ST HAYVANCILII ETM MERKEZ YAYINLARI

1. BASIM : Ekim 2001 2. BASIM : Mays 2005 Bask : elik Ofset Bilgisayar Form ve Ofset Matbaaclk Kk Balkl Mah. Okul Cad. No : 97 BURSA Tel : 0.224. 250 54 55 (pbx) Faks : 0.224. 250 02 39

ISBN 975 93554.1.8

STA A.. Uluabat Ky, Karacabey 16700 BURSA Tel : 0.224 688 52 64 Faks : 0.224 688 52 63 e-mail : tprojeler@sutas.com.tr

NDEKLER

Sayfa No

nsz 5 Giri 7 I. BLM

letme Kuruluu ve Planlama . 8 1- Hayvanclk sevilerek yaplmal ve ayr bir i olarak benimsenmelidir. 2- letme kuruluunda yer tercihi ve planlama iyi yaplmaldr. 3- Ekonomik iletme byklne ksa srede ulalmaldr. 4- Mecbur kalmadka kredi kullanlmamaldr. 5- letme bir btn olarak ele alnmaldr.
67-

Hayvan barna tekniine uygun olarak ina edilmelidir. letmede gelimi makinelerden yararlanlmaldr.

II. BLM Amalarn Belirlenmesi ve Hayvan Seimi 15 8- Hayvanclk tanmlarnn doru anlamlar bilinmelidir. 9- Yksek verimli iyi cins damzlk ineklere sahip olmaldr. 10-Damzlk dve seiminde, hassas davranlmaldr. 11-Srde genetik ilerleme salanmas amalanmaldr. 12-letmede, inek bana st verimi artrlmaldr. 13-Her sene her inekten 1 yavru almak hedeflenmelidir. III. BLM Bakm ve Besleme 14-letme ihtiyalar doru planlanmaldr. 15-Hayvanlar gereksiz rahatsz edilmemelidir. 16-Sam hijyeni ve samn teknik kuralarna uyulmaldr. 17-Yksek kaliteli st retmelidir. 18-Yemlerin tanmlar ve zellikleri bilinmelidir. 19-letmede doan erkek buzalar deerlendirilmelidir. 20-Kaliteli kaba yemler iletme arazisinde retilmelidir. 23

21-Konsantre yem iletmede yaplmaldr. 22-Silaj yaplmal, hayvanlar sap ve samana mahkum edilmemelidir. 23-Yeterli, dengeli ve ekonomik besleme iin rasyon hazrlanmas renilmelidir. 24-Dvelerin ve kurudaki ineklerin beslenmesine zen gsterilmelidir. 25-St srlar istedikleri her an bol suya ulaabilmelidir. IV. BLM Sr Ynetimi 26-letmede yeterli kayt dzeni kurulmaldr. 27-Baarl bir bakm ve idare iin zen gsterilmelidir.
28-

37

Douracak hayvanlar doum blmesine alnmal ve hijyen doum yaptrlmaldr.

29-Buzalarda numaralama, boynuz kreltme vb. iler zamannda yaplmaldr. 30-Buzalarn barndrlmalarna zen gsterilmelidir. V. BLM Hayvan Sal 31-St srlarnn temel ihtiyalar ve nemli hastalklar bilinmelidir. 32-Koruyucu alamalar zamannda yaptrlmaldr.
33-

45

Barnak hijyenine kesinlikle uyulmal ve iyi bir sam hijyeni ile mastitis kontrol program uygulanmaldr.

34-Trnak sorunlar ve dourduu ekonomik kayplar nlenmelidir. 35-Hayvanlar salkl tutulmal ve karantina tedbirleri tavizsiz uygulanmaldr. 36-Hayvanlarn hastalklara yakalanma ihtimali azaltlmaldr. VI. BLM rgtlenme ve Pazarlama 37-Yksek fiyatla st sat hedeflenmelidir. 38-Hayvanclkla ilgili demokratik rgtlere ye olunmaldr. 39-Yeniliklere ak ve bilinli olunmaldr. 40-Tevik ve destekler iyi takip edilmeli ve risk azaltlmaldr. Yararlanlan Kaynaklar Bu yaynn tamam veya bir blm "Sta Yetitirici El Kitab " ad yazlarak yaynlanabilir. 56 52

NSZ
lkemizin su, toprak ve gneini deerlendirerek reticilere her ay muntazam gelir salayan, en ucuz istihdam kayna olan ve yksek katma deer salayan st hayvanclndan, lkemizde krsal kesimde reel serveti artrmak ve gelir dalmn dzeltmekte faydalanmak gerekmektedir. retici ile sanayici (veya temsilcisini) stn teslimi nedeniyle her gn yz yze getiren st hayvancl, bilginin aktarm ve krsal kesimin modern aa uyumunun tek alternatifi durumundadr. Hayvansal proteinin en dengeli ve hesapl kayna olan st, salkl, yaratc gce sahip, fizik ve zeka ynnden stn nitelikli bireyler yetitirilmesinde, toplumlarn sosyal ve ekonomik alanda gelimesinde ok etkili olup, %60n genlerin oluturduu lkemizin gelecek alarda da gl bir millet olarak var olmasnda stratejik nemde temel bir gdadr. Btn zorluklara ramen krl st srcl yapan modern iletmelerin oald, ulusal hayvanclk ve stlk politikalarnn oluturulma sanclarnn yaand bir zamanda, bu konuda emek verenleri gnlden kutlarm Hayvan yetitiricilerinin eitimi iin kamuda alt yllarda ve Sta St Hayvancl Eitim Merkezinde, Sta Tarmsal Projeler Koordinatr olarak ok zel gayret gsteren ve bu el kitabn hazrlayarak emeini ve bilgisini esirgemeyen, lkemizde ilk St Birliinin (1985 Gnen), ilk Damzlk Sr Yetitiricileri Birliinin (1995 Bursa) kuruluunda ve ilk Holstein Freisian Damzlk Sr Yarmasnn dzenlenmesinde etkin grev yapan Ziraat Yksek Mhendisi Mehmet AIKGZ kranla ve rahmetle anyoruz. Kitabn I. basks ksa zamanda tkenmi olup,kitabn aslna bal kalnarak yeni bilgilerle revize edilen II. basksnn yapld bu gnlerde rahmetli Mehmet AIKGZn bize brakt sistemli, tempolu almalarmz ile Eitim ve Danmanlk Hizmetlerimize devam ediyoruz.Yakn zamanda 720 balk Damzlk St Sr retim iftliimizin al da yaplacak olup, idealimizdeki szlemeli reticilerimiz iin damzlk dve,sperma ve embriyo retim almalarmz da balayacaktr.

Trkiye hayvanclnn iinde bulunduu sorunlar bilerek, bu durumun ciddiyetini kavram bir kurum olarak uzun sredir bir eitim seferberlii yrtmekteyiz. Bu eitimlerimizde her bilgiyi reticilerimize ksa sre iinde ve herkese vermek imkanszdr. Bu sebeple, bu eitim almalarmz daha geni retici topluluklarna tayabilmek iin yayn faaliyetlerine de nem vermekteyiz. Bu amala yaynlam olduumuz 8 adet Yetitirici El Kitab ile eitim hizmetlerimizi daha geni kitlelere ulatrmak abasndayz. Eitim Merkezimizin yaynlarna kar reticilerimizin gsterdii ilgi ve okuma isteini grdke almalarmzdan daha fazla tad alyor ve yeni yaynlarmzn da olacan reticilerimize mjdeliyoruz. Son senelerde mevcut hayvan reticilerimizin yan sra farkl meslek guruplarndan da st hayvanclna ilgi gsterilmesini ve yatrm yaplmasn mutlulukla karlyoruz.reticilerimizin ve bu yeni yatrmclarn Eitim Merkezimizin her trl hizmetlerinden faydalanmalarn, fizibilite, plan-proje hazrlamada, inaat, alet-makine ve damzlk temini, sr ynetimi, bakm-besleme, yem bitkisi retimi, silaj, yem temini gibi her konuda bilgi almalarn tavsiye ediyoruz. Hayvan yetitiricilerinin eitimi iin gsterdiimiz bu gayretlerin karlksz kalmadn,gzle grlr byk gelimeler kaydedildiini grerek mutlu oluyoruz. Hayvancln stratejik nemine uygun politika ve programlarn gelitirilmesinde bu Yetitirici El Kitabnn faydal olmas dileiyle reticilerimize salk, bol kazan ve baarlar dilerim. Muharrem YILMAZ Genel Mdr

GR Biz Trkiyenin kalknmasn Yurdumuzda St Hayvanclnn gelimesine balyoruz.St hayvancl halkmzn beslenme ihtiyacnn karlanmas ,salad istihdam ve ekonomiye salad katma deer ile stratejik neme sahip bir meslek daldr. St hayvancl geliirse Trk yetitiricisine her ay muntazam gelir getirmesi,krsal alanda yksek katma deer salamas,zenginlik ve bylece refah art ile kyden kente g nlenecek,hatta kye geri dnler balayacaktr. St srcl amac kr olan ekonomik bir faaliyet olup, milyonlarca retici tarafndan yaplmaktadr. Ar rekabetin yaand bu sektrde bilinsizce ve tesadflere bal olarak kr etmek ve yaamak mmkn deildir. Gelimi lkelerin ar sbvansiyonlarla desteklendii hayvan ve hayvansal rnler ticareti nedeniyle son yllarda lkemizde yaanan olumsuzluklar meydanda olup, adeta var olma sava verilmektedir. 21. yzyl modern st srclnda yeterli bilgiye sahip yetitirici ( veya bakc), yksek vasfl damzlk materyal, yeterli ve kaliteli yem, uygun hayvan barnaklar, koruyucu hekimlik ve etkin tedavi, sr ynetimi, kayt sistemleri, rgtlenme ve pazarlama temel unsurlar olarak grlmektedir. Hayvan yetitiricilerinin, bakclarn st hayvancln bilmesi, bildiklerini de uygulamas gerekir. Hayvanclk bilgisiz, grgsz, bildiini, grdn uygulamayan, inanmayan kiilerin eline braklmamaldr. Kimse gnll olarak berber rana tra olmaz.Ama iki tel san berber rana teslim edemeyen yatrmc, binlerce YTL yatrd hayvanclk iletmesinin ynetimini modern hayvanclk konusunda hi bilgisi olmayan insana (obana) teslim etmekten korkmaz. St srclnda baarl olmak sanld kadar kolay deildir. ok sayda iletmede hayvanclk yaplmasna ramen modern ve ok baarl iletme ok az saydadr. Bu el kitabnda konularn detaylarnn anlatlma imkan olmadndan yetitiricilere krllkta nemli 40 konunun ana balklar halinde hatrlatlmas amalanmtr. Yetitiricilerin bu bilgilerin detaylarna ulaarak ve zen gsterdikleri lde, ekonomik byklkte ve srdrlebilir krl iletmelere ulaacaklar muhakkaktr.

I.

BLM

LETME KURULUU VE PLANLAMA

1- Krl bir hayvanclk iin ncelikle hayvanclk sevilerek yaplmal ve ayr bir i olarak benimsenmelidir.

Hayvanclkta ama para kazanmak ve kr etmektir. St hayvancl doas gerei her ynyle uzun vadeli planlama, sabrl ve dzenli alma isteyen zor ve bktrc tarmsal bir faaliyettir. Hayvanlar doumlarndan itibaren tm yaamlar boyunca titizlik gerektiren bakm ve ilgi isterler. Hayvanlarn bayram, tatili, mesai saati ve ie ara vermeleri yoktur. Ancak, hayvanlar seven ve hayvancl severek yapan insanlar, onlarn barnak, bakm ve besleme gibi her trl isteklerini dikkate alarak baarl olurlar. Evinin ihtiyalarn karlamak iin 1-2 inek bulunduran ve ihtiya fazlas st satarak harlk yapan ve dier zirai ilerle geimini salayan reticilerin, bitkisel retimlerinin bir ksmn ve atl iglerini hayvanlarla deerlendirmeleri, dana-dve satarak sermaye skntlarn amalar iin ok iyi bir yntemdir. Ancak bu uygulamann krl bir hayvanclk olduunu sylemek zordur. Hayvancl ayr bir i olarak benimseyenler, gnde en az 500 litre stn retildii 20 civar salr inekle, yeterli iletme byklne ulaarak, verimlilii artrmak ve maliyeti drmek suretiyle krl bir st srcl yapabilirler. Kar edebilecek ortalama iletme byklne ulam bir st srcl iletmesi, iletmecisine ok iyi bir refah dzeyi salayacaktr. Sanayi ile entegre olmu, bilgiyi satn alabilen profesyonel hayvan yetitiricilerinin kendilerini ve iletmelerini srekli gelitirerek, srdrlebilir iletme yapsna ulamalar ok kolaydr. 2- letme kuruluunda yer tercihi ve planlama iyi yaplmal, imar, salk ve evre mevzuat dikkate alnmal, su, elektrik, yol, haberleme ve pazar garanti edilmelidir. letme kurmak iin satn alnacak veya ayrlacak arazi,planlanan barnak, samhane,yem deposu, silaj yeri, bakc evi gibi yaplar imar mevzuatna uygun seilmeli, evre ile hibir problem oluturmamaldr.

Hayvanlara yeteri miktarda ve insanlar tarafndan da iilebilir zellikte temiz su temin edilmeli, elektrik ulusal ebekeden alnmal ve ayrca jeneratrle yedeklenerek kesintisiz enerji salanmaldr. letmenin yaz ve k her koulda, her trl vasta (traktr, kamyon, taksi vb) ile kolay ulalabilecek yolu olmal ve haberleme imkan salanmaldr. Hatal yer tercihi yapldnda su temini, yol yapm veya elektrik getirilmesi ok byk masraflar gerektirmekte ve iletmenin ekonomik olmasn engellemektedir. Stten iyi gelir salayabilmek iin retilen stn deer fiyatna satlmas garanti edilmeli ve stn mandra, fabrika veya toplama merkezlerine tanmas ucuz, kolay ve gvenli olmaldr.
3-

Hedeflenen iletme kapasitesi belirlenmeli, ie az hayvanla balanmal, ancak ekonomik iletme byklne ksa srede ulalmaldr.

Yurtii ve yurtdndaki modern iletmeler ziyaret edilerek etd edilmeli ve danmanlk hizmeti alnarak ne kadar yatrmla ne yapmak istendiine doru karar verilmelidir. Bu safhada z kaynaklara gvenmelidir.Belli kanun,ynetmelik ve teblilere gre devlete salanaca belirtilen teviklerin hi kullanlamayaca veya ok gecikebilecei, derde derman olmayabilecei dnlmelidir. z kaynaklar iletme yatrmrna harcanarak hayvansz veya iletme sermayesiz kalmamaldr. St srcl iletmelerinde inek adedinin belli bir saynn zerinde olmas arzu edilir. lkemizde de bu tr iletmelerin ticari iletmelere dntrlmesi, rnein inek saysnn en az 30' a karlmas hedeflenmelidir. Bylece iletmelerde modern sam yerinin kurulmas ve modern barnak sistemlerinin yaplmas mmkn olacaktr. Balangta inek says az olsa bile ilerideki gelimeler dikkate alnarak en az 30 salr inee gre barnaklar planlanmal, bylece iletmelerin gelimelerinde teknoloji kullanlmasna olanak verilmelidir. St hayvanclnda youn i ve d rekabet yaanmakta olup, ekonomik bir bykle ulaamayan iletmeler yaama ans bulamaz. ngilterede 1933 ylnda 17 ba olan ortalama hayvan says 1994 ylnda 74 hayvana,2005 ylnda 98 hayvana ykselmitir. Hollandada ortalama iletme bykl ise 2002 ylnda 78 hayvan iken 2005 ylnda

hayvanlardan elde edilen verim byk miktarda arttrlarak ortalama 56 bykba hayvana drlmtr. e dnlen kapasitenin i kadar hayvanla balanmaldr. Ksa zamanda ii renerek kendi tecrbesi ve dier alanlarn tecrbesi artacaktr. Sr ynetiminde karlalan problemlerin almas renildiinde, dier bir deyile 3-6 ay iinde sistem yerletiinde kapasite artlarna skntszca uyum salanabilir. Buza doumlarnn her aya dengeli datlmas, i verimlilii, muntazam st geliri ynnden yarar salayacaktr. 4- Mecbur kalmadka kredi kullanlmamaldr. zel hayvanclk proje kredileri dnda normal faizli, orta vadeli kredi kullanarak hayvanclk iletmesini yrtmek mmkn olmaz. Hayvancla balangta ilk 1-1,5 yl gelirler az olup giderleri karlayamamaktadr. Ancak gebe dvelerle kurulan bir iletmede doan dii yavrular 18-20 aylk damzlk dve olarak satldklarnda veya 24 aylk olup, dourmak suretiyle buza ve st geliri saladnda veya erkek buzalar 15-16 ayda besisini tamamlam olarak satldklarnda iletmede mali dzen kurulur. kinci yl sonunda ve nc ylda iletme kra geer. O nedenle st srcl iletmeleri kuruluunda ilk iki yl faiz demeli, 6-7 yl vadeli zel krediler gerektirmektedir. Mecbur olmadka kredi kullanmamaldr. letme ksa zamanda byyecek, hedeflenen kapasiteye ulaacaktr. Normal artlarda 1 gebe dveden 6 yl sonra 5 dii, 5 erkek 10 ba olacaktr. Bu nedenle kaliteli sperma kullanarak hayvanlarn genetik seviyesini, dolaysyla verimlerini srekli artrmak ok nemlidir. 5- letme bir btn olarak ele alnmaldr. Barnak hayvanlarn salkl ve yksek verimi salayaca, yem datm, gbre temizlii, sam ve dier bakm ilerinin kolaylkla yrtlebilecei bir mekan olup, st sr iletmelerinin can damardr. Planl ve salkl barnak, reticinin altyaps, retimin sigortasdr. Bu nedenle barnak planlarna byk zen gsterilmelidir. Hayvancla barnaklarn yapm ile balanr. Verimli ve salkl hayvanlarn modern barnaklarda barnma zorunluluklar vardr. Barnak salkl olursa baar ans artar. Hatal barnaklarn sonradan dzeltilmesi ok zor ya da imkanszdr.

St srlar iin planl ve uygun barnak yapm olduka nemlidir. nk iletmenin deerli ve hassas olan hayvanlarn belli bir disiplin altnda uzun sreli barndrmak, gerekli olan bir ok ilemi belli bir dzen ierisinde gerekletirmek zorunluluu vardr. letme bir btn olarak ele alnmal, salr inek barna yannda buza, dana, dve ve kuru ineklerin barnaca barnaklar ile ot, silaj, gbre depolar, eitli koruma yaplar, iletme sahibi ya da alacak bakcnn barnaca ev de birlikte dnlmelidir. Balangta planlanan sr byklnn ilerde deiebilecei mutlaka ele alnmaldr. Bu nedenle st sr barna planlamasna balanrken nce lekli bir yerleim plan yaplmal, bu plan zerinde neyin nerede olacana bu tesislerin ilerde nasl byyebileceine ve iletme iin alt yap ve ulamn nasl karlanacana karar verilmelidir. Yerleim plan ve yerleim plan zerinde dnlen yaplardan hangilerinin ncelikle yaplacana ve nasl bir barnak sistemi ina edileceine karar verilirken uzman kiilere danlmal, plan ve projelerinin zenle hazrlatlmas salanmaldr.
6-

Hayvan barna tekniine uygun olarak ina edilmelidir. uygun artlar salanmadan krl bir hayvanclk

Barnakta yaplamaz.

Kapal ve bal durakl st sr barnaklarnda, yeteri kadar havalandrma ve aydnlatma salanamayp, yem kstl, yanl ve besleme deeri ynnden yetersiz kalitede verildiinde hastalk riski artmakta, hayvanlarn verimi dmekte ve yetitirici ksa srede zarar ederek iletmesini tasfiye etmektedir. St srlar iin +5 ile +210C aras slar uygun olmakla birlikte, samal hayvan iin +10 ile +150C aras s en normaldir. Altrm olmak ve yeterli yem vermek artyla 25 0C kadar inen slarda bile st srlarnn verimlerinde nemli bir dme olmaz, salklar bozulmaz. +250C yi, bilhassa + 350C yi geen scaklklar hayvanlar rahatsz etmekte, st verimi ve stn ya oran dmektedir. Hayvan barnaklarnda at meyilleri % 24 den fazla yaplarak,hem duvar zerine yeterli pencere,hem atya yeterli havalandrma feneri yaplarak bylece iyi bir hava sirklasyonu ile hayvanlar ar scaklardan korunmu olur.Hatta bu hava sirklasyonu ar souklarda atnn kar souunu aaya geirmez.Ayrca ar scaklarda hayvanlar rahatlatc nlemler (glgelik, fanlarla havann sirklasyonu, su pskrtme vb.) alnmaldr. ou yetitiricinin ahrnda olduu gibi, havasz, pis kokulu, nemli ve ar scak ahrlarda hayvanlar tutmak, onlara eziyet olup, salklarn
10

srdrmelerine ve verimli olmalarna imkan yoktur. Byle yerlere hayvan barna demek doru olmayp ahr demek daha doru olur. Uygun st sr barna planlanr ve yaplrken aadaki hususlar dikkate alnmaldr. 1. Barnacak hayvanlarn temiz hava, scaklk ve nem gibi evre isteklerini en iyi biimde karlamasna, 2. Hayvanlarn yaam tarzna ve davranlarna uygun olmasna, 3. Barnak ierisinde esas olan yemleme sam, gbre temizlii ile dier bakm ilerine ynelik ilerin kolayca yaplmasna ve igc gereksinimin en aza indirilmesine, 4. Barnak ve elemanlarnn yapm maliyetinin ucuz olmasna, 5. Barnak ierisinde sr ynetiminin kolay yaplmasna, 6. Barnak tipinin mekanizasyon ve teknoloji uygulamasna yatkn olmasna zen gsterilmelidir.
7-

letmede ok miktarda hayvan varsa iilik giderlerini drmek ve her hayvana hzl ve standart servis salamak iin gelimi alet ve makinalardan yararlanlmaldr.

Bu alet ve makinalar ; yem krma ve ezme makinalar, otomatik suluklar, yem datma vagonu, otomatik gbre syrc, gbre kartrc, gbre pompas ve gbre tama tank, modern samhane, tayc ve ykleyici makinalar ve dier aletlerden olumaktadr. Rasyonu yetitirici hazrlamal, yem hazrlayan ve datan makinalarla hayvanlara servis yaplarak, yem maliyetinden, iilikten ve zamandan kazanarak krllk artrlmaldr. St srclnda en nemli konu olan st sam sistemi, gbre temizleme sistemi, yem hazrlama ve yem datm sistemi ve otomatik sulama sistemi muhakkak kurulmaldr. St inekiliinde sam en zor ilem olup, kapasiteye uygun sam makinas planlanmaldr. Mevzuata uygun kalitede i st retebilmek iin, muhakkak ayr sam odas (samhane) olmal ve st saldktan hemen sonra ayr st odasna ve +40Cye soutulaca soutucu tanka alnarak bekletilmelidir.

11

II.

BLM

AMALARIN BELRLENMES VE HAYVAN SEM 8- Damzlk st sr yetitiricisi, n soy kt, soy kt, pedigri, damzlk, damzlk iletmesi, damzlk sertifikas, damzlk belgesi, birlik ve dl kontrol tanmlarnn, Hayvan Islah Kanunundaki doru anlamlarn bilmelidir. Bu tanmlar doru bilmeden, doru bir sr idaresi, baarl ve krl bir st srcl yaplamaz. n soy kt: Ana ve babas belirli, ancak ebeveynlerinin verim kaytlar olmayan, mensup olduu rkn zelliklerini tayan hayvanlar iin oluturulacak geici kayt sistemini, Soy kt: Pedigri dzenlemeye esas olacak bilgilerin dzenli olarak topland veri tabann, Pedigri: Soy ktne kayt edilen damzlklarla, safkan atlarn numara,isim, orijin, rk, renk, ekal, cinsiyet, doum tarihi, verim kaytlar, yetitirici ve sahibi ile hayvann cetlerine ait bilgileri ve verimlerini belirten belgeyi, Damzlk: Yetitirildii lkede veya yrede rkna veya tipine zg zellikleri gsteren yksek verimli, hastalklardan ari, damzlk belgesi veya saf rk sertifikas bulunan hayvanlar, Damzlk iletmesi: Damzlk hayvanlarn yetitirildii, Bakanlka tescil edilmi iletmeleri, Damzlk sertifikas: Ana ve babas bilinen, ancak cetlerinin verim kaytlar bilinmeyen damzlk hayvanlara Bakanlka veya yetki verilen kurulularca verilen belgeyi, Damzlk belgesi: Pedigri belgeleri bulunan damzlklardan Bakanlka karlacak ynetmelikteki kriterlere uygunluu Bakanlka onaylanan belgeyi, Birlik: Hayvanclk konularnda faaliyet gsteren yetitirme, hayvansal retim, slah ve pazarlama amal kurulan birlikleri, Dl kontrol (Progeny testing): Soy kt ve verim kaytlarnn dzenli tutulduu, yeterli teknik alt yap, uzman personel ve hayvan varlna sahip kurulular tarafndan yrtlen ve damzlklar dllerinin verimlerine gre semeyi salayan uygulamalar, fade eder.
12

9- Yksek verimli iyi cins damzlk ineklere sahip olmaldr. ok st veren inek srsne sahip olmak ama olmaldr. St sr rklarnda st verim miktar, stteki ya ve protein oran srekli gelitirilmekte, inein vcut yaps, dayankll, meme sal ve formu ile trnak salamlna nem verilmektedir. Bulunulan blgeye, amaca ve iletmede hayvanlara salanan barnak, bakm ve besleme, evreden alnabilen hizmetler, iklim vb. artlara gre rk tercihi yaplmaldr. Damzlk dve seiminde titiz davranlmal, nitelikli hayvanlarla iletme kurulmaldr. Damzlk hayvanlar ile ilgili rk tercihi yaplmadan nce bulunulan ilde, Tarm l Mdrl veya Damzlk Sr Yetitiricileri Birlii uzmanlarna danlmasnda yarar vardr. Tohumlama hizmeti almada, damzlk alma veya satmada v.b. glklerle karlama olasl olan rklardan damzlk alnmamaldr. Dnyann her yannda inek bana st verimi arttka krllk da artar. Bu nedenle yksek st verimi olan ineklere sahip olmaldr. Aadaki tablo bu hususu net olarak aklamaktadr. rnein, 15 Mays 2005 tarihi itibariyle gnlk 15 Lt, 20 Lt , 25 Lt ve 30 Lt st verimlilii, yaklak st ve yem fiyatlar ile bir hesaplama yapalm.

13

TABLO 1

1.nek St Verimi (LT/Gn) St Fiyat (YTL/LT) Gelir ( YTL/Gn) Yem Maliyeti (Gnlk) St Yemi (KG) St Yemi Maliyeti ( 0,40 YTL/KG) Msr Silaj ( KG) Msr Silaj Maliyeti (0,06YTL/KG) Kuru Yonca (KG) Kuru Yonca Maliyeti (0,25 YTL/KG) Arpa Saman (KG) Arpa Saman Maliyeti (0,10 YTL/KG) TOPLAM YEM MALYET (YTL/GN) YEM MALYET ZERNDEN GELR (YTL/GN) GELR ARTII 5 2,00 20 1,20 4 1,00 1 0,10 4,30 3,20 1 15 0,50 7,50

2. nek 20 0,50 10,00

3. nek 25 0,50 12,50

4. nek 30 0,50 15,00

7 2,80 20 1,20 4 1,00 1 0,10 5,10 4,90 1,53 Kat (% 53)

9 3,60 20 1,20 4 1,00 1 0,10 5,90 6,60 2,06 Kat (%106)

11 4,40 20 1,20 4 1,00 1 0,10 6,70 8,30 2,59 Kat (%159)

Tablodan grld gibi; 15 Lt st veren bir inein gnlk geliri 3,20 YTL iken, 20 Lt st veren bir inein gnlk geliri 4,90 YTL (1,53 Kat daha fazla), 25 Lt st veren bir inein gnlk geliri 6,60 YTL (2,06 Kat daha fazla), 30 Lt st veren bir inein gnlk geliri ise 8,30 YTL (2,59 Kat daha fazla) olmaktadr. Eer kaba yemler iletme arazisinde retilir, konsantre yemler de iletmede hazrlanrsa bu gelir % 25-30 daha da artar.

14

10-

Damzlk dve seiminde, pedigri belgelerinden st verim miktar ile birlikte stn kalitesine de (ya, protein miktar) baklmaldr.

Satn alnacak damzlklar ilk yavruya gebe pedigrili veya sertifikal dve olmaldr. St bileenlerine genetik, beslenme, hava scakl, laktasyon says ve mastitis etki etmekte olup st bileenlerinin retici tarafndan kontrol, seleksiyonla yetitiricilik, besin geleri dengelenmi rasyon, hastalktan ve mastitisten korumak suretiyle mmkn olabilmektedir. St kompozisyonunun deiiminin % 35-40 kaltsaldr. Bu nedenle damzlk hayvanlarn seiminde pedigrilerinde st verim miktarna bakld gibi, % ya ve protein miktarlarnn da yksek olmasna baklmaldr. Ayn artlar spermas kullanlacak boann seiminde de dikkate alnmal, bu zellikleri gelitirici olanlar tercih edilmelidir. rnein mevzuatmzda inek stnde en az %3,5 ya olmas ngrlmekte olup hayvanmz dengeli besleniyor, meme iltihab yok ve barnak ortam ar scak olmayp uygun olmasna ramen dk yal st veriyorsa bu hayvan satta ste hile yapld kanaatinin olumasna neden olacandan byle hayvanlar damzlktan karlmaldr. Stteki ya miktarna besleme, hayvann laktasyon dnemi ve ya, mevsim, hava scakl, sam skl ve sresi, kzgnlk ve gebelik, rk farkll vb. bir ok faktr tesir etmektedir.Stn protein miktarna beslenmenin de etkisi olmasna ramen daha ok genetik yapnn etkisi vardr.
11-

Srde genetik ilerleme salanmas amalanmal, suni tohumlama yaplmal, kesinlikle tabii tohumlama yaplmamaldr.Srnn hzl slah iin embriyo transferi uygulanmaldr.

Suni tohumlama, uygun tohumlama zamannda olduu belirlenen dii hayvanlarn genital kanallarna spermalarn hijyenik koullarda nakledilmesidir. Sperma, salkl ve damzlk nitelii tayan erkek hayvanlardan belirli yntemlerle alnan ejekulatlarn spermatolojik muayeneleri yapldktan sonraki taze ya da dondurulmu sperma porsiyonlarn ifade

15

eder. Sperma porsiyonlar sv azot gaz iine -196 0C de uzun yllar muhafaza edilerek nakledilebilirler. Embriyo,dii yumurtasnn erkek spermiyle dllenmesi sonucu oluan 7-8 gnlk canl hcre olup taze olarak veya sv azot gaz iinde -196 0C de dondurularak bekletildikten sonra kullanlabilir. Genetik ilerleme arlkla boa ile salanacandan damzlk deeri bilinen hayvanlar, (progeny testing) dl kontrolnden gemi boalarn tohumlar ile st verimini ve kalitesini (ya, protein, kuru madde) artran ve hayvann damzlkla ilgili dier zelliklerini yavrularnda iyiletiren boalarn spermalar ile tohumlanmaldr. Bir ok yetitirici genetik ilerlemenin boa ile olacan, yavruya verim zelliklerinin yarsnn inekten dier yarsnn boadan geldiini bilmedii iin, 50 kg st veren ineini 20 kg st verim kapasiteli genetie sahip rastgele bir boa ile iftletirdiinde genetik olarak gerilemekte ve st verimi 35 kgn altna dmektedir. Srtmaa gnderilen hayvanlarda ounlukla kontrolsuz tabii tohumlama olmaktadr. Doru uygulama ise 20 kg. st veren inei, daha yksek genetik seviyeli (Mesela,kzlarnn verimi 40 kg olan) bir boa spermas ile tohumlatarak ve slah almasn devam ettirerek verim dzeyini 30-35 kg.a ykseltmektir. Bu slah almalar ile doan yavrular stn verimli bir sperma ile tekrar tohumlandnda elde edilecek yavrularnn verimi daha da ykselecektir. Dk verimli hayvanlara stn verimli kltr rk hayvanlardan elde edilen embriyolar verilerek ksa bir zamanda arzulanan yksek verimli hayvanlar iletmede yetitirilebilir. Dl kontrolnden gemi, slah amal iftletirmeye uygun boalarn spermalar kullanlmal, genetik ilerleme srdrlmelidir. yi sperma almna verilecek paraya acnmamal, gelecee yatrm olduu dnlmelidir. Srde mevcut stn verimli hayvanlarn kymeti bilinmeli, bu hayvanlar uzun sre damzlkta tutmak ve en az 6-7 yavru almak hedeflenmelidir. Damzlk birliine ye olunmal, boa kataloglarndan faydalanarak ve slah uzmanlarnn tavsiyesine gre sperma seimi yaplmaldr. Mmknse dl kontrol projesine dahil olarak yeni teknik uygulamalara ak olunmaldr.

16

12-

letmede, inek bana st verimi artrlmaldr.

Bir inein st verimi artka iletmeye brakt kr da artar. lkemizde ortalama st verimi 1900-2000 kg / laktasyon olup, ok dktr. Bu rakam ortalama, Marmara Blgesinde 3000-3500 kg, ABde 6500-7000 kg, ABDde 7500-8000 kg, Bursa Damzlk Birlii yesi iletmelerde 6500-7000 kg, STA iftliinde 8250 kg, 2.Laktasyondaki ineklerde 9205 kg dr. lkemizde kaliteli damzlklarla alan bilinli yetitiricilerin en az 8 ton/laktasyonu hedeflemeleri gerekir. Her yl verimler artrlarak ksa srede bu hedefe ulalabilir. rnein talyada 1960 ylnda 4427 kg olan inek bana st verimi, 1994 ylnda 7596 kga karlmtr. 13- Her sene her inekten 1 yavru almak hedeflenmeli, kzgnlklar iyi takip edilmeli, st ile dve ve dana sat gelirinin buzalamaya bal olduu unutulmamaldr. St inekiliinde st gelirinden sonra en nemli gelir dl/yavru verimidir. Dl veriminden mahrum kalan bir iletmenin yaama ans olmaz. ou zaman iletmeciye kalan net kr damzlk dve ve besi satndan elde edilen gelirdir. Srdeki hayvanlarn ortalama doum aralnn 360-380 gn olmas iin kzgnlklar iyi takip edilmelidir. Doum aralnn 380-390 gnden fazla olmas bu ite bilinli olunmadnn, sr idaresinin iyi yaplmadnn gstergesidir. Byle durumda danmanlk hizmeti alnmal ve iletmede alanlar st srcl konusunda verilen eitimlere katlmaldr. Buzalama aral (bir inein iki buzalama arasndaki sre) baarl sr ynetiminin en nemli gstergelerindendir. Baarl yetitirici her yl 1 yavru alabilen yetitiricidir. Kzgnlklar iyi takip edilmeli, uygun zamanda tohumlama yaplmal, her inekten ylda bir buza almak hedeflenmelidir. Bu nedenle, ncelikle dve ve ineklerde kzgnlk dngs iyi izlenmeli, kzgnlk belirtileri ve en uygun tohumlama zaman doru olarak saptanmaldr. Kzgnlk gsteren inekler genellikle dier hayvanlarn zerine atlamasna msaade eder, vulvadan ara denen beyaz aknt gelir, st verimi der, az salyal ve itahszdr, sinirli ve huysuzdur, brr, ba yukardadr ve evresini koklar.

17

Her inekten ylda bir buza almak iin remenin ok iyi denetlenmesi gerekmektedir. deal olan (360-380 gn) buzalama araln gerekletirilmesi servis periyodunun (buzalama ile gebe kalma arasnda geen sre) 60-90 gn arasnda olmasyla mmkndr. Dve ve ineklerde kzgnln salkl olarak saptanmas ve gebelik ihtimalinin en yksek olduu uygun zamanda tohumlamann yaplmas gerekir. neklerde kzgnlk dngs ortalama 21 gn, kzgnlk sresi ise ortalama 18 saattir. Sabah kzgnlk gsteren ineklerin akam, akam kzgnlk gsterenlerin sabah tohumlanmas nerilmektedir (12 Saat sonra). neklerin kzgnlk dnemlerine ait belirtilerin iyi gzlenmesi ve tecrbeli suni tohumlama teknisyenine veya veteriner hekime suni tohumlama yaptrlmas baar iin arttr.

18

III.

BLM

BAKIM ve BESLEME LER 14- Sr yaps iyi bilinmeli, iletme ihtiyalar doru planlanmal ve hayvanlar uzun yllar damzlkta tutulmaldr. Yksek verimli hayvanlar uygun barnaklarda, doru bakm ve besleme ile salklar korunarak uzun yllar damzlkta tutulabilir, en az 67 yavru alnabilir ve 6-7 laktasyon salarak krllk arttrlabilir. Sr yapsnn bilinmesi iletme planlamada son derece nemlidir. St veriminin de bilinmesi (tahmin edilmesi) halinde iletmede ihtiya duyulan yllk barnak kapasitesi, kaba ve kesif yem temini, igc ihtiyac, pazarlanabilecek rn miktar (damzlk ve kasaplk hayvan, st, gbre) kolayca tahmin edilebilir ve buna bal olarak iletmede kazanc artrc nlemler alnabilir. Buzalama aral, buzalama oran, ikizlik oran, buza lm oran (yavru atmalar ve l doumlar dahil) dve-inek lm oran ve erkek hayvanlarn srden karld ya, srnn yapsn belirlemektedir. letmede her yataki hayvan says ( buzalarn 3 aydan nce elden karlmas halinde ) inek saysnn 2 kat, erkek srlarn 16 aya kadar elde tutulmas halinde inek saysnn 2,4- 2,5 kat civarndadr. rnek bir st sr iletmesindeki sr yaps, 1. laktasyon 2. Laktasyon 3. Laktasyon 4. Laktasyon 5. Laktasyon 6. Laktasyon 7. Laktasyon 8. Laktasyon : % 20 ( 3 yanda) : % 18 ( 4 yanda) : % 16 ( 5 yanda) : % 14 ( 6 yanda) : % 12 ( 7 yanda) : % 10 ( 8 yanda) : % 7 ( 9 yanda) : % 3 ( 10 yanda) olmaldr.

19

Yksek verimli hayvanlarn meme iltihab (mastitis) veya trnak problemleri nedeniyle 2-3 laktasyonda damzlktan karlmas ok byk bir kayptr. Bir yetitiricinin performans ve iyi hayvanlarnn kymetini bilip bilmedii srsnde 5-6-7 laktasyonda ka hayvan olduundan anlalabilir.
15-

St srlar temiz tutulmal, huzuru korunmal ve gnde 2 veya 3 defa salmaldr.

Gnn belli saatlerinde kaa, gebre ve fra yardmyla tmar yaplarak hayvanlar temizlenmeli, derideki gzeneklerin almas ve kan dolamnn hzlandrlmas salanarak hayvanlar rahatlatlmaldr. letmede uygun yerlere kanma fralar konularak hayvanlarn kendilerini kamalar salanmaldr. St ineklerinin but, karnalt ve srt blgeleri ar kirlenmekte olup; krklmalar gerekir. zellikle memelerinin temiz tutulabilmesi ve sama hazrlk aamasnda ykanp kurulanabilmesi iin meme blgesi ylda iki kez muhakkak krklmaldr. Gnde 3 sam yapmak st verimini %10-15 civar artrr. Byk srlerde verim gruplarna gre ayrlan ineklerden meme balar zayflayan ineklerin gnde 3 defa salmas gerekmektedir. ok yksek verimli olup gnde 40-50 Lt. nin zerinde st veren inekler de 3 sam yaplabilir. ki sam yapmakla hayvanlarn damzlk mrleri artaca gibi iilik ve enerjiden tasarruf edilmektedir. nee rahatlk ve huzur yaplmas nerilmektedir. salayan aadaki uygulamalarn

Sam ncesinde inee alt ve holand ekilde muamele edilmesi, Alt zamanda ve alkn olduu kiilerce salmas ve bu kiilerin inein alkn olduu kyafette olmalar, nein sevilmesi, okanmas, yanna yaklarken rktmemeye, korkutmamaya dikkat edilmesi;
20

 Sam tekniklerine tam olarak riayet etmek suretiyle inein meme balarn rselemeden, memeyi actmadan sam yaplmas ve sam esnasnda inee kt muamele yaplmamas, gibi uygulamalar inei rahatlatr ve st indiren hormonun (oxytocin) salgsn balatr ve belirli bir sre devamn salar.
16-

Verimliliin srdrlebilmesi ve meme hastalklarn nlemek iin sam hijyenine ve samn teknik kurallarna uyulmaldr. Sam srasna dikkat edilmelidir. Sac hijyeni salanmaldr. Meme temizlii ve dezenfeksiyonu yaplmaldr. Sam temizliine uyulmaldr. Sam sonras meme dezenfeksiyonu yaplmaldr. Samdan sonra kilitleme ve yemleme yaplarak ak kalan meme st kanal kapanana kadar (45-60 dakika) hayvanlar ayakta bekletilmelidir. Sam makinalarnn temizlii ve bakm yaplmaldr.

a. b. c. d. e. f.

g.

Memelerinin salam olduu bilinen inekler ilk nce salmal, memeleri problemli olan inekler, zellikle mastitis geirdikleri bilinen inekler ve yal inekler en son salmaldr. Elle sam yaplyorsa sacnn ellerinin iyice ykanm ve trnaklarnn kesilmi olmas, elde nasr bulunmamas gerekir. Makine ile sam yaplyorsa, sam makinasnn lastik aksamlar yumuak, atlamam ve mutlaka temiz ve dezenfekte edilmi olmal ve pulsatrleri iyi ayarlanmaldr. Elle veya makine ile samda samcnn uygun bir eldiven giymesi en uygunudur. nein meme derisi ve meme balar eitli mikroplarla daima bulak durumdadr. Sama balamadan nce memelerin ykanarak pisliklerden arndrlmas, meme aynasna yumuak masajla inein sama hazrlanmas ve bunu takiben meme balarnn dezenfektan bir solusyonla silinmesi arttr. Bu yaplmad takdirde sam srasnda meme iine mikrop bulamas riski, peneler kirlenecei iin bir sonra salacak hayvana bu kirli penelerden mikrop bulama riski artar.

21

Sam belirli bir sre iinde usulne uygun ekilde yaplp bitmi olmal; sam ncesinde ve sam srasnda inek psikolojik olarak sama hazr halde tutulmaldr. nk st kanallarnn alarak stn akmas memedeki dz kaslar etkileyen ve beyinden salglanan oxytocin hormonu ile mmkndr. Bu hormonun etki sresi ortalama 8 dakika kadar olup hormon salgs durduu anda memeden st almak da mmkn olmaz. Samn belirli bir ritim iinde (ortalama olarak dakikada 72 emi) ve meme ban uygun kavrayacak ekilde yaplmas; memeden st geldii srece samn devam etmesi, yani ak kesildii an emi maniplasyonlarna son verilmesi gerekir. Buna uyulmad takdirde sam srasnda mikrop bulamalar oluur. Meme balklarnn memeden alnmas srasnda meme ucundaki mikroorganizmalarn meme iine girmesini kolaylatran dtan ie vakum oluturmamaya dikkat edilmelidir. Sam ii bittikten sonra sam makinalarnn ykanmas, temizlenmesi, ypranan aksamn deitirilmesi ve mteakip sama kadar meme ile temas eden aksamn kapal olarak muhafaza edilmesi ve sam zaman temiz sudan geirilmesi gerekir. Aksi halde hem lastikler kurur ve atlar hem de akta durduka mikrop bular.
17-

Daha yksek fiyatla satabilmek iin yksek kaliteli st retmeli ve st kalitesini arttrmaya almaldr.

Son yllarda st ve st rnlerinden mikrobiyolojik analizlerden baka, antibiyotik, hormon, aflatoksin, ar metal (rezd) ve pestisid (zirai ila) kalnt analizleri istenmekte olup bu analiz sonularn reticinin yapt uygulamalar belirlemektedir. Trk Gda Kodeksine stten ;

ve AB normlarna uygun yksek kaliteli

Ya (En az %3,50), protein (En az %2,80), yasz kuru madde (En az % 8,50),laktoz (St ekeri),asitlik, mineral, tuz, vs. normal muhteva ve kompozisyona sahip,

Ste has normal grnm, renk, tat ve kokuda, Toplam bakteri says dk (En fazla 100.000 Ad/ml), Toplam somatik hcre says dk (En fazla 400.000 Ad/ml),

Katksz, antibiyotikten, temizlik ve antiseptik maddelerinden ari,

22

Toksin,herbisid, pestisid ve ar metal kalntlar iermeyen,

Hasta hayvanlardan salan st olmad anlalmaktadr. retilen stn kalitesi dengeli ve kaliteli yem yedirmek, hayvanlarn meme salna dikkat etmek, standartlara uygun makinalarla sam yapmak, hijyen ve temizlik kurallarna uymak, st samdan sonra en ksa zamanda +40Cye soutmak ve temiz kaplarda muhafaza etmek suretiyle arttrlabilir. Yksek bakteri says istenmeyen bir durum olup ekipmanlarn yetersiz temizlii, stn soutulmamas, kirli inekler, mastitisli inekler ve kirli elle sam yznden olumaktadr. St kalitesi iftlik idaresi uygulamalaryla direkt alakal olup stn kalitesine st bileenleri, somatik hcre says, bakteri says yabanc madde ierii ve duyusal nitelikleri etki etmektedir. Son yllarda st sanayicileri tarafndan satn alnan stlerde stn fiyatnn belirlenmesinde kalite ok nem arz etmektedir. iftlik stlerinin fiyat blge ortalama fiyat zerine stn kalitesine gre hakedilen primlerin eklenmesiyle bulunduundan nihai st fiyatn stn kalitesi yani retici belirlemi olmaktadr. 18- Kaba yem, karma yem, kesif karma yem, yemlik preparat, mineral yem ve rasyonun ne olduu ve mevzuattaki tanmlar bilinmelidir. Kaba Yem : zellikle ruminantlarn beslenmesinde kullanlan ve kuru maddesinde en az %18 ham selloz ieren bitkisel kkenli yemlerdir. Karma Yem : eitli yemlerin standardna uygun olarak kartrlmas ile elde edilen yemlerdir. Kesif Karma Yem : Hayvanlarn zellikle enerji, protein ve dier besin maddeleri ynnden ihtiyalarn dengelemek amacyla organik maddece zengin ve sindirilme oran yksek belirli formulasyonlara gre yem fabrikalar tarafndan retilen veya iletmelerin uygun formller ile kendilerinin rettii yemlerdir. Yemlik Preparatlar: Kimyasal analiz ve sentez yollar ile fabrikasyon eklinde elde edilen ve yemin deerini artrmaya yardm edebilecek karakterdeki (organik veya kimyasal) bileikler ile vitaminler gibi koruyucu maddeleri ihtiva eden yemlerdir.

23

Mineral Yem : Kalsiyum, fosfor, tuz, iz mineraller, sentetik re, amonyum tuzlar ve benzeri gibi sadece mineral maddeler veya bunlarn karmlarndan ibaret olan yemlerdir. Rasyon : Hayvanlarn bir gnde tketebilecei yem kurumaddesi ierisinde hayvann ihtiya duyaca yaama ve verim pay besin maddelerini karlayacak ekilde hayvan besleme bilimine uygun olarak dzenlenen yem karmdr. 19- letmede doan erkek buzalar bytlmeli, besi dnemi sonuna kadar beslenerek satlmaldr. Gen erkek hayvanlar (dana ve tosunlar) ksa sreli 4-10 ay entansif beslenerek maksimum canl arla en ekonomik rasyonlarla bir an nce ulatrlmaldr. Yksek et verimine harcamalar dk tutularak ulama hedeflenmeli, sabit yatrmlarn ve iilik giderlerinin az olduu akta serbest sistem besicilii tercih edilmelidir. Hayvanlar gerektii gibi besleyerek ve gerekli sre boyunca beside tutarak her rktan hayvanla besicilik yaplabilir. Hayvan yalandka enerji ihtiyac artmakta ve 1 kg canl arlk art elde edebilmesi iin tketmesi gereken yem miktar artmaktadr. Bu da yem deerlendirme saysnn (1kg canl arlk yapabilmek iin tketilen yem miktar) artmas, yni 1 kg canl arln daha fazlaya mal olmas demektir. Daha fazla maliyet ise daha az kazan demektir. Besi hayvanlarna hayvann besi balangc arlna gre gnde ne miktar ne kadar srede canl arlk art yaptrmak istendiine gre yaama ve verim paylar bilinerek rasyon hazrlanmal, enerji, protein, mineral, vitamin, su ve selloz ihtiyalar karlanmaldr. Akta serbest sistem besicilikte besi hayvanlarnn nnde daima yiyecekleri yem ve iecekleri su bulunmaldr. Besi hayvancl konusunda da yeterli bilgiye sahip olunmal, uzmanlara danlmal ve eitimlere katlnmaldr. Bilinsiz yaplacak besicilik sonucu tesadfen para kazanlabilir.

24

20- Kaliteli kaba yemlerin iletme arazisinde retilmesi iin yeterli tarla arazisi olmaldr. Kaba yemler besin elementlerini kaliteli olarak salad gibi ikembedeki mikroorganizmalar ve asitliin dzenlenmesi, gevi getirme ve tkrk salgsn artrmas gibi yaamsal fonksiyonlar iin gerekli olup kesif yemlere gre ekonomik olmalar nedeniyle yksek st verimini hedefleyen iletmeler iin vazgeilmez nemdedir. Hayvanclk iletmesinin barnak dnda hayvanlarn gezinebilecei yerleri (ayr, mera) ile bitkisel retim iin yeterli arazileri olmaldr. Btn kaba ve kesif yemleri dardan satn alarak krl bir st hayvancl yapmak mmkn deildir. Bu nedenle hayvan bana 5 dekar, sulu arazide 3 dekar, birden fazla rn alnan yerlerde en az 1,7 dekar sulu taban arazisi olmas arzu edilir. Bir hayvan iin her yl 7 ton civar msr silaj, 1,5 ton kadar kuru yonca otuna ihtiya duyulmaktadr. Bitkisel retim iin hibir arazisi olmayan iletmelerin uzun dnemde yaama ans yoktur. letmenin bulunduu blgedeki iklim ve toprak artlarna gre ayr otu, silajlk msr, sorgun-sudan otu melezi, yonca, fi, korunga, vb. kaba yemler iletmede retilerek en az %20-30 maliyet azaltlabilir. Yonca ve msr silaj olmadan verimli bir hayvanclk yaplamaz. Hayvan mevcuduna gre yllk kaba yem ihtiyac hesaplanarak iletmede retilmeyen kaba yemler hasat zamannda ucuz fiyatla ve yeteri miktarda satn alnmal, uygun artlarda depolanmaldr. Ucuz ve kaliteli yem olmadan ekonomik hayvanclk ve ucuz silaj yapmadan krl bir st srcl yaplamaz. 21- Konsantre yem iletmede yaplmal, iletme artlarna ve hayvanlarn ihtiyalarna gre rasyon hazrlanmaldr. Dane yemleri, arpa, msr, buday, bakla, yulaf vb. reterek, proteini yksek ayiei kspesi, pamuk tohumu kspesi, soya vb. hammaddeleri ve katk maddelerini (tuz, vit.-min, mermer tozu, soda, vb.) satn alarak konsantre yem iletmede retilmelidir. Bu durumda fabrika yemlerine gre maliyet en az %20-30 azalaca gibi besin ierikleri ynnden garanti, dengeli ve salkl bir yemle besleme ans bulunur.

25

Hayvanlar besin geleri dengelenmi bir rasyonla beslenmelidir. Hayvanlarn salkl, yksek verimli ve stn ( ya, protein, ykm) kaliteli olmas iin bu arttr. Ya, arlk, verim durumlarna gre en uygun rasyon hazrlanan ve uygun evre artlar salanan hayvanlardan genetik kapasitelerine uygun verim alnabilir. Kaba yem / kesif yem oran ok nemlidir. St sr rasyonlarnda kuru madde esasna gre %50 kesif yem ve %50 kaba yem esas alnr. Yksek verimli inein toplam enerji, protein ve kuru madde ihtiyalarnn % 60 nn kesif yemlerle, %40 nn kaba yemlerle karlanmas ngrlmektedir.Hibir ekilde hayvann ihtiya duyduu yem kuru maddesi iindeki kaba yem kuru madde oran %40 n altnda olmamaldr. Dk verimli ineklerde ( 10-20 litre) bu oran tersine dnerek, gebe ve ksr ineklerde olduu gibi gnlk rasyonun %80-90 ve hatta %100 kaba yemlerle karlanabilir. (Tuz, mineral, izmineral ve vitamin takviyesi gerekir). Kaba yemin yeterli verilmemesi asidoz vb. bir ok soruna neden olmaktadr. Sadece saman ve fabrika yemi kullanlrsa st gelirinin en az %70i yem fabrikalarna gideceinden, st fiyatlar dnya fiyatlarna gre yksek olsa bile iletme yeterli kazanmayacaktr. St maliyeti azaltlmal, kaba yemleri (zellikle msr silaj, ot silaj, kuru yonca, iyi kaliteli kuru ot, hububat hasl gibi) ve gda sanayi artklarn yeterince kullanarak st maliyetinde %60-70 seviyesindeki yem giderleri %50-60 seviyelerine drlerek daha ok kazanlmaldr. Kaliteli kaba yemler ineklere yiyebildikleri kadar verilmeli, hayvanlardan kskanlmamaldr.
22-

Silaj yaparak ilkbaharn yeil yemleri ve sonbaharn kaliteli msr 12 aya tanmal, hayvanlar besin deerleri dk sap ve samana mahkum edilmemelidir.

Hayvanclkta ideal bir besleme yaplan yem rasyonunu btn yl boyunca ayn seviyede tutmakla, yni yaz ve k aylarnn yem rasyonunun Nisan ve Mays aylarnn bol yeilli mera beslenmesindeki gibi yeil ve sulu yemlerle hazrlanmasyla mmkndr. Arazilere k aylarnda buday, arpa, yulaf, avdar, fi, fi+tahl karmlar, yem algam, kanola, korunga, yaz dneminde ise msr, sorgum, sudan otu ve sorgum-sudan otu melezi, yemlik bezelye, ayiei gibi bitkiler ekilebilir; yeil ot, kuru ot, ve silaj olarak deerlendirilebilir. Mera ve ayr otlarndan yeterince faydalanlabilir. Gda sanayi yan rnleri, konserve sanayinin her trl sebze artklar, hayvan lahanas, algam ve pancar yapraklar, bezelye saplar,
26

fasulye, domates, biber artklar, eker pancar posas, patates cipsi artklar silaj yaplmak suretiyle hayvan yemi olarak ok ucuza deerlendirilebilir. Hayvan beslemede eski alkanlklar terk edilmeli, hayvann ihtiyac olan besin maddeleri dengeli ve ekonomik ekilde rasyonlara ilave edilmelidir. letmedeki hayvan varlna gre yl ierisinde iletmede retilecek kaba ve kesif yemlerle piyasadan temin edilen dier yemlerin ekonomik ekilde deerlendirilmesi iin yemleme planlamasnn yaplmas en aklc yoldur. Yemin kaliteli ve ucuz olan seilmelidir. Yonca gibi kaliteli kaba yemi ve kaliteli msr silaj olan iletmeler hayvanlarnn yaama pay ile birlikte 14 kg st verimine kadar olan ham protein, enerji bakmndan ihtiyalarn karlayabilmektedir. Canl arlnn % 2,5 i civarnda kuru maddenin saland kaliteli kaba yem srclk iletmelerinin olmazsa olmaz kouludur. 23- St ineklerinin yeterli, dengeli ve ekonomik beslenmesi iin rasyon hazrlanmas renilmelidir. St ineklerinin besin ihtiyalar canl arlklarna, verdikleri st miktarlarna, stn ya oranna ve laktasyonun devrelerine gre farkllk gsterir. Laktasyonun ilk 70 gn, 70-140 gn aras ve 140-305 gn aras, kuru dnem besleme farkllklar gsterir. nk inekten alnan toplam stn %45 i ilk 100 gnde, %30-35 i ikinci 100 gnde, %20-25 i nc 100 gnde alnr. ok stl ineklerin btn besin ihtiyalarn saptayarak bu besinleri belirli bir kuru madde iine sdracak ekilde ok dikkatli rasyon formulasyonlar dzenlemek gerekmektedir. . Saman ve benzeri dk kaliteli kaba yemler ve standart karma st yemleri yeterli olamamakta, kaliteli kaba ve kesif yemler kullanmak gerekmektedir. Bu yaplamadnda verilen besin maddeleri (zellikle enerji) gnlk ihtiyaca cevap veremez. Negatif Enerji Balans ekillenir. nek doas gerei yksek st verimini srdrr. Ancak kendi vcudundaki enerji rezervlerinden ve mineral rezervlerinden harcama yapar, zayflar. Neticede zayflama, indigestion, ketosis, karacier komas, rumen asidozu, abomasum deplasmanlar gibi ar hastalk halleri veya basit hazmszlk ve verim dkl sorunlar ortaya kar, dl tutmama problemleri yaanabilir. Bu nedenle ok yksek verimli inekleri dierlerinden ayr, bilhassa ilk 75 gnde zel besleme rejimine tabi tutmak gerekir:
27

Besin deerleri yksek iyi kalite kaba yem ve enerji-protein deerleri yeterince yksek kesif yemi olmayan reticiler ok stl inek edindiklerinde bu hayvanlarn ok ksa zamanda elden kartmak, kasaba satmak zorunda kalarak hsrana uramaktadr. Bilinli yetitiriciler gnde 30 litrenin altnda st veren ineklerin beslenmesinde genellikle problem yaamamaktadr. Dk st verimi olan inekler kuru ot ve msr silaj gibi kaliteli kaba yemleri kullanarak (sadece protein takviyesi yapmak koulu ile) enerji arlkl kesif yemler olmakszn da beslenebilirler. Hayvanlarn yem rasyonlarnn hazrlanmas renilmeli, ve yeterli bilince ulalmaldr. Hayvanlarn salkl ve verimli olmalar, neticede krllk, yeterli, dengeli ve ekonomik besleme ile mmkn olabilmektedir. 24- Dvelerin ve gsterilmelidir. kurudaki ineklerin beslenmesine zen

Dveler 7-8 aylkken cinsel olgunlua ulaarak boasaklk hali gsterirler. Ancak 15-16 aylk olup yeterli bykle (350-400 KG) ulamadan gebe braklmamaldrlar. Irkna has yeterli vcut yapsn oluturamayan ineklerin genetik kabiliyetlerine uygun st verimine ulaamayacaklar unutulmamaldr. Dvelerin beslenmesinde titiz davranlmaldr. Kaba yem arlkl besleyerek byme ve gelimeleri salanmal, ancak ar yalanmalarna izin verilmemelidir. Dveler iin mera otlar, kuru ot ve yonca en makbul yemlerdir. Hayvanlar tketebildikleri kadar kaba yem ile beslenir. Tuz, mineral, iz mineral ve vitamin preperatlar ile takviye yaplr. Hayvanlarn gelime durumlar kontrol edilir. rnein siyahalacalarda gnde 700 gram canl arlk art salanamyorsa kesif yem takviyesi ile gelime hzlandrlr. Normal olarak inekler 10 ay (305 gn) salrlar. Dourmalarna 60 gn kala sama son verilerek kuruya karlrlar. Mutlaka kuru dnem tp uygulamas ile mastitis kontrol yaplr. Buzalamadan nce inei bir sre kuruda brakmakla st salglayan organlarn dinlenmesi ve inee verilen besin maddelerinin st retimi yerine karnndaki yavrunun gelimesi iin kullanmas salanr. Ayrca laktasyon boyunca azalan minarel madde rezervleri tamamlanarak kondisyonu uygun hale gelir. 60 Gn daha az yem tkettii iin sindirim sistemi de dinlenmi olur. Doum sonras iin yem tketim yetenei arttrlmak zere kesif yemlere adaptasyonu salayan laktasyon periyodundan farkl bir besleme sistemi uygulanr.
28

nek kuruya karld ilk 2-3 hafta bol miktarda iyi kaliteli kaba yem ile beslenir. Bilahare gnde 2-3 kg gemeyecek ekilde kuru dnem yemi verilir. Douma 20 gn kala bu konsantre yem miktar her gn 0,5 kg azaltlarak yerine st yemi verilir. St yemi her gn 1 kg. arttrlarak douma kadar 6 kg. st yemi yemesi salanr. Hayvann kuru dnemde vcut arlnn en az %1i kadar kaba yem yemesi ve yedii konsantre yem miktarnn da vcut arlnn %0,5ini gememesi gerekir. Gebe dvelere de douma 20 gn kala benzer uygulama ile st yemine balatlarak douma kadar 4 kg st yemi yemesi salanr. Kuru dnemde rasyondaki kalsiyum miktar azaltlmal ve bu dnemin banda ve sonunda gebe ineklere vitamin takviyesi yaplmaldr. 25- St srlar istedikleri her an bol suya ulaabilmeli, nlerinde srekli temiz ve iilebilir nitelikte su bulunmaldr. Normal olarak srlar gnde 1-4 defa su ierler. Gnlk st verim miktarna, yemin kuru veya rutubetli olmasna ve evre ssna gre iilen su miktar deiir. nek stnn % 87si su olduuna gre ok st veren hayvanlarn su ihtiyalar ok fazla olup gnde bir defa su ierek veya hayvana bir teneke su vererek bu ihtiya karlanamaz. Bu durumda hayvanlar st verimlerini azaltrlar. Bir ok iletme hayvanlara yeterli su salamad iin eksik verim aldnn farknda deildir. Gnde 25-30 litre st veren 600 kg arlndaki bir st ineinin gnlk su tketimi 75-100 litreye kadar kabilir. Bu nedenle st inekleri istedikleri her an temiz ve iilebilir nitelikte suya ulalabilmelidir. Bu amala ahrda otomatik su salayan sistem planlanmal, ayrca merada da hayvanlar iin yeterli su imkan salanmaldr. Bizim iemeyeceimiz kalitesiz bir suyu ien inek bilinmelidir ki bize iemeyeceimiz kalitesiz st retir.

29

IV. BLM SR YNETM

26- letmede yeterli kayt dzeni kurulmal, hayvanlarn kaytlar tutulmaldr. Sr kaytlar tutulan iletmelerde rk, canl arlk, reme, st verimi, laktasyon dnemi vb. zellikleri esas alan bilgiler bulunduu, ekonomik ve dengeli rasyonlarn yaplmas saland iin i ansa braklmaz. Hayvan bana verim hayvann yaad evreyi ve hayvan iyiletirmek suretiyle artrlabilir. Bu amaca ulalabilmesi, sr ynetiminde doru ve yerinde kararlar verilebilmesi, damzlk seiminin isabetli yaplabilmesi iin sr ve hayvanlar hakknda yeterli ve doru bilgiye sahip olmak gerekir. Bu amalara hizmet edecek bilgileri toplama ve bunlar saklama iine kayt tutma denir. Kayt tutulmas hem her bir inein hem de tm srnn durumu hakknda gnlk ve uzun vadeli bilgiler verir ve iletme sahibi ya da yneticisine gelecek iin planlar yapma olana salar. Kayt tutma dzeni basit, doru, gn gnne ilenebilen, kolay ve az zaman alc olmaldr. Bilgi toplama iletmenin nemli ileri arasnda grlmelidir. Bir iletmede temel olarak u kaytlar tutulmaldr: letmede doan hayvanlarn (Doum tarihi, doum tipi ve ekli, numaras, ana ve baba numaras),
1. 2.

letmede buzalayan ineklerin buzalama tarihi, buzalama tipi ve ekli, Tohumlanan hayvann numaras, tohumlama tarihi, tohumlamac ad, boann ad ve numaras,

3.

4. 5. 6. 7. 8.

Srden karlan hayvanlar iin tutulan kaytlar, eitli dnemlerdeki canl arlklar, St verim miktar (gerektiinde ya, protein ve kuru madde oranlar), Kuruya karma tarihi, Salk bilgileri (alama, hastalk, tedavi vb.),
30

9. Yem ve yemlemeye ait bilgiler. Bu bilgilerin tamam bir Hayvan Kimlik Kart oluturularak Kimlik Kartna yazlabilir. Hayvanlarn doum tarihleri bilinirse sr iin planlama daha rahat yaplabilir, ana ve babasnn kulak numaras sayesinde bir bilgiye ihtiya duyulduunda kolayca ulalabilir. Hayvanlarn buzalama tarihlerinin kayt edilmesi buzalama sonras tohumlama zamannn gelip gelmediinin tespit edilmesi ve 100 gn ierisinde hayvann tekrar gebe kalmasnn salanmasna yarar. Hayvanlarn mutlaka tohumlanma tarihleri kayt edilmelidir. Bylece hayvann gebe kalmamas halinde yeniden kzgnlk gsterecei gnleri (tohumlama tarihinden itibaren 17-21 gn sonras) tahmin edilebilir. Hayvann gebe kalmas halinde de kuruya karlaca tarih (tohumlama tarihinden 215-220 gn sonras) ve tahmini dourma tarihi (tohumlamadan 280 285 gn sonras) bilinmi olur. Tohumlamada kullanlan boann hangi boa olduu bilindiinde doan yavrunun durumu ile boa arasnda iliki kurularak o boay tekrar kullanp kullanmamak hakknda karar verilebilir. Hayvann numaras, srden k tarihi ve nedenine (Damzlk sat, kasaplk sat, lm,vb.) ait kaytlarn elde bulunmas sayesinde srde bir sonraki dnem planlamas daha iyi yaplabilir. Sr mevcudiyetini muhafaza etmek veya srde herhangi bir genileme veya daralma yapmak isteniyorsa bu tutulan kaytlardan yararlanlabilir. Hayvanlarn belirli dnemlerdeki arlklar (Doum, stten kesim, 6.ay, 1. ya, ilkine tohumlanma arl vb.) saptanabilirse hayvanlarn gelime durumlar yakndan izlenir ve yemleme bu veriler dorultusunda yaplabilir. Bylece hayvanlarn ar yalanmalar veya kondisyonlarnn dkl de nlenmi olur Samal inein bir sam dneminde (laktasyon) verdii st miktar belirli aralklarla yaplan lmlerden elde edilen bilgiler kullanlarak bulunmaya allr. Bu amala genellikle 15 gnde bir veya ayda bir btn ineklerin st verimleri llr. Kontrol sam olarak adlandrlan bu uygulamayla elde edilen deerlerden de laktasyon verimi tahmin edilebilir. deali her samda st lm yaplarak hayvann gnlk veriminin tespiti ile verim dklklerinde gnlk tedbirlerin alnmasdr. Bugn hayvandan salan st her samda lp kaydeden modern samhaneler kullanlmaktadr.

31

Bu bilgiler bata yemlemede ve sr ynetiminde yardmc olur. Hayvanlarn ne kadar st verdii bilinirse yemleme ona gre dzenlenir, dk st verenlere fazladan yemleme yaplmaz, yksek st verimli hayvanlara da kapasitelerinden tam yararlanabilecek miktarda yem verip en ekonomik ekilde en yksek st verimi salanr. Srnn dk verimli ineklerini zaman ierisinde srden kararak zamanla srnn st verimi yksek ineklerden olumas salanr. Hayvanlarn hangi tarihte yaplan tohumlamadan gebe kald bilindiinde kuruya karlaca tarih (douma 60 gn kala) tespit edilerek bu dnemdeki besleme program uygulanr. Hayvanlarn alandklar tarihlerin kayt edilmi olmas alarn tekrarnn gerektii tarihin saptanmasn salar. Hayvanlara koruma veya tedavi amal yaplan tm uygulamalarn kaytlar tutulmaldr. Herhangi bir hastaln kmas durumunda o hayvann gemiine bakarak uygulanacak tedaviye daha rahat karar verilebilir. Uygulanan yemleme dzenine gre hayvanlara verilen yem maddelerinin miktar mutlaka kaytl olmaldr. Bu her hayvana bir gnde ne kadar kuru ot, silaj, konsantre yem verildiinin bilinmesini salar. Bylece ihtiya olan yem miktar tespit edilerek hazrlklar ona gre yaplmaldr. Gerek kayt sistemi, gerekse ekonomik ve dengeli rasyonlarn yaplmasnda konu ile ilgili uzman kiilerle temasa geilmelidir. Damzlk Birliinde grevli uzmanlardan yeterince yararlanmaldr. 27Baarl bir bakm ve idare iin zen gsterilmelidir.

1. Veteriner hekim kontrolnden gemeyen hayvan satn alnmamal, 2. Alt aylktan ileri gebe inek ya da dve ile bir aylktan kk buza satn alnmamal, 3. Barnaklarn yapm, hayvanlarn uzmanlarn nerileri dikkate alnmal, 4. Srlar ile koyunlar ayr barndrlmal,
5.

bakm

ve

beslenmelerinde

Ani yem deiiklikleri yaplmamal,yem deiiklikleri en az 4-5 gnde azar azar verilerek hayvan yeni yeme altrlmaldr.

6. Hayvanlar hastalklara kar koruyucu olarak mutlaka alatlmal,

32

7. Hastalk grldnde en seri ekilde haber verilmeli, 8. Hayvan alm satm ile nakliyesinde menei ahadetnamesi ve veteriner salk raporu alnmasna zen gsterilmelidir.
28-

Douracak hayvanlar doum blmesine alnmal ve hijyen doum yaptrlmal, buzaya az st iirilmelidir.

Srlarn ortalama gebelik sresi 280-285 gn (9 ay 10 gn)dr. Tohumlama kaytlar tutulan hayvanlarn dourma tarihleri kolayca tahmin edilebilir. Doumu yaklaan inek sakinleir ve hareketleri yavalar, meme byr ve gerginleir. Vulva ier ve mukoz aknt artar. Sar balarnn gevemesi nedeniyle kuyruun etrafnda ukurluk oluur. Karn st ksm hafife ie ker. Kaytlardan yararlanarak dourmaya bir hafta kald tahmin edilen hayvanlar temiz ve dezenfekte edilmi ve bol yataklk serilmi 12-16m2lik doum blmesine alnmal, douma kadar hayvana burada baklmaldr. neklerin ou yardma ihtiya duymadan doururlar. Normal doumun ilk aamasnda yavruyu evreleyen zarlarn bir blmnn oluturduu su kesesi vulvadan dar kar. Buzaya yardm zorunlu olmadka bu kese yrtlmamaldr. Buzann gelii normal ise, nce ba ve n ayaklar grlr. Bundan yaklak 1 saat sonra doum gerekleir. Eer ba ve n ayaklar grldkten sonraki 1 saat ierisinde doum gereklememi ise yardm gerekir. Doum gerekleir gereklemez yavrunun az ve burnundaki mukoz kalnt temizlenmeli, gbek kordonu doum esnasnda dipten kopmu ise bu blgeye tentrdiyot benzeri mikrop ldrcler srlmeli ve bu uygulamaya gnde iki kez olmak zere gn devam edilmelidir. Gbek kordonu dipten kopmam ise karnna en yakn ksmdan balayarak kordon aaya doru svazlanmal ve iindeki sv boaltlmaldr. Daha sonra iine antiseptik aktlan gbek kordonu karna 4-5 cm uzaklktan antiseptie batrlm bir iple balanmal ve balanan noktann 3-4 cm altndan temiz ve keskin bir bak ya da makasla kesilmelidir. Bu blgeye yine 2-3 gn sre ile gnde iki defa antiseptik uygulanmaldr. Doumdan sonra inek yavrusunu yalayarak yavrunun kurumasna hem de dolamn hzlanmasna yardmc olur. Eer inek herhangi bir nedenle bu ii yapmyor ise buzann zerine hafif tuz serpilerek yalamas tevik edilir.Kuru bir bez veya yataklk kullanlarak buza iyice silinmeli ve kurutulmaya allmaldr.
33

Normal bir buza doumundan yarm saat sonra ayaa kalkar ve bir saat ierisinde anasn emmeye balar. Buza emmeden memeler uygun bir dezenfektan ile temizlenmeli ve ilk az st salarak biberon ile yavruya iirilmelidir. Buzalar ilk zamanlar emmede zorlanabilir. Buzaya yardmc olmal ve mutlaka az st iirilmelidir. Eer yavru anasn emerse inein sam srasnda devaml yavrunun emmesini isteyeceinden sam zorlar ve verim dkl olur. Ayrca memeden emen yavrunun ne kadar st itii de bilinemez. Doumu takiben retilen az st normal ste gre daha fazla kuru madde, protein, mineral, vitamin ve buzann hastalklardan korunmasna yardmc olacak baklk maddelerine sahiptir. Bu nedenle her buzann mutlaka en ksa srede az st imesi salanmaldr. Buza ilk az stn doumdan yarm saat sonra imelidir ve bu sre 4 saati gememelidir. 29- Buzalarda numaralama, boynuz kreltme ve fazla meme ularnn kesilmesi zamannda yaplmaldr. Buzalarn dierlerinden ayrt edecek ekilde iaretlenmesi veya numaralanmas sr ynetimi ve slah almalar asndan son derece nemlidir. Ayn zamanda iletmede bir ok doum varsa buzalar geici olarak renkli bantlar veya boyalarla iaretlenip, boynuna bir numara olan madalyon taklr. 2-3 Haftalk olunca kulana sar renkli, zeri siyah yaz ile (Milli Soy kt Sistemi) numaras yazl plastik kpe zel pense yardmyla taklr. Hayvanlarn birbirlerine ve bakclara zarar verme tehlikesini azaltmak amacyla elektrikli boynuz kreltme aletiyle boynuzlarn bymesini salayan hcrelere zarar verilerek boynuz kreltilir. Bu amala hazrlanm kimyasal maddeler de (kostik soda) boynuz kreltmede kullanlabilir. Her iki halde de boynuz etrafndaki kllarn kesilmesi ve dezenfekte edilmesinde ve buza 20-30 gnlk olunca boynuz kreltilmesinde yarar vardr. Memelerin grnn bozan, samda glk oluturan ve meme yang tehlikesini artran fazla meme ularnn erken dnemde almnn boynuz kreltme ile birlikte yaplmasnda fayda vardr. Arka meme blmleri arasndaki fazla meme ucunun alnmas iin blgenin temizlenmesi ve dezenfekte edilmesi ve keskin bir makasla alnmas yeterlidir. 30Buzalarn barndrlmalarna zen gsterilmelidir.

Buzalara doumdan hemen sonra yaamlarn salkl olarak srdrebilecekleri barnak koullar salanmas gerekir.
34

a-

Buzalar ineklerle ayn barnak blmesinde tutulmamaldr. neklerin bulunduu ortamda oalma imkan bulan zararl mikroplarn buzalara bulamamas ve buzalara daha kontroll barnma ortam salanmas iin bu kesinlikle arttr. Buzalar iki haftalk oluncaya kadar balanmamaldr. Buzalar kontrol altna almak, hastalklardan ve yaralanmalardan korumak iin doumdan hemen sonra her biri iin hazrlanm buza kulbelerine (veya blmelerine) alnr. Tabanna yumuak, temiz ve kuru altlk serilen bu blmeler buzalar birbirlerini grebilecek fakat temas edemeyecekleri, birbirlerini ememeyecekleri ve zarar veremeyecekleri ekilde dzenlenmelidir. Buzalar st emdikleri srece bu blmede kalabilir. Kulbenin eni 100-120 cm, ykseklii 85-90 cm. boyu 2,70-3,30 cm. (Kulbe 120-150 cm ve gezinme yeri 150-180 cm.) olur. haftadan yal buzalar gurup halinde, serbest yetitirilebilir. St emme dneminden (60 gn) sonra veya en erken 3 haftalk yata buzalar 3-5 buzann bulundurulabilecei en az 6m2lik gurup blmesine (padok) alnmaldrlar. Balangta buza bana 1.3 m2, daha sonra 1.8 m2 yer gerekmektedir. Buzalar karanlk ve havasz ortamlarda barndrlmamaldr. Buzalar barnak dnda buza blmeleri veya kulbelerine yerletirmek en dorusudur. Doumu mteakip kurulanan ve az st verilen buzalar derhal 2-3 saat iinde bu blmelere alnr. Kulbelerde buzalara uygun artlar salanmaldr. Son yllarda tanabilir buza kulbeleri yaygnlam olup STA Hayvanclk Eitim Merkezinde, TGEM veya evredeki byk iftliklerde grlebilir.

b-

c-

d-

e-

V. BLM HAYVAN SALII

31- St srlarnn bilinmelidir. temel ihtiyalar ve nemli hastalklar

35

Ama salkl yetitirme ve iyi verim elde ederek karl bir iletme oluturulmasdr. Bir hayvann salkl olabilmesi iin ncelikle uygun evre artlarnn salanmas gereklidir. evre artlarnn uygun olmad ortamdaki srn verimi azalaca gibi hastalklara yakalanma ihtimali artacaktr. Bu nedenle srlar iin balca temel ihtiyalar yle sralayabiliriz: 1. Susuzluk, alk ve kt beslenmeye maruz brakmamak, 2. Hayvanlarn salkl ve canl grnmleri iin taze su ve yemlerini salamak , 3. Hastalklardan ve yaralanmalardan korumak, 4. Hastalklarn en ksa srede tedavisini yaptrmak ve nlemlerini almak, 5. Hayvann normal davranlarnn ounu artlara maruz brakmamak, basklayan hareket ve

Srlarn temel ihtiyalar salandktan sonra ilgili hastalklarn nlenmesi iin zel tedbirlerin alnmas gereklidir. Bunun iin de en sk karlalan beslenme, metabolizma ve enfeksiyon hastalklarnn nemlileri hakknda bilgi sahibi olunmal ve iletmenin salkla ilgili kaytlar tutulmaldr. Hastalklar hakknda hibir bilgi sahibi olmayan yetitirici koruyucu tedbirleri zamannda alamaz ve veteriner hekimin tavsiyelerini uygulayamaz. 32- Buza salna zen gsterilmeli, koruyucu alamalar zamannda yaptrlmaldr. Bakteri veya virslerin yol at mikrobik ishaller ile hatal bakm ve beslemeden kaynaklanan ishaller ou zaman buzalarn lmlerine sebep olduundan yurdumuzda nemli ekonomik kayplar oluturur. Buza ishallerini nlemek iin u tedbirler alnmaldr. 1- Doumdan hemen sonra buzalara mutlaka az st iirilmelidir.
2-

Barnak, zellikle doum yerleri ve buza blmeleri srekli temiz tutulmaldr. Buzalar dier hayvanlardan ayr, mmknse barnak dnda barndrlmaldr.

3-

36

4-

Barnak havadar ve aydnlk olmal; kesinlikle hava cereyan olmamaldr.

5- Buzalara st ve su verilen kaplar temiz olmal; kova yerine biberonlar tercih edilmeli ve biberon deliklerinin geni olmasna dikkat edilmelidir.
67-

Buzalara iirilen st 36-37 0C scaklkta ve taze olmaldr. Buzalama ncesi Veteriner Hekimin nerisine gre inee koruyucu a enjeksiyonu yaptrlmaldr.

Alama programlarnn hazrlanarak koruyucu alarn (brucella, ap, sr vebas vb.) zamannda yaplmas salanmaldr. Temel olarak st srlarnda uygulanan alama program ve tekrarlanma aralklar yledir. Brucella yaplr. : 4-8 aylk diilere uygulanr. mrleri boyunca bir kere bu a

ap : 6 aylkken ilk alama, 4 ay sonra 2.alama yaplr ve 6 ayda bir rutin olarak hayvanlar alanr. Triangle arbon : Hayvanlara ylda bir defa uygulanr. : 4 aylk yatan byklere ylda bir defa uygulanr.

Yankara : 4 aylk yatan byklere ylda bir defa uygulanr.

33-

Barnak hijyenine kesinlikle uyulmaldr. Sam hijyenine ve meme salna gereken nem verilmeli, iyi bir mastitis kontrol program uygulanmaldr.

St iinde 85 civar besin maddesi bulunan harika bir besin olup memeden sald andaki zelliklerinin deiiklie sebep olmadan tketiciye salkl olarak ulatrlmas iin sam hijyenine uyulmal ve derhal soutulmaldr. Kaliteli bir st ancak salkl memelerden, temiz bir sam sonucu elde edilir. Memelerin salkl olmas temizlik kurallarna uymaktan geer. Samcnn el ve vcut sal yerinde olmal, kolayca ykanp temizlenen lastik izme giymeli ve sam esnasnda kulland temiz i elbisesi bulunmaldr. Her sam ncesinde memelerdeki st siyah bir zemini olan kaba salarak kontrol edilmeli her hafta veya on be gnde bir gizli seyreden

37

meme hastalklarn ortaya karan Kaliforniya Mastitis Testi (CMT Testi) iletmenin samclar tarafndan mutlaka yaplmaldr. Sam annda ak kalan meme ba deliinin mikrop kapma ihtimaline kar meme ba iyot bazl dezenfektana daldrlmal ve hayvanlar sam sonras hemen yatrlmamal, yemleme yaplarak 45-60 dakika ayakta kalmalar salanmaldr. yi bir mastitis kontrol program uygulanmaldr. Hastaln gizli seyrettii hayvanlarn verimleri %10 civar, bir memesi krelen hayvanlarn verimleri %20 civar azalacak olup o hayvann karll bitmektedir. Tahrip olan meme dokular tekrar geri kazanlamadndan ok byk ekonomik kayplara sebep olan meme hastalklarna ok nem verilmeli ve kesinlikle nlenmelidir. Hayvanlara bol vitamin tayan yeil ve kuru yemler, silaj mutlaka yedirilmeli, meme hastalklarna hazrlayc sebepler tayan fazla miktardaki proteinle dengesiz beslenmeden kanlmaldr. Yeni dveler yetitike meme hastalklarna direnci zamanla azalan yal hayvanlar elden karlmaldr. 34- Trnak sorunlar nlenmelidir. ve dourduu ekonomik kayplar

neklere her alt ayda bir trnak bakm yaptrlmal, normal yryemeyen veya trnaklar uzayan hayvanlara gecikmeden mdahale edilerek trnak sorunlarnn sebep olduu % 20-25 st verim kayb, dl kayb ve %8 civar damzlktan karma sebebi ile doan kayplar nlenmelidir. Trnak sorunlar ok fazla nemsenmediinden iletmeye ok byk ekonomik kayplar verdirmektedir. Trnak sorunlarnn asgari dzeylerde tutulmas iin aadaki nerilere uyulmaldr. 1- Hayvanlarn rahat hareket edebilecekleri yar-ak ahrlar tercih edilmelidir. 2- Ahr taban mmkn olabildiince temiz ve kuru olmaldr. 3- Ar yumuak veya ar sert tabanlardan kanlmaldr. 4- Sam srasnda trnaklar kontrol edilmeli; trnak arasna girmi olan yabanc cisimler (saman, kuru gbre paralar vb.) alnmaldr.

38

5-

Ayda en az bir kez ayak banyosu yaptrlmaldr. neklerin samhane giri veya knda % 4 lk gzta zeltisine basmalar salanmal veya bu zelti sam srasnda ayaklara pskrtlmelidir. Trnaklar uzam hayvanlarn trnaklar geciktirilmeden kesilmelidir.Her inek senede iki defa normal trnak bakm ve kesiminden gemelididr. Ayak ve trnak bakmn belli bir eitimden gemi, sabrl, hayvanlar seven ve hogrl davranan, yeterince gl kiilerce, hayvanlarn sabitlenebildii bir dzenekte yaplmaldr.

6-

7- Rasyonun dengeli olmasna zen gsterilmeli ve kflenmi yemler kesinlikle verilmemelidir.

8-

Trnak sorunu olan srlerde, salam trnakl ve dzgn ayakl dl verebilen boalarn spermalar kullanlmaldr. Hayvanlar salkl tutulmal ve karantina tedbirleri alnarak tavizsiz uygulanmaldr.

35-

Barnaklardaki barnma artlarn iyiletirmek, bulac hastalklardan (ap, veba, vb.) ve yetitirici hastalklarndan (tuberculosis, mastitis vb.) korumak, hayvan salna ynelik tedbirleri almak, hasta hayvanlar ayrarak derhal tedavi etmek ve hayvanlar uzun yllar salkl olarak damzlkta tutabilmek krll artrmaktadr. Yksek st veren ineklerde beslenme yetersizlii veya dengesizlii durumunda metabolizma hastalklar ortaya kmaktadr. Metabolizma hastalklar sonucu da bata st veriminde azalma olmak zere yavru veriminde azalma ve kilo kayb meydana gelmektedir. Bu hastalklarn bazlar dikkati ekmekteyse de ou gzden kamakta, bu nedenle genellikle hastalk olarak deerlendirilmemekte ve verim dkl sonucu nemli ekonomik kayplar olmaktadr. Yeterli ve dengeli beslenme salanamadnda beklenilen verim elde edilemez. Byle durumlarda hayvann beslenmesi gzden geirilmeli, yem analizleri yaptrlmaldr. Yetersiz beslenme durumunda verim dklnn yannda hastalklara yakalanma ihtimali de artacaktr. rnein yeni doum yapm bir st inei gnde 35 lt st verdiinde inein meme bezi ve karacier gibi organlar ar alr. Artan enerji gereksiniminin byk blm rasyondan, bir ksm da vcuttaki yalardan karlanr. Eer artan enerji gereksinimi rasyondan karlanamazsa ar ya kullanm sonucu ketosis denilen metabolizma hastal meydana gelir.

39

Bulac hastalklar veba, ap, vb. hayvan yetitiricilerinin afetidir. Sr vebas iletmeyi sndrebilir. ap hastal ise o yllk kr gtrerek iletmeyi ekonomik krize sokabilir. Hi kimse gerekli tedbirleri almadan iletmeye sokulmamal, iletme sahibi,veteriner hekim,bakc ve tm alanlar koruyucu nlemlere riayet etmelidir. letmedeki hayvanlarn sal hayvanlar ve mesleini seven, titiz, alkan bir veteriner hekimin sorumluluu altnda olmal ve onun talimatlar aynen uygulanmaldr. 36- Hayvanlardan en uygun verimin elde edilmesi ve hastalklara yakalanma ihtimali barnakta aadaki artlar salanarak azaltlmaldr.
1. 2.

Barnaklarda duraklarn uygun llerde olmas (1,20 x 2,40 m ) Barnak sistemlerine gre yemlik ve suluklarn yeterli ve uygun llerde olmas, Srlarda nemli problem olan solunum sistemi hastalklarn azaltmak iin barnan havalandrmasnn yeterli olmas (deal scaklk +5 +21 C, ideal nem oran %60-75 olmal),

3.

4. Hayvanlarn hava cereyann da braklmamas,

5.

Metabolizma hastalklarn nlemek iin zellikle gebeliin son dnemlerinde serbest gezinecekleri alanlarn olmas (1 Hayvan iin 910 m2 gezinme alan),

6. Dp kaymalar, eitli ayak hastalklarn ve mastitisi nlemek iin uygun zeminin seilmesi ve bol altlk bulundurulmas,
7.

Doum localar, buza kulbesi veya blmeleri ve karantina blmlerinin bulunmas,

8. Kaplarda eik bulunmamas, 9. Kap girilerinde antiseptik ieren ayak banyolarnn bulunmas gereklidir.

40

VI. BLM RGTLENME ve PAZARLAMA

37-

Yksek fiyatla st sat hedeflenmeli, maliyetler drlerek kazan arttrlmaldr.

St srclnda en byk gideri yem oluturmaktadr. Silajn ve kaba yemlerin yeterince kullanlmad durumlarda st ve et maliyetinin en az %70ini yem giderleri oluturmakta, retici gelirinin byk ounluunu kesif yem iin vermek zorunda kalmaktadr. Yem bitkileri ve kaba yemler iletmede retilerek ve silaj yaplarak hayvanlarn beslenmesinde yeterince kullanlmas halinde yem giderlerinin maliyetteki pay %40-50 seviyesine debilmektedir. Bylece maliyetin azaltlmas ile daha fazla kazanlmaktadr. ou zaman stn yksek fiyatla satlmas reticinin elinde deildir. Ancak st kaliteli ve ucuza elde etmek, dolaysyla daha fazla kazanmak reticinin elindedir. Hayvanlarn dengeli beslenmesi, uygun barnaklarda ve salkl tutularak yksek verimlilie ulalmas ile birim maliyetler azaltlmaktadr. Hesabn yapmayan, gelir-giderini bilmeyen yetitiricilerin zamannda nlem almas mmkn olamayacandan iletmelerini srdrmeleri ok zordur. Kaliteli iftlik stlerine st sanayicilerince ya, protein, mikrobiyolojik prim, soutma primi ve miktar primi vb. isimler altnda prim denmekte olup, bu primler ortalama fiyattan %10-20 civar yksek fiyatla stn satlmasn salamaktadr. letmede retilen st gnlk 500 litre den fazla ise sanayici ile yllk szleme yaplmal. Sat szlemesinde stn fiyat ve deme zaman, kalite primleri ve cezalar ak olarak belirtilmelidir. St fiyatnn bat blgesindeki teaml gerei her ayda bir deiecei hkm szlemede yer almaldr. Kk iletmelerin stleri Kooperatif, Birlik veya Ky muhtarlklarnn organizasyonunda bir araya getirilerek pazarlanmaldr. 38- Yetitirici olmaldr. hayvanclkla ilgili demokratik rgtlere ye

St ve damzlk hayvanlar daha yksek fiyatla satabilmek, girdileri (yem, ila, vb.) ve hizmetleri (veteriner hekim, suni tohumlama

41

vb.) ucuz temin edebilmek iin evrede varsa kooperatif ve damzlk sr yetitiricileri birliine ye olmal, yoksa kurulmalar iin aba sarfetmelidir. rgtl yetitiricilerin stlerini en az %5 daha yksek fiyatla sattklar, Birlik yelerinin verim kaytlar tutulan damzlk hayvanlarn da daha yksek fiyatla sattklar pratikte grlmektedir. Yetitiriciler kendi kaderine sahip kmak iin rgtlenmeli, hayvanclk politikalarnn oluumuna katkda bulunmal ve uygulanmasn takip etmelidir. Hatal uygulamalara tepki vermeli, iyi uygulayclar da takdir ettiini belirterek destek vermelidir. Hereyi devletten beklemenin kar yol olmadn anlamal, iini en iyi yapmaya almaldr. 39- Bulunduu blgede hayvanclk projeleri uygulandnda bunlarn iinde yer almal, yeniliklere ak, bilinli olmal ve bakclarn eitimleri salanmaldr. Bylelikle yerli ve yabanc uzmanlardan bir eyler renme frsat ile yurtii ve yurtdnda teknik gezilere, fuarlara ve eitimlere katlma ansn kullanarak bilinlenmeli ve vizyon sahibi olmaya almaldr. Bilinli yetitiriciler hayvanlarn salkl tutarak yksek verimlilie ve krlla ulamakta, iini iyi yapmann ve retmenin hazzn duymakta, refah seviyesi ykselmekte, ailesine, etrafna ve lkesine faydal olmaktadr. Hayvanclkla ilgili sempozyum, toplant, panel, fuar vb. etkinliklere katlmaldr. Blgesindeki varsa niversite, aratrma enstitleri, tarm il ve ile mdrlkleri ve zel sektrdeki uzmanlarla temasn srdrmelidir. Konusu ile ilgili dergilere abone olmal, yesi olduu kooperatif veya birliin etkinliklerine faal olarak katlmaldr. Yetitirici hayvanclk, yem bitkileri yetitiricilii ve pazarlarn ileyii hakknda yeterli bilgiye sahip olmaldr. letmenin gelir ve gider kaytlar salkl tutulmal, sk sk maliyet analizleri yaplmaldr. Bilinli yetitirici iyi bir iletmeci olmak iin gayret gstermeli, alanlarn zenle semeli, hayvan bakclarnn eitimini ve bilinlenmelerini muhakkak salamal, iletmede alanlar motive etmeli, verimli almalarn ve hayvanlara iyi davranmalarn salamaldr.

42

Bilinli iletmeci hem kendisi,hem alanlarn tevik ederek hayvanclkla ilgili yeni yaynlar takip ile okunmasn salar.Bunun iin veteriner ve ziraat fakltelerinin,retici rgtlerinin yaynlarndan istifade eder.Bu ama iin Sta Eitim Merkezinin yaynlam olduu Yetitirici El Kitaplarndan,eitim CD inden temin edip okumaldr.Bu kitap serisinin listesi kitabmzn son sayfasnda mevcuttur. 40- Hayvancla devlete verilen tevik ve destekler iyi takip edilmeli, risk azaltlmal ve sigorta yaptrlmaldr. Satn alnacak pedigrili veya sertifikal gebe dveler iin verilen destek primlerinden faydalanlmal, yem bitkileri ekililerine, ste, suni tohumlamaya v.b. verilen desteklemeler takip edilmeli, zamannda bavurular yaplmaldr. yi bir iletmeci evrede, lkede ve dnyadaki gelimeleri ve pazar haberlerini takip ederek basiretli bir tccar gibi davranmal, doabilecek avantajlar kullanmal ve risklere kar nceden nlem almaldr. lkemizde hayvanclk politikalarnn yetersizlii ve istikrarszl daima dikkate alnmaldr. Hayvanlar sigorta yaptrlmal, hayvanlarn alnmalarna kar tedbir alnmal,iletme krda kurulacaksa gvenliin iyi saland yerde kurulmaldr. Hayvanlarn kulaklar muhakkak kpeli olmal, en az bir kpek bulunmal, haberleme sistemi yeterli olmal, hayvanlarn iletmeden kolayca gtrlmemesi iin dier tedbirler alnmaldr. Hayvan sevklerinde yasal prosedrlere muhakkak uyulmaldr.

43

YAI 2 AY 6 AY 15 AY
9 AY 10 GN

YEMLER

SRE 2 AY 4 AY 9 AY 2 AY

YAPILAN LEMLER KULBEDE FERD BESLEME

DOUM

ST, YONCA BUZAI BALANG. YEM. YONCA BUZAI BYT. YEM

KULBEDEN PADOKA GE

YONCA BUZ.BYT. YEM MISIR SLAJI YONCA SLAJI SAMAN

PADOKTA GURUP BESLEME

D HAYVAN SR YNETM

1.NC TOHUMLAMA
GEBELK KONTROL

24 AY
2 AY 2 AY 9 AY 10 GN 2 AY

+ SPER ST YEM YONCA SPER ST YEM MISIR SLAJI YONCA SLAJI SAMAN

SON 20 GN 2.NC BESLEME 1.NC DOUM TOHUMLAMA

PADOKTA GURUP BESLEME VE ST VERMNE GRE FERD BESLEME PADOKT A GURUP BESLEM

GEBELK KONTROL

KURU DNEM YEM YONCA - MISIR SLAJI SAMAN

KURUYA AYIRMA SON 20 GN BESLEME 2.NC DOUM

35 AY

44

+ SPER ST YEM

45

HAYVAN KMLK KARTI (D)

1 HAYVAN KMLK BLGLER : HAYVAN NO : 22177 ADI : MUZO DOUM TARH : 08.03.2000 MENE : HOLLANDA - DOANCI - STA DOUM AIRLII : 2. REME BLGLER TOHUMLAMA TARH 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 3. VERM BLGLER BALAMA TARH 09.03.200 2 15.03.200 3 20.03.200 4 BT TARH SRE (GN) VERM (LK 100 GN) 3114 4216 LAKTASYON VERM DZELT. LAKT. VERM (305 GN) 7780 9395 KALTE (YKM-YA) SOMATK HCRE VE TOPLAM CANLI YED KESF YEM 07.06.200 1 30.05.200 2 17.06.200 3 TOHUM ADI Belwood Luke Lord Lily 2 1 TOHUM MKTARI SERVS PERYODU 3 Ay 99 Gn DOURMA TARH 04.03.200 2 08.03.200 3 20.03.200 4 BUZAI NO 3426 A 122743 135967 DOUM EKL Normal Normal Normal DOUM AIRLII 47 57 ERKEK/ D Erkek Dii Erkek K DOUM ARASI SRE 12 Ay 377 ANA NO-ADI : 12904 - NARN BABA NO-ADI : TANDY DOUM EKL : NORMAL LK TOHUMLAMA YAI : 15 AY LK TOHUMLAMA AIRLII : 375

1. LAK. 2. LAK. 3. LAK. 4. LAK. 5. LAK. 6. LAK. 7. LAK.

02.01.2003 24.01.2004

299 320

7661 9686

12 14 10

4. HAYVAN BLGLER TARH 1 2 3 4 5 6 7 5. HASTALIK BLGLER TARH HASTALIK TEDAV SONU KAYIT NO AI KONDSYON 3 4 5 AYAK YAPISI Y Y Y TIRNAK YAPISI NORMAL NORMAL NORMAL MEME YAPISI Y Y Y VCUT YAPISI ST TP X BACAKLI AIRLII 520 540 667

08.07.200 0 Br. Abortus 19 30.10.200 1 A.O.Asia 1.ap 17.09.200 3 AP

46

GNLK LETM FORMU

TARH : ... / ... / ..... ADI-SOYADI

HAYVAN SALII HAYVAN TAKP ARIZALAR

MEME TIRNAK ST VERM SNDRM DER LER KIZGINLIK TOHUMLAMA (NSEMNASYON) DOUM REVR BUZAILAR SAIMHANE YEMLEME VAGONU KESF YEM MAKNASI GBRE HELEZONU VE POMPASI DER ARIZALAR KOYUN BLGLER BR SONRAK MESAYE NOT

16000.F.016

Yayn No : 02

KONTROL

YARARLANILAN KAYNAKLAR

47

AIKGZ, M. 2001. St Hayvanclnda Krllk, STA St Hayvancl Eitim Merkezi kurs ve seminer notlar Bursa. AKINCI, A.R., 2000. Samal neklerin Beslenmesi. TGEM Dergisi yl 15, Say:77 Kasm-Aralk 2000 Ankara. ANONM, 2001. Hayvan Islah Kanunu. 10 Mart 2001 tarih 24338 sayl Resmi Gazete. ANONM, 2001. Yem Ynetmelii. 4 Mart 2001 tarih ve 24336 sayl Resmi Gazete. ARICI, ., MEK, E., YASLIOLU, E. 2001. St Sr Ahrlarnn Planlanmas. STA St Hayvancl Eitim Merkezi Yaynlar N.4 Bursa. AYTU, C.N., KARAMAN, M. 2001. St Sr Yetitiricisinin El Kitab-1.Topkim Aratrma Grubu Yayn stanbul. AYTU, C.N., 2001. neklerde Mastitis. Topkim Aratrma Grubu. St Srcl Eitim Yayn N.2 stanbul. BATMAZ, H. 2000. St Srlarnn nemli Hastalklar ve Korunma Yollar. STA St Hayvancl Eitim Merkezi Yaynlar N.3 Bursa. ETNKAYA, S. 2001. St Srlarnda Sr Ynetimi ve Kayt Tutma. Sta St Hayvancl Eitim Merkezi Kurs ve seminer notlar Bursa. ERTURUL, M., AKMAN, N., YENER, S.,M.1997. Hayvan Yetitirme (Yetitiricilik) 2. Basm. Baran Ofset Ankara. http://www. ext.usu.edu/ag/mschool/ mquality- The Milking School- Milk Quality KUMLU, S. 1999. Damzlk ve Kasaplk Sr Yetitirme. Akdeniz niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blm Antalya. NAL, F. 1999. St Srlarnda Meme Sal ve Hastalklar, Sam Teknikleri. STA St Hayvancl Eitim Merkezi Yaynlar N.1 Bursa. YAVUZ, H., M. 2000. St Bileimini etkileyen Faktrler. U.. Veteriner Fakltesi Seminer Notlar YILMAZ, O. 2001. Damzlk Sr Yetitiricileri Birlii Dergisi Say:12 ....Ankara YCELYT, E., ZNCRLOLU, M., YAVUZ, T., SARICAN, C. 1999. Akta Serbest Sistem Besicilik. USGC Amerikan Tahl Konseyi Yayn, Aymar Yaynclk zmir.

STA ST HAYVANCILII ETM MERKEZ YAYINLARI

48

YAYIN NO
1

YAYININ ADI VE YAZARI St Srlarnda Meme Sal ve Hastalklar, Sam Teknikleri Prof. Dr. E. Fatih NAL Hayvanclkta Mutlak Kar Getiren Yem, Silaj Rdvan GKE ,Zir.Yk.Mh. St Srlarnn nemli Hastalklar ve Korunma Yollar Prof. Dr. Hasan BATMAZ St Sr Ahrlarnn Planlanmas Prof. Dr. smet ARICI, Yrd. Do. Dr. Ercan MEK, Arat. Gr.Dr. Erkan YASLIOLU Karl Bir St Hayvancl Nasl Yaplr? Karllkta 40 nemli Nokta Mehmet AIKGZ ,Zir.Yk.Mh. St Srlarnn Beslenmesinde Temel lkeler Prof. Dr. H. Melih YAVUZ St Srlarnda Ayak Hastalklar Prof. Dr. Sacit GRGL Silaj Yapm, Teknolojisi ve Kullanm Do. Dr. smail FLYA

49

50