Saysal Devreler

Yard. Do. Dr. Berna rs Yaln stanbul Teknik niversitesi Elektrik-Elektronik Fakltesi Oda No: 2318 E-mail: siddika.ors@itu.edu.tr

Deerlendirme
1. Ylii Snav 22 Ekim 2010 - %20 2. Ylii Snav 26 Kasm 2010 - %20 1. dev 01 Ekim 2010 2. dev 15 Ekim 2010 3. dev 05 Kasm 2010 4. dev 19 Kasm 2010 5. dev 10 Aralk 2010 6. dev 24 Aralk 2010 devler - %20 Final Snav - %40
2

Ama ve Hedefler
Bu dersin amac:
Saysal sistemleri tanmlamak Saysal tasarmn temel tasarm bloklarn tanmlamak Temel bloklarn daha byk sistemlerde nasl kullanldn retmek

Bu dersi baaryla tamamlam bir renci:

Saysal sistemlerin nemini anlam olacak. Bir saysal devreyi tasarlayabilir hale gelecek. Temel kombinezonsal ardl yap talarn renmi olacak. Byk saysal sistemlerin nasl tasarlandn renmi olacak.

Kaynaklar
Ders kitab :
Digital Design, M. Morris Mano, Michael D. Ciletti, Logic and Computer Design Fundamentals, 4/E, M. Morris Mano and Charles Kime , Prentice Hall, 2008.

Ders sunumu : http://www2.itu.edu.tr/~orssi/dersler/LD.html

Dersin erii
1. Saysal Sistemler ve Bilgi 2. Kombinezonsal Devreler 3. Kombinezonsal Devre Tasarm 4. Matematik Fonksiyonlar 5. Ardl Devre Elemanlar 6. Ardl Devre Tasarm

Saysal Sistem
Ayrk zamanl serbest giri ve sistem durumu bilgilerini kullanarak ayrk zamanl k bilgisini retir.

Serbest Giriler

Saysal Sistem

klar

Durum
6

Saysal Sistemlerin Trleri

Durum Kullanlmayan
Kombinezonsal saysal sistem
k = f(Giri)

Durum Kullanlan Ardl saysal sistem

Senkron
Durum belirli zamanlarda yenilenir

Asenkron
Durum her zaman yenilenir

Durum = f(Durum,Giri)
k = f(Durum) veya or k = f(Durum,Giri)
7

Saysal Sistem rnei:

Bir Saysal sayc: leri say Baa Dn

0 0 1 3 5 6 4

Giriler: leri say, Baa dn klar: Ekran Durum: O an gsterilen deer

Analog Saysal aretler

Gerek dnyada karlatmz birok fiziksel byklk (akm, gerilim, scaklk, k iddeti vb.) deeri srekli bir aralk iinde deimektedir. Snrlar arasndaki her trl deeri alabilen bu tr iaretlere analog iaretler denir. Saysal sistemlerde bilgi ayrk deerler alr. kili saysal iaretler belli bir anda sadece olas iki deerden birini alabilirler: 0-1, yksek alak, ak kapal.

Zamana gre iaret rnekleri

Zaman Analog Saysal Asenkron Senkron
Zaman ve deeri srekli Deer ayrk& zaman srekli Deer ve zaman ayrk
10

Analog areti Saysal arete Dntrme

Kuantalanm iaret

11

Saysal Sistemlerin Avantajlar

Bir saysal sisteme ayn giri kmesi defalarca uygulandnda hep ayn k kmesi elde edilir.
Analog sistemler ise evre koullarndan daha ok etkilenirler ve klar deiiklik gsterebilir.

Saysal sistem tasarm dayand matematiksel temeller asndan daha kolaydr. Saysal sistemleri test etmek ve hatalardan arndrmak daha kolaydr. Esneklik ve programlanabilirlik
12

Saysal Sistem Gerekleme Aamalar

13

Saysal Kodlama
Saysal devreler yardmyla zerinde ilem yaplacak olan fiziksel byklklere ve her trl veriye ikili saylar kar drlr. rnein 8 basamakl bir ikili say kullanarak 28 tane (256) farkl ey ifade edebiliriz. Bir ikili deerin (rnein 10001011) ne anlama geldiine o deeri kullanacak olan sistem belirler. Bu deer bir say da olabilir, bir renk de,
14

BCD (Binary Coded Decimal) kili Kodlanm Onlu Saylar

0-9 arasndaki rakamlara 4 bitlik bir ikili kod kar drlr. Artkl Kodlamadr: 4 bit ile 16 farkl kodlama yaplabilmekte, ancak bunlardan sadece 10 tanesi kullanlmaktadr.

15

Arlkl Kodlama: Bitlerin konumlarna birer arlk verilir. Doal ikili kodlama: Saylarn arlkl kodlama ile 2 tabannda gsterilmesidir. (11010)2 =124+123+022+121+020=26 Soldaki ilk basamaa en yksek anlaml bit (Most Significant Bit - MSB), sadaki ilk basamaa en dk anlaml bit (Least Significant Bit - LSB) denir. Hamming Uzakl: n uzunluundaki iki kod szcnde ayn srada olup deerleri farkl olan bileenlerin saysdr. 011 ile 101 arasndaki uzaklk 2 dir. Bitiik Kodlar: Birbirini izleyen saylara kar gelen kodlar arasndaki Hamming uzakl 1 ise o kodlama bitiiktir. evrimli Kodlar: Kodlama bitiik ve ayrca son kod ile ilk kod arasnda da Hamming uzakl 1 ise kod evrimlidir. 16

evrimli BCD Kodu:

Gray Kodu: 2n elemanl bir kme iin 2 tabannda artksz ve evrimli bir kodlama rnek: 2 bitlik bir Gray kodu:

17

Saylarn Gsterilimi
Pozitif taban, arlkl say sistemleri r tabannda gsterilen bir say basamaklardan oluan bir dizi ile gsterilir. An - 1An - 2 A1A0 . A- 1 A- 2 A- m + 1 A- m burada 0 Ai < r ve . taban noktasdr. Basamak dizisi bir kuvvet serisini ifade eder:

(say)10 =

i=n-1

Ai

r )+(
i

j=-1

i=0

j=-m

Aj

r)
j
18

(Tamsay paras)+

(Kesirli para)

aretsiz Saylarn Gsterilmesi

Doal arlkl ikili kodlama kullanlr. rnek: 21510=(1101 0111)2= =127+126+025+124+023+122+121+120 En yksek anlaml bit (MSB) En dk anlaml bit (LSB)

8 bit ile ifade edilebilecek en byk iaretsiz say: (1111 1111)2=25510 8 bit ile ifade edilebilecek en kk iaretsiz say: (0000 0000)2=010

19

ok kullanlan tabanlar
sim kili
Sekizli

Taban 2 8 10 16

Basamaklar 0,1 0,1,2,3,4,5,6,7 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9,A,B,C,D,E,F

Onluk Onaltlk

Onaltlk tabanda kullanlan 6 harf 10, 11, 12, 13, 14 ve 15 i gsterir.

20

Farkl tabanda saylarn gsterilimi

Decimal (Base 10) 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 Binary (Base 2) 00000 00001 00010 00011 00100 00101 00110 00111 01000 01001 01010 01011 01100 01101 01110 01111 10000 Octal (Base 8) 00 01 02 03 04 05 06 07 10 11 12 13 14 15 16 17 20 Hexadecimal (Base 16) 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 0A 0B 0C 0D 0E 0F 10
21

Onluk tabandan dier tabanlara dnm

1) Tamsay paray dntr 2) Kesirli paray dntr 3) ki sonucu bir taban noktas ile birletir.

22

Dnm Kurallar
Tam say paray dntrme:
Sayy dntrlecek taban ile tekrarl bl. Kalanlar ters srada kayt et. Yeni tabanda basamaklar ters srada kalanlardr.

Kesirli paray dntrme:

Kesiri dntrlecek tabanla tekrarl arp. Tamsay basaman kayt et. Yeni kesirli saynn basamaklar sonularn hesapland sradaki tam say ksmlardr.

23

rnek: 46.687510 saysn 2 tabanna dntr

46 y ikili tabana dntr
46/2=23 kalan 0 23/2=11 kalan 1 11/2=5 kalan 1 5/2=2 kalan 1 2/2=1 kalan 0 1/2=0 kalan 1

0.6875 y ikili tabana dntr

0.6875*2=1.375 0.375*2=0.75 0.75*2=1.5 0.5*2=1 0*2=0

ki sonucu bir taban noktas ile birletir

101110.101102
24

rnek: 46.683110 saysn 16 tabanna dntr

46 y 16 tabana dntr
46/16=2 kalan 14 2/16=0 kalan 2

0.6831 y 16 tabana dntr

0.6831*16=10.9296 0.9296*16=14.8736 0.8736*16=13.9776 0.9776*16=15.6416

Sonular kesir noktas ile birletir:

2E.AEDF16
25

r tabanndan onluk tabana dnm

Tabann ilgili kuvveti ile basamaklarn arpmn topla
101110.101102 saysn onluk taban evir

1011102 = 132 + 016 +18 +14 + 12 +01 = 32 + 8 + 4 + 2 = 46 0.10112 = 1/2 + 1/8 + 1/16 = 0.5000 + 0.1250 + 0.0625 = 0.6875
26

Sekizli/onaltl (Octal/Hex) tabandan ikili ve geriye dnm

Sekizli (onaltl) den kili tabana:
Her bir basamak ikili tabanda yazlr.

kiliden sekizli (onaltl) tabanna:

Basamaklar taban noktasndan balanarak iki tarafa doru l (drtl) gruplanr. Her bir grup sekizli (onaltl) tabanna dntrlr.

27

rnek
Sekizli (onaltl) den kili tabana:
743.0568=111 100 011.000 101 1102 A49.0C616=1010 0100 1001.0000 1100 01102

kiliden sekizli (onaltl) tabanna:

1|011|100|011.000|101|110|12=1343.05648
1|1010|0100|1001.0010|1100|0110|12=1A49.2C6816

28

kili taban kullanlarak sekizli den onaltlk tabanna dnm

Octal den ikili tabana dntr. Daha nce anlatld gibi hez tabanna dntr.

29

2nin zel kuvvetleri

210 (1024) Kilo, K ile gsterilir. 220 (1,048,576) Mega, M ile gsterilir. 230 (1,073, 741,824) Giga, G ile gsterilir. 240 (1,099,511,627,776 ) Tera, T ile gsterilir.

30

aretli Saylarn Gsterilmesi

Pozitif ve negatif saylar ayrt etmek iin ikili saynn en yksek anlaml bitine baklr.
0 ise pozitif 1 ise negatif

8 bit ile gsterilebilecek pozitif saylar 0000 0000 ile 0111 1111 yani 0 ile + 127 arasnda deiecektir. Negatif saylarn gsteriminde 2ye tmleme yntemi kullanlr.
Pozitif bir saynn 2ye tmleyeni hesaplandnda o saynn negatif gsterilimi elde edilmi olur.

Bir saynn 2ye tmleyenini elde etmek iin

Say 1e tmlenir, yani 0lar 1, 1ler 0 yaplr. 1e tmlenmi sayya 1 eklenir.

31

Negatif Saylara rnekler

8 bitlik 510 says 5 mod 256 olarak dnlebilir. -510 mod 256 = 256-5 mod 256=251 mod 256
1 0000 0000 0 0000 0101 0 1111 1011 Negatif say 0000 0101 1e tmleme 1 ekleme 2ye tmleme 1111 1010 1 1111 1011 Negatif say
32

Negatif Saylara rnekler

510 mod 256 = 256-(-5) mod 256= 256-251 mod 256
1 0000 0000 0 1111 1011 0 0000 0101 Pozitif say 1111 1011 1e tmleme 1 ekleme 2ye tmleme 0000 0100 1 0000 0101 Pozitif say

33

kili Saylarn Uzatlmas

Baz durumlarda daha az bit ile ifade edilen bir sayy daha byk bir yere yazmak ya da daha uzun bir say ile ileme sokmak gerekebilir. Bu durumda say uzatlr. aretsiz saylar: Saynn bana gerektii kadar sfr 0 eklenir.
rnek: 4 bitlik 310: 0011 8 bitlik 310: 0000 0011

aretli saylar: Saynn bana saynn iareti gerektii kadar eklenir. Buna iaret uzatma denir.
rnek: 4 bitlik 310: 0011 rnek: 4 bitlik -710: 1001 8 bitlik 310: 0000 0011 8 bitlik -710: 1111 1001
34

kili Matematik
Elde ile bir bit uzunluklu toplama Birden fazla bit uzunluklu toplama Bor ile bir bit uzunluklu kartma Birden fazla bit uzunluklu kartma arpma

35

Elde ile bir bit uzunluklu toplama

Toplanacak iki basamak (X,Y), elde girii (Z) kullanlarak toplama yapldnda aadaki toplam (S) ve elde k (C) elde edilir: Z 0 0 0 0 Elde girii (Z) 0 ise: X 0 0 1 1 +Y +0 +1 +0 +1
CS 00 01 01 10

Elde girii (Z) 1 ise:

Z X +Y CS

1 0 +0 01

1 0 +1 10

1 1 +0 10

1 1 +1 11
36

aretsiz saylarn toplanmas Elde 00 0 0 0 01 1 0 0 X 01100 12 10110 22 Y +10001 +17 +10111 +23 Toplam 1 11 0 1 29 1 0 11 0 1 45
Not: En dk anlaml basaman elde girii her zaman 0 dr. n-bitlik iki say toplandnda sonu n+1bitliktir.
37

aretli saylarn toplanmas Elde 00 1 0 01 0 0 X 1101 -3 0011 3 Y +0001 +1 +0010 +2 Toplam 1 11 0 -2 01 0 1 5

Sonu negatif Sonu pozitif

38

aretli saylarn toplanmas Elde 111 1 0 X 1101 Y +1111 Toplam 1 1 10 0

Sonu negatif hmal edilir

-3 0011 -1 +1110 -4 1 00 0 1
Sonu pozitif hmal edilir

11 1 0 0

3 -2 1

39

Elde X Y Toplam

1000 0100 +0101 1001

0000 4 1010 +5 +1101 9 10111

hmal edilir

-6 -3 -9

Sonu negatif midir?

Sonu pozitif midir?

Tama olumutur. 4-bit ile gsterilebilen en byk pozitif say +7 dir. Daha byk saylar 4-bit ile gsterilemez. 4-bit ile gsterilebilen mutlak deeri en byk negatif say -8 dir. Mutlak deeri daha byk olan negatif saylar 4-bit ile gsterilemez. Saylarn hangi bit uzunluu ile gsterileceine yaplacak ilemlere ve bu ilemler sonucunda ortaya kmas olas olan sonularn snrlarna gre karar verilmelidir.
40

Bor ile bir bit uzunluklu kartma

karma ilemi yaplacak iki basamak (X,Y), bor girii (Z) kullanlarak karma yapldnda aadaki fark (S) ve bor k (B) elde edilir: 0 0 0 0 Bor girii (Z) 0 ise: Z

X -Y BS Z Bor girii (Z) 1 ise: X -Y BS

0 -0 00 1 0 -0 11

0 -1 11 1 0 -1 10

1 -0 01 1 1 -0 00

1 -1 00 1 1 -1 11
41

aretsiz saylar ile kartma

Bor X Y Fark

00 0 00 00 11 0 10110 22 10110 - 10010 -18 - 10011 0 01 0 0

4

22 -19
3

0 00 1 1

Not: En dk anlaml basaman elde girii her zaman 0 dr. Eer Y>X ise X ve Y yer deitirilir ve sonucun bana iareti eklenir.
42

aretli saylar ile 2ye tmleme kullanlarak kartma

X 3 Y -1 Fark 2 0011 -0001 2ye tmleyen
hmal edilir

0011 +1111 10010 0011 +1100 1111 0011 +0001 0100

3 +(-1) 2
Sonu pozitif

X 3 0011 Y -4 -0100 Fark -1 X 3 0011 Y -(-1) -1111 Fark 4

2ye tmleyen

3 +(-4) -1
Sonu negatif

2ye tmleyen

3 +1 4
Sonu pozitif

43

X 1 Y -(-7) Fark 8

0001 -1001

2ye tmleyen

0001 +0111 1000 1011 +1100 10111

1 +7 8
Sonu negatif midir?

X -5 1011 Y -4 -0100 Fark -9

2ye tmleyen

-5 +(-4) -9
Sonu pozitif midir?

hmal edilir

Tama olumutur. 4-bit ile gsterilebilen en byk pozitif say +7 dir. Daha byk saylar 4-bit ile gsterilemez. 4-bit ile gsterilebilen mutlak deeri en byk negatif say -8 dir. Mutlak deeri daha byk olan negatif saylar 4-bit ile gsterilemez.
44

kili arpma
kili arpm tablosu: 00=0 | 10=0 | 01=0 | 11=1 arpmay birden ok bit uzunluklu saylar ile yapma: arplan arpan Ara arpm 1011 x 101 1011 0000 1011 - 110111

arpm

45

kili Lojik ve Kaplar

kili deikenler iki deerden birini alrlar Lojik ilemler ikili deerler ve ikili deikenler zerinde alr Temel lojik ilemler VE, VEYA ve TMLEME dir Lojik kaplar lojik ilemleri gereklerler Boole Cebri: lojik fonksiyonlar tanmlamak ve birbirine dntrmek iin kullanlan matematik sistemidir Biz saysal sistemlerin analizi ve tasarmnn temelini oluturan Boole cebrini inceleyeceiz
46

kili Deikenler
kili deikenlere farkl isimler verilebilir
Doru/Yanl Ak/Kapal Evet/Hayr 1/0

Biz bu iki deeri gstermek iin 1 ve 0 kullanacaz.

47

Lojik lemler
Temel lojik ilem:
VE VEYA TMLEME

VE () ile gsterilir VEYA (+) ile gsterilir TMLEME deikenin zerinde bir izgi( ), deikenden sonra () veya deikenden nce (~) ile gsterilir
48

Gsterilim rnekleri
rnekler:
Y = A B Y A ve B dir z = x + y z x veya y dir X = A X Ann tersidir

Not:
1 + 1 = 2 (bir art bir ikidir) 1 + 1 = 1 ( 1 veya 1 1e eittir) ifadeleri birbirine eit deildir.
49

lem Tanmlar
lemler 0 ve 1 deerleri zerinden tanmlanrlar. VE VEYA TMLEME

00=0 01=0 10=0 11=1

0+0=0 0+1=1 1+0=1 1+1=1

0=1 1=0

50

Doruluk Tablolar
Doruluk Tablosu bir fonksiyonun k deerini bu fonksiyonun btn mmkn olan giri deerleri iin gsteren tablo rnek: Temel ilemlerin doruluk tablolar

VE X 0 0 1 1 Y Z = XY 0 0 1 0 0 0 1 1 X 0 0 1 1

VEYA Y Z = X+Y 0 0 1 1 0 1 1 1

TMLEME X Z=X 0 1 1 0

51

Boole Cebri

B={0,1} kmesi zerinde tanml kili lemler : VE, VEYA (, +) Birli lem: TMLEME ( )

Aksiyomlar a, b, c B olmak zere 1. 2. 3. 4. 5. 6. Kapallk: a+b=c Deime: a+b=b+a Dalma: a+(b c)=(a+b) (a+c) Birleme: a+(b+c)=(a+b)+c Etkisiz eleman: a+0=a Tmleme: a+a=1 a b=c a b=b a a (b+c)=a b+a c a (b c)=(a b) c a 1=a a a =0
52

Boole lemlerinin Sras

1. 2. 3. 4. Parantez TMLEME VE VEYA

Sonu: VEYA ifadelerinin etrafnda parantez vardr. rnek: F = A(B + C)(C + D)

53

zellikler ve Teoremler
Burada gsterilen tm zellikler ve teoremler Boole cebrinin aksiyomlar kullanlarak ispat edilebilir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Yutma: a+1=1 a 0=0 Dnme: (a)=a Sabit kuvvet: a+a++a=a a a a=a Sourma: a+a b=a a (a+b)=a De Morgan Teoremi: (a+b)=a b (a b)=a+b Genel De Morgan Teoremi: f(X1,X2,,Xn,0,1,+,) f(X1,X2,,Xn,1,0,,+)

54

Dualite
Bir Boole fonksiyonunun duali yerine +, + yerine , 0 yerine 1, 1 yerine 0 koyarak ve deikenler deitirilmeden elde edilir. Kantlanan her teorem duali iin de geerlidir. a+b+ a b Genelletirilmi dualite:
f(X1,X2,,Xn,0,1,+, ) f(X1,X2,,Xn,1,0, ,+)

De Morgan teoreminden farkldr. Teoremlerin kantlar arasnda iliki salar.

55

Dualite
rnek:
Dual

F = (A+C)B+0
F = (AC+B)1

rnek:
Dual

G = XY + (W + Z)
G =(X+Y) (W Z)=(X+Y) (W+Z)

rnek:

H = AB + AC + BC

Dual H=(A+B)(A+C)(B+C)=((A+B)A+(A+B)C)(B+C)=(A +AB+AC+BC)(B+C)=(A+BC)(B+C)=(A+BC)B+(A+ BC)C=AB+BC+AC

56

rnek1: Boole Teoremlerinin spat

A + AB = A spat admlar A + AB (Yutma) Aksiyomlar

= A1+AB X=X1 = A ( 1 + B) X Y + X Z = X (Y + Z)(Distributive Law) =A1 =A

1+X=1 X1=X

spatlar yapmamzn sebebi:

Boole cebrinin aksiyom ve teoremlerini kullanmay renmek Boole fonksiyonlaryla ilem yapmak iin doru aksiyom ve teoremi semeyi renmek
57

rnek2: Boole Teoremlerinin spat

AB + AC + BC = AB + AC (Consensus Theorem) spat admlar Aksiyomlar AB + AC + BC =AB + AC + 1 BC 1.X=X =AB +AC + (A + A) BC X + X = 1 =AB +AC + ABC+ ABC X(Y + Z) = XY + XZ =AB +ABC+ AC+ABC X+Y=Y+X =AB+A(C+BC) X(Y + Z) = XY + XZ =AB+AC
58

rnek3: Boole Teoremlerinin spat

( X + Y ) Z + X Y = Y( X + Z ) spat admlar Aksiyomlar (X + Y )Z + X Y
= XYZ+XY = (XZ+X)Y = (X+X) (Z+X)Y = (Z+X)Y De Morgan Teoremi Dalma Dalma Tmleme

59

Boole Fonksiyonlarnn Deerlendirilmesi

F1 = xy z F2 = x + yz F3 = x y z + x y z + x y F4 = x y + x z
x 0 0 0 0 1 1 1 1 y 0 0 1 1 0 0 1 1 z F1 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 1 1 0 F2 0 1 0 0 1 1 1 1 F3 F4

1 0 0 1 1 1 0 0

0 1 0 1 1 1 0 0
60

Boole Fonksiyonlarnn ndirgenmesi

Boole Fonksiyonlarnn ndirgenmesi Ama en az sayda deiken brakmak. AB+ACD+ABD+ACD+ABCD = AB + ABCD + ACD + ACD + ABD = AB + AB(CD) + AC(D+D) + ABD = AB + AC + ABD = B(A + AD) +AC = B(A + D) + AC 5 deiken
61

Kanonik Gsterilimler
Kanonik gsterilimler nelerdir? arpm terimleri (Minterms) ve toplam terimleri (Maxterms) arpm terimleri ve toplam terimlerin indis ile gsterilimi arpmlar toplam gsterilim Toplamlar arpm gsterilim Fonksiyonlarn tmlemelerinin gsterilimi Gsterilimler aras dnmler
62

Kanonik Gsterilimler
Boole fonksiyonlar aadaki kolaylklar salayacak bir gsterilimle tanmlanr:
Eitliin karlatrlmas Doruluk tablosu ile birebir olma

ok kullanlan kanonik gsterilimler:

arpmlar toplam Toplamlar arpm

63

arpm terimleri
arpm terimleri btn deikenlerin veya tmleyenlerinin grnd VE terimleridir. n deikenli bir Boole fonksiyonunun 2n arpm terimi vardr. rnek: ki deikenli bir Boole fonksiyonunun arpm terimleri 2 x 2 = 4 tanedir:

XY XY XY XY
64

Toplam terimleri
Toplam terimleri btn deikenlerin veya tmleyenlerinin grnd VEYA terimleridir. n deikenli bir Boole fonksiyonunun 2n toplam terimi vardr. rnek: ki deikenli bir Boole fonksiyonunun arpm terimleri 2 x 2 = 4 tanedir:

X +Y X +Y X +Y X +Y
65

arpm ve Toplam Terimleri

rnek: ki deikenli arpm ve toplam terimleri
ndis 0 1 2 3
arpm Terimi Toplam Terimi

xy xy xy xy

x+y x+y x+y x+y

ndis hangi deikeninin kendisinin hangi deikenin tmleyeninin yer aldn gsterir.
66

Normal Sralama
arpm ve toplam terimlerine bir sra numaras karlk der. Bu sra numaras bir ikili say ile gsterilir. kili saynn bitleri deikenlerin kendisinin veya tmleyenin terim iinde yer alacan gsterir. arpm ve toplam terimlerinin iinde deikenler hep ayn srada yer alrlar rnek: a, b, c deikenleri iin: Toplam terimleri: (a + b + c), (a + b + c) Terimler: (b + a + c), a c b ve (c + b + a) normal sralamada deiller. arpm terimleri: a b c, a b c, a b c Terimler : (a + c), b c ve (a + b) btn deikenleri iermiyorlar.
67

ndisin Kullanlma Sebebi

kili say ile gsterilen indis arpm veya toplam terimindeki deikenlerin kendisinin mi yoksa tmleyeninin mi kullanlacan gsterir. arpm terimleri iin:
1 deikenin kendisinin 0 deikenin tmleyeninin yer aldn gsterir.

Toplam terimleri iin:

0 deikenin kendisinin 1 deikenin tmleyeninin yer aldn gsterir.
68

 deiken iin indis rnei

Deikenler X, Y ve Z. Normal sralama X, Y, Z. ndis 010=(000)2 ise arpm teriminde btn deikenlerin tmleyeni grlr, toplam teriminde btn deikenlerin kendileri grlr. arpm terimi 0, m0 ile adlandrlr X Y Z . Toplam terimi 0, M0 ile adlandrlr (X + Y + Z). arpm terimi 6 ? Toplam terimi 6 ?
69

ndis rnekleri Drt Deiken

ndis i 0 1 3 5 7 10 13 15 kili arpm Toplam Say mi Mi 0000 a b c d a + b + c + d 0001 a b c d ? ? 0011 a+b+c+d 0101 a b c d a + b + c + d 0111 ? a+b+c+d 1010 a b c d a + b + c + d ? 1101 a b c d 1111 a b c d a + b + c + d
70

arpm ve Toplam Terimlerinin likisi

DeMorganTeoremi x y = x + y ve x + y = x y ki deikenli rnek: M 2 = x + y ve m 2 = xy Yani M2 m2 nin tmleyenidir. m2 de M2 nin tmleyenidir.

Mi = mi

mi = M i
71

arpmlar Toplam Gsterilim

rnek: F1 (x,y,z) = m1 + m4 + m7 F1 = x y z + x y z + x y z
000 001 010 011 100 101 110 111 0 1 2 3 4 5 6 7 0 1 0 0 0 0 0 0 + + + + + + + + 0 0 0 0 1 0 0 0 + + + + + + + + 0 0 0 0 0 0 0 1 x y z index m1 + m4 + m7 = F1 =0 =1 =0 =0 =1 =0 =0 =1
72

arpmlar Toplam rnei

F(A, B, C, D, E) = m2 + m9 + m17 + m23 F(A, B, C, D, E) = ABCDE+ABCDE+ABCDE+ABCDE

73

Toplamlar arpm rnei

rnek: F1 (x,y,z)= M0 M2 M3 M5 M6 F 1 = (x + y + z) (x + y + z)(x + y + z ) ( x + y + z )( x + y + z)
xyz 000 001 010 011 100 101 110 111 i 0 1 2 3 4 5 6 7 M0 M2 M3 M5 M6 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 = F1 =0 =1 =0 =0 =1 =0 =0 =1

74

Toplamlar arpm rnei

F ( A , B, C, D ) = M 3 M8 M11 M14 F(A,B,C,D)=
(A+B+C+D)(A+B+C+D)(A+B+C+D)(A+B+C+D)

75

arpmlar Toplam Gsterilim

Her Boole fonksiyonu arpmlar toplam ile gsterilebilir.
Kullanlan arpm terimleri doruluk tablosundaki 1lere karlk der. arpmlar toplam eklinde gsterilmemi Boole fonksiyonlarnda btn terimleri deikenlerin hepsi grlecek ekilde geniletmek gerekir. Bu eksik olan terim v ise terimi ( v + v ) ile arplarak yaplr.

rnek: f = x + x y fonksiyonunun arpmlar toplam gsterilimini bulunuz. f = x( y + y ) + x y Terimleri genilet Terimleri dat: f = xy + x y + x y
arpmlar toplam eklinde gster: f = m3 + m2 + m0
76

arpmlar Toplam Gsterilim rnei

F =A+BC rnek: deiken var: A, B, C Terimler eksik deikenler ile geniletilir: F = A(B + B)(C + C) + (A + A) BC = ABC + ABC + ABC + ABC + ABC + ABC = ABC + ABC + ABC + ABC + ABC = m7 + m6 + m5 + m4 + m1 = m1 + m4 + m5 + m6 + m7
77

arpmlar Toplamnn Ksa Gsterilimi

nceki rnekte F = A + B C ile baladk. F = m1+m4+m5+m6+m7 bulduk. Bu ksa olarak aadaki gibi gsterilebilir:

F( A , B, C) = m(1,4,5,6,7 )

78

Toplamlar arpm Gsterilimi

Her Boole fonksiyonu toplamlar arpm ile gsterilebilir.
Kullanlan toplam terimleri doruluk tablosundaki 0lara karlk der. Toplamlar arpm eklinde gsterilmemi Boole fonksiyonlarnda btn terimleri deikenlerin hepsi grlecek ekilde geniletmek gerekir. Bu eksik olan terim v ise terimi (v v ) ile toplanarak yaplr.

rnek: f ( x , y , z ) = x + x arpm ifadesini bulunuz.

Dalma zelliini kullan

fonksiyonunun toplamlar

x + x y = (x + x )(x + y ) = 1 (x + y ) = x + y x + y + z z = ( x + y + z ) (x + y + z )
79

Eksik olan deiken zyi ekle

Toplamlar arpm olarak gster: f = M2 M3

Toplamlar arpm rnei

Aadaki fonksiyonun toplamlar arpm gsterilimini bulunuz.

f(A, B, C) = A C + B C + A B
f=(AC+BC+A) (AC+BC+B) f=((AC+B)(AC+ C)+A)((AC+B)(AC+ C)+B) f=((A+B)(C+B)(A+C)(C+ C)+A)((A+B)(C+B)(A+C)(C+ C)+B) f=((A+B)(C+B)(A+C)+A) ((A+B)(C+B)(A+C)+B) f=(A+B+A)(C+B+A)(A+C+A)(A+B+B)(C+B+B)(A+C+B) f=(A+B +C)(A+B+C) f = M5 M2
80

Fonksiyonlarn Tmleyenleri
arpmlar toplam ile gsterilen bir fonksiyonun tmleyeni arpmlar toplamnda grnmeyen terimler kullanlarak ifade edilir. Ya da ayn indislere sahip toplamlar arpm ifade ile gsterilir. rnek: F ( x , y , z ) = m ( 1, 3 , 5 , 7 )

F( x, y , z ) = m(0, 2,4,6) F( x, y , z ) = M(1, 3,5,7 )

81

Boole Fonksiyonlarnn Anahtar Devreleri le Gereklenmesi

Anahtarlar Kullanarak Paralel Anahtarlar VEYA Giriler iin: A C lojik 1 anahtar kapal C=A VEYA B lojik 0 anahtar ak B klar iin: lojik 1 k ak Seri anahtarlar VE C lojik 0 k kapal TMLEME A B lojik 1 anahtar ak C=A VE B lojik 0 anahtar kapal Normalde kapal anahtar TMLEME

C
C=A
82

Boole Fonksiyonlarnn Anahtar Devreleri le Gereklenmesi

rnek:
B A C E

Ik (E = 1) ise aktr. (E = 0) ise kapaldr. Yol fonksiyonlarnn toplam:

f(A, B, C, D) = ABC+AD

Kesitleme fonksiyonlarnn arpm:

f(A, B, C, D) = A (B+D) (C+D)
83

rnek: fAB=?
x2 A x1 x3 x1

x1

x2 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

x3 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

x4 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

fAB 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 1 0
84 1

x4 B x2 x1 x2

0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

fAB=m(10,11,13,15) fAB=M(0,1,2,3,4,5,6,7,8,9,12,14)

rnek: fAB=?
A x1

x2 x3 x1

x4 B x2 x1 x2

Yol Fonksiyonlarnn Toplam: fAB =x1x2x4+x1x2x2x1+x1x2x2x2+x1x3x4+x1x3x2x1+x1x3x2x2+x1x1x2x4+x1x1x1+x1x1x2 =x1x2x4+x1x3x4+x1x3x2 Kesitleme Fonksiyonlarnn arpm: fAB =x1(x2+x3+x1)(x2+x3+x2+x1+x2)(x4+x2+x1)(x4+x1+x2) =x1(x2+x3+x1)(x4+x2+x1)(x4+x1+x2)
85

Lojik Kaplar
lk bilgisayarlarda anahtarlar rleler tarafndan kontrol edilen elektromanyetik alanlar yardm ile alp kapanyordu. Anahtarlar da akm yollarn ap kapamada kullanlyorlard. Daha sonra vakum tpleri akm yollarn ap kapamada rlelerin yerini aldlar. Gnmzde tranzistrlerelektronik anahtarlar olarak kullanlmaktadr.

86

Lojik Kaplar ve sembolleri

Lojik kaplarn zel sembolleri vardr. Davran biimleri aadaki gibidir.

VE KAPISI

VEYA KAPISI (a) Grafik Semboller

TMLEME KAPISI

VE VEYA TMLEME (b) Zamanlama Diyagram

87

Kap Gecikmesi
Fiziksel kaplarda bir veya birden fazla giri deitiinde k hemen deimez. Girilerden herhangi birindeki deiimden sonra ktaki deiime kadar geen sreye kap gecikmesi denir ve tK ile gsterilir.
1 Giri 0

1 0 0

tK
0.5 1

tK
1.5

tK = 0.3 ns

Zaman (ns)

88

Lojik Diyagramlar ve fadeler

Doruluk Tablosu
XYZ 000 001 010 011 100 101 110 111 F = X + Y Z 0 1 0 X 0 1 Y 1 1 Z 1

Fonksiyon

F = X +Y Z
Lojik Diyagram
F

Boole fonksiyonlar, doruluk tablolar ve lojik diyagramlar ayn fonksiyonu gsterir. Her fonksiyonun doruluk tablosu tektir. Ancak Boole fonksiyonu ve lojik diyagram tek deildir. Bu gereklemede esneklik salar.
89

arpmlar Toplam Gsteriliminin ndirgenmesi

rnek: F( A , B, C) = m(1,4,5,6,7 ) arpmlar toplam ifade: F = ABC + ABC + ABC + ABC + ABC ndirgeme: F = ABC + A (BC + BC + BC + BC) = ABC + A (B + B)(C + C) = ABC + A 1 1 = BC + A ndirgenmi ifade 3 deiken ierir.
90

arpmlar Toplam fadenin VE/VEYA ki Seviyeli Gereklemesi

Fin iki ayr gereklemesi
A B C A B C A B C A B C A B C

A B C

91

F Fonksiyonunun 4 farkl gereklemesi

A B

arpmlar toplam
C F1

ndirgenmi arpmlar toplam

F2

Toplamlar arpm
F3

ndirgenmi toplamlar arpm

F4

92