi dediimiz eyin nesnel temelini oluturmutur. Gler dengesini yalnzca siyasal ideolojinin srdrmediini grebilmek iin, gl devletlerden birinin dierleri stnde ge-
TARHSEL KAPTALZM 50
BRKM POLTKALARI 51
cici olarak greli bir stnlk -hegemonya diyebileceimiz bir greli stnlk- kurmay baard rnee baklabilir. Bu rnek, Hollanda'nn on yedinci yzyl ortalarnda, ngiltere'nin on dokuzuncu yzyl ortalarnda ve ABD'nin yirminci yzyl ortalarnda kurduu hegemonyadr. Bu rnekte de hegemonya, askeri, fetih peinde koan bir devletin (Habsburglar, Fransa, Almanya) yenilgisinin ardndan geldi. Hegemonyalarn her biri bir "dnya savann -zamann tm byk askeri glerini iine alan, kitlesel, kara arlkl, son derece ykc, aralkl olarak otuz yl sren bir mcadelenindamgasn tad. Bunlar srasyla 1618-1648 Otuz Yl Savalar, Napolyon Savalar (1792-1815) ve yirminci yzyldaki, rahata tek bir uzun "dnya sava" olarak alnabilecek 1914-1945 aras atmalardr. rneklerin nde de, kazanann, "dnya sava" ncesinde ncelikle bir deniz gc olduuna, ancak, dnya ekonomisini bir dnya imparatorluuna dntrmeye alra benzeyen, tarihsel olarak gl bir kara gcne kar sava kazanmak iin, kara gcne dntne dikkat edilmelidir. Bununla birlikte zaferin temeli askeri olmamtr. Birincil gereklik iktisadidir: belirli devletlerdeki sermaye biriktiricilerin, ana iktisadi alann -tarmsal ve snai retim, ticaret ve maliye- nde de tm rakiplerini rekabet d brakma yetisi. zgl olarak, hegemonya kuran devletteki sermaye biriktiriciler ksa sreler iin dier gl devletlerdeki rakiplerinden daha etkin olmu ve bylelikle "onlarn" alanlarnda bile pazar kazanmtr. Bu hegemonyalarn tm de ksa sreli olmutur. Tm de siyasal-askeri nedenlerden ok daha byk lde, iktisadi nedenlerle sona ermitir. Tmnde de, geici l iktisadi stnlk, kapitalist gerekliin iki kayasna arpmtr. Kayalardan birincisi, iktisadi etkinlik art getiren etmenlerin her zaman bakalar tarafndan -gerekten zayf olanlar deil, orta derecede gl olanlar tarafndan- kopya edilebilir olmas ve verili her iktisadi srece sonradan katlanlarn, yok edilmesi gereken eskimi
donanm olmamak gibi bir stnl bulunabilmesidir. kincisi, hegemonya kuran gcn, iktisadi etkinlii kesintisiz bir biimde srdrmekte her anlamda kar olmas ve bu nedenle ieride yeniden dalm yoluyla alma barn satn alma eilimi gstermesidir. Bu durum zaman iinde rekabet gcnn azalmasna ve bylelikle hegemonyann sona ermesine yol amaktadr. Ayrca, hegemonya kuran gcn karada ve denizde ok yaygn askeri "sorumluluklar" olan bir gce dnmesi, byyen bir iktisadi yk altna girmesini ve bylelikle askeri harcamalarda "dnya sava" ncesi dk dzeyine veda etmesini getirmektedir. Dolaysyla, -hem zayf hem de gl devletleri snrlayangler dengesi, bozmas kolay bir siyasal glge-grng deildir. Kkleri bizzat tarihsel kapitalizmdeki sermaye biriktirme yntemlerinde yatmaktadr. Verili bir lkede yer alan aktrler dorudan ya da baka yerlerdeki aktrlerle ittifak iinde, her zaman kendi snrlarnn tesinde rol aldndan, gler dengesi devlet mekanizmalar arasndaki basit bir iliki de deildir. Bu nedenle, verili bir devletin politikalar deerlendirilirken i/d ayrm tmyle biimseldir ve siyasal mcadelelerin gerekte nasl olup bittiini anlamamza fazla bir katks olmaz. Peki gerekte kim kime kar mcadele vermitir? Tarihsel kapitalizm iindeki elikili basklar nedeniyle bu sorun sanld kadar ak deildir. En temel ve bir anlamda en ak seik olan mcadele, sistemin byk yararlanclarndan oluan kk grupla, sistemin kurbanlarndan oluan byk grup arasndaki olmutur. Bu mcadelenin pek ok ad ve brnd pek ok klk vardr. Verili bir lke iinde sermaye biriktiricilerle bunlarn altrd iiler arasnda ne zaman net hatlar ekilse buna sermaye ile emek arasnda snf mcadelesi deme eiliminde olduk. Bylesi snf mcadeleleri iki alanda -iktisadi alanda (hem fiili alma yerinde, hem de byk, ekilsiz "piyasa"da) ve siyasal alanda- yer almtr. ktisadi alanda dorudan, mantkl ve ivedi bir kar atmas olduu aktr. ilere yaplan deme
TARHSEL KAPTALZM 52
BRKM POLTKALARI 53
ne kadar bykse "kr" olarak kalan artk da o kadar azdr. Kukusuz bu atma sk sk uzun vadeli ve daha byk llere ilikin kayglarla yumuatlmtr. Tekil sermaye biriktiricisiyle altrd iiler, sistem iinde yer alan dier ikililer karsnda ortak karlar iinde olmulardr. ilere daha fazla deme yaplmas baz koullarda, dnya ekonomisindeki genel parasal satn alma gcn artrmak yoluyla, ertelenmi kr olarak sermaye biriktiricilere dnebilmitir. Yine de bunlarn gz nne alnmas, verili bir artn blmnden sfr sonu domas olgusunu hibir zaman nleyememi, dolaysyla gerilim zorunlu bir biimde sreklilik kazanmtr. Bu nedenle de her zaman eitli lkelerde siyasal iktidar rekabetinde anlatmn bulmutur. Oysa bildiimiz gibi, sermaye birikimi sreci sermayenin baz corafi blgelerde younlamasna yol at, bu durumun aklaycs olan eitsiz deiim devletler arasnda hiyerari ieren bir sistemin varl sayesinde olanakllat ve devlet mekanizmalarnn sistemin ileyiini deitirme gc snrl olduu iin, dnya dzeyinde sermaye biriktiricilerle dnya dzeyinde iiler arasndaki mcadele, anlatmn gl lkelerdeki sermaye biriktiricilere kar devlet iktidar kullanmak amacyla verili (zayf) lkelerde eitli gruplar tarafndan iktidara gelmek iin harcanan abalarda da bulmutur. Bu durum ne zaman ortaya ktysa, antiemperyalist mcadelelerden sz etme eiliminde olduk. Kukusuz sorun burada da, sz konusu her iki devlete isel olan izgilerle, bir btn olarak dnya ekonomisindeki snf mcadelesinin altnda yatan itilimin her zaman tam olarak akmamas olgusu yznden sk sk karanlkta kalmtr. Zayf lkelerdeki baz sermaye biriktiricilerle gl lkedeki baz ii eler, siyasal konulan snfsal-ulusal erevede deil de srf ulusal erevede tanmlamakta ksa vadeli yararlar grmtr. Ama "antiemperyalist" hareketlerde mcadelenin snfsal ierii yoksa ve hi deilse rtk bir ideolojik izlek olarak da kullanlmyorsa byk seferberlikler yaratan ykseliler hibir zaman
olanakl olmam ve bu nedenle, snrl hedeflere bile seyrek ulalmtr. Ayrca, verili lkelerde etnik gruplarn oluum srecinin igc oluumuyla tmleik bir biimde balantl olduunu ve iktisadi yaplarda kabataslak bir konum kodu ilevi grdn kaydetmitik. Bu nedenle, nerede bu durum daha keskin bir biimde ortaya kt ya da koullar hayatta kalma konusunda daha gl ksa vadeli basklar uyguladysa, orada sermaye biriktiricilerle daha fazla ezilen ii kesimleri arasndaki atma da, dilsel-rksal-kltrel betimleyicilerin snf mensupluu ile olan yksek bants nedeniyle, dilsel-rksal-kltrel mcadele biimlerine brnme eiliminde olmutur. Bu durum nerede ve ne zaman ortaya ksa, etnik mcadelelerden ya da milliyet mcadelelerinden sz etme eiliminde olduk. Oysa tpk antiemperyalist mcadeleler gibi bunlar da, altlarnda yatan, kapitalist sistem iinde retilen arta el koymaya ynelik snf mcadelesinden doan duygu ve dnceler seferber edilmeden kolay kolay baarya ulaamamtr. Bununla birlikte, ak seik ve temel bir nokta olduu iin yalnzca snf mcadelesine dikkat edersek, tarihsel kapitalizmde en az snf mcadelesi kadar zaman ve enerji yutan bir baka siyasal mcadeleyi gzden karm oluruz. nk kapitalist sistem, tm sermaye biriktiricileri birbirine kar kkrtm bir sistemdir. Snrsz sermaye birikimi iin izlenen yol bakalarnn rakip abalarna kar yrtlen iktisadi etkinliklerden kr elde etme yolu olduundan, tek tek her giriimci dier tm giriimciler iin ancak kararsz bir mttefik olabilmi, deilse rekabet sahnesinden tmyle saf d edilmekle kar karya kalmtr. Giriimci giriimciye kar, iktisadi sektr iktisadi sektre kar, bir devletteki giriimciler ya da etkin gruplar dierindekilere kar: Mcadele, tanm gerei dur durak bilmedi. Bu aralksz mcadele, tam da sermaye birikiminde en nemli rol devletler oynad iin, srekli olarak siyasal bir biim ald. Her
TARHSEL KAPTALZM 54
BRKM POLTKALARI 55
devletin kendi iinde olup biten bu mcadelelerin konusu bazen dpedz devlet mekanizmalarnda yer alan personel ve ksa vadeli devlet politikalar olabildi. Bazen de ksa vadeli mcadele yrtme kurallarn, dolaysyla u ya da bu hizbin ar basmas olasln belirleyen, daha byk "anayasal" konular zerinde mcadele yrtld. Mcadele, "anayasal" nitelik kazand durumlarda daha byk ideolojik seferberlikler gerektirdi. Bu durumlarda "devrimler"den ve "byk reformlar"dan sz edildi, yitiren tarafa ise genellikle ktleyici (ama zmleme asndan uygun olmayan) etiketler yaptrld. rnein "feodalizm"e ya da "gelenekler"e kar "demokrasi" ya da "zgrlk" iin verilen siyasal mcadeleler ii snfnn kapitalizme kar mcadelesi olmadklar lde esas olarak sermaye biriktiricilerin sermaye birikimi iin kendi aralarnda verdikleri mcadeleler oldu. Bu gibi mcadeleler "ilerici" bir burjuvazinin gerici tabakalara kar zaferi deil, burjuva-ii mcadelelerdir. lerlemeye ilikin "evrenselletirici" ideolojik sloganlar kullanlmas kukusuz siyasal bakmdan yararl olmutur. Bu kullanm, snf mcadelesi seferberliini biriktiriciler aras mcadelelerdeki taraflardan biriyle ilikilendirmenin bir yoludur. Ama bu gibi ideolojik yararlar genellikle iki yz keskin bir bak olup tutkular dizginsiz brakm ve snf mcadelesindeki bask yapc kstlamalar zayflatmtr. Bu durum kukusuz tarihsel kapitalizmde sermaye biriktiricilerin sregelen ikilemlerinden biridir. Sistemin ileyii, tam ters yndeki karlar iin emekilerin harcad abalar karsnda sermaye biriktiricileri birbiriyle snf dayanmas iinde davranmaya, ama ezamanl olarak gerek siyasal gerekse iktisadi alanlarda birbiriyle srekli olarak kavga etmeye zorlamtr. Sistem ii eliki dediimizde kastettiimiz tam da budur. Snf mcadeleleri dnda, harcanan toplam siyasal enerjinin ounu yutan baka mcadeleler de olduuna dikkat eken ok sayda zmlemeci, siyasal mcadelenin anlalmasnda snf
zmlemesinin yerindeliinin kukulu olduu sonucuna varyor. Bu karsama tuhaftr. Snf temeline dayal olmayan siyasal savamlarn, baka bir deyile biriktiriciler arasndaki siyasal kazan mcadelelerinin, biriktirici snf iin dnya dzeyinde sregelen snf mcadelesinde ar bir yapsal siyasal zayfln kantlar olduu sonucunun karlmas daha anlaml dururdu. Sz konusu siyasal mcadeleler, kapitalist dnya ekonomisindeki kurumsal yaplar, belirli iktisadi aktrlere otomatik olarak ayrcalk salayacak biimde ileyen trden bir dnya piyasasnn kurulaca bir biime sokma mcadeleleri olarak yeniden ifade edilebilir. Kapitalist "piyasa" hibir zaman veri olmad gibi, deimez deer de olmamtr. Durmadan yeniden yaratlan ve ayarlanan bir yarat olmutur. "Piyasa" her verili anda drt byk kurum dizisinin karmak etkileiminin sonucu olan bir dizi kural ya da kstlamay temsil etmitir: devletleraras bir sistem iinde birbirine bal ok sayda devlet; devletlerle rahatsz ve belirsiz ilikiler iinde olan, "ulus" olarak tannm ya da kamusal olarak byle tannmak iin mcadele eden ok sayda "ulus" (ve "etnik grup" denen altuluslar); ura profili evrimleen ve bilin dereceleri yalpalama gsteren snflar; ve eitli biimlerde emeki olarak alan birden ok kiinin bir araya geldii, birden ok kaynaktan gelir elde eden ve snflarla ilikileri przl hane halklarn oluturan birka gelirli birimler. Bu kurumsal gler takmnn deimez kutup yldzlar yoktur. ktisadi rnlerine el konmasna direnen iilerin mcadelelerinin ard sra bu mcadelelere kar oluturulmas iin sermaye biriktiriciler tarafndan bask uygulanan kurumsal biimler karsnda ar basabilecek "temel" bnyeler yoktur. Kurumsal biimlerin her eitlemesinin snrlar ve gerek yasal olarak gerekse fiilen destek olabildii "haklar", dnya ekonomisinde blgeden blgeye hem evrimsel hem de acl zaman iinde eitlilik gstermitir. Dikkatli bir zmlemeci bu kurumsal girdaba
TARHSEL KAPTALZM 56
BRKM POLTKALARI 57
bakarken ba dnerse, tarihsel kapitalizmde biriktiricilerin daha da ok biriktirmekten daha yksek hibir hedefleri olmadn ve bu nedenle iilerin de hayatta kalmaktan ve ykn azaltmaktan daha yksek hedefi olamadn anmsayarak ak bir yola ynelebilir. Bu nokta bir kez anmsand m modern dnyann siyasal tarihinden epey anlam karlabilir. zel planda, tarihsel kapitalizmde ortaya km olan sistem kart hareketlerin dolambal ve genellikle paradoksal ya da elikili konumlarn tm karmakl iinde deerlendirmeye balayabiliriz. kilemler iinde en temel olanyla balayalm. Tarihsel kapitalizmin ileyii bir dnya ekonomisi iinde olmutur ama bir dnya devleti iinde olmamtr. Tam tersine. Daha nce de grdmz gibi yapsal basklar bir dnya devleti kurulmasna kar ynde almtr. Bu sistem iinde, birden ok devlet ayn zamanda en gl, ama yine de gc snrl siyasal yaplarbulunmasnn oynad yaamsal roln altn izmitik. Bu nedenle, verili devletlerin yeniden yaplandrlmas, iiler iin konumlarnda dzelme salamann ayn zamanda hem en umut vaat eden hem de snrl deerde bir yolu anlamna gelmitir. nce, sistem kart hareket derken neyi kastetmi olabileceimize bakmak gerekiyor. Hareket szc, anlk olmann tesinde bir nitelik tayan bir takm kolektif itilimler anlamn ieriyor. Gerekten de, bilinen tm tarihsel sistemlerde az ok kendiliinden ii protestolarnn ya da ayaklanmalarnn ortaya km olduunda kuku yoktur. Bunlar bastrlan fkenin gvenlik supaplar ya da bazen biraz daha etkin bir biimde smr srelerine kk snrlar getiren mekanizmalar olarak ilev grmtr. Ancak, genel olarak ele alrsak isyan bir teknik olarak yalnzca merkezi otoritenin kylarnda, zellikle merkezi brokrasiler dalma aamasndaysa ie yaramtr. Tarihsel kapitalizmin yaps bu verilerden bazlarn deitirdi. Devletlerin devletleraras bir sistem iinde yer almas, isyanlarn ya da ayaklanmalarn, ortaya ktklar siyasal yarg alan-
nn ilk eldeki snrlar tesinde de genellikle olduka hzl bir biimde yank bulmas anlamna geldi. Bu nedenle, "d" denen glerin saldrya urayan devlet mekanizmasnn yardmna gelmesi iin gl nedenler vard. Bu durum isyanlar zorlatrd. te yandan sermaye biriktiriciler ve dolaysyla devlet mekanizmalar, iilerin gnlk yaamna tarihsel kapitalizmden nceki tarihsel sistemlere gre genel olarak ok daha youn bir biimde burnunu soktu. Snrsz sermaye birikimi, i rgtlenmesinin (ve yerinin) yeniden yaplandrlmasna, mutlak emek miktarnn artrlmasna ve iilerin psikolojik-toplumsal bakmlardan yeniden biimlendirilmesine ynelik, yinelenen basklara yol at. Bu anlamda, dnya iilerinin ou iin kopukluklar, kargaa ve smr daha da byk oldu. Ayn zamanda toplumsal karklklar, yattrc toplumsallama biimlerini zayflatt. Bu nedenle sonuta baar olanaklar nesnel olarak belki de azald ama isyan kilimleri glendi. Tarihsel kapitalizmde isyan teknolojisinde gelien byk yenilie yol aan da bu fazla gerilim olmutur. Szn ettiimiz yenilik, srekli rgt kavramdr. Srekli, brokratlam yaplarn iki byk tarihsel tryle -ii-sosyalist hareketler ve milliyeti hareketler- yaratln ancak on dokuzuncu yzylda grmeye balyoruz. ki hareket tr de evrensel bir dili, esas olarak Fransz Devrimi'nin dilini konuuyor: zgrlk, eitlik ve kardelik. ki hareket tr de Aydnlanma'nn ideolojisine brnyor: ilerlemenin kanlmazl, yani insann, znde bulunan insan haklaryla gerekelendirilen kurtuluu. ki hareket tr de gemie kar gelecei, eskiye kar yeniyi yceltiyor. Geleneklere bavurulsa bile, bir rnesansn, yeniden douun temeli olarak bavuruluyor. ki hareket trnden her birinin farkl bir oda ve dolaysyla balangta farkl bir yeri olduu dorudur. i-sosyalist hareketler, kentli ve topraksz cretli iilerle (proletarya), bu iilerin altklar iktisadi yaplarn sahipleri (burjuvazi) arasndaki
TARHSEL KAPTALZM 58
BRKM POLTKALARI 59
atmalarda odaklamtr. Bu hareketler, emek karlklarnn temelde eitliksizci, ezici ve adaletsiz olduu noktasnda srarl olmutur. Bylesi hareketler doallkla nce dnya ekonomisinin nemli miktarda sanayi iisi bulunan yerlerinde -zel olarak, Bat Avrupa'da- ortaya kacakt. Verili bir siyasal yarg alanndaki ok sayda (dilsel ve/ya da dinsel zellikler erevesinde tanmlanan) "ezilen halk", egemen "halklar"a gre siyasal haklardan, iktisadi frsatlardan ve meru kltrel anlatm olanaklarndan ok daha az yararlandndan, milliyeti hareketler bu ikisi arasndaki atmalarda odaklam, "haklarn" temelde eitliksizci, ezici ve adaletsiz bir biimde datld noktasnda srarl olmutur. Bu gibi hareketler de doallkla nce Avusturya-Macaristan mparatorluu gibi, dnya ekonomisinin igc hiyerarisinde etnik-ulusal dalm eitsizliinin en ak seik olduu yar evre blgelerinde ortaya kacakt. ki hareket tr olduka yakn zamanlara kadar genel olarak kendilerini birbirinden farkl, bazen de birbiriyle uzlamaz eliki iinde gryordu. Aralarnda kurulan ittifaklar taktik ve geici saylyordu. Oysa bu iki hareket tr arasnda daha balangtan itibaren arpc yapsal benzerlikler olmutur. Bir kere hem iisosyalist hem de milliyeti hareketler hatr saylr miktarda tartmann ardndan, rgt olmak gibi temel bir karan ve bununla atba giden, en nemli siyasal hedeflerinin devlet iktidarn ele geirmek (baz milliyeti hareketler iin bu hedefin yeni devlet snrlan yaratlmasn getirdii durumlarda bile) olduu kararn almtr. kinci bir benzerlik, stratejiye -devlet iktidarnn ele geirilmesine- ilikin kararn halk glerinin sistem kart, yani devrimci bir ideoloji temelinde seferber edilmesini gerektirmesiydi. Bu hareketler, stesinden gelmeyi hedefledikleri, sermaye-emek, merkez-evre yapsna dayal temel eitsizlikler zerine bina edilmi var olan sisteme -tarihsel kapitalizme- kar hareketlerdi. Kukusuz, eitsiz bir sistemde alt katmanlarda yer alan grup-
larn bu katmanlardan kurtulma abasnda tutabilecei iki yol vardr. Sistemi, herkesin eit kademede yer alaca bir biimde yeniden yaplandrmaya almak, ya da dpedz, var olan eitsiz dalm iinde daha st kademelere kmaya almak. Bilindii gibi sistem kart hareketler, eitliki hedeflerde ne lde odaklam olursa olsun, her zaman balangta ya da eninde sonunda var olan hiyerari iinde "yukar doru hareketlilik"ten baka amac bulunmayan eler iermitir. Hareketlerin kendisi de her zaman bu durumun farknda olmutur. Bununla birlikte, sorunu kiisel gdler erevesinde tartmak eilimi gstermilerdir: davaya inananlar, ihanet edenlere kar. Ama zmleme sonucu, hareketlerde tarihsel gelimelerinin her belirli annda "davaya ihanet edenler"in hazr ve nazr olduu grldnde insan, gdsel aklamalardan ok yapsal aklamalar aramaya yneliyor. Sorunun anahtar gerekte devlet iktidarnn ele geirilmesini hareketin etkinliklerinde eksen durumuna getirme kararnda yatyor olabilir. Bu stratejinin iki temel sonucu olmutur. Seferberlik aamasnda her hareketi stratejik hedeflerine ulamak iin hi de "sistem kart" olmayan gruplarla taktik ittifaklara girmeye itmitir. Bu ittifaklar, sistem kart hareketlerin bizzat kendi yapsn seferberlik aamasnda bile deiiklie uratmtr. Daha da nemlisi, stratejinin pek ok rnekte eninde sonunda baa-rya ulam olmasdr. Pek ok hareket ksmen hatta tmyle devlet iktidarna ulamay baarmtr. Baarl hareketler bu durumda devlet iktidarnn kapitalist dnya ekonomisi iindeki snrllklar gibi bir gereklikle yz yze gelmitir. Kendilerini, devletleraras sistemin ileyii tarafndan, iktidarlarn varlk nedenleri olan "sistem kart" hedeflerini yumuatarak kullanmaya zorlanr bir durumda bulmulardr. Bu durum ylesine ak seik ki, bu hareketler stratejilerini neden bylesine kendi kendini yenilgiye uratacaa benzeyen bir hedefe dayandryor diye merak ediliyor olmaldr. Yant ol-
TARHSEL KAPTALZM 60
BRKM POLTKALARI 61
duka yaln: Tarihsel kapitalizmin verili siyasal yaps pek az seim brakmtr. Daha ok umut vaat eden hibir alternatif strateji yok gibi grnmtr. Devlet iktidarnn ele geirilmesi hi deilse, ekime halindeki gruplar arasnda g dengesini az ok deitirme umudu vaat etmektedir. Baka bir deyile, iktidarn ele geirilmesi sistemde reform anlamna gelmektedir. Reformlar gerekten durumda dzelme salamakta, ama bu her zaman sistemin de glenmesi pahasna olmaktadr. Bu nedenle dnya sistem kart hareketlerinin yz elli yl aan almasn tarihsel kapitalizmin reformizm yoluyla glendirilmesinden ibarettir diye zetleyebilir miyiz? Hayr, ama bunun nedeni tarihsel kapitalizm politikalarnn eitli devletlerin politikalarndan daha fazla bir ey, ayn zamanda devletleraras sistemin de politikalar olmasdr. Sistem kart hareketler balangtan itibaren yalnzca tek tek deil, hibir zaman brokratik rgtlenmeye gitmemekle birlikte, ayn zamanda kolektif bir btn olarak var olmutur. (Enternasyonaller hibir zaman bu hareketlerin tmn kapsamamtr.) Verili herhangi bir hareketin gc bakmndan kilit etkenlerden biri, her zaman, baka hareketlerin varl olmutur. Baka hareketler, verili harekete tr destek salamtr. Bunlardan en ak seii maddi destektir; ok yararl, ancak belki de en az nemli olan. kincisi, oyalama desteidir. rnein verili bir gl lkenin daha zayf bir lkedeki sistem kart harekete mdahale yetisi her zaman, ilk eldeki siyasal gndeminde daha baka ne kadar i bulunduuna bal olmutur. Verili bir devleti uzaktaki bir sistem kart hareketle urama yetisi, yerel bir sistem kart hareketle uramas lsnde azalr. nc ve en temel destek ise, kolektif dnce dzeyinde verilen destektir. Hareketler birbirinin hatalarndan ders karm ve birbirinin taktik basanlarndan cesaret almtr. Dnya dzeyinde hareketlerin abalan da dnya dzeyinde temel siyasal havay -beklentileri, olanak zmlemelerini- etkilemitir.
Hareketler, say, tarih ve taktik baar bakmndan bydke, kolektif bir grng olarak daha gl grnm, daha gl grnd iin de daha gl olmutur. Dnya dzeyinde kolektif gcn bymesi iktidarda bulunan hareketlerin "revizyonist" eilimlerini -ne daha fazla, ama ne de daha az- denetleme ilevi grm ve bu durumun tarihsel kapitalizmin siyasal istikrarn zayflatc etkisi, tek tek hareketlerin devlet iktidarn art arda ele geirmelerinin yaratt sistem glendirici etkilerin toplamndan byk olmutur. Son bir nokta olarak iin iine bir etken daha karmtr. Sistem kart hareketlerin iki tr yaygnlk kazandka (iisosyalist hareketler birka gl lkeden dier tm lkelere, ulusal hareketler de birka evresel blgeden dier her yere yayldka) aralarndaki ayrm gitgide daha bulank bir duruma gelmitir. i-sosyalist hareketler kendi seferber etme abalan ve devlet iktidar uygulamalar bakmndan milliyeti izleklerin ok nemli olduunu fark etmitir. Ama milliyeti hareketler tersini bulgulamtr. Etkin bir biimde seferber edebilmek ve ynetebilmek iin, iilerin eitliki yeniden yaplandrmaya duyduklar ilgiyi ynlendirmeleri gerekmitir. zlekler adamakll rtmeye balayp ayrt edici rgtsel biimler yok olma ya da tek bir yap iinde kaynama eilimine girdike, sistem kart hareketlerin zellikle dnya dzeyinde bir kolektif btn olarak gc iyice artmtr. Sistem kart hareketlerin gl yanlarndan biri de nemli sayda lkede iktidara gelmi olmalardr. Bu durum dnya sisteminin yrrlkteki politikalarn deitirmitir. Ama bu g, devrim-sonras denen rejimler tarihsel kapitalizmdeki toplumsal iblmnn bir paras olarak ilev grmeyi srdrdnden, ayn zamanda bir zayflk oldu. Bylelikle sz konusu rejimler de ister istemez, ileyilerini snrsz sermaye birikimi mekanizmasnn dur durak bilmez basks altnda srdrd. Bunun iteki siyasal sonucu, pek ok durumda daha az ve dzeltilmi biimde
TARHSEL KAPTALZM 62
de olsa, emek smrsnn srmesi oldu. Bu durum "devrimsonrasnda" olmayan lkelerdekine paralel i gerilimlere yol at, bu da sz konusu devletlerde yeni sistem kart hareketler domas eilimini besledi. Kapitalist dnya ekonomisi erevesi iinde birikimin gerekleri sistemin her yannda ilediinden, kazan mcadelesi hem bu devrim-sonras lkelerde hem dier her yerde srp gitti. Devlet yaplarndaki deiiklikler birikim politikalarn deitirdi, ama bu politikalara son verme yetisini henz gsteremedi. Sze balarken u sorulan ertelemitik: Tarihsel kapitalizmde elde edilen kazanlar ne lde reeldir? Yaam standartlarndaki deiikliin bykl nedir? u an, bu sorulara yaln yantlar bulunmad herhalde aktr. "Kim iin?" sorusunu sormamz gerekiyor. Tarihsel kapitalizm, ok byk boyutlarda maddi mal retimi, ama ayn zamanda elde edilen karlklarda ok byk bir kutuplama getirmitir. Pek ok insan dev boyutlu kazanlar elde etmi ama daha da ok insan toplam reel gelirlerinde ve yaam standartlarnda nemli dler yaamtr. Kutuplama kukusuz ayn zamanda meknsal olmu ve dolaysyla baz alanlarda yok gibi grnmtr. Bu durum da kazan iin mcadelenin bir sonucudur. Kazan corafyas sk sk kaym, bylelikle kutuplama gerekliini maskelemitir. Ama snrsz sermaye birikimi, tarihsel kapitalizmin kapsad zaman-mekn blgesinin btn boyunca reel farkn aralksz bymesi anlamna gelmitir.
3.
Afyon Olarak Hakikat: Aklclk ve Aklclatrma
Tarihsel kapitalizmin, zlemlerinde Prometeusu olduunu biliyoruz. Bilimsel ve teknolojik deime insann tarihsel etkinliinde bir deimez deer olduysa da, her zaman var olan Prometeus'un, David Landes'in deyiiyle "balarndan kurtulmas" ancak tarihsel kapitalizmde olmutur. Tarihsel kapitalizmin bu bilimsel kltrne ilikin bugnk temel kolektif imgemiz, bu kltrn "geleneksel" ve bilimd kltr glerinden gelen zorlu direnie kar soylu valyeler tarafndan ortaya konduudur. valye, on yedinci yzylda Kilise'ye kar Galileo, yirminci yzylda mollalara kar "modernletirici"dir. Her seferinde, "bo inanlar"a kar "aklclk" ve "zihinsel zulme" kar "zgrlk" dendi. Bunlarn siyasal ekonomi alannda burjuva giriimcinin aristokrat toprak sahibine kar isyanyla paralel (hatta zde) olduu varsayld. Bu temel imgenin, dnya dzeyinde kltrel mcadele imgesinin, gizlenmi bir ncl, zamansalla ilikin bir ncl vardr. "Modernlik" zamansal olarak yeni saylrken, "gelenek" zamansal olarak eski ve modernlikten ncedir; hatta bu imgelerin baz gl eitlemelerinde gelenek tarih d ve dolaysyla lmszdr. Bu ncl tarihsel olarak yanl ve bu nedenle temelli bir biimde yanltcdr. Tarihsel kapitalizmin zamanmekn snrlan iinde serpilip gelien eitli kltrler ve eitli
TARHSEL KAPTALZM 64
AK1LC1L1K VE AKILCILAT1RMA 65
"gelenekler" kurumsal erevelerden daha yaamsal olmam, byk lde modern dnyann yaratmas, ideolojik atsnn birer paras olmutur. eitli "geleneklerin, genellikle nceden var olan baz tarihsel ve zihinsel malzemeleri kullanmak yoluyla ina edilmeleri anlamnda, tarihsel kapitalizm ncesinden kalma grup ve ideolojilerle balan olduunda kuku yoktur. Bu gibi tarihtesi balarn savunulmas, gruplarn tarihsel kapitalizm iinde siyasal-iktisadi mcadelelerindeki i birliklerinde nemli bir rol de oynamtr. Ama bu mcadelelerin ald kltrel biimleri anlamak istiyorsak, "gelenek"leri geer ake kabul etmemizin, zellikle "gelenek"lerin gerekten geleneksel olduunu varsaymamzn olana yoktur. Gereken yerlerde ve olabilecek en dk cret dzeyleriyle ii yaratlmas, sermaye birikimini kolaylatrmak isteyenlerin karnadr. Dnya ekonomisinin evre blgelerinde yer alan iktisadi etkinlikler iin dk cretlerin, gelir kayna olarak cretli emein kk bir rol oynad haneler yaratlmas yoluyla nasl olanakl klndn daha nce tartmtk. Bylesine hanelerin "yaratlmas"nda, baka bir deyile kendi kendilerini yaplandrmalar ynnde bask uygulanmasnda kullanlan yntemlerden biri, tarihsel kapitalizm iinde topluluk yaamnn "etnikletirilmesi" olmutur. "Etnik grup"tan kastmz, corafi olarak yakn yerlerde yaayan dier gruplara gre belirli urasal/ iktisadi rollerin verildii, ele gelir byklkte bir grup insandr. Bu igc dalm d grn asndan etnik grubun ayrt edici "kltr" -dini, dili, "deerleri", kendine zg gndelik davran kalplar- ile simgelenmitir. Kukusuz, tarihsel kapitalizmde tam kast sistemi benzeri bir ey olduunu sylemek istemiyorum. Ancak, urala ilgili kategorilerimizi yeterince geni tutmamz kaydyla, tarihsel kapitalizmin eitli zaman-mekn blgeleri boyunca etniklik ile urasal/iktisadi roller arasnda olduka yksek bir bantnn var olduunu sylyorum. Ayrca, bu igc dalmnn zaman iin-
de deiiklie uradn, igc dalm deitike etnikliin de -grup snrlar ve gruplarn tanmlayc kltrel zellikleri asndan- deiiklie uradn ve yine, gnmz etnik igc dalmyla etnik gruplarn tarihsel kapitalizm ncesi dnemlerdeki szde atalarna ait kalplar arasnda hemen hi bant bulunmadn sylyorum. Dnya iilerinin etnikletirilmesi, dnya ekonomisinin ileyii asndan nem tayan belli bal sonu dourmutur. Her eyden nce, gruplarn yaamn srdrmesi iin yeterli gelir salamak anlamnda deil, hane halk gelirinin toplam miktar ve alaca biimler bakmndan gelir dzeyi beklentileri uygun olan her kategoriden yeterli miktarda ii salamak anlamnda, iilerin yeniden retilmesini olanakl klmtr. Dahas, iilerin dalmndaki esnekliin nedeni tam da etnikletirilmi olmasdr. Etniklik, byk lekli corafi ve urasal hareketlilii zorlatrmam, kolaylatrmtr. Deien iktisadi koullarn basks altnda ii dalmn da deitirmek iin gerekli olan tek ey birtakm inisiyatif sahibi bireylerin corafi ya da urasal yerlemede ba ekmesinden ve bunun iin dllendirilmesinden ibarettir; bu durum, etnik grubun dier mensuplar stnde, dnya ekonomisi iinde yer deitirmek konusunda derhal bir doal "eki gc" uygulamaktadr. Etnikletirme ikinci olarak, iileri kendi iinde eitme mekanizmas sayesinde, urasal grevlerdeki toplumsallamann byk bir ksmnn iverenler ya da devletler tarafndan karlanan giderlerle deil, etnik olarak tanml haneler erevesinde gerekletirilmesini salamtr. ncs ve belki de en nemlisi, etnikletirilmenin urasal/iktisadi rollerdeki kademelenmeyi katlatrarak genel gelir dalm iin, "gelenein" merulatrlmasyla rtlm, kolay bir kodlama salamasdr. En ince ayrntlarna kadar gelitirilip tarihsel kapitalizmin en nemli dayanaklarndan birini, kurumsal rkl oluturan, bu
TARHSEL KAPTALZM 66
AKILCILIK VE AKILCILATIRMA 67
nc sonutur. Irklktan kastettiimiz eyin nceki eitli tarihsel sistemlerde var olan yabanc dmanlyla pek az ilgisi vardr. Yabanc dmanl, dpedz "yabanc"dan duyulan korkuydu. Tarihsel kapitalizmdeki rkln "yabanclarca hibir ilgisi yoktur. Tam tersine. Irklk ayn iktisadi yap iindeki eitli ii kesimlerinin birbiriyle iliki kurmasn kstlamann biimidir. Irklk iilerin hiyerarikletirilmesine ve nimet dalm bakmndan aralarndaki yksek eitsizlie ideolojik gereke olmutur. Bizim rklk derken kastettiimiz ey, sregelen uygulamalar dizisiyle birlemi halde, etniklik ile ii dalm arasndaki yksek bantnn zaman iinde ayakta tutulmas sonucunu veren ideolojik nermeler dizisidir. Sz konusu ideolojik nermeler, iktisadi yaplar iindeki mevkilere olan dalmdaki farkllatrmann balca nedeni olarak eitli gruplarn genetik ve/ya da ok eski "kltrel" zelliklerinin gsterilmesi biimini almtr. Oysa iktisadi alandaki baarldkla ilgili baz zellikler bakmndan baz gruplarn dierlerinden "stn" olduuna ilikin inanlar, bu gruplarn iiler iinde yerinin belirlenmesinden nce deil, her zaman daha sonra ortaya kmtr. Irklk her zaman post hoc* olmutur. ktisadi ve siyasal olarak ezilenlerin kltrel bakmdan "aa" olduklar ileri srlmtr, ktisadi hiyerari iindeki yer herhangi bir nedenle deiirse, toplumsal hiyerarideki yer de bunu izleme eilimi gstermitir (kukusuz biraz gecikmeyle, nk bir nceki toplumsallamann etkilerini silmek iin her zaman bir ya da iki kuan gemesi gerekmitir.) Irklk, eitsizlii hakl karan bir genel ideoloji ilevi grmtr. Ama bundan ok daha fazla bir ey de olmutur. Gruplarn, ekonomi iindeki rollerinde toplumsallatrlmasna yaramtr. Alanan tavrlar (nyarglar, gndelik yaamdaki aka ayrmclk tayan davranlar), kiinin kendisine ve kendi hane
* sonra gelen (Lat. .n.)
halknda ve etnik grubunda yer alan dier kiilere uygun ve meru gelen davran erevesini yerletirmeye yaramtr. Tpk cinsiyetilik gibi rklk da, beklentileri biimlendirip snrlayarak, kendi kendisine bask yapan bir ideoloji ilevi grmtr. Irklk elbette yalnzca kendi kendisini basklayc deil, ayn zamanda ezici olmutur. Aa katmanlardaki gruplar hizaya getirmeye, orta katmanlardakileri ise dnya polis sisteminin gnll askerleri olarak kullanmaya yaramtr. Bylelikle, siyasal yaplarn maliyeti nemli lde azaltlmakla kalmam, rklk yapsal olarak kurbanlar birbirinin karsna diktiinden, sistem kart gruplarn geni kitleleri seferber etmesi de glemitir. Irklk basit bir grngden ibaret deildir. Bir anlamda, bir btn olarak dnya sistemindeki greli statlerin snrlarn izen, dnya apnda temel bir kusur hatt vardr. Bu hat "renk" hattdr. Gney Avrupal, Arap, Latin Amerikal mestizolar ve Dou Asyallar gibi gruplarn dnya dzeyinde (ve ulusal dzeyde) toplumsal olarak tanml "renk hatlar" iinde tarihsel olarak kayan konumlanndan aka grlm olaca gibi, "beyaz" ya da yksek tabaka olu kukusuz fizyolojik deil, toplumsal bir grngdr. Renk (ya da fizyoloji), z bakmndan gizlenmesi zor olduundan, kullanmas kolay bir etikettir ve tarihsel kapitalizmin Avrupa'daki kkenleri bakmndan tarihsel olarak elverili olduu lde kullanlmtr da. Ancak, elverisiz olduu durumlarda bir kenara braklm ya da dier tantc zellikler lehine deiiklie uratlmtr. Tantc kmeleri bylelikle pek ok yerde olduka karmak bir duruma gelmitir. Buna ek olarak toplumsal iblmnn de durmadan evrimletii gz nne alnrsa, etnik / rksal kimlik saptamann, var olan toplumsal gruplar arasndaki snrlar izmekte hayli istikrarsz bir temel oluturduu ortaya kar. Gruplar gelip gemekte ve kendi tanmlarn hatr saylr bir kolaylkla deitirmektedir (snrlan bakalar tarafndan da ayn kolaylkla, farkllam olarak alglanmaktadr).
TARHSEL KAPTALZM 68
AKILCILIK VE AKILC1LATIRMA 69
Ama, hibir verili grubun snrlarndaki geicilik genel gruplar hiyerarisindeki, yani dnya iilerinin etnikletirilmesindeki kalclkla tutarszlk oluturmam, hatta bir olaslk, bu kalcln fonksiyonu olmutur. Dolaysyla rklk, tarihsel kapitalizmin bir kltrel dayana olagelmitir. Zihinsel bakmdan aptalca oluu, korkun gaddarlklar yaratmasn nlememitir. Bununla birlikte, dnyadaki sistem kart hareketlerin son elli ila yz yldr gsterdii ykseli sonucu, yakn zamanlarda iddetli bir saldr altnda braklmtr. Gerekten de gnmzde rklk, en i eitlemeleri bakmndan dnya apnda bir miktar meruluk yitimine uramaktadr. Ama tarihsel kapitalizmin tek ideolojik dayana rklk olmamtr. Gerekli iilerin oluturulmasnda ve yeniden retilmesinde rkln nemi ok bykse de, snrsz sermaye birikiminin salanmas iin, iilerin yeniden retilmesi yeterli olmamaktadr. ilerin, belli kadrolar tarafndan ynetilmedike, verimli ve kesintisiz olarak almay srdrmesi beklenemez. Kadrolarn da yaratlmas, toplumsallatrlmas ve yeniden retilmesi gerekmektedir. Kadrolarn yaratlmasnda, toplumsallatrlmasnda ve yeniden retilmesinde etkili olan birincil ideoloji ise, rklk ideolojisi deildir. Evrenselciliktir. Evrenselcilik bir bilgi kuramdr*. Neyin bilinebilir ve nasl bilinebilir olduuna ilikin bir inanlar dizisidir. Bu grn z, dnyaya -fiziksel dnyay, toplumsal dnyaya- ilikin, evrensel ve kalc bir biimde doru ve anlaml genel nermeler bulunduu ve bilimin amacnn znel denen, yani tarihsel bakmdan kstlanm olan tm eleri formlasyonundan ayklayacak bir biim ierisinde bu genel nermeleri aramak olduudur. Evrenselcilie olan inan, tarihsel kapitalizmin ideolojik yapsnda temel ta olmutur. Evrenselcilik, bilgi kuram olduu kadar, inantr da. Ele avuca gelmeyen, ama reel olduu ne s-
rlen hakikat grngsnn yalnzca sayg grmesini deil, ululanmasn da gerektirir. niversiteler hem ideolojinin atlyeleri hem de inancn tapnaklar olagelmitir. Harvard, armasyla Veritas'* vmektedir. Bir yandan hakikatin hibir zaman kesin bir biimde bilinemeyecei savunulmu -modern bilimi Ortaa Bat teolojisinden ayran eyin bu olduu varsaylr- bir yandan da durmadan, hakikatin aranmasnn niversiteler iin, daha geni olarak da her trl zihinsel etkinlik iin varlk nedeni olduu ne srlmtr. Keats bize, sanat hakl karmak iin, "hakikat gzelliktir, gzellik de hakikat," der. Birleik Devletler'de, yasayla yasaklanmam eyleri yapabilme serbestliinin sevilen bir siyasal gerekesi de hakikatin yalnzca, "serbest fikir piyasasndaki" etkileimin sonucu olarak bilinebileceidir. Kltrel ideal olarak hakikat, afyon ilevini, belki de modern dnyann tek ciddi afyonu ilevini grmtr. Karl Marx din iin kitlelerin afyonudur, diyordu. Raymond Aron, Marksist fikirler de aydnlarn afyonudur, dedi. Bu polemiki klarn ikisinde de basiret vardr. Ama basiret demek hakikat demek midir? Ben, hem kitlelerin hem de aydnlarn asl afyonu belki de hakikat denen ey olmutur, nerisinde bulunmak istiyorum. Afyon kukusuz her an iin kt deildir. Aclar hafifletir. nsanlar iin, gereklikle yz yze gelmenin olsa olsa kanlmaz zararlar ya da k hzlandracandan korktuklar durumlarda, kat gerekliklerden kama olana salar. Yine de oumuz afyon kullanlmasn nermeyiz. Marx'la Raymond Aron da nermiyorlard. ou lkede ve ou ama iin, afyon kullanm yasaddr. Kolektif eitimimiz bize hakikati aramann kar beklentilerinden uzak bir erdem olduunu retmitir, oysa gerekte, kendi karna ynelik bir aklclatrmadr. lerlemenin, dolaysyla refahn ke ta ilan edilen hakikati arama, belirli pek ok a-
* epistemoloji (.n.)
* hakikat (Lat. .n.)
TARHSEL KAPTALZM 70
AK1LCILIK VE AK1LC1LAT1RMA 71
dan, hiyerarik, eitsiz toplumsal yapnn ayakta tutulmasyla en azndan uyumlu olmutur. Kapitalist dnya ekonomisinin bymesinin getirdii sreler -iktisadi yaplarn evreselletirilmesi, bir devletleraras sisteme katlan ve bu sistem tarafndan kstlanan zayf devletler yaratlmas- kltr dzeyinde baz basklar iermitir: Hristiyanln kendi dinine ekme abalan; Avrupa dilinin dayatlmas; belirli teknolojilere ve trelere gre eitim; yasalarla ilgili deiiklikler. Bu deiikliklerin ou asker eliyle yaplmtr. Bir ksm, otoritesi sonul olarak askeri gle desteklenen "eitimciler"in ikna edilmesiyle baarlmtr. Bazen "Batllatrma" ya da giderek daha stten bir tavrla "modernletirme" etiketini yaptrdmz ve evrenselcilik ideolojisinin hem meyvelerini hem de bu ideolojiye olan inanc paylamann ekiciliiyle merulatrlm olan sreler btn, ite budur. Dayatlan bu kltrel deiikliklerin arkasnda iki ana gd vardr. Bunlardan biri iktisadi verimliliktir. Verili kiilerin iktisadi alanda verili biimlerde i grmesi isteniyorsa, hem kendilerine zorunlu kltrel normlarn retilmesi hem de rakip kltrel normlarn ortadan kaldrlmas etkili olmaktadr. kincisi, siyasal gvenliktir. evre alanlarda, sekin denenler "batllatnlrsa" bunlarn "kitlelerinden" ayrlacaklarna ve bylece isyan etmeleri olaslnn azalacana -isyan iin yanda rgtleme yetilerinin ise kesinlikle azalacana- inanlmtr. Bu hesap, byk bir yanl olduu ortaya ktysa da, savunulabilir bir hesaptr ve bir sre iin geerli de olmutur. (nc bir gd, fetihilerin byklenmesidir. Bunu gz ard ediyor deilim, ancak, kltrel basklar aklamak iin burada anlmas zorunlu grnmyor; sz konusu basklarn bykl, bu gd olmasa da ayn olurdu.) Irklk dnya dzeyinde dorudan reticileri denetim altnda tutma mekanizmas olarak ilev grrken, evrenselcilik, teki lkelerin burjuvazileriyle dnya dzeyinde eitli orta tabakalarn etkinliklerini, retim srelerinin en sk biimde tmletiril-
meini ve devletleraras sistemin en dzgn biimde ilemesini salayacak kanallara yneltmeye ve bylelikle sermaye birikimini kolaylatrmaya yaramtr. Bunun yaplabilmesi, "ulusal" eitlemelere nakledilebilecek bir dnya burjuva kltr erevesinin yaratlmasn gerektiriyordu. Bu nokta zellikle bilim ve teknoloji bakmndan, ama ayn zamanda siyasal fikirler ve toplumsal bilimler alannda nemli olmutur. Dnya sistemi tarihsel olarak evrimletike, dnya iblmnde yer alan kadrolarn "iinde eritilecekleri" (burada fiilin edilgen yaps zellikle nemli) yansz bir "evrensel" kltr kavramnn sistemin dayanaklarndan biri olarak ie yaramas, bu nedenledir. lerlemenin, daha sonra da "modernleme"nin yceltilmesi, gerek toplumsal eylem normlarndan ok, dnya st tabakalarna selama durmann ve aralarna katlmann statsimgesi ilevini gren bu fikirler dizisini zetlemektedir. Kltrlerst olduu varsaylan bilimsel bilgi temelleri lehine kltrel bakmdan dar olduu varsaylan dinsel bilgi temellerinden kopulmas, zellikle zararl bir kltr emperyalizmi biiminin kendini hakl karmasna yaramtr. Zihinsel zgrleme adna tahakkm kurmu, kukuculuk adna, dayatmtr. Kapitalizm bakmndan temel nemdeki aklclatrma sreci, ynetici, teknisyen, bilim adam, eitimci gibi aklclatrma uzmanlarn kapsayan bir ara tabakann yaratlmasn gerektirmitir. Yalnzca teknolojinin deil bizzat toplumsal sistemin de karmak oluu, bu tabakann geni ve zaman iinde genileyen bir tabaka olmasn zorunlu klmtr. Bu tabakann desteklenmesi iin gerekli parasal kaynak olarak, iverenler ve devletler eliyle elde edilen genel artk kullanlmtr. Bu nedenle sz konusu kadrolar, bu ilksel ama temel anlamda, burjuvazinin, artn paylalmasna katlma taleplerine beeri sermaye gibi bir yirminci yzyl kavramyla net bir ideolojik biim verilen bir paras durumuna gelmitir. Bu kadrolar, kendi hane halklarna miras olarak brakacaklar reel sermaye greli olarak az olduun-
TARHSEL KAPTALZM 72
AKILCILIK VE AK1LCILATIRMA 73
dan, soylarnn devamn, ocuklar iin mevki gvencesi getiren eitim kanallarna tercihli eriim salamak yoluyla garantilemeye almaktadr. Bu tercihli eriime de rahatlkla, dar tanml bir "frsat eitlii" ile szde merulatrlarak, baar denmitir. Bilimsel kltr bylelikle dnya sermaye biriktiricilerinin kardelik kodu durumuna gelmitir. Bu kltr hereyden nce hem sermaye biriktiricilerin kendi etkinliklerini hem de yararlandktan farkllatrlm nimetleri hakl karmaya yaramtr. Teknolojik yenilikleri desteklemitir. retimle ilgili verimlilik artnn nndeki engellerin sert yntemlerle ortadan kaldrlmasn merulatrmtr. Herkesin -hemen deilse de eninde sonunda- yararna olacak bir ilerleme biimi yaratmtr. Bununla birlikte bilimsel kltr, aklclatrmadan ibaret deildir. Gerek duyulan tm kurumsal yaplarn kadrolarn oluturan eitli elemanlarn toplumsallatrlmasnn bir biimidir. Bilimsel kltr, kadrolar iin ortak, iiler iinse dorudan ortak olmayan bir dil olarak, st tabakalar iin snf ii birliin bir arac durumuna da gelmi, isyancla kaplabilecek kadrolarn bu trden etkinliklerinin perspektiflerini ya da kapsamn snrlamtr. stelik, bu kadrolarn yeniden retilmesine ynelik esnek bir mekanizma oluturmutur. Eskiden "la carriere ouverte aux talents"*, bugnse "meritokrasi" olarak bilinen kavrama elvermitir. Bilimsel kltr, hiyerarik ii dalmn tehdit etmeden bireysel hareketlilii olanakl klan bir ereve yaratmtr. Meritokrasi hiyerariyi tehdit etmek yle dursun, glendirmitir Sonuta, meritokrasi ileyi olarak, bilimsel kltr de ideoloji olarak, tarihsel kapitalizmin temelinde yatan ileyilerin alglanmasn nleyen rtleri yaratmtr. Bilimsel etkinliin aklclna verilen byk arlk, snrsz birikimin akldlnn maskesi olmutur. Evrenselcilikle rklk, yzeyden bakldnda, birbirinin d* yetenek kariyerleri (Fr. .n.)
pedz antitezi olan retiler olarak deilse bile tuhaf bir ift olarak grnebilir: biri ak, teki rtl; biri eitletirici, teki kutuplatnc; biri aklc sylemin arcs, teki nyargnn cisimlemi hali. Yine de, bu iki reti tarihsel kapitalizmin evrimiyle eanl olarak yaylp arlk kazandndan, hangi bakmlardan badar olduklarna daha yakndan bakmamz gerekiyor. Evrenselcilikte bir aldatmaca vardr. Evrenselcilik, serbeste dolaan bir ideoloji olarak deil, tarihsel kapitalizmin dnya sisteminde iktisadi ve siyasal iktidar elinde tutanlar tarafndan yaylan bir ideoloji olarak yol almtr. Dnyaya, glnn zayfa bir armaan gibi sunulmutur. Timeo Danaos et dona ferentes!* Armaann bizzat kendisi alcsna iki seenek sunduu iin rkl beslemitir; armaan ve dolaysyla, ulalm ilim-irfan hiyerarisinde altlarda yer alyor olmay kabul etmek; armaan reddetmek, dolaysyla kendini eitsiz reel iktidar durumunu tersine evirebilecek silahlardan yoksun brakmak. Ayrcalkllarn kendi aralarna almak zere setikleri kadrolarn bile evrenselciliin iletisi konusunda derinlemesine kararsz kalp heyecanl bir mritlikle, rk tavrlara duyulan tiksintinin getirdii kltrel ret arasnda gidip gelmesi, artc deildir. Bu kararszlk, ok saydaki kltrel "rnesans"ta anlatmn bulmutur. Dnyann pek ok blgesinde geni lde kullanlan rnesans szcnn bizzat kendisi kararszln cisimlemi halidir. Yeniden doutan sz eden, nceki bir kltrel an an ne srm, ama ayn zamanda u an itibariyle kltrel bakmdan aa bir konumu kabul etmi olmaktadr. Yeniden dou szcnn kendisi de Avrupa'nn zgl kltrel tarihinden kopya edilmitir. Dnya iilerinin, bey sofrasnda orba imeye hibir zaman davet edilmemi olmalar bakmndan, bu kararszlktan daha bir
* Yunanllardan armaan getirdikleri zaman da korkarm! (Laokoon, Yunanllar tahta at getirirken Truvallara byle syler, .n.)
TARHSEL KAPTALZM 74
AKILCILIK VE AKILCILATIRMA 75
bak olduklar dnlebilir. Oysa gerekte dnya iilerinin siyasal anlatmlar olan sistem kart hareketlerin kendileri de derin bir biimde ayn kararszla batmtr. Daha nce de belirttiimiz gibi, sistem kart hareketler, kendisi de evrenselci ideolojinin balca rnlerinden olan Aydnlanma'nn ideolojisine brnmtr. Bylelikle, o gnden bugne iinde kaldklar kltrel tuza kendileri kurmu oldular: Tarihsel kapitalizmi, tam da yerle bir etmeye altklar "egemen snflarn fikirleri"nden tretilmi stratejiler kullanarak ve orta vadeli hedefler koyarak sarsmaya almak. Sistem kart hareketlerin sosyalist eitlemesi, balangtan itibaren bilimsel ilerlemeye bal oldu. Kendisini, "topyac" olarak sulad bakalarndan ayrt etmek isteyen Marx, "bilimsel sosyalizm"i savunduunu ne sryordu. Yazlarnda kapitalizmin hangi bakmlardan "ilerici" olduunu vurguluyordu. Sosyalizmin nce en "ileri" lkelerde gelecei anlay, sosyalizmin (kapitalizme tepki biiminde olduu kadar) kapitalizmdeki ilerlemeden de doaca bir sre telkin ediyordu. Dolaysyla sosyalist devrim, "burjuva devrimi"ne yknecek ve bu devrimden sonra gelecekti. Sonraki baz kuramclar bu nedenle burjuva devriminin henz gereklemedii lkelerde bu devrime yardmc olmann sosyalistlerin grevi olduunu bile ileri srmtr. kinci ve nc Enternasyonaller arasnda ortaya kan gr ayrlklar, ikisinde de ortak olan bu bilgi kuram stne herhangi bir anlamazlk iermiyordu. Gerekten de, gerek sosyal demokratlar gerekse komnistler, iktidara geldiklerinde retim aralarnn daha da gelimesine byk bir ncelik verme eiliminde oldular. Lenin'in "komnizm eittir sosyalizm art elektrik" slogan Moskova caddelerinde bugn hl kocaman pankartlar halinde asldr. Bu hareketler -sosyal demokrat da komnisti de- iktidara bir kez geldiler mi, Stalin'in "tek lkede sosyalizm" sloganlarn uyguladklar lde, zorunlu olarak kresel sermaye birikimi iin bylesine temel bir nem tayan her
eyin metalatnlmas srecini daha da ileri gtrdler. Devletleraras sistem iinde kaldklar lde de -gerekte bu sistemden atlmalarna ynelik her tr giriime kar iinde kalma mcadelesi vererek- dnya dzeyinde deer yasasnn egemenlii gerekliini kabul etmi ve daha da ileri gtrm oldular. "Sosyalist insan", kuku uyandracak lde Taylorizm'den ba dnme benzedi. Kukusuz, Aydnlanma'nn evrenselciliini reddetme savnda olan ve dnya ekonomisinin evrede yer alan blgeleri iin trl "yerli" sosyalizm eitlemelerini savunan "sosyalist" ideolojiler de oldu. Bu formlasyonlar srf gzel szler olmaktan te gidebildikleri lde, fiilen, metalatrma srecinin temel birimi olarak ortak gelirli yeni hane halklarn deil, daha "geleneksel" olduu ileri srlen byk komnal btnlkleri kullanma giriimi gibi grnmtr. Ciddi olduklarnda, bu giriimlerin genel olarak verimsiz kaldklar ortaya kmtr. Her durumda, dnya sosyalist hareketlerinin ana eilimi, bu giriimleri sosyalist olmayan, geri bir kltrel milliyetiliin biimleri olmakla sulamaktr. Sistem kart hareketlerin milliyeti eitlemesi ilk bakta bizzat ayrlk izleklerinin tad nem nedeniyle, evrenselcilik ideolojisine daha az borlu grnr. Oysa daha yakndan bakldnda bu izlenim yanllanyor. Kukusuz, milliyetiliin kanlmaz olarak, belirli hareketler tarafndan ulusal "gelenekler"in, ulusal dilin," sklkla da dinsel mirasn glendirilmesinin savunulduu bir kltrel bileeni vardr. Ama kltrel milliyetilik, sermaye biriktiricilerin basklarna kar bir kltrel direni midir? Gerekte, kltrel milliyetiliin iki byk esi bunun tersi ynlere doru hareket etmitir. Birincisi, kltrn iinde tanaca ara olarak, devletleraras sistemin mensubu olan devlet biriminin seilmesi eiliminin varldr. "Ulusal" kltr ou durumda bu devlete atfedilmitir. Bu durum fiilen her seferinde kltrel srekliliklerde genellikle ok ar olan sapmalar
TARHSEL KAPTALZM 76
AKILCILIK VE AK1LCILATIRMA 77
getirmitir. Devlet erevesine oturtulmu bir ulusal kltrn savunulmas hemen her seferinde, kanlmaz olarak, srekliliklerin savunulmasn olduu kadar bastrlmasn da getirmitir. Her durumda devlet yaplarn, dolaysyla devletleraras sistemi ve bir dnya sistemi olarak tarihsel kapitalizmi glendirmitir. kinci olarak, tm bu devletlerdeki kltrel sahip kmalara karlatrmal bir gzle bakldnda, biimleri bakmndan eitlilik gstermelerine karlk, ierikleri bakmndan zde olma eilimleri aka grlr. Dillerin biimbirimi farkl olmakla birlikte, szck listesi yaknsamaya balamtr. Dnya dinlerinin tapnma biimleri ve teolojileri tmyle yeniden canlandrlyor olabilir, ama fiili ierik olarak, eskisine gre daha az farkl olmaya balamtr. Bilimselliin ncelleri de pek ok farkl adla yeniden kefedilmektedir. Ksacas, kltrel milliyetilik ounlukla devasa bir dilsiz oyunu olmutur. Kltrel milliyetilik bundan da te tpk "sosyalist kltr" gibi, sk sk modern dnyann evrenselcilik ideolojisinin balca partizan olmu, bu ideolojiyi dnya iilerine daha makbul bulduklar biimlerde sunmutur. Sistem kart hareketler bu anlamda genel olarak gllerin zayflarla ilikisinde kltrel arac ilevi grm, derinlere kk salm direni kaynaklarn netletirmekten ok bulandrmtr. Sistem kart hareketlerin devleti ele geirme stratejilerinin znde bulunan elikiler evrenselci bilgi kuramn rtk biimde kabul etmeleriyle birleince, bu hareketler iin ciddi sonular dourmutur. D krkl grngsyle gitgide daha ok uramak zorunda kalmlar, buna kar balca ideolojik yantlan, tarihsel kapitalizmi hakl karan en nemli gerekenin yeniden ne srlmesi olmutur: ilerlemenin otomatik ve kanlmaz nitelii, ya da bugn SSCB'de sevilen deyile, "bilimsel-teknolojik devrim". Yirminci yzylda ortaya kan ve 1960'lardan bu yana gitgide younluk kazanan, Enver Abdl-Malek'in sevdii deyile, "uygarlk projesi" izlei glenmeye balamtr. Yeni "yerli al-
ternatifler" dili, pek oklarna gre eski evrenselletirici kltrel milliyeti izleklerin szsel bir eitlemesinden ibaretken, daha bakalarna gre bu izlekte gerekten yeni bir bilgi-kuramsal ierik vardr. "Uygarlk projesi", tarih-st hakikatlerin gerekten var olup olmad sorusunu yeniden ortaya atm oldu. Tarihsel kapitalizmin iktidar gerekliklerini ve iktisadi gereklerini yanstan bir hakikat biimi ortaya kp tm yerkreye yayld. Daha nce grdmz gibi, bu doru. Ama bu hakikat biimi, bu tarihsel sistemin k srecine, ya da snrsz sermaye birikimine dayal tarihsel sistemin reel tarihsel alternatiflerinin varlna ne lde k tutmutur? Sorun burada yatyor. Bu yeni ve esasl kltrel direni biiminin maddi bir temeli var. Dnyadaki sistem kart hareketlerin art arda gelen seferberlikleri, zaman iinde, sistemin ileyii bakmndan iktisadi ve siyasal olarak daha marjinal ve biriken artktan, sonradan bile olsa yararlanacaa daha az benzeyen eleri kapsar olmutur. Ayn zamanda bu hareketlerin bizzat kendilerinin mitos olmaktan birbiri ard sra kmas evrenselci ideolojinin kendi ilerinde yeniden retilmesini de tehlikeye drm ve bylelikle bu hareketler ncllerini gitgide daha ok sorgulayan sz konusu elere daha da ok almaya balamtr. Dnya sistem kart hareket mensuplarnn 1950 sonras kesiti, 1850-1950 aras kesitine gre daha fazla evre blgeler insan, daha fazla kadn, daha fazla "aznlk gruptan" (nasl tanmlanrsa tanmlansn) insan ve daha fazla, ii skalasnn vasfsz ve dk cretli ucunda yer alan ii kapsamtr. Bu durum, hem bir btn olarak dnyada hem tm lkelerde, hem yeler hem de yneticiler dzeyinde byledir. Toplumsal tabanda bylesi bir kayma, dnya sistem kart hareketlerinin kltrel-ideolojik seilerinin deimesinden baka bir sonu douramazd. Buraya kadar, kapitalizmin tarihsel bir sistem olarak gerekte nasl ilediini betimlemeye altk. Oysa tarihsel sistemler, ad stnde, tarihseldir. Var olurlar ve eninde sonunda, i elikiler-
TARHSEL KAPTALZM 78
AK1LC1LIK VE AKILCILATIRMA 79
deki iddetlenmenin yapsal bir bunalma yol at i srelerin sonucu olarak, var olmaktan karlar. Yapsal bunalmlar geici olmayan, ar bunalmlardr. mrlerini doldurmalar zaman alr. Tarihsel kapitalizm yapsal bunalmna yirminci yzyln balarnda girmitir ve tarihsel bir sistem olarak lm herhalde gelecek yzyl iinde olacaktr. Ardndan ne gelecei, nceden sylenemeyecek kadar belirsiz. u an yapabileceimiz ey, yapsal bunalmn kendi boyutlarn zmlemek ve sistemik bunalmn bizi hangi ynlere gtrmekte olduunu alglamaya almaktr. Bu bunalmn ilk ve bir olaslk en temel yn, imdi her eyin metalatnlmasna yakn oluumuzdur. Yani tarihsel kapitalizm tam da, snrsz sermaye birikimi peinde, Adam Smith'in insan iin "doal" olduunu ileri srd ama tarihsel olarak hibir zaman var olmayan duruma yaklamaya balamas nedeniyle bunalmdadr. "[nsanln] dei tokua, takasa ve bir eyi alp tekini vermeye olan yatknl", el dememi alanlara ve blgelere girmitir ve metalamay yaygnlatrma ynndeki bask greli olarak denetimsizdir. Marx piyasadan, toplumsal retim ilikilerini gizleyen bir "rt" olarak sz ediyordu. Marx'n syledii yalnzca, arta dorudan yerel olarak el konmasna gre, dolayl bir biimde piyasada (ve bu nedenle yereld olarak) el konmasnn daha zor ayrt edilmesi ve dolaysyla dnya iileri asndan, siyasal sava konusu edilmesinin daha g olmas anlamnda doruydu. Bununla birlikte "piyasa", genel bir nicel l cinsinden, para cinsinden i gryor ve bu da fiilen ne kadara el konmakta olduunun anlalmasn gletirmekten ok kolaylatryordu. Sermaye biriktiricilerin siyasal emniyet filesi olarak gvendikleri ey, bu lye emein yalnzca bir ksmnn girmesidir. Gittike daha ok emein metalatnlmas ve hane halk balarnn gittike daha ok meta ilikisi bana dnmesi lsnde, artn ak da daha bir gzle grlr oluyor. Bylelikle siyasal kar-bask gittike daha ok se-
ferber, ekonominin yaps da seferberliin daha dorudan bir hedefi durumuna geliyor. Sermaye biriktiriciler, proleterlemeyi hzlandrmak istemek yle dursun, geciktirmeye alyor. Ama, ayn anda hem tek balarna birer giriimci hem de bir snfn mensuplar olduklarndan, kendi karlarnn elikileri nedeniyle, tam olarak byle davranamyorlar. Bu sre, dzenli, aralksz olarak sren ve ekonominin itici gc sermaye birikimi olduu srece n alnmas olanaksz bir sretir. Sistem, andrc etkinliklerden bazlarn yavalatarak mrn uzatabilir ama lm hep ufukta bir yerlerde seilebiliyor. Sermaye biriktiricilerin sistemin mrn uzatma yntemlerinden biri, sistemin bir paras olarak koyduklar ve sistem kart hareketleri, devlet iktidarn ele geirme stratejisi kullanan biimsel rgtler yaratma yollarndan gitmek zorunda brakan, siyasal kstlamalardr. Sistem kart hareketlerin nnde baka bir reel seim ans da olmamtr, ama strateji, kendi kendisini snrlayan bir stratejidir. Bununla birlikte, daha nce de grdmz gibi, bu stratejinin kendi elikileri, siyasal dzeyde bir bunalm beslemitir. Bunalm, birincil misyonu olan, hiyerariyi ayakta tutma ve muhalif hareketleri gemleme misyonunu hl ok iyi yerine getiren devletleraras sistemin bunalm deildir. Siyasal bunalm, sistem kart hareketlerin kendi bunalmdr. Sosyalist hareketlerle milliyeti hareketler arasndaki ayrm bulanklamaya baladka ve bu hareketlerden gitgide daha ou (tm snrlamalaryla) devlet iktidarna ulatka, dnya dzeyinde hareketler topluluu, ondokuzuncu yzyln ilk zmlemelerinden tremi tm sofuluklarnn yeniden deerlendirilmesini dayatmtr. Biriktiricilerin biriktirmedeki baarlar nasl sistemi sistem olarak tehdit edecek kadar fazla metalama yarattysa, sistem kart hareketlerin iktidar ele geirmede gsterdii baarlar da sistemi, dnya iilerinin bu kendi kendini snrlayan stratejiye gsterdikleri kabullenmeyi yarp geme tehdidini tayacak derecede glendirmitir.
TARHSEL KAPTALZM 80
AK1LC1L1K VE AKILCILAT1RMA 81
Son bir nokta olarak, bunalm kltreldir. Sistem kart hareketlerin bunalm ve temel stratejinin sorgulanmas, evrenselci ideolojinin ncllerinin sorgulanmasna yol amaktadr. Bu durum, iki alanda sryor: "uygarlksal" alternatif araynn ilk kez ciddiye alnd hareketler ve on drdnc yzyldan balayarak oluan btn bir zihinsel aygtn azar azar kuku konusu edildii zihinsel yaam. Bu kukunun yine evrenselci ideolojinin kendi baarsnn rn olduunu belirtelim. Fiziksel bilimlerde, modern bilimsel yntemin rettii i soruturma sreleri, kendi ncln oluturan evrensel yasalarn varlnn sorgulanmasna yol ayora benzemektedir. Bugn bilime zamansallk katlmasndan sz ediliyor. Bir dzeyde yoksul bir akraba, ama baka bir dzeyde bilimlerin kraliesi (baka bir deyile zirvesi) olan toplumsal bilimlerde, btn bir kalknmac paradigma bugn aka, temelinden sorgulanyor. Bu bakmdan, zihinsel konularn yeniden almas bir yandan i baarlarn ve i elikilerin rndr. Ama ayn zamanda, kendileri de bunalmda olan hareketlerin, bunalmyla dier her tr etkinliin balang noktasn oluturan tarihsel kapitalizm yaplaryla baa kmak ve bu yaplara kar daha etkili bir mcadele vermek ynndeki basklarnn rndr. Tarihsel kapitalizmin bunalmndan sk sk, kapitalizmden sosyalizme geiin bunalm olarak sz edilmitir. Bu formle katlyorum, ama fazla bir ey anlatmyor. Sosyalist bir dnya dzeninin, tm insanlar arasndaki maddi refah farkn ve reel iktidar eitsizliini kkten daraltan bir sosyalist dnya dzeninin nasl ileyeceini henz bilmiyoruz. Var olan devlet ve hareketlerden kendilerine sosyalist diyenler, gelecein yolunu pek az gsteriyor. Bu devlet ve hareketler imdinin, yani tarihsel kapitalist dnya sisteminin grngleridir ve bu erevede deerlendirilmeleri gerekiyor. Daha nce de belirttiimiz zere, tm iin ayn ey sylenemese de, kapitalizmin lmnn etkenleri olabilirler. Ama gelecek dnya dzeni, nceden sylemeye a-
lmayp ancak dleyebileceimiz biimlerde, azar azar kurulacaktr. Bu nedenle, iyi olacan, hatta daha iyi olacan kabul etmek bir miktar inan ii oluyor. Ancak, imdikinin iyi olmamln biliyoruz ve tarihsel kapitalizm, tarihsel yolunda gittike, benim grme gre -tam da kendi baars itibariyle- daha iyiye deil, daha ktye gitmitir.
SONU: LERLEME VE GELER 83
4.
Sonu: lerleme ve Geiler stne
Modern dnyayla ilikili, gerekten de bu dnyann en nemli parasn oluturan bir fikir varsa, o da ilerleme fikridir. Herkes ilerlemeye inanmtr demek istemiyorum. Muhafazakrlarla liberaller arasndaki ksmen Fransz Devrimi'ni nceleyen ama zellikle bu devrimin ardndan gelen byk kamusal ideolojik tartmada muhafazakr tavrn z, Avrupa'nn ve dnyann urad deiikliklerin ilerleme saylabileceinden ya da ilerlemenin gerekten nemli ve anlaml bir kavram olduundan duyulan kukuda yatmtr. Yine de, bilindii gibi, an habercisi olanlar ve on dokuzuncu yzylda, oktandr var olan kapitalist dnya ekonomisinin egemen ideolojisi durumuna gelecek olan ideolojiyi kiiliklerinde canlandranlar liberaller olmutur. Liberallerin ilerlemeye inanmas artc deildir. lerleme fikri, feodalizmden kapitalizme geie btnyle hakllk kazandryordu. Her eyin metalatnlmasna kar olan muhalefetten geriye ne kaldysa krlmasn merulatryor ve kapitalizmin tm olumsuz puanlarn, getirileri zararlarnn ok stndedir gerekesiyle silip atma eilimi gsteriyordu. Bu nedenle, liberallerin ilerlemeye inanmas hi artc deildir. artc olan, liberallerin ideolojik kartlarnn, Marksistler'in -liberal kartlarnn, ezilen emeki snflann temsilcilerinin- ilerlemeye en az liberaller kadar tutkuyla inanmasdr. Bu
inancn onlarda da nemli bir ideolojik amaca hizmet ettiinde kuku yoktur. Bu inan tarihsel gelimenin kanlmaz eilimini temsil ettii gerekesiyle, dnya sosyalist hareketinin etkinliklerine hakllk kazandrmtr. stelik, burjuva liberallerinin kendi fikirlerini kendilerine kar kullanmak savnda olmas bakmndan, bu ideolojiyi yaymak ok zekice bir ey gibi grnmtr. Ne yazk ki, ilerlemeye olan bu acl inancn grnte uyanka ve mutlaka heyecanl olan benimseniinde iki kk kusur vard. lerleme fikri sosyalizme hakllk kazandrrken, kapitalizme de hakllk kazandryordu. nce burjuvaziyi vmeden, proletaryaya ballk arks sylemek pek olanakl deildi. Marx'n Hindistan'a ilikin nl yazlarnda, hatta Komnist Manifesto'da bu konuda bol bol kant vardr. Ayrca, ilerlemenin ls maddeci olduundan (Marksistler bunu onaylamamazhk edebilir miydi?), ilerleme fikri her tr "sosyalizm deneyimi"nin aleyhine dnebilirdi ve son elli yl iinde dnmtr de. SSCB'nin, yaam standartlan ABD'ninkilerin altnda diye sulandn iitmeyen var mdr? stelik, Kruev'in vnmelerine karn bu farkn elli yl sonra ortadan kalkacana inanmak iin pek az neden var. Marksistlerin evrimci bir ilerleme modeli benimsemesi, kapitalist dnya ekonomisinin genel yapsal bunalmnn bir paras olan ideolojik bunalmda bir e olarak, sosyalistler tarafndan yeni yeni kuku konusu edilmeye balanan, kocaman bir tuzak olmutur. Tarihsel bir sistem olarak kapitalizmin, ykt ya da dntrd nceki eitli tarihsel sistemlere gre ilerlemeyi temsil ettii, dpedz, doru deil. Bunu yazarken bile, gnah duygusuna elik eden o rpertiyi duyuyorum. Tm benzerlerimle ayn ideolojik kalptan ktm ve ayn dualara amin dediim iin tanrlarn gazabndan korkuyorum. lerlemenin zmlenmesindeki sorunlardan biri, nerilen tm llerin tek yanlldr. Bilimsel ve teknolojik ilerlemenin yadsnmaz ve nefes kesici olduu sylenir, bu da, zellikle ou
TARHSEL KAPTALZM 84
teknik bilginin kmlatif olmas dolaysyla, elbette doru. Ne var ki, evrenselcilik ideolojisinin tm dnyada ykselii iinde ne kadar bilgi yitirmi olduumuzu ciddi olarak hi tartmyoruz. Tartsak da, bu tr yitirilen bilgileri bilgelikten ibaret (?) kategorisine sokuyoruz. Oysa son zamanlarda, tarmsal retkenliin ve biyolojik btnln basit teknik dzeylerinde bile, bir ya da iki yzyl nce (aydnlanm sekinlerin geri kitlelere dayatt bir sre olarak) saf d edilmi insan eylemi yntemlerinin, daha az deil, daha ok etkili olduu ortaya kt iin yeniden canlandrlmas gerektiini bulguluyoruz. Daha da nemlisi, yz yl ya da be yz yl nce zafer edasyla saf d edilmi ncllerin, bizzat ileri bilimin "ularnda" utanga bir biimde yeniden ie katldn bulguluyoruz. Tarihsel kapitalizm iin, insan elinin mekanik uzanma yetisini dnme uratmtr denir. nsan enerjisi cinsinden her girdi, gitgide daha fazla rn ktsyla dllenmitir, elbette bu da doru. Ama bunun, bireylerin ayr ayr ya da kapitalist dnya ekonomisi iindeki herkesin kolektif olarak, ister zaman birimi bana, ister mr bana yatrmas gereken toplam enerji girdisinin, insanlk tarafndan hangi lde azaltlm ya da artrlm olduu anlamna geldiini hesaplamyoruz. Dnyann tarihsel kapitalizmde nceki sistemlere gre daha az klfetli olduundan emin olabilir miyiz? alma zorunluluunun ta stbenliklerimizin bir paras durumuna gelmesinin de gsterdii gibi, bundan kuku duymak iin yeterince neden var. nceki hibir tarihsel sistemde insanlarn imdiki sistemde olduu kadar rahat bir maddi yaamlar ya da ellerinin altnda bylesine byk bir alternatif yaam deneyimleri dizisi olmad sylenir. Bu tez de yine doru grnyor, bizden hemen nceki atalarmzn yaamlaryla sk sk yaptmz karlatrmalar bunu ortaya koyuyor. Yine de, bugn "yaam dzeyi "ne sk sk gndermede bulunmamzn ve toplumdlk, yabanclama ve ruhsal hastalklar konusunda artan kayglarmzn da gsterdii
gibi, bu alandaki kukular yirminci yzyl boyunca durmadan bymtr. Son bir nokta olarak, tarihsel kapitalizmin -salgn hastalk tehlikelerinden (Maher'in drt atls) gelen zararlara ve lme, rastgele iddete kar- insan gvenlii marjnda etkili bir genileme getirdii sylenir. Bu nokta da, mikro dzeyde (kentsel yaamn yakn zamanlarda yeniden bulgulanan tehlikelerine karn) yadsnamaz. Ama makro dzeyde, yalnzca imdiye kadarkini dnsek bile ve nkleer sava gibi bir Demokles klcn saymasak bile, gerekten doru olmu mudur? Bugn dnyada bin yl ncesine gre daha ok zgrlk, eitlik ve kardelik bulunduunun en azndan hibir biimde apak olmadn sylememe izin verin. Bunun tersinin doru olduu ne srlebilir ve savunulabilir. Tarihsel kapitalizmden nceki dnyalar gzellemeye almyorum. O dnyalar, az zgrlk, az eitlik, az kardelik dnyalaryd. Tek sorun, tarihsel kapitalizmin bu bakmlardan ilerlemeyi mi yoksa gerilemeyi mi temsil ettiidir. Zulmlerin karlatrlmasna yarayacak bir lden sz etmiyorum. Tarihsel kapitalizmin bu alandaki sicilinden emin olmak iin pek az neden varsa da, bu noktay tasarlamak hem zor hem de i karartc olur. Yirminci yzyl dnyas bu eski sanatlarda grlmemi incelikte baz yetenekler sergilemi olduu savnda bulunmaya hak kazanmtr. Szn ettiim, snrsz sermaye birikimi iin sren rekabeti yarn sonucu olan ve gitgide trmanan gerekten inanlmaz toplumsal israf, onarlabilirlik snrn amaya balayabilecek israf dzeyi de deil. Sorunu daha ok maddi ynlere; toplumsal gelecee ilikin deil, fiili tarihsel kapitalist dnya ekonomisi dnemine ilikin maddi ynlere dayandrmak istiyorum. Tez, cretli olsa bile, yalndr. Ortodoks Marksistler'in bile utanla saklama eiliminde olduklar bir Marksist neriyi, proletaryann mutlak olarak (greli deil) yoksullat tezini savunmak istiyorum. Dosta fsltlar iitiyorum. Kukusuz ciddi sylemiyorsun;
TARHSEL KAPTALZM 86
kukusuz, greli yoksullama demek istiyorsun? Sanayi iisi bugn 1800 ylna gre arpc lde daha iyi durumda deil mi? Sanayi iisi, evet, ya da en azndan pek ok sanayi iisi. Ama sanayi iileri hl dnya nfusunun greli olarak kk bir ksmn oluturuyor. Dnya iilerinin krsal alanlarda yaayan ya da krsal alanlarla kentlerin gecekondu mahalleleri arasnda gidip gelen arlkl ksm, be yz yl nceki atalarndan daha kt durumda. Daha az iyi yiyor ve kesinlikle daha dengesiz besleniyorlar. Yaamn ilk yllarnda hayatta kalmalar olasl (ayrcalkllarn korunmas iin alnan toplumsal salk nlemlerinin etkisi nedeniyle) daha yksekse de, dnya nfusunun ounluu iin bir yandan itibaren mr beklentisinin eskisinden daha fazla olduundan kukuluyum; tersinin doru olduunu sanyorum. Daha fazla -gnde, ylda ve mr boyu daha fazla saat- altklar aktr. Bu almay daha az toplam nimet karl yaptklarna gre, smr oran ok dik bir trman gstermitir. Siyasal ve toplumsal bakmdan daha ok ezilmeleri mi yoksa iktisadi bakmdan daha ok smrlmeleri mi sz konusudur? Bu noktay zmlemek daha gtr. Jack Goody'nin bir ara syledii gibi, toplumsal bilimin esenliklerleri yoktur. nceki tarihsel sistemlerde ou insann yaamn srdrd kk topluluklar, insann seilerini ve toplumsal deiebilirliini kstlayan bir toplumsal denetim biimi getiriyordu. Bu kukusuz pek oklar iin etkin bir zulm olay olarak ortaya kt. Daha honut olan bakalar ise bu honutluun bedelini insan olanaklarna ilikin bir ufuk darlyla dediler. Tarihsel kapitalizmin kuruluu, hepimizin bildii gibi, bu kk topluluk yaplarnn oynad roln durmadan azalmasn, giderek tmden saf d edilmesini getirmitir. Peki ama bunlarn yerini alan nedir? Topluluk yaplarnn eski roln, pek ok alanda ve uzun dnemler boyu, "plantasyonlar", baka bir deyile "giriimciler"in denetimindeki byk lekli siyasal-iktisadi
yaplarn ezici denetimi, stlenmitir. Kapitalist dnya ekonomisindeki "plantasyonlar"n -ister klelie, mahkmiyete ya da ortakla (zor kullanm ya da szleme yoluyla), ister cretli emee dayansn- "bireysellik" iin daha fazla hareket serbestlii salad pek sylenemez. "Plantasyonlar" olaanst etkili bir artk deer elde etme tarz saylabilir. nsanlk tarihinde daha nce de var olduklarnda kuku bulunmamakla birlikte, tarmsal retimde -genel anlamda ok daha az sayda kii altrma eilimine girmi olan madencilik ve byk lekli altyap inaatndan farkl olarak- daha nce hi bylesine bir younlukla kullanlmamlardr. Krsal blgelerdeki topluluk yaplarnn paralanmas, eski daha gevek topluluk denetim yaplarnn yerine tarmsal etkinliin u ya da bu dorudan otoriter denetim biiminin (az nce "plantasyon" adn verdiimiz ey) konmam olmas durumunda bile, bir "kurtulu" olarak yaanmad; nk bu paralanma kanlmaz olarak, belirmekte olan ve dorudan reticiyi kendi zerk, yerel karar retme sreleriyle babaa brakma konusunda gitgide daha isteksiz davranan devlet yaplarnn srekli olarak artan denetimi eliinde gerekleti, aslna baklrsa sklkla da, paralanmaya dorudan doruya bu denetim neden oldu. rilim hep, emek girdisinde ve bu emek etkinliinin uzmanlamasnda art zorlamak ynnde oldu (bu da, iinin bak asndan, pazarlk gcn azaltp skntsn artrd). Hepsi bu kadar deil. Tarihsel kapitalizm, daha nce hi var olmam, bugn ise cinsiyetilik ve rklk adn verdiimiz ideolojik bir ezici aalama erevesi gelitirdi. Aklayaym. Daha nce de kaydettiimiz gibi, nceki tarihsel sistemlerde gerek erkein kadn karsndaki egemen konumu, gerekse genelletirilmi yabanc dmanl, yaygn ve hemen hemen evrenseldi. Ama cinsiyetilik erkein kadn karsndaki egemen konumundan, rklk ise genelletirilmi yabanc dmanlndan daha fazla bir eydir.
TARHSEL KAPTALZM 88
Cinsiyetilik, kadnlarn yeniden, kendilerinden istenen fiili iin belki daha da younlamas ve kapitalist dnya ekonomisinde retken emein insan tarihinde ilk kez olmak zere ayrcaln merulatrlmasnda temel duruma gelmesi bakmlarndan katmerli bir aalaycl olan retken olmayan emek alanna indirilmesidir. Bu durum, sistemin iinde zlmesi olanaksz ifte bir dm oluturmutur. Irklk, yabancya, tarihsel sistemin dndaki birilerine duyulan nefret ya da byle birilerinin ezilmesi deildir. Ezilen gruplar srp atmak deil, tam tersine sistemin iinde kalmalarn salamak amacyla iileri tarihsel sistem iinde tabakalatrmaktr. Irklk, retken emee, nimetlerden yararlanma hakk tanmlanrken tad ncelie karn, dk dzeylerde karlklar denmesine gereke yaratmtr. Bunu, en az cret denen ileri en dk nitelikli ie verilen cret olarak tanmlamak yoluyla yapmtr. Bu da ex definitio* gerekletirildiinden, iin niteliindeki hibir deiiklik, sulamann biimini deitirmekten teye gidememekte, oysa ideoloji, bireysel abaya bireysel hareketlilik dl sunduunu ilan etmektedir. Bu ifte dm de ayn lde zlmez olmutur. Cinsiyetilik ve rklk, "biyoloji"nin konum tanmlad toplumsal srelerdir. Biyoloji her tr dolaymsz anlamyla toplumsal olarak deitirilemez olduundan, grne baklrsa nmzde toplumsal olarak yaratlm ama toplumsal olarak paralanmaya elvermeyen bir yap vardr. Kukusuz gerekte byle deil. Doru olan u ki cinsiyetilik ve rklk yaplan, kendilerini yaratm olan ve ileyileriyle kritik biimlerde ayakta kalmasn saladklar btn bir tarihsel sistem paralanmadan paralanamazd, bugn de paralanamaz. Hem maddi hem de ruhsal (cinsiyetilik ve rklk) bakmdan mutlak yoksullama olmasnn nedeni budur. Kukusuz bu* tanm gerei (Lat. .n.)
nun anlam, kapitalist dnya ekonomisinde artn tketimi bakmndan nfusun st yzde on ila on bei ile geriye kalan arasnda byyen bir "fark" olmasdr. Byle olmadna ilikin izlenimimiz ise olguya dayanmtr. Birincisi meritokrasi ideolojisinin gerekten de iilerde hatr saylr bir bireysel hareketlilii, hatta belirli etnik ve/ya da urasal gruplarn hareketliliini olanakl klacak biimde ilev grmesidir. Bununla birlikte bu durum, birey (ya da alt-grup) hareketliliine karlk, alt tabakalarn boyutlarnn, dnya ekonomisine yeni nfuslar katlmas ya da farkllam nfus art hzlar yoluyla bymesi nedeniyle, dnya ekonomisine ilikin genel istatistikleri temelli bir biimde deitirmeksizin gereklemitir. Byyen fark gzlemlememi olmamzn ikinci nedeni, tarihsel ve toplumsal bilimler erevesindeki zmlemelerimizin "orta snflar"da -yani dnya ekonomisi nfusunun, u tkettikleri artk kendi rettikleri artn stnde olan yzde on ile on beinde- olup bitenler zerinde younlamasdr. Bu kesim iinde en stle (toplam nfusun yzde birinden az) asl "orta" dilimler ya da kadrolar (yzde on ila on bein geriye kalan ksm) arasndaki eride greli olarak gerekten de esasl bir dzleme olmutur. Tarihsel kapitalizmin son birka yzyldaki "ilerici" politikalarnn nemli bir ksm, dnya artk deerinin, paylacs olan kk grup iindeki dalmnda var olan eitsizliin durmadan azalmas sonucunu vermitir. Asl "orta" kesimin, st yzde birle kendi aralarndaki farkn azalmas zerine att zafer lktan, geriye kalan yzde seksenbele aralarnda byyen farkn gerekliklerini maskelemitir. Byyen fark olaynn kolektif tartmalarmzda en nemli yeri tutmamasnn nc bir nedeni var. Son on ila yirmi yl iinde, dnya sistem kart hareketlerinin kolektif gcnn ve iktisadi asimptotlara olan yaklamn basksyla, greli deilse de mutlak kutuplamada bir yavalama gereklemi olabilir. Bunun bile dikkatle ileri srlmesi ve mutlak kutuplamann art-
TARHSEL KAPTALZM 90
t be-yz yllk bir tarihsel gelime balamna oturtulmas gerekiyor. lerleme ideolojisine elik etmi olan gereklikleri tartmak yaamsal bir nem tayor, nk bunu tartmadmzda bir ta rihsel sistemden tekine gei zmlemesine akllca yaklaanlayz. Evrimci ilerleme kuram yalnzca sonra gelen sistemin ncekinden daha iyi olduu varsaymn deil, nceki bir egemen grubun yerini yeni bir egemen grubun almas varsaymn da getirmitir. Bu nedenle yalnzca kapitalizmin feodalizme gre ilerleme olmas deil, bu ilerlemeye esas olarak "burjuvazinin "toprak sahibi soylulua" (ya da "feodal elere") kar zaferi, devrimci zaferi yoluyla ulalmas da sz konusu oluyordu. Peki ama, kapitalizm ilerici deilse, burjuva devrimi kavramnn anlam nedir? Tek bir burjuva devrimi mi vard, yoksa bu devrim birden ok klk iinde mi ortaya kt? Tarihsel kapitalizm gerici soyluluun ilerici burjuvazi tarafndan alaa edilmesi yoluyla ortaya kmtr imgesinin yanl olduunu daha nce ne srmtk. Doru olan temel imge bu deil, tarihsel kapitalizmi, eski sistem dalmakta olduundan kendisi burjuvaziye dnen bir toprak sahibi soyluluun yaratt imgesidir. Soylular, dalmay belirsiz sonlara doru yol almaya brakmaktansa, dorudan reticileri smrme yetilerini ayakta tutmak ve nemli lde bytmek amacyla kkl yapsal cerrahi iine kendileri girimitir. u var ki bu yeni imge, doruysa, kapitalizmden sosyalizme, kapitalist bir dnya ekonomisinden toplumsal bir dnya dzenine olan imdiki geie ilikin alglaymz kkl bir biimde deitirmektedir. imdiye dein "proleter devrimi" az ok, "burjuva devrimi" modeline uyarlanyordu. Burjuvazi soyluluu alaa ettiinden proletarya da burjuvaziyi alaa edecekti. Bu rnekseme, dnya sosyalist hareketinin stratejik eyleminde temel yap ta olmutur. Burjuva devrimi hi olmasayd, proleter devrimi de olmam
ya da olmayacak anlamna m gelecekti? Mantksal ya da ampirik olarak, hi de deil. Buna karlk, geiler konusuna baka trl yaklamamz gerektii anlamna gelmektedir. Bir kere, dalma yoluyla olan deime ile denetim altnda olan arasndaki, Samir Amin'in, "k'le, "devrim" arasnda, Roma'nn dyle ortaya ktn ne srd (ve bugn de ortaya kmaktadr, diyor) "k" tryle feodalizmden kapitalizme gidilirken ortaya kan daha denetimli deime arasndaki ayrm adn verdii ayrm grmemiz gerekiyor. Ama hepsi bu kadar deil. nk denetim altndaki deimelerin (Amin'in "devrimler"i), az nce ne srdmz zere, "ilerici" olmas gerekmiyor. Bu nedenle, emek smrsnn gerekliklerini olduu gibi brakan (giderek artran) yapsal dnm trn, bu tr smry ortadan kaldracak ya da en azndan kkl bir biimde azaltacak yapsal dnm trnden ayrmamz gerekiyor. Bunun anlam, zamanmzn siyasal sorununun, tarihsel kapitalizmden, baka bir eye geilip geilmeyecei sorunu olmaddr. Buna, bu tr eylere baklabilecei lde kesin gzyle bakabiliriz. Zamanmzn siyasal sorunu, bu baka eyin, geiin douraca sonucun, trel balamdan bugnknden temelden farkl olup olmayaca, ilerleme olup olmayacadr. lerleme kanlmaz deildir. lerleme iin mcadele veriyoruz. Mcadelenin almakta olduu biim, kapitalizme kar sosyalizm biimi deil, snf temeline dayal (tarihsel kapitalizmden farkl olan ama ille de daha iyi olmayan) yeni bir retim tarzna geie kar greli olarak snfsz bir topluma gei biimidir. Dnya burjuvazisinin nndeki sei, tarihsel kapitalizmi ayakta tutmakla intihar arasnda deildir. Bu sei, sistemdeki dalmann srmesi ve bunun sonucunda belirsiz ama bir olaslk daha eitliki bir dnya dzenine dnmesi sonucunu verecek "tutucu" bir tavr ile, ierisinde bizzat burjuvazinin "sosyalist" kla brnecei ve bylelikle dnya iilerini bir aznlk
TARHSEL KAPTALZM 92
yararna smrme srecine dokunulmamasn salayacak alternatif bir tarihsel sistem yaratmaya alaca gei srecinin denetimini eline geirmek ynnde cesur bir giriim arasndadr. Sosyalist partilerin u ya da bu biimde iktidara geldii lkelerin ve dnya sosyalist hareketinin tarihini, dnya burjuvazisinin nndeki bu reel siyasal alternatiflerin nda deerlendirmemiz gerekir. Bu tr bir deerlendirmede anmsanacak ilk ve en nemli ey, dnya sosyalist hareketinin, hatta tm sistem kart hareket biimleriyle tm devrimci ve/ya da sosyalist lkelerin kendilerinin de tarihsel kapitalizmin ayrlmaz rnleri olduudur. Bunlar tarihsel sistem asndan dsal yaplar deil, i srelerin boaltmlardr. Bu nedenle sistemin tm eliki ve kstlamalarn yanstmlardr. Baka trl olamazlard ve deildirler. Hatalar, snrllklar ve olumsuz etkileri, varsaymsal bir tarihsel sistemin, henz var olmayan bir sosyalist dnya dzeninin deil, tarihsel kapitalizmin bilanosunun birer parasdr. Devrimci ve/ya da sosyalist lkelerde emek smrsnn younluu, siyasal zgrlklerin yadsnmas, cinsiyetiliin ve rkln srp gitmesi, bunlarn tm, yeni bir toplumsal sisteme zg zelliklerden ok daha fazla, bu lkelerin, kapitalist dnya ekonomisindeki evre ve yar-evre blgelerde yer almakta devam etmesi olgusuyla ilikilidir. Tarihsel kapitalizmde emeki snflar iin var olan bir para krnt her zaman merkez alanlarda younlamtr. Bu durum hl fazlasyla geerlidir. Bu nedenle gerek sistem kart hareketlerin, gerekse yaratlmasnda bu hareketlerin rol olan rejimlerin deerlendirilmesinde, soruna, yarattklar ya da yaratmadklar "iyi toplumlar" asndan baklamaz. Sz konusu deerlendirmenin anlaml olmas yalnzca, kapitalizmden geiin eitliki bir sosyalist dnya dzenine doru olmasn salamak iin dnya dzeyinde verilen mcadeleye ne lde katkda bulunduklar sorusunun sorulmasyla olanakldr. Bu hesap, eliik srelerin kendi ileyileri
nedeniyle zorunlu olarak daha karktr. Tm olumlu itilimler, olumlu sonular kadar olumsuzlarn da getiriyor. Her seferinde, sistemin bir ynden zayflay dier ynlerini glendiriyor. Ama ille de eit derecelerde deil! Btn mesele burada. Sistem kart hareketlerin en byk katks kukusuz, bu hareketlerin kendi seferberlikleri aamasnda gereklemitir. syan rgtlerken, bilinleri dntrrken, kurtarc g olmulardr; bu noktada tek tek hareketlerin katks, tarihsel renmenin oluturduu bir geri-besleme mekanizmasyla zaman iinde bymtr. Bu gibi hareketler devlet yaplarnda siyasal iktidar stlendiklerinde ise sistem kart itilimlerini ksmalar ynnde hem hareket dndan hem de hareket iinden gelen basklar geometrik olarak arttndan, daha az baarl olmutur. Yine de bu durum, bu tr "reformizm" ve "revizyonizm" iin tmden olumsuz bir bilano anlamna gelmemitir. ktidardaki hareketler bir lde kendi ideolojilerinin siyasal tutsaklar olmu, bu nedenle de devrimci lke iindeki dorudan reticilerden ve dardaki sistem kart hareketlerden gelen rgtl baskyla kar karya kalmtr. Asl tehlike tam da imdi, tarihsel kapitalizm en tam gelimiliine -her eyin metalatrlmasnn daha da yaygnlamas, dnya sistem kart hareketler ailesinin artan gc, insan dncesinin sren aklclamas- yaklatka ortaya kmaktadr. imdiye dein mantnn yalnzca ksmen gerekletirilmi olmas nedeniyle ileri iyi giden tarihsel sistemin ykln hzlandracak olan ite bu tam gelimiliktir. Tam da ykl srasnda ve yklyor olmas nedeniyle gei glerinin ekicilii daha da artacak ve bu nedenle, ortaya kacak sonu daha da az kesin olacaktr. zgrlk, eitlik ve kardelik mcadelesi ok uzun bir mcadeledir yoldalar, ve mcadelenin yeri gitgide daha ok, d n ya apndaki sistem kart gler ailesinin ii olacaktr. komnizm topya'dr, baka bir deyile, olmayan lkedir.
TARHSEL KAPTALZM 94
Komnizm, tm dinsel eskatolojilerimizin* -Mesih'in gelii, sa'nn dn, nirvana- baka bir adla srmesidir. Tarihsel bir perspektif deil, yrrlkteki bir mitolojidir. Sosyalizm ise tersine, bir gn dnyada kurulabilecek, gerekletirilebilir bir tarihsel sistemdir. topya'ya geiin "geici" bir momenti olma savndaki bir sosyalizmden bir ey kmaz. Bir ey kabilecek olan yalnzca, somut bir biimde tarihsel olan bir sosyalizm, eitlii ve adaleti en st dzeyine karan bir tarihsel sistemin asgari tanmlayc zelliklerini tayan, insanln kendi yaam stndeki denetimini (demokrasi) artran ve imgelemi zgrletiren bir sosyalizmdir.
Metis Tarih Toplum Felsefe Immanuel Wallerstein
Liberalizmden Sonra
evlren: Erol z YRMNC yzyln son on yl, "Komnizmin k ve Liberalizmin zafer yllar" diye mi anlacak ileride? Immanuel VVallerstein, 1990'larda kenin Liberalizmin ta kendisi olduunu iddia ediyor. Fransz Devrimi'nden bu yana soldan saa "Sosyalizm, Liberalizm, Muhafazakrlk" diye sralanan l ideolojik sistemin, aslnda dnya apnda hkim ve merkez ideoloji olan Liberalizmin grnts olduunu, bu sistemin "sol" kanadnn kyle, dnya apnda bir btn olarak meruiyetini ve geerliliini yitirdiini sylyor. deolojik meruiyetini yitirmi devletler 21. yzylda ayakta kalabilmek iin ne yapabilir? Daha da nemlisi, "sol" geleneini yitirmi sistem kart gler, hangi ideolojik erevede, nasl bir yap iinde rgtlenebilir? Wallerstein SSCB'nin kyle "tek kutuplu" hale gelen "yeni dnya dzeni"nin, yakn gelecekte ABD-Japonya ve Avrupa Birlii-Rusya eksenlerinde yeniden rgtleneceini ve bu temelde yeni bir meruiyet aramaya balayacan ngryor. Smrye kar ve zgrlkten yana glerin kaderi ise, bu yeniden yaplanma srecinde ne yaptklarna bal. Liberalizmin "sol" bir trevi olan eski sistem kart hareketleri diriltmeye mi alacaz, yoksa zgrlk, eitlik ve demokrasi iin yeni bir yaplanma ve meruiyet arayna m girieceiz? Wallerstein'a gre 21. yzyln ilk ve hayati sorular bunlar.
* teki dnya bilimi (.n.)
Metis Tarih Toplum Felsefe Immanuel Wallerstein Bildiimiz
Dnyann Sonu
eviren: Tuncay Birkan Marx'in ve Engels'in Manifestoyu yazmalarndan bu yana geen yz elliyi akn ylda, Marksistlerin "kapitalizm krizi" ile ilikileri, "Kurt var!" diye baran obann hikyesine benzedi. O dev, sarsc ve yokedici kriz bir trl gelmek bilmiyor. Marksistler de her geici, ksmi krizi beklenen nihai kriz sanmaktan vazgemiyorlar. Wallerstein'in "Bildiimiz Dnyann Sonu" saptamas, hayata belirlenmi bir senaryo olarak bakmad iin bu tr bir "Kurt var!" haykr deil: Yirminci yzyl sonlarna kadar ancak kavramsal dzeyde varolan "Dnya Kapitalizmi"nin, iki kutuplu dnyann sona ermesiyle birlikte pratik bir olguya dntn ne sren Wallerstein, bu dnmn bildiimiz, tandmz Kapitalizm Dnyas'nn sonu olduunu sylyor. Bu ayn zamanda, bugne kadar varolan dnyay alglama ve kavrama biimlerimizin, kapitalizmin ykseliiyle birlikte ilahiyat kavraylarn zerinde egemenlik kuran Bilgi Dnyas'nn, yani Newtoncu fizie temellenmi kapitalizme zg bilimsellik anlaynn da sonu. 21. yzyln ilk on yllarnn bu iki anlamda da bir altst olua sahne olacan syleyen Wallerstein, bu altst oluun bir belirsizlik olarak nmzde durduuna dikkat ekiyor: Tehlikeleri ve imknlaryla bir belirsizlik... Bir yandan bu belirsizlik dneminin olanaklarna, ama bir yandan da bizim gerekten ne istediimize, tercihlerimizi ne ynde yaptmza, yaratclmza bal olarak ekillenecek bir gelecek bu... Daha dorusu ne olabilecei ve bizim gerekten ne istediimiz konularnda hepimizi sistemli ve ak bir biimde dnmeye aryor.

Immanuel Wallerstein - TARİHSEL KAPİTALİZM

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Immanuel Wallerstein - TARİHSEL KAPİTALİZM

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Immanuel Wallerstein Tarihsel Kapitalizm Immanuel Wallerstein 1930 ylnda New York'ta dodu.

1 HER EYN METALATIRILMASI:

* aka (Fr. .n.)

1. Her eyin Metalatrlmas: Sermaye retimi

HER EYN METALATR1LMAS1 13

HER EYN METALAT1RILMAS1 15

HER EYN METALAT1RILMASI 17

HER EYN METALAT1RILMASI 19

HER EYN METALATIRILMASI 21

HER EYN METALATIRILMASI 23

HER EYN METALATIRILMASI 25

HER EYN METALATIR1LMASI 27

HER EYN METALATIRILMASI 29

HER EYN METALAT1RILMASI 31

HER EYN METALAT1RILMASI 33

HER EYN METALATIRILMASI 35

HER EYN METALATIRILMASI 37

2. Birikim Politikalar: Kazan in Mcadele

Afyon Olarak Hakikat: Aklclk ve Aklclatrma

* hakikat (Lat. .n.)

SONU: LERLEME VE GELER 83

Sonu: lerleme ve Geiler stne

SONU: LERLEME VE GELER 85

SONU: LERLEME VE GELER 87

SONU: LERLEME VE GELER 89

SONU: LERLEME VE GELER 91

SONU: LERLEME VE GELER 93

Metis Tarih Toplum Felsefe Immanuel Wallerstein

* teki dnya bilimi (.n.)

Metis Tarih Toplum Felsefe Immanuel Wallerstein Bildiimiz

You might also like