T.C.

ANKARA NVERSTES TRK NKILP TARH ENSTTS

TRKLK AKIMINDA DN OLGUSU ZERNE AYKIRI BR YAKLAIM: HSEYN NHAL ATSIZ ve FKRLER

Yksek Lisans Tezi

Ferit Salim SANLI

Ankara-2010

T.C. ANKARA NVERSTES TRK NKILP TARH ENSTTS

TRKLK AKIMINDA DN OLGUSU ZERNE AYKIRI BR YAKLAIM: HSEYN NHAL ATSIZ ve FKRLER

Yksek Lisans Tezi

rencinin Ad Ferit Salim SANLI

Tez Danman Prof.Dr.Temuin Faik ERTAN

Ankara-2010

T.C. ANKARA NVERSTES TRK NKILP TARH ENSTTS

TRKLK AKIMINDA DN OLGUSU ZERNE AYKIRI BR YAKLAIM: HSEYN NHAL ATSIZ VE FKRLER

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman Prof.Dr.Temuin Faik ERTAN

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad mzas

.................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... ....................................................................

........................................ ........................................ ........................................ ......................................... ......................................... .........................................

Tez Snav Tarihi .................................. Yukardaki sonucu onaylarm. (imza)

Prof. Dr. Temuin F. ERTAN Enstit Mdr

ZET Hseyin Nihal Atsz, 12 Ocak 1905 ylnda stanbulda domu ve 12 Aralk 1975 ylnda vefat etmitir. Hseyin Nihal Atszn yaad yllar Trk siyasi ve dnce hayatnn nemli deiimlere tanklk ettii seneler olmutur zira Abdlhamit devri iktidarn, ttihat ve Terakki dnemini, Cumhuriyetin kuruluunu, tek parti iktidarn, ok partili hayata geii,27 Mays ve 12 Mart bizzat yaamtr. 19.yzyln ikinci yarsnda filizlenen ve 20.yzyln balarnda sistematik bir dnce haline gelen Trklk fikrinin 1930lu yllarla birlikte nderi olan Hseyin Nihal Atsz; olduka aktivist bir ekilde bu dncenin mcadelesini vermi ve bu fikir urunda hkm giymitir. Bundan tr kendisini her devrin menkubu(dkn) olarak tantan Atszn yazm olduu birok roman, iir ve muhtelif dergilerde yaynlanm saysz makalesi bulunmaktadr. Din olgusu balamnda da nemli fikirleri bulunan Atszn din mevhumu, slamiyet, slamiyet ncesi Trk inanlar, dinin siyasal alanda kullanm, din deitirme, laiklik, tasavvuf, mmetilik gibi konularda kaleme ald birok eser bulunmaktadr. Anahtar Kelimeler: Atsz, Trklk, din, slamiyet, laiklik.

ABSTRACT Hseyin Nihal Atsz was born at 12 January 1905 in Istanbul and died at 12 December 1975. Atszs life witnessed with the considerable transformation in Turkey because he lived in the eras when the reign of Abdulhamid II, the period of Committee of Union and Progress, the establishment of Republic, single party period, transition to multi-party system, the incident of 27 May and 12 March. Hseyin Nihal Atsz, the leader of the Turkism which was being developed in the nineteenth century and which was being evolved as a systematic ideology in the early twentieth century. He struggled for Turkism around his life and he was arrested more than one times due to it. Therefore, he defined himself that he was fallen of the all ages. He wrote many novels, poems and journals which were published at various journals. Atsz, who has significant ideas about the context of religion phenomenon, wrote many of articles about the issues some of which are; religion as a concept, Islam, Turkish belief before the transition to Islam, abuse of religion in the political life, conversion, laicism, tasavvuf, PanIslamism. Key Words: Atsz, Turkism, religion, Islam, laicism.

ii

NSZ Trklk Akmnda Din Olgusuna Aykr Bir Yaklam: Hseyin Nihal Atsz ve Din konulu bu almada amacm hem Trklk hareketinin nemli simalarndan ve dnrlerinden biri olan Atszn dncelerini ortaya koymak hem de kendisinin din olgusu balamndaki fikirlerini incelemek olmutur. Bu incelemeyi yaparken 19.yzyln ikinci yarsnda doan ve etkinlii ksmi olsa da bugn de devam eden Trklk dncesinin din olgusu leinde ilikisi ile mukayeseler yaplarak Atszn konumu daha iyi anlamaya allmtr. Bu almada ncelikle Atszn yaynlam olduu makaleleri ve romanlar inceledim. Bu makaleleri incelerken Milli Ktphaneden ve Bilkent niversitesi Ktphanesinden istifade ettim. Trklk Hareketi, Atszn yaam yks, milliyetilik teorisi ve Cumhuriyet tarihi ile alakal birok eseri, makaleyi okuyarak tezi daha iyi savunmaya altm. almamda ayrca hem Atszn bizzat renciliini yapm hem de yaknnda bulunmu birok kii ile mlakat yaptm. Yaptm bu aratrmalar ve almalar sonucunda tezi giri, drt ana blm ve sonu eklinde yazmaya altm. Giri blmnde Trk dnce tarihi ile deerlendirmeler yapmaya alrken, Trklk dncesi tarihinin yazlmasna ilikin sorunlar ele aldm. Daha sonra ise Atsz zerine niin bir tez hazrladm sunmaya gayret gsterdim. Birinci blmde Atszn monografisini yazdm ve fikirlerini ksa bir ekilde deerlendirmeye altm. kinci blmde ise Atszn makaleleri nda din olgusuna bakn irdelemeye gayret gsterdim. Dnemsel fikir ve slup farklarna rastladm iin yaz hayatnn her on yllk dnemini farkl ara balklar altnda incelemeye karar verdim. nc blmde Atszn romanlar erevesinde din olgusuna bakn incelerken son blmde Atszn yaad dnemde ortaya km ve etkinlik gstermi eitli siyasal ve fikri akmlarnn din olgusuna bakn tahlil ederek, Atszn fikirleriyle mukayeseler yapmaya gayret gsterdim.
iii

Sonu blmnde ise Atszn din olgusu balamndaki dncelerinin ksa bir zetini sunduktan sonra Atszn Trk dnce ve siyasal hayatna etkisini ortaya koymaya ve fikirlerinin Trklk hareketi dairesi ierisinde niin aykr olduunu izah etmeye altm. Tezi hazrlarken Aristotelesin u veciz ifadesi dsturum olmutur: Bir konuyu ele alrken asla o konunun doasnn izin verdiinden daha fazla bir kesinlie ulama beklentisine girmemek, eitim grm zihnin gstergesidir.Bundan dolay sadece anlamaya ve yorumlamaya altm ifade edebilirim. Tez konumun belirlenmesinde ynlendirmelerde bulunan ve tezin

oluturulmaya balang evresinden bitmesi safhasna kadar yol gsteren danmanm Prof.Dr.Temuin Faik Ertana, yine tez konumun belirlenmesinde tavsiyelerde bulunan Yrd.Do.Dr.lker Aytrke, milliyetilik teorileri hususunda kaynak neren Sn.Tanl Boraya ve Atsz ile alakal mlakatlar yaptm Sn.Altan Deliorman,Prof.Dr.Ahmet Bican Ercilasun,Prof.Dr.Mustafa Kafal,Sn.Refet Krkl,Sn.Sami Yavrucuk ve Sn.Erk Yurtsevere ok teekkr ederim.

iv

NDEKLER ZETi ABSTRACTii NSZ...iii NDEKLER...v KISALTMALARviii GR:.1 BRNC BLM HSEYN NHAL ATSIZIN HAYAT HKYES ve FKRLER 1.1 Atszn Ailesi, ocukluu ve Eitim Hayat:...5 1.2 Atszn Meslek Hayat13 1.2.1Atszn Asistanlk Yllar13 1.2.2 Atszn retmenlik Yllar.......16 1.2.3 Irklk-Turanclk Davas.......18 1.2.4 Atszn Sleymaniye Ktphanesi Yllar.....23 1.2.5 Atszn Son Yllar.....26 1.3 Atszn Fikirleri zerine Ksa Bir Deerlendirme....28 1.3.1 Atsz ve Trklk28
v

1.3.2 Atsz ve Turanclk.30 1.3.3 Atsz ve Irklk.32 1.3.4 Atsz ve Faizm.35 1.3.5 Atsz ve Sosyal Darwinizm37 1.3.6 Atsz ve Sosyalizm/Komnizm..39 KNC BLM ATSIZIN MAKALERNDE ve ESERLERNDE DN OLGUSU 2.1 30l Yllardaki Makaleleri ve Eserleri Inda Atsz ve Din.41 2.2 40l Yllardaki Makaleleri ve Eserleri Inda Atsz ve Din.47 2.3 50li Yllardaki Makaleleri ve Eserleri Inda Atsz ve Din.56 2.4 60l Yllardaki Makaleleri ve Eserleri Inda Atsz ve Din.61 2.5 70li Yllardaki Makaleleri ve Eserleri Inda Atsz ve Din.79 NC BLM ATSIZIN ROMANLARINDA DN OLGUSU 3.1 Bozkurtlarn lm Inda Atsz ve Din..93 3.2 Bozkurtlar Diriliyor Inda Atsz ve Din..98 3.3 Deli Kurt Inda Atsz ve Din..100 3.4 Ruh Adam Inda Atsz ve Din107 DRDNC BLM 20.YZYIL TRKYESNDE FKR ve SYAS CEREYANLAR ve DN OLGUSU 4.1 Trklk Akmnn lk Evresi ve Din Olgusu115
vi

4.1.1 Ziya Gkalp ve Din115 4.1.2 ttihat ve Terakki ve lk Dnem Trkleri Nazarnda Din119 4.2 Atatrk Dnemi Trkiyesi ve Din..123 4.3 Anadolucuk ve Din..126 4.4 lkc Hareket ve Din..129 SONU..133 KAYNAKA137 EKLER..148 ZGEM...154

vii

KISALTMALAR a.g.e a.g.m Akt. B. Bkz. C. CHP CKMP ev. der. DP ed. H.Nihal Haz. Hz. MHP s. TDV v.b v.s yay. : Ad geen eser : Ad geen makale : Aktaran : Bask : Baknz : Cilt : Cumhuriyet Halk Partisi : Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi : eviren : Derleyen : Demokrat Parti : Editr : Hseyin Nihal : Hazrlayan : Hazreti : Milliyeti Hareket Partisi : Sayfa : Trk Diyanet Vakf : Ve benzeri : Ve saire : Yaynlayan
viii

GR Maurice Duvergerin belirttii gibi insanlar

1

nasl

ki

gemilerinden

kurtulamazlarsa, tarihlerinden de kurtulamazlar. Bundan tr bir toplumun gemii bugnn etkileyen nemli amillerden bir tanesidir ve dnce tarihi de bu kapsamda nemlidir. Trk dn tarihi alanna bakld vakit ise birok problemin mevcut olduu grlmektedir. Kukusuz modern dnemde bu durumun ortaya kmasnda birok sebep bulunmaktadr. Bu sebeplerden ncelikli olan Trk fikir hayatnda dncenin gndelik siyaset iin bir malzeme retme oda ilevini grmesidir. Trk modernlemesi srecinde elitler dnce ile faydac bir iliki kurmular ve dnceye bir ast rol tevdi etmilerdir. Murat Belge bu minvalde Trk toplumunun dnce ile kurduu pragmatik iliki neticesinde dncenin Trk sekinlerinin efendisi deil yardmcs olabildiini ifade etmektedir. 2 Trk modernlemesi srecinde bu durumun somut tezahr ise gnlk siyasetin teoriyi tayin etmesi eklinde belirmitir. Siyasi endieleri gidermesi adna kullanlan teorinin tutarl olup olmamas nemsenmemitir zira esas ama anlk sorunlarn bir an nce zme kavuturulmas olmutur.3Bu hususta Falih Rfk Atayn; Moskovada kitap hayat, bizde hayat kitab zorlamtr. Nazariye ezbercisi deil, hayat ve realite adamlaryz4 cmleleri itiraf nitelii tamaktadr. Bundan tr nasl ki gnmzde ada siyasal akmlar gndemde ise, gemiten sz edildiinde de insanlar genellikle entelektel kimliklerinden ziyade siyasi kimlikleri ile n plana km ve ada siyasi dnce asndan konumu tam olarak belirli olmayan entelekteller ilgi oda haline gelememilerdir. 5 Gndelik siyaset asndan yardmc pozisyonda olan dnce devlet merkezli bir fikir hayatnn domasna da sebebiyet vermitir.19. yzylda Bu devlet nasl kurtulur sorusuna cevap arayan Trk aydnlar devlet iin geerli

1 2

Kurtulu Kayal, Trk Dnce Dnyasnn Bunalm,2.B,letiim Yaynlar, stanbul,2002,s.128. Murat Belge, Mustafa Kemal ve Kemalizm, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 2:Kemalizm, ed.Tanl Bora, Murat Gltekingil,6.B,letiim Yaynlar, stanbul,2009,s.42. 3 Cemil Koak, Namk Kemal, Modern Trkiyede Siyasal Dnce:1 Cumhuriyete Devreden Dnce Miras, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, ed.Tanl Bora, Murat Gltekingil,7.B,letiim Yaynlar, stanbul,2006,s.249. 4 Akt. Hande zkan, Falih Rfk Atay, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 2:Kemalizm, s.67. 5 Kayal, a.g.e, s.96.

zm yollar aray ierisine girmilerdir. 6 Bundan tr erif Mardinin u tespiti bu konuda arpc durmaktadr: Trkiyede aydn, lke konularyla ilgilenen ve bu sorunlar dzeltmeye uraan nizam- lemciye verilen addr. Dzeltme iini de Osmanldan beri genellikle brokrasi iinde yaptndan; Trk aydn kendini devletin ilerisi iin sorumlu gren yneticilerden biri saymay srdrr7Bu aydn profili, Hilmi Ziya lkenin; modern aratrmann derin kklerine kadar inmeye sabredemeyen ve her eyden nce gcnn ihtiyacna cevap vermek isteyen brokratik zihniyet8 tarifine uymaktadr ve Trklk hareketinin ilk nderleri de bu kapsamda deerlendirilmelidir. Trk milliyetiliinin inas srecinde katkda bulunan aydnlarn birou da geen paragraftaki aydn tipolojisine uymaktadrlar. Bu devlet nasl kurtulur sorusuna cevap arayan Trk milliyetisi aydnlar, iktidarn kaynana ya da mensubiyet olgusuna yeni bir meruiyet kazandrma araylarn ikinci planda tutmulardr. Dolaysyla Trk milliyetiliinin inas srecinde ncelik millete deil devlete verilmitir. 9 Kukusuz ki devlet nceliinde hareket eden bu aydnlar brokratik zihniyeti temsil etmi ve Trkiyede milliyetiliin douu Trk modernlemesinin ruhu ile uyum ierisinde olmutur.10 Nihal Atsz ve temsil ettii Trk milliyetilii tarz bu minvalde nem tamaktadr zira brokratik cenah ile problemler yaayan bu zihniyet belki de Gnay Gks zdoann belirttii gibi bir kart-sekinciler grubunun siyasal muhalefetini ortaya koymaktadr.11Tezin ierisinde de grlecei zere Nihal Atszn temsil ettii milliyetilik tarz tehdit kabul edilecek ve mahkm olacaktr.

Gkhan etinsaya, Kalemiyeden Mlkiyeye Tanzimat Zihniyeti, Modern Trkiyede Siyasal Dnce:1 Cumhuriyete Devreden Dnce Miras, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, s.54.Bu durumdan tr Gkhan etinsaya erif Mardinin; 19.yzyl Trk dnce tarihinden bahsetmek mmkn deildir. Ancak bir 19.yzyl dnce sosyolojisinden bahsedebiliriz hkmne katldn ifade etmektedir. Bkz, a.g.m,s.54. 7 Akt.Ali Gevgili, Kemalizm ve Bonapartizm, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 2:Kemalizm,s.195. 8 Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, 8.B,lken Yaynlar, stanbul,2005,s.35. 9 Birol Akgn-aban H.al, Tanr Da Kadar Trk, Hira Da Kadar Mslman: Trk Milliyetiliinin Terkibinde slamc Doz, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 4: Milliyetilik, ed.Tanl Bora, Murat Gltekingil,3.B,letiim Yaynlar, stanbul,2008,s.588. 10 Fethi Akel, Devletin Manevi ahsiyeti ve Ulusun Pedagojisi,Modern Trkiyede Siyasi Dnce:4,s.118. 11 Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurta Tek Parti Dneminde Trklk(1931-1946),3.B,letiim Yaynlar, stanbul,2006,s.199.

Atsz12 hem aktivist kiilii ile hem de yazd makaleler, romanlar ve iirlerle Trk fikir hayatnda iz brakm bir kiilik olmutur. Yazd romanlar farkl yaynevleri tarafndan birok kez baslm ve bu romanlar nesillerden nesillere nemli tesirler brakmtr. Kendisini her devrin menkubu(dkn)13 olarak nitelendiren Atsz iin bnlemin Mahmud Kemal nal, Son Asr Trk airleri adl eserinde u cmleyi kullanmtr: Zeki ve atein bir mizac olan ve atly atndan indirecek iddetle yazlar yazan Nihal Atsz14. Prof.Dr. Mustafa Kafal ile yaplan mlakatta anlatlan bir anekdot da Atszn en azndan bir cenah zerinde ne kadar tesiri olduunun kant niteliindedir. Mustafa Kafal bir gn Atsz ziyarete gider ve kendisi adna arkadalar ile birlikte bir armaan hazrlamak niyetinde olduklarn syler. Atsz ise kendisinin sade bir memur emeklisi olduunu ve bundan dolay kendisine armaan yazlamayacan ifade eder. Mustafa Kafal bu szn zerine kendisine u cevab syler: Hocam, Mkremin Halil Yvan bugn Trkiyede herkesin sayg duyduu bir bilim adamdr. Ben sizin hibir zaman onun yanna gittiini grmedim ama onun Sleymaniye Ktphanesine sizi ziyaret etmeye geldiine birok kez tank oldum ve size hoca diye hitap ettiini duydum. Bugn bizler niversitede grevliyiz ama biz de size hoca diye hitap ediyoruz. Sizi ktphane memuru yaptlar ama hocalk unvannz alamadlar Bu hususta buna benzer onlarca anekdot anlatmak mmkndr ancak burada vurgulanmak istenen Atszn etki alannn nemini belirtmektir. Buna mukabil, Atsz Trkiyenin Nicolas Chaauvaini olarak gren Niyazi Berkes;Nicolas Chauvaini kuru palavracl yznden asker arkadalar

12

Hseyin Nihal Atsz literatrde Atsz nam ile anlmaktadr ve kendi imzas da Atsz eklindedir. Bu nedenle tez ierisinde kendisi iin Atsz ibaresi kullanlacaktr. Bu soyadnn anlam, Gktrkler anda henz cemiyete kar olduu hizmeti yapamam ve bir ad tamaya hak kazanamam genlere durumuna verilen sfatdr. smet Tmtrke gre Hseyin Nihalin bu soyadn almasnn iki sebebi bulunmaktadr. Birincisi Gk Trk ana duyduu hayranlk ikincisi ise soyad kanunun kt dnemde birok insann demedii halde tantanal soyadlar aldn dnerek tepki duymasdr. Bkz, smet Tmtrk, Atsz Hakknda Birka Sz,Trk lks, yaz. Nihal Atsz, Burhan Yaynevi, stanbul,1956,s.7.Soyadnn adsz deil atsz olmasnn sebebini de Muzaffer Eri; Trkiye lehesinde d eklinde sylenen bir szn Dou Trk lehelerinde t eklinde sylenmesine ve Hseyin Nihalin bu biimi tercih etmesine dayandrmaktadr. Bkz, Muzaffer Eri, Atszdan Hatralar,Boazii, Aralk 1988,s.7.Yamur Atsz ise soyad kanunun kt dnemde Hseyin Nihalin Malatyada, kardei Nejdetin anakalede ve babalarnn stanbulda olmalarndan tr farkl soyadlar aldn ve bundan tr babasnn Ylmaz, kardeinin de Sanar soyadn aldn belirtmektedir. Bkz, Y.Atsz, mrmn ilk 65 Yl, Trk Edebiyat Yaynlar, stanbul,2005,s.63. 13 Y.Atsz, a.g.e, s.99. 14 Atsz, Yollarn Sonu,7.B,rfan Yaynevi, stanbul,2004,s.6.

tarafndan alay konusu olan, Napoleon zamannda kazand madalyalarla zarzurtunu srdren biri olarak tantr ve Atszn zavallnn biri olduunu belirtir. 15Atsz ile ilgili yaplan almalar ya da yaplan yorumlar da bu iki farkl algnn tesiri altndadr ve olu Yamur Atszn da belirttii zere Atszn siyasi ve ilmi kiilii adna yaplan almalar olduka seyrek saydadr 16Zira Atsz zerine yaplan deerlendirmeler genellikle ok byk adamd yahut Irknn tekidir denklemi zerinde dnmektedir. Bundan tr bu tezde Atszn din olgusuna yaklam deerlendirirken mezkr denklemin dna klmaya allarak nyargsz ve nkabulsuz bir tahlil yaplmaya allacaktr.

15

Berkes, Unutulan Yllar, 3.B,letiim Yaynlar, stanbul,2005s.172. Kurtulu Kayalya gre Niyazi Berkesin 40l yllardaki gelimelere srekli sorunu vardr. Bkz, Kayal, a.g.e, s.47.Bundan tr Berkesin Atsz algs bu bilgi nda deerlendirilmelidir. 16 Y.Atsz, a.g.e, s.221.

BRNC BLM HSEYN NHAL ATSIZIN HAYAT HKYES ve FKRLER 1.1 Atszn Ailesi, ocukluu ve Eitim Hayat Atsz, 12 Ocak 1905 tarihinde stanbulda domutur. Devlet-i Aliye-i Osmaniye tarafndan verilen nfus tezkeresinden, Atszn ailesinin, Esir-i Kemal Mahallesi, Cami-i erif Sokandaki 13 numaral hanede ikamet ettii anlalmaktadr.17 Babas, Gmhane ilinin Torul ilesinin Midi Kynde yaayan ve iftioullar ailesine mensup olan Gverte Binbas Mehmed Nail Bey, annesi ise Trabzonda ikamet eden ve Kadoullar ailesinin bir ferdi olan Fatma Zehra Hanmdr.18 Atszn annesi olan Fatma Zehra Hanm da asker kkenli bir ailenin oudur ve babas Osman Fevzi Bey, Deniz Yarbaydr. 19 Atszn hem anne tarafnn hem de baba tarafnn asker kkenli olmas, Atszn ocukluundan itibaren askerlik mesleine ilgi duymasna vesile olmutur. Atsz, ilk eitimine Kadkyde bulunan bir Fransz okulunda balamtr. Bu okulda, Latin harfleriyle renim grlmektedir ve Atsz, bu okulda yabanclk hissetmesi hasebiyle snamamtr.20 Bu okulda kan bir yangn sonucunda, yine Kadkyde bulunan bir Alman okuluna yazdrlan Atsz, babasnn Kzldenizde grevli bir gambotun svariliine tayin edilmesi ve Trk-talyan Sava dolaysyla Sveye snmas neticesinde, eitimine Sveyte bulunan bir Fransz Okulunda devam etmek zorunda kalmtr.21

17

Cihan zdemir, Atsz Bey, Hseyin Nihal Atszn Hayat, Fikirleri ve Romanlar zerine Bir nceleme, tken Yaynlar, stanbul,2007,s.10. 18 Sakin ner, Hseyin Nihal Atsz, Toker Yaynlar, stanbul,1977,s.9. 19 Osman Fikri Sertkaya, Hseyin Nihal Atsz, Hayat ve Eserleri, Atsz Armaan, tken Yaynlar, stanbul,1976,s.I. 20 a.g.e,s.IV. Osman Fikri Sertkayann naklettiine gre, bu okulda bir gn kendisinden drt ya byk bir Rum ocuu, Atszn kafasn duvara vurmu ve Atszn kafasnda kanlar akmas zerine bu ocuk suu, stavri adnda baka bir Rum ocuuna atmtr. Bunun zerine stavri okul ynetiminden ceza alm ve bu hakszlk, Atszn ruhunda frtnalar uyandrmtr. Bkz, a.g.e,s.II. Bu anekdot, Atszn monografisini yazan baka eserlerde gememektedir. 21 ner, a.g.e,s.9. Hem Sakin ner hem de Osman Fikri Sertkaya,Atszn Svey sokaklarnda, talyan ocuklar ile yapt kavgalardan bahseder ve bu kavgalar, Atszn milliyeti mcadelesinin ilk rnei olarak belirtirler.Bkz,ner,a.g.e,s.10; Sertkaya,a.g.e,s.IV.

Babasnn stanbula dnme karar almasndan ve Kasmpaaya yerlemesinden sonra Atsz, Cezayirli Gazi Hasan Paa adnda bir okulda Arap harfleriyle renimine devam etmitir. 22Ancak, Atszn ocukluk yllarnda sklkla yaad g olgusu, Onu bu sefer Kasmpaadan tekrar Kadkye srklemitir. Kadkyde bulunan ve zel okul statsnde bulunan Osmanl ttihat Mektebinde renimine devam eden Atsz, babasnn Birinci Dnya Savanda kolaas(nyzba) mertebesiyle katlmas dolaysyla, Kadky Sultanisinin rtiye(ortaokul) blmnde renim grmeye balamtr. 23 Kadky Sultanisinden stanbul Sultanisine geen Atszn, Askeri Tbbiyeye ne zaman girdii konusunda, yazarlar arasnda farkl ifadeler kullanlmaktadr. Adile Ayda ve smet Tmtrke gre, Atsz, 1922 ylnda stanbul Sultanisinin 10uncu snfndan snavla Darlfnuna, oradan da imtihanla Askeri Tbbiyeye kabul edilmitir. 24 Osman Fikri Sertkaya ve mer Faruk Akn, Atszn stanbul Sultanisinden mezun olduktan sonra, imtihanla Askeri Tbbiyeye kabul edildiini belirtirken25;Sakin ner, Atszn orta tahsilini stanbul Sultanisinde bitirdiini belirtmekte ama bu mezuniyetten sonra nce Darlfnuna sonra Tbbiyeye ve akabinde Askeri Tbbiyeye kaydolduunu ifade etmektedir. 26 Atszn yazm olduu, Trk lks adl eserin ilk basksnn giriinde bu bilgileri aktaran smet Tmtrkn verdii bilgilerin daha salkl olduu dnlebilir zira muhtemelen bu bilgiler Atszn kontrolnden gemitir. Ancak, Cihan zdemir, o yllarda niversiteye giriin, imtihan artna bal olmadn ve okullar aras geiin mmkn olmadn belirtmekte; bundan tr Atszn 1922 ylnda lise son snfta okumu ve ondan sonra Tbbiyeye gei yapm olmasnn daha mantkl olduunu iddia etmektedir. 27 Atszn, Askeri Tbbiye yllarnda gemeden evvel, Tanzimattan beri eitim alannda sregelen ikililikleri bizzat yaam bir Osmanl vatanda olduu gzlemlenmektedir. Hem misyoner okullarnda, hem devlet okullarnda eitim
22 23

Sertkaya,a.g.e,s.IV. a.g.e,s.IV. 24 Adile Ayda, Atszdan Adile Aydaya Mektuplar, Ankara 1988,s.11;smet Tmtrk, Atsz Hakknda Birka Sz,Trk lks, s.9. 25 Sertkaya,a.g.e,s.V; mer Faruk Akn, Hseyin Nihal Atsz maddesi, TDV slam Ansiklopedisi,C.IV,Ankara,1981,s.87. 26 ner, a.g.e,s.10. 27 zdemir, a.g.e,s.12.

gren Atsz, iki farkl alfabeyle renim grmtr. Yaad ehrin kozmopolit yapsn da eklenildiinde bu etmenlerin, Atszn ruh dnyasnda ve fikir sisteminin gelimesinde kukusuz nemli bir rol oynad ne srlebilir. Yaad ehrin ve de okuduu okulun karma yaps Atsz radikallie itecektir. Radikal milliyetilerin genellikle snr blgelerinden veya hararetle savunduklar grubun ya bir aznlk ya da rakip gruplarla yz yze olduu blgelerden geldikleri milliyetilik teorilerinde belirtilen bir husustur. rnein Hitler Avusturyadan, Napoleon Korsikadan gelmitir. Tezin ilerleyen safhalarnda da grlecei zere, Trkln ilk nderlerinin ya Rusyadan, ya Makedonyadan nev- nema bulmas ya da Trkln siyasi platformda nemli bir aktr olan Alparslan Trkein Kbrsta domu olmas bu balamda nemlidir. 28 Atszn ruh dnyasnn olumasnda nemli bir amil olan 1920lerin stanbulu hakknda da, o dnem stanbulda yaam olan, Niyazi Berkesin u szleri aklayc olmaktadr: Bugnn kuaklar ok aacaklar belki o zaman tramvay pencerelerinden dar sarkmayn gibi yazlar hem Franszca hem Trkeydi. Yalnz Franszca olanlar bile vard. Karakyden iliye dek iinde hi Trke konuulmayan ya da bilinmeyen yerler vard. Franszcadan sonra galiba I.Dnya Sava kalntlarndan olana Almanca kitap, lokanta yerleri, bir de Deutsche Oberrealschule adl Alman Lisesi vard29 Bu minvalde, hem Atszn kendisinin hem de olu Yamur Atszn szleri bu tezi somutlatrmaktadr. Atsz, kendi hatratnda, Kurtulu Sava yllarna atf yapar ve stanbulda yaayan aznlklarn st dkm kedi gibi deil de tam manasyla kpek gibi olduunu ileri srer. 30 20.yzylda, rklk ideolojisinin Trkiyede ne surette bir dereceye kadar da olsa sirayet ettiini irdeleyen Yamur Atsz da,1918-1922 arasn idrak edenler arasnda bu eilimi hissetmeyenine

28

Hugh Poulton, Silindir apka, Bozkurt ve Hilal: Trk Ulusuluu ve Trkiye Cumhuriyeti, ev. Yavuz Alogan, Sarmal Yaynevi, stanbul,1998,s.18. 29 Niyazi Berkes, Unutulan Yllar, s.64. 30 Hseyin Nihal Atsz, anakkaleye Yry&Trkle Kar Hal Seferleri,3.B,rfan Yaynlar, stanbul,2003,s.240. Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri adn verdii hatrat 1959 ylnda, Necip Fazl Ksakrekin yaynlamakta olduu Byk Dou adl dergide yazmtr!

rastlamadn ifade eder.31 Ylmaz ztunaya gre de, Atsz rkla srkleyen, Trkiyedeki aznlklarn rkl olmutur.32 Atsz, 1922 ylnda Askeri Tbbiyeye kaydolmutur. Ansnda doktorlua kar hibir isteinin olmadn ancak o sralarda stanbulda Harp Okulu olmad iin Askeri Tbbiyeye girdiini ifade eder. Atsz; Tbbiyeyi bir ocak olarak niteler ve bu ocakta air, politikac, i adam, ihtilalci, hatta bazen doktor bile kard szlerini sarf eder.33 Atszn ifade ettii gibi Tbbiye, Osmanl fikir ve siyasi hayatnda nemli rol oynam olan bir messesedir. Bundan dolay, Tbbiyenin Osmanl fikir ve siyasi hayatna tesir ettii etkilere gz atmak gerekmektedir. 19.yzylda nemli reformlara sahne olan Osmanl Devletinde, II. Mahmud dneminde alan Tbbiye nemli bir yere sahiptir. Mehmed Ali Paa tarafndan Msrda alan Tbbiyeyi model alarak 1827 ylnda alan Tbbiye; kurulmu olan yeni ordunun34 ihtiya duyaca doktorlar yetitirmek zere tesis edilmitir.35 Tbbiyenin, ilk mezunlar arasnda sonralar fikir ve politika alannda nemli yer alm kiilerden bahseden Niyazi Berkes, tarihinin ilk evresinde Tbbiyenin doktor yetitirmekten ok eitim, dn ve ynetim alanlarnda modern profilde kiiler yetitirme hizmetini verdiini sylemektedir. 36 Tbbiyede eitim dili Franszca olarak balam fakat 1873 ylnda eitim dili Trke olmutur. Bunda Krml Aziz Efendinin yeni tp ve tabiat ilimleri terminolojisini kurma yolunda gsterdii nemli gayret byk rol oynamtr. 37 II. Abdlhamit devrinde rejime kar ilk tepkiler Tbbiye ile Harbiyede patlak vermitir. Devletin dt durumdan kayglanmaktan doan tatminsizliin ve aydnlanmann ilk yuvalar bu yksekokullar olmutur. Siyasetle ilgisi olmayan,

31 32

Yamur Atsz, a.g.e, s.22. Ylmaz ztuna, Atszn Ardndan,Boazii, Aralk 1985,s.23. 33 Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri,s.180. 34 1826 ylnda II.Mahmud tarafndan kapatlan Yenieri Oca yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adl yeni bir ordu kurulmutur. 35 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, ev. Boa Babr Tuna,3.B,Arkada Yaynlar, Ankara,2008,s.118. 36 Niyazi Berkes, Trkiyede adalama,12.B,Yap Kredi Yaynlar, stanbul,2008,s.234. 37 Hilmi Ziya lken, a.g.e,s.30.

Franszca, matematik, fizik, biyoloji, iktisat, tarih, gibi derslerin bu balamda ngrlemeyen etkileri olmutur.38 Trk siyasi hayatnda nemli bir veheyi tekil eden ttihat ve Terakki Partisi, 1899 ylnda ttihad- Osman adyla Askeri Tbbiyenin bahesinde kurulmutur39. Bu cemiyetin kurucularndan biri olan ve bu okuldan mezun olan Hseyinzade Ali Beyin etkisiyle Tbbiye, Trk fikirlerin alanmas asndan nemli bir mecra olmutur.40 Tbbiyedeki Trk faaliyetlere rnek olarak, kendini aktan aa Trk milliyetisi olarak tanmlayan Trk Yurdu dergisinin, ttihat ve Terakkinin henz Osmanlclk politikasn savunduu 1911 ylnda, Askeri Tbbiye rencileri tarafnda gizli bir ekilde sokulmas ve renciler tarafndan okuyucu bulmas gsterilebilir. 41 Daha somut bir rnek ise Trk Ocann kurulmasnda Tbbiyelilerin oynam olduu roldr. Yusuf Akura, Trk Yl dergisinde, Askeri Tbbiye rencilerinin bir grubun Trk milliyetilii hususunda grlerini, 11 Mays 1911 tarihinde gnderdikleri bir mektupla devrin nde gelen fikir adamlarna bavurduklarn belirtmektedir. 190 Askeri Tbbiye rencisi adna gnderilen bu mektupta, Donanma Cemiyeti kadar geni42 bir cemiyetin kurulmasnn elzem olduu ifade edilmektedir 43 Bu mektup Trk Ocaklarnn kurulmasnda tetikleyici bir unsur olmutur. 3 Temmuz 1912de Trk Ocaklar, saylar 231i bulan Tbbiye rencileri adna Hseyin Fikret ve Remzi Osman yedi tane aydn(Mehmet Emin, Ahmet Ferit, Yusuf Akura, Mehmet Ali Tevfik, Emin Blent, Fuat Sabit, Ahmet Aaolu) toplantya arm ve Trk Oca isimli bir rgtn kurulmasna karar verilmitir. 44

38 39

Berkes,a.g.e,s.367. Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki,5.B,mge Yaynlar, Ankara,2009,s.49. 40 Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurta, s.225. 41 Fsun stel, mparatorluktan Ulus-Devlete Trk Milliyetilii: Trk Ocaklar(1912-1931),2.B,letiim Yaynlar, stanbul,2004,s.44. 42 1909 ylnda, Yaczade efik Bey tarafndan Osmanl Donanmasn glendirmek adna kurulan bir cemiyettir. Bkz, Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler Cilt 1: kinci Merutiyet Dnemi,2.B,letiim Yaynlar, stanbul,2007,s.67. 43 a.g.e,s.52. 44 Masami Arai,JnTrk Dnemi Trk Milliyetilii,ev.Tansel Demirel,4.B,letiim Yaynlar,stanbul,2008,s.115.

Atsz, Tbbiyede baarl bir rencilik hayat geirmemitir. Tbbiyenin derslerine hibir zaman snamadn ifade eden Atsz bunun sebebini ruhi ve fikri hibir hazrlnn olmamasna balar. 45 Atszn Tbbiye yllar bu bakmdan akademik anlamda deil, yaad olaylar bakmndan nem kazanr. Yukarda da belirtildii zere, Tbbiye Osmanl fikir hayatnda nemli bir yere sahiptir ve renciler arasnda fikri ve siyasi tartmalar nemli bir boyutta gereklemektedir. Atszn okuduu yllarda da bu durum mevcudiyetini korumaktadr. Atszn monografisinin yazld eserlere bakldnda, o yllarda Tbbiyede komnizm cereyannn ciddi bir ekilde tevecch grd ve Atszn bu yllarda komnizmle mcadeleye balad belirtilmektedir.46 Atsz, dnem arkadalarndan bahsederken, komnizmden mahkm olmu olan Hasan Ali Edizin, Sezai Bedrettinin ve Trk komnizm tarihinin nemli bir ahsiyeti olan Hikmet Kvlcmn isimlerini zikretmektedir. Ancak, Atsz hatratnda, o yllarda komnist rencilerle yaad herhangi bir kavgadan bahsetmemekte hatta komnist bir arkadann olduunu bu arkadan kendisini tanmlarken komnist olduunu saklamadn belirtmektedir. 47 Atszn Tbbiyede yaad nemli olaylardan birinin de Ziya Gkalpn cenazesinin kalkt gn yaanan bir vaka olduu ileri srlmektedir. smet Tmtrke gre, Gkalpn tabutu mezara gtrlrken milliyetilik kart kitleler tarafndan olay karlm ve tabutu mezara gtren milliyetiler tarafndan dayak yemilerdir. Dayak atanlar arasnda Atsz da vardr. Bundan tr, okul idaresi tarafndan knama cezas verilmitir.48 Sertkayaya gre ise, Gkalpn cenazesinin yapld gnn akam, Trk renciler ile dier renciler arasnda kan bir kavga sonunda Atsz ar bir ceza alm ve bu ceza tekrarland takdirde okuldan atlaca

45 46

Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri, s.198. Bkz, Sertkaya, a.g.e, s.V;ner, a.g.e, s.10;Tmtrk,a.g.e,s.9. 47 Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri, s.221. Bu szlerden, Atszn o yllarda komnizme sempati duyduu veya komnizme kar olmad anlam kmamaldr. Zaten Atsz, arkadandan bahsederken, kendisinin Ona Hain komnist diye hitap ettiini, arkadann da bu mukabil Atsza Pis faist diyerek karlk verdiini ifade etmektedir. Burada, belirtilmek istenen, Atszn hatratndan yola karak, dier monografilerde olduu gibi Atszn o yllarda aktif bir ekilde komnizmle mcadele ierisinde olduu tezine pheyle yaklalmas gerektiidir. Zaten, ileride de grlecei zere Atsz, hatratnda Komnizmle lk arpmam bal altnda 1930l yllarda Nazm Hikmet ile yaad polemie atf yapacaktr. 48 Tmtrk,a.g.e,s.9-10.

10

uyarsna

maruz

kalmtr. 49

Atszn

otobiyografisinde,

bu

hadiseden

bahsedilmemektedir.50 Atszn bu yllarda Trk Ocaklarnn faaliyetleri katld da sylenebilir. Trk Ocaklar konusunda alma yapan Fsun stelin belirttiine gre, Yeni Mecmua adl bir dergide yaynlanan H.Nihal imzal bir okuyucu mektubu, Trk Ocaklarnn ilim ve harsa ilikin faaliyetlerini yeterli bulmayarak, talyada faistlerin yapm olduu faaliyetleri Trkiyede Trk Ocaklarnn yapmasnn lazm geldiini, irtica ve komnizme kar Trk Ocaklarnn Trkl muhafaza etmesi gerektiini ileri srmektedir. 51 H.Nihal adl kiinin Atsz olmas kuvvetle muhtemeldir nk hem ismin zgn yaps hem de ileri srd fikirler Atszn dnceleri ile uyum ierisindedir. Atszn Askeri Tbbiye yllar, 3. snftayken sona ermektedir. Bu duruma sebep olan olay ise, kendisinden selam isteyen ve aralarnda daha nce de bir takm meseleler geen ve Arap asll bir temen olan Mesud Sreyyaa selam vermemesidir.52 Atsz, hatratnda zlf-i yre dokunacan syleyerek bu meselenin tafsilatn anlatmamaktadr ama her ne kadar serkeliinin ve kadn parmann okuldan atlnda nemli bir faktr olsa da esas sebebin mrn ziyan ettii halde vazgemedii, asla vazgemeyecei temel prensipten kaynaklandn belirtmektedir.53 Burada Atszn temel prensipten kastnn milliyetilik ya da rklk prensibinin olduu ve okuldan atlnda esas sebebin Mesud Sreyya ile yaad selamlama krizinde yattn iaret ettii anlalmaktadr. Askeri Tbbiyeden atl, Atsz olduka zmtr. Doktorlua kar hibir zaman sevgi ve ilgi duymadn ancak Askeri Tbbiyeli olmann bambaka bir

49

Sertkaya,a.g.e,s.V. Sakin ner de Sertkaya gibi cenazenin olduu gnn akam okulda vuku bulan kavgaya iaret etmekte ancak Atszn bu kavga neticesinde okuldan atldn iddia etmektedir.Kukusuz, bu iddia geersizdir nk Atszn okuldan atl tarihi 4 Mart 1925, Gkalpn lm tarihi ise 25 Ekim 1924tr. 50 Atszn otobiyografisinde bu hadiseden bahsetmemesi de bu bilgilere pheyle yaklalmas lzumunu gstermektedir nk Tbbiye ile Hukuk Fakltesinde yaanan basit bir kavgadan dahi bahseden Atszn,bkz.Trkle Kar Hal Seferleri,s.230, Trkln nemli mmessillerinden Gkalp ile balantl bu anekdotu vermek isteyecei akllara gelmektedir. 51 stel, a.g.e, s.131.. 52 Sertkaya,a.g.e,s.5. 53 Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri, s.232.

11

duygu olduu ifade eder ve Askeri Tbbiyeden ayrlnn hatrasndan hibir zaman kmadn belirtir.54 Bu olaydan sonra, ay kadar vekil retmen olarak Kabata Lisesinde alan Atsz, daha sonra Deniz Yollarnda ktip yardmcs olarak grev yapmtr.551926 ylnda, Trk Ocanda Kzlelma adl bir odann almasna nclk etmi ve ocak yesi olmayan genlere Trk fikirlerin alanmas yolunda faaliyet gstermitir.56Ancak, yapt bu ilerden tatmin olmayan Atsz, kendisini Trk tarihi okumalarna vermi ve de Trkiyat Mecmuasnda yaynlanmak zere yazd Anadoluda Trklere Ait Yer simleri adl makale 57 bir anda Atszn kaderini deitirmitir. Bu makale, Trkiyat Mecmuasnda yaynlanm ve bu mecmuann editr konumunda olan Fuat Kprlnn dikkatini ekmitir. Atsz evine davet eden Fuat Kprl, kendisine Edebiyat Fakltesine girmeyi teklif etmitir. 58 Tekrar rencilie dnmenin maddi anlamda kendisini zorlayacan dnen Atsz, daha sonra hem Edebiyat Fakltesine hem de yatl olan Yksek Muallim Mektebine kayt olarak bu sorunu zmtr.59 Okula kayt olduktan sonra tecil istei kabul edilmeyen Atsz, Taklada askerliini yaptktan sonra okula geri dnm ve Edirneli Nazmi adl divan airinin zerinde yapt inceleme ile 1930 ylnda mezun olmutur. Atszn snf arkadalar arasnda,
54

Tahsin

Banguolu,

Ziya

Karamuk,

Orhan aik

a.g.e,s.232-233.smet Tmtrk, Atsz hakknda yazm olduu mezkur yazda; Atszn katland mahrumiyetler arasnda hibirinin subay niformas yerine sivil elbise ile yaamak mahrumiyeti kadar ac gelmediini ileri srmtr.Bkz,smet Tmtrk,a.g.e,s.10. 55 Sertkaya,a.g.e,s.V. 56 Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri, s.233. Atszn, Tbbiye rencisi iken gnderdii mektuptan da anlald zere, Trk Ocaklarnn yapsn eletirdii gzlemlenmektedir. Nitekim Atsz, Halkevlerinin kuruluuna dair vgler dzd iki adet makalesi bulunmaktadr. lk makalesinde, aydnlarn artk bir uyan ierisinde olduunu iddia ederken, Halkevlerini bu uyann en gzel eseri olarak tarif etmitir. Bkz, Atsz, Halk ve Mnevver,Atsz Mecmua, say:10,15 ubat 1932,Makaleler IV, ,2.B,rfan Yaynlar, stanbul,1997,s.124.Bu makaleden iki ay sonra yaynlad bir baka makalede ise u szleri sarfetmitir: Halkevleri gzel ve heyecanl bir harekettir. Temenni ederiz ki bu gzel ve heyecanl hareket uurlu neticeler vererek, merhum Trk ocaklarnn son zamanlarnda olduu gibi faaliyeti yalnz Cumhuriyet bayramlarnda verilen balolara inhisar etmez.Bkz, Atsz, Bize Bir Genlik Lazm,Atsz Mecmua, say:12,15 Nisan 1932,Makaleler III, s.181. 57 Sertkaya,a.g.e,s.V;zdemir,a.g.e,s.14. 58 Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri, s.233.Atszn monografilerinde yazlanlar bu nokta da Atszn kendisinin kalem alm olduu hatratyla elimektedir. Sertkaya ve zdemire gre, bu makale Atsz Edebiyat Fakltesi rencisiyken kaleme alnm ve bundan sonra Atsz, Kprlnn dikkatini zerine ekmitir. Bkz, Sertkaya, a.g.e,s.V; zdemir,a.g.e,s.14. 59 Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri, s.234.

12

Gkyay,Pertev Naili Boratav,Nihat Sami Banarl gibi daha sonralar Trk siyasi ve dn hayatnda nemli yer alacak isimler bulunmaktadr.60

1.2Atszn Meslek Hayat 1.2.1Atszn Asistanlk Yllar Atszn baar ile geen okul hayat sonucunda hocas olan Fuat Kprl, Ona Edebiyat Fakltesinde asistanlk teklif etmitir. Yksek retmen Okulundan da mezun olmas neticesinde, mecburi 8 yllk mecburi hizmetinin kaldrlmas iin arac olmay teklif eden Fuat Kprlnn bu nerisini kabul eden Atsz,25 Ocak 1931 ylnda hocasnn asistan olmutur.61 Bu yllarda Atsz, yayn hayatnn ilk nemli dura olan Atsz Mecmua adl dergisini neretmeye balamtr. Kendisini Trk ve Kyc bir mecmua olarak niteleyen bu dergi 15 Mays 1931den,25 Eyll 1932ye kadar kmtr. 62 Bu dergide yazan isimler arasnda Fuat Kprl, Zeki Velidi Togan,Abdlkadir nan, Pertev Naili Boratav ve Sabahaddin Ali gibi isimler yer almaktadr. 63 Dergide dikkati eken ilk husus, 1940l yllarda, Atszn deyim yerindeyse kanl bakl olaca Pertev Naili Boratav ile Sabahattin Alinin yazlarnn bu dergide yaynlanmas olmutur.64 Daha nce de bahsedildii zere, bu iki isim Atszn talebelik yllarndan arkadalardr ve bu arkadaln en azndan 1932 ylna kadar devam ettii bu veriden anlalmaktadr. Bu dergide dikkati eken bir dier husus ise derginin parola olarak Trk ve Kyc slogann semesidir.
60

Sertkaya,a.g.e,s.VI. Yamur Atsz bu isimlere ilave olarak Ahmet Hamdi Tanpnar,Sabahattin Ali,Tahsin Banguolu,Nahid Fratl isimlerini zikretmektedir.Bkz,Y.Atsz,a.g.e,s.39. 61 Sertkaya,a.g.e,s.VI. 62 ner, a.g.e,s.11. 63 Sakin ner, Atsz Mecmuada kimlerin yazdklar hakknda bilgi vermemekte, Sertkaya ve zdemir ise, yalnzca Fuat Kprl, Zeki Velidi Togan ve Abdlkadir nann eserlerini zikretmektedir. Bkz, Sertkaya, a.g.e,s.VI;zdemir;14. 64 Sabahattin Alinin; Bamda salar kard/Deli Rzgrlarm Vard dizeleriyle balayan mehur Dostlar iiri ilk defa Atsz Mecmuada yaynlanmtr. Bkz, Fatih Yal, Milliyetilik ve Faizm, Trkiyede Irk Milliyetilik zerine Bir nceleme, baslmam doktora tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,2008,s.121.Atsz ile Sabahattin Alinin Atsz hakknda yazd; Mektepte acaba kim tanmaz Mir-i Nihali/Bazusu kavi Trkl pek yamandr/Almtr Ouz Beylii fermannn lakin/z kendini farzetti Hlagu-y zamandr/Akl reddeyledi aklara gld/Hey yavrucuum gel de benim apkam kandr/Bir kere nazar klsa tanr esnaf esnaf/Ak deilim ben diyerek eyleme bo laf iiri iin bkz, Y.Atsz, a.g.e,s.68.Ayrca, Atszn kendi penceresinden anlatt Sabahattin Ali ile anlar hakknda,bkz.Atsz,Trkle Kar Hal Seferleri,s.111-119.

13

Trklk ile kyclk arasndaki bu simbiyotik ilikiyi anlamak iin ncelikle Trk dn hayatnda kyclk fikrinin ne surette girdiine bakmak lazm gelmektedir. Trk fikir hayatna, kyclk dncesi II. Merutiyet dneminde girmitir. zellikle Trk Yurdu dergisinde Yusuf Akurann ve Parvus Efendi(Alexander Helpfand)n yazlaryla gndeme gelen bu dnce milliyeti ideoloji ve hareket iin kyllerin desteini almay amalar. Bu dncenin, aktivist bir nitelik kazanmas ise I.Dnya Sava sonrasnda on bee yakn tp doktorunun Kycler Cemiyetini kurmasyla gereklemitir.65Ancak, Trk dn ve siyasal hayatnda, kye ve kylye ynelik ilginin artmas 1930lu yllara tesadf etmektedir. Yeni rejimin toplumsal tabannn arttrlmas gayesinin bu balamda nemli bir yeri olsa da brokratik elit dnda da bu dncenin nemli lde revata olduu sylenebilir. Ulusal kltrn kylerde olduu tezi ve de kyleri safln bir numunesi olarak gren kyclk dncesi dier birok milliyeti harekette olduu gibi Trk milliyetilii fikrinin temel direklerinden birisini oluturmutur.66 Atszn niversite yllar, ksa srmtr. Buna sebep olacak olay ise 1932 Temmuzunda Ankarada toplanan Birinci Tarih Kongresi olmutur. Bu kongrede ileri srlen Hititlerin, Trklerin atalar ve Anadolunun da eski bir Trk yurdu olduu eklindeki teze, Zeki Velidi Togan iddetle muhalefet eder. Bunun zerine Eyll 1932 ylnda Milli Eitim Bakan olacak olan Reit Galip, Zeki Velidi Togann ilmi birikimi konusunda mstehzi ifadeler kullanr. 67Atsz, ierisinde Pertev Naili Boratav ve Bedriye Hanmn( Daha sonra Atszn ei olacaktr) da bulunduu yedi arkada ile beraber Reit Galipe Zeki Velidi

65 66

M. Asm Karamerliolu, Trkiyede Kyclk, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 2:Kemalizm,s.284. a.g.m,s.293. 1950li yllarda Remzi Ouz Ark tarafndan kurulan Trkiye Kyl Partisi, bu partinin ardl niteliinde olan ve Alparslan Trkein bakanln yapt Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi bu hususta rnek olarak verilebilir. Ayrca, lkc hareketin milli doktrin olarak ne srd 9 Ikta maddelerden bir tanesi kyclktr. Kyclk dncesinin baka milliyeti hareketlerde de bulunmasna rnek olarak da 1930l yllarda Almanlarda grlen Blut und Buden ideolojisi gsterilebilir, bkz.Karamerliolu, a.g.m,s.294. 67 Zeki Velidi Beyin Darlfnundaki krss nnde talebe olarak bulunmadma kr ediyorum. zdemir, a.g.e,s.15.

14

Togann rencisi olmakla iftihar ederiz diyen bir protesto telgraf eker ve bu telgraf zerine dikkatleri zerine eker.68 Atszn bu telgraf yaynlamasnda iki etken ileri srlebilir. Birincisi, Zeki Velidi Togann rencisidir ve olduka samimi bir ilikisi vardr. Ayrca, daha ncede belirtildii zere, Zeki Velidi Togan Atsz Mecmuann yazarlarndan biridir. kincisi Atsz, tezi ilmi bulmam ve eitli zamanlarda Trk Tarih Tezini hicvetmitir. Trk Tarih Tezinin benimsenmesinin iki amac bulunmaktadr: Trkln ulusal zgvenini ve saygsn yeniden kazanmak ve Anadoluyu Trk milli vatan olarak tespit etmek. 69 Nihal Atszn fikirlerinde de grlecei zere, territoryal milliyetilik eilimi tayan bu fikre katlmas mmkn deildir. Atszn davas urunda bir niversite asistan olarak verdii bu mcadele, ksa srmtr zira Reit Galip, 19 Eyll 1932de Milli Eitim Bakan olmutur. Atsz, bu gelime zerine daha da hrn bir tavr ierisine girmitir ve 25 Eyll 1932de son defa yaynlanacak olan Atsz Mecmuada Darlfnunun Kara, Daha Doru bir Tabirle Yz Kzartc Listesi 70 adyla bir makale nereder. Bu yazyla birlikte asistanlktan alnacan bilen Atsz ayn makalenin sonunda mehur Yollarn Sonu adl iirini yaynlar. 71 iirin ilk iki dizesi adeta veda niteliindedir: Bugn yollanyorken bir gurbete yeniden, belki bir kii bile gelmeyecektir bizle. Bu makalenin akabinde beklenen sonu gerekleir ve Atsz ve Edebiyat Fakltesi Dekannn kararyla Atszn niversite asistanlna 13 Mart 1933 ylnda son verilir. 72

68 69

Sertkaya,a.g.e,s.VII. Ahmet Yldz, Ne mutlu Trkm Diyebilene Trk Ulusal Kimliinin Etno-Sekler Snrlar (19191938),2.B,letiim Yaynlar, stanbul,2004s.162. 70 Atsz, Darlfnunun Kara, Daha Doru Bir Tabirle Yz Kzartc Listesi,Atsz Mecmua, say:17,Eyll 1932. 71 Atsz, Yollarn Sonu, Atsz Mecmua, say:17,25 Eyll 1932,s.166-170. 72 Sertkaya,a.g.e,s.VII. Sertkayann naklettiine gre bu hadiseden sonra Atsz, niversite Dekan olan Ali Muzaffer Beyi Tokatlyanda dzenlenen bir ay merasiminde tokatlamtr,bkz,a.g.e,s.VII.Ylmaz ztuna,Atszn niversiteden uzaklatrmasnn,Onun ilmi kariyeri ve fikirlerini rahat bir ortamda yayamamas bakmndan son derece zararl olduunu belirtir. Ancak, ztunaya gre, Atatrk bu hadiseye hi nem vermemi ve Atszn bundan sonraki yazlarn takip etmitir. Hatta Atatrk Atszla tanmak istemi, ancak Fuat Kprl buna engel olmutur. Bkz, ztuna, a.g.m, s.25.

15

1.2.2 Atszn retmenlik Yllar Asistanlktan alnan Atsz, Malatya Ortaokuluna Trke retmeni olarak tayin olmutur. Malatyada ksa bir mddet grev yaptktan sonra, Edirne Erkek Lisesinde edebiyat retmenlii sfatyla hizmete balamtr. 73 Atszn Edirnede geirdii sre ierisinde yat en nemli faaliyet, Atsz Mecmuann devam niteliinde olan Orhun dergisini yaynlamaya balamas olmutur. Aylk Trk dergi parolasyla yayna balayan bu dergide, Atszn Edirne Erkek Lisesinden arkadalar olan Suut Kemal Yetkin, Reat Tardu ve Ali Ouz da bu derginin kmasnda Atsz ile birlikte hareket etmilerdir. 74 9 say kabilen bu dergi, Atszn Trk Tarih Kurumu tarafndan liselerde okutulmak iin hazrlanan drt ciltlik eseri ar bir ekilde tenkit eden makalesinin yaynlanmasyla kapatlmtr. 75 Bu makalenin yaynlanmas ayrca Atsz 28 Aralk 1933 tarihinde Milli Eitim Bakanlnn vekletine alnmasna sebep olmu ve Edirne maceras sona ermitir. Maarif Vekleti Zat leri Mdrl tarafndan gnderilen resmi yazda, Atszn hareketinin her ne kadar retmenlerin terfi ve tecziyeleri hakknda eldeki mevcut kanuna gre cezaya ait hkmlere uymasa da, bu hareketin Trk inklbnn milli kltr prensibine aykr olmas gereke gsterilmitir. 76 Bu hadise zerine 8 ay kadar veklet emrinde olan Atsz, 9 Eyll 1934 tarihinde Kasmpaada bulunan Deniz Gedikli Erba Ortaokuluna Trke retmeni olarak tayin edilmitir. Trklk faaliyetine hz kesmeden Atszn, bu vazifesi dneminde en nemli faaliyeti, Nazm Hikmete dair yazm olduu bir polemik yazs olmutur. O sralarda Nazm Hikmetin eitli dergilerde Namk Kemal, Abdlhak Hamid, Yakup Kadri, Mehmed Emin Yurdakul, Hamdullah Suphi ve Ahmet Haim gibi isimleri eletirilen yazlar yaynlamaktadr. 77 Bu yazlar zerine Atsz, Komnist Don Kiotu Proleter-Burjuva Nazm Hikmetof

73

Sertkaya,a.g.e,s.IX.Atszn Malatya ve Edirne macerasnda, yine kendisi gibi asistanlktan atlm olan ve hayat boyunca kader arkadal yapaca Orhan aik Gkyay da elik etmitir.Bkz,Y.Atsz,a.g.e,s.40. 74 Atsz, Trkle Kar Hal Sefeleri, s.76.Derginin isminin ne olaca hususunda aralarnda tartma yaanmtr. Suut Kemal Yetkin, ten ismini nerirken, dier isimler Meri ismini ortaya atmlar ancak en sonunda Atszn ne srd Orhun isminde uzlalmtr. Bkz, a.g.e, s.76. 75 Sertkaya,a.g.e,s.IX. 76 Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri, s.78. 77 zdemir, a.g.e,s.18.

16

Yoldaa adl bir bror bastrarak yant verir. ok sert bir slupla yazlm olan bu brorden aylar sonra stanbul nc Ceza Mahkemesi hkmeti tahkir ve genlii ceza kanununda yazl sulara tahrik iddiasyla Atsz hakknda dava balatr ancak Atsz bu davadan beraat eder. 78 Atsz, bu olaylar esnasnda oullar Yamur ve Burann annesi olacak olan Bedriye Hanm ile evlenmitir.(27 ubat 1936)79 Atszn Deniz Gedikli Hazrlama Okulundaki grevi de ancak drt yl srmtr. Atsz, 30 Haziran 1938de bu okuldaki grevinden ihra edilmitir. hra edilme sebebi, yine aznlk meselesi yzndendir. O dnemde, Deniz Gedikli Hazrlama Okulunun ynetmeliine gre, Trk olmayanlar okula alnamamaktadr. Yeni rencileri imtihan eden komisyonda yer alan Atsz, sorduu sorularla adaylardan Trk asll olmayanlar tespit etmekte ve renci olarak okula alnmayan bu adaylar yznden de etrafndaki dmanlarn oaltmaktadr. Arnavut asll olduu iddia edilen mdr, komisyondan Atsz karm ve bu hadise zerine Arnavut asll mdre selam vermeyerek disiplin suu ileyen Atsz, mdrn Milli Savunma Bakanlna yazd bir yaz yznden okuldaki vazifesinden ihra edilmek durumunda kalmtr. 80 Bu olay zerine Atsz, zel Yce-lk Lisesindeki retmenliine devam etmitir.1939 ylnn Hazirannn sonuna kadar zel Yce-lk Lisesinde edebiyat retmenlii yapan Atsz, 19 Mays 1939-7 Nisan 1944 tarihleri arasnda yine zel bir lise olan Boazii Lisesinde edebiyat retmenliinde bulunmutur.81 1940l yllarn ba nemli bir dergi patlamasna sahne olmutur. Bunda kukusuz 30l yllarn grece otoriter havas mhim bir etkendir. Bu durum bir dnsel eitlenme, dnce ieklenmesi olarak tarif edilebilir. 82

78

Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri, s.260. Atsz, bu olay anlatt ksm Komnizmle lk arpmam bal altnda yaynlamtr. Bkz, a.g.e,257-264. 79 Sertkaya,a.g.e,s.IX. Atsz ile Bedriye Hanmn tanmas Atszn asistanlk yllarna tekabl etmektedir. Reid Galipe yazm olduu mehur telgrafta imzas olan Bedriye Hanm ayrca Atszn daha sonradan kitaplatrd anakkaleye Yry etkinliine de katlan arkadalarndan bir tanesidir. 80 Sertkaya,a.g.e,s.X.Atszn otobiyografisinde bu hadise de yer almamaktadr. 81 a.g.e,s.XII. 82 Kurtulu Kayal, a.g.e, s.33

17

Trklk fikri de bu dnemde dnce ieklenmesi mottosuna haiz olmu ve Trk dergilerin says bu dnemde bir hayli miktara ulamtr. Bu sre ierisinde kan Trk dergilerde Atszn yazlar da yer almtr. Reha Ouz Trkkan83nn kartmakta olduu Bozkurt ve Ergenekon dergisinde, Orhan Seyfi Orhonun kartmakta olduu naralt dergisinde, Rza Nurun 84 kartmakta olduu Tanrda dergisinde ve kendisinin tekrar yaynlamaya balad Orhun dergisinde 85 Atszn makaleleri yaynlanmtr. Ayrca Atsz,1941 ylnda ilk roman olan ve tek parti iktidarn hicveden Dalkavuklar Gecesi romann neretmitir.86 1.2.3 Irklk-Turanclk Davas Yukarda da deinildii zere, 1940l yllarn ba, Trk kesimde nemli gelimelere sahne olmu, karlan dergiler ve kitaplar bu cenahta ciddi bir canlanmay beraberinde getirmitir. Muhalif kesim de Trk gruplarn bu faaliyetleri karsnda bigne kalmamtr. Mesela, Faris Erkman adnda bir yazar, En Byk Tehlike adyla, Trkl ve Trkleri eletirdii bir bror yaymlam ve bu brorde Trklerin Trkiyenin Nazi Almanyas ile birlikte savaa girerek Trk kkenli halklar, Sovyetler Birlii boyunduruundan kurtarmasn ve Byk Trkiye ats altnda birletirmesini savunduklarn

83

Atsz ile Reha Ouz Trkkan arasnda bu dnemde ciddi kavgalar yaanm ve bu durum da Trkln bu iki isim etrafnda kamplamasna sebep olmutur. Bkz, Atsz, Hesap Byle Verilir,2.B,rfan Yaynlar, stanbul,1997;Reha Ouz Trkkan, Kuyruk Acs, Bozkurtu Yayn, stanbul,1943; Orhangazi Ertekin, Cumhuriyet Dneminde Trkln atallanan Yollar, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 4: Milliyetilik, s.345-405;zdoan, Turandan Bozkurta, s.230-237. 84 Atszn Rza Nur ile tanmas, Rza Nurun skenderiyede yaynlam olduu Ouzname vesilesiyle olmutur. Bu yayn inceleyen Atsz, Rza Nura bir mektup yazm ve bu mektup aralarnda uzun yllar srecek ilikinin ilk fitilini ateleyen hadise olmutur. Atsz manevi olu olarak gren Rza Nur, Sinopta bulunan ktphanesini Atsza miras brakmtr. Bkz, Altan Delirorman, Tandm Atsz,2.B,Orkun Yaynevi, stanbul,2000,s.98-99. Atszn Rza Nur ile alakal birok makalesi bulunmaktadr. Bkz, Atsz, Rza Nur,naralt, say:52,19 Eyll 1942,Makaleler II, 53-57,2.B,rfan Yaynlar, stanbul,1997; Rza Nurun Hayat,Altn-Ik, say:8,Austos 1947,Makaleler II, s.61-77; Rza Nurun Trkle En Byk Hizmeti,Orkun, say:8,Eyll 1962,Makaleler II, s.75-77. 85 Atsz, 1943 ylnda Trk Saz adl bir dergi karmaya karar vermitir ancak dergi daha yaynlanmadan kapatlmtr. Bunun zerine, arkada Orhan aik Gkyayn tavassutuyla dnemin, Matbuat Umum Mdr Selim Sarperle gren Atsz, Selim Sarperin Ona Orhun adyla yeniden dergi karmas teklifi zerine 1943 ylnda itibaren Orhun dergisini yeniden yaynlamaya balamtr. Bkz, Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri, s.305. 86 Atsz, Dalkavuklar Gecesi,3.B,rfan Yaynlar, stanbul,2009.

18

iddia etmitir. Eserde Trk gr memleket iin en byk tehlike olarak dile getirilmitir. 87 Faris Erkmann bu iddialar, bir taraftan Mecliste konuyla ilgili tartmalarn balamasna, te taraftan da Nihal Atsz, Reha Ouz Trkkan ve Orhan Seyfi Orhon gibi Trklerin mukabil taarruza gemelerine yol aar. Bylece Trkler ile muhalif grup arasnda zaten nceden beri var olan mcadele iyi kzr; dnemin gazete ve dergilerinde olduka iddetli polemik yazlar yaynlamaya balar.88 Ciddi bir kutuplamann su yzne kt bu gnlerde, smail Hakk Baltacolunun Eminn Halkevinde vermi olduu bir konferansta bir grup so l dnceli renci tarafndan protesto edilmesi zerine Atsz, dnemin Babakan olan kr Saraoluna, kendi dergisi olan Orhunda 1 Mart 1944 tarihinde ak bir mektup yaynlar. Mektupta zetle u ifadeler yer almaktadr:
Sayn Bavekil, hem Trk hem de Bavekil olduunuz iin size bu ak mektubu yazyorum Millet Meclisinde 5 Austos 1942 gn verdiiniz nutukta, Biz Trkz, Trkyz ve daima Trk kalacaz. Bizim iin Trklk bir kan meselesi olduu kadar ve laakal o kadar bir vicdan ve kltr meselesidir demitiniz. Trk tarihiyle uram bir mnevver olarak syleyebilirim ki ne rkmzn, ne de devletimizin tarihinde, Trk milliyetilii resmi bir azdan bu kadar kesin szlerle hibir zaman aa vurulmamt Sayn Bavekil, esefle sylemeye mecburum ki Trklk nazariyat safhasnda kalmaya devam ederken, bu milletin ve bu lkenin dman olan solcu fikirler bazen sinsi, bazen ak yrmekte devam ediyor Solculuk, grd msamaha ve kaytszlktan faydalanarak sinsi sinsi ilerliyor Bunlar demokrasinin icab ise o zaman memlekette, bilhassa ilmi alanda da geni bir fikir hrriyeti olmas gerekir89

Altnda verilen son szlerden de ak ekilde anlalaca zere, Atsz dergisinin bu mektuptan dolay kapatlmamas gerektiini belirtmitir ve dergi kapatlmamtr. Bunun zerine 1 Nisan 1944 Orhun dergisinin 16.saysnda Atsz, Babakan kr Saraoluna ikinci bir ak mektup yaynlar. Bu mektup ilkine nazaran ok daha sert ve ok daha hedef gsterici olmutur:

87 88

Faris Erkman, En Byk Tehlike, Ak-n Matbaas, stanbul,1943, s.33. zdemir, a.g.e,s.23. Bu dnemki yazlan polemik yazlar iin, bkz,Atsz,En Sinsi Tehlike,2.B,rfan Yaynlar,stanbul,1997; Reha Ouz Trkkan,Kzl Faaliyet,Bozkurtu Yaynlar,stanbul,1943; Orhan Seyfi Orhon,Maskeler Aa:En Byk Tehlikenin Yz,naralt Yaynlar,stanbul,1943. 89 Atsz, Bavekil Saracolu krye Ak Mektup,Maltepe,20 ubat 1944,Makaleler IV, s.9-16.

19

Sayn Bavekil, Orhunun Mart saysnda size hitaben yazdm ak

mektup Trk evrelerce ok iyi karland. Yurdun trl blgelerinden aldm mektuplarla telgraflar byk bir efkr- umumiyeye tercman olduumu bana anlatt Sayn Bavekil, bizim anayasamza gre komnizm yasaktr ve devletimiz milliyeti niteliktedir. Trk rknn hususi yapsnda aykr olan komnizmi Trkiyeye sokmak isteyenler millet bakmndan soysuz ve namert olduklar gibi kanun nazarnda da haindirler Bugn Maarif Vekletine bal Dil Kurumu azasndan ve Ankaradaki Devlet Konservatuar retmenlerinden bir Sabahattin Ali vardr. Hemen hemen btn kendisini tanyanlarn komnistliini bildii Sabahattin Ali Bugn Ankarada Dil Fakltesinde folklor doenti olan bir 90 Pertev Naili Boratav vardr Nasl bir komnist olduunu ben bilirim Bugn stanbul niversitesinin pedagoji enstits banda bir Profesr Sadrettin Celal vardr. Trkiyede bu krsye layk birok kimseler varken onun buraya getirilmesinin sebebi Maarif Vekiline yakn olmasdr Bugn Ankaradaki Dil Kurumunun azasndan ve geen devrenin mebuslarnda bir Ahmet Cevat vardr. stanbul Rumlar ivesiyle konuan bu dilci de 1920 yllarnda Moskovaya kam ve orada Trk Komnist Frkas Merkezi Komitesinin Harici Brosu azas olmutur Maarif Vekleti imdiye kadar nn Ansikopledisiyle ve birok kitaplarn ithafyla devlet bakanna kar olan balln gstermeye alt. Bu balln samimiyetinin ispat zaman gelmitir Balln ispati iin bunlarn vazifelerine derhal son verilmesi zaruridir. Hatta imdiye kadar her naslsa bir gaflet eseri olarak bunlarn vazifede tutmaktan doan utanc silebilmek iin bizzat Maarif Vekilinin de o makamdan ekilmesi ok vatanperverane bir jest olurdu.91

Alntda da grld zere, Atsz eski arkada olan Sabahattin Ali ve Pertev Naili Boratavn yannda Sadrettin Celal ile Ahmed Cevat Emrenin isimlerin dorudan hedef gstermi ve de dnemin Maarif Vekili olan Hasan Ali Yceli92 istifaya armtr. Btn bu gelimeler karsnda hkmetin tepkisi, Maarif Vekletince 7 Nisan 1944 tarihinde Atszn zel Boazii Lisesindeki grevine son verilmesi ve Bakanlar Kurulu karar ile Orhun dergisinin kapatlmasyla sonulanmtr. Ayrca Sabahattin Ali, kendisine vatan hainlii iftiras atldn iddia ederek Atsz hakknda hakaret davas amtr. 93 Atsz aleyhine dava alnca trenle Ankaraya gitmi ve Trk genler tarafndan daha istasyonda karlanarak, bir otelde misafir edilmitir. Hakaret davasnn 26 Nisan 1944 gn yaplan ilk oturumu gayet olayl gemitir. Bunun

90

Kurtulu Kayalya gre, Atszn bu mektupta Pertev Naili Boratavdan dierlerine gre daha fazla bahsetmesinin zerinde dnlmelidir. Togann eletirilmesi zerine yollanan mektuba vurgu yapan Kayal, Pertev Naili Boratavn dncelerindeki milliyeti renge iaret etmektedir. Bkz, Kayal, a.g.e,s.57. 91 Atsz, Bavekil Saracolu krye kinci Ak Mektup,Maltepe,21 Mart 1944,Makaleler IV , s.17-29. 92 Atszn hatratnda Hasan Ali Ycel ile olan mnasebeti ile alakal Hasan Ali ile Tanyorum adl bir balk bulunmaktadr. Bkz, Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri, s.119-131. 93 zdemir, a.g.e,s.25.

20

zerine 3 Mays 1944 tarihinde yaplan ikinci oturuma niversite rencisi alnmam, bu yzden de devrin Halk Partisi iktidarn skntya sokan byk renci gsterileri olmu ve yzlerce kii tevkif edilmitir. 94 Sabahattin Ali ile Atsz arasndaki dava, 9 Maysta yaplan son duruma ile karara balanm ve iftiradan sulu bulunan Atsz drt aylk cezaya arptrlm fakat ceza ertelenmitir. Buna ramen Orhunda yaynlanan iddialarn yanklar ve mahkeme durumalar boyunca sren toplu hareketler, bilhassa 3 Mays olaylar, resmi evreler tarafndan kamu dzenini bozucu hareketler olarak telakki edilmi ve 3 Mays olaylarnda kkrtc rol oynad dnlen yaynlar daha byk tehdit saylmtr. 9 Maysta Ankarada, stanbula dnmek zere iken Atsz tekrar tutuklanm ve bunu, baka isimlerinde gzaltna alnmas takip etmitir. Ad geen 47 kiiden 23 tanesinin tutuklanmas, 18 Mays 1944 tarihiyle birlikte resmi bir gereke ile hkmet bildirisiyle aklanmtr.
95

Bu 23 kiinin

iinde, Atszdan baka, Zeki Velidi Togan, Alparslan Trke, Orhan aik Gkyay, Reha Ouz Trkkan, Hasan Ferit Cansever gibi isimler vardr. 96 Bu hkmet tebliinin hemen ardndan dnemin cumhurbakan olan smet nn, 19 Mays etkinliklerinde yapt konumasnda, ad geen isimleri ar bir ekilde itham eden bir konuma yapmtr. Konumann ierisinde, Turanclarn Trk milletini btn komularyla onulmaz bir surette dman yapmak iin birebir tlsm bulmakla sulayan smet nn, Trk milletinin mukadderatn kaptrmamak iin btn tedbirleri kullanacaklarn belirtmitir. 97

94

Sertkaya,a.g.e,s.XII. 3 Mays Gn, 3 Mays 1954den itibaren Trklk Bayram olarak kutlanmaya balanmtr.Bkz,Deliorman,Tandm Atsz,s.104. Trk milliyetilii tarihinin nemli isimlerinden biri olan ve 1944 davasnda tutuklanacak olan Alparslan Trkein de 3Mays milliyetilik bayram olarak tantt eseri iin bkz,Alparslan Trke, 1944 Milliyetilik Olay,14.B,Kamer Yaynlar,stanbul,1992. 95 zdoan,a.g.e,s.104-105. 96 Btn liste u isimlerden olumaktadr; Zeki Velidi Togan,Hasan Ferit Cansever,Nihal Atsz,Hseyin Namk Orkun,,Necdet Sancar,Dr.Fethi Tevetolu,Alparslan Trke,Reha Ouz Trkkan,Heybetullah dil,,smet Rasin Tmtrk,Cihat Sava Fer,Muzaffer Eri,Zeki Sofuolu,Hikmet Tanyu,Said Bilgi,Cemal Ouz cal,Cebbar enel,Hamza Sadi zbek,Nurullah Barman,Fehiman Altan,Fazl Hisarckl,Saim Bayrak,Yusuf Kadgil.Liste iin bkz,ner,a.g.e,s.42-44.Samet Aaolu, dnemin CHP Genel Sekreteri olan Memduh evket Esendaln, bu tutuklanmalar zerine nnye giderek, eer tutuklama kararnda srar edilecekse kendisinin de milliyeti olduunu, bunun iin ayn muamelenin kendisine de yaplmasn istediini iddia etmitir. nn, ise Esendala yantnda, Onlarn hedefi milliyetilii telkin deil, bizim yerimize gemektir yantn vermitir. Akt, Yksek Takn, Anti-Komnizm ve Trk Milliyetilii: Endie ve Pragmatizm,Modern Trkiyede Siyasal Dnce: Kemalizm, s.624. 97 zdemir, a.g.e,s.29. Bu nutuk, smet nn ile Trklerin arasn onulmaz bir surette amtr denilebilir. smet nnnn siyasal yaam boyunca Trklk ile ilgili nemli nutuklar bulunmaktadr. Mesela,1925

21

Irklk-Turanclk davas ad verilen ve 65 oturum devam eden mahkeme,29 Mart 1945 tarihinde sonulanm ve Atsz,6,5 seneye mahkm olmutur. Bu karar temyiz ettiren Atsz, bir buuk yl kadar tutukluluk sresinin sonucunda 23 Ekim 1945 tarihinde tahliye edilmitir. 5 Austos 1946 tarihinde 2 numaral Skynetim Mahkemesinde tutuksuz olarak balayan bu dava 31 Mart 1947 tarihinde sonulanm ve yirmi dokuz oturum sren mahkeme btn sanklarn beraatna karar vermitir. 98 Tutuksuz yargland bu dnemde, devlet hizmetinden uzakta braklan Atsz ekonomik olarak darboaza dm ve ailesinin geimini salamak adna kitaplarndan bazlarn satmak durumunda kalmtr. Bir mddet arkada Tahsin Demirayn Trkiye neriyatnda alan ve en nemli eserlerinden biri olan Bozkurtlarn lm adl eseri bu yaynevinden karan Atsz 99,Sururi Ermete adl ahsn ismini mstear olarak kullanarak Trkiye asla boyun emeyecektir diye bir kitap da yazmtr. Ayrca, hsan Kololunun kartmakta olduu AltnIk, Haluk Karamaralolunun kartmakta olduu Kr ad,Zeki zgrn kartmakta olduu zleyi ve Mustafa Tatlsunun kartmakta olduu

ylnda yapt bir konumasnda u szleri sarf etmitir: Vazifemiz bu vatan iinde bulunanlar behemehal Trk yapmaktr.Trklere ve Trkle muhalefet edecek anasr kesip atacaz,bkz, Hasan nder, Atatrk mgesinin Siyasal Yaamdaki Rol, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 2: Kemalizm,ed.Tanl Bora,Murat Gltekingil,6.B,letiim Yaynlar,stanbul,2008,s.81 smet nnnn cumhurbakan olmas Trkler nazarnda olumlu karlanmtr.Atsz, hatratnda smet nnnn cumhurbakan olduu gn en ok sevinenlerden birisinin kendisi olduunu sylemektedir.Bkz,Atsz,Trkle Kar Hal Seferleri,s.153.Gnay Gks zdoanda, dnemin dier nemli Trks Reha Ouz Trkkann dergilerinde smet nnye dair saygnn dile getirildiin gndeme getirmektedir.Bkz,zdoan,Turandan Bozkurta,s.242.Dnemin Trklerinin smet nnye ynelik olumlu yaklamlarnda,smet nnnn cumhurbakan olmasndan sonra, Rza Nur ve Zeki Velidi Togan gibi Atatrk dneminde aktif politikann dnda kalm ve yurtdna km birok kiiyi Trkiyeye davet etmesi etkili olmutur.Bkz,zdoan,Turandan Bozkurta,s.242.Ancak, bu nutuktan sonra Trkler, smet nny kendisine amansz bir dman olarak grmlerdir. 98 Sertkaya,a.g.e,s.XIII-XIV.Bu davada Atszn yapt savunma iin bkz,a.g.e,s.XLIX-LV.Atsz, bu tutukluluk srecinde, sanlann aksine mehur tabutluk ikencesine tabii tutulmamtr.Buna mukabil, tutuklular arasnda mezarlk hcresi denilen yerde bir hafta kalmak zorunda kalmtr.Bkz,smet Tmtrk,a.g.e,s.14.Davann bir dier tutuklusu ve Atszn mr boyunca arkada olan Muzaffer Eri de, Atsza eitli ikencelerin yapldn fakat tesadfen Atszn tabutlua konulmadn sylemektedir.Eriin aktardna gre,Atsz bir sohbetinde u szleri sarf etmiti; Benim her eyimi rendiklerini sanyorlar ama, ite bu noktay renememiler:Scaa dayanamadmBkz,Muzaffer Eri, Atszdan Hatralar,Boazii,s.5.Bu dava srerken,Irklk-Turanclk davasnda tm durumalar boyunca sanklarn avukat olan Kenan nere, Hasan Ali Ycel iftira davas amtr.Mahkemenin Kenan neri hakl bulan karar ve Kenan nerin beraat, Irklk-Turanclk davasnn bir nevi rvan niteliinde grlmtr.Bkz,zdoan,Turandan Bozkurta,S.121-122. 99 zdemir, a.g.e,s.33.

22

Kzlelma dergilerinde yazlar yazmtr. 100 1949 ylnda ise Bozkurtlarn Dirilii adl eserini meydana getirmitir. Atsz 1949 ylnda Sleymaniye Ktphanesine uzman olarak tayin edilmitir. Bu tayinde, Atszn Edebiyat Fakltesinden arkada olan dnemin Milli Eitim Bakan Tahsin Banguolunun aracl etkili olmutur. Ksa bir dnem altktan sonra ise DPnin iktidara gelmesiyle, Haydarpaa Lisesine edebiyat retmeni olarak atanmtr. 101 Bu noktada, Atsz ile Demokrat Parti arasndaki ilikiye bir parantez amak yerinde olacaktr. DP iktidara geldii zaman; Trkiye Cumhuriyeti 1950 Maysnda kurulmutur. Ondan nceki 1923-1950 a gayri meru ve mstebit bir diktatrlktr. Diktatrl yapan Halk Partisi ve Onun ileri gelenleridir 102 gibi cmleler sarf eden Atsz Menderes hakknda da 1950li yllarn banda; Trklk-Mslmanlk davasnn her safhasna karan, Babakan Adnan Menderes gibi aa yukar mttefikan sevilen bir devlet adam103 ifadelerini kullanmtr. Kukusuz Atszn bu dncelerinde tek parti dneminde yaad ar bunalmlar rol oynamtr. Ayrca, Demokrat Parti iktidara gelince, kendisinin retmenlie geri aln Demokrat Partiye ve Onun Babakan Adnan Menderese kar tevecchnde etkili olmu olabilir. Bu dostane ilikiler ok uzun srmeyecek ve Atszn hayat hikyesindeki d krklklar devam edecektir. 1.2.4 Atszn Sleymaniye Ktphanesi Yllar Atsz, Haydarpaa Lisesinde retmenlie baladktan sonra Orkun adl bir dergi neretmeye balamtr.104Bu sre ierisinde, 1951 ylnda Trk Milliyetileri Dernei adyla rgtlenen milliyeti bir oluum zuhur etmitir. 1951 Ekiminde alan bu dernein Ankara, stanbul, Samsun, Konya, Kayseri,

100 101

Sertkaya,a.g.e,s.LXXVII. a.g.e,s.XIV. 102 Atsz, Kurucular Meclisi,say:9, Orkun,1Aralk 1950,Makaleler IV, s.340. 103 Atsz, Tarih uuru,Orkun, say:29,20 Nisan 1951, Makaleler I,2.B,rfan Yaynevi, stanbul,1997,s.107. Atsz baka bir yazsnda daha da ileri giderek; Trkiye cumhuriyeti 1950 Maysnda kurulmuturdemektedir. Bkz, Atsz, Kurucular Meclisi,Orkun, say:9,1 Aralk 1950,s.339. 104 Sertkaya,a.g.e,s.XVI. Bu dergide, Alparslan Trke Kazganolu mstearn kullanarak yazlar yaynlamtr.

23

Ktahya, Kars, Krkkale, Krkhan, Mula, Tire, Menemen, Gmhacky, Uzunkpr, Derik, Uak, Hani, Nevehir, anakkale, Burhaniye, Uluborlu, Krehir, Diyarbakr, Afyon, Malatya ve Arpaayda ubeleri bulunmaktadr.105Byk bir ilgi gren bu dernekte, Atszn, Remzi Ouzun ve Nurettin Topunun fikirlerini paylaan insanlar, CHPye kar bir koalisyon ierisine girmilerdir.106 3 Mays 1944 hadiselerinin yldnm mnasebetiyle anma tertipleri dzenleyen ve yukarda bahsedildii gibi lkenin drt bir yanna ubeler aan bu dernein faaliyetleri, dnemin iktidardaki partisi konumundaki DPyi endielere sevk etmitir. Atszn 1952 yl Mays aynda Devletimizin Kuruluu konulu verdii konferans ise bu endieleri aa karmtr.107 Atsz, bu konferansta Trk tarihine nasl baklmas gerektii noktasnda yorumlarn aktarr. Trk tarihini allm grlerin dnda, kendine has yorumlaryla deerlendirerek, tarih boyunca tek Trk devletinin kurulduunu ve Trkiye Cumhuriyetinin de bu devletin devam olduunu iddia eder. 108 Bu konferansn zerinde zellikle Cumhuriyet gazetesi evresinde akisler uyanm ve Atsz zerine muhalefet oda olumutur. Atszn bir retmen olduu, nasl siyaset yapabildii gibi temel itiraz noktalaryla hkmeti eletiren yazlar kaleme alnmtr.109 Bakanlk tarafndan yaplan tahkikat sonucunda Atszn yapt konuma ilmi bulunur ancak Haydarpaa Lisesindeki Edebiyat retmenlii grevinden muvakkat kayd ile alnarak Sleymaniye Ktphanesine memur olarak tayin edilir. 110 Bu tarihten sonra da Orkun dergisi 1960l yllara kadar bir daha yaynlanmamtr.11131 Mays 1952 tarihinden
105 106

Jacob M. Landau, Pantrkizm, ev. Mesut Akn, Sarmal Yaynlar, stanbul,1999,s.195. Deliroman,Tandm Atsz,s.45. 107 a.g.e,s.45. 108 a.g.e, s.45.Atsz, Trk tarihine nasl baklmas noktasndaki bu fikri ilk defa 1941 ylnda naralt dergisinde belirtmitir. Bkz, Atsz, Trk Tarihine Bakmz Nasl Olmaldr,naralt, say:1,1941,Makaleler I, s.91102.Atszn bu konudaki dncelerini kitaplatrmtr. Bkz, Atsz, Trk Tarihinde Meseleler,4.B,rfan Yaynevi, stanbul,1997. 109 a.g.e,s.46. 110 Sertkaya,a.g.e,XIV. 111 Orkun dergisinin sahibi ve neriyat mdr olan smet Tmtrk, Orkun dergisinin kapanmasnn sebebini, maddi imknszlklara ve Atszn hasta oluuna balar ancak Deliorman, Atszn mektuplarna istinat ederek, derginin kapanmasnn sebebini dergide, dnemin Milli Eitim Bakan olan Tevfik leriyi savunan yazlar kmasna balamaktadr. Bkz, Deliorman, Tandm Atsz, s.39.

24

emekliliini istedii 1 Nisan 1969 tarihine kadar Sleymaniye Ktphanesinde alan Atszn en uzun memuriyeti bu ktphanede olmutur.112 Bu gelimelerden sonra, yaz faaliyetine bir sre ara vermek zorunda kalan Atsz, 1956 ylnda Ocak gazetesinde yazlar yazar.113 Ayn yl Trk lks adl eseri meydana getirir.1958 ylnda Akam gazetesinde tefrika halinde ikinci roman olan Deli Kurt adl romann nereden Atszn 114,1957-1959 arasnda stanbul Enstits Dergisinde, Necip Fazln kartmakta olduu Byk Douda, Trk Yurdunda, Trk Ktphanecileri Dernei Blteninde makaleleri kmtr.115 Ayn yl, yine tek parti dnemi CHPsinin kadrolarn hicvettii bir roman olan Z Vitamini Byk Dou dergisinde tefrika halinde yaynlanr.116 27 Mays Darbesiyle birlikte Atsz, yaz faaliyetine bir sreliine ara vermek durumunda kalr. Ancak, 60l yllar Atszn yaz faaliyetinin en verimli olduu dnemdir. Kendisinin kartmakta olduu Orkun dergisinde 1962-1964 arasnda makaleler yaynlayan Atsz, smet Tmtrkn dergisi olan Milli Yol dergisinde de yazlar yaynlamtr. 1964te karmaya balad tken dergisinde ise mrnn sonuna kadar yazlarn yaynlamay srdrecektir. Ayrca, Nurullah Barmann kartmakta olduu Gzlem dergisine de makaleler gndermitir. 1962 ylnda, Atsz Trkler Dernei adl bir kuruluun bana gemitir. Atszn bakanlk yapt tek milliyeti dernek mezkr dernektir. 117 Ayrca,

112 113

Sertkaya,a.g.e,s.XIV. Deliorman, a.g.e,s.116. 114 Deliorman, a.g.e,s.121. 115 Sertkaya,a.g.e,s.LXXX-LXXXI. 116 Atsz, bu tefrikalar Selim Pusat mstear ile yaynlamtr. Bkz, Deliorman, Tandm Atsz, s.57. 117 Deliorman, a.g.e,s.223. Dernein ileri srlen ana amalar: Trkler arasnda Trk duygular glendirmek; rnek Trkler yetitirmek;Tanry, Trkl, anavatan seven, tarihe, tarihsel anayurda, dile, kltre, rk ve Trklerin kutsal deerlerine kendilerini veren kiiler olmak, Trk ulusu iinde adalet, ahlak, bilgi, zgrlk ve disiplini daha da ileriye gtrmek iin almak; Trk birliine ve anayurt, ahlak ve milli duygulara kar olan zararl fikirlerle mcadele etmek; anayurt ierisindeki dier milliyeti tutumlar desteklemektir.Bkz,Landau,a.g.e,s.220.Atszn Trkler Dernei ile yazd yaz iin, bkz.Deliorman,Tandm Atsz,s.228-230.

25

Altan Deliormana gre, 1961 ylnda Adalet Partisi, Atsza milletvekillii teklif etmi ancak Atsz bu teklifi kabul etmemitir. 118 1.2.5 Atszn Son Yllar Atszn 1967 ylnda tken dergisinin 40.saysndan itibaren yaymlad Konumalar, Kzl Krtlerin Yaygaras, Bamsz Krt Devleti, Dou Mitinglerinde Perde Arkas, Satlmlar-Moskof Uaklar yazlarda Trkiyedeki Krt faaliyeti ele almaktadr. 119 Gittike g kazanan ve yaygnlaan Krt faaliyet karsnda dnemin yneticilerini uyarmaya alan Atsz, ciddi bir kamuoyu yaratr. Bunun zerine, Cumhuriyet Basavcl tarafndan Atsz hakknda bir tahkikat balatlr ancak makalelerde su tekil edilecek herhangi bir bulguya rastlanmad kanaatine ulalr. Ancak, hem Krt derneklerin hem de mecliste bulunan Krt kkenli milletvekillerinin youn uralar sonucunda, konu hakknda yeniden tahkikat balatlr ve derginin sahibi konumunda olan Atsz ile yaz ileri mdr konumunda olan Mustafa Kayabek mahkemeye verilir. 12 Mart muhtrasyla birlikte lke evresinde skynetim ilan edilse de, Atsz sivil mahkemelerde yarglanmaya devam eder. Bu sre ierisinde en nemli romanlarndan biri olan Ruh Adam 1972 ylnda nereden Atsz; alt yl sren bu yarglama sreci sonunda Mustafa Kayabek ile beraber 15 ay hapse mahkm edilir. Kararn temyizi iin Yargtaya bavurulsa da Yargtay bu hkm tasdik eder ve ceza kesinlemi olur. 120 Bu srete, kronik enfarkts, yksek tansiyon ve ar romatizma gibi rahatszlklar sebebiyle, Haydarpaa Numune Hastanesinde yatan Atsz iin cezaevine konulamayaca ynnde rapor verilmi ancak Adli Tp bu raporu kabul etmeyerek, raporu reviri olan bir cezaevinde kalabilir hkmyle deitirmitir. Bunun zerince infaz savcl tarafndan 14 Kasm 1973 ylnda
118

Deliroman, eserinde lise sralarndan arkada olan Erk(Yurtsever) ile Atszn yanna gittiklerini ve Atszn bu teklifi kendilerine sorduunu belirtir. Deliorman, bu teklife scak yaklam Erk Yurtsever ise bu teklifi reddetmesi gerektiini sylemitir. Bkz, Deliorman, a.g.e,s.164. Hem Deliorman hem de Yurtsever ile yaplan mlakatta, bu anekdot dorulanmtr.Atsz ile ilgili yaplan btn mlakatlarda ise, Atszn tabiatnn siyaset yapmaya elverili olmad vurgulanmtr.Yamur Atsz, anlarn anlatt eserinde ise u cmleyi sarf etmektedir: Bizim ailenin Demokrat Parti ile hibir siyasi mnasebeti olmamtr.Bkz,Y.Atsz,a.g.e,s.87. 119 Atsz, Konumalar I,tken 1967,say40, Konumalar II,say 41,Konumalar III, say42, Bamsz Krt Devleti Propogandassay 45, Dou Mitinglerinde Perde Arkas say 47, Satlmlar say 48, Makalaler III, s.379-393,s.517-547. 120 zdemir, a.g.e, s.35-36.

26

Topkap Cezaevinde konulan Atsz bir mddet sonra bnyesinde revir bulunduran Samalclar Cezaevinde yerletirilmitir. Atszn yaknlar, dnemin cumhurbakan olan Fahri Korutrke mracaat ederek, Atszn affedilmesini rica etmiler ve Fahri Korutrk, yetkisini kullanarak Atszn cezasn affetmitir. 121 1975 ylnn banda kardei Nejdet Sanar kaybeden Atsz derinden sarslr ve 10 Aralk Perembe gn akam evinde rahatszlanarak kalp krizi geirir.11 Aralk 1975 gn de vefat eder.122 Atsz zerine akademik bir alma yapan Cihan zdemir de, Atsz Armaannda onun monografisini yazan Osman Fikri Sertkaya da, Atszn cezaevinden ktktan sonra zerinde alt, Trk Tarihi adl eserinin hazrlklarna devam ettii ve lm yznden eserini bitiremediinden bahsetmektedirler.123 Ancak olu Yamur Atsz bu konuda farkl szler ileri srmektedir. Atszn bir Trk tarihi adl eser meydana getirmek gibi bir plannn olduunu ancak lmnden sonra btn aramalara ramen bu almaya ait olarak kayda deer herhangi bir metin bulunmadn belirtmektedir.124 Buna ilave olarak, Yamur Atsz, Nihal Atszn 1952den beri en az Trk Tarihi kadar nem verdii ve bu minvalde onlarca hanedan mensubu ile mlakatlar yapp notlar ald Osmanoullarnn Mahrem Hayat adl eseri gndeme getirmekte ancak, Atszn evrak- metrukesinde bu esere ait hibir kayt bulunmadn ifade etmektedir. 125

121

Sertkaya,a.g.e,s.XVIII. O dnemde, Adalet Partisinden milletvekili olan Tekin Erer, bu hususta u szleri sylemektedir: Yurdun drt bir yanndan reisicumhura ekilen telgraflar tesirini gstermi ve cumhurbakan Cevdet Sunay( Tekin Erer, burada yanlmaktadr zira o dnemde cumhurbakan Fahri Korutrktr) af yetkisini kullanarak tahliyesini salamt.O zaman Mecliste bulunan bizler de bu affn salanmasnda karnca kararnca gayret gstermitik.Bu arada, o tarihte Burdur Valisi olan mer Naci Bozkurtun adn da zikretmeliyim,bkz.Tekin Erer, Byk Trk Atsz,Boazii,Aralk 1985,s.22. Atszn olduka yaknnda bulunan Refet Krkl de, bu af istei konusunda u cmleleri sarfetmitir: Cezaevinden bana yazd bir mektubunda da Cumhurbakan nezdinde kendisinin aff hususunda yaplan teebbsler karsnda znt duyduunu, kimseden ahs iin merhamet beklemediini ifade ediyor hele etin Altan gibi malum ahsn affn esbab- mucibe olarak gsterilerek Cumhurbakanndan kendisinin de affedilmesini isteyenlere krldn,kzdn,yle bir ahs affettii iin beni de affedecekse Cumhurbakanndan byle bir aff istemediini belirtiyordu.Bkz, Refet Krkl, Atsz lrken de Bykt,Boazii,Aralk 1985,s.3. 122 zdemir, a.g.e,s.37.Atsz adna klnan cenaze namaznda, yakn arkada olan Prof.Dr.Fethi Gemuhluolu namaz kldran hocann, Merhumu nasl bilirdiniz sorusuna, O musalla ta musalla ta olal byle bir er grmedi yantn vermitir. Bu anekdot, Atszn yaknlaryla yaplan btn mlakatlarda anlatlmtr. 123 zdemir, a.g.e,s.37,Sertkaya,a.g.e,s.XX. 124 Y.Atsz, a.g.e,s.214. 125 a.g.e,s.214.

27

1.3 Atszn Fikirleri zerine Ksa Bir Deerlendirme 1.3.1 Atsz ve Trklk Atsza gre Trklk, Trk milliyetiliinin ismidir. Kelimenin sonuna getirilen ek ise mensubiyet, taraftarlk ve sevgiyi ifade eder. Baka millet 126lerin, sevgisi ya da taraftarlnn, bu kelimeyle ifade edilemeyeceini ifade Atszn, bu ekin niteledii mensubiyet duygusunu n plana kard grlmektedir. Zaten, Atsza gre, baka milletlerin Trkleri sevmesi gerek bir sevgiye deil menfaat icaplarna istinat etmektedir.127 Atsz, Trkl lk dncesiyle zdeletirmitir. lkleri, milletlerin manevi gdas olarak gren Atsz, lksz milletlerin yok olmaya mahkm kalacan dnmekte; buna mukabil lklerin milletlere hz veren ve uruna lnen byk dilekler olduunu iddia etmektedir. 128 Atsz Trklk lksn ise u szlerle tanmlamaktadr: Trklk byk Trk ilinde Trk uruunun kaytsz-artsz hkimiyeti ve istiklali ile Trkln

126

Atsz, bat dillerindeki nation kelimesini millet olarak kullanlmtr. Millet kelimesi, Osmanl Trkesinde dinsel cemaat anlamn tamaktadr. Osmanl Trkesinde nation kavramna karlk olarak bir ok kelime kullanlmtr. Ahmet Cevdet Paa ve Kanipaazade Rfat Bey, bu kelimeyi Trkeye kavim olarak evirirken, Ali Suavi, mmet olarak evirmitir. emseddin Sami de, din ve millet kelimesini eanlaml olarak kullanrken, mmet kelimesini nation lafzna mukabil kullanmtr. Bkz, Ahmet Yldz, Ne Mutlu Trkm Diyebilene,Trk Ulusal Kimliin Etno-Sekler Snrlar(1919-1938),2.B,letiim Yaynlar, stanbul,2004,51-52.Osmanl literatrnde Trk, Rum, Frenk gibi grnte etnik gibi grnen tabirler, aslnda dini armlar iermektedir. Mesela, Rum ve Yunan Ortodokslar iaret ederken, Frenk, Latin ya da Bat Avrupal Hristiyanlar nitelemektedir. Bkz, a.g.e, s.49. Niyazi Berkesin aktardna gre, Arapada umma ulus birimi, milla ise mminler birimi demektir. Bkz, NiyaziBerkes, Trkiyede adalama,12.B,YapKredi Yaynlar, stanbul,2008. Millet szcnn Arapada mmet, mmetinse millet anlamna gelmesi Mete Tunaya gre, Trkiyenin Batdan geri oluu olgusuyla izah edilebilir. Baz batl sosyal bilimcilerden aktarm yapan Tunay, Bat toplumlarnda 16.yzyla kadar dinin milliyet ile ayn anlama gelen bir szck olduunu ifade etmektedir. Bkz, Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas,1923-1931,4.B,Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul,2005,s.22.Milli Mcadele dneminde kullanlan millet kavramnn szcn hangi anlamn artrd konusu da tartma konusudur. Bu konuda bir rnek olarak, bkz.Ahmet Yldz, Ne Mutlu,s.130.Bu noktada, gnmz Trkesinde nation kelimesine mukabil olarak kullanlan millet kavram ile ulus kavram arasnda ayrm olduu muhakkaktr. Tanl Boraya gre, slami millet kavram, modernizm tarafndan sekler temelde kutsal dlayarak kurulmu yapay toplum modelini ifade eden ulus kavramndan mutlak surette ayrtedilmektedir. Ulusuluk, laik oluuyla milliyetilikten ayrlmaktadr. Bkz, Tanl Bora, Trk Sann Hali,5.B,Birikim Yaynlar, stanbul,2008,s.141.Atszn niin nation kelimesine karlk olarak millet kelimesini tercih ettii konusu zerinde dnlmeye deer bir noktay tekil etmektedir. Burada, Atszn, ulus kavramn Kemalist milliyetilik anlayn remzeden bir kelime olarak grdn ve bundan tr millet kelimesini tercih ettii varsaym ortaya atlabilir. 127 Atsz, Trklk,Orkun, say:17,15 Haziran 1963,Makaleler III, 2.B,rfan Yaynlar, stanbul,1997 s.11. 128 a.g.m,s.11.

28

her ynden btn milletlerden ileri ve stn olmas lksdr.129 Bu lknn, Trk tarihinde birka kere gerekletiini iddia eden Atsza gre Trklk drt kaynaktan bu gnlere gelmitir. lk kaynak, Trk rknn uuraltndan yzyllardan beri yaayan milliyetilik duygusudur. 130 kinci kaynak ise, Avrupada gelien ve halk olan milliyetilik dncesi tarzn Trk milletine uygulamak isteyen Tanzimat dnemi aydnlarn hareketidir.131 nc kaynak ise, devletin ierisinde bulunan yabanc unsurlarn ihanetidir. Drdnc kaynak ta, nc kaynaa bal olarak, devletin 200 yldan beri yaad sorunlara kar teyakkuz halinde bulunmasdr.132 Trk kimdir sorusuna cevap arayan Atsz, Trknn Trk rknn stnlne inanm olan insan olduunu belirtir. Milli menfaatleri ahslarn stnde tutan, milli mukaddesata ve maziye sayg gsteren, vazife ahlak yksek olan, hakszla savata pervasz olan bir insan diye tanmlad Trknn, eyyamperest ve dalkavuk olamayacan ileri srer.133 Bu noktada, rk hassasiyetini dile getiren Atsz; Trknn Trkten olabileceini, her Trkym diyen Trkn de Trk olamayacan, Trk olabilmek iin samimi olunmas gerektiini ifade etmitir. 134Ayrca, Atsza gre kendini milliyeti olarak tanmlayan herkes Trk saylamaz nk milliyetilik genel bir deyimdir. D Trklerle ilgilenmeyen ve sadece Trkiyenin btnl ve gvenlii noktasnda Trk milletine bal kalan kiiler milliyeti saylabilir ama Trk saylamaz.135

129 130

a.g.m,s.11-12. Burada Atszn milliyetilik dncesine primordialist(ilki) bakla yaklat grlmektedir. Bu yaklama gre, milliyetilik ftri bir duygudur ve milletler eski alardan beri var olan yaplardr. Ayrntl bilgi iin bkz, Umut zkrml, Milliyetilik Kuramlar, Eletirel Bir Bak, s.81-104. 131 Burada, Atszn halk diyerek, Rousseaunun genel irade(general will) kavramn iaret ettii yorumu yaplabilir. Rousseauya gre, bir grubun dier bir grubu egemenlik idaresi altna almasn nlemenin yolu genel irade ye teslim olmaktr. Bkz,zkrml,a.g.e,s.40. Bu anlay, sivil milliyetilik dncesidir ki Fransz htilali sonrasnda yaylan ve cumhuriyet dncesinin temelini oluturan bir kavramdr.Atszn dncelerine toptan olarak bakldnda, halk egemenlii gibi sivil milliyetiliin kavramlar yer almamaktadr.Mesela, Gnay Gks zdoan, Atszn nemli gnler veya milli bayram dncesinde 23 Nisann yer almadna vurgu yaparak, Trk milliyetiliin, sivil milliyetiliin asil unsurlarndan biri olan halk egemenlii kavramna yer vermediine deinmektedir.Bkz,zdoan,Turandan Bozkurta,s.198. 132 Atsz, Trklk,Makaleler I, s.12. 133 Atsz, Trk Kimdir, Orkun, say:3,2 Ekim 1950,Makaleler III , s.21. 134 a.g.m, s.22. 135 Atsz, Trklk ve Siyaset,tken,26 Temmuz 1972,Makaleler III, s.26.

29

Trklk fikrinin Almanlar tarafndan karld fikrine sert bir ekilde kar koyan Atsz, bu yanl fikrin sebebinin Trkln yalnz ttihat ve Terakki tarafndan yrtlen bir ideoloji olduu sansnda yattn belirtmektedir. Tanzimattan sonraki ada Trkln tarihine bakanlarn, bu dncenin yanlln anlayabileceini ifade eden Atsz, ada Trkln drt byk ahsiyetinin olduunu, bunlarn da Ali Suavi, Sleyman Paa, Ziya Gkalp ve Rza Nur olduunu belirtmektedir.136 1.3.2. Atsz ve Turanclk137 Turanclk fikri, 1830lu yllarda, Ural-Altay dilleri zerine yaplan akademik almalar sonucunda Macaristanda ortaya kan bir dncedir.19.yzyln sonunda akademik bir ilginin ok tesinde, siyasal ve ideolojik bir anlam kazanan Turan kavram Panturanizme evrilmitir. Bu akm, Macaristanda, Panortodoksi, Panslavizm ve Pancermenizm gibi dnemin byk pan ideolojilerine alternatif olarak gelitirilmi ve nem kazanmaya balamtr. 138 Her ne kadar Macar Turanclndan etkilenmi olsa da, gerek Osmanl topraklarnda gerekse de Rusya topraklarndan yaan Trk gruplar arasnda ortaya kan Turanclk farkl bir ynelim ierisine girmitir. Macar Turancl, Macar milletinin lideri olaca bir lke tasavvur ederken, ierisinde Trklerin de olduu dier Turan kavimleri de ihtiva etmitir. Ancak, Trk Turancl, Trk

136

Hseyin Nihal Atsz, En Sinsi Tehlike,imizdeki eytanlar&En Sinsi Tehlike&Hesap Byle Verilir,2.B,rfan Yaynlar, stanbul,1997,s.62. Bu drt isimden hibirisinin, d Trklerden olmamas ilgiye deerdir. 137 Farsa bir szck olan Turan, rann Avesta efsanesinde ve Firdevsinin ehnamesinde geen ve bu corafyada ikamet eden kavimleri Sami-Aryen topluluklardan ayrmak iin ranllar tarafndan kullanlan bir isimdir. nceleri, sadece corafi ve kavmi alanlar ayrmak iin kullanlan bu kavram, 19.yzylla beraber Trkoloji almalaryla kout olarak kltrel, siyasi ve tarihsel anlamlar iermitir. Hint-Avrupa ve Sami dillerinden ait olmayan Avrupa ve Asya dillerini temil eden Turan, daha sonralar Fince, Macarca ve Trk dil ve lehelerini kapsayan bir dil ailesini nitelemek adna ortak bir dil ailesinin ad olarak kullanlmaya balanr. Bkz,Gnay Gks zdoan, Dnyada ve Trkiyede Turanclk,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik,s.388. Trk Dnyasnda, Turan kavram, Pantrklk olarak Trkletirilmi yani Turanclk ile Pantrklk e anlaml olarak kullanlmtr.Bkz,a.g.m,s.394. Bundan tr, burada Atsz ve Turanclk konusunu irdelerken, Atszn da niteledii gibi Turanclk lafz, Pantrklk kelimesi yerine kullanlacaktr. 138 a.g.m, s.389. Milliyetilik dncesi 19.yzyl Avrupasnda pan(birlik) hareketlerinin domasna yol amtr. Bu dnemde gelien en nemli iki pan akmdan bir tanesi Panslavizm, dieri ise Pancermenizmdir. Bkz, David Kushner, Trk Milliyetiliinin Douu(1876-1908),ev. Mehmet Zeki, Ay Kprs Yaynlar, stanbul,2004,s.24.

30

olmayan

Turani

unsurlar

aka

dlayan

bir

siyasal-kltrel

vizyon

gelitirmitir.139 Turan teriminin, Trk hareket ierisinde kullanmnn yaygnlamas, Ziya Gkalp tarafndan salanmtr. Macar Turanclndan farkl olarak, Turan, btn Trk halklarnn birlii olarak tanmlayan Gkalp 140, iirleriyle Turan fikrini popler hale getiren isim olmutur. Ziya Gkalp Turan uzak bir mefkre olarak deerlendir ve bir nebze romantik bir e olarak savunmutur.141 Atsza gre Turanclk, her ne kadar zaman zaman akraba milletleri de iine alan bir sistem olarak dnlse de, tarihi miraslar da dhil olduu halde btn Trkleri bir tek devlet halinde birletirmek lksdr. 142 Atsz, Turancln, milattan nceki nc yzyldan beri var olan bir dnce sistemi olduunu ifade ederken143, Trk Milletinin lks olarak nitelendirdii Turancl, herkesin diledii ekilde anlattn, bunu bir tr romantizm diye gsterdiini dile getirmektedir. Milli lklerde onun iir yn olan romantizmin bulunduunu ifade eden Atsz, lklerin aslnda gereklere dayanan, ak ve kesin amalar olan bir duygular ve dnceler sistemi olduunu belirtmektedir. 144

139

zdoan, a.g.m,s.394.Nizam nene gre,Macar Turancl, aralarnda dilsel akrabalk bulunmakla beraber farkl dilleri konuan halklar birletirmeyi arzulayan Panslavizm ile; Trk Turancl ise Panalmanlktan fark olmayan Pancermenizm ideolojisi ile ortak motiflere sahiptir.Bkz,Nizam nen, Turana ki Farkl Yol: Macar ve Trk Turanclklar,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik ,s.406-408. 140 zdoan,a.g.e,s.28. Gkalpn, Vatan nedir Trklere Trkiye ne de Trkistan/Vatan ilelebet mebbet bir lkedir:Turan dizileri, Trk Turanclnn adeta slogan mahiyetinde olmutur. 141 Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, Kltr Bakanl, Ziya Gkalp Yaynlar:7,stanbul,1976,s.22. 142 Atsz, Turanclk,tken, say:6,30 Nisan 1973,Makaleler III, s.33. 143 Atsz, Turanclk Romantik Bir Hayal Deildir,tken, say:3,Mart 1968,Makaleler III, s.41. 144 a.g.m, s.39. Turanclk fikrinin, Trk dnnde ve Trk siyasal yaamnda, romantik bir fikir olmaktan ileri gidemedii hususunda bir ok tez ileri srlmtr. Gn Soysala gre, Trklerin siyasi birlii konusu Trkiyeli milliyetilerin gelitirdii bir tezdir. Rusyann gereklerini bilmeyen ve biraz stten bak Sovyetler Birliinin yklmasna kadar Trk milliyetilii ierisinde egemen olmu, bamsz Trk cumhuriyetlerinin ortaya kmas ve iliki kanallarnn almasyla birlikte bu tavrn oradaki insanlara ne kadar itici geldii yava yava anlalmaya balanmtr. Bkz, Gn Soysal, Rusya Kkenli Aydnlarn Cumhuriyet Dnemi Trk Milliyetiliinin nasna Katks,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik, s.503. Aslnda, Trk milliyetiliinin siyasal platformda temsilcisi durumunda olan MHPnin kuruluunda nemli aktrlerden biri olan Muzaffer zdan u szleri bu minvalde nemlidir: D Trkleri sevmemiz gayet doaldr, ancak saduyulu lkeler gereki siyasetler izlemek zorundadrlar ve 1960larda hedef yaylmaktan ok Trkiyeyi korumak olacaktr. Bkz, Poulton, a.g.e, s.182. Siyaset Bilimci olan olu mit zdan 2000li yllarda yapt yorum da bu tez dorultusundadr: Siyasal Trk milliyetilerinin her ne kadar soyut ve edebi ierikli bir Turan hayalleri olsa da hibir zaman jeopolitik bir Turan modelleri olmamtr. Bkz, mit zda, Trk D Politikasnda Milliyetilik,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik, s.177.

31

Atsz, Turanclk fikrinin btn Trkleri yalnzca kltrel anlamda birletirmek diye ortaya koymann yanl olduunu ileri srmekte ve kltr birliinin ancak siyasi birlikten sonra doacann sosyal bir kanun olduunu belirtmektedir. Makalesini yazd 1972 tarihi esnasnda, Trkler arasnda kltr birlii ancak gnl birlii, tek millet olmak uuru ve bir miktar da dil birlii balamnda yaadn iddia eden Atsz, eer nlem alnamazsa 50 yl ierisinde hal-i hazrda bulunan dil birliinin yaayamayacan iddia etmektedir. 145 Bu balamda Trklk ile Turanclk arasnda ayrm yapan Atsz, Trkln Trklerin her alanda stn olmas dncesi; Turancln ise Trkln siyasi amac olarak btn Trkleri tek bir devlet altnda birlemesi fikri olduunu ne srmektedir. 146 Turanclk fikrinin macerac bir fikir olarak deerlendirilmesi zerine ise Atsz; maceracln bir hata olmadn, her ihtiyatl dncenin de tedbirli davran olarak telakki edilemeyeceini belirtmektedir. Bu noktada Atsz, Kristof Kolombun Hindistan keif iin yapm olduu yolculuu ve Atatrkn Samsuna kn emsal olarak gstermektedir. 147 1.3.3 Atsz ve Irklk Hayat hikyesinde de anlatld zere, 1944 ylnda Irklk-Turanclk ad verilen davada yarglanan Atsz, dava savunmasnda rk olduunu reddetmemi ve u szleri sylemitir: Trkym, Trklk milliyetiliktir. Irklk ve Turanclk da bunun mulne dhildir Irk ve Turanc olduum iin mahkm olursam bu mahrumluk hayatmn en byk erefini tekil edecektir.148 Atsza gre Trk milliyetiliinin iki esas vardr. Bunlardan bir tanesi, yukarda irdelenen Turanclk, dieri ise rklktr. Atszn dn dnyasnda rkln esasl unsur olmasnn sebebi, yalnzca Trklerin memleketi idare etmesi gayesinden ileri gelmektedir. 149

145 146

Atsz, Turanclk,Makaleler III, s.36. Atsz, Bir Ansiklopedinin Byk Yanllar,tken, say:4,11 ubat 1975,Makaleler III, s.57. 147 Atsz, Turanclk,Makaleler III, s.34-35. 148 Sertkaya,a.g.e,s.LV. 149 Atsz, Faruk Nafize Bir htar,Orkun, say:19,9 ubat 1951,Makaleler III, s.65. Atsz, baz makalelerinde, Trklk ile rkl zdeletirmitir. Mesela, bir makalesinde; Irklar yani Trkler memleket

32

Irkl ncelikle bir milli savunma vastas olarak gren Atsz, bu kavram Trkiyede aznlklarn kendi aralarnda gizlice yrttkleri rk uuruna kar mteyakkz olmak olarak grr. Atsza gre rklk, ayn zamanda bir salk meselesidir ve rklar arasnda yaanan bir karm daima stn tarafn aleyhinde olur. Bu tez, birer pozitif ilim olan antropolojinin ve rasyolojinin ortaya koyduu gereklerdir. Son olarak rklk, bir tarihi uur meselesidir. En eski Trk devletlerinden beri bu uur devam etmekte ve tarih Trklere, en eskiden beri devletin nemli yerine getirilen yabanclarn ihanetlerini gstermektedir. 150 Ancak Atsz, rkl Trkler iin deimez bir prensip olarak gsterirken, rkln, laboratuar muayenelerinden geilerek hangi milliyete mensup olduunu tayin etme anlamna gelmediini, her rkn baka rklarla kartn nk tabiatn bir mddet sonra melezlii tasfiye ettiini iddia etmektedir. Buna karlk, Atsz yine de baka rklarla karmann tehlikeli olduuna deinmekte ve bu karmann sreklilik kazanmas halinde rkn bir daha dzelmemek zere bozulduunu savunmaktadr. 151 Irkln yalnzca kan ve rka dayanmadn syleyen Atsz rkln, Trklk uurunda olmann ve yabanc bir rkn uurunda olmamann davas olarak nitelendirilmesi gerektiini belirtir. 152 Bu balamda Gnay Gks zdoan Atszn rklnn, mistik/manevi rkl temsil eden Le Bondan nemli lde ilham aldn iddia etmektedir. 153 Gnay Gks zdoan, smet Tmtrkle yapm olduu mlakat sunarak iddiasn pekitirir. 154 Jn Trk aydnlarnca olduka nemli lde takip edilen bir dnr olan Le Bonun eserleri ilk nce Fuat Kprl ve Sadrettin Celal tarafndan Trkeye

meselelerini duygu ve taassup asndan deil, milli menfaat, bilim ve akl ynnden alyor. cmlesini sarf etmitir. Bkz, Atsz, Sosyalizm Maskaral,tken, say:5,15 Mays 1964,Makaleler III, s.349. 150 Atsz, Veda,Orkun, say:68,18 Ocak 1952,Makaleler III, s.97-98. 151 a.g.m ,s.98. 152 Atsz, Biz Ne stediimizi Biliyoruz,tken, say:26,15 ubat 1966,Makaleler IV, s.131. 153 zdoan, Turandan Bozkurta, s.54. 154 a.g.e,s.237. smet Tmtrk, Atszn rkl ile alakal u szleri sylemitir: Evvela unu syleyeyim ki Atsz kafatasnn antropolojik tarafyla pek ilgili deildir. Hatta bir gn, 1944 Irklk-Turanclk davas dolaysyla Atsz, Reha Ouz Trkkan, ben dhil 23 arkada Tophanede Askeri Cezaevinde mevkuf iken bu kafataslk meselesi ortaya atlmt. Atsz, kafatasndan neyi kastettiimizi sormutu. Reha ile ben biraz izah etmeye almtk. Atsz bizim bu konuda ifrata katmz, hatta biraz samaladmz sylemi idi.Bkz, Dava arkadalar Atsz Anlatyor,Boazii, Aralk 1985,s.31.Atszn kafataslk ile ilgili mstehzi ifadeleri ve yorumlar iin, bkz.Y. Atsz, a.g.e, s.25-28.

33

evrilmitir. Ancak, Trk dn dnyasna Le Bon ismini tantan ve ad bir lde Onunla anlan isim Abdullah Cevdettir. 155 Le Bona gre, bir milletin ruhunu oluturan ahlaki ve akli karakterler, o milletin mazisinin bir rndr. Her ne kadar ayn rkn bireylerinde bu karakterler farkl grnse de, bu bireylerin ou baz ortak karakterlere sahiptir. Bundan tr, bir kavim yaayan mensuplar tarafndan deil, lm olan unsurlar tarafndan ynetilirler. Vatan fikri ancak rk birliinde dnlnce anlam kazanmaktadr.156 Le Bona gre, kitleler mantktan ziyade duygularyla hareket ederler, belirsiz bir fikir kitlelerce benimsenirse birey tarafndan da benimsenir oysa bir tek ahsn duyduu infial tek tek ahslara anlatlsa ayn etki salanmaz. 157Le Bona gre cumhur halk topluluudur ve onu kalabalktan ayran yn kolektif bir ruhu meydana getirebilmesidir. Cumhurun radikal hareketlerine bakan baz psikologlar, onlarn bu hareketlerini, ahlaka kar saldrc bulmaktadr. Her ne kadar cumhurlar radikal hareket ettiklerinde, tecavzlere elverili ise de, ar fedakrlklara ve feragatlere de kabiliyetlidirler.lsz, takn bireyler cumhur ruhunun radikal olduu dnemlerde kar ve korkak bir adam bile kahraman hale gelebilir.158 Daha nce de belirtildii zere, Atszn dn dnyasnda sivil milliyetilikte grlen halk egemenlii gibi kavramlara itibar etmediini, rkn tarihsel verilere dayandn ve de atalar dan dan alnan mirasn rkn mahiyetinde nemli bir para tekil ettii grlmektedir. Atszn tarihe ve tarihi kahramanlara verdii nemde bu dnceyle paralellik arz etmektedir. Bu minvalde, Atszn fikri yapsnn temelinde Le Bon etkisinin varlndan sz edilebilir. Zaten, Askeri Tbbiye rencilii zamanlarnda, bu tarz eserlerin Askeri Tbbiyede ciddi anlamda reva bulduu da vakidir. 159

155 156

Hilmi Ziya lken, a.g.e,s.250. a.g.e,s.255. 157 erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri,1895-1908,Trk Bankas Kltr Yaynlar, Ankara,1964,s.101. 158 Hilmi Ziya lken, a.g.e,s.250,254. 159 Zafer Yrke gre, mer Seyfettinden beri Trk mnevverler Gustave Le Bonun Psychologie Politiqueinden haberdardrlar. Seyfettin, hmanizm kart argmanlarnda sk sk Le Bona bavurur. Bkz,

34

1.3.4 Atsz ve Faizm Atszn fikir dnyas ile alakal akla gelen ilk unsurlardan biri de faizm dir. Atsz, hayat boyunca bu sfatla itham edilmitir. Eserlerine bakld vakit, Atszn bu konuda fikirler ne srd mahede edilmektedir. Atsz, bir makalesinde faist kelimesinin anlamnn talyan milliyetisi demek olduunu ileri srmtr. talyanca facio kelimesinden doan bu sfatn, Mussollinin talyan milliyeti partisinde mensup olanlara ait olduunu belirttii faizmin, devrin dier milliyeti fraksiyonlarna nc olduunu ve dier milliyetiliklerin de bu namla anldn iaret etmitir. 160 Ayn makalede, komnizm ile faizm arasnda mukayese yapan Atsz; komnistlerin milliyeti inkr ettikleri iin dnyadaki btn komnist partileri dost ve mttefik saydn hlbuki her milliyetiliin baka milliyetiliklerin aleyhinde olduunu belirtir.161 Atsza gre faizm, komnizmin takn ve gayri ahlaki hareketlerinin reaksiyonudur. Milliyeti inkr eden, milletleri ykmak iin gelenee ve mukaddesata dmanlk gden komnizme kar milli varlklarn korumak isteyen milletlerin bavurduklar bir ila olan faizm; hrriyetin, anarinin, komnizmin dourduu dzensizliklere ve kargaalklara kar bavurulan disiplin yoludur. Avrupada faizm yalnz lkede, komnizm tehlikesi

Zafer Yrk, Politik Bir Psie Olarak Trk Kimlii,Modern Trkiyede Siyasal Dnceler, s.313. Trklk fikrinin nemli isimlerinde Krml Lider Cafer Seydahmet Krmerin lk ve Trklk isimli kitabnda da Le Bonun ismi sklkla zikredilmektedir. Le Bonun Milletlerin Tekml adl eserinden bir hayli atf yapan Krmer, Le Bonun dou ve bat milletleri arasnda yaptma ayrma vurgu yapmaktadr. Le Bon, bu ayrmn en nemli sebebinin batda bulunan ve medeniyeti yaratan bir elit snfnn olduunu oysa dou toplumlarnda byle bir snfn bulunmadn iddia etmektedir. Bkz, Cafer Seydahmet Krmer, lk ve Trklk,2.B,Su Yaynlar, stanbul,1978,s.52.Irklarn mahiyeti zerinde alan ve Trkler arasnda tevecch gren bir dier ilim adam da Gobineaudur. Mesela, zdoan Atsz ile Reha Ouz Trkkan arasndaki en nemli farklardan birinin Trkkann Gobineau tipi bir rkl temsil etmesi olduunu ileri srmektedir. Bkz, zdoan, Turandan Bozkurta, s.237.Orhangazi Ertekin de ayn noktaya temas etmitir. Ertekine gre, Reha Ouz Trkkan rk antropolojik kstaslarla deerlendirirken, Atsz buna kar kyor ve kltrel-ahlaki bir temelde yorumlaya alyordu. Bkz, Orhangazi Ertekin,a.g.m,s.379.Gobineau, Irklarn Eitsizlii zerine Bir Deneme adl eserde insan karakterinin temeli olarak rk ya da kan fikrini ileri srer.Nasl atlarn bir rklar dierinden farklysa,insan rk iin de ayn durum geerlidir.Bkz,David Kushner,a.g.e.,s.23. 160 Atsz, Faist, tken, 5 Nisan 1974,Say:4,Makaleler III, s.73. 161 a.g.m, s.74.

35

ierisine dm olan talya, Almanya ve spanyada domutur. Demek oluyor ki faizm bir toplumsal panzehirdir. 162 Atsza gre faizmin unsurlar arasnda milli lk, milli gurur, gelenek ve din vardr. Komnizm dnyann hibir yerinde ounluun oyuyla iktidar mevkiine geememiken, faizm Almanyada okluun oyuyla ibana gemitir. Milli lk ve milli gururla yorulan ve gemiteki haklar arayan faizm savamak mecburiyetindedir. Hayatta esas halin sava olduunu iddia etmesi Atsz nazarnda biyolojik bakmdan dorudur.163 Atszn Hitler hakknda da dnceleri, Ona olan sempatisini dile getiririr. Askeri Tbbiye anlarn anlatrken; Hitlere merhum dediim de garipsenmesin ve yine derhal faistliime verilmesin. Bata Moskof dostlarmz olduu halde bunca milyon gvur ve ft164ldren bu adama merhem denmez de ne denir szlerini kullanmtr.165Ayrca Almanya anlarn anlatt makale de de u ifadeleri kullanmtr: ehir dndaki anayollar ok gzeldi. Bunlar cennetmekn Hitler yaptrmt.166 Bu dnceler nda Atszn faizme ilgi duyduu ve Ona methiyeler dzd alglanabilir. Ancak, Atsz bu husus da kendisinin faist olmadn iddia etmitir. Atsz, kendisinin de mahkm olmasna sebebiyet verecek olan,1967 senesinde karm olduu bir dizi yaz serisi ierisindeki bir makalesinde, Reit lker ve Selahattin Cizrelioluna seslenmekte ve kendisinin 1940 ylnda Mussoliniye ithafen yazm olduu Davetiye 167 iirini gndeme getirmektedir. Kendisinin faist olmadn, milliyetilere faist diyenlerin komnistler olduunu sylemektedir.168

162 163

Atsz, En Sinsi Tehlike imizdeki eytanlar&En Sinsi Tehlike&Hesap Byle Verilir, s.53. a.g.m,s.54-55. 164 ft, Yahudi manasna gelir. 165 Atsz, anakkaleye Yry&Trkle Kar Hal Seferler, s.230. 166 Atsz, 68.Vilayete Seyahat,tken,1969,say:12,Makaleler IV, s.264. 167 Ey Benito Mussolini! Ey gayet due/talyanlar bavekili muhterem Due/ittim ki yelkenleri edip fora/Gelecekmi ordularn yeil Bosfora/Buyursunlar Bizim iin sava dndr; Din Arabn, hukuk sizin, harp Trklndr. Bkz. Atsz, Yollarn Sonu, s.31. 168 Atsz, Konumalar III, tken,1967, say:43,Makaleler III, s.554.

36

Trklk fikrinin faizm ile itham olunmasnn yanl bir dnce olduunu iddia eden Atsz, Trklerin rk ve sava olduklar iin faist addedilemeyeceini, Alman Devletinin rk olmasyla (1943 itibariyle) btn rklarn Almanc saylamayacan iddia eder. 169 Kendisinin faistliiyle alakal olarak ise u szleri sarf etmitir: Ben faist deilim. Ben yalnz Trkym. Trk tarihinin ierisinde
yzyorum. Diyebilirim ki her gnm 27 asrn iinde geiyor. Bize kimin dost, kimin dman olduunu biliyorum. Onun iin de hibir yabanc milleti sevmiyorum. Fakat bu duygu baz milletlerin meziyetlerini grmeme engel deildir Hakkmda trl trl szler syleyen insanlara ve hakiki fikrimi soranlara unu sylemek isterim ki ben ne faistim ne demokratm. Ben, yabanc kaynakl hibir fikri benimsemeye tenezzl etmeyecek kadar milli uur ve gurura malik bir 170 Trkm. Siyasi, itimai mezhebim Trklktr

Btn bu bilgilerin nda, Atszn faizme ilgi duyduunu, faizmin komnizmle mukayese edildii takdirde daha ehven bir ideoloji olduunu dndn ve faizan bir sistemle ynetilen Almanya gibi baz devletlerin, iyi idare edildii fikrine sahip olduu sylenilebilir. Ancak, son paragrafta da ok ak bir ekilde grlecei zere, Atszn yabanc kaynakl hibir ideolojiyi benimsemedii ve her ne art altnda olursa olsun benimsedii fikirlerin milli kaynaktan yeeren dnceler olmas artn arad sylenilebilir. 1.3.5 Atsz ve Sosyal Darwinizm Sosyal Darwinizm, 19. Yzyln ortalarnda, bilimin temel referans olarak alnd ve kutsand bir ortamda gelien bir fikirdir. sminden de anlalaca zere, Darwinin ortaya att evrim teorisinden kaynaklanan bu fikrin zerinde mutabk kalnacak bir tanmn yaplmas mkldr.171 Bundan tr, konuya ayrrlacak yerin kstl olduu da hesaba katlarak, kavram zerinde en genel tanm yapan Hoftsadere bavurmak yerinde olacaktr. Hoftsader, Sosyal Darwinizm kavramn, yaamak iin mcadele ve en iyinin hayatta kalmas dncelerinin toplumsal hayata tatbiki eklinde tanmlamaktadr. Bu yaklam, ilk olarak laissez-faire anlayn doann bir kanunu olarak sunarak, statkoyu

169 170

Atsz, En Sinsi Tehlike imizdeki eytanlar&En Sinsi Tehlike&Hesap Byle Verilir, s.63. a.g.e,s.68. 171 Atilla Doan, Osmanl Aydnlar ve Sosyal Darwinizm, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul,2006,s.58.

37

devam ettirmek isteyen muhafazakrlar tarafndan gelitirildiini ancak daha sonralar rk ve emperyalist dnceler tarafndan da kullanldn belirtmitir. Birinci tarz yaklam ngiltere ve Amerikada, ikinci tarz yaklam ise kta Avrupasnda sz konusu olmutur.172 Atsz ve Sosyal Darwinizm balamnda, ikinci tarzn sz konusu olmas sebebiyle, Sosyal Darwinizmin Kta Avrupasnda ne surette gelitii zerinde durmak gerekir. Darwinizmin geni bir ekilde etkiledii Almanyada, rk dnce Sosyal Darwinizmle balantya gemitir. Alman dnr Alexaneder Tilleye gre, hmanizm, eitlik, Hristiyan ahlak, demokrasi, sosyalizm gibi dnceler, toplumdaki uygunsuzlar tarafndan ortaya atlm hile ve oyunlardan baka bir ey deildir.173 Nietzsche ise, Darwinin yaamak iin mcadele fikrinin kt kaynaklar hasebiyle kaynakland fikrine katlmamaktadr. Nietzscheye greyaamak iin mcadele,insanlarn g arayndan kaynaklanmakta ve mcadelelerin byk ounluu daha ok servet ve lkse kavumak iin verilmektedir.174 Atszn yazlarna bakld vakit, Atszn da Sosyal Darwinizmin rk vehesiyle paralel fikirler ileri srd grlmektedir. Biyoloji ilmine gre, btn canllarn amacnn kendi soylarnn btn dnyay brmesi olduunu ileri sren Atsz, btn hayvanlarn ve bitkilerin cinslerinin btn dnyay kaplayamyorsa bunun sebebinin ayn amac tayan dier cinslerin direnten kaynaklandn iddia eder. Trlerin, ayn ama iin yaptklar bu faaliyet ve kar karya kaldklar bu direnten, hayat kavgas domakta, zayflar ezilmekte ve gller oalmaktadr.175 Atsza gre, insanlar eit deildir ve tabiatta eitlik diye bir eyin olmad aktr. Tabiat da Tanr yaratt iin, Tanr canllar

172 173

Akt. a.g.e, s.59. a.g.e, s.93. 174 a.g.e, s.95.Bir dier Sosyal Darwinist dnr, Osmanl aydnlarn olduka etkilemi olan Ludwig Buchnerdir. Kraft und Stoff adl eseri, Baha Tevfik tarafndan, Madde ve Kuvvet olarak evirilmi ve materyalizmi, kant sunmak suretiyle izah eden bu eser, dnemin(20. Yzyln ba) slamclar tarafndan geni tepki bulmutur. Bkz, Hilmi Ziya lken, a.g.e,s.245. Ancak, Atsz ve Sosyal Darwinizm hususunda, bu mtefekkirin dncelerinin nemli etkisi olduunu sylemek zordur nk Buchner, Sosyal Darwinizme sosyalist ve materyalist bir pencereden bakmtr. 175 Atsz, lkler Taaruzidir,Orkun, say:7,17 Kasm 1950,Makaleler III, s.83. Atszn burada ne srd fikirler, Darwinin, doal seleksiyon kuram ile benzemektedir.

38

arasnda bir eitlik dnmemitir. 176 Toplumlarn yaylmak ve bymek iin attn iddia eden Atsz; byle bir toplumsak kural olmasa, bar olan sann dinindeki milletlerin asrlarca savamayacan, Budist Japonlarn savan szn dahi etmeyeceini ve Mslmanlarn birbirini ldrmeyeceini ne srmektedir.177 Atsz, Trkln kendine zg bir dnya gr olduunu ve gereki olan Trkln yaamak iin kavga kanunun sonsuza kadar devam edeceini savunmaktadr. Bundan tr, Trklk, askerlie kar sayg duymal ve Trk rknn askeri millet olma geleneini gelitirme amacn gtmelidir. 178 1.3.6 Atsz ve Sosyalizm/Komnizm Atszn yaam yksne bakld vakit, Atszn en ok mcadele ettii ve zerinde dnceler ileri srd fikirlerin banda komnizmin geldii grlmektedir. Genlik yllarndan, mrnn sonuna kadar, bu fikirle ve bu fikri gden evrelerle uraan Atsz, 20. Yzyln nemli bir anti-komnistidir. Komnizm ile sosyalizm arasnda fark olduunu belirten Atsz, sosyalizmin; milletin iktisadi hayatn dzenleyen ve milletin btn fertlerinin mmkn olduu kadar refahtan faydalanmasn salayan bir dzen olarak nitelemitir. Sosyalizmin, bunu gerekletirme yolunda demokratik usullere bavurduunu ifade eden Atsz; sosyalizmin millet, din, aile, hrriyet ve mlkiyet gibi kavramlar kabul ettiini sylemektedir. 179 Atsza gre komnizm ise, uygulanmas ne surette olursa olsun milliyet, din, hrriyet ve mlkiyetin aleyhindedir ve iktidara gemeyi zorbalkla baarmak isteyen bir dnce tarzdr. Son gaye olarak komnizm bunlar kaldrmaya alacak; insanln binlerce ylda vard yolu kknden ykarak manevi
176 177

Atsz, Yobazlk Bir Fikir Mstehasesidir,tken, say:11,1970,Makaleler III, s.496. Atsz, 3 Mays 1944,tken, say:5,11 Nisan 1973,Makaleler I, s.211. 178 Atsz, Veda,Orkun, say:68,18 Ocak 1952,Makaleler III, s.95. Atszn Trkln kendine zg bir gr dedii yaamak iin kavga kanunun, Sosyal Darwinizmin yaamak iin mcadele kavram ile ayn manaya geldii aktr. Askeri eylemi, sava ve vatanseverliin bir tezahr olarak gren militarist bak, Sosyal-Darwinizmden ilham almaktadr. Devletin bekas sorunsalna, birok Osmanl ve Cumhuriyet aydn bu dncenin kalplaryla yaklamtr. Bkz, Ayegl Altnay-Tanl Bora, Ordu, Militarizm ve Milliyetilik,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik, s.150.Osmanl aydnlarnn Sosyal Darwinizm ile mnasebeti iin; bkz, Atilla Doan, a.g.e, s.145-333. 179 Atsz, Komnistler,tken, say:22,20Ekim 1965,Makaleler III, s.315.

39

sarsntlara yol aacak, teknik seviye ne olursa olsun, insanlar ruh bakmndan hayvanlatracaktr.180 Sosyalizmin komnizme engel bir sistem olduunun ileri srldn ifade eden Atsz; sosyalizmin bana milli sfatn takmad srece her zaman komnizmin mttefiki, kardei ve ncs olacan savunmaktadr. Atsza gre, Trkiyede sosyalistlerle komnistlerin daima ayn dergi, dernek veya partilerde ksaca ayn at altnda birlemeleri bu deimez kuraln bir grndr. 181 Atsz, komnistlerin btn dnyay birletirip yeni bir dzen kurmak iddiasyla ortaya atldklarn; bu yeni dzende herkesin alacan, her bakmdan sigortal olacan, kimsenin kimseyi smrmeyeceini, savalarn ortadan kalkacan savunduunu ifade ederken, bu dncenin bir topyadan, eskilerin tabiriyle hayal-i hamdan baka bir ey olmadn iddia etmektedir. 182

180 181

a.g.m, s.315. Atsz, Komnizmin Ahmak Kardei: Sosyalizm, tken, say:24, 16 Aralk 1965,s.333. 182 Atsz, Komnizm Yklmaya Mahkmdur,Gzlem,20 Mart 1969,Makaleler III, s.325.Atszn lmnde ok ksa sre nce boand ve ocuklarnn annesi olan Bedriye Atszla Gnay Gks zdoan arasnda geen mlakatta; Bedriye Atsz, Atszn komnizme tepkisinin doktiner tahliller veya dnsel sebepler nedeniyle kaynaklanmadn belirtmektedir. Bedriye Atsza gre, Atszn komnizme olan tepkisi, arlk Rusyasyla bir fark olmadn dnd ve dman sayd Sovyetler Birlii ynetimine kar olmasdr. Bkz, zdoan, Turandan Bozkurta, s.183. Atszn Sovyetler Birliine dman olmas kukusuz bu devleti tarihi dman olarak grmesiyle beraber, tabiiyetinde Trk kkenli halklar barndryor olmasdr denilebilir.

40

KNC BLM ATSIZIN MAKALERNDE ve ESERLERNDE DN OLGUSU 2.1 30l Yllardaki Makaleleri ve Eserleri Inda Atsz ve Din Hayat hikyesi bahsinde de deinildii zere, Atszn Trk dn hayatnda nemli bir mevkii edinmesi, 1931 ylnda kartmaya balad Atsz Mecmua adl dergiyle balamtr. Bu on yllk zaman dilimi srecinde, Orhun adl bir dergi de karan Atsz, eitli makaleleri ve kitaplarnda, din olgusu balamnda, dncelerini okuyuculara aktarmtr. Atsz, bir makalesinde, bu dnemde olduka tevecch grdn dnd, komnizm, frenkperestlik ve kozmopolitlik dncelerinin lk eksikliinden kaynaklandn ileri srmekte ve bu fikirlerin lke ierisinde gelimeye hz kazanmas karsnda, sarlacak tek dayanan Trklk fikri olduunu savunmaktadr. Atsza gre, din bir mefkre olma kuvvetini kaybetmitir.183 Burada Atsz, aka Trkl din olgusunun yerine ikame edilmesi gereken bir dnce olarak sunmaktadr. anakkale Savann anlatt bir makalesinde ise Atszn bir nceki paragrafta dile getirdii dnceleri somutlatran ifadelere rastlamak mmkndr. Trk genliine seslenen Atsz u cmleleri kullanmaktadr: Sen Arap Muhammedin mezarn artk braktktan sonra senin kaben anakkele, Sakarya ve Dumlupnar deil midir? Sen kabene, rahat bir geminin iinde cazbant dinleyerek mi, yoksa yaln yollarda, vaktiyle anakkalede Trk vatann korumaya koanlarn ektii zahmeti ekerek, yayan m gitmek

183

Atsz, Maziyi nkr Edenler, Darlfnun ve Milli Tarih Kongresi,Atsz Mecmua, say:16,15 Austos 1932,Makaleler II, s.213. Trk modernlemesi srecinde, bu tip pozitivist yorumlar batc cenahtan da gelmitir. Mesela, Celal Nuri(leri), Mukadderat- Tarihiye adl eserinde Trkiyede artk dini hislerin yerini milli hislerin aldn sylemektedir. Bkz, Nuray Mert, Cumhuriyet Trkiyesinde Laiklik ve Kar Laikliin Dnsel Boyutu,Modern Trkiyede Siyasal Dnceler, s.198.

41

istersin?184Burada Atsz, slamiyetin peygamberi olan Hz.Muhammedin etnik kimliini ne kartmakta, Trk genliinin artk slamn kutsal mekn olan kabeyi braktn iddia etmekte ve artk Trk genliinin yeni kutsal meknnn milli neme haiz olan, mezkr yerler olmas gerektiini savunmaktadr. anakkaleye Yry adl eserinde ise, Atsz daha da ileri giderek, Kbe znesini Arap Muhammedin mezar olarak deitirir ve de Araplarn ihanetine vurgu yaparak, artk o mezar brakanlarn topraklarnn Kbe olarak saylamayacan ne srer. 185 Atsz, Cumhuriyet dnemi ile birlikte muasr medeniyete ulama parolas nda bat medeniyeti dairesi ierisine girme arzusuna kar kmaktadr. Bu hususta tarihi referans alan Atsz, dilde yaanabilecek yabanclamay ne karr. Trklerin tarihte, Manihaizm, Budizm ve slamiyet dinine girerken dillerini koruyabildiklerini ancak Trkenin edebiyat dilinin bu medeniyetlerden dolay olduka bozulduunu belirten Atsz; Trklerin slamiyeti kabul ettii dnemde, bu tehlikeyi anlatabilecek kimselerin bulunmadndan yaknmaktadr. 186Atsz, slamiyetin girmesi ile medeniyet dairesi deiiklii ierisine giren Trklerin, Arapa ve Acemcenin istilasna uradn ifade ederken ncelikle, Allah ve Muhammed lafzlarnn girdiini ve zikredilen kelimeleri bu dillerden gelen yabanc meneli klielerin takip ettiini iddia etmektedir. 187 Bir baka makalesinde ise Atsz bu hususta daha sert bir yorum getirerek, Dilimize nce Allah girerek Tanry kovdu. Arkasndan Muhammed geldi188 ifadesini kullanarak aka slamiyetin Trklk nazarnda yabanclatrc etkisi olduuna iaret etmektedir. Atsz, ranllarn, kendi milli dinlerini kl korkusuyla deitirirken eski dinlerini ve ruhlarn koruduklarn, ancak slamiyeti ounlukla iktisadi sebeplerle kabul eden Trklerin milli benliklerini

184

Atsz, anakkale Sava,Atsz Mecmua, say:17,1932,Makaleler I, s.165. Mehmet zaya gre, insanlk din duygusundan bamsz bir yaam srmedii gibi, dini etkinin sreklilik iermesiyle birlikte her zaman bir kutsal aray ierisinde olmutur. Bundan tr, deiim nasl bir toplumsal gereklikse, kutsal aray da o denli toplumsal bir gerekliktir. Bkz, Mehmet zay, Seklerleme ve Din, z Yaynclk, stanbul,2007,s.67. 185 Atsz, anakkaleye Yry, s.6. 1933 ylnda Atsz, ierisinde daha sonradan ei olacak olan Bedriye Atsz, Demokrat Partinin Milli Eitim Bakanln yapacak olan Tevfik leri ve Trkln tannm simalarndan olan Fethi Tevetolunun bulunduu 9 arkada ile anakkaleye yry tertip etmitir. Bkz, Fethi Tevetolu, Bir stn Karakter Adam,Boazii, Aralk 1985,s.19. 186 Atsz, Ayn Tarihi Yanlla Dyoruz,Atsz Mecmua, say:12,1931,Makaleler I, s.464. 187 a.g.m, s.465. 188 Atsz, Trk Dili,Orhun, say:2,1934,Makaleler I, s.328.

42

kaybetme noktasna geldiini iddia etmitir. Atsza gre her ne kadar Trkler, daha nce mani dininin ve in medeniyetinin olumsuz tesirlerine urasa da, slamiyetin olumsuz tesiri dierlerinden ok daha fazla olmu ve Trkler milli kltrlerini ihmal etmeleri yznden birok belaya maruz kalmtr. 189Atsz bu minvalde, din deitirmeyi medeniyet deitirme olarak yorumlamakta ve ayn yanlln bat medeniyeti ierisine girildiinde, Hristiyanln menfi tesirleri ile tekrarlanacana inanmaktadr. Zira Atsza gre, slama girite yaanan medeniyet deiimiyle, slam sadece din yoluyla deil, medeniyeti oluturan dil, kltr gibi unsurlar yoluyla da girmitir ve Trklerin Hristiyan olmasyla birlikte bat medeniyetinin de btn unsurlar Trkle zerk edilecektir.190 Atsz, bat medeniyeti dairesine girme arzusunu ve bu ynde yaplan uygulamalar eletirirken, cumhuriyet dneminde laiklik noktasnda yaplan baz reformlara vgler dzmtr ve yazlarnda laiklik konusundaki duyarlln dile getirmitir. Halk iinde kaynaan aydn snfnn yllarca, ackl ilhamlar almak durumunda kaldn belirten Atsz; halka doru yeni ve asil bir hareketin baladn sylemitir. Atszn; sultanlar kayor, halifeler bouluyor, halk bir ejder gibi asrlardan beri istismar eden tekkelerin, tarikatlarn, beyni kefenli softalarn vcutlar kaldrlmasa da nfuzlar krlyor ve zararlar azaltlyor191 szleri bu minvalde, mnevverlerin halk aydnlatmak iin daha elverili bir ortamn salanabildiini ima etmekte ve laiklik uygulamalarna vgler dzmektedir. Dinde Trklk adna yaplan Kuran ve Ezann Trke okunmas uygulamasn destekleyen Atsz 192,bir yazsnda ekip Tun hakknda olumsuz szler sarf ederken; Her ne kadar ekip Beyin fikirleri arasnda eskiden beri Latin harflerini kabul etmek gibi memlekete faydal olanlar varsa da cmlesini kullanr. Bu cmle, kendisinin de alfabe reformu
189 190

Atsz, Ayn Tarihi Yanlla Dyor muyuz?,Atsz Mecmua, say:11,1932,Makaleler III, s.458-459. Atszn bu balamda, Hristiyanlamay, milli lekte yabanclama olarak grd anlalmaktadr. in ilgin ksm da bundadr. Atsz, Hristiyanl dini referanslarla deil, tarihi ve sosyolojik referanslar kullanarak kabul edilemez grmtr. Medenileme sreci ile Hristiyanla eilim gsteren bir zmrenin peyda olduunu dnen Atsz bu zmreyi u ekilde tarif etmitir: Onlara gre sann insani ve iirli dini dururken Muhammedin kurban bayram yapan barbar dinine kadar bir yanllk tasavvur edilemez. nsaniyetperver sa kullarnn vahetleri bile efendiler nazarnda temdindir. Bkz, Atsz, Ayn Tarihi Yanlla Dyoruz,Makaleler III, s.463-464. 191 Atsz, Halk ve Mnevver, Makaleler IV, s.122. 192 Atsz, Ayn Tarihi Yanlla Dyoruz,Makaleler IV, s.464.

43

konusunda taraftar olduunu ve bu reformu desteklediini gstermektedir. Atszn alfabe deiimi konusunda taraftar olmas zerinde deinmek lazm gelmektedir. Bernard Lewise gre, birok toplumda din ile alfabe arasnda dorudan bir iliki bulunmaktadr ve Osmanl toplumunda bu iliki en ak bir biimde ortaya kmtr. Gney Slavlarn dili, Katolik Hrvatlar tarafndan Latin alfabesiyle yazlrken, Ortodoks Srplar tarafndan Kiril alfabesiyle; Suriyede Arap dili, Mslmanlar tarafndan Arap alfabesiyle yazlrken, Hristiyanlar tarafndan Sryani alfabesiyle ve Yahudiler tarafndan brani alfabesiyle yazlmaktadr. Giritte Rumca konuan Mslmanlar bu dili Arap harfleriyle yazarken, Anadoluda Trke konuan Hristiyanlar kendi dillerini kiliselerine gre Rum ya da Ermeni alfabesiyle yazmlardr. 193Bu bilgiler nda, Osmanl dnyasnda toplumlarn alfabe kullanrken, etnik temellerle deil dini mensubiyetlerine gre alfabe kulland sonucuna ulalmaktadr. Bu minvalde Atszn, laiklemeyle birlikte gelen zihniyet deiimine de uyum salad grlmektedir zira kendisi de zikredilen dnyada domu ve bir yerde o dnyann yetitirmi olduu nesildendir. 194 Atsz, laiklik adna yaplan reformlara sempatiyle yaklamann yannda laikliin bekas noktasnda da duyarllk gstermitir. Dnemin genliini, dalkavuk ve arlatan olarak niteleyen Atsz, bu tespitine emsal olarak u

193 194

Bernard Lewis,a.g.e, s.574. Burada, Osmanl toplumunda bilhassa 19.yzylla beraber gelien fikirlerin mirasnn gz ard edildii sonucu karlmamaldr. Merutiyet dneminde itibaren Osmanl aydnlar, Arap yazsn Trk fonetiine uygun bir biimde slah etme, Dorudan doruya Latin harflerinin alnmas ve slamiyet ncesinde kullanlan Trk yazsn alma grleri etrafnda toplanmlardr. Bkz, Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, s.548.Osmanl Devletinin son dnemlerinde bu dnceler pratie de gemitir. Mesela, II. Merutiyet dneminde kurulan ve Trk bir nitelie haiz olan Trk Dernei yelerinden Milasl Hakk Bey, yeni bir alfabe icat etmitir. Bu yeni alfabe, normal Arap harflerinin bitiik olmadan ayr ayr yazlmas ve harekeler vastasyla fonetik sorununun zlmesi amacyla oluturulmutur. Bkz, Fsun stel, a.g.e,s.32.Latin harflerinin kullanlmasna da bu dnemde balanlmtr. 1911 ylnda kurulan Gen Kalemler dergisinin ilk sayfasnda Arap harfleriyle yazlan baln altna Latin harfleriyle Guandj-Kalemlar yazlmtr. Bkz, Masami Arai,a.g.e,s.51. Alfabe reformu 1 Kasm 1928de kabul edilmezden evvel, kamuoyunda bu konuda tartmalar yaplmaktadr. Trkln nemli bir mmessili olan Necip Asm, 1924 ylnda eski Trk harflerini ve Arap alfabesini milli yapnn nemli bir unsuru saymakta, Fuat Kprl, Latin alfabesinin alnmasna dorudan kar kmaktadr. Yine Trk olan Ayaz shaki, Arap harflerinin yetersizliini kabul etse de, zmn Latin alfabesinin kabul edilmesinde deil, Arap harflerinin slahnda bulur. Bkz, Niyazi Berkes,a.g.e,s.549. Atszn, alfabe deiiklii konusunda taraftar olmas stne stlk eski Trk harflerinin kabul edilmesine ynelik herhangi bir sz kullanmayp Latin harflerinin kabuln memleket adna hayrl olarak grmesi bu bakmdan ilgiye deerdir.

44

cmleyi sarfetmektedir: Kubilay, Trkiye iin kafasn kestirdikten biraz sonra Hukuk talebesi ay ziyareti vermiti195 Bilindii zere Kubilay, Trk siyasi yaznnda devrim ehidi olarak simgelenir ve Kubilay laikliin sembol olarak Trk siyasi literatrne girmitir. Kubilayn Trkiye iin ldn dnen Atszn, bu balamda laiklii veyahut da irtica ile mcadeleyi Trkiyenin temel bileenlerinden biri olarak grd sylenilebilir. Dnemin mevcut Darlfnununu eletirdii makalesinde ise Atsz, bu kurum ierisindeki baz hocalarn laiklie aykr davrandn belirtmekte ve eletirmektedir: mtihanda mhim bir meseleymi gibi skenderin atn soran hocalarla, eserinin Msrdaki Cami-l Ezherde okunmasyla vnen mderrislerle bu i yrmez. Laik bir devletin darlfnunda ders okutan bir adam eserlerinin mutaassp ve kurunuvustai Cami-l Ezherde reva bulmasyla iftihar ediyor demektir.196 Alnt da mahede edildii zere, Atsz dnemin niversite kadrolarn aleni bir biimde laiklie aykr davranmakla eletirmekte ve byle bir durumun laik bir devlette kabul edilemez olduunu ifade etmektedir. Atszn yapm olduu millet tanm da bu hususta ilgi ekicidir. Trk olmak iin ilk nce Trk kanndan gelinmesi artn ne sren Atsz, daha sonra dil unsurunu daha sonra da dilek birlii olgusunu ne srmektedir. 197 Burada, Atszn, milleti oluturan unsurlar dhiline din nitesini almad grlmektedir. Atsz bu yllarda yazd bir baka makalesinde ise milliyetilik ile hilafetilik-slamclkn birbirine tamamen zt iki fikir olduunu ileri srmtr.198 Atsz, btn insanlarn karde olmasnn, ihtirasn ve kavgann ortadan kalkmasnn doann kanuna ters olduunu ifade ederken, bu dncenin,
195 196

Atsz, Milli Uyanklk,Atsz Mecmua, say:13,1933,Makaleler III, s.223. Atsz, Maziyi nkr Edenler, Darlfnun ve Milli Tarih Kongresi,Makaleler III, s.214.erif Mardine gre 1930l yllarda Trk milliyetilii batan sona laiktir. Trklerde yerletirilmek istenen milliyetilik imaj ien seilen imgeler slamiyete gemeden nce kazanlan baarlardan seilmitir. Bkz, erif Mardin, Trkiyede Din ve Siyaset, Der. Mmtazer Trkne/Tuncay nder,14.B,letiim Yaynlar, stanbul,2008,s.231. 197 Atsz, Yirminci Asrda Trk Meselesi II Trk Irk=Trk Milleti,Orhun, say:9,16 Temmuz 1934,Makaleler III, s.146. Atszn burada, millet anlayn, etnik milliyetilik dncesinde olduu gibi rk ve dil unsurlarna dayandrd gzlemlenmektedir. Zaten Atsz da, makalenin ierisinde, Almanlarn millet tarifinde rk esas aldn belirtmekte ve de Almanlarn rk esas almasnn sebebinin bir Cermen rknn var olmasnda olduunu iddia etmektedir. Atsza gre, Franszlarn ya da Amerikallarn millet tanmlamasnda rk bileeninin inkr edilmesinin sebebi ise bu iki milletin tek bir rka dayanmamasnda aranmaldr. Bkz, a.g.m,s.139. 198 Atsz, Askerlik Aleyhtarl,Atsz Mecmua, say:17,Makaleler IV, s.481.

45

medeniyette ilerlemi olan ilerlemi milletlerin savata malup edemedikleri geri kalm olan milletlere yapt bir propaganda olarak grmektedir. Atsza gre, bu propaganday yapan ve sann insanlk dsturlarn telkin eden Amerikal, ngilizler, Franszlar ve Alman papazlarn milletlerinin silahlanmaya yaptklar yatrmlar bu durumu kantlamaktadr.199 Atszn burada SosyalDarwinist bir yorum yapt grlmekte ve de Alman dnr Alexaneder Tillenin yukarda zikredilen; hmanizm, eitlik, Hristiyan ahlak gibi dncelerin ortaya atlm bir hile olduu fikrine paralel bir yaklamda bulunduu mahede edilmektedir. Atszn bu senelerde din olgusu ekseninde ne srd fikirlere bakarak, kendisinin din deitirmeyi bir medeniyet deiimi olarak grdn; Trklerin daha nce Buda, Mani ve slamiyete girdikten sonra bu dinlerin olumsuz etkilerine maruz kaldn ne srdn ve Trkln artk Trkler iin bir lk olarak din yerine ikame edilmesi gerektiini savunduu sylenilebilir. Ancak, Atszn bu yllarda yine de dinin ilevsel yanlar olduunu ve manevi anlamda dini gerekli grdn dndn gsteren ifadelere de rastlamak mmkndr. Atszn bizzat tertip ettii ve daha sonradan kitaplatrd anakkaleye yry adl eserde, anakkale Savanda yaanan kahramanlklar anlatrken u szleri kullanmas dikkat ekicidir: Umumi seferberlik dolaysyla orduya gelen en ihtiyar efrat bile hi olmazsa su tamak suretiyle vazifelerini yaptlar ve bazlar ezan okuyarak maneviyat takviye ettiler Bu harpte Trkler byk bir ak ve evkle arpmlardr. Birok efrat ayak zerinde amar deitirip abdest alarak temiz elbise ile ehit olmak zere harbe giriyorlard. Bu suretle seme ve birka misli faik Avustralya frkasn yz geri ettirmilerdi200 Fikirler bahsinde de getii zere Atsz iddetli bir komnizm muhalifidir ve 30l yllardaki yazlarnda da komnizm fikrini eletirmekten geri durmamtr. Bir makalesinde komnizmi tenkit ederken, komnizmin patronla ii arasndaki eitsizlii kaldrmak zere ortaya kan bir fikir olduunu ancak ilk yapt

199 200

Atsz, Milli Mefkre,Atsz Mecmua,15 Haziran 1932,Makaleler III, s.174. Atsz, anakkaleye Yry, s.51,53.

46

faaliyetin dinleri, milliyetleri ve vatanlar inkr etmek olduunu ileri srmektedir.201 Atszn komnizmi eletirirken, bu fikrin dinlere de kar olduunu dnerek tenkit etmesi, din olgusunu sahiplendii intiban uyandrmaktadr. 2.2 40l Yllardaki Makaleleri ve Eserleri Inda Atsz ve Din Trklk fikri, yukarda da bahsedildii zere 40l yllarda bir dnsel ieklenme dnemine girmi ve bu durum neriyat anlamnda nemli bir zenginlii beraberinde getirmitir. Atsz bu zenginlie katk yapan isimlerin banda gelmektedir. Ancak bu dnemi Atsz adna ikiye ayrmak yerinde olur. lk dnem, Irklk-Turanclk davasna kadar geen sretir ki, dnemin zengin neriyat alan bu safhada olumutur. kinci dnem ise Atszn hapishaneden ktktan sonra kh kendi ismiyle kh mstear isimle baz dergilerde yazd yazlardan olumaktadr. Atsz, lklerin maddi faydas nedir gibi faydac gerekelerle sorgulamann doru olmadn nk hibir inan unsurunun matematiksel mantkla sorgulanamayacan iddia etmektedir. Atsza gre bu mantktan yola kld takdir de, varl matematiksel olarak ispatlanamayan Tanrnn varl da ayn balam ierisine girmelidir. Ancak, yz milyonlarca insan Tanrnn varlna inanmakta ve bu inantan g almaktadr. lkleri de bu surette deerlendirmek gerekir.202 Burada Atszn, daha nce de deinildii zere Trklk ile zdeletirdii, lk dncesini din dncesiyle bir tuttuunu veya baka bir ifadeyle Trklk dncesini dinletirdii karm yaplabilir. Mesela Atsz bu yllardaki bir yazsnda 30lu yllarda syledii fikre paralel olarak, milli kabe terimini kullandna ahit olunmaktadr. Trk milletinin kahramanlar adna bir eref ehrah(yol) yaplmas gerektiini ifade ettii bir yazsnda, bu ehrahn Mehul Asker ant ile birlikte Trk milletinin milli kabesi olacan dile getirmektedir.203

201 202

Atsz, Komnist, Yahudi ve Dalkavuk, Orhun, say:5,12 Mart 1934,Makaleler III, s.171. Atsz, Kzlelma,Kzlelma, say:1,1947,Makaleler IV, s.233. 203 Atsz, Trk Milletinin eref ehrah,Kopuz, say:1,1943,Makaleler I, s.79.

47

Atsz, baka bir makalesinde, Hun devrinde yaayan Trkleri referans olarak vererek, o dnemde askeri ruhun, toplumun ve hayatn her yerinde hkim olduunu belirtir ve bu insanlarn savata lmekten gurur duyduklarn hatta yatakta lmekten ekindiklerini ifade eder. Atsz, bu insanlarn slamiyetin cennet vaadi gibi bir menfaatlerinin olmad halde erefleri uruna ldklerini204 ifade ederek bu dnemi yceltmektedir. Burada Atszn slamiyet ncesi dnemi ahlak babnda daha stte tuttuu yorumu yaplabilir. Atsz, burada Trklerin aman inancna mensup olduu dnemi kast etmektedir. Atsz, milli din olarak tanmlad amanizmi u ekilde tarif etmektedir: Gk Trklerde Tengri yani sema btn dnyay ve beeriyeti yaratan bir Tanr deil, Trk Tanrsdr. Yine Gk Trklerde Umay adnda bir kadn Tanr tantlyordu ki bu da iyilik ve acma Tanrs idi. te Trklerin bu milli dinine amanizm diyoruz.205 O dnemi betimleyen baka bir yazsnda ise, u szleri sarf etmitir: Tanrnn Trk Tanrs olduuna, mavi gkle kara toprak arasndaki insanoullarnn yalnz Trklerden ibaret bulunduuna, kendi rklarnn bakalarna hkim olarak yaratldna inanan atalarmz iin kahramanlk bir tabiat, fazilet bir huydu.206 Atszn bu szlerinden yola karak, amanizmi sadece Trkler adna milli bir din olarak grmediini, bu dindeki Tanr kimliini de Trk olarak tasvir ettiini grmekteyiz. Atsz birer slami terim olan ehit ve gazi olarak adlandrd askerleri anarken ise Tanrya meydan okuyacak kadar cesurdur: Burada her ey bir savatr. Tabiata kar, dmana kar ve hatta Tanrya kar gnmz bir gazadr Bu yurt batanbaa ehitler ve gaziler diyardr. Bu vatan bir boydan bir boya tun heykeller otadr Bu ebedi heykeli artk, dnyann nizamn kurmu olan Tanr bile deviremez.207 Burada Atszn Tanr kavramn geni mana da m kulland, yoksa semavi dinlerin Tanr olgusunu mu kast ettii ak deildir. Ancak, grld zere drt yl ara ile yazd iki farkl makalenin birisinde, pagan dnemin Tanr inancn verken, dier makalede nasl bir mahiyette kulland belli olmayan Tanr inancna meydan okumaktadr.
204 205

Atsz, Trk Ahlak,naralt, say:7,20 Eyll 1941,Makaleler III, s.162. Atsz, Trk Edebiyat Tarihi,4.B,rfan Yaynlar, stanbul,1997, s.25. 206 Atsz, En Byk Trk Kahraman Kr ad,Kr ad, say:1,1947,Makaleler II, s.23. 207 Atsz, Gaza Topraklarnn Gazi ve ehit ocuklar,Orhun, say:7,1943,Makaleler I, s.221.Bu cmlelerin ayrca Sosyal-Darwinist izler tad gzlemlenmektedir.

48

Atsz, 1943 ylnda kaleme ald Trk Edebiyat Tarihi adl eserinde, Trklerin slamiyeti kabul etmesinin sebeplerini aklarken, olduka aykr szler ifade etmektedir. 8.yzyln orta dnemlerinde, yani Gktrk devrinin son dnemlerinde, baz Trklerin Abbasi mparatorluunda paral asker olmak iin slamiyeti kabul ettiini ifade eden Atsz, yine de slam tccarlarnn ya da din propagandaclarnn faaliyetinin fazla tesirli olmadn iddia etmektedir.208 Hatrlanaca zere Atsz, 1930l yllarda yazd bir makale de Trklerin slamiyeti kabul etmesini iktisadi amillere balamtr. Atsza gre Trklerin bir kitle halinde slamiyeti kabul etmesinin sebebi, Abbasi Hkmeti tarafndan takibata uradklar iin Horasandan kap Trklerin arasna snan Ebu Mslim taraftarlardr. Trkler Mslman olmasa dnyann siyasi ve toplumsal koullarnn ok daha farkl olacan iddia eden Atsz, Trklerin ilk kabul ettii slamiyetin z Mslmanlk olmadn, amanizm ile kark bir Mslmanln hsl olduunu ifade etmektedir. 209 Atsza gre, Trklerin ilk kabul ettii ve amanizm ile kark olan slamiyet, Trklerin, Araplar arasnda km olan slamiyetin baz meyyidelerini kendi gelenekleri dorultusunda dntrmesi ile olmutur. Bu sayede Trkler hem Mslmanla daha kuvvetle balanm hem de kendi geleneklerini korumay baarabilmilerdir. Bu durum salayan harekete Trk tasavvufu nclk etmitir. Atsza gre bu Trk tasavvufu yksek bir karaktere dayanmaktadr nk slamiyete aykr bir hareket olan kadnla erkekler ayinlerde birlikte bulunmaktadrlar.210 Bu cmle tersten okunduunda Atszn, slamn emrettiini dnd kadn-erkek ayrmna ahlakszlk gzyle bakt dnlebilir. Bu yorum biraz abartl olmakla beraber Atszn yine de milli olan gelenekleri, slamn kaidelerinden yce tuttuu sylenebilir. Atsz, Trk tasavvufu bahsinde Ahmet Yeseviyi rnek gstermektedir. Yesevinin tarikatnn yapt baz ayinlerde Trklerin tabiata taptklar zamanlardan esintilerin bulunduu syleyen ve bu durumu ven Atsz, Yesevinin hikmet ad verilen iirlerini de tahlil etmektedir. Bu hikmetlerin derinliinin olmadn dnen Atsza gre,

208 209

Atsz, Trk Edebiyat Tarihi, s.132. a.g.e,s.133. 210 a.g.e,s.169.

49

bu t klkl manzumeler, slamiyetin gnah kld eylerin alkonulmas adna Trkleri cehennem ve kyamet gn ile korkutmaktan ibarettir. 211 Atsz bu yllarda verdii eserlerde de Trklerin slamiyete giriinin Trklk nezdinde yabanclatrc ve olumsuz tesirleri olduu kansndadr. Karahanllar devletinin kuruluunun, Trk tarihinin en nemli meselelerinden biri olarak niteleyen Atsz, bunun sebebini bu dnemde slamiyetin kabul edilmesine balamaktadr. Atsza gre Uzakdou medeniyetini brakp, Dou ve slam medeniyetini kabul eden Trkler, byk sarsntlar ve byk buhranlar yaamtr.212 Bu eserde slamn edebi anlamda getirdii yabanclamay getirdiini dile getiren Atsz, bu hususta emsal olarak Ouz destanndan bahsetmektedir. Trklerin slamiyeti kabul etmeden nce yazya geirdii Ouz Kaan Destan ile slamiyeti kabul ettikten sonra yazya geirdii Ouz Kaan Destan arasnda mukayese yapan Atsz, bir destann zamanla ne kadar deiiklie maruz kalabileceini ifade etmektedir. 213 Hi phesiz, Atszn mezkr destann eski halini yeledii aktr ve Atsz daha sonra yazya geirilmi olan destan, Ouz Kaan Mslman gibi gsterip evliya mertebesine geirdiklerini dndnden tr eletirmektedir. 214 Trklerin slamiyetten nce olduka sade bir hayat yaadn belirten Atsz, bu durumun beraberinde snf ve zmre farkna dayanmakszn btn millete hitap eden bir edebiyatn tekilini getirdiini ifade etmektedir. 215 Ayrca Atsz eski Trklerde daima kadna saygn bir yerin verildiini, daha sonraki yllardaki eserlerde kadna aa ve kt bir mahlk olarak baklmasnn slam ve ran dncesinin getirisi olduunu iddia etmektedir.216 Atsz bu yllarda Dilde Trklk hususunda da birok makale neretmi, yazlarnda bu konuya yer vermitir. Atsz, Trkenin tarihsel arka planda adet buhrandan getiini sylemekte ve buhran; Trklerin mani dinini kabul etmesi, slamiyete geii ve batllama sreci olarak belirtmektedir. Atsz, Trklerin 8.yzylda mani dinini kabul etmeleri ile birlikte birok yabanc
211 212

a.g.e, s.171. a.g.e, s.139. 213 a.g.e, s.49. 214 a.g.e, s.49. 215 a.g.e, s.81. 216 a.g.e, s.154.

50

terimin Trkeye girdiini, baka dillerden Trkeye giren bir ok kelimede Trk dilinin kurallarna riayet edilmediini ifade etmekte fakat bu krizin hafif getiini eklemektedir. 217 Atsz, buhran diye nitelendirdii bu vakann hafif gemesine sebep olarak Trklerin Mani dinini topyekn olarak kabul etmemesini gsterir. Bundan tr, ikinci buhran olarak nitelendirdii Trklerin slamiyeti kabulnn geni bir buhran yarattn ifade etmektedir. Buna sebep olarak ise, Trkenin Arapa ve Farsann tesirlerine maruz kalmasn gstermektedir. Atsza gre bu durum Trkenin melezlemesine yol am ve halk dilini fakirlemitir.218 Atsz, Trk Edebiyat Tarihi adl eserinde de bu vakaya deinmekte ve eer slamdan sonra Arapaya ve Farsaya olan eilim olmasa, bugnk nesillerin Gktrk yaztlarn daha iyi anlayabileceini ve bu yaztlara Araplarn cahiliye devrinde yazklar iirlere verdikleri deer kadar nem verileceini sylemektedir.219 nc buhran ise, Trklerin bat medeniyetine girme arzusu ile birlikte bu medeniyeti temsil eden ngilizce ve Franszca kelimelerin Trkeyi tehdit etmesidir. 220 Hatrlanaca zere Atsz dil unsurunu milleti oluturan temel birimlerden biri olarak grmektedir ve yabanclama sorunsaln kendi ihtisas alan olan dil balamnda somutlatrmaya almaktadr. Bu minvalde Atsz, dilde Trklk alannda da fikirler ne srmtr. Atsz dilde Trklk konusunda saf ve arnm bir Trkenin taraftar olmutur. Bir dilin, baka dillerden kelime alarak zenginletii savna katlmayan Atsz bu durumu yabanc gmenler ile benzetirmekte ve nasl ki yabanc gmenler bir lkenin nfusunu zenginletirmiyorsa, yabanc meneli kelimelerin de bir dili zenginletirmediini iddia etmektedir.221 Trk rknn tabiatnda, dilini korumak yattn ifade eden Atsz bu hususta Kazak Trklerinden rnekler vermektedir. Kazak Trklerinin diline yabanc bir
217 218

Atsz, Dilimizi Trkletirmek in Ameli Yollar,naralt, say:5,1941,Makaleler I,s351. a.g.m, s.352.Kemal Karpat, slam medeniyetinin Arap ve Fars kltrleri ile biimlendirildiini ve dnyeviletirildiini ileri srmektedir. Hatta Farsa ve Arapa arasnda atmalar olmu ve bu atmalar din alannda deil dil alannda dnmtr. Buna mukabil, Osmanl kendine zg bir medeniyet kurmu olsa da bunu Araplar ve Farslar gibi kavmi kkene balamamtr ve ondan tr kimliini dnyaya kabul ettirememitir. Bkz, Kemal Karpat, Elitler ve Din, ev. Gne Aya,2.B,Tima Yaynlar, stanbul,2009,s.10. Bu yorum, dil ve din arasndaki rtk ilikiyi gstermesi asnda nemli saylabilir. 219 Atsz, Trk Edebiyat Tarihi, s.123. 220 Atsz, Dilimizi Trkletirmek in Ameli Yollar,Makeleler I, s.353. 221 Atsz, Dil Meselesi,naralt, say:42,11 Temmuz 1942,Makaleler I, s.333.

51

kelimenin giremeyeceini belirten Atsz 222, bylece konar-ger ve izole yaayan bir toplumu, saflklarn korumu olduklar iin vmektedir. Baka bir makalesinde ise Atsz, yaanan dil tartmalarnda iki grubun bulunduunu, ilk grubu temsil edenlerin, l ek ve kelimelerin dirilemeyecei sebebiyle yabanc dillerden kelime alnmasn savunduklarn, ikinci grubun ise bir ksm eski kelimelerin dirilterek Trkeye yeniden kazandrlmas gerektiini dndklerini belirtmektedir. Atsz, kendisinin ikinci gruba dhil olduunu belirtmekte ve eklemektedir: l brani dili bile dirildikten sonra, kahraman bir rkn dili olarak yaayan Trkedeki l kelimelerin biz istersek, dirilebileceine inancm var.223 Dil ile din ilikisi olduka nemlidir nk mensup bulunduun dinin terimleri, klieleri ister istemez dilin ierisinde yer almaktadr. Atsz, buna ramen dilde saflamay, arnmay iddetli bir ekilde savunmutur nk onun iin her mesele millilik lsnde deerlendirilmelidir. Atszn dil gibi nem verdii bir dier alanda tarihtir. Tarihi konular sk sk gndeme getiren Atsz, baz konularda tarih alann referans olarak kullanmaktadr. Mesela bir yazsnda din-siyaset ilikisi balamnda Fatih Sultan Mehmeti konu edinmektedir. A.Buharal isimli bir yazarla girdii bir polemikte, Fatihin Allahn Glgesi sfatn kullanmadn iddia eden Atsz, buna sebep olarak da Fatihin byle bir sfat kullanmaya mecbur olmadn ifade etmektedir. Atsza gre Fatihin kendisi byle bir sfat kullanmaz nk o zamana kadar grlmemi byk toplar dktrerek bunlarn balistik
222 223

a.g.m, s.334. Atsz, Trk Dilinde Ekler ve Kkler,naralt, say:38,7Haziran 1942,Makaleler I, s.361. Dilde Trklk tartmalar 19.yzyln sonlarndan itibaren Trk entelektellerinin mesai harcadklar bir alan olmutur. Ancak 19.yzylnn sonunda yetien ilk kuak Trklerinin dilde tasfiyecilie pheyle yaklatklar vakidir. Mesela, Lastik Rauf nam ile anlan Fuat Raif, arnm Trke fikrini savunmu ancak Trklerin hcumuna uramtr. Bkz,Hilmi Ziya lken,a.g.e,s.347.Mesela Ziya Gkalp, 1923 zamannda yazm olduu Trkln Esaslar adl eserinde dahi bu akm eletirmektedir: kdam gazetesi etrafnda toplanan Trklerden bilhassa Fuat Rauf Beyin Trkeyi sadeletirmek hususunda yanl bir nazariyeyi takip etmesi,Trklk cereyannn kymetten dmesine sebep olduTasfiyecilik lisanmzdan Arap,Acem kknden gelmi btn kelimeleri kararak, bunlarn yerine Trk kknden domu eski kelimeleri,yahut Trk kknden yeni edatlarla yaplacak yeni Trk kelimelerini ikame etmekten ibarettir.Bkz,Ziya Gkalp, Trkln Esaslar,Haz.Mehmet Kaplan,Milli Eitim Yaynevi,stanbul,1976,s.6-7. 1923te yazd kitapta dahi derken dahi szc bilinli bir ekilde kullanlmaktadr nk Ziya Gkalp, 1911 ylnda Gen Kalemler adl derginin yazarlarn birisidir ve Gen Kalemler, dilde tasfiyecilie kar kan ve cumhuriyet dneminde eski ve kullanlmayan kelimeyi diriltme hareketinden farkl dnen bir ekoldr.Bkz,Masami Arai,a.g.e.,s.62.Berk Balk, cumhuriyet dnemindeki dil politikalarnn ayn zamanda Trkl dou ve slam etkilerinden koparmak adna yaplan bir eylem olarak nitelemitir.Bkz,M.Berk Balk, Milliyetilik ve Dil Politikalar,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik,s.786.Atszn dilde tasfiyecilii savunmas bu bilgiler nda deerlendirilmelidir.

52

hesaplarn bizzat yapan, karadan gemiler yrten, alt dil bilen hkmdar, bilgin ve air Fatih kendisine Allahn glgesi demee muhta deildir.224 Atsz, Fatihin ilmi alannda derinliine vurgu yaparak Onun bir slami terim olan Allahn glgesi(Zillullah) sfatn kullanmayacan ifade etmesi ilgintir. Baka bir yazsnda ise Atsz, ah smaili u szlerle eletirmektedir: ah smail kendisi Trk olduu halde, malumdur ki eceresini siyasi maksatlarla Peygambere ulatryordu. Byle dnen bir adamn mensup bulunduu uruk veya boyun adn tamayaca phesizdir225 Bu bilgiler nda Atszn dinin siyasi amalar uruna kullanlmasna eletiri ile yaklat sylenilebilir. Atszn Fatih ile alakal mezkr szleri sarf ettii yazda milli mukaddesattan sz ederken, tarihi kahramanlardan, bayraktan ve ata yurdundan bahsederken dini herhangi bir kavram dile getirmemesi de ilgiye deerdir. Hatta yaz ierisinde Atsz, milli mukaddesatn bir unsuru olarak grd tarihi kahramanlardan Ouz Han rnek gsterir ve u szler syler: Herhalde yabandan gelen zehirli fikirlerle erefsizliin mdafaa olunmaya balad 20-30 ncesine kadar hibir Mslman Trkn kp da aman Ouz Hana svd grlm deildir.226 Atszn burada hangi grubu kast ettii ak olmamakla beraber, slamclar ima ettii sylenebilir nk Batclarn ya da sair gruplarn aman Ouz ile bir derdinin olmas pek mmkn gzkmemektedir. Atsz, ahlak bahsinde de mukaddesat bahsinde olduu gibi milli olma nkoulunu ortaya koyar. Atsza gre, genlik ahlaki bir muhit iinde yaamaldr. Bu muhit ierisinde okulu, hayat, sinemay, plaj, soka, vapuru ve tramvay ihtiva etmektedir. 227 Btn bu bilgilere mukabil Atszn din olgusu ekseninde olumlu fikirlerini yanstan grler de bu yllarda makalelerine yansmtr. Mesela, sava fenomenini ycelttii bir makalede, bir lky ya da dini yaymak iin giriilen savalarn iyi olarak deerlendirilmesi gerektiini sylemitir. 228
224 225

Atsz, Milli Mukaddesat Dmanlar,Altn Ik, say:2,21 Ocak 1947,Makaleler III, s.291. Atsz, ran Trkleri(I),naralt, say:36,1942,Makaleler I, s.53. 226 Atsz, Milli Mukaddesat Dmanlar,Makaleler III, s.286-287. 227 Atsz, Genlik ve Ahlak,Kzlelma, Nisan 1948,Makaleler III, s.159. Atsz bu makalede radikal neriler getirmekte ve milli ahlakn mezbahas olarak grd, bar, meyhane ve balolarn yasaklanmasn istemektedir. Bkz, a.g.m, s.159.Ancak olu Yamur Atszn anlarna baktmzda Atszn da meyhane kltr olan biri olduu grlmektedir. Hatta meyhane arkadalarndan birisi bir dnem Yaar Kemal olmutur! Bkz, Y.Atsz, a.g.e, s.40,101. 228 Atsz, Sava Aleyhtarl,Orhun, say:12,1943,Makaleler IV, s.475.

53

Mehmet Akife vgler dzd bir baka makalede ise Mehmet Akifin politik kiilii ile ilgili szleri ise artcdr: slamc olmasn kusur diye ne sryorlar. slamclk dnn en kuvvetli seciyesi ve en yksek lks idi. Bugnk Trklk ne ise dnk slamclk da o idi. Esasen slamclk Osmanl Trklerinin milli mefkresiydi. On drdnc asrdan beri Trklerden beri baka hibir Mslman millet slamclk mefkresi grm deillerdi. Bir Osmanl airi olan Akif de milli mefkre kemaline ermi, fakat yeni bir milli mefkrenin dou zamanna rastlad iin geri ve aykr grnmtr. 229 Bu iki rnek Atszn, din olgusunu bir lk olarak deerlendirildii vakit yararl olduu kanaatinde oluunu gsterir. Eer ki din lky yayma noktasnda yararllk gsteriyorsa o zaman nemlidir. 1930l yllarda, hilafetilik ve slamcllk milliyetiliin kartdr diyen Atszn bu szleri sylemesi ilgin gelebilir. Ancak, Atszn bir lk olarak grd dinin geerlilii Osmanl Devletini bir cihan imparatorluu haline getirdiini dnd ideoloji olmasndadr. Atsz iin artk Trklk bu fikrin yerini almtr. Atsz ayrca dinin manevi anlamda katklarn gndeme getirmektedir. II. Dnya Savanda Alman ordusu safnda savaan Trk kkenli halklara ithafen yazd bir makalede, bu orduda savaan Trklerin anakkalede Tanrya dua ettiini ve imdi de Trkiye Trklerinin onlar iin Tanrya dua ettiini belirtmektedir. 230 1930yllardaki bir yazsnda, millet kavramn kan, dil ve dilek birlii unsurlar dairesinde tarif eden Atszn, bu yllarda yazd bir makalede Trk cemiyetinin temel dayanaklarndan biri olarak din dncesini ileri srd mahede edilmektedir. Atsz, bu makaleyi o yllarda kan Doan Karde dergisinde yaynlanan bir yaz zerine kaleme almtr. Doan Karde adl dergide yaynlanan; Hey insanolu, insanolu! Sen Allahn bol, insann kt yerinde, geldin beni kurtardn. Seni srtmda yedi yl, yedi derya dolatrsam gene hakkn deyemem. Veren Allah ne muradn varsa versin. Ama ne olur ne olmaz. Allahn iinde pek gvenilmez. Bazen kuyruu ile oynar, bazen kullar ile cmlelerini ar bir ekilde eletiren Atsz, bu cmleleri krpe beyinlere aktlan
229

Atsz, M.Akif,Kzlelma, say:9,1947,Makaleler II, s.51-52.Nihal Atsz, Osmanl Devletini ven makalelerinden dolay baz Trkler tarafndan iddetli bir ekilde eletirilmitir. Bkz, Ali Kemal Meram, Trklk ve Trklk Mcadeleleri Tarihi, Kltr Kitabevi, stanbul,1969,s.225-233.Atszn Osmanl algs, Mehmet Akif balamnda syledii dnceler ekseninde deerlendirildiinde anlalabilir. 230 Atsz, Yabanc Bayraklarda lenlere At,Orkun, say:14,1943,Makaleler IV, s.449.

54

bir zehir olarak nitelendirmitir. Allah Allah diyerek can veren ve Allah urunda gaza edenlerin nesillerinin, bu szlerle aldatlmak istendiini ifade eden Atsz, Allah dncesi, yurt, millet sevgisi olmayan bir neslin her trl yabanc istilaya ak hale geleceini iddia etmektedir. 231 Atszn burada, Tanr inancna yaplan saygsz ifadeleri eletirirken, Allah lafzn savunmas daha nce ileri srd dncelerle eliki ierisinde bulunduunu gstermektedir. Zira Atsza gre, Allah lafz slamiyetten sonra Trkeye girmi ve beraberinde birok yabanc kelimeyi Trkeye getirerek yabanclamay beraberinde getirmitir. Hatta hatrlanaca zere Atsz, 1934 ylnda Orkunda yazd Trk Dili adl makalede; Dilimize nce Allah girerek Tanry kovdu cmlesini kullanmtr. iddetli bir komnizm muhalifi olan Atsz, 40l yllarda da bu hususta dnceler ileri srmtr. 40l yllarn siyasi ve dnsel ortam ierisinde Atszn komnizm ile olan mcadelesi bu yllarda iddetini arttrm ve bu durum da yazlarna yansmtr. Dnemin Babakan olan kr Saraoluya gnderdii ikinci mektupta komnistlerin kendilerini aka ortaya atmadklarn ve CHPnin alt okundan halklk fikri altnda saklandklarn ileri sren Atsz, komnistleri anlamann kolay olduunu iddia etmektedir. Atsza gre rk ve aile dmanl, din ve sava aleyhtarl, aznlk sevgisi ve her olay iktisadi boyutta tahlil eden ifadeleri kullananlar komnisttir. 232 Bir nceki paragrafta belirtilen Atszn tutumu ile bu cmleler arasnda bir rabta bulunmaktadr. Atsz, din dman olarak grd komnizmi eletirmekte ve din dncesini komnizme kar bir nevi kalkan olarak grmektedir. Atszn, Irklk-Turanclk davas sonrasnda bakalarnn(hsan KololuAltn-Ik, Haluk Karamaralolu-Kr ad, Mustafa Tatlsu-Kzlelma) kartmakta olduu dergilerde, din olgusu ekseninde daha lml bir dil kullanldna rastlanmaktadr. Bu durumun zuhur etmesinde, hi phesiz 19461950 aras dnemin siyasi havas da nemli rol oynamtr. 233

231 232

Atsz, Propaganda,Altn-Ik, say:3,15 Mart 1947,Makaleler IV, s.162. Atsz, Bavekil Saracolu krye Ak Mektup,Makaleler IV, s.19. 233 1947 ylnda Milli Eitim Bakanl ilkokullarn programna semeli din dersleri koymu, bu tutumu dini tren ve ibadetleri serbest brakan yeni admlar izlemitir. Bu admlar, 1948 ylnda Hacca gitmek isteyenlere dviz verilmeye balanmas ve 1949da trbelerin yeniden ziyarete almasdr. Bkz, erif Mardin, Trkiyede Din ve Siyaset, s.122.Bu yllarda din derneklerinin tm derneklere orannn da artt grlmektedir.1946 ylnda

55

2.3. 50li Yllardaki Makaleleri ve Eserleri Inda Atsz ve Din Hayat hikyesi ksmnda da deinildii zere, 1950li yllar Atsz iin nce heyecanlarn daha sonra da hayal krklklarnn yaand seneler olmutur. Daha nceki on yllk zaman dilimlerine gre bu yllarda Atsz daha az eser vermitir. Bunda hi kukusuz Trk Milliyetileri Derneinin kapatlmas ve Orkun dergisinin yaynlanmasnn 1952 ylnda durdurulmas nemli bir rol oynamtr. Daha nceki blmn safhasnda da incelendii zere bu yllarda lke genelinde dine ynelimin ivme kazand grlmektedir. Camii yapmnn ve camilere katlmn daha fazla olmas, hac ibadeti iin Mekkeye gidenlerin saysnda nemli bir artn bulunmas, eitli dini tarikatlarn glenmesi bu dneme tesadf etmektedir.234 Trklk fikri ile zdeletirdii lk dncesini tarif eden Atsz, lknn hayal unsurlar ile kark olan, uzak bir hedef olduunu belirtmekte ve alelade bir istek olmadn ifade etmektedir. Atsza gre bir milletin fertleri, lk sayesinde heyecan iinde yaar. Kan, fedakrlk ve kahramanlk gibi unsurlar sayesinde beslenen lklere varlmak iin milli kine gereksinim duyulur. lklere kanla, klla, dvle, milli kinle varlr lk bir dindir. Kahramanlar ve ehitler ister235 Atszn bu yllarn yazd bu makalede, Trklk lksn yine bir din olarak addetmektedir. Bu nitelemeyi yaparken bir dini terim olan ehit ifadesi kullanmas manidardr. Burada bir dier ilgi ekici olan kelime milli kin ibaresidir. Atsz, Trklk fikrini bir yerde kin duygusuyla ina etmitir. Bir baka yazsnda bu balamda u szleri sarf etmektedir: Irkmza, devletimize, yurdumuza, mukaddesatmza, erefimize fenalk etmi olan her millete, her dine, fikre, cemiyete, ferde dmanz; kinimiz

%1,3 orana sahip olan din dernekleri, 1947 ylnda %2,5, 1948 ylnda %4,1 ve 1949 ylnda %7,1e ulamtr. Bkz, Cemil Koak, Trk Milliyetiliinin slamla Bulumas: Byk Dou,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik, s.603.Mardine gre Trkiyenin ok partili demokrasiye geii ve kk kasaba grnnn Trk politikasna nfuz etmesi, gelenekselciliin Trk milliyetiliine arka plan oluturmasna vesile olmutur. Mesela bu balamda Sultan II. Mehmed n plana kmaya balamtr ve bu eilim Osmanl kltrnn ve bu kltrde slamn yerinin yeniden tespitine varmtr. Bkz, erif Mardin, Trkiyede Siyaset ve Din, s.232.Atszn, tam da bu yllarda II. Mehmede vgler dzd makale iin bkz, Atsz, Milli Mukaddesat Dmanlar,Makaleler IV, s.290-293. 234 Bernard Lewis, Islamic Revival in Turkey,Royal Institute of International Affairs, say:28,1952,s.42. 235 Atsz, lkler Taaruzidir, Makaleler III, s.88.

56

dinimizdir.236 Bu yazda ayrca Trklk fikrini yine din olarak addetmekte ve bu fikrin, din gibi derin, tasavvuf gibi mistik bir sistem olduunu ne srmektedir. Atsza gre Trklk fikri ihtiamldr ve Onun urunda lmek ycedir ve ancak ruhunda istidat olanlar bu ycelii alglayabilir.237 Atszn kin dncesi diyalektik fikrine istinat etmektedir. Hayat var olduka her eyin kart ile anlalmaya devam edebileceini savunan Atsza gre, kin olmadan sevgi olmaz. Bundan tr milli lk yolunda sevginin yanna nefret eklenmelidir. 238 1930l yllarda millet kavramn, kan, dil ve dilek birlii unsurlar erevesinde tarif eden ancak 1940l yllarda Trk toplumunun temel dayana olarak din esini da ekleyen Atsz, bu yllarda yazd Veda adl makalede milleti oluturan unsurlar arasnda din olgusunun da bulunduunu ifade etmektedir. Trklerin dininin hi phesiz Mslmanlk olduunu syleyen Atsza gre amanlktan da esintiler tayan bir Trk Mslmanl zuhur etmitir. Trk Mslmanl haline gelen bu din on asrdan beri Trklerin milli dini olmutur.239 amanizmi, Trkler adna milli din olarak addeden ve slamn Trkler adna ciddi tahribatlar oluturduu kanaatinde olan Atszn bu yllarda slam adna milli din sfatn kullanmas ilgi ekicidir. Ancak Atsz burada dahi slam esinin nne Trk lafzn kullanmak suretiyle millilii n planda tutmaya almtr. Atsz, bu makalede ilk defa eitli dinlere ve mezheplere inanan Trkler arasnda oluan sorunlara deinmektedir. Her ne kadar Trklerin dininin hi phesiz Mslmanlk olduunu sylese de her Trkn mutlaka Mslman olmasna gerek olmadn iddia eden Atsza gre, din ayrl yznden az sayda bulunan aman, Hristiyan ve Musevi Trkleri Trklkten karlamaz. Bu tespitlerden sonra Atsz, mene olarak Hristiyan olan Gagavuz Trklerinin, Trkiyeye yerletikten sonra, Trkln bir lzmesi olarak grdkleri iin
236

Atsz, Veda ,Makaleler III, s.108. Bu ibare daha sonra ar Trk milliyetileri tarafndan slogan olarak kullanlacaktr. 237 a.g.m, s.115. 238 Atsz, Tarihin Barmaz Dmanlar, Orkun, say:5,3 Kasm 1950,Makaleler III, s.304.Diyalektik dnce Heraklitosun her eyin ztt ile var olabilecei fikrine dayanmaktadr. Heraklitosun felsefi grleri daha sonradan Hegel ve Marx tarafndan siyasal anlamda deer kazanmtr. Bkz, Kvan Ertop-etinYetkin,SosyoEkonomik Temelleriyle Siyasal Dnceler Tarihi I,Say Yaynlar,stanbul,1985,s.121-122. 239 Atsz, Veda,Makaleler III, s.104.

57

ihtida ettiini ileri srmektedir.240 Atszn buradaki szlerinden Trklk ile Mslmanl zdeletirdii yorumu yaplabilir zira Atsz Gagavuz Trklerini rnek gstererek, kurulacak bir Turan Devletinde dier gayri-Mslim unsurlarn da ihtida edebileceklerini ima etmektedir. Zaten yaznn devamnda imay somutlatrmakta ve eer Trk birlii gerekleirse, aman ve Hristiyan Trkleri Mslman olacaktr ngrsnde bulunmaktadr. Atszn iilikSnnilik ekimesinde de ngrs benzerdir. Atsza gre, Vaktiyle Trkler arasnda bir ayrlk unsuru olan Snnilik-iilik meselesi artk bahis konusu yaplamaz.241 Grld zere, Atsz, mstakbel Trk Birlii yolunda din ve mezhep farkllklarn nemsememekte ve oluabilecek sorunlar karsnda iyimser bir dnce ileri srmektedir. Burada esas ilgin olan taraf ise, Atszn sair din ve mezheplerin slam potasnda eriyeceine dair yapt imalar ve tespitleridir. Atszn slamn Trklk nazarnda rol ekseninde yapt ve daha nceki yllara gre olduka farkl olan bu yorumlar, simde Trklk alannda da kendisini gsterecektir. Milli kltr ile alakal yazd makalede nerilerini madde madde sralayan Atsz, beince maddede, doacak olan btn ocuklarn Trke isimlerden almas mecburiyetinin konulmasn tavsiye eder. Bunun iin bir ad cetvelinin hazrlanmasnn elzem olduunu belirten Atsz, isteyenlerin ocuklarna slami bir ismi gbek ad olmak suretiyle koyabileceini ifade etmektedir.242 Atszn burada her ne kadar Trkl, Mslmanln nne koymu olduu bariz bir surette grnse de, slama tali derecede de olsa milli kltr bahsinde yer vermesi fikirlerinde bir dnmn bulunduuna delalet etmektedir. 1959 ylnda yazmaya balad anlarnda, 1944 ncesi dnemi kendi penceresinden tasvir eden Atsz, komnistlerin dinsizlik telkini yaptn ve her trl dinin ilerlemeye kar olduu tezini gttklerini belirtmektedir. Bahsi geen bu yazda Atsza gre komnizme kar ya milliyetilikle ya dinle

240 241

a.g.m,104. a.g.m,s.104. 242 Atsz, Milli Kltr Koruma Kanunu,Orkun, say:55,1951,Makaleler III, s.276.

58

durulabilir. Bunlarn ikisini birden kullanmak daha akllca olur243. Atszn slamiyeti komnizme kar bir panzehir olarak grd anlalmaktadr. Dinmilliyetilik ibirlii balamnda cmleler kulland bir baka yazsnda ise dnemin hkmetinin komnizm ve irtica aleyhinde hazrlad bir yasa tasarsnn yaylm ateine tutulduunu belirten Atsz, bu yaylm ateinin din ve milliyete ynelmekte olduunu belirtmektedir. Basnn Mslmanlk ile birlikte Trkle kar olduunu dnen Atsza gre, bu yaylm atei doal karlanmaldr zira dnemin basn gayri Trklerden olumaktadr. 244 Btn bu bilgiler nda Atszn, Trkl savunanlar ile Mslmanlk hassasiyeti st derecede olanlar ayn cephenin saflar olarak grd ileri srlebilir. 1930lu yllarda, dnemin idarecilerinin reformlarna vg dizen Atszn, bu yllarda ciddi bir sistem eletirisi ierisinde bulunduu da gzlenmektedir. Din olgusunu halkn ruhuna ilemi bir kuvvet olarak milli enerji ve savunma kayna olduunu belirten Atsz; Halk Partisinin laiklik ilkesini kabul etmesiyle birlikte kendilerini tamamen dinsiz hissettiini iddia etmektedir. Atsz, CHPnin medreseleri kapatp, tekkeleri kaldrd dnemde yksek bir lahiyat enstits veya fakltesi kurulmas ve bu sayede bat dillerini bilen, felsefeye vakf, kltrl ve doktora yapm din adamlarnn yetimesini salamas lazm geldiini ancak bunu yapmayarak en byk hatasn gerekletirdiini ifade etmektedir.245 Baka bir makalesinde ise cumhuriyet dneminde laiklik
243 244

Atsz, Trke Kar Hal Seferleri, s.242. Atsz, Faruk Nafize Bir htar,Makaleler III, s.66. 245 Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri, s.243. Daha nce de zikredildii zere Atszn, Trkle Kar Hal Seferleri ad anlar 1959 ylnda, Necip Fazl Ksakrekin kartmakta olduu Byk Dou adl dergide yaynlanmtr. Yaln Kkn Aydn zerine Tezler(1830-1980) adl eserinden aktaran Cemil Koak, bu derginin 1943 ylnda yaymlanan ilk saysnda Azra Erhat,Pertev Naili Boratav,Sait Faik,Oktay Akbal gibi isimlerin yazm olduunu belirtmektedir.Bkz,Koak, Trk Milliyetiliinin slamla Bulumas,Byk Dou,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik,s.610. Ancak Atsz ile Necip Fazl arasndaki mnasebet daha ziyade, 1950li yllarn CHPye kar ortak cephe ortamnda filizlendii sylenilebilir. Necip Fazl, Bab- Ali adl otobiyografisinde Atsz u ekilde tantmaktadr: Havas, esprisi, miza renkleri olmayan biri... Konutuk. Byk Dou'ya hayranln ve hele "deolocya rgs"ne diyalektii bakmndan byk alka duyduunu belirtti. Onunla komnizma ve belli bal bir ahsa dmanlk mevzuunda birleiyorduk; fakat bu (antitez)lere karlk asl (tez) bahsinde apayrydk. O, Trklk hissinden geliyor, bizse slam fikrinden yola kyorduk. O, ideolocyalatrlmas imknsz bir duygunun adamyd; bizse her hissi potasnda eriten bir dncenin bals... Bir gn onu evime ardm. Tam bir nefs ve dnya muhasebesine girielim diye... Yanna iki arkadan alp geldi: Fethi Tevetolu ve Nurullah Banman... Sabaha kadar konutuk. Kafa ve ruh ilesine sahip bir insan olmaktan ok uzak grnd bana... Bir milletin hayr diye bir dava olamazd. Ancak btn insanla datm kabil, beeriyet apnda bir dva... Ona sordum: slmiyet hakknda ne dnyorsunuz? Hemen cevap verdi: Milletimin dinidir; hrmet ederim! Ya milletinizin dini amanlk olsayd? slama byle bir iltifat, onu topyekn reddetmekten beterdi. Kymet, millete verilmi ve slm tbi mevkiine drlm oluyordu. Hlbuki biz, Trk' Mslman olduu iin sevecek

59

ilkesi gereince yaplan baz reformlar; Nerde o mukaddesata saldran Kemalist inklplar eklinde deerlendiren Atsz, artk milletin dinine basknn yaplmadn, ecdat trbelerinin kilitlenmediini ve tugay kumandanlarnn Kuran pmesinin yasaklanmadn ifade etmektedir.246 Hayat hikyesi bahsinde de deinildii zere, Atsz Demokrat Partinin iktidara geliini memnuniyetle karlamtr. Ancak Atszn bu dnemde tevecch gsterdii tek siyasal parti Demokrat Parti olmamtr. Atsz, erefli bir kumandan sayd ve Dalkavuklar Gecesi adl romannda da kahraman sfatyla and247 Fevzi akmakn kurmu olduu Millet Partisini de destekleyen cmleler sarf etmitir. Daha ileri bir halklk ve dindarlk isteyen bir parti olarak tanmlad Millet Partisinin, bozguncu saylamayacan belirten Atsz; ilgin bir ekilde demokrasi ilkesini ne srm ve her fikrin ounluu kazannca iktidara gelebileceini savunmutur.248 Atszn bu on yllk zaman diliminde din olgusu balamndaki szleri ve zellikle slamn rol noktasnda yapt klarn, daha nceki dnemlere nazaran olduka deiik olduu meydandadr. Mesela, memnuiyetle karlad DP iktidarnn Trke ezan zorunlu klan maddeyi kaldrmas hakknda herhangi bir yorum yapmamas ilgintir. Bu durumda kukusuz, ykselen komnizm dalgasnn, Trk siyasi hayatnda yaanan radikal deiikliklerin ve CHP kartlnn etken olduu dnlebilir. Bu dnemde dikkat eken dier bir durum da, Atszn nemli lde yaz yazamam olmasdr.1952 ylnda Orkun
ve Mslmanl nispetinde deerlendirecek bir milliyetilik anlay peindeydik ve bu anlaya "Anadoluculuk" ismini veriyorduk. Bkz, Necip Fazl Ksakrek, Babli,3.B,Byk Dou Yaynevi, stanbul,1985, s.187.Altan Deliorman, Babli tefrikasnn ilk basksnda Atsz ile alakal hibir sz iermediini, ancak Atszn lmnden sonra yaplan ikinci baskda yukarda zikredilen diyalogun yer aldn belirtmektedir. Bkz, Altan Deliorman, Tandm Atsz, s.62. 246 Atsz, Milli Birlik,Orkun, say:21,1951,Makaleler III, s.235. Atszn bu dnemde cumhuriyet dnemi reformlarna olan eletirisi din alanyla snrl olmamtr. Bir makalesinde binlerce yllk kltr, bilhassa manevi-ahlaki kltr olan Trk milleti Frenk kanunlar ile idare edilemez ifadesini kullanan Atsz; Trk milletinin ancak kendi yasalaryla idare edildii takdirde Trkleeceini savunmutur. Bkz, Atsz,Trkiyenin Trklemesi,Orkun, say:10,8 Aralk 1950,Makaleler IV, s.445. 247 Tek parti dneminin yneticilerinin hicvedildii Dalkavuklar Gecesi adl eserde temiz kana sahip olan ve kahraman mertebesinde bulunan ordu komutan Tutail Fevzi akmakn sembolletirildii karakterdir. Bkz, Atsz, Dalkavuklar Gecesi, 2009. 248 Atsz, Milli Birlik,Makaleler III, s.234.Demokrat Parti bnyesinden ayrlarak 1948te kurulan Millet Partisi, 1953 ylnda, slamiyeti siyasi amalarla istismar etmek gerekesiyle kapatlmtr. Bkz, Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye(1945-1980),ev. Ahmet Fethi,3.B,Hil Yayn, stanbul,2007,s.49,72. Bernard Lewis, 1952 ylnda yazm olduu makalede, Millet Partisinin 1950 seimlerinden nce birok dinsel grup tarafndan desteklendiini ifade etmitir. Bkz, Bernard Lewis, slamic Revival in Turkey,s.43.

60

dergisini eitli sebeplerden tr kapatan Atszn daha sonra herhangi bir dergi kartmak teebbsnde bulunmamas, 1952 ylndan sonra Atszn fikri anlamda dncelerinin dnem ierisinde ne surette deitii/deimedii noktasnda tespit yapmay zorlatrmaktadr. 2.4 60l Yllardaki Makaleleri ve Eserleri Inda Atsz ve Din 1950li yllarn aksine 1960l yllar Atszn dnsel anlamda makaleler yazmak adna en verimli yllar olmutur. Kukusuz bunda, 1964den itibaren karmaya balad tken dergisinin byk pay vardr. 1960 darbesi sonrasnda oluturulan 1961 Anayasasnn getirdii greli zgrlk ortam ierisinde, bir hayli politikleen Trk siyasi ve dnce hayat, Atszn kalemine de sirayet etmi ve Atszn dncelerini sistematik anlamda anlayabilmek adna bu yllar adeta bir mmbit bir arazi olarak tekil etmitir. Politikleen bu ortam ierisinde, slamclk fikrinin de ykselie getii bu dnemde grlmektedir. Bundan tr Atsz bu dnemde hal-i hazrda dman olduu komnizm fikri ile beraber slamclk fikri ile de mcadeleye balamtr. O dnemde Trkiyede var olan, gelien ve iddias bulunan iki fikir cereyanndan bahseden Atsza gre bu iki fikirden bir tanesi milliyetilik bir dieri de dinciliktir 249. Atszn bu dnemde dinci diye tarif ettii evrelerle ciddi bir mcadele ierisine girmesinde bu dncenin nemli bir rol vardr. Atsz bu dnemi u ekilde tasvir eder: Bir yandan mmetilerle, Nurcular eriat prensipleriyle bizi Araplamaya srklerken te yandan Marksistler ve ar solcular sosyal adalet vaadiyle Moskoflamaya doru gtrmek istiyor.250 Alnt da grlecei zere, Atszn literatrne bu dnemde yeni kavramlar girmitir. Bunlardan bir tanesi Nurculuktur. Atsza gre, Nurculuk, komnizm, particilik, Sleymanclk, mmetilik gibi fikirler, Trklk fikrine yaplan ypratma faaliyetleri sonucunda oluan boluk sayesinde kendilerine mevzi bulmaktadr.251 Zira ortada milli bir dnce kalmaynca, manevi bir

249 250

Atsz, Uydurma Milliyetilik,tken, say:2,1964,Makaleler III ,s.416. Atsz, Birlemi Milletler deali,tken, say:5,15 Mays 1964,Makaleler IV, s.73. 251 Atsz, Hrriyetin Snrlar,tken, say:52,Nisan 1968,Makaleler IV, s.154.

61

inanca sarlmak durumunda kalanlar bu gibi fikirlere tevessl etmektedir. Bunun sebebi, genlerin beynine ve gnlne milli bir biimde hitap edilmemesidir. 252 Atsza gre nurculuk ile komnizm arasnda herhangi bir fark yoktur. Komnizm, iktisadi bir emperyalizm olarak Moskofdan, Nurculuk ise dini bir emperyalizm olarak Msrdan gelmektedir. Trk milletini ve kltrn yok etmek iin faaliyet gsteren bu iki fikirden birisi Moskofuluk dieri de Araplk davasn gtmektedir.253 Ancak Atszn, Nurculuk ile olan fikirlerini en iyi anlamak iin, 1964 ylnda yazm olduu Nurculuk Denen Sayklama adl makalesine gz atmak lazm gelmektedir. Atsz, Nurculuk Denen Sayklama adl makalesine balarken ilk nce 1950li yllarda ne srd fikirlerle paralel bir biimde, tek parti dnemini eletirerek balamtr. Arap ve Arapac softalarn tasfiye edildii srete, milletin manevi ihtiyacn karlamak zere ada din adamlarnn yetitirilecei bir kurumun oluturulmamasn eletiren Atsz, yobazla engel olunmamasna gereke olarak bu durumu gstermektedir. Atsz gre,Mabetsiz ehir olarak niteledii bu yeni dzenin rnleri ilk olarak Ticanilik 254, daha sonra onun kurtlanm bir versiyonu olan Nurculuk olmutur.255 Nurcular, Said-i Nursi adnda cahil bir Krtn peine taklm gafil bir sr olarak niteleyen Atsz, Said- Nursiyi de Trke bilmeyen, imla kurallarndan bihaber bir Krt olarak tantmaktadr. Said- Nursinin lakab olan Bedizzaman sfatnn zamann harikas anlamna geldiini belirten Atsza gre, Said-i Nursi gerekten zamann harikasdr nk yirminci yzylda bu bilgisizlik ve bu

252 253

Atsz, Milliyeti Genlik,tken, say:15,22 Mart 1965,Makaleler III, s.124. Atsz, slam Birlii Kuruntusu,tken, say:4,17 Nisan 1964,Makaleler IV, s.473.Atsz, tevkif edilmesine sebep olacak olan Konumalar adl bir dizi makalesinin ilkinde u ekilde seslenmektedir: Trkler acaip bir millet oldu. Kendisine yaplan fenalklar unutuyor. Kendisinden baka hi kimseye dmanlk gtmyor. Evet, Trkler kendilerine dman bir millet oldular. Kendilerini yok edecek ne varsa ona sarlyor, kendisini ykseltecek ne varsa onu tepiyor. Nurcu oluyor, Arap oluyor, Moskofu oluyor fakat Trk olmuyorBkz, Atsz, Konumalar I,tken, say:40,1967,Makaleler III, s.536. 254 Kemal Pilavolu adl bir eyh tarafndan idare edilen ve Libya kkenli olan Ticanilik akm, Atatrkn bst ve heykellerini tahrip eden ve teokratik bir monari iin mcadele eden dini bir cemaattir. Bu cemaatin, 1951 ylnn Haziran aynda toplanmaya balam ve 27 Haziran 1951 ylnda eyhleri Kemal Pilavolu tutuklanmtr. Pilavolunun tutuklanmasndan sonra bu cemaat etkinliini yitirmitir. Bkz, Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye(1945-1980),s.466,483.Atszn, Ticanilik ile ilgili fikirlerini 1950li yllarda deil 1960l yllarda yazm olmas dikkat ekicidir. 255 Atsz, Nurculuk Denen Sayklama,tken, say:109,7Mart 1964,Makaleler III, s.452.

62

ilkellik ile ortaya atlarak ve peinde yz binlerce Trk peinden koturabilmek baars ile bu sfat hak etmektedir.256 Atsz, Said-i Nursinin gerekte bir Krt milliyetisi olduunu fakat aka Krtlk davas gdemeyecei iin Mslmanlk davas gttn iddia etmektedir. Atsz bu durumu, komnistlerin Trkl ykmak adna sosyal adalet iarn kullanmalarna benzetmekte ve burada da komnizm ile Nurculuu msavi klmaktadr.257 Atsz, Said-i Nursinin yazm olduu Risale-i Nur adl eserin talebelerine, evlenmenin yasak edildiini ileri srmektedir. Atsz, kadn eytan sayarak evlenmenin yasakland Zerdt dinine ve yine randa km olan Mazdeizm akmna atfta bulunarak, bu yasaklamann slamiyete aykr olduunu savunmakta ve Said-Nursinin baka bir amala bu yasa tebli ettiini dnmektedir. Atsza gre Said-Nursinin amac Trklerin bu yasaktan etkilenerek remelerinin nne gemesi ve Krtlerin oalmas sayesinde Trklerin aznlk durumuna dmesidir. 258 Atsz, Said-i Nursiyi fizikten, titreimden haberi olmayan pozitif bilimleri idrak edemeyen bir yobaz olarak niteler. Bu tanmlamaya dayanak olarak ise, Said-i Nursinin radyodan bahsederken, dnyann bir ucundan gelen bir szn bir kutudan duyulmasn meleklerle aklamasn gstermektedir. Ancak Atsza gre bundan daha vahim olan ksm, bu bilgisiz adamn Trkler aleyhinde hkmler vermesidir. Atsz bu hususta da Said-i Nursinin, zbek, Tatar ve Krgz gibi topluluklara Kuranda zikredilen ve Yecc-Mecc ad verilen vahi kavime benzetmesini misal vermektedir. Atsza gre, bir Krdn byle bir nitelemeyi yapmas komiktir nk Said-Nursinin vahi kavim olarak tanmlad bu topluluklar arasnda okuma-yazma oran %90dr ve aralarnda atom bilginleri de olmak zere yz binlerce uzman ve bilgin bulunmaktadr. 259 Buraya kadar verilen dnceler nda, Atszn Nurculuu, Said-i Nursinin etnik kimliiyle zdeletiren bir noktada olduu gzlemlemektedir. Ancak, bir
256 257

a.g.m, s.452. a.g.m, s.453. 258 a.g.m, s.453. 259 a.g.m, s.454.

63

dier nokta da, Atszn bu akm bilime itibar etmeyen, ilkel bir yapda grmesi ve eletirmesidir. Atsz, bu akm slamiyet d grmektedir ama eletiri noktasnn slama aykrl olmasndan ziyade akmn nderinin etnik kimlii olmas ve akm pozitif bilime kart bulmas, tezin balam asndan ilgi ekici olmaktadr. Zaten Atsz Nurculuk akmn Trklk fikri ile kyaslarken, odak noktasnn ipucunu da vermektedir: Trklk, insanlara hibir vaatte bulunmuyor, maddi veya manevi hibir ey istemiyor. Yalnz istiyor Nurculuk ise cennet vaadinde bulunuyor. Ebedi saadet, cennette kkler, yemekler, huriler vaat ediyor Kafas ilemeyen, hatta aslnda materyalist olanlar, tabii Nurculuu seecektir. Nitekim bunu kendileri de sylyor: Trklk mezara kadar260 Atszn yukardaki argman olduka dikkat ekicidir zira Atsz, Trkl, Nurculuk akmndan stn grrken kulland dayanaklarn slamn mminlere vaatleriyle ayn olmas konuyu Nurculuk zelinden slam dininin geneline yaymaktadr. Zaten baka makalelerinde de zneleri deitirmek suretiyle ayn mealde cmleler kullanmaktadr. Bir makalesinde; Milliyetilik byk ve asil bir inantr. Hibir karlk beklemeden kendini yok etme dncesidir. Bu bakmdan dinden stndr. Dindar, yarnki bir lemin cennetine ve nimetlerine kavumak iin feda eder. Bu fedakrlk, hibir ey ummadan kendisini yokluun karanlklarna atan bir milliyetiliin fedakrlklar ile asla llmez261 cmlesini kullanan Atszn bir nceki alntdan farkl olarak Trk yerine milliyeti, Nurcu yerine ise dindar kelimesini kullanmaktadr. Bir baka makalesinde ise; Trk ya da milliyeti kelimesi yerini lkc szcne brakmakta; dindar kelimesi yanna mutasavvf kelimesi gelmektedir: lkclk karlksz bir fedakrlk ve hizmet duygusudur. Ne dindarn cennetinden nimetler, ne mutasavvfn hayalindeki

260

a.g.m,s.456. 1964 ylnda Nurculuk ile alakal baka nemli bir eser ise Ankara niversitesi lahiyat Yaynlar tarafndan yaynlanan, slam Dininden Ayrlan Cereyanlar:Nurculuk adl bir risaledir.Nurculuk akmn slama uygunluu ekseninde irdeleyen bu almada, Nurculuk, egosantrik tefsirlere sahip olan ve psikopatolojinin ilgi alanna girmesi gereken bir akm olarak grlmtr.Bu risaleye gre, Said-i Nursi, berbat bir Trkeye sahip olan dar ve ilkel dnen, slam dininin farzna da snnetine de uymayan, Cuma namaz dahi klmayan birisi olarak resmedilmitir.Bkz, Neda Armaner,slam Dininden Ayrlan Cereyanlar: Nurculuk,Milli Eitim Basmevi,Ankara,1964,s.5,6,12. Said- Nursi ve Nurculuk ile alakal daha farkl bir yorum iin, bkz,erif Mardin, Trkiyede Din ve Siyaset,169-193. 261 Atsz, Milliyeti Genlik,Makaleler III, s.125.

64

Tanryla buluma gibi olaanst zevkler bizde yoktur

262

Btn bu cmlelerin

ortak noktas, Trkln, slam dncesinden daha stn bir fikir olarak tantlmasdr. Atsz, bu yazlarnda Trklk fikrini slama alternatif gsterirken bir yazsnda daha da ileri gitmekte ve lkc ilkeler, urunda arpan insanlar ykseltip Tanrya yaklatran ilkelerdir263 demek suretiyle Trklk fikrine bir din haline getirmektedir. Atszn bu dnemde din olgusu ekseninde mcadele ettii bir dier fikir ise mmetilik olmutur. Trkiyede bahsi geen bu dnemde Trkle kar tane dmann varlndan Atsza gre, bu dmanlar srasyla komnistler, Krtler ve siyasi mmetilerdir. 264 Atszn slami birok akm ayn Trk, milliyeti, lkc kelimelerini birbirleri yerine kulland gibi, benzer cmlelerde ayn anlamda kulland grlmektedir. Dinciliin ve siyasal mmetiliin, Trkl ikinci plana itmek ve var saymamakla itham eden Atsz, bu akmlarn milliyetilie aykr ve milliyetiliin dman olduunu ne savunmaktadr. Bundan tr, bu akmlar sac addedilemezler. Siyasi mmetiler, slam evrensellii dncesi ierisinde olduklarndan tr, Trkl slam potasnda eritmek gayesindedir ve her beynelmilelci gibi solcu addedilmelidir. 265 Dnemin gazetelerinde ar sac olarak lanse edilen Hizb-ut Tahrir adl dernei, hilafeti, eriat ve Arap olarak tasvir eden Atsz, sac olarak niteledii Trklerin, bu grupla ayn grup ierisinde yer almasnn mmkn olmadn ileri srmektedir. ktisadi doktrinlerin abuk deiebildiini266 ancak millilik ile evrenselliin deimeyen prensipler
262

Atsz, Dindar ve Mutaassp Hac Bayann Trkle Hakaretleri,tken, say:64,1969,Makaleler III, s.447. 263 Atsz, Tarihin Ak Deitirilmiyor,tken, say:12,15 Aralk 1964,Makaleler III, s.76. 264 Atsz, Krtler ve Komnistler,tken, say:28,30 Nisan 1966,Makaleler III, s.379. 265 Atsz, Sac Kimdir,tken, say:50,ubat 1968,Makaleler III, s.119. Atsz, sa ve sol tarifini de millik evrensellik leinde yapmaktadr. Atsza gre bir parti milliyeti olduu srece sa telakki edilebilir. Milliyetilik, milletin toplum ve fert olarak ykselmesinden taraf olduu iin, milliyeti bir parti sosyalistlerin fikirlerine de yakn olabilir. Buna mukabil, milli gelenekleri n planda tutan milliyeti partiler milli ahlak bakmndan muhafazakardrlar. Bkz, a.g.m,s.118. Atszn burada kast etmek istedii, nasl ki sosyal adalet iarn gden bir parti milliyeti bir partinin fikirlerine uyumlu diye sac saylamazsa, muhafazakar bir parti de milliyeti olmad srece sac saylamayacadr. Atszn lgatinde sa milliyi, sol ise beynelmileli karlamaktadr. 266 Atsz, srekli deien prensiplere dayandn dnd iktisat konusunda dncelerini ortaya koyacak makalelere fazla yer vermemitir. Sadece, dergicilik hayatna yeni balad Atsz Mecmua adl mecmuada, Milli ktisat(Bkz, Atsz Mecmua, say:8,1931,Makaleler III, s.249-254) ve ktisat ve Milli Mdafaa(Bkz, Atsz Mecmua, say:11,1932,Makaleler III, s.255-261) adl iki adet makalesi olan Atszn savunduu iktisadi gr hakknda Ylmaz ztuna u szleri sylemektedir: 1951de ben, Atsz ve Danimend, iktisadi

65

olduunu ifade eden Atsz, Trklk dnda kalan btn gruplarn milliyetilik dman olduunu iddia etmektedir.267 Atsz, bu dnemde yazd slam Birlii Kuruntusu adl makalede, mmetilik fikrini kyasya eletirmektedir. Bir kuruntu olarak niteledii bu fikrin, din olgusunun ba unsur olduu alarda bile gereklemediini belirtirken, araya giren bu kadar ihanet ve dmanlktan sonra bunun mmkn olmadn belirtmekte ve gereklemesi gerekenin Trk Birlii olduunu ifade etmektedir.268 Atsz, bu makalede slam Birlii dncesi kadar slam Birlii taraftarlarn eletirmektedir. Eletiri oklarndan bir tanesi, slam Birlii taraftarlarnn, ocuklara Trke ad koymaya kar olmasna gelmitir. Bundan daha ilkel ve yanl bir dnce olamayacan syleyen Atsz, slam adlar diye lanse edilen isimlerin Cahiliye dneminden itibaren Araplar arasnda kullanlan isimler olduunu belirtmektedir. Osmann ylan yavrusu, Muaviyenin uluyan dii, Fatmann stten kesilmi, Zeynepin tombul kadn manasna geldiini ifade eden Atsza gre, bu gibi manas bilinmeden verilen isimlerin herhangi bir faydas olmad gibi milli ruha zarar dokunmaktadr. Zira Mslman adlar arasnda Yahudilerden Araplara geen, Musa, sa, Sleyman v.s isimler bulunmaktadr. 269 Atszn son cmlesi dikkat ekicidir nk slamn da birer peygamber olarak kabul ettii ahsiyetleri, Atsz sadece birer Yahudi olmas balamnda deerlendirmektedir. Bir dier dikkat ekici husus ise, Atszn, 1950li yllarda milli kltr koruma konulu yazsnda isteyen insanlarn ocuklarna bir slami ismi gbek ad olarak koymasna izin verilmesini nerirken, bu yllarda yazm olduu bu makalede slami literatrde sklkla geen bu isimleri bu ekilde tasvir etmesi ve bu isimlerin verilmesine iddetle kar kmasdr. Atsz, bu makalede slam Birlii taraftarlarn eletirirken, onlarn selamlama biimi olarak gnaydn kliesini kabul etmediini ve selamnaleykm diyerek selamlatrdklarn sylemektedir. Atsza gre eer Mslmanlar arasndan ortak bir selamlama
bahislerde dehetli zel sektrc, adeta Victoria a liberalleri idik. Atsz bu bahiste arkadalarndan ayrlyordu. Said Bilgi, bizim bu fikirlerimiz karsnda dehete kaplm ve birok sektrde devleti olmann lzumunu sylemiti. eyrek asrdan bu yana, zel sektr mensuplarnn lgnlklarn ve egoistliklerini gre gre ayldk Bkz, Ylmaz ztuna, Atszn Ardndan,s.24. 267 Atsz, Sac Kimdir,Makaleler III, s.120. 268 Atsz, slam Birlii Kuruntusu,Makaleler III, s.474. 269 a.g.m, s.470.

66

olacaksa bu selamlama biimi mutlaka Trke olmaldr, nk slamiyeti koruyan, yaatan ve ycelten Trklerdir.270Atszn burada yine, 30l ve 40l yllarda olduu gibi Trkeye Arapadan geen klieler balamnda hassasiyet gsterdiini ve Arapadan geen klieleri eletirdii grlmektedir. Bir makalesinde Trklere seslenirken parantez ierisinde selamnaleykmclerden deil gerek Trklerden bahsettiini sylemek lzumunda olduunu belirtmektedir.271 Atszn bu dnemde zerinde durduu kavramlardan bir tanesi de irtica 272 olmutur. Dnemim Yargtay Bakan mran ktenin cenazesinde vuku bulan olaylarn CHP Genel Bakan olan smet nn tarafndan 31 Mart olay olarak tarif edilmesinin yanl olacan dnen Atsz, irticann Trkiyeye birok eye mal olduunu, uursuz bir kavram olduunu ancak devleti ele geirebilecek kadar g kazanmam olduunu iddia etmektedir.273 Atszn dikkat ektii tehlike komnizm akmdr ve irtica ile komnizm arasnda mukayese yapt vakit, irticann ciddi bir tehlike arz etmediini dnmektedir. 274 Bu dnemde, Atszn jargonuna giren bir dier kavram da yobaz olmutur. Trk siyasal ve dnsel hayatnda, dinsel manada gericilik taraftar olan, dogmatik dnceli insanlar adna kullanlan bu kelime Atszn makalelerinde sklkla yer bulmutur. Atszn yobaz nitelemesi, dini bilimin stne tutup bilime itibar etmeyen insanlara ve din olgusunu siyasal amalarla kullandn dnd kiilere ynelik bir sfat durumundadr. 275 Atsz, bu yllarda, dini taassubun korkun bir dereceye ulatn dnmektedir. Atsz bu hususta, Almanya seyahati srasnda tant bir Azeri bir profesrle olan sohbetinden bahseder ve bu profesrn kendisine anlatt bir fkray nakleder.19.asrda yaam olan Azeri air Sabire ait olan fkrada u szler gemektedir: Arslan grirem korkmram. Kaplan grirem, korkmram.
270 271

a.g.m, s.471-472. Atsz, te Sosyalizm,tken, say:6,15 Haziran 1964,Makaleler III, s.340. 272 Arapa, ricat yani geri ekilme kelimesinden treyen irtica szc,31 Mart ayaklanmasndan sonra Trk siyasi hayatna giren ve dini anlamda gericilik dncesini niteleyen bir kelimedir. 273 Atsz, rtica Artk Bir Kuvvet Deildir,Gzlem,15 Mays 1969,Makaleler III, s.475. 274 a.g.m, s.478. 275 Yobaz kelimesini bu manada kulland baz makaleler iin bkz. Atsz, Turancyz Ne Olacak,tken, say:30,25 Haziran 1966,Makaleler III, s.54; Bamsz Krt Devleti Propagandas,tken, say:45,Eyll 1967,Makaleler III, s.398; Nurculuk Denen Sayklama,Makaleler III, s.454.

67

Ama harda Mslman grisem, korkram.276 Bu anekdot, bu dnemde Atszn taassup ierisinde grd Mslmanlardan ikayeti olduunu gzler nne sermektedir. Burada Atszn taassup kavramn ne lde kulland sarih deildir. Atsz, mehur Altnc filo olaylar ile alakal dncelerini ifade ettii bir makalesinde de bu kavram kullanmakta ve bu olayda dini taassubun nemli bir rol oynadn ne srmektedir. Atsza gre, dini taassup ile hareket eden bu kiiler, Amerika aleyhtarl leinde dzenlenen bu yrye katlanlar topyekn komnist ve kfir olarak grmtr ve bu yzden iki kii hayatn kaybetmitir. Atsz, nceden tedbir alnmad srece bu olaylarn devam edeceini dnmektedir ve bu olaydan mesul olarak hilafeti diriltmek isteyen siyasi mmetileri ve Stalin veya Mao prensiplerini Trkiyeye uygulamak isteyen komnistleri iaret etmektedir. 277 Taassup ierisinde hareket eden kiileri, hilafeti isteyen komnistler olarak tarif eden Atsz, taassup kavramn dini siyasal ama olarak kullanmakla zdeletirmi olabilir. Burada, dikkati eken bir dier husus ise, Atszn yine slamclk dncesini komnizm ile ite klmasdr. Atsz, bu yllarda slamiyet hakknda da yorumlar yapmtr. Mslmanl, sosyoloji bakmndan Araplarn millet haline geme sava olarak tanmlayan Atsz; dank halde yaayan bir kavmin tabiatn doas gerei birlik halinde yaamak isteyeceini ifade etmektedir. Atsz, ismini zikretmedii ama Peygamber sfatn kullanarak and Hz. Muhammed hakknda ise bilgisizlik, ahlakszlk ve pislik ierisinde yaayan Araplara, ahlak uuru ve milli birlik dncesi alamaya alan stn, kabiliyetli ve sempatik bir lider cmlesini kullanmaktadr.278Atszn bu tarifinde grld zere slama ve slamn peygamberi olan Hz. Muhammede herhangi bir ilahilik atfedilmemektedir.
276 277

Atsz, 68.Vilayete Seyahat, Makaleler IV, s.284. Atsz, Altnc Filo?!,Gzlem,6 Mart 1969,Makaleler IV,s.498-499.Atsz bu makalede , 6.filo protestosunu sadan sola kadar btn yurttalarn az ok milli duygu ile yaptklar bir yry olarak takdim etmektedir.Bkz,a.g.m,s.499. 278 Atsz, slam Birlii Kuruntusu,Makaleler III, s.465. Alntdan da aka anlalaca zere Atszn Arap algs fevkalade olumsuzdur. Bir yazsnda Araplar yle tarif eder; yzyllar boyunca tutsaklk hayat yaadklar iin cesaretten nasibini alamam. Bkz.Atsz, Milli Siyaset,say:5,Gzlem, Makaleler III, s.244.Baka bir yazsnda ise Atsz, Araplar, Suriye cephesinde bozulan Trk ordusunun esirlerini ldrmek ve diri olanlarn karnn demekle sulamtr. Hep bu din kardelerimiz diyerek ironik bir ifade de bulunan Atsz, Araplarn Trk esirlerini, Peygamber soyundan gelen eflerine sunduunu iddia ederek, Araplara olan dmanln tm plaklyla gzler nne sermektedir. Bkz, Atsz, slam Birlii Kuruntusu,Makaleler III, s.472

68

slamiyet hakknda hibir ey duymam olan herhangi birisi, bu tarife bakarak Hz. Muhammedi bir Arap nderi, slamiyeti de bu nderin toplumunda dayatt bir dzen olarak alglayabilir. Atsz, daha nceki on yllk zaman diliminde olduu gibi bu yllarda da, 50li yllar hari, Trklerin slamiyeti kabul etmesi hakknda yorumlarn aktarmtr. slamiyetten nceki dnemi, milli uuru ok yksek olan bir a olarak niteleyen Atsz, Trklerin slamiyete geiinden ve bu dini benimsemelerinden sonra trajedi yaadn dnmektedir. 279 Atszn, trajedi olarak tarif etmesine sunduu gerekeleri bir baka makalesinde grmek mmkndr. Trklerin manasn anlamadklar Kurana kaytsz-artsz inanmalar dolaysyla taassup ile sarldn dnen Atsz, Trklerin Mslmanl birok millete kar tek bana savunduunu dnmektedir. 280 Atsz, bu noktada da Trkl, slamn fevkinde grmektedir nk Mslman olan Trkler, ranllar tarafndan slamiyeti kaldrmak adna hazrlanan byk ihtilale kar koymu ve Kurtulu Savana kadar hem slamn nderi hem de koruyucusu olmutur. Atsza gre, Trkler Mslmanlk sayesinde deil, Mslmanlk Trkler sayesinde ykselmi ve yaamtr.281 Atszn trajedi olarak tarif ettii olaylardan bir tanesi de tarih alanndadr. 1966 ylnda yazm olduu, Trk Tarihinde Meseleler adl eserde, Trklerin Mslman olduktan sonra, Arap ve Acem tarihilerinin yanl telakkilerinin benimsendiini iddia eden Atsz; her hanedan ayr bir devlet ve hanedanlar arasnda yaanan arpmalar milli sava olarak adlandrmann hata olduunu ve Trklerin bu hataya slamdan sonra dtn belirtmektedir. 282 Atsza gre Trk Birlii fikrinin ihmal edilmesi de slamiyetin kabul ediliinden sonraya tekabl etmektedir. Atsz, milattan nce n yzyldan beri var olduunu dnd Trk Birlii fikrinin, slamiyetten sonra deitiini ve slaml koruma kaygsnn, bu lky ihmal ettirdiini iddia etmektedir. 283

279 280

Atsz, Birlemi Milletler deali,tken, say:5,15 Mays 1964,Makaleler IV, s.69-70. Atsz, slam Birlii Kuruntusu,Makaleler III, s.468. 281 a.g.m,s.471. 282 Atsz, Trk Tarihinde Meseleler, s.30. 283 Atsz, Turanclk Romantik Bir Hayal Deildir,Makaleler III, s.41.

69

Atszn bu yllarda laiklik ile ilgili dncelerini de gzler nne seren ifadeler kulland yazlar mevcuttur. Dnemin Harp Tarihi Bakan olan Faruk Gventrk n Laiklik ve slamiyet adl bror ile alakal bir polemik yazs yazan Atsz; laiklik ile slamiyet dininin uzlaabilecei fikrine kar kmaktadr. Kurann laiklii kabul ettii iddiasnn slam hakknda hibir ey bilmemek olduunu savunan Atsz, Kurann hem ahrete hem de dnyaya karan ve dinle devleti bir tutan bir kitap olduunu iddia etmektedir. 284 Atsz, bu noktada slamiyet ile laiklik dncesinin birbiriyle uzlaamayacan iddia ederken, bu iki olgu arasnda herhangi bir tercih yapmamaktadr. Ancak baka bir makalesinde, Atsz laiklik hakknda daha ak yorumlar yapmaktadr. Laiklik dncesinin milleti birbirine balayabilecek bir fikir olmadn dnen Atsz; eriat stne devlet kurulmasn ve resmi dilin Arapa olmasn isteyenler arasnda bir Fen doentinin bulunmas akllara durgunluk verecek bir nesnedir285 diyerek her ne kadar milleti birbirine balayacak bir fikir olduunu dnmese de laiklik ile bir sorununun olmadn ima etmektedir. Dini, bir ruh ihtiyac olarak gren Atsz, ilkel zamanlardan itibaren insanlarn din sahibi olduunu belirtmektedir. Atsza gre, tek Tanrl dinlerle dinler a kapanm ve din uruna yaplan korkun savalardan sonra, medeni dnya din olgusunu fertlerin vicdanna brakmtr. Medeni insan artk insanlarn dini inancna sayg gstermekte ve kimseye dini propaganda yapmamaktadr.286Atszn burada, pozitivist 287 bir tahlil yapt grlmektedir. Dier dikkat ekici husus ise Atszn, dini fertlerin vicdanna brakma ve dini propaganda yapmama hassasiyetidir. Burada Atszn laik bir duyarllk gsterdii aktr. Atsz, Ali Fuat Bagil ile olan mehur polemiinde de bu eksende szler sarf etmitir. slamiyetin yaadn ve hep yaayacan syleyen
284 285

Atsz, Turanclk ve Faruk Gventrk,tken, say:6,Haziran 1968,Makaleler III, s.48. Atsz, Konumalar I,Makaleler III, s.531. 286 Atsz, Nurculuk Denen Sayklama,Makaleler III, s.451. 287 August Comtenin ortaya att pozitivizm fikri hal yasasna dayanmaktadr. hal; teolojik aama, metafizik aama ve pozitif aamadr. Teolojik aamada btn olaylar doast gler tarafndan ynetilirken, metafizik aamada Tanr dncesi yerini nitelii belirsiz, mistik varlklara brakr. Pozitif aamada ise, olaylar gzlemler ve deneylere dayanan bilim araclyla aklanr. Bkz, Mehmet zay, a.g.e,s.54.Pozitivist dncenin nde gelen isimlerinden olan Comte ve Durkheima gre, din toplumsal bir nitelik tar, gereklidir ancak toplumsal dnyay anlamak adna yetersizdir.Bkz,a.g.e,s.130. Pozitivizm dncesinin Trk dnce hayatndaki entelektel taban iin,bkz.Murtaza Korlaeli, Pozitivist Dncenin thali,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:1 Cumhuriyete Devreden Dnce Miras,Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi,ed.Tanl Bora,Murat Gltekingil,7.B,letiim Yaynlar,stanbul,2006,s.214-223.

70

Atsz, bunun artnn hayata ayak uydurabilmesi ve devlete karmayarak yalnz fertlerin gnl ve vicdan ii olarak kalmas olduunu iddia etmektedir.288 Yukarda da zikredildii zere, slamiyet ile laiklik ilkesinin birbiriyle teorik anlamda uzlaamayacan dnen Atszn, burada slamn laik dnce karsnda deiim geirmesini ve modern hayatla uyumlu olmak zorunda olmasn art komas dikkat ekicidir. Medeni insan iin din olgusunun fertlerin kanaati ve vicdan olarak gren Atsz, inancn mantnn olmayacan ifade etmektedir. Bu hususta Hristiyanl emsal gsteren Atsza gre, sann dini olarak niteledii Hristiyanlk nazari anlamda bar ve kardelik ilkelerine dayansa da, Hristiyan milletlerin birbiriyle savamtr nk yzyllarn getirdii gelenekler dinden daha kuvvetlidir.289 Atsz, bu dnemde Trkler arasnda var olan dini ve mezhepsel farkllklar zerinde daha fazla younlamtr. Trkler arasnda vuku bulan Snnilik-iilik davasnn Trkleri iki ayr ordu halinde asrlarca savamasna sebep olan elim bir vaka olarak gren Atsz, bu dava yznden Trklerin hem milli enerjisinin bou bouna harcandn dnmekte hem de siyasi Trk birliinin bu dava yznden kurulamadn iddia etmektedir. 290Atsz, bu noktada dini taassup ile hareket eden birok kiinin bulunduunu ifade ederken, bu kiileri Hristiyan, aman ve Musevi Trkleri ve hatta ii Alevi Trkmenlerini bizden saymayacak kadar gz dnm szde aydn mutaassplar olarak nitelemektedir.291 Dnemin Krt aydnlarndan olan Doan Kln Barzaninin Karargh adl tefrikasndan bahseden Atsz, bu tefrikaya dayanarak afii, ii ve Hristiyan Krtlerin birlikte alp mcadele ettiklerini belirtmitir. Bu durumun, dinsel ve mezhepsel olarak Snnilerden ayr olan Trkleri reddeden, yobazlara ithaf edilmesi gerektii dnen Atsz; bu kiileri kaba softa olarak tasvir etmektedir.292 Atsz bu ekilde tasvir ettii baz insanlarla bu dnemde

288 289

Atsz, Uydurma Milliyetilik,Makaleler III, s.418. Atsz, slam Birlii Kuruntusu,tken, say:4,17 Nisan 1964. 290 a.g.m, s.468. 291 a.g.m, s.468. 292 Atsz, Bamsz Krt Devleti Propagandas, Makaleler III, s.398.

71

polemiklere girmitir. Bunlardan bir tanesi de, Trk Milliyetileri Derneinde ayn safta bulunduu Nurettin Topu ile yaad tartmadr. Bir Felsefe retmeninin Yanllar balkl bir makalede Nurettin Topuyu293 ar bir ekilde eletiren Atsz, Topunun iilii Anadolu milletinden olmaya mani olarak dndn belirtmektedir. Bir felsefe retmeninin geni bir felsefi dn yerine byle dar bir mezhep kaygsna demeyeceini ifade eden Atsz bu dncenin artk Trkiyede bulunmadn dnd iilik-Snnilik davasnn dirilteceini iddia etmektedir. Bu diriliin Trk milletine hibir faydas dokunmayaca gibi milleti ikiye blmek ve vicdan birliine engel olmak gibi sonular douracan dnen Atsz; bu hususta Celali syanlarna atf yapmaktadr. iileri Trk saymamann sonucunun Fuzuli gibi bir airi Trk saymama sonucunu douracan dnen Atsz, Turanclarn mezhepleriyle deil, kan ve dil unsularyla Trk olduunu belirtmektedir.294 Atsz, Nurettin Topunun Turanclk fikrini yadsmasna cevaben ise, Trkleri Trk sayan Turancln yanl, milliyeti siyasi izgilerle snrlayan ve insanlar ii ve Snni olarak ayran zihniyetin doru olmasnn mmkn olmadn vurgulamaktadr. 295 Atszn bu dnemde, polemie girdii ve mezhep ayrm ekseninde tartt bir dier isim Ali Fuat Bagil296 olmutur. Ali Fuat Bagilin bir makalesinde
293

Nurettin Topu, Anadolucu milliyetiliin simge isimlerinden bir tanesidir. Dini ba ile milli ba i ie gren Nurettin Topu, mistik anlamlarla ykl toprak/vatan kavramna merkezi bir nem atfta bulunmaktadr. Bkz, Tanl Bora, Trk Sann Hali, s.90.Topunun millet anlaynda Turan milleti yer almamaktadr. Topuya gre Trkiye, Azerbaycan, ran ve baka yerlerde yaayan Trklerde kar ve dilek birlii yoktur nk ayn corafyay paylamazlar. Bkz, Seil Deren, Trk Siyasal Dncesinde Anadolu Dncesi,Modern Trkiyede Siyasal Dnceler:4 Milliyetilik, s.538.Topunun bir baka nemli yan, Onun ehirli slama kar, isyan ruhunu n plana karmasdr ve bu sebepten tr milliyeti-muhafazakr evrelerde Marksist olmakla sulanmtr. Bkz, Tanl Bora, Trk Sann Hali, s.91.Atsz da, Nurettin Topunun slam sosyalizmi dncesine kar kmakta ve Aclan Saylgann bu konudaki dncelerine u cmle ile yer vermektedir: Nurettin Topunun zel sosyalizmi ise bu fikrin ilkelerini Peygamberde bulmaktadr. Memleketimizin her alanndaki davranlar ve fikirlerin moday ve fanteziyi aamadn dnmek Aclan Saylgann hkmnde doruluu tespit etmektedir.Bkz, Atsz, Solun 94 Yl,tken, say:8,25 Temmuz 1968,Makaleler I,s.414. 294 Atsz, Bir Felsefe retmeninin Yanllar,Orhun, say:23,1964,Makaleler III, s.434. 295 a.g.m,s.438. 296 Bu dnemde Adalet Partisinin Cumhurbakan aday olan Ali Fuat Bagil, muhafazakr-liberal dnce izgisinin nemli ahsiyetlerinden biri olmutur. Bagile gre din yksek tefekkr seviyesine kamayan halk iin ahlaki terbiye bakmndan lzumludur ve dini devlet kontrolne tuttuunu dnd Trk laikliine eletirel bir yaklam ierisinde olmutur. Bkz, Tanl Bora, Trk Sann Hali, s.94.Atszn,Ali Fuat Bagil ile olan tartmas, Bagilin Trk milletinin balangc olarak 1071 yln iaret etmesinden kaynaklanmaktadr. Bagilin Biz Anadoluda kurulmu bir milletiz, tezine karlk Atsz; Trklerin Anadoluya geliinden

72

geen; Biz ne beden ne ruh yapmz itibariyle Orta Asyal deiliz Biz bilakis, slam emberiyle evrilmi bir lkede, rklar sentezi halinde, kendi halinde yaayan, nevi ahsna mnhasr bir milletiz szlerini ar bir ekilde eletiren Atsz; bu tezin yanllna dayanak olarak u cmleyi sarf etmektedir: Anadolu fethine ve savunmasna katldklar halde slam kazannda kaynamayan ve saylar 8-10 milyon halinde olduu tahmin edilen Kzlba Trkler bu karma milletten deil midir?297 Atsz, Bagilin milliyetilii slam ile aklamaya altn ve slamn msaade ettii ekliyle milliyetilii kabul ettiini belirtirken Trklerin her trl basknn stnde milliyeti olduunu ifade etmektedir.298 Atszn burada gerekirse slama ramen de milliyeti olduklarn iddia etmesi yine Trkl slamiyetin fevkinde grmesiyle doru orantldr. Zaten Atsz, daha sonraki cmlelerinde bunun ipucunu vermektedir. Bagilin milliyetilik konusunda slamiyeti ne srmesini avamferiblik olarak niteleyen Atsz; Bagile slamiyetin hal-i hazrda yrrlkte olmayan kadnlar rtmek, faizi kaldrmak ve devleti eriatla ynetmek gibi ilkelerini savunmaya armaktadr.299 Atsza gre slamn ilkesi olan bu kaidelerin uygulanmas mmkn deildir ve laiklik bahsinde alntland zere slamn yaamas iin bu dinin hayata ayak uydurmasn ve yalnz fertlerin gnl ve vicdan ii olarak kalmasn art olarak komaktadr.
yzyllar nce Orta Asyada tekil olmu bir millet olduunu savunmaktadr. Bkz, Atsz, Ordinarysn Fahi Hatalar,stanbul,15 Ekim 1961,Makaleler III, s.408.Altan Deliormana gre Ordinarysn Fahi Yanllar adl brorn yaynlanmas milliyeti evrelerde pek ho karlanmamtr nk Bagil, brorn yaynland tarihlerde kendisine mit balanm bir ahsiyet haline gelmitir ve CHP karsnda byle kuvvetli birisine ihtiya vardr. Bkz, Deliorman, Tandm Atsz, s.173.Atszn bu dnemde Bagil ile fikir mcadelesine girmesinde, Ali Fuat Bagilin ykselen karizmas da etkili olmu olabilir zira yine Deliormann eserinde yer ald zere o dnemde milliyetilerin iki grup halinde yer almaktadr. Birinci grup, Ali Fuat Bagilin liderliine inanan ve onu destekleyenlerden olumaktadr. kinci grup ise Alparslan Trkein Trk milliyetilii fikrini zafere ulatracana inananlardandr. Atsz da Trkee inananlardan biridir. Bkz, Deliorman, Tandm Atsz, s.162. Her ne kadar Deliorman bu tartmann Atsza zarar verdiini ve milliyeti evrelerde iyi karlanmadn dnse de, ayn dnemde bu polemii btn ayrntlaryla ele alan ve Atsz destekleyen bir eser bir eser bulunmaktadr. Hayrani Ilgar adl bir aratrmac, Szde ve Gerek Milliyetilik(Atsz-Bagil Mcadelesinin yz) adl bir risaleyi 1964 ylnda bastrmaktadr. Eserde Ali Fuat Bagil ve onu destekleyenler siyasi mmeti olan ve milliyetilii gerek anlamda temsil etmeyen Anadolucular olarak anlmaktadr. Bkz,. Atsz ile Bagil arasnda geen bu mcadele Trk milliyetilii fikrinde yaanan derin atallamay gzler nne serecektir. 297 Atsz, Ordinarysn Fahi Yanllar,Makaleler III, s.408. 298 Atsz, Uydurma Milliyetilik,Makaleler III, s.417. 299 a.g.m,s.418. Atsz, Bagilin Mslmanln samimi bulmamakta ve meyhaneye ve kumarhaneye abone olan bir adamn, slam davas gtmesiyle, bir fahienin aile faziletinden bahsetmesi arasnda hibir fark yoktur diyerek Bagili samimi olmamakla sulamtr.Bkz,a.g.m,s.416.Altan Deliorman da Atsz ile alakal yazd eserinde,Atszn Bagile tahamml olmadn sylemekte ve bir gn kendisine u szleri sarf ettiini belirtmektedir: Yahu bu Bagil Mslmanl kimseye brakmaz ama gece gndz de marapa marapa arap ier.Bkz,Deliorman,Tandm Atsz,s.158.

73

Atszn bu dnemde zerine youn bir ekilde eildii bir baka kavram da tasavvuf olmutur. Daha nceki zaman dilimlerinde tasavvufu Trk Tasavvufu balamnda irdeleyen Atsz, bu kavram Trklerin slama giriinden sonra ortaya kan uyumsuzluklar bertaraf eden ve Trk geleneklerini, slam ile uzlatran bir dnce olarak tantmtr. Bu dnemde ise hem bu kavramn kendisi hem mutasavvflar hem de tasavvufun bir getirisi olan tarikat olgusu ile alakal dncelerini ok ak bir biimde ortaya koymutur. Bu dnemde polemikleriyle menkul olan Atszn fikri mcadele ierisine girdii kiilerden bir tanesi de Mnevver Ayaldr. 300 erisinde pejoratif ifadeler bulunan Dindar ve Mutaassp Hac Bayann Trkle Hakaretleri301 adl bir makale yazan Atsz, dindar, mutasavvf, mutaassp grntde bayanlarn ayn mini etekli, ak sak bayanlar gibi o gnlerin modasnn bir tezahr olduunu ifade etmektedir. Bu makale Mnevver Ayalnn Karamanolu Mehmet Bey ve Ziya Gkalp hakknda eletirileri bulunan ve Mevlanann eserlerinin sadeletirilmesini tenkit eden bir makalesine cevaben kaleme alnmtr. Atsz bu makalede tasavvuf kavramn, Dounun ve Batnn btn dinleri ve felsefelerinin bir karmas olarak tanmlamaktadr. Tasavvuf kavramnn biraz irdelendiinde, slama aykr olan noktalarna rastlanacan dnen Atsz, Yunan felsefesinden, Budizmden ve baka dncelerden oluan bu kavramn sonucunda Tanrlk iddiasna kalkan mutasavvflarn trediini ifade

300

Cumhuriyet dnemi romanclarndan olan Mnevver Ayal muhafazakr deerleri n planda tutan bir romanc olarak Trk edebiyatnda yer almtr. Cumhuriyet dnemi reformlarndan dil ve harf devrimlerini eletiren Mnevver Ayalya gre, harf inklb koca Trk narn ykan, onu bir mantar haline getiren bir reform olmutur. Bu olay Babilde yaanan lisan hercmerci ile zdeletiren Mnevver Ayal, bu hercmercin modern zamanlarda bir tek Trkiyenin bana geldiini iddia eder. Bkz, A.mer Trke, Milli Edebiyattan Milliyeti Romanlara,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik, s.816. 301 Atszn bu dnemde slami kavramlarla alakal pejoratif ifadeleri yannda slami kavramlara mstehzi anlamlar ykledii yazlar da mevcuttur. Almanya anlarnn anlatt makalesinde; Mikail Aleyhisselam bana bir i etti ki sormayn:19 Kasn akam balayan saanak srasnda elektriklerin snmesi ihtimaliyle masamda mum, cebimde kibrit gazete oturduum odaya st kattan su szdn grerek tefti maksadyla yukar ktm Bizim evin kaidesi budur. Dam akmasna alz. Nuh peygamber, ksmen dem Aleyhisselam zamanndan kalma nadide eyalarmzn harap olmasndan yksndmz yokBkz, Atsz, 68.Vilayete Seyahat,Makaleler IV, s.303.Baka bir yazsnda ise Atsz, Milli Eitim Bakanlna ykselen sosyalizm karsnda tedbir almaya arrken; Eshab- Kehf uykusu artk yeter diyerek seslenmitir. Bkz, Komnizmin Ahmak Kardei: Sosyalizm,Makaleler III, s.337.

74

etmektedir. Bu balamda Atsz Hallac- Mansuru bu lgnlarn en tannm olarak belirtir302 ve mutasavvflar hakknda yorumlar yapmaya balar. Atszn bu makalede ilk eletirdii mutasavvf Mevlana olmutur. Szde Mslman olarak niteledii Mevlanay, aman Moollara dalkavukluk etmekle sulayan Atsz, Mevlanann olmamas durumunda Trkln hibir ey kaybetmeyeceini dnmektedir.303 Atsza gre Mevlana sadece byk bir Fars airidir ve evliyalk, mritlik gibi bir sfata haiz deildir. Tasavvuf fikirlerini, kendisinden nce Anadoluda yaadn ve tekfir edildiini belirttii Muhiddin Arabden aldn ifade eden Atsza gre, ney ve dmbelekle dans eden bir evliyann olmas mmkn deildir nk evliyalk ar ballk ister. Atsza gre ise Mevlana zevk ve keyif ehli birisidir. 304 Atszn Mevlanay eletirmesinin balca sebeplerinden bir tanesi, Mevlanann Farsa iirler yazm olmasdr ve grld zere Mevlanay takdim ederken byk bir Fars airidir tanmlamasnda bulunmutur. Ancak Atszn eletiri oklar, iirlerini Trke yazm olan Yunus Emreye de ynelecektir. slamiyetin baka dinlere zulm yapmay nermese de, Hak din slamiyettir dsturu ile hareket ettiini belirten Atsz tasavvufta btn dinlerin msavi klndn ifade etmektedir. Atsz, bu nermesine dayanak olarak Yunus Emrenin u beyitini rnek gstermektedir: Yetmi iki millete bir gz ile bakmayan/Halka mderris olsa hakikatte asidir. Atsz bu beyitin slamiyetin, Hak din slamiyettir dsturuna aykr olduunu dnmektedir. Atsz bu balamda millet kelimesinin o dnemde din anlamna geldiini belirtmekte ve Yunus Emrenin tasavvuf prensiplerine uyarak Mslman, Mecusi, Budist ve sair dinlere mensup olanlarla eit olarak grmekle itham etmektedir. Atsza gre bu durumun slamiyetle badamas mmkn deildir.
305

Atsz bu eksende

bir baka mutasavvf olan Kazak Abdaln; Kldan kpr yaratmsn, gelsin kullar gesin dey, Biz hele yle duralm, yiit isen ge Tanr beyitini gndeme getirmektedir. Bu beyitin aka kfr ierdiini dnen Atsz, mutasavvflarn aykr grlen szlerine atfedilen derin ve ince manalarn
302 303

Atsz, Dindar ve Mutaassp Bayann Trkle Hakaretleri,tken, say:64,1969,Makaleler III, s.446. a.g.m, s.444. 304 a.g.m, s.445. 305 a.g.m, s.446.

75

aslsz olduunu iddia etmektedir.306

Bu iki rnekte Atszn tasavvuf

dncesini slama aykrl noktasnda ele ald gzlemlenmektedir. Ancak, daha nce slamiyete aykr olsa da Trk geleneklerini yaattn dnd Trk tasavvufu hakknda olumlu szler syleyen Atszn Yunus Emrenin temsil ettii tasavvuf ekolne olan eletirileri slama aykr olmasndan ziyade ierdii felsefesine dnktr. Atsz, hayatnn her dneminde eitlik dncesine kar kmtr ve Sosyal Darwinizm balamnda grld zere, hayat iin kavga ilkesini yceltmitir. Atsz, Nurettin Topu ile olan polemiinde de tasavvuf dncesi ile Turanclk dncesini mukayese etmitir. Turanclk dncesinin, hezeyan olarak niteledii enel hak 307 ilkesiyle mukayese dahi olunamayacan iddia eden Atsz; anakkale ve Sakaryada, hatta Korede ehit olmak Hallacn yahut Nesiminin lgnlk buhranlar iindeki lmlerinden phesiz, ok gzeldir308 diyerek tasavvuf dncesini tezyif etmektedir. Makalenin devamnda, tasavvufun prensiplerini eletiren Atsz, tasavvuf dncesini askeri ehadeti reddeden, uyuturucu bir dnce sistemi olarak nitelemektedir. Atsz bu minvalde tasavvufun slama aykr bir dnce olduunu dnmekte ve tasavvufu savunan Nurettin Topuya u ekilde seslenmektedir: Ne biim bir Mslmandr ki cihad, yani sava farz klan Hazreti Muhammedin prensibine uymaz da, sa yanna tokat atanlara sol yanan uzatmay telkin eden sann prensibini kabullenir? Atszn burada slamn peygamberine Hz. Muhammed diye seslenmesi de dikkat ekicidir zira daha nce de grld zere Atsz, kendisine peygamber ya da sadece adn kullanarak Muhammed olarak seslenmektedir. Atsz bu dnemde tarikat olgusu zerinde de fikirlerini beyan etmitir. Osmanl Devleti dneminin 14. ve 15.yzyllarda birok tarikatn varlna tanklk ettiini syleyen Atsz, bu tarikatlar kk birer hakikatin yannda bir yn safsatay ileri srerek millete hitap ve birbirleriyle mcadele eden yaplar olarak grmektedir. O dnemki tarikatlar, makalenin yazlm olduu tarihteki

306 307

a.g.m,s.447. Hallac- Mansur tarafndan 10.yzylda sylenmi ve Ben Tanrym anlamna gelen sz dizisidir. 308 Atsz, Bir Felsefe retmeninin Yanllar,Makaleler III, s.436.

76

komnistlere benzeten Atsz, iki grubun da devlete szmak ve nemli yerleri ele geirmek suretiyle iktidara gelmeyi amalamakla itham etmektedir. 309 Buraya kadar yaplan alntlara bakld vakit Atszn din olgusu balamnda ve din kaynakl meselelerde olumsuz bir tutum ierisinde olduu gzlemlenmektedir. Ancak, Atszn daha nceki dnemlerde olduu gibi baz makalelerinde bu durumu tekzip edercesine olumlu szler ifade ettii grlmektedir. Komnizmi irdeledii bir makalesinde insanlarn anadan doma baz dncelerinin olduunu belirten Atsz bu hususta mlkiyet, hrriyet ve millet ve din kavramlarn rnek olarak gstermektedir. 310 Atsz, burada din duygusunu ftri bir zellik olarak tantmakta ve din kart olarak niteledii komnizm fikrini eletirmektedir. Bir baka makalesinde komnist bir tarih retmeni profili izen Atsz, bu tarih retmeninin sinsi sinsi dinle alay ederek milletin manevi balarndan birini koparmak isteyeceini iddia etmektedir.311 nsanlarn belli konularda mizah ve aka yapamayacan ifade ederken ise, rnek olarak Kuran da sralamaktadr nk Kuran milli mukaddesatn ierisindedir.312 Daha nce, milli mukaddesat konusunda slam veyahut Kuran rneini vermeyen Atszn bu makaleyi komnist olarak niteledii cenaha yneltmesi bu balamda nemlidir. Atsz, ilericiler sfatn kullanarak eletirdii gruhu da din kartl balamnda tenkit etmektedir. Dinlerin ahlakszlklara kar bir kalkan olduunu dnen Atsz, bu hususta pagan Roma dnemini misal vermekte ve o dnemin serbest ak yznden birok rezalete sahne olduunu ifade etmektedir. Atsza gre, dinlerin erkek-dii ilikileri zerine kurduu bask da bu durumun bir tezahrdr ve bu rezaletlere kar bir sosyal tepkinin rndr. 313 Din olgusunu daha nceki dnemlerde olduu gibi lk balamnda da irdeleyen Atsz, din olgusunun eski zamanlarda lk mahiyetinde ilev grdn ve yararl olduunu dnmektedir. Bu minvalde tarihten referanslar
309 310

Atsz, Sosyalizm Maskaral,Makaleler III,348. Atsz, Tarihin Ak Deitirilmiyor,Makaleler IV, s.76. 311 Atsz, Komnistler,Makaleler III, s.322. 312 Atsz, Hrriyetin Snrlar,tken, say:52,Nisan 1968,Makaleler IV, s.153. 313 Atsz, lericiler,tken, say:12,15 Aralk 1964,Makaleler IV, s.81.

77

veren Atsza gre, Anadoluya ilk aknlar yapan ar Bey, bu aknlar milli ve dini lklerle gerekletirmitir.314 Trk milletinin hangi ana ilkeler etrafnda birlemesi gerektiini tartt bir tartmasnda ise Atsz; Osmanl dneminde din ve devlet ilkeleri etrafnda Trklerin kaynatn ve din olgusunun Trklerin manevi tarafn tekil ettiini iddia etmitir. Atsza gre o dnemde bu ilkeler etrafnda kaynaan Trkler, 17.yzyla kadar tek bana yenilemeyen bir devlete sahiptir. 315 Atszn burada bir lk mahiyetinde ilevsellik kazanan din olgusunu sahiplendii fakat referans olarak iki rnekte de tarihi hadiseleri argman olarak kulland grlmektedir. Atszn bu noktada daha nce birok defa alntland zere, din olgusunun lk niteliini kaybettii fikrinde olduu muhtemeldir. Atszn bu dnemde yazm olduu Nurculuk Denen Sayklama adl makalede tek parti dneminde manevi ihtiyac karlamak zere herhangi bir okulun kurulmamasn eletirdii yukarda belirtilmiti. Atsz yine bu dnemde yazd ve Konumalar adn verdii bir dizi makalede bu tenkidini srdrmekte ve Trkiyede renci vasfna layk tek topluluun mam Hatip okullar olduunu dnmektedir. Bu okulda yetien rencilerin dini bilgilerin yannda ada bilimlere de vakf olduunu dnen Atsz, bu rencilerin lke iin byk bir kazan olduunu savunmaktadr. Bu eksende bizzat Atatrkn adn vererek tek parti dnemini eletiren Atsza gre, tekkeler ve medreselerin kapatlmasndan sonra bir Yksek slam Enstitsnn kurulmamas byk bir hata olmutur ve bu yzden kara cahil yobazlar tremitir.316 Bu on yllk zaman dilimine bakld vakit, Atszn dncelerini derli toplu grebilme imknnn olduu gzlemlenmektedir. Zira bu on yllk zaman dilimi Atszn daha nce de zikredildii zere en youn yaz yazd dnem olmutur. 60l yllar,Atszn ykselen slamclk karsnda aktif bir tutum ald, laik eksende duruunu net bir ekilde gsterdii ve slamiyet hususunda eletirilerinin mevcut olduu bir dnem olmutur. Ancak Atsz, yine de komnizm karsnda
314 315

Atsz, ar Be,Orkun, say:9,1962,Makaleler II, s.28. Atsz, Konumalar I,Makaleler III, s.530. 316 a.g.e, s.540. 1944 tevkifatnda yarglanan 23 kiiden biri olan Hikmet Tanyu lahiyat profesrdr ve Atszn lmne kadar yannda olan arkadalarndan bir tanesidir. Atszn lahiyat Faklteleri ve mam-Hatip okullar zerindeki olumlu intibann arka plannda Hikmet Tanyunun etkisi bulunabilir.

78

din dncesini sahiplenmi ve din dncesini ilahi olarak dnmese de sosyal nizam salama noktasnda nemli bir payeye haiz olduunu dile getirmitir. 2.5 70li Yllardaki Makaleleri ve Eserleri Inda Atsz ve Din 70li yllar Atszn hayatnn son demleri olmu ve 11 Aralk 1975 gn vefat etmitir. Bu 5 yllk zaman dilimi ierisinde, Konumalar balkl yaz dizisi yznden tevkif de edilen Atsz, bu ksa zaman dilimine birok makaleyi sdrabilmitir. Bu makalelerde Atsz, 60l yllarda dile getirdii dncelere paralel fikirler beyan etmitir. Bundan tr aslnda 60l yllar ve 70li yllarn bir balk altnda toplanmas gerekmektedir. Ancak bu makaleler ierisinde yer alan iki tane makale, belki de bu tezin hazrlanmasn douran dncelerin yer ald yazlar olmutur. Bundan tr 70li yllar ayr bir balk altnda incelenecektir. Tezin bu safhasnda bu iki makale yer alacak ve ondan sonra bu blmn ksa bir zeti yaplmaya allacaktr. Atszn bu dnemde byk yank uyandran ve Atszn din olgusu balamnda ne dnd konusunda tartmalara sebep olan ilk makalesi Trkle Kar Yobazlk balkl yaz olmutur. Atsz bu makaleyi, Trkiye mam-Hatip Okullar Mezunlar Cemiyeti tarafndan karlan slamn lk Emri: Oku adl dergide Hasan Bac tarafndan yaynlanan bir yazya cevaben kaleme almtr. Hasan Bac tarafndan yazlan makalede, Ziya Gkalpe ynelik ciddi eletiriler bulunmaktadr ve Ziya Gkalp, Trkln ilk teorisyeni olmak suretiyle, slama alternatif bir fikir yaymakla itham edilmitir. Ayrca Hasan Bac, Trklk fikrinin Yahudilerin himayesi altnda olduunu iddia etmitir. 317 Atsz ise Trkl Ziya Gkalpn icat etmediini sadece Trklk fikrinin ismini koyan ve bu fikri sistemletiren biri olduunu belirterek yant vermeye balamtr. Gkalpn, Trkl slama alternatif olarak sunmadn iddia eden Atsz bu savna dayanak olarak Gkalpn Trk milletindenim, slam mmetindenim, Garp medeniyetindenim szn belirtmitir. Atszn mezkr

317

Atsz, Trkle Kar Yobazlk,tken, say:75,Mart 1970,Makaleler III, s.485.

79

makalede kar kt dier bir nemli nokta ise Trkln Yahudi himayesi altnda olduu iddiasdr. Atsza gre Gkalpn Yahudi kkenli olan Durkheimdan baz fikirler almas Onun Yahudi istismarclna alet olduu anlamna gelmemelidir. Zira her bilgin, filozof, fikir adam hatta peygamber kendisinden nce gelenlerde baz fikirleri iktibas etmitir. Atsz bu balamda daha da ileri giderek; slam peygamberi de daha ncekilerden baz eyler alm ve onlarn devam olduunu sylemitir diyerek Hz.Muhammedi ilahi niteliinden soyutlam ve bir fikir adam seviyesinde deerlendirmitir. 318 Atsz, zikredilen makalenin yazar Hasan Bacnn Trkle dost olmamasndan tr Trklke de dost olamayacan ifade ederken, her ne kadar Hasan Bacnn soy bakmndan Trk olmasa da samimi bir Mslman olarak Trkle atlan hakaretleri kabul etmemesi gerektiini dile getirmitir. Zira Atsza gre; Trklk Mslmanlk olmadan da yaar ve nitekim yaamtr ama Mslmanlk Trklksz yaayamaz. Onu ancak Trkln sel gibi akan kanlar ayakta tutmu, tutabilmitir. Trkiyeden ayrlan Arap Devletlerinin zavall, aciz ve gln durumlar ortadadr.319 Atsz, burada ak bir ekilde Trkl slamn fevkinde olarak nitelendirmekte ve slamn Trkler olmadan yaayamayacan iddia etmektedir. Atsz makalede yobazlk dncesinin kklerinin medresenin Trk dnce ve siyaset hayatna hkim olmasnda aranmas gerektiini ne srmtr. Atsz,din taassubunun her trl i kavgalara ve kan dklmesine sebep olduunu ve bu durumun imdiki zamana kadar geldiini iddia etmitir. Atsza gre medresenin Trk fikir ve siyaset hayatna hkim olmasndan evvel taassup bulunmamaktadr. Buna rnek olarak ise, byk bir slam mcahiti olarak niteledii Fatihin slamiyete gre haram olarak addedilen resim yaptrma konusundaki tavrn gstermitir. Atsz, bir dier rnek olarak II.Muradn, kadnlardan mrekkep musiki heyeti oluturduunu ve arap imesini vermitir.Atsza gre ikiye dknlyle bilinen dier tarihi ahsiyetler Yldrm Bayezid,Orhan Gazi ve Geyikli Babadr.Atsz, bu kiilerin iki imesiyle ilgili olarak u szleri sylemitir: Murad Bein,Yldrmn
318 319

a.g.m, s.485-487. a.g.m, s.487.

80

arap imesi veya Orhan Bein bir dervie isin diye arap gndermesiyle ne dnya yklm,ne dine zarar gelmi, ne de Mslmanlk kuvvetini kaybetmitir Atsz daha da ileri giderek, arap ien fakat Rumlarla savaan diyerek tanmlad Geyikli Babann, be vakit namaz klan fakat tefecilikle milleti soyan insanlardan ok daha yksek biri olduunu iddia etmitir. 320 Makalenin devamnda Trkiyenin birok alanda ileri gittiini, niversitelerin kurulduunu, ar sanayi atlmlarnn gerekletiini ifade eden Atsza gre bu ileri gidi Trk dnce hayatn fikir dnlklerinden koruyamamtr. Atsz, fikir dknlklerinden neyi kast ettii daha sonraki paragrafnda anlalmaktadr. Atsza gre, ilk nce Ticanilik akmn bir garabet olarak tremi, bu akm Nurculuk akm takip etmi ve daha sonra Sleymanclk fikri peyda olmutur. Atsz, bu akmlarn mam-Hatip okullarnn rencilerini dahi tekfir ettiini iddia etmi ve Biberiye, Kameriye isimli bir takm gruhlarla artk ii cinayete kadar vardrdklarn ifade etmitir. 321 Atsz bu noktada daha nceki yllarda olduu gibi, mam-Hatip okullarn ve lahiyat Fakltesini iaret etmekte ve fikir dknl olarak addettii mezkr akmlarn tasfiye olmas ve dinin tamamen bir inan ve vicdan ii olarak kalabilmesi iin bu okullara ihtiya olduunu savunmutur.322 Daha nceleri komnizme kar bir kalkan olarak din olgusunu savunduu grlen Atszn, mam-Hatip okullar ve lahiyat Fakltelerini de siyasal slama kar bir kalkan mahiyetinde grd sylenebilir. Burada bir dier dikkat eken nokta da bu okullar dinin tamamen bir inan ve vicdan ii olarak kalmas noktasnda nemli grmesidir. Burada Atszn laik bir hassasiyeti yanstt gzlemlenmektedir. Atszn Trkle Kar Yobazlk balkl yazda bir dier muarz olduu ve tenkit ettii olay da stanbulda vefat eden Emekli Topu Albay Cemal Aktounun cenaze treninden sonra Kartal Din Grevlileri tarafndan yazlan slama Uymayan ler beyanname olmutur. Beyannamenin ierisinde Cenaze iin elenk yaptrlmasnn ve Cenazenin bando ile kaldrlmasnn

320 321

a.g.m, s.481-482. a.g.m, s.484. 322 a.g.m, s.484.

81

slama aykr olduu ynndeki ifadeleri ar bir ekilde eletiren Atsz, bu kiileri, Birgilinin 323 Halefleri olarak tanmlamtr. Atsza gre bu zihniyet iptidaidir ve bu zihniyetin lnn ruhu iin datlan lokma tatls ve helva ile de sorunun olduunu nk bu ritellerin slamda yer almayp Trkler tarafndan sokulduunu ne srmtr.324 Atszn Trkle Kar Yobazlk balkl makalesi olduka yank uyandrm ve bu yazya kar Hasan Bac yine slamn lk Emri: Oku adl dergide slama Kar Yobazlk balkl bir cevap yazs kaleme almtr. Makalenin ierisinde yer alan baz cmleler u ekilde zetlenebilir: Trkiyemizde son yllarda cesaretini arttran trl akmlar arasnda bir de hakiki Trk grnme, dini ve Allah bir tarafa atma hastal tremitir. Hakiki Trk ruhunun iddetle nefret ettii bu tarz hastalklar da yine ve maalesef son yllarda biraz bolca yetitirdiimiz yarm mnevverler arasndr Sahasnn dnda mefkuremize saldrmak suretiyle makalemizin baln hak eden Sayn Atszn yazsnda o kadar ok hata var ki...325 Atsz ise bu makaleye kar cevapsz kalmayarak, Yobazlk Bir Fikir Mstehasesidir326 balkl bir makale yaynlamtr. Atsz bu makalede yobazlk dncesinin uluslararas bir hastalk olduunu iddia etmi ve bu hastaln kzl tr gibi yeil trnn de olduunu ifade
323

Atszn burada ismini zikrettii zat Muhammed bin Ali Birgivi namyla anlmaktadr. Hanefi mezhebinden olan ve 1521 ylnda doan Birgivi, 1571 ylnda vefat etmitir. Bkz, Birgivi maddesi, slam limleri Ansiklopedisi, C:13,Trkiye Gazetesi Yaynlar, stanbul,1993,s.321. Ayn dnemde eyhlislamlk yapan ve Atszn Birgiviye yeledii Ebu-suud Efendi ise Kanuni devrinin 13.eyhlislamdr. Tefsirleri ve fetvalaryla mehur olan Ebu-suud Efendi 1584 ylnda vefat etmitir. Bkz, Ebu-suud Efendi maddesi, slam limleri Ansikopledisi, C:14,Trkiye Gazetesi Yaynlar, stanbul,1993,s.12. 324 Atsz, Trkle Kar Yobazlk,Makaleler III, s.489. 325 Atsz, Yobazlk Bir Fikir Mstehasesidir,Makaleler III, s.494. 326 Mstehase fosil anlamna gelmektedir. Yobazlk Bir Fikir Mstehasedir balkl makale Atszn din olgusu balamnda yazd en sert yazlarn bulunduu bir dizi yaznn son safhasn tekil etmektedir. Atszn bu yazlar bakanln yapt Trkler Derneinin bir yaplanmas olan ocaklarda ciddi bir sorunu ortaya karmtr. Bu hususta Atszn Altan Deliorman Anadoluya teftie gnderirken syledii u szler nemlidir: Bakalm bizim mmeti ocaklar ne halde.Bkz, Deliorman, Tandm Atsz, s.253.Deliorman ise Anadolunun kk bir kasabasnda bir bakkal dkknnn Atszn bayazarln yapt tken dergisinin el altndan satldn grmtr. Bunun sebebini sorduu vakit ald cevap dikkat ekicidir: u son saylardaki yazlarn grdnz m Atsz Bein? Biri nurculuu yerin dibine batryor, teki de slam Birliini. Her ikisi de yer yer slamiyete atyor. Bu muhitte byle bir derginin ne satlmas mmkn, ne okunmas... Buralarda Nurculuk Atsz Beyin stanbuldan grd gibi grlmyor. Hepsi namuslu, drst, dindar insanlar. evrelerinde sayg ve sevgi uyandryorlar. Onlara atarak milliyetilik yapmak kar yol deil. Bunlar Atsz Beye de anlatn. Bizim sesimizi duyurmamz kolay grnmyor. Yanl anlalmaktan da ekiniyoruzBkz, a.g.e, s.255.Altan Deliorman ile yaplan mlakatta bu makalenin Atsz adna menfi tesirler dourduu dorulanm ve Altan Deliorman, Atszn slam aka eletirdii tek yaznn bu makale olduunu iddia etmitir.

82

etmitir. Atsza gre bu hastaln yeil trne yakalananlar, fikirlere ve itihatlara sayg duymamaktadr nk tartabilecek seviyede deillerdir. Bundan tr bu kiiler kfr ve iftira etmek suretiyle ste kmaya alr ve ilim-mantk alannda konuamadklar iin ancak ayet ve hadis kullanarak fikirlerini savunabilirler. Atsza gre bu insanlar; Soy soy insanlarn bir tek demle Havvadan trediklerine, demin 1050 yl yaadna, Havvann her yl biri erkek biri kz olmak zere ikiz evlat dourduklarna ve bu kardeleri birbirleriyle evlendiklerine inanrlar. Bir Smer masalndan kan tufan ve Nuhun gemisi onlar iin hakikattir. Hangi Teknik niversitesinden mezun olduu belli olmayan Nuhun yapt o pazarc kayna her cins hayvandan birer iftin girip smas ve 40 tufan gnnde birbirini yemeden uslu uslu oturmas da gerektir327 Burada Atszn, yobazlk iin kulland kzl trden kastnn komnistler, yeil trden kast ettiinin ise Siyasal slamclar olduu ak bir biimde mahede edilmektedir. Atsz, daha nceki yllarda olduu gibi burada da slamclk dncesi ile komnizm fikrini ayn potada deerlendirmektedir. Bir dier dikkat ekici husus ise, Atszn slamda geen yaradl anlatsn mstehzi bir biimde belirtmesi ve yadsmasdr. Daha nce yobazlk kavramn dini taassup ile karlayan Atsz, burada bu mevhumun kapsamn gelitirmi ve slamn en temel grlerinden biri olan dem ve Havva tarafndan reme ilkesine inanmay da bu kavramn kapsamna sokmutur. Yine slamda geen ve peygamber olarak tanmlanan Hz.Nuhu Atsz; bir Smer masal kahraman olarak tantmaktadr. Atszn bu noktada Hz.Nuhun hangi teknik niversiteden mezun olduu belli olmayan biri olarak tantmas da Hz.Nuhun ilahi gcn yadsdna delalet etmektedir. Ancak yaznn ilerleyen safhalarnda Atsz slam hususunda ok daha ak ve ok daha sert eletirilerde bulunacaktr. Hasan Bacnn; slam dncesinde smrgecilik yoktur. nk slam rfnde btn beeriyet tek mmettir cmlelerini eletiren Atsz, slam dncesinde smrgecilik kavramnn var olduunu nk lkeleri fethetmenin ve haraca balamann smrmekten baka bir ey olmadn iddia etmitir. Atsz yine Hasan Bacnn Trkleri Allah bir tarafa atmakla
327

a.g.m,s.494.

83

itham etmesine de cevap vermi ve Trklerin Tanr dncesini bir tarafa atmadn belirtmitir. Atsz buna kant olarak Trklerin Tanr Trk Korusun slogann gstermitir. Atszn burada Allah lafz yerine Tanr szcn kullanmas dikkat ekicidir ve Atsz cmlesinin devamnda Tanr dncesinin insan idraki ve zeks dnda olduunu ve eski Trklerin sayg duyduklar varlklar z adlar ile anmadklarn ifade etmitir. Buna dayanak olarak din bilginlerinin asrlar boyunca Tanrnn sureti zerinde asrlar boyunca tartmasn veren Atsza gre, Tevratn Tanr ile insan ayn ekilde tarif etmesi ilkelliin bir rndr. Tanr, ne din kitaplarnn anlatt gibi insan eklinde, ne de gklerin bir yerindeki tahtnn zerindedir.328 Atszn burada bir nevi agnostik bir dnceyi yanstt gzlemlenmektedir. Atszn her ne kadar Tanrnn var olduunu dnd ak bir ekilde grlse de Tanrnn suretinin nasl olduunu din kitaplarnn dahi ortaya koyamayacan ifade ederek Tanrnn bilinemez olduunu ne srmtr. Atszn bu makalede ne srm olduu fikirler arasnda insanlarn eitsizlii dncesi de bulunmaktadr. Atsz, tabiatta eitlik olmadn belirtmi ve tabiat yaratan Tanrnn canllar arasnda eitlik dnmediini, bu durumun somut bir ekilde kantladn iddia etmitir. Atsza gre adalet dncesi hak ve hukuk alannda hibir zaman eit olamayan insanlara nispi bir eitlik salamak adna gelitirilmitir. 329 Atszn burada daha nceki dnemlerde olduu zere Sosyal Darwinist bir fikir yrtt anlalmaktadr. Atsz bu yorumlarn akabinde Hasan Bacnn; slamiyet rk ve renk tanmaz dsturuna karlk vererek bu ilkenin hibir gerekliinin olmadn dile getirmitir. Atsz, komnizm ve Amerikan anayasasnn da rk ve renk ayrmna istinat etmediini ancak gerekte ayrmn her daim olduunu ne srmtr. Atsza gre slamiyetin renk ve rk ayrmn kabul etmemesi de tarihte kalmtr zira Araplar ngilizler ile birleerek Trk ordusunu arkadan vurmutur. Hatta bu Arap ihanetinin banda Peygamber soyundan gelen erifler bulunmutur.330 Atszn burada slamclk veya trevi fikirleri deil dorudan slam komnizm dncesi ile bir kefede deerlendirdii grlmektedir. Dikkat
328 329

a.g.m, s.498. a.g.m, s.496. 330 a.g.m, s.497.

84

eken bir dier noktada Atszn, slamn peygamberinin dorudan soyundan gelen erifleri de ihanet ierisinde bulunmakla itham etmesidir. Daha nceki yllarda Trklk kimliini slamiyet dininin fevkinde grlen Atsz, yaznn devamnda benzer bir ifade kullanm ve bu dnceye slam eletirisini de eklemitir: slamiyet Trkler sayesinde yaad ve ykseldi. slamiyet Trkleri deil, Trkler slamiyeti yceltti. Biz slam olmadan nce de byktk. Keramet slamiyette olsayd her Mslman millet ykselirdi. Hele tarafmzdan birka kere tekrarland gibi slamiyetten nce byk devlet olan ran slam olduktan sonra bugnk duruma dmezdi.331 Grld zere burada Atsz, sadece Trkln slamdan daha stn olduunu sylemekle kalmam, ran rneinde grld zere slamn aslnda geriletici bir unsur olduunu savunmutur. Atsza gre bilim alannda yaanan gelimeler nda artk insanlarn Adem ve Havvadan tredii tezi rmtr ve bilim artk ksa mrl de olsa canl hcre yaratacak seviyeye ulamtr.Bundan tr, din bir ahlak ve vicdan sistemi olarak telakki edilmedii mddete ilim karsnda iflas etmeye mahkumdur. Atsz din bilginlerinin de artk din kitaplarndaki tarihi ve ilmi yanllklar tevil edebilmek adna vahiy dncesini ortaya attn ifade etmi ve ilham alan Peygamberlerin de bir insan olmasyla yanllklar geitirdiklerini belirtmitir. Bu ekilde tevil etme yoluna girilmese insanlarn din kitaplarndan mstakbel tehlikeleri grmek isteyeceini dile getiren Atsza gre, mesela milyarlarca yl sonra olacak olan kyamet dncesinin olduu yerde din kitaplarnn zuhurundan birka yzyl sonra ortaya kan zehirler hakknda sz edilmemesi anlalamamaktadr.332 Atsz burada din kitaplar derken muhakkak Kurandan bahsetmektedir zira uyuturucu maddeleri iaret eden ve birka yzyl sonra ortaya kan zehirler tarihsel adan Kurann olumaya balad 610 ylndan sonraki srece uygun dmektedir. Burada Atszn din kitaplarn herhangi bir kitap gibi telakki ettii ve din bilginlerinin bu kitaplarda akla ve manta mugayir olarak grlen yerleri tevil etmeye alt dncesinin verilmek istendii gzlemlenmektedir.

331 332

a.g.m, s.497. a.g.m, s.499.

85

Atsz makalenin devamnda daha ak bir ekilde din olgusunun ilahi bir ilhamla da olsa sosyal bir kurum olduunu ne srm ve her peygamberin kendi bilgisi ve grgs kadar dzen koyduunu iddia etmitir. Bu minvalde Muhammed(Atsz bu makalenin hibir yerinde slamn peygamberinin ismine Hz. n taks koymamtr), kumar, iki ve fuhu gibi deerlerin had safhada olduu bir toplumda cennet ve cehennem kavramlar ile toplumu intizam edebilmitir.333 Atsz burada yine slamn en temel kavramlarndan olan cennet ve cehennem mevhumlarn ilahi niteliinden soyutlam ve bu kavramlar slamn peygamberi tarafndan dzeni salamak adna arasal bir pozisyona oturtmutur. Atsza gre aslnda aydnlk kafalardaki pheler balangcndan beri devam etmitir ve Atsz bu hususta bn-l Arab adl bir zat rnek vererek bu kiinin kimileri tarafndan evliya kimileri tarafndan da zndk olarak tasvir edildiini ifade etmitir. Atsz, bu pheleri duyan Hallac- Mansur gibi delilerin bulunduu gibi bir takm insanlarn da yobazlamak suretiyle slamiyeti bugnk durumuna srklemitir. Atsza gre bu kiilerden en nemlisi Gazalidir ve Farabi ve bn-i Sinay tekfir etmek suretiyle slamiyete byk zarar vermitir. 334 Atszn burada sezgi kavramn n plana alan ve felsefeye kar olan Gazali yerine, akl dncesini temel alp ilim ve felsefeye nem veren Farabi ve bn-i Sinay yceltmesi din olgusuna bak konusunda bir noktada ipucu vermektedir. Atsz iin din dncesi pozitif ilimler ile uyum ierisinde olduu srece yararldr yoksa din mutlaka revize edilmek durumundadr. Atszn makale ierisinde gndeme getirdii bir dier bilgin ise 14.yzylda randa yaam olan bn-i Yemindir. Atsza gre yobazlar Tanrnn insanlarn ne yolda hareket edeceklerini daha kinat yaratlmadan haber verdiine

333 334

a.g.m, s.500. a.g.m, s.500.Gazali, Hccet-l slam sfat ile anlan bir slam alimidir ve afii mezhebine mensuptur. Devrin felsefecilerine kar yazd reddiye ile mehur olan Gazali Eari geleneine mensuptur. Bkz, mam- Gazali maddesi, slam limleri Ansiklopedisi, C:6,Trkiye Gazetesi Yaynlar, stanbul,1993,s.283. Farabi, felsefe ve mzik alannda nemli aamalar gsteren ve eski Yunan filozoflarnn eserlerini tercme eden bir slam limidir.873 ylnda Farabda domu ve 950 senesinde amda vefat etmitir. Bkz, Farabi maddesi, Yeni Rehber Ansiklopedisi, C:7,Trkiye Gazetesi Yaynlar, stanbul,(t.y.)s.102. bn-i Sina ise felsefe ve tp alannda mehur olan bir slam limidir. Bat dnyasnda Avicenna olarak tannan bn-i Sina, 980 ylnda Buhara yaknlarnda olan Afsunda domu ve 1037 senesinde Hemedanda vefat etmitir. Bkz, bn-i Sina maddesi, Yeni Rehber Ansiklopedisi, C:9,Trkiye Gazetesi Yaynlar, stanbul,(t.y.),s.293. Bu iki slam limi akl n plana alan Mutezile akmna mensupturlar ve bundan dolay Gazali tarafndan reddedilmilerdir.

86

inanmakta ve bunun Levh-i Mahfuz335 da yazldn dnmektedir. bniYeminin 14. yzylda sormu olduu sorular gndeme getiren Atsz; yobazlarn bu dncesinin insanlar Tanrnn iradesiyle su iledii sonucunu kartm ve u soruyu sorarak sorgulamtr: O halde insanlar cezalandrma niye?.336 Atszn burada yine slamn en temel kavramlarndan biri olan kader dncesini sorgulad ve inkr ettii grlmektedir. Atszn bu makale de sorgulad bir dier alan hadislerin sahihlii zerinde olmutur. Atsz polemie giritii Hasan Bac iin sanki Peygamberin zel kalem mdrym gibi davranmakla sulam ve hadislerin birounun uydurma olduunu iddia etmitir. Atsz bu argmanna dayanak olarak ilk siyer 337 kitabn yazan bn-i shakn 773 ylnda ldn ve yazd kitabn metninin ortada olmadn gstermitir. bn-i shaktan sonra ilk siyer kitabn yazan bn-i Hiamn 835 ylnda ldn belirten Atsz; slamn peygamberi ile arasnda iki asr bulunan bu zatn eserinin tarih metodolojisi bakmndan doru olmasnn mmkn olmadn savunmutur. Bundan dolay Atsz, slam tarihinin balangc hakknda ortaya srlen olaylarn birouna nakli olmas sebebiyle gvenilemeyeceini sylemitir.338 Atszn burada kastetmek istedii dnce hadislerin herhangi bir dini tartmada geerliliinin olmamasdr. Atszn bu makalede kar kt kavramlardan biri de vahiy olgusu olmutur. Atsza gre slamn peygamberi evresindeki ahlaki bozukluklara are aramak adna insanlardan uzakta yaam ve maaralara ekilmitir. Peygamber, Arap putuluuna kar kmak adna eski Msrllardan Yahudilere geen tek tanr dncesini dikte ettirmitir. Atsza gre bu durumu anlayabilmek iin eski Smer ve Msr masallarna inanmak yersizdir ve bu medeniyetlerden gelen dnceleri ilahi hakikat olarak sunmaya lzum yoktur. Hatta Atsza gre, Yahudi krallarn peygamber diye Trk milletine telkin ederek milli mefahiri unutturmak suretiyle srailiyyat hayat ve ahlak sistemi

335

Levh-i Mahfuz korunmu levha anlamna gelmektedir. slamda ise bu kavram Allahn takdir ettii her eyin yazl bulunduu, nasl olduu bilinmeyen ve her trl tesirden korunmu levha manasn tamaktadr. Bkz, Levh-i Mahfuz maddesi, Yeni Rehber Ansiklopedisi, C:13,Trkiye Gazetesi Yaynlar, stanbul, s.47. 336 a.g.m, s.501. 337 Hz.Muhammedin hayatn konu alan eserlere siyer denir. 338 Atsz, Yobazlk Bir Fikir Mstehasesidir,Makaleler III, s.502.

87

diye ne srmek milli bir cinayettir.339 Atsz burada hem slamn peygamberinin dsturlarn vahiy yoluyla deil kendisinden nce gelen dncelerden aldn iddia etmi hem de slamn da bir peygamber olarak telakki ettii Hz.Davut gibi srail krallarnn peygamberliini yadsmtr. Atsz makalenin ilerleyen blmlerinde Hz.Muhammedin de peygamberliini de sorgulamtr. Atsza gre, daha nce de zikrettii zere, Tanr insan idrakinin dndadr ve peygamberler de insandr. Muhammed de peygamber olmadan nce Kurey putlarna kurban kesmitir. Peygamber olduktan sonra da Garanik340 meselesiyle mehurdur ve slam limleri bu hadiseyi geitirebilmek adna eytann peygamberin iine girerek onun adna konumas eklinde tevil yoluna girmek zorunda kalmlardr. Atsz bu dayana kabul etmemi ve u ekilde sorgulamtr: Peki, eytan bu karganml yaparken lim(her eyi bilen), basir(her eyi gren) ve habir(her eyden haberi olan) Tanr ne yapyordu?341 Grld zere Atsz slamn peygamberinin ilahi niteliini sorgulamakta ve Onu herhangi bir insan seviyesinde deerlendirmektedir. Atsz bu sorgulamay makalenin en temel argmanlarndan birisi iin gei cmlesi olarak kullanmtr. Bu argman Kurann Muhammedin talimat olduu iddiasdr. Atsz bu savnn birok delili olduunu ne srm ve iki adet temel itiraz sralamtr. lk itiraz, Kuran ierisinde birok yerde yemin ve and verilmesidir. Yeminin insanlar tarafndan edileceini belirten Atsz, daha stn bir varlk olan Tanrnn yemin etmeyeceini dile getirmitir. Bundan tr Atsza gre bu yeminler bizzat Muhammedin gnlnden ve beyninden domutur ve yemin slubu slam ncesi Arap dneminde kullanlan adap ile
339 340

a.g.m, s.503. mam- Rabbaniye gre Garanik meselesi u ekilde meydana gelmitir: oumuzun bildii gibi, birgn Seyyid-l-beer aleyhi ve al alihi ve eshabissalt vesselam Eshab ile oturuyordu. Kureyin ileri gelenleri ve kfirlerin efleri orada idiler. Seyyid-l-beer aleyhi ve al alihissalt vesselam onlara (Vennecmi) suresini okudu. Onlarn putlarn anlatan yet-i kerimeye gelince, meln eytn putlar ven birka sz, o Serverin aleyhi ve al alihissalt vesselam szne ekledi. Dinleyenler, bunlar da o Serverin sz sandlar. eytnn szlerini yet-i kerimeden ayramadlar. Orada bulunan kfirler barmaya balyarak, Muhammed aleyhissalt vesselam bizimle sulh yapt, putlarmz vd dediler. Orada bulunan mslmanlar da, okunan szlere aakaldlar. O Server aleyhissalt vesselam eytnn szlerini anlamad. (Ne oluyorsunuz?) diye sordu. Eshab- kiram, siz okurken bu szler de araya kart dediler. O Server aleyhi ve al alihissalt vesselam dnceye dald ve ok zld. Hemen Cebrail-i emin l nebiyyin ve aleyhissalt vesselam vahy getirdi. O szleri eytnn kartrd, btn Peygamberlerin szlerine de kartrm olduunu bildirdi. Allah tel, o szleri yet-i kerime arasndan kard. Kendi kelamn sapsalam yapt.Bkz, mam Rabbani Ahmed-i Faruki Serhendi, Mektubat,ev.Hseyin Hilmi Ik,C:1,3.B,Trkiye Gazetesi Yaynlar,stanbul,2007,s.398. 341 a.g.m, s.504-505.

88

uyum ierisindedir. Hatta Kuran; lemlerin sahibi olan Tanrya hamdederim diye balamaktadr ve Tanrnn kendi kendine hamdetmeyeceine gre Kurann Muhammedin talimat olduu aktr. 342 Atsza gre Kurann bizzat Muhammedin talimat olduunun ikinci bir delili de Muhammedin peygamberlii srasnda mensuh yani hkmden dm ayetlerin var oluudur. Atsz bu durumu mstehzi bir ifadeyle tasvir etmitir: Demek ki 20 ylda bile hayattaki baz deiiklikler Tanr buyruklarn deitiriyor, Tanr eski buyruklarn hkmsz sayarak yenilerini gnderiyor. Peki, hayatn ge ve g deitiini 14 asr nceki zamanlarn 20 ylnda bile ihtiyalar ve hkmler deitirirken gelimenin ok hzland daha sonraki 14 asrda deiecek hibir ey olmad m?343 ok ak bir ekilde grlmektedir ki Atsz, Kuran Hz.Muhammed tarafndan dikte ettirilen bir kitap olarak grmektedir ve ilahi niteliini kabul etmemektedir. Bundan tr sosyal bir messese olarak tanmlad dinin ancak hayatla beraber yryebileceini dnen Atsz, yobazln dinleri dondurduunu ve dinlerin hayatn gerekliliklerine adapte edilmemesinden tr toplumlarn geri brakldn iddia etmitir. Atsz yobazla kar kan ve hakikatleri gren baz bilginlerin ktn iddia ederken eyh Bedrettini emsal vermitir. Bedrettinin Varidat adl eserini rnek gsteren Atsz; bu eserde cennet, cehennem gibi kavramlarn kabul edilmediini ve kyamet gnne inanmadn belirtmitir. Bedrettin rneinde de grld zere din bilginlerinin birbiri ile zt fikirler ne srebileceini ifade eden Atsz; bu sorunun zmnn dini ahslarn vicdanna brakarak teferruatla uramamak, birbirinin inan ve tefsirine, anlayna karmamak olduunu dile getirmitir.344 Makalede dikkat eken bir dier nokta da Atszn makaleyi bitirmeden evvel lhan Arselin345 bir makalesinden alnt yapm olmasdr. Atsz bu alnty, polemie giritii Hasan Bacnn, yazsn Necip Fazldan bir paray iktibas ederek sonlandrmasna nazire olarak yaptn belirtmitir. lhan Arselin 18
342 343

a.g.m, s.505. a.g.m, s.506. 344 a.g.m,s.507. 345 lhan Arsel laiklik konusunda keskin tavryla bilinen ve slamiyetin zne dnk eletirileriyle bilinen bir aydndr. Arselin yaynlanm birok kitab bulunmaktadr ve din olgusu bahsinde; Arap Milliyetilii ve Trkler, eriat ve Kadn, eriat ve Klelik, Kurann Eletirisi gibi kitaplar mevcuttur.

89

Austos 1970 tarihinde Cumhuriyet gazetesinde yazm olduu ke yazsnda zetle u cmleler gemektedir: Viyana kaplarna iman sayesinde, eriat dzeni sayesinde gittik diyenlerin bir hatas var ki o da u: Osmanl Devletinin ykseli ve k nedenlerini aratrmamak lmi esaslara gre derinlemesine inebilseler bu ykseliin ve alaln temellerinde eriata ballk nedenlerinin yatmadklarn grecekler. eriata ballk deil, aksine, eriata bal olmamak yani aklc olmak nedenlerinin yattklarn anlayacaklardr lk padiahlar eriatn kaamaklarndan yararlanmakla kalmamlar fakat eriatn kati ve deimez kabul edilen hkmlerine kar aka cephe almlardr. Daha akas Kurann emirlerine kar gelmiler ve ancak bu suretle o muazzam baarlarna ulamlardr Atsz, her ne kadar lhan Arseli tanmadn belirtmi olsa da Arselin Necip Fazldan daha muteber olduunu ifade etmi ve Arselin szlerine ilave olarak Fatih kanunnamesinde yer alan karde katli maddesinin de slama aykr olmasna ramen devletin bekas adna yer alm olduunu eklemitir.346 Atszn Necip Fazln karsna lhan Arseli karmas bir dnemin artk bittiine somut bir delil tekil etmektedir.50li yllarda Necip Fazln dergisinde yaz yazan ve Trk Milliyetileri Derneinde CHPye kar birok muhafazakr aydnla ortak bir cephede birleen Atsz, 70li yllarn banda tamamen farkl hareket etmitir. Bu nazireyle birlikte laiklikten yana kati bir tavr ald kesin bir surette mahede edilen Atszn, muhafazakr evrelerle arasna mesafe koyduu dnlebilir. Atszn makaleleri ve eserleri nda din olgusuna yaklamnn irdelendii bu blmde dnemler arasnda benzerlikler ve farkllklara tesadf edilmitir.30l yllarda Atsz; dinin artk bir lk olma zelliini kaybettiini dnmekte, Trkln artk din yerine ikame edilmesi gerektiini savunmakta ve slamclk fikrinin Trklk fikrinin kart olan bir dnce olduunu ifade etmektedir. Trklerin tarihsel srete yaadklar din deiikliklerinin bilhassa dil alannda yabanclamay getirdiini iddia eden Atsz; bu balamda Budizm, Manihaizm ve slamn menfi tesirleri olduunu dnmektedir. Bu dnemde dikkat eken bir dier husus Atszn laiklik hassasiyetini nemli lde vurgulamasdr. Atszn 30l yllarda yapt millet
346

a.g.m,s.509-510.

90

tanm ierisinde din unsuru da gememektedir. Bu yllarda Sosyal-Darwinist yorumlarna sklkla rastlanan Atszn, din olgusunun manevi anlamda yararl olduunu ima ettii yazlar da mevcut bulunmaktadr ve clz da olsa komnizme kar dini sahiplendii grlmektedir. 40l yllarn zellikle ilk yarsnda Atszn Trklk fikrini bir din olarak telakki ettii grlmektedir. Bu yllarda amanizm vurgusunu da yapan Atsza gre amanizm Trklerin milli dinidir ve slam ncesi Trklerin yaamnn yceliklerinden bir tanesidir. Atszn bu yllarda lgatine giren bir dier kavram tasavvuf olmutur. Tasavvufun, amanizm ve sair unsurlarla kark bir slam Trklere sunduunu belirten Atsz tasavvuf kavramna olumlu bakmtr.30l yllarda olduu gibi din deiiklerinin dil alannda yabanclamay beraberinde getirdiini savunan Atsz, bu yllarda dinin siyasete alet edilmemesi gerektii hususunda tarihsel referanslar kullanmtr. Ancak 30l yllarda din olgusunun lk olma mahiyetini kaybettiini dnen Atsz bu yllarda, tarihte dinin bir lk olarak yararl ilevler grdn ve yceltilmesi gerektiini dnmektedir. Atszn millet tanmnn ierisine bu yllarda din unsuru da eklenmitir ve 1947de yazd bir makalede Allah lafzn sahiplenmitir. Yine 30l yllarda olduu gibi Atsz komnizm karsnda din olgusunu sahiplenmektedir. Atszn din olgusu balamnda olumlu szleri daha ok 40l yllarn ikinci yarsnda ifade edilmitir ve bu deiim 50li yllara yansyacaktr. Atsz, 50li yllarda da Trklk fikrini bir din olarak telakki etmitir. Ancak, milleti oluturan unsurlar ierisinde din nitesini de sralayan Atszn slamiyet iin milli din tanmlamas yapt grlmektedir. Milli kltr tanm ierisinde de slama yer veren Atszn bu yllarda ilk defa Trkler arasnda mevcut olan mezhep ve din farkllklarna vurgu yapt da grlmektedir. Komnizme kar din olgusunu daha iddetli bir biimde savunan Atsz bu yllarda tek parti dneminin laiklik politikalarn da nemli lde eletirmektedir. 60l yllarda ise ykselen slamclk ile birlikte Atszn slubunun 30lu ve 40l yllarn ilk yarsna geri dnd gzlemlenmektedir. zellikle Nurculuk ile ciddi bir mcadele ierisine giren Atszn siyasal slamc gruplar, komnizm
91

ile zdeletirildii grlmektedir. slam Birlii dncesine de sert bir ekilde kar kan Atsz; yine 30lu ve 40l yllarda olduu gibi Arapadan geen selamnaleykm gibi klielere de kardr. Bu yllarda Atszn lgatine irtica, taassup, yobazlk gibi terimler girmitir. Atszn slamiyet ile alakal yorumlar da bu yllarda keskinlemeye balam ve Atsz, slam sosyolojik esaslarda deerlendirmitir. Trklk kimliini slamdan stn tutan Atsz; kendi deyimiyle Kurana ramen laiklii tercih etmektedir. Trkler arasnda mevcut olan mezhep atmasn bu yllarda daha sklkla irdeleyen Atszn, tasavvuf ile alakal yorumlar da deiiklik arz etmektedir. Atsz bu yllarda, daha nce amanik unsurlarn slama adapte edilmesi olarak yorumlad ve olumlad, tasavvuf mevhumunu kyasya eletirmekte ve zararl bir fikir olarak grmektedir. Ancak Atsz daha nceki yllarda olduu gibi din olgusunu komnizme kar nemli bir kalkan grmekte ve dinlerin ahlakszlk olarak niteledii davranlara kar nemli bir silah olduunu dnmektedir. Atszn bu yllarda youn bir ekilde vurgulad bir dier nokta da mam-Hatip ve lahiyat Fakltelerine verdii nem olmutur. 50li yllarda tek parti dneminin laiklik politikalarn eletiren ve gerekli messeselerin kurulmadn dile getiren Atsz, bu yllarda her ne kadar 50li yllarda olduu kadar keskin bir slup kullanmasa da bu hususta grlerini korumaktadr ve hata olarak addettii bu durumun dzelmesi iin zikredilen okullara nem verilmesi gerektiini vurgulamtr. 70li yllar ise yukarda anlatld zere 60l yllarn devam mahiyetindedir. Ancak zellikle Yobazlk Bir Fikir Mstehasesidir balkl makalesinde Atsz, slama ynelik eletirilerini arttrm ve slamn ilahi niteliini ak bir ekilde yadsmtr. slamn peygamberi ile alakal da olduka sert yorumlarn bulunduu bu makale Atszn din olgusu hakknda dncelerinin en radikal surette grld yaz olmutur. Ancak Atszn mtefekkir yn dnda romanc bir kimlii de bulunmaktadr ve din olgusu balamnda dncelerinin karikatrize edildii romanlara rastlamak mmkndr. Bundan dolay dier blmde Atszn din olgusuna bak romanlar nda incelenecektir.

92

NC BLM ATSIZIN ROMANLARINDA DN OLGUSU347 3.1 Bozkurtlarn lm Inda Atsz ve Din Bozkurtlarn lm adl eser Atsz tarafndan 1946 ylnda kaleme alnmtr. Romanda Gk-Trk devletini konu edinir ve romandaki zaman aral 622-639 yllardr. Romann konusu Trklerin Kaanlarnn lm zerine yerine geen Kara Kaann tahta gemesiyle balar.lm Kaann iki olu bulunmaktadr.Birisi Tulu Han dieri ise Kr addr. Kr ad bir Trkn nasl olmas gerektiini Tulu Han ise nasl olmamas gerektiini simgeler. 348 630 ylnda inliler Trkleri hkimiyeti altna alr ve 9 yl sonra Kr ad krk arkada ile birlikte ihtilal yapmaya kalkr. in Sarayn basan bu krk kii ldrlr ve ihtilal denemesi baarszlkla sonulanr. Ancak romana gre bu bir son deil balangtr ve Kr ad ile krk arkadann bu fedakrl, Trklerin birlik ve beraberlik ierisinde hareket etmesine zemin hazrlayacaktr.349 Romanda vurgulanan en nemli dncelerden birisi inlilerin GkTrk devleti ierisindeki nfusu ve devlet kademesindeki etkinliidir. Vurgulanan bir dier husus ise Trklerin dou ili ve bat ili diye ikiye blnmesi ve farkl idareciler tarafndan ynetilmesinin yaratt sorunlardr. Vurgulanan bir baka nemli nokta ise dnemin Trklerinin tre kavramna verdii deer ve bu kavramn yceliidir. Roman ierisinde din balamnda nemli vurgular bulunmaktadr. Bunlardan bir tanesi Trk Tanrs kavramdr. Romann banda bir yaz gnnde akn yapan Gk Trk askerleri olduka youn bir yamur ve frtnaya yakalanrlar ve bir Yzba u soruyu sorar: Trk Tanrs bizden yz m evirdi350. Bir yaz

347

Atszn hiciv zellikleri tayan Dalkavuklar Gecesi ve Z Vitamini adl eserleri din olgusu balamnda herhangi bir iz tamad iin bu balkta incelenmeyecektir. 348 zdemir, a.g.e,s.76. 349 a.g.e,s.76. 350 Atsz, Bozkurtlarn lm,5.B,rfan Yaynlar, stanbul,2009,s.14.Bozkurtlarn lm adl eserde tane tabiat hadisesi dikkat ekmektedir. Bunlar; yaz ortasnda kar yamas, gnlerce sren rzgr ve ayn e blnmesidir. Sadk Tural, bu hadiselerden birincisini amanizme, ikincisini amanizm in sonucu olan bir

93

gn k soukluunun yaanmas romann ilerleyen safhalarnda da grlecektir: Yazn en scak anda be gn, Trkeli karak varm gibi souktan bunald Bu herhalde Tanrnn bir fkesi olmalyd Evet, Tanr fkelenmi, Trklere gcenmi olacakt Tanr elbette fkelenirdi Trkler eskisi gibi llerini yakmyor, gmyorlard. Kaan inli -ing Katunun szlerine kanmakla kalmyor, en-Kingi Trk beleri gibi tmen ba yapyordu351 Romann sonlarna doru ise Kr adn ihtilal yapmak iin haber verdii Gk Br adl karakter u ekilde dua etmektedir: Trk Tanrs! Trk Yersular! Umay! Yarn iin bana g verin!352 Grld zere romanda geen Tanr kavram milli bir nitelik tamakta ve Trkler milli kimliklerini kaybettii zamanlar bu Tanr onlar cezalandrmaktadr. Hatrlanaca zere Atsz 1943 ylnda kaleme alm olduu Trk Edebiyat Tarihi kitabnda amanizmi u ekilde anlatmtr: Gk Trklerde Tengri yani sema btn dnyay ve beeriyeti yaratan bir Tanr deil, Trk Tanrsdr. Yine Gk Trklerde Umay adnda bir kadn Tanr tantlyordu ki bu da iyilik ve acma Tanrs idi. te Trklerin bu milli dinine amanizm diyoruz.353 Anlalaca zere Atsz, amanizm tanmn romanda kahramanlarn aznda sembolletirmi ve milli nitelikler tayan bu dini romanda yaama geirmitir. Atszn 40l yllardaki makalelerinin irdelendii blmde Atszn, Trk vatann korumakla mkellef olan askerleri anlatrken; Tabiata kar, dmana kar ve hatta Tanrya kar gnmz bir gazadr Bu ebedi heykeli artk, dnyann nizamn kurmu olan Tanr bile deviremez.354 cmlelerini kulland bahsedilmiti. Bu romanda ise Kr ad, Tanrnn fevkinde u dizelerle gsterilmitir: Erlik ululuktan yana Tanr Kr addan geridir355 Atsz burada yine makalesinde geen dnceyi romana uyarlam ve en stn kahramanlk mertebesinde grd Kr ad Tanr ile mukayese ederek Tanrnn stnde bir payeye oturtmutur. Ancak burada da ayn makalede olduu gibi Tanrnn kimlii konusu belirsizlik iermektedir nk romann ierisinde Yamtar adl
unsura ve ncsn ise epik unsurlara balamaktadr. Bkz, Sadk Tural,Tarihi Roman ve Atszn Tarihi Romanlar zerine Dnceler,Atsz Armaan, s.CXXI. 351 a.g.e, s.294. 352 a.g.e, s.395. 353 Atsz, Trk Edebiyat Tarihi, s.25. 354 Atsz, Gaza Topraklarnn Gazi ve ehit ocuklar,Makaleler I, s.221. 355 Atsz, Bozkurtlarn lm, s.53.

94

bir kahramann u szleri o dnemde ok Tanr dncesinin hkim olduunu gstermektedir: u inlilerle Sudaklar hangi Tanr yaratm? Byle budun yaratmaktansa yaratmamak yek356 Romanda din olgusu balamnda geen bir dier kavram da erenlik mevhumudur. Romann kahramanlarndan Bg Alp, dedesinin kendisine Tanry ve Tanr ile konuan erleri anlattn ve eer ba dara derse bir Tanr Ereni olan Kra Ataya bavurmas gerektiini hatrlar. Bunun zerine Kra Atay bulmaya giden Bg Alp, bu Tanr Erenini bulur. Kra Ata Bg Alpn btn skntlarn bilir ve gelecee dair u kehanette bulunur: Byk gnler geliyor Ktlk olunca ay parlanacak Bir ulu ehirde toplanm krk er gryorum Budun kurtuluyor Bin yz yllk lmden sonra dirileceksiniz357 Anmsanaca zere, Atszn Trk Edebiyat Tarihi adl eserinde, yksek bir karaktere dayanan bir Trk Tasavvufu kavramndan bahsedilmekte idi. Atsz bu mevhumun slamiyeti Trk gelenekleri ve amanizm ile uzlatrdn iddia etmekte bu kavram yceltmekteydi. 358 Bu eserden yl sonra yazd bu romanda da grld zere tasavvufi bir kavram olan erenlik payesini eski Trk dininde arayan Atsz; kavram bu suretle milliletirmektedir. Romanda din olgusu balamnda bahsedilen bir dier olay da Hristiyanlk ve misyonerlik mevzusu olmutur.Romann kahramanlarndan Yamtar, bir gn Bizanstan gelen ve bozuk bir Trke konuan papazlara rastlar.Papazlar, Trklere Tanrdan, sa Yalavatan(peygamber) ve Meryemden bahsetmektedir.Yamtar, yalava kavramn merak eder ve papazlara bu kavramn ne anlama geldiini sorar.Papaz,yalavan Tanrnn elisi manasna geldiini ifade eder ve Yamtar arr nk kendi inanlarnda yalava diye bir mevhum yoktur.Tanrnn elisi olamayacan dnen Yamtar, papaza Tanrnn kaan gibi nasl elisi olacan sorar ve papazdan Tanrnn btn yerlerin,gklerin,insanlarn ve hayvanlarn kaan olduu cevabn alr.Kendi Tanrlarnn elisi olmadn ifade eden Yamtar, papazdan Tanrnn btn insanln Tanrs olduunu duyar ve bu dnceyi kabullenmez.Zira Yamtara

356 357

a.g.e, s.125. a.g.e, s.175-177. 358 Atsz, Trk Edebiyat Tarihi, s.169.

95

gre, Trklerin Tanrs ile inlilerin Tanrs bir olamaz.Yamtarn akln kurcalayan bir dier soru Trklerle inliler arasndaki bir savata Tanrnn kime yardm edeceidir.Papaz ise Tanrnn savatan holanmadn, ldrenleri sevmediini ve btn insanlarn karde olarak yaamas gerektiini emrettiini bildirir ve bunu tebli edenin Tanrnn olu ve elisi olan sa olduunu syler.Bunun zerine Yamtar,Tanrnn kimle evlenip bu ocuu dourduunu sorgular ve papazdan Tanrnn hi kimse ile evlenmeyecei cevabn alr.Yamtarn akl iyice karmaktadr ve papaza hiddetli bir ekilde san annesiz olarak m doduunu sorar.Papaz, bu sefer sann annesinin Meryem olduunu syler ve Yamtar deliye dner nk bu szler Ona hi mantkl gelmemitir ve papazla olan diyalogunu u szlerle bitirir: Tanr ile Meryem evlenmeden bu yalava nasl doar be?Herhalde bu bunan Tanrs Meryemin otana gizlice girdi de Kara Kaan duymasn diye bizden saklyorBana bak ,koca papaz! Trk Tanrs, Trk yasasna aykr i yapmaz. Sizin Tanrnz tken gelirse ii yamandr359Bu hikyeden anlald kadaryla Atsz, Hristiyanlk dininin Trklerin mantalitesine hibir ekilde uymadn karikatrize etmitir. Atsz, makalelerinde sann dini olarak lanse ettii ve bu dinin temsil ettii bar ve kardelik prensiplerini mantksz bulduu Hristiyanlk dinini Yamtar karakteriyle kmsemitir. 360 Romanda din olgusu balamnda bahsedilen bir dier vaka da Budizm olmutur. Atsz bu hadiseyi yine Yamtar adl roman kahraman vastasyla sembolletirmitir. inlilere akn yapan Trkler yenilir ve bakentleri tkeni terk etmek zorunda kalrlar. Bir in ehri olan Siganfuya yerleen Trkler hayat gailesine dmlerdir. Yamtarda ayn dertten muzdariptir ve zerinde ciddi bir sorumluk bulunmaktadr. Bir gn kendisine kalan arkada Gkbr ile otururken bir inli yanlarna yaklar ve onlarla sohbet etmeye balar. inli karakter, Yamtara birka tte bulunmak istediini syler ancak Yamtardan; Bizim inliden alacak hibir dmz yok cevabn alr. inli srar eder ve onlara ocuklarn gretirmemeyi nasihat eder. Yamtar kendisine dvmeden,

359 360

Atsz, Bozkurtlarn lm,s210-213. Atsz, 1971 ylnda yazm olduu Bu Yurdun Kutsal Yerleri adl makalesinde Meryem Anay u ekilde tasvir etmektedir: Bir Yahudi kars olan ve babasz ocuk dourmakla tarihte n yapm olan Mukaddes Bakire Meryem,Atsz, Bu Yurdun Kutsal Yerleri,tken, say:90,1971,Makaleler IV, s.424.

96

ok atmadan, at yartrmadan bir kiinin nasl er olabileceini sylediinde ise inli bunun Trk felsefesi olduu ve bunlarn ok kt eyler olduu cevabn verir. Kendisini tantan inli karakter en-ma adn tadn ve filozof olduunu ifade eder ve hayatta nemli olan eylerin bilim ve felsefe olduunu belirtir. Yamtar nce en-may kmser ve Ona u soruyu sorar: Senin felsefe dediin nesne benim alm giderir mi?. en-ma bu soruya alktr nk daha nce gen bir Trke felsefeden ve bilimden bahsettii zaman u soruya muhatap kalmtr: Bu felsefeyi bir ata yedirsem beni tkene bir gnde ulatrr m?. Bu soru zerine en-ma, elbette giderir cevabn verince Yamtar kendisinden acilen felsefeyi retmesini rica eder nk alktan kurtulmak istemektedir. enma Yamtar yanna rak olarak alr ve kendisine bu felsefenin temel niteliklerini anlatmaya balar. Filozof olann ackmayaca, tokluk ile alk arasnda her hangi bir farkn olmad, sevinmenin ve yerinmenin bo olduu, lm diye bir ey olmad sadece biim deiikliinin yaand fikirleri telkin edilen Yamtar, arkada Gkbr tarafndan hasta muamelesi grr ve Gkbr Yamtarn akln kardn dnr. Yamtarn yaad deiiklik hemen fark edilmektedir ve bir gn Siganfuda yaplan gre oyunlarnda msabakaya katlr ve kendisinden olduka zayf bir rakibe yenilir. Yine Yamtarn arkadalarndan biri olan oul kendisinin yenilmi olmasna armtr oysa Yamtara gre ortada yenilen veya yenen yoktur. Yamtara gre artk yenmek veya yenilmek kuruntu olarak deerlendirilmektedir. Hikyenin devamnda yine Siganfu sokaklarnda gezen Yamtar, oul tarafndan tertip edilen yemek yeme yarmasna katlmtr. tahl bir kiilie sahip olan ve zaten hal-i hazrda a olan Yamtar yarmay kazanr ve 15 ake kazanr. Bu mebla yksek bulan Yamtar bu yarmay tertip edenin bin ake kazandn renir ve bir anda dncelere dalar. Atsz Yamtarn bu dncelerini u ekilde tasvir etmektedir: aka ile yklendii trl yemekleri Gk Br ve ocuklarla birlikte nasl yiyeceini dne dne yola koyuldu lk defa o akam toklukla aln ayn ey olmadn, aln kuruntu deil, yaman bir gerek olduunu anlad Bu hadise zerine Yamtar en-mann yanna gider ve artk filozof olmadn belirtir.361

361

Atsz, Bozkurtlarn lm, s.350-376.

97

Bu iki hikyeyle Atsz, hem Hristiyanln hem de felsefe nam ile and Budizmin Trk mantalitesi ile uyumadn ve bu dinlerin Trkle zarar verdii dncesini ilemitir. Atsz 30l yllarda yazd bir makalede, Buda dinini tanmlarken insanlara merhamet ve tevazu nasihat ettiini ve bu vasta ile miskinletirdiini ve Trkler gibi savamaya alk bir millet iin bu dinin telkin edilemeyeceini ifade etmitir.362 Zaten romann devamnda Atsz inlileri tarif ederken bu dinin inliler iin uygun olduunu ima etmektedir: inliler eri olmak iin deil, dokuma yapmak, yemi yetitirmek ve filozof olmak iin yaratlm yar abuk kiilerdi363 Sadk Tural, bu iki hikyenin Trklerin toplu halde slamiyete giriinin gerekesini sunduunu iddia etmitir. Turala gre Trkn dnme ve inanma dnyas gerek Hristiyan misyoner gerekse inli filozof en-ma karsnda bu romanda olduka baarl izgilerle verilmitir. 364Ancak Atszn makalelerine ve eserlerine bakld vakit, kendisinin din deitirmeyi bir medeniyet deiimi olarak grdn; Trklerin daha nce Buda, Mani ve slamiyete girdikten sonra bu dinlerin olumsuz etkilerine maruz kaldn ne srdn ve Trkln artk Trkler iin din yerine bir lk olarak ikame edilmesi gerektiini savunduu sylenilebilir. Bundan dolay romanda verilmek istenen mesaj Trklerin milli dinine duyulan sevgidir ve Trklerin o dnemde milli nitelikleriyle uyumlu bir biimde yaad gsterilmek istenmi olmas daha muhtemeldir. 3.2 Bozkurtlar Diriliyor Inda Atsz ve Din Bozkurtlar Diriliyor adl eser Atsz tarafndan 1949 ylnda kaleme alnmtr ve Bozkurtlarn lm romannn devam niteliindedir. Romandaki olay rgs, 679 ylnda yani Kr ad ve 40 arkadann ihtilal teebbsnden krk yl sonra balamaktadr. Kr ad ihtilalndan sonra Gk Trkler inlilerin esaretinden kurtulmutur. Gk Trklerin kutsal bakenti olan tkene geri dnen Trkler, Kutluk ad(lteri) ve Tonyukuk etrafnda tekrar toplanr ve
362 363

Atsz, Ayn Tarihi Yanlla Dyor muyuz,Makaleler IV, s.458. Atsz, Bozkurtlarn lm, s.382. Atsz bu blm in Trklerin Ahlakn Bozuyor balnda kaleme almtr. Atsz bu tasviri yaparken Trkleri inlilerin anti tezi olarak gstermitir. Atszn iirlerinde de bu dnce mevcuttur.1936da yazm olduu Yakar adl iirde Atsz u dizeleri kullanr: Anlamayz hayat felsefeyle, ilimle/Hayat elik ellerle atlan zar olmal/Rahat yatakta lmek acep olmaz m ile?/ Kanl snr boylar bize mezar olmal.Bkz, Atsz, Yollarn Sonu, s.9. 364 Sadk K.Tural, a.g.m, s.CXVI.

98

Gk Trk Devletinin tekrar kurulduu ilan edilir. Bu romanda Trklerin inlilerle olan arpmalar kadar Dokuz Ouz(Uygurlar) ile olan arpmalar da younlukla anlatlr ve romanda farkl Trk boylarnn birbirleri arasndaki mcadelenin Trkler adna verdii menfi neticeler sklkla vurgulanr. Romanda olay rgs Kr adn olu olan Urungu ile Dokuz Ouzlarn kaannn kz olan Ay Hanm arasnda geen ak etrafnda kurulmutur. Romann sonunda Gk-Trklerle Dokuz Ouzlar arasnda kan savata Ay Hanm lr ve bunun zerine Urungu intihar eder. Bozkurtlarn lm adl romana kyasla Bozkurtlar Diriliyor hem hacim itibariyle hem de olay rgs itibariyle ok daha yavandr ve bu durum din balamnda da kendisini gstermitir. Ancak yine de romanda eski Trk inancna ait izlere rastlamak mmkndr. Romann bakahraman olan Urungu, eserin balangcnda znt ierisindedir. Romanda zntnn kayna maddede ve u ekilde tasvir edilmektedir: Birinci acs tkende Trk kaann, kurt bal sanca grmemekti. kinci acs Kr adn olu olduunu syleyememek, nc acs da sevgili karsn grememek Babasnn ve anasnn lmleri Tanrnn buyruuna uygun olduu iin yanmyor ama tekiler Tanr yasas olmad iin gnln szlatyordu. Niin bahtiyar365 olmayacakt?.366 Bozkurtlarn lm adl eserden hatrlanaca zere Urungunun babas olan Kr ad ve annesi olan Altn Tarm savata lmtr ve alntdan anlalaca zere dnemin Trkleri iin savata lmek Tanrnn buyruu olarak telakki edilmitir. Atsz 40l yllarn banda yazm olduu bir makalede Hun devrinde yaayan Trkleri referans olarak vererek, o dnemde askeri ruhun, toplumun ve hayatn her yerinde hkim olduunu belirtmi ve bu insanlarn savata lmekten gurur duyduklarn hatta yatakta lmekten ekindiklerini ifade etmitir. Atsz, bu insanlarn slamiyetin cennet vaadi gibi bir menfaatlerinin olmad halde erefleri uruna ldklerini367 ifade ederek bu dnemi yceltmektedir. Atsz bu romanda Hun
365

Atszn 1933 ylnda yazm olduu Bahtiyarlk iiri bu minvalde neyi kast ettii ile alakal ipular vermektedir: Bahtiyarlk: Boraca yce dalar amak/Varlmadan lnen uzak yerlere komak/Tanrnn sofrasnda mest olarak konumak/Ve mrnde bir kere, bir kere sevinmektir.Bkz, Atsz, Yollarn Sonu, s.52. 366 Atsz, Bozkurtlar Diriliyor,3.B,rfan Yaynlar, stanbul,2009,s.32. 367 Atsz, Trk Ahlak,naralt, say:7,20 Eyll 1941,Makaleler III, s.162.

99

devrinde yaayan Trklerle ayn ruhta grd Gk Trklerin dini inancn bu ekilde karikatrize etmitir. Romann ilerleyen safhalarnda Urungu Ersegn adl karaktere syledii u szlerle Gk Trklerin inan sistemini somutlatrmtr: Kii adrda doar, ayrda lr. Tanrnn koyduu yasaya kar gelinmez368 3.3 Deli Kurt Inda Atsz ve Din Atsz Deli Kurt adl romann dnemin Akam 369 gazetesinde tefrika halinde 1958 ylnda yaynlamtr. Bozkurtlar serisinde merkezi yeri Orta Asya olan Gk Trk Devleti dnemini konu edinen Atsz, bu romanda yeni merkezi yerlerinde birisi Anadolu ve Balkanlar olan Osmanl Devletini konu edinmitir. Roman Ankara Savandan sonra siyasi hkimiyeti bozulan ve tarihe fetret devri olarak geen dnemde Yldrm Bayezidin ehzadeleri arasnda yaanan taht mcadelesini anlatarak balar. Romann bakarakterlerinden biri olan alk Yldrm Bayezidin ehzadelerinden sa Bein en nemli adamdr ve sa Be lmezden evvel hamile olan karsn alka emanet eder. sa Bein oluna alkn stannesi bakar ve Murad 370 adn verirler. Murad Deli Kurt namyla anlmaktadr ve onu yetitiren alk gibi sipahi olur. Romanda olay rgs Deli Kurt ile annesi Uygur olan ve aman inancna mensup olan Gken arasnda yaanan ak etrafnda dnmtr. Romann sonunda da vuslat gereklemeyecek ve Deli Kurtun sevdii ne kadar insan varsa lecektir nk Deli Kurt en erefli deerler olan askerlik ve aile mevhumlarn ak urunda ikinci sraya atmtr. Bunun sonunda gnahlar tam biri sfatyla Allah cezasn vermitir.371 Romanda, bu sefer Bozkurtlar serisinde olduu gibi boylar aras mcadele deil beylikler aras mcadeleler n plana kar ve bunun zararlar anlatlr. Romanda vurgulanan bir dier husus Osmanlnn Balkanl unsurlarla verdikleri mcadeledir ve burada Macarlar dier unsurlara
368 369

a.g.m, s.185. Deliorman, bu romann Akam gazetesinde yaynlanmasna tepki gsterdiini belirtmitir nk kendi ifadesine gre o yllarda Akam gazetesi sola doru aldka alan bir yayn organdr.Atsz ise Deliormann bu eletirisine cevaben teklifin kendisinden deil Akam gazetesinden geldiini ve paraya ihtiyac olduu iin bu teklifi kabul ettiini sylemitir.Bkz, Deliorman,Tandm Atsz,s.122. 370 Romann ilerleyen safhalarndan da anlalaca zere sa Bei Murad adnn konulmasn Kosovada ehit den dedesi I.Murada ithafen vasiyet etmitir nk sa Be nazarnda Murad ehit dt iin hanedann en kutlu ismidir. Bkz, Atsz, Deli Kurt,6.B,rfan Yaynlar, stanbul,2010,s.237. 371 a.g.e,s.267.

100

gre olumlu szlerle anlr.372 Askerlik Bozkurtlar serisinde olduu zere bu romanda da en erefli meslek olarak tanmlanmtr. Roman din olgusu balamnda zengin malzemeye sahiptir zira roman ierisinde hem Mslman Trkler hem de aman Trkler tasvir edilmitir. Romanda bu balamda ilk dikkati eken husus slami klielerin diyaloglarda olduka youn bir biimde yer almas olmutur. Allaha hamdolsun 373, Allahasmarladk374, Helal olsun375, Allah rahmet eylesin 376 gibi slami tandansl klieler kahramanlarn aznda sklkla yer almaktadr. Kahramanlarn gnlk yaamna slami pratikler de girmitir. Romann bakarakterlerinden olan akr, annesi olan Sat Kadna sa Bein karsn niin eve getirdiini anlatrken bu srr kimseye anlatmamas iin yemin ettirir. Yemin riteli ise Sat Anann koynundan kard Kuran pp bana koymas ve zerine el basmasyla gerekleir.377 Romann ilerleyen safhalarnda akr ile birlikte sa Bein maiyetinde olan Hasan elebi karakteri ortaya kar. Hasan elebi yllardr kimlii gizli bir ekilde stanbulda yaamaktadr ve bir korkuyu bnyesinde barndrmaktadr. Bu korku yakalanmak deil, Kuran zerine yemine arlmak ihtimalinden kaynaklanmaktadr nk Kuran zerine yemin ederse yalan syleyemeyeceini dnmektedir.378 Grld zere romanda Kuran mukaddesatn en nemli paralarndan biri olarak sunulmaktadr. Romanda slami pratik balamnda geen bir dier e ise Hoca kavram olmutur. Romanda hoca hem Kuran okumay ve yazmay reten kii olarak hem de kahramanlk ve Battal Gazi 379 hikyeleri anlatan birisi olarak
372

Atsz romanda Macarlar u ekilde tasvir etmitir: Zaten u Rumelideki milletler arasnda dayankl hangisi vard ki? Ama Macara gelince i deiiyordu. Hele atls pek yaman, gz pek oluyordu Yzleri de bir bakayd. yan suratl Bulgar veya Srba hi benzemiyordu. Basbaya insan gibiydiler, Trke benziyorlardBkz,a.g.e,s.199.Turanclk kavramn Trklerin siyasi birlii olarak tanmlayan Atszn yine de akraba milletlere bir nebze sempatiyle bakt bu romandaki betimlemeden anlalmaktadr. 373 a.g.e, s.10 374 a.g.e, s.12 375 a.g.e, s.12 376 a.g.e, s.35. 377 a.g.e. s.11. 378 a.g.e, s.92. 379 Atsz bir makalesinde Zeki Velidi Togan kaynak gstererek Battal Gazi destannn bir Trk destan deil slami bir destan olduunu iddia etmitir. Buna dayanak olarak destann slam-Bizans kavgalarn anlatsa da bu

101

nitelendirilir.

Romann

bakarakterlerinden

olan

alk

bu

eitimden

gemitir380 ve kendi yetitirdii Deli Kurt ve Evreni de Mslmanln artlarn renmek adna bir Hocann yanna yerletirir. 381 Deli Kurt bu derslerde olduka baarl olur ve alk kendisine u ekilde tebrik eder: erilikte Deli Kurt olduun gibi okumakta da molla elebisin. Byle gidersen ileride iyi bir adam olursun.382Atszn romanda izdii ereve, bu dnemde askerlik alannda olduu kadar dini bilgi bakmndan da st derecede olmann nemli olarak telakki edildiidir. Romanda slami pratik balamnda geen bir dier husus ise dua olgusudur. Mesela romann birok yerinde mezar ziyaretlerinde okunan duaya vurgu yaplmtr. Sat Kadn, sa Bein kars olan Bala Hatunun mezarna her Cuma gn gider ve Fatiha okur.383 akr ise Bala Hatunun ruhu iin her zaman gsnde tad Kuran okur.384 Deli Kurt da annesinin mezarna sklkla gidip Sat Kadndan rendii Fatiha suresini okur ve hocann yannda ald derslerden sonra hls suresini de annesinin ruhuna gndermeye balar. 385 Kuran okumak romanda sefere giden askerlerin de uygulamalarnda bulunmaktadr ve romann bir blmnde akr bir seferde Kuran okurken 386, romann sonlarna doru Deli Kurt Varna Meydan Sava esnasnda Yasin okumutur.387 alkn bir Trkmen Beini ziyaretinde ise Trkmen Bei, alkn yetitirmekte olduu Deli Kurt iin ehit ya da gazi olmasn temenni etmitir. Ondan sonra anlatc u szleri syler: Trkmen bei, adrnda konuk olan bu on yandaki ksze Trklkteki en byk en stn iki rtbeden birini temenni ediyordu388 Atsz Bozkurtlar da bahtiyarlk dncesini savata lmek olarak tanmlam ve savata lmenin Tanrnn bir buyruu olduunu ifade etmiti. Burada da birer slami kavram olan ehitlik ve gazilik mertebeleri
kavgann Selukluklar tarafndan deil daha nceki Arap devrinde verildiini gsteren Atsz, destanda ad geen kahramanlarn hepsinin adlarnn Arapa olduuna vurgu yapmaktadr. Bkz, Trk Destann Tasnif Etmek Tecrbesi,Orkun, say:32,1951,Makaleler I, s.280. 380 Atsz, Deli Kurt, s.24. 381 a.g.e, s.42. 382 a.g.e, s.51. 383 a.g.e, s.36. 384 a.g.e, s.44. 385 a.g.e, s.50. 386 a.g.e, s.48. 387 a.g.e, s.251. 388 a.g.e, s.55.

102

Trklk iin en stn rtbe olarak anlatlmaktadr. Atsz bu balamda ehitlik ve gazilik kavramlarn slam ncesi dnemden slami dneme geite bir sreklilik unsuru olarak kullanm olabilir. Makalelerinde de deinildii zere, Atszn jargonunda ehit ve gazi sfatlar nemli bir yer tutmaktadr ve Trklk fikrini slama vazgememitir. Romanda din balamnda grlen bir dier husus da, din olgusunun bir lk mahiyetinde ilevsellik tamasdr. Osmanllar ile Karamanolu beylii arasnda geen ihtilafn anlatld bir blmde anlatc u ekilde tasvir yapmtr: Bu seferki dmanlk, ncekileri geride brakmt. nk Karamanolu, gvurlarla birleerek saldryordu ki, bu Mslmanla yakmazd. Padiah kinci Murad Bein de buna ok kzd hatta Karaman lkesinin altn stne getirip halkna da bir trpan atmak iin Msr bilginlerinden fetva ald syleniyordu.389 Atszn 1947 ylnda slamclk ile syledii u szlere romandaki bu anlatm paralellik gstermektedir: slamclk dnn en kuvvetli seciyesi ve en yksek lks idi. Bugnk Trklk ne ise dnk slamclk da o idi. Esasen slamclk Osmanl Trklerinin milli mefkresiydi.390 Romanda da ayn makalede grld zere bir lk mahiyetinde olan slam olumlanm ve yceltilmitir. Ayrca din sadece bir lk mahiyetinde deil milli gurur ekseninde de yceltilmitir. Romann sonlarna doru Deli Kurt Osmanllarla Macarlar arasnda yaplan savata esir der. Esaret altndaki tavrlar Macarlarn dikkatini eken Deli Kurta, din deitirmesi halinde rtbe verilecei, malikne tahsis edilecei ve soylu bir Macar kzyla evlendirilecei teklifi yaplr ancak Deli Kurt keskin bir ekilde bu teklifi reddeder.391 Romanda Pi lyas adnda bir karakter ahsnda szde Mslman tanm da yaplmaktadr. Romanda geen Pi lyas, gayri Trk bir karakterdir ve namaz
389 390

alternatif gsterdii

yazlarnda

dahi

bu

kavramlardan

a.g.e, s.133. Atsz, M.Akif,Makaleler II, s.51-52 391 Atsz, Deli Kurt, s.207. Atszn burada din deitirmeyi dinsel hassasiyetler mi yoksa milli hassasiyetlerle mi alglad sarih deildir ancak romann yazlmasndan be sene evvel Atsz Ayasofyann Fethi projesini yrtmtr. Altan Deliorman, Atszn Ayasofyann yeniden camiye evrilmesini ok istediini belirttir. Ancak, Deliormana gre Atszn bu istei slami bir grten deil milli gururdan kaynaklanmaktadr. Bkz, Deliorman, Tandm Atsz, s.73.

103

klmayan, oru tuttuunu syleyip gizlice yiyen szde Mslmandr.392Ayn karakter, bir keresinde akra yemin ederken yanllkla sa peygamberin hakk iin ifadesini kullanm ve akrdan u cevab almtr: Bre Pi! Sen Mslman deimlisin? Neden bizim peygamberimiz zerinde yemin etmiyorsun da sa Peygamber zerine and veriyorsun?393 Btn bunlarn yannda Mslman olan ve slamn pratiklerini yerine getiren roman karakterleri arap imektedir. Romann muhtelif yerlerinde hem sa Bein hem akrn hem de Deli Kurtun arap itii mahede edilmektedir.394 Hatrlanaca zere Atsz, 1970 ylna yazm olduu Trkle Kar Yobazlk balkl makalede Osmanllarn klasik dneminde yobazlk olmadn iddia etmi ve buna dayanak olarak birok tarihi ahsiyeti rnek gstererek, onlarn arap itiini ifade etmitir. Atszn bu keyfiyeti vererek bir Trk Mslmanl imasnda bulunmu olmas kuvvetle muhtemeldir. Romann baka bir safhasnda ise Deli Kurt, Gkene akn ilan ederken, Gken ona evli olduunu hatrlatr. Deli Kurt ise Ona dinimize gre bir erkein iki evdei olabilir cevabn verir. 395Ancak romann zetinde de verildii zere, askerlik ve aile messeselerini geri plana alan Deli Kurt, gnahlarnn cezasn btn sevdiklerinin lmesiyle eker. Bundan anlalaca zere romanda ok elilik bir gnah olarak addedilmektedir. 396 Romanda hem amanizm hem de amanik unsurlar da yer almaktadr. Olaanst glere sahip olduu dnlen Gken, amandr. Gkenn annesi aatayllarn Uygur boyundandr ve bu boyun mensuplarndan biri kendi padiahndan kaarak Karamanoullarna snmtr. Gkenin dedesi de Ukara Bah adnda bir karakterdir ve kayptan haber veren, elindeki bir tala yamur yadrabilme zelliine sahiptir. 397 Burada bahsedilen ta Trk mitolojisinde geen ve yamur yadrabilme zelliine sahip olan yda tadr ve romanda hem Gken, hem de annesi olan Esen Brnn bu tala yamur

392 393

Atsz, Deli Kurt, s.78. a.g.e, s.80. 394 a.g.e, s.81. 395 a.g.e, s.188. 396 a.g.e, s.267. 397 a.g.e, s.156.

104

yadrabildii vurgulanmtr.398 Romanda aman inancnn baz nitelikleri Gken ahsnda tanmlanr. Gken kader dncesine inanmamaktadr nk Tanrnn teker teker btn insanlarla uramadn dnmektedir. 399 Romanda dnemin Mslman Trkleri tarafndan halen yaatlan amanik elerin bulunduu ima edilmektedir. Mesela romann bir yerinde Varsak boyuna mensup kadnlar, bir iei ksrak style kartrarak merhem yapar. 400Yine Varsak boyundan olan Kara oban, aman dneminden kalma olan ve Bozkurtlar serisinde sklkla geen kopuz aletini alarak ark syler. 401 Esen Br, Deli Kurta kmz ikram eder402 ve Gken Deli Kurtun yaralarn iyiletirmek iin bir anaktan macun srerken, evresinde bulunan bir otun dikenlerini yaral blgeye saplar.403 Atsz, burada slam ncesi elerin Trklerin arasnda halen yaamakta olduunu ve sreklilik unsurunu n plana karmaktadr. Ali Fuat Bagil ile yaad mehur polemikte olduu zere, Trklerin Anadoluda tekil etmi bir millet olmadn, Trklerin Anadoluya mteekkil bir millet olarak geldiini iddia eden Atsz, bu tezi romann belirli yerlerinde sembolletirmitir. Romanda Mslman olan Trklerin dnem ierisinde amanla nasl yaklat da vurgulanmtr. Gkenin annesi olan Esen Br, kocas tarafndan aman olmas hasebiyle terk edilmitir. Esen Brnn einin gerekesi yeeni tarafndan u ekilde belirtilmitir: Amcam, onun iyi olduuna inanmyordu. yi olsa Allah, peygamber tanr diyordu. Onun byc olduunu sylyordu.404Esen Br ise einin akln Karamandan gelen bir fakihin eldiini, fakihin kendisi iin kfir nitelemesi yaptn ve eer einin kendisini Mslman yapmazsa cehennemde yanacan telkin ettiini ifade eder ve bu hadiseden sonra einin kendisini bunlar yapmaya zorladn belirtir. inden gelmedii iin namaz klmadn ifade eden Esen Brye Deli Kurt Mslman olup olmadn sorar. Esen Brnn cevab ise Atszn fikir dnyasn zetler niteliktedir: Siz
398 399

a.g.e, s.124,157. a.g.e, s.177. 400 a.g.e, s.144. 401 a.g.e, s.147. 402 a.g.e, s.167. 403 a.g.e, s.147. 404 a.g.e, s.158.

105

Osmanllar da Karamanllar gibi insann yreindeki nesneye mi karrsnz? Mslman olup olmadm niye soruyorsun? Trk olduum yetmiyor mu?...Biz insanlar dinlerine gre deil, soylarna gre ayrrz.405 Romanda din balamnda deinilen bir dier husus da dervilik kavramdr. sa Bein karsn evine gtren akr, yolda bir dervie rastlar ve dervi alkn sa Bein maiyetinde olduunu anlar. Anlatc bu noktada devreye girer ve Yldrm Bayezidin dier olu olan Mehmed Bein btn Osmanl topraklarna derviler gndererek propaganda yaptrdn belirtir. 406 Romann ilerleyen safhalarnda ise, bir evliyann devleti ele alaca, btn insanlar birletirecei dedikodularnn varlndan bahsedilir.Kukusuz bu kii eyh Bedrettin407tir ancak romanda Onun ismi zikredilmez.Torlak Kemal adnda ve Bedrettin ile hareket eden bir ahsla yaplan mcadele bahsedilir ve Torlak Kemalin Yahudi kkeninden geldii vurgulanr.Deli Kurt Torlak Kemalin kkenine binaen Onun nasl dervi olabileceini sorgular.akr ise kendisine dervilerin ne yapacann belli olmayacan, eyhleri ne derse Onu yerine getireceini ifade eder.Dervilerin La ilahe illallah kliesinden sonra Muhammeden Resulullah terkibini deil Baba Resulullah diye barmasna ierleyen Deli Kurt dervilerin zerine delicesine saldrr. 408 60l yllarda yazm olduu bir makalede Osmanl Devleti dneminin 14. ve 15.yzyllarda birok tarikatn varlna tanklk ettiini syleyen Atsz, bu tarikatlar kk birer hakikatin yannda bir yn safsatay ileri srerek millete hitap ve birbirleriyle mcadele eden yaplar olarak grmtr ve bu meseleyi bu romanda sembolletirmitir. Makalelerine bakld vakit, din olgusunun siyasi amalar urunda kullanlmasna kar olduu gzlemlenen Atszn bu eksende bir dnceyi bu romanda da hikyeletirdii verilen rnekte grlmektedir.

405 406

a.g.e, s.164-166. a.g.e, s.19. 407 eyh Bedrettin 1402 Ankara savandan sonra, ehzadelerden Musa tarafndan Rumeli kads olarak tayin edilmitir ve elebi Mehmed taht ele geirince dirlikleri elinden alnmtr. Bunun zerine isyana kalkan Bedrettin baarsz olmu ve idam edimitir. Varidat adl bir esere sahip olan Bedrettin her ne kadar baarsz olsa da Colin Imbera gre, Bedrettinin adyla anlan bir mezhep Dobrucada lmnden sonra en az iki yz yl yaamtr. Bkz, Colin Imber, Osmanl mparatorluu:1300-1650,ev. iar Yaln, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul,2006,s.28. 408 Atsz, Deli Kurt, s.59-64.

106

3.4 Ruh Adam Inda Atsz ve Din Ruh Adam adl eser Atsz tarafndan 1972 ylnda kaleme alnmtr.409 Roman Atszn kendi hayat hikyesinden esintiler tamaktadr. Atsz romanda Selim Pusat karakteri ile kendisini, Aye Pusat karakteriyle ei Bedriye Atsz, Key, Yek ve Osman Fier karakteriyle Sleymaniye Ktphanesinde beraber alt Osman Reeri, Dr.Cezmi karakteriyle de Tbbiyeden snf arkada olan Cezmi Trk karikatrize etmitir.410 Bunlarn dnda romanda geen Gntl411, Prenses Leyla gibi karakterler Atszn gerek yaamnda yer alm kimselerin sembolleridir ve romanda Selim Pusatn olu olan Tosun karakteri Atszn oullarndan birisini ya da her ikisini birden remz etmektedir.412 Roman, Aye Pusatn Selim Pusata bir Uygur Masal anlatmasyla balar. Masaln ierisinde Tanr Katun 413 sfatyla anlan ve ayn Deli Kurt adl eserdeki Gken gibi olaanst meziyetlere sahip olan A-ma Kn adl kzla Burkay adl bir Uygur askerinin ak anlatlr. Masalda vuslat gereklemez ve aile, askerlik gibi deerlerini geri plana atan Burkay lanetlenir. Roman bu Uygur masalnn ekseni etrafnda dner. Rejim dmanl gerekesiyle askeriyeden atlan Selim Pusat ei Aye Pusatn rencilerinden olan Gntlye k olur ancak ak cevapsz kalr.414 Romanda Selim Pusatn bir dier hayranlk duyduu karakter, Leyla Hanzadedir. Romana gre Leyla Hanzade Kanuni
409

Altan Deliorman bu eserin 1956-1957li yllarda kaleme alnmaya baladn ancak ilk basksnn 1972 ylnda yapldn belirtmektedir. Deliormana gre bunun sebebi ya Atszn eser zerinde 15 yl kadar almasndan ya da bilerek geciktirmi olmasndan kaynaklanmaktadr. Bkz, Altan Deliorman, Ruh Adamdaki Gerek Kahramanlar,Orkun, say:18,Austos 1999,s.30.Deliormanla yaplan mlakatta ise kendisi Atszn bu roman bilerek geciktirdiini nk kendi hayat hikyesinden esintiler tayan bu romandaki yasak ak yznden eiyle arasnn bozulmasndan ekindiini iddia etmektedir. 410 a.g.m, s.29. 411 Deliormana gre romann kadn kahramanlarndan olan Gntl, Atszn bunalmda olduu 1946-1949 yllarnda tand ve k olduu gen bir kzn semboldr. Bkz, a.g.m, s.28.Yamur Atszda anlarnda 1940l yllarn sonunda Bedriye Atszn retmenlik yapt Erenky Kz Lisesinin eski mezunlarndan olan bir grup zeki, zarif, gen, alml kzn evlerine misafirlie geldiini belirtmektedir. Bkz, Y.Atsz, a.g.e, s.178.Romanda da Gntl, Aye Pusatn rencisidir ve snf arkadalaryla birlikte hocalarnn evlerine misafir geldikleri bir gnde Selim Pusatn ilgisini ekmitir. Bkz, Atsz, Ruh Adam,3.B,rfan Yaynlar, stanbul,2004,s.123-132. 412 Deliorman, Ruh Adamdaki Gerek Kahramanlar, s.29. 413 Atsz, Ruh Adam, s.8. 414 Romanda Atsz Gntlye bir iir yollar ancak bu iir bir mektupla kendisine iade edilir. Bkz, a.g.e,s.290.Romanda geen iir Atszn Yollarn Sonu adl iir kitabnda da bulunmaktadr ve iirin bal Geri Gelen Mektuptur.Ancak iirin hangi tarihte yazld belirtilmemektedir.Bkz,Atsz,Yollarn Sonu,s.121122.

107

Sultan Sleymann bodurttuu ehzadesi Mustafann soyundan gelmektedir. Ancak Selim Pusat Gntlye ktr ve Leyla Hanzadeye olan yaknl hayranlktan ibaret kalr. Romanda geen bir dier nemli karakterde eytani bir karakteri temsil eden Yek, Key ve Osman Fierdir. Bu karakter farkl isimler altnda yer alsa da hepsinin grnts, konuma biimi ayndr ve eytan tipolojisini sergilemektedir. Romanda, eref adnda ve Selim Pusatla beraber ordudan atlan ve bunun sonunda intihar eden bir karakter yer almaktadr. smi ile msemma olan bu karakter romann muhtelif yerlerinde Selim Pusat uyarmakta ve erefli bir duruu telkin etmektedir. Romann sonunda yine Deli Kurt ve bu romann banda geen Uygur masalnda olduu zere Selim Pusat askerlik ve aile gibi en nemli iki messeseyi geri plana atma ve ak urunda zaaf gsterme gerekeleriyle Tanrnn huzurunda yarglanr. Mahkemeden kan sonu Selim Pusatn Cengiz Hann ordusunda yer alm olan Kubudak adl bir yzbayla vurumasdr ve Selim Pusat bu vurumada malup olur. Masal Selim Pusatn evini terk etmesiyle sonlanr. Romanda bakarakteri olan ve yaam yks Atsz ile rten Selim Pusat karakteri askerlikten atlmadan nce dindar olmayan ancak einin dini duygularna sayg gsteren bir karakterdir. Ancak, askerlikten atldktan sonra einin dini duygularna sayg duymad gibi onun duygularn hafifsemektedir.415 Aye Pusatn dindarlna baka bir belirti ise romann sonlarna doru aa kmaktadr. Bedbin ve zgn bir durumda olan Aye Pusat, dini inanlar dolaysyla teselliyi adak adamakta bulmaktadr.416 Romann bir blmnde Selim Pusatn din balam ekseninde dnceleri ise ordudan atldktan ve hapishaneye dtkten sonra, gazetelerde vatan haini sfatyla anlmas hasebiyle yaad duygularda grlmektedir: Pusat bunu okuyunca, en sez yerinden lmcl yara alanlar gibi gklere bakarak Allah arad. Boluktan baka bir ey yoktu417 Atszn makalelerinden de yola karak buradaki Allah lafznn slamiyette geen yaradan dncesi olduu imasnn olmas muhtemeldir. Romann bir baka safhasnda ise Selim Pusatn

415 416

Atsz, Ruh Adam, s.21. a.g.e, s.251. 417 a.g.e, s.45.

108

teki hayata inanmad belirtilmektedir.418 Selim Pusatn,

eytani bir

karakteri temsil eden Yek adl karakteri hakknda dnceleri ifade edilirken de u szler sarf edilmektedir: Din kitaplarndaki eytann varln kabul eden bir kimse olsa eytann kendisine musallat olduuna inanacakt.419 Btn bunlardan yaplacak karma gre Selim Pusat herhangi bir dine mensup deildir. Ancak Selim Pusat, sosyal bir messese olarak dinin yararlarndan bahsetmektedir. Romallar zamanndan itibaren mevcut olan hukuk dzenini eletiren Selim Pusat, Romallardan daha nce de hukuk kavramnn bulunduunu hatta yamyamlarda dahi bu mevhumun bulunduunu sylemekte ve eklemektedir: phesiz o hukuk, kendi apnda ve erevesinde imdikinden daha faydal ve adil bir messese idi. nk vicdana ve adalete deil, sihirli ve semavi kuvvetlere dayanyordu.420Selim Pusatn burada dile getirdii gr ile Atszn 1960l yllarda yazd bir makalesi uyum ierisindedir. Bu makalede dinlerin ahlakszlklara kar bir kalkan olduunu ifade eden Atsz, bu hususta pagan Roma dnemini misal vermekte ve o dnemin serbest ak yznden birok rezalete sahne olduunu ifade etmektedir. Atsza gre, dinlerin erkek-dii ilikileri zerine kurduu bask da bu durumun bir tezahrdr ve bu rezaletlere kar bir sosyal tepkinin rndr. 421 Romann ilerleyen safhalarnda Selim Pusat, Tahsin 422 adl bir arkadann araclyla askeri tarihe ait bir evrak tasnif etmek amacyla kurulan bir komisyonda grev alr. Selim Pusat burada Osman Fier423 adndan biriyle tanr. Bu ahs bir Yahudi dnmesidir ve balangta Selim Pusat din ve tabiiyet deitirmeden holanmad iin bu kii hakknda olumsuz bir intiba ierisindedir. Ayrca bu olumsuz izlenim ierisinde bu kiinin eytani bir karaktere sahip olan Yeke benzerliinin de katks vardr. Bu komisyon

418 419

a.g.e, s.186. a.g.e, s.231. 420 a.g.e, s.100. 421 Atsz, lericiler,Makaleler IV, s.81. 422 Bu kiinin Tahsin Banguolu kuvvetle muhtemeldir zira hayat hikyesi bahsinde de anlatld zere Atszn Sleymaniye Ktphanesine memur olarak atanmasnda dnemin Milli Eitim Bakan olan Tahsin Banguolu araclk etmitir. 423 Daha nce de sylenildii zere Osman Fier adl karakter gerekte Osman Reer isimli bir zattr. Altan Deliorman, Osman Reer ile Atszn Sleymaniye Ktphanesinde beraber altklarn belirtmitir. Bkz, Deliorman, Tandm Atsz, s.56. Atszn Osman Reer ile ilgili dnceleri iin; bkz.Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri, s.122-123.

109

ierisinde bulunan kiiler aralarnda tasavvuf hakknda tartmakta ve bir taraf Kuran ve hadislere dayanarak tasavvufun slamiyetin asl olduunu iddia etmekte dier taraf ise ayn referanslarla tasavvufu reddetmektedir. Bu tartmann zerine Osman Fier, Selim Pusata tasavvuf hakkndaki dncelerini sorar. Tasavvuf hakknda hibir dncesi olmayan Pusata Osman Fier; tasavvufun, Budizm, Manihaizm, Hristiyanlk ve Musevilik karm bir dnce sistemi olduunu syler. Selim Pusat, sava aleyhtar olan Budizmden nefret etmektedir ve sava bir din olarak grd slama nasl szdn garipser.Bu konu Selimin akln kartrmtr ve eve dnd vakit eine tasavvufun ne anlama geldiini sorar. Aye Pusat tasavvufu din felsefesi olarak belirtmesi zerine garipsemesi artar nk Selim Pusata gre din birtakm kesin buyruk ve kurallardan ibarettir ve bu kadar sert kaideler manzumesinin felsefesi olamaz. Bunun zerine Aye Pusat tasavvufun teferruata nem vermeden geni bir hogr ierisinde Tanry anlama sistemi olduunu syler. Selim Pusat bunun zerine tasavvufun herhangi bir faydas olup olmadn sorar. Aye Pusat ise insan huzura kavuturmas bakmndan tasavvuf gibi bir ilacn olamayaca cevabn verir.424 Burada Selim Pusatn tasavvufa fayda noktasnda yaklamas akllara Bozkurtlarn lm adl eserdeki Yamtar karakterinin inli filozof en-maya felsefenin al giderici bir ey olup olmamasn sormasn getirmektedir. ki hadise arasnda paralellik kurmak mmkndr zira iki karakter de sadece askerlik kavramn kutsamaktadr, felsefeye faydac bir bakla yaklamaktadr ve Selim Pusat da ayn Yamtarn felsefeye faydac bir yaklamla alakadar olmas gibi, tasavvufa ilgi duyacaktr. Huzur arayan ve ilerinde eskisi gibi verimli alamayan Selim Pusat, iyerindeki arkadalarnn gnl rahatl ierisinde olmasna arr ve bunun kaynan sorgulamaya balar. Selim Pusat bunun sebebinin din duygularndan ya da tasavvuf ehliliklerinden kaynaklanabileceini dnr. Osman Fier Selim Pusatn bu meraknn farkndadr ve bu kiilerin ii bir vazife olarak deil kuruntu ve deersiz olarak grdklerini syler. Bunun zerine Selim Pusat bu kiilerin deli olduuna kanaat getirir ve Osman Fierde kendisine bu kiilerin amacnn Allahla bir olmak olduunu ifade eder. Ancak Selim
424

Atsz, Ruh Adam, s.145-152.

110

Pusatn merak gememitir ve eve gider gitmez Aye Pusata yine tasavvufun ne anlama geldiini sorar. Aye Pusat yine ayn cevab vererek din felsefesidir diyince Selim Pusat kendisine tasavvufun dini inkr edip etmediini sorar. Aye Pusat ise kendisine tasavvufun dini ne inkr ettiini ne de eksik bulduunu ancak bu dncede olgun insanlarn dindeki hakikate yalnzca tasavvuf sayesinde ulalabileceini iddia ettiini belirtir. Ancak din bilginlerinden bazlarnn Muhyiddin-i Arab ve Mevlana gibi mutasavvflar dinsiz olarak itham ettiini de ekler. Bunun zerine Selim Pusat einden tasavvufla ilgili kitap ister ve Selim derin bir ekilde bu kitaplar okumaya balar. Aye, sabah kalkt zaman Selime tasavvufu nasl deerlendirdiini sorar. Selim Pusat ise tasavvufun din felsefesi olarak deil deli samas olarak nitelendirilmesi gerektiini syler. HallacMansur Selimin nazarnda zpr olarak tabir edilir ve byk inan sahibi diye tanmlayan eine u szleri syler: Neyin inanc? Kendisini Tanr ile bir tutuyor ve Tanr zerindeki hakkndan sz ediyor. Enel Hak demenin bir manas da ben Tanrym demek deil mi? Tmarhaneler Tanrlk, Peygamberlik, Padiahlk taslayan lgnlarla doludur. Bu da onlarn darda kalm bir numunesi olacak!. Bunun zerine Aye Pusat Hallac- Mansurun asrlardan bu yana herkes tarafndan byk bir mutasavvf ve mtefekkir olduunu syledii zaman Selim herkes lafna ierler u ekilde cevap verir: Senin herkes dediin kalabalk iinde cahilleri, hainleri, budalalar bol bol barndran bir kuru grltdr. Herkes kabul etti diye ben bu hezeyanlar kabul m edeceim? Herkes Meryem ananzn bakire olarak, hibir erkekle temas etmeden ocuk dourduunu da kabul eder. Herkes sann hem Tanr, hem de Tanrnn olu olduunu da kabul eder. nk herkes dediin ey bir hayvan srsdr4254261960l yllarda hem Mnevver Ayal hem de Nurettin Topu ile girdii polemiklerde tasavvufu btn dou ve bat dinlerinin bir karmas olarak niteleyen, birok mutasavvf deli olarak tanmlayan ve tasavvufu slama aykr olarak gren Atszn, bu romanda Selim Pusatn ahsnda bu grleri sembolletirdii grlmektedir.

425

Le Bondan ald ilhamn da etkisiyle halk egemenlii kavramna itibar etmeyen Atszn dnceleri, kitleleri hayvan srs olarak nitelendiren Selim Pusatn ahsnda bir defa daha sembolize edilmitir. 426 Atsz, Ruh Adam, s.177-184.

111

Romann zeti bahsinde de deinildii zere Selim Pusat Gntl adl bir kza k olmutur ve askerlik, aile gibi kutsal messeseleri geri plana atmas dolaysyla Tanrnn huzurunda mahkemeye kar. Mahkemede ilk ahitler Cebrail, Mikail ve srafildir. srafil tarafndan Selim Pusat adna isnat edilen ilk gnah kralc oluudur. Tanr, bunun zerine iddiay kabul edip etmediini sorar. Selim Pusat iddiay kabul eder ancak bunun gnah olarak addedilemeyeceini syler. Gerekesini ise u ekilde dile getirir: Btn o muhteem krallar sen yarattn!427Mahkemenin ilerleyen evrelerinde bir dier ahit Zerdt, Selimin sulu olduunu nk bir kza gnl verdiini ve bir kadna tutsak olmann eytana kul olmak anlamna geleceini ifade eder. Tanr bunun zerine bu iddiay kabul edip etmediini sorar. Selim bu iddiay kabul etmez ve Tanrya u cevab verir: Kadnlar neden eytann kulu olarak yarattn? Yarattn da o kadnlardan peygamberi nasl vcuda nasl getirdin?428 Selimin Tanrya meydan okumas bunlarla bitmeyecektir. Tanr, Selime suu etrafnda kendisini savunmasn dikte ettiinde Selimin cevab u ekilde olur: Beni sen savun! Beni yaratmadan nce kaderimi izen sen deil misin? Su iledimse yaptran sen deil misin? Bunun savunmasn senden baka kim yapabilir?429 Ruh Adam adl eserinin ilk basmnda iki sene evvel kaleme alm olduu Yobazlk Bir Fikir Mstehasesidir adl makalede kader dncesini inkar eden Atsz, romanda Selim nazarnda da bu kavram sorgulamaktadr. Selim Pusatn mahkeme srecinde sadece Tanrya meydan okumamtr. Mahkemenin ahitlerinden biri de Buda olmutur ve Buda, Selimi sulu bulmutur. Buda, savna dayanak olarak Selimin ak denen geici hastala kaplmasna gsterir. Selim ise buna cevaben u szleri sarf eder: Buda denilen adam tarih boyunca bir tane kumandan yetitirmemi, sava renmemi, yabanc tutsakln iar edinmi bir miskinler lkesinin peygamberidir Skun yani bar ne demek? Alemi savala yaratan sen deil misin? Gzel kzlar yaratan sen deil misin? 430Atszn makalelerinde de Buda; merhamet ve tevazu telkin etmesi hasebiyle miskinletirici bir din olarak grlmtr. Ayrca

427 428

a.g.e, s.301. a.g.e, s.304. 429 a.g.e, s.316-317. 430 a.g.e, s.305.

112

savunmann ierisinde Selimin Tanrya alemi savala yaratan sen deil misin? sorusunu sormas akllara Atszn makalelerindeki Sosyal-Darwinist yorumlar getirmektedir. Mahkemenin bir dier ahitlik yapan isim ise Hz. Muhammed olmutur. Hz. Muhammed, Selimin gnahkr olduu kanaatindedir zira Hz. Muhammede gre Selim, dnyaya getirdii ebedi eriata aykr davranm, eine zdrap vermi, gayri meru bir ilikiye kaplm ve alkole iptila gstermitir. Selimin cevab ise olduka sert olmutur: Ben kimseye ktlk etmedim. Kimse hakknda kt dnce beslemedim. mitleri krlm bir insan olarak avunmay ikide ve bir gzeli dnmede buldum. ki fena ise zm neden yarattn? zmden iki yaplacan neden Levh-i Mahfuza yazdn? Son peygamberin arkadalar namaz klarken ayetleri yanl okumasayd iki yasaklanacak myd? ldeki Bedevi ile bir kurmay subayn imesi ayn mdr?... Kk bir kz sevmek gnahsa, son peygamber Ayeyi neden sevdi de ald?431 Grld zere burada Selim, ikinin gnah olmasn sorgulamakta, yanl ayetlerden sz etmekte, gnahlarn milliyetlere gre farkl deerlendirilmesi gerektiini dnmektedir. Burada sz edilen cmleler ile Atszn Yobazlk Bir Fikir Mstehasesidir makalesindeki dnceleri paralellik gstermektedir. ki yl ara ile yazlan iki farkl eserin varl, Atszn bu hususta grlerini deitirmediini gstermektedir. Mahkemede dikkat eken bir dier husus ise Selimin mahkemede bulunan tarihi kahramanlar ile olan diyalogudur. Alper Tunga, Mete Han, Atila, stemi Kaan, Alp Arslan, Temuin engiz Kaan ve Timur 432 mahkemenin ahitleri arasndadr ve hepsi Selimi ak uruna askerlik mesleini geri plana atmak gerekesiyle sulu bulur ancak peygamberler ve Tanr ile pervaszca konuan Selim, skt ierisinde kalr. Sadece, Metenin konumas zerine Tanr kendisine ne dndn sorduu vakit konuan Selim u cmleleri sarf etmitir: Hibir itirazm yok. Kralmn szleri batan sona dorudur.433 Burada Selimin tarihi kahramanlar peygamberlerden ve hatta

431 432

a.g.e, s.306. a.g.e, s.307-310. 433 a.g.e, s.308.

113

Tanrdan daha fazla kutsad grlmektedir. Atszn Trklk lksn din olgusunun fevkinde grd yazlar ile bu diyalog rtmektedir ve bu romandaki mahkeme diyaloglar Atszn din olgusu balamndaki dncelerini somutlatrmak adna nemli bir malzeme salamaktadr.

114

DRDNC BLM 20.YZYIL TRKYESNDE FKR ve SYAS CEREYANLAR ve DN OLGUSU 4.1 Trklk Akmnn lk Evresi ve Din Olgusu 4.1.1 Ziya Gkalp ve Din Trklk akmnn tarihine bakldnda, Ziya Gkalpn Trkl sistematik anlamda doktrinletiren ilk fikir adam olduu grlmektedir. Atszn hayat hikyesinde de grld zere, Ziya Gkalpn Onun zerinde ciddi tesirleri vardr. Bu nedenle, Trklk akmnda din olgusunun nasl ilendiine baklrken, temel olarak Ziya Gkalpn dnceleri ele alnacaktr. Ziya Gkalpn fikirlerine bakld vakit, dncelerinin dnemler ierisinde deiikler arz ettii grlmektedir. Hilmi Ziya lkene gre Diyarbakrda yaayan Ziya ile Selanikte yaayan Ziya bambaka iki kiilii temsil eder. Birinci Ziya Tanzimat devrini yaayan Osmanl milliyetisidir ikinci Ziya ise ak bir biimde Trkdr.434 lken eserinin devamnda Gkalpn deiiminin bununla da snrl kalmadn ve 1914-1918 arasndaki deiimlerinde de Gkalpn fikirlerinde farkllk meydana getirdiini belirtmektedir. 435 Ziya Gkalp ve din balamnda gze arpan husus ise, on yl ara ile verdii iki eser olan Trklemek, slamlamak ve Muasrlamak436 ile Trkln Esaslar adl iki eserdeki farklarn bariz bir surette yer almasdr. Ziya Gkalp; Trklemek, slamlamak, Muasrlamak adl eserde, Trklkle slamln arasnda hibir atma olmadn, birinin milliyet dierinin ise milletleraras birlik olduunu ifade etmektedir. 437 kurtuluunu,
434 435

Osmanl Devletinin fikirlerinin

Trklemek,

slamlamak,

Muasrlamak

lken, a.g.e s.310. a.g.e, s.374. 436 Gkalpn mehur Trklemek, slamlamak, Muasrlarmak forml, Hseyinzade Ali Bey tarafndan 1907 ylnda karlan Fyuzat(Aydnlanma) adl dergiden esinlenerek oluturulmutur. Bu dergide Trk milliyetiliinin amac; Trklk, slamclk ve Avrupaclk olarak belirtilmektedir. Bkz, Landau, PanTrkizm, s.26.Ancak Hilmi Ziya lkene gre bu l gr daha nce belirsiz de olsa Ali Suavi tarafndan ileri srlm ve savunulmutur. Bkz, lken, a.g.e, s.268. 437 Ziya Gkalp, Trklemek, slamlamak, Muasrlamak,5.B,Toker Yaynlar, stanbul,2007,s.15.

115

kaynatrlmasnda bulan Ziya Gkalp zmn ada bir slam Trkl yaratmak olduunu savunmaktadr. 438 Gkalp, bu eserde bir Trk-slam felsefesinin meydana getirilebileceini bunun da birletirici ve toplumsal uyumu salayc olan gelenek vastasyla olacan belirtmektedir.439 Trklerin btn siyasi parti ve btn toplumsal farklar bir tarafa brakarak birlemeleri arsnda bulunan Gkalp; bu birleme sayesinde slamln birliinin salanabileceini iddia etmektedir.440 Trkln ayn zamanda slamclk olduunu iddia eden Gkalp bu eserinde; Trklerin tamamna yaknn slam dinine mensup olduunu ve bu yzden slam mmetiliine ters den bir duygu beslemeyeceklerini ifade etmektedir.441 stanbulun bir bakent ekiciliine sahip olmas gerektiini nk slam Halifeliinin merkezi olduunu iddia eden Gkalp etmediini eklemektedir.443 Bu eserden yaplacak bir karma gre, eserin yazld 1913 tarihinde Gkalpn Trklk fikri ile slamclk fikrini zde olarak grdn ve Trkln Mslmanlkla, tabir-i caizse etle trnak gibi olduunu savunduu mahede edilmektedir. Osmanl Devleti nasl kurtulur sorusuna cevap arayan Gkalpn, devletin henz elinde ounluu Araplarla meskn olan topraklar bulundurduu bu dnemde, fikirlerinin dnemin siyasi konjonktr ile dorudan ilgisinin olduu dnlebilir. 1923 ylnda kaleme ald Trkln Esaslar adl eserde ise Gkalpn daha sekler bir slup tonuna sahip olduu grlmektedir. Bu eserde Gkalp, bir Trk Mslmanl profili izmi mesela Gk-Tanr dinindeki mkfat Tanrs ile Trklerin Mslman olduklar dnemde ortaya kan muhabetullah gelenei arasnda bir ba kurmutur. Trklerin camilerde ilahilere ve mevlide; tekkelerde
438 439

442

, Trklerin kavmiyet

duygusu ile slamiyeti birlikte kabul etmelerine mani olacak bir durumun zuhur

a.g.e, s.16. a.g.e, s.27. 440 a.g.e, s.43. 441 a.g.e, s.46. 442 a.g.e, s.62. 443 a.g.e, s.58.

116

ise iire ve musikiye nem vermelerinin kkn eski Trk geleneklerinde arayan Gkalp444, yine de Trklerin ancak Trk ve Mslman olarak kalmak artyla bat medeniyetine girebileceini savunmaktadr. 445 Ziya Gkalp bu eserde, 1913 ylnda yazm olduu kitabn hilafnda olarak, Trklerde mmet duygusunun azaldna iaret etmektedir. ehirlerde, toplumsal younluun oalmas sebebiyle, toplumsal iblmn doduuna ve bundan tr gayri-Mslimlerle Mslmanlar arasnda eskiden var olan maeri vicdan n zayfladn ne sren Gkalp, Trklerde mmet duygusunun azalmasnn sebebini toplumsal iblmnn zayflamas olarak gstermektedir.446 slamclk cereyannn bir zamanlar Mslman kavimlerin istiklalini kazanmas ve lkelerinin istiklale kavumasn temin edecek bir fikir olarak ktn ancak pratikte bunun salanamadn belirten Gkalp, bu fikrin teokrasi ve ruhbaniyet gibi irticai cereyanlar dourduunu ve slam leminde milli vicdann gelimesine mani olduunu belirtmekte ve eletirmektedir. 447 Kitabn ierisinde, bir Trklk program neren Gkalpn, Dini Trklk ad ile bir blm yaynlar ama bu blm sadece bir buuk sayfa hacmindedir. Dini Trklkten kastnn, din kitaplarnn ve hutbelerin vaazlarnn Trke olmas demek olduunu belirten Gkalp; bu hususta mam- Azamdan referans alarak namazdaki surelerin bile milli lisanda okunmasnn caiz olduunu iddia etmektedir.448 Erol Gngr, Trkln Esaslar isimli kitab, Gkalpn grlerini derlitoplu bir btn haline getiren bir kitap olarak tarif ederken, Trk milliyetiliin temel eserlerinden biri olarak sayd bu kitabn dinle ilgili olarak sadece bir buuk sayfa hacminde olan bu Dini Trklk balnn olmasn laik sorgulamaktadr. Gkalpn kitapta Cumhuriyet devrinin

inklplarndan farkl olmayan bir kimlikte olduunu belirten Gngr,

444 445

Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, Kltr Bakanl, Ziya Gkalp Yaynlar:7,stanbul,1976,s.35. a.g.e, s.41. 446 a.g.e, s.73. 447 a.g.e, s.81. 448 a.g.e, s.170.

117

dnemin siyasi atmosferinin bu kitabn zerinde nemli tesirlerinin olduunu iddia etmektedir. 449 Uriel Heyd, Gkalpn, slam hibir zaman salt ahlaki bir din olarak aklamaya almadn, sadece slamn artk neleri gerektirmediini ve Trk kltr ve Bat medeniyetinin nemli zellikleriyle badamayan ynlerinin tasfiye edilmesi gerektiini dndn ifade etmektedir. 450Ancak Ziya Gkalpn Trk milliyetilii fikrini, slam ile uzlatrma abas ierisinde olduu sarih bir ekilde grlmektedir. Milliyetilik fikrini, Osmanl Devletini yzyldan beri paralayan bir mikrop olarak addeden Gkalp, bu fikri artk slam leminin kullanmas gerektiini dnmektedir. 451Gkalp bu balamda slamn Trk milliyetilii fikri ile uyum ierisinde olduunu gsterme abas ierisinde olmutur452 ve Ona gre slamiyet, Trk milliyetiliini snrlandrmann tersine, vatanseverlik duygusunu glendiren bir etmendir. Bu grn de cihad dncesini kutsama ve Hz. Muhammedin tm insanlarn deil inan sahiplerinin kardeliini vurgulamasn sunmakla desteklemektedir. 453 Burada yaplan alntlara bakld vakit, Gkalpn, slam faydac bir biimde yorumladn, deien koullar neticesinde slama ve slam referans alan dncelere verdii nemin deitii grlmektedir. Atszn din olgusuna bak ise ok daha belirgindir. Yine de Gkalpn, Trk Medeniyet Tarihi454 isimli bir kitab kaleme almas ve bilhassa son eserinde slam ncesindeki geleneklerin slamiyet sonrasnda devam ettiine dair yapt vurgular, Atsz bu hususta etkilemi olabilir. Ancak Atszn slamiyet yorumlarnn faydac olmad ok aktr. Dnem dnem slubunun deitii grlse de, Atsz Trkl kesin bir ekilde din duygusunun zerine koymutur ve dini sosyal bir messese olarak kabul edip ilahi bir mahiyet dhilinde deerlendirmemitir.
449 450

Erol Gngr, Ziya Gkalp ve Trklkte Din Meselesi,Atsz Armaan, s.268 Andrew Davison, Trkiyede Seklerizm ve Modernlik, ev. Tuncay Birkan,2.B,letiim Yaynlar, stanbul,2006,s.164. 451 Nevzat Kseolu, Trk Milliyetiliinin Douu ve Ziya Gkalp, tken Neriyat, stanbul,2005,s.48.slamiyet ile milliyetilik fikrinin uzlaabilecei dncesinin ilk nderlerinden bir tanesi eyh Cemaleddin Afganidir ve toplumun saadeti milliyetsiz, milliyeti lisansz olmaz parolasn reterek Osmanl aydnlarn bu balamda etkilemitir. Bkz, a.g.e, s.47. 452 Davison,a.g.e,s.200. 453 Taha Parla, Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiyede Korporatizm, Haz. Fsun stel/Sabir Ycesoy,5.B,letiim Yaynlar, stanbul,2005,s.126. 454 Ziya Gkalp, Trk Medeniyet Tarihi, Elips Yaynlar, stanbul,2007.

118

4.1.2 ttihat ve Terakki ve lk Dnem Trkleri Nazarnda Din ttihat ve Terakki cemiyeti ve frkasnn elitleri, Abdlhamit devrinin Osmanlcl ile slamclnn yanna Trk milliyetiliinin zn alayan evrelerdir. 455 Bundan tr bu blmde, Trkln ilk evresi kategorisine sokulan ttihat ve Terakki dneminin din olgusu ile ne evrede hemhal olduu anlalmaya allacaktr. Osmanl ortam iinde kurulan herhangi bir parti, ister istemez bir nebze Osmanlc, bir nebze de slamc olmak durumundadr. ttihat ve Terakki de bu balamda ideolojisini bu snrlamalar dairesi ierisinde oluturmutur. 456 Vatan- umumi bir bakma unsurlar birlii ve bir taahht nitelii tar ve bundan tr ttihat ve Terakki iin bu resmi ideolojiden milliyeti bir politikaya geisin getirdii sakncalar bulunmaktadr. ttihat ve Terakkinin bir yz, Trk ise bir yz de slamc olmutur. Gkalpn, 1913de yazd Trklemek, slamlamak, Muasrlamak kitab da buna rnek tekil etmektedir. Ancak, slamclk akm, ttihat ve Terakki iin bir politika meselesidir. Bu yzden Tunaya, slamcln ttihat ve Terakki tarafnda ireti ve zoraki olarak alglandn iddia etmektedir. 457 ttihat ve Terakki partisinin nemli bir ismi olan Enver Paa, Osmanl Devletinin bekas ve kurtuluu iin o gnk imparatorluu terkip eden ve Trkten baka unsurlarn da bir tek payda etrafnda toplanmalarnn ifadesi olan ttihad- Anasr dncesini gderken; i ve d siyasette emperyalist devletlere kar dini ve manevi bir makam olan Hilafet nfuzundan da istifade etmektedir. 458 ttihat ve Terakkinin ana ideolojik konumunu Trk milliyetilii oluturmu olsa da, slam ile politika arasndaki ilikiyi yeniden tanmlamak Trklerin

455

Kemal Karpat, Osmanldan Gnmze Elitler ve Din, ev. Gne Aya,2.B,Tima Yaynlar, stanbul,2009,s.176. 456 Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler Cilt 3,ttihat ve Terakki; Bir an, Bir Kuan, Bir Partinin Tarihi,3.B,letiim Yaynlar, stanbul,2007,s.267. 457 a.g.e,s.377. 458 Niyazi Berkes, Unutulan Yllar, s.203.

119

temel kaygsdr 459. Bu noktada, o dnemin Trklerinin grlerine mracaat etmek gerekmektedir. Mehmed Emin Yurdakulun Cenge Giderken iirinde; Ben bir Trkm, dinim cinsim uludur sz ya da Ziya Gkalpn Trk milletindenim, slam mmetindenim, Garp medeniyetindenim parolas, Trklerin dnemin slamclar ile olmasa da slamla bir arada olma zleminin ya da dinden bir trl ayrlamama karmaklnn gstergesidir. 460 O dnemki Trklerin dinle millet arasnda kurduu iliki olduka fazladr. Buna kant olarak, slamc dncenin babas olarak bilinen Cemaleddin Afganiyi Osmanllara tantann slamclar deil, o dnemin Trkleri olmas gsterilebilir. 461 Rusyada faaliyetler gsteren Trklerin din ile millet arasnda kurduu iliki de Osmanlda yaayan Trkler ile benzerlikler tamaktadr. arlk dneminde Trklk yapanlarn kaytlara bakldnda bu kiilerin Trklk kisvesi altnda slamclk yaptklar grlmtr. Trkln babalar saylabilecek pek ok kiinin Rusyada ya da dnyann baka yerlerinde topladklar kongrelere Rusya Mslmanlar adn vermeleri de, onlarn bu hususta yaad ikilemi gzler nne sermektedir. 462 1913 ylnda Trk milliyetileri, dnemin slamclar tarafndan ar bir biimde eletirilmektedir. slamclarn milliyetilik eletirisi iki ynl olmutur. Birinci nokta, slamn esas olarak milliyetilii dlad dncesidir. kinci nokta ise milliyetilik dncesinin slamdaki kardelik duygusunu yok edecei iddiasdr.463 Milliyetiliin slama aykr olmad ynnde yazlar Trk Yurdunda yeterince akla kavumad iin, Trk milliyetileri yeni bir dergi kurmaya karar vermilerdir. 1914 ylnda neredilmeye balanan bu derginin ad

459 460

Ahmet Yldz, Ne Mutlu Trkm Diyebilene, s.78. Birol Akgn-aban H. al, Tanr Da Kadar Trk, Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik, s.590.Tanl Bora bu hususta Yusuf Akurann Afganiyi Trk milliyetiliine ilham verenlerden ve yeni Trk devletinin ncllerinden biri olarak tantmasn gndeme getirir. Boraya gre muhtemelen Akura bu dnce ierisinde deildir ancak Afganiyi bu ekilde tasvir ederek proto-milliyetilik olarak dnlmesi gereken slamcla minnet borcunu demitir. Bkz, Tanl Bora, Trk Sann Hali, s.115. 461 a.g.m, s.591. 462 a.g.m, s.589. 463 Masami Arai, Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, s.108.

120

slam Mecmuas olmutur.464 Bu dergide, Dinde Trklk yolunda ciddi atlmlar olmutur; mesela erafettin Yaltkaya,emseddin Gnaltay, Besim Atalay gibi isimler bu dergide Kuran tercmesi ve tefsiri ile uramlardr. 465 Bir nevi Trk slamna doru atlmlarn yapld bu dergide; Trke ezan, Trke dua, Kuran tercmeleri gibi pek ok konu gndeme gelmitir. 466 Derginin parasal kayna ttihat ve Terakki cemiyeti tarafndan yaplmtr.467ttihat ve Terakkinin derginin finansrln karlamasnn sebebi, slamiyeti ulemann eline brakmamaktr. Dergi geleneki Sebilrread mecmuasna rakip olma iddiasyla yola kmtr. 468 Bu balamda yukarda saylan aydnlardan farkl bir aydn profili olarak Yusuf Akura ortaya kmaktadr. Tarz- Siyaset adl makalesinde, Pantrkizm ile Panislamizm arasnda kesin bir tercih yapmamakla beraber, Akurann Pantrkizme temayl gsterdii aktr. Panislamizm iin hayli kstl olan hareket yetenei Panislamizm iin imkn dhilinde olduunu iddia eden Akura, akl yrtme sonucunda Pantrkizmi 469, yani Trklerin 20.yzyl boyunca kullana geldii ismiyle Turancl, seecektir. Tarz- Siyaset adl makalede gzlemlenen baka bir husus ise, dinlerin bundan byle rklarn hizmetine girmesinin savunulmasdr. Akura, burada dolayl olarak slamiyetin Trk rknn hizmetine girmesi gerektiini mdafaa etmekte ve tezine rnek olarak da Rusyada Ortodoksluu, Almanyada Protestanl ve ngilterede Anglikanl gstermektedir. 470 Grld zere, o dnemin Trk milliyetileri, Kurana ve hadislere dayanarak milliyetiliin slamda yerinin olduunu sylerken, Yusuf Akura slamiyetin milliyetilii kabullenmek zorunda olduunu, bunun tarihi bir gereklilik olduunu ve de dinlerin tarihin yasalarna boyun emek durumunda olduklarn iddia etmektedir.471 Akura, slamiyetin ierdii birlik ve dayanma gcne atf
464 465

a.g.e, s.141. Masami Arai, Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii,Modern Trkiyede Siyasal Dnceler:1, s.192. 466 Birol Akgn, a.g.m, s.593. 467 Arai, Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, s.142. 468 Akin, a.g.e, s.396. 469 Francis Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri, Yusuf Akura(1876-1935),ev. Alev Er, Yurt Yaynlar, Ankara,1986,s.37. 470 a.g.e, s.40. 471 a.g.e, s.42.

121

yaparken, Trkln bu gten faydalanmas lazm geldiini dnmekte ve slamiyet ile Trk milliyetiliinin uzlatrlmasna abalamaktadr. 472 Btn bunlarn yannda, ttihat ve Terakki dneminde yaplan laiklik vurgulu reformlara deinmek gerekmektedir. 1916 ylnda yaplan Kongre neticesinde radikal kararlar alan ttihat ve Terakki yneticileri, laikleme yolunda bir dizi atlmlarda bulunmutur. eyhlislamlk rgt dzenlenmi, elinden yarg yetkisi alnm, medreseler slah edilmitir. Tm mahkemeler, yarg kuvvetinin tekeline sahip klnan Adliye Nezaretine balanm btn okullarda, medreseler de dhil, Maarif Nezaretine balanmtr.4731917 ylnda ise laiklik balamnda daha kkl bir reform yaplmtr. Ancak 1917 ylnda yaplan deiikliklerle beraber aile hukukunda, evlenme-boanma gibi konularda, laiklemeye giden ttihat ve Terakkinin yine de laiklii bir devlet ilkesi olarak benimsedii sylenemez.474Zira ttihat ve Terakki ynetimi yapt bu reformlarn tmn gerekletirirken meruiyet kayna olarak eriat gstermitir. 475 Masami Arai de, bu reform programnn dnemin Trklerine gre, laikleme olarak deil slamlama olarak telakki edildiini belirtmektedir. 476 Ancak, o dnem kurulan paramiliter kurululardan biri olan zci Derneini anlatan bir ngiliz istihbarat raporunda bulun u ifadeler bu hususta farkl bir nitelik arz etmektedir: Bu rgt yeleri nihai olarak kk rtbeli subay olarak askerlie hazrlanmak zere askeri eitim alyorlard. Rozetleri, izci adlar, sfatlar tmyle Trkt ve slam ncesine aitti. Ali ve Mehmed, Aksungur ve Timurta oluyordu. Trklerin efsanevi atas Ouzu douran Akkurt slami yasaklara ramen, Babular tarafndan yol gsterilen Ortabeyler ve Oymakbeylerinin hizaya soktuu izcileri olarak kabul ediliyorlard: Dua edenlerden Allah deil Tanr demeleri isteniyor ve onlara tm Turanllar karde olarak kabul etmeleri retiliyordu: Halife ya da padiah deil Trklerin hakann alklyorlard.477

472 473

a.g.e,s.43. Tunaya,a.g.e,s.296-297. 474 a.g.e, s.469.Bernard Lewise gre1917 ylnda yaplan bu reformlar olaanst bir kararname eklinde yrrle konulmutur nk bu kanunlar muhtemelen hibir zaman meclis ounluunu kazanamamtr. Bkz, Bernard Lewis,a.g.e,s.311. 475 Eren Deniz Gktrk, 1919-1923 Dnemi Trk Milliyetilikleri,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik, s.108. 476 , Masami Arai, Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, s.141-142. 477 Landau, Pantrkizm, s.65.

122

Btn bu bilgiler nda, ilk dnem Trklerinin din olgusu ekseninde dnceleri ile Atszn dnceleri arasnda ciddi anlamda farklar olduunu, ancak yine de Atszn dnce dnyasnn gelimeye balad yllarda hkm sren bu siyasi ve fikri cereyanlarn laikleme ve Trkleme yolunda yapt almlarn, Atsz etkileyebilmi olma ihtimali olduka yksektir. 4.2 Atatrk Dnemi Trkiyesi ve Din Trk Modernlemesinde laiklik, Osmanl Tanzimat ve Merutiyet devirlerinde, adalama srecinin yapsal bir gerei olarak ortaya kan bir dncedir. ok uluslu, ok dinli bir imparatorlukta siyasal ilikiler baat bir din ile tanmlamann lkeyi paralanmaya gtreceini dnen Osmanl siyasetileri ve aydnlar laiklemeyi hastala are olarak grmektedir. 478 1924 ylnda halifeliin lavedilmesinden balayarak,1928de Anayasadaki devletin dininin slam olmas ibaresinin kaldrlmasna varan ve 1937de temel bir ilke olarak Anayasada yer alan laiklik ilkesi, Osmanl Devletindeki gibi heterojen bir yapda siyasal bir zm aray olarak deil, homojen bir toplumda kltrel planda atlm bir admdr. 479 Bu ilkenin getirilmesinde meruiyetini bilimden alan Bat toplumunun nemli bir etkisi vardr. Bilimi, sadece kiinin yaratcln gelitirebilmesinde boucu halk deerlerinden onu kurtarmaya ynelik bir kurallar dizisi olarak gren Atatrk, bu amaca ynelik olarak laik yasalar yrrle koymutur.480 Btn bu reformlarn yaplabilmesine dayanak ise, Birinci Dnya Sava sonunda ncelikle Arap nfusunun tutumu ardndan da stanbul Hkmetlerinin eyhlislam fetvalar vastasyla, dini gerekelerle Milli Mcadeleye kar kmalar olmutur. Bu tarihsel miras, milli kimliin seklerlemesini kolaylatrm, Cumhuriyetin kuruluunu takiben, milli kimliin sekler tanm byk lde bu gerekelendirme zerinden yaplmtr. 481

478

Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas,1923-1931,4.B,Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul,2005,S.215. 479 a.g.e, s.216. 480 erif Mardin, Trkiyede Din ve Siyaset,14.B,letiim Yaynlar, stanbul,2008,s.73. 481 Nuray Mert, Cumhuriyet Trkiyesinde Laiklik ve Kar Laikliin Dnsel Boyutu, Modern Trkiyede Siyasal Dnce: Kemalizm, s.205. Nuray Merte gre sekler milliyetiliin nnn almasyla; din

123

Bromley, Trkiyenin sekler siyasetini incelerken, dinin kamu hayatna girmesine kar cumhuriyet elitlerinin sergiledii tutuma dikkat eker. Bromleye gre Kemalizm, slama kar modernlemenin nemli bir rneidir. Devletin yrtt bu laiklik faaliyetleri, din ile Devletin kurumsal olarak birbirinden ayrlmasndan ya da kiisel inancn gerileyiinden ok, dini hayat zerinde kat bir devlet kontrol kurulmas anlamna gelmektedir. 482 Dinin zerinde kontrol kurulmas balamnda cumhuriyet dnemli laikliini yorumlayanlar, dinin kurumsal gcn yok etme kavramnn Kemalist laiklik iin aklanamayacan savunmaktadrlar. Dinin kurumsal gcn yok etme, din kurumlarn siyasi bir yap ierisinde her trl birlik, himaye ya da kontrol konumundan kararak, dini, devlet balants ve desteinden mahrum brakma giriimi demek olduundan Kemalist dnem laiklemesi bu tanma uymamaktadr.483 Atatrkn, devleti ulemann ve tarikat nderlerinin etkisinden koruma geleneini devralm olduu ak bir biimde grlmektedir. Mustafa Kemal, gerek slamn papazlk ya da Tanr ile kul arasnda bir tr arac kurum tanmadn belirterek ruhban snf ile mcadele etmitir. 484 Bununla birlikte erif Mardine gre, Mustafa Kemalin dncesinde devletin ncelii yerini, modern devlet kavramnn nceliine brakmtr. Durkheim 485 gibi, Atatrk de modern bir devletin yurttalk dini ile desteklenebileceine inanmaktadr ve burada din ancak ikinci derecede ve kiisel bir deer olmaktan ibarettir. 486 Dini, btnyle yadsmak yerine, Trkiye Cumhuriyetinin herhangi bir inanc resmi din olarak tanmasnn laiklik ilkesi gerei mmkn olmad vurgulanan bu dnemde, bu yorumun dinin ait olduu inan alannn kabul edilebilir bir slam tanm erevesinde laiklemesini ngrmektedir. Kiiselletirilmi,
konusundaki ikircikli ifadeler yerini, seklerlii vurgulayan milliyet tanmlarna, milliyetiliin aslnda dine kar gelien bir tarihi uyan hareketi olduu gibi tespitlere brakmtr. Bkz, a.g.m,s.205.Atszn 1930l yllarda Trklk fikrini din olgusu karsnda alternatif olarak sunmas ve referans olarak Arap nfusunun I.Dnya Savandaki tutumunu gstermesi bu minvalde nemli saylabilir. 482 Akt. Andrew Davison, a.g.e, s.214. 483 a.g.e,s.218. 484 Erik-Jan Zurcher, Kemalist Dncenin Osmanl Kaynaklar,Modern Trkiyede Siyasal Dnce: Kemalizm, s.46. 485 August Comte, Karl Marx ve Max Weber ile birlikte kurucu sosyolog saylan Durkheima gre ruhi hayatn en yksek ekli olarak kan kolektif ruh balamnda din, toplumun bir yansmas durumundadr. Bkz, zay, a.g.e,s.55. 486 erif Mardin, Trkiyede Din ve Siyaset, s.119.

124

rasyonelletirilmi ve siyaseten arndrlm bir slam, kabul edilebilir bir inan formu olarak tannmaktadr. Bu tanmlamann znde bilimsel olan gerek slam niteledii iddia edilmektedir. 487 Dinin devlet ile olan ilikisini koparma yerine dinin devlet kontrol altnda olmas erevesinde laiklik faaliyetine girien cumhuriyet dnemi elitleri, 1924 ylnda medreseleri kapatmakla beraber, din adamlarnn daha fazla eitim almasn salamak iin, Milli Eitim Bakanl nezdinde imam hatip okullar ve lahiyat Fakltesi amtr. Yeni lahiyat Fakltesi, sekler, batllam, modern ve bilimsel bir dinsel eitim merkezi olmak amacn tamaktadr.1928 ylnda bu faklte de slam dininde reform ve modernleme problemini ele almak adna Fuat Kprl bakanlnda bir komite kurulmutur. 488 Fuat Kprl tarafndan oluturulan bu komitenin tavsiyeleri drt ana balkta toplanmtr: badet biimi olarak oturacak sralar ve dolaplar olan temiz ayakkablarla girilen camiler, ibadet dilinin Trke olarak yaplmas, ibadetin ilham verici ve ruhani bir mzikle yaplmas ve hutbelerin felsefi eitime sahip hatipler tarafndan yaplmas. 489 Bu maddelerden anlalaca zere, cumhuriyet dnemi elitleri, dini Trk ve modernlemeci dizgide reforma tabii tutmaktaydlar. Ancak, bu reform giriimleri sonusuz kaldysa da, Elmall Hamdi Yazrn tercme ettii Trke Kuran ve 1932 ylnda z Trke ifadelerle okunan ezan gibi din anlamnda Trk reformlar bu dnemde gerekletirildi. 490 Bu noktada, Atatrk dnemi Trkiyesinde millet tanmn nasl yapld zerinde de durmakta fayda var. 1931 ylnda Atatrk tarafndan Afet nana dikte ettirilerek yazlan Medeni Bilgiler kitabnda Trkln temelleri, siyasi varlkta birlik, dil birlii, yurt birlii, rk ve mene birlii, tarihi karabet ve ahlaki

487

Nur Betl elik, Kemalizm: Hegemonik Bir Sylem, Modern Trkiyede Siyasal Dnce: Kemalizm, s.87. 488 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, s.558.Medreselerin yerine alan lahiyat Fakltesi 1933 ylnda kapatlm ve yerine stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesine bal bir arkiyat Enstits kurulmutur. Yine medreselerin yerine kurulan mam-Hatip okullar da 1932 ylnda kapatlmtr. Bkz, a.g.e,s.559. 489 a.g.e, s.559. 490 a.g.e, s.560.

125

karabet olarak mtalaa edilmektedir.491 Din bahsinde ise yazlan dnceler ile Atszn slamiyet yorumu arasnda olduka fazla paralellik bulunmaktadr. Trkler Araplarn dinini kabul etmeden evvel de byk bir millet idi. Araplarn dinini kabul ettikten sonra, bu din, ne Araplarn, ne ayn dinde bulunan Acemlerin ve ne de Msrllarn vesairenin Trklerle birleip bir millet tekil etmelerine hibir tesir etmedi. Bilkis, Trk milletinin milli rabtalarn gevetti; milli hislerini, milli heyecann uyuturdu. Bu pek tabii idi. nk Muhammedin kurduu dinin gayesi, btn milliyetlerin fevkinde, amil bir Arap milliyeti siyasetine mncer oluyordu.492 Atszn dnce dnyasnn ele alnd blmde, cumhuriyet dneminde laikleme yolunda yaplan reformlar destekledii belirtilmiti. Ancak, 1960l yllarda hz kazanan slamclk hareketi karsnda, cumhuriyet dnemi reformlarnn eksik kaldn belirten Atsz, bu dnemde yaplm reformlar karsnda yerine ikame edilecek messeselerinin yokluundan ya da var olan messeselerin etkisizliinden yaknmaktadr. Bu noktada Atsz, lahiyat Fakltesi ve mam-Hatip okullarnn kapatlmasn eletirmektedir. Atatrk dnemi Trkiyesinde din olgusu ile Atszn dnceleri mukayese yapld vakit dikkat eken bir dier husus da Medeni Bilgiler kitabnda yer alan cmleler ile Atszn ayn dnemde yazd yazlar arasnda paralellikler bulunmasdr. 1931 ylnda yazlan bu kitapta yer alan grlerin Atsz etkilemi olabilecei imkn dhilindedir ve Atsz benzer dnceleri yaz hayat boyunca dile getirmitir. 4.3 Anadolucuk ve Din Anadolucuk fikri ilk olarak memleketilik ad altnda Mtareke dneminde domutur. Anadoluyu doacak kltrn kayna ve hedefi olarak gsteren Anadolucuk fikri; Osmanlck, Turanclk ve slamclk fikirlerine kar tepki halinde zuhur etmitir. Bu grn milliyet anlay, her eyden nce tarihte

491

Soner aatay, Otuzlarda Trk Milliyetiliinde Irk, Dil ve Etnisite, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 4: Milliyetilik, s.247. 492 Afet nan, Medeni Bilgiler ve M.Kemal Atatrkn El Yazlar,3.B,Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara,1998,s.364-365.

126

snrlar izilmi belirli bir vatana dayandrlmaktadr. 493 Anadoluculuk, Turancla kar gelien ve ona tepki olarak doan bir tr milliyetilie verilen bir addr ve ilk olarak Hilmi Ziya lkenin 1918 ylnda kartmakta olduu Anadolu dergisinde kltrel sahada meydana kmtr. 494 Milliyetilik dncesinin uyanna tesadf eden bu yllarda bu fikir mparatorluk devrinde ihmale uram olduunu dndkleri anavatann kklerine nfuz ederek canlandrmay amalamtr. 495 Tanl Boraya gre, vatan vurgusunu ikmal etmeye alan Anadolucu milliyetilik anlay, etnosentrik bir tarih yorumuyla Anadoluyu Trk-slam corafyas olarak zletirmitir. 496 Anadoluculuk fikriyat erevesinde, Anadolu etrafnda gelien Trk tarihi esas alnmaldr nk 1071den nceki tarih kavmi bir tarihtir, 1071 ise ulusal tarihin balangcdr. 1071den sonra kurulan Anadolu dzeninde, ruhi kuvvet slam dinidir, maddi kuvvet ise Anadolu toprann verimliliidir.497 Anadolucu fikre mensup olan ve bu hareketin balamasnda kltrel anlamda ilk katky yapan Hilmi Ziya lken, insani vatanperverlik adn verdii kuramnda, dinini Hz.Muhammedden, sanatn Goetheden ahlakn Tolstoydan siyasetini ise Gandhiden mlhem bir teori oluturduu gzlemlenmektedir. 498 Anadolucu ekolden gelen ve Atszn da bacana olan Mehmet Kaplan ise, Cumhuriyetin kurulu yllarnda gelen ve slam ncesi Trkl ne karan milliyetilik anlayn, Osmanl-slam gemiiyle badatrmaya almaktadr. Trkln slamiyete katklarnn inkr edilemeyeceini belirten Mehmet Kaplan, slam dini olmasayd Trklerin gebelikten ve amanlktan kurtulamayacan ve bu kadar yksek, salam ve ince bir medeniyet kuramayacan iddia etmektedir. 499

493

lken, a.g.e, s.480.Bu milliyetilik anlay territoryal milliyetilik dncesine tekabl etmektedir. Anthony Smithe gre territoryal milliyetilik, milleti gerek ya da hayali bir tarihe yaslanan bir lke, siyasihukuki bir topluluk, vatandalk ve ortak bir sivil-siyasi kltr gibi zellik iermektedir. Vatan, denizleri, nehirleri, glleri, dalar ve ehirleriyle kutsanmaktadr. Bkz.Ahmet Yldz, a.g.e, s.34. 494 Mithat Atabay, Anadoluculuk, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 4: Milliyetilik, s.516. 495 a.g.m, s.515. 496 Tanl Bora, Trk Sann Hali, s.47. 497 Atabay, Anadoluculuk, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 4: Milliyetilik, s.528. 498 Saadettin Elibol, Hilmi Ziya lken, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 4: Milliyetilik, s.525. 499 Taner Demirel, Mehmet Kaplan, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 4: Milliyetilik, s.780.

127

Anadoluculuk fikri etrafnda gsterilen aydnlardan birisi de Atszn yakn dostu olduu Remzi Ouz Arktr. deal ve deoloji adl eserinde Anadoluculuk dncesini u ekilde anlatmaktadr: 1914deki Dnya Sava slamclln, Osmanlcln belini bken bir ameliyattr. Anadoluda istiklal mcadelesi Turanclk eklinde ve compromis(taviz)lerle balanm ilk milliyetiliin hak yolunu bulmas iin gememiz gereken bir srat kprs oldu. Bu mcadelede Trk realitesine aykr ne varsa kl olmutur. te yandan btn dnya Trklerinin kurtulmas iin Anadolunun bamsz, kuvvetli kalmas art olduunu meydana kmtr. Denilebilir ki Anadolu, slami-Trk tarihi boyunca btnln kazanmtr.500 Baka bir eseri olan Trk nklb ve Milliyetiliimizde ise Ark; 20.asrn dindarlar arasnda ciddi bir gedik atn, bunun karsnda derin bir aknlk duyulduunu belirtmektedir. Bu aknln giderilmesi iin kamuoyunun bir ana fikre dayanmasnn lzumuna deinen Ark, bu ana fikrin milliyetilik fikri olduunu belirtmekte501 ve bylece din ile milliyetilik fikri arasnda simbiyotik bir iliki kurmaktadr. Atszn, belirli dnemlerde Anadolucu evrelerle arasnn iyi olduu hayat hikyesinde de grlecei zere malumdur. Mkremin Halil Yinan ile 1944 tevkifatnda tutuklanan Ziyaeddin Fahri Fndklolu ile Remzi Ouz Ark ile ok iyi bir arkada olan Atszn, hem naralt 502 dergisinde yazmas hem de Trk Milliyetileri Derneinde Anadolucu evrelerle beraber hareket etmesi olduka enteresan bir noktadr. Bu birlikteliin srr, CHP hkmetlerinin politikalarna muhalefette yatmaktadr. Hem Anadolucu hem de Trk evreler, milliyeti bir platform altnda CHP karsnda muhalefet tekil ettirmilerdir.503 Ancak, 1960l yllarla beraber, Atszn muhalefet oklarn bu cenaha da ynelttii bahsedilen polemiklerde grlmektedir. 1960l yllarla beraber Atszn temsil ettii Trklk, gerek milliyet dindir slogann kullanan Kemal Kuu, milli tarihi 1071den balatan Nurettin Topu
500 501

Akt. lken, a.g.e,s.486. Remzi Ouz Ark, Trk nklb ve Milliyetiliimiz, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,1981s.139. 502 Orhan Seyfi Orhon, Yusuf Ziya Orta, Peyami Safa gibi isimlerin yazar kadrosunda yer ald naralt dergisi, milliyetilie dier Trk yorumlardan daha lml bir slup getiren ve Gkalp ekolunu devam ettiren bir dergi hviyetinde olmutur. Gelenei ve dinsellii milli uurun temel haznesi olarak gren bu dergi 1945 sonras milliyeti-muhafazakr sylemin beslendii kaynaklarn banda gelmektedir. Bkz, Cumhur Aslan, naralt,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik, s.579,583. 503 zdoan, Turandan Bozkurta, s.267.

128

ve Trk Milleti 1000 yldr slam kazannda hal-u hamur olmutur diyen Ali Fuat Bagilin temsil ettii dinsel-kltrel ierikli bir milliyetilie kar kendisini savunmaya balayacaktr.504 Bu tarihlerde Trklk hareketinin ierisinde filizlenen ve Atszn yaamnn son dnemlerinde ciddi tesirler brakan yeni bir hareket doacaktr. Bu akm, Alparslan Trkein nderliinde ortaya kan lkc Harekettir. 4.4 lkc Hareket ve Din lkc Hareket, onu siyasi ve fikri bir g haline getiren Alparslan Trke ile anlmaktadr. Kbrs doumlu olan Alparslan Trke, daha nce de belirtildii zere 1944 tevkifatnda tutuklanan 23 kiiden bir tanesidir ve Atszla aras olduka iyidir. Hatta Alparslan Trke Kazganolu mstear ile Atszn kartmakta olduu Orkun dergisinde yazlar yaynlamtr. 27 Mays askeri mdahalesinin mimarlarndan biri olan ve mdahale gerekletikten sonra Babakanlk Mstear olan Alparslan Trke, Yeni Delhiye atanm ve bir nevi srgne gnderilmitir. Dndkten sonra ise siyasal platforma katlarak Cumhuriyeti Kyl Millet Partisine girmitir. O dnemde milliyeti gruplar iki grup halinde belirmektedir. Birincisi Ali Fuat Bagil, ikincisi ise Alparslan Trketir. Atsz ikinci grupta yer almtr. 505 Ancak 70li yllara gelindiinde Atsz ile Trkein yollar ayrlmaktadr. Buna sebep olan ilk olay, 8-9 ubat 1969 ylnda yaplan MHP kongresidir. Partinin kendisine simge olarak, bozkurt figrn deil hilali benimsemesi slama yneliin bir belirtisi olarak telakki edilmi ve bu hadiseden sonra Atsz ile Trkein aras gitgide bozulmaya balamtr. 506 Bu hadiseden sonra Trk lkclk, Trk-slam lkcl iinde daha geni kitlelere duyurulan bir ideoloji olmu ve hilal ile bulumutur. Bu bulumann hitap ettii kesimler, byk lde g alan kentlerde ve Orta Anadolu tarasnda oluan kitlesel bir tabana oturmutur.507 lkc Hareketi, kkenindeki Trk
504

OrhanGazi Ertekin, Cumhuriyet Dneminde Trkln atallanan Yollar, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 4: Milliyetilik, s.345. 505 Altan Deliorman, a.g.e, s.162. 506 Landau, Pantrkizm, s.228. 507 zdoan, Turandan Bozkurta, s.287.

129

akmdan farkllatran en nemli zellik, taral halk tabanna nfuzu ve bununla birleen poplist sylemi olmutur. lkc Hareket solla zdeletirilen modernist-brokratik elitin Batllam/yabanclam hal ve tarzna kar basit halkn yaatt sylenen milli manevi ahsiyete atf yapm; onun dini hassasiyetlerini, milli bir gsterge olarak sahiplenmitir. 508 Aslnda, 1965 CKMP program laik bir devletten sz etmekte ve bu program okuyan Trkein szlerini Tanr Trk Korusun szleriyle bitirmektedir. 509 Trke, 1965 ylnda ilk hali 16 sayfalk olan bir kitapk olan Dokuz Ik eserini yaynlamtr. 510Dokuz Ik partililerin elinden dmeyen bir baucu eser nitelii tamakta olan bu eser esas itibariyle Trkiyenin kendi sorunlaryla ilgili olmakla birlikte kitapn ilk blmnde benimsenen milliyetilik tm dnyadaki Trklere yardm etmekte srar etmektedir. lkclk, Trkiyenin kaderini belirlerken, kendini servene atmakszn Trkiye dnda yaayan Trklerin abalarna da destek olmak olarak tarif edilmektedir. 511Dokuz Ik ilkesinin ilk yaynlad 1965 ylnda, ahlaklk ilkesi balamnda slamdan hi sz edilmemektedir. Hlbuki 1972de slam ilkeleri blm bu ilkelere eklenmi ve Dokuz Ikn balang blmnde slamn dnya uygarlna yapt katklar vurgulanmtr.512 Alparslan Trkein , Meseleler adl eserinde, Trk Milletinin g kaynaklar blmnde slamiyete zel bir nem atfetmektedir. Trk milletini meydana getiren fertlerin yaama felsefesine ve ahlak grlerine yn veren slamiyetin

508

Tanl Bora-Nergis Canefe, Trkiyede Poplist Milliyetilik,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik, s.659. 509 Poulton, a.g.e, s.189. 27 Mays gerekletiren kurmaylardan biri olan ve mdahaleden sonra kurulacak olan Milli Birlik Komitesinin yelerinden biri olan Alparslan Trke, Cumhuriyet gazetesine verdii bir rportajda laiklik hususunda nemli aklamalar yapmtr. Rportajn ierisinde Atatrk ilkelerinin yerinde dahi saymadklarn, gerilediklerini iddia eden Trke; gerilemenin din, kyafet ve zihin alanlarnda yaandn ne srmektedir. Mlakatn devamnda arafn kapkara bir yangn halinde yurdu bir yangn yerine sardn belirten Trke; ezann Arapa okutulmasn ihanet olarak telakki etmekte ve bundan tr Demokrat Parti iktidarn eletirmektedir. Kurann Trkeletirilmesi teebbslerini desteklediini syleyen Trke, Trk camiinde Trke ezan okunur, Arapa deil diyerek bu konuda olduka sert bir tutum sergilemitir. Bkz, Cumhuriyet,17 Temmuz 1960,s.2. Alparslan Trkein bu mlakatta sarf ettii szler ve bakanln yapt CKMPnin programnn laik bir devletten ak bir ekilde sz etmesi Trkein ve temsil ettii siyasal hareketin din olgusu balamndaki tutumunun ilerleyen yllarda nemli bir deiime uradn gstermektedir. 510 Landau, Trkiyede Sa ve Sol Akmlar, ev. Erdin Baykal,2.B,Turhan Kitabevi, Ankara,1979,s.317. 511 Landau, Pantrkizm, s.225. 512 Poulton, a.g.e,s.190.

130

hakiki ehresi ile yksek prensipleriyle ele alnmasnn Trkle yeni bir g ve hz katacan savunan Trke; Trklk ile slamiyeti birbirinden ayr bir varlk olarak grmenin Trklk iin zararl olduu dncesindedir. 513 lkc Hareketin reaksiyonerlik yerine pozitif olma iddiasndaki kaynaklara bakldnda slamdan esinlenen motiflerin kullanld grlmektedir. 514 Osman Yksel Serdengetinin patentine ait olan Tanr Da kadar Trk, Hira Da kadar Mslman slogan ve Kanmz Aksa da Zafer slamn, Hedef Turan, Rehber Kur-an sloganlar 70li yllardaki sloganlarn bu hususta en dikkat ekici olanlardr. 70li yllarn ilk yarsnda Trklerin tasfiyesine sebep olan olay Atszn rk tutumlarndan ok lkc Hareket ierisindeki bu dnme Atszn verdii byk reaksiyon olmutur.515 Alparslan Trke, Atsz ile yollarnn ayrlmasn u ekilde anlatmaktadr: Nihal Atsz Bey ile 30lu yllardan beri beraberdik. Her zaman
konuurduk. Ben kendisini ziyaret ederdim. Konyada 70li yllarda Oku adnda bir dergi yaynlyordu. Derginin bir saysnda Ziya Gkalp Be aleyhinde yazlar km. Nihal Atsz Bey bu yazya ok kzm. Yazy kaleme alan vaize, tken Dergisinde cevap verdi ve ok aykr eyler yazd. Nihal Atsz Bey bu cevap yazsnda Hz.Mevlana iin Homosekseldi kelam deil, Yunus Emre iin kendi beynemilelci serseridir diyordu. Sonra Kuran-Kerim iin smmehaa, Kuran- Kerim Allahn Muhammedin talimatdr diyor Konyada gazeteciler bana Oku Dergisine verdii cevab da konu ettiler. Ben de u karlkta bulundum: O grleri kabul etmiyorum. Ben, onlara katlmyorum. Onun kendi grdr, bizi balamaz. tken Dergisi, bizim partinin yayn organ deildir. Onun ahsi fikirleridir. Biz, ona katlmyoruz ve benimsemiyoruz. Nihal Atsz Bey, bu cevabm karsnda ok alnm, gcenmi516

513 514

Alparslan Trke, Meseleler,2.B, Dergh Yaynlar,2.B,stanbul,1975,s.34. Kemal Can, lkc Hareketin deolojisi Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik, s.666. 515 a.g.m, s.666. 516 Hulusi Turgut, Trkein Anlar, ahinlerin Dans, ABC yaynlar, stanbul,1995,s.410.

131

1966da yazd bir yazda; Seimlerde oyumuzu Trke Partisine verdiimiz mehul deil517 diyerek Alparslan Trkee olan sempatisini gsteren Atszn ileriki yllarda yazdklar, kendisi ile Trke arasndaki oluan ihtilaf da ak bir ekilde gstermektedir. 1970 ylnda yazd bir yazda ise Atsz, MHP ile kurulunda yer alan birisinin mevcudiyetinden bahsetmekte ve taassubun nerelere kadar debileceini bu rnein gsterdiini belirtmektedir. MHPnin adndan da anlalaca zere milliyeti bir parti olduunu ve bakan olan Alparslan Trkein eski Trk olduunu ifade eden Atsz, MHPnin yobazlarn barnabilecei bir parti olmadn beyan etmektedir. 518 1972de yazd bir yazda, Trklerin ancak Trk karakteri olan bir partiyi tutacan syleyen Atsz; Trklkten sapan veya taviz veren hibir parti tutulmaz, tutulamaz diyerek st kapal bir ekilde MHPyi eletirmektedir. 5191973de yazd yaz ise Atsz ile Alparslan Trkein arasndaki iplerin kopmas anlamna gelecektir. nce, MBK komitesinde yer alm olan o dnemde MHPde yer alan Ahmet Ere deinen Atsz, Onun vaadi olan Nizam- Muhammedi ilkesini alaya almakla ve Onu Osmanl padiah olan Deli brahime benzetmektedir. Ondan sonra, lkcler arasnda bir atmada len Trk Ali Balsevenden bahseden Atsz, Ali Balsevenin kahpece ldrldn iddia etmektedir. Yaznn sonunda ise Alparslan Trkee olan szleri olduka ardr: Yksek tepelere kartal da kar, bazen ylan da ama kartal ykselerek, ylan srnerek kar.520 Alntlardan da anlalaca zere, Atsz ile Trkein aras, Trkein siyaset maratonuna girdikten sonra bozulmaya balam ve Trkein siyasi grlerinde slama nemli bir rol atfetmesiyle beraber aralarndaki samimiyet yerini ksle brakmtr. Atszn 1970li yllardaki yazlarnda, din olgusu balamnda olduka fevri yazlar yazmasnn ardnda bu srecinde nemli bir yeri olmas muhtemeldir.

517 518

Atsz, Turancyz Ne Olacak, Makaleler III, s.54. Atsz, Trkle Kar Yobazlk,Makaleler III, s.490. 519 Atsz, Trklk ve Siyaset,tken,28 Temmuz 1972,Makaleler III, s.28. 520 Atsz, Ne Yaptn Bilmeyenler,tken, say:115,17Haziran 1973,Makaleler IV, s.473.

132

SONU 20. yzyl Trk dn tarihinde nemli bir yere sahip olan Atszn din olgusu balamnda dncelerinin irdelendii bu tezde zet olarak u sonulara varmak mmkndr. Atsz, din olgusunu sosyal bir messese zemininde deerlendirmi ve toplumlar iin nemli bir unsur olduunu belirtmitir. Atsz dinleri ahlakszlk olarak niteledii durumlar karsnda nemli bir ileve sahip olduunu ifade ederken komnizm karsnda da din olgusunun bir kalkan olarak kullanlmas gerektiini ima eden ifadeler kullanm ve bu minvalde din olgusunu sahiplenmitir. Btn bunlarn hilafnda ise Atsz, din deiimini medeniyet deiimiyle zdeletirmi ve din deiimini milli kimlik adna menfi tesirler dourduunu ileri srmtr. Ayrca, dinlerin modern hayat adapte olmasnn yaamalar adna zorunluluk olarak gren Atsz; yaz hayatnn birok devresinde laik duyarlln sergilemekten de uzak durmamtr. Atszn slamiyet ile ilgili kulland cmlelere bakld vakit de, slam yabanclatrc bir etken olarak grd ak bir ekilde gzlemlenmektedir. Hatta Atsz, Yobazlk Bir Fikir Mstehasesidir balkl makalesinde slamn sadece yabanclatrc etkisinin olmadn; slamn bizatihi geriletici bir unsur olduunu iddia etmitir. slamn ilahi niteliini sorgulayan Atszn dikkat eken bir dier yn de tasavvuf dncesi ile mcadele etmi olmasdr. Din olgusunun siyasal maksatlar iin kullanlmasna da kar olan Atsz; slami tandansl birok cemaat ve tarikatla da bu balamda mcadele etmitir. Atsz ve din balnda dikkat eken bir din de amanizm olmutur. amanizmi adeta milli bir din olarak sunan Atsz; hem yazlarnda hem de romanlarnda slamiyet ncesi Trkleri kutsam ve amanik unsurlarla bezenmi hayat felsefelerine olan hayranln dile getirmitir. Burada akla acaba Atsz aman inancna m balyd sorusu gelmektedir. Atszn rencileri ile yaplan mlakatlarda bu soru sorulmu ancak Atszn byle bir ynnn olmad
133

zerine baslarak belirtilmitir. Atszn 30l yllarda kaleme ald Ayn Tarihi Yanlla Dyoruz balkl makaleden yaplacak karsamaya gre Atszn herhangi bir dini sunmad aksine din deitirmenin menfi tesirleri olduunu belirttii grlmektedir. Bundan tr Atszn aman inancna iman ettii ya da bu dini topluma sunduu ynnde herhangi bir emare bulunmamaktadr. Atszn dini inanc ile ilgili akllara gelen bir dier soru Mslman olup olmad noktasndadr. rencileri ile yaplan mlakatlarda bu soru karsnda farkl cevaplar gelmitir. Aslnda bu soru Atszn yaad dnemde de merak uyandran ve sual olmutur. smet Tmtrk bu hususta u szleri ileri srmtr: Bazlar Atsz hakknda; Onun Mslmanlk taraf zayftr eklinde hatta O aman dinine mensuptur, Mslman deildir eklinde dedikodular kardlar. Tamamen yalandr. Atsz elbette ki tertemiz ve yzde yz samimi Mslmandr
521

. Atszn Mslman olduuna dair bir dier iddia da rencisi olan Refet

Krklden gelmektedir. Refet Krkl 1985 ylnda yazd Atsz lrken de Bykt balkl yazda Atszn lmeden evvelki son gnlerini anlatrken u cmleleri kullanmtr: Atsz banda bulunduumuz srece dilinden Allah kelamn drmemitir Size dua ediyorum dediim zaman ise dozunu biraz arttr demitir522Krkl ile yaplan mlakatta kendisi bu anekdotu dorulam ancak Atszn bu sznn devamnda aman duas da oku diyerek ekleme yaptn belirtmitir. Kukusuz Atsz bu hususta nktedan kiiliini yanstmtr ve bu anekdota dayanarak kendisinin Mslman olduuna ulamak mmkn deildir. Yazlarna ve bilhassa lmeden evvel sene nce yazd Ruh Adam adl eserdeki Selim Pusat karakterine bakarak Atszn Mslman olduuna pheyle yaklamak gerekmektedir. Elbette bu hususta kesin bir sz sylenemez ancak Atsz ladini 523 olarak tanmlamak yerinde olabilir zira tezin birok safhasnda grld zere Atsz btn meseleleri baat olarak milli bir ereve etrafnda irdelemitir. Btn bunlarn yannda Mslman olanlara Atszn olduka saygl olduu btn mlakatlarda dorulanmtr. Zaten etrafnda Fethi Gemuhluolu, Hikmet Tanyu, Zeki Sofuolu, smet Tmtrk,

521 522

Tmtrk, a.g.e, s.19. Krkl, a.g.m, s.4. 523 Ziya Gkalp, Franszca kkenli olan laique tabirini la-dini olarak evirmitir. Aslnda kelimenin anlam dind anlamna gelmektedir. Bkz, Lewis, a.g.e,s.543.

134

Refet Krkl v.s gibi dindar ahsiyetlerin lmne kadar bulunmas da bu hususta l niteliindedir. Hatta Mustafa Kafal kendisi ile yaplan mlakatta, Atszn espri olarak dindar arkadalarn mft tayin ettiini ve kendisine bu meyanda stanbul Mfts, Zeki Sofuoluna ise Ankara Mfts diyerek takldn belirtmitir. Tezin bal Trklkte Din Algs zerine Aykr Bir Yaklam olmutur nk son blmde de grlecei zere, hem Trklk fikrinin olumaya balad ilk dnemde hem de sonraki devirlerde din olgusuna yaklam farkl bir surette ilenmitir. lk dneme bakld vakit zellikle Ziya Gkalp ahsnda birok Trk kimliini tayan aydnn Trklk fikrini slam ile uzlatrma abas ierisinde olduu grlmtr. Atsz ise Trklk fikrini hem din dncesinden stn tutmu hem de din bahsini genellikle Trklk fikrinden azade olarak ya da karsnda olarak deerlendirmitir. Bu minvalde Cumhuriyet dnemi aydnlarnn ve idarecilerinin dahi din alannda yaptklar reformlar gerek slam bulmak adna yaptklarn iddia etmitir ancak Atsz dinde Trklk bahsinde hem Gkalp ve evresi hem de cumhuriyet elitleri gibi dinsel alandan bir meruiyet karma abas ierisine girmemitir. Hatta Ali Fuat Bagil ile girdii polemikte de grlecei zere gerekirse slama ramen milliyetilii savunacan ileri sren Atsz; Faruk Gventrk ile girdii polemikte slamn esasnda laiklik ilkesiyle uzlaamayacan savunmutur. Burada Atszn slamn yaayabilmesi iin belirli tavizler vermesi gerektiini mdafaa ettii dnlebilir. Bundan tr Atsz ve temsil ettii Trklk izgisi aykr bir pozisyonda durmaktadr. lkc Hareketin fikri kkeninde Atszn fikirlerinin nemli bir paynn bulunduu muhakkaktr. En azndan lkc Hareketin sloganlarna bakld vakit bu durum somut bir biimde grnmektedir. lkc Hareketin din olgusuna bak ile Atszn fikirleri mukayese edildii takdirde, lkc Hareketin ve onun siyasal anlamda temsilcisi olan MHPnin fikri deiimi ve dnm de daha kolay anlalabilir olacaktr.

135

Son olarak olu Yamur Atszn, Atsz adna sylenen; mr boyunca hi deimedi szne istinaden bu sz palavra olarak nitelemesi 524 zerinde durmak yerinde olacaktr. Atszn makalelerinin irdelendii blmde de grld zere 40l yllarn sonlar ve 50li yllarn banda Atsz da ciddi bir slup deiimi gze arpmaktadr. Ancak,60l yllarla birlikte tekrar 40l yllarn sonlarndan nceki slubuna dnd grlen Atsz hakknda hi deimedii hakkndaki yorum her ne kadar salkl olmasa da, bu yorumu palavra olarak nitelemek de ok doru olmasa gerekir. Aslnda Atszn slubundaki deiimin ve tekrar eski tarzna avdet ediinin zerine en gzel benzetmelerden birini yine olu Yamur Atsz yapmtr ve son sz ona brakmak doru olacaktr: Ben Atsz hep biraz Kral Leare benzetmiimdir. Belki metni doru okumusunuzdur. Kral Lear banda tam bir delidir. Ancak urad ar felaketler sonucu tedricen normal bir insana dnr Mecburiyetten! Lakin bu tahavvl cereyan ettii zaman artk ylesine ihtiyarlam ve gcn kaybetmitir ki normal olmann ykn tayamayacan idrak eder Ve tekrar eski haline avdet eder Daha dorusu snrBence Kral Learin doru yorumu budur! Muhtemelen Atszn da525

524 525

Y.Atsz, a.g.e, s.222. a.g.e, s.37-38.

136

KAYNAKA

A.HSEYN NHAL ATSIZIN KTAPLARI ve MAKALELER _______________;68.Vilayete Yaynevi, stanbul,1997. Seyahat,tken, say:12,1969,Makaleler IV, rfan

________________; Altnc Filo?!,Gzlem,6 Mart 1969,Makaleler IV. ________________; Askerlik Aleyhtarl,Atsz Mecmua, say:17,Makaleler IV. ________________; Ayn Tarihi Yanlla Dyor muyuz,Atsz Mecmua, say:11,1932, Makaleler IV. ________________;Ayn Tarihi Yanlla Dyoruz,Atsz Mecmua, say:12,1932, Makaleler IV. ________________;Bamsz Krt Devleti Propagandas,tken, 1967,Makaleler III,2.B,rfan Yaynevi, stanbul,1997. ________________;Bavekil 1944,Makaleler IV. 1944,Makaleler IV. ________________;Bir 1975,Makaleler III. Ansiklopedinin Byk Yanllar,tken, say:4,11 ubat Saracolu krye Ak say:45, Eyll ubat

Mektup,Maltepe,20

________________;Bavekil Saracolu krye kinci Ak Mektup,Maltepe,21 Mart

________________; Birlemi Milletler deali,tken, say:5,15 Mays 1964,Makaleler IV. ________________; Bir Felsefe retmenin Yanllar, say:23,Orkun,1964, Makaleler III. ________________;Bize Bir 1932,Makaleler III, s.181. Genlik Lazm,Atsz Mecmua, say:12,15 Nisan

________________;Bizim Gnmz, tken,15 Mays 1965,say:17,Makaleler III. ________________;Biz 1966,Makaleler IV. Ne stediimizi Biliyoruz,tken, say:26,15 ubat

________________; Bozkurtlar Diriliyor,3.B,rfan Yaynlar, stanbul,2009.

137

________________; Bozkurtlarn lm,5.B,rfan Yaynlar, stanbul,2009. ________________;Bu Yurdun Kutsal Yerleri,tken, say:90,1971,Makaleler IV. ________________; ar Be,Orkun, 1962,say:9, Makaleler I. ________________; anakkale Sava,Atsz Mecmua, say:17,1932,Makaleler I. ________________; anakkaleye Yry&Trkle Kar Hal Seferleri,3.B,rfan Yaynlar, stanbul,2003. ________________;Darlfnunun Kara Daha Doru Tabirle Yz Kzartacak Listesi,Atsz Mecmua,1932,say:7, Makaleler II iinde,2.B,rfan Yaynevi, stanbul,1997. ________________; Deli Kurt,6.B,rfan Yaynlar, stanbul,2010. ________________;Dilimizi Trkletirmek Yollar,naralt,1941,say:5,Makaleler I. in Ameli

________________; Dil Meselesi,naralt,11 Temmuz 1942,say:42,Makaleler I. ________________;Dindar ve Mutaassp Hac Bayann Trkle Hakaretleri,tken,1969,say:64,Makaleler III. ________________; En Byk Trk Kahraman Krad,Krad,1947,say:1,s.25. ________________;En Sinsi Tehlike,imizdeki eytanlar&En Sinsi Tehlike&Hesap Byle Verilir, 2.B,rfan Yaynlar, stanbul,1997. ________________;Gaza Topraklarnn ocuklar,Orhun,1943,say:7,Makaleler I. Gazi ve ehit

________________; Genlik ve Ahlak,Kzlelma, Nisan 1948,Makaleler III. ________________; Faruk Nafize Bir htar,Orkun, say:19,9 ubat 1951,Makaleler III. ________________; Faist, tken, 5 Nisan 1974,Say:4,Makaleler III. ________________; Halk ve Mnevver,Atsz Mecmua,15 ubat 1932,say:10,Makaleler IV. ________________; Hrriyetin Snrlar, tken, Nisan 1968,say:52,Makaleler IV. ________________; ktisat ve Milli Mdafaa, Atsz Mecmua, say:11,1932,Makaleler III. ________________; lericiler,tken,15 Aralk 1964,say:12,Makaleler IV. ________________; ran Trkleri(1),naralt,1942,say:36,Makaleler I. ________________; rtica Artk Bir Kuvvet Deildir,Gzlem,15 Mays 1969,Makaleler III. ________________; slam Birlii Kuruntusu,tken, 17 Nisan 1964,say:4,Makaleler III. ________________; te Sosyalizm,tken,15 Haziran 1964,say:6,Makaleler III.
138

________________; Kzlelma,Kzlelma,1947,say:1, Makaleler III. ________________; Komnistler,tken,20Ekim 1965,say:22,Makaleler III. ________________;Komnist, Yahudi ve Dalkavuk,Orhun 12 Mart 1934,say:5,Makaleler I. ________________;Komnizmin 1965,say:24,Makaleler III. III. ________________; Konumalar I,tken,1967,say:40,Makaleler III. ________________; Konumalar III, tken,1967, say:43,Makaleler III. ________________; Kurucular Meclisi,Orkun,1Aralk 1950,say:9 Makaleler IV. ________________;Krtler ve Komnistler,tken, say:28,30 Nisan 1966,Makaleler III. ________________; M.Akif, Kzlelma,1947,say:9,Makaleler II. ________________;Malazgirt Zaferinin 900.Yl Dnm,tken,1969,say:63,Makaleler I. ________________; Maziyi nkr Edenler, Darlfnun ve Milli Tarih Kongresi,Atsz Mecmua,15 Austos 1932,say:16,Makaleler II. ________________; Mehmed Sadk Aran,27 Temmuz 1971,Makaleler II. ________________; Milli Birlik,Orkun, say:21,1951,Makaleler III. ________________; Milli ktisat, Atsz Mecmua, say:8,1931,Makaleler III. ________________; Milli Kltr Koruma Kanunu,Orkun,1951,say:55,Makaleler III. ________________; Milli Mefkre,Atsz Mecmua,15 Haziran 1932,Makaleler III. ________________;Milli 1947,say:,Makaleler III. Mukaddesat Dmanlar,Altn Ik, 21 Ocak Ahmak Kardei: Sosyalizm, tken, 16 Aralk

________________; Komnizm Yklmaya Mahkmdur,Gzlem,20 Mart 1969,Makaleler

________________; Milli Siyaset,say:5,Gzlem, Makaleler III. ________________; Milli Uyanklk,Atsz Mecmua,1932,say:13,Makaleler III. ________________;Milliyeti Genlik, tken, 11 Mart 1965,say:15,Makaleler III. ________________; Navarin Basks,tken,7Ekim 1975,say:10,Makaleler I. ________________; Ne Yaptn Bilmeyenler,tken,17Haziran 1973,say:115,Makaleler IV. ________________;Nurculuk Denen Sayklama, tken, 7 Mart 1964,say:109,Makaleler III.
139

________________;Ordinarysn Fahi Yanllar,16 Ekim 1961,Makaleler III. ________________;Propaganda,Altn-Ik,15 Mart 1947,say:3,Makaleler IV. ________________; Sac Kimdir,tken ubat 1968,say:50, Makaleler III. ________________; Sava Aleyhtarl,Orhun, say:12,1943,Makaleler IV. ________________;Solun 94 Yl,tken, say:8,25 Temmuz 1968,Makaleler I. ________________;Sosyalizm Maskaral,tken,15 Mays 1964,Makaleler III. ________________;Tarihin 1965,say:21,Makaleler IV. Ak Deitirilmiyor ,tken, 24 Eyll

________________;Tarihin Barmaz Dmanlar, Orkun, say:5,3 Kasm 1950,Makaleler III. ________________; Tarih uuru,Orkun,20 Nisan 1951,say:29 iinde Makaleler I. ________________; Turanclk,tken, say:6,30 Nisan 1973,Makaleler III. ________________; Turancyz Ne Olacak,tken,21 Haziran 1966,say:30,Makaleler III. ________________;Turanclk 1968,Say:3,Makaleler III. Romantik Bir Hayal Deildir,tken, Mart

________________;Turanclk ve Faruk Gventrk,tken, Mays 1968,say:6,Makaleler III. ________________;Trk Ahlak,naralt,20 Eyll 1941,say:7,Makaleler III. ________________;Trk say:32,1951,Makaleler I. ________________;Trk 1942,Makaleler I. Destann Dilinde Ekler Tasnif ve Etmek Tecrbesi,Orkun, say:38,7Haziran

Kkler,naralt,

________________; Trkle Kar Yobazlk, tken, Mart 1970,say:75,Makaleler III. ________________;Trk Kimdir, Orkun,2 Ekim 1950,say 3,Makaleler III. ________________;Trklk,Orkun,15 Haziran 1963,say 17,Makaleler III. ________________;Trklk ve Siyaset,tken,26 Temmuz,1972,Makaleler III. ________________;Trk Dili,Orhun,1933,say:2,Makaleler I.
140

________________; Trk Edebiyat Tarihi,4.B,rfan Yaynevi, stanbul,1997. ________________;Trk Milletine Ak Mektup,Krad,1947,say:4,Makaleler I. ________________; Trk Milletine ar,Orkun,1962,Makaleler IV. ________________; Trk Milletinin eref ehrah,Kopuz,1943,say:1,Makaleler I. ________________; Trk Tarihinde Meseleler,4.B,rfan Yaynevi,1997,stanbul. ________________;Trk say:1,1941,Makaleler I. Tarihine Bakmz Nasl Olmaldr,naralt,

________________;Trkiyenin Trklemesi, Orkun, 8 Aralk 1950,say:10,Makaleler III. ________________; Uydurma Milliyetilik tken,1964,say:2,,Makaleler III. ________________; lkler Taaruzidir,Orkun, say:7,17 Kasm 1950,Makaleler III. ________________;Veda,Orkun 18 Ocak 1952,say:68,Makaleler III. ________________;Yabanc Bayraklarda lenlere At,Orkun, say:14,1943,Makaleler IV. ________________;Yirminci Asrda Trk Meselesi II Trk Irk=Trk Milleti,Orhun, say:9,16 Temmuz 1934,Makaleler III. ________________;Yobazlk Bir Fikir Mstehasesidir,tken,1970,say:11, Makaleler III. ________________;Yollarn Sonu, Atsz Mecmua, say:17,25 Eyll 1932. ________________; Yollarn Sonu,7.B,rfan Yaynevi, stanbul,2004. B. KTAPLAR Ahmad, Feroz; Demokrasi Srecinde Trkiye(1945-1980),ev. Ahmet Fethi,3.B,Hil Yayn, stanbul,2007. Akin, Sina; Jn Trkler ve ttihat ve Terakki,5.B,mge Yaynlar, Ankara,2009. Armaner, Neda; slam Dininden Ayrlan Cereyanlar: Nurculuk, Milli Eitim Basmevi, Ankara. Arai,Masami;JnTrk Dnemi Yaynlar,stanbul,2008. Trk Milliyetilii,ev.Tansel Demirel,4.B,letiim

141

Ark, Remzi Ouz; Trk nklb ve Milliyetiliimiz, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,1981. Atsz, Yamur; mrmn ilk 65 Yl, Trk Edebiyat Yaynlar, stanbul,2005. Ayda, Adile; Atszdan Adile Aydaya Mektuplar, Ankara, 1988. Berkes, Niyazi; Trkiyede adalama,12.B,Yap Kredi Yaynlar, stanbul,2008. ___________;Unutulan Yllar,3.B,letiim Yaynlar, stanbul,2005. Bora, Tanl; Trk Sann Hali: Milliyetilik, Muhafazakrlk, slamclk, 5.B,Birikim Yaynlar, stanbul,2008. Davison, Andrew; Trkiyede Seklerizm ve Modernlik, ev. Tuncay Birkan,2.B,letiim Yaynlar, stanbul,2006. Deliorman, Altan; Tandm Atsz,2.B,Orkun Yaynevi, stanbul,2000. Doan, Atilla; Osmanl Aydnlar ve Sosyal Darwinizm, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul,2006. Erkman, Faris; En Byk Tehlike, Ak-n Matbaas,1943, stanbul. Ertop, Kvan-Yetkin, etin; Sosyo-Ekonomik Temelleriyle Siyasal Dnceler Tarihi I,Say Yaynlar, stanbul,1985. Georgeon, Francis; Trk Milliyetiliinin Kkenleri, Yusuf Akura(1876-1935),ev.Alev Er,Yurt Yaynlar,Ankara,1986. Gkalp, Ziya; Trkln Yaynlar:7,stanbul,1976. Esaslar, Kltr Bakanl, Ziya Gkalp

_____________; Trk Medeniyet Tarihi, Elips Yaynlar, stanbul,2007. _____________;Trklemek, stanbul,2007. slamlamak, Muasrlamak,5.B,Toker Yaynlar,

Gngr, Erol; Ziya Gkalp ve Trklkte Din Meselesi,Atsz Armaan. Ilgar, Hayrani; Szde ve Gerek Milliyetilik(Atsz-Bagil Mcadelesinin Yz), lk Yaynlar, zmir,1964. Imber, Colin; Osmanl mparatorluu:1300-1650,ev. iar Yaln, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul,2006. mam Rabbani Ahmed-i Faruki Serhendi, Mektubat,ev.Hseyin Hilmi Ik,C:1,3.B,Trkiye Gazetesi Yaynlar,stanbul,2007.
142

nan, Afet; Medeni Bilgiler ve M.Kemal Atatrkn El Yazlar,3.B,Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara,1998. Karpat, Kemal; Osmanldan Gnmze Elitler ve Din, ev. Gne Aya,2.B,Tima Yaynlar, stanbul,2009. Kayal, Kurtulu, stanbul,2002. Trk Dnce Dnyasnn Bunalm,2.B,letiim Yaynlar,

Krmer, Cafer Seydahmet; lk ve Trklk,2.B,Su Yaynlar, stanbul,1978. Ksakrek, Necip Fazl; Babli,3.B,Byk Dou Yaynevi, stanbul. Kseolu, Nevzat; Trk Milliyetiliinin Douu ve Ziya Gkalp, tken Neriyat, stanbul,2005. Kushner,David; Trk Milliyetiliinin Douu(1876-1908),ev. Mehmet Zeki, Ay Kprs Yaynlar, stanbul,2004. Landau, Jacob M.; Pantrkizm, ev. Mesut Akn, Sarmal Yaynlar, stanbul,1999. _______________; Trkiyede Sa ve Sol Akmlar, ev. Erdin Baykal,2.B,Turhan Kitabevi, Ankara,1979. Lewis, Bernard; Modern Trkiyenin Douu, ev. Boa Babr Tuna,3.B,Arkada Yaynlar, Ankara,2008. Mardin, erif; Jn Trklerin Siyasi Fikirleri,1895-1908,Trk Bankas Kltr Yaynlar, Ankara,1964. ___________; Trkiyede Din ve Siyaset,14.B,letiim Yaynlar, stanbul,2008. ___________; Meram, Ali Kemal; Trklk ve Trklk Mcadeleleri Tarihi, Kltr Kitabevi, stanbul,1969. ner, Sakin; Nihal Atsz, Toker Yaynlar, stanbul,1977. Orhon, Orhan Seyfi; Maskeler Aa: En Byk Tehlikenin Yz, naralt Yaynlar, stanbul,1943. zay, Mehmet; Seklerleme ve Din, z Yaynclk, stanbul,2007. zdemir, Cihan; Atsz Bey, Hseyin Nihal Atszn Hayat, Fikirleri ve Romanlar zerine Bir nceleme, tken Yaynlar, stanbul,2007 zdoan, Gnay Gks; Turandan Bozkurta Tek Parti Dneminde Trklk(19311946),3.B,letiim Yaynlar, stanbul,2006.

143

zkrml, Umut; Milliyetilik Kuramlar: Eletirel Bir Yaklam,3.B, Dou Bat Yaynlar, Ankara,2009. Parla, Taha; Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiyede Korporatizm, Haz. Fsun stel/Sabir Ycesoy,5.B,letiim Yaynlar, stanbul,2005. Poulton, Hugh, Silindir apka, Bozkurt ve Hilal: Trk Ulusuluu ve Trkiye Cumhuriyeti, ev. Yavuz Alogan, Sarmal Yaynevi, stanbul,1998. Tunaya, Tark Zafer; Trkiyede Siyasal Partiler Cilt 3,ttihat ve Terakki; Bir an, Bir Kuan, Bir Partinin Tarihi,3.B,letiim Yaynlar, stanbul,2007. Tunay, Mete; Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas,19231931,4.B,Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul,2005. Turgut, Hulusi; Trkein Anlar, ahinlerin Dans, ABC yaynlar, stanbul,1995. Trke, Alparslan; 1944 Milliyetilik Olay,14.B,Kamer Yaynlar, stanbul,1992. ______________; Meseleler,2.B, Dergh Yaynlar,2.B,stanbul,1975. Trkkan, Reha Ouz; Kzl Faaliyet, Bozkurtu Yaynlar, stanbul,1943. lken, Hilmi Ziya; Trkiyede ada Dnce Tarihi, stanbul,2005. 8.B,lken Yaynlar,

stel, Fsun; mparatorluktan Ulus-Devlete Trk Milliyetilii: Trk Ocaklar(19121931),2.B,letiim Yaynlar, stanbul,2004. Yal, Fatih; Milliyetilik ve Faizm: Trkiyede Irk Milliyetilik zerine Bir nceleme, baslmam doktora tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,2008. Yldz, Ahmet; Ne mutlu Trkm Diyebilene Trk Ulusal Kimliinin Etno-Sekler Snrlar (1919-1938),2.B,letiim Yaynlar, stanbul,2004. C.MAKALELER . Akel, Fethi; Devletin Manevi ahsiyeti ve Ulusun Pedagojisi,Modern Trkiyede Siyasi Dnce:4, , ed.Tanl Bora, Murat Gltekingil,3.B,letiim Yaynlar, stanbul,2008. Akgn, Birol-al, H.aban; Tanr Da Kadar Trk, Hira Da Kadar Mslman Trk Milliyetiliinin Terkibinde slamc Doz, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 4: Milliyetilik. Altnay, Ayegl-Bora, Tanl; Ordu, Militarizm ve Milliyetilik,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik. Akyol, Taha,Liberalizm ve Milliyetilik, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 4: Milliyetilik.
144

Arai,Masami; Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii,Modern Trkiyede Siyasal Dnceler:1;Cumhuriyete Devreden Dnce Miras,Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi ,ed.Tanl Bora,Murat Gltekingil,7.B,letiim Yaynlar,stanbul,2006. Atabay, Mithat; Anadoluculuk, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 4: Milliyetilik. Balk, M.Berk; Milliyetilik ve Dil Politikalar,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik. Belge, Murat; Mustafa Kemal ve Kemalizm, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 2:Kemalizm ed.Tanl Bora, Murat Gltekingil,6.B,letiim Yaynlar, stanbul,2009. Bora, Tanl&Canefe, Nergis; Trkiyede Poplist Milliyetilik,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik. Can, Kemal; lkc Hareketin deolojisi Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik. aatay, Soner; Otuzlarda Trk Milliyetiliinde Irk, Dil ve Etnisite, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 4: Milliyetilik. elik, Nur Betl; Kemalizm: Hegemonik Bir Sylem, Modern Trkiyede Siyasal Dnce: Kemalizm, ed.Tanl Bora, Murat Gltekingil,6.B,letiim Yaynlar, stanbul,2009. etinsaya, Gkhan; Kalemiyeden Mlkiyeye Tanzimat Zihniyeti, Modern Trkiyede Siyasal Dnce:1 Cumhuriyete Devreden Dnce Miras, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi. Deren, Seil; Trk Siyasal Dncesinde Anadolu Dncesi,Modern Trkiyede Siyasal Dnceler:4 Milliyetilik. Deliorman, Altan; Ruh Adamdaki Gerek Kahramanlar,Orkun, say:18,Austos 1999. Demirel, Taner; Mehmet Kaplan, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 4: Milliyetilik. Elibol, Sadettin;Hilmi Ziya lken, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 4: Milliyetilik. Erer, Tekin; Byk Trk Atsz,Boazii, Aralk 1985. Eri, Muzaffer; Atszdan Hatralar,Boazii, Aralk 1988. Ertekin, Orhangazi; Cumhuriyet Dneminde Trkln atallanan Yollar, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 4: Milliyetilik. Gevgili, Ali; Kemalizm ve Bonapartizm, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 2:Kemalizm. Gktrk, Eren Deniz; 1919-1923 Dnemi Trk Milliyetilikleri,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik.
145

Gngr, Erol; Ziya Gkalp ve Trklkte Din Meselesi,Atsz Armaan. Koak, Cemil; Namk Kemal, Modern Trkiyede Siyasal Dnce:1 Cumhuriyete Devreden Dnce Miras, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi. ____________; Trk Milliyetiliinin slamla Bulumas: Byk Dou,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik. Korlaeli, Murtaza; Pozitivist Dncenin thali,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:1 Cumhuriyete Devreden Dnce Miras, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi. Krkl, Refet; Atsz lrken de Bykt,Boazii, Aralk 1985. Lewis, Bernard; Islamic Revival in Turkey,Royal Institute of International Affairs, say:28,1952. Mert, Nuray; Cumhuriyet Trkiyesinde Laiklik ve Kar Laikliin Dnsel Boyutu, Modern Trkiyede Siyasal Dnce: Kemalizm. nen, Nizam; Turana ki Farkl Yol: Macar ve Trk Turanclklar, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 4: Milliyetilik. zdoan, Gnay Gks; Dnyada ve Trkiyede Turanclk, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 4: Milliyetilik. ztuna, Ylmaz; Atszn Ardndan,Boazii, Aralk 1985. Sertkaya, Osman Fikri; Hseyin Nihal Atsz, Hayat ve Eserleri, Atsz Armaan, tken Yaynlar, stanbul,1976. Soysal, Gn; Rusya Kkenli Aydnlarn Cumhuriyet Dnemi Trk Milliyetiliinin nasna Katks,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik. Takn, Yksel; Anti-Komnizm ve Trk Milliyetilii: Endie ve Pragmatizm,Modern Trkiyede Siyasal Dnce: Kemalizm. Tevetolu, Fethi; Bir stn Karakter Adam,Boazii, Aralk 1985. Tural, Sadk;Tarihi Roman ve Atszn Tarihi Romanlar zerine Dnceler,Atsz Armaan. Tmtrk, smet; Atsz Hakknda Birka Sz,Trk lks, yaz. Nihal Atsz, Burhan Yaynevi, stanbul,1956. Trke, A.mer; Milli Edebiyattan Milliyeti Romanlara,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik.

146

nder, Hasan Atatrk mgesinin Siyasal Yaamdaki Rol, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 2: Kemalizm. Yrk, Zafer; Politik Bir Psie Olarak Trk Kimlii,Modern Trkiyede Siyasal Dnceler:4 Milliyetilik. Zurcher, Eric Jan; Kemalist Dncenin Osmanl Kaynaklar,Modern Trkiyede Siyasal Dnce: Kemalizm. D. SREL YAYINLAR(Gazeteler ve Dergiler) Atsz Mecmua Cumhuriyet Orkun tken E.ANSKLOPEDLER slam limleri Ansiklopedisi TDV slam Ansiklopedisi Yeni Rehber Ansiklopedisi

147

EKLER Ek-1

148

EK-2

Atsz, Nurculuk Denen Sayklama,tken, say:3,16 Mart 1964.

149

Ek-3

Atsz, slam Birlii Kuruntusu,tken, say:4,17 Nisan 1964.

150

Ek-4

Atsz, Dindar ve Mutaassp Hac Bayann Trkle Hakaretleri,tken, say:4(64),Nisan 1969.

151

Ek-5

Atsz, Trkle Kar Yobazlk,tken, say:75,6 Mart 1970.

152

Ek-6

Atsz, Yobazlk Bir Fikir Mstehasesidir,tken, say:11(83),18 Kasm 1970.

153

ZGEM Ferit Salim Sanl 1985 ylnda Mersinde domutur. lk ve orta renimini Mersinde tamamlamtr.2003 ylnda liseden mezun olmu ve ayn yl Ortadou Teknik niversitesinde tarih blmn kazanmtr. Ortadou Teknik niversitesi Tarih Blmnden 2008 ylnda mezun olan Ferit Salim Sanl ayn yl Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstitsnde yksek lisans renimine balamtr. Halen Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstitsnde yksek lisans rencisi olan Ferit Salim Sanl, bekr olup ngilizce bilmektedir.

154