Ferhat Kentel-Ali Bedir - Tez - Said Nursi Teolojisinde Gündelik Hayat...

T.C.
STANBUL BLG NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KLTREL NCELEMELER YKSEK LSANS PROGRAMI
SAD NURSNN TEOLOJSNDE GNDELK HAYAT
YKSEK LSANS TEZ 109611004 AL BEDR
stanbul, 2011
T.C. STANBUL BLG NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KLTREL NCELEMELER YKSEK LSANS PROGRAMI
YKSEK LSANS TEZ 109611004 AL BEDR
TEZ DANIMANI: DO. DR. FERHAT KENTEL
stanbul, 2011
DAILY LIFE IN THE THEOLOGY OF SAID NURSI
Ali Bedir 109611004
Do. Dr. Ferhat Kentel (Tez Danman)
Yrd. Do. Dr. Nurullah Ard.
Blent Somay, MA..
Onay Tarihi: 16.03.2011
ZET Bu tez almasnda, Risale-i Nur metinlerinde kendisini sergileyen Said Nursinin teolojisi zerinden gndelik hayata dair bir teolojik nem, anlam ina edilmeye allacaktr. Said Nursinin yaradla dair dncelerini, gndelik hayat da bir yaratm, ilahi olann tezahr ettii mekn olarak okumak ile Mslman birey iin gndelik hayatn ta kendisinin ihmal edil(e)mez bir neme haiz olduu gsterilmeye allacaktr. zellikle Said Nursi ve onun metinlerinin bu aba iin adres seilmesindeki ana neden ise, Trk modernlemesine kar resmi tarih yazm tarafndan dman ilan edilen bir kii olarak Said Nursinin, neredeyse tamamyla bir modernite retimi olan gndelik hayat kavram zerinden, zerine dncelerini yorumlamak, zellikle bu topraklarda modernlemenin tekelci uygulamalarna alternatif bir modernleme imkanna dair zihin ac ve kkrtc olaca dnldndendir. Trk modernlemesi uygulama olarak ortaya kt gnlerden gnmze dein bu tekelci zihniyeti tam ve bu erevede yapt uygulamalara alternatif oluturabilecek tm dnceleri ve uygulamalar dman ya da en iyi ihtimalle batl olarak grm, deerlendirmitir. Bu noktada, Said Nursi resmi tarih asndan gerici, yobaz kimi zaman da Krt milliyetisi bir dman teki olarak resmedilegelmitir. Tezde yaplmaya allacak ey Said Nursi zelinde ama aslnda Trkiye genelinde hep izile gelen bu tek erevenin darsnda da anlamlarn ya da hakikatlarn bulunabileceine dair mtevazi bir katkdr. Anahtar Kelimeler: Modernite, Said Nursi, gndelik hayat, Kemalizm
ABSTRACT In this thesis, it is tried to construct theological importance and meaning concerning daily life out of theology of Said Nursi displaying itself in the texts of Risale-i Nur. With reading the thoughts of Said Nursi about creation, and daily life also as a created thing and a place in which the divine one is appearing; it is tried to reveal that for Muslim individual, its very self of daily life possesses non-negligible importance. The main reason why especially Said Nursi and its texts are chosen as resources for this attempt is to decide the thoughts of Said Nursi, declared the enemy against Turkish modernization by official historiography, concerning the notion of daily life, almost all of which is the product of modernity, as seminal and stimulating regarding the opportunity of alternative modernization to the monopolistic implementations of modernization in this region. Turkish modernization has carried this monopolistic mentality from the days that it was emerged as implementation until today and within this framework of its applications, seen and evaluated all thoughts and practices that have potential to be an alternative as enemy or at best superstitious. At this point, Said Nursi has been depicted as enemy-other happening like obscurantist, bigot and sometimes Kurdish nationalist for official history. This study is aiming to make a humble contribution to seeking of meanings or facts other than this unique framework that has been drawn in peculiar to Said Nursi but indeed throughout Turkey. Key Words: Modernity, Said Nursi, everyday life, Kemalism
ii
NDEKLER
GR...........................................................................................................................1
BRNC KISIM: TRK MODERNLEMES .....................................................4 A. Modernite Kavram zerine Genel Bir Deerlendirme.................................4 B. Trk Modernlemesi........................................................................................16 C. Bir Gndelik Hayat Mdahalesi Olarak apka nklb..........................46 KNC KISIM: SAD NURS METNLERNDE GNDELK HAYAT TEOLOJS .....................................................................................................................................67 A. Genel Olarak Gndelik Hayat Kavram........................................................67 B. Trk Modernlemesi ve Said Nursi................................................................96 C. Said Nursinin Teolojisinde Gndelik Hayat ..............................................127 SONU.....................................................................................................................140 KAYNAKLAR........................................................................................................144
iii
Said Nursinin Teolojisinde Gndelik Hayat adl yksek lisans tezimin hazrlannda benden maddi-manevi yardmlarn esirgemeyen bata hocalarm Nurullah Ard, Blent Somay, Saime Turul, Ferda Keskin, Ayhan Aktar, Levent Ylmaz, mer Behi Albayrak, Mesut Varlk, Bengl Gngrmez olmak zere arkadalarm, dostlarm F. C., Cengizhan Sarylmaz, rfan Buaz, Turhan Ik, Ufuk Yasin ifti, Seluk Kahveci, Fatih Gren, Kadriye Reis, Filiz ker, Murat Yldrm, Ferhat Uar, Veysel Altun, Fatih Trk, Davud al, Salih Yaylac, Hayri Grkan Senes, Figen ker, Muhammed Esad engl, Osman Nevzat Kurtolu, Hayati ahin, Dou Toksz, Ayegl Tatman, Harun etinkaya, Fatih Mrk, Emre Akakaya, Nurullah ker, Deniz Cenk Demir, Emre Can Dalolu, Tamar Nalc, Volkan Eke, Yaln Ar, Ronayi nen, Murat ker, Hasan olak, Ilgn Aksoy, Ayecan Aral, Sima Lodrik ve burada isimlerini hatrlayamayarak affedilmez bir hataya imza attm tm hocalarma, dostlarma teekkr bir bor biliyorum
iv
Bu tezi, Gemiimi tekil eden annem Yeter Bedire ve babam Said Bedire, Bugnm kymetlendiren Hulusi Ulaa ve Ferhat Kentele, stikbalimi zinedlendiren1 Deniz kere atfediyorum, zira bu tez onlarn emeklerinin, sabrlarnn, hsn- zanlarnn rndr.
Hayatm bugne dein hep bir denizin kenarnda geti; Samsun, zmir, stanbul... Nereden bilebilirdim ki bu bana kader-i lahi'nin ince bir remzi imi...
GR
Aknlk hayata ikindir Georg Simmel Gndelik hayat, kavramn kendisinden anlalaca zere gn ierisindeki hayat ya da ahsiletirmek gerekirse gn ierisindeki hayatm. Acaba hayat, gn ierisindeki ve gn darsndaki gibi ikiye ayrlabilir mi? Pek ok modern kurama gre daha dorusu moderniteye gre, evet, bu mmkn. nk modernite her eyi bler, ayrr ve dolaysyla da st-alt ilikisi, hiyerari kurar. Modernitenin kuramsal felsefi arka plann tekil eden Descartes ve teorisi olan analitik felsefe bunu yapar. Bir tarafta ala olan, dnen tz (res cogitans) ve dier tarafta sfli olan, yer kaplayan tz (res extensa). Birincisi her daim ikincisine amir, stn, hkm verici konumdadr. Dieri ise her daim altta, nemsiz, sradan olmaya mahkm konumundadr. Bu manadan bir genelleme yapmak gerekirse ayn ikilem farkl ekillerde de retilebilir: Erkek-kadn, Batl-dierleri ve nihayet konumuzla da alakal bir tasnifat olarak gndelik olmayan ve gndelik olan. Tabiri dierle bir tarafta her ynyle stn, kymetli olan ile dier tarafta sradan ve deersiz olan. Gndelik hayat kendisini kuatan tm dier hayat vechelerine kar hep ayn konuma mahkm edilmektedir: deersiz olmak. almamzn konusu tam da bu deer zerine olacaktr. Gndelik olann bir deeri var mdr? Bu soru herhangi bir noktadan deil, belirlenmi bir kaynaktan hareketle cevaplandrlmaya allacaktr; bu kaynak da Said Nursi olacaktr. Said Nursinin metinlerindeki teolojik yorumlarndan hareketle gndelik hayatn teolojik kurgusu
yaplmaya allacaktr. Tabiri dierle bu tezin ana sorunsal bir Mslman iin gndelik hayat, itikad adan neden nemli olmaldr? olacaktr. Said Nursi, ok kabaca ifade etmek gerekirse, Trk modernlemesinin teorisinin retildii ve de uyguland dnemlere denk gelecek devirlerde yaam birisidir. Bu almada, onun tm bu devirler ierisindeki muhalif tavrndan (burada tavr kavram sylem manasna da gelebilecek kapsayclkta kullanlmtr) hareketle gndelik hayat zerine birka ey sylenmeye allacaktr. Tezin ilk ksmn tekil eden birinci blmn ilk alt balnda, Modernite kavram zerine genel bir deerlendirme yaplacaktr. Bu tanm zellikle post-kolonyal tartmalara da konu olmu ekilde, bilim ideolojisi asndan incelenecektir. Bir ideoloji olarak modernitenin sosyal hayata zellikle de gndelik hayata temas eden, akseden, kendini sergiledii yanlarndan hareketle bu sergilenimlerin tesadfen ortaya kmadklarn, modernist dncenin felsefi temelleri Descartesin Kartezyen Felsefesinde bulunarak gsterilmeye allacaktr. Birinci blmn ikinci alt balnda ise, Trk modernlemesinin zihinsel alt yaps ve bu alt yapya dayanarak icraata geirdii uygulamalar zellikle gndelik hayata mdahil olmalar bakmndan incelenecektir. lk blmn son alt balnda ise bir gndelik hayat mdahalesi olarak apka inklab genel zellikleri itibariyle deerlendirilecektir. Tezin ikinci ksmnda ise, ilk olarak gndelik hayat kavram genel zellikleri itibariyle anlatlacaktr. Bir modern zaman kavram olarak gndelik hayat, Henri Lefebvre ve Michel De Certeaunun konuyla alakal fikirleri asndan incelenmeye allacaktr.
kinci blmn ikinci ksmnda ise, Said Nursinin genel olarak Trk modernlemesi karsnda taknd tavr ve uygulamalar deerlendirilmeye allacaktr. kinci blmn son aamasnda ise, Said Nursinin teolojisinden hareketle gndelik hayatn teolojisinin mmkn olup olmad anlalmaya allacaktr. Sonu ksmnda, yaplmaya allan bu tezin ana amalar ve zmni olarak ortaya kan amalar dorultusunda bir Mslman iin, gndelik hayatn nemine dair genel bir deerlendirme eliinde tez sonlandrlacaktr.
BRNC KISIM TRK MODERNLEMES A. Modernite Kavram zerine Genel Bir Deerlendirme Modernite kavram, neredeyse ilk ortaya kt gnlerden beri hzn kaybetmeden, temas ettii zihinler zerinde, onlar, kendisi hakknda dnmek zorunda brakm, msbet ya da menfi bir tavr almaya, taraf olmaya zorlamtr. Modernitenin ierisinde var olduu dnya, Avrupann siyasi ve de ekonomik arenalarda ykselie getii yllardr. Elbette ki Avrupann hikyesi sadece, o an iermez. Onun da bir nceki hali vardr ki o da: Aydnlanmadr. zellikle Trkiye gibi stn kr modernlemeye maruz kalnan bir lkede eitim grmseniz, modernitenin, kendisini, esiz bir kavram olarak tm gemiiyle birlikte sadece ve sadece kendilikinin zerine ina ediini de renmek durumunda kalrsnz. Bu da, aslnda modernitenin Aydnlanmaya, onun da Rnesansa, arada stn kr geilen bir karanlk devir olarak Orta a ve Skolastik Dnem (ki zmni olarak onun bile bir stnl bulunmaktadr dier Avrupal ol(a)mayanlar zerinde2) ve daha da geride ise tm ltsyla btn insanln gzn kamatran (kamatrmas iin de zellikle kurgulanp, pazarlanan3) Antik Yunan vardr. Modernitenin tesis ettii genel anlatya gre, neredeyse btn insanlk tarihinin, zellikle felsefe, siyaset, kltr, sanat ve de ekonomik olarak ve gene neredeyse asl nemli baarlarnn tmnn faili ya Aydnlanm Avrupadr ya da onlarn Avrupal atalardr. Modernite kendisini ite bylesine bir kendilik zerine ina etmitir. modernitenin ardnda
2
Zmni de olsa ortaa Avrupasnn stnlnn anlatld bir eser olarak, bkz: Etienne Gilson, Ortaa Felsefesinin Ruhu, stanbul: Alm Kitap, 2006
3
Alternatif bir Yunan a yorumu iin bkz: Martin Bernal, Kara Atena, stanbul: Kaynak Yaynlar, 1998
olan, olmaya liyakat kesbedebilen sadece Avrupadr, bakas deil.4 Tali baarlar ise aslnda baardan ziyade Avrupann gerek ve nemli baarlarna araclk etmekten teye geemeyen, kadim in felsefesi, Japon sanat, nka Uygarl, Msr Medeniyeti, Arap Filozoflar ve tm dierleridir (tm dierleri ile yaplan bu genelleme, bir hastalk olarak tamamyla modernite retimi olup, pek de nemli ol(a)mayan tekilere atftr. Bir modernite retimi olarak genelleme, Avrupa merkezli genel tarih anlats itibariyle nemli ol(a)mayanlar iin stn kr bir deerlendirmeden ibarettir ve ne garip bir tesadftr ki bu genellemelere genelde hep Avrupal ol(a)mayanlar maruzdur). Modernitenin asl ruhunu anlamak iin mracaat edilmesi gereken adres Aydnlanmadr. Modernite projesi, salt ismi itibariyle bile politik bir mesaja sahip olan Aydnlanma ile hedefini belirleyecek ve o hedefe ulamak adna zihinsel sermayesini oluturacaktr. Aydnlanma, burjuvazinin bir snf olarak kendisini gerekletirebilmek iin giritii kurtulu (zgrleme) hareketine ve buna bal ideoloji ve edebiyatn, belirli tarihsel biimine verilen addr.5 Aydnlanma, felsefi anlamda bir kopua tekabl etmektedir. Bu kopu ile Orta a ve onun belirleyicisi olan Hristiyan dncesi (Skolastik dnce) geride braklmakta ve insan iin sadece insan tarafndan belirlenen bir sistem getirilmek istenmektedir: Aydnlanma felsefesi, insanl iinde bulunduu banazlktan hurafelerden; geri kalmlktan kurtarmay amalayan bir giriimdir.6 Zihinsel temellerini, Aydnlanma felsefi zerinde ina eden modernizme gre, din ve gelenek gereklie ulamay engelleyen bir hurafeler ve nyarglar btndr.7 nk Aydnlanmada aydnlanmak kavram, dindeki anlam olan, Tanrnn insann iine domas, manevi kurtulu anlamndan farkl olarak, insann bir yandan kendini doal bir varlk olarak benimserken, te yandan da insanln ancak insann zne ve doasna, mantna uygun, hmanist bir toplum dzeninde gerekletirilmesinin mmkn ve
4 5
Ania Lomba, Kolonyalizm/ Postkolonyalizm, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2000, s. 210-230 Veysel Atayman, Aydnlanma (der: Veysel Atayman), stanbul: Donkiot Yaynlar, 2005, s.13 6 Nesrin Kale, Modernizmden Postmodernist Sylemlere Doru, Dou Bat Dergisi, Say 19, 2002, s.30
7
Nesrin Kale, Modernizmden Postmodernist Sylemlere Doru Dou Bat Dergisi, say 19, 2002, s.32
zorunlu olduu ayrmsamas, giderek kendi yeteneklerinin bilincine varmas anlamna gelmektedir.8 Aydnlanma yaanan bir deneyim olmaktan ziyade, modernliin kayna olarak grlebilecek derecede zengin bir idealar btnne tekabl etmektedir.9 Modernizmin temel karakteristiklerine dair genel bir deerlendirme neticesinde bunlarn: Hmanizm, zne-nesne dalizmi, ilerlemeci tarih anlay, seklarizm, pozitivizm olarak zetlenebilir.10 Modernitenin balang tarihine dair birka tespit bulunmaktadr: Eer modernitenin balangcn modern ulus-devletin politik talepleri, yle ki modernitenin sonu ulusal egemenliin kyle ilikilendirilir ise, bu dnemin balangcn on altnc ve on yedinci yzyllarda aramalyz. Yok, eer endstrinin douunu, modernitenin gstergesi olarak alrsak, bylece modern an balangcn 1800l yllarn endstriyel devrim zamanna yerletirebiliriz. Modernitenin balangcn daha ok Newton'un Modern Bilim Teorisi olarak grrsek, balama tarihi 1680lerde olacaktr; veya Newtonn Galileonin bilimsel terimlerle, Descartesin metodolojik sorunlarla ekillendirdii entelektel grevleri tamamlamas lsnde - 1630lara kadar geri gtrebiliriz.11 Yukarda zikredilen tm tarihler ierisinde 1630lar, bu blm ierisinde savunulacak argmanlar asndan modernite iin en makul balang tarihi haline gelmektedir. nk bilimsel aratrmalar bu tarih itibariyle yeni batan formlize edilerek rasyonellik ad altnda yeni bir ruhla Astronomide ve Mekanikte Galileo, Mantk ve Epistemolojide Descartes sayesinde tesis edildi. Rasyonaliteye olan bu ballk 30 yl sonra, Avrupa
8
9
Veysel Atayman, Aydnlanma (der: Veysel Atayman), stanbul: Donkiot Yaynlar, 2005, s.15 Ahmet idem, Aydnlanma Dncesi, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s.15 Kasm Kkalp, Nietzsche & Postmodernizm, stanbul: Paradigma Yaynlar, 2003, s.53-72 Stephen Toulmin, Kozmopolis, stanbul: Paradigma Yaynlar, 2002, s.16-17
10
11
Devletlerinin politik ve diplomatik sistemlerini uluslar temelinde yeniden organize ettikleri pratik alana da temil edildi.12 Aydnlama, akla yapt vurgu ile Skolastik Felsefeden ayrlm ve modern dnn nn amtr. Bu noktada, modernizmin felsefi anlamda, Analitik/Kartezyen Felsefesiyle ncln yapm olan Descartese ve onun felsefesinden modernizme sirayet eden ksmlaryla ilgilenmek yararl olacaktr. Descartes bir felsefeci olarak kendisine, doru dnn usullerini, metotlarn aryordu. Descartese bu noktada ilham veren ise kendisinin yaad devirde yldz parlayan matematiktir. Matematik tabanl gereklik ideali erevesinde felsefesini de bu ideale uydurma adna Descaretes, zerinde phe kaldrmayan ilk kesin bilgiye ulamak ister.13 nk Descartes, felsefi dn matematik gibi kesin ve kantlanabilir klmak istiyordu. Kesinlik ve kantlanabilirlik bir zellik olarak sonralarda pozitivist dnn de olmazsa olmaz unsuru haline gelecektir. Descartes ile balayan teori-merkezli felsefe stili (tek kelimeyle) modern felsefedir.14 Kartezyen dnle alan yeni dnce sistemi yani pozitivist bilimsel teoriler, doruluk ve yanllklar ancak sistematik gzlem ve deney yoluyla deerlendirilebilen, olduka genel, evrensel ifadeler dizisinden olumaktadr. Bu gzlem ve deneylerin sonular tam bir kesinlikle bilinebilir ki, bunu mmkn klan ey ise tekrarlanabilirlik ilkesidir. Bilimsel teorilerin evrensel nermeleri ancak bylelikle hipotez olmaktan kp, pozitivist dnceye gre yasa olabilirler:15
Pozitivist bir nerme ancak, doruluu veya yanll ampirik gzlem yoluyla kesinletirilmesi mmkn ise, bilimseldir.16
12
A.g.e, s.19 Tlin Bumin, Tartlan Modernlik: Descartes ve Spinoza, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2005, s.34-43 Stephen Toulmin, Kozmopolis, stanbul: Paradigma Yaynlar, 2002, s.21 Russel Keat , John Urry, Bilim Olarak Sosyal Teori, Ankara: mge Kitabevi, 2001, s.30 A.g.e, s.36
13
14
15
16
Bilim ile bilim olmayan arasnda izilen kartlk, anlamllk ile anlamszlk aras kartlk haline getirilmitir.17
Pozitivizm ak bir biimde tek bir bilim mantnn var olduu iddiasndadr. Onun kat kurallar erevesine giren argmanlar bilimsel, girmeyenler ise bilim ddr.18 Descartes yapt karmlarn neticesinde insani varl, bir tarafta dnen tz (res cogitans) dier tarafta ise yer kaplayan tz (res extensa) olmak zere ikiye ayrmaktadr: Descartes btn doa grn iki bamsz ve birbirinden kopuk dnya arasnda yapt u temel ayrm zerine oturttu; zihin ya da res cogitans (dnen ey) ve madde ya da res extensa (yer kaplayan ey)19. Asl nemli olan nokta udur ki, bu ikiye ayrmann neticesinde bir hiyarari de oluacaktr. Yani, dnen tz, hkim, yer kaplayan tz ise mahkm konumuna gelecektir. Bylelikle, modernist dncenin ruhuna sinmi olan
dikotomikletirme Descartes felsefesiyle oluturulmutur:

Kltrmzde rasyonel dnce zerindeki vurgu, Batl bireyleri, kimliklerini btn organizmalar ile deil de yalnzca zihinleriyle zdeletirmeye etkili biimde tevik etmi Descartesin u kutsanm nermesinde zetlenmitir: dnyorum u halde varm.20
Geleneksel dnce, hep belli dalizmlere dayal birlik ve uyum ierisinde dnrken (makro kozmos-mikro kozmos, dnya-ahiret, zaman-mekan) Descartes dncesi ile bu birlik paralanm, dualizmle dikotomiye dnmtr. Rousseaudan Webere kadar birok dnr modernizmin birletirici olmaktan te bu paralayc, blc doasna vurgu yapmlardr.21 Bu dikotomik dn ekli ncelikli olarak, teknik gelimenin de beraberinde getirmi olduu imknlarla, doann insani varolu alanndan farkl ve kendisine has bir ileyie sahip olduu varsaymndan hareketle, doay (Modernlik makinalardan ve
17
A.g.e, s.37 A.g.e, s.47 Fritjof Capra, Bat Dncesinde Dnm Noktas, stanbul: nsan Yaynlar, 1992, s.61 Fritjof Capra, Bat Dncesinde Dnm Noktas, stanbul: nsan Yaynlar, 1992, s.37 Bedri Gencer, slamda Modernleme, Ankara: Lotus yaynevi, 2008, s.113
18
19
20
21
makinalarca oluturulmutur ve modern insan sadece bu makinalarn mekanik kopyalardr.22) bir makine olarak alglad. Francis Baconun dnceleri, modernitenin doaya bak asnn ruhunu ele vermesi noktasnda nem arz etmektedir. Descartes ile ayn devirlerde yaam ve onun gibi modern dnce zerinde etkileri gzard edilemeyecek derecede nemli bir dnr olan Bacona gre doa, zapt edilmesi gereken, hatta tabirin en ar anlamyla tecavz edilmesi gereken bir kadndr.23 Descartesin felsefesi Francis Bacondan olduka farkldr:
Bacon akln ilevini, gzlemleme, kaydetme ve ortak duyunun olgularn dzene sokma ile snrlayarak bilimi tanmlamaktayken, Descartes bunlardan bambaka bir sonu karmaktadr: teorinin pratie szmas, teorik akln pratik akla dnmesi, yani bir teknoloji ve bir matematiksel fizik mmkndr. te Descartesn insan doann efendisi ve sahibi klacan umduu ey, bu dnmdr.24
Yukarda iaret edilen noktalardan hareketle yle bir genelleme yapmak ok da zor olmasa gerektir: Eer doa bir makine ya da kadn ise denetlenebilir, istihdam edilebilir. Burada dikkat ekici baka bir nokta da tm bunlar yapacak kii ya da kiilerin ortak zellikleridir: En zden genel olana doru sralamak gerekirse bu ynetecek, dzenleyecek olanlar, zihindir, insandr, erkektir, Avrupaldr. Hal byle olunca da ynetilecek olanlar ise beden, doa, kadn, Avrupal ol(a)mayanlar tekil etmektedir. Tabiri dierle, zihin bedeni ynetecek, insan doay, erkek kadn, Avrupal da Avrupal ol(a)mayan. Bu noktada bir hiyeraride de hayatn tasnifinde yaanacaktr: Bir tarafta nemli olan ynetici stler: siyasi hayat, i (retim) hayat; dier tarafta ise sakil, ehemmiyetsiz olan, gndelik hayat. Bunun, byle olmasnn gereklilii bilimsel yollarla bile ispat edilecektir.25 Bu bilimsel ispat edi ise Pozitivizm araclyla gerekletirilecektir. Pozitivist dn kendisini salt gereklik olarak betimlerken kendisi dndaki tm dn biimlerini hurafe konumuna indirger. zellikle
22
Marshall Berman, Kat Olan Her ey Buharlayor, stanbul: letiim Yaynlar, 2004, s.46 Fritjof Capra, Bat Dncesinde Dnm Noktas, stanbul: nsan Yaynlar, 1992, s.56-68 Tlin Bumin, Tartlan Modernlik: Descartes ve Spinoza, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2005, s.33 bkz: Richard Milton, Darwinizmin Mitleri, stanbul: Gelenek Yaynclk, 2003, zellikle giri ve 3.Blm
23
24
25
eskiye yani kendisinden ncekine dair ne varsa hepsini hurafe kapsamnda deerlendirir. 26 Hal byle olunca da bir hkmetme biimi olarak bilgiye sahip olan, onu retebilecek yegne otorite olarak pozitivizm ortaya kmaktadr. Modernleme uygulamaya dayal bir proje olarak, kuramsal ve pratik sonular bakmndan dikkat ekici bir ideoloji oluturur.27 Modernizm, toplumun merkezindeki kutsaln yerine bilimi koyarak, dinsel inanlara, -en iyi ihtimalle- ancak zel yaamn ierisinde bir yer brakr.28 Modernizm, bir anti-hmanizmdir nk insan fikrinin, Tanr fikrini dayatan ruh fikrine bal olduunu savunur. Dolaysyla her tr vahiy ve ahlaki ilkenin reddi, toplum fikri, yani toplumsal yararllk fikri tarafndan doldurulacak olan bir boluk oluturmaktadr. Yeni felsefe, tabiri dierle insana dair sekler olan modernist bak ile birlikte, bu boluu, insan yalnzca yurttatr diyerek; Tanr sevgisini dayanmaya, vicdan ise yasalara saygya dntrrerek; hukukulara ve idarecilere ise peygamberlerin yerini vererek doldurmaya alr. nk yeni felsefenin nazarnda, her yerde gelenein otoritesi reddedilmeli ve sadece akla gvenilmelidir.29 Aydnlanma felsefesindeki pozitivist dnce, dini ve gemiin kalnts olan toplumsal kurumlar dzenleyen mutlakiyeti devleti irrasyonel ilan ederek onun glerini hedef almtr. Pozitivist dnce, kurumlarn, akln ilkeleriyle uyum iinde olmas gerektiini ileri sryordu. Pozitivistlere gre, bilgi, yalnzca deneyim ve ampirik irdeleme sayesinde mmkn olabilmektedir: Gereklik ve bilgisi Tanryla kavranamaz. Aydnlanma felsefesi, filozoflarn irrasyonel etiketini yaptrdklar kurumlarn nemini fiilen en alt dzeye indirmeye almdr.30
26
Peter Wagner, Modernliin Sosyolojisi, stanbul: Doruk Yaymclk, 2003, s.23-24 Alain Touraine, Modernliin Eletirisi, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002, s.25 Alain Touraine, Modernliin Eletirisi, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002, s.23-24 A.g.e, s.46-47 Alan Swingewood, Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 1998, s.51
27
28
29
30
10
Modernlii, iktisadi aklcln, dnyaya tahakkmn ve nefis denetiminin utkusu olarak gren tarih felsefesi31 asndan, en iddial biimiyle modernlik dncesi, insann yaptyla bir olduunu iddia eder. Tabiri dierle modernlik ile, bilim ve teknoloji vastasyla retimde maksimizasyon, yeni ynetsel usullerle de toplumun yasayla rgtlenmesi salanm ve ayrca, ayn zamanda bireyin karlar, tm kstlamalardan kurtulma isteiyle birlikte gvence altna alnmtr. Bylelikle insanlk, akln yasalarna uygun olarak hareket ederek hem bollua, hem zgrle, hem de mutlulua doru ilerleyecektir.32 Modernliin nemli zelliklerinden biri de toplumsal ilikilerin yerel balamndan sklmesidir. Burada sklme, toplumsal ilikilerin, daha geni zaman ve mekn aral boyunca yerel ilikilerin ve onlarn yeniden oluumlarndan ekilip karlmas anlamna gelmektedir.33 Daha iyi ve daha rasyonel olma adna yaplan bu skme ileminin neticesinde eski olan ancient regime, en iyi ihtimalle zel alana ait olacaktr. Modernite bir vaat olarak bizlere, serven, g, coku, gelime, kendimizi ve dnyay deitirme olanaklar sunmakta; ama bir yandan da bizleri, sahip olduumuz her eyi, bildiimiz her eyi, olduumuz her eyi yok etmekle tehdit eden bir ortam var etmektedir. Modern ortamlar ve deneyimler corafi ve etnik, snfsal ve ulusal, dini ve ideolojik snrlarn tesine geer; tm bu geilerinin neticesinde modernlik ile tm insanln birletirdii sylenebilir. Ama paradoksal bir birliktir bu, blnmln birlii: Bizleri srekli paralanma ve yenilenmenin, mcadele ve elikinin, belirsizlik ve acnn girdabna srkleyen bir birliktelik.34
31
Alain Touraine, Modernliin Eletirisi, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002, s.11 Alain Touraine, Modernliin Eletirisi, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002, s.13 John Urry, Meknlar Tketmek, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1999, s.196 Marshall Berman, Kat Olan Her ey Buharlayor, stanbul: letiim Yaynlar, 2004, s.27
32
33
34
11
Avrupada modernlik projesini gelitiren toplumsal hareketler, ki bunlarn banda burjuvazi gelmekteydi, uruna abaladklar zgrlklerin rgtl hasmlarla atmakszn elde edilemeyecei gereinin gayet iyi farkndaydlar. Burjuva dncesi, aralar ve amalar nceden hesaplayan bilinli bir zne tasarm zerinde durur.35 nceden hesap yapan zne tanmna en uyan zne ise burjuvadr. Burjuvazinin rgtl hasmlarnn nde gelenleri de mutlakyeti devlet ile ge feodal dnemin aristokratik ve dinsel sekinleriydi. Burjuva, eskinin yerle bir edilmeksizin yerine yeninin ina edilemeyeceinin farkndayd.36 Aydnlanma dncesi ile birlikte Bat, kendisi, dncesi, kurumlar ve deerlerinin stnl hakknda tartmasz olmasa bile, gl bir inan tesis etmitir. Modernite ile birlikte geleneksel kurum ve pratiklerin daha byk etki ve randman adna reformdan geirilmesine, dini inan ve deerlerin otoritesi tahrip edilmeye balanm;
Rasyonelletirmenin ruhu asndan, gelenek ve din artk daha fazla, belli bir biimde eylemenin, davranmann yeterli sebepleri olmaktan kmtr.37 Belirlenmi bir ahlak grnm altnda ve kurallara bal yaam biimi altnda ortaya kan kapitalist ruhun ilk nce mcadele edecei dman, geleneksellik olarak adlandrlabilecek her eit duygu ve davrantr.38 Modernite ile birlikte Avrupa merkezli olarak vcuda gelen deiiklikleri drt ana balk altnda toplamak mmkndr: 1) Epistemolojik Deiim: Bilgi ve inan ayrmn, dolaysyla dinin rasyonel
temellendirilmesinin yaplamayaca ynndeki zihniyet ile birlikte dinin rasyonel olmadn ve de olamayaca postulatn dile getirir. Zira din, insann bilmedii eyleri bilemeyecei bir
35
Madan Sarup, Post-yapsalclk ve Postmodernizm, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 2004, s.105 Peter Wagner, Modernliin Sosyolojisi, stanbul: Doruk Yaymclk, 2003, s.45 David West, Kta Avrupas Felsefesine Giri, stanbul: Paradigma Yaynclk, 2005, s.25-27 Max Weber, Protestan Ahlak Ve Kapitalizmin Ruhu, Ankara: Ayra Yaynlar, 1999, s.50
36
37
38
12
konuma atfederek stesinden gelmek zere var olabilen bir alandr. Hlbuki pozitivist felsefe ve dn sayesinde insan iin her eyin bilinmesi u an iin tamamyla olmazsa da ileride tamamyla mmkn olacaktr. 2) Ekonomik Deiim: Krn maksimize edilmesi zerinden rekabete dayal piyasa, toplumsal ilikilerin retim ilikilerince determine edilmesiyle kapitalizm denilen sistem
oluturulmutur. Ksaca sylemek gerekirse, Marxn nl formlasyonu ile kar iin kar, retim iin retim. 3) Politik Deiim: Kapitalist sistemin homojen deerlerini koruma grevini stlenmi merkeziyeti, otoriter ve totaliter ulus-devlet rejimlerini retmitir. Ayrca ynetim biimi olarak demokrasi ve parlamento uygulamalarn da beraberinde getirmitir. 4) Kltrel Deiim: Hayat sekler, rasyonel ve din-d boyutlara indirgemek, apriori
dzeydeki ilkeleri hesaba katmamak.39 Modernlik kavram, en batan beri, tarihsel ilerleme dncesine ayrlmayacak biimde baldr. Modernlik ile ortaya kan yeni hal ve uygulamalar meruluunu, tam olarak, modernlie ikin olan bu gelecekteki sonsuz gelime vaadinden alyordu.40 Hegele gre, Avrupa dncesinin geliimi ierisinde modernliin en belirgin zellii, kendi dnda baka hibir kaynaa bavurmadan kendini kendi entelektel kaynaklaryla merulatrma abas olduunun ak biimde fark edilmesini ieren bir bilin biimiyle dorua ulamasdr. 41 Bu srecin inas ise, gcn damgasn tayan modernitenin, ntrleerek, tarihte varlmas
39
Neet Toku, Risale-i Nurda Modernite Eletirisi
http://www.bediuzzamansaidnursi.org/icerik/risale-i-nur%E2%80%99da-modernite-ele%C5%9Ftirisi, Son Eriim: 07.10.2010 40 Alex Callinicos, Toplum Kuram, stanbul: letiim Yaynlar, 2005, s.33
41
A.g.e, s.71-72
13
gereken bir aama-dzey olarak, bir ilerleme bilgisi ve teorisi statsne ulamas ile gerekleebilmitir:42
Bylesine bir kabul ise ancak modernite ve tezahrleriyle muhatap olan insanlarn aktif olarak bu modernite retimine ve yeniden retimine dhil olmalaryla, yani insanlarn modernite zihniyetinin bizzat tayclar, hatta misyonerleri olmalaryla mmkn olabilir.43
te Trk modernlemesi bylesine bir misyonla tehiz edilerek yrtlen bir modernleme hareketi olduundan, derinlemesine incelenmeyi hak etmektedir.
42
Ferhat Kentel, Bir Direniin Anatomisi: Teorinin Raconunu Bozan Barts , Neslihan Akbulut (der.), rtlemeyen Sorun Barts, stanbul: Akder, 2008, s.30
43
A.g.e, s.31
14
B- Trk Modernlemesi
Modernite, znde bir proje olarak Avrupann Kuzey Atlantik kylarnda ortaya kt. Tabiri dierle corafi olmaktan te zihni anlamda Bat orjinlidir. Zihni kkeninden kast, modernitenin Aydnlanmann ocuu oluudur. Aydnlanma ise, bir felsefi duru anlamnda insana (insann kendi potansiyellerine) ve insani akla gvenmektedir.44 Modernleme olarak ifade edilen kavram, temeldeki kapitalist gelimenin toplumsal, siyasal, ideolojik, kltrel, kurumsal ve etik alanlarda yol at deiimin btn olarak tanmlanabilir.45 Hkim karakteri siyasal olan bu Batl gelenekte, modernite bir dnce akm olarak dnyann idaresini ele almann, toplumu mantkl klmann ve bilinlilik ve zgrlk kazanmnn itici gcn temsil etmektedir.46 Bir dnce akm olarak modernitenin amiral gemisini seklerleme oluturmaktadr. Seklerleme ile ifade edilmek istenen ey, dnyann sonsuza dek genileyen bir aklclatrlmas sayesinde, ilk elde kapitalist retim biimi araclyla ama ayn zamanda hukuk, brokrasi ve bilim yoluyla geliiyor olduudur. 47 Seklerlemeyle yaplmak istenen, siyasal soru(su)na verilen klasik cevabn reddinden baka bir ey olarak anlalamaz. Teokrasiden seklarizme doru modern gidi de bu yeni
44
lhan Tekeli, Trkiyede Siyasal Dncenin Geliimi Konusunda Bir st Anlat, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3, Modernleme ve Batclk iinde (ed.Uygur Kocabaolu),stanbul: letiim, 2005, s.19
45
Metin uhaolu, Modernleme, Batllama ve Trk Solu, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3 Modernleme ve Batclk iinde (ed.Uygur Kocabaolu),stanbul: letiim, 2005, s.170
46
S. Perviz Mansur, Modernite ve Honutsuzluklar, http://www.kimokur.com/MakaleDetay.aspx?mId=1351, son eriim 27 Aralk 2010

47
A.g.m
15
bilinliliin bir paras olmaktadr:48 Modernleme ve medeniyet bir kavramsal yap olarak Batnn stnln tanmlamakta ve onun kltrel modelini evrensellik atfetmektedir.49 Seklerlemeyle atba giden modernite kavram, yalnz gelecee aklk deil gelecein hali hazrda balad iddiasn da dile getirmektedir. Moderniteye gre, son saat (eschation) imdiden gerek(lemi)tir! Bu bakmdan modernite, kendisini insanolunun zirve kazanm eklinde ve mkemmeliyetinde emsalsiz olarak grr. Kendisini bir son olarak, ebediyetle tebir eder. Bylelikle insanln gelecekte tecrbe edecei, edebilecei her trden baar, ancak modernitenin ahlaki, entelektel ve sosyal matrisinde (rahminde) yer almakla snrldr ya da modernitenin izin verdii lde var olabileceklerdir.50 Modernite projesinin drt temel boyut zerinde gelitiini, ina edildiini iddia edebiliriz: Bunlardan birincisi, ekonomik, iktisadi boyuttur. Modernlemenin ekonomik, iktisadi vehesinden yaplan kast, kapitalist ilikiler ierisinde retim yapan sanayilemi bir topluma yaplan vurgudur. Bu kapitalist retim ilikileri ierisinde ve ilikileriyle (hem neden hem sonu olmas balamyla) var olan toplumda, rnler metalam (tketim deeri haline getirilmi), emek cretli hale getirilmi (emek dolam salanm), liberalist mlkiyet anlay (burjuvazi, aristokrat mlkiyet anlayn, yani doutan sahip olunan mlkiyet hakk yerine kapital ile sahip olunan mlkiyet hakkna dntrm) hkim klnmtr. Tm bu dnmlerin neticesinde de ykc bir deiime ve dnme yer alarak teknolojik gelimenin hzlandrlmas amalanmtr.
48
S. Perviz Mansur, Modernite ve Honutsuzluklar, http://www.kimokur.com/MakaleDetay.aspx?mId=1351 son eriim 27 Aralk 2010

49
Nilfer Gle, Melez Desenler, stanbul: Metis Yaynlar, 2008, s.65
50
S. Perviz Mansur, Modernite ve Honutsuzluklar, http://www.kimokur.com/MakaleDetay.aspx?mId=1351 son eriim 27 Aralk 2010
16
kincisi, modernitenin bilgiye, sanata yaklamndaki evrenselciliktir. Her birinin alann birbirine indirgemeyen otonom alanlar olarak ele alr. Kendileri iin, kendi imknlaryla var olabilen zerk var olu alanlar haline gelen zelde bilgi, sanat, genelde ise burjuva deerleri ile Hegele gre, Avrupa dncesinin geliimi ierisinde modernliin en belirgin zellii olan, kendi dnda baka hibir kaynaa bavurmadan kendini kendi entelektel kaynaklaryla merulatrma ve ortaya kan sonucun da herkes iin ihtiya duyulan bir ihra nesnesine dntrme abasdr.51 Modernitenin nc boyutunu ise geleneksel toplum balarndan kurtulmu, kendi aklyla kendini ynlendiren bireyin domas oluturmaktadr. Bu yeni birey anlayyla birlikte, bireyden, yerelin tesindeki bir kamusal alana yurttalk sorumluluuyla katlmas istenmektedir. Modernitenin drdnc boyutunda ise gelien kurumsal yaplar grmekteyiz: Ulus-devlet yaps ierisinde kendisini parlamento ile gsteren demokratik ynetimler. Yukarda zikredilen ekonomik, iktisadi faaliyetler iinde deien, dnen bireylerden olumu, kendi yaptklar zerine dnen ve onlar gelitirmeye alan toplum iin modernist anlay yeni bir rgtlenme biimi ortaya koymutur. Ortaya kan bu yeni dzen ise ksaca ulus-devlet olma ve demokratik srelere dayanma zellikleriyle zetlenebilir.52 Ksaca sylemek gerekirse ortaya kan bu yeni kurumsal yaplarn en genel olarak st atsn oluturan siyasi varla verilen ad, Modern Ulus-Devlettir. Balangcndan bu yana Modern Devleti tanmlayan ey topluma mdahale ve ynetsel denetimdir.53
51
Alex Callinicos, Toplum Kuram, stanbul: letiim Yaynlar, 2005, s.71-72
52
lhan Tekeli, Trkiyede Siyasal Dncenin Geliimi Konusunda Bir st Anlat, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3 Modernleme ve Batclk iinde (ed.Uygur Kocabaolu), stanbul: letiim, 2005, s.19-20
53
Madan Sarup, Post-yapsalclk ve Postmodernizm, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 2004, s.96
17
Trk modernlemesi asndan Modern Ulus-Devleti mmkn klan topluma mdahale ve ynetsel denetim ilkeleri, modernitenin yukarda saylan boyutlar ierisinde belki de en iyi idrak edilen ve uygulanan, uygulanmak istenen vehe olduu iddia edilebilir. Yz ksur senelik gemii ierisinde Osmanl Devletinde balayarak Trkiye
Cumhuriyetinde devamllk arz eden bir proje olarak Batllama hareketlerinin iki temel zelliinden bahsedebiliriz: Birincisi, devletin korunup kollanmas ve ihya edilmesi, ksaca sylemek gerekirse devletin bekas trnden pratik bir amacn, balangcndan itibaren Batllama hareketlerine yn veren temel saik olmasdr. kincisi ise, balangta ksmi amalarla ortaya kt gzlemlenen Batllama hareketlerinin giderek bir topyekun Batllama hamlesine dntrlmesi sz konusudur. Yaanan bu deiime Batllamadan Batclka, bir yntem olarak da Batllamadan, bir program olarak Batclka gei olarak adlandrlabilir.54 Trkiyede Batclka neden olan modernliin ideolojik bir zaman anlay vardr ve tekileri (mesela birinci elden Trkiyeyi), Batyla ayn ilerleme dzeyini ve zaman paylaamayanlar, yani ada ol(a)mayanlar olarak tanmlar. Bat tekiyle ilikisinin tanmna ideolojik bir zaman kavram atfederek tekilerle arasndaki farkll zaman ve mekn olarak kurgulayarak, Batl olmayanlara ada, yani kendisiyle ezamanl olma hakk tanmaz. Bylelikle Bat modernliinin dnda, kenarnda, gerisinde kalan tm toplumlar, kendi kltr ve tarih gzerghlarnn yolundan ilerleyerek deil, ancak o yolu
54
Nilgn Toker, Serdar etin, Batc Siyasi Dncenin Karakteristikleri ve Evreleri: Kamusuz Cumhuriyetten Kamusuz Demokrasiye, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3 Modernleme ve Batclk iinde (ed.Uygur Kocabaolu),stanbul: letiim, 2005, s.82
18
arkalarnda
brakarak
Avrupay ve onun
modernleme pratiklerini
takip
ederek
ilerleyebileceklerine, yani modernleebileceklerine inandrlmlardr.55 Trkiye Cumhuriyetinin resmi ve kurucu ideolojisi olarak tanmlanabilecek olan Kemalizmin siyasi toplumsal projesi, kendileri asndan tanmlanm olan modernite paralelinde yeni bir vatan, yeni bir toplum, yeni bir kimlik oluturmak, retmek olarak zetlenebilir. Bir sylem olarak Kemalizm daha ok Trkiye toplumunun belli bir gereklik duygusu (ok doaldr ki bu gereklik, Kemalistler tarafndan anlalan ve tanmlanan modernizme uyan bir gerekliktir) ve bir toplum anlay kurmasna araclk edecek pratikleri, anlamlar ve alkanlklar eklemleyerek ortaya koyan bir pratiktir. Kemalizm, anlan bu genel sylemsel zemini kuran unsurlardan bir ksmnn, gemi kartl zerinden ve imdi genel gstereni altnda zel bir eklemlenmesinden baka bir ey deildir.56 Kemalizm, tm bu pratiklerin zerine yazld yzeye iaret etmektedir; eklemleyici bir pratik sonucu yaplanan, aslnda siyasi olan toplumsal ilikiler ve pratiklerden oluan somut bir toplumsal sistemdir.57 Kemalizmin (en azndan bir dnem iin) kapsamyla birlikte grece deimez ekirdeini de tayin edecek olan bu eklemlenmeyi zel klan etmenler bulunmaktadr. Bunlar: Kemalizm, imdiyi bir genel gsteren olarak ele alm, gemiten kopmay tercih etmitir. Gemi, geleneksellik-slam olarak tekiletirilirken, imdi ise dine kar seklarizm, ok kltrle kar etnisist merkezi otoriter bir milliyetilik olarak kartlklar zerinden ina edilmek istenmitir. Bylelikle, Kemalizm, grece daha dayankl olacak, balang kapsamna dair bir ilk saptamay mmkn klacak bir ilk ana kavuacaktr. Bu ilk an vastasyla Kemalizm, slam ve onunla yorulmu gelenee kar radikal bir seklarizm, etnik heterojenlie kar, etnik olmasa da kltrel homojenlii neren zmsemeci bir milliyetilik
55
Nilfer Gle, Melez Desenler, stanbul: Metis Yaynlar, 2008, s.166-167
56
Mesut Yeen, Kemalizm ve Hegemonya Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed: Ahmet nsel), stanbul: letiim, 2004, s.57
57
Nur Betl elik, Kemalizm Hegomonik Bir Sylem, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed: Ahmet nsel), stanbul: letiim, 2004, s.75
19
ve her eyi iine alp, hibir eyi darda brakmak istemeyen bir devlet-brokrasi fikrini oluturabilecektir.58 Kemalizmin formlasyonu ksaca: Bir program olarak Batclk: Akl versus Gelenektir.59 zellikle Trkiye gibi Avrupaya yakn ve Avrupadan her alanda dorudan etkilenen corafyalar sz konusu olduunda ge modernleme kavramna ve bunun karl olan olgulara titizlikle eilmek gerekir. Ge modernleme kavram, kendisini nceleyen
modernleme srelerinin ve bu srelerin sonularnn bilgisine sahip modernletirici iradenin tarihin akn hzlandrmas, bu hzlandrl paralelinde nndeki basamaklarn birkan birden atlamas biiminde tanmlanabilir. Tabiri dierle, ge modernlemede dnmsellik (reflexivity) ar basar ve bu srelerin bilinli ynlendirilmesini amalayan giriimler daha belirgindir. Buna karlk, modern olan ile geleneksel olan arasndaki eklemlenmenin uzunca bir tarihsel kesite yaylan gerilimleri, ge modernlemede daha ok gzler nne serilmesi ve belirginlemesi ge modernlemenin ayrt edici zellikleri arasndadr.60 Trk modernlemesine damgasn vuran Kemalist elit iin pozitivist Aydnlanma geleneinin sekler kltrne bamllk, yaptklar ve yapacaklar modernleme abalarnn ana erevesini tekil etmektedir. Geleneksel anlaytan farkl olarak pozitif bilimlerin Kemalist kavray btnyle materyalistti ve kinatn dini tasvirinin reddine dayanmaktayd.61
58
59
60
Metin uhaolu, Modernleme, Batllama ve Trk Solu Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3 Modernleme ve Batclk iinde (ed.Uygur Kocabaolu),stanbul: letiim, 2005, s.171
61
Ahmet Yldz, Ne Mutlu Trkm Diyebilene, stanbul: letiim Yaynlar, 2010, s.115-118
20
Kemalizm, 1930-1945 arasnda mitsel bir uzam olarak ortaya km ve Osmanl mparatorluunun kn izleyen yapsal yerinden olularn sonularn dzenleyecek yeni bir dzen anlayn temsil etmektedir. Ortaya koyduu nerilerin belki de en banda gelenlerden bir tanesi laik, modern ve Batl yeni bir Trk kimliinin, Trk Ulusunun blnmemi, trde ve uyumlu bir btnlk temsiline dayal bir dzenle birlikte oluturulmasnn hayati gerekliliidir. Bu noktada trde toplum mitinin ilevi, tek parti rejimini merulatrma ve bir dizi yapsal yerinden oluun zerinde yazmlanabilecei, retilebilecei bir yzey oluturmaktr. Bylelikle, temsil edilenle temsil uzam arasnda bir simetri varsayan bu mit, kendi somut ieriiyle, yani Kemalist dzenin zgl dayanaklaryla, genel evrensel dzen ihtiyac arasndaki uzakl grmezden gelerek, Trk siyasi dncesin her ihtiyacn karlayan, alternatifi olmayan evrensel bir dzen olduu iddiasndadr.62 Trk modernleemesine dikkat edildiinde daha ok ne kan tavr ve tutum, kamusal alanda, dorunun, iyinin, yararlnn ksaca hakikatin ne olduunu (dini ya da ideolojik olsun) bilen bir zmre olarak Kemalist sekinlerin, halkla uzlamaya, onlara danmaya ihtiya duymamasdr. Kemalizm asndan, halkn rzasn almak, farkl toplumsal gruplarn ideallerini bir ufukta birletirmek ya da sivil toplum asndan kabullenilmek, yaplan uygulamalar iin onlardan onay almak, hayati bir nem tamamaktadr. Kemalizm, daha bandan bizzat kendisinin de beyan etmekte saknca grmedii zere halka ramen halk iin bir ideolojidir.63 Erken Cumhuriyetin ynetici sekinleri, elitleri asndan hakikat (modernizm ve bunun en doru biimi olan kendi uygulayacaklar biimiyle modernleme) ayan-beyan ortada idi; kendi dorularndan ok emindiler. Hatta yce hakikati bilenler olarak kendilerini, onu topluma zorlamalarn ahlaki bir dev olarak grdkleri bile
62
63
Mesut Yeen, Kemalizm ve Hegemonya Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed: Ahmet nsel), stanbul: letiim, 2004, s.60-61
21
sylenebilir. Bu dorular, hakikatleri topluma kabul ettirmek iin, geleneklerle, eskiden kalma, khnelemi olan ve modernlemeye engel olan unsurlarla uzlamay dnmyorlar, halk ynlarn laik eitim yoluyla irad ve ikna etmeyi amalyorlard.64 Hlbuki modernlemenin Trkiye corafyasndaki tarihi seyri asndan Kemalizm, Trkiye modernlemesinin tedarik ettii toplumsal grme biimlerinden yalnzca birisidir. Kemalizm, Trkiyenin modernleme-Batllama servenini kuatmad gibi, dahas, teki bir ksm grme biimleri pahasna olmu bir grme biimidir.65 Trk modernlemesi kendisini Batclk olarak ortaya koyarken, Batnn topyekun model alnmasn ngren Batclkn temelinde de Batnn stnlnn evrensel bir ilke olarak akldan kaynakland gr yer almaktadr. Bu grn altnda ise akl ve gelenein, bizzat ve ilk nce Batda kar karya geldii, Batnn bunlardan ilkini tercih etmesiyle stn bir g olabildii anlay yatmaktadr.66 Cumhuriyet sonrasnda Kemalist resmi tarih yazmnn bol bol ileyecei kopu tezi ancak, Batc dncenin akl ve gelenek arasnda tesis ettii bu uzlamaz kartln bir rn olarak ele alnrsa anlalabilir. Batclkn akla yapt bu vurguya ve akl Bat medeniyetinin merkez kavram olarak tehis etmesine ramen, Cumhuriyet dneminde uygulamaya konan topyekun Batllama, modernleme programnn belli bir felsefi temelinin olmamas olduka dikkat ekicidir. Ortada oka zikredilen ama ierisi doldurulmaktan ya da onu tanmlayabilecek ortamlar mmkn klabilecek artlarn hazrlanmasna ynelik abadan imtina gsterilen bir akl kavram bulunmaktadr. Tabiri dierle bu durum, akl
64
Mete Tunay, kna (nandrma) Yerine Tecebbr (Zorlama), Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed: Ahmet nsel), stanbul: letiim, 2004, s.96
65
66
22
kavramnn Trkiyede sahip olduu yegne anlam ufkunun pozitivizm ile snrl kalmasna neden olmutur:67
Bir yandan, siyasete otantik bir meruiyet temeli sunabilecek olan gelenekin aklsallk kategorisinden hareketle bertaraf edilmek istenmesi; dier yandan ise, Batda siyasetin aklsal meruiyet zemini tesis etmi olan felsefi temellendirme etkinliinin Trkiyede pozitivist aklclk tarafndan dlanm olmas, bu sonucu (Trk siyasi dncesinin gdk kal) kanlmaz klmtr. Dolaysyla, Cumhuriyetle birlikte uygulamaya konan topyekun Batllama ikili bir meruiyet krizi ile maluldr. Bir yandan eski meruiyet kayna olan gelenei saf d etmek istemekte, gelenee kar akl, sreklilie kar kopuu tercih etmekte; dier yandan ise, sz konusu akl kavramn pozitivist bir temelde yorumladndan, modern Bat felsefi-siyasi dncesi iinde ortaya konan doal hukuk veya halk egemenlii gibi yeni bir meruiyet temeline dayanamamaktadr.68
Cumhuriyetle birlikte yrrle konulan topyekun modernleme program incelendiinde bir dier dikkat edici unsur ise, pozitivist-otoriteryanizm olarak adlandrlabilecek bir ynetim ideolojisi ile birlikte tm bu Batllama faaliyetlerinin hayat bulmu olduudur. Pozitivistotoriteryanizm olarak adlandrlabilecek olan bu ideoloji, epistemolojik bakmdan, toplum ve doa hakkndaki bilgilerimizin ayn trden bilgiler olduunu sylerken; siyasal bakmdan ise, sz konusu bilginin toplumu biimlendirme ve denetleme ilevine de sahip olduu anlayna dayanr. Tabiri dierle sosyal olgularn da yapay koullar altnda, yani gelenein belirlenimlerinden arndrlm koullar altnda yeniden retilebilirlii, bylelikle toplumun da zaten bir olarak grlen din ve gelenekten arndrlarak yeniden oluturulabilecei grne dayanr. Ksaca, pozitivist-otoriteryanizm, devleti eksen etrafnda toplumun, devlet marifetiyle uygulanan bir sosyal teknik yoluyla yeni batan oluturulabileceini, bylelikle devlet tarafndan btnyle denetlenebilecei ve nihayet, devletin bekasnn da, ancak bu yolla salanabilecei anlayn ifade etmektedir.69
67
A.g.e, s.83-84
68
69
A.g.e s.84-86
23
Bizzat kurucular tarafndan Cumhuriyetle zdeletirilmi olan yeni bir toplum olutruma idealini ifade eden Trk modernlemesi, eskinin (ancient regime) meruiyet kayna olarak gelenei, rm ve imha edilmesi gereken bir gemie indirgeyerek hapsetmekte; yeninin meruiyet kayna olarak halk egemenliini ise henz var olmayan bir geleceke ertelemektedir.70 Gemi ve gelecekin arasnda kalan imdi ise, asla bir sonu gelmeyen ebediyet ile tebir edilecektir: Benim naciz vcudum bir gn toprak olacaktr. Fakat Trkiye Cumhuriyeti ebediyyen payidar kalacaktr.. Yani, gelenekten kurtarlan vatandalar asla gel(e)meyecek bir gelecek (halk
egemenlii) karsnda Arafn sonsuzluunda (ki o da devletin bekasdr) skp kalacaklardr. Toplumsaln devletiletirilmesine ynelik bylesine yaplan bu vurgunun altnda, siyasetin de bir sosyal teknik olarak kendisi zerinde uygulanmasn sorunsallatrmayan, sorgulamayan yani devleti ve devletin uygulad programn meruiyetini sorgulamayan bir toplum oluturma amacn aa vurur. Topluma devlet gdml bir ortak iyi sunulmas ve bu iyinin de sorgulanmakszn uygulanmas Trk modernlemesinin ruhunu aa vuran ifadeler olmaktadr.71 Modernlemeci Trk Devletinin, bir proje olarak uygulamaya koyduu yeni toplum, yeni insan, yeni ulus inasnda net bir biimde kulland rnek Fransadr. Yani 1789 Fransz Devriminden esinlenerek, orada da bir devrimle gereklemi bulunan ancak belli bir zaman sreci ierisinde yaanm olanlar, Trkiye corafyasnda devlet eliyle tepeden inme ok
70
71
A.g.e, s.88-91
24
daha hzl, daha keskin bir ekilde uygulamaya konmas sz konusudur.72
Trkiye
modernlemesi bir modernleme biimi olarak dardan, modeli-referans dardan bir modernlemedir; dardan ithali en iyi karlayan, anlamn zetleyen kelime de Batllamadr.73 Trk modernlemesi gcn damgasn tayan moderniteyi
ntrletirmeye almtr. Bylelikle onu tarihte herkes iin ulalmas gereken bir aamadzey olarak, bir ilerleme bilgisi ve teorisi statsne tam ve ilke olarak kendisine ona ulamay seerek evrenselletirmeye almtr.74 Trk modernlemesine sinmi olan pozitivist vurguyu tam olarak anlamlandrabilmek iin, nce modernist dnceye dair temel paradigmalarn tekrardan hatrlanmas gerekmektedir. Modernite dncesi dalizme dayanr. Dalizm, madde ve zihin, olgu ve deer gibi nihai ve birbirlerine indirgenemez, birbirinin kart ve birbirini darda brakan kavram iftlerinin ya da dikotomilerin dnyay aklamakta zorunlu olduklarn savunan entelektel ynelimin addr. Dalizm, modern dncenin tarihi iinde karmza deiik klklarda ve u kavram iftleri altnda kmaktadr: beden-ruh, beyin-bilin, madde-zihin, birincil nitelikler-ikincil nitelikler, nesne-zne, rasyonel-irrasyonel, objektif (nesnel)-sbjektif(znel), objektivite (nesnellik)-sbjektivite(znellik), doa-kltr, olgular-deerler, naturalizm-kltralizm,
fenomenler-kendinde eyler (numenler), gereklik-dnce, pratik (uygulamal)-teorik(pure), bilimsel-ideolojik, deneysel-teorik, tanmlayc (descriptive)-buyurucu(prescriptive), pozitifnegatif v.b. Pozitivist paradigmann temel ve en genel zellii, bu paradigmaya sahip olanlarn tercihlerini, bu birbirine kart nihai gereklik dzeylerinden birinciler lehine kullanmalar ve birinci gereklik dzeyini nihai ve ana gereklik dzeyi saymalardr. kinciler ise ancak tali gereklik dzeyleri olabileceklerdir. Birinciler neden, ikinciler
72
Ferhat Kentel, Seklerlikler ve Demokrasi, Glnur Elik (ed.), Din ve Demokrasi, stanbul: Heinrich Bll Stiftung Dernei, 2009, s.73
73
Ferhat Kentel, Ehlilememek, Dzlememek, Direnmek, stanbul: Hayykitap, 2008, s.11
74
25
sonutur; birinciler kriter, ikinciler bu kriterlere uygunluklar nispetinde anlalabilir eyler olarak karmza kmaktadrlar.75 Modernite ierisinde var olan pozitivizm ise bir kavram olarak, douu ve var oluuyla bir toplumu ve o toplumun kltrnn kendi iindeki evrimini yanstr; pozitivizm, reddettii ve devrald entelektel gelenekler kadar Batya aittir. Oysa Trkiye toplumu onu, gnll olarak dardan almtr. Osmanl toplumuna girii esnasnda pozitivizm; Avrupaya egemen entelektel ortodoksi formuydu; egemenin egemenliini merulatrarak tescil eden bir izmdi. Pozitivizm, Trk devletinin resmi ideolojisini temsil etmektedir.76 Tm bu veriler muvacehesinde Trk modernizmini incelediimizde, Trk modernlemesinin eyleme yknme zerine kurulu olduu gzkmektedir.77 Toplumun deer ve kod sistemini deitirmeyi amalayan ve sonradan Atatrk Devrimleri olarak adlandrlan modernlemeci Batc reformlar, kltrel bakmdan steril bir ortam oluturmaya ynelik birer adm niteliindedir. Bu minvalde yaplan hicri takvimin miladi takvime dntrlmesi, saat sisteminin, rakamlarn, arlk ve uzunluk llerinin deitirilip bunlarn yerlerine yeni ve Batl bir kod sistemi getiren reformlar, basit birer deiiklik olmann ok tesinde bir anlam tarlar. Tm bu deiimler ve dnmler ile sz konusu olan, toplumun zamana ve mekna ilikin alglar erevesinde, dolaysyla zamansal ve meknsal olann toplum fertleri tarafndan kendisinin klma kapasitesinde bir krlmann meydana gelmi olmasdr. Bylelikle yukarda da zikredildii vehile, toplum zerindeki tm denetimler devlet merkezli klnmak istenerek, yaplmak istenen medeniletirme projesinin nndeki engeller kaldrlmak istenmitir. Alfabe deiikliini ise, dier yaplan deiikliklerle yapsal olarak benzerlik tamakla birlikte, toplumsal bellek zerindeki
75
Hsamettin Arslan, Pozitivizm Bir bilim deolojisinin Anatomisi, Sabahattin en (haz.), Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, stanbul: Balam Yaynclk, 1995, s.550
76
A.g.e, sf.544 Nilfer Gle, Melez Desenler, stanbul: Metis Yaynlar, 2008, sf.8
77
26
travmatik etkileri bakmndan daha kalc sonulara yol am olan bir reform olarak deerlendirmek gerekmektedir. Sonu olarak ortaya kan ey, kolektif bellei zedelenmi, iinde yaad dnyay kendinin klma ve bu sayede dnya zerinde etkide bulunma kapasitesi sekteye uratlm bireylerden olumu bir toplumdur. Byle bir toplumun, ynetilmeye elverili olmas bakmndan, devlete salad imknlar asndan bugn de son derece geni etkisi olmasyla ayrca zerinde dnlmesi gereken bir mevzudur.78 Kemalizm sivil toplumdan beslenmemitir. Sivil toplumdan bir karlk grmemi ve hkimiyetini tesis etmede toplumsal rzann rgtlenmesini nemsememitir. Hepsinden nemlisi, ulusal-popler bir tahayyle denk den adlandrmalar/armalar toplamn rgtleyebilen genel bir entelektel ve moral nderlik kuramam ve kendi dnda da byle bir giriimi devletin bekas adna en byk tehdit grerek engel olmutur. Nitekim belki de tam da bu nedenledir ki, Kemalist ufuu parti tz olarak programna tayan Cumhuriyet Halk Partisi, daha ilk serbest seimlerde iktidar brakmak durumunda kalmtr.79 Trk modernlemesinin ieriine bakldnda zorlanmadan gzlemlenen ey, pozitivizm ve seklerlik vurgusudur. Pozitivizm, anlamn deney ve gzleme dayal pozitif bilimlere yapt vurgudan almaktadr. Dolaysyla modern bilimlere duyulan saf inanc sembolize eder; tersi negativizmdir. Mit, din, teoloji, metafizik ve pozitif bilimleri nceleyen ve pozitif bilimlerin yntemlerine uymayan her ey negatiftir. Pozitivizme gre insann ve insanln bilimden baka kurtulu yolu yoktur. Pozitivizm bir kurtulu reetesi olarak Trk modernlemecileri tarafndan
78
Nilgn Toker, Serdar etin, Batc Siyasi Dncenin Karakteristikleri ve Evreleri: Kamusuz Cumhuriyetten Kamusuz Demokrasiye, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3 Modernleme ve Batclk iinde (ed.Uygur Kocabaolu),stanbul: letiim, 2005, s.89-90
79
27
uygulanmak istenmitir.80 (bu manay veciz bir ekilde ifade eden oka da bilinen bir sz: Dnyada her ey iin, medeniyet iin, hayat iin, baar iin, hedefe ulamak iin en gerek yol gsterici ilimdir, fendir. lim ve fennin dnda yol gsterici aramak gaflettir, cehalettir.) Modernleme teorileri asndan, uzun yllar boyunca modern devlet ve toplumlarn geliiminde Batllamak iin seklerlemenin gereklilii oka dile getirilmitir. Bunun neticesinde de din iin ideal yaam alan olarak en iyi ihtimalle zel hayat adres gsterilmitir.81 Bunun dnda dinin zel alana hapsedilmesinden bahsedince baz dnrler de geleneksel inancn marjinalleecei ve nihayetinde yok olaca kehanetinde bulunmutur.82 Modernlemenin tanmna tamamlayc olan, toplumun ilerlemesiyle Batllamas ve seklerlemesidir. Kurumlar ve aktrler bu yolla modernlemeleri beklenilen eyler, nesneler konumuna indirgenir.83 Bu tavr en ok kendisini, kutupsal ikilemler eklinde gsterir: Gelenek ile modernite, Mekke ile makineleme.84 Modernleme teorileri asndan grmezden gelinen ana unsur ise, din ve siyaset ayrmyla, dini geleneklerin bizatihi tarihi, siyasi, sosyal ve ekonomik balamlarda kurulup gelitii gereinin farkna varlamaydr.85
80
Hsamettin Arslan, Pozitivizm Bir bilim deolojisinin Anatomisi, Sabahattin en (haz.), Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, stanbul: Balam Yaynclk, 1995, s.545
81
John L. Esposito, 21. Yzylda slam ve Seklarizm,Ortadouda Modernleme, stanbul: Mana Yaynlar, 2009, s.7
82
Cristopher Dawson, lerleme ve Din, stanbul: Alm Kitap, 2003, s.165-172 Mustafa Aydn, Moderniteye Dardan Bakmak, stanbul: Alm Kitap, 2009, s.95-102
83
84
85
28
slam, bata Kemalist Trk modernlemecileri olmak zere Batda da genel olarak doktrinel ve sosyokltrel olarak duraan bir fenomen ve bylelikle de modern kart ve gerici olarak dnlmektedir:86
En kts de Avrupal olmayan halklarn sonunda onlara yklediimiz yanl kimliklerle birlikte, onlarn yaratlmasna temel oluturulmu masallar kabul etme noktasna varmasyd: Tarihi dorusal bir geliim iinde gren bak as. Bylece gemilerinden koptular ve yaadklar sorunlarn gerek niteliini kavramalarn nleyeceinin farkna varmakszn; Avrupallarn kendilerine yutturduu gemie eletirel bir yeniden bak onun yerine geirdiler.87
nk Avrupallar asndan dinin gerici ve geriletici olduunun benimsenmesi ve benimsetilmesi hayati neme haiz bir meseledir. Kurgulanarak belirlenmi bir ahlak grnm altnda ve kurallara bal bir yaam biimi altnda ortaya kan kapitalist ruh asndan ilk nce mcadele edilecek dman, geleneksellik olarak adlandrlabilecek her eit duygu ve davrantr.88 Bylesine bir kabul ancak modernite ve tezahrleriyle ve bunlara muhatap olan insanlarn aktif olarak modernite retimine ve yeniden retimine dahil olmalaryla, yani insanlarn modernite zihniyetinin bizzat tayclar, hatta misyonerleri olmalaryla mmkn olabilir.89 Bu misyon, Kemalist sekinlerce gnlden katlm salanarak yerine getirilecektir. Kemalistler asndan baskn bir unsur olarak ne kan milliyetilik, Bat karsnda hissedilen bir aalk kompleksiyle damgalanm olarak, bir medeniyetilik saplants iinde kendini ifade etmektedir. Bu dnce altyapsna sahip olan insanlar asndan elbette ki modernleme Avrupa merkezli yaplmak durumunda olan bir zorunluluktur.90
86
A.g.e, s.25
87
Josep Fontana, arptlm Gemie Ayna, Avrupa'nn Yeniden Yorumlanmas, stanbul: Literatr Yaynlar, 2003, s.131
88
Max Weber, Protestan Ahlak Ve Kapitalizmin Ruhu, Ankara: Ayra Yaynlar, 1999, s.50
89
90
Ahmet nsel, Giri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed: Ahmet nsel), stanbul: letiim, 2004, s.20-21
29
Kemalizm, Cumhuriyetin ilk yllarnda, dier rakip reformist yaklamlarla kyaslandnda ok daha radikal bir dikey mdahale taraftardr. Bu mdahalede, muasr medeniyet seviyesini yakalamak, bunun iin her eyden nce medeni grnmek nemli ve gerekten inanlan bir dnceydi. Kemalist inklapln en nemli yanlarndan birisi olan toplumsal deiimin tepeden bir hamleyle gerekletirilebilecei dncesi Kemalizmin hibir zaman bir taban hareketi olmadnn gstergesidir. Kemalizmin bir tr aments haline gelen, getirilen ve Cumhuriyet Halk Partisinin siyasal ilkelerini temsil eden, alt ok iinde demokratln yer almamas bir unutkanlk sonucu deildir. Kemalizm demokrasiyi elbette reddetmez. Ama ierik bakmnda bunu halkla indirger ve laik cumhuriyet ilkeleriyle snrlar. Tabiri dierle Kemalist demokrasi, her an daha baka byk idealler uruna askya alnabilecek tali bir unsurdur.91 Bunun doal sonucu olarak tepeden inmeciliin bir gstergesi olarak yasama, yeniliin gerekletirilmesinin ve topluma kabul ettirilmesinin arac olarak grld ve kullanld. Yeniliklerin halkn direniiyle karlaabilecei dnldnde ise halk aydnlatmak ve yenilikleri tantmak zere birtakm arac kurumlar oluturulmasna ramen, bu kurumlarn yeniliklerin benimsetilmesinde yeterli olmad ve yeniliklerin halk tarafndan benimsenmeyecei dnlerek bu yeniliklerin korunmasn salayacak yeni kanunlar karlmtr.92 Bunun nedeni ise, Kemalizmin, toplumu bir mlk nesnesi, devleti de bu mlkn sahibi olarak tanmlayan patrimonyal gelenekten geliidir. Kemalizm, topluma derinlemesine mdahale etme meruiyetini veren etmenlerden biri de bu patrimonyal devlet anlay geleneidir. Patrimonyal gelenek, devleti mlk nesnesi olarak alglar. Dolaysyla devlet katnn temsil ettii konum, sahiplik konumu olmas hasebiyle devleti elinde tutanlar da her istediklerini yapabilecek yetkiye sahip olurlar. Toplumla olan ilikisini paternalist tarzda tasarlayan Kemalizm, bir yandan kendini devletle btnletirirken, te yandan da devleti
91
A.g.e, s.20-22
92
30
zneletirir. Devlet, toplumdan bamsz, kendisine ait hedef ve karlar olan bir yksek zne konumuna ykselirken, Kemalistler, kendilerini bu znenin bilin taycs olarak grrler. Kemalizmin tasarlad demokrasi modeli otoriteye mutlak itaati talep ederken93, ulusun kaytsz artsz egemenlii ilkesini de ayn kalmakla birlikte, etki alann baka bir halk ifadeyle daraltlyordu: hkmet etmek, halk, halk iin, halka ramen ynetmek ifadesini ve uygulamasn getirerek. Bu ifadeyle, temsil organyla yani meclisle kendilerini zdeletiren Kemalist sekinler, Cumhuriyeti idealleri de halk adna gerekletirme grevini stlenmi oluyorlard. Hedef, kimi zaman halkn iradesiyle elise de buna ramen gerekletirilmesi gereken zorunluluklar olarak Kemalistler tarafndan uygulanyordu. Bylece Kemalizm bir siyasi proje olarak, bir yandan Cumhuriyete, ulusal egemenlik lksn en iyi uygulayan ve temsil eden ynetim biimi olarak balanrken, te yandan Cumhuriyeti her trl tehdide kar korumak adna, halkn karar alma srelerine katlmn engelleyen politikalar nermekten geri durmuyordu. Bu sylem iinde halk, bir yandan birtakm temel, saf deerlerin taycs olarak romantike yceletiriliyor, te yandan da yine romantik bir tavrla her trl gerici (irticac), rejim kart, komplocu faaliyetlerin kayna olarak
yadsnabiliyordu. Byle bir durumda Batl anlamda ortaya kabilecek temsil sorunu ise, genel iradeyi temsil eden Tek Partinin ulusun egemenliini gerekletirmek iin yeterli olduu dncesiyle almaya allacaktr: Ulus artk, bir btn olarak, ulusal kurtulu hareketinin sembol olan parti tarafndan temsil edilecektir.94 Bizzat devlet tarafndan ve devlet iin Batllama projesi olarak Cumhuriyetin cumhuriyeti projesi olan Trk modernlemesi, kamusalla ve bireyin kamusal ifadesi olan yurtta, devletten hareketle tanmlamak istemi ve belirlemiti. Devlet iin ve devlet
93
94
Nur Betl elik, Kemalizm Hegomonik Bir Sylem, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed: Ahmet nsel), stanbul: letiim, 2004, s.77-78
31
tarafndan yeni bir toplum meydana getirme hedefinde olan bu proje, aslnda neredeyse btnsel bir dnm talebini de iermekteydi. Bu tr bir kkten dnm talebi de doal olarak gelenein terk edilmesi talebini iermekteydi.95 Trk modernlemesi bu balamda yeni Trk Ulusunu oluturmak istedi. Kemalist ulusuluk, ilk olarak klasik modernleme teorisine uygun bir ekilde, nce ulusal toplulua dayal bir siyasi ereve oluturup siyasi snrlarn tanmlamtr. Sonrasnda ise siyasi liderliini kurumsal olarak pekitirmi ve nihayet yukarda arz edilen btnsel dnm iin sosyokltrel ve ekonomik reformlara girimitir. Takip edilen sra ise en etkili modernizasyon tasnifi olarak kabul edilen birlik, otorite ve eitlik sralamasdr. Berkesi anlamda tm bu uygulamalar yani Kemalist Batllatrc reformlar, toplumu tepeden trnaa dnyeviletirmeyi yani hayatn btn alanlarn dini emir ve yasaklardan arndrmay hedeflemektedir.96 lk elde Kemalist ulusuluk, sekler bir imdi oluturmak iin gemii seklerletirmeyi hedeflemitir.97 Trklk, slam kkenine dayanmakszn, Orta Asya ve onun doal uzants olduu dnlen aman inanyla ilikilendirilerek yeniden tanmlanmak istenmitir.98 Cumhuriyet dnemi Batllama hareketinin ilk ve belirleyici evresi olarak
deerlendirilebilecek olan cumhuriyeti proje,
toplumsal yaamn her alann kuatma
amacyla, devlet eliyle bir dnya gr tesis etme ve bu grn ieriini de tamamen Bat referansyla doldurma emelindeydi. Bu tr bir giriimin, baka dncelere, baka ortak
95
Nilgn Toker, Serdar etin, Batc Siyasi Dncenin Karakteristikleri ve Evreleri: Kamusuz Cumhuriyetten Kamusuz Demokrasiye, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3 Modernleme ve Batclk iinde (ed.Uygur Kocabaolu), stanbul: letiim, 2005, s.92
96
Ahmet Yldz, Ne Mutlu Trkm Diyebilene, stanbul: letiim Yaynlar, 2010, s.117 A.g.e, s.119 Murat Belge, Genesis, stanbul: letiim Yaynlar, 2008, s.199-203
97
98
32
referanslara gre yaama alkanlndaki bir toplumda sorunsuz kabullenilebilecek bir giriim olmad aktr.99 Kemalizm, 1930lara gelindiinde kesin biimini almakla birlikte beraber 1922den itibaren Ziya Gkalpin hars ve medeniyet ayrmndan beslenen topyekun ve dnsz bir modernleme ideolojisini savunmaktadr. Bu nedenle ttihat ve Terakki dneminde grlen sekler hukuk reformlaryla balanlan modernleme abalar, Cumhuriyet devrinde hz kesmeksizin en nemlisi kanunlarn sekler Bat hukukuna uygun hale getirilmesiyle devam ettirilmitir.100 Kemalist paradigmaya gre, temel ama, ada Bat uygarlna ulamak iin yerel kltrn zincirlerinden kurtulmann gerekliliidir.101 Toplumsal dzeyde milli kimlik, kltrel dzeyde pozitif bilime dayal sekler zihniyet ve laiklik, iktisadi dzeyde ise kalknma, devlet gdml ortak iyinin kendisinden tretildii unsurlar olarak tehis edilerek, her biri, ideal dzeyde Batl bir deere atfta bulunarak tanmlanr. Milli kimlik, Batl toplumlar gibi bamsz olmaya, sekler bak as ve laiklik ise Batl toplumlar gibi medeni olmaya ve nihayet kalknma, Batl toplumlar gibi mreffeh olmak arzusuna/idealine atfta bulunarak yerelden Batlya gei salanmak istenmitir.102
99
100
Kerem nvar, ttihatlktan Kemalizme - Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 1 Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi iinde (ed.Mehmet . Alkan), stanbul: letiim, 2002, s.138
101
102
Nilgn Toker ve Serdar etin, Batc Siyasi Dncenin Karakteristikleri ve Evreleri: Kamusuz Cumhuriyetten Kamusuz Demokrasiye, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3 Modernleme ve Batclk iinde (ed.Uygur Kocabaolu),stanbul: letiim, 2005, s.91-92
33
Hukukun seklarizasyonu ile aile hayatnn dzenlenmesi, kamusal yaamn ekillendirilmesi, Kemalist elitin dayand Batllama, milliyetilerin muasr medeniyet seviyesine kma zlemlerine yoldalk eden gl bir ideolojik bileeni oluturmaktadr. Bu nedenledir ki, siyasal-kltrel ayrmnn tesinde ve zerinde bir btn olarak Kemalizm, kendi zerinde 19. yzyl pozitivizminin izlerini srarla tamakta, devleti merkeziletirmek ve bunu gerekirse (ki genelde de hep gerekir, gerekmitir!) totaliter bir anlayla yapmak konusunda ttihat ve Terakkinin dnsel mirasna varis olmutur103 Kurtulu Sava kazanlr kazanlmaz, barr salanmasnn bile evvelinde, Mustafa Kemal dinin rolne dair fikirlerini kamusal olarak ifa etmeye balad ve bu ifay da ok tutarl bir ekilde yapt: slama kar olmadn; tam tersi, onu dinlerin en rasyonel ve doal olarak savunduunu beyan etti. Mustafa Kemal, ayn zamanda, gerek slamn papazlk ya da Tanr ile kul arasnda herhangi bir tr arac kurum tanmadn syleyerek, ateli bir biimde ruhban snfnn rolne saldrd. Bu tarz davrannn altnda yatan etmen ise, bilhassa konumlar devlet tarafndan tannmayan din adamlarn eletirerek, dini, devletin hegemonyas altna almak istedi. Sylevlerinin ulema kart belagat, ou kez dini siyasal amalar uruna kullanacak gericilerden gelen tehlikeler hakkndayken kendisi, belki de dini en ok siyasi ama balamnda kullanan kii olacakt:104 Kemalizm, daha ok, yeni devletin varlk temelini ve mantn ifade edici bir ideoloji oluturma amacndayd ve bu da, dinsel kurumlar ve pratikler zerinde kurumsallatrlm devlet denetiminde en gzel rneini bulmaktayd.105 Toplumun yaam tarzna, d grnmne, diline, alfabesine, dinledii mzii deitirmeye kadar varan dikey mdahaleye ilaveten, dinin btnyle devlet denetimine alnarak dini
103
Kerem nvar, ttihatlktan Kemalizme, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 1 Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi iinde (ed.Mehmet . Alkan), stanbul: letiim, 2002, s.140
104
Erik Jan Zrcher, Kemalist Dncenin Osmanl Kaynaklar Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed: Ahmet nsel), stanbul: letiim, 2004, s.46
105
Kerem nvar, ttihatlktan Kemalizme, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 1 Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi iinde (ed.Mehmet . Alkan), stanbul: letiim, 2002, s.139-140
34
kurumlarn zerkliine son verilmesine ve ad konulmam bir milli din oluturulmaya alld.106 Oluturulmaya allan bu milli din balamnda unutulmamas gereken olmazsa olmaz aba ise, Diyanet leri Bakanldr:
Modernlemeyle birlikte en nemli referans kayna haline gelmi olan arasal akl vastasyla kurulacak olan ulus karsnda toplumda var olan din bir engel olarak tespit edildi. Diyanet leri Bakanl vastasyla modernlemeye uyumlu, bir doru din yorumu stratejik olarak yerletirilmeye alld.107
Trk modernlemesinin ileri gelen zelliklerinden birisini tekil eden laiklik, yani esas olarak, nceden var olan dinselliklere sava aan otoriter bir laiklikle birlikte, Diyanet leri Bakanl vastasyla din ehliletirilmek; kamusal hayat istenmeyen dini grnt ve uygulamalardan (modernlemeye uygun olmayan ve modern grnmeyen) temizlenmek istenmektedir.108 Diyanet leri Bakanl, Trk modernlemesinin din ayan oluturan bir kurum olarak ilk kurulduu gnlerden gnmze dein kurulu amac olan, devlete olan ballnn ifadesi olarak her zaman destek, tam destek uygulamasndan srarla vazgememi, belki de Trk modernlemesinin en sadk ve ilevsel kurumu olma zelliini srdrmektedir.109 Trk modernlemesinde laiklik ilkesine dayanan reform hareketlerine giriilerek, hedefi yeni insan, kimliinin ayrc unsuru din olan Osmanl kimlii karsnda Trk kimliini meydana getirmek biiminde anlalabilecek uygulamalara gidildi.110
106
Ahmet nsel, Giri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed: Ahmet nsel), stanbul: letiim, 2004, s.22
107
Ferhat Kentel, Bir Direniin Anatomisi: Teorinin Raconunu Bozan Barts , Neslihan Akbulut (der.), rtlemeyen Sorun Barts, stanbul: Akder, 2008,s.34
108
Ferhat Kentel, Ehlilememek, Dzlememek, Direnmek, stanbul: Hayykitap, 2008, s.36
109
tar Gzaydn, Diyanet: Trkiye Cumhuriyetinde Dinin Tanzimi, stanbul: letiim Yaynlar, 2009, s.273279
110
35
Trk modernlemesinde bulunan laiklik sylemi, geleneksel ve dini olanla laik ve bilimsel (rasyonel) olan arasnda mutlak bir kartlk kurmutur. Bu sylem, bireyleri Batl hmanist, aydnlanmac deerleri benimsemeye, dnme ve muhakeme etme tarzn bilimsellik ve rasyonellik ltnde deitirmeye, halkn dnn, tarzn belirledii dnlen eyleri hurafe konumuna indirgeyerek bylelikle halkn sahip olduu inanlarn kknden yok etmeye ve yeni toplumun temeline pozitif ve deneysel bilimlerin bak asn yerletirmeye ynelik bir tasar, uygulama getirmitir. Laiki sylemin ana eksenindeki temel vurgu, dini siyaset-d, inanca dair her ey gibi zel alana ait klmaktr. Dinin kendisini ve uygulamalarn, devlet temelli olarak, meru ve meru olmayan (devlet asndan kabul edilebilir ve edilemez olarak; rnein zellikle askeri alanlarda, askerlik esnasnda slamn emri olan ve her Mslman iin yaplmak durumunda olan be vakit namaz ierisinde hutbeye [Trkiyedeki ou uygulamalar asndan ierisinde ekseriyetle Trk
modernlemesine ve modernletiricilerine ynelik gzellemelerin yaplabilecei umumi hitap edi barndrmaktadr] sahip olmadndan, denetlenilemezlii asndan izin verilmemekte iken, Cuma ve Bayram Namazlar, vacib yani farz kadar herkes iin zorunluluk iermedii halde, uygulama noktasnda izin alabilmitir) dini etkinlikler olarak tasnif etmek ister. Kemalist Trk Modernlemesiyle birlikte yeni Cumhuriyetin, yeni eitim kurumlarnn, boazlarna kadar geleneklerinin iine gmlm bulunan insanlara vermeyi planlad ey bilimin aydnldr:
Toplum, bundan byle bilime gre dnecek, bilime gre yaayacakt: Yol gstericiler, medrese limleri, eyhler ve imamlar deildi: k Mekke'den gelmiyordu. Bundan byle yol gstericiler, bilim adamlar, retmenler ve aydnlard; aydnlarn kayna, Paris ve Londra, aydnln kayna okul ve niversiteydi. Aydnlar ve yeni entelektel nderler, bu yeni dnya grn geni halk ynlarna gtrme ateiyle yanp tutuan alkuu tipinde resmedildii zeregnll misyonerlere dntler. Bu misyoner aydn-brokratlarn amac apakt: Halka evrensel ya da "bilimsel" bir yaama tarznn amentsn alamak ve deyim yerindeyse onu "adam etmek".111
111
Hsamettin Arslan, Pozitivizm Bir bilim deolojisinin Anatomisi, stanbul: Balam Yaynclk, 1995 ( Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, yayna hazrlayan: Sabahattin en), s.568
36
Bir zihniyet olarak modernlik kendisini, tm dnyada birbiriyle eklemlenmi iki nemli sre -sanayileme / kapitalistleme ve medenileme - vastasyla ve bunlarn temsil edildikleri bir ortak alan olarak kamusal alan vastasyla gstermektedir:112
kamusal alan kavram tarihsel bir sre olarak modern toplumlarn rettii bir kavramdr. Bir amaya tekabl eder. Modern kapitalist ilikilerin selameti iin, eski olan, eskiden olan dinsel, etnik vb. kltrel aidiyetleri ve onlarn meruiyetlerini ama yolunda yaratlan bir kavramdr. Tanrnn yerine akln getii; rasyonel dnce ve karlarn renildii soyut bir alandr.113
Kamusal alan kavram, bir amaya tekabl eder: Modern kapitalist ilikilerin selameti iin, eski olan, eskiden olan dinseli, etnii vb. kltrel aidiyetleri ve onlarn meruiyetlerini almas gereken durumlar olarak betimler. Kamusal alan, Tanrnn yerine akln getii; rasyonel dnce ve karlarn renildii soyut bir alana tekabl eder.114 Bylesine bir kamusal alan olarak, modernlemenin vitrinini Osmanl aydnlar kadar Cumhuriyet dnemi aydnlar iin de sokaktaki gndelik yaam oluturmaktadr. Modern Trk insann var etmek amacyla ncelikle d grntnn Bat standardna gre dzenlenmesine giriilmitir.115 Kemalistlerin Trkiye toplumunu modernletirmeye dair giritikleri byk giriimlerden birisi de aile hukukunun tam laikletirilmesidir; dini nikhn ve okeliliin kaldrlmasyla halkn gnlk yaamna mdahale edilmekteydi. Toplumun laikletirilmesinde de ok daha ileri gidilecektir.116 Gemile ilikilerin kopartlmasn amalayan bu reformlarn arasnda, en etkili olanlardan birisi de Harf nklb olmutur: Alfabeyi deitirmek, devrime maruz kalan bir kuak
112
113
114
A.g.e, s.31
115
Seil Deren, Kltrel Batllama , Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3 Modernleme ve Batclk iinde (ed.Uygur Kocabaolu),stanbul: letiim, 2005, s.387
116
37
asndan o zamana kadar yazlm btn yaptlar eriilmez ve yasakl hale getirmi, bir sonraki kuak asndan ise okunmaz/anlalmaz hale sokmutur. Bu, dnlebilecek en kktenci kltr deitirme giriimidir. nk slam dininin de, ykseltilmek istenen Trk milliyetilii nda yeniden biimlendirilmesini ima etmektedir. Harf nklbn, Cumhuriyetin ilk on ylnda dil stnden denenen, uygulanmaya allan slamiyeti Trkletirme hareketleri balamnda deerlendirmek gerekir.117 Kemalist reformlar, 1913-1918 yllarndaki reformlar gibi, toplumu laikletirmeyi ve modernletirmeyi amalyordu:
Eyll 1925te tekke ve zaviyeler kapatld ve Kasm aynda fes yasakland; yerini Bat tarzndaki apka ya da kep ald. Bu giriimler halkn inat direniiyle karlat. Tekke ve zaviyeler Mslmanlarn gnlk yaamnda nemli bir rol oynamaktayd ve apkaya Hristiyan Avrupann bir simgesi gzyle baklyordu. Bu direnii bastrmada stiklal Mahkemeleri kendilerine den rol oynad. Takrir-i Skn gereince yaklak 7500 kii tutukland ve 660 kii idam edildi.118
Osmanl mparatorluunda tebaann giymesine izin verilen elbiselerden, hatta bunlarn renklerinden rtbe, kken, etnik ve dini kimlik aka anlalabiliyordu. Cumhuriyet reformlaryla gelen apka ve kravat, moda unsuru olmann ok tesinde, dini, etnik ve toplumsal (kentli-kyl) farkllklar eritip ortadan kaldran bir nitelik kazanm ve devlete sadakati gsteren bir laiklik niformas haline gelmitir. Bunun haricinde uygulamalar ise, devlete boyun ememek olarak nitelendirilecek ve iddetle cezalandrlacaktr. Giyim, kuamn Cumhuriyet reformlarnn araclyla Cumhuriyet ideolojisinin bir paras olmas, kltrel olanla siyasi olann i ie gemiliini belirgin hale getirmitir. Batlln apkayla temsil edildii bir toplumda, dindarlk da kadn iin barts, erkek iin ise belli sakal biimleriyle temsil edilegelmitir.119
117
Mete Tunay, kna (inandrma) yerine tecebbr (zorlama) - Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed: Ahmet nsel), stanbul: letiim, 2004, s.92-94
118
119
38
Bu noktada Kemalist modernlemecilerin apka konusundaki srarlarn modernleme abalar asndan anlamlandran bir alnt olmas babnda; Almanyann Ankara Bykelisi Rudolf Nadolny apka inklbn u szlerle rapor etmitir:
Trk devrim hareketi, bilindii dier hedeflerinin yan sra, eski ve tamamyla slam dinine dayal Trk kltr ve devlet anlayn ykmay da kendisine grev edinmitir. Devrim hareketi, bunu gze batan slam-Dou adetlerini ortadan kaldrmak suretiyle grnte de vurgulamak ve Trkiyenin bu adan da Avrupal olduunu anlatmak abasndadr.120
Kemalizm, dinin, sosyal snflarn ve etnik kimliklerin grnr kimlikler olarak kamusal alanda yer almasna kar iddetli biimde tepki gstermitir. Kemalizm, bunlarn varlklaryla devletin bekasn tehlikeye atacana dair gl bir inan tamtr.121 Kemalizm, otoritenin blnmez birliine inanrken, daha sonra devletin, lkesi ve milletiyle blnmez beraberlii formlne dnecek birlik ve beraberlik gerei, znde devlet otoritesinin paylalmazln ve blnmezliini de ifade etmektedir. Bu noktada, Mustafa Kemal, apka nklabn ilan ettii Kastamonuda yapt konumasnda, eyh ve din adamlarnn kamusal alanlarda trensel giysiler giyerek sadece devlet tarafndan atanm
120
121
39
memurlara ait olan otoriteyi gaspettiklerini122 iddia etmesiyle paylalamayacak otorite konusunda rakip olabilecek en nemli hasma da iaret etmektedir.123 Atatrk nklaplar ad altnda sonradan dondurulan, yaplm olan tm reformlar, modern bir toplum meydana getirmek kadar, tarihi ve kltrel kaynaklarnn tanm devletin denetiminde olan bir insan tr meydana getirmeyi de hedeflemekteydi. Devlete bir toplum retmek ve retilen bu toplumu durmakszn slaha dayal bir denetim altnda tutmak.124 Kemalist modernleme tecrbesi, tam anlamyla Edward Saidin deyimiyle, modern arkn kendi arkllatrlmasna katlmasnn bir rneidir.125Avrupa modernlemeleri ve zellikle Fransz modernlemesi deneyiminin sonuundan hareketle Trkiyede, toplumun hi yaamad bir sre iletilmeye allmtr.126
122
Ayn mealde bir sulamaya Said Nursi de maruz kalmtr. Yani devlet tarafndan atanm memurlar, imamlar varken, Said Nursinin izinsiz bir ekilde, din adna ortaya kp kamusal alanda yapt otoritenin gasb sulamasna maruz kald bir sual ve buna karlk verdii cevap: Eer deseniz: Bu hrmet ve makam ve tevecch, vazife banda olduu vakte mahsustur ve vazifedarlara hastr. Sen vazifesiz bir adamsn; vazifedarlar gibi milletin hrmetini kabul edemezsin! Elcevab: Eer insan yalnz bir cesedden ibaret olsa ve insan dnyada lyemutane daim kalsa ve kabir kaps kapansa ve lm ldrlse, o vakit vazife yalnz askerlik ve idare memurlarna mahsus kalrsa; sznzde dahi bir mana olurdu. Fakat madem insan yalnz cesedden ibaret deil. Cesedi beslemek iin; kalb, dil, akl, dima koparlp o cesede yedirilmez, onlar imha edilmez. Onlar da idare ister. Ve madem kabir kaps kapanmyor ve madem kabrin br tarafndaki endie-i istikbal her ferdin en mhim mes'elesidir. Elbette milletin itaat ve hrmetine istinad eden vazifeler, yalnz milletin hayat- dnyeviyesine ait itima ve siyas ve asker vazifelere mnhasr deildir. Evet yolculara seyahat iin vesika vermek bir vazife olduu gibi, ebed tarafna giden yolculara da hem vesika, hem o zulmatl yolda nur vermek yle bir vazifedir ki, hibir vazife o vazife kadar ehemmiyetli deildir. Byle bir vazifenin inkr, lmn inkryla ve her gn davasn, cenazelerinin mhryle imza edip tasdik eden otuzbin ahidin ehadetini tekzib ve inkr etmekle olur. Madem manev hacat- zaruriyeye istinad eden manev vazifeler var. Ve o vazifelerin en mhimmi, ebed yolunda seyahat iin pasaport varakas ve berzah zulmatnda kalbin cep feneri ve saadet-i ebediyenin anahtar olan imandr ve imann ders ve takviyesidir. Said Nursi, Lemalar, stanbul: Envar Neriyat, 2000, s.173
123
Ahmet nsel, Giri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed. Ahmet nsel), stanbul: letiim, 2004, s.24
124
A.g.e, s.18 Ahmet Yldz, Ne Mutlu Trkm Diyebilene, stanbul: letiim Yaynlar, 2010, s.117
125
126
40
1930 Aralknda gerekleen Menemen olay, dini kamusal alandan dlayan reformlara kar geleneki-dini bir tepki hareketi olarak deerlendirilerek, o dnemde, muhalefetin gelimesinden endie duyan Kemalist rejimin sertlemesi iin hayati bir vesile olmutur. Laik Cumhuriyet artk kendini tanmlarken kurucu ilevi olan dini ayaklanmalar sicilinde temsili nem tayan Menemen Olayn unutmayacak ve her daim emsal gsterecektir.127 Kemalist elit bir yandan tm gcyle Trkiye toplumunu modernletirmeye abalarken bir yandan da, tam da urat bu medeniletirme projesinin snrlarn izmeye alyordu. Trkiye toplumunun homojen biimde Batllamas gereine inanan Kemalistler, bu dnmn, toplumsal katmanlarn zerklemesini de beraberinde getireceinin
bilincindeydiler. Bu nedenle, Trkiye toplumunun gerekten Batllamasndan, kendi iinde ayrmasndan, zerindeki homojenlik rtsn atmasndan ve devletten giderek zerkleen bir dinamik kazanmasndan byk huzursuzluk duyan Kemalistler, daima modernleme konusunda temkinli davranmak zorunda kalmlardr. Kemalistlerin ierisinde bulunduklar en byk elikilerinden birisi, topluma Batllama hedefini byk lde empoze ederken, bunun kendine zg bir Batllama olmas iin de bir o kadar titiz davranmalardr:128 Trkiyede yaanan modernitenin paradoksal sonucu aslnda. nsanlar modernletirmeye alyorken, onlar da modernleiyorlar ama ynetimi elinde bulundurann hesap ettii, istendii gibi deil istedii gibi129 modernleiyorlar.130
Din meselesi mesela nsanlarn 1400, 2000 yllk din algs iinde birtakm ortak hikyelerini bulmak mmkn. Savunmac dilin beslendii kaynaklardan biri olarak slami retiyi, gelenei ve dili dnelim rnein Allaha teslim olmak, Allahtan baka Tanr tanmamak Bu ilke ve inanca gre, mutlak gc bu dnyann tesinde, bir mutlak hkim olarak Allaha braktnz zaman sizin bu dnyadaki esiz kapasitesiniz de ortaya kyor aslnda. Bu dnyadaki kimseye biat etmemek, kle
127
Ahmet nsel, Giri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed. Ahmet nsel), stanbul: letiim, 2004, s.24
128
A.g.e, s.23
129
Modernlik, kendimize malettiimiz, uyarladmz, yeniden rettiimiz, tamamlanmayan dinamik bir sre olarak karmza kmakta ve srekli olarak etik ve estetik deerlerin potasnda ekillenmektedir. Nilfer Gle, Melez Desenler, stanbul: Metis Yaynlar, 2008, s.15. Vurgular tezi yapan kiiye aittir. 130 Ferhat Kentel, Ehlilememek, Dzlememek, Direnmek, stanbul: Hayykitap, 2008, s.37
41
olmamak ve srekli olarak zgrl dnmek131 Mutlak hkimiyeti hibir zaman dokunamayacanz bir kutsalla atfettiiniz zaman, yeryzndeki btn kutsallklar ortadan kalkyor zaten. Btn insanlarn ilikilerini de yeniden dnmek132 mmkn oluyor bylece.133
Devrimci sil batan, sylem ve eylemleri, modern tarihsellii zayf toplumlarn gemilerinden kopmak ve yeniyi yakalamak istencini ifade etmektedir. Zaman kavram zerinden gidersek, bu toplumlar imdiki zamanlaryla bark olmayan, bugnlerine yabanclam toplumlardr.134
131
Bu dnyada kimseye biad etmemek, kimsenin klesi olmamak, srekli zgrlnn peinde komak ayn zamanda kimsenin de hrriyetini snrlamamak, engel olmamak Said Nursi asndan imann olmazsa olmaz zelliklerindendir: S- Nasl, hrriyet imann hassasdr? C- Zira rabta-i iman ile Sultan- Kinat'a hizmetkr olan adam, bakasna tezelll ile tenezzl etmeye ve bakasnn tahakkm ve istibdad altna girmeye, o adamn izzet ve ehamet-i imaniyesi brakmad gibi; bakasnn hrriyet ve hukukuna tecavz etmeyi dahi o adamn efkat-i imaniyesi brakmaz. Evet bir padiahn doru bir hizmetkr, bir obann tahakkmne tenezzl etmez. Bir bareye tahakkme dahi, o hizmetkr tenezzl etmez. Demek iman ne kadar mkemmel olursa, o derece hrriyet parlar. te Asr- Saadet... Said Nursi, Mnazarat, stanbul: Envar Neriyat, 1995, s.23 132 Zikri geen, btn insanlarn ilikilerini yeniden dnmek slami itikadn ilk paras saylabilir. Zira bir insann Mslman olmas iin gerekli en nemli ey lailahe illallah kelimesini, eskilerin tabiriyle dil ile ikrar, kalp ile tasdik etmesidir. barenin banda bulunan la kelimesi ile cmle olumsuzlanarak hibir ilah yoktur ancak Allah vardr anlamna gelmektedir. Tabiri dierle slama giren bir insan iin artk her ey olduu ekliylen deil de ancak Allahn istedii, raz olduu ekli ile var olabilir, bir Mslman yaad hayat ancak Allahn marziyyatna uygun hale getirdii, getirebildii nisbette gerek ve hakiki Mslman olabilir: Kur'ann tecellisiyle ok nev'ler silindi, hakikatlar ykld. Onlara bedel, yeni yeni nev'ler, hakikatlar teekkl etti. Evet zaman- cahiliyete bak! O zamanda btn nev'ler mill rabtalar zerine teekkl ettii gibi, itima hakikatlar da taassub-u kavm zerine bina edilmiti. Kur'ann tecellisiyle o rabtalar kesildi, o hakikatlar tahrib edildi. Onlara bedel, din rabtalar zerine yeni nev'ler ve hakikatlar ihdas edildi Said Nursi, arat-l 'caz, stanbul: Envar Neriyat, 2001, s.65 133 Ferhat Kentel, Ehlilememek, Dzlememek, Direnmek, stanbul: Hayykitap, 2008, s.126
134
42
C. Bir Gndelik Hayat Mdahalesi Olarak apka nklb Edward Hallett Carr, Tarih nedir? adl kitabnda, Biz gemii ancak gnmz asndan inceleyebilir, gemii anlaymz bugnn gzleriyle oluturabiliriz. der.135 Bu gr anlaml klan birok tarihi rnek verilebilir. Gemii o gnn artlarna gre
deerlendirebiliriz ancak bunu yaparken de yine bugnk dncelerimizden ve bak amzdan kopmamz mmkn deildir. Bu blmde, bir gndelik hayat mdahalesi olarak deerlendirilmesi gereken apka nklabnn, en genelde, tarih yazm asndan, tarihin yazlrken hangi srelerden getiini, tarihin nasl ve hangi olaylarla tahrif edildiini, Trk Devriminin geliim sreleri ve zelde de apka nklabnn nedenleri, nasl yapld ve sonrasnda oluan tepkiler zerinden bir okumas yaplmaya allacaktr. ncelikle apka nklab olarak adlandrlan vakann tarihi sre ierisinde nasl vuku bulduunu inceleyelim: apka nklab, Mustafa Kemal tarafndan apkann Kastamonu ve nebolu gezisinde halka tantlmasndan sonra, 25 Kasm 1925te apka giyme zorunluluuyla devam eden, fes
giymeyi tamamen yasaklayan srece verilen isimlendirmedir. Fakat bu srece gelene kadar birok farkl alanda dzenlemelere gidilmi ve inklaplar bundan sonra da devam etmitir. Osmanl Devletinin 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren Batllamaya balamasn daha gerilere gtrmek mmknse de, mparatorlukun kurumlar ve hukuk sistemiyle topyekn bir reform hareketine girimesi Tanzimat Dnemiyle balamaktadr. Bu dnemden itibaren
135
Edward Hallett Carr, Tarih Nedir?, stanbul: letiim Yaynlar, 2005, s. 29
43
Osmanl aydnlarn ve devlet adamlarn bir ka nesil derinden etkileyecek olan soru, devletin gerileme ve knn nasl durdurulacadr. Osmanlda, Batllama tartmalar iki temel dnce akm erevesinde gelimitir: Bu akmlardan ilkini oluturanlarca, Osmanlnn kurtuluu Batllamakta grlm, Batnn sanayi ve teknolojisiyle birlikte kurumlarnn ve medeniyetinin de kabul edilmesi gereklilii savunulmutur. kinci akm taraftarlar ise, Bat sanayi ve teknolojisinin alnmasna taraftar olmakla birlikte Bat kurumlarnn ve medeniyetinin slam medeniyeti yerine gemesine iddetle kar km, bu tr bir reform hareketini, mukallitlik (yknmecilik) olarak nitelendirmilerdir. Tark Zafer Tunayann, slamc Cereyan diye nitelendirdii bu ikinci akmn mensuplar iin Tanzimatla gndeme gelmeye balayan Batllama hareketi, Said Halim Paann ifadesiyle, inanc, his ve ananesi, ilim ve fenni tamamen taklitten ibaret sahte bir dnya kurulmasna yol amaktadr.136 Osmanlnn son yzylnda cereyan eden bu tartma Cumhuriyetin kurulmasyla birlikte topyekn Batllama taraftar saylabilecek olanlar lehine sonulanmtr. Cumhuriyet aydnlar ve devlet adamlar iin Batllamak artk, muasr medeniyetler seviyesine ykselmek olarak tesmiye edilecektir. Batllama ve/veya modernleme diye anlan bu srele, Osmanl dnyas ierisinde yaayan insanlarn hayatlarn zerinde srdrdkleri dnyaya baklarn dzenleyen dnya-zihniyet uyumlar bozulmu; bu uyumlar farkl bir dengede, ok daha atmac bir alglama iinde yeniden kurulmutur.137
136
Ali arkolu, Binnaz Toprak, Trkiyede Din, Toplum ve Siyaset, stanbul: TESEV s.1
137
Etyen Mahupyan, Batdan Douya, Dnden Bugne Zihniyet Yaplar ve Deiim, stanbul: Patika Yaynlar, 2000, s.47
44
erif Mardinin ifadesiyle, tarihteki ilk Kltr Devrimi diye nitelendirilebilecek olan Trk Devrimi, sahip olduu tm enerjisini yeni Cumhuriyetin, Osmanl-slam medeniyetinden ald mirasn tmyle geride brakp, kendisini Bat medeniyetine dhil etmeye harcamtr. Dolaysyla, yeni Cumhuriyetin ilk yllarnda gerekletirilen hemen hemen her reform yeni devletin temelini oluturan laiklik kavramyla yakndan ilgilidir. Devrim, bundan byle kamusal alanda slamn gcn krmaya ve slami kurumlar devlet kontrolne alarak siyasal ve sosyal yaamn dna itmeye odaklanacaktr. Cumhuriyetin kurucular iin, slamiyet, zel alana indirgenmesi gereken ve kiisel yaamla snrl bir inan sistemi olarak grlmektedir. slamiyetin rgtlenerek, kamusal alanda etkin bir rol oynamasna asla izin verilmeyecektir. Trk Devriminin bu laiklik anlay, Cumhuriyetin ilk yllarnda slami evrelerin bakaldrsyla karlam ve kar devrimci diye nitelendirilen bu hareketler bastrldktan sonra ise slami muhalefet, tek-parti dnemi boyunca siyasi ve sosyal anlamda susturulmutur.138 Trk Devrimini anlatrken laiklik dnda atlamamamz gereken bir dier temel nokta ise milliyetiliktir. Milliyetiliki modern bir kavram ve ideoloji olarak iki ynl okumaya tabi tutmak mmkndr: Bunlardan ilki olan Fransz modelinde (civilisation), farkl etnik, dinsel ya da kltrel aidiyetlerin zerine, bir st kimlik olarak ulus kurulurken; bir yandan aydnlanma felsefesinin sonularn tayan, dier yandan burjuvazinin pazar ve toprak egemenliini pekitiren, bir baka deyile yukardan aaya ileyen bir srece gnderme yaplmaktadr. kinci okuma olan Alman modelinde (kultur) ise, ulusun kan, kltr ve rk bana ve bu ulusun tarih iinde devamllna iaret edilmektedir. Ulusla birlikte var olan milliyetilik, o ulus iinde yaayan bireylerin aada paylatklar ve aadan yukar beslenen bir duygudur. Trk
138
Ali arkolu, Binnaz Toprak, Trkiyede Din, Toplum ve Siyaset, TESEV, s.2
45
milliyetiliinin hikyesini de Batllama srecine bal olarak okuduumuzda, Trk modernlemecilerinin Osmanl mparatorluunu kten kurtarabilmek, dnya apnda hegemonik bir g haline dnen Batya kar, kalan topraklarn korumak zere gene Batnn silahlaryla, kurumlaryla verilen mcadelede toprak zerine kurulu vatan kavramna atfta bulunarak, bu vatana sahip olma hakk zerinden ina ettiklerini gzlemleriz. Milliyetilik anlay, Cumhuriyeti kuran modernlemeci sekin kadrolar asndan, 19. yzyldan tanan bu birikim zerine ve bu birikimden beslenerek, toprak esasna dayal Fransz ulus modelini ithal edilerek yeni Trk devletinde uygulanmaya alld. Ulusal bir yerellik kurma arzusu iermesine ramen, felsefi temellerini 1789 Fransz Devriminde, yani dardan alan bu modern-sekler milliyetilik modeli, uygulamalarnda da esas olarak topluma dardan ve yukardan bakan otoriter bir ideoloji olmutur.139 Trk modernlemesinde, teorik dzeyde toprak esasna dayal Fransz usul vatandalk modeli esas alnarak mparatorluktan geriye kalan etnik ve dinsel cemaatleri bir arada tutulmaya allsa da, uygulamada daha ok Alman modelindeki kan ba, rka, etnik aidiyete ya da kltre dayal bir milliyetilik srekli n plandayd. Ulusun geriye dnk olarak kuruluunda Trk Tarih Tezi ve Gne Dil Teorisi gibi aray ve kurgularla bir etnik aidiyet olarak Trklk hep n planda olmutur.140 Neredeyse yaplan tm devrimleri merulatrlrken Orta Asyaya kadar gtrlen bir aidiyet ve bu aidiyetin kan temelli olarak aklanmas, Trk Milliyetiliinin ve yeniden ina edilen bylesine bir Trk Milliyetilii erevesinde tarihin tahrif edilmesinin bir rnei olarak okunmaldr.
139
Ferhat Kentel, Meltem Ahska, Frat Gen, Milletin Blnmez Btnl Demokratikleme Srecinde Paralayan Milliyetilikler, stanbul: TESEV, 2007 s.16
140
Ferhat Kentel, Meltem Ahska, Frat Gen, Milletin Blnmez Btnl Demokratikleme Srecinde Paralayan Milliyetilikler, stanbul: TESEV, 2007, s.17
46
Trk modernletiricileri tarafndan Trk Ulusunu kan bana ya da gemiten gelen ortak kltre dayanarak kurma abalar, Batnn hegemonik liberal modernleme srecine kar, geri kalma psikolojisiyle verilen bir tepki olarak okumak mmkndr.141 Laiklik ve milliyetiliin, eski dzenden yenisine geite karmak rolleri bulunmaktadr. Laiklik, dinin antitezi olarak ilevselletirilmitir. Laikliin, eski dzenin, eskiye dair olann yklmasnda belirleyici olduunu ne srmek mmkndr. Milliyetilik ise daha ziyade, laikliin eskiye dair olan ekarte etmesinin ardndan, bolukta kalan fertler iin yeniden kendi ilerinde ve devletle btnlemeleri amacyla gelitirilmitir. Bu aamada kritik nokta, devletle bireylerin ayn ideolojide bulumalar, her iki taraf arasnda yeni bir meruiyet tanmnn tesis edilerek egemen klnmasdr.142 Dnya tarihine dair yaplacak incelemelerde devrimlere yol aan temel etkenin, genellikle tarih sahnesine yeni kan ya da glenen bir snfn; ierisinden kt toplumun yapsn zorlamas olduunu grebiliriz.143 Trkiye Cumhuriyeti ile neticelenecek olan devrim de bu kaideden hari deildir. Osmanl mparatorluunun yklarak yerini bir Cumhuriyete brakmasyla, teokratik bir devlet anlayndan laik bir devlet anlayna geilmitir. Bu minvalde yaplan tm devrimler, Mustafa Kemal ve arkadalarnn salt bu konudaki dileklerinden ya da arzularndan kaynaklanmaktan te, Osmanl mparatorluunun nesnel koullarndaki deimelerin sonucu olduu iddia edilebilir.144
141
A.g.e, s.17
142
Etyen Mahupyan, Batdan Douya, Dnden Bugne Zihniyet Yaplar ve Deiim, stanbul: PatikaYaynlar, 2000, s.56
143
Toktam Ate, Trk Devrim Tarihi, stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar, 2007, s.163 A.g.e, s.163
144
47
nklplk balamnda sosyal hayata, tabiri dierle gndelik hayata da temas eden bir mdahale olarak apka nklbn incelediimizde, tarihsel kkenlerini kanunen uygulamaya koyulmasndan ok ncelerde bulabiliriz: II. Mahmut, 1826'da Yenieriliin kaldrlmas ile 1839'da lm arasnda byk bir reform programna girimitir. Bu reformlarla, ondokuzuncu ve bir dereceye kadar yirminci yzyldaki Trk reformlarnn izleyecei ana hatlar kurulmutur. II. Mahmut'un yapm olduu reformlar arasnda sosyal ve kltrel alanda yaplan deiiklikler de nemli yer tutmaktadr.145 Yeni ordu iin 1826da karlan ynetmelikte, askerlerin niformalarnn Avrupa stilinde ceket ve pantolondan ibaret olduu belirtilmi, 1807de Frenk giysisi giydirme teebbs ayaklanmayla ve III. Selimin tahtan indirilmesiyle sonulanrken, 20 yl sonrasnda reform kabul edilmi ve birliklere bir ubara, bir talim elbisesi, bir ksa tunik ve bir uha yelek, sk ayak dizlikler ve potin giydirilmitir.146 Eski zamanlardan beri, giysi ve her eyden nce balk, bir insann dinini ve sosyal statsn belirttii, anlald aralardr. slm hukuku gerekte hibir eit giysiyi yasaklamaz; fakat Mslmanlardan, grnte bile kendilerini Mslman olmayanlardan ayrmalarn ve dier her eyde olduu gibi, onlarn kyafetlerini de taklitten kanmalarn ister.147 Mslman toplumunun iinde bile toplumun her katnn kendine zel farkl bal vard. Ulema, yenieri ve kalem mensuplarn hayatlarnda birbirinden ayrt etmeye yarayan farkl biimdeki balklar, ldkten sonra da mezar talarna oyulurdu.148
145
Selami Kl, apka Meselesi ve Klk Kyafet nklab, Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Say IV/16, 1995, s.529
146
Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi,1998, s.100
147
Selami Kl, apka Meselesi ve Klk Kyafet nklab, Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits, Atatrk Yolu Dergisi, Say IV/16, 1995, s.529
148
Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara: Trk Tarik Kurumu Basmevi,1998, s.100
48
1829'da kyafet reformu askeri olmayan alanlar da kapsamna ald. O yl karlan bir irade (kanun) ile eitli memur snflarnda eitli vesilelerle giyilecek kyafetler byk ayrntlaryla belirtildi. Genel olarak cbbe ve sark kullanm izni yalnz ulemaya verildi. Dier memurlar iin fes, zorunlu olarak dier her eit baln yerini ald; cbbe ve terliin yerine de redingotlar, pelerinler, pantolonlar ve siyah derili potinler geti.149 Buradaki fesin zorunlu olmas meselesine baktmzda, fesin giyilmesinin zorunluluundan ok, dier balklarn yerini alm olmas sz konusudur. Yoksa Osmanl zamannda fes giymedii iin cezalandrlan birine rastlanmamtr. apka inklab ile arasndaki farkn da bu olduu iddia edilebilir. Toptan Batllama gayesi ile 1925 ylnda Hicri ve Rumi takvimin yerlerine Miladi takvim getirildi. Din adamlarnn dini kyafetlerini sadece grev srasnda kullanmalar kararlatrld ve geleneksel fes yasakland. 150 1934 ve 1935 yllarnda ise Cuma tatili Pazar gnne alnd; btn dini unvanlar kaldrld, soyad kanunu yrrle sokuldu. 1928de Latin alfabesi kabul edildi. Bu alfabenin Trkeye uygulanmas, Mustafa Kemalin bakanl altnda, alt hafta sren bir alma sonucu tamamlanmtr. Yabanc dillerden alnm olan szckler kullanm terk edilerek, Arap ve Fars dilbilgisi kurallar terk edildi. Buna kar bilim, ekonomi ve teknik alanlardaki bilimsel kavramlar Avrupa dillerinden, zellikle Franszca ve talyancadan alnyordu. Okuryazar saysn arttrmak iin devlet eliyle seferberlik ilan edildi.151 Mustafa Kemal ayn konuda 1927de de yle diyordu:
Yaptmz ve yapmakta olduumuz devrimlerin (inklaplarn) amac Trkiye Cumhuriyeti halkn tmyle ada ve tm anlam ve biimiyle uygar bir sosyal topluluk (heyet-i itimaiye) biimine
149
A.g.e, s.102-103 Kurt Steinhaus, Atatrk Devrimi Sosyolojisi, stanbul: Cumhuriyet Kitaplar, 1999, s.23 A.g.e, s.24
150
151
49
dntrmektedir. Devrimlerimizin temel amac (umde-i asliyesi) budur. Bu gerei kabullenmek istemeyen zihniyetleri tarumar etmek zorunludur.152
Mustafa Kemalin farkl zamanlarda ayn dorultuda yapt bu tarz birok demeci bulunmaktadr. Bu demelerin ortak zellii ise Modern Trkiyenin nasl olmas gerektii, bu yolda yaplacaklarn tmyle meruluu ve de buna kar gelmek emel ve sevdasnda olanlara gz atrlmayacadr.153 Devletin konumu ve kendisini tanmlamas asndan Trkiye Cumhuriyeti, Osmanl dzeninin dorudan devam nitelii sergilemektedir. Farkllk devletin meruiyetini kendi dnda deil, bizzat kendi ideolojisinden almasndadr. Bundandr ki, Cumhuriyet tarihi, ayn zamanda toplumun devlet tarafndan srekli bir ehliletirmeye tabi tutulmasnn da tarihidir. Bunun yntemini ise Trkiye Cumhuriyeti kontrol ve baskda bulmu ve uygulamtr. Modern Trkiyede yaamak durumunda kalan insan, cemaatsel yapdan, saltanattan ve
152
Toktam Ate, Trk Devrim Tarihi, stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar, 2007, s.164
153
apka inklab zelinde ve daha ziyade dier yaplan inklaplar mvacehesinde taknd muhalif tavrndan tr Said Nursi pek ok kere yarglanmtr. En son tutuklu yargland Afyon Mahkemesi srecinde (19481949) bu meseleye dair u ekilde fikir beyan etmitir: Hem sularndan diye: "Tekye ve zaviyelerin ve medreselerin kapatlmas ve likliin kabul, slmiyet yerine milliyet esaslarnn konulmas, apka giyilmesi, tesettrn kaldrlmas, latin harflerinin huruf-u Kur'aniye yerinde cebren kabul, Trke ezan ve kamet okunmas, mekteblerde din derslerinin kaldrlmas, kadnlara erkekler derecesinde irsiyet ve hak tannmas ve taaddd- zevcatn kaldrlmas gibi inklab hareketlerini bid'at, dalalet, ilhaddr diyen, irtica ile suludur." diye yazmlar. Ey insafsz heyet! Eer her asrda yzelli milyonun kuds ve semav rehberi ve btn saadetlerinin proram ve dnyev ve uhrev hayatn mukaddes hazinesi olan Kur'an- Mu'ciz-l Beyan'n tesettr ve irsiyet ve taaddd zevcat ve zikrullah ve ilm-i dinin dersi ve neri ve eair-i diniyenin muhafazas haklarnda gelen ve tevil kaldrmaz sarih ok yt- Kur'aniyeyi inkr etmek ve btn slm mtehidlerini ve umum eyhlislmlar sulu yapmak mmkn ise ve mrur-u zaman ve mteaddid mahkemelerin beraetlerini ve af kanunlar ve mahremiyet ve mahrem vechini ve hrriyet-i vicdan ve hrriyet-i fikri ve fikren ve ilmen muhalefeti memleketten ve hkmetlerden kaldrabilirseniz, beni bu eylerle sulu yapnz. Yoksa siz hakikat ve hak ve adalet mahkemesinde dehetli sulu olursunuz. Said Nursi, ualar, stanbul: Envar Neriyat, 2005, s.431-432 apka giymediimi mahkmiyetime ehemmiyetli bir sebeb gstermeleridir. Beni konuturmadlar. Yoksa beni cezalandrmaa alanlara diyecektim ki: ay Kastamonu'da polisler ve komiser karakolunda misafir kaldm. Hibir vakit bana demediler: "apkay bana koy." Ve mahkemede apkay bama koymadm ve bam mahkemede amadm halde bana ilimedikleri ve yirmi sene baz dinsiz zalimlerin o bahane ile bana gayr- resm ok skntl ve ar bir nevi ceza ektirdikleri ve ocuklar ve kadnlar ve ekseri kyller ve dairelerde memurlar ve bere giyenler apka giymee mecbur olmadklar ve hi bir madd maslahat giymesinde bulunmad halde, benim gibi bir mnzevi, btn mtehidlerin ve umum eyhlislmlarn yasak ettikleri bir serpuu giymediim bahanesiyle ve uydurmalar ilvesiyle yirmi sene cezasn ektiim ve libasa ait, manasz bir detle tekrar beni cezalandrmaa alan ve arda, ramazanda, gndzde rak iip namaz klmayanlar hrriyet-i ahsiye var diye, kendine kyas edip ilimedii halde, bu derece iddet ve tekrarla ve srarla beni kyafetim iin sulandrmaa alan; elbette lmn i'dam- ebedsini ve kabrin daim haps-i mnferidini grdkten sonra mahkeme-i kbrada ondan bu hatas sorulacak. Said Nursi, ualar, stanbul: Envar Neriyat, 2005, s.450-451
50
duraanlatran ataerkil dnya alglamasndan kurtulmann bedelini, kat bir devletilie ve edilgen bir vatandala geerek demektedir. 154 Tm bu deiikliklerin muvacehesinden tekrar apka inklabna baktmzda kullanlmakta srar edilen fesin sembolik olarak nklaplar iin neler ifade ettiini anlamak gerekir. nk fes, bal bana bir tehlike gibi grnse de ve giyilmesinin yasaklanmasna gereke olarak gsterilen bu olsa da, temel sorun fesin iaret ettii ideolojik temeldir. Gnmzde ayn tartma trban/barts iin de srdrlmektedir. nk trban/barts da/de kendi bana bir tehlike arz etmese de, ideolojik bir simge olduu iin tehlike unsuru olarak grlmektedir. Mustafa Kemal, fes giyme gibi eski bir sistemin yan sorunlarnn devlet tarafndan neden nemsendii sorusunu yle cevaplandryordu: Fesin kaldrlmas zorunluydu. nk fes, kafalarmzn stnde bilgisizliin, banazln, uygarlk ve her trl ilerleme karsnda duyulan nefretin bir simgesi gibi oturuyordu.155 Mustafa Kemale gre fes, Trk Devriminin amalar karsnda yalnzca uygulanagelen bir pratik deil, ayn zamanda tarih boyunca toplumda kazanm olduu psikolojik nem asndan da Trk modernlemesi iin dorudan doruya politik ve ideolojik bir engeldi.156 Mustafa Kemal 24 Austos 1925 tarihinde Kastamonuya gitmi, bu seyahati esnasnda yapt eitli konumalarnda, imdiye kadar yaplan ve yaplacak olan inklaplarn hedefinin Trkiye Cumhuriyeti halknn tamam ile ve btn ekilleriyle medeni bir toplum haline getirmek olduunu beyan etmitir. 157
154
Etyen Mahupyan, Batdan Douya, Dnden Bugne Zihniyet Yaplar ve Deiim, stanbul: Patika Yaynlar, 2000, s.59
155
Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara: Trk Tarik Kurumu Basmevi,1998, s.27 A.g.e, s.27
156
157
51
Kurtarcmzn, Kastamonu'ya gelilerinde ve karlanmas srasnda ilk defa panama apka ile grnmesi, halkmz ba ak selamlamas zerine, o srada Kastamonu Valisi bulunan merhum Kbrsl Fatin Bey ile Kastamonu Milletvekili Ali Rza ve Mehmet Beyler ve bir ksm aydn Kastamonulular alelacele terzilere beyaz renk kumatan apkaya benzeyen serpular yaptrmlar ve balarna giymilerdi. Gazi'nin Kastamonu ili iinde yapt gezilerinde bu serpu, Vali Fatin Bey'in kh banda kh elinde grlrd.158 Gazi, Kastamonu Belediyesi'nde, ehrin esnaflarn temsil eden grubu, daha serbest konuabilmeleri iin hep birlikte salona davet etmitir. Bu srada bir terziye elbiselerini gstererek: - Bu elbiseler herhalde ucuzdur. Kuma da dz. Uluslararas kyafet midir? diye sorunca, - Evet, uluslararas, diye cevap vermi, - O halde bu elbiseler hem ucuz ve hem de yerli maldr. Ayn elbiseye kumandan bir de serpu yaparsnz, demitir. Baka bir esnafa da "fesini gster bakalm" dedi. Fesinin altndan takke kt. inde takke, zerine abani sark, sonra fes " bunlarn hepsinin paras yabancya gidiyor. Bunlar sylemekten amacm udur " dedikten sonra yle devam etti: "Biz her bakmdan uygar insan olmalyz. ok aclar grdk. Bunun nedeni dnyann durumunu anlamaymzdr. Fikrimiz, dncemiz tepeden trnaa kadar uygar olacaktr..." Mustafa Kemal daha sonra, belediye binasndan ayrlarak, vilyete, hkmet dairesine, gitmitir. Valinin odasnda savcy ve yarglar, memurlar, lise mdr ve retmenlerini kabul ediyor; daire bakanlarndan ilin durumu hakknda geni bilgi alyordu. Memurlar ba ak olarak Gazi'nin yanna girmi; banda sang olan Mft Efendi de sangn karm, ban amt. Gazi Mft'ye, kisvenin tarihesini sordu. Mft de, kisvenin slmiyet'te eklini, kar ve gereksinmeye tabi olduunu, cbbenin hangi tarihte kimler tarafndan ne amala giydirildiini aklad. Atee tapanlardan alnan inek, yeni sahibine stn sadrmazsa o adamn atee tapan klna girebilecei hakkndaki hkmn syledi.159
25 Austos 1925 Sal gn Kastamonu'dan nebolu'ya geen Mustafa Kemal, tarihi "apka Nutkunu bu ilede irad etmitir. Mustafa Kemal bu nutkunda; Ey memleketini seven ve memleketi, milleti iin hayatn fedadan ekinmemi bulunan kymetli vatandalar! Hep beraber btn cihana sarih ifade edelim ki, bunca inklabatn uurlu kahraman olan bu millet, medeniyet gneinin btn hararetini almtr. dedikten sonra, konumasnn devamnda unlar sylemitir:
158
Mustafa Selim mece, Atatrk'n apka Devriminde Kastamonu ve nebolu Gezileri, Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar, 1981, s.20.
159
Mustafa Selim mece, Atatrk'n apka Devriminde Kastamonu ve nebolu Gezileri, Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar, 1981, s.25-27.
52
Efendiler, Trkiye Cumhuriyeti'ni te'sis eden Trk halk medenidir. Tarihte medenidir, hakikatte medenidir. Fakat medeniyim diyen Trkiye Cumhuriyeti halk; fikriyle, zihniyetiyle medeni olduunu isbat ve izhar etmek mecburiyetindedir. Velhasl medeniyim diyen, Trkiye'nin, hakikaten medeni olan halk bandan aaya vaz' haricisiyle dahi meden ve mtekmil insanlar olduunu fiilen gstermeye mecburdurlar. Bu son szlerimi vazh ifade etmeliyim ki, btn memleket ve cihan ne demek istediimi suhuletle anlasn. Bu izahatm hey'et-i alinize, hey'et-i umumiyeye bir sualle tevcih etmek istiyorum, soruyorum: "Bizim kyafetimiz milli midir? (hayr sadlar) "Bizim kyafetimiz medeni ve beynelmilel midir? (hayr, hayr sadlar). "Size itirak ediyorum. Tabirimi ma'zur grnz. Alt kaval st ihane diye ifade olunabilecek bir kyafet, ne millidir ve ne de beynelmileldir. O halde kyafetsiz bir millet olur mu arkadalar? Byle tavsif olunmaya raz msnz arkadalar? (hayr hayr kat'iyyen sesleri). ok kymetli bir cevheri amurla svayarak enzr- aleme gstermekte ma'na var mdr? Ve bu amurun iinde cevher gizlidir, fakat anlyamyorsunuz demek musip midir? Cevheri gsterebilmek iin amuru atmak elzemdir; tabiidir... Arkadalar, Turan kyafetini aratrp ihya eylemeye mahal yoktur. Medeni ve beynelmilel kyafet bizim iin ok cevherli, milletimiz iin layk bir kyafettir. Onu iktisab edeceiz. Ayakta iskarpin veya fotin, bacakta pantolon, yelek, gmlek, kravat, yakalk, caket ve bittab bunlann mtemmimi olmak zere, bata siperi emsli serpu, bunu ak sylemek isterim. Bu serpuun ismine apka denir. Redingot gibi, bonjur, smokin gibi, ite apkanz! "Buna caiz deil, diyenler vardr. Onlara diyeyim ki, ok gafilsiniz ve ok cahilsiniz ve onlara sormak isterim: "Yunan serpuu olan fesi giymek caiz olur da apkay giymek neden olmaz ve yine onlara, btn millete hatrlatmak isterim ki, Bizans papazlarnn ve Yahudi hahamlarnn kisve-i mahsusas olan cbbeyi ne vakit, ne iin ve nasl giydiler?160
Bu konumayla Mustafa Kemal apka giymeye ynelik yaplan eletirilerin, yani Frenkten alnan apkann ncesindeki kyafetlerde de birok Mslman olmayan milletin kyafetinin giyildiini, ifade ederek, hem eletirilerin nn kesmek hem de yaplan inklbn meruluunu gstermeyi hedeflemektedir. Mustafa Kemal, 30 Austos 1925'de Kastamonu Halk Frkas binasnda da bir nutuk irad etmi ve eitli konulara deindikten sonra kyafet meselesine geerek demitir ki:
nebolu'da ve dier baz yerlerde syledim. Bugnn meselesi gibi mtalaa edileceinden burada da bahsetmek isterim. Her milletin olduu gibi bizim de milli bir kyafetimiz varm, fakat gayri kabil-i inkrdr ki tadmz kyafet o deildir. Hatta milli kyafetimizin ne olduunu bilenler iimizde azdr bile. Mesela karmda kalabaln iinde bir zat gryorum(eliyle iaret ederek). Banda fes, fesin stnde bir yeil sark, srtnda bir mintan, onun stnde benim srtmdaki gibi bir ceket, daha alt tarafn gremiyorum. imdi bu kyafet nedir? Medeni bir insan bu alel-acaib kyafete girip dnyay kendine gldrr m? (Evet, gldrr sadalar) Gazi kyafet hakknda geni izahat ve malumat vererek sz u neticeye getirdi:
160
Atatrk'n Sylev ve Demeleri (1918-1937), Trk nklp Tarihi Enstits Yaynlar: 1, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1989, s.220-221
53
Devlet memurlar btn milletin kyafetlerini tashih edecektir. Fen, shhat nokta- nazarndan ameli olmak itibariyle, her nokta- nazardan tecrbe edilmi medeni kyafet iktisab edecektir. Bunda tereddde mahal yoktur.161
Mustafa Kemal yukardaki konumalarnda da grlecei zere Osmanl giyim tarznn aslnda Trk giyim tarzna uymadn, bunun bizim kltrmzle bir balantsnn olmadn da ifade etmi, bu kyafetlerin ancak Trkleri gln duruma dreceini savunmutur. Bu noktada, aslnda Mustafa Kemalin yaplan btn deiiklerde, hayali bir Trklk uruna Osmanly yok sayarak temellerini Orta Asyaya kadar gtrmesi ile bir tr z bulma, ze dnme (Osmanl, slami olann gstereni olduundan, sekler olann gstereni olabilecek bir z/ata bulmak iin Orta Asyaya dnmek, daha doru bir ifadeyle Orta Asyann istenilen ekilde sekler bir biimde inas sz konusudur) zerinde durmak gerekir. Osmanl ve Seluklu Devletleri Trk kltrne gerekten uzak mdrlar? Trk milletinin kkeni Orta Asyadan m gelir? Btn kltrel altyapmz -bunun iine dil de dahildirOsmanl tarafndan tahrif mi edilmitir? Kemalist ideolojinin yapmaya alt ey bu tahrifi dzeltmek ve zmze dnmemizi salamak mdr? Osmanly ve onun 600 yllk tarihini yok saymak da bir tahrif deil midir? Martin Bernalin Kara Atenasnda da bahsettii zere, yaplmaya allan ey yeni bir tarih imalat mdr?162 Bu ve bunun gibi birok soru sorulabilir aslnda. Cevaplar ou kez verilmi olan bu sorularn temelini iyi anlamak iin, Cumhuriyet dnemi ideolojisini ve bu ideolojinin temel kayglarn bilmek gerekmektedir. Mahmut Esat Bozkurt Atatrk htilali adl kitabnda apkayla alakal dncelerini belirttikten sonra, bir de hatrasn nakletmektedir:
apka, medeni kanun v.s. bunlar ilan edilen yeni Trk rejiminin gerekircileridir. apka giymek ne demek? Btn ilerlemelerin banda bu mu gelir? Evet ve bunda hi phe edilmemelidir. Geri fes
161
Mustafa Selim mece, Atatrk'n apka Devriminde Kastamonu ve nebolu Gezileri, Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar, 1981, s.84. 162 Martin Bernal, Kara Athena, stanbul: Kaynak Yaynlar,1998
54
giymek bir mesele deildir. Fakat mesele fese bir kutsallk veren onu karp atmay, mukaddesata hakaret sayan zihniyettedir. apka giymek, ite byle sakat bir zihniyeti yerlere, amurlara almak iin gerekliydi ve gereklidir. apka giymekle, ilerlemelere mani olan bu kara engel skld, ykld, yerin dibine geirildi. Byk yry yollar ald. Atatrk bir gn, lutfen, bu husustaki fikrimi sormulard. O srada Musul ii, aleyhimize sonuland iin, rahmetli hayli skntl idi." u cevab vermek cesaretinde bulundum: apka giymek, bu millet hesabna bir Musul fethinden stndr! Atatrk hafife glmsedi ve ban bir ka defa eerek beni taltif etti.163
Aslnda bu sylemlerden, fesin yasaklanp apkann zorunlu hale getirilmesi srecinde, fesin kutsallk srecinden ok, apkann kutsallatrlmas n plana kmaktadr. nk fes aslnda slamla balants olmayan bir giysidir, ancak her gn her an, gndelik hayat ierisinde eskiyi yani Osmanly hatrlatmas dolaysyla kaldrlmaldr ve yerine medeni bir giysi olan apka gelmelidir, giyilmelidir dncesi temeldedir. Bu mesele o kadar nemlidir ki apka giymek, bu millet hesabna bir Musul fethinden stn tutulmutur. Trkiye Cumhuriyetinin ilk yllarnda Mustafa Kemal ile modernizm konusunda ayn saflar paylaan, fakat ilerleyen yllarda sahip olduu, ksmen liberal saylabilecek fikirleri ile modernlemek adna yaplan uygulamalar konusundaki muhalefetinden dolay Mustafa Kemal ve Kemalistlerden ayrlarak yurtdnda yaamak zorunda kalan Halide Edip Advar da, apka Kanununun bu dnemde giriilen devrimlerin ilki ve en gz alcs olmakla birlikte, ayn zamanda en beyhude ve sathsi olduunu sylemektedir.164 apkann stne, bir de tarikatlarn yasaklanmas ve tekkelerin kapatlmas eklenince, lkenin birok yerinde, bunlar dinin elden gitmesi diye gren tepkiler ykselmi, Erzurum'da, Marata, Rize'de, Sivasta, Kayseri'de, Malatya'da apka aleyhinde bir takm olaylar meydana gelmitir.165
163
Mahmut Esat Bozkurt, Atatrk htilli, stanbul: Kaynak Yaynlar,1995, s.154-155
164
Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), Ankara: Yurt Yaynlar, 1981, s.151 165 apka kanununun kabul zerine meydana gelen hadiseler hakknda geni bilgi iin bkz: Aybars, stikll Mahkemeleri, C.II, s.406-418; Tuncay, Tek Parti Ynetimi, s.152-159
55
apka giyilmesi hakkndaki kanunun Trkiye Byk Millet Meclisi'nden kt gn, Erzurum'da baz mutaassplarn mrteciyane bir nmayi teebbsnde bulunduklar, ertesi sabahki gazetelere manet olmutur. Kara kuvvetin uyumadn gsteren bu hareket derhal bastrlm ve mtecasirler yakalanmtr. Erzurum'da dnden itibaren bir ay mddetle idare-i rfiye iln edilmitir. 166 Bu noktada apka nklab sonras Mslman camiada sembol haline gelen skilipli Atf Hocaya deinmek gerekir. skilipli Mehmed Atf 1876 ylnda domu, medrese eitimi alm, Fatih Camiinde ders vermeye balad yl Darlfununun lahiyat blmn kazanm ve ylda bitirmitir. Bundan sonra da Kabata Lisesinde Arapa dersi muallimlii yapmtr. 1926 ylnda tevkif edilmitir.167 Tevkif sebebi olarak da 1924 ylnda yazd Frenk Mukallitlii ve apka kitab gsterilir. skilipli Atf Hoca bu risalesinde apkann kfr almeti olduunu ve giyilmesinin slmiyet asndan sakncas bulunduunu belirtmektedir. "Frenk Mukallitlii ve apka" adl kitabnn sahibi skilipli Atf Hoca, apka nklb ile ilgili gerici eylemlerden sulu grlerek -stikll Mahkemesi kararyla- 4 ubat 1926 tarihinde Ankara'da idam edilmitir.168 Rivayetlere gre skilipli Atf Efendinin iddianamede, nce en az 3 yllk bir hapis cezasnn istendii, daha sonra idam edildii sylenir. Savunmasn yazmak zere izin verildii zaman skilipli Atf Hocann uykuya daldn ve ryasnda Hz. Muhammedi grdn syler : Ryamda Kainatn Fahrini grdm. Bana Yanma gelmek dururken ne diye mdafaa karalamakla urayorsun. dedi. demitir. Mahkemede de mdafaay mucip bir suun olmad esasen tebeyyn etmitir. Vicdannzn verecei hkme intizar ediyorum. demitir
166
167
skilipli Mehmet Atf, Frenk Mukallitlii ve apka, stanbul: Yipar Yaynclk, 1993, s.40
168
Utkan Kocatrk, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi (1918-1938), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1983, s.450. Ayrca bkz: Ergn Aybars, stikll Mahkemeleri, C.II, zmir, 1988, s.416
56
ve idama mahkm olmutur.169 in ayan dikkat ve taaccp noktas udur ki, dnyann hibir yerinde kanunlarn kendisinin kt tarihten ncesine, gerisine mul yok iken, skilipli Atf Efendi 28 Kasm 1925 tarihli ve 671 No'lu apka Giyilmesi Hakknda Kanundan nce yazm olduu eserinden dolay (1924 ylnda yazd Frenk Mukallitlii ve apka) yarglanm ve cezalandrlmtr. apka nklab sonras yaanan dier bir olay da, Eyll 1930da ok partili siyasi yaamn ilk mitinginde gerekleecektir. Bu miting, hem lkenin hem de yeni parti asndan byk nem tamaktadr. Dnemin Yeni Asr gazetesi yazarlarndan Aslan Tufan Yazman o gn yle anlatr:
Alsancak Stadyumunda Fethi Bey'in sylevi sryordu. O dnemlerde daha hoparlr olmadndan ve srekli konumaktan Fethi Bey'in kslan sesi yeterince kmadndan, szler, yannda bulunan parti genel sekreteri Nuri Conker tarafndan gr bir sesle yineleniyordu. Devrimleri henz kabullenmemi olan birok softa, Fethi Bey'in eski gelenekleri tekrar geriye getirecei, devrimleri ortadan kaldraca, apkay atp fesi iade edecei sylentilerini karm ve yaymaya balamt. Kulana kadar geldii iin Fethi Bey, bu sylentileri kesinlikle yalanlamak zere azn at. nder szlerinin Conker tarafndan tekrarlanabilmesi iin szckleri birer ikier sylemek zorunluluunda kalm ve baknz bu yntem ne ac bir olaya yol amt. Fethi Bey: Baz kimseler Nuri Conker: (daha yksek sesle) Baz kimseler Fethi Bey: Bizim Nuri Conker: Bizim Fethi Bey: apkay atp Nuri Conker: apkay atp Fethi Bey: Tekrar fesi getireceimizi Nuri Conker: Tekrar fesi getireceimizi te tam bu srada bir grup insan, tmcenin tamamlanmasn beklemeden apkay atp fesi giyeceimiz lafn duyar duymaz byk uultularla; - Yaasn Fethi Bey! diye barmaya ve balarndaki apka ve kasketleri yere alp ayaklaryla inemeye balad. Stadyumu bir anda yerden ykselen toz bulutlar kaplad. Bir anda karan ortam krsdeki SCF yneticilerinin abalaryla ksa bir sre sonra normale dnd. Krsdekiler karklk baladnda szlerin yanl anlaldn anlatmak iin kalabalktan daha ok baryorlar ve seslerini duyurmak, amalarn anlatmak iin rpnyorlard. lerinde en gr sesli olan Nuri Bey, bir ara kalabal susturarak sylenenlerin yanl anlaldn eer biraz susarlarsa tmceyi yineleyeceini
169
skilipli Mehmed Atf, Frenk Mukallitlii ve apka, stanbul: Yipar Yaynlar, 1993 s.40-60
57
syledi. Bir anda oluan sessizlikten yararlanarak sylenemeyen, ancak sylenecek olan, tmceyi syledi. Bu d krklndan sonra miting olaysz bir biimde bitti. Gelenler sessizce geriye dndler.170
Bu yaanan hadise de o dnemde halkn bir ksmnn psikolojisini ok iyi anlatan bir kesittir. Trk Devrim Tarihi, stne en ok yazlan konulardan biridir ve bundan sonra da birok tartmaya kaynaklk edecei aikrdr. stn rtemeyeceiniz, yaanmlklar yok sayamayacanz ve doal olarak deitiremeyeceiniz tek ey tarihtir. Tarih ylesine bir gerekliktir ki, resmi tarihin belirlemeleri, dayatmalar bile ancak bir yere kadar etkili olabilir ve er ya da ge, tarih karsnda aciz kalacaklardr.171 lk nce apkay savunan cenahn tam da bu savunmay nasl yaptna bir bakalm: apka zerinden Trkiye Cumhuriyeti halknn tamam ile ve btn ekilleriyle medeni bir toplum haline getirmektir. Burada bir yknmenin olduu aktr, nemli olan bu yknlen medeninin kim ve ne olduudur? Elbette ki bu sorunun cevab tm Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnca bilinecei zere Batdr. Neredeyse yegne varolu nedenini bu, Batya ynelim zerinde ina eden Kemalist modernleme iin Medeniyet, yani Batl olu her eyden nemli hayati bir hedeftir. Trk milleti her bakmdan uygar olmaldr. Zaten ekilen tm skntlarn sebebi de bu uygarlk dzeyine ulaamamaktr. Byk bir imparatorluktan kk bir devlete, ktaya smayan cihanmul bir imparatorluktan neredeyse bir avu toprak parasnn dahi ona ok grld (ki resmi tarih birinci cihan harbinin neticelerini byle okumaktadr) bir halete gerilemenin tm nedeni, tm faturas uygarlk denilen dzeye ulaamamak olarak dile getirilecektir. Bat karsnda yaanan yenilgi ou zaman taml kaybetme korkusuyla, yetersizlik duygusuyla, muhtala aklp kalma endiesiyle; daha kavramsal bir ifadeyle
170
http://www.haberekspres.com.tr/haber/10945_Cok-partili-donemin-ilk-mitingi-yapiliyor.html/ Son eriim 09/01/10 171 Hlya Demir, Rdvan Akar, stanbulun Son Srgnleri, stanbul: letiim Yaynlar,1994, s.9
58
sylersek bir narsistik yaralanmlk olarak yaanmtr.172 Bu yaralanmlk, aralksz ve devaml surette ilerleme saplants ve de adalk obsesyonu eklinde, sylemsel olarak kendisini devlet eliyle gsterecektir:
Bu millet bunca inklabatn uurlu kahraman olduunu, medeniyet gneinin btn hararetini aldn btn cihana sarih ifade etmelidir. Trkiye Cumhuriyeti'ni te'sis eden Trk Halknn ispat etmek mecburiyetinde bulunduu baz eyler bulunmaktadr ki bunlar: fikriyle, zihniyetiyle medeni olduu, hakikaten medeni olan halk bandan aaya vaz' haricisiyle dahi medeni ve mtekmil insanlar olduunu gstermesidir. Trk milletinin cevherinin, znn deerli olduunu ama bu zn kabnn, klfnn, grnnn kirlendiini, amurlandn; o ok kymetli ze muvafk medeni ve beynelmilel kyafet giymenin mecburi olduudur.173
imdi tam da bu noktada ifade edilmesi gereken uurlu kahramanlk, medeniyet gneinin tm hararetini almak, ispat edilmesi mecburiyetinde bulunulan fikriyle, zihniyle medeni olmak, o ok kymetli ze muvafk medeni ve beynelmilel kyafet giymenin mecburiyeti kime doru olmaktadr? Yani bu gsterinin izleyicisi, ulald iddia edilen medeniyet seviyesine varldnn, karar vericisi makamnda bulunan kii ya da kiiler kimlerdir? Ondan da nemlisi onlar bu konuma nasl ve de niye gelmilerdir. Bu mecburiyet nereden kaynaklanyordur peki? Baml rklar kendileri iin neyin hayrl olduunu bilme becerisine sahip deildirler. Bu rklarn ou arkl rklardr.174 Bu karar veren konumunu kelimenin tam anlamyla igal eden ise Bat olacaktr. Medeni bir insan kendisini garip kyafetler ierisine sokup kendisine gldrmeyeceini, bunun da ancak medeni kyafetleri kullanmakla mmkn olacaktr, Mustafa Kemal Osmanl giyim tarznn aslnda Trk giyim tarzna uymadn, bunun Trk Kltryle bir balantsnn olmadn da ifade etmi, bu kyafetlerin ancak Trkleri gln duruma dreceini savunmutur. Bu noktada tm dnyaca mehur Kk Prensten bir sahneyi alntlamak istiyorum:
172
Nurdan Grbilek, Kr Ayna, Kayp ark, stanbul: Metis Yaynclk 2007 s.13-14
173
Atatrk'n Sylev ve Demeleri (1918-1937), Trk nklp Tarihi Enstits Yaynlan: 1, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi,1989, s.220-221; Selim mece, Atatrk'n apka Devriminde Kastamonu ve nebolu Gezileri, Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar, 1981, s.62-64. 174 Edward Said, arkiyatlk, stanbul: Metis Yaynclk, 2008, s.47
59
Kk prensin geldii gezegenin Asteroid B-612 olduunu zannediyorum. Byle dnmek iin iyi nedenlerim var. Bu asteroid yalnzca bir kez, bir Trk gkbilimci tarafndan 1909 ylnda grld. Gkbilimci bu kefini bir Uluslararas Astronomi Kongresinde aklad. Ama tuhaf giysileri yznden kimse ona inanmad. Bykler byledir ite.
Neyse ki, bir Trk nderi lm deindeyken halknn Avrupa tarz kyafetler giymesini emretti ve gkbilimci bu kefini 1920 ylnda, k bir kyafet iinde yeniden sergiledi. Bu kez kefini herkes kabul etti.
175
Bylelikle kyafet devriminin ve ilerleme fikrinin asl nedenine dair nemli bir ipucu bulabiliriz Kk Prenste: byklk, kendini bir ey hakknda ahkm kesmede yetkin grmek. Buradaki yetkin olana yerletirilen, Batya ynelmeyi, Onun gibi olmay Cemil Meri yle deerlendirmektedir: Avrupallamay bir hadm edilme, kapitalist Batnn egemenliine boyun emeyi bir erillik yitimi, kkszl bir efeminelik olarak grecek, kendini ise bir malup olarak tanmlad lde virilityle zdeletirecektir.176
175
Antoine de Saint-Exupry, Kk Prens, stanbul: MaviBulut Yaynclk, 2009, s.18-19 Nurdan Grbilek, Kr Ayna, Kayp ark, stanbul: Metis Yaynlar, 2007, s.80-81
176
60
Bu noktada, bylesine bir saptamann yaplmasna vesile olan Kk Prens adl kitabn, apka inklabnn mimar olan kiiye dair yapt deerlendirmeden tr Trkiyede yllarca yasak olduunu da hatrlamak ve hatrlatmak gerekir. Hakkndaki yasak kalktktan sonra bile yasa icap ettiren hususta, metin hala sansre uramaktadr. Sansre urayan yer, orijinal metinde, Heureusement, pour la rputation de l'astroide B 612 un dictateur turc imposa son peuple, sous peine de mort, de s'habiller l'Europenne 177 olarak gemektedir. un dictateur turc ise bir Trk diktatr demektir. Benim alntladm metinde ise, ayn yer evirmeni/yaynevi tarafndan bir Trk nderi olarak deitirilmitir. Byk toplumsal dnmler, zihni dnmlere bir yandan kap aarken te yandan da onlar zorlatrr. Yenilemeyi ve seklerizasyonu temsil eden ve tevik eden gler, ok zaman, bunun gerektirdii uzun sreyi bekleyebilecek durumda olmadklarndan zihni mekanizmalarn alma biimini deitirmeden sadece zihinlerdeki dnsel ierikleri deitirmekle yetinmek zorunda kalmlardr. te apka nklb de bylesine aciliyetli modernleme ihtiyac ierisinde olan bir devirde, tam da yerini almak durumunda olduu eyin yerini alarak yani kendisine ait bir kutsiyet ve dokunulmazlk reterek kendisini var etmitir. apkaya kar kanlarca kutsiyet atfedilen fes ve sark dindarlarca ne ise yani giyilmesi ile slamn nianesi olup, onun dnda baka bir eyin giyilmesi kfr alameti saylrken, apka da kendi taraftarlarnca laik ve medeni olmann farzlarndan addedilmitir.
177
http://www.odaha.com/antoine-de-saint-exupery/maly-princ/le-petit-prince Son eriim 15/08/2010
61
KNC BLM SAD NURS METNLERNDE GNDELK HAYAT TEOLOJS A. Genel Olarak Gndelik Hayat Kavram Ah, fra darbelerimize maruz kalan yaamn gndelik eyleri nasl da gizemli! Fernando Pessoa
Modernite kendisini, daha ok zamann ve igcnn planlanmas olarak da vurur. Modernite ile birlikte hayat, verimlilik, hesaplanabilirlik, ngrlebilirlik ve de denetim olmak zere kontrol altna alnmak istenmitir.178 Modern insanlar ile modern ncesi insanlar birbirilerinden ayran zsel fark, modernlerin bir jeste ihtiya duymalar deildir. Modernler bir davranta bulunurken kendilerini o ekilde davranmaya iten etii aklclatrmaktadrlar.179 Bu aklclatrma modernlerin hayatlarnn her annda grnebildii ve gzlemlenebildii gibi, gndelik hayat ierisinde de kendisine ait bir yer bulmakta zorlanmamaktadr. Gndelik hayat dediimizde aslnda kastetmek istediimiz ey tam da gne dair olandr, gn ierisinde olan, cereyan eden. Modernleme ile at ba giden, gitmekte olan kapitalistleme ya da sanayileme ile birlikte gn ve ierisindeki faaliyetler batan sona dzenlendi. Modern ncesi insan iin yaad koullar zellikle de gece ve gn olgusu insani
178
George Ritzer, Toplumun McDonaldlatrlmas, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1998, s.17-20
179
Agnes Heller, Gndelik Hayatn Temel Etii, Gillian Robinson, John Rundell (ed.), Tahayyl Gcn Yeniden Dnmek, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1999, sf.82
62
yaanty (insani yaantdan kast retimdir) belirlerken teknolojik gelimelerin eliinde insani varlk almak iin gne daha az ihtiya duymaya balam, gece de retimin bir paras klnmtr. Gn ve gecenin retim merkezli olarak birbirlerinden ayrlmalarna artk ihtiya kalmamtr. Artk gece ve gndzn dnyann gne etrafnda ve kendi etrafnda dnmesinin neticesinde oluan ayrmdan ziyade, alma, retme zerinden yaplacaktr. Yani daha ncelerde insan kendisini doaya uydurmaya alrken, bu sefer alma, retme merkeze alnarak evre insana uymaya zorlanmtr. nsani varolu alan, direk retimle alakal olan retim an, zaman ile, Marxn tabiriyle, reten insan tekrar retebilecei ana kadar maddi-manevi hazrlayacak olan an, yani dinlenme zaman olarak ikiye ayrlacaktr. Daha sonralarda ise bu retim an dndaki anlar, gene retimin devamn salayacak (tabiri dierle, gene retimi merkeze alarak) ekilde dzenlenecektir. Kapitalizmin fordist retiminin sonunun gelmesiyle postfordist (ok biimli, yerele atfta bulunan geni retim zenginlii) retime geilmitir180. Bylelikle alclarda, tketicilerde tketme arzusu, ihtiyac hsl edilmi olunacaktr. Zaman, retim zaman merkezde olmak zere tketim zaman, bo zaman ve eitleri olarak ayrlacaktr. Burada nemli olan nokta gndelik hayatn ou zaman retim haricindeki tm dier anlar iine alan bir zamansallk ile ifade edilir olmasdr. Gndelik hayatn retim merkezli hayattan saylmaynda, kapitalist zihniyetin, retimden anladnn sadece madde oluunun nemli pay vardr. Hlbuki gndelik hayatn potansiyellerini aa karmak, uyarlamay, yani dorudan ve zorunluluktan kaynaklanan eyin yapta dnmn ve insani etkinlik iin olann ve bunun insani etkinlik yoluyla
180
Fordist retimin sonunun gelmesinden kastedilen ey, tek biimli standart retimin haddine ulamas, depolarn son haddine kadar dolu iken, alclarda satlan metalarn tek biimliliinden tr tam da o tek biimli metalara alclarn oktan sahip olularyla ortaya kan tketememe sorunudur. Fordist ve postfordist retimler, burada yaplan ayrmda salt meknsal olarak, tek merkezden ile ok yerden yapllar ile deerlendirilmek yerine ierik zenginlii, tek biimli, standart ile ok biimli, yerellie vurgu yaparak zenginletirilen retim-tketim asndan yorumlanmak istenilmitir. Krishan Kumar, Sanayi Sonras Toplumdan Post- modern Topluma ada Dnyann Yeni Kuramlar, Ankara: Dost Yaynlar, 1999, s.62-69
63
zgrle dntrlmesini salayan asl retici etkinliin, gerek retkenliin ayrt edici zelliini yeniden kurmak deil midir?181 Yukarda bahsedilen giriim gzkt, okunduu kadar kolay bir giriim deildir aslnda. nk gndelik ile modernlik, biri dierini evreleyen ve stn rten; birbirlerine k tutarken ayn zamanda da gizleyen olgulara iaret etmektedir. Gndelik ile modernlik zamann ruhunun iki yzdr. Gndeliklik kavram ile ifade edilen gstergesizler kmesi, modernlie, yani bu toplumun kendi kendisini ifade edip dorulanmasn salayana ve onun ideolojisinin paras olan gstergeler kmesine cevap verir ve tam olarak modernlie tekabl eder.182 Gndeliklik, kapitalizmden ve acl modernlik ncesi yaanan gnlk hayattan farkll ifade etmektedir. Bu farkllk her eyden nce yaanan laik tarihsel servene atfta bulunarak, bu kavramn zamansallna vurgu yapmaktadr.183 Gndeliklik kavram, on dokuzuncu yzyl Avrupa'snda modern kapitalist toplumun oluumu zerine bir yorum olarak gelitirilmi olan modernlii anlamak zere bir sylem erevesinde formle edilmi ve yaanmtr. Her zaman tutarl bir biimde ilk bakta anlalacak bir kuramsallatrmann nesnesi olarak karmza kmamakla ou zaman oklu, ayrntl ve her zaman her yerde mevcut olan grnmleri sayesinde dorudan zmlemeyi bertaraf eden bir kavram olagelmitir. Gndeliklik kavram, modernliin byk kuramclar tarafndan net ekilde tehis edilmitir. Yine de, gndelik hayatn dorudan ve apak bir ekilde
kuramsallatrlmas kinci Dnya Sava'ndan sonra, Henri Lefebvre'in kendi kritiini formle etmesiyle; Michel De Certeau gndelik olann yaand alan bir mekna dntrmesiyle gereklemitir. Alman dnrlerin gndelik hayat kavramna yaptklar farkllk, burjuva gndeliklii ile iinin alan arasndaki ayrm bozma abasn temsil
181
Henri Lefebvre, Modern Dnyada Gndelik Hayat, stanbul: Metis Yaynlar, 1998, s.30 A.g.e, s.30
182
183
Harry Harootunian, Tarihin Huzursuzluu - Modernlik, Kltrel Pratik ve Gndelik Hayat Sorunu, stanbul: Boazii niversitesi Yaynlar, 2006, s.68
64
edecektir. Bu izilen burjuva-ii gndelikliinin farkllndan gaye ise i yerinin ve iinin her hangi bir gndelik tanmnn tam kalbinde olduunu gstermektir. Amerika Birleik Devletleriindeki Erving Goffman ise, gndelik hayat, insanlarn, toplumsal sistemin ileyii iin gerekli olan rollerin temsillerini oynadklar sonsuz bir sahne olarak gstermekte ve tanmlamaktadr. Muhakkak ki Marx'tan bu yana dnrler iin gndelik hayat, dnce ve ciddiyetin nesnesi olarak grlmektedirler. Avrupallar iin gndelikliin stats ve zamansall, modernliin yaps ve kamusal zaman ile her daim yan yanayd ve bu durum Joyce, Kafka ve Proust gibi modernliin dellal olan yazarlar ile Bergson gibi filozoflar tarafndan konu olarak ele alnmaktayd. Stephen Deadalus ise yle demekteydi: imdiye tutunun, btn gelecein iinden gemie akt buraya.184 Gndelik hayat incelemek, yaantmzn toplum ierisindeki geirdiimiz anlar ve halleri incelemekten te toplumsal zamann kendisinin de toplumsal bir rn185 olmasnn naslln ve nedenini aratrmak, taharri etmek demektir.186 Gndelik hayat, sanayi kapitalizminin ortaya kmasyla ve devamnda da yaylmasyla, kapitalizmin hkmferma olduu her yerde benzer koullar oluturma eilimine iaret ederken, yaanm gerekliin deneyimine de karlk gelmektedir. Gndelik hayat, ada tarihsel konjektrn kalbinde yatan drt entelektel hareketin kesitii noktada durmakla etkileyici ve benzersiz bir referansa sahip bulunmaktadr: Marksizm, gerekstclk, varoluuluk (zellikle fenomonolojik perspektif) ve kltrel almalar.187
184
Harry Harootunian, Tarihin Huzursuzluu - Modernlik, Kltrel Pratik ve Gndelik Hayat Sorunu, stanbul: Boazii niversitesi Yaynlar, 2006, s.80-81
185
Said Nursi asndan gndelik yaamn toplumsal bir rn oluu tevhid asndan kabul edilebilir deildir. Said Nursiye gre gndelik yaamn ierisindeki karmakark zannedilen vaziyetler, kudretin kader kitabna gre kemal-i intizam ile bir istinsahtr. Said Nursi, Szler, stanbul: Envar Neriyat, 1992, s.594 186 Henri Lefebvre, Katherine Regulier, Gndelik Hayat ve Ritimleri, http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did=1&dsid=261&dyid=4072 Son eriim 20/12/ 2010
187
65
Gndelik yaam dediimizde akla ilk gelenler, genellikle toplumdaki bireylerin gnlk zaman btesi ierisinde vakit geirdikleri beslenme, giyinme, barnma, uyuma vb. faaliyetleri anlalmaktadr.188 Belki tam da bu bilindik zannedilen zelliklerinden ya da gndelik yaam, isimlendirmesinin telkin ettii bildik olma duygusu nedeniyle bilimin ilgisini pek fazla ekmemi grnmektedir.189 Gndelik hayatmz tekil eden maddi kltr ile evrensel retim ve tketim biimleri arasndaki tek kutuplu dairesel badan kurtularak daha yaanlabilir bir dnyaya sahip olmak iin, gndelik yaammzla ferdi faaliyetlerimiz arasnda irtibat kurmak istiyoruz. Fakat bunu nasl baarabileceimiz konusunda da yetersiziz. Misal olarak, sokamz mahallemizi, memleketimizi yahut da dnyay daha yaanlr bir yer haline getirmek istiyorsak, kendi hayat koullarmzla, bu hayat koullarn ekillendiren daha kapsaml ve uzak unsurlar arasndaki irtibat kurulmas gereken noktalarn da var olduunu tekrar tekrar hatrlamamz gerekmektedir.190 Alternatif uygulamalar iinse tekrardan bakmamz gereken yer gndelik hayatn dokusunu tekil eden mikro eylemlerdir.191 Bu mikro eylem kmesini incelediimizde (ki ounlukla herhangi bir inceleme olmakszn dikkatimizi ekmeyecek derecede kendisini bizlerden gizlemektedir192) dikkatimizi ekecek olan ise allm ve rutinlemi zellikleri sayesinde gndelik hayat bize nemsiz ve sorunsuz gsteren pratikler olduklardr. Gndelik yaam dngler oluturmaktadr. Daha uzun, zaman dngleri ierisinde yer alan daha ksa sreli
188
lhan Tekeli, Gndelik Yaam, Yaam Kalitesi ve Yerellik Yazlar, stanbul:Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2010, s.17 189 Bekir Onur, Trkiye'de ocukluun Tarihi, Ankara: mge Kitabevi, 2005, s.135
190
Paul Ginsborg, Gndelik Hayat Politikalar, stanbul: Alm Kitap, 2010, s.16-19 Paul Ginsborg, Gndelik Hayat Politikalar, stanbul: Alm Kitap, 2010, s.134
191
192
Bu mikro eylemler yaratm cihetinden incelendiinde, yani slam asndan Allahn yaratt bir ey olarak bakldnda kendilerinden daha byk olan eyadan sanata, gzellike ve de en nemlisi Yaratcsn tantma noktasnda geri kalmazlar: bir zerre stnde zerreler ile yazlan bir Kuran, sahife-i semada yldzlar ile yazlacak Kurandan hsn ve gzellikte aa deildir. Ve keza bir sivrisinein yaratl, sanata filin hilkatinden dn deildir. Said Nursi, arat-l caz, stanbul: Envar Neriyat, 2001, s.159
66
dnglerin btnldr gndelik hayat.193 Allan ve rutinleen eylemler bize, yaamn anlamnn sorgulanmayan194 geri plan gibi gzkrler.195 Bir toplumsal sistemin ilerlii, devam ya da tabiri dierle shhatlilii, gndelik yaamn srekli olarak kendisini tekrarlayan bu rutinlerine ve allmlna baldr. Manay muhalifiyle, bir toplumda gndelik yaam yeniden retilemiyorsa o toplum kriz iine girmi demektir. Bu bakmdan gndelik hayatn incelenmesi bir toplumsal birlikteliin salkl srdrlebilmesi asndan da zel bir neme haizdir.196 Bu noktada gndelik hayat ve onun bir mesele olarak incelenmesi, iki ynl ileve sahip gzkmektedir. Bunlardan birincisi stte belirtildii zere var olan yapnn devamn salamas bakmndan gndelik hayatn statkocu tavrlara salad yararllk iken; ikinci olarak gndelik hayatn, kendisinden hareketle ve temelini gndelik hayat zerine ina eden bir muhalif syleme de ev sahiplii yapabilmesidir. Gndelik hayat, bnyesinde hem devam hem de deiimi var etmesi ve beslemesiyle tabiri dierle her iki potansiyele de sahip oluuyla kendisinin ne kadar zengin bir zemin olduunu, oluturduunu gstermesiyle dahi incelenmeyi hak etmektedir.197
193
lhan Tekeli, Gndelik Yaam, Yaam Kalitesi ve Yerellik Yazlar, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2010, s.19
194
Kurann gnderili amac Said Nursiye gre tam da bu sorgulanmayan allmln ve rutinliin i yzn anlamaktr: cehl-i mrekkebin menei olan diyat perdelerini keskin beyanatyla yrtmak, det perdeleri altnda gizli olan hrikuldeleri karp gstermek ve dalaletin menba olan tabiat tagutunu, brhann elmas klncyla paralamak ve gaflet uykusunun kaln tabakalarn rad-misal sayhalaryla datmak ve felsefe-i beeriyeyi ve hikmet-i insaniyeyi ciz brakan kinatn tlsm- mulakn ve hilkat-i lemin muamma-y acibesini feth ve kefetmek, elbette hakikat-bn ve gayb-aina ve hidayet-bah ve hak-nma olan Kuran gibi bir mucizekrn hrikulde ileridir. Said Nursi, Szler, stanbul: Envar Neriyat, 1992, s.403
195
196
197
Tm bu ztlklarn ve i ie geilerin sebebi Said Nursiye gre Allahn Celali ve Cemali isimlerinin tecelli ayn anda tecelli etmek istemeleridir. Her birisinin kendilerine ait hkmleri olduundan bir anda ayn
67
Gndelik hayat bir siyasi hareketin oluumu ve gelitirilmesi bakmndan da ok yararl bir eletiri erevesini oluturabilir. En basitinden ifade etmek gerekirse, gndelik hayat zerinden giderek, yaamn skc hale gelmesi, insann eylemesi, kendisini
gerekletirme olanaklarnn tkanmas, birey olarak bu haklarn insann elinden gasp edilmesi, yaamn anlamn yitirmesi gibi gl eletiriler retilebilir. Gndelik hayat, insann dorudan yaam deneyimine ev sahiplii yapmaktadr. Tabiri dierle yukarda zikredilen tarzdaki eletiriler gndelik hayat ierisinde her insann en fazla deneyimledii, dolayma muhta olmakszn anlayabilecei skntlara temas ettiinden, etkileri dnldnden ok daha fazla olabilmektedir. Gndelik yaam, sahip olduu pratikler kefedilerek gizil direnilere kaynaklk edebilecektir.198 Bylesine devrimci potansiyele sahip ayn gndelik hayat, yaamn sradanla(trl)mas ve adeta farknda olunmadan yaanlr hale getirilmesiyle de toplumda var olagelen eitsizliklerin srdrlmesinin yollarndan biridir.199 Bu anlamda modern zamanlarn gndelik hayatnn ritimlerinin incelemesini yapmak, kapitalizmi en sinsi etkileri erevesinde incelemek demektir.200
yerde gzkmek istemelerinden mtevellid, naks nazarlarca bir babozukluk ve karmaa varm gibi gzkse de aslnda olan tm olanlar bir takdirden ibarettir: u kinat Hlk- Zlcelalinin hem cemal, hem celal iki ksm esmas bulunduundan ve o cemal ve celal isimler, hkmlerini ayr ayr cilvelerle gstermek iktiza ettiklerinden, Hlk- Zlcelal kinatta ezdad birbirine mezcedip birbirine mukabil getirip ve birbirine mtecaviz ve mdafi bir vaziyet verip, hikmetli ve menfaattar bir nevi mbareze suretine getirip, ondan zdlar birbirinin hududuna geirip ihtilafat ve tegayyrat meydana getirmekle kinat kanun-u tegayyr ve tahavvl ve dstur-u terakki ve tekmle tbi kld iin; o ecere-i hilkatn cmi bir semeresi olan insan nevinde o kanun-u mbarezeyi daha acib bir ekle getirip btn terakkiyat- insaniyeye medar bir mcahede kapsn ap, hizbullaha kar meydana kabilmek iin hizb- eytana baz cihazat vermi. Said Nursi, Lemalar, stanbul: Envar Neriyat, 2000, s.80
198
199
A.g.e, s.20
200
Mohamed Zayani, Ritm zmlemesine Giri, http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx? did=1&dsid=261&dyid=4072 Son eriim: 7/12/ 2010
68
Yaantnn gndelik halini sradanlatrp dncenin geri plana itilmesi, toplumsal yaam bakmndan bir gereklilik olarak da okunabilir. nk toplumsal yaam srekli bir gven aray ierisindedir. Gndelik yaamn sradanln kaybetmesi, sk sk kurcalanarak srprizlere ak hale gelmesi bu gveni yok edebilir.201 Hlbuki gndelik hayat, ounlukla kendisini insanlar tarafndan yorumlanan ve tutarl bir dnya olmas anlamnda onlara sbjektif olarak anlaml gelen bir gereklik olarak sunar.202 ou zaman, ierisinde bir mr tketilen yaam sitillerine ev sahiplii yapmas bakmndan modern dnyada203 gndelik hayat dnyas, hayatlarn sbjektif olarak anlaml bir biimde idare etmekle uraan sradan toplum yeleri tarafndan, sadece gereklik olarak olduu gibi kabul edilmekle kalmaz, o, ayn zamanda, onlarn dnce ve eylemlerini douran bir anlam dnyas da olur. Gndelik hayatta kullanlan dil vastasyla ben, srekli olarak zorunlu nesnellemelerin iinde anlam kazand ve gndelik hayat benim iin anlaml klan bir dzen tesis edebilirim: Coraf olarak adlandrlm bir yerde yaarm, toplumumun teknik adlandrmalar iinde isimlendirilmi, konserve aacandan televizyon kumandasna kadar eitlenen aralar kullanrm. Ve yine bu teknik adlandrmalar araclyla dzenlenmi, en yaknmdaki sevgilimle olan ilikimden tutun da dnyann br ucunda yaayan, hi ayn meknda olmakszn internet araclyla tanp, facebook arkada olduum insanlara dek uzanan bir insan ilikiler ann iinde yaarm. Bu anlamyla kullandm dil, hayatmn toplumdaki koordinatlarn gsterir ve bu hayat, benim iin anlam ifade eden nesnelerle doldurur. Gndelik hayatmn gereklii, bedenimin buradal ve mevcudiyetimin imdilii
201
202
Peter L. Berger, Thomas Luckmann, Gerekliin Sosyal nas, stanbul: Paradigma Yaynclk, 2008, s.32
203
69
etrafnda dzenlenmitir. Bu, burada ve imdi, gndelik hayat(m)n gerekliine dnk dikkatimin odan tekil eder.204 Modernlik dinamik bir dnce yaps olarak erkek ve kadnlara geleneksel ahlaki dstur ve erdemlerinin byk bir ksmnn ieriini, durmakszn sorgulama ve snamaya tabi tutmaktadr. Bir dnce sistemi olarak modernliin devrimci yan ise, bu ilemi sadece filozoflara deil herkes iin, geleneksel erdemlere kar kma yollarn, onlar yorumlamay, kural ve dsturlarn yanllna karar vermeyi ve yenilerine yer amay205 ve onlar doru(lar) olarak kucaklamay retmesinde kendisini aa vurmaktadr.206 Aydnlanma ile balatabileceimiz modernitede, beden akla kart olan bir teki olarak kurgulanmtr. Byle bir modernitenin gndelik yaamnda beden yoktur. O sabit bir veriymi gibi kabul edilerek grmezden gelinebilir.207 Bedenlerin olmad bir ada, planlama ve llebilirlik zerine kurulu bir toplum, gndelik hayat ynlendiren doal dngler ve hkim retim tarznn gerekleri dorultusunda kkl bir ekilde deiiklie uramaktadr. Modern a tanmlayan zaman ise oktan duvar ya da kol saatlerinin lebilirliine, ignnn rutinine tbi olmu durumdadr. Saatlerin, gnlerin, haftalarn, aylarn, mevsimlerin, yllarn sayp braktklar eyin gerisinde, iblmnn ve retimin otomasyonunun damgasn vurduu bir modus vivendiyle giderek daha da fazla alt oyulan bir deneyim bulunmaktadr. Akln, tm hkimiyet alanlarn eline geirmeye
204
Peter L. Berger, Thomas Luckmann, Gerekliin Sosyal nas, stanbul: Paradigma Yaynclk, s.32-35
205
Trk modernlemecileri assndan ironik olan ey, sorgulamaya dair bu modern tutumun, Said Nursi tarafndan Trk modernlemesine kar bir Mslman iin kullanlr hale getirmesidir. Said Nursi bir Mslmana, Trk modernlemesinin uygulamalarnn dokunulmazlkn sorgulatmakla, Kemalist modernlemeciler iin en nemli dmanlardan birisi olmutur.
206
Agnes Heller, Gndelik Hayatn Temel Etii, Gillian Robinson, John Rundell (ed.), Tahayyl Gcn Yeniden Dnmek, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1999, s.83
207
lhan Tekeli, Gndelik Yaam, Yaam Kalitesi ve Yerellik Yazlar, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2010, s.24-25
70
abalad bu ada, doal dngler ve kendiliinden hareketler, her ynyle programlanm bir gnlk hayata adapte edilmeye allyor.208 Gnmzn gnlk hayatnn rutinlemesini incelemeyi tam da kapitalizmin hareketine, yaps itibaryla benzeyen bir zaman kipini mercek altna ald iin nem atfetmeliyiz. Kapitalizmin hegemonyasn arttrarak geniletmesiyle birlikte, dngsel zaman giderek derinliini yitirerek yerini daha dorusal bir zamana brakt ya da, Lefebvre ile Rguliernin tabiriyle, dngsel zaman yerini belirsiz bir ilerleme zamanna brakt. 209 Bylelikle hedefi belirlenmemi bir ilerleme, ierisinde bulunan zaman sonsuzlatrrken, iktisad kar adna gnlk hayata hkim olmakla kalmaz, gnlk hayatn kendisini giderek yaylan kapitalizmin gerekleri uyarnca var edilmi yeni bir sektre dntrr;210 sonsuz bir imdi211 ierisinde kapitalizmi srekli var eden bir tketim alanna. Ayn gndelik hayat, etik olarak bizden ok ey beklemektedir. nk karmaktr, ok paraldr; ierisinde tm ahlaki atmalar boy gsterir; dahas, zaman zaman u durumlar
208
209
210
A.g.m
211
Said Nursiye gre, kapitalizmin insan giriftar ettii bu sonsuz imdi, bir aldatmacadan ibarettir. Bu aldatmacay ise yle tarif ve tasvir etmitir: Ey dnyaperest insan! ok geni tasavvur ettiin senin dnyan, dar bir kabir hkmndedir. Fakat, o dar kabir gibi menzilin duvarlar ieden olduu iin birbiri iinde inikas edip gz grnceye kadar geniliyor. Kabir gibi dar iken, bir ehir kadar geni grnr. nki o dnyann sa duvar olan gemi zaman ve sol duvar olan gelecek zaman, ikisi madum ve gayr- mevcud olduklar halde, birbiri iinde inikas edip gayet ksa ve dar olan hazr zamann kanadlarn aarlar. Hakikat hayale karr, madum bir dnyay mevcud zannedersin. Nasl bir hat, srat-i hareketle bir sath gibi geni grnrken, hakikat- vcudu ince bir hat olduu gibi; senin de dnyan hakikata dar, fakat senin gaflet ve vehm hayalinle duvarlar ok genilemi. O dar dnyada, bir musibetin tahrikiyle kmldansan, ban ok uzak zannettiin duvara arparsn. Bandaki hayali uurur, uykunu karr. O vakit grrsn ki: O geni dnyan; kabirden daha dar, kprden daha msaadesiz. Senin zamann ve mrn, berkten daha abuk geer; hayatn, aydan daha sratli akar. Said Nursi, Mesnevi-i Nuriye, stanbul: Envar Neriyat, 1999, s.177
71
retmekten geri durmaz.212 Misal olarak, selamlama ve hitaplar, gndelik hayattaki en temel verme/alma/alp-verme ekillerindendir.213 Gndelik hayatn donuk, kk ayrntlarla dolmu, skc bu tekdzelii ile gndeliklie ilham kayna tekil eden derin dnceler arasndaki mesafeyi, gemile bugnn imdisi arasndaki mesafede bulmaya
kalktmzda,214 karmza erdemlerin her zaman deerlerle ilikisini grmekle birlikte, modernlikte artc bir olguya tank olmaktayz. O da, deer oullamasna denk den bir erdem oullamasnn sz konusu olmamasdr. Soyut deerlerdeki kkl kaymalar beraberinde erdem ve kt huylardaki kkl kaymalar da getirmektedir. Modern toplumun douuyla, szm ona ebedi bir soyut deerin yani toplumsal hiyerarinin, nam dier doal, mkemmel, ilahi dnya dzeninin paldr kldr gzden dmesine tanklk edildi. Bu deerlerin yitimi beraberinde birok erdemin de yerle bir olmasn getirdi. Ancak tm bu gelimeler, bir taraftan kaybedilen erdemlere karlk gelebilecek erdemlerin215 gzle grlr bir ekilde oalmasna yol amadlar. Mesela, korkaklk ahlaki bir kusur deildir. Ama unu bilmeliyiz ki, hayatmzdaki en byk ktlklerden (ahlaki ktlk ve ahlaki ktlklerin yol at fiziksel ktlkler), basit cesaret denemeleriyle kurtulmamz mmkn olabilirdi. Bu nokta-i nazardan bakldnda diktatr ve tiranlar glerini ktle veya bayala deil, aka korkakla borludurlar. Ve bu gerek en ok da kendisini, uygar toplumun gndelik
212
Agnes Heller, Gndelik Hayatn Temel Etii, Gillian Robinson, John Rundell (ed.), Tahayyl Gcn Yeniden Dnmek, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1999, sf.87
213
Agnes Heller, Gndelik Hayatn Temel Etii, Gillian Robinson, John Rundell (ed.), Tahayyl Gcn Yeniden Dnmek, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1999, s.94
214
215
Said Nursiye gre medeniyetin ya da modernizmin neden olduu ahlaki kayplarn kazanm olmamakla birlikte, medeni gzken pek ok grnmn ardnda aslnda pek de medeni olmyan eyler gizlenmektedir. Medeniyet, gerideki bedeviyet ve vahilikin grnmesine engel olan bir maskeden baka bir ey deildir: u medenlerden ounun, eer iini dna evirirsen, grrsn: Bata maymunla tilki, ylanla ay, hnzr. Sreti olur suret. Gelir hayali karna, postlaryla tyleri. te ununla grnr meydandaki sr. Said Nursi, Szler, stanbul: Envar Neriyat, 1992, s.712
72
hayatndaki tiranlar iin geerli olmasyla gstermektedir.216 Yaanan pek ok trajedide vuku bulan kurtulu hikyeleri, yle olaanst abalarn deil ou zaman basit cesaretler denemelerinin neticesinde yaanmtr.
Modern insanlar, dev sanayi kentlerinde, taradaki yerlerini, i ve farkl yaam hayalleri iin terk etmi olarak, gndelik hayatlarn iskn etmeye alyorlar. Dnya zerinde, insanlk tarihinde tamamyla yeni olan bu sahnede, tekrar ve yeniden retim dngsnde deer reten ve sabitleyen zne ya da fail konumuna sahip olan tek ey ise sermayedir. Yaanm deneyimi yaplandrrken smrgeletiren gndelik hayatn ayrntlarnn sunduu teselli ile idare etmeye alan bu insanlar deneyimledikleri modern gerekliin kknn bugnde oluunun farknda olarak yayorlar; Bugnde yayorum. Gelecek hakknda hibir ey bilmiyorum ve artk bir gemiim de yok. Walter Benjamin, sanayileen byk ehirlerde yaanp deneyimlenen bugne, gndelik olann edimsellii adn vermektedir. Gndelikliin imdisi, ina edecei gemi ile diyalektik bir iliki iinde olacandan kapitalizmin kk sald dier yerlere bakmak pek bir zm getirmeyecektir. Onun yerine, bugnn gemiten ayran, o sonsuz imdiyi tehis etmek bir zorunluluk olarak kendisini bizlere sunmaktadr. Bu, dnrlerin cevaplamaya altklar sorudur: Tarihsel bugnn ne ekilde verili oluu ve onun, kendisini nasl bugnm gibi gstermesi? Bugnn imdisinin sunduu ey, gndelik olann bir deneyim olarak rgtle(n)mek iin desteklenmi asgari bir eylerin ok tesinde bir oluum olduudur. Modernlik, kent hayatnda younlam farkl bir retim tarz tarafndan meydana getirilmi bir yaam ekli/felsefesidir. Henri Lefebvre gndeliklii, yaanm deneyimin sonsuz eitsizliinden dolay yabanclamann redii bir yer olarak gstermi ve srf bu yzden de gndeliklii, eletiriyi mmkn klan bir mekn
216
Agnes Heller, Gndelik Hayatn Temel Etii, Gillian Robinson, John Rundell (ed.), Tahayyl Gcn Yeniden Dnmek, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1999, s.95-97
73
olarak ele almtr.217 Modernliin deneyimini rgtleyen ve bizim gndelik diye adlandrabileceimiz asgari birliktelik, bir yandan modernlii farkl klarken, bir yandan da modernlikle alakal zaman bilincini, onun kendi bugnn, hem gemile hem de imdiyle ilikilendirirken oluturmaktadr.218
Modernlik, sanayileme ve kitle toplumunun kurulmas sresince, kurulum mekn olarak ehirlerin zerinde ina edilecektir. Bu ehirler genileyen sanayi blgelerindeydi ve gndelik olan dediimiz de bunlarn deneyimlenmesinin ta kendisiydi (ehirlerin bylesine deiimini, dnmn deneyimlemeye ek olarak her dsal deiimin, dnmn bunun ierisinde etkilenen/etkileyen nesne/zne olmaktr, gndelik olan). Bu yzden ada sahneyi, bugnn imdisini oluturan mekn artk tara deil, kentlerdir. Bu sahne yani modern ehir, bir yandan gndeliin deneyimini biimlendiren yer olurken bir yandan da bu deneyimin yaanmasn, sahnelenmesini salayan ortamdr.219
Modernliin gndelikliinin kendisini sergiledii mekn ve biim sokaklardr, binalardr, yeni kurumlar ve srekli harekettir. Kamusal ile zel alan arasndaki byk ve kk olaylar benzer bir ekilde da vuran kesintisiz ilikidir. Gndelikliin kendi tarihini yazd ehirler bize kendisini tam olarak anlayabilmemiz iin, zellikle sonsuz gstergeleri iinde dnlmesi gereken bir ortam salamaktadr.220 Bu ortam bize dnlecek ve anlatlacak
217
218
219
A.g.e, sf.24-25
220
Said Nursi, kendisini deiik ekillerde sergileyen bu gstergelerin gerisinde lahi olann kendisini tantma isteii olduunu dile getirir:
74
olan, orada yeniden uyandrlmas221 gereken sessiz alegoriler gibi bekleyen unutulmu fakat yine de unutulmaz olan anlamlar salamaktadr. Gndelik kesinlikle ikinliin, yeniden uyandrlmas gereken bastrlmn, kendi gndeliklik deneyimini retmek iin, kapitalist modernlemeye nasl maruz kaldn anlataca ve bizlerin de bu anlaty daha ierden anlayabileceimiz ortam salayacak yegne mekndr.222 Modernlikle birlikte yapsal bir deiime urayan gndelik hayatn kalbinde yatan temel etmen, kapitalizmin rettii ve toplumlara deiik uraklarda ve deiik younlukta giren eitsiz bir kalknma figrdr. Bu kalknma figrn ve sylemini, Batnn evrensellik maskesi altndaki stnlnn smrgelemi dnyaya kabul ettirdii benliin tamamlan olarak okumak mmkndr.223 Ge gelenler224 iin Batya eit olmak, son ana kadar yani asla gelmeyecek olan ana kadar ertelenecektir.225
Hem klliyet ve cziyet ve zlliyet ve asliyet itibariyle cilve-i esma, baka baka suret alyor. Said Nursi, Szler, stanbul: Envar Neriyat, 1992, s.336
221
Said Nursiye gre bu unutulmu fakat yine de unutulmaz olan anlamlarn manalar Kurandadr:
te Rabbimizi bize tarif eden Kuran- Hakm; u kitab- kebir-i kinatn bir tercme-i ezeliyesi u sahaif-i Arz ve Semada mstetir knuz-u esma-i lahiyenin keaf u sutur-u hdisatn altnda muzmer hakaikn miftah Said Nursi, Szler, stanbul: Envar Neriyat, 1992, s.242
222
223
A.g.e, s.71-74
224
Bu kalknma fiilini ge gelme balamnda, ebedi ge kalma ya da ge kalmaya mahkm edilme eklinde de yorumlamak mmkndr. Zenonun Akhilleus (Ail) Kaplumbaa Paradoksu, bu tr bir yorumlamay mmkn klacak ekilde okunabilir: Yunan kahraman Akhilleusun kaplumbaa ile bir yar yaptn farz edelim. ok iyi bir koucu olduu iin Akhilleus kaplumbaann kendisinden belirli bir mesafe, misal yz metre, ileriden balamasna izin verir, ona avans verir. Eer her ikisinin de sabit hzlarda kotuunu dnrsek (biri sabit yksek bir hzda, dieri sabit dk bir hzda), belirli bir sre sonra Akhilleus yz metre kotuunda, kaplumbaann balad yere gelmi olacaktr. Fakat bu sre boyunca kaplumbaa da kk de olsa belirli bir mesafe katedeceinden, rnein 10 metre. Akhilleus bir sre sonra bu mesafeyi de tamamladnda, o sre zarfnda kaplumbaa yine kk de olsa bir mesafe ilerlemi olacaktr ve bu byle devam edecektir. Bylece, Akhilleus ne zaman kaplumbaann varm olduu noktaya varsa, daha hl gitmesi gereken ne kadar kk de olsa bir mesafe kalm olacaktr. Bu nedenle Zenon Akhilleusun kaplumbaay hibir zaman geemeyeceini sylemitir. rnekte de grlecei zere Akhilleus kaplumbaaya asla ulaamaz, aynen modernlemekte olan lkelerin modernlemi lkelere ulaamayaca gibi. Ahmet Cevizci, Felsefe Szl, stanbul: Paradigma Yaynlar, 2002, s.1142-1143 225 Harry Harootunian, Tarihin Huzursuzluu - Modernlik, Kltrel Pratik ve Gndelik Hayat Sorunu, stanbul: Boazii niversitesi Yaynlar, 2006, s.74
75
Eer modernlii hareket ettiren eyin, kapitalizmin arzulayan makinesi olarak kabul edersek, bu makine kendisini retim ve tketim faaliyetiyle mmkn klmaktadr.
226
Ve bu retim ve
tketim mekanizmasn bir yaay biimi olarak her yerde hkmferma klmak istiyorsa, ierisinde bulunduu bugnn ierisinde asgari bir birlik oluturan gndelik olann, aslnda daima belirli bir zamanda durduunun ve genelde yeninin bugn ile atmal bir iliki iinde gemiin araclyla homojenliin zorlayc talepleri arasnda arabuluculuk ettiinin de farkndadr. Gndelik olann asgari birlik ierisinde bulunduu bugnden kastm, gemile olan ilikisini koparma abas ile birlikte her zaman ayn olann iinde ok yeniyi reten sonsuz bugne benzeyen snrsz gelecei tahayyl etme abas arasnda kalm u andr.227 Kapitalist modernleme ve pazarn giderek merkezilemesi, tm dnyadaki yeni toplumsal ilikiler iin oktan baskn belirleyici ilke olmu ve gnlk yaam bilinenden ve yakn gemite yaand eklinden olduka farkl bir ekilde batan aaya yeniden ina etmitir. Kapitalizm, retim dzenini ve retici konumuna ykseldii (konumunu ele geirdii mi demeliydim acaba?) her yerde tevars edilmi tm kltrel kalplar yamalad. Bu gelenekleri sorgulad ve bazen onlarn baz eylere olanak tanyan koullarn var olagelen toplumsal temellerinin altn oyarak, onlar tamamyla ortadan kaldrd. Eskiden kalan yaamn ritmini dzenleyen tandk deerlere, greneklere ve pratiklere aka kar gelerek, onlar paralad ve ilerini boaltt.228
226
Said Nursi, Mslman bireyi kapitalizmin arzulayan makinesine kar uyarmtr:
Evet insaniyetin yaamak damar ve hfz- hayat cihaz, bu asrda israfat ile ve iktisadszlk ve kanaatszlk ve hrs yznden bereketin kalkmasyla ve fakr u zaruret-i maiet ziyadelemesiyle o derece o damar yaralanm ve erait-i hayatn arlamasyla o derece zedelenmi ve mtemadiyen ehl-i dalalet nazar- dikkati u hayata celb ede ede o derece nazar- dikkati kendine celbetmi ki; edna bir hacat- hayatiyeyi, byk bir mesele-i diniyeye tercih ettiriyor. Kastamonu Lahikas, stanbul: Envar Neriyat, 2000, s.105
227
228
A.g.e, s.84-85
76
Gndelik Hayatn Psikopatolojisi adl eserinde Freud, insanlarn konumalarndaki dil srmelerinin daha derin, gizli anlamlara sahip olduunu syler. Biz de gndelik hayatn mevcut koullarnn grnrl altnda, yzeydeki hareketleri ynlendiren derin ve aa vurulmam toplumsal yaplarn var olduunu gren Marx'a paralel bir eyler syleyebiliriz. Freud'a gre hibir ey nemsiz deildir, en sradan konumann bile beklenmeyen anlamlar olabilir. Gndelik olan, bu yolla, grne gre yzeyinde gerekleen rutinlemeye ramen hem ok eitli ve karmak davurumlarn alan hem de bilimsel aratrmann ve politik mdahalenin nesnesi olarak incelenebilir. Bu yzden gndelik olan, sadece sradan ya da skc olmaktan ziyade dinamik toplumsal gerekliin229 birlikteliini bizlere salayabilir.230 Gndelik olana dair deneyim genelde ideolojik derin dnceye indirgenirken gzlemlenen yaplarn somut ve maddi gereklii sunduu sanlmaktadr. Bu adan bakldnda gndelik olan, kapitalizm ve modernlik st bal altnda snflandrlm, gndelik olandan etkilenmedikleri zannedilen bilin ve deneyim ise eylemi bir durumda donmu hllerinde
229
Said Nursiye gre toplumsal gerekliin bu dinamikliinin, deikenliinin nedeni dorudan doruya esmay lahiyyeye mazhar oluundan dolaydr: Hlk- Zlcelal hayret-nma, dehet-engiz bir surette bir faaliyet-i rububiyetiyle, mevcudat mtemadiyen tebdil ve tecdid ettiinin bir hikmeti budur: Naslki mahlukatta faaliyet ve hareket; bir itiha, bir itiyak, bir lezzetten, bir muhabbetten ileri geliyor. Hatt denilebilir ki; herbir faaliyette bir lezzet nevi vardr; belki herbir faaliyet, bir eit lezzettir. Ve lezzet dahi, bir kemale mteveccihtir; belki bir nevi kemaldir. Madem faaliyet bir kemal, bir lezzet, bir cemale iaret eder. Ve madem Kemal-i Mutlak ve Kmil-i Zlcelal olan Vcib-l Vcud, zt ve sft ve efalinde, btn enva- kemalta cmidir; elbette o Zt- Vcib-l Vcudun vcub-u vcuduna ve kudsiyetine lyk bir tarzda ve istina-i ztsine ve gna-i mutlakna muvafk bir surette ve kemal-i mutlakna ve tenezzh- ztsine mnasib bir ekilde; hadsiz bir efkat-i mukaddese ve nihayetsiz bir muhabbet-i mnezzehesi vardr. Elbette o efkat-i mukaddeseden ve o muhabbet-i mnezzeheden gelen hadsiz bir evk-i mukaddes vardr. Ve o evk-i mukaddesten gelen hadsiz bir srur-u mukaddes vardr. Ve o srur-u mukaddesten gelen, tabiri caiz ise, hadsiz bir lezzet-i mukaddese vardr. Ve elbette o lezzet-i mukaddese ile beraber; hadsiz onun merhameti cihetiyle faaliyet-i kudreti iinde, mahlukatnn istidadlar kuvveden fiile kmasndan ve tekemml etmesinden neet eden, o mahlukatn memnuniyetlerinden ve kemallerinden gelen Zt- Rahman ve Rahme ait, tabiri caiz ise, hadsiz memnuniyet-i mukaddese ve hadsiz iftihar- mukaddes vardr ki; hadsiz bir surette, hadsiz bir faaliyeti iktiza ediyor. Ve o hadsiz faaliyet dahi, hadsiz bir tebdil ve tayir ve tahvil ve tahribi dahi iktiza ediyor. Ve o hadsiz tayir ve tebdil dahi; mevt ve ademi, zeval ve firak iktiza ediyor. Said Nursi, Mektubat, stanbul: Envar Neriyat, 1998, s.286
230
77
braklmlardr. Hlbuki gndelik hayat, hl farklln uraklarna hayat verebilecek ve yarnn bugnle ayn olmayacann231 szn verebilecek yetenektedir, bu potansiyele sahiptir. Mesela, Max Weber rasyonellemenin beraberinde getirdii gndelik hayatn rutinlemesini, giderek gndelik olmayan hayatn alanna ait bir eye dnen ekilde tarif ederken, gndelik olan kendi rasyonellemesinin tahakkmnden ve gya gndelik olandaki motivasyondan, anlam ve davrann hesabn verecek ruhsallk kaynaklarndan kama yetisine sahip olan dinden ayrmaktadr. Georg Simmel ise Parann Felsefesinde tasvir ettii modern dnyadaki gndelik yaam, hi ad anlmasa da ya da en ufak bir biimde tarihselletirilmese de kapitalizmin dnyas olarak resmeder. Simmele gre para, dei tokuu ve sanki dnyay snrsz bir zamansallk, sonsuz bir bugn iin, tamamen terk etmi deer retimi ile ynlendirilen bir dnyaya dntrmtr. Simmel, ite bu bugnn kalbine, nesnel ve znel kltrler arasnda giderek byyen bir atmay koymu, hzlandrlm bir gndeliklik ile ampirik alann yannda durma ve onu anlama yetisini giderek kaybeden bireye ise, deneyimledii eyle arasndaki byyen bir atmann olduunu sezdirmeye almtr. Tabiri dierle, birey iin nesnel varoluun gelgit dalgasna (Simmel buna homojenletirme diyecektir) ve znel formun endie verici bir biimde ortadan
231
Gndelik hayat ierisindeki deiimin, farklln bulunduuna iaret olarak okunabilecek ekilde Said Nursi Mnazarat adl eserinde, Hal aldatyor Aldanmaynz. stikbal hesabna konuuyor yle dinleyiniz demitir. Said Nursi, Mnazarat, stanbul: Envar Neriyat, 2006, s.8
78
kayboluuna kar son kale olarak isel yaamn derinliklerini232 adres olarak gsterecektir.233 Gndelik yaam almalar, akademik camiada karmza, biri bireyin faaliyetleri, dieri ilikileri olmak zere iki farkl ontolojik kabul ile kmaktadr. 234 Gndelik hayata dair bu iki ontolojik yaklamdan biri Henri Lefevbre'ye, dieri de Michel De Certau'ya aitdir. Henri Lefevbreye ait birinci yaklamda gndelik yaam, bireylerin beslenme, barnma, giyinme, uyuma gibi adiyattan, sradan etkinlikler olarak anlalmaktadr. Bu etkinliklerin ve bunlar iin gerekli nesnelerin hepsi toplumun "maddi kltr"n oluturmaktadr. Dolaysyla olas bir gndelik hayat taharrisinin kapsamna toplumun maddi kltr de girmektedir. Michel De Certauya ait ikinci yaklamda ise, gndelik yaam, konuma, okuma, alveri yapma gibi yaam pratikleri (yapma biimleri) zerinden tanmlanmaktadr. Tm bu etkinliklerde zmleme birimine birey yerletirilmektedir. Buna karlk yaam pratiklerinde bireyin ilikileri esas tutulmaktadr. Yaam pratiklerinin oluturduu sistem ise bir btn olarak "kltr" tekil etmektedir. Gndelik yaam tekrara dayanp ve dnglerden oluurken bir yandan da deiimin dnda kalamaz, toplumdaki deimelerden etkilenerek tekrar be tekrar yeniden oluur. Dolaysyla gndelik yaama, ksaca, bir toplumun kendi iinde gelitirdii
232
Said Nursiye gre her insan iin bu derinlik farkl bir manaya denk gelmektedir. Zira beerin cevher-i ruhunda derc edilmi gayr- mahdud istidadat ve o istidadatta mndemi olan gayr- mahsur kabiliyetler ve o kabiliyetlerden neet eden hadsiz meyiller ve o hadsiz meyillerden hasl olan nihayetsiz emeller ve o nihayetsiz emellerden tevelld eden gayr- mtenah efkr ve tasavvurat- insaniye (Szler, stanbul: Envar Neriyat, 1992, s.521) var olsa dahi insan endan btn esmaya mazhar ve btn kemalta mstaiddir. Lkin iktidar cz, ihtiyar cz, istidad muhtelif, arzular mtefavit olduu halde binler perdeler, berzahlar iinde hakikat taharri eder. Onun iin hakikatn kefinde ve hakkn uhudunda berzahlar ortaya dyor. Bazlar berzahtan geemiyorlar. Kabiliyetler baka baka oluyor. Bazlarn kabiliyeti, baz erkn- imaniyenin inkiafna mene olamyor. Hem esmann cilvelerinin renkleri, mazhara gre tenevv ediyor, ayr ayr oluyor. Baz mazhar olan zt, bir ismin tam cilvesine medar olamyor. Hem klliyet ve cziyet ve zlliyet ve asliyet itibariyle cilve-i esma, baka baka suret alyor. Baz istidad, cziyetten geemiyor ve glgeden kamyor. Ve istidada gre bazan bir isim galib oluyor, yalnz kendi hkmn icra ediyor. O istidadda onun hkm hkmran oluyor. (Szler, stanbul: Envar Neriyat, 1992, s.336)
233
234
79
ekonomik, kltrel ve dini pratiklerin belirli bir tarih kesitinde ekilmi bir fotoraf olarak baklabilir. Bu fotorafta en nemli iki deiken vardr; zaman ve mekn.235 Henri Lefevbre iin modern toplumlarda, gndeliklik ile modernlik iki kart zellik halinde bulunmaktadr. Lefevbre gre, gndeliklik, modernitenin gndelik yaam diye de okunabilir. Lefevbreye gre gndelik yaam modernitenin sonucu olarak ortaya kmtr 236 Lefevbreye gre modernite yle bir semeler bolluudur ki, birey gnlk hayatnda tm bu semek durumunda olduklarnn ierisinden yer ve zaman itibariyle ou zaman da birbirine uymayan rutinlerin arasndan bir btnlk oluturmak zorundadr. Ama bireyin yaamak iin oluturmak zorunda olduu tm bu btnlk(ler) ou zaman tutarszlklara da gebedir.237
Lefebvree gre gndelik olan, kar karya olduumuz en etin soru(n)lardan birisi olan tekrar sorununu, sradanlnn tekrar tekrar ortaya kyla, tabiri dierle bir trl susturulamayan bir talep gibi kendisini dayatmasyla incelenmeye deerdir.238 Sanki gndelik olan, tm bu tekrarlanan rutinlerinin lisan haliyle, var gcyle muhataplarna, benim o tandk sandnz grnmme aldanmaynz, bu tandklk kyafetimin altndaki gerek manam239 kefetmeye alnz demektedir.
235
Bekir Onur, Trkiye'de ocukluun Tarihi, Ankara: mge Kitabevi, 2005, s.135
236
237
A.g.e, s.21-22
238
Mohamed Zayani, Ritm zmlemesine Giri, http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx? did=1&dsid=261&dyid=4072 Son eriim 7/12/2010
239
Said Nursiye gre kefedilmeyi bekleyen bu mana udur:
gayet ok, gayet kolay, gayet geni bir dairede, gayet oklukla halkeder, yapar bir kudretin azamet ve hameti iinde beraberlik ve benzeyilik ve birbiri iinde ve bir tarzda yaplmalaryla vahdetini ve ehadiyetini bize gsterir ve byle hadsiz mucizat ibraz eden bir fiil-i rububiyete, bir tasarruf-u Hallakyete mdahale ve itirak mmkn olmadn bildirir. Said Nursi, Lemalar, stanbul: Envar Neriyat, 2000, s.255
80
Lefebvre ile Rguliernin gnlk hayat zerine dncelerine bakldnda grnecek ey, gndelik hayat kavram, gelimi kapitalist toplumlardaki yabanclama kavramnn yeniden bir okumasnn mekn olarak incelenmek istendiidir. Onlara gre,
yabanclamann artk yalnzca i yeriyle snrl olmad, her yerde mevcut olduu iddia edilir. Hatta kapitalizm de artk retim iin retim eklindeki iktisad formlasyon ile snrlanamamakta, oktan hayat etkinlik alanlarnn hepsini ele geirmi durumdadr.240 Lefevbreye gre gndelik hayat tm o mtevazlnn ierisinde salam ve doal olandr. Gndelik hayat, onu oluturan ksmlara ve paralara belirli bir zaman kullanm iinde, kukuya meydan vermeyecek bir biimde hem onlar birbirlerine hem de kendisine balayan eydir. Gndelik hayat, zerinde tarih tamaz, bize u anda ve imdilikten baka herhangi bir zaman vermez. Grnte gstergesizdir de, kiiyi megul ederek uratrr, yine de sylenmeye gerek duymaz; zaman kullanmnda gizli olan etiktir o, kullanlan bu ann dekorunun estetiidir. O, modernlik ile birleen eyin hammaddesini retir, dokur. Modernlik kelimesinden, yeni olann ve yeniliin iaretini zerinde her daim tayan anlamak gerekir: Parlaklktr, paradokstur, teknik veya dnyevilik tarafndan damgalanm olandr. Gzpektir (yle grnmeye azami ehemmiyet verir), geicidir (ama ebedi izlenimi uyandrmay da ihmal etmez), kendini ilan eden ve kendini alklatan maceradr (tm muhataplarndan da bu maceraya katlmalarn beklemektedir). Modern denilen ierisinde yaadmz ya da yaamak zorunda brakldmz dnyann sunduu da dnk gsterilerde ve bu dnyann kendisini yine kendisine sunduu gsteride glkle ayrt edilebilen sanattr ve estetiktir. Gndeliklik ve modernlik, durmakszn karlkl olarak birbirini belirten ve gizleyen, merulatran ve telafi eden bir sarmaldr. Hermann Broch'un ifadesiyle, dnemin evrensel gndelik hayat, modernliin arka yzn, zamann ruhunu tekil etmektedir.241
240
Mohamed Zayani, Ritm zmlemesine Giri, http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx? did=1&dsid=261&dyid=4072 Son eriim 7/12/2010
241
Henri Lefebvre, Modern Dnyada Gndelik Hayat, stanbul: Metis Yaynlar, 1998, s.31
81
Lefevbre gre, gndelik hayat, bir mekn olarak olaylarn atl bir biimde deneyimlendii bir yer olmaktan te toplumlarn en derin atma ve arzu semptomlarnn ortaya koyulduu bir yer olarak grlmelidir. nk ya gndelik hayat varolduu kapitalist sistemin iindedir ve her ey zaten sylenmitir, ya da gndelik hayat kapitalist sisteme teslim olmamtr 242ve kiinin nnde daha syleyecek ok eyi vardr. Lefebvre asndan, gndelik hayat tanmlanrken, iinde yaanlan toplumun gndelikliini (ve modernliini) douran zellikler de saptanmak zorundadr. Ancak bylelikle gndeliklik, sadece bir kavram olmakla kalmaz, bu kavram toplumu anlamak iin bir ipucu olma konumuna ykselebilir. nk insanlar kendi gndelik hayatlarn sorgulamakszn yaadklar srece, eski ilikilerini yeniden retirler. Hlbuki gndelik hayatn yoksulluk grnmnn altnda gizli olan zenginlii
242
Bu noktada, Said Nursinin kendi hayatna dair yapt Eski Said, Yeni Said ayrm incelenmeye deer bir mevzudur. Zira genelde Eski Saidden Yeni Saide gei bir gerileme hikyesi gibi okunmaktadr. lk hayat olanEski Said dneminde siyaset ile fiilen bir megul olu var iken, Yeni Said ile birlikte siyasetten bir ekilme sz konusudur. Ancak burada olan eyin, Said Nursinin tekml asndan bir ilerlemeye denk dt iddiasndayz. Siyaset alann, localarn ve siyasi meclislerin tasallutundan kurtararak hayatn asl mecras olan gndelik olann ierisinde bulunmak ile davasn yrtme gayreti mevzu bahistir. Sradan insan iin hayatnn gidiatna dair eylemde bulunabilecei, taktikler retebilecei bir mekn olmas itibariyle gndelik hayat, Said Nursi iin de davasn sradan insana ulatrabilecei, devletin basksndan kurtulabilecei alan mmkn klmaktadr. Bylelikle Said Nursi, kendi adlandrmas itibariyle Yeni Said vaziyetini taknmakla slam Peygamberinin tavsiyelerine de uymu oluyordu: Bedzzaman, rivayetlerde gelen ehas- hirzamana ait haberlerin mhim bir ksmn ve hrriyetten evvel stanbulda tevilini syledii hadslerin ihbar ettii hirzamann dehetli ahslarnn lem-i slm ve insaniyette zuhur ettiini grr. Ve yine gelen rivayetlerden, onlara kar kacak ve mukabele edecek olan Hizb-l Kuran hakknda, O zamana yetitiiniz zaman, siyaset canibiyle onlara galebe edilmez; ancak manev kln hkmnde icaz- Kurann nurlaryla mukabele edilebilir. tavsiyesine mraatla, Ankarada terik-i mesa edemeyecei iin, kendisine tevdi edilmek istenen mebusluk, Dr-l Hikmet-il slmiye gibi Diyanetteki azal, hem vilayat- arkye vaiz-i umumlii tekliflerini kabul etmez. Said Nursi, Tarihe-i Hayat, stanbul: Envar Neriyat, 1993, s.147
82
ortaya koymak, bilindikliin altndaki anlalmay bekleyen manalar aa karmak, olaanln olaanstlne243 ulamak gerekmektedir.244 Lefevbre asndan zamann olmad bir yerde anlatmn srekliliini salayan ey, gndelik hayat ve bu hayatn deimez niteliidir. Aynen bir yaznn amac, yazlabilir olan her eyi iermek olmas gibi, gndelik hayat da derinlie kulak verir, ancak bu derinlii saydam bir ekilde ve iine iyice girilebilecek bir ey gibi gsterir. Hlbuki artk o, derinlikleri yakalamak iin kurulmu bir tuzak gibidir, bu derinliklerin meknnn ta kendisiymi gibi olduu halde. Bu tuzaktan yegne kurtulu aresi, felsefenin bu gerein esrarn zmeye giritiinde bir sre sonra kendisindeki gerekliin eksikliini saptamasnda sakldr; bu deerlendirme felsefenin znde vardr. Gndelik kavram felsefeden gelir ve felsefe olmadan da anlalamaz. Bu kavram, felsefe iin ve felsefe tarafndan, felsefi olmayan belirtmektedir. Fakat felsefi olmayan dnmenin ve ele almann tek yolu da bir felsefe eletirisi yapmak gerektiini unutmamaktan geer. Gndeliklik kavram, gndelik hayattan gelmez nk gndelik hayat yanstmaz; her kavram gibi daha ziyade, felsefe adna, onun, olanakl kabul edilen dnmn ifade eder. Bu kavram yaltlm felsefeden deil, felsefe olmayan zerine dnen felsefeden domutur; bu ise, kukusuz felsefenin kendisini ama abas iinde ulat en st basamaa iaret emektedir.245
243
Said Nursi olaanln ierisindeki olaanstlnn grnememesini yle aklar:
lem Eyyhel-Aziz! nsanlar fikren dalalete atan sebeblerden biri; lfeti, ilim telakki etmeleridir. Yani meluflar olan eyleri kendilerince malm bilirler. Hatt lfet dolaysyla diyata teemml edip ehemmiyet vermezler. Halbuki lfetlerinden dolay malm zannettikleri o di eyler, birer hrika ve birer mucize-i kudret olduklar halde, lfet saikasyla onlar teemmle, dikkate almyorlar; t onlarn fevkinde olan tecelliyat- seyyaleye iman- nazar edebilsinler. Bunlarn meseli deniz kenarnda durup, denizin ierisindeki hayvanata ve sair garib hltna bakmayarak, yalnz rzgr ile husule gelen dalgalara ve emsin uaatndan peyda olan parltsna dikkat etmekle Mlik-l Bihar olan Allahn azametine delil getiren adamn meseli gibidir. Said Nursi, Mesnevi-i Nuriye, stanbul: Envar Neriyat, 1999, s.196-197
244
Henri Lefebvre, Modern Dnyada Gndelik Hayat, stanbul: Metis Yaynlar, 1998, s.34-43 Henri Lefebvre, Modern Dnyada Gndelik Hayat, stanbul: Metis Yaynlar, 1998, s.14-20
245
83
Lefevbre gre, gndelik hayatn incelenmesi, uzmanlam bilimlere bir karlama zemini sunmaktan te bir eye tekabl etmektedir. Mesela, gndelik hayatn eletirel zmlemesi ile ideolojilerin aa kmas mmkn olacaktr. Gndelik hayat hakknda elde edilen bilgi ise, ideolojik bir eletiriyi ve sreklilik halinde bir zeletiriyi kapsayacaktr. 246 Toplumsal alann dier yzeyleri (sosyolojik katmanlar iinde ok yksekte ileyen devlet hari), artk sadece gndelik hayata bal olarak varlklarn srdrmektedirler. Gndelik hayat zerine yaplacak herhangi bir inceleme ile bu yaplarn gerekte onlarla temas halindeki insanlar iin nemleri ve faydalar ve gndelik hayat yaplandrma kapasiteleri llebilecektir. Lefevbree gre, gndelik olan anlamak iin yani bir gndeliklik teorisi oluturmak iin, baz n koullar bulunmaktadr. Bunlar, ncelikle, gndelik hayatn iinde bulunmak, orada yaam olmak, sonrasnda da onu bir gereklik olarak kabul etmemek ve onun karsnda eletirel bir mesafe brakmann gerekliliidir.247 Gndeliklik herhangi bir anlamdan yoksundur; anlam verilmeye allan bir yok-anlamlar kmesi gibidir. Gndelik olann anlamszlklar, ancak mevcut gndelikten baka bir kmeye dntrldkleri, deitirildikleri takdirde bir anlama kavuabilmektedirler.248 Gndelik hayat her zaman katlanmalarn, kvrlmalarn ardnda kendisini gizlemektedir. Kendisini saklad bu kvrm ve katlanmalarn ardnda ise gndelik hayatn iinde sakl olan zel yaam
249
buluruz. zel yaamlar gndelikliin, gnlerinin,
haftalarnn, aylarnn arasna skm, kk krpntlar eklindedirler. Modern yaantnn hzll ierisinde bir anlk durup dinlenmeler gibidirler bunlar. Bu dinlenmeler de olmazsa
246
A.g.e, s.30-34 A.g.e, s.70-78 A.g.e, s.101
247
248
249
Said Nursi, Kemalist dnce ile olan mcadelesini ite bu zel alan kavram zerinden yrtmtr. Said Nursinin argmanlarnda zel alan, bireyin kendisini tm harici basklardan azade klabildii, kendiliini kurgulayabildii bir yere tekabl eder: Hkmet ele bakar ve zahire dikkat eder. Kalbe bakmak, gizli ve husus ilere bakmak hakk yoktur ki, herkes kalbinde ve hanesinde istediini yapabilir ve padiahlar zemmeder, beenmez. Said Nursi, Tarihe-i Hayat, stanbul: Envar Neriyat, 1993, s.221
84
herkes iin, yaamn anlam, anlamdan yoksun yaama dnr. Kendini gerekletirmek modern zamanlarda, tarihsiz bir yaama, tam bir gndeliklie sahip olmaya tekabl etmektedir; fakat ayn zamanda onu grmemek ve mmkn olduu andan itibaren ondan kamak da demektir. nk gndelik olanla fazlasyla yaplan bir meguliyet, gndelik olann barnda, en derin ve en zelletirilmi gndelikliin reklendii sahte yalnzln uurumlarndan, ukurlarndan ykselen la da muhatap olmay icap ettirir.250 Gndelik hayatn ierisindeyken, her eyi aka grdmz sandmz durum, aslnda en fazla yanldmz durumdur; koyu bir karanlkla sarldmz dndmz anda, bir parlt karanlklar yararak ldamaya ve dolaysyla bize bir eyleri gstermeye balamtr bile.251 Lefevbree gre, dnyay yorumlayan felsefeleri gndelik hayat zerinden yeniden yorumlamak, onlardaki deiimin teorik aralarn kararak, teorik bir devrim
gerekletirebilmek, gndelik hayatn rettii yeni devrimci dncenin en byk amac olacaktr.252 Michel De Certeau iin ise gndelik yaam konuma, okuma, hareke etme, al veri yapma vb. yaam pratikleri (ileri yapma biimleri) zerinde giden bir yaklam zerinde durmaktadr.253 De Certeau, bu etkinliklerin anlam dnyasnn kefetmek iin merkeze bireyi koymaktadr. Bireyin ilikiler andan doan gndelik hayat bir sistem olarak kltr netice verir. Tekrarlara dayanp ve dnglerden oluan gndelik hayat deiime dair srr, bilindik maskesinin altnda gizler. Gndelik hayata bakldnda aslnda gndelik hayatn ierisinde ekillendii, beslendii toplumun ekonomik, kltrel, dini vb. vehelerini ortaya koyabilecek
250
Henri Lefebvre, Modern Dnyada Gndelik Hayat, stanbul: Metis Yaynlar, 1998, s.123-126 A.g.e, s.183-184 A.g.e, s.194
251
252
253
lhan Tekeli; Gndelik Yaam, Yaam Kalitesi ve Yerellik Yazlar, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2010, s.17
85
bir fotorafa bakmaktayzdr. Bu fotorafa anlam vermemizde bize yardmc olacak en nemli iki deiken vardr; onlar da zaman ve mekndr.254 Luce Girardn tabiriyle De Certeaunun yapmaya alt ey, gnlerin kpnn altnda, politik sylemin aknl ve bunalm ierisinde, aclarla, krizlerle ya da sulamalarla ilgilenmeyerek, bu byk sz karmaas iinde esas olanla, gizemini hala koruyanla yani en derinde olanla, olaylarn derin ve sakl anlamn ortaya karmakla uramtr.255 De Certeauya gre merkezde bulunan, grltc ve gz alc olduu kadar ussal ve yaylmac olan retim biimi, tketim olarak nitelendirilen baka bir retim biimiyle rtmektedir. Bu retim biimi kurnazdr, danktr ancak her yere szmas ve sessizliiyle neredeyse grnmezdir. Hem ayrca bu retim biimi kendini, kendisine ait rnlerle belli etmez. Onu anlamak iin, egemen ekonomik dzen tarafndan dayatlan rnleri kullanma biimleriyle nasl ortaya koyduuna baklmaldr.256 De Certeauya gre gndelik yaam faaliyetleri ele alndnda esas zmleme birimi birey olmaldr. Gndelik yaam pratikleri zerinde durulduunda bireylerin ilikileri n plana alnarak incelemeler yaplmaldr. Bu halde belirleyici olan zneler deil zneler aras ilikiler olmaldr. Bu balamda birey, tam da bu tr ilikisel belirlemelerin birbirini etkiledii kesime noktasdr. Kltre de bu yaam pratiklerinin ya da yapma biimlerinin oluturduu bir sistem olarak baklabilir.257 De Certeau iin gndelik hayat, bir taraftan stratejilerin dier yandan ise taktiklerin retimine ev sahiplii yapmas hasebiyle incelenmeye deer bir konum arz etmektedir:
Stratejiden kast, bir istek znesi ile bir erk znesinin belli bir evreyle yaltlmasyla oluan g ilikilerinin llp tartlmasdr. Strateji uygulamas, her eyden nce belirli bir aidiyet olarak erevesi izilen bir alann varln gerektirir. Bu alan, ilikilere, belirgin bir biimde dtan
254
Bekir Onur, Trkiye'de ocukluun Tarihi, Ankara: mge Kitabevi, 2005, s.135 Michel De Certeau, Gndelik Hayatn Kefi I, Ankara: Dost Kitabevi, 2009, sf.13 A.g.e, s.45
255
256
257
lhan Tekeli; Gndelik Yaam, Yaam Kalitesi ve Yerellik Yazlar, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2010, s.18
86
bakabilecek bir idareyi mmkn klan, bu dairenin zeminini oluturan alandr. Politik, ekonomik ya da bilimsel aklclk ite bu stratejik model zerinde kurulur. Taktikten kastm ise, tam aksine ne bir aidiyet zerinden, ne de tekinin, grnr bir btnlk olarak ayrt edilmesini salayan bir snr zerinden yaplan bir hesaplamadr. Taktik, uygulamam alan olarak sadece tekinin alanna sahiptir. Taktikler, tekinin alanna, bu alan btnyle kapsamadan, bu alan belirli bir mesafede kalmay da baaramadan yava yava, para para szar. Taktik sahip olduu avantajlar toparlayabilecei, daha fazla yaylmak iin kendini ayarlayabilecei, koullardan bamsz bir hale gelebilecei bir merkezden, bir zeminden yoksundur.258
Zorlamalara maruz kalan insanlar taktik olarak, kendilerine yaplan zorlamalar farkl biimlerde yeniden reterek stesinden gelmeye almlardr. Bu insanlar kendilerine dayatlanlar, reddetme259 ya da deitirme yoluna bavurmakszn, zorbalklarndan k yolunu bulamadklar bu dayatc sisteme yabanc gndermelere dayanarak ve farkl hedeflere ynelik olarak kullanlan ve farkl uygulamalara tabi tutarak, derin bir dnme uratmlardr. Onlar dardan sindirmeye, tmeye alan bu zorba sistemin ierisinde teki olarak kalmay baararak, egemen dzeni bir biimde kullanarak, reddetme imknlarndan ve aralarndan yoksun olduklar erkle oyun oynamlar; bu dzenin elinden, bu dzeni terk etmeden, bu dzenden uzaklamadan, kap kurtulabilmenin yolunu bulmulardr. Farkllklarnn gc, tketim biimleri ve yntemlerinden gelmektedir. nk ayn alanda etkinlik gsteren iki taraftan, bilgilenme aralar, finansal kaynaklar ve gvenceler bakmndan zayf olan taraf, daha kurnaz olmak, baarya ulamak iin daha ok almak ve daha fazla rya grmek ya da daha fazla elenmek zorundadr. Misal olarak,
258
Michel De Certeau, Gndelik Hayatn Kefi I, Ankara: Dost Kitabevi, 2009, sf.54
259
Said Nursnin Kemalist rejimin stratejilerini kar yapm olduu taktikler onlar fiilen red etmekten te kabul etmemek ve hakk, doru olarak grmemektir: nc vehimli sual: Ehl-i dnya diyorlar ki: Sen bizi sever misin? Beeniyor musun? Eer seversen, neden bize ksp karmyorsun? Eer beenmiyorsan bize muarzsn; biz muarzlarmz ezeriz? Elcevab: Ben deil sizi, belki dnyanz sevseydim, dnyadan ekilmezdim. Ne sizi ve ne de dnyanz beenmiyorum. Fakat karmyorum. nki ben baka maksaddaym; baka noktalar benim kalbimi doldurmu, baka eyleri dnmeye kalbimde yer brakmam. Sizin vazifeniz ele bakmaktr, kalbe bakmak deil! nki idarenizi, asayiinizi istiyorsunuz. El karmad vakit, ne hakknz var ki, hi lyk olmadnz halde kalb de bizi sevsin demeye Kalbe karsanz Evet ben nasl bu k iinde bahar temenni ediyorum ve arzu ediyorum; fakat irade edemiyorum, getirmeye teebbs edemiyorum. yle de: Hl-i lemin salahn temenni ediyorum, dua ediyorum ve ehl-i dnyann slahn arzu ediyorum; fakat irade edemiyorum, nki elimden gelmiyor. Bilfiil teebbs edemiyorum; nki ne vazifemdir, ne de iktidarm var. Said Nursi, Mektubat, stanbul: Envar Neriyat, 1998, s.68-69
87
tketim taktikleri yani zayfn glden kar salamas, gly oyuna getirmek iin kurduu bu mhendislik bilgisi, bu nedenle, gnlk alkanlk, tutum ve uygulamalarn siyasallamasn da beraberinden getirmesi verilebilir. Taktikler bize, akln, gnlk mcadelelerden ve bu mcadelelere eklemlenen zevklerden ayr dnlmeyeceini gstermektedir. Taktikiler, edinilmi dillerin szdaarcklarn kullansalar ve salk verilmi szdizimlerini kabul etseler dahi, kullandklar usul ile farkl karlar salamaya ynelik, farkl arzularn gerekletirmeye alan kurnazlklara giriirler ve oyunlar kurarlar.260 Bu kar ve arzu oyunlar, iinde gelitikleri sistemler tarafndan ne farkedilebilir ne de kavranabilirler.261 De Certeauya gre bunlara rnek olarak mrldanma, ikyet etme ve dzenbazlk verilebilir.262 Oysa stratejiler, ait olunan bir mekn ya da kurum araclyla korunana ve onlar bu biimde destekleyen erkle ilikilerine, nesnel hesaplamalar ardna saklanmalarna iaret etmektedir.263
260
Bu mealde kurnazlk ve oyunlara, Said Nursi ile birlikte muhakeme olmu Ahmed Feyzi Kul adl Risale-i Nur talebesinin Afyon A Ceza Mahkemesine kar yapt savunma rnek gsterilebilir: Sayn Hkimler! Bir din limi ile grmek, onun din hakikatlerine ait kitablarn okumak ve yazmak ve dindalarnn imdadna komak zere dinine ve Kuranna ve Peygamberine (A.S.M.) hizmet etmek bir mminin vazifesi ve hakk deil midir? Bizi bu hizmet-i diniyeden meneden bir kanun maddesi var mdr? Baz cihetlerin zamanmzdaki kfr ve gayr- ahlk cereyanlar tenkid etmesi bir su mu tekil ediyor? Biz ne siyasetle, ne idare ile asl alkas olmayan yalnz dindar, saf halk kitlesiyiz. Bir insana hsn- zan etmek ve kymet vermek herkesin ahs bir kanaatdr. Biz Bedzzaman zamanmzn en yksek din limi biliyoruz. Din hakikatlerini asl dalkavukluk yapmadan beyan ve ifade eden bir hakikat adam biliyoruz. Mcahid adn vermekliimiz, memleketimizi tehdid eden ahlkszlk ve imanszlk cereyanlarna kar Kurann sarslmaz hakikatlarna dayanarak giritii mdafaa ve hizmet-i diniyesinden dolaydr. Din ve vicdan hrriyetinin hkmran olduu bir memlekette vicdan kanaatlerimizden mesul olamayz. Bundan dolay da kimseye hesab vermee mecbur deiliz." Said Nursi, ualar, stanbul: Envar Neriyat, 2005, s.563
261
Michel De Certeau, Gndelik Hayatn Kefi I, Ankara: Dost Kitabevi, 2009, s.46-53 Paul Ginsborg, Gndelik Hayat Politikalar, stanbul: Alm Kitap, 2010, s.137 Michel De Certeau, Gndelik Hayatn Kefi I, Ankara: Dost Kitabevi, 2009, s.55
262
263
88
B. Trk Modernlemesi ve Said Nursi Siyasetin ve gndelik yaamn bireyi esir ald toplumlarda, muhayyele dayal bir zenginlik ile yeni keiflerde bulunmak zordur.264 Trk modernlemesi bir yandan siyasi yaam, iddia ettii halk idaresine bir trl gvenemediinden esir almakta dier yandan da gndelik hayat bir trl kendisine ait dinamikleriyle ba baa brakma anlamyla zgr klmamakla bylesine bir tahayyl fakirliine neden olmaktadr. Bu zellikler Trk modernlemesinin zaman ve mekn asndan deimeyen zelliklerindendir. Batda zerinde kyasya tartmalarn vuku bulduu ve belki de aslnda tam da bu tartmalardan beslenen ya da tartmalarla ortaya konan arayn ta kendisi olarak deerlendirilebilecek modernite, modernizm ve modernleme Trkiyede resmi uygulayclar olan Kemalist modernletiricilerin ellerinde mutlak formuyla, tavizsiz bir ekilde uygulanmaya konulmutur.265 Hlbuki ou zaman modernlik, kendimize
malettiimiz, uyarladmz, yeniden rettiimiz, tamamlanmayan dinamik bir sre olarak karmza kmakta ve yeniden yeniye olarak etik ve estetik deerlerin potasnda ekillenmektedir.266
264
265
Bu manay destekler nitelikte yaanm bir hadise: Cumhuriyetin ilk yllarnda sosyal bilimlerdeki eitimlerini tamamlamak, ykseltmek iin zellikle Almanyaya gnderilenler arasndan, Alman dncesinde tam da o dnemlerde en etkili isimlerden biri olan Martin Heideggerin modernite eletirisinden etkilenen neredeyse yoktur (rnek, Macit Gkberk). Hlbuki Almanya entelektel dnyas ve akademedyas o dnemlerde Heideggerin modernite eletirilerini tartyor, ok kymet veriyordu. in daha da ilgin yan Heideggerin etkili olduu o dnemde Almanyada bulunan Japon renciler zerinde Heidegger etkisi o kadar youn olacaktr ki, Heidegger zerine Almanya dndaki ilk makale 1924 ylnda Japonyada, yine onun hakknda ilk kitap da 1933 ylnda Japonya'da yaynlanmtr. Bu noktada, Trkiyeden rencilerle Japonyadan gelen renciler arasndaki byk fark bulunmaktadr. Bu fark da Trkiyeli rencilerin, zaten zar zor bulduklar bir modernite ve modernlemelerine kanaat ederek, Heideggerin bu konudaki kafa kartrc zrvalaryla pek megul olmaylar olsa gerek.
266
89
Bu noktada modernliin slami eletirisi, modernliin yerlilemesindeki yeni bir aamann belirtisi olarak okunmaldr. Zira bizzat talep edebilmenin kendisi modern anlayn bir paras olduunun farkna vararak eski ile yeninin bir aradalnn imknn sorgulayan ve bu sorgulamann sonularn bir talep olarak ortaya koyan modernliin slami eletirisidir. Modernliin artk kendileri dnda olmadnn belki de en fazla bilincinde olanlarn, Mslman aydnlar olduu iddia edilebilir.267 lk bakta paradoksal gibi gzkse de bizler, slami hareketler vastasyla, modernliin bizim dmzda bir yerlerde, ulalmas gereken bir ideal olmaktan te, bizim kendimizde, kendiliimizde mndemi bir olgu olmaya baladn anlamaktayz.268 Kemalist modernlemeciler, modernlii kendileri dnda, elde edilmesi gereken Batya ait bir mal olarak grm ve bunun neticesinde yaplmas gerekenler iin harekete gemilerdir. Hlbuki modernlik darda deildir; O toplumsal bir keif olarak ieriden inay gerekli klan bir sretir. Modernlik ancak yerli kltrel kimliklerin ve toplumsal dokularn zerinde retilebilir. Modernlemeye evrenselci yaklamlardan uzaklalarak ve ona zg anlamn yaps ve kltrel kimlii, ksacas yerel dokuyla modernlik arasndaki zgl eklemlemenin farkna varlarak yaplabilecek bir ina ile modernlik, kendisine has yapsyla gerekten var olabilir.269 Srece ge katlan lkelerde gerekletirilen modernleme, kltrel ztlama ve dnmle balar.270 Bat modernlemesinin dntrc etkisi, ou zaman devlet yaplarnda, siyasal kurumlarda ve snai ekonomi dzeyinde incelenmitir. Oysa modernlemenin maddi olmayan, ama daha derine nfuz eden etkileri bulunmaktadr. Bu etkiler kendilerini kltrel dzeyde,
267
A.g.e, s.36-54 A.g.e, s.55 A.g.e, s.96-113 erif Mardin, Bedizzaman Said Nursi Olay, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s.21
268
269
270
90
yaam
tarznda,
cinsiyet
kimliklerinde
ve
kendi
kimliini
tanmlama
biiminde
gsterecektirler.271 Aada daha derinlemesine incelecek olan Said Nursinin dnceleri bu balamda ele alndnda yani modernliin nfuz ettii alanlardan birisi olarak Said Nursinin dncelerine bakldnda, modernliin beraberinde getirdii kaosa, kirlenmeye ve anlam kaybna kar en nemli eletirel gcnn, onun etik ve estetik eksende ortaya koyduu dncelerinden ktn syleyebiliriz.272 Said Nursi, stnkr bir deerlendirmenin neticesinde sahip olduu znel farklar yok saylarak ou zaman muhafakar, dindar dnce ekolne dhil edilir. Modernitenin btn ktlklerini iinde barndrd dnlen Bat ile olan ideolojik atmalar nedeniyle moderniteyi kendi terimleriyle anlamak konusunda pek az bir eilimin 273 bulunduu bir devirde Said Nursi, Avrupa hakknda yle bir ayrm yapmaktadr:
Avrupa ikidir: Birisi, sevlik din-i hakiksinden ald feyz ile hayat- itimaiye-i beeriyeye nfi' san'atlar ve adalet ve hakkaniyete hizmet eden, fnunlar takib eden Avrupa. kinci Avrupa: Felsefe-i tabiiyenin zulmetiyle, medeniyetin seyyiatn mehasin zannederek, beeri sefahete ve dalalete sevkeden..274
Said Nursi hayatnn ilk dnemlerinde, medeniyetten anladnn birinci Avrupa olarak nitelendirdii, bozulmam Hristiyanlktan hareketle
insanla yararl maddi ve manevi ilerde bulunan ve umumi adalete ve dorulua hizmet eden ksm olduunu ve bu ksma ziyade tevikatta bulunurken, hayatnn ilerleyen aamalarnda, medeniyetin baskn
karakterinin ikinci Avrupa ynnde deiiklik gstermesi zerine tavrn

271
Nilfer Gle, Melez Desenler, stanbul: Metis Yaynlar, 2008, s.115 A.g.e, s.15
272
273
S. Perviz Mansur, Modernite ve Honutsuzluklar, http://www.kimokur.com/MakaleDetay.aspx?mId=1351 Son eriim 27/12/2010

274
Said Nursi, Lemalar, stanbul: Envar Neriyat, 2000, s.115
91
deitirmi ve medeniyetin bu ierii bozulmu ekline (ki o bu ekle, mimsiz medeniyet diyecektir) iddetle kar kmtr. Bu tavr
deiikliini ise yle aklamtr:

Sen eskiden arktaki bedevi aairde seyahat ettiin vakit, onlar medeniyet ve terakkiyata ok tevik ediyordun. Neden, krk seneye yakndr, medeniyet-i hazradan "mimsiz" diyerek hayat- itimaiyeden ekildin, inzivaya sokuldun? Elcevab: Medeniyet-i hazra-i garbiye, semav kanun-u esaslere muhalif olarak hareket ettii iin seyyiat hasenatna; hatalar, zararlar, faidelerine racih geldi. Medeniyetteki maksud-u hakik olan istirahat- umumiye ve saadet-i hayat- dnyeviye bozuldu. ktisad, kanaat yerine israf ve sefahet ve sa'y ve hizmet yerine tenbellik ve istirahat meyli galebe aldndan, bare beeri hem gayet fakir, hem gayet tenbel eyledi. Semav Kur'ann kanun-u esassi
ferman- esassiyle: "Beerin saadet-i hayatiyesi, iktisad ve sa'ye gayrette olduunu ve onunla beerin havas, avam tabakas birbiriyle barabilir." diye Risale-i Nur bu esas izaha binaen ksa bir-iki nkte syleyeceim: Birincisi: Bedevilikte beer -drt eye muhta oluyordu. O -drt hacatn tedarik etmeyen on adedde ancak ikisi idi. imdiki garb medeniyet-i zalime-i hazras s'-i istimalat ve israfat ve hevesat tehyic ve havaic-i gayr- zaruriyeyi, zarur hacatlar hkmne getirip grenek ve tiryakilik cihetiyle imdiki o meden insann tam muhta olduu drt hacat yerine, yirmi eye bu zamanda muhta oluyor. O yirmi hacat tam hell bir tarzda tedarik edecek, yirmiden ancak ikisi olabilir. Onsekizi muhta hkmnde kalr. Demek bu medeniyet-i hazra insan ok fakir ediyor. O ihtiya cihetinde beeri zulme, baka haram kazanmaya sevk etmi. Bare avam ve havas tabakasn daima mbarezeye tevik etmi. Kur'an'n kanun-u esassi olan "vcub-u zekat, hurmet-i riba" vastasyla avamn havassa kar itaatini ve havassn avama kar efkatini temin eden o kuds kanunu brakp burjuvalar zulme, fukaralar isyana sevk etmeye mecbur etmi. stirahat- beeriyeyi zr zeber etti! kinci Nkte: Bu medeniyet-i hazrann hrikalar, beere birer nimet-i Rabbaniye olmasndan, hakik bir kr ve menfaat- beerde istimali iktiza ettii halde, imdi gryoruz ki: Ehemmiyetli bir ksm insan tenbellie ve sefahete ve sa'yi ve almay brakp istirahat iinde hevesat dinlemek meylini verdii iin sa'yin evkini kryor. Ve kanaatsizlik ve iktisadszlk yoluyla sefahete, israfa, zulme, harama sevkediyor. Mesel: Risale-i Nur'daki "Nur Anahtar"nn dedii gibi: "Radyo byk bir nimet iken, maslahat- beeriyeye sarf edilmek ile bir manev kr iktiza ettii halde, bete drd hevesata, lzumsuz malayani eylere sarf edildiinden; tenbellie, radyo dinlemekle heveslenmeye sevk edip, sa'yin evkini kryor. Vazife-i hakikiyesini brakyor. Hatt ok menfaatli olan bir ksm hrika vesait, sa'y ve amel ve hakik maslahat- ihtiyac- beeriyeye istimali lzm gelirken, ben kendim grdm; ondan bir-ikisi zarur ihtiyacata sarfedilmeye mukabil, ondan sekizi keyf, hevesat, tenezzh, tenbellie mecbur ediyor. Bu iki cz' misale binler misaller var. Elhasl: Medeniyet-i garbiye-i hazra, semav dinleri tam dinlemedii iin, beeri hem fakir edip ihtiyacat ziyadeletirmi. ktisad ve kanaat esasn bozup, israf ve hrs ve tama' ziyadeletirmeye, zulm ve harama yol am. Hem beeri vesait-i sefahete tevik etmekle o bare muhta beeri tam tenbellie atm. Sa'y ve amelin evkini kryor. Hevesata, sefahete sevk edip mrn faidesiz zayi' ediyor. Hem o muhta ve tenbellemi beeri hasta etmi. S'-i istimal ve israfat ile yz nevi hastaln sirayetine, intiarna vesile olmu. Hem iddetli ihtiya ve meyl-i sefahet ve lm her vakit hatra getiren kesretli hastalklar ve dinsizlik cereyanlarnn o medeniyetin ilerine yaylmasyla; intibaha gelip uyanm beerin gz nnde lm i'dam- ebed suretinde gsterip, her vakit beeri tehdid ediyor. Bir nevi cehennem azab veriyor. te bu dehetli musibet-i beeriyeye kar Kur'an- Hakm'in drtyz milyon talebesinin intibahyla ve iinde semav, kuds kanun-u esasleriyle bin yz sene evvel gsterdii gibi, yine bu drtyz milyonun kendi kuds esas kanunlaryla beerin bu dehetli yarasn tedavi etmesini; ve eer yaknda kyamet kopmazsa, beerin hem saadet-i hayat- dnyeviyesini, hem saadet-i hayat- uhreviyesini kazandracan ve lm, i'dam- ebedden karp lem-i nura bir terhis tezkeresi gstermesini ve
92
ondan kan medeniyetin mehasini, seyyiatna tam galebe edeceini ve imdiye kadar olduu gibi; dinin bir ksmn, medeniyetin bir ksmn kazanmak iin rvet vermek deil, belki medeniyeti ona, o semav kanunlara bir hizmetkr, bir yardmc edeceini Kur'an- Mu'ciz-l Beyan'n iarat ve rumuzundan anlald gibi rahmet-i lahiyeden imdiki uyanm beer bekliyor, yalvaryor, aryor!275
Said Nursi, moderniteyi, modernitenin rettii kelimeler zerinden yorumlamaya, anlamaya, eletirmeye ynelik okunabilecek metinler ortaya koymutur (bu tezin zmni amalarndan biri de bu iddiaya bir kant olma niteliinde, gndelik hayat gibi modern bir kavramn ieriinin Said Nursi metinlerinden hareketle farkl vecihlerinin anlalmaya allmasdr). O, slamn Batl modernitenin siyaset felsefesini alarak kendi topraklarna olduu gibi mi nakletmeli, yoksa modernitenin kendi mirasyla bir diyalog yoluyla ahlaki ve pratik anlaylarn elde etmek mmkn mdr, sorularna cevap aramtr. Bir baka deyile, slamn modernitenin keiflerini yok sayamayacann (ki zmni olarak bu keifleri demle balayan lahi gelenein ya da onun tabiriyle Kurani gelenein mal olarak 276 grdnden, moderniteyle gelen eyin Mslmanlar iin zaten ierisinde bulunulan manann ruhuna uygunluundan bahsetmitir) ve entelektel corafyamza giren yeni dnya sanki hi yokmuasna muamele edilemeyeceinin farkndadr.277 Cumhuriyeti rejim, kendisini laik devlet dncesine dayal bir kurulu miti zerine ina etmek istemektedir. Bu istek muvacehesinde Said Nursi, Trkiyedeki laik konuma sahip kesimlerin en sert eletiri ynelttikleri dini nderlerin arasndadr. Bu kesimlerin nezdinde Said Nursi, gericiliin z simgesi konumunu igal etmektedir. Said Nursi gibi bir dini nderin ortaya koyduu abas her eyden nce, insanlarda uyandrd ilgi ile dahi olsa aratrlmay hak etmektedir. Neden olduu etkinin, her ynyle incelenerek bu durumu
275
276
Said Nursi, Emirda Lahikas II, stanbul: Envar Neriyat, 2007, s.99-101 Said Nursi iin medeniyet harikalar olan eyler (ki metin ierisinde genelde terakkiyat- maddiye olarak nitelendirilseler dahi, bu harikalar manevi eyler yani ahlak, dnce olarak da okumak mmkndr) Avrupann mal deildir: Bunu da inkr etmem: Medeniyette vardr mehasin-i kesre.. lkin onlar deildir ne Nasraniyet mal, ne Avrupa icad, ne u asrn sanat.. Belki umum maldr: Telahuk-u efkrdan, semav eryiden, hem hacat- ftrden, hususan er-i Ahmed, slm inklabdan neet eden bir maldr. Kimse temellk etmez. Said Nursi, Szler, stanbul: Envar Neriyat, 1992, s.714-715
277
S. Perviz Mansur, Modernite ve Honutsuzluklar, http://www.kimokur.com/MakaleDetay.aspx?mId=1351 Son eriim 27/12/ 2010
93
aklayc sebeplerin ortaya konulmas beklenirken, gerici, dzenbaz ve istismarc trnde sfatlar ile bu ihtiyac karlamak mmkn deildir.278 slami lehenin Avrupadaki semavi dinlere (Hristiyanlk ve Yahudilik) nazaran toplumsal hayatn btn ynlerini kapsamas anlamnda, nfuz edici bir nitelik tad ve gene st ve alt snflar tarafndan daha eite paylald iddia edilebilir. Bu zellikleriyle slam, gndelik yaam stratejilerini dini stratejilerinin kullanm araclyla ekillendirilmekte, bunun dayand Kurani sembolleri de halk tarafndan yaygn kullanma amaktadr. Toplum ierisindeki davranlara klavuzluk eden kalplar, kltrel mirasn da birer parasdrlar. Gndelik hayat dzenleme tarz yle rastgele yaplabilecek bir ilem deildir.279 nanan kii asndan, gndelik yaant balamnda dinin kendisi iin ne anlama geldiine dair kavramsallatrmalar, dinin daha temel dinamiini gizleyen tali bir unsur olarak dnlp bir kenara braklamazlar.280 Bu noktada, bir insann, onun Allaha ferdi yaklamn
278
erif Mardin, Bedizzaman Said Nursi Olay, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s.9-11 erif Mardin, Bedizzaman Said Nursi Olay, stanbul: letiim Yaynlar, 2003,s.17-20 A.g.e, s.34
279
280
94
ekillendiren semboller kmesini kullanma gcnden yoksun brakmak, onu dier deerlerden yoksun klmaktan daha sarsc etkileri281 olabilir. 282 nce Jn Trkler, sonrasnda da Cumhuriyet, ortalama Osmanlnn ferdi ilikilerine hayat veren ve nermeci olmayan aralara dayal sylemini ortadan kaldrmaya almlardr. Bu faaliyetlere kar Said Nursinin verdii cevap ise Kuranda vaz edilen normlar, geleneksel
281
Said Nursiye gre bu etki gelecek nesillerde fazlasyla gzlemlenecektir. Kendisinin yapt faaliyetleri, bir reete olarak gelecek nesillerin bylesi bir etkiden kurtarmak iin olduunu iddia eder: Adliye Vekiliyle ve Risale-i Nurla alkadar mahkemelerin hkimleriyle bir hasbihaldir. Efendiler! Siz, ne iin sebebsiz bizimle ve Risale-i Nurla urayorsunuz! Katiyyen size haber veriyorum ki: Ben ve Risale-i Nur, sizinle deil mbareze, belki sizi dnmek dahi vazifemizin haricindedir. nki Risale-i Nur ve hakik akirdleri, elli sene sonra gelen nesl-i tye gayet byk bir hizmet ve onlar byk bir vartadan ve millet ve vatan byk bir tehlikeden kurtarmaa alyorlar. imdi bizimle uraanlar, o zaman kabirde elbette toprak oluyorlar. Farz- muhal olarak o saadet ve selmet hizmeti bir mbareze olsa da, kabirde toprak olmaa yz tutanlar alkadar etmemek gerektir. Evet hrriyetilerin ahlk- itimaiyede ve dinde ve seciye-i milliyede bir derece lbalilik gstermeleriyle, yirmi-otuz sene sonra dince, ahlka, namusa imdiki vaziyeti gsterdii cihetinden; imdiki vaziyette de, elli sene sonra bu dindar, namuskr, kahraman seciyeli milletin nesl-i tsi, seciye-i diniye ve ahlk- itimaiye cihetinde, ne ekle girecek elbette anlyorsunuz. Bin seneden beri bu fedakr millet, btn ruh u canyla Kurann hizmetinde emsalsiz kahramanlk gsterdikleri halde, elli sene sonra o parlak mazisini dehetli lekedar belki mahvedecek bir ksm nesl-i tnin eline elbette Risale-i Nur gibi bir hakikat verip, o dehetli sukuttan kurtarmak en byk bir vazife-i milliye ve vataniye bildiimizden; bu zamann insanlarn deil, o zamann insanlarn dnyoruz. Evet efendiler! Geri Risale-i Nur srf hirete bakar; gayesi rza-y lah ve iman kurtarmak ve akirdlerinin ise, kendilerini ve vatandalarn idam- ebedden ve ebed haps-i mnferidden kurtarmaya almaktr. Fakat dnyaya ait ikinci derecede gayet ehemmiyetli bir hizmettir ve bu millet ve vatan anarilik tehlikesinden ve nesl-i tnin bareler ksmn dalalet-i mutlakadan kurtarmaktr. nki bir mslman bakasna benzemez. Dini terkedip slmiyet seciyesinden kan bir mslim; dalalet-i mutlakaya der, anarist olur, daha idare edilmez. Evet eski terbiye-i slmiyeyi alanlarn yzde ellisi meydanda varken ve ananat- milliye ve slmiyeye kar yzde elli lkaydlk gsterildii halde; elli sene sonra, yzde doksan nefs-i emmareye tbi olup millet ve vatan anarilie sevketmek ihtimalinin dnlmesi ve o belaya kar bir are taharrisi, yirmi sene evvel beni siyasetten ve bu asrdaki insanlarla uramaktan katiyyen menettii gibi; Risale-i Nuru, hem akirdlerini, bu zamana kar alkalarn kesmi; hi onlarla ne mbareze, ne meguliyet yok. Madem hakikat budur, adliyelerin deil beni ve onlar itham etmek; belki Risale-i Nuru ve akirdlerini himaye etmek en birinci vazifeleridir. nki onlar bu millet ve vatann en byk bir hukukunu muhafaza ettiklerinden, onlarn karsnda, bu millet ve vatann hakik dmanlar Risale-i Nura hcum edip, adliyeyi artp, dehetli bir hakszla ve adaletsizlie sevkediyorlar. Said Nursi, Emirda Lahikas I, stanbul: Envar Neriyat, 1994, s.21-22
282
erif Mardin, Bedizzaman Said Nursi Olay, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s.40
95
Mslman davran ve ferdi iliki tarzlarn, gelien bir sanayi ve kitle iletiim toplumuna yeniden entegre olabilecek ekilde yenilenmesinin (tecdit)283 imkanlldr.284 Fakat ortada henz cevaplanmam bir soru bulunmaktadr: Said Nursi, eserlerini okuyan, ok da eitimli olmayan (zellikle ilk muhataplar), insanlar araclyla bu ekilde dn nasl olup da gndelik somut stratejilere dntrebilmitir? 285 Kemalistlere gre, pozitivizm dncesi Trkiyede yerletirilmesi gereken yegane hkim dnce olmalyd. Bu da sadece bilimsel bilgiyi muteber kaynak olarak grmekten, bilimi hayatta tek yol gsterici, mrit kabul etmekten gemekteydi. Kemalistler, slam mevcut geri kalmlktan sorumlu tutulmas gereken yegne sebep olarak grmekteydiler. Said Nursinin eserlerin toplamna verilen isimlendirme ile Risale-i Nur Klliyat, slami
283
Said Nursinin metinlerinde, zamann ve zeminin fehmine uygun olarak Kutsal metni aklama gayreti aslnda her asrda gzlemlenen bir slami gelenektir: Her asr banda hadse gelecei tebir edilen dinin yksek hdimleri; emr-i dinde mbtedi deil, mttebidirler. Yani, kendilerinden ve yeniden bir ey ihdas etmezler, yeni ahkm getirmezler. Esasat ve ahkm- diniyeye ve snen-i Muhammediyeye (A.S.M.) harfiyen ittiba yoluyla dini takvim ve tahkim ve dinin hakikat ve asliyetini izhar ve ona kartrlmak istenilen ebtl ref u ibtal ve dine vaki tecavzleri redd imha ve evamir-i Rabbaniyeyi ikame ve ahkm- lahiyenin erafet ve ulviyetini izhar u iln ederler. Ancak tavr- esasyi bozmadan ve ruh-u aslyi rencide etmeden yeni izah tarzlaryla, zamann fehmine uygun yeni ikna uslleriyle ve yeni tevcihat ve tafsilt ile fa-i vazife ederler. Bu memurn-i Rabbaniye, fiiliyatlaryla ve amelleriyle de memuriyetlerinin musaddk olurlar. Salabet-i imaniyelerinin ve ihlaslarnn yinedarln bizzt fa ederler. Mertebe-i imanlarn fiilen izhar ederler. Ve ahlk- Muhammediyenin (A.S.M.) tam mili ve mivar- Ahmediyenin (A.S.M.) ve hilye-i Nebeviyenin (A.S.M.) hakik lbisi olduklarn gsterirler. Hlsa: Amel ve ahlk bakmndan ve snnet-i Nebeviyeye (A.S.M.) ittiba ve temessk cihetinden mmet-i Muhammede (A.S.M.) tam bir hsn- misal olurlar ve nmunei iktida tekil ederler. Bunlarn Kitabullahn tefsiri ve ahkm- diniyenin izah ve zamann fehmine ve mertebe-i ilmine gre tarz- tevcihi sadedinde yazdklar eserler, kendi tilka-y nefislerinin ve kariha-i ulviyelerinin mahsul deildir, kendi zek ve irfanlarnn neticesi deildir. Bunlar, dorudan doruya menba-i vahy olan Zt- Pk-i Risaletin (A.S.M.) manev ilham ve telkinatdr. Celcelutiye ve Mesnev-i erif ve Ftuh-ul Gayb ve emsali sr hep bu nevidendir. Bu sr- kudsiyeye o zevat- lian ancak tercman hkmndedirler. Bu zevat- mukaddesenin, o sr- bergzidenin tanziminde ve tarz- beyannda bir hisseleri vardr; yani bu zevat- kudsiye, o manann mazhar, mirat ve makesi hkmndedirler. Said Nursi, ualar, stanbul: Envar Neriyat, 2005, s.669
284
erif Mardin, Bedizzaman Said Nursi Olay, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, sf.27 A.g.e, s.15
285
96
terminolojiyi modern sylemlerle badatrmaya gayret etmitir.286 Bylelikle de pozitivist dnce karsnda alternatif saylabilecek bir modernlik anlay retmitir.287 te tam da bu nokta iindir ki, Said Nursi, Kemalizm iin byk bir tehlike imknna iaret etmektedir. Zira bir yandan toplumsal deiim projesinin dorudan zihni ve kavramsal kklerini iten ie erimesine neden olurken te yandan da halkn nezdinde yeni rejimin meruiyetini sorgulanr hale getirmekteydi.288 slamiyete ters dt iin materyalizmle savaan Said Nursinin dncesiyle alclarnn sessiz tefekkrnn bulutuu adres, Batl tarzn (fikirler, kurumlar, pratikler), Mslmanlar asndan gndelik hayatla uyum salamak iin kullanlan kltrel ereveyi tahrip ettii
286
Said Nursi zellikle modernitenin rasyonel dn ile kabul etmekte zorland mevzular asrn artlarna uygun olarak yorumlamtr: Eski hkema, ahkm- eriyeden bazlar iin: Bu nakildir, iman ederiz, akl buna yetiemez. demiler. Halbuki bu asrda akl hkmediyor. Bedzzaman Said Nurs ise; Btn ahkm- eriye akldir. Akl olduunu isbata hazrm. demitir ve Risale-i Nurda isbat etmitir. Said Nursi, Konferans, stanbul: Envar Neriyat, 2008, s.40
287
Risale-i Nur metinlerinde kullanlan slb ve yntem, pozitivist paradigmaya ok benzemekle birlikte aralarnda mana cihetiyle nemli farklar bulunmaktadr: ki gn evvel, sm-i Hakem Nktesini okuyan bir Nak dervii, gnein ve manzumesinin bahsini, Risale-i Nur mesleine vech-i tatbikini anlamam. Demi: Bu da ehl-i fen ve kozmorafyaclar gibi bahseder tevehhm etmi. Yanmda ona okundu, ayld. Bu btn btn bakadr dedi. Demek kozmorafyaclar gibi ehl-i fennin en son ve geni nokta-i istinadlar ve medar- gafletleri olan perdelerde nur-u ehadiyeti gsteriyor. Orada da dmanlarn takib ediyor. En uzak tahassnghlarn bozuyor. Her yerde, huzura bir yol gsteriyor. Eer gnee kasa, ona der: O bir soba, bir lmbadr. Odununu, gazyan veren kimdir? Bil, ayl! Bana vurur. Hem kinat batan baa yineler hkmnde tecelliyat- esmaya mazhariyetlerini yle gsteriyor ki, gafletin imkn olmuyor. Hibir ey, huzura mani olmuyor. Ehl-i tarkat ve hakikat gibi huzur-u daim kazanmak iin, kinat ya nefyetmek veya unutmak, daha hatra getirmemek deil; belki kinat kadar geni bir mertebe-i huzuru kazandrdn ve geni ve kll ve daim kinat vsatinde bir ubudiyet dairesini atn grdm. Kastamonu Lahikas, stanbul: Envar Neriyat, 2000, s.232 Vicdann ziyas, ulm-u diniyedir. Akln nuru, fnun-u medeniyedir. kisinin imtizacyla hakikat tecelli eder. O iki cenah ile talebenin himmeti pervaz eder. ftirak ettikleri vakit; birincisinde taassub, ikincisinde hile, bhe tevelld eder. Said Nursi, Mnazarat, stanbul: Envar Neriyat, 1995, s.86
288
M. Hakan Yavuz, Bedizzaman Said Nursi ve Nurculuk, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 6 slamclk iinde (ed. Yasin Aktay), stanbul, 2006, s. 267-269
97
vurgusudur.289 Zira Said Nursi, bir Mslmann gndelik hayatla uyumunu salayan kltrel erevenin tahribinin vahim neticeler douracandan endie etmektedir:
Hem slmiyet, sair dinlere kyas edilmez. Bir mslman slmiyetten ksa ve dinini terketse, daha hibir peygamberi kabul edemez; belki Cenab- Hakk dahi ikrar edemez ve belki hibir mukaddes eyi tanmaz; belki kendinde kemalta medar olacak bir vicdan bulunmaz, tefessh eder. Onun iin slmiyet nazarnda, harb kfirin hakk- hayat var. Harite olsa musalaha etse, dhilde olsa cizye verse; slmiyete hayat mahfuzdur. Fakat mrtedin hakk- hayat yoktur. nki vicdan tefessh eder, hayat- itimaiyeye bir zehir hkmne geer. Halbuki Hristiyann bir dinsizi, yine hayat- itimaiyeye nfi bir vaziyette kalabilir. Baz mukaddesat kabul eder ve baz peygamberlere inanabilir ve Cenab- Hakk bir cihette tasdik edebilir. Acaba bu ehl-i bida ve dorusu ehl-i ilhad, bu dinsizlikte hangi menfaati buluyorlar? Eer idare ve asayii dnyorlarsa; Allah bilmeyen dinsiz on serserinin idaresi ve erlerini defetmesi, bin ehl-i diyanetin idaresinden daha mkildir. Eer terakkiyi dnyorlarsa; yle dinsizler idare-i hkmete muzr olduklar gibi, terakkiye dahi manidirler. Terakki ve ticaretin esas olan emniyet ve asayii kryorlar. Dorusu onlar, mesleke tahribatdrlar. Dnyada en byk ahmak odur ki, byle dinsiz serserilerden terakki ve saadet-i hayatiyeyi beklesin. Byle ahmaklardan mhim bir mevkii igal eden birisi demi ki: Biz, Allah Allah diye diye geri kaldk. Avrupa, top tfek diye diye ileri gitti.290
Trkiyedeki slami sosyal ve siyasi hareketler bir yandan devlet ve toplum arasndaki snrlar yeniden izmeye alrlar dier yandan da kendi entelektel ve moral artlarn oluturarak sivil toplumu glendirmeye almlardr. Tm bunlar yaparken, gttkleri ama, var olan laik devleti kanlmaz olarak ortadan kaldrmaktan ok, gndelik hayat yeniden kurmaya almaktr. Trkiyedeki slami hareketler, kendi orta snf ahlaklarn ve adalkla uyumlarn oluturmaya almaktadrlar. Dolaysyla, Trkiyedeki srdrlen tartma, slami ynetimi yeniden hkim klmaya ya da slam hukukunu dayatmaya ynelik deildir. Kamusal alanda, ou Bat toplumlarnn yabanc olmad bir dille sylemek gerekirse yeni alanlar ve yeni kimlikler tekil etmeye ve sesleri eitlendirmeyi hedeflemektedir. Trkiyedeki slami sosyal hareketler, Osmanl-slam kltrn yeniden canlandrmak iin abalamak suretiyle, kendileriyle birlikte tamamyla yeni bir eyi gelitirmilerdir: Akl ve ispatn gerekleriyle rasyonelletirme, ulusallatrma ve imann badatrlmas.291 Trkiyedeki slami hareketler, slami znden ve mirasndan soyutlanm
289
erif Mardin, Bedizzaman Said Nursi Olay, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s.20-21
290
291
Said Nursi, Mektubat, stanbul: Envar Neriyat, 1998, s.438 Risale-i Nur metinleri, slamn kutsal metinlerinin (Kuran ve Hadis) anlalmasnda bylesine bir ilev grmektedirler:
98
olarak grlen Mslman ferdin kimliini, yeniden kazanmaya almaktadrlar. Kendisi de bir slami hareket olan Nur hareketi ve onun sosyal etkisi gerektii ekilde anlalmadan Trkiyedeki slami kimlik hareketinin bar ve tedrici mobilizasyonu da kavranamaz.292 Bir Mslman iin tahayyl, slami siyasi kimliinin ina srecinde kritik bir neme sahiptir. slam, Trkiye toplumunun sembolik yapsnn ekirdeinde bulunduu ve ortak moral anlaynn ana kaynan oluturduu iin, Mslman bireylerin deerlerini, eletirilerini ve hkmlerini saladklar293 bir depodur. Tahayyl, Mslman zneler arasnda, ferdi kiilii ve bir btn olarak toplumu tehdit eden modern glerin paralayc etkisine294 kar onarc bir ileve sahiptir. Tahayyl fertleri toplumla, ruhu maddeyle, bugn gemile, dnyay zihinle alakalandrr. Tahayyl ile dtan, benliin olutuu i alana doru geri ekili kolaylar. Bylece tahayyl tecrbe snrlarmzn tesine gememizi mmkn klar. Said Nursi asndan tahayyl, akln ilkeleri ve tecrbi duyular arasnda dinamik bir kpr salayabilecek, beeri ve tabii dnyalarn btnselliini anlamaya imkn verebilecek ilevlere sahiptir. Nur hareketi, fertler yeniden kurtarlrsa, daha geni lekte bir toplumsal
Risale-i Nurdaki yetler, Kuran- Hakmin en byk mucizesi olan hususiyetleri kaybettirilmeden, byk bir sanat ve meharetle Trkemize tefsir edildii iin; Risale-i Nuru kadn, erkek, memur ve esnaf, lim ve feylesof gibi her trl halk tabakas okuyup anlayabiliyor. Kendi istidadlar nisbetinde grdkleri istifadeler karsnda ona bir kat daha sarlyorlar. Liseliler, niversiteliler, profesrler, doentler, feylesoflar okuyorlar. Bu mnevver snflar fevkalde istifade ettikleri gibi; Risale-i Nurun hrikuldeliini ve telif sanatndaki stnln tasdik edip hayretler ierisinde btn klliyat okumak itiyakna sahib oluyorlar. Bedzzaman ve Risale-i Nuru her yeni tanyan mdrik ve takdirkr kimseler, daha evvel tanmadklarna binler teessf edip, kaybettikleri zamanlar telafi edebilmek iin msaid vakitlerini boa sarfetmeyerek, be dakikalk bir zamana dahi ehemmiyet verip, geceli gndzl Risale-i Nura almaa balyorlar. Bu rabet ve iddetli alka hibir psikolog, sosyolog ve feylesofun eserinde grlmemitir. Onlardan ancak tahsilli kimseler istifade edebilmilerdir. Bir ortaokul ocuu veya okumasn bilen bir kadn, byk bir feylesofun eserini okuduu zaman istifade edememitir. Fakat Risale-i Nurdan herkes derecesine gre istifade etmektedir. Said Nursi, ualar, stanbul: Envar Neriyat, 2005, s.549-550
292
M. Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, stanbul: Kitap Yaynevi, 2005, s.18-25
293
Salama kelimesi burada ikili bir anlamda kullanlmak istenmitir: birincisi zahiri anlam olan, karlamak manasnda, ikincisi ise matematikte kullanlan check anlamnda, yaplan ya da kar karya olunan eyin ne kadar slami olduunu anlama manasnda.
294
Modernizmin ykc etkisinin ayrntsyla incelendii bir eser olarak, bkz. Marshall Berman, Kat Olan Her ey Buharlayor, stanbul: letiim Yaynlar, 2004
99
dnmn mmkn olacana inanr. Dolaysyla, ferdi kurtuluu sosyal deiimin anahtar olarak grmektedir. Said Nursiye gre Kemalist Modernlemenin neden olduu ykma kar ancak bylesine bir yapmla295 karlk verilebilir. Zira bilindii zere herhangi bir eyin ykm ksa zaman ierisinde, merkezi ve kolay bir ekilde gerekletirilebilirken, yapm iin uzun sreler, abalar, fazlasyla emek ve de yaplacak olan iin banda, onunla temas halinde bulunmak gerekmektedir. Hem ayrca bizatihi bu i ve mikro dzeyli mobilizasyonun kendisi, kendi benliklerini zenginletirecek ve tatmin edecek duygusal tecrbe (ki bir ksm kolektif riteller ve toplantlar srasnda retilir) etmektedir.296 Trkiyedeki devlet nclndeki laikletirme hareketinin ramna, slam, gndelik hayat dzenlemek ve tesis etmek iin kurallar manzumesi salamaya devam etmitir. Trkiyede din kart militan devlet eliti ve onun ideolojisi ile toplum ounluu arasnda mevcut mcadele gz nne alndnda, slam birok Trkiyeli Mslman iin, gelimenin skntlaryla ba edebilmek iin bir repertuar ve devlet kart sylem mahalli olmann yan sra, sosyal mobilizasyon iin kuramsal bir ereve olarak ilev grmeyi de srdrmektedir. Devletten grd iddete dayal muamelelere kar, iman temelli Nur hareketinin kurucusu
295
arayanlar cezp
Said Nursiye gre zaman deimi, asr bakalamtr. Eski devirlerin ruhuna uygun olarak yazlm eserlerle, yeni olan dman alt edilemez. Yeni dmann malup edilebilmesi iin onun argmanlarn yenebilecek dzeyde Kuran davas savunulmaldr: Asrmzdan evvelki, slmiyetin ilm-i Kelm dhleri ve dinimizin hrika imamlar ve Kuran- Hakmin dh mfessirlerinin vcuda getirdikleri eserler, kymet takdiri mmkn olmayacak derecede kymettardr. O ztlar, slmiyetin birer gneidirler. Fakat bu zaman, o byk ztlarn yaad zaman gibi deildir. Eski zamanda dalalet, cehaletten geliyordu. Bunun yok edilmesi kolaydr. Bu zamanda dalalet, -Kuran ve slmiyete ve imana taarruz- fen ve felsefeden geliyor. Bunun izalesi mkildir. Eski zamanda ikinci ksm, binde bir bulunuyordu; bulunanlardan ancak binden biri, irad ile yola gelebilirdi. nki yleler hem bilmiyorlar, hem kendilerini bilir zannediyorlar. Hem bundan evvelki asrlarda, msbet ilimlerin, yirminci asrdaki kadar terakki etmemi olduu malmunuzdur. u halde, bu asrda dnyaya yaylm olan dinsizlik ve maddiyyunluu kknden ykabilmek, hak ve hakikat yolunu gsterip, beeri srat- mstakime kavuturmak, iman kurtarabilmek, ancak ve ancak Kuran- Hakmin bu asra bakan vechesini kefedip, umumun mstefid olabilecei bir ekilde tefsir edilmesiyle kabil olacaktr Said Nursi, Konferans, stanbul: Envar Neriyat, 2008, s.15-16
296
100
olan Said Nursi, ie dnk, enfsi imana dayal yeni alar kurarak var olmaya alan yeni bir eylem repertuar297 gelitirme yolunu seti. Nursinin yazlarndan oluan Risale-i Nur Hizmeti, manevi terbiye ve sabr tavsiye eden en gl iman hareketini dourdu. slami uygulamalar ve tabirler Mslmanlara bir manevi gelime vastas ve fert olarak kemale ermeleri ve kiiliklerinin inas iin bilgi birikimini saladndan Nurcular, slam, gndelik hayat akliletiren ve devleti zor durumda brakan bir kaynak olarak kullandlar. 298 Trkiye rnei zerinden, modernleme okulunun tahminlerinin, gereklemedii iddia
edilebilir. Nur Hizmeti her bir Mslman iin, esnek ve hassas bir ortamda kendi imann yeniden tahayyl etme yeteneini mmkn klmaktadr:
Aziz kardelerim! ok defa kalbime geliyordu. Neden mam- Ali (R.A.) Risale-i Nura ve bilhssa yet-l Kbra Risalesine ziyade ehemmiyet vermi? diye srrn beklerdim. Lillahilhamd ihtar edildi. nkiaf eden o srra imdilik yalnz ksa bir iaret ediyorum. yle ki: Risale-i Nurun mmtaz bir hasiyeti, imann en son ve en kll istinad noktasn, kuvvetli ve kat beyan olduundan; bu hasiyet yet-l Kbra Risalesinde fevkalde parlak grnyor. Ve bu acib asrda mbareze-i kfr ve iman, en son nokta-i istinada sirayet ederek ona dayandryor. Mesel: Naslki gayet byk bir meydan muharebesinde ve iki tarafn btn kuvvetleri topland bir sahrada iki tabur arpyorlar. Dman taraf, en byk ordusunun cihazat- muharribesini kendi taburuna imdad ve kuvve-i maneviyesini fevkalde takviye iin her vastay istimal ederek ehl-i iman taburunun kuvve-i maneviyesini bozmak ve efradnn tesandn krmak iin her vesileyi kullanr. Ehemmiyetli bir istinadghn kendine temayl ettirerek ihtiyat kuvvetini datr. Mslman taburunun herbir neferine kar, cemiyet ve komitecilik ruhuyla mtesanid bir cemaat gnderir. Btn btn kuvve-i
297
Risale-i Nur Hizmeti geleneinde bu repertuara verilen isim msbet harekettir:
stad gelenlerle ne konuurdu? Hemen umumiyetle, Risale-i Nur hizmetinin yegne maksad olan imann kuvvetlenmesinin vatan ve milleti tehdid eden dinsizlik ve komnistlik tehlikesine mani olduunu; imdi en elzem vazifenin, ferdlere ve cemiyete den hizmetin iman kurtarmak ve kuvvetlendirmek bulunduunu; zamann en byk davasnn Kurana sarlmak olduunu, Risale-i Nur btn kuvvetiyle bu meseleye hasr- nazar ettiinden, vatan ve millet dmanlar, gizli dinsizler, bahanelerle hcuma geip aleyhte tahriklerde bulunduklarn; Fakat biz msbet hareket etmeye mecburuz. Elimizde Nur var, siyaset topuzu yok. Yz elimiz de olsa, ancak Nura kfi gelir. diyerek Nurun din dmanlarn malub edeceinden, msbet hareket etmenin atom bombas gibi tesiri bulunduundan, Risale-i Nurun siyasetle hibir alkas bulunmadn, mesleimizin en byk esasnn ihlas olduunu, rza-i lahden baka hibir maksad ittihaz edilemeyeceini, Nurun kuvvetinin ite bu olduunu; ihlasla, msbet hareket etmekle inayet ve rahmet-i lahiyenin Risale-i Nuru himaye edeceini.. il hir.. beyan ederdi. Said Nursi, Tarihe-i Hayat, stanbul: Envar Neriyat, 1993, s.462
298
zellikle ilk dnem Nur Talebelerinin mahkeme mdafaalar bu mealde incelenmee deerdir:
Sayn Savc, bize ktbhaneleri dolduran binlerce Araba ve bugnn ruhuna tercman olamayan kitablar tavsiye ediyor. Sayn Savc ve onun gibi dnenler, Risale-i Nur nam altndaki klliyat- ilmiyeyi ve hazine-i hrriyeti ve hakikat- liyeyi beenmeyebilirler, tenkid de edebilirler. Bu kendilerinin bilecei bir itir. Bizim u veya bu esere rabet etmemize ve ona kymet vermemize karamazlar. Biz Risale-i Nuru seviyoruz. Said Nursi, ualar, stanbul: Envar Neriyat, 2005, s.564
101
maneviyesini mahvetmee alt bir hengmda Hzr gibi biri kar, o tabura der: Meyus olma! Senin yle sarslmaz bir nokta-i istinadn ve yle malub edilmez muhteem ordularn ve tkenmez ihtiyat kuvvetlerin var ki, dnya toplansa karsna kamaz. Senin imdilik malubiyetinin bir sebebi, bir cemaata ve bir ahs- maneviyeye kar bir neferi gndermenizdir. al ki, herbir neferin, istinad noktalar olan dairelerinden manen istifade ettii kuvvetli kuvve-i maneviye ile bir ahs- manev ve bir cemiyet hkmne gesin dedi ve tam kanaat verdi. Aynen yle de, ehl-i imana hcum eden ehl-i dalalet, -bu asr cemaat zaman olduu cihetiyle- cemiyet ve komitecilik mayesiyle bir ahs- manev ve bir ruh-u habis olmu, Mslman lemindeki vicdan- umum ve kalb-i kllyi bozuyor. Ve avamn taklid olan itikadlarn himaye eden slm perde-i ulviyeyi yrtyor ve hayat- imaniyeyi yaatan, anane ile gelen hissiyat- mtevriseyi yandryor. Herbir mslman tek bayla bu dehetli yangndan kurtulmaya meyusane abalarken, Risale-i Nur Hzr gibi imdada yetiti. Kinat ihata eden son ordusunu (Kinat datamayan bir kuvvet onu bozamaz.) gsterip ve ondan mukavemetsz madd, manev imdad getirmek hizmetinde hrika bir emirber nefer olarak yet-l Kbra Risalesini mam- Ali (R.A.) kefen grm, ehemmiyetle gstermi.299
Risale-i Nur Hizmeti bir taraftan din ve devletin, te taraftan modernlik ve kimliin dinamikleri arasndaki ilikiyi doru anlamlandrabilmek asndan da deerlendirilmeye tabi tutulmaldr. Said Nursi dini bir cemaat yaplanmasndan laik ulusal bir topluma dnm srecini yaayan insanlara, deiimi anlamlandrabilmeleri iin kavramsal bir ereve salad. Bu kavramlar fert iin bir anlam haritas tekil etmekte ve slami halk kavramlarn ve pratiklerini, yeni artlarn stesinden gelebilmek iin yeni dayanma alar ve gndelik hayat stratejileri oluturabilmek amacyla yeniden tanmlayarak, modern meydan okumalarla ba edebilme taktikleri300 sunar.301 Kemalizm, meydana getirmek istedii toplumsal rgtlenmenin temelini millete dayandrmak istiyordu. Yeni toplumun temelini tekil edecek milleti de dini olmayan gelerle
299
Said Nursi, Kastamonu Lahikas, stanbul: Envar Neriyat, 2000, s.54-55 Said Nursinin bizzat talebelerinden De Certeaucu anlamda istedii bir taktik udur:
300
elbette bizlere lzm ve millete elzem, imdi resmen izin verilen din tedrisat iin husus dershaneler alma ve izin verilmesine binaen, Nur akirdleri mmkn olduu kadar her yerde kck bir dershane-i Nuriye amak lzmdr. Geri herkes kendi kendine bir derece istifade eder, fakat herkes herbir meselesini tam anlamaz. Hem iman hakikatlarnn izah olduu iin; hem ilim, (ayet biri biliyor, taallm etmee muhta deilse ibadete muhta veya marifete mtak veya huzur ister. Onun iin herkese lzumlu bir derstir.) hem marifet, hem ibadettir. Eski medreselerde be-on seneye mukabil, inallah Nur medreseleri be-on haftada ayn neticeyi temin edecek ve yirmi senedir ediyor. Ve hem hkmet ve millet ve vatan, hem hayat- dnyeviyesine ve siyasiyesine ve uhreviyesine pek ok faidesi bulunan bu Kuran lemaatlarna ve delll bulunan Risale-i Nura deil ilimek, tamamyla tervi ve nerine almalar elzemdir ki; geen dehetli gnahlara keffaret ve gelecek mdhi belalara ve anaristlie bir sed olabilsin. Said Nursi, Emirda Lahikas I, stanbul: Envar Neriyat, 1994, s.249
301
102
belirlenen bir kavram olarak ele almak eilimindeydi. Kemalist laiklik ilkesi, din ve devletin ayrlmasndan ziyade dinin devlet tarafndan denetlenmesine ve fikr-i inklaba302 ynelmitir. Bu fikriyat dorultusunda Cumhuriyetin yerletirilip salamlamas iin zorunlu olarak dinin devlet tarafndan denetim altnda bulundurulmas gerektiini dndklerinden Diyanet leri Bakanl303 kurulmutur.304 Tm bu yeniliklerin Trkiye toplumu tarafndan
benimsenmesini salamak amacyla, toplumsal deer sistemini kkten deitirecek giriimlerde bulunulmutur. Bunlarn belki de en nemlilerinden birisi dil ve eitim zerinde yaplanlardr. Laikliin eitim yoluyla hedefledii deerler dnmne, Mustafa Kemal ve arkadalarnn msbet ve tecrbevi ilim ad altnda ifade edilen pozitivist anlaylar bakmndan deerlendirmek bizlere, olduka ilgin grnmler sunmaktadr. Pozitivizm Jn Trk dncesine ve oradan da Kemalizme Comteu ekliyle tevars ettiini kabul edersek, Kemalist laiklik anlay ve uygulamas, eskidiini dnd slam inancnn yerine yeni bir inan sistemi (bir yeni din) olarak yerletirilmek istenmektedir. Dini ieriinden
302
Fikr-i inklaptan kast, inklap fikrinin (nasl olursa ve neye mal olursa olsun) bir saplant halinde Kemalist zihinleri ele geirmesine iarettir.
303
Diyanet leri Bakanl devlet denetiminde bir din kurmak ya da mevcut dini devletin istei dorultusunda ynlendirmek iin kurulmutur. Said Nursinin abalar bu noktada, devlet merkezli din anlayna muhalif olduundan hedef tahtasna konulmutur: Ehl-i dnya diyorlar ki: Bize ahkm- diniyeyi ve hakaik-i slmiyeyi talim edecek resm bir dairemiz var. Sen ne salahiyetle neriyat- diniye yapyorsun? Sen madem nefye mahkmsun, bu ilere karmaya hakkn yok. Elcevab: Hak ve hakikat inhisar altna alnmaz! man ve Kuran nasl inhisar altna alnabilir? Siz dnyanzn usln, kanununu inhisar altna alabilirsiniz. Fakat hakaik-i imaniye ve esasat- Kuraniye, resm bir ekilde ve cret mukabilinde dnya muamelat suretine sokulmaz; belki bir mevhibe-i lahiye olan o esrar, hlis bir niyet ile ve dnyadan ve huzuzat- nefsaniyeden tecerrd etmek vesilesiyle o feyizler gelebilir. Said Nursi, Mektubat, stanbul: Envar Neriyat, 1998, s.70
304
De Certeucu anlamda Trkiye Cumhuriyetinin bir strateji olarak tesis ettii bir yap olarak Diyanet leri Bakanlna bakmak yerinde bir tespiti mmkn klacaktr: Trkiyede devletin tekrardan laikletirilmesi olarak anlan 28 ubat srecinde pek ok insann ilerinden dindarlklarndan dolay, devletin mevcut laikliine aykr olduu dnlerek tasfiye edildii bir dnemde Diyanet leri Bakan olarak Mehmet Nuri Ylmazn uzun sre vazifesine devam edebilmi olmas, devletin istedii makbul Mslman kimliinin ne olduunun anlalmas asndan, ayn ahsn deien iktidarlara ramen nasl vazifesinde sabitkadem (1992-2003) kaldnn sorgulanmasyla aa kacaktr.
103
arndrlm bir millet kavramyla halka yeni bir kimlik sunmak isteyen Kemalistler, ahlak da dinden farkllatrarak yeni davran kalplar belirlemek ve nihayet bu ikisini de ieren yeni bir hakikat dzenini siyasi, iktisadi ve sosyal alanlarda msbet ve tecrbevi ilim esasna dayal olarak tesis etmek istemilerdir. Bu hedefe yrmek isteyen Kemalist laiklik, yaplacak olan tm bu yeniliklerin pekitirilmesi asndan harf inklabna ynelmitir.305 Bylelikle Kemalizm, Trkiye toplumuna kazandrmak istedii yeni kimliin hzl ve sorunsuz kabul edilip, yerlemesi iin hafzas olmayan ya da devaml unutma illeti ile malul bir toplum kurma abas ierisine girmitir.306 II. Merutiyetin kazanmlarn devrin Krt airetlerine anlatmak amacyla yapt sorulu cevapl konumalarn toplayarak bir araya getirdii Mnazarat307 adl eserinde, zgrl ve sorgulayc olmay imann tamamlayc bir paras olarak ele alm, yoksulluu, cehaleti ve dhildeki dmanl308 Mslman cemaatin temel problemleri olarak tehis etmitir. Zaman
305
Harf inklab karsnda Said Nursinin taknd tavr, Osmanlca harfleri sahiplenmek olmutur. Risale-i Nur klliyat elyazs ile Osmanlca harflerle yazlarak oaltlmtr. nk Said Nursiye gre, Risale-i Nurun mhim bir vazifesi, lem-i slmn ekseriyet-i mutlakasnn yazs ve hatt olan huruf-u Arabiyeyi muhafaza etmektir. Said Nursi, Emirda Lahikas I, stanbul: Envar Neriyat, 1994, s.82
306
307
Levent Kker, Modernleme Kemalizm ve Demokrasi, stanbul: letiim Yaynlar, 2002, s.162-169 Tam ad, Azametli Bahtsz Bir Ktann, anl Talisiz Bir Devletin, Deerli Sahibsiz Bir Kavmin Reetesi Veyahut Bedzzamann Mnazarat.
308
Burada daha, meum 1915 olaylar, meds yeghern, gereklemeden Said Nursinin Osmanl corafyasndaki dmanlklara dikkat ekmesi gayet manidardr, zira Mnazarat adl esere konu olan konumalar, 1909 yllarnn son aylarnda geldii Vandan 1910 yazna kadar Krt airetlerinin arasnda yaplmtr, kitaplatrma tarihi ise 1911dir. Cemalettin Canl, Yusuf Kenan Beyslen, Zaman inde Bedizzaman, stanbul: letiim Yaynlar, 2010, s.167 S - Ermeniler bize dmanlk edip, hile ve hyanet ediyorlar. Nasl dostluk zerinde ittifak edeceiz? C - Dmanln sebebi olan istibdat ld. stibdadn zevaliyle dostluk hayat bulacak. Size bunu kat'iyen sylyorum ki, u memleketin saadeti ve selmeti Ermenilerle ittifak ve dost olmaya vabestedir. Fakat mtezellilne dost olmak deil, belki izzet-i milliyeyi muhafaza ederek, musalha elini uzatmaktr. Bir ey syleyeceim: Eer mmkndr, Ermeniler birden sahife-i vcuttan silinsin. Olabilir; yalnz, size husumetin faydas olsun. Yoksa mutlaka husumet zarardr. Hlbuki dem zamanndan, yolda arkadalk eden bizimle gelmi byk bir unsurun zevali deil, belki kk bir kavmin mahv dahi dikenli bir dal elle soymakdr. Amrdellan kabilesi bin senedir yine Amrdellan'dr. Hem de onlar uyanmlar, siz uykudasnz; rya gryorsunuz. Hem de fikr-i milliyetle mttefik ve kavidirler; siz ihtilafla imdilik bosunuz. Hem de galebe etmek istiyorsunuz; onlar, sizi malup ettii silah ile; yani akl ile, fikr-i milliyetle, meyl-i terakki ile, temayl- adalet ile malub edebilirsiniz. Bence imdi kl vuran, o klncn aksi dner yetimlere dokunur. imdi galebe kl ile deildir. Kl olmal, lakin akln elinde... Hem de dostluun sebebi vardr, zira komudurlar. Komuluk, dostluun komusudur. Hem de onlar uyandlar. Dnyaya yayldlar. Terakkiyat tohumlarn topladlar. Vatanmzda ekecekler. Bizi
104
ve zemin itibariyle artk slami bilincin canlandrlmasnda devlet leinin mmkn olmadnn (devlet eliyle slama artk hizmet edilemeyeceinin), onun yerine yeni olann ferdi lekte ve fertten hareketle gerekletirilmesinin zorunlu olduu sonucunu kard. 309 Ferdi maneviyatn deruni boyutunu ve tefekkre dayal slami bilinci vurgulad. Reformcu sekinlerin zihinlerinin phecilik ve pozitivist felsefe tarafndan kuatlm olduunu grerek, phecilie kar koyabilmek iin, gndelik hayatta slami bilinci ykselterek Allah geri getirmeye urat. Siyasi meguliyet araclyla toplumsal dnmn gerekleeceine olan inancn yitirmiti. Gerekleebilme imkn olan dnmn ancak, Kemalist modernlemeye slami kimlik ve ahlak konusunda kart bir sylem ortaya koyacak entelektel adan muktedir bir grup310 ile olabileceini inanyordu. Bunun gelitirilmesinin zorunluluunun ve zorluunun farkndayd. Bylece, amac slami bilin
medeniyete mecbur, terakkiye ikaz, bizdeki fikr-i milliyeti hhar ediyorlar. te u noktalara binaen, onlarla ittifak etmek lzmdr. Hem de bizim dmanmz ve bizi mahveden cehalet aa; ve olu zaruret efendi; ve hafidi husmet beydir. Ermeniler bize dmanlk etmilerse, u mfsidin kumandas altnda yapmlar. Said Nursi, Asar- Bediiyye, stanbul: Envar Neriyat, 2009, s.330 309 Risale-i Nur stlahnca, devlet eliyle slamiyete hizmet edilebileceini dnd devirde Said Nursinin kendisine verdii isim Eski Said iken, deiimin ve slamiyete hizmetin ferdi lekte ve fertten hareketle gerekletirilmesinin zorunlu olduu sonucuna vararak harekete getii dnemde kendisini Yeni Said olarak nitelendirmitir.
310
Said Nursi Risale-i Nur Talebelerinin entelektel adan muktedir olmalarn, avam ehl-i imann imanlarn muhafaza edebilmeleri iin istediini dile getiriyordu: Aziz, sddk kardelerim! Sizin tesandnze benim ziyade ehemmiyet verdiimin sebebi yalnz bize ve Risale-i Nura menfaati iin deil, belki tahkik imann dairesinde olmayan ve nokta-i istinada ve sarslmayan bir cemaatin kat bulduklar bir hakikata dayanmaa pek ok muhta bulunan avam- ehl-i iman iin dalalet cereyanlarna kar ylmaz, ekilmez, bozulmaz, aldatmaz bir merci, bir mrid, bir hccet olmak cihetiyle sizin kuvvetli tesandnz gren kanaat eder ki; bir hakikat var, hi bir eye feda edilmez, ehl-i dalalete ban emez, malub olmaz diye kuvve-i maneviyesi ve iman kuvvet bulur, ehl-i dnyaya ve sefahete iltihaktan kurtulur. Said Nursi, ualar, stanbul: Envar Neriyat, 2005, s.320 Evet bu asrn dehetine kar, taklid olan itikadn istinad kalalar sarslm ve uzaklam ve perdelenmi olduundan; her mmin, tek bayla dalaletin cemaatle hcumuna mukavemet ettirecek gayet kuvvetli bir iman tahkik lzmdr ki dayanabilsin. Risale-i Nur bu vazifeyi; en dehetli bir zamanda ve en lzumlu ve nazik bir vakitte, herkesin anlayaca bir tarzda, hakaik-i Kuraniye ve imaniyenin en derin ve en gizlilerini gayet kuvvetli brhanlar ile isbat ederek, o iman- tahkikyi tayan hlis ve sadk akirdleri dahi, bulunduklar kasaba, karye ve ehirlerde -hizmet-i imaniye itibariyle- deta birer gizli kutub gibi, mminlerin manev birer nokta-i istinad olarak, bilinmedikleri ve grnmedikleri ve grlmedikleri halde, kuvve-i maneviye-i itikadlar cesur birer zabit gibi, kuvve-i maneviyeyi ehl-i imann kalblerine verip, mminlere manen mukavemet ve cesaret veriyorlar. Said Nursi, Sikke-i Tasdi-i Gaybi, stanbul: Envar Neriyat, 1991, s.132
105
dorultusunda gndelik hayat ynlendirebilecek yeni bir anlam haritasnn inasna koyuldu. Kemalistlerin nihai hedefinin, yeni Cumhuriyetin vatandalarnn bilincini, Osmanl-slam gemiiyle mmkn olan tm balarndan koparlm laik ve ulusal bir kimlik ina etmeye altn gryordu.311 De Certeaucu anlamda taktiklerle Said Nursi, bu projeye cevap niteliinde, ailede ifadesini bulan ve siyasi alanda potansiyel olarak sakncal d tezahrleri gerektirmeksizin yz yze ilikilere dayal, alternatif bir dini cemaat oluturma mcadelesine giriti. Gemi yaants ile karlatrldnda bu deiim, byk lde Nursinin kendisinin de yaad, d aktivizmden tefekkre dayal slamn deruni inzivasna ekilmesine tekabl etmektedir. Da dnk olarak yanstlmas gerekli olmayan dini bilincin nemini vurgulayarak, devletin yeni rejiminin tasallutundan azade tefekkre dayal bir i manevi
311
Tarihe-i Hayat adl kitapta sre yle aktarlr:
Bedzzaman, lah kudretin tecellisiyle ve ihsanyla, byle en elzem bir vakitte, dine reva verebilecek bir teekkln zuhuru dolaysyla ve kendisi de beraber almak midiyle Ankaraya gelmiti. Avn-i lah ve mucize-i Peygamber ile dman taarruzlarn defeden ve milletin idaresinin bana geen yeni Hkmet-i Cumhuriyede, dorudan doruya Kurana istinad eden ve lem-i slmn vahdetini nokta-i istinad yapacak ve slmiyetin hakikatnda mevcud kuvve-i ulviye ile madd ve manev medeniyeti meydana getirecek bir niyet ve gayeyi bulundurmak ve alamak zere mecliste alyordu. Fakat pek kuvvetli maniler karsna kt. lem-i slm alkadar eden ve bin yz yllk mmetin, dehetli tehlikesinden istiaze ettii (Allaha snd) bir zamann ve fitneyi atelendireceklerin kimler olduunu anlam bulunuyordu. Bir gn riyaset odasnda, M. Kemal Paa ile iki saat kadar konutular. slm ve Trk dmanlarnn arasnda nam kazanmak emeliyle, eair-i slmiyeyi tahrib etmenin, bu millet ve vatan ve lem-i slm hakknda byk zarar tevlid edeceini; eer bir inklab yapmak cab ediyorsa, dorudan doruya slmiyete mteveccihen Kurann kuds kanun-u esassi noktasndan yapmak lzm geldii mealinde ihtarlarda bulunur. M. Kemal Paa itiraz ile, iindeki niyet ve halet-i ruhiyesini ifade ile, Bedzzaman kendine ekmek ve nfuzundan istifade etmek ister. Ve Bedzzamana mebusluk, hem Dr-l Hikmetteki eski vazifesini, hem arkta eyh Snusnin yerine vaiz-i umum, hem bir kk tahsisi gibi teklifler yapar. Bedzzaman, rivayetlerde gelen ehas- hirzamana ait haberlerin mhim bir ksmn ve hrriyetten evvel stanbulda tevilini syledii hadslerin ihbar ettii hirzamann dehetli ahslarnn lem-i slm ve insaniyette zuhur ettiini grr. Ve yine gelen rivayetlerden, onlara kar kacak ve mukabele edecek olan Hizb-l Kuran hakknda, O zamana yetitiiniz zaman, siyaset canibiyle onlara galebe edilmez; ancak manev kln hkmnde icaz- Kurann nurlaryla mukabele edilebilir. tavsiyesine mraatla, Ankarada terik-i mesa edemeyecei iin, kendisine tevdi edilmek istenen mebusluk, Dr-l Hikmet-il slmiye gibi Diyanetteki azal, hem vilayat- arkye vaiz-i umumlii tekliflerini kabul etmez. Kendisini fikrinden vazgeirmek iin alan ve Ankaradan ayrlmamasn rica iin istasyona kadar gelen bir ksm mebuslarn da arzularna uyamayacan bildirerek Ankaradan ayrlr, Vana gider. Said Nursi, Tarihe-i Hayat, stanbul: Envar Neriyat, 1993, s.145-147
106
alann ncelikle kurmaya sonrasnda da muhafaza etmeye alt.312 Nursi ve rencilerinin neden Kemalist projeye kar bir tehdidi temsil ettiini anlamann yolu, onun Kemalist projenin sahiplenmek istedii bilim, kimlik, benlik ve hukuk devleti vb. kavramlara ilikin alternatif kavramsal yaklamlar sunmasdr ki bu Said Nursiyi Kemalist rejim asndan ezeli dman konumuna tamtr. Bu alternatif kavramsallatrmalar, modernliin bir yerliletirme biimi olarak, Kemalist devletin taklide dayal tepeden inmeci Batllatrmas karsnda, sade Mslmanlar iin ok daha cazip imknlar sunmaktayd. Said Nursi, bir ulusal kurtulu hareketi veya devleti glendirme ideolojisi adna slamn bir ara313 olarak kullanlamayacan dile getirdi. Nursi iin din, kural koyan bir yasa olarak ahlak ve kimlik oluturabilmek iin kullanlabilecek bir tr norm-tesiydi. Nursinin yazlar ana hedefi ortaya koymaktadr: Birincisi, Mslmanlarn bilincini ykseltmek; ikincisi, materyalizm ve pozitivizmin egemen entelektel sylemlerini rtmek; ncs, toplumun ortak grameri olan slam gzden geirerek ortak hafzay iyiletirmek. Nursi, aydnlanmann ampirizminin belirledii modern ada, imann ancak mminlerin, slam
312
Tefekkre dayal manevi i alan korumak iin, devlet eliyle yaplabilecek saldrlara, bireyin zel alan dokunulmazln dile getirerek karlk vermeye alt: Sen ve bir-iki risalen rejime ve uslmze muhalif gidiyorsunuz? Elcevab: Evvelen: Bu yeni uslnzn mnzevilerin ilehanelerine girmee hibir hakk yoktur. Sniyen: Bir eyi reddetmek ayrdr, kalben kabul etmemek ayrdr ve amel etmemek btn btn ayrdr. Ehl-i hkmet ele bakar, kalbe bakmaz. dare ve asayie ilimeyen iddetli muhalifler, her hkmette bulunur. Hatt Hazret-i merin (R.A.) taht- hkimiyetindeki hristiyanlara, kanun-u eriat ve Kuran inkr ettikleri halde iliilmiyordu. Hrriyet-i fikir ve serbestiyet-i vicdan dsturu ile Risale-i Nurun bir ksm akirdleri; idareye dokunmamak artyla rejim ve uslnz ilmen kabul etmezse ve muhalif amel etse hatt rejimin sahibine adavet etse, onlara kanunen iliilmez. Said Nursi, ualar, stanbul: Envar Neriyat, 2005, s.350
313
Said Nursi asndan Kuran ve slamiyet kinatta hibir eye alet edilemeyecek derecede nemli meselelerdir: Hem mdafaatmda yirmi yerde kat bir surette hccetlerle isbat etmiiz ki, btn dnyaya kar da olsa dini ve Kuran ve Risale-i Nuru let edemeyiz ve edilmez ve biz onlarn bir hakikatn dnya saltanatna deitirmeyiz ve bilfiil yleyiz. Ve bu davann emareleri yirmi senede binlerdir. Said Nursi, ualar, stanbul: Envar Neriyat, 2005, s.367
107
aktif olarak anlama ve yorumlama srelerine ferdi olarak girebilmeleriyle muhafaza edilebileceini iddia etti.314 Ayrm yapmakszn Mslmanlarn anlamalar ve zerinde dnebilmeleri iin metni, sade insanlar iin gndelik dil ile anlalr315 hale getirmeye alt. Bu yzden Nursinin yaklam, ulema, Sufi tekke-merkezli slamn taklidi anlayndan ferdi merkeze koyan daha karmak, tefekkri bir anlaya geii asndan bir
314
Said Nursiye gre iman ancak mdellel olabilmesi kaydyla salam bir hal alabilir:
man, yalnz icmal bir tasdikten ibaret deildir. mann ok mertebeleri vardr. Taklid bir iman, hususan bu zamandaki dalalet, sapknlk frtnalar karsnda abuk sner. Tahkik iman ise sarslmaz, snmez bir kuvvettir. Tahkik iman elde eden bir kimsenin, iman ve slmiyeti dehetli dinsizlik kasrgalarna da maruz kalsa, o kasrgalar bu iman kuvveti karsnda tesirsiz kalmaya mahkmdur. Tahkik iman kazanan bir kimseyi, en dinsiz feylesoflar dahi, bir vesvese veya bheye drtemez. Said Nursi, Konferans, stanbul: Envar Neriyat, 2008, s.10
315
Said Nursi, slami metinleri, geleneksel anlamda slami eitim alma imknlar kalmam bireyler iin, her Mslmann deneyimledii gndelik hayat pratiklerinde rnekleri bulunabilecek rneklemeler ile anlalr klmaya alt: Risale-i Nur eczalar, btn mhim hakaik-i imaniye ve Kuraniyeyi hatt en muannide kar dahi parlak bir surette isbat, ok kuvvetli bir iaret-i gaybiye ve bir inayet-i lahiyedir. nki hakaik-i imaniye ve Kuraniye iinde yleleri var ki; en byk bir dh telakki edilen bn-i Sina, fehminde aczini itiraf etmi, Akl buna yol bulamaz! demi. Onuncu Sz Risalesi, o ztn dehasyla yetiemedii hakaiki; avamlara da, ocuklara da bildiriyor. Hem mesel: Srr- Kader ve cz-i ihtiyarnin halli iin, koca Sad- Taftazan gibi bir allme; krk-elli sahifede, mehur Mukaddemat- sna Aer namyla Telvih nam kitabnda ancak hallettii ve ancak havassa bildirdii ayn mesaili, kadere dair olan Yirmialtnc Szde, kinci Mebhasn iki sahifesinde tamamyla, hem herkese bildirecek bir tarzda beyan, eser-i inayet olmazsa nedir? Hem btn ukl hayrette brakan ve hibir felsefenin eliyle kefedilemeyen ve srr- hilkat- lem ve tlsm- kinat denilen ve Kuran- Azmann icazyla kefedilen o tlsm- mkil-ka ve o muamma-y hayretnma, Yirmidrdnc Mektub ve Yirmidokuzuncu Szn hirindeki remizli nktede ve Otuzuncu Szn tahavvlt- zerratn alt aded hikmetinde kefedilmitir. Kinattaki faaliyet-i hayret-nmann tlsmn ve hilkat-i kinatn ve akibetinin muammasn ve tahavvlt- zerrattaki harektn srr- hikmetini kef ve beyan etmilerdir, meydandadr, baklabilir. Hem srr- ehadiyet ile, eriksiz vahdet-i rububiyeti; hem nihayetsiz kurbiyet-i lahiye ile, nihayetsiz budiyetimiz olan hayretengiz hakikatlar kemal-i vuzuh ile Onaltnc Sz ve Otuzikinci Sz beyan ettikleri gibi; kudret-i lahiyeye nisbeten zerrat ve seyyarat msavi olduunu ve har-i azamda umum zruhun ihyas, bir nefsin ihyas kadar o kudrete kolay olduunu ve irkin hilkat- kinatta mdahalesi imtina derecesinde akldan uzak olduunu kemal-i vuzuh ile gsteren Yirminci Mektubdaki

kelimesi beyannda ve temsili hvi onun zeyli, u azm srr- vahdeti kefetmitir. Hem hakaik-i imaniye ve Kuraniyede yle bir genilik var ki, en byk zek-i beer ihata edemedii halde; benim gibi zihni mevve, vaziyeti perian, mracaat edilecek kitab yokken, skntl ve sratle yazan bir
108
dnm noktas oluturur.316 Nursi, Trkiyeli Mslmanlarn atalarn ya da Avrupay taklit ederek deil, ancak eletirel ve karlkl grlerin karlamasna dayal analizle imanlarn srdrebileceklerini317 ileri srmtr. Nursi gemi alarda sk bir taklidin ve ezberci bir renmenin yeterli olabileceini, ancak bunun modern ada geerliliini kaybettiini ileri srerek, bir phe anda, insanlarn
adamda, o hakaikin ekseriyet-i mutlakas dekaikiyle zuhuru; dorudan doruya Kuran- Hakmin icaz- manevsinin eseri ve inayet-i Rabbaniyenin bir cilvesi ve kuvvetli bir iaret-i gaybiyedir. Said Nursi, Mektubat, stanbul: Envar Neriyat, 1998, s.372-373
316
Said Nursiye gre, sade Mslman , imann inkiaf ettirmek iin Kurani tefekkr metodu olan Risale-i Nurdaki usulleri uygulamaldr. Bylelikle tarikat gibi mekn itibariyle stabil ve ahs merkezli bir slami eitimden ziyade Risale-i Nur ile mobilize ve metin odakl slami eitime geilmi oluyordu: Evliya divanlarn ve lemann kitablarn ok mtalaa eden bir ksm ztlar taraflarndan soruldu: Risale-i Nurun verdii zevk ve evk ve iman ve izan onlardan ok kuvvetli olmasnn sebebi nedir? Elcevab: Eski mbarek ztlarn ekser divanlar ve lemann bir ksm risaleleri imann ve marifetin neticelerinden ve meyvelerinden ve feyizlerinden bahsederler. Onlarn zamanlarnda imann esasatna ve kklerine hcum yoktu ve erkn- iman sarslmyordu. imdi ise kklerine ve erknna iddetli ve cemaatli bir surette taarruz var. O divanlar ve risalelerin ou has mminlere ve ferdlere hitab ederler, bu zamann dehetli taarruzunu defedemiyorlar. Risalet-n Nur ise, Kurann bir manev mucizesi olarak imann esasatn kurtaryor ve mevcud imandan istifade cihetine deil, belki ok deliller ve parlak brhanlar ile imann isbatna ve tahkikine ve muhafazasna ve behattan kurtarmasna hizmet ettiinden; herkese bu zamanda ekmek gibi, il gibi lzumu var olduunu dikkatle bakanlar hkmediyorlar. O divanlar derler ki: Veli ol, gr; makamata k, bak; nurlar, feyizleri al. Risalet-n Nur ise der: Her kim olursan ol; bak, gr, yalnz gzn a, hakikat mahede et, saadet-i ebediyenin anahtar olan imann kurtar. Hem Risalet-n Nur, en evvel tercmannn nefsini iknaa alr, sonra bakalara bakar. Elbette nefs-i emmaresini tam ikna eden ve vesvesesini tamamen izale eden bir ders, gayet kuvvetli ve hlistir ki, bu zamanda cemaat ekline girmi dehetli bir ahs- manev-i dalalet karsnda tek bayla galibane mukabele eder. Hem Risalet-n Nur, sair lemann eserleri gibi, yalnz akln aya ve nazaryla ders vermez ve evliya misill yalnz kalbin kef zevkiyle hareket etmiyor; belki akl ve kalbin ittihad ve imtizac ve ruh vesair letaifin teavn ayayla hareket ederek evc-i alya uar; taarruz eden felsefenin deil aya, belki gz yetimedii yerlere kar; hakaik-i imaniyeyi kr gzne de gsterir. Said Nursi, Kastamonu Lahikas, stanbul: Envar Neriyat, 2002, s.11-12
317
Said Nursiye gre bu zellikler zaten makbul bir imann zellikleri olmaldr:
taassub yerinde hak ve safsata yerinde brhan ve tadlil-i gayr yerinde tevfik ve tatbik ve istiare ederse, dnya birlese hak olan mezheb ve mesleini bir para tebdil edemez. Naslki zaman- saadette ve selef-i slihn zamanlarnda hkmferma hak ve brhan ve akl ve meveret olduklarndan, kk ve behatn hkmleri olmaz idi. Kezalik gryoruz ki: Fennin himmetiyle, zaman- halde filcmle, inallah istikbalde bitamamihi hkmferma kuvvete bedel hak ve safsataya bedel brhan ve taba bedel akl ve hevaya bedel hda ve taassuba bedel metanet ve garaza bedel hamiyet ve myulat- nefsaniyeye bedel temaylat- ukl ve hissiyata bedel efkr olacaklardr. Said Nursi, Muhakemat, stanbul: Envar Neriyat, 1990, s.37
109
Allahn varlna inanmalarn salamak iin yeni bir metodolojiye318 ihtiyac olduunu fark etmitir. Vahyin roln gz ard etmeden, insanlarn Allaha inanca ulaabilmeleri iin delilin ya da tabii teolojinin nemini vurgulad. Tabiri dierle nakli delili aklayacak akli delilleri bulabilen, kinata byle bakabilen bir slami zihnin oluumunu salamak istiyordu. Maksad, ferdi dzeyde Allahn varln ispatlamakt.319 Nur hareketi, bilim ve teknolojinin Allaha inanmayla badamaz olmadn, olamayacan gsteren yeni bir bilin tr gelitirdi.320 Dneminin birok Mslman dnrnden farkl olarak, Said Nursi Kuran btn byk bilimsel keiflerin kayna olarak sunmak yerine, bilimsel ilerlemeyi Allahn muayyen bir amaca dayal yaratl plannn bir iareti ve ispat olarak deerlendirme yoluna gitti. Nursi rneinde, bilim ve kutsal metin karlkl olarak, biri dierini zmek iin
318
Said Nursi yukarda zikredilen metodolojiyle ancak salam bir imana sahip olunabileceine, byle olmayan bir imann an deiimleri karsnda tutunamayacan dile getirmitir: Vakta ki mazi derelerinde hkmferma olan garaz ve husumet ve meyl-t tefevvuku tevlid eden hissiyat ve myulat ve kuvvet idi. O zamann ehlini irad iin iknaiyat- hitabiye kfi idi. Zira hissiyat okayan ve myulata tesir ettiren, mddeay mzeyyene ve aaalandrmak veyahut hile veya kuvve-i belgatla hayale menus klmak, brhann yerini tutar idi. Fakat bizi onlara kyas etmek, hareket-i riciyye ile o zamann kelerine sokmak demektir. Herbir zamann bir hkm var. Biz delil isteriz, tasvir-i mddea ile aldanmayz. Vakta ki hal sahrasnda istikbal dalarna daima yamur veren hakaik-i hikmetin maden-i tebahhurat efkr ve akl ve hak ve hikmet olduklarndan ve yeni tevellde balayan meyl-i taharri-i hakikat ve ak- hak ve menfaat- umumiyeyi menfaat- ahsiyeye tercih ve meyl-i insaniyetkraneyi intac eyleyen berahin-i katadan baka isbat- mddea bireyle olmaz Biz ehl-i haliz, namzed-i istikbaliz. Tasvir ve tezyin-i mddea, zihnimizi iba etmiyor. Brhan isteriz. Said Nursi, Muhakemat, stanbul: Envar Neriyat, 1990, s.36
319
Said Nursinin bu gayesinin altnda yatan sebep, geleneksel anlamda slami eitim veren kurum ve kiilerin Trk modernlemesi ile birlikte artk eski hizmetlerini veremez dzeyde olulardr. Tevhid-i Tedrisat ile birlikte tm eitim kurumlar Milli Eitim Bakanlna balanm, Harf nklab ile birlikte Osmanlca yasaklanmt. Okullarda verilen eitim laik bir paradigma dorultusunda dinden ve dini olandan arndrlmt. Sradan bir Mslman iin slami anlamda bilgi ve eitim alabilecei yerler ve kiiler azalmaktayd. Said Nursi byle bir devirde, sradan Mslmana ferdi anlamda imann inkiaf ettirebilecei metodolojiyi sundu.
320
Said Nursiye gre Yaratcsnn sanat eseri olarak kainat ancak Ondan bahsedebilir. Sanat eserini inceleyerek ancak Sanatkrna dair eyler renilebilir: Bizi dnya rahatndan ve ecnebileri hiret saadetinden mahrum eden, ems-i slmiyeti mnkesif ettiren, s-i tefehhm ile tevehhm- msademet ve muhalefettir. Feya lilaceb!... Kle efendisine ve hizmetkr reisine ve veled pederine nasl dman ve muarz olabilir? Halbuki slmiyet, fnunun seyyidi ve mridi ve ulm-u hakikiyenin reis ve pederidir. Fakat v esef bu s-i tefehhm ve u tevehhm- btl, imdiye kadar hkmn icra ederek vesvesesiyle yesi ilka edip bb- medeniyet ve maarifi Ekrad ve emsallerine kapattrd. Said Nursi, Muhakemat, stanbul: Envar Neriyat, 1990, s.10
110
okunduundan321 Nursi, slamn greceli bir anlayn savunuyordu. Yani ne tek bana bir din adamnn, ne de bir din kurumun dinin doru yorumunu sunduunu iddia edemeyeceini ileri srd. slami mesaj daha iyi anlamak iin zaman, mekn ve artlara bal olan ve birbiriyle elien paradigmalar susturulmamal, anlalmaya allmalyd.322 Nursi bir Mslmann kiiliini, d olay ve basklarla ba edebilmesi iin kendisini gelitirmek ve istikamete dair bir i alan amak suretiyle, devletin u(lu)suluunun ve pozitivizminin ykc etkilerinden koruyabileceini dile getirdi.323 alan geliimi Nursinin yazlarnn ana hedefi ve bir anlamda da meydan okumasyd. Mslman ferdin kendini gelitirme yolculuunun,
321
Said Nursiye gre kainat Kuran ayetleri tefsir ve erh eden bir uygulama alan, Kuran da kainatn Sanatkrnn kainat yaratndaki gayeleri aklayan bir kitaptr. Biri dierini anlamak iin okunmaldr. Bu okumada klavuzluu ise Kuran medresesinde eitim grm akl yapacaktr: Takarrur etmi usldendir: Akl ve nakil taruz ettikleri vakitte, akl asl itibar ve nakil tevil olunur. Fakat o akl, akl olsa gerektir. Said Nursi, Muhakemat, stanbul: Envar Neriyat, 1990, s.12
322
Said Nursi msbet ihtilaf, Kurann gizli kalm haikatlarnn ortaya karlmas iin nemli olduunu zikretmekle birlikte, menfi ihtilafn tehlikelerine kar da Mslmanlar uyarmtr: S: lem-i slm lemasnn ortasndaki mdhi ihtilafata ne dersin ve reyin nedir? Lkin burada iki nokta-i mhimme vardr: Birincisi: u istidadn meyelan ile intihab olunan ve bir derece hakikat tazammun eden ve ekalliyette kalan kavl, nefs-l emirde mukayyed ve o istidad ile mahsus olduu halde, sahibi ihmal edip mutlak brakt. Etba iltizam edip tamim etti. Mukallidleri taassub edip, o kavlin hfz iin muhaliflerin red ve hedmine altlar. u noktadan msademe, magabe, cerh ve red o derece meydan ald ki; ayaklar altndan kan toz ve azlarndan feveran eden duman ve lisanlarndan pskren berkler, imekli ve bazan rahmetli bir bulut, ems-i slmiyetin tecellisine bir hicab tekil etmitir. Lkin ziya-i emsten tefeyyz etmesine istidad baheden rahmetli bulut derecesinde kalmad. Yamuru vermedii gibi, ziyay dahi menetmektedir. kinci Nokta: Ekalliyette kalan kavl, eer iindeki hakikat ve maz, onu intihab eden istidadatlardaki heves ve heva ve mris yineye ve mizacna galebe almazsa, o kavl bir hatar- azmde kalr. Zira istidad onunla insiba edip onun muktezasna inklab etmek lzm iken; o, onu kendine evirir ve telkh eder, kendi emrine msahhar eder. te u noktadan hda hevaya tahavvl ve mezheb mizacdan teerrb eder. Ar su ier bal aktr, ylan su ier zehir dker. Fakat kaviyyen mid ederim ki, kinatta u meclis-i l, u meczub sergerdan kre ehrinde millet-i insaniyede ve dem kavminde lema-i slm lemi, bir meclis-i mebusan- mukaddese hkmne geecektir. Selef ve halef asrlar stnden birbirine bakp mabeynlerinden bir encmen-i ra tekil edeceklerdir. Said Nursi, Asar- Bediiyye, stanbul: Envar Neriyat, 2009, s.105 Hak namna, hakikat hesabna olan tesadm- efkr ise; maksadda ve esasta ittifak ile beraber, vesailde ihtilaf eder. Hakikatn her kesini izhar edip, hakka ve hakikata hizmet eder. Said Nursi, Mektubat, stanbul: Envar Neriyat, 1998, s.268
323
Said Nursiye gre, hakiki iman birey iin maddi-manevi tm tehlikelere kar kendisini koruyabilecei bir tahassngah konumundadr:
111
sahip olunacak bir i benin gcnn Yaratc yoluyla tannmasyla mmkn olduunu belirtti. Said Nursi rasyonellemeyle, benliin ve toplumun, kendilerini teslim etme dnda (mutlak mahkmiyet, tabi olu) her eyden yoksun klarak tehdit altnda braktn syleyen modern teorisyenlere benzer kayglar tamaktayd. Btn kararlar uzmanlara inhisar ettiren brokratik sistem ve pozitivizmin gszletiriciliine kar koyabilmek iin, zerk benin kaynaklarnn tehis edilmesini gerekliliini vurgulad. Bu suretle, iktidar kavram yerine iman ve insan kavramlarna merkezi bir konum atfetti.324 Gerekten de iman, mikro ve makro dzeylerde iktidar ilikilerini balatma, kar koyma ve deitirme kapasitesine sahip bulunmaktadr. Bu meseleleri ele almak iin, Nursi sade Mslmanlarn gndelik hayat tecrbelerinde iman hissedebilmelerini salayacak paralel bir i alan oluturmaya alt. Said Nursinin yazlar slami biimleri ve pratikleri, gndelik alkanlklarn ritimlerini tercme etmenin bir vastasdr. Metinsel zellikleri ile Nur hareketi krsal alanlardan kent merkezlerine g eden ve kendi slam anlaylarn pheciliin ve dnyevilemenin hkm srd bir ada yeniden tesis etmek isteyenlere yeni imknlar salad. Nursi eviriye ya da ezberlemeye deil, okumaya ve yorumlamaya yapt vurguyla, yorumlamann bireylerin
man hem nurdur, hem kuvvettir. Evet hakik iman elde eden adam, kinata meydan okuyabilir ve imann kuvvetine gre hdisatn tazyikatndan kurtulabilir. Tevekkelt alallah der, sefine-i hayatta kemal-i emniyetle hdisatn dalarvari dalgalar iinde seyran eder. Btn arlklarn Kadr-i Mutlakn yed-i kudretine emanet eder, rahatla dnyadan geer, berzahta istirahat eder. Sonra saadet-i ebediyeye girmek iin Cennete uabilir. Yoksa tevekkl etmezse, dnyann arlklar umasna deil, belki esfel-i safilne eker. Demek iman tevhidi, tevhid teslimi, teslim tevekkl, tevekkl saadet-i dareyni iktiza eder. Said Nursi, Szler, stanbul: Envar Neriyat, 1992, s.314
324
Said Nursinin hem Eski Said hem de Yeni Said olarak ifade ettii dnemlerde yazd eserlerinde gzlenecei zere slami uurun, merkezi iktidardan ziyade ferdi aba ve gayretin neticesinde iman dairesinde gerekletirilecek bir inkiaf ile mmkn olduunu iddia etmitir: Hem de malub bare bir reise yahut mdahin memurlara veyahut mantksz bir ksm zabitlere itimad edilirse ve dinin himayesi onlara braklrsa m daha iyidir, yoksa efkr- mme-i milletin arkasndaki hissiyat- slmiyenin madeni olan -herkesin kalbindeki efkat-i imaniye olan- envr- lahnin lemaatnn itimalarndan ve hamiyet-i slmiyenin erarat- neyyiranesinin imtizacndan hasl olan amud-u nurannin ve o seyf-i elmasn hamiyetine braklrsa m daha iyidir, siz muhakeme ediniz. Said Nursi, Mnazarat, stanbul: Envar Neriyat, 2006, s.9
112
gndelik hayatlarnda slamn anlamn yeniden retmelerindeki nemi hatrlamaya imkn verir. Yeniden retme, slam, gndelik hayatn bir paras ve bir esin kayna yapar.325 Said Nursinin maddecilie kar verdii mcadeleyi, toplumsal ilikilerin yeni grnm karsnda alnan bir vaziyet, bu grnme bal pratiklere ynelik bir protesto olarak da okumak mmkndr. Trk modernlemesiyle birlikte gelen yeni toplumsal ilikiler anlay, slamiyetten kaynaklanan davran kurallarn ve gene bu kurallar erevesinde oluan kiisel ilikileri bolamakta, bunlarn yerine gayri ahsi bir mekanizma olarak toplum anlayn yerletirmeye abalamaktayd.326 Said Nursiye, byle bir devirde Mslmanlar iin uygun den davran ilkelerini Kurandan karan bir slam bilimleri uzman olarak bakabiliriz.327 Said Nursinin, toplum ii davran ve ilikiler konusundaki geleneksel Osmanl lehesini canlandrmada yapt katknn merkezi nitelii ve bu lehenin bir eitlemesi olarak kendi sylemi, ada Trkiyede neden olduu etkiyi aklar. Bu lehe, Trkiye toplumunda orta ve alt snflarda bulunan slami hassasiyeti olan insanlara manevi gelime aralar sunmutur. Misal olarak, snrlarn zel hukuk tarafndan izildii sylenebilecek bir toplumsal alan oluturmann ve oluturulan bu alann nihai anlamda bir meruiyet oluturmasnn yollarn salamtr.328 Fert iin, devlet kendi alanlarna tecavz etmek istediinde, onu kenarda
325
M. Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, stanbul: Kitap Yaynevi, 2005, s.13-20 erif Mardin, Bedizzaman Said Nursi Olay, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s.21 A.g.e, s.34
326
327
328
ou zaman Said Nursinin kendi z yaamnda kendisini gsteren zel alan ve onun dokunulmazl vurgusu sonralarda takipileri tarafndan da kullanlmtr: Ruhumda byk bir boluk hissederek, okuyacak kitab ararken, Risale-i Nuru okuduum zaman elimde olmayarak ondan ayrlamadm. Kalbimdeki o byk ihtiyac Risale-i Nur eserlerinin karladn hissettim. lm ve iman bhelerden kurtaran akl ve iman isbatlar onda buldum. Bylelikle vesveselerin verdii skntlardan kurtuldum. Bu hakikatlardan anladm ki: Risale-i Nur bu asrn insanlar olan bizler iin yazdrlmtr. Ahlk, edeb ve terbiye gibi en yksek meziyetlere sahib olabilmek iin, kuvvetli bir imana sahib olmak lzmdr. man hakikatlar, Risale-i Nurda gayet kuvvetli deliller ve ak misaller ile anlatld iin, okuduka imanm kuvvetlenmitir. Bu sayede dalalete dmekten, en yksek medeniyet esaslarn cmi hak ve hakikat olan dinimden dnp kzl ejderin hap olmak felketinden kurtuldum. Bunun iindir ki: Okuyucularn birok madd ve manev felketlerden kurtaran ve bir niversite mezunundan ziyade bir ilme sahib eden; slmiyet, vatan ve millet sevgisini alayan; Allaha itaat, alkanlk ve merhameti reten Risale-i Nurdan -kymetini anlayan
113
tutacak maddi aralar olmasa bile tezleri ortaya kartm ve nihayet bu lehe cemaat faaliyetleri iin klavuz harita oluturmutur. 329 Krsal kesimlerinin slamiyetin mecaz katmanlar ile sarmaland bir lkede, Said Nursinin slubunun rtkl bylece byleyici bir g kazanacaktr. Said Nursinin kutsal metni bu lehe araclyla daha geni bir kitleye kazandrma abalar dikkate ayandr. Bu alc kitlenin, dnyann srlarnn zlmesiyle uyum salama yollarn aratrd, sahip olduklar taral slam prizmasna ramen yeni bir dnya anlay edinmeye alt anlalmaktadr. Said Nursinin mesajnda yer alp anlatlmaya allan iki zellik, bir baka deyile bir yanda yazl metinlerin karizmatik nderlerin talimatlarnn330 yerini almas, te yanda Kurann merkezi hakikatlerinin daha geni bir kesim331 tarafndan anlalabilir klnmas yolundaki
hi bir ferd- ne bahasna olursa olsun, ayrlmaz. Bu riyasz, has hrmet ve tazim; hi bir kimsenin kalbinden kartlamaz. Risale-i Nur, iddia makamnca muzr eserler diye tavsif ediliyor. Bu vicdanszl ve yalan, iddetle protesto ediyorum. Ve benim de tevikatta bulunduum iddia ediliyor. Evet, bu dorudur. Fakat, dier iftiray iiten btn mnevverlerin kalbleri szlam ve hatt alam, dileri gcrdamtr. Yirminci asr pozitif fikirlerin hkmran olduu bir zamandr. Delilsiz, isbatsz eylere inanlmyor ve inanmyoruz. Muzr eserler olduunun isbatn isteriz. Said Nursi, ualar, stanbul: Envar Neriyat, 2005, s.546-547
329
erif Mardin, Bedizzaman Said Nursi Olay, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s.27
330
Said Nursi, metnin kendisinin, pheler, vehimler asr olarak tarif ettii gnmzde bir Mslman iin ahslardan daha ziyade yol gsterici olduunu iddia etmektedir. Metnin kendisindeki zelliklerin onu yazan ahslarda da aranmamas gerekliliini de dile getirmitir: Ben gryorum ki: Kuran- Hakmin hakaikine ait baz kemalt, o hakaike dellllk eden vastalara veriliyor. u ise yanltr. nki mehazn kudsiyeti, ok brhanlar kuvvetinde tesirat gsteriyor; onun ile, ahkm umuma kabul ettiriyor. Ne vakit delll ve vekil glge etse, yani onlara tevecch edilse, o mehazdaki kudsiyetin tesiri kaybolur. Bu sr iindir ki, bana kar haddimden ok fazla tevecch gsteren kardelerime bir hakikat beyan edeceim. yle ki: Bir insann mteaddid ahsiyeti olabilir. O ahsiyetler ayr ayr ahlk gsteriyorlar. Mesel: Byk bir memurun, memuriyet makamnda bulunduu vakit bir ahsiyeti var ki; vakar iktiza ediyor, makamn izzetini muhafaza edecek etvar istiyor. Mesel: Her ziyareti iin tevazu gstermek tezellldr, makam tenzildir. Fakat kendi hanesindeki ahsiyeti, makamn aksiyle baz ahlk istiyor ki, ne kadar tevazu etse iyidir. Az bir vakar gsterse, tekebbr olur. Ve hkeza Demek bir insann, vazifesi itibariyle bir ahsiyeti bulunur ki, hakik ahsiyeti ile ok noktalarda muhalif der. Eer o vazife sahibi, o vazifeye hakik lyksa ve tam mstaid ise, o iki ahsiyeti birbirine yakn olur. Eer mstaid deilse, mesel bir nefer, bir mir makamnda oturtulsa, o iki ahsiyet birbirinden uzak der; o neferin ahs, d, kk hasletleri; makamn iktiza ettii l, yksek ahlk ile kabil-i telif olamyor. 319
331
Daha geni bir kesimden kastmz, Risale-i Nurun hizmetinin metin merkezli oluundan dolay mobilizasyonu salamasyla birlikte, Kutsal metindeki hakikatlarn Risale-i Nur metinlerindeMslman bireyler
114
giriim, kltrn daha geni kesimlere ulaabilmesi ynnde Batl bir gelime ile kout zellikler tamaktadr. Bu da Said Nursiye, sadece gelenee dnmeyi neren bir kurtarc olmann tesinde bir gzle baklmasnn gerekliliini ortaya koyar. Buradan da, Nursinin mesajnn, kendisinin de yz yze kald modernleen dnya tarafndan ekillendirildii sonucu karlabilir.332 Said Nursinin durumunda, slamiyetin temellerine ynelik ak bir kavrayn kitlelere aktarlmas ile birlikte kendisine miras kalan gelenein tesine geen, dnyann tarihi gelime sreci arasnda bir uyum salama sz konusudur.333 Bu uyum asrn idrakine, ihtiyacna uygun bir ekilde Kurani mesaj anlalmasyla mmkn olucaktr. Said Nursiye gre Kuran btn beerin (zaman ve zemin itibariyle farkllk ierisinde olsalar dahi) tabakatna hitab ve deva olduu iin, zeki-gab, tak-ak, zhid gayr- zhid, btn insan tabakalar u hitab- lahiyeye mazhar ve bu eczahane-i Rahmaniyeden il almaya haklar 334 olduundan, bu asrn insan da devasn Kuran eczahanesinden almak durumundadr:
Bu di ahsiyetimin ve bir ekirdek kadar ehemmiyeti olmayan istidadmn yz derece fevkinde ve srf bir inayet-i Rabbaniye olarak bu karanlkl ve ok hastalkl asrda Kurann eczahane-i kudsiyesinden kan ve rahmet-i lahiye ile elimize verilen Risale-i Nurdaki hakikatlar335 eczahane-i kbra-y lahiye olan Kuran- Hakmin tiryak illarndan, Risale-in Nur eczalarnn kavanozlarndan alarak belki bin manev derdlerime bin kuds ifay buldum ve Resail-in Nur akirdleri dahi buldular. Ve fenden ve felsefenin bataklndan kan ve tedavisi ok mkil olan ve zndka hastalna mbtela olanlardan oklar onunla ifalarn buldular.336
Son olarak Said Nursi'nin yazlarnn muhtemel en ilgin ynlerinden bir tanesi de 1925 sonrasnda, merkez bir slm kurum olarak hilafetten hi sz etmemesidir. Bu, Nursinin, halifeliin, temsil kurumlarn tzel kiilii ile kaynatrlmas gerektii ynndeki inancyla ilikilendirilmelidir.337 Said Nursi'nin syleminin odak noktasn, mmin kiilerin karde mminlerle etkileim iinde harekete gemeleri oluturur. slmiyet'in liderlerinden, liderlik
asndan gndelik hayatlarnda deneyimlebilecek rneklemeler ile anlalr klnmasdr.
332
Said Nursinin de yaad devirde kar karya kald durumlardan hareketle Risale-i Nur metinlerinde halledilmeye allan asl mesele, akln hkmettii asrmzda Kurani olan mevzular rza-i lahiye uygun olarak nasl anlalmaldr, sorusudur. Bylelikle bir manada da Kurandan zamann hakikatini talep etmektedir, modern zamanlarn Mslmanlar. Esat Arslan, Tamamlanmam slam Yazlar, stanbul: Kap Yaynlar, 2010, s.ix- xxii
333
erif Mardin, Bedizzaman Said Nursi Olay, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s.63-64 Said Nursi, Mesnevi-i Nuriye, stanbul: Envar Neriyat, 1999, s.231 Said Nursi, Emirda Lahikas I, stanbul: Envar Neriyat, 1994, s.200 Said Nursi, ualar, stanbul: Envar Neriyat, 2005, s.703
334
335
336
115
konumundan slm topluluuna yaplan bu vurgu kaymas, dier slm toplumlarnda ancak zamanla benimsenebilecek bir olguya tekabl etmektedir. Dier taraftan hayat hikyesinde tekrar tekrar ortaya kan bir tema da Mslmanlarn artk belirli bir siyas dzenin uyruklar olarak deil, bireyler ve bir cemaatin yeleri olarak harekete geirilmeleri gerektii yolundaki dnceleridir.338 Siyasetin nceliinin bu biimde reddi ve toplum (eyleyen bir fail olarak toplumun ve ferdin tanmlanmas) seferberliine tand nemle, Said Nursi'nin dncelerinin ierisinde, Kemalist rejimin yneticilerini muhtemelen en ok endielendiren zelliini oluturmaktadr:
Said Nursi Urfa'da ld ve orada gmld. Bundan ay sonra da bir askeri darbe sonucu Demokrat Parti iktidar devrildi. 1960'n Temmuz aynda Said Nursi'nin mezar alarak kemikleri buradan alnd ve bir asker uaa konularak, Isparta dolaylarndaki dalarda bilinmeyen bir yere gmld. Bu, seksen
337
Said Nursi, hilafet konusunda ne dndn Birinci Mecliste (1338/1923) vekillere hitaben yapt konumada dile getirmitir: u inklab- azmin temel talar salam gerek. u meclis-i lnin ahsiyet-i maneviyesi, sahib olduu kuvvet cihetiyle mana-y saltanat deruhde etmitir. Eer eair-i slmiyeyi bizzt imtisal etmek ve ettirmekle mana-y hilafeti dahi vekaleten deruhde etmezse, hayat iin drt eye muhta, fakat anane-i mstemirre ile gnde lakal be defa dine muhta olan, u ftrat bozulmayan ve lehviyat- medeniye ile ihtiyacat- ruhiyesini unutmayan bu milletin hacat- diniyesini Meclis tatmin etmezse; bilmecburiye mana-y hilafeti, tamamen kabul ettiiniz isme ve lafza verecek. O manay idame etmek iin kuvveti dahi verecek. Halbuki meclis elinde bulunmayan ve meclis tarkyla olmayan byle bir kuvvet, inikak- asya sebebiyet verecektir. nikak- as ise,
yetine zddr. Zaman cemaat zamandr. Cemaatn ruhu olan ahs- manev daha metindir ve tenfiz-i ahkm- eriyeye daha ziyade muktedirdir. Halife-i ahs, ancak ona istinad ile vezaifi deruhde edebilir. Cemaatn ruhu olan ahs- manev eer mstakim olsa, ziyade parlak ve kmil olur. Eer fena olsa, pek ok fena olur. Ferdin, iyilii de fenal da mahduddur. Cemaatin ise gayr- mahduddur. Harice kar kazandnz iyilii, dhildeki fenalkla bozmaynz. Bilirsiniz ki ebed dmanlarnz ve zdlarnz ve hasmlarnz, slmn eairini tahrib ediyorlar. yle ise zarur vazifeniz, eairi ihya ve muhafaza etmektir. Yoksa uursuz olarak uurlu dmana yardmdr. eairde tehavn, zaf- milliyeti gsterir. Zaf ise dman tevkif etmez, teci eder Said Nursi, Mesnevi-i Nuriye, stanbul: Envar Neriyat, 1999, s.101-102
338
Bu mealdeki dncelerin daha Eski Said olarak nitelendirdi dnemlerde dile getirmi olmas ilgi ekicidir: Padiahlarn padiah olan Sultan- Ezel, Kuran denilen musika-i lahiyesi ile umum lemi doldurarak kubbe-i sumanda iddetli ses getirmekle, sadef-i kehf-misal olan lema ve meayih ve hutebann dima, kalb ve femlerine vurarak, aks-i sads onlarn lisanlarndan kp seyr seyelan ederek, eit eit sadlarla dnyay gm gm ile ihtizaza getiren o sadnn tecessm ve intibayla; umum ktb- slmiyeyi bir tanbur ve kanunun bir teli ve bir eridi hkmne getiren ve her bir tel, bir neviyle onu iln eden o sad-y semav ve ruhanyi kalbin kulayla iitmeyen veya dinlemeyen; acaba o sadya nisbeten sivrisinek gibi bir emrin demdemelerini ve karasinekler gibi bir hkmetin adamlarnn vzvzlarn iitecek midir? Elhasl: nklab- siyas cihetiyle dininden havf eden adamn dinde hissesi; beyt-l ankebut gibi zayf dm cehalettir, onu korkutur.. takliddir, onu telaa drttrr. Zira itimad- nefsin fkdan ve aczin vcudu cihetiyle, saadetini yalnz hkmetin cebinden zannettiinden; kalbini, akln da hkmetin kesesinden tahayyl eder, korkar. Said Nursi, Mnazarat, stanbul: Envar Neriyat, 2006, s.11
116
yl akn bir sre nce, bir bilinmezden gelip slmiyet'in yeni alanlar konusunda yeni fikirlerle ortaya kan parlak bir dal ocua uygun bir sondu.339
ronik olan, gelitiricilerin bir kez modern ncesi dnyay yktklarnda artk dnyada var olma nedelerini de ortadan kaldrmalardr. Btnyle modern bir toplumda modernleme trajedisi -trajik kahramanyla birlikte- sona ermek zorundadr. Gelitirici bir kez tm engelleri ortadan kaldrdktan sonra kendisi de yolu tkamaya balar ve onun da gitmesi gerekmektedir.340 Said Nursi Kemalist rejimin bizatihi modernleme nndeki engel olduunu yazdklaryla, dnceleriyle gsterdiinden olsa gerek rejim tarafndan bir trl sevilmedi. Belki de modernlemeye dair kaidenin en fazla farknda(!) olanlar Kemalist
Modernlemecilerdir ki, her daim kendilerinin mevcudiyetlerini merulatran bir tekiyi341 hazrda beklettiler. Modern dnya ekonomisinin basklar altndaki gelime srecinde her ey ve herkes srekli gelimek zorundadrlar. Bylesine bir halde, bir tarihsel anda r ac ve avangart olan insanlar, nesneler, kurumlar ve ortamlar bir sonraki anda geri ve eski olurlar. Dnyann en gelimi blgelerinde bile tm bireyler, gruplar ve topluluklar srekli olarak kendilerini yeniden inaya zorlanmaktadrlar: bir an durdular m, ne olursa olsunlar, sprlp atlmaya hazrlkl olmaldrlar.342
339
erif Mardin, Bedizzaman Said Nursi Olay, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s.164 Marshall Berman, Kat Olan Her ey Buharlayor, stanbul: letiim Yaynlar, 2004, s.103
340
341
Yer ve zamana gre, bu teki bazen Ermeni, bazen Komnist bazen Mslman, bazen Krt, bazen Alevi, bazen Trbanl, bazen Ecinsel, bazen Solcu oldu
342
Marshall Berman, Kat Olan Her ey Buharlayor, stanbul: letiim Yaynlar, 2004, s.113-114
117
Modernlik ilerledike mutluluun yerini doyumsuzluk343 ve engellemeler alr.344 Bu anlamda, dinselliin geri dnn, hariten gelen tehlikelere kar ilan edilmi bir srekli seferberlikle alt st edilmi cemaatlerini savunmaya ynelik deil, ayn zamanda da, kendinde, zellikle de sanayi toplumlarnda, modernlii aklclatrmaya indirgeyen ve bylelikle bireyi, snrsz eylem yntemlerine sahip olan merkezi iktidar karsnda tamamen savunmasz brakan grn reddi olarak okumak gerekir.345
343
Said Nursi asndan modernliin ilerlemesi, hasenatn seyyiatna galebe etmesine denk gelir. Tabiri dierle modernizm gitgide kutsiyetten uzaklaarak nefsanileir: Senin karanlkl dehan, nev-i beerin gndzn geceye kalbetmi. Yalnz o skntl, zulml ve zulmetli geceye sndrmak iin; yalanc, muvakkat lmbalarla tenvir ettin. O lmbalar srur ile beerin yzne tebessm etmiyorlar. Belki beerin alanacak ac hallerindeki eblehane glmesine, o klar mstehziyane glp eleniyor. Herbir zhayat senin akirdlerin nazarnda zalimlerin hcumuna maruz, miskin birer musibetzededirler. Dnya bir matemhane-i umumiyedir. Dnyadaki sadlar lmlerden, elemlerden gelen vaveyllardr. Senden tam ders alan akirdin, bir firavun olur. Fakat en hasis eye ibadet eden ve menfaat grd her eyi, kendine rab telakki eden bir firavun-u zelildir. Hem senin akirdin mtemerriddir. Fakat bir lezzeti iin nihayet zilleti kabul eden miskin bir mtemerriddir. Hasis bir menfaat iin eytann ayan per derecede alaklk gsterir. Hem cebbardr fakat kalbinde bir nokta-i istinad bulamad iin, ztnda gayet ciz bir cebbar- hodfrutur. O akirdin gaye-i himmeti, hevesat- nefsaniyeyi tatmin ve hamiyet ve fedakrlk perdesi altnda kendi menfaat- nefsini arayan ve hrs ve gururunu teskin etmeye alan bir dessastr. Nefsinden baka cidd olarak hibir eyi sevmiyor. Hereyi nefsine feda ediyor. Said Nursi, Lemalar, stanbul: Envar Neriyat, 2000, s.118
344
Alain Touraine, Modernliin Eletirisi, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002, s.149 Alain Touraine, Modernliin Eletirisi, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002, s.239
345
118
C. Said Nursinin Teolojisinde Gndelik Hayat Modernite, eskinin terk edildii, insanln belki de tarih boyunca yapabilirlik, edebilirlik noktasnda kendisine en inand, gvendii devre verilen isimdir. Bir kuram olarak icraata dntrldnde modernleme olarak karmza kmaktadr. Eskiye dair terk edilen, edilmesi gereken eylere bakldnda en dikkat ekici unsur olarak gze arpan ey din/kutsallk olgusudur. Moderniteyle birlikte, sradan insan, dindeki Tanr sayesinde bu dnyann tm srlarn aydnlatma yanlsamasna kendini kaptrmakla ve yce bir gcn yaamn gzetledii ve onu kollad inancyla teselli olmakla sulanmtr.346 ou ge modernleen lkelerde olduu gibi Trkiyede de bu dinden/kutsallktan arnma ksmndan mlhem olan icraatlara imza atld. Trkiye zelinde, cihanumul bir imparatorluktan elde kalan son toprak parasna gerileyiin belki de en nemli msebbibi olarak grlen unsurdur din, tabiri dierle slamiyet:347
Zihni seklarizasyonun gerekletirilmesi, eletirel bir dnce yeteneinin yaratlmasna sk sk baldr. Byk toplumsal dnmler, bu gibi zihni dnmlere bir yandan kap aar, bir yandan da onlar zorlatrrlar. Yenilemeyi ve seklerizasyonu temsil eden ve tevik eden gler, ok zaman, bunun gerektirdii uzun sreyi bekleyebilecek durumda olmad iin, zihni mekanizmalarn alma biimini deitirmeden zihinlerdeki dnsel ierikleri deitirmekle yetinmek zorunda kalrlar.348 Modernleme koullar sekler rgtlenme modeliyle dinin gndelik hayat iindeki bilinen grntlerini arndrma abas iindedir.349 Seklerlememi dnce deyince, doal olarak, iman, dogmay, bunlar belirleyen kesin otoriteyi vb. hatrlyoruz. Yeni dzenin kavramlar da ok zaman tam bu ekilde kitlelere benimsetilir. Dnyann pek
346
347
Michel De Certeau, Gndelik Hayatn Kefi I, Ankara: Dost Kitabevi, 2009, s.70 Aslna baklrsa Trk modernlemesinin slamiyet ve dinle olan ilikisi bandan beri ikircikli olmutur: ne yardan vazgeebilmitir Trk modernlemesi ne de serden. Burada vazgemitir yerine vazgeebilmitir seilmesi bile aslnda ortada olan durumu ifade edememektedir. Trk Modernlemesi ile bir din olarak slamiyet arasnda daha fazla bir bamllk ilikisi bulunmaktadr ve bulunmaya da devam edecektir desek ok da kehanet frluk etmi olmayz herhalde.
348
Murat Belge, Mustafa Kemal ve Kemalizm, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed. Ahmet nsel), stanbul: letiim Yaynlar, 2004, s. 38
349
Necdet Suba, Gndelik Hayat ve Dinsellik, stanbul: z Yaynclk, 2004, s. 14-15
119
ok yerinde, genel modernizasyon giriimlerinde, zellikle de sosyalizmin kurulmaya alld yerlerde, bu sreler kanlmaz biimde yaanr.350
te Trkiye, bu srelerin kanlmaz biimde yaand lkelerden biridir. Bu srelerin en hzl ve tavizsiz uygulama alan ise hi phe yok ki gndelik hayattr. Trkiye gibi ge modernleen ve bu modernlemeyi birinci elden devlet ve onun ideolojik aygtlar (okul, askeriye vb.) eliyle planlayp, yrten, tabiri dierle moderne dair tm safhalar kendi kontrol altnda tutan, tutmaya alan modernleme projelerinde neredeyse durum tmyle ayndr. zellikle gen cumhuriyetin temellerinin atld ve bu minvalde icraatlarn yapld yllar olan 1923-1950li yllar ki terminolojide tek parti dnemi olarak adlandrlmaktadr, hzl ve tavizsiz uygulamalar btnne evsahiplii yapmaktadr:
Trk modernlemesinde gndelik hayatn dntrlmesi de nemli bir hedef olarak belirlenmitir. nk hayatn dntrlmesi fikriyat, modernleme iin olmazsa olmaz bir ynelim objesidir. Bir dizi radikal atlm, sz konusu hayatn baz temel zelliklerini sarsmay hedeflemitir. Harf seiminden, giyim kuama, zaman ltlerinden tarih tasavvuruna kadar deien ok alanda gerekletirilen devrimler, gerekte gndelik yaam kalplarnn yenilenmesini ve Batl deerlerin sk bir eklide gzetilmesini ierir. Bu balamda gelenekselin temel deerleri, yeni koullarn grameri iinde gzden geirilmi ve ounlukla da reddedilmitir.351 Trkiyenin modernleme tarihi iindeki sosyolojisi dikkate alndnda, gerekte esasl bir dnmn kendini en ok gndelik hayatn yaplarnda ortaya koyduu grlr.352
te Said Nursi tam da bylesine bir zaman diliminde, yani dini olarak rgtlenmi bir cemaat yapsndan laik ulusal bir topluma dnm srecinin yaand yllarda, insanlara, deien ve dnen evrelerini, dayatlan kavram ve ieriklerinden farkl ekilde yorumlamaya vesile olabilecek kavramsal bir ereve salad. Bylelikle, bu kavramsal ereveyi sunmakla Nursi,
350
Murat Belge, Mustafa Kemal ve Kemalizm, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed. Ahmet nsel), stanbul: letiim Yaynlar, 2004, s. 38 351 Necdet Suba, Gndelik Hayat ve Dinsellik, stanbul: z Yaynclk, 2004, s. 14-15
352
A.g.e, s. 23
120
sradan insana353 kendi yaantsna dair bir anlam haritas tekil edebilecei ve slami halk kavramlarn ve pratiklerini retebilecei bir kavramsal zemin ihzar etmitir.354 almann bu aamasnda, Said Nursinin Risale-i Nur Klliyat adn verdii eserlerinden alntlar eliinde gndelik hayat, nasl da nemli bir dini mekana ya da o hayat ierisinde bulunan insan asndan okunabilir bir metine dntrdne bakalm. Yalnz, ilk nce belirtilmesi gereken bir konu bulunmaktadr; tezi yapan kii Said Nursinin, ifadelerinin ve de bu ifadelerin yazl hali olan metinlerinin belki de en nemli zellii olan okuyann ahs- maddi ve manevisine gre ekil almaya, renklenmeye, renklendirilmeye msait, ou zaman tebih, temsil ile mecazi ya da batni/ezoterik okumalara uygun metinler olduunu dnmektedir. Ayrca, bu tezi hazrlayan kii de uzun zamandr Risele-i Nur Okuyucusu olduundan sebep, almamzn bu aamasnda, tamamyla tezi yapann mvacehesinden yaplan (ki tm bu yorumlamalar, Said Nursinin tabiriyle tezi yapan kiinin mesleinin ve merebinin taassubundan hl olamayaca355, zamanca, meknca, ihtisasa daire-i ihatas pek dar olan bir ferdin fehminden ve karihasndan kacaktr356) yorumlamalarda bulunulacaktr. Bu noktay zellikle vurgulamamn birka sebebi
bulunmaktadr: lki, yorumlama bireylerin gndelik hayatlarnda slamn anlamn yeniden retmelerine imkn verdiinden, yaplan bu yeniden retimlerle, slam, gndelik hayatn bir paras ve bir esin kayna357 haline nasl getirildiine dair birincil elden rnek oluturmak
353
Burada sradan insandan kastedilmek istenen ey, Said Nursinin tabiriyle basit fikirli ve idare-i ruhiye ve diniyesine ve ahsiyesine ve beytiyesine ve karyesine ait lzumlu vazifesi bulunan, yani maddi ve manevi ahsi dnyas itibariyle tamamyla gndelik hayatn ierisinde bulunan, sokaktaki insandr. Said Nursi, Kastamonu Lahikas, stanbul: Envar Neriyat, 2000, s.30
354
Bu yeni kavramsal zeminle sradan insan, yeni artlarla ba edebilmek iin yeni dayanma alar ve gndelik hayat stratejilerini de oluturabilmek amacyla yeniden tanmlayabilecei, modern meydan okumalarn stesinden gelebilecei stratejiler kazanmtr. Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, stanbul: Kitap Yaynevi, 2005, s.204
355
356
Said Nursi, arat-l caz, stanbul: Envar Neriyat, 2001, s.8 A.g.e, s.8 Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, stanbul: Kitap Yaynevi, 2005, s.210
357
121
istenmektedir. Tabiri dierle, salt bir tketim etkinlii olarak gzken Risale okuma faaliyetinin, aslnda her okuyuta, okuyann maddi ve manevi durumuyla alakal olarak yorumlama yoluyla, bir retime358 de neden olduu gsterilmek istenmitir. 359 Bir dieri de Said Nursi metinlerinin yorumlamalar yoluyla nasl her defasnda kendi kendini yinelemeden yenilemesiyle tekrar betekrar okunabilir olduu, kendisine ait bir usul ile her okunuunda bunu yapabildii ve buna elverili bir metinsel yapya sahip olduu, yaplacak uygulamalar stnden gsterilmek istenmitir. Burada gsterilmek isteen ey, Said Nursi metinlerine bir kutsiyet atfetmekten ziyade, sosyolojik anlamda bu metinlerin hzl bir modernleme ierisinde bulunan bireyler tarafndan slami lehenin muhafaza edilmi halleri olarak bylesine bir yenilenerek okumaya tabi tutulduudur. Mslman bireyler, deien dnen yaam koullar, artlar ierisinde slami olana ihitiyalarn, hayatlarnn referans noktas olarak bu metinleri okuyarak, yorumlayarak karlama yoluna giderler. Said Nursiye gre, nsann bu dnyaya gnderilmesinin hikmeti ve gayesi; Hlk- Kinat tanmak ve ona iman edip ibadet etmektir. Ve o insann vazife-i ftrat ve farza-i zimmeti, marifetullah ve iman- billahtr ve izan ve yakn ile vcudunu ve vahdetini tasdik etmektir.360; nsann bu dnyaya gnderilmesindeki hikmet ve gaye kainatn Yaratcn tanmak ve ona iman etmektir. Burada gnderilme kelimesi ile vazifelendirildiine ve bu vazifesini iyi ya da kt yapmas neticesinde de mkfat ya da mcazat, tabiri dierle dl ya da ceza olayna zmni, rtk bir atfla, karln bulaca ahiret diyarna muhakkak gidileceine iaretler vardr (zira bu dnya tamamyla dl ve cezaya karlk gelemediinden Said Nursiye gre yaratltaki hikmet, ilim, adalet ve benzeri zellikleri dolaysyla ahirete
358
Ferhat Kentel, Meltem Ahska, Frat Gen, Milletin Blnmez Btnl Demokratikleme Srelerinde Paralayan Milliyetilik(ler), stanbul: TESEV, 2009, s.24 359 Bylelikle bu tezin de ana iddialarndan birisi olan, Nurculuk olarak adlandrlan Risale-i Nur Hizmetinin Trkiyede alternatif bir modernleme olarak okunabilirlii iddias, birinci elden verilecek rnekler ile aama aama nasl olduu gsterilmek istenmektedir.
360
Said Nursi, ualar, stanbul: Envar Neriyat, 2005, s.100
122
iaret etmektedir) . Ayrca bu, nsann bu dnyaya gnderilmesinin hikmeti ve gayesi; Hlk Kinat tanmak ve ona iman edip ibadet etmektir. Ve o insann vazife-i ftrat ve farza-i zimmeti, marifetullah ve iman- billahtr ve izan ve yakn ile vcudunu ve vahdetini tasdik etmektir. ifadesi, bir Kuran ayetinin (Zariyat Suresi 56. Ayet) tefsiridir. Said Nursi metnindeki hikmet ve gayeye karlk olarak gelen ayet ya da ayetlerin klasik mfessirlerce tanm yarattm tabiridir. Buradan da anlalyor ki Said Nursiye gre yaratma faaliyeti hikmet ve gaye ieren bir fiildir ki bu da ayn zamanda Yaratc olan Zatn yaratma vasfndan dier bir vasf olan Hakim, Alim ve bir baka ya da baka vasflarna geililii ierir. Zaten Said Nursi metinlerinin en ilgin zelliklerinden birisi de bu geililie uygun olulardr, anlam tabakalar i ie gemitir adeta. Burada, Onu tanmak iin tavzif edilip gnderilen insana, Yaratcnn slama gre birok vasf, zellii olmakla birlikte Halk olarak tantlmas nemli bir husustur. Bylelikle Mslman, Halk/Yaratcsn tanma eyleminin en iyi yaplabilecei adrese iaret etmektedir: Onu tanmak istiyorsan Onun yarattklarna ve onlar nasl yarattna bak, manas sakldr sanki bu ifadenin ierisinde. nk zellikle Halk kelimesinin seilmesindeki hikmet, tannacak Zatn nasl tannacana da iaret etmektedir. Farz muhal olarak ibarede kullanlan ism-i lahi Rezzak olsayd, o zaman da tannacak Zatn rzklandrmas hususiyeti vastasyla tannabileceine iaret edilmi olunacakt.361 Sonrasnda da, yaratn ard arkas kesilmeyen bir sre oluundan362 dolay kendini tantmak isteyen Zat bu yolla devaml yenilenen bir yaratm alan zerinden kendi evsaf kemalini gstermek istemektedir. Gene zmni olarak anlalmaktadr ki tannmas gereken
361
Bu nokta, yani zikredilen ism-i lahi zerinden anlam retme, Risalelerin pek ok yerinde gzlenmektedir:
lafza-i celali, btn sft- kemaliyeyi tazammun eden bir sadeftir. nki lafza-i celal, Zt- Akdese delalet eder; Zt- Akdes de, btn sft- kemaliyeyi istilzam eder; yle ise, o lafza-i mukaddese, delalet-i iltizamiye ile btn sft- kemaliyeye delalet eder. Said Nursi, arat-l 'caz, stanbul: Envar Neriyat, 2001, s.15
362
Said Nursiye gre bu, hadsiz bir surette, hadsiz bir faaliyettir. Said Nursi, Mektubat, stanbul: Envar Neriyat, 1998, s.87
123
Zat tantacak olan bu yarat fiili ve bu devamllka deinmekte ise, tannmas gereken Zatn tannmaya layk pek ok vasf bulunmaktadr, dolaysyla tanma eyleminde belirli bir son, kemal nokta mmkinatta363 yoktur. Zira kinat anen feanen yaratl hakikatna mazhar olmakta ise (ki yledir) ve de bu yarat(l)n hikmeti Yaratan Zatn kendisini tantmas ise, tannacak olan Zatn tannmaya layk pek ok evsaf- kemaliyyesi bulunmaktadr. nk devaml deimekle, yani yeniden yeniye yaratlmakla kinat her seferinde ayr bir lahi manaya denk gelecek ekilde anlamlanmaktadr.364
363
mmkinat kelimesi, mmknden, o da imkndan tretilmitir. imkn ise mekndan, o da kn kknden tretilmilerdir. Dolaysyla Kurani anlamda ol/kn emrine muhatap olan herey olmaya balad andan itibaren Yaratacs tarif ve tavsif etmek iin yaratlmlardr/olmulardr. Kelimelerin Osmanlca anlamlar iin kullanlan kaynak, Abdullah Yein, Abdlkadir Badll, Hekimolu smail, lham alm, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Byk Lugat, stanbul: Sebat Yaym Datm, 2006 364 Said Nursi, durmadan devam eden bu deiim ve dnmn hikmet ve gayesini yle aklamaktadr: Hlk- Zlcelal hayret-nma, dehet-engiz bir surette bir faaliyet-i rububiyetiyle, mevcudat mtemadiyen tebdil ve tecdid ettiinin bir hikmeti budur: Naslki mahlukatta faaliyet ve hareket; bir itiha, bir itiyak, bir lezzetten, bir muhabbetten ileri geliyor. Hatt denilebilir ki; herbir faaliyette bir lezzet nevi vardr; belki herbir faaliyet, bir eit lezzettir. Ve lezzet dahi, bir kemale mteveccihtir; belki bir nevi kemaldir. Madem faaliyet bir kemal, bir lezzet, bir cemale iaret eder. Ve madem Kemal-i Mutlak ve Kmil-i Zlcelal olan Vcib-l Vcud, zt ve sft ve efalinde, btn enva- kemalta cmidir; elbette o Zt- Vcib-l Vcudun vcub-u vcuduna ve kudsiyetine lyk bir tarzda ve istina-i ztsine ve gna-i mutlakna muvafk bir surette ve kemal-i mutlakna ve tenezzh- ztsine mnasib bir ekilde; hadsiz bir efkat-i mukaddese ve nihayetsiz bir muhabbet-i mnezzehesi vardr. Elbette o efkat-i mukaddeseden ve o muhabbet-i mnezzeheden gelen hadsiz bir evk-i mukaddes vardr. Ve o evk-i mukaddesten gelen hadsiz bir srur-u mukaddes vardr. Ve o srur-u mukaddesten gelen, tabiri caiz ise, hadsiz bir lezzet-i mukaddese vardr. Ve elbette o lezzet-i mukaddese ile beraber; hadsiz onun merhameti cihetiyle faaliyet-i kudreti iinde, mahlukatnn istidadlar kuvveden fiile kmasndan ve tekemml etmesinden neet eden, o mahlukatn memnuniyetlerinden ve kemallerinden gelen Zt- Rahman ve Rahme ait, tabiri caiz ise, hadsiz memnuniyet-i mukaddese ve hadsiz iftihar- mukaddes vardr ki; hadsiz bir surette, hadsiz bir faaliyeti iktiza ediyor. Ve o hadsiz faaliyet dahi, hadsiz bir tebdil ve tayir ve tahvil ve tahribi dahi iktiza ediyor. Ve o hadsiz tayir ve tebdil dahi; mevt ve ademi, zeval ve firak iktiza ediyor. Bir zaman, hikmet-i beeriyenin masnuatn gayelerine dair gsterdii faideler nazarmda ok ehemmiyetsiz grnd. Ve ondan bildim ki, o hikmet abesiyete gider. Onun iin feylesoflarn ileri gidenleri, ya tabiat dalaletine der veya Sofesta olur veya ihtiyar ve ilm-i Snii inkr eder veya Hlka mcib-i bizzt der. te o zaman rahmet-i lahiye, Hakm ismini imdadma gnderdi; bana da masnuatn byk gayelerini gsterdi. Yani herbir masnu yle bir mektub-u Rabbandir ki, umum zuur onu mtalaa eder. u gaye bir sene bana kfi geldi. Sonra sanattaki hrikalar inkiaf etti, o gaye kfi gelmemeye balad. Daha ok byk dier bir gaye gsterildi. Yani: Herbir masnuun en mhim gayeleri Sniine bakar; onun kemalt- sanatn ve nuku-u esmasn ve murassaat- hikmetini ve hedaya-y rahmetini, onun nazarna arzetmek ve cemal ve kemaline bir yine olmaktr, bildim. u gaye hayli zaman bana kfi geldi. Sonra sanat ve icad- eyadaki hayret-engiz faaliyet iinde, gayet derecede sratli tayir ve tebdildeki mucizat- kudret ve uunat- rububiyet grnd. O vakit bu gaye dahi kfi gelmemeye balad. Belki u gaye kadar byk bir muktezi ve d dahi lzmdr bildim. te o vakit, u kinci Remizdeki mukteziler ve gelecek iaretlerdeki gayeler gsterildi. Ve yaknen bana bildirildi ki: Kinattaki kudretin faaliyeti ve seyr seyelan- eya o kadar manidardr ki; o faaliyet ile Sni-i Hakm, enva- kinat konuturuyor. Gya gklerin ve zeminin mteharrik mevcudlar ve hareketleri, onlarn o konumalarndaki kelimelerdir ve taharrk ise bir tekellmdr. Demek faaliyetten gelen harekt ve zeval, bir
124
Ve o vazifeyle dnyaya gnderilen insann doutan gelen grevi (vazifeyi ftriyesi), ki kendisine bizzat zimmetlenmitir (farizai zimmeti), marifetullah, Allah tanmak ve Ona iman etmektir. ve izan ve yakn ile vcudunu ve vahdetini tasdik etmektir: tannarak ibadet edilecek Yaratcnn tam da nasl ve ne ekilde tannacana dair belki de en iyi usuln ne olduu gene bu ifadeden karlabilir; izan ile yani bilerek, peki nasl bileceiz? diye sorduumuzda yakin ile phesiz salam ve kati bir ekilde. O nasl olacak diye sorduumuzda ferdin en fazla salam ve phesiz bildii eylem alan yani en yakn ve iinde bulunduu alan olan kendilii ierisindeki gndelik yaam vastasyla bilecek. nk yaratln en fazla ierisinde bulunulan alan hi phe yoktu ki gndelik hayattr. Gndelik hayata, sonsuz deime ve deitirme kapasitesiyle bir yaratl mekn, slami tabirle ar olarak baklabilir. Gndelik hayatn ierisinde insan, hem kendisi itibariyle deiir hem de bakalarna temas ve etki edebilmesi itibariyle bakalarn deitirir. Gndelik hayat, yaamn akkanlnn tam ierisindedir. Gndelik hayat bir yaratl alan olarak ayn zamanda deimenin ve dnmenin de alandr. Tm bu usuller ile O Zatn vcudu, varl ve vahdeti yani teklii tannacaktr.
Hlk- lemi bize tarif ve iln eden deliller ve brhanlar, lyadd ve lyuhsadr. O delillerin en bykleri tr: Birincisi: Baz yetlerini grdn, iittiin u kitab- kebir-i kinattr. kincisi: Bu kitabn yet-l kbras ve divan- nbvvetin htemi ve knuz-u mahfiyenin miftah olan Hazret-i Muhammed Aleyhissalt Vesselmdr. ncs: Kitab- lemin tefsiri ve mahlkata kar Allahn hcceti olan Kurandr.365
Said Nursi, lemin Yaratcsn bize tarif ve ilan eden delil ve brhanlar saysz ve hesapszdr ki ilerinde en byklerinden biri, kitab- kebir-i kinat yani byk bir kitap olan kinat,
tekellmat- tesbihiyedir. Ve kinattaki faaliyet dahi kinatn ve envann sessizce bir konumas ve konuturmasdr. Said Nursi, Mektubat, stanbul: Envar Neriyat, 1998, s.286-287
365
Said Nursi, Mesnevi-i Nuriye, stanbul: Envar Neriyat, 1999, s.21
125
dieri bu byk kinat kitabnn en byk ayeti, peygamberlik meclisinin son yesi, gizli hazinelerin de anahtar olan Hz. Muhammed, lem kitabnn aklaycs olarak yaratlmlara kar Allahn delili olan Kurandr, demektedir. Burada Nursi, Risalelerin pek ok deiik yerlerinde olan yerlere atflar bulunarak, hibir kitabn ktibinin, yazarnn ilmi, iradesi dnda olamayacan ve dorudan ya da dolayl yoldan ilim, hikmet, irade bata olmak zere tm dier vasflarna iaret ettiini dolaysyla kainatn da intizam, mizan, hikmet ve benzeri tad zellikleriyle bir kitab andrdn ve bylelikle katibini, yazarn, Nursinin metnine bal kalarak sylemek gerekirse kainatn Halikn tarif ettiini syler. te bu kinat kitabnn en byk ayeti (yazarnn vasflarna delil olma noktasnda) Hz. Muhammeddir ki O, kinat kitabnn nelere iaret ettiini, neleri anlattn ders vermitir. Burada zellikle, bu yet-l kbra zerinde durmak, meselemiz olan gndelik hayatn ehemmiyeti nedir? noktasna kuvvet vermesi asndan nemlidir. Zira ayet-l kbra olarak nitelendirilen Zat Kuranda, bir mslman asndan rnek alnmas gereken kii olarak belirlenmitir366. Said Nursi, Mektubat kitabnn Hz. Muhammedin mucizelerini anlatt ksm olan Mucizat- Ahmediyede Ona dair u ifadelerde bulunmaktadr:
366
Al-i mran Suresi 31. Ayet:
yetinde icazl bir caz vardr. nki ok cmleler, bu cmlenin iinde dercedilmitir. yle ki: u yet diyor ki: Allaha (celle celalh) imannz varsa, elbette Allah seveceksiniz. Madem Allah seversiniz, Allahn sevdii tarz yapacaksnz. Ve o sevdii tarz ise, Allahn sevdii zta benzemelisiniz. Ona benzemek ise, ona ittiba etmektir. Ne vakit ona ittiba etseniz, Allah da sizi sevecek. Zten siz Allah seversiniz, t ki Allah da sizi sevsin. te btn bu cmleler, u yetin yalnz mcmel ve ksa bir mealidir. Demek oluyor ki; insan iin en mhim l maksad, Cenab- Hakkn muhabbetine mazhar olmasdr. Bu yetin nassyla gsteriyor ki; o matlab- alnn yolu, Habibullaha ittibadr ve Snnet-i Seniyesine iktidadr. Said Nursi, Lemalar, stanbul: Envar Neriyat, 2000, s.57
126
Resul-i Ekrem Aleyhissalt Vesselmn endan her hali ve her tavr, sdkna ve nbvvetine ahid olabilir; fakat her hali, her tavr hrikulde olmak lzm deildir. nki Cenab- Hak onu beer suretinde gndermi, t insann ahval-i itimaiyelerinde ve dnyev, uhrev saadetlerini kazandracak amal ve harektlarnda rehber olsun ve imam olsun ve herbiri birer mucizat- kudret-i lahiye olan diyat iindeki hrikulde olan sanat- Rabbaniyeyi ve tasarruf-u kudret-i lahiyeyi gstersin. Eer efalinde beeriyetten kp hrikulde olsayd, bizzt imam olamazd; efaliyle, ahvaliyle, etvaryla ders veremezdi.367
Bu alntda meselemizle alakal pek ok yer bulunmaktadr: slam peygamberinin mucize/olaanst halleri kadar sradan, gnlk halleri de bir cihette peygamberliine delildir ki bu husus tm mmetine rnek olacak bir ahs iin olmazsa olmaz bir zelliktir. nk ona tabi olup onun gibi olmaya alacaklar iin (ki bir Mslman iin bu bir lahi emirdir) yani peygamber olmayan sradan insan iin olaanstlk yolu ak deildir (mucizeler sadece peygamberlere verilen bir zelliktir), ak olan yol sadece sradanlktr. Peygamber tm bu sradanlklardan azade bir insan olsa, mesela uykuya, yemee ihtiyac hi olmazsa, bu tr faaliyetler ile yaamn srdrmek mecburiyetinde bulunan (ki srf bu iki faaliyet bile insann mr ierisinde byk bir yekn tekil etmektedir) insanlara nasl rnek olacaktr? Hlbuki O, rnek olmak iin gnderilmitir. Beer olabildii lde rnek olabilecektir. Bu noktada bizim iin can alc nokta tam da bu beeriyet, sradanlk halinin ta kendisidir, nk Said Nursi de bu manay teyit edercesine yle devam etmektedir: herbiri birer mucizat- kudret-i lahiye olan diyat iindeki hrikulde olan sanat- Rabbaniyeyi ve tasarruf-u kudret-i lahiyeyi gstersin. Genelde bu yer Nur cemaati ierisinde okunduu zaman yorumlamalarda burada geen ve herbiri birer mucizat- kudreti lahiye, lahi gcn mucizesi olarak tarif edilen adiyat, Risalenin pek ok yerinde geen, insanlarn gerekten de ierisindeki lahilii gremedii iek, bcek, aa, tohum, bulut, yamur vb. olarak yorumlanr. Tamamyla yanl olmamakla birlikte eksik bir yorumdur bu. nk metnin balam asl ve merkez olarak alndnda, Peygamberin herkese rnek olabilmesi iin insanst olmadnn vurguland yerde, zikredilen mucizat- kudret-i
367
Said Nursi, Mektubat, stanbul: Envar Neriyat, 1998, s.92
127
lahiye olan adiyattan kast, beere, insana ait olanlar olsa gerektir. Peki, ounlukla insani dnyada adiyat olarak grlen, ehemmiyet verilmeyen eylerin banda gelmez midir gndelik hayat? slam itikad tevhid zerine kuruludur. Yani tevhid olmadan Mslman olunamaz. Tevhid, slam itikadna gre yaratlan her eyi ayrm yapmakszn Allaha vermek, Onun yaratmnn eseri olduunu kabul etmektir. Toptan bir balanmay ifade eden tevhid akidesi ayrm kabul etmez. Yani ayrm yapmakszn, kymetli-kymetsiz, insani olan-olmayan tm yaratmlarn Yaratcya verilmesini art koar. Said Nursinin de en byk gayesi, bu tevhid akidesini, Mslman ferdin etrafnda deien ve dnen zaman ierisinde muhafaza etmek olmutur. Descartesi felsefeden beslenen moderniteye gre politik olan gndelik olana stndr. Politik hayat gndelik hayattan deerlidir. Gndelik hayat genellikle kymetsiz olan ve insani olan kmesine dhil edilmektedir. Hlbuki Said Nursinin metnindeki Peygamber rneinden de anlalacaktr ki gndelik hayatn ierisindeki faaliyetler hatta biraz daha ileri giderek gndelik hayatn ta kendisi bir Mslman iin Halkn tarif edecek vasflarla donatlmtr. Gndelik hayatn kendisi bir lahi yaratm olarak bizatihi kendi yaratcn tarif etmektedir. Yaratcy tarif etme noktasnda her tarif edici kendisine hasl/uniquelii ierisinde tarif etme vazifesini grr. Bu nokta-i nazardan mahlkat, mabudiyetten uzaklk noktasnda msavi olduklar gibi, mahlukiyet nisbetinde de birdirler368, yani hibireyin bir dierinden yaratlm olma noktasnda bir stnl-altndal yoktur, olamaz da. nk Said Nursiye gre, Allah, Halk sfatyla mevcudatn her birine ayn uzaklk yaknlk makamndadr. Eya ile halkyetinin dnda bir alakas bulunmaz: Tahayyz ve tecezziden mnezzehtir. Mevcudatla alkas, hlkyettir.369 Tabiri dierle,
368
Said Nursi, Lemalar, stanbul: Envar Neriyat, 2000, s.114 Said Nursi, Mektubat, stanbul: Envar Neriyat, 1998, s.84
369
128
her yaratlm, yaratcsn kendisine hasl itibariyle tarif ettii vechile, yaratlmlar arasnda yaratcsn tarif etme noktasnda, bu daha iyi tarif etmektedir, bu daha kt tarif etmektedir gibi, yaratlmlar tarafnda bir hiyerari kurulamaz. Eer modernitenin yapt gibi politik olan gndelik olana, politik hayat da gndelik hayata stn olduunu kabul etsek dahi, bir Mslman bu ikililerden birisini dierine ast/st kabul edip o ekilde kabul edip de, slam itikadndaki tevhid asndan muamele edemez. Eer bir Mslman byle bir ey yaparsa (ister, fiili anlamda hayat deerli/deersiz olarak deerlendirip muamelede bulunda isterse, itikadi anlamda bu deerli bu deersiz diye dnse) slami anlamda irk komu olur. irk ise slamda en byk gnahlardan biri olarak kabul edilir ve eer kii bu yapt gnahn, dt durumun farknda olarak yapyorsa daire-i slamdan kar, kfir olur. almamzn bu blmnde, Said Nursi metinlerindeki teolojik ksmlardan yararlanlarak yaplan yorumlamalar ile gndelik hayatn slam asndan ne kadar da nemli olduu anlatlmaya allmtr. zellikle bu blmde alt izilen ya da anlatlmaya abalanan nokta ise gndelik hayatn teolojik olarak, slam inancnn tevhid akidesi asndan nemidir. Gndelik hayatn itikad asndan slamdaki yeri ve nemi anlalmadan yaanlan bir yaantnn tam, da insann dnyaya gnderilmesinde, yapmakla mkellef olduu Yaratcsn tanmak vazifesindeki eksiklie tekabl edecektir. Bundan dolay, bir Mslmann inanc asndan gndelik hayat gayet hayati/imani neme haizdir. Dolaysyla iddiamz odur ki, vazifenin hakkyla yerine getirilmesi iin olmazsa olmaz unsurlardan biri de gndelik hayat zerinden Yaratcnn ne demek istediinin anlalmasdr, tabiri dierle kmil bir Mslman olmann yolu gndelik hayattan gemektedir. Said Nursiden yola karak modernitenin hayat anlamlandrma zerinde am olduu o dikotomik derin yar yani, hayatn ehemmiyetli ve ehemmiyetsiz olarak ikiye ayrlmasnn
129
neticesinde gndelik hayatn hakirletirilmesine kar naif de olsa bir cevap vermeye altk. Burada verdiimiz cevabn, doru cevap olmasa dahi, sorular hi sormamaktan daha iyi olduunu dnmekteyiz. Zira her metin kuramsal olarak sonsuz okumay iirisinde barndrr, ta ki herkes kendi okumasn yapabilsin. Biz de kendi okumalarmzdan hareketle vardmz mtevaz sonu eliinde, sizinle bu okumalardan karsadmz sorular paylamak istedik yalnzca.370 Bu nokta-i nazardan eer varlan sonularda bir eksiklik ya da yanlk var ise kusur tamamiyle ahsmza aittirler:
Ey Trkler ve Krdler! nsaf ediniz. Bir rfz bir hadse yanl mana verse veya yanl amel etse; acaba hadsi inkr etmek mi lzmdr, yoksa o rfzyi tahtie edip namus-u hadsi muhafaza etmek mi lzmdr? Belki hrriyet budur ki: Kanun-u adalet ve te'dibden baka, hi kimse kimseye tahakkm etmesin. Herkesin hukuku mahfuz kalsn, herkes harekt- meruasnda ahane serbest olsun.371
370
Blent Somay, ark Okuma Kitab-Ses ve Szle Denemeler, stanbul: Metis Yaynclk, 2009, s.19 Said Nursi, Mnazarat, stanbul: Envar Neriyat, 2006, s.21
371
130
SONU
Nazlanan ve istina gsteren nazeninlerin mehirleri dikkattir. Said Nursi
Bu tez almasnda, gndelik hayatn Trk modernlemesiyle birlikte slami olandan arndrlmasna karlk, slami olann geri getirilmesine, savunulmasna abalayan Said Nursi metinlerinin, modernitenin bir yerel biimi olabilirlikleri noktasnda deerlendirilmesi yaplmaya allmtr. Tez ierisinde yaplmaya allan ey, bir taraftan modern sylemin ve bu sylemin rettii kavramlarn znn ne olduu ve bu minvalde Said Nursinin grlerinin bunlara hangi cihetlerden paralel ya da muhalif olduudur. Uygulanlan yntem ise, bir yandan ana metinde bir mesele anlatlrken dier yanda verilen dipnotlarda o meseleyle alakal olduu dnlen zellikle Said Nursi metinlerinin orjinalleri ile ana metni karlkl bir diyalog ierisinde tutulmaya abalanmtr. Ana metin ve dipnotlar iki insan gibi tasavvur edilerek belirli mevzular zerindeki fikirleri aktarlmak istenmitir. Bu noktada zellikle hissedilen zorluk ise, Said Nursi metinlerinin oka anlam sarmallarn iermesinden mtevellit, bir manann peinden giderken pek ok manann kamas ya da dier manalara da eriebilmek adna odak noktas olarak seilen manann belirli bir btnlk arzedemeden aktarmdr. Tam da bu yaanlan sknt/zorluk, Simmelci anlamda modern yaantnn sratlilii ve fragmantasyonuna tekabl etmektedir. Zira Simmele gre modern birey,
131
gndelik yaantsnn son derece sratliliinden tr, devaml bir paralanma, krlma yaayarak hayatn anlaml bir btnlk ierisinde geirememektedir.372 Modern zamanlar ierisinde bulunan Mslman birey iin, ierisinde bulunduu sekler/kutsal sorunsal cevap bekleyen en nemli sorunlardan bir tanesidir. zellikle, bir taraftan hayatn deiimi zerinden kendisini hissettiren daha ok sekler olma zorunluluu dier taraftan kmil bir Mslman olmann zorunluluklar birey asndan devaml bir gerilime neden olmaktadr. Bu gerilime cevap olabilirlii noktasnda Said Nursi metinleri tekrardan gzden geirilmeyi hak etmektedirler. Zira zellikle Trkiye corafyasnda eksiklii oka hissedilen slami olana referansta bulunarak dnyevi sorunlar zme eilimindeki eserlerin azlnda, Said Nursi metinleri btnlkl bir teori olarak, en azndan ierdii her derdin devas iinde var demeyeceim, fakat mhlik dertlerin aleb devas yazlanlarda vardr373 iddiasyla ve de elbette ki gnmz Trkiyesindeki en gl ve etkili sosyopolitik gruplarn referans metinleri olmas374 hasebiyle dahi byle bir ilgiyi hakediyorlar. Yapm olduumda tez almasnda bu gayeye karnca kaderince kk de olsa, en azndan merak uyandrma babnda bir katkda bulunduumuzu iddia etmekteyiz. Fakat yukarda zikredilen problem zerinde oka almay ve emei isteyen bir projedir, dolaysyla bu tezin kapsamn ve mtevaziliini kat be kat amaktadr. zerinde allmay bekleyen bir konu olarak, tezimiz ierisinde kendisini sklkla hissettiren baka bir mesele de Said Nursinin ahsna dair yapt Eski Said/Yeni Said ayrmlarnn sosyolojik anlamda metinlerinin balam asndan nerelere tekabl ettii ya da edeceidir. Eski Said, Yeni Said ayrm Nur metinlerinde getii ekliyle kimi zaman kopu kimi zaman ileri bir aamaya, olgunlamaya gei gibi deiik erevelere oturtularak
372
David Frisby, Fragments of Modernity, Cambridge-Massachusetts: The MIT Press, 1988, s.53-55 Said Nursi, Said, Barla Lahikas, stanbul: Envar Neriyat, 1997, s.250 M. Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, stanbul: Kitap Yaynevi, 2005, s.204
373
374
132
deerlendirilmektedir.375 Bize gre siyasi olann siyasi alanlardan kurtarlarak asl retim mekn olan gndelik hayata dndrlmesiyle sonulanan, Eski Saidden Yeni Saide gei sreci bir tekmle iaret etmektedir. zellikle bu tezin devam olarak yaplmas dnlen, planlanan bir doktora almasnda, gndelik hayatn Said Nursi asndan Nur Hizmeti olarak adlandrd davas iin merkezi nemi haiz olmasndan mtevellit gndelik hayatta temellenen bir siyaset felsefesinin imknlar deerlendirilmek istenmektedir. Zira Said Nursi davasn, Trk modernlemesinin ateli icraat dnemleri olan 1923-1938 yllar arasnda siyasi arenalardan uzak oluu yani sokakta bulunu hali ile en grnen iken en grnmez klabilmitir.376 Yani, hem en grnen: Sar ve cbbesiyle rejime itiat etmediini deklere etmi. Hem de en grnmeyen: Hakkndaki vesveselerden, iftiralardan (dini siyasete alet ediyor, eriat devleti kurmak istiyor, dini vasta-i cer, medar- maiet yapyor [geim
375
Cemalettin Canl, Yusuf Kenan Beyslen, Zaman inde Bedizzaman, stanbul: letiim Yaynlar, 2010, s.311
376
Bu noktada, kendisinin hem talebeleri hem de devletin resmi memurlar tarafndan maruz kald soruya verdii cevap u ekildedir: Denilmi: Ne iin siyasetten ekildin? Hi yanamyorsun? Elcevab: Dokuz-on sene evveldeki Eski Said, bir mikdar siyasete girdi. Belki siyaset vastasyla dine ve ilme hizmet edeceim diye beyhude yoruldu.. ve grd ki; o yol mekuk ve mkiltl ve bana nisbeten fuzuliyane, hem en lzumlu hizmete mani ve hatarl bir yoldur. ou yalanclk ve bilmeyerek ecnebi parmana let olmak ihtimali var. Hem siyasete giren, ya muvafk olur veya muhalif olur. Eer muvafk olsa; madem memur ve mebus deilim, o halde siyasetilik bana fuzul ve malayani bir eydir. Bana ihtiya yok ki, beyhude karaym. Eer muhalif siyasete girsem, ya fikirle veya kuvvetle karacam. Eer fikirle olsa, bana ihtiya yok. nki mesail tavazzuh etmi, herkes benim gibi bilir. Beyhude ene almak manaszdr. Eer kuvvet ile ve hdise karmak ile muhalefet etsem, husul mekuk bir maksad iin binler gnaha girmek ihtimali var. Birinin yznden oklar belaya der. Hem on ihtimalden bir-iki ihtimale binaen gnahlara girmek, masumlar gnaha atmak; vicdanm kabul etmiyor diye Eski Said, sigara ile beraber gazeteleri ve siyaseti ve sohbet-i dnyeviye-i siyasiyeyi terketti. Buna kat ahid, o vakitten beri sekiz senedir birtek gazete ne okudum ve ne dinledim. Okuduumu ve dinlediimi, biri ksn sylesin. Halbuki sekiz sene evvel, gnde belki sekiz gazete Eski Said okuyordu. Hem be senedir btn dikkat ile benim halime nezaret ediliyor. Siyasetvari bir tereuh gren sylesin. Halbuki benim gibi asab ve

dsturuyla, en byk hileyi hilesizlikte bulan pervasz, alkasz bir insann, deil sekiz sene, sekiz gn bir fikri gizli kalmaz. Siyasete itihas ve arzusu olsayd; tedkikata, taharriyata lzum brakmayarak top gllesi gibi sad verecekti. Said Nursi, Mektubat, stanbul: Envar Neriyat, 1998, s.61-62. Vurgular tez sahibine aittir.
133
kayna], Krt milliyetilii yapyor v.b.) her haliyle insanlarn gz nnde oluuyla da hedef ittihaz edilemeyecek derecede grnmez kalmay baarabilmitir. Bu tespitler eliinde Said Nursi rneinden hareketle gndelik hayat zerinde temellenen bir siyaset teorisi kurulabilir mi? sorusu gelecek almamzda cevaplandrlmak istenmektedir.
134
KAYNAKLAR
Arslan, Esat, Tamamlanmam slam Yazlar, stanbul: Kap Yaynlar, 2010 Arslan, Hsamettin, Pozitivizm Bir bilim deolojisinin Anatomisi, Trk Aydn ve Kimlik Sorunu iinde, (haz. Sabahattin en), stanbul: Balam Yaynclk, 1995 Arslan, Hsamettin, Epistemik Cemaat, stanbul: Paradigma Yaynlar, 2007 Atatrk, Mustafa Kemal, Nutuk II, stanbul: Milli Eitim Yaynlar, 1997 Atayman, Veysel, Aydnlanma (der. Veysel Atayman), stanbul: Donkiot Yaynlar, 2005 Ate, Toktam, Trk Devrim Tarihi, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2007 Aydn, Mustafa, Moderniteye Dardan Bakmak, stanbul: Alm Kitap, 2009 Belge, Murat, Mustafa Kemal ve Kemalizm, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed. Ahmet nsel), stanbul: letiim Yaynlar, 2004 Belge, Murat, Genesis, stanbul: letiim Yaynlar, 2008 Berger, Peter L., Luckmann, Thomas, Gerekliin Sosyal nas, stanbul: Paradigma Yaynclk, 2008 Berman, Marshall, Kat Olan Her ey Buharlayor, stanbul: letiim Yaynlar, 2004 Bernal, Martin, Kara Atena, stanbul: Kaynak Yaynlar,1998
135
Bora Tanl, Trk Sann Hali, stanbul: Metis Yaynlar, 2009 Bozkurt, Mahmut Esat, Atatrk htilli, stanbul: Kaynak Yaynlar,1995 Bumin, Tlin, Tartlan Modernlik: Descartes ve Spinoza, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2005 Callinicos, Alex, Toplum Kuram, stanbul: letiim Yaynlar, 2005 Canl, Cemalettin, Beyslen, Yusuf Kenan, Zaman inde Bedizzaman, stanbul: letiim Yaynlar, 2010 Capra, Fritjof, Bat Dncesinde Dnm Noktas, stanbul: nsan Yaynlar, 1992 Carr, Edward Hallett , Tarih nedir?, stanbul: letiim Yaynlar, 2005 Cevizci, Ahmet, Felsefe Szl, stanbul: Paradigma Yaynlar, 2002 arkolu, Ali, Toprak, Binnaz, Trkiyede Din, Toplum ve Siyaset, stanbul: TESEV, 2000 elik, Nur Betl, Kemalizm Hegomonik Bir Sylem, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed. Ahmet nsel), stanbul: letiim Yaynlar, 2004 idem, Ahmet, Aydnlanma Dncesi, stanbul: letiim Yaynlar, 2003 uhaolu, Metin, Modernleme, Batllama ve Trk Solu, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3 Modernleme ve Batclk iinde (ed. Uygur Kocabaolu), stanbul: letiimYaynlar, 2005 Dawson, Christopher, lerleme ve Din, stanbul: Alm Kitap, 2004 De Certeau, Michel, Gndelik Hayatn Kefi I, Ankara: Dost Kitabevi, 2009
136
Demir, Hlya, Akar, Rdvan, stanbulun Son Srgnleri, stanbul: letiimYaynlar, 1994 Deren, Seil, Kltrel Batllama, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3 Modernleme ve Batclk iinde (ed. Uygur Kocabaolu), stanbul: letiim Yaynlar, 2005 Ergn Aybars, stikll Mahkemeleri, stanbul: Doan Kitaplk, 1998 Esed, Muhammed, Kuran Mesaj; Meal-Tefsir, (ev. C. Koytak A. Ertrk), stanbul: aret Yaynlar, 1999 Esposito, L. John, 21. Yzylda slam ve Seklarizm, Ortadouda Modernleme iinde (edisyon), stanbul: Mana Yaynlar, 2009 Fontana, Josep, arptlm Gemie Ayna, Avrupa'nn Yeniden Yorumlanmas, stanbul: Literatr Yaynlar, 2003 Frisby, David, Fragments of Modernity, Cambridge-Massachusetts: The MIT Press, 1988 Gencer, Bedri, slamda Modernleme, Ankara: Lotus Yaynevi, 2008 Ginsborg, Paul, Gndelik Hayat Politikalar, stanbul: Alm Kitap, 2010 Gilson, Etienne, Ortaa Felsefesinin Ruhu, stanbul: Alm Kitap, 2006 Gle, Nilfer, Melez Desenler, stanbul: Metis Yaynlar, 2008 Gzaydn, tar, Diyanet: Trkiye Cumhuriyetinde Dinin Tanzimi, stanbul: letiim Yaynlar, 2009 Grbilek, Nurdan, Kr Ayna, Kayp ark, stanbul: Metis Yaynlar, 2007
137
Harootunian, Harry, Tarihin Huzursuzluu - Modernlik, Kltrel Pratik ve Gndelik Hayat Sorunu, stanbul: Boazii niversitesi Yaynlar, 2006 Heller, Agnes, Gndelik Hayatn Temel Etii, Tahayyl Gcn Yeniden Dnmek iinde (ed. Gillian Robinson, John Rundell), stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1999 Huberman, Leo, Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla, stanbul: letiim Yaynlar, 2005 mece, Mustafa Selim, Atatrkn apka Devriminde Kastamonu ve nebolu Gezileri, Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar, 1981 nsel, Ahmet, Giri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 2 Kemalizm iinde (ed. Ahmet nsel), stanbul: letiim Yaynlar, 2004 skilipli Mehmet Atf, Frenk Mukallitlii ve apka, stanbul: Yipar Yaynclk, 1993 Kale, Nesrin, Modernizmden Postmodernist Sylemlere Doru, Dou Bat dergisi, 19, 2002 Keat, Russel, Urry, John, Bilim Olarak Sosyal Teori, Ankara: mge Kitabevi, 2001 Kentel, Ferhat, Ahska, Meltem, Gen Frat, Milletin Blnmez Btnl-
Demokratikleme Srecinde Paralayan Milliyetilik(ler), stanbul: TESEV, 2007 Kentel, Ferhat, Bir Direniin Anatomisi: Teorinin Raconunu Bozan Barts , rtlemeyen Sorun Barts iinde(ed. Neslihan Akbulut), stanbul: Akder, 2008 Kentel, Ferhat, Ehlilememek, Dzlememek, Direnmek, stanbul: Hayykitap, 2008
Kentel, Ferhat,Seklerlikler ve Demokrasi, Din ve Demokrasi iinde (ed. Glnur Elik), stanbul: Heinrich Bll Stiftung Dernei Yaynlar, 2009
138
Keyman, Fuat, Kahraman, Hasan Blent, Kemalizm,Oryantalizm ve Modernite", Dou Bat Dergisi, 02, 1998 Kl, Selami, apka Meselesi ve Klk Kyafet nklab, Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, IV/16, 1995 Kker, Levent, Modernleme Kemalizm ve Demokrasi, stanbul: letiimYaynlar, 2003 Kumar, Krishan Sanayi Sonras Toplumdan Post- modern Topluma ada Dnyann Yeni Kuramlar, Ankara: Dost Yaynlar, 1999 Kkalp, Kasm, Nietzsche & Postmodernizm, stanbul: Paradigma Yaynlar, 2003 Lefebvre, Henri, Modern Dnyada Gndelik Hayat, stanbul: Metis Yaynlar, 1998 Lefebvre, Henri, Katherine Regulier, Gndelik Hayat ve Ritmleri, Son
http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did=1&dsid=261&dyid=4072 eriim 20/12/2010
Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1998 Lomba, Ania, Kolonyalizm/ Postkolonyalizm, stanbul: Ayrnt, 2000 Mahupyan, Etyen, Batdan Douya, Dnden Bugne Zihniyet Yaplar ve Deiim, stanbul: Patika Yaynclk, 2000
Mansur,
S.
Perviz,
Modernite
ve
Honutsuzluklar,
http://www.kimokur.com/MakaleDetay.aspx?mId=1351 Son eriim 27/12/ 2010 Mardin, erif, Bedizzaman Said Nursi Olay, stanbul: letiim Yaynlar, 2003 Mestrovic, G. Stjepan, Uygar Barbarlk, stanbul: Alm Kitap, 2005
139
Milton, Richard, Darwinizmin Mitleri, stanbul: Gelenek Yaynclk, 2002 Nursi, Said, Muhakemat, stanbul: Envar Neriyat, 1990 Nursi, Said, Sikke-i Tasdi-i Gaybi, stanbul: Envar Neriyat, 1991 Nursi, Said, Szler, stanbul: Envar Neriyat, 1992 Nursi, Said, Tarihe-i Hayat, stanbul: Envar Neriyat, 1993 Nursi, Said, Emirda Lahikas I, stanbul: Envar Neriyat, 1994 Nursi Said, Mnazarat, stanbul: Envar Neriyat, 1995 Nursi, Said, Barla Lahikas, stanbul: Envar Neriyat, 1997 Nursi, Said, Mektubat, stanbul: Envar Neriyat,1998 Nursi, Said, Mesnev-i Nuriye, stanbul: Envar Neriyat, 1999 Nursi, Said, Lemalar, stanbul: Envar Neriyat, 2000 Nursi, Said, arat-l caz, stanbul: Envar Neriyat, 2001 Nursi, Said, Kastamonu Lahikas, stanbul: Envar Neriyat, 2002 Nursi, Said, ualar, stanbul: Envar Neriyat, 2005
Nursi, Said, Asa-y Musa, stanbul: Envar Neriyat, 2006 Nursi, Said, Emirda Lahikas II, stanbul: Envar Neriyat, 2007 Nursi, Said, Konferans, stanbul, Envar Neriyat, 2008 Nursi, Said, Asar- Bediiyye, stanbul: Envar Neriyat, 2009
140
Onur, Bekir, Trkiye'de ocukluun Tarihi, Ankara: mge Kitabevi, 2005 Ritzer, George, Toplumun McDonaldlatrlmas, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1998 Said, Edward, arkiyatlk, stanbul: Metis Yaynlar, 2008 Saint-Exupry, Antoine de, Kk Prens, stanbul: MaviBulut Yaynclk, 2009 Sarup, Madan, Post-yapsalclk ve Postmodernizm, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 2004 Somay, Blent, ark Okuma Kitab-Ses ve Szle Denemeler, stanbul: Metis Yaynlar, 2009 Streinhaus, Kurt, Atatrk Devrimi Sosyolojisi, stanbul: Cumhuriyet Gazetesi Kitapl, 1999 Suba, Necdet, Gndelik Hayat ve Dinsellik, stanbul: z Yaynclk, 2004 Swingewood, Alan, Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 1998 Tekeli, lhan, Trkiyede Siyasal Dncenin Geliimi Konusunda Bir st Anlat, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3 Modernleme ve Batclk iinde (ed. Uygur Kocabaolu), stanbul: letiim, 2005
Tekeli, lhan, Gndelik Yaam, Yaam Kalitesi ve Yerellik Yazlar, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2010 Toker, Nilgn, etin, Serdar, Batc Siyasi Dncenin Karakteristikleri ve Evreleri: Kamusuz Cumhuriyetten Kamusuz Demokrasiye, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3 Modernleme ve Batclk iinde (ed. Uygur Kocabaolu), stanbul: letiim, 2005
141
Toku,
Neet,
Risale-i
Nurda
Modernite
Eletirisi,
http://www.bediuzzamansaidnursi.org/icerik/risale-i-nur%E2%80%99da-modernite-ele %C5%9Ftirisi, Son eriim 07/02/2011 Touraine, Alain, Modernliin Eletirisi, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002 Toulmin, Stephen, Kozmopolis, stanbul: Paradigma Yaynlar, 2002, Tunay, Mete, Trkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), Ankara: Yurt Yaynclk, 1981 Tunay, Mete, kna (nandrma) Yerine Tecebbr (Zorlama), Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed. Ahmet nsel), stanbul: letiim Yaynlar, 2004 Urry, John, Meknlar Tketmek, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1999 nvar, Kerem, ttihatlktan Kemalizme, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 1 Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi iinde (ed. Mehmet . Alkan), stanbul: letiim Yaynlar, 2002
Yavuz, M. Hakan, Modernleen Mslmanlar, stanbul: Kitap Yaynevi, 2005 Yavuz, M. Hakan, Bedizzaman Said Nursi ve Nurculuk, Modern Trkiyede Siyasi
Dnce Cilt 6 slamclk iinde (ed. Yasin Aktay), stanbul: letiim Yaynlar, 2006 Yein, Abdullah, Badll, Abdlkadir, Hekimolu smail, alm, lham, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Byk Lugat, stanbul: Sebat Yaym Datm, 2006
142
Yeen, Mesut, Kemalizm ve Hegemonya, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed. Ahmet nsel), stanbul, letiim Yaynlar, 2004 Yldz, Ahmet, Ne Mutlu Trkm Diyebilene, stanbul: letiim Yaynlar, 2010 Zayani, Mohamed, Ritm zmlemesine Giri, Son
http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did=1&dsid=261&dyid=4072 eriim 7/12/2010
Zrcher, Jan Erik, Kemalist dncenin Osmanl kaynaklar, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2 Kemalizm iinde (ed. Ahmet nsel), stanbul: letiim Yaynlar, 2004 Wagner, Peter, Modernliin Sosyolojisi, stanbul: Doruk Yaymclk, 2003 Weber, Max, Protestan Ahlak Ve Kapitalizmin Ruhu, Ankara: Ayra Yaynlar, 1999 West, David, Kta Avrupas Felsefesine Giri, stanbul: Paradigma Yaynclk, 2005 http://www.tumgazeteler.com/?a=2421711/ Son eriim13/01/10 http://www.haberekspres.com.tr/haber/10945_Cok-partili-donemin-ilk-mitingi-yapiliyor.html/ Son eriim 09/01/10
http://www.odaha.com/antoine-de-saint-exupery/maly-princ/le-petit Son eriim 15/08/2010
143

Ferhat Kentel-Ali Bedir - Tez - Said Nursi Teolojisinde Gündelik Hayat...

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ferhat Kentel-Ali Bedir - Tez - Said Nursi Teolojisinde Gündelik Hayat...

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

SAD NURSNN TEOLOJSNDE GNDELK HAYAT

YKSEK LSANS TEZ 109611004 AL BEDR

SAD NURSNN TEOLOJSNDE GNDELK HAYAT

YKSEK LSANS TEZ 109611004 AL BEDR

TEZ DANIMANI: DO. DR. FERHAT KENTEL

SAD NURSNN TEOLOJSNDE GNDELK HAYAT

DAILY LIFE IN THE THEOLOGY OF SAID NURSI

Ali Bedir 109611004

Do. Dr. Ferhat Kentel (Tez Danman)

Yrd. Do. Dr. Nurullah Ard.

Blent Somay, MA..

Onay Tarihi: 16.03.2011

dikotomikletirme Descartes felsefesiyle oluturulmutur:

Neet Toku, Risale-i Nurda Modernite Eletirisi

S. Perviz Mansur, Modernite ve Honutsuzluklar, http://www.kimokur.com/MakaleDetay.aspx?mId=1351, son eriim 27 Aralk 2010

S. Perviz Mansur, Modernite ve Honutsuzluklar, http://www.kimokur.com/MakaleDetay.aspx?mId=1351 son eriim 27 Aralk 2010

Nilfer Gle, Melez Desenler, stanbul: Metis Yaynlar, 2008, s.65

S. Perviz Mansur, Modernite ve Honutsuzluklar, http://www.kimokur.com/MakaleDetay.aspx?mId=1351 son eriim 27 Aralk 2010

Alex Callinicos, Toplum Kuram, stanbul: letiim Yaynlar, 2005, s.71-72

Nilfer Gle, Melez Desenler, stanbul: Metis Yaynlar, 2008, s.166-167

daha hzl, daha keskin bir ekilde uygulamaya konmas sz konusudur.72

Ferhat Kentel, Ehlilememek, Dzlememek, Direnmek, stanbul: Hayykitap, 2008, s.11

deerlendirilebilecek olan cumhuriyeti proje,

toplumsal yaamn her alann kuatma

Nilfer Gle, Melez Desenler, stanbul: Metis Yaynlar, 2008, s.67

Ferhat Kentel, Ehlilememek, Dzlememek, Direnmek, stanbul: Hayykitap, 2008, s.36

Nilfer Gle, Melez Desenler, stanbul: Metis Yaynlar, 2008, s.167

Edward Hallett Carr, Tarih Nedir?, stanbul: letiim Yaynlar, 2005, s. 29

Mahmut Esat Bozkurt, Atatrk htilli, stanbul: Kaynak Yaynlar,1995, s.154-155

http://www.odaha.com/antoine-de-saint-exupery/maly-princ/le-petit-prince Son eriim 15/08/2010

George Ritzer, Toplumun McDonaldlatrlmas, stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1998, s.17-20

Said Nursi, Mslman bireyi kapitalizmin arzulayan makinesine kar uyarmtr:

Said Nursiye gre kefedilmeyi bekleyen bu mana udur:

Said Nursi olaanln ierisindeki olaanstlnn grnememesini yle aklar:

buluruz. zel yaamlar gndelikliin, gnlerinin,

A.g.e, s.30-34 A.g.e, s.70-78 A.g.e, s.101

Nilfer Gle, Melez Desenler, stanbul: Metis Yaynlar, 2008, s.10

Nilfer Gle, Melez Desenler, stanbul: Metis Yaynlar, 2008, s.15

karakterinin ikinci Avrupa ynnde deiiklik gstermesi zerine tavrn

S. Perviz Mansur, Modernite ve Honutsuzluklar, http://www.kimokur.com/MakaleDetay.aspx?mId=1351 Son eriim 27/12/2010

Said Nursi, Lemalar, stanbul: Envar Neriyat, 2000, s.115

deiikliini ise yle aklamtr:

S. Perviz Mansur, Modernite ve Honutsuzluklar, http://www.kimokur.com/MakaleDetay.aspx?mId=1351 Son eriim 27/12/ 2010

M. Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, stanbul: Kitap Yaynevi, 2005, s.18-25

M. Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, stanbul: Kitap Yaynevi, 2005, s.9-15

Risale-i Nur Hizmeti geleneinde bu repertuara verilen isim msbet harekettir:

M. Hakan Yavuz, Modernleen Mslmanlar, stanbul: Kitap Yaynevi, 2005, s.207-220

Tarihe-i Hayat adl kitapta sre yle aktarlr:

Necdet Suba, Gndelik Hayat ve Dinsellik, stanbul: z Yaynclk, 2004, s. 14-15

Said Nursi, ualar, stanbul: Envar Neriyat, 2005, s.100

Said Nursi, Mesnevi-i Nuriye, stanbul: Envar Neriyat, 1999, s.21

Al-i mran Suresi 31. Ayet:

Said Nursi, Mektubat, stanbul: Envar Neriyat, 1998, s.92

Nazlanan ve istina gsteren nazeninlerin mehirleri dikkattir. Said Nursi

http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did=1&dsid=261&dyid=4072 eriim 20/12/2010

http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did=1&dsid=261&dyid=4072 eriim 7/12/2010

http://www.odaha.com/antoine-de-saint-exupery/maly-princ/le-petit Son eriim 15/08/2010

You might also like