EFEND Beyaz Trklerin Byk Srr Yazan: Soner Yaln Asistan: Beste nkol Yayn haklar: Doan Kitaplk

k A I. bask /nisan 2004 31. bask / haziran 2004 / ISBN 975-293-203-7 Bu kitabn 31. basks 2 000 adet yaplmtr. Kitaba katklarndan dolay HRRYET gazetesine teekkr ederiz. Kapak ve kitap tasarm: DPN Design Bask: Akan Matbaaclk / Yzyl Mahallesi Matbaaclar Sitesi 222/A Baclar - STANBUL Doan Kitaplk A Hrriyet Medya Towers, 34544 Gneli - STANBUL Tel. (212) 677 06 20 - 677 07 39 Faks (212) 677 07 49 www.dogankitap.com.tr

Efendi
Beyaz Trklerin Byk Srr

Soner Yaln
DOAN KTAP kimsem yok, kmaz alayanm bile keke bir lkem olsayd, bir annem olsayd keke, desem de nafile Sefa Kaplan, Londra iirleri annem Cemile Yaln'm ansna...

Evliyazade Ailesi Hac Mehmed Efendi

Glsm ei: Giridzade Nuri Efendi Kemal Evliyazade Faire ei: Mihr Dlger Mesadet ei: Baha Esad Tekand Zeyyat Dlger ei: Perihan Leyla Lei: Ziya Tepedelen Nilgn Fsun 2. ei: Fahir elikbas (1) Kenan Tepedelen ei: Leyla (2) Esra elikba Nejad ei: Mesude Mustafa Ylmaz 1. ei: Aye Mebrure 2. ei: Edma May Pennetti Mehmet zdemir ei: Elife

Siret ei: Kzm Ay Servetmehmet Beria ei: Doktor Nazm Sevin 1. ei: Cemil Atalaj 2. ei: Fuat Bozina Makbule ei: Tevfik Rd Ara Emel ei: Fatin Rd Zorlu Sevin 1. ei: Erden Yener 2. ei: Hilmi zen (1) Fatin Arslan Yener 1. ei: Tcherina Niego 2. ei: Zeynep Sengelli Naciye ei: Yemiizade zzet Gzin Fatma Samim ei: Hamdi Dlger Berin Yemiiba ei: Adnan Menderes Yksel Mutlu Aydn ei: pek ei: Mnevver ei: mran Ik Lale Adnan Refik Efendi ei: Kapanzade Hacer Tlin (1) ei: George Kenan Sedad(
ei: Dili

Bihin ei: Sadullah Birsel Rasin ei: Ayla Mukara Sedat ei: Medalet (Alev) Refik ei: Melek Sungurlu Leyla ei: Bahadr Baykara Ahmed ei: Sevim Ata Refik 1. ei: Leyla 2. ei: Esin Kerem (1) Osman Refik (1) 1. ei: Margo 2. ei: Hanzade 3. ei: Ela Maro 4. ei: Sibel

zleblebici Aylin (2) ei: Melih Ataca Enis Dalya Maynaard James 1. ei: Lorry 2. ei: Olcay Hena (1) Lara ei: Nusret Aydnay Ceylin Armaan Bahar Mehmet Yasemin 1 Nesliah (2) Mesude Emel (2)

Birinci blm 9 haziran 1875, zmir

zmir bir prensestir. Tembelce sallanan Dncelerim iin seviyorum, Fillerin srtnda Oynayan bu adrlar...
Victor Hugo

zmir Valisi Ahmed Rasim, Evliyazade Mehmed Efendi'yi, Yeniehirlizade Hac Ahmed Efendi'nin yerine belediye bakanlna atad. zmir'in tannm tccarlarndan Evliyazade Mehmed Efendi'nin belediye bakanlna getirilmesinde autc bir yan yoktu. Ancak, sorun vard! Vali, Evliyazade Mehmed Efendi'ye maann 2 000 kuru olacan sylemiti. Ama bu sz, zmir Valilii ile Osmanl Maliye Nezareti'nin arasn at. Osmanl merkez ynetimi, belediye bakannn dardan atanp, bir de ona maa verilmesine karyd. Vali Ahmed Rasim Paa, vilayette grevli bir memuru belediye bakan olarak istihdam etmenin yanl olduunu dnyor, bu tr memur atamalarnn belediyenin ilerini zorlatracana inanyordu. Bunu deneyimleriyle de grmt. Ona gre en iyisi, "erbab memleketten ve ashab servetten" bir kiinin bu grevi yapmasyd. Ancak byle birinin belediye bakanln "sosyal faaliyet" olarak yapmas da ihtimal dyd. 2 000 kuruluk maa tevik edici olabilirdi. Sonunda brokratik yazmalardan zmir Valisi Ahmed Rasim Paa galip kt. zmir'de han, oteli olan ve son yllarda giderek zenginleen tccar Evliyazade Mehmed Efendi, zmir belediye bakanl koltuuna oturdu. 2 000 kuruluk maan Evliyazade Mehmed Efendi iin pek nemi yoktu. yle ki, vali, kumandan, belediye bakan gibi mlk erkna kullanmas iin verilen, iki atl kupa cinsi binek araba yerine, daha lks olan kendi zel lando cinsi krkl arabasn tercih etmesi bunun en tipik gstergesiydi. Zaten alaca12 maan byk bir blmn belediye hizmetlerinde kullanacakt... Belediye bakanl grevine balayan Evliyazade Mehmed Efendi'nin ii hi de kolay deildi.

ncelikle sorun, "belediye olgusunun" ne merkez idare, ne de halk tarafndan bilinmemesiydi. Belediye, Osmanl kentleri iin XIX. yzyln ikinci yarsnda ortaya km yeni bir kurumdu. Bata ngilizler olmak zere yabanc ticaret irketlerinin basklanyla kurulmutu. Bu irketlerin belediyeden bekledii, ticaret akn kolaylatracak altyap hizmetlerini yapmasyd. rnein 1867'de zmir'de belediyenin kurulmasna, limann bytlmesi neden olmutu! zmir Belediyesi sekiz yl nce kurulmutu ama Bakan Evliyazade Mehmed Efendi'nin henz ileri organize edecek brokratik kadrosu yoktu. Belediye olgusunun ortaya kmasna neden olarak gsterilen, yol ve kanalizasyon ebekesinin iyiletirilmesi ynnde tek bir gelime salanamamt. stelik btesi son derece yetersizdi. Evliyazade Mehmed Efendi baz giderleri dostlarndan toplad yardmlardan salyordu. Kimdi bu yakn dostlar ? Yemiizadeler, Salepizadeler, Ktipzadeler, Musulluzadeler, Uakzadeler, Kapanzadeler, Osmanzadeler, erifzadeler, Caferzadeler, Kilimcizadeler, Tuzcuzadeler, Helvaczadeler, Giridzadeler vb. gibi zengin Mslman Trk aileler yayordu zmir'de. Fakat. Bu ite bir karklk vard. yle ki: Avusturya-Macaristan mparatorluu zmir Bakonsolosu Dr. Karl von Scherzer, nisan 1873 tarihinde Viyana'ya gnderdii "gizli" mahreli raporunda, "Trkler, zmir vilayetinin ticar yaamnda gzkmemektedirler" diye yazyordu: zmir'in 155 000 nfusu vardr. Bu saynn 75 000'i Rum, 45 000'i Trk, 15 000'i Yahudi, 10 000'i Katolik, 6 000'i Ermeni ve 4 000'i yabancdr. Tm bu ad geen milletler, dil, din, meslek ve grenek bakmndan birbirinden ok farkldr. Trkler kendi dillerinden baka dil konumamaktadr. Vilayetin ticar yaamnda gzkmemektedirler. Krsal kesimde yaayan Trkler genellikle tarm ve hayvanclkla uramaktadr. Belli bal zanaatlar unlardr: semercilik, kemercilik, kunduraclk, takunyaclk, terzilik, demir ve bakrclk, sandklk, mermercilik, ulhaclk, sepicilik, boyaclk.
2 3.

Yahudiler, son zamanlarda zmir'e yerleen zengin tccarlardr ve de zmirli eitimsiz ve fanatik Yahudiler tarafndan yar dinsiz olarak grlmektedirler. Genellikle kk ticaretle ve komisyonculukla uramaktadrlar. Gerekten drst ve gayretketirler. Ekmeklerini kazanmak iin en ar ve zor ileri hi ekinmeden yapmaktadrlar. Frenkler genel olarak vilayette en rahat konuma sahiptirler. Her eyden nce vergiden muaftrlar. Kendi konsolosluklarnda yarglanma ayrcalklar vardr. Avrupal ticaret irketleriyle balant kurma bakmndan yerli birisine gre daha ansldrlar. Frenkler genellikle tccardr ve vilayetin ticaretini ellerinde tutmaktadrlar... Benzer deerlendirmeleri zmir'i gezen tm seyyahlar da yapmt. Peki Evliyazade Mehmed Efendi'nin yardm ald bu zengin aileler kimdi ? stelik bu ailelerde herkes birka yabanc dili rahatlkla konuabiliyor, yabanc tccarlarla ortaklk yapyordu! Gerek konsolos Dr. Kari von Scherzer'in ve gerekse zmir'e gelen seyyahlarn bunu bilmemesi olanakszd. O halde, "zmir'de Trk-Mslman tccarlarn olmadm" neye dayandryorlard ? Yukarda sadece kk bir rneini verdiimiz zmirli bu aileler

Trk-Mslman olarak grlmyor muydu ? Kimdi bunlar? Bu kitabn yantn arad sorulardan biri de budur! Yant, kitabn yazlmasna neden olan Evliyazade ailesinin yaamnda gizlidir; bu nedenle, Evliyazade Mehmed Efendi'yle ilgili bilgileri vermeyi srdrelim...

Nereden geldiler?
Evliyazade ailesinin zmir'e nereden ve ne zaman geldikleri konusunda elikili bilgiler vardr. Grtm Evliyazade ailesinin baz yeleri, Konya'dan geldiklerini sylerken, dier grup Denizli-Buldan'dan g ettiklerini iddia ediyor. O. Zeki Avralolu'nun Buldan ve Yresinin Tarihesi adl geni almasnda, Evliyazade ailesine ait hibir bilgi yok. Avralolu, kitabnda onca isme yer veriyor ama bunlar arasnda hi "Evliyazade" ad gemiyor. Ancak, gazeteci Orhan Tahsin 1978'de Yeni Asr gazetesine hazrlad "Byk Menderes ve Kk Menderesler" adl yaz dizisinde, 1932-1939 yllar arasnda zmir Belediye bakanl, 1942-1943 ylla14 n arasnda Ticaret bakanl ve 1946-1948 yllan arasnda Salk bakanl yapan, nce CHP sonra DP milletvekili olan Buldanl Dr. Behet Uz'un Evliyazade ailesinin akrabas olduunu yazmaktadr. Ama akrabalk ba konusunda aklayc bilgi vermemektedir. Grld gibi Buldan konusunda karklk var. Sylenenlerin aksine, Konya il tarihinde de Evliyazadelere rastlanmyor. "Evliyazade" ad ve nam Osmanl'da ok kullanlyor. Mara'ta, Manisa'da, Diyarbakr'da ve baz yrelerde birok aile bu nam kullandlar, kullanyorlar. rnein, Osmanl biyografi (teracimi ahval) geleneinin son temsilcisi Mehmed Sreyya Bey (1845-1909) tarafndan hazrlanan, alt ciltlik Sicilli Osman adl almada, baz Evliyazade isimlerine rastlamak mmkn. Fakat bu ciltlerdeki "Evliyazade"lerin zmirli Evliyazadelerle akraba olmalar zor ihtimal. nk onlar daha ok devlet brokrasisinde yer alm iken, zmirli Evliyazadeler tccar bir aile. Uzatmaya gerek yok. zmirli Evliyazadelerin nereden geldikleri konusunda net bir bilgi bulunmuyor. Ne zaman geldikleri konusunda ise, Evliyazadelerin ortak bir gr var: "Be yz yl nce!" Evliyazadeler, Konya veya Buldan'dan geldiklerini sylyorlar ama en azndan bu gn be yz yl nce gereklemi olmas zor grnyor. nk o yllarda nfusu sadece 5 000 olan zmir, bir ticaret ehri de deildi. Yani brakn ehrin g almasn, o yllarda kendi ihtiyacn bile karlayamaz durumdayd. stelik ehir srekli olarak Venediklilerin saldrsna uruyordu. zmir'in ticar merkezi haline gelmesi XVII. yzyldan itibaren, yani iki yz yl nce balad. Gler de o zaman gerekleti. Ama ehir be yz yl nce g almad deil! Ald, ama bunlar sadece, 1492'de spanya'dan kovulan yahudilerdi!.. Sonuta, Evliyazadelerin zmir'e nereden, ne zaman geldikleri konusunda farkl bilgiler vardr. Hata yapmamak iin, Evliyazadelerin soyaacnn balangcn zmir Belediye Bakan Evliyazade Mehmed Efendi'den balatacam...

Evliyazade Kona

Evliyazade Mehmed Efendi'yi biraz daha yakndan tanmaya balayabiliriz... ounlukla zmirli zengin tccarlarn yaad Tilkilik Mahallesi'nde oturuyordu. Tilkilik'in o dnemdeki ad Dnerta't. Dner-

1
5

ta ise adn, 1814 ylnda Osmanzade Seyid smail Rahmi Efendi tarafndan yaptrlan Dnerta Sebili'nden almt. Yz yetmi be haneden oluan Tilkilik'te, ounluk Yahudi nfusundayd... Evliyazade Mehmed Efendi'nin, Tilkilik'te byk bir kk, kkn de iki dnmlk bir bahesi vard.1 atsnda byk kubbesinin olduu bu kk, Konak'ta Kemeralt Caddesi'nin balang blmndeydi. zellikle yoksul Mslmanlar, bu kk yakndan tanrd; nk her ramazan aynda kkte, otuz gn boyunca iftar yemei verilirdi. Evliyazade Mehmed Efendi, bu iftarlara yakn dostlarn da arrd. ftarda namaz kldrmak iin imam, mezzin de getirtilirdi. Bazen konaa, mukabele okumas iin gzel sesli hafzlar davet edilirdi. Onlara da hayli yksek miktarda "di kiras" (bahi) verilirdi... Evliyazade Mehmed Efendi'nin, iftar yemeklerini gsteri ekline getirmesi, baz evrelerin eletirisini almyor da deildi!.. Tilkilik'te bir dnemin nl isimleri de oturuyordu... Evliyazade Mehmed Efendi'nin mahalledeki komularndan biri de, zmir Belediyesi personelinden Hafz Hac akir Efendi'ydi. Gmrk daresi'nde bakantarc olarak grev yapan Hac akir Efendi, bugn Trkiye'nin en byk aile irketlerinden Eczacba Holding'in kurucusu Sleyman Ferid Eczacba'nn babas, Nejat Eczacba'nn dedesiydi... Kitabn sonraki blmlerinde greceiz, Evliyazadeler ile Eczacbalarn dostluu uzun yllar srecekti... O yllarda babas Mehmed Reid Bey'in zmir'de sorgu yargc yardmcs olarak bulunmas nedeniyle smet nn de Tilkilik'te dodu (24 eyll 1884). Doduu "San Sino" Mahallesi'nin ad daha sonra smet Paa olarak deitirildi.2 Evliyazade Mehmed Efendi bir sre sonra Tilkilik'teki konaktan ayrld. Artk devirle birlikte, zmir'in mahallesi, mimarsi, insanlarnn kyafeti de deiiyordu. mine ya da fayans sobayla snan; abajurla aydnlanan; banyosunda kvet bulunan; salonunda koltuu, sehpas, yemek raa1. Bu bahe Evliyazade ailesi tarafndan ifa Hastanesi'ne baland. Gnmzde hastanenin otopark olarak kullanlmaktadr. 2. Tilkilik'teki mahalle adlarnn ou deitirildi; Hahamba, Gzelyal; Efrati, Gne; Cavez, Hatuniye; Beni israil, istiklal yapld. 16

sas, byk aynas ve duvar saati olan; piyano sesinin ykseldii, sahil kenarndaki balkonlu iki katl evler modayd. Osmanl Devleti ile Osmanl halknn yoksullat, zmirli baz ailelerin ise giderek zengiletii bir sre yaanyordu. Tm yeni zenginler gibi alafrangalaan Evliyazade Mehmed Efendi de, ei Naciye; olu Refik; kzlar Makbule, Glsm ve

Naciye; ayrca ocuklarn dadlarn, halayklarm, hizmetilerini alarak, "Avrupallaan" Karyaka'nn Yallar Mahallesi'ne g etti...3 Yeni mahallenin Londra, Paris, Viyana'daki semtlerden hibir fark yoktu. Bakkallanndaki un, eker, pirin, ttn, ya hepsi Avrupa'dan ithal edilmiti. Bakkal raflarnda, Hollanda, isvire, Fransz peynirleri, st rnleri, sebze, balk konserveleri vard. talyan domates konserveleri o gnlerde ok revatayd. zmir byyor, yeni yerleim yerleri kuruluyordu. zmir kabuk deitiriyordu... Bornova yaknlarna ngiliz demiryolu irketinin mdrleri ve ngiliz tccarlan byk baheler iine villalar yapyor, Franszlar zmir tepelerinin arkasnda Kemer Deresi vadisi ierisindeki kk ky satn alarak Avrupa'daki maliknelerin benzerlerini ina ediyordu. zmir'in yerli tccarlar Karyaka, Gztepe ve Gzelyal'daki dar sahil eridine yerlemeye balamt. Peki ne olmu, nasl olmutu da, Evliyazade Mehmed Efendi gibi baz yerli tccarlar hzla zenginleirken Osmanl Devleti zorluklarla bouuyordu ? Evliyazade Mehmed Efendi'nin zenginlemesine neden olan gelimelere bir gz atalm...

Byk dneme
Tarih, 16 austos 1838. Sadrazam Reid Paa, samimi dostu ngiliz elisi Lord Stratford Canning'le Osmanl-ngiltere ticaret antlamasn imzalad. Antlama ayn yl Avrupa'nn teki devletleriyle de yapld. Bu antlamayla Osmanl Devleti, d ticaretteki tekel dzenini, sava dnemlerinde maliyeye gelir getirmesi iin koyduu ek vergileri ve darl ekilen hammaddelerin ihracatna izin vermeyen "devleti ekonomiyi" rafa kaldrd.
3. Karyaka'daki Evliyazadelerin kknn yerinde bugn, alayan Apartman ve onun hemen arkasnda Bihin I ve Bihin 2 adl apartmanlar ykselmektedir. 17

Gmrk vergilerini ngiltere'yle birlikte saptamay kabul etti. lk etapta ihracat-ithalat vergisini yzde 3'ten yzde l'e drd! Antlamayla, Osmanl Devleti ucuz ithal mallar cenneti yapld. retmediini tketen bir toplum haline geldi. thal rekabetine dayanamayan on binlerce yerli kk iletme iflas etti. En verimli alanlar yabanc sermayenin eline geti. Ve bir yl sonra, -o hep gklere karlan- Tanzimat Ferman'yla, Avrupa'nn kan iin kurulan bu ak pazar dzeninin gerekli kld idar, mal vb. reformlar hayata geirildi. Bylece Avrupa devletlerinin Osmanl'da yaslanmak istedii Rumlar ve Ermeniler imtiyazl hale getirildi. Kaybeden iki unsur vard: Mslmanlar ve Yahudiler! Tm bunlara bakp, diyeceksiniz ki: "Kardeim koca Osmanl Devleti byle bir oyuna nasl gelir, byle serbest piyasa olur mu?" Doru. Ancak gerei sylemek gerekirse, bu Osmanl'nn ok severekisteyerek yapt bir antlama deildi. Napolyon'la yapt sava sonucunda Fransa'y yenen ve 1820'lerde sanayi devrimini tamamlayan ngiltere dnya pazarlarnda rakipsiz duruma gelmiti. Dnyann en byk gc haline gelen ngiltere'den korkan Avrupa lkeleri korumac nlemlerle ngiliz mamullerinin kendi pazarlanna

girmesini engelliyorlard. Bu durumda ngiliz ticaret ve sanayi sermayesi Avrupa dndaki lkelere yneldi. 1820'den 1840'a kadar olan dnemde ngiltere, Latin Amerika'dan in'e kadar pek ok lkede mmknse yerel iktidarlarla anlaarak, gerektiinde ise silah gc kullanmaktan ekinmeyerek pek ok serbest ticaret antlamas imzalad. Osmanl, pazann ardna kadar ngilizlere amaya mecbur kalmt. ngiltere, gerek ucuz hammadde kaynaklanna ulamak, gerekse rnlerim Osmanl'nn her kesindeki alcya ulatrmak iin, ie ncelikle demiryollan ve liman yapmndan balad. Biliyordu ki, altyaps olmayan Osmanl'nn, dnya ekonomisine entegrasyonu zordu! Demiryollan ve limanlann arkasndan, bankalar, maden iletmecilii, su, gaz ve elektrik irketleri vb. geldi. Bu durumun Osmanl ekonomisine yansmas uzun srmedi. 1814 ylnda bir ngiliz sterlini 23 Osmanl kuruuna eit deerdeyken, 1839'da bir sterlin 104 kuru ediyordu! Osmanl'nn bte aklan bymeye balamt. Bir sonraki adm da ne oldu dersiniz ? Avrupa devletleri, mal sonmlanna zm arayan Osmanl'ya "Hemen d borlanmaya gitmelisiniz" diye bask yapmaya bala18 di. Bunun bir baka nedeni daha vard. O yllarda Avrupa sermayesi yapsal deiiklik iindeydi. Ufak irketlerin yerini dev trstler almaktayd. Mal sermaye byk bir g haline gelmiti. Bu dnm Avrupa d lkelere sermaye akmn hzlandrmt. Avrupa elindeki bol miktardaki paray verip, yerine onun iki katn alaca lkeler aryordu. Ve Osmanl, Avrupa para piyasalarna tahvil satarak borlanmaya balad. Londra, Paris, Viyana ve Frankfurt borsalar bayram ediyordu. Nasl etmesin ? Zenginlemeye balayan Avrupa orta snf, tasarruflar iin kendi lkelerindeki yzde 3-4 gibi dk faiz gelirleri yerine, yzde 11-20 orannda yksek faiz gelirleri getiren stanbul borsasna yneliyordu. Alnan bor paralar Dolmabahe, raan, Beylerbeyi, Yldz gibi saraylarn yapmna, dekoruna; Boazii'ndeki yallara veya Hali'te rmeye terk edilecek donanmaya gidiyordu. Koskaca Osmanl maliyesi, kukusuz "drt saray yapld" diye iflas noktasna gelmedi. Saraylar, yallar aslnda yeni yaam biiminin simgeleriydi! Ekonomideki yapsal dnm kltrel deiime de neden olmutu. Osmanl brokrasisinin gnlk yaam deimeye balad. Avrupal gibi giyinmek, konumak ve yaamak, yani alafrangalamak "moda" oldu; araba (fayton) sevdas balad. Yeni Osmanllar, evlerini, arabalarn satp, gsteri iin araba alyordu. Osmanl brokrasisi daha fazla tketebilmek iin, daha fazla kirleniyordu; yani rvetsiz i yaplmyordu. Bitmedi. 1838 ticaret ve 1839 Tanzimat antlamalarna imza koyan Sadrazam Reid Paa, yeni tip devlet adamlnn da kapsn at. Eskiden nfuzlu paalarn himayesine girerek koltukmakam kaplrken, Reid Paa yabanc devletlere dayanarak kariyer yapma dnemini balatt. Sadrazamlar ve paalar, "ngilizci",

"Franszc", "Rusu" gibi isimlerle anlr oldu.

Borsada oynayan aydnlar

1860'lardan itibaren Galata'daki Komisyon Han ve Havyar Han'nda gayri resm borsa kuran Baltac, Zografos, Boos, Jorj Zarifi gibi bankerler, 19 kasm 1871'de yrrle giren "Dersaadet Tahvilat Borsas Nizamnamesi"yle resm piyasay da ele geirdiler.
19

Kolay para kazanma hrsna kaplan Midhat Paa ve Namk Kemal'e kadar baz aydnlarda da borsada oynadlar ve doal olarak hep kaybettiler. Osmanl aydn, speklasyoncularn, byk bankalarn ve Avrupa devletlerinin elinde akna dnvermiti... Bu rzgrdan en ok etkilenen kentlerin banda zmir geliyordu. zmir XIX. yzyln ikinci yansnda dnyann sayl "serbest blge limanlarndan" biri olma yolunda hzla gelime gsterdi. zellikle Amerika'daki i sava pamuk ihracatnda patlamaya yol amt. zm, incir ve ttn ihracatnda byk art vard. "hracat patlamasn" rakamlarla rnekleyeyim: 1839'da zmir limanndan 91 gemi 15 000 ton ykle ngiltere'ye giderken; 1845'te gemi says 196'ya, tadklar yk ise 35 000 tona ulat. zmir'de on yedi lkenin konsolosluunun bulunmas bile tek bana bu kentin, Osmanl ticaretindeki nemini gstermeye yeter. Yabanc ticarethaneler ile bankalar tarafndan ynlendirilen ve ounluu yerli olan tccarlar, gerek Avrupa sanayi mamullerinin krsal alanlara giriinin kolaylatrlmas, gerekse ihracat mallarnn reticiden alnmas iin araclk yapyorlard. Evliyazade Mehmed Efendi ite bu yerli simsarlardan biriydi. "Sebilrreaf't, yani "komprador"! Evliyazade Mehmed Efendi'nin "i orta" J.J. Frederic Giraud adl bir Levanten'di!

Ko ailesinin akrabas Giraudlar

Evliyazade Mehmed Efendi'nin "i orta" J.J. Frederic Giraud'nun dedesinin babas Jean Baptiste Giraud, 4 austos 1742'de Fransa'da Nice yaknlarndaki Antibes'de dodu. ddialara gre, 1780 ylnda Fransz htilali'nden kaarak zmir'e geldi. XVIII. yzyln ikinci yansndan sonra, Fransa'nn iinde bulunduu ekonomik ve toplumsal koullar, lkede byk mal bunalmlarn domasna neden oldu. Halk ynlan yoksulluk ekerken, bata ticaret burjuvazisi olmak zere tccarlara yeni byk vergiler getirildi. Giraud, zmir'e gelip yerleince hemen irket kurmas onun ne Kilise'yle ne de aristokrat snfyla bir ilgisi olmadn gsteriyor. nk onlar ticaretle ilgili deillerdi.
20

Sonuta, byk ihtimalle Fransa'nn o dnemdeki iktisad ve toplumsal yapsndaki kargaalk yznden zmir'e gelmiti. "J.B. Giraud and Co." adnda bir firma kuran J.B. Giraud, ksa srede zmir'in itibar en yksek tccarlarndan biri oldu. ocuu vard: Magdaleine Blanche Victorie, Alexandre Jean Baptiste ve Frederic. Frederic sessiz ve arbal biriydi. Fazla kabiliyetli saylmazd. zmir'de byk bir oteli olan Gion ailesinin kz Maria'yla evlendi.

ki ocuklar oldu: Jean Baptiste ve Helene Elisabeth. Evliyazade Mehmed Efendi'nin "i orta" J.J. Frederic, Jean Baptiste Giraud'un oluydu. Annesi soylu bir Fransz aileye mensuptu: Kont Jacques Hochepied'nin kz Anne Marie de Hochepied. Giraudlarda soylu isim oktu: zmir'e ilk gelen bykbaba Jean Baptiste Giraud'nun ei Helene Tricon, Venedik Konsolosu Louis Cortazzi'nin kzyd. Evliyazade Mehmed Efendi'nin i orta J.J. Frederic'in kuzeni Helene, Rusya Konsolosu Jaba'yla evlenmiti! J.J. Frederic'in halas Helene Elisabeth de, Kont Jacques Hochepied'nin olu Kont Edmond'la evlenmiti. Mini parantez: Hochepied ailesi daha sonra Hollanda'ya gp, Hollanda vatanda oldular. Niye Fransa deil de Hollanda vatanda olmulard ? zmir'deki "Hollandallar" ayr bir kitap konusudur. rnein Hollanda'nn zmir'deki ilk konsolosu Nicolini Orlando, Hollandal deil, zmirli Yahudi bir Levanten'di. Neyse, Giraudlarn akrabalk ilikileri bu kitabn konusu deil. Son bir bilgi ekleyip konuyu kapatalm: Vehbi Ko'un torunu Mustafa Ko, Giraudlarn kz Caroline'le evlidir. 4 Gelelim Evliyazadeler ile Giraudlarn i ortaklna... Evliyazade Mehmed Efendi, zmir evresinden toplad ekirdeksiz ve razak zmleri ve Aydm'daki yerli reticiden ald incirleri Giraudlara satard. Giraudlar bunlar dnemin son sistem makinelerinde elden geirip, zel kutu ve torbalara koyarak Avrupa ve Amerika'ya ihra ederlerdi. Giraud ailesi ayrca pamuk iiyle de ilgiliydi. Bunun nedeni akraba olduklar zmir'in bir dier Levanten ailesi Whictalllerdi...
4. Mustafa Ko'un annesi idem Hanm da Izmirli'dir. idem Hanm, sanayici ve armatr Avni-Suat Meserretiolu iftinin iki kzndan biridir. Dier kzlar Gldem Hanm, Ipragaz'n sahibi Ycel Kurttepeli'yle evlidir. idem Hanm'n days da nl armatr Kemal Sadkolu'dur. Kemal Bey'in kzlarnn eleri hayli nl isimlerdir: Varlk Hanm, Alp Yalman'la; Berna Hanm, Feyyaz Tokar'la; Rabia Hanm, apamarka'nn sahibi
Vecdi CaDa'vta: Esin Hanm kp ffa7Ptpri Yln

21

\VTittall ailesi
Charlton Whittall, Breed and Co. firmasnn eleman olarak zmir'e, 1809 ylnda on sekiz yandayken geldi. 100 pound maa vard! Ancak ticarete ok yatknd. ki yl sonra kendi irketi "C. Whittall and Co."yu kurdu. Be yl sonra, bykbaba Jean Baptiste Giraud'un kz Magdaleine Blanche Victorie Giraud'yla evlendi. Fransz Protestanlar, yerletikleri Bornova'y Fransz ky yapmlard. Franszca konuulan Bornova, Whittall ailesi yerletikten sonra ngiliz semtine dnt. Whittalller zamanla Bornova'y bytp genilettiler. zellikle yabanclara gayrimenkul edinme hakkn veren 1856'daki Islahat Ferman'ndan sonra Whittalller tarafndan pek ok ev ve 1857 ylnda bir de aile kilisesi yaptrld. Whittall ailesinin Osmanl ekonomisindeki nemini anlamak iin bir rnek yeterli olacaktr: Osmanl Sultan Abdlaziz 1863'te zmir'e geldiinde Whittalllerin maliknesinde arland. Peki zmir'e ayda 100 pound kazanmak iin gelen Charlton Whittall nasl zengin olmutu ?

Charlton Whittall, 1811'de ilk irketi "C. Whittall and Co."yu kurup ksa zamanda kendini zmir piyasasna kabul ettirdi ve 13 ubat 1812'de, zmir'deki ngiliz tccarlarn katlmak iin ok ura verdikleri, "Levant Co." yeliine kabul edildi. Nedir bu "LevantCo."? zmir'deki ngiliz tccarlarn kurduu bir irketin adyd "Levant Co.". Bu anonim irket kurulmadan nce, zmir'den ngiltere'ye gidecek tm mallan Venedik gemileri tayordu. Ancak, 1793'te Fransa ngiltere'ye sava anca Akdeniz'deki korsanlk hareketleri ok artmt. Dnemin korsanlan Venedik gemilerini arka arkaya batrnca, Venedikli tccarlar ngiliz mallarn tamamaya karar verdi. Bunun zerine zmir'deki ngiliz tccarlar 'Levant Co." irketini kurdular. ye says bir ara sekiz yz buldu. Yirmi drt gemiden oluan bir ticar filolar vard. zmir'in ngiltere konsolosunu onlar atyor, konsolosun maan onlar veriyordu! Akdeniz'de gvenlik salannca "Levant Co." 1825 ylnda feshedildi. Onun yerini ngiliz irketleri ald. Bunlarn en by "C. Whittall and Co." irketiydi! izmir'in ticaret yaamyla ilgili olarak A. ehabettin Ege u bilgileri veriyor: izmir'de zengin ithalat ve ihracat ileri balca yabanc firmann elinde toplanmt. Kapitlasyonlardan geni biimde yararlanan bu firmalardan biri ngiliz Whittall irketiydi. kincisi Fransz Giraudlar ve ncs italyan Aliotti'ydi. Ege'nin ana maddeleri olan zm, incir, palamut, meyankk, meyanbal bu firmalarn elinde toplanmt. {Demokrat zmir gazetesi, 25 mart 1976) zmirli Levantenler arasnda italya'dan, Fransa'dan, ngiltere'den gelmi Yahudi Levantenler de vard. Francolar, Russolar gibi... imdi tm bu bilgilere son bir ekleme yapalm... Ne demitik, Evliyazade Mehmed Efendi, J.J. Frederic Giraud'yla "i ortakl" yapyordu. Bilgiyi geniletelim: J. J. Frederic Giraud nerede alyordu ? "C. Muttali and Co." irketinde. Yani, byk halasnn kocasnn irketinde! Yani, Evliyazade Mehmed Efendi hem Giraudlann hem de Whittalllerin "i orta "yd! J.J. Frederic Giraud, "dnrleri" Whittalllerin irketinde, kuruyemi ihracat ve demir ithalatndan sorumluydu. Evliyazade Mehmed Efendi'nin zenginliinin kayna buydu. Yazdmz gibi, Evliyazade Mehmed Efendi bir "komprador"du.

Levanten destei
izmir Belediye bakanlna neden Evliyazade Mehmed Efendi atanmt ? izmir Belediyesi de, tpk istanbul Belediyesi gibi yabanc tccarlarn istekleri sonucu dzenlenmiti. Belediyeler "yeni piyasa dzenine" uyum salama aralar olarak, zorunluluk sonucu kurulmutu. Daha doru bir deyile: yabanc tccarlarn dayatmasyla... Evliyazade Mehmed Efendi'nin greve getirilmesinde bata GiraudWhittall ailesi olmak zere yabanc tccarlarn katksnn olmamas imknszdr.

Ayrca zmir'deki konsoloslarn etkisini de unutmamak gerekir. Tanzimat'n nemli isimlerinden Sadrazam Ali Paa, 18501884 yllan arasnda Osmanl'nn Londra bykeliliini yapan
23

gostaki Musurus Paa'ya gnderdii mektupta bakn ne diyor: "Grevini yaparken, konsoloslarn houna gitmemek bedbahtlnda bulunan bir vali mahvolmu demektir." Bu tr olaylarn Osmanl tarihinde rnekleri vard: 1853 ylnda Avusturya konsolosu, aralarnda geen bir srtme nedeniyle zmir Valisi Ali Paa'y azlettirmiti. izmir'de konsoloslarla kimler yakn iliki iindeydi ? Levanten aileler! Giraud, Whittall gibi Levanten ailelerle dostluk ve i ortakl bulunan Evliyazade Mehmed Efendi belediye bakan olmasn da kim olsun!.. Avrupa'nn sermaye gruplar, Osmanl topraklarnda, komprador tccardan sonra komprador brokrasi ina ediyordu!.. Ancak... Arkasna ald byk destekle belediye bakanlna oturan Evliyazade Mehmed Efendi alt ay sonra grevinden ayrld! Neden? O dnemde izmir, valilerin sk deitii bir kentti. Sadece 1875 ylnda vali deimiti: Ahmed Rasim Paa, Ahmed Esad Paa ve Mehmed Hurid Paa!.. Sadece zmir'de deil, o dnemde valilerin senesi dolmadan deitirilmesi Babli'de de ska grlen bir keyfiyetti. Sk sk atama yapmak bata Saray olmak zere sadrazamn, nazrlarn, yksek memurlarn hediye, rvet almas iin frsatt. Evliyazade Mehmed Efendi'nin greve balad gnlerde, Ahmed Rasim Paa valilikten alnm, yerine Mehmed Hurid Paa getirilmiti. Yeni Vali Mehmed Hurid Paa "olumsuz davranlarn" gereke gstererek Evliyazade Mehmed Efendi'yi 22 ocak 1876 tarihinde grevinden ald. Yerine zmir Emtia Gmr Mdr Salih Efendi'yi atad. "Olumsuz davranlarn ne olduunu bilmiyoruz. Rvet olabilir mi? Adam kayrma? Hrszlk? iltimas? Vb. vb. Bilmiyoruz. Ama bu ihtimalleri akl szgecinden geirince, hibirinin gereki olmayaca sonucunu karabiliriz. Levantenlerle "i ortakl" yapan, kentin zengin tccarlan arasnda gsterilen Evliyazade Mehmed Efendi'nin, bu tr kirli ilere girmesi olanaksz gzkyor. Bir dier bilgi bu ngrlerimizi doruluyor. Evliyazade Mehmed Efendi belediye bakanl grevinden alnacakt ancak Vilayet dare Meclisi yelii srecekti. Sonuta "olumsuz davran"m ne olduunu bilmiyoruz. Grevden alnmasnda baka bir neden olmal, ama ne?..
24

O gnlerde Osmanl Devleti, tarihinin en nemli iktisad kararlarndan birini hayata geirdi.

Osmanl'nn karar Evliyazadeleri etkiliyor

Rus yanls olduu iin "Nedimof' diye anlan Sadrazam Mahmud Nedim Paa'nm 6 ekim 1875 tarihinde yapt bir aklama Avrupa'y ayaa kaldrd. "Tenzili faiz karar"yla Osmanl hkmeti, be yl sreyle faiz borlarnn ancak yansn deyeceini, deyemeyecei faizlere karlk ise yzde 5 faizli tahviller vereceini aklad.

yle ya, artk bak kemie dayanmt ve Osmanl Devleti brakn borlarn, borlarn faizlerini bile deyemeyecek haldeydi. Sadece bir rnek iin vahametini gstermeye yetecektir: 1875 bte geliri 25 milyon lirayd, o yl denecek i ve d bor taksidi ise 30 milyon lira!.. Borlan dememe tavn, Avrupal tccarlann, "Osmanl bizi dolandrd" feryadn basmasna neden oldu. Feryat ie yaramad. Osmanl yzde 5'lik faizleri de deyemedi ve mart 1876'da bor ve faiz demelerinin tamamen durdurulduunu aklad. Bu kararla Osmanl Devleti, ekonomik ve asker iflastan sonra mal iflasm da dnyaya duyurmu oldu. Aslnda bu, 1838 Baltalimam Ticaret Antlamas'nn, 1839 Tanzimat ve 1856 Islahat fermanlarnn iflasyd... Peki bu mal iflas ile Evliyazade Mehmed Efendi'nin grevden alnmas arasnda bir iliki olabilir mi ? Olabilir! "Olabilir" diyorum, nk Osmanl'nn borlann dememe kararnn yansmalar ok sert oldu... Mal iflastan iki ay sonra, 2 mays 1876'da Bulgarlar, ay sonra ise haziran 1876'da Srplar isyan etti. stanbul'da da hareketlilik vard: 10 mays 1876'da medrese rencileri hkmet aleyhine gsteri yaptlar. Veliaht Murad'n sarraf Hnstaki'den ald paralan Midhat Paa vastasyla rencilere dattrd iddias bakent stanbul'da kulaktan kulaa fsldand. Bir gn sonra, borlan dememe karanm aklayan Rus yanls Sadrazam Mahmud Nedim Paa azledildi. Ancak "i isyan" durmad. 30 mays sabah saat 03.00'te Sultan Abdlaziz'in oturduu Dolmabahe Saray, Asker Mektepler Komutan Sleyman Paa komutasndaki birlikler ve Harbiye rencileri tarafndan kua25

tldi- Donanma da Dolmabahe'yi denizden sard. (Ara not: Sultan Abdlaziz'in tahttan indirilmesi, Harbiyelilefin siyasal eylem amacyla okullanndan ktklar ilk olaydr. Rejimler, sistemler deise de, bu topraklarda Harbiyelilerin siyasal talepler ieren klan son olmayacakt. Gn gelecek, yine mays aynda, Evliyazade ailesinin iki damadnn idamna giden sre, Harp Okulu rencilerinin bir siyasal gsterisiyle ivme kazanacakt...) Sonuta. Sultan Abdlaziz asker darbeyle tahttan indirildi. V. Murad padiah koltuuna oturdu. Drt gn sonra... Devrik sultan Abdlaziz makasla kol damarlanm keserek intihar etti... Doksan gn sonra... Ata ters binmek, durup dururken kendini havuza atmak gibi garip davranlar iinde olan V. Murad'n akl hastas olduu artk gizlenemez bir hal alnca tahttan indirildi. Yerine otuz yl padiahlk koltuunda oturacak, otuz yandaki II. Abdlhamid, 31 austos 1876'da tahta oturtuldu.

Cinayet romanlar seven padiah

II. Abdlhamid teki Osmanl sultanlarna pek az benzeyen bir padiaht. Uzun boylu, uzun burunlu, kambur, kzl sakall, iednk, ancak ilgi ekici bir tipti. Padiah olma ihtimali uzak grnd

iin Abdlhamid'ih ehzadelik gnleri rahat gemiti. Saray'da "Azizciler" ve "Muradclar" arasnda ekime vard. Abdlaziz, kendisinden sonra koltua aabeyi Veliaht Murad'n deil, olu Yusuf zzeddin'in oturmasn istiyordu. Bu iktidar ekimesi Abdlhamid'in yalnzlna katkda bulunmutu; kimse onun bir gn padiah olacana inanmyordu. Ama yine de tm ark saraylarn saran, pheler, korkular, bilgisizlik5 ve devaml rknt, onun da ruh saln bozmutu. Ve bu vehimler her geen yl artarak byyecekti... ehzadelii dneminde amcas Sultan Abdlaziz'le birlikte Fransa ve ngiltere'yi gezdi. Bu gezilerde en az ilgi gren hanedan mensubu oldu. Evet, Avrupallar da bir gn onun tahta oturacan hesap etmiyordu! ehzade Abdlhamid de etmiyordu. Bu nedenle geceleri Tarab5. II. Abdlhamid, Sultan Abdlaziz'in Paris'te ziyaret ettii III. Napolyon'u Napolyon

26

ya'daki maliknesinde Belikal tuhafiyeci kz Flora Cordier'yle birlikte geirmekte,6 gndzleri de byk bir irketin umum mdr olan ngiliz komusu Mr. Thomson'la dostluk etmekteydi. Genliinden beri borsa oyunlarna meraklyd. Rum bankac Zarifi ve Ermeni borsa simsar Assani'yle sk dosttu. Onlarn dostluu sayesinde borsada hayli para kazand. Yani, II. Abdlhamid sadece sultan ve halife deil, ayn zamanda milyoner bir iadamyd. Osmanl'nn en zengin padiahyd! stelik sade, mazbut ve alkand. Zeki olduu sylenirdi. Polisiye ve cinayet romanlarna baylrd. Bunlar tercme eden zel memurlar vard. Tercme iini bir ara nl gazeteci yazar Hseyin Cahid (Yaln) yapacakt. Dostu ngiliz Mr. Thomson araclyla sadece ticareti renmemi, ngiltere Bykelisi Sir Henry Eliot'la iliki kurup, iktidara gelmek iin sefaretin desteini almay da bilmiti. Saffet Paa'nn Kthane'deki iftliinde gizlice bulutuu, Midhat Paa'yla "saltanat pazarlna" giriip, "merutiyet ilan" edecei szyle tahta oturmutu. ngiltere'ye yakn siyaset izleyen Midhat Paa o dnemin en etkili isimlerinden biriydi. 7 Gerek Sultan Abdlaziz, gerekse Sultan V. Murad'n koltuundan olmasnda nemli rol oynamt. II. Abdlhamid, Midhat Paa'nn gcn biliyordu. Midhat Paa ise II. Abdlhamid'i kontrol edilecek bir padiah olarak gryordu. Sonuta 23 aralk 1876'da merutiyet ilan edildi... Artk Osmanl Devleti anayasayla ynetilecekti... Saray'n "kontrol" bir kez daha ngilizlerin eline mi gemiti ? Grnt yleydi ama II. Abdlhamid'in "icraatlar" farkl olacakt... O yllarda, Osmanl topraklar zerinde iki byk g, ngiltere ve Rusya "bilek grei" yapyordu. 1870'te Almanya'ya yenilen Fransa, Osmanl zerindeki nfuzunu hayli kaybetmiti. Osmanl-Rus gerginlii Paris Antlamas'yla almt. Fakat Rus6. Yavuz Sultan Selim'den beri Saray'a Trk kadnlar sokulmazd. Padiah ve ehzadeler, ou Slav olmak zere yabanc kan tayan devirme kadnlardan dnyaya gelmilerdi. Ancak zamanla bu "ganimet" ve istila yollan kapannca sarayn kaplar bu sefer de erkez ve Grc cariyelere ald. 7. "Midhat Paa Rusuklu Hac Hafz Mehmed Eref Efendi'nin olu olarak bilinmektedir. On yanda Kuran Kerim'i ezberledii sylenen Midhat Paa'nn Yahudi bir aileden geldii iddia edilmektedir. 1889 ylnda yaymlanm olan Edvaro Drumont'un La France Juwe adl kitabnn birinci cildinin I 13, sayfasnda Yahudilikten geldii ileri srlmektedir.

Bu kitapta Midhat Paa'nn annesinin Macaristanl bir hanm olduu yazlmaktadr." (Hikmet Tanyu, Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, cI, s, 259) 27

va bu durumdan memnun deildi. nk bu antlamada var olan Karadeniz'in tarafszl ilkesi Rusya'nn karlarna ters dyordu. Ayrca Balkanlar'da "Mslman zulm altnda inleyen Ortodoks Hristiyanlara hrriyet vermek" amacyla Osmanl'ya sava at. Sofya ve Edirne'yi igal eden Ruslar, on bir ay iinde Ayastefanos'a (Yeilky) indiler. stanbul, fethinden 425 yl sonra, ilk kez bylesine yakn bir tehditle burun buruna geldi. Rusya savam gereke gsteren II. Abdlhamid, 13 aralk 1877'de Sadrazam Midhat Paa'y Yldz Saray'na artt ve Meclisi Mebusan' sresiz tatil ettiini bildirdi. Midhat Paa'nn sadrazaml krk sekiz gn srmt... II. Abdlhamid, her frsatta "babas gibi sevdiini" syledii Midhat Paa'y zzeddin adndaki vapura bindirerek talya'ya srgne gnderdi. Bu arada halkn Midhat Paa'nm srgne gnderilmesini protesto edebileceini dnerek vapuru biraz bekletti. Fakat Osmanl halkndan hibir tepki gelmedi. Bu topraklarn tarihinde sk grlecek bir toplumsal hareketsizlik, o gnlerde de yaanacak, millet sadrazamnn srgne gidiini sessizce izleyecekti... Midhat Paa'nn srgne gitmesinden iki ay sonra II. Abdlhamid, merutiyeti kaldrdn, Meclis'i kapattn aklad. Sonra ngilizlerin desteini alarak Rusya'yla masaya oturdu. ngilizlerin destei yine karlksz deildi. ngilizlere, Kbrs ve Msr rvet olarak verildi. II. Abdlhamid sadece ngilizlere toprak vererek kurtulamad. Bulgaristan fiilen, Romanya, Srbistan, Karada tam bamsz oldular. Bosna-Hersek ve Yenipazar sanca Avusturya igaline brakld. Dier yandan Rusya Kars, Ardahan, Batum ve Besarabya'y; ran Kotur'u; Yunanistan Tesalya'y; Fransa ise Tunus'u ald. ngiltere ayrca, Sudan ve Kuveyt zerinde fiil egemenlik kurdu. Durun, bitmedi... Siz borcunuzu demeyeceinizi syleyeceksiniz ve Avrupal sizi rahat brakacak, yle mi ? Bu topraklarda ska greceimiz bir uygulama hayata geirildi. "Dveli muazzama", 1878 Berlin Kongresi'nde ald kararla Osmanl maliyesini milletleraras bir mal komisyonun denetlemesine karar verdi. Bu komisyon, Osmanl Devleti'nin btesini yapacak, harcamalarn denetleyecekti! Komisyonun ad, Dyun Umumiye (Genel Borlar) daresi'ydi. 20 aralk 1881'de yrrle konulan bu sistem, dnya tarihinde bir ilki gerekletirecekti: yabanclar, alacakl olduklar lke28 nin bakentinde bir irket kurarak, devlet adna bir ksm vergi ve gelirleri tahsil edecekti! daresinde, ngiliz, Fransz, Alman, Avusturya-Macaristan, talyan ve Osmanl alacaklarnn temsilcileri bulunan Duyum Umumiye, Osmanl'nn sanki ikinci bir maliyesiydi. Zamanla "birinci maliyesi" de olacakt! 1911'de Osmanl maliyesinde 5 472 memur alrken, Duyum Umumiye'de 8 931 memur alacakt! Bata ttn olmak zere kaakl nlemek iin silahl jandarma gc bile kuracakt...

Osmanl, tarihinin en buhranl dnemine koar adm gidiyordu... Avrupa ise patlamaya hazr bir bomba haline geliyordu... Avrupa'da ortaya kan ulusuluk rzgr, zellikle Balkanlar' etkiliyordu. Kilise, monari ve aristokrasi; liberalizm, demokrasi ve sosyalizmin karsnda hzla geriliyordu. nsanlar eitlik, zgrlk istiyordu. Avrupa yeniden biimleniyordu... G dengeleri altst olmutu: ngiltere, Fransa, Avusturya-Macaristan ve Rusya karsna, uluslama srelerini tamamlam Almanya ve talya kmt. Amerika Birleik Devletleri ok uzakta olmasna ramen, Avrupa'ya doru yola kmt. Hepsi yeni pazarlar, kaynaklar peindeydi...

"Hac" Mehmed Efendi

O kank gnlerde Evliyazade Mehmed Efendi zmirli baz tccar arkadalaryla birlikte Mekke'ye gitti, "hac" oldu. Giderken limanda nasl ilahlerle uurland ise dnlerinde de ayn trenle karlandlar. Her gidenin yapt gibi dostlarna datmak zere, tespih, pou, akik yzk, all pullu minicik torbalarda Kabe topra, Zemzem suyu, hurma ve hasr yelpazeler getirdi. Artk zmir'de, "Evliyazade Hac Mehmed Efendi" olarak anlyordu. Ancak burada bir parantez amak gerekiyor. O yllarda zmir valiliinde bulunan Hac Naid Paa, Hkmet Kona'nda ilk byk baloyu veren vali olarak tarihe gemitir. Yani zmir'de "hac" olmak balo vermeye engel deildi! zmir'de "hac" olmann baka anlamlan vard. zmir'de baz aileler iin hacca gitmek, slam'n art deil, kamufle olabilmenin en iyi yntemiydi! Hac olan Evliyazade Mehmed Efendi'nin ne kendisinin ne de ai29

leinin gnlk yaam bir deiiklie urad. Evliyazade Hac Mehmed Efendi'nin yaam ve ocuklarnn eitimi bir Batl gibiydi. "Bat" yaam tarzn benimseyen Evliyazade Mehmed Efendi'nin bu nedenle, "balocu" Vali Hac Naid Paa nezdinde itibar hayli yksekti.
Ve.

Tarih, 5 nisan 1892. Evliyazade Mehmed Efendi'nin ikinci kez belediye bakanlna gelmesi, bu kez atamayla deil seimle oldu! Ancak belediye seimi hayli hareketli geti. zmir'e yine bir eski sadrazam vali olarak atand. Abdurrahman Nureddin Paa, 1891 kasmnda zmir'e vali olarak gelip, Belediye Bakan Helvaczade Emin Bey'le atnca, Belediye Meclisi'nin yeni bir seimle yenilenmesini istedi. Drstlyle tannan Vali Abdurrahman Nureddin Paa, belediyenin eski heyetinden tek bir kiinin yemden seilmesini istemediini belirtmekten geri durmad. Seimin gvenli gemesi, hile yaplmamas ve en nemlisi eski yelerin tekrar seilmemesi iin, Vilayet dare Meclisi yesi gvendii iki kiiye seim kontrol grevi verdi. Bu iki isimden biri, Evliyazade Hac Mehmed Efendi, dieri ise Sefer Efendi'ydi! Nisan ay banda seimler bitti. Seim sonucunda, Uakzade Sadk Efendi, Evliyazade Hac Mehmed Efendi,Yemiizade Sabri Efendi, Dellalbazade Ragb Efendi, Halimaazade Halid Efendi, Kt erif Ali Efendi, Balyoszade Matyos Efendi, Kostaki

Efendi ve Akka Yorgi Efendi belediye heyetini oluturdu. Uakzade Sadk Efendi ile Balyoszade Matyos Efendi eski meclis yeleriydi ve Vali Abdurrahman Nureddin Paa'nm kar kmasna ramen yeniden seilmilerdi. stelik Uakzade Sadk Efendi en yksek oyu almt. Abdurrahman Nureddin Paa'nm belediye bakanlndan ald Helvaczade Emin Efendi ile Uakzade Sadk Efendi8 akrabaydAyn ailenin ocuklarydlar. Helvaczade Hac Ali Efendi Uak'tan zmir'e gelince "Uakzade" namn kullanmaya balamt. Hac Ali Efendi'yi takip ederek zmir'e gelen ailenin dier kolu ise "Helvaczade" namn kullanmay srdrmlerdi. Uakzadeler ile Evliyazadeler birbirlerine ok yakndlar. yle ki, zmir'in bu iki byk ailesi birka yl nce, yaanlan boyunca unutamadklar o acl olay balanna gelmeseydi dnr bile olacaklard.
8. Kemal'in esi Latife Hanm'r. dedesidir. 30

Uakzade Hac Ali Efendi'nin olu, Evliyazade Hac Mehmed Efendi'nin kz Glsm'le evlenecekti. Hazrlklar gnler ncesinden balayan dn izmirliler merakla bekliyordu. Ancak dne bir gn kala... Damat Uakzade Yusuf Efendi intihar etti!.. Sadece Uakzadeler deil, kentin yakkl genlerinden Yusuf'un bu ani lm herkesi sarst. Bu olay Uakzadeler ile Evliyazadeleri birbirlerine daha da yaknla tirdi. Bu nedenle Belediye Meclis yelei seimlerinde birbirlerine destek olmulard. Evliyazade Hac Mehmed Efendi, Uakzade Sadk Efendi'nin belediye bakan olmasn ok istiyordu. Ancak valinin, en ok oyu alan Uakzade Sadk Efendi'yi belediye bakanlna atayp atamayaca kentte konuulup tartlrken, meydana gelen bir olay, yerlisi ve yabancsyla tm zmir'i oke etti. Ve ne yazk ki bu tatsz olay da yine UaMzadelerin basma geldi... Uakzade Sleyman Tevfik, Paris'te renim grmt. zmir'e dnnce vatan ve hrriyet stne yazd iirler yznden II. Abdlhamid'in istibdat rejiminin hmna uram, Badat'a srgn edilmiti. Be yl sren srgnn ardndan zmir'e dnm ve gnln bir gen kza kaptrmt. Ancak gen kz akna karlk vermiyordu. Ve bir gn, Elhamra Gazinosu'nda sevgilisinin karsna geip, tabancay akana dayayarak intihar etti. ki kardein, nce Yusuf, ardndan Sleyman Tevfik'in intihan Uakzade ailesinde byk ruhsal ykma yol at.9 kinci kardeininin de oke lmne dayanamayan Uakzade Sadk Efendi, Belediye Meclisi yeliinden ayrld. Acsn unutabilmek iin olu Muammer'e brakt hal alm satm ve nakliyecilik iinin bana tekrar dnd. Latife, Halid Ziya (Uaklgil) gibi torunlaryla teselli buldu.

kinci kez belediye bakan

Vali Abdurrahman Paa, Uakizade Sadk Efendi'den sonra en ok oyu alan Evliyazade Hac Mehmed Efendi'yi belediye bakanlna atad.

9. Uakzadeler yllar sonra ayn acyla bir kez daha karlaacaklard, iki amcas da intil
n r > A u n l n LJ.I:J " 7 : . . _ -T . . . . .

31

Uakzade Sadk Efendi'nin istifasndan sonra Vali Abdurrahlan Paa'nn tepkisini almamak iin Balyoszade Matyos Efendi de istifa etti. Bylece Belediye Meclisi yeni yelerden olutu. Belediyede gerekletirilen bu yenilenme sadece bakanlk ve meclis yeleriyle snrl kalmad. Bir nceki dnemde ie alnan belediye kadrosunun yzde 70'i tasfiye edildi. ikinci kez greve gelen Evliyazade Mehmed Efendi, Vilayetle tekrar iyi ilikiler balatt. yi ilikilerden kast, Evliyazade Hac Mehmed Efendi'nin valinin sznden kmamasyd. Bu erevede Evliyazade Hac Mehmed Efendi'nin belediye bakanl dnemi, belediyenin, tekrar Vilayetin bir ubesi haline gelme sreci olarak deerlendiriliyordu. Ancak anslyd. Greve geldii ilk gnlerde, Vilayet binasnda "snt" gibi duran belediyeyi, yeni binasna tatt. Yeni belediye binas yeni kadrolar da beraberinde getirdi. Kadrosu iinde, 5 kiiden oluan Muhasebe Kalemi; 5 kiiden oluan Tahrirat Kalemi; 7 kiiden oluan Tanzifat Muhasebe Kalemi; 160 kiiden oluan Memurini Tanzifiye; 10 kiiden oluan Ketebe ve Memurini Saire; 8 kiiden oluan Memurini Tbbiye ve Fenniye ile 57'si avu olmak zere 74 kiiden oluan Memurini craiye vard... Brokrasinin ykn azaltmak iin, "belediye reislii muavinlii" kadrosunu ihdas etti. Asayi nlemlerini artrd; hamallarn tadklar mallan almalann nlemek, serserilerin dzen altna alnmasn salamak iin, belediye kolluk gcn kuvvetlendirdi. rnein dnlerde silah atlmasn yasaklad...

Dnrleri Giridzadeler10
Bu uygulamay ilk olarak kz Evliyazade Glsm'n dnnde balatt. Davetlilerin silah atmasna izin vermedi! Nianls Yusuf'un intihanyla bunalma giren Glsm, ksa bir sure sonra Giridzade Hac Sleyman Aa'nn torunu Nuri Efendi'yle evlendirildi. simlerinden de anlald gibi Giridzadeler, Giritli'ydi. Giridzade Hac Sleyman Aa, tpk dnrleri Evliyazadeler &o izmir'in zengin komisyonculanndan biriydi. Aynca "Serbevvabin dergh"nn kurucusuydu. Tuzcuzadelerin kz Hatice Hann la evliydi.
Evhyazadelerin soyaac iin "Ek"e bakabilirsiniz. 32

Tuzcuzadeler, zmir'de ihra mallarnn depolardan limanlara nakil ilerini yrten bir aileydi.: 1 Tuzcuzadeler, Helvaczadeler ve Uakzadelerle de dnrd. Bu evlilikle Helvaczadeler, Uakzadeler, Tuzcuzadeler, Giridzadeler ve Evliyazadeler akraba oldular... Giridzade Hac Sleyman Aa ile Hatice Hanm'n evliliinden ocuu vard: Reid, Tahir ve Halil. Bu kardeten Halil Efendi'nin be ocuundan en by Nuri, Glsm'le evlendi.12 Glsm Hanm-Nuri Efendi iftinin bir yl sonra Kemal adn verdikleri bir oullan oldu. Daha sonra bir de kzlar dodu: Faire. Evliyazade Hac Mehmed Efendi kzn evlendirdikten sonra

tekrar belediye ilerine dnd. Tpk daha nceki belediye bakanl dneminde olduu gibi baz ileri "sevap" iin yapt; bu nedenle bu giderlerin parasn cebinden dedi. rnein, kendi adna Hisarn'ndeki camiin adrvann yaptrd. Evliyazade Hac Mehmed Efendi, dnemin ngiltere Bakonsolosu Frederic Holmwood C.B. ve Viskonsl E.C. Blech; Fransa Bakonsolosu M. Rougon ve Hollanda Konsolosu Hendrik Spakler'le ok samimiydi. Vali Abdurrahman Nureddin Paa, mays 1893'te zmir'den Edirne'ye atand. Onun yerine, II. Abdlhamid'in Nafa (1879) ve Adliye (1884) nazrlklarn yapp daha sonra kzaa ekilen Hasan Fehmi Paa getirildi. Yeni vali ile Evliyazade Hac Mehmed Efendi arasnda hibir problem yaanmad. Ama ac bir olay Evliyazade Mehmed Efendi'nin belediye bakanln brakmasna neden oldu...

Evliyazade Mustafa'nn lm
Belediye Bakan Evliyazade Mehmed Efendi o yllarda zmir'i kasp kavuran salgn hastalklar yok etmek iin var gcyle aI I. Evliyazadelerin dnrleri Tuzcuzadeler, 1950'li yllarda, yani Evliyazadelerin damad Babakan Adnan Menderes dneminde, Trkiye'nin NATO'ya girmesiyle kurulan sler ve tesislere tamaclk yaparak "Tuzcuolu Tamaclk irketi"ni byttler. Bugn Trkiye'nin en byk tamaclk irketlerinden biri oldular. 12. Evliyazade Glsm'n ei Giridzade Nuri Efendi'nin kardei Hac Reid Efendi'nin torunlar Erturul Aka, I 962'de Yeni Trkiye Partisi, 1965 ve 1969 seimlerinde ise AP'den milletvekili olarak TBMM'ye girdi. Erturul Aka'nn aabeyi A. Orhan Aka ise 1964-1973 yllar arasnda AP senatrl yapt. 33

st Bulac hastalklarn kentte yaratt tahribatn nne gemek iin, salk komisyonu kurdurdu. ehir temizliinin srekli denetim altna alnmas iin, jandarma kumandan, shhiye mfettii ve belediye zabtalarnn mterek almasn salad. Btesinin yetersiz olmasna ramen belediye doktorlarnn saysn artrd. Ama ne yaptysa zmir'in o yllarda en byk sorunu olan tifonun nne geemedi. 1831'den beri skenderiye, stanbul gibi limanlardan, hatta Fransa'dan gelen tifo salgn her geen gn artarak sryor, ehirde neredeyse her evden bir cenaze kyordu. Tifo hastal nedeniyle len zmirlilerin iinde biri vard ki, Evliyazade Mehmed Efendi'nin belediye bakanlndan ayrlmasna neden oldu. Henz bulu ana yeni giren Evliyazade Mustafa yakaland amansz hastalktan kurtulamayarak vefat etti. Gen Mustafa, Evliyazade Hac Mehmed Efendi'nin kardei Evliyazade Ahmed Efendi'nin oluydu. Demirhan'da tccarlk yapan Evliyazade Ahmed Efendi'nin ei Zehra'dan bir de Ymmiye adl kz vard. Mustafa'nn lm, Evliyazade Mehmed Efendi'yi derinden sarst. stelik hem yal hem de hastayd. Vali deiikliinden yararlanarak istifasn verdi. Yeni vali, ngilizci olarak bilinen Kbrsl Kmil Paa'nm kalmas iin yapt srarlara ramen Evliyazade Hac Mehmed Efendi belediye bakanln brakt.

akrcal'y Levantenler koruyor!

1895 ylnn kasm aynda zmir valiliine bir kez daha eski bir sadrazam atand: Kbrsl Kmil Paa!

ingiliz evrelerine yaknlyla tannan Kbrsl Kmil Paa zmir e gelir gelmez bata Whittalller ve Forbesler olmak zere ngiliz Levanten aileleriyle ok yakn iliki iine girdi. Bu yakn mnasebetler o kadar artt ki, kentte, "ehre korku salan akrcal Mehmed Efe'nin eylemlerine bilerek gz yumuyor. Amac asayii sabote edip, ngiltere'nin blgeye mdahalesini temin etmek. Mdahale arkasndan ise zmir'in muhtariyet kazanmasyla birlikte <endisi de bamsz vali olacak" dedikodular yaylmaya balad. Kamil Paa'nm ngilizlerle yakn ilikisi zmir'de ban belaya soktu. Gerek bu ilikisi gerekse akrcal Mehmed Efe'yi korudu8 U eklindeki jurnaller Yldz Saray'na ulanca, II. Abdlhamid amil Paa'dan kurtulmaya karar verdi. Saray'daki dostlar saye34 sinde, azledileceim renen Kbrsl Kmil Paa soluu zmir ngiltere Konsolosluu'nda ald. Korktuu, Midhat Paa'nn bana gelenlerin benzerini yaayacak olmasyd. Bekledii son gereklemedi. ngiliz hkmetinin giriimleriyle srgn yerine, doum yeri Kbrs'ta mecbur ikamet etmesine izin verildi.13 O dnemde zmir'in banda sadece tifo gibi salgn hastalklar belas yoktu. ehrin etrafn sarm eteler de zmir halkn canndan bezdirmiti. Bugn olduu gibi dn de eteler srtn belli glere dayamlard. rnein zmirli Whittall ailesi akrcal Mehmed Efe'nin en byk destekisiydi! Whittalller akrcal'ya silah ve cephane yardmnda bulunuyordu. Bu kukusuz karlkl bir kar ilikisiydi. Lojistik destein karlnda akrcal Mehmed Efe, Levantenleri Rum etelerinden koruyordu! 1887'de Rum Kaptan Foti etesi, Bornova'da Whittalller ile Wilkinsonlarn drt ocuunu daa kaldrm; 800 lira fidye istemi; Whittalller zaptiyelerden habersiz paray gtrp ocuklan sa salim teslim almlard. Bu olaydan sonra Levantenler gvenlik nlemlerini kendileri almaya balamlard. Gn gelecek nam byk akrcal Mehmed Efe, Osmanl Devleti tarafndan balanmas iin, Whittall ailesini arac sokacak ve affedilip "dze inmesini" salayacakt. zmir'deki bu "derin ilikileri" bilmeden valilik, belediye bakanl grevini yrtmek zordu. Kbrsl Kmil Paa, Levantenlerle, yabanc tccarlarla ve dipolomatlarla hayli scak ilikisi olan Evliyazade Hac Mehmed Efendi'nin grevi brakmasn bu nedenle hi istememiti. Ancak Evliyazade Hac Mehmed Efendi kararlyd.14
13. Gerek midir bilinmez, Kbrsl Kmil Paa zmir valilii srasnda sk sk memleketi Kbrs'a gidiyordu, izmir'de o tarihlerde yapt nktelerle zmir'in gnlnde taht kuran air Erefin hayranlar arasnda Vali Kmil Paa da vard. zmir Valisi Kmil Paa, Erefi seviyor ve koruyordu. Bir gn, Kmil Paa, Kbrs'a giderken, Ereften ne hediye istediini soruyor. Eref, "Kbrs'n eekleri mehurdur, bir eek getirirseniz makbule geer paam" diyor. Bir ay sonra Kmil Paa, Kbrs'tan dnyor. Valiyi rhtmda karlayanlar arasnda Eref de vardr. Kmil Paa vapurdan iner ve karsnda Erefi grnce, elini dizine vurarak "Th! Sen benden eek istemitin. Unuttum. imdi, seni grnce aklma geldi" deyince Eref altta kalacak deil ya, hemen cevabn verir: "Ziyan yok paam ! Siz geldiniz ya!" 14. Evliyazade Hac Mehmed Efendi'nin torununun olu Aydn Menderes, Kbrsl Kmil Paa ile Evliyazade Hac Mehmed Efendi'nin ok yakn arkada ve dost olduklarn sylyor. Bu iki devlet adamnn dostluunu, Evliyazadelerin yaayan kuann neredeyse tamam teyit ediyor. Ailelerine ait bu any hepsinin bilmesi, yllar boyunca bu ilikinin hep konuulduu anlamna geliyor. 35

Evliyazade Hac Mehmed Efendi'den boalan zmir Belediye bakanlna Hac Mehmed Eref Paa getirildi. Evliyazade Hac Mehmed Efendi, yeeni Mustafa'nn gen yanda vefat, yalanmas ve son aylarda bir trl kurtulamad hastal nedeniyle lm korkusuna kaplmt. Evden kmyordu. lerini olu Refik'e devretmiti...

Evliyazade Refik Efendi

Evin tek erkek ocuu Refik, dadlarla, halayklarla, hizmetilerle byd iin hayli markt. Refik, babas gibi ticaretle uramay hi sevmiyordu. Ancak isiz grnmek istemedii iin, zmir Valilii'nin karsnda bulunan, babasna ait, "20 odas, 41 karyolas" olan Evliyazade Oteli'ni ynetiyordu. zellikle yabanc konuklarn kald otelin oda fiyatlar dneme gre hayli yksekti: 50,75 ve 100 kuru! Bir dier geliri de Evliyazade Han'ndaM dkknlarn kiralaryd. Evliyazade Refik, iyerlerine pek uramyordu. O yllarn moda aksesuar olan ve bu nedenle elinden hi brakmad gm sapl bastonuyla arabasna binip zmirlilerin "Marina" dedikleri limana giderdi hemen her gn... Marina ve evresinde Avrupa standartlarnda kafe ve restoranlar vard. En ok tercih edilen yer "Viyanal Bay Kraemer'in Restaurant" ve "Cafe Loukas"t. Kordon'da bulunan "Sporting Club" kentin en nl kulbyd. Zevkle denmi tertemiz salonu, bin bir iekle ssl bahesi ve teras hemen her gn dolard. Kulbn n tarafnda nhtm kenarnda kk irin bir orkestra mzik yapard. Ayrca eitli temsillerin yapld kk tiyatro salonu vard. Kulbe kadnlar da gelebiliyordu. Rumlar, Trklerin kulbe ye olmamas iin ellerinden geleni yapyordu. Buna ramen, Osmanzade Ziya, Uakzade Muammer, Skkerzade Tevfk gibi Evliyazade Refik de kulbn ender Trk yelenndendi. Evliyazade Refik apknd. Levanten kzlarla arkadalk etmekten holanyordu. Zaman deiiyordu. Mslman kzlarnn Marina'da gezinmeleri ve alverie git36 meleri zmir'de hi yadrganmyordu. Kzlar genellikle sokaa arafsz kyorlard. Dar olmayan elbise giyip zerlerine bele kadar inen bir rt atyor, yzlerini ince ama koyu bir baka rtyle kapatyorlard. Evliyazadelerin kzlar, kadnlar moday yakndan takip ediyordu. Zaten kara arafa hi girmemilerdi! Kentte piyano merak ok yaygnd. Evliyazade Refik Efendi piyano dinlemeyi ok seviyordu; mzie tutku derecesinde balyd. zellikle zmir'e gelen talyan Opera Kumpanyas'n ve Fransz Operet Topluluu'nu karmamaya gayret ederdi. Bohemya Kadn Kumpanyas gibi dk nitelikli elencelere dnp bakmazd bile... Evliyazade Refik Efendi alaturka mzikten de holanrd. Ancak sadece arkadalaryla yapt pikniklerde dinlemek artyla. zellikle yaz akamlan krfezde yaptklar kayk gezintilerinden ok keyif alrd. On-on be arkada bir olur, ilerinde saz alanlarla,

gzel seslilerle, ya yiyecek iecek doldurduklar kayklarla denizde ya da bir bahede sabaha kadar yerler ierler, alar sylerlerdi. Raid'in yksek perdeden sesi, Aziz'in davud kaln dolgun sesi, Halid Eyb'n gazelleri sabaha kadar susmazd. Arap Abdi ve ahbaz Ali'nin esprileri ortal knp geirirdi. Uakzade Halid Ziya (Uaklgil), Abdlhak Hamid (Tarhan), Muallim Naci ve Recaizade Mahmud Ekrem vb. airlerden iirler okurdu. zmir'in tannm ailelerinin ocuklar baz geceler ngiliz skelesi'nin az ilerisindeki Madam Julia'nm lks genelevine konuk olurlard. Ad genelevdi ama ev herkese ak olmazd; burada sadece kentin paral zenginlerine hizmet verilirdi. Bu evde yer bulamayanlar, kinci Kordon'da postane karsndaki Cafe Costi'ye kan sokak banda bulunan Maison Doree ya da Madam Eme'yi ziyaret ederlerdi. Rumlarn ilettii nc snf genelevlere pek uramazlard.

Smyrna Races Club

Refik'in, babas Evliyazade Hac Mehmed Efendi'yle ortak ynleri hemen hemen hi yoktu. rnein, Evliyazade Refik'in balca tutkusu atlard.
37

gu onun neredeyse tek "iiydi". Ata ok iyi binerdi. Bu konuda iddiaya girmekten ekinmezdi. gir gn yine bir arkadayla iddiaya girdi. izmeleri ile eyerin arasna be altn koyulacakt. Bu altnlar drmeden, bir volta tms, iki volta da galop yaparsa altnlar alacakt. Sonuta iddiay kazand ve altnlar ald. At yarlar zmir sosyetesinin yan yana geldii bir elenceydi. zmir'in en nemli kousu Sultan Kousu'ydu. Padiahlar adna at yarmas yaplmasn yllar nce Sultan Abdlaziz istemiti. Sultan Abdlaziz zmir'e geldiinde zengin ve mehur bir Levanten aile olan Vitollerin Bornova'daki evinde misafir kald bir gece at yarlarndan bahis ald. Spora ve zellikle gree dknlyle bilinen Sultan Abdlaziz kendisi iin bir kou dzenlenmesini istemiti. Bunun iin Hazinei Hassa'dan 300 altn tahsisat ayrlmasn emretmiti. Evliyazade Refik, ngiltere Bakonsolosu Mr. Patterson, ngiliz tccar Forbes ile Yahudi Levantenler Alyoti ve Rees gibi at severlerle "Smyma Races Club" adnda bir yar kulb kurdu. Kurucular arasnda einin akrabas Kapanzade Read Efendi de vard. Evliyazade Refik, zmir'in nl ailelerinden Kapanzadelerin kz Hacer'le evliydi. zmir'in en tannm ailelerinden Kapanzadeler kimdi ? Bu sorunun yant, Evliyazadeler hakknda da bilgi sahibi olmamza yarayabilir. Ancak bu sorunun yantn renmek iin XVII. yzyla kadar uzanmamz gerekiyor...

Sabetay Sevi
zmirlilerin "Kara Mente" dedikleri Haham Mordahay Sevi'nin ailesi, kentteki Yahudilerin byk ounluu gibi, 1492 tarihinde spanya'dan kovulmutu.

. XV yzyln son yllar ve XVI. yzyln ilk yllarndan itibaren kpanya (1492), Sicilya ile Gney talya (1493), Portekiz (1497) ve ?er Avrupa lkelerinden kovulmu ok sayda Yahudi Osmanl Devletine smd. >ev ailesi nce Mora'ya sonra zmir'e yerleti. Kara Mente"in olu, Sabetay Sevi, 7 temmuz 1626 tarihinde zmir'in Agora semtinde dodu.
38

Her Yahudi ocuk gibi o da eitimine nce kutsal kitap Tevrat' renerek balad. Tevrat'n zel yorumu sonucu ortaya kan gizemli "kabala" retisine merak sard. Haham olarak yetitirilen Sabetay Sevi, otuz dokuzuncu yann eiinde youn bir mistisizme sapland. Yahudi toplumunu kurtaracak tanrsal ilah gce sahip Mesih (kurtarc) olduunu sylemeye balad. Agora'daki Portugal ve Galante sinagoglarnda ilk vaazlarna balad.15 Ve 31 mays 1665 tarihinde "Mesih" olduunu ilan etti. Yahudi inancna gre Mesih, kendilerine, bugnk israil topraklarnda bamsz bir devlet kuracak ve dnyann drt bir yanma dalm olan Yahudileri bir araya toplayacakt. Mesih olduunu iddia eden Sabetay Sevi, sinagoglarda ateli konumalar yapmaya balad. Taraftarlarnn says her gn artt. Bu heyecanl konumalar, Avrupa'dan Yemen'e, Kuzey Afrika'dan Anadolu'ya kadar geni bir corafyada yaayan insanlar arasnda dalgalanmalar yaratt. Bu akm, Hristiyanlan da, Mslmanlar da etkiledi. Avrupa'daki Milleneryan Hristiyanlan da 1666 ylnda sa Mesih'in ikinci kez dnyaya geliini bekliyorlard. Bu kehanete gre sa'dan nce Yahudilik iinden bir Mesih kmas, bu Mesih'in btn Yahudileri Hristiyanla dndrmesi ve "Kutsal Topraklar" igal eden "Trk" imparatorunun sonunun gelmesi gerekiyordu. Sabetay Sevi'nin ortaya k baz Hristiyanlara gre bu kehanetin habercisiydi! Gelimelerden rahatsz olan Osmanl ynetimi Sabetay Sevi'yi tutuklad ve yarglad. Sultan IV. Mehmed, ok uzun sren yarglamay perde arkasndan takip etti. Yarglama sonunda Sabetay Sevi'nin nne iki seenek kondu: iddialarndan vazgemezse ldrlecek ya da Mslmanl kabul ederse hayat balanacakt.

Yahudi dnmesi bir eyhlislam!

Burada bir parantez amak gerekiyor: Sabetay Sevi'nin saray- 1 da sorgulan srasnda orada bulunanlardan biri de sultann doktorlarndan Hayatzade Mustafa Fevzi Efendi'ydi.
IS. Sinagoglar da dahil olmak zere tarih eserlere yeniden hayat vermek iin TSAD Bakan Tuncay zilhan ile izmir Bykehir Belediye Bakan Ahmet Pritina Agora'da
k.-....-.- u:
. , _ LJU^U^C UCICUI^I

byk bir restorasyon almas srdrmektedirler. 39

Hayatzade aslnda, gerek ad Moses ben Raffael Abrabanel lan, Yahudilikten Mslmanla dnm biriydi. Gershom Scholem Hayatzade iin Sabetay Sevi adl kitabnda, Sultan'm kz kardeiyle evliydi ve 1670'te Erzurum valisiydi. 1665'e kadar Temevar (Macaristan) valilii yapmt. (2001, s. 338) diye yazyor. Hayatzade Mustafa Fevzi Efendi'nin torunu Mehmed Emin

Efendi, Osmanl'da eyhlislamlk yapan, -bilinen- ilk Yahudi dnmesidir! Oullarndan biri mderris olmu, torunu Hayatzade Mehmed Emin de dedesinin izinden gitmi, hekimba, kazasker, kad ve mderris olduktan sonra eyhlislamla kadar ykselmitir. Yani bir Yahudi dnmesi Osmanl'nn eyhlislamln yapmt. Dnelim tekrar Edirne Saray'ndaki sorgulamaya... Hayatzade Mustafa Fevzi Efendi, Edirne Saray'ndaki sorguda Sabetay Sevi'nin tercmanln yapt. Sonuta Sabetay Sevi kendisine nerilen iki seenekten birini kabul etti. "Bu can bu bedende olduu srece Mslman'm" dedi ve "Mehmed Aziz Efendi" adn ald. Kans Sara ise "Fatma Hanm" adn seti! Taraftarlarnn bazlar bu hareketi ihanet olarak grp, Sabetayist olmaktan vazgeti. Hatta kimileri, "yeni durum"a kar kp intihar etti. ounluk ise Mslmanl kabul etti. Kabul edenler kendilerine "maaminler" (inananlar) diyorlard. Sabetay Sevi ve yandalanna, dinlerinden dndkleri iin, "avdet" (dnme) denilmeye baland. Sabetayistler, islamiyet'i kabul ettiklerini sylemelerine, griiLute Mslman gibi hareket etmelerine ramen, gerekte Musevlie inanmaktaydlar. En belirgin zellikleri gl saklanma yetenei olup, (...) gerek Mslmanlara kar kendilerini iyi korumasn bilirler. Gerek Mslmanlarn hayatn yaamak, zel yaamlarnda onlarla beraber olm ak, onlarn doru ve hatal taraflarm iyi taklit etmek, grnte uslmanlm amalarna iyi hizmet etmek, ancak buna karlk ken40 di i dnyalarnda Mslman vatandalardan binlerce fersah tede olmak. Ne vicdan esneklii! Ne irade gc!" (M. Danon, Tarih ve Toplum, aralk 1997) Her birinin, hem Trke hem de brance ad vard. Trke adlar toplumsal yaamda, brance adlar ise aile ve "cemaat iinde" kullanlyordu.16 Sabetayistlerin byk ounluu spanyol gmem, yani "Sefarad" d. Bu nedenle anadilleri brance-spanyolca karm Ladino'ydu. ou Trke'yi ve Rumca'y da iyi derecede konuuyordu. Sabetayclk sadece zmir, Selanik gibi Osmanl kentlerinde deil, Orta ve Kuzey Avrupa kentlerinde de yaylmt. Sabetay Sevi 1675 tarihinde ld. Ve gerek gizem bundan sonra kk sald. nk Mesih'e inanan byk bir kesim Sabetay Sevi'nin gvdesel olarak Mslmanla dndn, ancak ruhsal olarak ge uarak yeniden dnyaya dneceine inandlar. Sabetay'm 1666'da din deitirmesini izleyen on yl boyunca yaklak 200 aile de Mesihlerinin izinden giderek Mslman olmutu, bu ailelerinin ou Edirne, Selanik, stanbul, zmir ve Bursa'dayd. Anadolu'da ve Balkanlar'da da din deitiren baz aileler vard. 1683 ylnda Selanik'teki Yahudiler arasnda kitlesel din deitirmeler grld ve ksa srede yaklak 300 aile Mslman oldu. Bilinen en eski kaynak olan Danimarkal gezgin Karsten Nibeuhr'un 1784 tarihli eserinde, burada (Selanik'te) 600 dnme aile bulunduu belirtiliyor. (John Freely, Kayp Mesih, s. 254-255 ve 258)

Gershom Scholem, Sabetay Sevi adl almasnda nfusun 60 000 olduunu yazar. (s. 326)
16. www.geocities.com'da Sabetayist isimlerin kkenine ilikin yaplan aratrmada bu kitapta karmza kacak baz isimlere rastlamak mmkn: Beria, Berrin, Gzin, Nejat, Kemal, Ethem, ibrahim Ethem, Baha, Fatin, Sevin, Siret, Yasemin, Leyla, Nzm, Kerem, Vedia, Yahya, Mehmet, Mehmet Ali, Sibel, Bahar, Feriha, Suzan, Melike, Esra, ipek, Niyazi, Talat, Tahir, Ata, Alp, Ender, Can, Kenan, Nuri, Cavit, izzet vb. Trkiye'de zeladbilim (onomastik) konusunda yaplan almalar genellikle kmsenerek izlenir. Oysa Yahudi kltrnde isimlerin nemi byktr. Kabalaya gre her harfin bir sra numaras, temsil ettii bir gc bulunmaktadr. Yani, harflerin kendi aralarnda gizemli bir ilikisi ve bunun mistik bir aklamas vardr. Bu nedenle gerek Yahudiler ve gerekse Sabetayistler sanlann aksine isim koyma konusunda son derece zenlidirler. Bir noktann daha altn izmek isterim: arama sitesi www.google.com'a "Sabetayist- Evliyazade" diye yazp, arama yaparsanz, karnza, Evliyazade isminini Sabetayist ailelerin kulland bilgisi kar! Ama Trkiye'de Evliyazade soyadn kullanan her aileyi Sabetayist sanmak yanltc olur.

nananlar Sabetay Sevi'nin lmne inanmamlard; o (Mai,, olmemiti, sadece beden deitirmiti ve yeniden dnyaya gelecekti. Sabetay Sevi ldkten sonra Sabetaycln merkezi durumuna gelen kent Selanik'ti. Sabetay Sevi'nin son ei Aye, Selanikli'ydi. Aye kardei Yakov Kerido'nun (Abdullah Yakub) len einin ruhunu tadn ne srd. Sabetay Sevi (Maiah) ile cemaat arasndaki balanty ancak Yakov Kerido'nun srdreceini syledi. Bylece Kerido'ya inanan taraftarlar olumaya balad. Yakov Kerido, yani Mslman adyla Abdullah Yakub, slam'n emirlerini eksiksiz yerine getirmeye dayal bir esas kurdu. Kendilerini "mmin" olarak gren bu grup yeleri namazn, orucunu, zektn ihmal etmiyordu. okelilik ve boanma konusunda Mslmanlardan farklydlar. Sabetayistler birden fazla ee karydlar. Evlilik, snnet, seyahat, ie balama, hatta ameliyat konusunda bile liderlerine danyorlard. Din, giysiler, rf ve detler hususunda mevcut olan dzene ayak uydurmakta hi glk ekmiyorlard. Hatta, Abdullah Yakub cemaat mensuplarna rnek olmak iin, yanma "mritlerinden" Mustafa Efendi'yi alarak Kabe'ye hac olmaya gitti. Ancak Mekke'ye giderken deve zerinden derek ld. "Hac" olup dnen Mustafa Efendi "tarikatn" bana geti. Hac Mustafa Efendi kendisine iki halef seti: Mehmed Aa ve zak Aa. Bunlarn unvanlar "Zian"d! Yakov Kerido'nun salnda balayan grup iindeki tartmalar bitmedi, daha da alevlendi. Muhalif grubun ban Mustafa elebi ekiyordu. Mustafa elebi, sadk adamlarndan Abdurrahman Efendi'nin Sabetay Sevi'nin lmnden dokuz ay sonra doan olu Baruchiah Russo Maiah'n ruhunu tadn ileri srd. Yani Sabetay Sevi'nin ruhunu Yakov Kerido deil, Baruchiah Russo tayordu. Sabetayistler ikiye blnd. Baruchiah Russo, yani Mslman yla Osman Baba'ya inananlar gruptan ayrld ve bunlara Karak a (Karakaler) dendi. Kalanlara, Yakov Kerido'nun Mslman ad Abdullah YaKub'dan dolay "Yakubler" denildi. Zamanla Karaka grubu da paraland, takaslarn bir sre sonra, krk yama gelen Osman Baba'y

k
42

Mesih ilan etmesi grup iinde tartmalara yol at. brahim Aa, Osman Baba'nn Mesih deil Mesih temsilcisi olabileceini syledi. Tartmalar srerken, Osman Baba'nn lm grupta ayrl kesinletirdi. nk ibrahim Aa, "Mesih lmez, bedeni rmez" grn ileri srerek, mezarn almasn istedi. Mezar almad ve brahim Aa bakanlndaki grup Karakalardan koptu. ounluu zmirli olan ve ban brahim Aa'nm ektii gruba "Kapanc" (Kapanler)17 denildi. "Yakubler", "Karaka" ve "Kapanc" adl bu Sabetayist grubun toplumsal ve ekonomik konumlan birbirlerinden farklyd. Yakubleri, Selanik'teki st snf Osmanl memurlan oluturuyordu. En kalabalk grup olan Kapanclar, ounlukla zmir'de oturuyorlard; st ve orta snf oluturan tccarlard. Muhafazakr olmalaryla bilinen Karakalar ise, zanaatkar, esnaf ve iilerden oluuyordu. rnein berberler, kasaplar, kunduraclar ve hamallar bu gruba dahildi. yle ki, ilk dnemlerde Selanik'teki berberlerin tamam Karaka't. Bu ayn grup, ayn yerlerde ibadet ediyorlar, ayn mezarlklarda topraa veriliyorlard. Birbirlerinden kz alp vermiyorlard. Osmanl dneminde byleydi, peki rnein yarm yzyl nce nasld? Bu nedenle araya girip bir not yazacam: Trkiye'nin en nl Sabetayist ailesi pekiler, Karaka't. Bu grubun tutuculuuna bir rnek vermek istiyorum. Gazeteci Abdi peki Bykada'da tant Esin Dlen adl gen kzla nianland. Ancak bu birliktelii Abdi peki'nin babas ve aabeyi hi tasvip etmedi. Sonunda nian bozuldu. Yazlanlara baklrsa pekiler, Dlen ailesinin yaam tarzlann ok farkl bulduklan iin nian bozmulard. Ben size gerei yazaym: Esin Dlen, nl ttn tccan Ktipzade Mehmet Dlen'in kzyd. Ktipzadeler, Kapanc grubuna dahildi. Esin Dlen'in annesi Nermin Hanm, zmir Belediyesi eski bakanlarndan Osman Kibar'm amcaolu Sanm Kibar'n kzyd. Kibar ailesi Karaka't... Kapanc Mehmed Efendi ile Karaka Nermin Hanm'm evlenmesi, o yllarda bu iki grup arasnda hayli frtnalar yaratt. Karakaler, Yakublere deil ama aynldklan Kapanlere aradan yllar
I 7. "Kapan" ibrance'de "izmirim" demektir. (Yaln Kk, Tekeliyet, 2003, s. 243) 43

I
esine r a m e n hl hn doluydular. Basklar olsa da, Nermin Hanm'n gl kiilii bu evlilik ndeki tm engelleri kaldrd. Ama Karakalar bu evlilii hi nnavlamad. Bata baba Sleyman Cevdet peki ve byk aabey Mehmet eki, bu evliliine kar ktlar. Abdi peki'nin, annesi Karaka*

bile olsa, Kapan bir adamn kzyla evlenmesine raz olmamHayat tarzlannn farkl olduunun sylenmesi sadece bir klft nk Abdi peki, Esin Dlen'den sonra kimle evlendi dersinizNermin Hanm'n kardei Ali Kibar'm damad Emir Dilber'in kz kardei Sibel Dilberle... Dilberler Karakaler arasnda en muhafazakr aileydi. Abdi peki'yle nisam bozan Esin Hanm da "Altnydz" markasn Trkiye'ye kazandran Kerim Kerimol'la evlendi.18 peki, Dilber, Kibar, aml, Aker, Cezzar, Bakurt, Gencer, Atam, lger, Biren, Oan, Atatr, Gerel, Msrl gibi Karaka aileler cenazelerini genellikle, Sabetayistlerin mezarl olarak bilinen skdar'daki Blblderesi Mezarl'na defnediyorlar. Blblderesi Mezarh'ndaki mezarlarn hemen tamam Karaka'dir! rnein yukanda adlar geen Ayla (Kibar)-Emir Dilber ifti bu mezarla defnedilmitir. Blblderesi Mezarl'nn giriindeki caminin ad Feyziyehatun Camii'dir. Bugne kadar yazlan kitap ve makalelerde, Feyziye Mektepleri iin "Sabetayistlerin okulu" diye yazlmaktadr. Bu okulu 1873'te Selanik'te kuran emsi Efendi (ki mezan Blblderesi Mezarl'ndadr), okulun ilk mdr Cavid Bey, 1900 ylnda tm mallarn okula balayan Msrl ailesi ve okulun Trkiye'deki on kiilik kurucu listesinin tm Karaka'dir. llerini hl Blblderesi Mezarl'na defnetmelerinin ve Feyziye Mektepleri'nin yz otuz yldr dimdik ayakta durmasnn bir tek sebebi vardr: Karakaler, Yakubler ve Kapanler gibi asimile olmamtr! Ama unun altn da izmek zorundaym: Feyziye Mektepleri'nin Karakalerin olmas, okulda Trk, ngiliz, Fransz, Mslman, Yahudi, Hristiyan, Sabetayist (Kapan, Yakub) yani hemen
p l .

ild l< r r r " n K i b a r " K a t iP2 a d e Mehmet Dlen evlilii bu iki grup arasndaki ilk evlilik dete ' fZ a K a r a l < a 5 ' 5a m 1 ailesinin kz Aye amh'nn (nl tiyatrocu Engin Cezzar'n lige | panc rubundan Ahmet Kapanc'yla evlenmesi de iki grup arasnda gerginler a?m5t l- Ama buna benzer "gerici tepkilere" ramen, gnmzde bu tr evlilike
re

sk sk rastlanmalar,^..

44

her rk, din ve dilden, her gruptan rencinin ders grmesine engel deildir. Biz yine Evliyazadelerin hikyesine dnelim... Evliyazadelerin dnr Kapanzadeler, bu Sabetayist gruptan Kapanlere mensuptu! Sabetay Sevi, Musa Peygamber'in "On Emir"inden ilham alarak on sekiz emir yaynlad. Bunlardan on yedinci emir "mritlerinin" Mslman biriyle evlenmelerine getirilen kesin yasakt: "On yedinci budur ki, onlarla (Mslmanlarla) nikh akdedilmemesi lazmdr." Toplumsal yaamda slam dininin gereklerini yerine getirecekler, ancak kesinlikle gerek Mslmanlarla evlenmeyeceklerdi! Aksi takdirde cehennemlik olacaklar uyars vard. Kzlar Hatice'yi, Evliyazade Refik'le evlendiren zmirli Kapanzadeler "asimile" olup, Sabetay Sevi'nin emrini dinlememi olabilirler mi ? Ya da... Evliyazadeler Sabetayist miydi ? ki ailenin birbirinden kz alp vermesi ve "zeladbilim" (onomastik)

gl bir olgu! Ama bunlar yeterli midir? nk zamanla Sabetayistler arasnda Osmanl-Trk toplumu iinde asimile olup Mesih inancndan kopan aileler vard. Sabetay Sevi konusunda Trkiye'de ilk aratrmay yapan isimlerden brahim Alaettin Gvsa, Sabetay Sevi adl kitabnda bir noktaya dikkat ekiyor: 1884 senesine doru Goncai Edep isimli bir mecmua karan gen Sabetayistler, gya Sabetay ananesinin artk unutulmas lazm geldii ve izdiva yoluyla Trk camiasna karmamann pek gln olduu eklinde propagandalar yapmaya balamlardr. (2000, s. 81)1 9 brahim Alaettin Gvsa'nn verdii bilgi eksikti. Sabetay Sevi ve Sabetayclarn Gelenekleri adl kitabn yazar Prof. Abraham Galante "eksik bilgiyi" tamamlyor: Sabetay Sevi, genler tarafndan yaymlanan Goncai Edep adl dergide, "XVII. yzyln arlatan"olarak tanmland. Bu durum kar19. Goncai Edep dergisini karan isimlerden Fazl Necib Sabetayist bir ailenin oluydu. Asr ve Yeni Asr gazetelerinin kurucusu ve bayazar Fazl Necib, Sabah gazetesinin sahibi Din Bilgin'in babas evket Bilgin'in z amcasdr. Bilgin ailesi Yakub Sabetayist'ti.

45

erubun bakan genlere ait olan baz haklar snrlamak zo, kad. Yabanc bir dilin eitimi, istanbul yksekokullarna gittp eitimi, hukuk ve eczaclk gibi eitim faaliyetleri onlara yaldand. Daha sonra bu yasak kalkt ama bu genlerin Avrupa'da eitim grmeleri yasakland. (2000, s. 87) Grnen o ki, XIX. yzyln sonlarna doru Sabetayistler aramda Mesih konusunda farkl dnceler ortaya kmt. Baz Sabetayist genler Sabetay Sevi'nin "arlatan" olduunu dnyordu. Ama aile bykleri tarafndan da hemen cezalandrlyordu. Bunlar ne zaman oluyordu; Evliyazade Refik ile Kapanzade Hacer'in evlendii dnemde! Yani henz aile byklerinin, "Sabetayist-Mslman" evliliine pek scak bakmayaca bir dnemde!.. Ayrca Evliyazadeler ile Kapanzadeler arasnda bu ilk evlilik olmayacakt... Birka yl ileriye gidelim...

Bir cenaze, bir dn

O gn, Karyaka'daki evde konuklar vard. Uakzade Muammer Bey'in ei Adviye kucandaki bebei Latife'yle, akrabalar Evliyazadelere misafirlie gelmiti. (Ara not: o gn o evde bulunan, Evliyazadelerin kk kz Beria ve Uakzadelerin minik bebekleri Latife, gn gelecek, iki Selanikli'yle evleneceklerdi. Ve gn gelecek, Selanikli damatlardan biri, dier Selanikli damadn idam fermann imzalayacakt...) Bu trajik olay kitabn ileri blmlerine brakp o gn Karyaka'daki konakta yaanan bir baka ac olaya dnelim... Evliyazade Hac Mehmed Efendi, misafirliin gerekletii o gun, srekli oturduu koltuundan kalkamad. lmt. Geleneklerine gre cenazesi hemen o gn kaldrld. Cenazesi bir devlet trenini andryordu; Vali Kbrsl Kmil Paadan Belediye Bakam Eref Paaya kadar ehrin tm brokadrosu, Rum, Ermeni ve Levanten iadamlar, kentin tann-

^ smalar ve zmir Belediyesi alanlar cenazedeydi. ac olduu iin, tabutun st n ucunda, ipekten sarmtrak naklarla ilenmi bir aban vard... JV y a z ade Kona, en byk direini kaybetmiti. Bu byk
46

temel ta knce btn yap ksa zaman byk bir sarsnt geirecekti... Yl 1897. Babasnn lmnn ardndan, nce Naciye evlenerek konaktan ayrld. Naciye evlendiinde on drt yandayd. Kocas uzaktan akrabalar Yemiizadelerin olu zzet'ti. Naciye kocasnn evine giderken yannda ablas Makbule'yi de gtrd. Yemiizade zzet Efendi'nin ya Naciye'ye gre epey bykt. O halde neden on drt yandaki Naciye yerine, yirmi bir yandaki Makbule'yle evlenmemiti ? Bilinmiyor! Yemiizadeler, Evliyazade Mehmed Efendi gibi simsarlk yapyordu. Kilizman'da (Gzelbahe) geni arazileri vard. Kuru zm ticaretiyle meguldler. Ali Paa Caddesi zerindeki "Yemiizade Han" onlarnd. zzet Efendi ticaretle ilgilenmeyi sevmiyordu. O ii yeenlerine brakmt. Yemiizade yeenden, Sabri ve ismail Hakk hi evlenmediler. Mehmed Nuri, Kapanzade Tahif Bey'in kzyla evlendi. Yemiizadeler de, Kapan Sabetayistlerden kz almlard. Yemiizadeler Sabetayist miydi ? Yant daha zor bir soru: Yemiizadelerin dnr Kapanzade Tahir Bey'in bir dier kz, UaMzade Muammer Bey'in olu (Mustafa Kemal'in ei Latife'nin aabeyi) mer'le evlenecekti. Uakzadeler Sabetayist miydi? Bu bir sr! Ama unu biliyoruz ki, izmir'in kkl aileleri Yemiizadeler, Kapanzadeler, Uakzadeler, Giridzadeler, Tuzcuzadeler, Helvaczadeler ve Evliyazadeler akrabayd. Birbirlerine kz alp vermilerdi! Geelim... Yemiizadelerin arazilerinin bulunduu Kilizman'a o yllarda ounlukla Rum nfus yerleikti. Bu nedenle Yemiizade zzet Efendi Rumca'y anadili gibi konuuyordu. "Mektebi kalemi birinci mmeyyizi"ydi. Ayrca rtiyeye de g- I nll olarak Arapa ve Farsa dersler veriyordu. Franszca da bilirdi. Ei Naciye ve baldz Makbule'ye Fransz- 1 ca retti. Evliyazade Kona'ndan kk yata evlenerek ayrlan Naciye
47

Makbule'nin retmeni hep Yemiizade zzet Efendi olet Efendi, Naciye'nin sadece ei deil, babas, aabeyi karHesi her eyi olmutu. . yazk ki bu mutlu evlilik, zaman gelecek, Manisa Emraz re ve Asabiye Hastanesi'nde (Akl Hastanesi) son bulacakt... Henz trajik sonu uzaktayd. Yemiizade zzet Efendi Avruaal bir grnme sahipti. Ei ve baldznn da yle olmasn isti,rdu. ki kz karde, Naciye ve Makbule, zzet Efendi'nin tevikiyle dans retmeni Yahudi Cezane Efendi'den ders aldlar. Cezane Efendi elinde keman bir yandan alar, bir yandan dans

ederdi. O zamanlar kare danslar denilen, kadril ve lansiye ile dnen danslar dedikleri polka, mazurka stoki, vals modayd. Cezane Efendi'nin zmir'in Yahudi evresinde hayli rencisi vard. Bu genlerin katld zel dans geceleri tertip ederdi. Bu gecelere balarndaki fesi karp, frak giyen Mslmanlar da katlrd. Yemiizade zzet, Evliyazade Refik, Uakzade Halid Ziya (Uaklgil) bu isimlerden bazlaryd. Bir dier Yahudi retmen Alman Widelmann'd. Ama o dans-mzik hocas deildi. Zengin Mslman ailelerinin ocuklarna evde matematik, kimya retirdi. Naciye Hanm, zzet Efendi'den bir hayli etkilendi. Franszca'y renerek kendini gelitirdi. Bir sre sonra Naciye, alafrangalaan zmirli Osmanl kadm profiline de pek benzememeye balamt. nl edebiyatlarla mektuplamaktayd. Dnemin edebiyatlaryla oturup sohbetten zevk alyordu. Ailece zmir'deki edebiyat dnyasna yakndlar. yle ki o yla iir yazmak iin aba sarf eden Uakzade Halid Ziya'y, izyaz yazmaya tevik eden kii zzet Efendi olmutu. Naciye Hanm'n kalemi glyd. Tevfk Fikret, Hseyin CaYaln), Selanikli Cavid, Namk Kemal'in olu Ali Ekrem ayr), Muallim Naci, adn Midhat Paa'nm verdii Ahmed it Efendi, Recaizade Mahmud Ekrem, Celal Sahir (Erozan), ,M (Ozansoy) gibi yazar ve airlerin bulunduu Serveti Fnun a makaleler yazmaya baladk Julhamid'in istibdat gnlerinde, rejim iin bu kadar tehlerin bir yayn organnda bulumas ve buna izin verilrtc gelebilir. Ancak mevcut isimler Serveti Fnun'da
me

d ihsan ^ a d ' " b i l i r n l e r i n zenginlii" anlamndaki dergi 1891 ylnda Ahynetiminde kuruldu. Ayn zamanda bira fabrikas sahibi de olan
!tec Hakk Devrim'in esi olan rpvirmpn fiiikprpn npvrim'in HPHP48

yazarken "tehlikeli" deillerdi. yle ki, en muhalif isim Tevfik Fikret, II. Abdlhamid'in tahta knn yldnm nedeniyle Mirsad dergisinin at yarmada, "Sitayii Hazreti Padiah" iiriyle birinci olmutu. Keza, yine II. Abdlhamid'in doum gn nedeniyle, "Tebriki Veladetihi ve Arz kran" adl iiriyle padiaha kranlarn sunan, gelenein etkisi altnda bir airdi. Henz Hseyin Cahid (Yaln), lene kadar alma odalarn ssleyecek, Fransa'da mparator Napolyon'un saltanatnn yklp, nc Cumhuriyetin kuruluunu tasvir eden Gambetta'nn resmini asmamt... Evliyazade Naciye Hanm'n yazlan bu nedenle "tehlike arz etmiyordu" ! Edebiyat ok seviyordu. Gl Soka'ndaki Alliance Franaise, Librairie Franaise et Anglaise ile Frenk Caddesi'ndeki Alfred Abajoli adl kitabevlerinden kitap, gazete ve dergi almak, bunlar okumak en byk zevkiydi. Naciye Hanm, gn gelecek bu kltrel birikimini, torunu Yksel Menderes'in edebiyat derslerine yardmc olabilmek iin de kullanacakt!.. Yardmseverdi. O yllarda verem zmir'de yaygnd. Naciye Hanm veremle mcadele veren rgtlerde grev yapt. Bat'ya en ak zmir bile salktan eitime kadar ynla sorunla ba edemezken, Osmanl Devleti "kurtlar sofras"ndayd.

Mehmed Akif'ten Almanlara vg

Osmanl'nn "milleti sadka" dedii Ermeniler, Rusya'nn meydanlarnda dzenlenen ve perde arkasnda 1887'de kurulan Hnak ve 1890'da kurulan Tanaksutyun adl Ermeni ihtilal rgtlerinin bulunduu ayaklanmalara katlyordu. Osmanl'nn dou topraklan neredeyse hemen her gn bir ayaklanmaya sahne oluyordu artk. Sadece bir yl iinde, 1895 ylnda Ermeniler, Sivas, Trabzon, Kayseri, Erzincan, Bitlis, Bayburt, Urfa, Diyarbakr, Mara, Malatya, Yozgat, Halep gibi yerlerde toplam yirmi alt isyan kardlar. Ayaklanan Ermenilerin amac belliydi: kanl bir isyan... Osmanl Devleti'nin mdahalesi... "Katliam var" diye Avrapa kamuoyunun ayaa kaldrlmas... nce Avrupal byk devletlerin mdahalesiyle zerklik... Ardndan bamszlk... Ermeni isyanlan zmir'e uzakt. Zaten zmir'deki Ermeniler de ikiye blnmt. Genellikle Ortodoks Hristiyanlara (Ruslara ve Yunanllara) kendilerini yakn hisseden Gregoryen Enneniler,
49

Katolik Kilisesi'ne bal Ermenilerden nefret ediyorlard, goryen Ermeniler zmir'de sayca azdlar, bu nedenle sesle fazla karmyorlard; ama iten ie kentin hemen burnunun ndaki bir provokasyonu gnlden destekliyorlard. Osmanl "milliyetilik rzgnyla" ba edemiyordu. Girit'teki jumlar da bakaldrm, Yunanistan'la birlemek istiyorlard. Osmanl ayaklanmay bastrmak iin urarken, Yunanistan, ada Rumlarnn istekleri yerine getirilmedii takdirde Girit'e mdahale edeceini aklad. Gerginlik sonuta Trk-Yunan Sava'nm balamasna neden oldu. Bu arada bata Rumlar olmak zere zmir de yan bandaki savatan etkilendi. Osmanl ynetimi, zmir'de Yunanistan pasaportu tayan Rumlann yirmi gn iinde lkeyi terk etmelerini istedi. Rumlann zmir'den kanlmalan ngiliz tccarlann, simsarlarn kaybetmeleri demekti. En iyi are ehirdeki Yunan pasaportu tayan Rumlann ngiliz vatandalna alnmasyd. Ksack bir srede, ngiliz Konsolosluu 2 626 zmirli Rum'a ngiliz pasaportu verdi. zmir'deki Rum tccarlann imdadna ngilizler yetimiti. Osmanl Ordusu Yunanlara kar Girit'te zafer kazanacakt ki, bu kez Yunanllann yardmna sadece ngiltere deil, Fransa ve Rusya da yetiti. Batl devletler, Girit'e tam bir zerklik verilmesi iin II. Abdlhamid'e bask yaptlar. Buna karlk adann hibir zaman Yunanistan'a balanmayacana dair gvence verdiler. ngiltere, Fransa ve Rusya, verdikleri gvenceyi hayata geirmek iin, askerlerini Girit'e gnderdiler. ngiltere, Fransa ve Rusya'nn Girit'teki tavn artc deildi. Bu byk devlet, 1878'deki Berlin Antlamas'nm ardndan sta adam" Osmanl'nn toprak btnln garanti etme poliikasndan vazgeerek, bu lkeyi bir an nce paralama srecini balatmlard. u politikann farkna varan II. Abdlhamid, XIX. yzyln son remde dnya siyasetine arln koymaya balayan Almaniara yaklat. fetejisi belliydi: byk devletler arasndaki rekabetten yarak Osmanl'nn toprak btnln korumak! Almanya'nn siyasal, ekonomik ve asker gcne; yeni

e a Almanya ise bata petrol olmak zere Osman' kaynaklanna ve byk pazanna muhtat. e blgede rakipsiz bir g olan ngiltere'nin ekonogrmesi Almanlann iini kolaylatrmt.
50

Almanlarn "Drang Nach Osten (Dou'ya Doru Genileme)" politikas adn verdikleri yaylmac siyasetlerinin ingilizlerden fark vard: Almanlar bu planlarn Mslman kimliiyle, "slam dostluu" ve "slamiyet'i kurtarma" adna yapyordu!.. Ne tuhaf deil mi, II. Abdlhamid'in Panislamizm politikas aslnda, Osmanl'y smrgeletirmek isteyen Almanya'nn Dou staretejisine ne kadar benziyordu! Eh, Almanlar bu politikayla sadece II. Abdlhamid'i "kandrmamlard". air Mehmed Akif dahil, baz Osmanl mnevverleri Almanya'y Dou halklarnn kurtarcs olarak gryordu: Deil mi bir anasn sen, deil mi Alman'sm 0 halde fikr ile vicdana sahip insansn; Bilir misin ki senin ark'a meyleden nazarn Birinci defa doan fecridir zavalllarn.21 Almanlarn Dou'ya doru genilemesine ingiltere'nin btn gcyle kar kaca akt. ngilizler bata petrol olmak zere yeralt zenginliklerinin, hele hele Msr'n ve Hindistan'n avucunun iinden kmasn hi istemiyordu. Ancak "at alan skdar' gemiti". Badat demiryolu ve ardndan Hicaz demiryolu ihalesini Almanlar ald. Bunlar AlmanyaOsmanl ittifakn perinledi. Bunu dierleri izledi. Projeleri uzun uzun yazmaya gerek yok. Sadece bir rnek vermek, son dnemdeki Alman yatrmlarnn bykln gstermek asndan yeterli olacaktr: 1880 ylnda Almanlarn Osmanl'daki yatrmlar 40 milyon markt. Bu miktar 1913 ylnda 600 milyon marka ykselecekti. Osmanl ordusunu da artk Alman subaylar eitmeye balamtGndelik hayatta da "Alman rzgr" esiyordu... zmir'de o gnlerde herkes, Alman mparatoru II. Wilhelm gibi byklarnn ulann yukar buran Kantaraaszade mer Salaheddin Bey'in bu yeni tipini konuuyordu. Hem elmas yzk takp, hem de yzkl parmandan eldivenine delik atrd iin kentin, "grgsz" diye gizli gizli alay ettii, Kapanzadelerin damad Osmanzade Rd Bey'in dedikodusunu bile geride brakmt, bu Alman by modas. Zamanla bu Alman by, bata subaylar olmak zere Osman21. "Emperyalizm Karsnda Mehmet Akif', Cevdet KtHrpr Yhn < 51

klerinin ounu etkileyecekti. Bu modann Evliyazade Re^^ de etkilememesi olanakszd. o gnlerde Evliyazade Refik'i sevince boan gelime bambakayd-

JJ Abdlhamid'den Evliyazadelere dl
1869 zmir doumlu Charlton James Giraud. S72 izmir doumlu Harold Frederic Giraud. 1880 izmir doumlu Edmond Haydn Giraud. Giraud ailesinin bu ferdi de Evliyazade Refik'in yakn dostuydu. Evliyazade ailesi ile Giraud ailesinin ticar ilikileri, Evliyazade Hac Mehmed Efendi vefat ettikten sonra da devam etti. Ama Evliyazade Refik'in Giraud ailesiyle ilikisi salt ticar deildi.

Ortak tutkular at sporu ve at yarlaryd! At sporu o yllar iin aristokratlarn sporuydu. Yaz aylarnn scandan etkilenilmemesi iin yarlar ilkbahar dneminde dzenlenirdi, izmir'in tannm simalar festival havasnda geen yarlara byk nem verirlerdi. Yar gn konuklar sabahn erken saatlerinde, en k kyafetleriyle yar alanma gelirlerdi. zellikle Levanten kadnlarn k apkalar gnlerce konuulurdu. Evliyazade Refik'in iki baars izmirlilere, Levanten kadnlarn klm unutturdu. Birinci baar: Giraud ailesinin ferdiyle birlikte Torbal'nn Tepeky mevinde bir yan sahas kurduu iin, II. Abdlhamid tarafndan bir nianla dllendirildi. nirliler nian kendileri alm gibi sevindiler. ikinci basan: mr'deki at yanlanna katlanlar hep yabanclard. zellikle de stelik sadece at sahipleri de seyis, antrenr, jokeyler z ve Rum'du. Trkler ise yalnzca seyirciydi. Yarlar PasJayram'na denk getirilirdi. Yedi kou zerinden yaplan ya g i miUete mensup at sahibinin at kazanrsa, lkesinin ref direine ekilir, bando o lkenin marn alard. Trklerin hibir baans yoktu. Ne yan kazanm at ^e de jokey vard. sae Refik Efendi, zmir Kzlullu'daki yanlan her zaen "n, Yunanllarn ve Msrllarn kazanmalanna z 52 lyordu. Levantenlerin alayc akalarna can sklyordu. Ve bir gn bu talihi tersine evirdi. Kendi bindii "Yerli" adl Arap atyla yana girdi. ngiliz, Fransz, Yunan, Alman ve Msrl jokeyleri geerek st ste yan kazand. Evliyazade Refik'in bu baans sadece zmir'i deil evre ehirleri de sevince bodu. Sadece at yanlannda deil, Evliyazade Refik Efendi'nin zmir sosyal hayatnda da ok arlkl bir yeri vard. zmir'in simgesi haline gelmi Konak Meydan'ndaki saat kulesini, bu kente gitmi hemen herkes grmtr. te bu saatin yapmnda Evliyazade Refik'in katks vard. 1900 yl, ayn zamanda, Sultan II. Abdlhamid'in tahta knn yirmi beinci ylyd... Bu nedenle o yl "mill bayram" ilan edildi. Tm imparatorlukta, en cra kelere vanncaya kadar byk kutlamalar organize edilmekte ve gnn ansna kalc eserler vcuda getirebilmek iin herkes aba sarf ediyordu. Her kent, her kasaba, her ky, II. Abdlhamid'in gzne girmek iin zorlu bir yana balamt. zmir'in ileri gelenleri, bu yar birincilikle bitirmek istiyorlard. Konak Meydan'na bir saat kulesi ina etme karan aldlar. Saat kulesinin yapm iin hazrlklara giriildi. lk i olarak, bir yardm kampanyas dzenlendi. Tccarlardan en ok para yardmn isim yapt: Evliyazade Refik Efendi, Yemiizade Tahir Efendi, Caferzade aml Said Efendi. de 20'er Osmanl liras balamt. En byk ba, tekrar II. Abdlhamid'in "gzne girmek"

iin, Vali Kbnsl Kmil Paa yapt: 50 Osmanl liras. Matyos Efendi, stefan Efendi, Arabyan Karabet Efendi, Sarrafim Efendi, Simon Simonaki Efendi gibi zmir'in tannm tccarlan da parasal yardm esirgemediler. Yardmlann bykln anlatabilmek iin size bir rnek vereyim: o dnemde bir maazada alan baktibin aylk creti 250-300 kumtu. Saat kulesi 1 eyll 1901 gn trenle ald. Saat kulesinin anlam bykt. Saat kulesi modernlemenin gstergesiydi. Ezan zaman lmn kullanan Mslman halk, artk bilimsel zaman lmne yneliyordu. Saat kulesinin kendisi iin anlam byk olan bir kii daha vard: Evliyazade Refik. ocukluundan beri saat koleksiyonu yapyordu. Refik'in bu ho53

j ini bilen arkada evresi ona hediye olarak hep saat getirirdi. Onlarca saati vard ve hemen her gn farkl bir cep saatini, yelek iliine veya bir cepten dierine altn ya da gm kordonla takard. Modernliin sembol olan saat kuleleri ksa zamanda birok Anadolu kentinin de sembol haline gelecekti. Ancak zaman Osmanl Devleti aleyhine alyordu... Yz yl boyunca Osmanl'nn "Batl" olma uras, "Bat'nn uydusu" olmaya dnvermiti. Osmanl'nn pazan, piyasas, borsas, devletinin kasas, ordusu, ksaca ekonomik, siyasal ve kltrel hayat yabanclann hegemonyasna geivermiti. Koskoca imparatorluk artk "hasta adam"d! Ve Osmanl "en uzun yzyF'na yorgun giriyordu... Evliyazade Refik Efendi, XX. yzyla be ocuk babas olarak girdi. Nejad ve Beria'ya karde olarak, arka arkaya Binin, Ahmed ve Sedad gelmiti... Ablas Glsm'n Kemal ve Faire; kz kardei Naciye'nin Gzin, Samim ve Fatma Berin adnda ocuklan vard. Evliyazadeler byyordu...
b S

Kim bu Yakub Aa?

Evliyazade Refik Efendi, zmir'in mnevverleriyle sohbet etmeyi ok severdi. Enitesi Yemiizade zzet Efendi'yle birlikte baz gnler, zmir'de ilk Trk gnlk gazete Hizmeti karan Tevfk Nevzad'a ziyarete giderlerdi. Ayn zamanda avukatlk da yapan Tevfk Nevzad' II. Abdlhamid'in o istibdat gnlerinde ziyaret etmek cesaret isterdi. Tevfik Nevzad zmir'in "hrriyet" sembolyd. zmir Maarif Mdr Emrullah Efendi'yle Paris'e kam; II. Abdlhamid'in affyla tekrar zmir'e dnm, ancak II. Abdlhamid'in hafiyelerinden yakasn kurtaramayp Tokadzade ekib, Mevlevi eyhi Nuri, Doktor Edhem ve Abdlhalim Memduh'la Bitlis'e srgne gnderilmi, Fransa hkmetinin "Le Palm d'Academique" nianm vemesi zerine yine affedilmi, zmir'de bu kez Ahenk gazetesini karm; air Eref, Hafz smail'le birlikte yine srgne gnderilmi; yl kald Adana hapishanesinde serbest kalmasna ay kala Vali Bahr Paa'nm Yldz Saray'ndan ald emirle hapishane bekileri tarafndan oda kapsna aslarak ldrlmt!..
54

Ve II. Abdlhamid dneminde baz aydnlarn bana gelen Tevfik

Nevzad'n da bana gelmiti: intihar ettii aklamas yapla. akt!22 Evliyazade Refik Efendi, arkada Nevzad Tevfk'in intihar ettiine hibir gn inanmad. O yllarda gazetecilik yapmak cesaret istiyordu. Hkmdar, isyan, yldz, hrriyet, sosyalizm, anari, hukuk, din, kadn, harem cami, kilise, sinagog, cennet, cehennem, hilal, slahat, vatan, millet, dinamit, merutiyet, cumhuriyet, Midhat Paa, Namk Kemal, Makedonya vb'den bahsetmek yasakt. Yamurdan, gzel havalardan, sokak kpeklerinden, tayinlerden, yabanc devletlerin birbiriyle mnasebetlerinden behsetmek serbestti. Gazetelerin ba sayfalarnda hep tayin haberleri olurdu. Sonraki sayfalarda Amerika-Japonya ilikileri, talya hkmetinin Viyana'da sefarethane yapmak iin bina almas, iki bal bir kpein douu gibi haberler yer alrd. Yine de her nsha baslmadan nce sansr kurulundan geerdi. Onay alnmadan gazete baslmas yasakt. Eer gazetede yasak unsur tayan bir konu varsa, gazete sansr kurulundan yaymlanmas iin onay alm olsa da bu sizin ceza almanza engel deildi! rnein, Alman bryklanyla mehur Kantaraaszade mer Salaheddin'in "Feminizm" adl yazs Ahenk gazetesinin birka gn kapatlmasna neden olmutu... Evet, Avrupa'dan esmeye balayan rzgr ksa zamanda Balkanlar' sarsmt. Hrriyet, zgrlk, kardelik ve eitlik isteklerinin Osmanl aydnn etkilememesi sz konusu olamazd. nce Asker Tbbiye'de balayan rgtlenmeler giderek Osmanl'nn her yanna srayacakt. Ve bir gn Evliyazade Refik Efendi'nin kaps alnd. Gelen, Hizmet gazetesinin yazileri mdr, yzba riitbesindeyken ordudan emekli olmu Hseyin Ltf'ydi. Bir ricas vard. "Yakub Aa" adl Selanikli bir tand, zmir'de ttnc dkkn amak iin, kiemelik'teki Evliyazadelerin bir dkknn kiralamak istiyordu. Ayn zamanda "Hadikai Maarif okulunun yneticisi de ola11 Hseyin Ltfi'nin bu kk rica iin konaa kadar gelmesi Evli' yazade Refik Efendi'yi artmt.
22. Tevfik Nevzad'n kardei Dr. Refik Nevzad Osmanl'nn ilk sosyalistlerindendir. O j manii Sosyalist Frkas'nn Paris ubesini kurmutur. 55
Cak bu minik ricay hemen yerine getirdi. Aradan birka ay geti... yazade Refik Efendi, yolunun zerinde olduu iin "Ttun.. y a k u b Aa"y ziyaret etmek istedi. : D k k n a bakt, kimse yoktu. Ama kaps akt. eri girdi. Rafuda ve uvallardaki ttnler rasgele yerletirilmiti. Seslendi, yant veren olmad. Jst kata kt. oke oldu. Odada bir yatak, bir masa ve bir sandalye vard. artc olan bunlar deildi; masann zerindeki Fran:ca kitaplard as artc olan... stelik bunlar siyas ierikteydi Bir de sadece doktorlarn anlayabilecei tp kitaplar vard. Peki ya masann zerindeki atal bak takmnn anlam neydi"Ttnc Yakub Aa" yemeklerini Avrupallar gibi atal bak kullanarak m yiyordu ?

Evliyazade Refik Efendi korktu. Kimdi bu "Ttnc Yakub Aa"? Gn gelecek "Ttnc Yakub Aa" Osmanl mparatorluu'nun kaderine hkmeden be isimden biri olacakt... Ve gn gelecek "Ttnc Yakub Aa" Evliyazade Refik Efendi'nin damad olacakt...

kinci blm 1872, Selanik

Ad Nzm'd... Nzm, Hac Abdullah Efendi ile Aye Hanm'm olu olarak 1872 ylnda Selanik'te dodu. Nafa, Rasiha, evkiye ve Fazl Mehmed adnda drt kardei vard. Babas tccard. Selanik'in merkez arsndaki birok dkknn da sahibiydi. Ask suratl, sert bir babayd. Selanik'e nereden ve ne zaman geldikleri konusunda hibir bilgi yoktu. Be yz yl nce geldiklerini tahmin etmek yanltc olmaz. Abdullah Efendi'nin nasl zenginletii de bilinmiyordu. Bilinen Sabetayist olduuydu!1 Osmanl toplumu zerine yapt almalarla tannan yazar Meropi Anastassiadou, Selanik adl kitabnda, Abdullah Efendi'yi yakndan tanmamza yarayacak bir ayrnt veriyor: Abdullah oullarnn ounun "efendi" sfatn tama hakknn olmas da ilgintir. Bunun anlam azat edilenlerin ve din deitirenlerin bundan byle az ok itibarl meslekler edinme imkn bulmasdr. XIX. yzyl sonu Selanik'inde "efendilerin" Tanzimat dneminden daha ok olduunu belirtmeliyiz. (1998, s. 228-229) Selanik ve zmir'de "efendi" sfatn kullananlarn byk oI. Yaln Kk (Tekelistan, 2002, s. 444), lgaz Zorlu (Selanikliler ve ili Terakki Yolsuz- j luu, 2000, s. 7), N. Rfat Bali (Musa'nn Evlatlar, Cumhuriyet'in Yurttalar, 2001, s. 445), j Gani Gnll (www.geocities.com) ve www.angelfire.com, Hrant Dink (20 ekim 2000. Agos), Mehmet evket Eygi (25 ubat 2003, Mill Gazete) vb. makale, kitap ve sitelerde Doktor Nzm'n Sabetayist olduu yazlmaktadr. Ancak Yahya Kemal Beyatl (Siyasi t* 1 Edeb Portreler, 1986, s. 113) Doktor Nzm'n babasnn Selanik Trklerinden olduu- nu belirtmektedir.

57

- un Sabetayist olduunu Selanik doumlu yazar Mnev' h da Dersaadet adl kitabnda yle belirtiyor: ver Ay Annem ve teyzem Selanik'i ok iyi bildikleri gibi, dnmeleri ve > detlerini de pek iyi bilirlerdi. Selanik'te hibir dnmeye " denmez, "efendi" denirmi. stanbul'a gelince haliyle bu det ve xe tarihe karyor, hepsi "bey" ve "hanmefendi" demeye ve Trkle evlenmeye balyorlar ki, Selanik'te iken bu kabil deil, imknTrkler ne dnme kz alrlar ne de kzlarn dnmeye verirlermi. Valide merhume, "Allah akna u stanbullulara bak, bizim 'efendi' dediimiz btn dnmeleri stanbullular 'bey,' 'beyefendi' yaptlar" derdi. (2002, s. 178-179) Yazar Ayal'nn yazdklarn bir rnekle glendirelim: Selanik'in Yakub Sabetayist belediye bakam Hamdi Efendi, Sultan II. Abdlhamid'in izniyle "bey" unvanna ykseltildi. "Efendi" konusuna yeteri kadar deineceiz, imdi Nzm'n doduu ve "efendiler"in ok olduu o yllardaki Selanik'e ksaca bir gz atalm...

Selanik: bir Yahudi kenti

Kimi yazarlara gre Selanik, bir Yahudi ve Sabetayist kentiydi. Balkanlar'm Kuds' olarak biliniyordu. Nfusun ounluu drt yzyldan beri spanyolca-brance nm Ladino dilini konuan Yahudilerdi. Ama nfus tamamyla Yahudilerden olumuyordu. 'O'te Selanik'in nfusu 90 000'di. Bunlarn 50 000'i Yahudi, 'O'i Mslman ve Sabetayist, 18 000'i Rum'du, anik ayn zamanda Sabetayistlerin en kalabalk olduu e Saylan hi de kmsenecek bir nfus deildi. \ nce de yazdm gibi Sabetayistler kola ayrlmlard, nler tpk zmir'de olduu gibi Selanik'te de, tuhafiyeci, raavat ve tpk zmir'de olduu gibi kompradordu. Fakat retmen, doktor, mhendis ve veterinerler de vard. Su] ve eitimsiz kesimi Selanik'te de Karakaler oluturuFakkabc, berber, tellal, kasap vb. meslekleri yapyorlard, -ay iyi bilmeleriyle n yapm Yakubler ise, oun-

T ra

ne
e Karakaler, kentin kuzeydousunda yer alan, Ka'rtamescit, Eski Cami, kierefeli, Mesud Hasan, Ha58 midiye2 gibi mahallelerinde; Yakubler ise Trklerin yaknnda kentin kuzeybatsndaki Astarc ve Yakub Paa mahallelerinde yayordu. Selanik Osmanl'nn Bat'ya ak kapsyd. Akdeniz'in nemli liman kentlerinden Selanik, zellikle rhtm sayesinde 1870'lerden sonra deimeye balad. nce yabanc tccarlar (Levantenler) geldi. Arkasndan yerli kompradorlar tredi. Ve sonuta Selanik'te bir ticaret burjuvazisi dodu. Yani, zmir'de ne olduysa Selanik'te de o oldu. Hzla gelien ticaret, kentin kltrel hayatn da etkiledi. Sokaklar artk geni ve dzd; aynca ou ta deliydi. Birok kmaz sokak kalkt, yerine anayollar ald. Artk, ehrin liman ve buharl gemilerin yanaabilecei iskeleleri vard. Banka, hastane, okul, bro olarak kullanlan bina, fabrika says giderek artt. Oteller, restoranlar, tiyatrolar, birahaneler, kafeler, yani modernliin sembolleri kentte varln gstermeye balamt: Alhambra, Olimpos, Cristal, Colombo, Royal... Paris modasn takip eden lks ithal mallarla dolu maazalar vard: Orosdi-Back, Tiring ve Stein en tannmlaryd. Bata Levantenler olmak zere Selanik yksek sosyetesinin gittii spor kulpleri vard: Sporting Club, Salonica Lawn Tennis and Croquet Club, Union Sportive bunlarn en nlsyd. Frenk mahallesinin tam ortasmda bulunan bir kafe fiyaka yapmak isteyenlerin en gzde meknyd: Colombo. Patronu talyan'd: Angiolino Colombo.3 Evet, zmir'de ne varsa Selanik'te de o vard...

Abdullah Efendi ldrld

Nzm daha minik bir bebekken babasn kaybetti. Tccar Hac Abdullah Efendi kimlii bilinmeyen kii ya da k2. Hamidiye'de Sabetayistlerin yaptrd Yeni Cami bugn Selanik'te hl ayaktadr ve Arkeoloji Mzesi olarak kullanlmaktadr. Arkeoloji Mzesi Soka 30 numarada bulunan

Yeni Cami'nin ikinci katnda kadnlara ayrlm kk blmde renkli vitraylarda yaplm "alt keli yldz" vardr. Ayrca mermer trabzanlar da "alt keli yldzlarla sslenmitir. Cami bugn minaresi yklm, iindeki hallar ve minberi kaldrlm hali/' le rahatlkla camiden ok bir italyan sinagogu zannedilebilir. (Tarih ve Toplum dergi* aralk 1997, "Selanik Dnmelerinin Camisi", yazan Marc David Baer) 3. Mnevver Ayal Rumeli ve Muhteem istanbul adl kitabnda, birahanelerde dans ede Viyanal ve Macar kzlarn, geldikleri Selanik'te iyi evlilikler yaptndan bahsedip bu <'
silerden birinin dp rivarrn nnmn rr,^n *,r T*

59

ldrld. evresiyle iyi geinemeyen, ok hain, sert ki sinirli ve kaba bir insan olan Hac Abdullah Efendi'nin ne ldrld hibir zaman anlalamad. Abdullah Efendi iyi mal mlk brakt iin Nzm'n ailesi yoksulluk ekmedi. Yaklak yz yl sonra Abdullah Efendi'nin torunu Sevin Hanm, Selanik'in merkez arsndaki birok dkkn ok iyi fiyatlara sa-ak Yunan hkmeti o kadar parann yurtdna karlmasn iemedii iin, paralarn para para, yllara blerek karacakt... Neyse, onlara geleceiz, biz Sevin Hanm'm babas Nzm'n hikyesine dnelim... Nzm nce mahalle mektebine gitti. Ardndan rtiyeye... anslyd. Okula gittii dnemde artk Selanik'te cemaatlerin finanse ettii modern eitim veren okullar faaliyetteydi. Bunlarn en nls, 1873'te Vali Midhat Paa zamannda, emsi Efendi (imon Zvi) tarafndan alan Fevziye Mektebi'ydi. Yoksul bir ailenin ocuu olan rtiye mezunu emsi Efendi retmen olmak ve mahalle mektebinde uygulanan ezbercilik sisteminden koparak yeni retim yntemleri uygulamak amacyla bu okulu amt. emsi Efendi Sabetayist'ti. Buradan hareketle, Fevziye Mektebi'nde salt Sabetayist ya da Yahudi ocuklarnn renim grdn sylemek hata olur. Modernleme taraftar baz Mslman aileler de ocuklarn Fevziye Mektebi'ne gnderdiler. Selanik'te Sabetayistler gibi, Yahudilerin eitim a da olduka niti. Yaklak on be okullar ve krka yakn zel kurumlan i- Eitime nem vermelerinin kukusuz bir nedeni bulunuOsmanl Yahudileri son iki yzyldr Rum ve Ermeniler nda ticaret ve siyaset alannda gerilemilerdi. Bunun hem ve iekaparukhk gibi toplumsal, hem de -bata ngilizler zere yabanc sermayenin "dindalan"yla ibirlii yapma1 g b ~ t i car nedenleri vard. "l Yahudileri, Avrupal dindalarnn abalaryla "kabuknr >ak istiyorlard. Eitim bunun ilk kouluydu. Yahudi avukat Adolphe Cremieux tarafndan Fransa 1 kurulan Alliance sraelite Universelle'in (Evrensel MuseOsmanh topraklarnda hzla yaylmas tesadf deildi... sebecilik, ne retmenlik ne de baka bir meslek; Nhl vard: doktor olmak istiyordu!
ce

60 61

XIX. yzyln son eyreinde Selanik'te yetmie yakn doktor ve elli kadar eczac vard. Doktorlar ve eczaclar byk lde Rum'du. Toplam yetmi drt doktor arasnda alt Sabetayist bulunuyordu. 0 zaman doktorluk, cerrahlk ecnebilere ve Hristiyanlara mi\ hasr bir meslekti. Kimse Trk ve Mslman doktorlara, cerrahlara

rabet gstermezdi; hele mektepteki hocalarmzn yzde doksan ya ecnebi yahut Rum, Ermeni ve Yahudilerden mrekkepti. Velhasl doktor denilince daima akla uzun silindir apka tayan ve atal sakal salvermi (Yahudi) kimseler gelirdi. (Cemil Topuzlu, IstibdatMerutiyet-Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yllk Hatralarm
1982, s. 17)

Nzm, ehir merkezine indiklerinde, Vardar Caddesi'nin iki tarafna yerlemi doktor muayenehanelerine imrenerek bakard. ehir belleinde iz brakan Dr. Moiz Mizrahi, Dr. Marinos Kutuvalis, Dr. Jean Prassacachi'ye hayrand.
Jak Paa, skender Paa ve Doktor Rfat Efendi, Selanik'in mehur ve ok iyi doktorlar idiler. Jak ve skender paalar Yahudi, Doktor Rfat Selanik dnmesiydi. Bunun iin kendisine "bey" denmez "efendi" denirdi. (Mnevver Ayal, Rumeli ve Muhteem istanbul, 2003, s. 57

Asker Tbbiye
Yl 1887. On be yandaki Nzm, doktor olmak iin ilk adm att. Mektebi Tbbiyei ahane'ye renci hazrlayan stanbul Asker Tbbiye dadsi'nin zorlu snavn kazanarak okula kaydn yaptrd. Artk niformal, yatl bir renciydi. stanbul Kuleli Klas'ndaki okulda, lkenin her yanndan snav kazanarak gelmi farkl dil ve dinden renciler vard. Arkadalar arasndaki ad "Selanikli Nzm"d. Okulda yaam koullan ok ktyd. Yemekleri yemekte hay-; li zorland. Olumsuz koullar renciler arasnda veremin sklkla yaanmasna neden oluyordu. Isnma sobalarla, aydnlatma asma lambalarla salanyordu. Koular altm yetmi kiilikti. Ve her yamur yadnda a' tdan akan su, dorudan onun yatana geliyordu. Snflarda iki yzden fazla renci vard. nceden Fransz* Hprsler artk Osmanlca'yd. Ayrca Almanca ve Franszca yaplan ce jp r sleri vard. da rendii Franszca ve Almanca Nzm m yaamnn ilerisinde ok iine yaracakt... zm yl sren renim dneminde askerlik ve tbba ynelik eitim ald. Bitirme snavndan sonra alt yllk Mektebi Tbbiyei ahane'ye girdi.- lektebi Tbbiyei ahane, stanbul Sarayburnu'ndaki Demirkap'dayd. Topkap Saray'nn iinde yer alan ve Demirkap'dan girildikten sonra uzunca bir yryten sonra ulalan klada renim grecekti. Okulda, akir Paa, Mazhar Paa, Zoiros Paa, Civan Ananyan, Hayreddin Paa ve Marko Paa gibi nl hocalar vard. Hocalar nlyd; artlar ise ok ktyd; okul havasz, bakmsz, pislik iindeydi. Eitim aralar eski, yetersizdi. Hastalara okul iindeki byk hamamn gbektamda ameliyat yaplyordu. Kullanlan cerrahlk aletleri ykanmyor, sadece bezle silinip tekrar kullanlyordu! Pasteur'n Paris'te mikrobu kefettii bilgisi henz stanbul'a ulamamt!.. Nzm bu okulun ilk ylnda sradan bir renciydi. Hibir gn okuldan kamam, Sirkece'deki kraathanelerde zaman ldrmemiti.

Ancak 1893'te hayat deiti... O da baz arkadalar gibi gizli gizli inasi, Ziya Paa ve Namk mal'in eserlerini okumaya balad. Vatan, hrriyet kavramlaryla tanp, heyecanland. umakla balayan sre, mutfak, hamam ve odun ymlanunduu kuytu kelerdeki sohbetler, tp rencisi Nzm' "legal bir rgte kadar gtrd.

ttihad Osman
Tbbiyei ahane rencisi, Ohrili brahim Temo (braEfendi), Arapkirli Abdullah Cevdet, Diyarbakrl slU> K a f k a s gmeni Mehmed Reid, Bakl Hseyinzade rencileri, 21 mays 1889'de "ttihad Osman" adn

8 1 2 1 1 b r C e m i y e t kurmulard.
^an gen ihtilalcilerinin "Carbonari" (Kmrcler) latndan etkilenerek kurulmutu: bir yaz ailesinin
62

yaruna Romanya Ohri'ye giderken talya'ya urayan ibrahim T mo, bir arkada araclyla Napoli'deki bir mason locasn ziv ret ettii srada Carbonari hakknda bilgi almt. Ohrili ibrahim Temo'nun, italya'da mason locasnda grdkleri, bir dnem Osmanl'nn kaderine hkmedecek bir gizli tekilatn da yntem olacakt... rgtn merkezi bir bakan ve drt yeden oluuyordu. Hcre rgtlenmesi esas alnmt. Her ye yalnzca kiiyi tanyacakt. Her yenin hem hcre, hem de hcreyi oluturan numaras vard. Mesela Ohrili ibrahim Temo'nun numaras "1/1 "di. Paydaki numara hcreyi, paydadaki ise ye numarasn gsteriyordu. Yani Temo, 1 numaral hcrenin 1 numaral yesiydi. Tp rencisi Nzm'n, okuldaki aabeylerinin kurduu "ttihad Osman"nin varln renmesiyle bu cemiyete ye olmas bir oldu. Cemiyetin neredeyse tm gizli almalarna katld; az laf yapyordu, bu nedenle propagandalar renciler zerinde etkili oluyordu. Cemiyetin en faal yesiydi. Bulu an sessiz yaayan Nzm, genliine adm att o gnlerde "ateten bir fiek olmutu" sanki... Dnem, II. Abdlhamid'in istibdat dnemiydi. Bata Nzm olmak zere asker renciler, yakalandklar an, ikencelere maruz kalp, srgne gnderileceklerini biliyorlard. Kukusuz korkuyorlard. Ama hangi toprak parasnn kaybedileceini mitsizlik iinde beklemek istemiyorlard. Osmanl'nn maks talihini deitireceklerine inanyorlard. Kurtulu reeteleri hazrd: II. Abdlhamid'e zorla, Kanuni Esas'yi (Anayasa'y) ilan ettirecekler ve bylece tm sorunlar bitireceklerdi... Bu topran aydnnn yanlgsyd bu; gzel gnlere geileceini hep Anayasa'dan ve Anayasa deiikliklerinden beklemek!.idealist rencilerin romantik dnceleriyle balayan rgtlenme sreci giderek byd, okul dna tat. Adliye memuru Ali Rdi, Saadet gazetesi bamuharriri zmirli Ali efik, air smail Safa, Veteriner Mektebi rencisi Ziya (Gkalp) gibi isimler rgte ye olmaya baladlar. Yldz Saray da basky artrmt. Baz renciler bildiri datrken yakalanp hapse dm, srgnle tanmlard.

"ittihad Osman" Avrupa'da daha rahat alma olana bulmak, gazete kitap bror karmak iin, yetenekli yelerini ^ dna gndermeye balad. giden ya da kaan rencilerden biri de Selanikli n c'p kama niyetini ilk, Selanik'ten ocukluk arkada\izm rai

ndhat kr'ye (Bleda) at kr de Avrupa'ya gitmek istediini, ama ailesini ikna arlanacan syledi. Babas Selanik'in tannm tccard a n kr Efendi'ydi. un arkadana yolu da gsterdi: "Tahsil meselesini bahane et - nk Nzm yle yapmt. i arkada Avrupa'da bulumak zere, kucaklap ayrldlar, zm, Paris'e yalnz gitmedi. Gen yanda Cenevre'de vefat edecek olan okul arkada Arap Ahmed de (Ahmed Verdan) ona elik etti. Yirmi bir yandaki Nzm'n on bir yl srecek Paris hayat balad...

Paris gnleri
Nzm'n Paris'e gnderilme nedenlerinden biri de, entelektel birikimi olan otuz alt yandaki Ahmed Rza'y rgte kazanmakt. Ahmed Rza, Paris'te Auguste Comte'un kurduu "Pozitivizm metafizii reddeden, aklcl ve bilimin stnln kabul eden nlay) Cemiyeti"ne yeydi. Fransz pozitivistlerin ba olan Piiire Laffitte'in Paris'teki derslerine devam ediyordu. Bu sayede m bilim adamlar ve politikaclarla iyi ilikiler iindeydi. anl Devleti'nin kaderine hkmedecek sayl isimlerinden biri olacak Ahmed Rza kimdi ? 57'de stanbul Vaniky'de dodu. Babas, Krm Sava'nda iliz askerlerle, ngilizce konutuu iin, "ngiliz Ali" olarak biraat ve Darphane Nazn Ali Rza Bey'di. Ayn zamanda Biutiyet'te Ayan Meclisi (Senato) yelii yapt. Ancak Osnlannn yazgsn o da paylat; srgn gittii Konya Ilgn da vefat etti. Rza, Avusturyal annesi sayesinde gen yata Bat kl3 ilgilenmeye balad. ^arayLisesi'ni bitirdi. fezareti Tercme Odas'nda ktiplik yapt. Tarm ns Grignon Tanm Okulu'na gnderildi. lm zerine yurda dnd. aramaya balad. t maala Bursa Mlk dadsi'nde kimya retmeni * Sonra Bursa l Maarif mdr oldu.
64

Ancak II. Abdlhamid'in sk rejiminden bunalmt. 1889 ylnda Fransz htilali'nin 100. kurulu yldnmnde ar lacak olan Eiffel Kulesi'ni grme bahanesiyle, Maarif Nazn lyi nif Paa'dan izin alp Paris'e gitti. Ahmed Rza'nm Paris'te muhalif bir hareket rgtleyeceindnen II. Abdlhamid onu geri dndrebilmek iin ok caba harcad. Ama Ahmed Rza dnmedi. Ahmed Rza, kendine has zellikleri olan, kiilikli biriydi... ednkt, ok konumaktan, tartmaktan ekinirdi. Ahmed Rza Paris'ten, stanbul'daki kz kardei Selma'ya (Osmanl'nn ilk kadn gazetecisi) srekli mektup gnderiyordu. Bu mektuplar Ahmed Rza'nn ve Paris'teki Jn Trklerin o gnlerdeki

siyasal dncelerini yanstmas bakmndan ilgintir: ... O ocukluklardan vazge, namaz klacam diye ayaklarn tme, namazna, orucuna itirazen ara sra yazdm eyler biliyorum ki gcne gidiyor, seni hiddetlendiriyor. (...) Ah Fahriyeciim seni, anlamayarak okuduun Kuran'dan, dnyadan ve ne olduunu bilmeyerek inandn cennetten, hsl itikadnda ne kadar mukaddes ey varsa hepsinden ziyade severim... Yine kz kardei Selma'ya Paris'ten gnderdii 27 aralk 1885 tarihli mektubunda unlar yazmt: ... Ben kadn olsaydm dinsizlii ihtiyar eder ve slam olmasn istemezdim. zerime kar ve istedii kadar odalklar almasna cevaz veren, kocama cennette huriler hazrlayan, bam yzm dolap beygiri gibi rttrdkten maada beni her elenceden men eden kocan boamamak, dver ise sesimi karmamak gibi daima erkeklere hayrl, kadnlara muzr kanunlar vazeden bir din benden uzak olsun dem Tuhaf ! Bu da bir nevi sinir hastal olmal, dine dair bahis ald kendimi zapta muktedir olamyorum. (M. kr Haniolu, Osmaffl ttihat ve Terakki Cemiyeti Jn Trkler [1889-1902], 1986, s. 48)

Nzm Sorbonne rencisi

Selanikli Nzm, Ahmed Rza'yla tanmadan nce Sorbonne 1 versitesi Tp Fakltesi'ne kaydoldu. Paris'in Pantheon semt10 Ortolan adndaki kasvetli sokakta bir kk lojmanda oda tuttu. Pantheon, Paris'te nl bir semtti; n bir mezarlktan kayi lanyordu. XV. Louis tarafndan yaplan mezarlkta, Voltaire
65

pnusseau'nun antlar vard. kat Nzm, ne bu mezarl ne de Louvre Mzesi, Eiffel Ku ^otre Dame Kilisesi gibi tarih yerleri gezdi. Nzm'm sanata, tarihe, okumaya ilgisi yoktu. Teorik dnyas sd. Balzac, Flaubert, Hugo, Zola hayran rojntik bir isyankr olduu da sylenemezdi. ) Fransz htilali'nin efsanev isimleri Danton, Robespierre, MaSaint-Just gibi, idealleri uruna gzn budaktan saknmayan, rlk ve eitlik iin canlarn bile vermekten ekinmeyen Jacoinlere zeniyordu. Entelektel birikimi olduu sylenemezdi. Paris'te yirmi yl nce hayata geirilen, yeni bir devlet biimi olan komn bile incelememiti. 1871 Paris Komn'nn sosyoekonomik nedenleri konusunda arkadalaryla tartmamlard bile! Yetmi gn srmesine ramen, dnyay etkileyen Paris Komn, Selanikli Nzm ve arkadalarnn hi ilgisini ekmemiti! Birok arkada gibi onun da tek bir "siyasal gr" vard: batmakta olan Osmanl Devleti'ni kurtarmann tek yolu Kanuni Esas'yi ilan etmek! II. Abdlhamid tarafndan rafa kaldrlan Kanuni Esas'den mucizeler bekliyorlard! stelik ou arkada gibi kendisi de bir kez bile Kanuni Esas'yi okumad halde! Tek istei, II. Abdlhamid'i buna mecbur etmekti. Bunun yolunun Avrupa'dan getiine inanyordu.

ttihat ve Terakki Cemiyeti

Jam'n sert bir karakteri vard. Tpk babas Abdullah Efendi tmalarda hemen sesini ykseltmesiyle nlyd. Ahmed yazd tanma mektubunda da bu karakterinin izi vard: niyet tekil ettik, siz de isterseniz geliniz, birlikte akrz."

ndini beenmi teklife" Ahmed Rza'nm yant sert oldu. asn anlad, ancak zamanla Ahmed Rza'nn kalbini ka^m bildii.. Nzm ile Ahmed Rza dost oldular. Ahmed Rza ona fendi" diye hitap ediyordu. Nzm'a yaam boyununed Rza "efendi" sfatyla hitap edecekti...4
- Celal Bayar Ben d / e her nedE ^ dlm a d h kitabnn birinci cildinde "Ahmed Rza Bey, Dr. Nhmed Rza'nmN- 3" N Z ' m E f e n d i d e m e k t e d i r " d i ye yazmaktadr (1967, s. n t i y yazmas daha'l "^ " e f e n d i " d iye h i t aP etmesinden ok, Celal Bayar'n bu "N*'m EfencT H d e g N m ' ' A h m e d R l z a " a n l a r l " n yazd kitabnda da, Ns " "bey" di ', ye Yetmektedir. Ahmed Rza, Dr. Bahaeddin akir gibi h'tap ederken, Nzm'a neden "efendi" demekteydi ?
4 1Be

66

Tp rencisi Nzm ile Ahmed Rza ksa zamanda anlatlar Daha dorusu "Nzm Efendi" Ahmed Rza'mn etkisi altna gir(jj nce Paris'te rgt kurdular: Osmanl Terakki ve ttihat Ceri. yeti.5 Cemiyetin isim babas Ahmed Rza'yd. Auguste Comte pozitivizminin ana ilkesi, "intizam" (dzen) vp "terakkf'ydi (ilerleme). Ahmed Rza, Auguste Comte pozitivizmi ile Namk Kemal'in topik "Osmanl milliyetiliini" birletirmiti Fransz htilali'nin nl slogan "liberte, egalite, fraternite", yani "hrriyet, msavat (eitlik), uhuvvet (kardelik)" diye evrilerek, cemiyetin slogan olarak kullanlmaya baland... Cemiyetin bakan Ahmed Rza'yd. Tccar bir babann olu olan Nzm'a, cemiyetin hesap ileri sorumluluu dmt. dare heyetinde o yllarda yazd Sergzet ve Kk eyler adl eserleriyle Osmanl topraklarnda hayli n kazanm yazar Samipaazade Sezai de vard. Sra cemiyetin yayn organn karmaya gelmiti. stanbul'daki merkez rgt gazetenin adnn ttihad slam olmasn istiyordu. Ahmed Rza ise gazetenin sadece Mslmanlarn deil, Yahudi, Rum, Ermeni yani tm Osmanl'nn karlarn gzeteceinden, adnn ttihat ve Terakki olmasnda srar ediyordu. ] Nzm orta yol buldu; gazetenin ad Meveret ( Mechveret) oldu. Artk rgt yayn organna da kavumutu. Ahmed Rza'mn yazarlardan da bir istei vard. Makalelerde kimse II. Abdlhamid'e kt sz sarf etmeyecekti! Ahmed Rza'mn bu yaklam bile hareketin, Fransz htilali'nin etkisinde olduunun tipik bir gstergesiydi. 1789 ihtilalinde, Fransz devrimcilerin de hedefi, Kral XVI. Louis'den ok, hrsz, beceriksiz devlet adamlaryd! Hrriyet iin Avrupa'ya ilk kan Jn Trklerin durumu da farkl deildi. Ziya Paa, ngiltere'de kaleme ald "Rya" adl makalesinde, Gen Osmanllar hareketinin haleti nahiyesini gzler nn< seriyordu. Ziya Paa'ya gre en iyi yntem, Sultan Abdlaziz'i sara ym bir kesinde, tek basma yakalayabilmekti. Bu ansa bir * ulaabilse, ona, o zamana kadar etrafndaki hi kimsenin dile get medii ya da zellikle telaffuz etmedii tm gerekleri anlatacaK1 ! Ve Sultan Abdlaziz de bylece gerekleri renmi olacakt5. Osmanl Terakki ve ittihat Cemiyeti daha sonra adn ittihat ve Terakki Cefflj olarak deitirecektir. Karklk olmamas iin ben bundan sonra hep ittihat ve T< ki Cemiyeti adn kullanacam.

67

antik Jn Trklere gre, kt gnlerin yaanmasnda, ne ' ne de padiahlarn bir kabahati vard. Kabahat padiahn ^ndekikarcardayc!

O artk Doktor Nzm

Meveret, 1 aralk 1895'te yayn hayatna balad. Ayda iki delrt sayfa Trke, iki sayfa Franszca olmak zere toplam alt sayfa kyordu. azete kadrosu iinde Albert Fua gibi Selanikli Yahudi, Aristidi Paa gibi Rum, Halil Ganem gibi Lbnanl Marun'nin (sonra Fransz vatanda olmutur) bulunmas gazetenin "slamist" deil "Osmanist" bir yayn politikas takip edeceinin gstergesiydi. Meveret, stanbul, zmir ve Selanik gibi ehirlere gizlice sokulmaya baland. Auguste Comte'un "Ordre et progres" (Dzen ve ilerleme) ifadesi gazetenin birinci sayfasn sslyordu. Ancak bu slogann stanbul'da muhalifler tarafndan "tanrtanmazlk" (ateizm) taraftarlarnca kullandn yaymalar zerine, gazete bu slogan bir sreliine kaldrmak zorunda kald. Nzm'in o gnlerde tek sorunu parayd. Meveretin srekli kabilmesi iin sermaye gerekiyordu, ama cemiyetin bunu salayacak olana yoktu. Gazetenin sermayesi abonelerin ara sra Miderdii 5 ile 30 frank aras yardmd. Oysa masraflar ayda 300350 frang buluyordu. in ayaklan zerinde durmasnn tek nedeni zel desiydi. Stockholm elisi erif Paa (ayda 100 frank), Msrl (Paris'e geldike 1 000-1 500 frank), Msrl Prenses J (yalnzca bir yl 500 frank), Msrl Mehmed Ali PaJi Prenses Enise Hanm (2 000 frank) ve Prenses Emine

Ge
d6faya mahSUS 2 0

fran k>

karmay baaran Nzm, ayn yl Sorbonne Tp Fakljnekolog doktor olarak mezun oldu. amkli Nzm" olarak deil, "Doktor Nzm" bilinem > bir yyaan dPaa Priasr isH Haastsatanneessini'ndde e ddookkttoorrlluukk everet gazetesini hem karyor, hem de kullaniyosrydour.du. Yazlarnda, "Paris Sandukkn yapgazeNzm" !t ile Yldz Saraynn kanl bakl olacaklar eiciydi. II. Abdlhamid o tarihe kadar, rgt
68

almalarna katlanlara "yaramaz ocuk" muamelesi yapyor, hafif cezalar veriyordu. Ancak, 1896 ylnn austos aynda bu grn deitirecek bir istihbarat ald. Merkezi Paris'te bulunan rgt, Merkez Komutan Kzm Paa komutasnda Babli'yi basp, kendini tahttan indirmek iin faaliyete gemiti. II. Abdlhamid, darbe teebbsnde bulunan yetmi sekiz kiiyi srgne gnderdi; arkasndan hareketin Avrupa'daki merkezini Paris Sefareti araclyla susturmaya alt. Fransz hkmeti stanbul'un basklarna dayanamad. Clemenceau, Rochefort, Delbos gibi Fransz aydnlarn kar

kmalarna ramen, Fransz hkmeti, cemiyeti ve Mevereti kapatt. Ama gazetenin Franszca olan iki sayfas yaymlanabilecekti. Doktor Nzm ve arkadalar cemiyeti ve gazeteyi Belika'ya tadlar. II. Abdlhamid Belika hkmetine bask yaparak ttihatlar oradan da attrd. ki taraf da yunuyordu. Cemiyet, merkezini 1897'de svire'nin Cenevre ehrine tad. Doktor Nzm burada kendisinden hemen sonra yurtdna kaan Selanikli arkada Midhat kr'yle (Bleda) bulutu. Hemen kollan svadlar. II. Abdlhamid'in istibdat ynetiminden kaan insanlarn en kalabalk olduu yerlerden biri de Cenevre'ydi. Burada Dr. Abdullah Cevdet, Edhem Ruhi (Balkan), Tbbiyeli Mustafa Ragb, Esad, Nuri Ahmed, Tunal Hilmi, Seraceddin, Dr. Hasan Arif, Ltf, Dr. kil Muhtar (zden), Reid Bey ve kard gazetenin adyla tannan, yurtdna kamas olay yaratan Mizanc Murad' bir araya getirip, cemiyetin Cenevre ubesini kurdular. Ksa srede Osmanl adl gazeteyi karmay baardlar. Doktor Nzm'n bu rgt kiilii, hareket iinde ksa zamanda adnn nlenmesine neden olacakt. Ayn yl Dr. shak Skt, Tunal Hilmi Kahire'ye gidip orada bir ube atlar. Onlar da ray mmet adl dergiyi kardlar. Bu yaynlar gizlice yurda sokanlar arasnda, annesi Msrl olduu iin Kahire'ye sk sk gidip gelen on alt yandaki Yakub Kadri de (Karaosmanolu) vard. Cemiyetin Londra ve Napoli'de de ubeleri bulunuyordu. Doktor Nzm, tekrar Paris'e dnd, Ahmed Rza'yla birlikte Franszca Mevereti karmay ve almalarn illegal srdrmeye devam ettiler.
69

Elveda bakaldr
T Abdlhamid zor kullanarak hareketi durduramayacan anlaynca, bir baka areye bavurdu. Birlikte byd "stkardei" Serhafiye Ahmed Celaleddin Paa'y, 10 temmuz 1897 tarihinde Paris'e gnderdi. Bu arada stanbul'da, ttihatlarn yurda dnmeleri halinde affedileceine dair genelge karld. Genelgede cazip teklifler vard: cretsiz pasaport salanacak, isteyenler renimlerine devam edebilecek, Avrupa'da okuyan rencilere 150 frank maa verilecek, Osmanl topraklarnda istedikleri yerde oturabileceklerdi. Osmanl Saray, ttihatlar "satn almak" istiyordu. Serhafiye Ahmed Celaleddin Paa, Paris'te on gn kald. Doktor Nzm ve arkadalarn iknaya alt. Ahmed Rza ve Doktor Nzm stanbul'a dnmediler. Ama serhafiye, Mizanc Murad' ikna etmeyi baard. Osmanl'nn o dnemdeki en nl aydn Mizanc Murad'n jurnalcileri atlatp Avrupa'ya kamas bata Yldz Saray olmak zere toplumun her kesimini nasl oke ettiyse, stanbul'a dn de ayn etkide oldu. Haberi renen ttihatlar inanamadlar. Baz ttihatlar memur olmay, muhalefet yapmaya tercih etmilerdi. Ne zindanlar ne Afrika'nn Fizan llerindeki srgnlk

hayat gen idealistleri bu dneklik kadar yaralamad. ou bu harekete Fransz htilali'nden etkilenip katlmt; Fransz htilali'ni Mizanc Murad Bey'in Tarihi Umum adl kitabnda okumulard. zellikle Mektebi Mlkiye'den rencileri bu dn kararna inanamadlar. "htilaT'e o inandrmt onlar... Ama o inandklar aydn-retmen bugn farkl konuuyordu: Celaleddin Paa'yla yaptmz temaslar bana u kanaati verdi ki, aleyhinde neriyat yapmakla padiah Kanuni Esas'yi ilana zorlamak imknszdr. Biz Saray'a kar mlayim bir tavr takmp stanbul'a dnmeye raz olursak Abdlhamid kendiliinden milletin arzusuna uyacaktr. Bu konuda kesin teminat aldm. Dn sebebini aklarken, ttihat -gelecekte Trk tp dnyasnn nl isimlerinden olacak, ad caddelere verilecek- Dr. kil Muhtar (zden), Mizanc Murad' boma teebbsnde bulundu. u topraklarda yaanan aydn umutsuzluunun, karamsarl 70 ran ne ilk, ne de son rneiydi, Mizanc Murad'n dnme karar...6 Mizanc Murad'n "davay" brakma kararnn altnda salt yukarda anlatt neden yoktu. Kanuni Esas ilan edildikten sonra kurulacak "yeni dzen" konusunda, Mizanc Murad ile Ahmed Rza arasnda, hem liderin kim olacann yaratt kiisel soukluk (Ahmed Rza, Mizanc Murad'n kendisine "olum" diye hitap etmesine ok kzyordu) hem de ideolojik farkllk vard... Mizanc Murad, slamiyet'i toplumsal bir ba olarak yararl gryordu. Osmanl iin slam bir nevi birletirici bir "imento" ilevi yapabilirdi. Ahmed Rza ise pozitivizm konusunda taviz vermez, ok kararl, etin bir kiilikti. Meveret'te pozitivist esintili makaleler yaymlanmas, din ve rf deerlerin sorgulanmas, bata Mizanc Murad olmak zere baz "slamist" aydnlar rahatsz ediyordu. Cemiyet aslmda bir "cephe rgt" hviyetindeydi. Her fikirden insan vard. Yayn organlarnda farkl ierikte makaleler yaymlanyordu. Hem Batc ve Bat dman, hem Osmanlc hem Trk, hem slamc hem pozitivist, hem mill hem kozmopolit bir izgiyi savunabiliyorlard. Amaca ulamak iin her ideoloji her fikir mubaht, savunulabilirdi! II. Abdlhamid'in baz slahatlar yapacan, af karacan beyan etmesi Avrupa'daki rgt zlme srecine soktu. Sadece Mizanc Murad dnmedi; Sleyman Nazif, Selanikli Rahmi, Binba Ahmed, Dr. Hasan, Haim dnenler arasndayd. Bir de dnmeyip Osmanl'nn yurtd eliliklerinde grev alanlar vard: shak Skt (Roma Sefareti'nde ktip), Dr. Abdullah Cevdet (Viyana Sefareti doktoru), Tunal Hilmi (Madrid Sefareti'nde ktip), rksulu Ahmed (Belgrad ataemiliteri), Ali Kemal (Brksel Sefareti'nde ktip), Rauf Ahmed Bey (Atina Sefareti'nde ktip) vb. Sonuta Osmanl'da ne slahatlar yapld, ne de doru drst af kt. II. Abdlhamid Osmanl aydnnn byk bir blmn kandrmt. stelik ksa bir sre sonra Fizan, Rodos ve Badat'a tekrar srgn kafileleri yola kacakt. Mcadelede inat eden Ahmed Rza ile Doktor Nzm bu tutumlaryla byk saygnlk kazandlar. Doktor Nzm o gnlerde Paris'e yeni gelmi bir meslektayla dost oldu: Dr. Bahaeddin akir.
6. Mizanc Murad'n babas hayli nl biriydi: "Rus arl'na kar at gerilla savayla

n yapan ve Ruslar tarafndan ldrlen, byk Rus yazar Tolstoy'un nl Hac Murad adl eserinin kahraman olan Kafkasyal Hac Murad'n oludur." (Ali ankaya 71

Dr. Bahaeddin akir-Yahya Kemal

1877 doumlu Dr. Bahaeddin akir, sarn, mavi gzl, orta boylu, grbz, iyi giyinen, iyi yemee, iyi elenceye, kumar oynamaya, apknlk yapmaya ilgi duyan bir kiiydi. Ne geldiyse bana apknlk yznden gelmiti... stanbul'da Tfekiba Tahir Bey'in zevcesine k olur. Ak karlksz deildir. Bunu duyan tfeki Arnavutlar, Bahaeddin akir'i amlca'da yakalayp sopalarla dverler, yetmezmi gibi Yldz Saray'na da jurnal ederler. Erzincan'a srlr, oradan kendi olanaklaryla Msr'a gider, oradan da Paris'e kaar. Doktor Nzm, Bahaeddin akir'e Paris'e ilk geldiinde Serhafye Ahmed Celaleddin Paa'nn "casusu" gzyle bakm, hatta Bahaeddin akir'le grenlere ok kzmt. Bahaeddin akir Asker Tbbiye'de renciyken Ahmed Celaleddin Paa'nn takdirini kazanm ve onun evresine girme olana bulmutu. Ancak, Avrupa'ya gidip ttihatlar iknaya alan "stkarde" Ahmed Celaleddin Paa, stanbul'a dndkten bir sre sonra II. Abdlhamid'in kukuculuundan sklp, Msr'a kat ve orada ttihatlara katld! Bu ka Bahaeddin akir zerindeki, "II. Abdlhamid'in casusu olabilecei" kukularn gidermi oldu. Ve bu olaydan sonra Doktor Nzm, Bahaeddin akir'le dost oldu. Bu dostluk Bahaeddin akir'i ok deitirecek, sk bir komitac olmasna yol aacakt. Osmanl'nn "zel Harp Dairesi" Tekilat Mahsusa'nn be kiilik merkez komitesine kadar Doktor Nzm'la birlikte ykselecek olan Bahaeddin akir, Berlin'de bir Ermeni militann kurunuyla can verene kadar komitacln srdrecekti... Doktor Nzm'n Paris'te dost olduu isimlerden biri de air Yahya Kemal'di (Beyatl). Hemeri saylrlard. Yahya Kemal'in dedesi Yunus Efendi, Bursa, stanbul'dan sonra Selanik'e yerlemiti. Yahya Kemal'in babas adliye icra memuru brahim Naci oey, Selanik'te domutu. Vranyal ei Nakiye Hanm lnce Selanikli Mihrimah Hanmla evlenmiti. Aile bir ara skp'e gitmi, sonra tekrar Selanik'e dnmt. Zaten Yahya Kemal'in ilkremm hayat skp ile Selanik arasnda gemiti. Uzatmayaym, Doktor Nzm ile Yahya Kemal hemeri saylrdDnya grleri pek uyumasa da birbirleriyle sohbetten ke72
73

yif alyorlard. Yahya Kemal, Siyas ve Edeb Portreler adl kitabnda Doktor Nzm'la ilgili olarak ilgin bir detay veriyor: Ben Sciences Politiques Mektebi'nde okuyordum. Trkl his ve kabul etmitim. Fikrimi Nzm'a amtm. Bu yeni fikir karsnda Nzm birdenbire ayakland. Osmanllktan ayrlmann, koca lkeleri brakarak, Trk bir devlet olmann sarahatle ihanet olacan bara bara syledi. "Trk" kelimesini o zaman hi sevmiyordu. kimiz de Rumelili olduumuz iin bilhassa Rumeli'ye gre Trkl mthi muzr gryordu. (1986, s. 116)

Dier Osmanl tebaasna bak farkl myd? Cemiyeti, Msr'da kurmak iin izin almaya gelen Mehmed Ali Halim Paa'nm grme teklifini reddetmesi iin Ahmed Rza'ya yle diyordu: Bizim frka iin yaplacak kongreye itirak edecek ka kii bulunabilir ? Hsniniyetle davete icabet edecek be kii ile klah kapmak bahanesiyle toplanlacak drt buuk Arap, Ermeni, Rum, Arnavutlardan memleketimize ne faide beklemeliyiz. (M. kr Haniolu, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Jn Trkler [1889-1902], 1986, s. 329) Doktor Nzm zamanla "Trklk"le ilgili grn deitirecekti. Bugn stanbul Belediye Ktphesi'nde ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin 1906 ve 1907 yllarna ait "Muhaberatn Kopya Defterf'nde, Doktor Nzm'm u yazs onun ne kadar deitiini gstermektedir: Dnyann en zeki ve en mesut milleti Trklerdir. Gemi hatrland zaman bunu grmek mmkndr. Fakat idarecilerin beceriksizlii yznden millet zulm ve fakirlik iinde braklmtr. Trk milleti dier milletlerden hr ve mesut yaamaya daha ok layktr. (9 austos 1906) O tarihlerde herkesin kafas karkt... XX. yzyl banda Paris'te ttihatlar arasnda yaplan ideolojik tartmalar, yz yl iinde bu topraklarda kurulan tm siyasal hareketleri etkileyecekti... Bu tarih ayn zamanda, Fransa, ngiltere ve Almanya olmak zere, Batl devletlerin ttihatlar kullanmaya dnk eilimleri ile ittihatlarn stratejik ve taktik himaye araynn rtmesinden doan, karmak ilikilerin hz kazand bir tarihti. Bu "karmak ilikiler an" yazmadan nce, ttihat hareketin 1902'de neden ve nasl bir blnme yaadn anlamamz gerekmektedir. Bunun iin, ok deil birka yl geriye gitmek gerekiyor.

Damat Mahmud Paa

Mahmud Celaleddin Paa, Sultan Abdlmecid'in kz, II. Abdlhamid'in kz kardei Seniha Sultan'la evlenince "damad ehriyar" unvann ald. Yirmi drt yanda hem vezir hem de Adliye nazn oldu. Fakat gn geldi "enite" padiah ile "damat" nazr arasna bir ihale meselesi girdi. Damat Mahmud Celaleddin Paa, Badat demiryolu ihalesinin ngilizlere verilmesi iin kulis yapp, ngilizlere "ihale kesinlikle sizindir" diye sz vermiti. Ama "enitesinin" stratejisinden haberi yoktu. II. Abdlhamid ihaleyi Almanlara verdi. Bu duruma ok bozulan damat, iki olu Sabaheddin ve Ltfullah' yanna alarak Saray' terk etti. Gidip, Paris'teki ttihatlara katld. halenin ngilizlere verilmesini salayamayan Damat Mahmud Paa'ya kanda en byk yardm ngilizler yapt. ngiliz irketi Maymon sahte pasaportlan salad. Bu pasaportlara imzay ise istihbarat kimliiyle bilinen ngiliz diplomat Lord Salisbury att! II. Abdlhamid, enitesi Mahmud Paa'y yurda dndrebilmek iin araya birok arac koydu. Damat "Nuh" diyor "peygamber" demiyordu. Bir ara, Damat Mahmud Paa tam stanbul'a dnme karan vermiti ama, gerek ngilizler gerekse oullan Damat Mahmud Paa'ya tepki gsterip bu karanndan vazgeirdiler. Biliyorlard ki, Mahmud Paa'nm stanbul'dan ok Paris'te bulunmas daha nemliydi. Avrupa devletleri Paris'teki muhalefetin kendi kontrollerinde olmas iin g mcadelesine girmilerdi. Bu dn konusunun mesele yapld o gnlerde, Avrupa'ya

ktklannda kendilerine "prens" unvan veren (aslnda "sultanzade" olmas gerekir) Damat Mahmud Paa'nm oullan Sabaheddin ve Ltfullah, ttihat ve Terakki Cemiyeti yelerine kongre ans yaptlar. 'Osmanl muhalefetinin ilk kongresi" olarak bilinen toplant 4-9 ubat 1902 tarihleri arasnda Paris'te yapld. lerinde Doktor Nzm'n da bulunduu, gerek yurtiinden gerekse yurtdndan elliye yakn delege, Fransz milletvekili M. Le74 fevre Pountalis'in evinde topland.7 Be gn boyunca kongre, hayli hararetli tartmalara tanklk etti. zellikle Prens Sabaheddin'in genel kurul divan bakanlna verdii nergeler delegeleri birbirine drd. Prens Sabaheddin'in karsnda Ahmed Rza ve Doktor Nzm'n ban ektii grup vard. Hangi konuda anlaamyorlard? Bu soruya yant vermek iin, Damat Mahmud Paa'nn sosyolojiye ve politikaya merakl olu Prens Sabaheddin'in idelojik ynn birka cmleyle anlatmamz gerekiyor: Prens Sabaheddin Avrupa'da Le Play okuluna gitti8 ve okulda Edmond Demolins'den ok etkilendi. Demolins'e gre iki tip toplum vard: Communautaire (kamucu) toplumlarda kiiler hr teebbsten yoksundurlar, her eyi toplumdan, devletten beklerler. Particulariste (bireyci) toplumlarda ise kiiler, kendilerine gvenirler, aileden, toplumdan ve devletten beklentileri yoktur. Bu kiilerden oluan toplumlar yaam kavgasnda ok baarldr. ngiltere gibi Anglosaksonlar bunun tipik rneidir. Demolins'e gre, Anglosaksonlar kamu ynetiminde ademimerkeziyeti, kiisel dzeyde ise ahs tebbsdr. Anglosakson toplumlarn yceletiren Prens Sabaheddin, stad Edmond Demolins'in sylediklerini ve yazdklarn Osmanl'ya uygulamak istemekteydi. Yani ona gre, II. Abdlhamid'i ykmak, merutiyeti ilan etmek sorunlar zmeyecekti. Sistemi deitirmek gerekmekteydi, ncelikle ademimerkeziyete geilmeli, ayrca ahs teebbsn n almalyd. Gelelim tartmalara: Ahmed Rza-Doktor Nzm ekibi "federatif sistemin Osmanl'nn blnme srecini hzlandracan dnyordu. Bir dier tartma noktas "ahs teebbslk"t. Ahmed Rza, o yllarda talya, Almanya gibi lkelerde hayli revata olan "devleti" (ulusalc) ekonomiden yanayd. Sonuta 1902 kongresinde iki gr uzlaamad ve "ttihatlar" blnd. Bu arada baz aratrmaclar, Prens Sabaheddin'in, merutiyetin kurulmas iin yabanc devletlerin veya bir yabanc devletin (ki bu ngiltere'ydi) mdahalesinin art olduunu ileri srmesi7. Bu delegelerden biri de Trkiye sosyalist hareketinin nclerinden Selanikli doktor efik Hsn'yd (Deymer). 8. Prens Sabaheddin gremeyecekti ama, aydnlanma kart, geleneksel toplumu, modernliin erkilprinp kars knrmik irin rAv'imlor '^t-nr, C-A^A 75

nin, ayrlk kararnda etkin olduunu ileri sryorlar. Baz aratrmaclar ise, yabanc devletlerden yardm isteme ve onun mdahalesini talep etme konusunda iki grup arasnda fark olmayacan sylyor. kinci gr daha salkl gzkyor. nk Ahmed Rza-Doktor

Nzm grubunun yabanc devlet mdahalesini reddetme gibi bir tavr iinde olmadklar apak ortada deil midir? Gerek rgtlenme, gerekse gazete karma gibi konularda hep yabanc devlet yardm alan bu grubun, yabanc devletlerin Kanuni Esas'nin ilan iin yapacaklar yardma "hayr" demeleri aklc grnmyor! Ama... Yardm istenen yabanc devlet konusunda farkllklar olabilir; ngiltere mi, Fransa m, yoksa Almanya m?.. Kongredeki bir baka ayrma nedeni de, kongrenin yaplmas iin Prens Sabaheddin'in ngiltere'nin "rtl deneinden" para almasyd. Ahmed Rza, Doktor Nzm, Yusuf Akura,9 Ferid (Tek) Bey gibi yeler, Prens Sabaheddin-ngiltere ilikisinin bu derece yakn olmasndan rahatsz olmulard. Sonunda ttihatlar paraland. Federatif Osmanl'y amalayan Prens Sabaheddin'in ban ektii grup, "Teebbsi ahs ve Ademimerkeziyet Cemiyeti" diye bilinen rgt kurdu. Genel bakan Prens Sabaheddin, kurucu ve yeler ise, Ahmed Fazl (genel sekreter), smail Kemal, Dr. Nihad Read (Belger), Dr. Rifat, Miralay Zeki, Dr. Sabri, Hseyin (Tosun), Milasl asker Murad, air Hseyin (Siret) beylerdi.10 Ahmed Rza ile Doktor Nzm nderliindeki grup ise, "Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyetf'ni devam ettirdiler. 1902 ylnda Paris'te bir evde yaplan tartmalar, uzun yllar Trkiye siyasetine damgasn vuracakt. Bu kongre ayn zamanda kiisel ilikilerin bir siyasal hareketi nasl kopma noktasna getirdiinin en gzel rneidir. Ahmed Rza ile Prens Sabaheddin arasndaki farkllk salt ideolojik deildi. Ahmed Rza ve Prens Sabaheddin arasnda liderlik kavgas vard. Zaten bu kongre, Ahmed Rza ile Prens Sabaheddin'in yan yana geldii ilk ve son kongre oldu.
" Yusuf Akura bir sre sonra, ittihat ve Terakki Cemiyeti'ne ye yazlmaya gittiine Osmanlla ve Kuran'a inanmadn syleyip, yemin etmeyi reddederek rgtle yollarn ayrd. ier bir not: Kafkasya ve Trkiye'de n kazanan "Trk" Gaspral (Gasprinskiy) ismail Bey, Yusuf Akura'nn enitesidir! Prens Sabaheddin hareketine daha sonra katlan isimlerden biri de Rahan Ecevit'in
bah KU

76

Hakknda idam karar veriliyor

O tarihlerde Yldz Saray'nn yaynlad bir tebli, Paris'e "bomba gibi" dt! stanbul'daki arkadalar teblii mektupla Doktor Nzm'a bildirdiler. Doktor Nzm mektubu ap okudu, glmsedi; cebine koyup Ahmed Rza'nn evinin yolunu tuttu. Ahmed Rza mektubu okuyunca sinirlendi, "Kafasz Saray, iki ba almakla bu ii halledeceini sanyor, bunlar bu kafayla yklmay oktan hak ediyor" dedi. Yldz Saray, Ahmed Rza ve Doktor Nzm' gyaplarnda yarglayp, idama mahkm etmiti. Bu karar Doktor Nzm hakknda verilen ilk idam kararyd. Ancak son olmayacakt... II. Abdlhamid bu idam kararlaryla ittihatlar yldrmay planlyordu. Ancak karar ters etki yapt. ittihatlar gazete karp, bunlar gizlice yurda sokup propaganda yapmakla merutiyeti tekrar ilan ettiremeyeceklerini anlamlard. Asker kuvvetlerin de harekete katlmas gerekiyordu.

Bunun iin en stratejik yer Selanik'ti. mparatorluun nemli asker gc 3. Ordu'nun merkezi Selanik'teydi. stelik II. Abdlhamid stanbul'daki 1. Ordu'ya kendisine daha sadk, kapkulu zihniyetindeki "alayl" subaylar, Selanik'e ise Harp Okulu kl "mektepli" subaylar gnderiyordu. Bu nedenle Selanik'teki subaylarn hemen hepsi Harbiye klyd ve mevcut dzenden honut deillerdi. Paris'teki ttihatlarn Selanik'e gitme isteklerinin altnda bir baka neden daha vard: II. Abdlhamid istibdadn ykmak iin Osmanl kentlerinde farkl isimlerle cemiyetler kurulmaya balanmt. Cemiyetlerin amalar aynyd, ancak rgtlerin birbirleriyle ilikisi yok denecek kadar azd. Artk hem i, hem de d faaliyetleri dzenleyerek merkez bir sisteme balamak gerekiyordu. Bu cemiyetlerin en gls ve en stratejik neme haiz yeri Selanik'ti. Paris, Selanik'le iliki kurmak iin bir ttihat'y bu kente gndermeye karar verdi. Ama sorun vard; bu tehlikeli grevi kim stlenecekti? Doktor Nzm gnll oldu.
77

ttihatlar Doktor Nazm'n Selanik'e gitmesine kar ktlar. nk gyabnda idam karar vard; yakaland an aslacakt. stelik Doktor Nzm Selanikli'ydi ve ok rahat tannabilirdi. Doktor Nzm gitmekte srar etti. Arkada Midhat kr'ye (Bleda) mektup yazd. Mektubu yazarken biraz tereddtlyd, nk Midhat kr, Paris sefiri Mnir Paa'dan affn isteyip, yurda geri dnenler arasndayd. imdi Selanik'te yeni kurduklan "Osmanl Hrriyet Cemiyeti" yesiydi ama yine de temkinli davranp davranmamak konusunda ikilemde kald. Sonunda ocukluk arkadann kendini ele veremeyeceini dnp mektubu yazd. Yant bekledii gibi oldu. Arkada kendini artmamt. Paris'teki ttihatlar gibi Selanik tekilat da Doktor Nzm konusunda ihtiyatlyd. Tannabilir ve cemiyetin yok olmasna neden olabilirdi. Tartmalar sonunda karar yine de olumlu kt. Tek sorun kalmt. Hakknda idam karar bulunan Doktor Nzm hangi gizli yollarla Selanik'e getirilecekti? Plan yapld. Selanik o dnemde Bulgar, Srp ve Rum komitaclarnn bulunduu bir merkezdi. ttihatlar ile baz Rum komitaclarn ilikisi iyiydi. Baz komitaclar da Kanuni Esas yrrle girdii takdirde hrriyetlerine kavuacaklarn dnyorlard. Yani bu konuda ttihatlar ile baz komitaclar arasnda ittifak vard. Doktor Nazm'n yakalanmadan gelmesi iin baz Rum komitaclarla bir araya gelindi, ortak planlar yapld. Doktor Nzm, Yunanistan yolu ve Rum komitaclarn yardmyla Selanik snrna kadar getirilecekti. Doktor Nzm'a ifreli bir mektup yazld ve plan ayrntlaryla anlatld. Mektup eline geer gemez Doktor Nzm yola kt. Marsilya'dan gemiye binip Yunanistan'n Pire limannda indi. Onu Rum komitaclar karlad. Ancak aksilikler yznden iki ay Atina'da kald. Hatta doktor olduu ortaya knca, Osmanl zabitleriyle kan atmalarda yaralanan baz Rum komitaclar tedavi etti. Doktor Nzm Atina'da ok sklmaya balamt ki, imdadna

okul arkada Serezli Dr. Marko Teodoridis yetiti... Doktor Nzm gencecik bir renciyken kt Selanik'e sahte bir kimlikle geri dnd. Tipini de deitirmiti. Yz hatlarn rten takma sakal, san salann grnmez klan sang, srtndaki
78

ilii ve cppesi, ayandaki ar, elindeki tespihiyle Parisli Doktor Nazm, bir Trk kylsne dnvermiti. Ad da deimiti: "Hoca Mehmed Efendi!" Doktor Nzm' yeni haliyle yakn arkada Midhat kr bile tanyamad. Doktor Nzm kendini tantnca aknln gizleyemedi. Midhat kr, arkadan Frenk Mahallesi'nde bir talyan'dan kiralad pansiyona gtrd. Bu "hcre evinde" Selanik'teki rgt arkadalaryla ilgili ilk bilgileri verdi...

Talat Efendi
Hareketin banda posta memuru Mehmed Talat Efendi vard. Edirne Postanesi'nde alrken, yakn dostu smail Efendi'nin kard ray mmet gazetesini okuyarak harekete katlmt. 1896 ylnda Edirne'de, ihtilalci bir hareket kurma hazrl iinde olduu jurnaliyle tutuklanm, iki yl Edirne hapishanesinde yatmt. Cezas ardndan Selanik'e srgn edilmiti. Selanik'te annesi Hrmz Hanm ve kz kardeiyle birlikte yayordu. Babas o dokuz yamdayken lmt. Babas Ahmed Vsf Efendi kadlk, mstantiklik (sorgu yargl) yapmt. Bekrd. Kendisine Franszca reten Edirne'deki Yahudi kz unutamamt. Mehmed Talat bu kzla Edirne'deki Alliance sraelite niverselle (Evrensel Musev Birlii) okulunda tanmt. Mehmed Talat bu okulda Trke retmenlii yapyordu ve sevgilisi okul mdr Msye Lupa'nn kzyd. Talat, ayn zamanda daha nce iki yl bu okulda yani Alliance sraelite Universelle'de renim grmt. (Kzm Karabekir, ttihat ve Terakki Cemiyeti [1896-1909], 1993, s. 166) Yahudi ocuklanna "Trke" retmenlii yapan Talat kukusuz, Ladino'yu (Yahudi spanyolcas) biliyordu. Zaten bildiini de en yakn arkada Midhat kr anlarnda teyit ediyor. Cemal Kutay, Talat Paa'nn Gurbet Hatralar adl ciltlik eserinde ilgin bir noktaya temas ediyor: Talat Paa anlatyor: Alliance sraelite'de her ay stanbul'dan gelen ve daha sonra ilim hreti dnyaya yaylan Avram Galante isimli Musev profesr mektebin muallimlerini toplar, konferanslar verirdi. Mevzular, kendi rklarnn temel meseleleriydi. Ben, hem ilk snflara Trke dersi oku79

tur hem yksek snflarn Franszca derslerine talebe olarak devam ederdim. Arkas arkasna mevzuu, bizim Kuds mutasarrflmz hudutlar iinde kalm, bin senelik Yahudi devleti zerineydi. (1983, c. 1, s. 138) Osmanl ve Trkiye Yahudileri hakknda yapt deerli almalaryla tandmz aratrmac yazar N. Rfat Bali, Musa'nn Evlatlar, Cumhuriyet'in Yurttalar adl kitabnda, Talat Paa hakknda, bugne kadar duymadm, okumadm bir bilgi veriyor: Bu cemiyetin (TC) nde gelen idarecileri ve kurucular arasnda Yahudiler ile Cavid Bey, Talat Bey gibi dnmeler de yer alyordu.

(2001, s. 54) Selanikli Cavid biliniyordu ama Talat Paa'nn "Sabetayist" olduu ilk kez bu kadar ak yazlyordu. Mehmed Talat ayn zamanda Bekta'ydi... Ve masondu... O dnemde Selanik'te biri talyan Byk Locas'na bal "Macedonia Risorta" (Dirilen Makedonya), dieri Fransz Byk Locas'na bal "L'Avenir de l'Orient" adl iki loca vard. Talat, "Macedonia Risorta" Locas'nda "uyanmt". Daha sonra Selanik'te Fransz byk marna bal "Veritas Locas" kurulacak, orada da yer alacakt. Mehmed Talat, srgne geldii Selanik'te hibir i yapmyordu; tek yapt her sabah karakola gidip "ispat vcut" iin imza atmakt. Sonra posta idaresinde almaya balad. O esnada posta idaresi baktibi Rifat Bey vefat etti. "Talat Efendi" baktiplie tayin edildi, "Talat Bey" oldu. (Mustafa Turan, Bir Generalin 31 Mart Anlar, 2003, s. 46) Bu arada ihtilalci bir rgt olan "Osmanl Hrriyet Cemiyetf'ni kurmaktan da geri durmad.

Gizli ihtilal rgtnn ilk isimleri

b

Edirneli Mehmed Talat ve Selanikli Midhat kr'den baka u gizli ihtilalci rgtte kimler vard... Yzba smail Canblad, Yzba mer Naci, asker rtiye

80

mdr ve Melam tarikatnn nde gelen isimlerinden Bursal Mehmed Tahir Efendi,11 asker rtiyede Franszca retmeni Yzba Naki (Ycekk) Bey,12 Yzba Edib Servet (Tr), i 3 Hakk Baha Bey, Yzba Kzm Nam (Duru)14 Feyziye Mektepleri Mdr Selanikli Cavid,15 Selanik'in tccarlklanyla nl sfendiyar ailesinden Rahmi harekete katlan ilk isimlerdendi. Selanikli Rahmi, cemiyetin programn da ilk kaleme alan kiiydi. "Dner" bakanlk sistemi onun neriiydi. Bu programda cemiyetin ilk ad "Hilal"di. Doktor Nzm, hemerisi Rahmi'nin adn duyunca belli etmedi ama ok bozuldu. Selanikli Rahmi, Yunan Sava (1897) srasnda II. Abdlhamid'e suikast dzenleme iddiasyla yakalanp stanbul'da Divan Harp'te yarglanm, erbet braklnca yurtdna kamt. Paris'te yl kalan Selanikli Rahmi, II. Abdlhamid'in affna snp yurda dnenler arasndayd. Doktor Nzm dnenler arasnda en ok Mizanc Murad ve hemehrisi Rahmi'ye az dolusu kfretmiti. Onlara hep "satlmlar" gzyle bakyordu. Ve imdi Selanik'te Rahmi'yle birlikte alacakt. Geri Rahmi'nin, kendisinin Selanik'e gelmesi iin elinden geleni yaptn renince kzgnl yatmt ama, yine de kendini ona yakn hissetmiyordu. in bir ilgin yan da, Selanikli Rahmi'nin Yldz Saray'nm gvenini kazanm olmasyd. Yldz Saray'na Rumlar aleyhinde srekli jurnal yazyordu ! Zamanla cemiyet, bu jurnalleri kendi kar iin kullanp, II. Abdlhamid'i aldatmak yoluna gidecekti...
I I. Bursal Mehmed Tahir Efendi'nin torunu Ahmet Haluk aman 1950-1960 yllar arasnda DP milletvekillii, Devlet bakanl, alma bakanl, Turizm ve Tantma bakanl yapt. 27 Mays 1960 asker mdahalesinden sonra tutuklanp Yassada'da yargland. On yl hapis cezas ald. Yap Kredi Bankas genel mdryken milletvekili olan Haluk

aman, Celal Bayar'a yaknlyla tannyordu. 12. Naki Ycekk nc-beinci dnemler arasnda CHP milletvekillii yapt. 13. Ikinci-sekizinci dnemler arasnda CHP milletvekillii yapt. Kardei, yazar Ahmed Nedim Servet Tr'n olu Vedat Nedim Tr Trkiye Komnist Partisi Merkez Komitesi yesiydi. Bursal Tahir Efendi'nin torunu Haluk aman'n Yap Kredi Bankas genel mdrl yapt dnemde Vedat Nedim Tr de ayn bankann Kltr ve Sanat maviriydi, istanbul Galatasaray'daki Yap Kredi Bankas binasnn iinde Vedat Nedim Tr'n adn tayan bir sergi salonu vardr. 14. Beinci ve altnc dnem CHP miletvekillii yapt. Hatralarn ayr kitapta toplayan Kzm Nam Duru, Ziya Gkalp'in biyografisini de kaleme almtr.
Caviri Rpv'in nl TirL-rp iivprinp v37fH L-ir^nl^rl^ rcnntjn flcmn isr YsIrn'Hr

Midhat kr, "hcre evinde" Doktor Nzm'a bilgi vermeyi srdrd: Selanik'teki ihtilalciler, dikkat ekmemek iin Bemar Kahvehanesi'nin bahesinde, Yonyo'nun birahanesinde ya da mason localarnda buluuyorlard. rgt yapsn ve yaygnlama stratejilerini hep bu meknlarda konumulard. Ve gn gelince Midhat kr'nn evinde Osmanl Hrriyet Cemiyeti'ni kurmulard. 1 numaral ye Tahir, 2 numaral Naki, 3 numaral Talat, 4 numaral kendisiydi. Heyeti liyeye smail Canbulad, Selanikli Rahmi ve Edirneli Talat seilmiti. rgtn hesap ileriyle kendisi ilgileniyordu. Cemiyet tpk ttihad Osman gibi hcrelerden oluuyordu. Hcreye dahil kiilerin dnda hi kimse birbirini tanmyordu. ye kayd farklyd. Kuruculardan biri, ye yapmak istedii kii hakkndaki bilgileri merkeze verip karar bekliyordu. Merkez bilgileri inceliyor ve olumlu karar alrsa yemin treninin yeri ve saatini belirliyordu. Yemin treninde adaya bir kii klavuzluk ediyor, tespit edilen yere yaklalnca adayn gzlerim bezle kapatyor, gidecei yeri bilmemesi iin aday biraz dolatryordu. Eve gelindiinde, kapya iki kez vuruluyor, "Hilal" parolasn duyan grevli kapy ayordu. Adayn gz hl kapal durumdayken, cemiyete girmekte kararl olup olmad soruluyordu. "Evet" cevabnn ardndan tren balyordu. Aday masann karsnda bulunan iskemleye oturtuluyordu. Sa elini Kuran Kerim'in zerine, sol elini de tabancann zerine koyup yemin ettiriliyordu. Yemin treninin adndan adayn gz alyordu. Ama yine de karsndakini grmesi zordu. nk masann dier tarafnda, krmz pelerinli, yalnzca gzleri grnen siyah maskeli adam gryordu. Yemin treninden ve gzleri aldktan sonra aday cemiyete ye kabul edilmi oluyordu. Cemiyete girmek zahmetli, kmak ise zordu. kmak isteyenler ve kurallara uymayanlarn sonu lmd... rgt yeleri birbirlerine "karde" diye hitap ediyorlard !.. Midhat kr, Selanik'in merkez olduunu, Yzba Enver, Yzba Resneli Niyazi, Yzba Kzm (Karabekir), Binba Sleyman Asker, Binba Sadk ve Binba Hseyin tarafndan Man astr'da ubeleri olduunu aklad.
82

Arap llerinde, Makedonya dalannda a susuz isyan bastran; aylarca maa alamayan; Saray'da kulluk edenlerin ocuklar padiah tarafndan bir gnde binba, yarbay hatta paa yaplrken,

terfileri yllar alan; renimleri boyunca II. Abdlhamid'in vesveseleri yznden silahl eitim yapamadklar iin, tayin olduklar blgelerdeki isyanlar bastrrken oluk oluk kan kaybeden Harbiyeli idealist gen subaylar, vatan kurtarmak iin akn akn ttihatlara katlyorlard. Keza blgede esen "milliyetilik rzgrnn" bu subaylan etkilememesi imknszd. Selanik'teki rgtn asker gcnn olmas Doktor Nzm' ok sevindirdi. Ama rendii bir bilgi onu artt. Cemiyetin ayrca bir de, "kutsal ama uruna" hayatlarn feda etmeye hazr gnlllerden oluan "Fedailer Grubu" vard. Doktor Nzm arkada Midhat kr'y dinledike anlad ki, Selanik ile Paris'in amalar aynyd, ama bu amaca ulamak iin gittikleri yol farklyd. Doktor Nzm, "pozitivist" Ahmed Rza'nm etkisiyle ihtilalcilii reddediyor, ilerlemenin ancak dzen iinde gerekleebileceine inanyordu. Yani ihtilalci fikirlere hep mesafeliydi. Ama Selanik'teker bata Talat olmak zere silahlyd. rgte asker kavramlar hkimdi. Selanik, Makedonya'daki Yunan, Bulgar, Srp komitaclardan etkilenmiti; ihtilal hazrl iindeydi. Doktor Nzm Selanik'teki rgt hakknda brifing aldktan sonra "ihtilal merkezinin" kadrolanyla tant. zellikle Talat'a zel bir yaknlk duydu. Selanikli Rahmi'nin yznde dnn pimanln grd iin konuyu hi amad. Elini uzatp tokalat.

Yahudiler, Sabetayistler ve masonlar

Selanik'teki rgtn temelini Sabetayistler ve Yahudiler oluturuyordu. zellikle Balkanlar'da yaylan milliyeti hava karsnda Osmanl Devleti'ni bir gvence olarak gren Selanik Yahudileri ve Sabetayistler harekete hem fikri hem de madd destek veriyorlard... Bir de masonlar vard. ttihat kadrolar m masondu, yoksa masonlar m ttihat'yd hl tartlan bir konudur!
83

Masonluk, Osmanl'ya ngiltere'den gelmiti. ngiltere Byk Locas'nn ilk stad zamlarndan Lord Mongu n690-1749) ngiliz masonluunun kuruluunda byk rol oynamt. Lord Montagu, 1716-1718 yllan arasnda ngiltere'nin stanbul bykelisiydi. Eh, gelmiken stanbul mnevverlerini de masonlukla tantnverdi!.. Osmanl'daki ilk localarda yabanclar arlktayd. lk bilenen mason, Tophane nazrl, Paris bykelilii grevlerinde bulunan Sadrazam Yirmisekiz elebizade Mehmed Said Paa'yd. Trkiye'de masonlar konusunda en iyi aratrmalardan birini gazeteci-yazar lhami Soysal yapmtr. Dnyada ve Trkiye'de Masonlar ve Masonluk adl almasnda, Yirmisekiz elebizade Mehmed Said Paa'mn babasnn devirme olduunu yazyor. (1978, s. 169) Osmanl'ya ilk matbaay getiren (1727) "Macar dnmesi" brahim

Mteferrika ve Osmanl'da ilk Mhendishanei Berri Hmayun'u kuran "Fransz dnmesi" Humbarac Ahmed Paa da (Kont Bonneval) ilk masonlardand. Soru: iki "dnme" brahim Mteferrika ile Humbarac Ahmed Paa'nm mezarlarnn Galata Mevlevhanesi'nde olmas ile ilk kurulan locann Galata'da olmas arasnda bir iliki var mdr? ekinmeden soralm: yani Mevleviler ile masonlar (veya "dnmeler") nasl bir iliki iindeydi? Bu kitapta bu soruyla sk sk karlaacaz... Fazla ayrntya girmeden bir ilikiyi daha yazp "ilk masonlar" blmn kapataym: Osmanl'ya ilk matbaay kimin getirdiini biliyoruz: mason brahim Mteferrika. Peki hangi sadrazam dneminde getirildiini biliyor musunuz: ilk mason Yirmisekiz elebizade Mehmed Said Paa'nn sadrazamlnda! Aristoteles mant": o halde ilk matbaay Osmanl'ya getirenler bu ii Galata'daM mason locasnda grp karara balamlard! Din dmanl yapt, devlet iinde devlet kurmaya alt iddialaryla, bata Papa XII. Clemens olmak zere, Fransa hkmeti ve Hollanda hkmeti masonlara sava ap, localar kapanca; 1748'de Osmanl da daha "emekleme dnemindeki" masond u yasaklad. Ancak masonluk, III. Selim (1789-1807) dneminde yeniden ortaikt; 1839'dan sonra ise yaygnlat. ou yazar bu bymenin edenini Krm Sava'na balasa da, bizce asl neden 1838 Ticaret
84

Antlamasndan sonra hzla Osmanl'ya gelen yabanc tccarlardr! Her ne kadar mason localarnda, din, dil, rk ayrm yaplmad ve masonlarn idealist olduu sylense de, ngiltere ile Fransa arasndaki rekabet mason localarn etkiledi. ngilizler ve Franszlar dnya zerinde ayr ayn localar rgtlediler. Bunlara zamanla talyan, Alman, Yunan, Ermeni ve son olarak MslmanTrk locas eklenecekti... Gerek Sabetayistler, gerekse Yenieri Oca'nm kaldrlmasndan (1826) sonra srekli horlanan, etkinliklerini gizli olarak srdren Bektaler, masonlua scak baktlar. deolojik yaknlk buldular: masonlarn liberal, irtica kart ve antikonformist (var olan dzene kart) olmalar onlar localara ekti. stelik mason trenleriyle bu iki grubun dinsel ritelleri arasnda fazlaca benzerlikler vard. Ama en ekici yan gizliliin esas olmasyd. Bu bilgiler nda dnelim Selanik'e... Sabetayistlerin nfus olarak en youn bulunduu Selanik'te masonluun hzla gelimesi kanlmazd. Masonluun sektiler (laik) karakteri, "din, mezhep, rk, dil fark gzetmeksizin insanlarn kardelii iin almak" eklinde gsterilen amalar, Osmanl toplumunda "farkl yap"ya sahip dnmeler iin de, "yeni kimlik" dzeninde "kabul ve itibar bulmalar" iin sarlacak bir dal olmu, bu sebepten dnmeler mason localarnda toplanmtr. (Sleyman Kocaba, Jn Trkler Nerede Yanld, 2003, s. 37) Sabetayistlerin mason localarna girmelerinde hi de alacak bir durum yoktu. Aslna baktnzda, masonluk giderek etkisini yitiren dinsel kurumlarn "alternatifi" olarak domam myd ? Bu "yeni din", artk "laik okullarda" yetien ve Mesih inancn reddeden yeni kuak Sabetayistlerin manev boluunun giderilmesine yardmc olmaktayd.

Selanik'teki ttihatlar masonlarla tantran kii, talyan himayesi altndaki "Macedonia Risorta" Locas'nn stad zami, Yahudi avukat Emmanuel Karasu'ydu.16 Emmanuel Karasu zaten talyan vatandayd! Selanik'teki ttihatlara, mason locasnda toplanma nerisini getiren isim de oydu. Talat, Midhat kr, Rahmi, smail Canbulad ve Cemal (Paa) bu locaya balyd.
16. Emmanuel Karasu, ili Terakki Lisesi ve .. Edebiyat Fakltesi mezunu, 196285

Bir dier talyan "Labor et Lux" (Emel ve Ik) Locas'nn da ttihatlara byk yardmlar olmutu. Ama talyan mason localarna kaytl olmayan ttihatlar da vard. Feyziye Mektepleri Mdr Cavid, spanya marna bah "Constitution" Locas'nn stadyd. Soru: gruba ayrlan Sabetayistlerin her biri bir baka locaya m balyd? Dierleri konusunda speklasyon vardr, ama Selanikli Cavid'in Karaka olduu bilinen gerektir. Bir olgunun daha altn izmek istiyorum: Selanik'teki ilk rgtlenme almalarnda Cavid yoktur. ok sonralar katlmtr. Buradan u sonucu karabilir miyiz: Karakaler, Yakub ve ok fazla sayda Kapan'nin iinde bulunduu ttihatlara katlp katlmama konusunda zorlanmlardr! Talat 3, Midhat kr 4 numaral ye iken, Selanikli Karakalerin nderlerinden Cavid 154'nc yedir! Yakubler, Kapanler ve Karakaler; gruba ayrlm Sabetayistler, tarihlerinde ilk kez bir "at altnda", ttihat ve Terakki Cemiyeti'nde bir araya geldiler! Peki Doktor Nzm mason muydu ? Dr. Rza Tevfk, Jn Trkler ve 1908 htilali kitabnn yazar E. Edmondson Ramsaur'a gnderdii 16 mays 1941 tarihli mektubunda, "Ahmed Rza ve Doktor Selanikli Nzm'n hibir zaman mason olmadklarn kesin olarak syleyebiliriz" diye yazmaktadr. (1972, s. 127) Gazeteci lhami Soysal geni kapsaml kitabnda, Doktor Nzm'n adn ttihat masonlar listesinde gstermektedir. (Dnyada ve Trkiye'de Masonlar ve Masonluk, 1978, s. 380) Celal Bayar ise Ben de Yazdm adl kitabnda tank olduu bir olay aktaryor: Bir gn Doktor Nzm Bey'le bu konuda konuurken kendisine benim, mason olmaklm iin karlatm srarl teklifleri kabul etmediimi anlattm. "Sen ne dersin ?" manasnda yzne baktm. Cevap verdi: "Parti iinde memlekete hizmet etmek, sizi tatmin etmiyor mu? Ben gryorum ki ediyor. O halde mason olmaya ne lzum vardr" dedi(1966, s. 429)17
kr l<ela' B a y a r y a z m > ' o r a m a kendisine kimin masonluk teklif ettiini Necip Fazl Ksa- e anlatyor: "Genliimde ve ittihat ve Terakkiye intisabm sralarnda Halide Edib ti K'^ b a b*S I E d ' b B e y ( m e$h u r dnmelerden [N.F.K.]) bana mason olmay teklif etG e rTS l n e <Dneyim ve tetkik edeyim' cevabn verdim." (N. F. Ksakrek, Benim 7 l m , e Menderes, 1970, s. 25 I -252) "ite Celal Bayar, bundan sonra gidip Doktor NI l r " a soruyor ve mason olmuyor!" 86

Doktor Nzm masondu veya deildi ama ittihatlarn gizli toplantlar iin mason localarna gitmekteydi. Ama bir gn locada deil ama locaya giderken yolda hi beklemedii bir olay geldi bana...

Dr. Toledo Efendi

Selanik'te "Hoca Mehmed Efendi" adyla dolaan Doktor Nzm bir gn yolda ocukluk arkada Yahudi doktor Toledo'yla karlat.18 Dr. Toledo Efendi ok iyi bildii bu yz tm deiikliklere ramen tand. Kyafetlerinin deiikliinin nedenini anlamadan ve onu ne denli zor durumda brakacan dnmeden kollarn aarak, "Nzm" diye seslendi. Doktor Nzm soukkanlln korudu, hibir ey olmam, kendisine seslenilmemi gibi keden dnd ve gzden kayboldu. Olanlara hibir anlam veremeyen Dr. Toledo, Doktor Nzm' grdnden emindi. Gittii Refik Hfz Efendi'nin evinde, ona Nzm' grdn syledi ve tuhaf kyafetini anlatt. Refik Hfz Efendi ok ard. Doktor Nzm hakknda idam karar verildiini biliyordu ama kente geliinden habersizdi. Hemen yeeni Rahmi'nin yanna gitti. Rahmi ise sakin bir tavrla, daysna, Doktor Nzm'n Paris'te olduunu syledi. Days ikna olmutu ama Rahmi hemen soluk solua, Midhat kr ve Talat'n yanna gitti. Olay anlatt. Talat ok sinirlendi. Hemen Dr. Toledo'nun evine gitti. Doktor Nzm' grp grmediini sordu. Dr. Toledo, Doktor Nzm' Beyaz Kule civannda grdn, hoca kyafeti giymi olduunu, emsiye yardmyla da yzn kapattn ayrntlaryla anlatt. Talat bu szler zerine belindeki tabancasn kararak Doktor Toledo'ya evirdi. fkeli bir ses tonuyla, Doktor Nzm' grdn unutmasnn kendi sal asndan iyi olacan syledi. Dr. Toledo mesaj almt... Doktor Nzm'dan phelenen sadece Dr. Toledo deildi. Midhat kr, Doktor Nzm'n amarlarn ykamas iin evine getiriyordu.
18. Toledo, 1492'den nce Yahudilerin youn olarak bulunduu ispanya'daki yerleim yerlerinden biriydi. Toledo'dan g eden Yahudiler yllar gese de "Toledo"yu unutmadlar. Kimi soyad olarak seti. Trkiye'de on yl boyunca israil'in kltr ataeliini ya87

Ei Hatice (Bleda) kenarlarna harf ilenmi pahal mendillerphelendi. Kyafeti tam bir kyl olan "Hoca Mehmed Efeni" nasl oluyor da byle mendiller kullanyordu? Ei Hatice'yi ikna etmek Midhat kr'ye dt. Uydurduu kk bir hikyeyle, "Hoca Mehmed Efendi"ye mendilleri zengin dostunun hediye ettiini syledi. Hatice Hanmefendi, inand m bilinmez, ama Doktor Nzm Paris'ten ald o mendilleri bir daha hi kullanmad.

Birleme: 27 eyll 1907

O gnlerde asl sorun paral bir grnm arz eden ttihatlar bir ad altnda birletirmekti. Selanik'tekiler kurduklar "Osmanl Hrriyet Cemiyeti" adn deitirmeye pek taraftar deillerdi. Aslnda bu birlemeye Paris'teki Ahmed Rza da raz deildi. Yazdmz gibi bunun nedeni, Selanik rgtnn ihtilalci olmasyd; kendisi silahl mcadeleye souk bakyordu. Ama birlemeye boyun emek zorunda kald. Selanik'te bir hafta sren tartmalar yaand; Doktor Nzm karkl nlemek iin yurtiindeki ve yurtdndaki rgtlerin ayn isimle, ayn at altnda olmas gerektiine Selanik'teki kadrolar

ikna etti. 27 eyll 1907 gn Paris ile Selanik rgtleri birleti. Paris'te haric, Selanik'te dahil olmak zere cemiyetin iki merkezi olacakt. Amalan, rk, din, dil, cins aynm yapmadan milleti, iinde bulunduu zulm ve esaretten kurtarmakt. Paris ve Selanik rgtlerine Osmanl'nn dier hrriyeti kadrolar da katld. Bunlardan biri de Yzba Mustafa Kemal'in kurduu "Vatan ve Hrriyet Cemiyetf'ydi.

Mustafa Kemal
11 ocak 1905 tarihinde Harp Akademisi'ni kurmay yzba olarak bitiren Mustafa Kemal,19 ihtilalci dncelerini korkusuzca
stafa Kemal'in zgrlk dnceyle tanmasnda Namk Kemal'in apayr bir ye"n* "a n astr Asker idadsi'ndeki matematik retmeni Yzba Mustafa Efendi'nin, m s e n n adn Mustafa. Benim de yle. Bu byle olmayacak, arada bir fark bulunmamdan s o n r a s e n i n adn 'Mustafa Kemal' olsun" dediini hepimiz biliriz. Ancak benim ay iim nokta, Yzba Mustafa, renci Mustafa'ya "Kemal" adn, rencisinin yanolgun gstermesi nedeniyle verdii iddialardr. O dnemde tm Osmanl aydnlarn :n Namk Kemal'den dolay bu adn verilmesi akla daha yakndr. Bata Selanik ve astr olmak zere Makedonya hrriyet fikirlerinin o yllarda doduu yerlerdi. Peki

sada solda syleyince soluu stanbul'un nl gzalt yeri Bekiraa Bl'nde almt. Gnlerce sren sorgulamasnn ardndan ans yardm etmi, sadece srgn cezasna arptrlmt. Srgn yeri am'd. Ama srgn onu yldrmad; gittii am'da 5. Ordu'ya bal Svari Alay'nda, bata tbbiyeli Mustafa (Cantekin) olmak zere dier srgnlerle birlikte, "Vatan ve Hrriyet Cemiyeti"ni kurdu. Cemiyetin lideri kendisiydi. htilalin merkezinin Selanik olduunu renen Mustafa Kemal gizli yollardan doduu ehre gitmeye karar verdi. Zaten okul arkada Ali Fethi de (Okyar) Selanik'e gelmesini isteyen mektuplar yazyordu. Kaak gittii Selanik'te, mer Naci, Mustafa Necib, Hsrev Sami (Gerede), Salih (Bozok), Nuri (Conker), Ali Fethi (Okyar) ve Rumeli gazetesinin bayazar Yunus Nadi (Abalolu) beyler gibi arkadalaryla bulutu. Mustafa Kemal bu arkadalaryla yapt gizli toplantlarda kendi rgt "Vatan ve Hrriyet Cemiyeti"nden bahsetti.20 Yldz Saray'nn mimledii Yzba Mustafa Kemal'in gizli yollardan Selanik'e gelmesinden baz arkadalar rahatsz oldu. Biliyorlard ki, renildii an arkadalarnn durumu hi de i ac olmayacakt. Mustafa Kemal geldii yollardan am'a dnd. Ama akl ihtilal ateinin yand Selanik'teydi. ok gemedi. Arkadalar sayesinde 13 ekim 1907'de tayinini doduu bu kente kartt; 3. Ordu'ya atand. Tayini karanlarn bir dncesi daha vard: ttihatlar, Mustafa Kemal'in "Vatan ve Hrriyet Cemiyeti" nden haberdardlar. ok balla son vermek amacyla, Mustafa Kemal'in kafasna ihtilal dncesini daha Harbiye'deyken sokan okul arkada mer Naci'yi, Mustafa Kemal'le grmesi iin grevlendirdiler. Mustafa Kemal ekincelerine ramen ihtilal rgtnn bir at altnda olmasn kabul edip, ttihatlara katld.
20. Gbek adnn "Osman" olduunu syleyen gazeteci Cengiz andar anlatyor: "Dedem, yedi kuak Selanikli olan Hakk Sayar evdeki ad Mehmed'dir- ittihat ve Terakki kursuyla Budapete'de imendifer mhendislii okur. Mehmed Hakk, Mustafa Kemal'i

Selanik'ten tanmaktadr. Selanik'te tekkede toplanrlar, dedem de onlara ay-kahve servisi yapard." (A. Cemal Kalyoncu, Derin Gazeteciler, 2002, s. 17) ittihatlarn gizli toplantlarna Osmanl kimliine haiz her dil, din ve milletten Selanikli'nin katldn yine Cengiz andar'n szlerinden anlayabiliriz: "Ben kendimi esasen Rumelili sayarm. Anne tarafm Selanikli, muhtemelen dnme. (...) Dedem bana Sabetay Se89

Tpk Paris'teki kadrolarda olduu gibi Selanik'teki ttihatlar da belirli bir dnya gr yoktu. Hareketin tek istei monari rejimini ykp merutiyeti ilan etmekti. ? ttihatlarn ideolojik ynn gstermesi asndan nemlidir: O tarihte ttihatlara katlan bir isim daha vard: Trkiye'nin ileri yllarda "Saidi Nurs" olarak tanyaca Saidi Krd! Manyaszade Refik Efendi araclyla ittihatlarla tanmt. Kyafeti hayli ilginti ve herkesin dikkatini ekiyordu; kaplan postuna benzeyen bir krk, banda Buhara kalpa, gsnden beline doru inen gm savatl kemerde ssl bir Diyarbakr kamas vard. Grlerinden nce kyafetiyle Selanik'te ksa zamanda tannd. Sk ttihat olan Saidi Nurs, o byk gn geldiinde, yani hrriyetin ilannda Selanik'in "Hrriyet Meydan"nda din adam olarak ilk konumay yapan kii olacakt. ttihat kadrolara baktmzda, hareketin fikir ve ideoloji mcadelesi yapmadn grmekteyiz.

Dnyada neler oluyor

Osmanl aydn dnsel ksrlk iinde yaarken, hemen yan bandaki Rusya'da, arla kar mcadele veren aydnlar, cumhuriyet, demokrasi, sosyalizm gibi kavramlar tartp, bunlar hayata geirme mcadelesi veriyorlard. 1905 htilali kanl bastrlmt, ama Rusya'da yeni bir siyasal sistemin douunun habercisiydi bu hareket... Ancak ttihatlar dnya dengelerini deitirecek bu olaya da kaytszd. Onlar bir emirle, Kanuni Esas ilan edildii an Osmanl'nn zgrleeceine, toprak kaybetmeyeceine ve zenginleeceine inanyorlard... Hemen yan bandaki ran kendi "Kanuni Esasf'sini ilan edip merutiyeti hayata geirmiti. Ama sorunlar bitmemi, artmt, iran'da i sava sryordu. ttihatlar, ne Rusya ne de ran rneini analiz edecek birikiP sahip deillerdi. Gzlerini kulaklarn dnyaya kapatmlard sanki... Ne yazk ki Osmanl ynetimi de, sorunlarn zecek birikime np deildi. Dnemin padiah II. Abdlhamid zorba bir rejimPveli muazzama arasndaki rekabetten yararlanp Osmanl'y
90

ayakta tutmaya alyordu. Soruna ilikin zm yollarn tkamt. Makedonya'da, Bulgar, Srp, Yunan, Arnavut, Ulah isyanlar durmuyor, atmalarn ard arkas kesilmiyordu. Yldz Saray'nn soruna tek zm, ayaklanan dinsel, milliyeti, sosyalist hareketlerin birbirine kar dmanlklarn artrmaktan ibaretti. Bat'nn hesab ise bakayd: Paris ve Berlin antlamalaryla Osmanl'nn iilerine karma yetkisi alan "dveli muazzama"nn jandarmalar, gvenlii salamak yle dursun, olaylar sadece

seyrediyorlard. Sokakta, dada atmalar izleyen, ehir merkezlerinde patlayan bombalar seyreden Avrupa lkelerinin, Makedonya'ya "mdahalesi" an meselesiydi. Oynanan oyun hep aynyd; nce isyan, ardndan "insan haklar ihlallerine" dayanarak iilerine mdahale, sonra asker gnderme, arkasndan idar yapda deiiklik ("bir Mslman bir Hristiyan vali" gibi) ve en sonunda da zeriklik ve nihayetinde de bamszlk... "Dveli muazzama" stratejisini Makedonya'da hayata geiriyordu. II. Abdlhamid iin zor gnler yaklamaktayd. "Hoca Mehmed Efendi" mstear adl Doktor Nzm da zor anlar yaamyor deildi... Bir gn hastaland. Kendine enjeksiyon yaparken ine vcudunda krld. Bir doktor ardlar. Gelen doktor tm uralanna ramen inenin ucunu bir trl bulamad. Doktor Nzm'n can yanyordu. "Bir de doktor olacak" diye iinden sylenmeye balad. Gittike sinirleniyordu ve daha fazla dayanamad; doktora inenin ucunu, neteri nce paralel sonra dik bir ekilde tarayarak bulabileceini syledi. Bu szler doktora ok makul geldi. Syleneni harfiyen yapt ve ine kt. Doktor aknd. Doktor Nzm'a, yani Hoca Mehmed Efendi'ye bunu nereden rendiini sordu. Doktor Nzm, hemen sesini deitirdi; bouk ve kekeme konuarak buna benzer bir olay stanbul'da grdn ve orada rendiini anlatt. "Hoca Mehmed Efendi" Selanik'te giderek ilgi ekmeye balamt. Doktor Nzm'n gerek kimliinin ortaya kaca endiesi, cemiyeti huzursuz etti. Bu arada ihtilal stratejileri yaplyordu. II. Abdlhamid'i Kanuni Esas'ye mecbur etmenin yolu daa kmaktan geiyordu. Rumeli'de hrriyet isyan knca, Yldz Saray'nn blgeye gnderecei en yakn asker gcn zmir ko91

duu olaca biliniyordu. O halde izmir'deki askerleri ihtilale katmann bir yolu bulunmalyd! Selanikli Rahmi bir fikir ortaya att. lerinden uygun biri zr'e gidip propaganda yaparak askerleri cemiyete kazandrabilirdi. Ama Rahmi'nin ekleyecei baka bir sz yoktu; yani gidecek ttihat, askerlerin iine nasl szacakt ve yakalanmadan nasl propaganda yapacakt? Bu belirsizliin arasnda Midhat kr sz ald. zmir'e giden, bir ttnc dkkn ap etraf kontrol edebilirdi. Bu arada ttn almak iin dkkna gelen askerlerle tek tek grerek onlar etkileyebilirdi. Peki, gizlice zmir'e gidip yaamn ttnc olarak srdrecek, iyi propaganda yapacak ttihat kim olabilirdi ? Aslnda kimin gidecei belliydi; en iyi kyafet deiimini yapan, evreye uyum salayan ve yllarca propaganda almalarnda baarl olan, aralarnda tek kii vard: Doktor Nzm!.. Selanik'ten Pake Kumpanyas'mn gemisine binen yolcular arasnda, elinde heybesi ve Trk kyls kyafetiyle Doktor Nzm da vard. Yeni ad, "Ttnc Yakub Aa!"yd.

Ttnc Yakub Aa

Doktor Nzm bir kez daha yeni bir kimlie brnmt... Cemiyetin en nemli komitacs Doktor Nzm zmir'e hibir engelle karlamadan ulat. Ama zmir'de daha ilk gn bir aksilikle karlat. zmir'e gelir gelmez ilk ii, cemiyet yelerinden Tahir Efendi'yi aramak oldu. Bunun iin nce onun evine gitti. Kapy aan Tahir Efendi'ye, Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti mensubu olduunu syleyip, Paris'ten Selanik'e getiini, orada kaldktan sonra bu defa da zmir'e geldiim syledi. Tahir Efendi ard. Herkesin kimliini kolayca aklayamad bu gnlerde nasl olur da, ttihat biri kendini bu kadar rahat bir ekilde tantrd. Bu ite bir karklk olabileceini dnd ve tedirgin oldu. Uygun bir dille hibir cemiyete ye olmadn, kendisini tanmad gibi daha nce de hi grmediini" syledi. Yall nedeniyle bir yanl anlama olduunu ifade etti ve ona Jandarma Zabiti Eref Bey'e gitesi tavsiyesinde bulundu. Gerekten de Eref Bey zmir'i ok iyi yordu ve ona yardmc olabilecek kiilerin banda geliyordu. Doktor Nzm Erefi Paris'ten tanyordu. Tahir Efendi'ye tav92 siyesi iin teekkr edip hemen Erefin yanma gitti. Sonras kolay oldu. nce kiemelik'te tekilat arkadalar araclyla bir dkkn kiralad. Bu ttnc dkknyd ama n camn vitrinine fes kalplar koydu. steyene fes de yapabilecekti. Ardndan rgt almalar iin kollar svad. ncelikle askerlerle temas kurmasn salayacak birka isim bulmalyd. Bunlardan birini tesadf eseri buldu... Milasl Halil (Mentee)21 yesi olduu Sporting Kulp'e doru giderken, arkasndan seslenildiini duydu. Dnd ve grdne inanamad. Karsnda, sa ba birbirine karm, kyl kyafeti iinde Paris'ten tand yakn arkada Doktor Nzm duruyordu! Kyafetine bir anlam veremedi, ama yine de sarlmak iin hamle yapmt ki, Doktor Nzm, kucaklamaya izin vermedi; kulana sessizce, "Tebdili kyafet iindeyim, bana gizlice buluacamz bir adres ver" dedi. Halil aknln zerinden atamamt, bayla Sporting Kulp' gsterdi; fsltyla, "Arka tarafnda ufak bir kap var" dedi. Ertesi gn saat te buluabileceklerini, geldiinde, kapcya adn vermesinin kfi olacan syledi. Ayrlrken Doktor Nzm, baz talimatlar vermeyi ihmal etmedi: Bir: yolda bana selam verme. ki: zerinde bana ait evrak bulundurma. Ertesi gn bir araya geldiler. Sporting Kulp'n zel odalarnn birinde konumaya baladlar. Doktor Nzm dava arkadana zmir'e geli nedenini anlatt. Halil durumu anlamt. Sohbet srasnda zmir'de ttihatlardan nce ademimerkeziyetilerin rgtlendiini renmek Doktor Nzm' ok artt. Ticaret kenti zmir "ferdiyetilii" benimsemiti. Grmenin sonunda Doktor Nzm, Halil'den bir ricada bulundu. Kendisine yardmc olmas iin hrriyetperver bekr iki gen bulmasn istedi. ki gen bulundu: erknharpten Salaheddin ile Bursal Kaymakam

Tahir! Selanik'teki ttihatlar Doktor Nzm'dan sonra Yzba smail Canbulad' da zmir'e gndermilerdi. kili bazen bir araya gelip durum deerlendirmesi yapyorlard.
21. Baz kitap ve makalelerde yazld gibi, AP ve DYP milletvekili, eitli bakanlk grevlerinde bulunmu Nahir Mpnrpsp. Milasl Halil Mpnrpp'nin nSlu rlpgil urlprp aL-rhatrlr

93

Doktor Nzm'n zmir gnleri olduka youn geiyordu. "Ttnc Yakub Aa" olarak tannmann avantajlarn sonuna kadar kulland. Elinde bir o yana bir bu yana sallad tespitliyle askerlerin arasna rahata giriyordu. Mutlaka her akam yanma r zabit alyor, onlarla saatlerce uzun uzun konuuyordu. Doktor Nzm iyi bir propagandistti. Konumas scak, samimiydi. Tek kusuru peltekti, ama o da konumalarna ayr bir hava katyordu. eitli kyl kyafetlerine de brnerek gittii asker kraathanelerde yakalad frsatlar hi karmazd. Zaman iyi kollar ve cemiyete gireceine inand zabitlere, "Sal gn ben tekkedeyim seni de beklerim" derdi. ttihatlarn mason localarndan sonra kullandklar meknlardan biri de Bekta tekkeleri ve mevlevhanelerdi! Cemiyete giri yeminleri Aksarayl Ziya Efendi'nin evinde oluyordu. Yemin trenlerinde sadece erkekler yer almyordu. Kadnlar da bu trenlerde grmek mmknd. Doktor Nzm, o dnemin artlarna gre gayet zor olmasna karn, kadnlarn yer ald toplantlarda konumalar yapyordu. Doktor Nzm zmir'de ummad kadar ilgi grmt. nsanlar cemiyete katlmaya neredeyse koarak geliyordu. Selanik, Doktor Nzm'n gnderdii raporlar keyifle okuyordu. Hadikai Maarif Husus Ticaret Okulu toplantlarn yapld yerlerden biriydi. Doktor Nzm zmir'e ilk geldii gnlerde cemiyete ye yapt Hseyin Ltfi bu okulun mdryd. Ttnc dkknn da ona kendisi bulmutu. Ve bir sabah... Doktor Nzm, kahvalt yapmak iin Asmalmescit Caddesi'nin bandaki frndan boyoz almaya gitmiti. Ttnc dkknna dnerken, ieriden dkkn sahibi Evliyazade Refik Efendi'nin ktn grd. ard, zmir'in en tannm zenginlerinden birinin bu khne ttnc dkknnda ne ii olabilirdi. Kira almaya gelecek kadar <endini kk drmezdi herhalde. Zaten kira deme zaman da deildi. 0 halde... Doktor Nzm, tedirgin oldu: "Sakn gerek kimliini renip, ihbar edecek olmasn?" Telaland...

nc blm 1908, zmir

Evliyazade Refik Efendi, drtnala giden iki yaz atn ektii kupasnn iinde tedirgin oturuyordu. zmir'in khne saylabilecek bir yerinde ttnclk yapan bir adamn Franszca gazete, kitap okumasna, masasnn zerinde atal bak takm bulundurmasna anlam veremiyordu.

Yzn bile grmedii bu kiracs kimdi ? Bu durumu kimseye de anlatamazd. in iinde rezil olmak da vard; Yldz Saray'nn imeklerini zerine ekmek de! Aklna kardei Naciye'nin kocas, enitesi Yemiizade zzet Efendi geldi. Yemiizade zzet Efendi'nin o gnlerde ruhsal problemleri vard. Gerek dnyadan koptuu anlar oluyordu. Refik Efendi yine de en ok ona gveniyordu. nk ataca yanl bir admla soluu srgn yeri Fizan'da alabilirdi. Arabacs Salih Aa'ya, "Tez vakit Sporting Kulp'e gidelim" dedi. Yemiizade zzet Efendi'yi, dnrleri Kapanzade Tahir Efendi ve sarraf Abraham Artidi'yle kahve ierken buldu. Selam verdi, ama oturmayacan, enitesiyle zel bir konu hakknda greceini syledi. zzet Efendi, kaynosunun telana arp, kahvesini bitirmeden kalkt. "Ben de yeni elbise iin terzi Finale Kardelere (Jean ve Paul) sipari verecektim" deyip kalkt. Kulpte dier masalarda oturanlan balaryla selamlayp alelacele ktlar. Evliyazade Refik, enitesiyle birlikte arabaya biner binmez, bir rpda ttnc dkknnda grdklerini anlatt. Yemiizade zzet, cemiyet yesi deildi. Ama monari dma95

, bir an nce Kanuni Esas'nin yeniden ilan edilmesini istiH i Ruh salnn bozulmasnda istibdat ynetiminin de etkisi olduu syleniyordu. Doktor Nzm'la tanmamt, ama olan bitenden haberi vard. Selanik gibi zmir de, II. Abdlhamid'in o sk rejiminden fazla etkilenmemiti. Yldz Saray bu iki ehri stanbul kadar bunaltmyordu. Bu nedenle siyaset zmir'de daha zgr konuulabilivordu. Hele hele Sporting Kulp yeleri neredeyse hi saknmakszm II. Abdlhamid aleyhine konumaktan geri durmazlard. Evliyazade Refik'in siyasetle pek ilgisi yoktu. Bu nedenle gelimelerden habersizdi. Enite zzet, Ttnc Yakub Aa'nm gerek kimliini ve neler yaptn bir rpda kaynosu Evliyazade Refik'e anlatt. Refik, dinledike daha da tedirgin oldu. Hakknda idam karan verilmi, cemiyetin en tehlikeli adam, sahte bir kimlikle dkknnda kirac olarak oturuyordu. Enitesi, Refik'i rahatlatt. Sleyman Ferid (Eczacba) Efendi'den Uakzade Muammer'e kadar herkes ttihatlara madd ve manev destek veriyordu. Ekyayla ba edemedii iddiasyla grevinden azledilen Kbrsl Kmil Paa'nn yerine gelen Vali brahim Faik (ris) Paa bile cemiyete lml bakyordu. Bu nedenle zmir'deki cemiyet yeleri jurnallerden yakasn kurtarabiliyordu. Yemiizade zzet Efendi, "Yine de en iyisi birka gn sonra Doktor Nzm' birlikte ziyaret edelim, ondan sonra karannz verirsiniz" dedi. Evliyazade Refik, aslnda dkknn hemen boaltlmasn isteyecekti ama enitesinin telasz ve sakin konumas tedirginliimi biraz olsun gidermiti. Teklifi kabul etti. yle ya, gizlice zmir'e girerek koskoca Osmanl Devleti'ni kandrm birinin kendisini

de aldatm olmasndan doal ne olabilirdi!.. Enitesi zzet'i terzi Finale Kardelerin dkknnn bulunduu Frenk Caddesi'ne brakt. Arabac Salih Aa'ya kendisini Evliyazade Oteli'ne gtrmesini syledi...

akrcah Mehmed Efe

?er yanda Doktor Nzm, "ne olur ne olmaz" diye dnp, <kn kapatarak Aydn'a gitmeye karar verdi. Evliyazade Refik
96

cemiyete ye deildi, daha tanmamlard bile. Bir sre ortalkta gzkmemenin iyi olacan dnd. Gidii merak uyandrmasn diye saa sola haber brakt. Dkkn iin mal alacak, civar kylerde tandklarn grp hasret giderecekti. Dn uzun srebilirdi. Dkkn kilitledi, esnaf komularna veda edip yola kt. Doktor Nzm ttnclk, fesilik, yeri gelince hocalk ve de falclk yapyordu. liki kurmak, halkn ilgisini ekmek iin her yolu deniyordu. Aydn ve yresinde kyafetini deil ama adn deitirdi: "Ttnc Yakub Aa", "Hoca Yakub Efendi" oldu! Aydn'da ilk urak yeri Hacilyas kyyd. Arkasndan Kaya kyne geti. Doktor Nzm'n bu kyleri semesinin bir nedeni vard. Ad daha yaarken bir efsane haline gelmi akrcal Mehmed Efe'yle grmek istiyordu. Amac Rumeli'de isyan patladnda, Ege dalarndan isyana destek salamakt. akrcal Mehmed Efe, ngiliz Whittall ailesi sayesinde, dadan dze inmi ve Kaya kyne yerlemiti. Osmanl Devleti'nin hukukundan umudunu kesenler, ekyalara hara vermekten bkanlar, komularyla sorunlarn zemeyenler soluu akrcal Mehmed Efe'nin yannda alyordu. Bu nedenle Kaya kyndeki evi hi bo kalmyordu. O gn gelen misafirler arasnda Hoca Yakub Efendi de vard. Ne adn ne de kendini o evrede grmemi efenin kzanlar, adnn "Hoca Yakub Efendi" olduunu syleyen kiiden phelenmiler, ama Tanr misafiri olduu iin seslerini karmamlard; ancak tetikteydiler... akrcal Mehmed Efe, Doktor Nzm' da dier konuklaryla birlikte kabul etti. nce byk bir yer sofrasnda yemek yendi. Doktor Nzm herkes gibi yemeini yedi, sohbetlere katld, hi yabanclk ekmedi. akrcal misafirleriyle tek tek konutu. Sra Doktor Nzm'a gelmiti. Kim olduunu, nereden geldiini ve ne istediini sordu. Doktor Nzm zel olarak grmek istediini syledi. Efeler daha da tedirgin oldular. akrcal da ard ama belli etmedi. Zaten dier misafirleriyle sohbetini bitirmiti, herkesin oday boaltmasn istedi. Odada ba baa kalnca Doktor Nzm sze kendini tantarak balad. Tabi gerek adn vermedi. Cemiyetten sz etti. Kanuni
97

" ilan edilmeden Osmanl corafyasnda ne isyanlarn bitece ne de yoksulluun sona ereceini uzun uzun rnekler verelatt. gzn sonunda kendisini cemiyete ye yapmak istediklerini

syledi. f akrcal Mehmed Efe, ittihatlarn adn duymutu, ama kendini affeden, dze inmesini salayan II. Abdlhamid'e kar bir iareket iine girmesinin imknsz olduunu syledi. Ona gre, II Abdlhamid milletin aleyhine bir hareket iinde olamazd. Doktor Nzm sert kayaya arpmt. akrcal'y kendi saflarna ekemeyeceini anlaynca, ondan bir sz istedi: birbirlerini hi grmediklerini, tanp konumadklarn, yani sohbetlerinin bir sr olarak kalmasn rica etti. Bu durum akrcal Mehmed Efe'nin de iine gelirdi; aksi halde bir ttihat'yla grme yapmasnn duyulmas tekrar daa kmasna neden olabilirdi. Zaten "koruyucu melei" Kbrsl Kmil Paa zmir valiliinden azledilmiti. Her an bir saldryla karlaacan bekliyordu. Doktor Nzm, akrcal'yla grmesinin ardndan demi gibi yerlerde ttihatlarla toplantlar yaptktan sonra zmir'e dnd. Ayan dkkndan ieri atmasyla birlikte iki subayla karlat... Korktuu basma gelmedi, subaylardan birini Selanik'teki cemiyetten tanyordu: Prizrenli Yzba Sleyman Asker! Kucaklatlar. Sleyman Asker Bey, yanndaki subay arkadan tantrd: Yzba Mustafa smet (nn)!

smet (nn) Bey

Kurmay Yzba Mustafa smet yirmi yandayd. Edirne'deki orduda grevliydi. Bir gn stanbul Pangalt'daki Erknharp Mektebi'nde okur<en konumalarndan ok etkilendii bir st snf rencisi Yzba Fethi'den (Okyar) bir mektup ald. Mektup Selanik'ten geliyordu. Getiren kii ise Yzba Refet'ti sele). Mektupta, "Bu mektubu getirene bana inandn kadar m, onun tertipleyecei bir ekilde gizli cemiyetime dahil olman istiyorum" deniyordu. met ok dnp ge karar veren bir kiilikti. Ama bu kez t e r eddt etmedi, ttihatlara katld. prkruharp Mektebi'ni birincilikle bitirdii iin II. Abdlhamid afndan "maarif madalyasyla ereflendirilen Yzba smet, ri iktidarn ykmak iin gizli bir rgte girmiti. Yzba smet, Edirne'deki ordudan terhis edilen asker kafilesinin zmir'e evkiyle grevlendirilmiti. zmir'e geldiinde kendisini Sleyman Asker karlad. ki okul arkada nce anlardan bahsedip sonra sohbeti ihtilal hazrlklarna getirdiler. Sleyman Asker, arkadan zmir'de sahte bir kimlikle bulunan ihtilalin en nemli isimlerinden biriyle tantracan sylediinde, Mustafa smet heyecanland. Doktor Nzm karsndaki ksa boylu, zayf, narin grnml gen zabite yaknlk gsterdi. Franszca renmeye altn renince, ona birka cmle Franszca sz sarf etti. Ald yant zerine, "Bu ii bitirmisiniz siz" dedi. Sonra Edirne ve Selanik'teki almalar hakknda bilgi ald, kendisi de zmir'deki faaliyetlerini anlatt. Biri doktor, ikisi subay kii zmir'de bir ttnc dkknnn ikinci katnda ihtilal hazrlklarn gzden geirirken, Evliyazade Refik Efendi, Karyaka'daki konanda enitesi Yemiizade zzet'i ziyaret ediyordu. Konu dnd dolat, Doktor Nzm'a geldi.

Evliyazade Refik, "u bizim mehur ttncy yarn bir ziyaret edelim mi?" diye sordu. Enitesi, "yi olur, tanmanda fayda var" dedi.

Evliyazade Refik ttihat oluyor

Doktor Nzm sabah sabah zmir'in tannm iki ahsiyetini dkknnda grnce tedirgin oldu. Ksa bir sohbetin ardndan tm endiesi ortadan kalkt. Evliyazade Refik, birka kez daha ziyarete gitti. Doktor Nzm'dan etkilenmiti. Brakn ttnc dkknndan kira almay, artk ttihatlara madd yardmda bulunmaya balad. O gnlerde Doktor Nzm'n zmir'deki faaliyetlerinde en byk yardmcs Kuuba Erefti (Sencer). Babas Hac Mustafa Bey, II. Abdlhamid'in kuubas olduu iin bu adla tannyordu. Kuleli Asker Okulu'nda ihtilalci rgte katld gerekesiyle Edirne'ye srlm, babas sayesinde affedilmiti. Ancak faaliyetlerine devam edince yine yakalanm ve bu kez Hicaz'a srlmt. Burada kardei Kuuba Sami'yle birlikte Arap htilalci Cemiyeti'ni kurunca, tutuklanp, en zorlu srgn yeri Taife srlmt. Yolda prangalarndan kurtularak kam ve sahte isim ve kyafetle zmir'e gelmiti... Doktor Nzm ile Kuuba Erefin kaderleri birbirine benziyordu... O gnlerde takma isimle ihtilalci hareketi rgtleyen bu
99

iki isini, gn gelecek Osmanl Devleti'nin ilk istihbarat rgtn de birlikte kuracaklard... Kuuba Eref, 1957 ylnda kaleme alp akrabas Cemal Kutay'a yollad otuz sayfalk "Doktor Nzm ve hizmetleri, karakteri hakkndaki grm" adl notta Evliyazadeler ile Doktor Nzm arasndaki iliki hakknda ilgin bir bilgi aktaryor. Kuuba Erefe gre, kirasn dzenli deyip, ailede takdir toplayan (!) Doktor Nzm, Refik Efendi'nin evinde iyi yetimi Didar ismindeki kalfa kadnla evlendirilmek isteniyordu. Kalfa kadnla evlenince, Karyaka'nn d mahallelerinden biri olan Soukkuyu isimli yerde birka odas bulunan evi de vereceklerdi. Kuuba'na baklrsa, hatta bu konuda Doktor Nzm kendisine akl danmt: "imdiye kadar 'Yakub Aa' adyla geindik, imdiden sonra da 'Evliyazade' ad arkasna gitmi olacaz." Kuuba ise yaps gerei ailev ve madd ilere karmaktan holanmadn ve Doktor Nzm'a, "Ailev ilerden ve ahiret kesesindeki para ilerinden ekinirim" dediini yazyor. Cemal Kutay'a gnderilen notlara baklrsa, sonraki gnlerde, Didar Kalfa, Doktor Nzm'a tand! Yorum: bu bilginin doruluu tartlr. Evliyazade ailesinin Doktor Nzm'n gerek kimliini bilmeden, Evliyazade Mehmed Efendi'nin kk yata kimsesiz kald iin yanna ald Didar Kalfay Doktor Nzm'a vermesi pek gereki grnmyor. zmir ticaret burjvazisinin byk bir blm ttihatlara yardm iin, Doktor Nzm'a her ay dzenli olarak iki altn ba yapyor, ama Evliyazadeler kiraclarnn gerek kimliini bilmeden evlerinin en gvenilir alan Didar Kalfa'y veriyorlar! Gereki . Ama bu olsa olsa, Doktor Nzm', yani "Ttnc Yakub Aa'y" daha da kamufle etmek iin yaplm bir klft. u iddiay glendiren olgular yine Kuuba Erefin notlarnda bulmak mmkn:

rtor Nzn rgte kadnlar da ye yapyordu. Kadnlar da Kuenm ve silah zerine yemin ederek ttihatlara katlyordu. :tor Nzm bu toplantlara kadnlarn katlmasn zellik'ordu. Amac, polislerin basmas halinde, toplantnn silmayp zamparalk yapld havasn vermekti! GerekKayaka'da yaptklar bir toplanty polisin basmasn

Dorn P a r a h k p e r d e s i"yl e nlemilerdi.

'- Nzn her toplantya en az iki kadnn katlmasn art " Ancak, bu grn ahlaksz bulan Kuuba Erefle t a r t l n a ] ^ bitmek bilmiyordu.
100

Aslnda "Didar Kalfa olay"nn zerinde bu kadar durmamzn nedeni, Evliyazade Refik'in ttihatlarla olan ilikisinin boyutunu gstermektir. Evliyazade Refik, artk ttihat olmutu. Hem de hareketin zmir'deki en nemli nderi Doktor Nzm'a gerekli her trl lojistik destei verecek kadar. Evet, Didar Kalfa Doktor Nzm'a kamuflaj amacyla gnderilmiti. Didar Kalfa ileri yllarda, Evliyazade Refik tarafndan bu kez en sevdii yeeni Fatma Berin evlendiinde ona "dn hediyesi" olarak verilecekti. Kalbi vcudunun sa yannda olan ve yaam boyunca hi evlenmeyen Didar Kalfa, Berin Menderes'in iki olu, Yksel ve Mutlu Menderes'i bytecek kadar uzun yaayacakt...

Akl hastanesinde biten bir yaam

Doktor Nzm'm ev toplantlarna Evliyazadelerin kadnlar katlyor muydu ? zmir'in mnevverlerinden olan Yemiizade zzet Efendi'nin ei Evliyazade Naciye Hanm ile ablas Makbule'nin gazete ve dergilere makaleler yazdn biliyoruz. Dnemin aydn kadnlarndan Naciye ve Makbule'nin ilerici bir hareket iine girmemeleri imknsz grnyor. Evliyazade Refik'in kz kardei Naciye Hanm bir yandan makaleler yazyor, dier yandan ocuunu bytyordu. Gn gelecek Babakan Adnan Menderes'in ei olacak Fatma Berin, Evliyazade Naciye-Yemiizade zzet iftinin en kk ocuuydu. Ablas Gzin 1899'da, aabeyi Samim ise 1902'de domutu. O gnlerde iki buuk yanda olan Fatma Berin'in yemeklerle aras iyi deildi. elimsizdi. Zorlukla yemek yiyordu. En fazla yemei days Evliyazade Refik'in kucana oturduunda yiyordu. Daysyla dostluu hi bozulmadan 1951 ylna kadar srecekti... Evliyazadelerin ektii glk kukusuz Fatma Berin'e yemek yedirmek deildi. Berin'in babas zzet Efendi'nin bir sredir bozuk olan ruh sal daha da ktye gitmekteydi. Aile nce "geici skntlardr" deyip zerinde durmamt. Dnya liderlerine tuhaf mektuplar yazmakla balayan hastalk gn getike artmt. Ama son gnlerde krizleri sklamt.
101

Evliyazadeler aknd. 0 dnemde, Manisa Emraz Akliye ve Asabiye Hastanesi'nin Hac Hasan adnda bir bagardiyan vard. zmir'de mnasebetlik arlk yapanlara, "Seni Hac Hasan'a gnderirim" ya da "Bu tam Hac Hasanlk" denirdi. zmir'in tannm ailelerinden birinin akl hastanesine yatacak

olmas o gnlerde ayp karlanrd. Evliyazadeler bu nedenle zzet Efendi'yi akl hastanesine yatrmak istemiyorlard. Ama yapacak bir ey olmadna kanaat getiren Evliyazadeler zzet Efendi'yi, Manisa Emraz Akliye ve Asabiye Hastanesi'ne yatrmaya mecbur kaldlar. Gzin, Samim ve Berin babalarnn bana ne geldiinin farkna bile varamamlard. ok gemedi, zzet Efendi yaamn yitirdi. Naciye Hanm ocuklarn ve kz kardei Makbule'yi yanna alp aabeyi Refik'in Karyaka'daki konana tand. Konan nfusu artmt. Evde bakclar, hizmetiler, seyisler dnda Refk-Hacer iftinin ocuklar Nejad, Beria, Bihin, Ahmed ve Sedad; Naciye'nin ocuklar Gzin, Samim ve Berin; ayrca Refik ile Naciye'nin kz kardei Makbule vard! Refik Efendi, ilk i olarak okul yana gelen Gzin'i, kz Beria'nn gittii okula yazdrd.

Notre-Dame de Sion
Evliyazadeler iin bir okulun, hayatlarnda ok nemli bir yeri vard: Notre-Dame de Sion Mektebi! Evliyazade ailesinin kzlar srasyla, Beria, Bihin, Gzin, Fatma Berin, Mesadet, Sevin, Sevin Karyaka'daki bu rahibe okuluna gitti. Evliyazadelerin nc kua Gzin Hanm'n torunu esadet, Doktor Nzm'm kz Sevin (Amerikan Koleji'nden sonra) ve Makbule Evliyazade'nin torunu Sevin, Notre-Dame de Sion'da okuyacaklard. or dnemin "dnce yapsn" etkileyen, "baka bir yaam tarreten bu rahibe okulunun kurulu hikyesi hayli ilginti. Okul 1842 ylnda Fransa'da Thedore Ratisbonne adnda bir pa1 t a r a fmdan kuruljnutu. Ad "Meryem Ana'mn topluluu" anlamna geyordu. Ama...
102

Thedore Ratisbonne Strasbourglu bir Yahudi ailesinin oluydu! Gen yanda Hristiyan olmu, tarikatlara girmi, Strasbourg Katedrali'ne piskopos muavini tayin edilmiti. Kardeinin de Hristiyan olmas zerine, Congregation des Soeurs de Notre-Dame de Sion cemiyetini kurmutu. Cemiyetin amac Yahudiler arasnda Hristiyanl yaymak ve Hristiyanl kabul edenlere ilk Hristiyan terbiyesini vermekti! Osmanl tarihine geli yl 1856'yd. Osmanl lkesine salt Yahudileri, Sabetayistleri ve Mslmanlar Hristiyan yapmak amacyla geldiini sylemek hatal olur. Avrupa'nn kendi hayat tarzn Osmanl kltrel yaamna "entegre etmekle" birlikte, Avrupa'nn toplumsal kurumlarn Osmanl kentlerinde oluturmak iin, buralarda ihtiya duyulacak "kalifiye eleman" ihtiyacn gidermek amac da gtmekteydi. Notre-Dame de Sion Mektebi, ilk olarak stanbul Pangalt'da eitime balad. Ksa srede bata zmir olmak zere, Selanik, Trabzon gibi liman kentlerine ve hatta Suriye'ye kadar yayld. zmir'de hemen hepsi XIX. yzylda alan on bir Katolik okulu vard. Bunlardan biri olan Notre-Dame de Sion'un yeri, Alsancak'taki Fransz Hastanesi'nin yaknlarnda, St. Jean Kilisesi yaknnda

denize paralel olan Trassa Soka'ndayd. Okula sadece kz renciler kabul ediliyordu ve bu rencileri, "Soeur" diye hitap edilen, geleneksel siyah-beyaz kyafetleri iindeki otuz rahibe eitiyordu. Bu kzlar varlkl ailelerin ocuklarndan oluuyordu. Okulun zmir'deki ikinci ubesi 1894'te "Kordelyo"da, yani Karyaka'da ald. Bu iki okul arasnda farkllklar vard. rnein, zmir'deki okul paralyken Karyaka'daki paraszd. renci saylarnn dnda rencilerin milletlerine ilikin belirgin farklar gze arpmaktayd. zmir merkezde otuz alt Fransz renci bulunurken Karyaka'da iki Fransz renci vard. Tersi durum Osmanl tebaas iin geerliydi: zmir merkezde yedi renci renim grrken Karyaka'da bu rakam on bee kmaktayd. Rumlar Osmanl tebaas iinde gsterilmemiti. talyan, Rus, spanyol, Alman, Portekiz, Hollandal, Avusturyal vb olmak zere okulun, zmir'de doksan alt, Karyaka'da elli rencisi vard. Karyaka'daki "Mslman tccarlarn" ou, ocuklarn bu okula gnderiyordu.
103

D dnemde, okul binalarnda halar gibi din sembol ve iaret, renkli melek ve Meryem Ana resimlerinin olduu kk bir e l " bulunan Notre-Dame de Sion'a kz ocuklarn gndermek cesaret isterdi! Ayrca... Hani dinsel inantan olursa olsun, kz renciler okula, ba ak, siyah nlk, beyaz yaka, siyah orap, siyah ayakkab ve ksa kesilmi sala gelmek zorundaydlar. Okulun bir dier zellii disipliniydi. renciler mezuniyet diplomalarn Fransz Konsolosluu'ndan alrlard.

Bu da baka "Sion"!
O yllarda, yani XIX. yzyln ikinci yansnda Avrupa'dan sadece Notre-Dame de Sion Mektebi gelmedi... O yllarda Osmanl yeni bir siyasal kavramla tant: Siyonizm! Siyon kelimesinin kkeni Zion'dur (Sion). Sion, Kuds'te bir tepelik blgenin adyd ve zaman iinde Kuds'le eanlamllk kazanmt. Ayn zamanda "Siyon", yurtlarndan kovulmu Yahudi halknn Filistin'e dnme arzu ve zlemini benliinde toplayan bir "siyasal inancn" adyd! Yahudiler srgnlerle dnyaya yaylmaya balaynca Filistin'i hibir zaman unutmamlard. Buraya geri dnp "Davud'un kralln yeniden kurmak" hayaliyle yaadlar. Bu dn ancak Mesih'in geliiyle olacakt. Bu inan hahamlar tarafndan sinagoglarda devaml ilenmi, "Mesih'le kurtulu midi atei" cemaat dualarndan hibir zaman eksik olmamt. Hibir Musev vaizin hutbesini, "Kurtarc bir gn Siyon'a gele demeden ve cevap olarak cemaatin "ann"i olmakszn tamamlamas dnlemezdi. iyon'a dnebilmek iin ilkin dnyann eitli yerlerinde Meler ortaya kt. rnein, Badat'ta bni Dugi (1120), Gney "rdstan'da D a v i d A l r o>r (115O)> spanya'da Abraham Abulafia 0-1291), Venedik'te Asher Lemmlin (1502), zmir'de Sabetay (1626-1(575), Polonya'da Jakob Frank (1726-1791), XVIII. 1da Rusya'da srael Eliezer Mesihlik iddiasyla Yahudilerin 'ina kt. Ne var ki Mesullerin varl Kuds'e dn istei* dayamyordu. ihler Fransz htilali sonras milliyetilik akmlarnn da g' yellerini SVasal Rivon7.n snvnmrbnnn tnrk ntfi 104

Siyonizm'i milliyeti ve siyasal bir ideoloji haline getiren kii Theodor Herzl'di. 1860 ylnda Budapete'de orta halli konfeksiyoncu Yahudi bir ailenin olu olarak dnyaya gelen Theodor Herzl, Viyana niversitesi'nde hukuk doktoras yapmt. 1891-1895 yllan arasnda Viyana'da yaymlanan Neue Freie Presse'in Paris muhabiriydi. Gazetecilik yaparken izledii bir haber yaamn deitirecekti: Yzba Alfred Dreyfus Davas!1 Dreyfus'un yargland gnler, bata Dou Avrupa olmak zere birok lkede Yahudilerin aalanmasna, zorunlu gler yapmasna neden olan olaylarn yaand bir dnemdi. Yllar gese de Yahudilerin gleri, srgnleri bitmiyordu. Hep ayn olay tekrarlanyordu. Zorunlu gler; gmen Yahudilere, zengin Yahudilerin ekonomik yardmlar ve yeni yerleim yerlerinin aranmas vb. Yahudi hep zorunlu gmendi... Theodor Herzl bu soruna bir are anyordu. Zorunlu g meselesi yardmlarla halledilecek gibi deildi, kkl bir zm gerekiyordu. Herzl'e gre, Yahudilerin birlikte yaad btn milletler ya gizliden gizliye ya da aktan aa antisemitikti, yani Yahudi kartyd. Sonunda kendince zm buldu: bir Yahudi devleti kurulmadan bu sorun ortadan kalkmayacakt! lk adm att... 29 austos 1897 tarihinde svire'nin Basel kentinde ilk Siyonist kongre topland. gn sren kongrenin yaplaca binann giriine alt keli yldzl Siyonist bayra ekildi. Delegeler Theodor Herzl'in isteine uygun biimde, kongreye frak giyerek geldiler. Farkl sosyal tabakalardan ve dnce yaplarndan gelen ikiyzn stnde delege dnya Yahudilerinin temsilcileri olarak Basel'de topland. Bat'nn "AkenazF'sinden Dou'nun "Sefarad" na, tutucu hahamlardan reform yanllarna, sosyalist devrimcilerden burjuva bankerlerine, esnaftan renciye her katmandan Yahudi ortak bir ama iin bir araya gelmiti: bir Yahudi mill yurdu kurmak! Bunun yolu Osmanl Devleti'nden geiyordu. Osmanl Devleti "hasta adam"d ve bu devletten parayla toprak
I. Alfred Dreyfus Yahudi'ydi ve Fransz ordusunda yzbayd. 15 ekim 1894 tarihinde, Almanya lehine casusluk yapt iddiasyla "vatana ihanet" suundan tutukland. Rtbesi sklerek srgne gnderildi. Ne var ki daha sonra gerek sulunun bir baka subay olduu ortaya kt. Dreyfus'un yeniden yarg karsna karlmas iin, Emile Zola cumhurbakanna hitaben l'Aurore gazetesinde bir ak mektup yaymlad. Sonunda Dreyfus yeniden yargland. 12 temmuz 1906'da rtbesi iade edilerek orduya geri dnd. 105
a t n alnabilirdi. Hedef Filistin topraklaryd.2 Theodor Herzl, ikisi II. Abdlhamid'le olmak zere defalarca Osmanl yneticileriyle yan yana geldi. Osmanl'nn borlann - demek kouluyla Filistin'den toprak istedi. rnein o gnler in hayli byk bir para olan 20 milyon sterlin nerdi. Ayrca borlar iin de 1,5 milyon sterlin neriyordu. Pazarlklar kinci Siyonist Kongresi'ne de tand. 1903 ylnda sermayesi 100 000 sterlin olan ngiliz-Filistin irketi kuruldu. Bu irket Hayfa, Yafa, Kuds, Hebron, Beyrut, Safed Taberiye ve Gazze'de ubeler at ve her trl toprak alm satmyla ilgilenmeye balad. Yahudiler, topla tfekle deil, parayla lke kurmaya hazrlanyorlard.

Osmanl Devleti ne youn Yahudi gmen aknlarn, ne Siyonistlerin Filistin'de toprak almasn ve ne de Yahudilerin Filistin'de yeni yerleim yerleri kurmasn nleyebildi. Siyonistler sadece merkez idareyi deil Filistin'deki yerel ynetimi de etkiliyordu. 1904-1905 ylllan arasnda mutasarrf Ahmed Reid Bey Siyonistlerin irketinden vilayetin vergi am kapatabilmek iin bor para ald. Ancak bor olaynn Babli tarafndan duyulmas zerine grevinden alnd.3 "Hasta adam" Osmanl, Siyonistlere neden direniyordu? Paray alp, d borlan deyip, lkeyi rahatlatabilirdi! Ancak. Sorun Filistin'in stratejik nemindeydi. Filistin, Makedonya gibi Osmanl Devleti'nin hassas yerleim yerlerinden biriydi. Bat'nn, Hindistan ve Uzakdou'yla olan ticaretinde nemli bir kapsyd. Bu nedenle Filistin, Osmanl iin vazgeilmez neme haizdi. 'Bu arada II. Abdlhamid ile Theodor Herzl'in grmeleri srerken, 1904'te Herzl ld ve temaslanyla birlikte tm abalar yarm kald.4
Siyonistlerin Filistin'de Yahudi devleti kurma isteklerine, bata Moiz Kohen, yani nader Munis Tekinalp gibi Osmanl Yahudileri kar ktlar; onlara gre Yahudi gmen er Osmanl topraklarna gelmeli ve zgrce yaamalydlar. Osmanl'y, daha sonTurkye'yi Kenan lkesi, israiloullarnn kutsal topraklar olarak deerlendiriyoruz Kohen'in Siyonist kongrelerinde yapt konumalar iin, M. Jacob Lann un letiim Yaynlar'ndan kan Tekinalp (1996) adl kitabna baklabilir. Ekr mRd R e ' d B e y ' k l a s i k m z i t i n o n d e Se l e n bestecilerinden Cemal Reid Rey ile ed Rey'n babasdr. Rey, ispanyolca "kral" demektir; sizce Rey ailesi neden spanyolca bir soyad tercih etmiti ? Geelim ! tostaT' 'n n a a ' y ' " a r SOr""a' l 6 a u s c o s ' 949'da Viyana'dan israil'e gtrld. I8ausme, kurucusu olduu devletin minnet borcu olarak ulusal cenaze treni ya106

Theodor Herzl ldkten sonra Siyonistler fikir ayrlklarna dt. Ama Siyonizm'den vazgemediler. II. Abdlhamid nezdinde giriimlerini srdrrken, Emmanuel Karasu, Nesim Russo ve Nesim Mazliyah gibi ttihatlarla da dirsek temas iindeydiler! Siyonistler ttihatlardan umutluydu... Siyonizm'e sadece Osmanl Yahudileri kar deildi. Benzer tepki Fransa gibi Avrupa lkelerinde yaayan Yahudilerden de geldi. Siyonizm'e kar kn en nemli gstergesi de Alliance sraelite Universelle'in (Evrensel Musev Birlii) 1860 ylndaki bildiriiydi. Bu bildiriye gre, Avrupa uygarlndan uzak kalm Yahudi cemaati, ancak ve ancak eitimle kalknabilirdi. Yani Yahudilerin sorunu "anavatanlarnn" olmamas deil, geleneksel dinin altnda ezilmesi ve "kabuklarn yrtp" toplumsal reformlar yapp, modernize olamamasyd. Yahudi, Bat'nn deer sistemini kabul ettii an kurtuluunu da bulacak, zgrleecekti. Alliance, Yahudilerin iinde yaadklar toplumlarla btnlemelerini savunuyordu. Alliance'a gre Siyonizm "sahte mesihilikten" baka bir ey deildi. Rasyonalizme ve zgrlkle aykryd. Her frsatta antisemitizmi eletiren Siyonistler aslnda antisentiktiler! zetlersek, Alliance tekilat felsefesi itibariyle Yahudilerin "Musa dininden" birer Fransz, ngiliz, Osmanl vb. vatandalara dnmelerini amalyordu. Siyonist lk ise, bunun tam tersine, Yahudi benliinin asimilasyon erozyonuna uramamasn amalyordu. zmir Alliance Okulu mdr yle yazar: "Trkiye dindalarmz (Yahudiler) iin vaat edilmi bir toprak olabilir." Yahudi cemaati yneticileri Yahudilerin Osmanl Devleti'nin ynetiminde nemli bir yer edinebilecei fikrim gelitirir. "Rumlar" derler, birok asr boyunca nemli

bir rol oynamlardr; Yunan Krall'mn bamszlndan beri bu etki ok azalmtr. Ermeniler bugn Osmanl idaresinde birok grev stlenmektedir: tara valisi, posta mdr, elilik ktibidirler. Ne var ki Ermeni cemaati Abdlhamid hkmeti gznde pheli durumuna geldi. Neden Yahudiler evvelden imparatorlukta sahip olduklar yeri yeniden kazanmasnlar. (Henri Nahum, tzmir Yahudileri, 2000, s. 74) Osmanl tebaas Yahudi aydnlar, Alliance sraelite Universelle'le paralel dncedeydiler.5
5. Alliance israelite I In^erselle hakknda ayrntl bilgiler iin, Trkiye Yahudilerinin Ba107

nedenle Fransa'dan kurulduktan ksa bir sre sonra Osl'ya gelen Alliance sraelite niverselle okullar ok rabet ^d Osmanl Yahudi tebaas gibi, Sabetayistler de bu okulu tercih etmeye baladlar. gelecekte Evliyazade ailesinin yakn dostlar arasna girecek, Trkiye Cumhuriyeti'nin cumhurbakan olacak, o dnemin nde gelen ttihatlarndan Mahmud Celal (Bayar), 1886 ylnda kurulan Bursa Alliance sraelite Okulu'nda renim grmt! (Avram Galanti, Trkler ve Yahudiler, 1995, s. 219) XX. yzyln banda Rum, Bulgar, Srp, Ermeni'den sonra Siyonistler de "ulus" arayna girmiti. Ama imdilik dier tebaa kadar Osmanl topraklannda taraftar bulamamlard. Osmanl Yahudilerinin byk ounluu yaadklar topraklan yurt biliyorlard. Ancak Siyonistlerin pes etmeye niyetleri yoktu...

Babakann makamndaki resim

Eini trajik bir lmle kaybeden Evliyazade Naciye Hanm ylgnla, umutsuzlua kaplacak bir kiilik deildi. Bata Serveti Fnun olmak zere dnemin gazete ve dergilerine makaleler gndermeyi srdrd. Yaz kaleme almann g olduu o dnemde, yazarlarn kimlikleri ve imzalar sahte, yzleri maskeliydi. rnein Namk Kemal'in olu Ali Ekrem "A. Nadir", Sleyman Nazif bykbabasnn ad olan "brahim Cend" mahlasyla yazyordu. Bu isimler dnda bir grup daha vard ki onlar daha gen, daha korkusuzdu. Hseyin Cahid (Yaln), Faik Ali (Ozansoy), Mehmed Rauf mahlas kullanmazlard. Evliyazade Naciye de bu gruba dahildi. Yazlannn altna ak yreklilikle imzasn atyordu. Kendisine yaplan uyarlan da dinlemiyordu. Evliyazade Refik, kz kardei Naciye Hanm rahat bir ortamda abilsin diye zaman zaman yeenlerini ve oullann alr, onL bordon Boyu'nda dolatnr ya da at haralarnda gezdirirullannn tpk kendisi gibi atlara olan meraklan o zamanlarda balamt. 'lyazadelerin atlk dnda bir dier meraklan da piyano alKadnlann hemen hemen tm piyano almay biliyordu. lerinde resme ok merakl olanlar da vard. En iyi res'snasz Naciye Ilanm'n byk kz Gzin yapyordu.
108

Gzin'in yapt tablolardan biri zamanla enitesi Babakan Adnan Menderes'in makam odasna da aslacakt... Yzyln banda ise Binba Enver, enitesini vurmaya hazrlanyordu...

Eniteye sklan kurun

Selanik Merkez Komutan Albay Nzm Bey korkun bir hafiyeydi.

Yldz Saray'na bildirmek zere 397 kiilik tevkif listesi hazrlad bilgisi ttihatlar telalandrd. Albay Nzm' ortadan kaldrmaya karar verdiler. stelik bu suikast Nzm'm kaynosu Binba Enver sayesinde yapacaklard. Binba Enver, ablas Hasene'nin ei Nzm'm ortadan kaldnlmasndaki grevi seve seve yerine getirecekti. nk biliyordu ki, enitesi ablasna hep kt davranyordu. 29 mays 1908 akam Yzba smail Canbulad ve Binba Enver'in yardmyla Selanik Yallar Akaretler'deki eve giren Fedailer Grubu'ndan Temen Mustafa Necib, Albay Nzm'a iki el kurun skm ama ldrememiti. Binba Enver, enitesine yaplan suikastta parma olduu ortaya knca apoletlerini skerek daa kt. Yalnz deildi. Eyb Sabri gibi baz ttihat subaylar da apoletlerini skerek daa kmaya balamlard. Bu eylemi ilk balatan isim ise Kolaas Resneli Niyazi'ydi. Resneli Niyazi'nin komutanln yapt "Resne Mill Taburu" nda kimler yoktu ki: Srp komitac Circis, Arnavut beyi sa Bolatin, Yunanl kaptan Kleftus Kontaris, Bulgar komitac Sandanski... Hepsi Kanuni Esas'nin getirecei zgrlk ortamnda, eitlik iinde kardee sonsuza kadar yaayacaklarna inanyorlard. ttihat subaylarn arka arkaya daa kmalar tesadf deildi: 8 haziran 1908'de Estonya'nn Reval kentinde, ngiltere Kral VII. Edward ve Rus an II. Nikolay "hasta adam" Osmanl'nn mirasn paylamlard. Birka yl ncesine kadar Osmanl Devleti'nin toprak btnln savunan ngiltere artk Rusya'yla ibirlii yapp imparatorluu paralama siyasetine soyunmutu. Buna gre, Makedonya paralanacak, Irak ngilizlere, Boazlar Ruslara braklacakt! Biliniyordu ki Fransa ve talya bu bulumann teki mttefikleriydi. Artk toprak kaybetmeye tahamml olmayan ttihatlar "Ya vatan ya lm" parolasyla tm Makedonya'y (Selanik, Kosova,
109

Manastr) harekete geirmeye karar verdiler. )veli muazzamamn Makedonya haritasn masaya yatrarak paralayacan konumaya balamas ttihatlarn "dS cephesfni geniletmesine neden oldu. Artk bakaldr sadece Yldz Saray'na kar yaplmayacakt, tttihat ve Terakki Cemiyeti Manastr ubesi yaynlad bir bildiriyle Avrupa devletlerine ltimaton verdi:
Avrupa'nn uydurma Makedonya tekili kabul edilmeyecektir. (...) Avrupa bizim menfaatimize kar olan yolda yrmeye devam ederse o takdirde artk sabrmz tkenmi demektir. erefli bir lm seflane bir hayata tercih ederiz.

ttihatlar iki cephede de savaa hazrlanyorlard. Bu ltimaton ttihatlar Almanlara yaklatracakt. Prusya eitiminden geip, Alman kolektivist fikirlerin etkisi altnda kalan gen "pozitivist" subaylar rgt iinde glendike, "Alman yanls fikirler" de giderek arlk kazanacakt!.. ttihatlarn ayaklanma giriimlerinden Yldz Saray'nn haberi oldu. Makedonya Genel Mfettii Hseyin Hilmi Paa, Yldz Saray'na bir telgraf ekti. Telgrafta, Ermeni ve Makedonya komitelerinin ttihatlarla birlikte, Selanik ya da Manastr iinde, "Merkez

cra Komitesi" adyla ihtilal planlayp ksa srede ayaklanacaklarn yazyordu. Bu gelen telgrafn bir benzerini de Atina'daki Osmanl Bykelisi Rifat Bey gndermiti. Yldz Saray "yaramaz ocuklara" artk hakettikleri cezay verme kararn ald... II. Abdlhamid subay isyanlarn bastrmak, dadakileri indirmek iin en gvendii komutan Mir (Mareal) emsi Paa'y > taburla Makedonya'ya gndermeye karar verdi. Okumas yazmas olmayan, sertlii ve okullu subaylardan nef- etmesiyle tannan emsi Paa'nm Makedonya'da oluk gibi kan aktacan tahmin etmek zor deildi... emsi Paa'ya yardmc olmak iin zmir'deki Redif Frkalar e Karaman Taburlar da Selanik'teki 3. Ordu'ya katlmak iin yo!a kt. zmir limanndan hareket eden geminin iinde Doktor Nzm a vard. Bu kez asker klna girmiti... Jktor Nzm gemide yalnz deildi. Yanna gvendii baz ttiarkadalann da almt. Onlar da nefer klna girmilerdi.

no
Doktor Nzm ve arkadalar askerlere propaganda yapmaya balamlard ki, geminin zmir'e geri dnme karan verdiini rendiler. Telalandlar. Ne oluyordu ? Gemiye bindikleri haber mi alnmt ? Kamaya karar verdiler. Ama denizin ortasnda byle bir giriim imknszd. Geminin kyya yanamasn beklediler. Bu arada geminin dn nedenini rendiler, yelkenlerinden biri krlmt. Rahatladlar. Fakat bu ksa sren bir rahatlamayd; nk zmir- Selanik arasnda asker tayan gemiler gidip geliyordu. Doktor Nzm ve arkadalar gelimeleri "elleri kollar bal" bir ekilde sessizce zmir'den izlemekle yetiniyorlard. Makedonya'dan haber alamyorlard. Selanik'te de heyecanl saatler yaanyordu. ttihatlar Mir emsi Paa'ya suikast dzenleme karar ald. Drt fedai gnll oldu. Sonunda suikast Temen Atf in (Kaml) yapmasna karar verildi. Karar aklandnda Temen Atf, arkada, Albay Nzm Bey'i vuran Temen Mustafa Necib'i dar ard. Osmanl-Yunan Sava'nda ehit den babasnn saatini, eer basma bir ey gelirse annesine ulatrmasn istedi. Kucaklatlar. Tanyeri aanyordu... Tarih 7 temmuz 1908. Mir emsi Paa sabah erken saatte Manastr Postanesi'ne gitti. Yldz Saray'na telgraf ekti, artk operasyona hazrd! Dar kt. Temen Atf yanna yaklap selam akt, "Komutanm acil mektup var" deyip bir zarf uzatt. Paa zarf aarken, madalyalarla dolu gsne iki kurun yedi. Kendine gvendii iin yannda fazla koruma bulundurmayan Mir emsi Paa merdivenlere yld. Korumalar Temen Atf'a da kurun yadrdlar. Ama bunlardan sadece biri, o da bacana isabet etti. Temen Atf kamay baard.6

Mir emsi Paa'nn yaverleri bata Kavakl Mustafa Fevzi (akmak) olmak zere, emsi Paa'y hastaneye yetitirmeye abaladlar ama uralan yeterli olmad. ttihatlar Yldz Saray'nn en kuvvetli komutann ldrmlerdi.
6. Atf Kaml, TBMM'nin altnc ve yedinci dnemlerinde anakkale milletvekillii yapt. Mezar stanbul Sisli'de Ahidpi Hiirrivor'reH coh;HiLro^i.'11

Korumalardan biri Mir emsi Paa'nn elindeki haber pusulasm alp okudu. pusulada, "Ya vatan ya olum yazyordu! Yldz Saray ile ttihatlar arasnda "sava" balamt. II Abdlhamid, Mir emsi Paa'nn yerine bu kez Mir Osan Fevzi Paa'y Makedonya'ya gnderdi. Osman Paa Manashr'a ulaamadan, Eyb Sabri ve Resneli Niyazi kuvvetlerince das a kaldrp esir alnd. ' Yldz Saray aknd. ttihatlar arka arkaya suikastlara baladlar: Manastr Mntka Komutan Osman Hidayet Paa, Debre Mutasarrf Hsn Bey, Polis Mfettii Sami, Avukat Sabir Efendi, Yzba brahim, Svari Yzbas Ali... 21 temmuz gecesi ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Selanik merkezi topland. Karar aldlar: Saray'a tm Osmanl tebaas adna merutiyetin ilan ve Anayasa'nn yrrl konmas iin telgraf ekilecekti. Aksi takdirde 24 temmuzda ayaklanma balayacakt. Tarih 22 temmuz 1908. ttihatlar da dahil olmak zere herkesi artan bir olay meydana geldi. zmir kolordusunun ilk taburlan Selanik rhtmna ktlar. Ve kar kmaz, 18 000 asker tfeklerini brakarak, karde kan dkmeyeceklerini sylediler. Doktor Nzm aylardr zmir'de harcad abann karln almt. Sonuta beklenen gn geldi. II. Abdlhamid merutiyeti ilan etti.7 Manastr ve Selanik, hrriyet ilann 101 pare top atyla kutlad. stanbul ise aknd.8 nk Rumeli'deki isyanlan, suikastlan, tm olan biteni sansr nedeniyle renemedikleri iin, II. Abdlhamid'in merutiyeti birdenbire ilan ettiini dnyorlard. Merutiyeti padiahn ltf olarak gren kdam gibi gazeteler, Padiahm ok yaa" diye manet atmlard! Merutiyet ilan edildiinde Doktor Nzm Milas'ta Halil (Mennkallarn
4 Temmuz'u, Franszlarn 14 Temmuz'u olduu gibi bizim de 23 Temm" o|fr'UZ V a r d ' ' 8 t e m r n u z 1909'ta kabul edilen yasayla, 23 Temmuz "Hrriyet Bayraik kut| anmaya baland. Ancak bu bayram 13 mays I935'te kaldrld. te me5rutiyetin ilan edildii gne kadar cemiyete ye olanlar, 319'u subay, g[u J V ' ' t o p l a m 5 0 s kiiydi, istanbul'daki ye says ise sadece I I'di. (Kudret Emi6". Anadolu'da Devrim /"?;;/... OQQ - rrm
r

112

tee) Bey'in evinde saklanyordu. Duyar duymaz hemen zmir'e hareket etti... zmir ayaktayd. Kordon Boyu'nda insan seli akyordu: Evliyazadeler Refik Efendi, Naciye Hanm, Makbule ve ocuklar ellerinde Trk bayraklaryla Kordon'a gelmilerdi. Herkesin elinde kendi milletinin bayra vard: Trk, Yunan, Bulgar, Srp, Arnavut, erkez, Musev, Ermeni,

Rum, Krt, Arap sokakta zaferi kutluyordu... Yabanc tccarlar, Levantenler de Kordon'daki kutlamalara katldlar. Kadifekale'den top at yaplyordu. Herkes karanlk gnlerin geride kaldna inanyordu. Bitecekti artk toprak kayplar, yoksulluklar, hastalklar, lmler... zmir'e gelen Doktor Nzm o karmaada Kuuba Erefi buldu. Boynuna sarlarak hkra hkra alad. stibdat iktidarn ykmak iin on be yl mcadele vermiti. stanbul, Paris, Selanik ve zmir'de geen on be yl... Sonra kendini toparlad. ttihat arkadalarna Selanik'e gideceini syleyerek, ncelikle gvenlik ileriyle megul olmalarn tavsiye etti. Haklyd... Merutiyet'in ilk gnlerinde zmir'in ynetiminde boluklar oldu. Esnaflardan seyyar satclara kadar herkes, hrriyetin "kanun ve kural tanmazlk" olduunu dnyordu. rnein sanyorlard ki vergiler vb. yaptrmlar kalkmt!.. Aslnda Osmanl tebaasnn byk bir blm ne olup bittiinin farknda deildi. Bazlar Makedonya'dan gelecek "hrriyef'in kadn m erkek mi olduunu tartmaya balamt!.. Lokantalar bedava yemek datyordu... Doktor Nzm Selanik'e gitti. Giyecek baka elbisesi olmad iin, "Ttnc Yakub Aa" kyafetiyle gitmiti. "Hrriyetin kbesi" ad verilen Selanik, zmir ve stanbul'dan daha cokuluydu. Daa kan Binba Enver "hrriyet kahraman" olmutu. Herkes Binba Enver'i grmek iin birbirini eziyordu. ttihatlarn Selanik'teki lideri Talat, istasyonda karlad Binba Enver'e, krmz ciltli bir "Kanuni Esas" hediye etti. Daa ktnda her trl lojistik destei veren nde gelen tti113

subaylardan Binba Cemal,9 istasyonda Enver'i perk Adana, "Sen artk Napolyon oldun" diyordu... :en

Hristiyan Gagavuz bir Trk!

Yirmi yedi yanda bir bayrak, bir efsane kahraman olan Binba Enver kimdi ? Asl ad smail Enver'di. 12 kasm 1881 stanbul doumluydu. Hac Ahmed-Aye iftinin alt ocuklar var: Enver, Nuri, Kmil, Erturul, Hasene ve Mediha. Enver, baba tarafndan Gagavuz Trklerindendi! Hlasa Enver Paa'nm yedinci atas, Hristiyan Gagavuzlardand. ecere tablosunda, en bata grlen Abdullah Killi, bu soydan Mslmanla dnen ilk soy by olarak bilinir. (evket Sreyya Aydemir, Enver Paa, 1993, c. 1, s. 183) Enver'in kendisinden yaa kk amcas Halil Paa, Akam gazetesinde 1967 ylnn ekim-kasm aylan arasnda yaymlanan anlarnda ailesine ilikin u bilgiyi vermektedir: Ceddimiz Krm'dan gelmitir. Krm hanlarnn sarayna teberi ve bilhassa kadm eyas satan bir yemeniciymi. Bu yakkl delikanl

Hristiyan olduu iin, harem dairesinde kimse ondan kamazm. Bu srada Krm hannn yaknlarndan bir kz, ona gnl vermi. Nihayet evlenmelerine karar verilmi. Yemenici delikanl Mslmanl kabul etmi. Evlenmiler. Bu yemenici Rum deil, Rumen deilmi. u halde Rum veya Ulah olmayan, Trke konuan bu Hristiyan, Romanya'da yaayan ve dini Hristiyan olan Gagavuzlardand. Bu evlenmeden sonra Ruslar, Krm' istila etmiler. gal zerine, ddimiz karsyla beraber, Tuna aznda Kilya ehrine gmler. uslarn Romanya'y igalinden sonra da dedelerimizden Kahraman !- Karadeniz'in Trkiye kylarndaki Abana'ya hicret etmil;eler. Mslmanl seen yemenici, "Abdullah Killi" adm almt, srasyla, Kocaaa Killi, Kahraman Aa, Killiolu Hseyin Aa, 1 Mutafa Kaplan ve nihayet Hafz Kmil Efendi takip etmiti. ' n ver'in babas Hac Ahmed, Hafz Kmil Efendi'nin oluydu.
'a. asker eczac Mehmed Nasib Efendi'nin oluydu. 6 mays 1872 Midilli do4- 899 da Selanik'te Seniha Hanm'la evlendi. Ahmed, Mehmed, Kmuran, Nejdet
T iirdi; I

114

Enver ilkrenimine istanbul'da balad. Sonra asker rtiye ve idadiye Manastr'da devam etti. 1899'da Harbiye'den, 1902'de de kurmay subay olarak Erkmharbiye'den mezun oldu. 3. Ordu'ya atand. Sonras malum... Hrriyet kahraman Binba Enver iin, Selanikli air Ahmed Efendi, istasyonda yeni iirini okuyordu: lemde emsali adm Yaptk bugn bir inklap Hainleri, alaklar Zalimleri ettik harap Biz yek vcud ittifak Bir kale tekil eyledik Hrriyeti, milliyeti Hakkyla temsil eyledik. Mill mar olmad iin subaylar mzka takmlarna Fransz htilali'nin mar "Marseillaise"i aldryorlard. Bugn izleyen gnlerde Paris'teki ttihatlar Republique Meydan'ndaki nl Marianne Ant'na elenk koydular. Her kede herkes kendi dilinde nutuk atyordu. Selanik zgrl soluyordu. Doktor Nzm Selanik'te ttihat arkadalaryla bulutu. Hepsi heyecandan titriyordu. Selanik ttihat ve Terakki Cemiyeti merkezi umumsi topland. Ne yaplaca konusuna her kafadan bir ses kyordu. in gerei uydu: istedikleri siyasal dzene kavumulard. Ama yeleri hep kk rtbeli subaylar ve kdemsiz memurlardan oluuyordu. ktidar devralacak kadrolar yoktu. Yine de meydan bo brakmak istemiyorlard. Hangi isimlerin nazr olarak hkmette grev alacan kararlatrmay ve arka planda durup, bunlann ne yapp neyi yapmayacaklan konusunda talimat venneyi planlyorlard. Bu nedenle ilk i olarak, hkmetle temaslar yrtmek zere stanbul'a bir heyet gnderilmesine karar verildi. Heyette, Talat Bey, Cavid Bey, Midhat kr, Rahmi Bey, Binba Cemal gibi isimler vard. ttihat kadrolar artk "bey" olmulard!

J 75

Heyete, Enver'in amcas Yzba Halil, Yakub Cemil, Mustafa Necib, Mlazm Hilmi gibi fedailer koruma grevi yapacaklard. ttihatlar silahlann kuanp Osmanl Devleti'nin bakentine doru yola karken, Doktor Nzm "Anadolu umum mfettii" olmutu, bu nedenle zmir'e dnecekti. Nazrlk istememiti. Selanik merkezi umumsi zmir'e ektii telgrafta, Doktor Nzm ve arkadalannn onlara layk olabilecek bir trenle karlanmalann istedi...

Doktor Nzm ilk kez kendi kimliiyle zmir'de

Tarih, 7 austos 1908. zmir liman tklm tklmd. Kalabaln nnde hkmet temsilcileri ve belediye grevlileri vard. Evliyazade Refik Efendi'nin iinde bulunduu tccarlar limann sa, papazlar, hahamlar ve imamlar sol tarafndayd. Yaptklan bire bin katlarak anlatld iin ad efsaneleen Doktor Nzm' grmek iin binlerce insan limana akn etmiti. Krfez sandallarla doluydu. Nihayet Doktor Nzm' tayan gemi ufukta gzkt. Herkes mendillerini sallyordu. Bando almaya balad. Doktor Nzm maher kalabal grnce ard. Heyecanlyd. Kyafeti deimiti; artk o Paris Sorbonne mezunu Selanikli Doktor Nzm'd.

Tkrk cezas
azrlanan krsye kp konumaya balad. l t u k c o k kimseye olduka sert geldi. da konumas yakn bir gelecekte zmir'de yapacaklarnn gstergesiydi. Vle birik3 t r e n n n a r d m d a n D o k t o r Nzm, Yzba Rue! once belediyeyi, sonra vatandalarn sraryla Rum anesi'ni, Ermeni Murahhasa Dairesi'ni ve Musev pasn ziyaret etti. Belkede S"r a S l n d a M f t l k unutulmutu! taretlere "^^ V h o m l ) e r l i k " mesajlarnn verildii bu kk olge dmesi" istenmemiti. nk muhalifleri lli116 hatlann "Panislamik" olduu propagandasn yapyorlard. Karlama trenini hazrlayanlar bir yeri ziyaret etmeyi unutmamlard. Buras Asmalmescit'teki "Ttnc Yakub Aa"nn dkknyd! ttihat Yzba Ruen burada, Doktor Nzm'n o zor gnlerini ve mcadelesini anlatrken, Doktor Nzm alamamak iin dudaklarn snyordu. Asker kla da ziyaret ettikleri yerlerdendi. ttihat dmanlarnn cezalandrlmasna da orada baland. zmir kolordusu komutan Ferid Tevfik halka zulm yapt ve askerlik mesleine zarar verdii gerekesiyle, hemen o gn, orada askerlikten uzaklatrlarak rtbesi alnd. Yann ileri olmas sebebiyle halk nnde tehir cezas uygulanmad. Aydn ehri bakomiseri Mehmed, hafiye olarak bilinen ve bu sayede paa olan Hac Hasan Paa, zmir'de frka komutan olan

Tevfik, polis komiseri Mehmed Refik gibi kiiler niformalar, rtbeleri, nianlan karlarak halkn nne karlp tehir edildi. Doktor Nzm hepsini tkrkle cezalandrd. Ama bazen istenmeyen olaylar da olmuyor deildi. Halk zellikle kendilerine kt davranm idarecilere lin giriiminde bulundu. Cezalandrma yntemi ttihatlar ikiye bld. rnein, Polis Mdr Mazhar'n makamnn baslp tehir edilmesine, Kuuba kardeler Eref ve Sami kar ktlar. Doktor Nzm'a yaptnn yanllndan bahsettiler. Ne var ki Doktor Nzm kendini hakl buluyordu. Ona gre bu tip istibdatlar halkn nazarnda layk olduklar gibi cezalandrlmalydlar. ki farkl gr ttihatlar, o gnlerin scak ortamnda atma noktasna getirdi. Sonra her iki tarafta sakinleti. Polis Mdr Mazhar sorguland. Doktor Nzm yumuad. in garip yan o gn lin edilmek istenen polis mdr Mazhar nce stanbul polis mdr, sonra da Bitlis valisi olacakt. zmir geneli ttihatlara scak bakyordu. kinci Merutiyet'in hemen arkasndan askerlerin klk giyecek gereksinimini karlamak iin ba toplanacak bir "yardn! komisyonu" oluturuldu. Ardndan stanbul, Selanik gibi kentlerde olduu gibi zmir'de de "asker kulb" aabilmek iin ba toplanmaya baland. On iki Trk, bir Ermeni, bir Rum ve iki Yahudi olmak zere on alt kiiden oluan bu komitede Evliyazade Refik Efendi de vard zmir "yeni dneme" uyum salamakta zorlanmamt!..
117

prens Sabaheddin kavgas

zmir yine de bir trl gerilimden kurtulamyordu. Selanik'ten Doktor Nzm'a gelen bir telgraf ehrin gerginliini daha artrd. Cemiyetin Selanik merkezinden gelen telgraf, Prens S baheddin adna Anadolu'da tekilat kurmak isteyen svari subay (ve Milasl Halil'in [Mentee'nin] kardei) Murad, Binba Iror Tevfik ve Demirci Avn'nin hemen gzaltna alnmasn emrediyordu. Kuuba Eref, ad geenleri gzaltna almak iin Mlazm Tevfk'i grevlendirdi. Afyon'a giden Tevfik, grevini tamamlayarak dnd. "Prens Sabaheddinci" zmir klasna getirildi. Kuuba Eref haber ulatnda saat 23.00' gsteriyordu. Eref durumu nce Kemer'deki Doktor Nzm'a iletti. O da haberi alr almaz klaya geldi. Yakalanan isimlerin sorgusunu Doktor Nzm yapt. Bu sorgu aslnda ttihatlarn siyasal tavrlarn gstermesi asnda ilginti: Doktor Nzm klaya geldiinde Milasl Murad ve Demirci Avn ayaa kalkarak ona kar saygl davrandlar. Doktor Nzm ne aabeyini yakndan tand Milasl Murad'a, ne de kendisine saygda kusur etmeyen Avn'ye scak davrand. Hemen sorguya balad. Neden ve ne amala yeni bir tekilatlanmaya girdiklerini sordu. Yant beklemeden, szlerini ttihatlar aleyhine bir alma iinde olmalarnn ok ar cezalara neden olacan bilip bilmedikleri sorusuyla srdrd. Milasl Murad tekilatlanmay merutiyetin kendilerine salad

haklar dorultusunda yaptklarn ve bu nedenle ceza alabi=ek bir davran iinde olmadklarn syledi. Doktor Nzm ok sinirlendi. Kendini kontrol altna alamayaI hale geldi. Her ikisini de klann orta yerinde kuruna dizdirebileceini syledi. Aslnda merutiyetin ilk gnlerinde ttihatlar ile Prens Sabahn grubu arasnda scak ilikiler yaanmt. Bata Paris'ten ionen Dr. Bahaeddin akir olmak zere, ttihatlar, Prens eddin grubuyla stanbul'da bir araya gelerek, ileride prognn birletirebilecekleri umuduyla ittifak kurmular ama n ayata geirememilerdi. "Pamuk ipliine" bal bu ittifak sa zamanda sona erecekti... ttaadda t m olup bitenler garipti. z c Prens Sabaheddin'e kar olan ttihatlar, II. Abdlha 118 mid'e bask yaparak Ingilizciliiyle tannan Kbrsl Kmil Paa'nm sadrazamla getirilmesini saladlar! Harbiye nazrlna Prens Sabaheddin'e yaknlyla bilinen Receb Paa geldi! 7 austos 1908 gn yeni kabine yemin ederek greve balad. Kuruluundan on gn sonra hkmetin program gazetelere yansd. Hkmet programnda, milletvekillerinin yasa teklif etme, seme seilme hakknn belirli bir servete bal olmakszn herkese tannmas, gayrimslimlerin de askere alnmas nde gelen konulard. Maliye, bakanlklar, ordu ve donanma yeniden dzenlenecekti. D lkelerle yaplan ticaret szlemeleri gzden geirilecekti. Bu lkelerin onaylamas halinde kapitlasyon ayrcalklarnn kaldrlmas ngrlyordu. Vergi sistemi gzden geirilecek, ticaret, sanayi, bayndrlk, tarm, bilim ve eitimde gelime salayabilmek iin yatrmlar yaplacakt. Gereksiz memurlar ve alayl eitimsiz subaylar emekliye sevk edilecekti. Yeni hkmetin Osmanl Devleti'ni ada merkez bir devlete dntrme iddias vard. Benzer iddial programlar eitli dnemlerde ortaya atlm ama hibiri baarlamamt. Bakalm ttihatlar yaptklar "Temmuz Devrimi"yle bunlan hayata geirebilecek miydi ? lk aylarda herkeste bir iyimserlik havas vard. yle ki, Makedonya'da etecilik sona ermiti. Reval Bulumas'nda Rusya ve ngiltere aldklar karan geri ekmek zereydiler. Kapitlasyonlarn kaldrlmas deil ama daraltlmas tartlmaya balanmt. Ama bu umut dolu gelimeleri kknden sarsacak ac olay gerekleti o gnlerde: - 5 ekimde Bulgaristan bamszln ilan etti. - 6 ekimde Yunanistan Girit'i topraklarna katt. - Ve ayn gn, yani 6 ekimde Avusturya-Macaristan mparatorluu Bosna-Hersek'i ilhak etti. "Hasta adam" Osmanl Devleti'nin toparlanmaya balamasndan korkanlar "ellerini abuk tutmulard"! erideki "uzantlar" da bo durmayacakt... Ve gn gelecek Evliyazadelerin damad olacak Fatin Rd (Zorlu), daha krk gnlk bir bebekken srgnle tanacakt...

Drdnc blm

26 nisan 1909, stanbul

Doduu, gzn at ehir iki haftadr ayaktayd. stanbul'da silah ve top sesinden baka ses yoktu. stanbul karanla brnmt. Her gece drt be bin fanus ve elektrik lambalanyla aydnlatlan Yldz Saray, o gece sadece be on havagaz feneriyle aydnlatlyordu. Tarihe "31 Mart Ayaklanmas"1 olarak geen olaylarn baland o gnlerde Fatin Rd (Zorlu) daha krk gnlk bebek bile deildi. 2 Babas Mir brahim Rd Paa, II. Abdlhamid'in seryaveriydi. Yldz Saray'nn tm grevlileri gibi o da, korku ve dehetle sonunun ne olacan bekliyordu. Herkes yorgundu. Aralarnda reyenler vard. Haremdeki alayan kadnlarn feryatlar, lm dizliine brnm Yldz Saray'ndan duyulan tek sesti. Lakin a sre onlar da aldklar uyanlar zerine sustular. itin Rd'nn babas brahim Rd Paa en ok II. Abdl'd'e anyordu. Her an ldrlecei, her an tahttan indirileorkusuyla yaayan padiah, o gece ne kadar sakin ve metanetliydi. Mart Ayaklanmasn bastrmak iin Selanik'ten gelen Hardusu subay ve erleri Yldz Saray'n kuatmlard. e dairelerin hemen hepsi askerlerce doldurulmutu. Su Milad 13 ce nisan 1909.
u

^ 2 o r |u'nun nfus kdndaki resm doum tarihi 1910'dur. Ancak kz Seurdus" ' d e Zoriu'nun "Fatin'i 31 Mart Ayaklanmasndan hemen nZ " U V e s u r g n e giderken kucanda gtrdn" sylediini aktard. Fatin 5d ZZ oorlu f k i g g y k. Kafa , , ^ " n u f u s t a k i ad da "Ahmed Fatin Zorlu", yani resm belgede "Rd" ad
U a a nn e s Guz

120

baylarn hemen hepsi Harbiyeli'ydi; yani mektepli! Balarnda Hrriyet Kahraman Binba Enver vard... 0 gnlerde krk gnlk bir bebek olan Fatin Rd'nn yaamnda Harbiyelilerin yeri hep ayn olacakt! Babas brahim Rd Paa, II. Abdlhamid'in yakn evresindeki ender "mektepli" subaylardand. brahim Rd Paa'nm babas, yani Fatin Rd'nn dedesi de "mektepli" bir subayd. Yalnz, dedenin "mektebi" Osmanl topraklarnda deil, Rusya'dayd. nk o bir Rus'tu; Osmanl'ya iltica edip "Rus brahim Paa" adn almt.

Pukin'in arkada
Rus brahim Paa, XIX. yzyln banda Petersburg limanndan ayrld kruvazryle Artvin'e snmt. brahim Paa'nm neden Rusya'dan kap Osmanl'ya snd konusunda ailenin hibir bilgisi yok. Paa'mn Rus adn bile bilmiyorlar. Kimdi bu Rus brahim Paa? Sanrm Rusya tarihine bakarak bu sorunun yantn bulabiliriz. Rus brahim Paa ne zaman Osmanl'ya snmt: XIX. yzyln banda. Peki, o tarihlerde bahriyeli bir Rus subayn, Osmanl'ya snmasna yol aacak olay ne olabilirdi ? 1789 Fransz htilali dnyay sarsmt. "Hrriyet", "adalet", "eitlik" gibi kavramlar Rusya'da da etkisini gsterdi. Dekabristler (Aralklar) adyla anlan Rus devrimciler, Bat'dan gelen bu dnceleri hemen benimsediler. "Kleler nasl zgrlne kavuturulmal; liberal bir devlet nasl kurulmal; federatif sistem mi, bamsz

ynetimler mi; cumhuriyet mi, yoksa anayasal monari mi ?" gibi sorulan tartmaya atlar. ar I. Aleksandr tpk II. Abdlhamid gibi, iktidara gelmeden nce verdii zgrlk szlerin hepsini unutmu, hafiyeleri araclyla acmasz bir iktidar kurmutu. Dekabristler, ne soylu snfn ne de tccarlarn Rusya'y deitireceine inanyorlard. Rusya'daki deiiklii ve ilerlemeyi sadece kendilerinin yapaca dncesindeydiler. Petersburg'da Muhafz Alay Komutan Muravyev ve yardmcs Trgenyev "Kuzey Birlii" adl bir rgt kurdular (1821). rgt gen subaylann katlmyla ok byd. 1 aralk 1825'te I. Aleksandr esrarl bir ekilde ld. Ani lm arl kartrd. Tahta kimin geecei konusunda fikir ayrlklar kt. Karklktan yararlanmak isteyen Dekabristler, ar I. Niko121

, tahta kaca gn ayaklanma balatmaya karar verdiler. 14 aralk gn Petersburg'daki Senato 'nun bulunduu Birinci Meydan'nda ayaklanmaya baladlar. Ancak umduklar destei bulamadlar. Devrim eylemine yalnzca piyade birlii ve bahriyeliler katlmt. syanclar arasnda air ve yazar Pukin de vard... ar I- Nikolay darbeci olarak grd subaylara hi acmayacakt. 0 gn, 14 aralk gn Petersburg'da oluk oluk kan akt. Dekarbistler yenildi... Be general asld. Be yz subay gzaltna alnp sorguland. Yzlercesi Sibirya ve Kafkasya'ya srld. Kimi de kat... Bu kaan devrimci subaylardan biri de, Osmanl'ya snp Mslman olan Rus brahim Paa'yd !3 Ne garip rastlant... Rus brahim Paa, Rusya'y "zgrletirmek" amacyla asker bir ayaklanmaya katld ve yenildi... Olu Mir brahim Rd Paa ise, Osmanl'y "zgrletirmek" isteyen subaylar tarafndan Yldz Saray'nda gz hapsine alnm, Midilli'ye srgne gnderilmeyi bekliyordu... Ve torun Fatin Rd ise yarm asr sonra Trkiye'yi "zgrletirmek" isteyen subaylar tarafndan, yine bir adaya, bu kez Midilli'ye deil, Yassada'ya hapsedilecek ve ardndan mral Adas'nda idam edilecekti... Geelim... Biz yine Yldz Saray'na dnelim... 27 nisan sabah.. Askerler Yldz Saray'n boaltmt. Yalnz kap nne iki nti asker koymulard. Mabeyin Baktibi Ali Cevad4 koarak lahn dairesine gitti. Askerlerin saray boalttn syledi. Abdlhamid, "Merhum amcam (Abdlaziz) hakknda da aynen byle yapmlard" dedi. D. Abdlhamid yanlmamt, celisi Mebusan'dan gelen drt kiilik heyet II. Abdlhamid'e
runda k & Macar, Rus, Polonya ihtilallerine katlm ve Osmanl'ya snmak zo$a (KorT'ir k S a > " d a y k s e k r t b e l i subay vard: Murad Paa (Jozef Bern), skender d l k p aa (M h k ' ' ' M u z a f f e r P aSa (Wladyslaw), ahin Paa (Felis Breanski), Mehmed SaW e 7 n Bieli "k C z a i k o w s k i ) ' Mahmud Hamdi Paa (Fischel Freund), Nihad Paa (SeMehmed A l p ^ ' ^ P a a ( L u t r i k Bystzowski), Sefer Paa (Wladyslaw Koscielski), (Knstanty B *** ^ - ^ D e t r o s ) ' m e r P a5a (Michael Latos), Mustafa Celaleddin Paa * t)'ZGckiJ gibi ^ g lu eski bvkelr-l A M C|zade Muam.. n Mehmet Cevat Akaln'dr. Mehmet Cevat Akaln, Usa122
Pa

Meclis'in kararn aklad: "Biz Meclisi Mebusan tarafndan gnderildik. Fetva var. Millet sizi hal'etti. Ama korkmaynz, hayatnz emindedir!" II. Abdlhamid'in otuz yldr sren kbusu geree dnvermiti! Sonu amcas Sultan Abdlaziz'e mi benzeyecekti ? Hep amcasnn ldrldn dnyordu. Tedirgindi. leden sonra saat 15.00. Padiahn yine konuklan vard. Hareket Ordusu komutanlarndan Mir Hseyin Hsn Paa bakanlndaki subaylar II. Abdlhamid'e, Osmanl tarihinde o gne kadar grlmemi karan akladlar: padiah srgne gnderilecekti. II. Abdlhamid raan Saray'nda kalmak istediini syledi. Hseyin Hsn Paa, padiaha kararl olduklarn saygl bir dille yineledi. Sonra herkesin akn baklar arasnda, belindeki revolverini kararak, "Can gvenliiniz iin tereddt iindeyseniz, buyrun bunu aln, beraber arabaya binelim. Bir taarruz olursa nce ekip beni vurursunuz" dedi. II. Abdlhamid subaylarn kararll karsnda bir hareket olana kalmadm anlamt. II. Abdlhamid ve onun gelmesini istedii bir avu yakn Binba Ali Fethi (Okyar) Bey'in muhafazas altnda gece ge bir saatte arabaya bindirilerek Yldz Saray'ndan karld. Gtrldkleri istasyondan zel bir trenle Selanik'e hareket ettiler. II. Abdlhamid yeni ikametgh Selanik Yallar Mahallesi'ndeki Alatini Kk'yd. Bu kk mimar Vitalino Poselli, Yahudi banker ve sanayici Moise Alatini iin yapmt. Evi daha sonra Evliyazade Refik Efendi'nin ei Hacer'in akrabalarndan Kapanzade Ahmed ald.

Srgnde bir bebek

Benzer srgn kaderini, II. Abdlhamid'in "kadrosu" da paylat. Mir brahim Rd Paa Midilli srgnne yalnz gitmek istedi. Ama ei Gzide Hanm srar etti. Birlikte gideceklerdi. Bir de yanlarna daha anne st emen Fatin Rd'y alacaklard. Gzide Hanm bir nceki grev yeri Akabe'de, dizanteri olan eini llerde de yalnz brakmamt. II. Abdlhamid, Hicaz demiryolunu yaptrrken, emniyeti bakmndan yolun denizle temas
123

ktasn kontrol altnda tutmak iin Akabe Kalesi'ne 15 uX \on'da Rd Paa komutasnda iki tabur asker gndermi, i n i n hastalandn renen Gzide Hanm gnler sren yol, s o nucu Akabe Kalesi'ne einin yanma gitmiti... gn Midilli Adas'na srgn gidenler sadece, II. Abdlhamid'in e rde yannda bulundurduu "gvenilir adanlan" deildi. ttilar "Temmuz Devrimi"nin ardndan, nce tevkif edilip sonra leleriyle birlikte Bykada'da ikamete mecbur edilen eski serasker Rza Paa, eski Tophane miri Zeki Paa, eski dahiliye nazm Memduh Paa, eski Bahriye nazn Hasan Rami Paa, eski baktip Tahsin Paa, eski bamabeyinci Ragb Paa, eski ehremini Reid Paa gibi isimleri de Midilli Adas'na srgne gnderdi. II. Abdlhamid'in iki devir kadrosu birletirilip birlikte Midilli'ye srlmt. Ei Rd Paa'nm yannda Midilli'ye srgne giden Gzide

(Zorlu) Hanm kimdi ? Fatin Rd'nn annesi Gzide Hanm, zengin bir ailenin kzyd. Dedesi Rfk Efendi, aslen Yozgatl'yd. pek Yolu'nda al ticareti yapyordu. Babas Hseyin Rfk Paa, II. Mahmud dneminde 1827'de, eitim amacyla Fransa'ya gnderilen ilk drt renciden biriydi. Soru: al tccan Rfk Efendi olunun neden kendisi gibi tccar olmasn istememi de onu asker ocana gndermiti ? Bu sorunun yant dnemin siyasal-ekonomik yapsnda sakl. XIX. yzyln ba... Padiah II. Mahmud, Yenieri Oca'n kalnp yerine profesyonel, iyi eitilmi, ticar ilerden uzak, yaau klada srdrecek disiplinli askerler ve ordu istiyordu. Ama drt yz altm yllk Yenieri Oca'n kaldrmak o kadar kolay deildi. Yenieri Oca zamanla salt asker bir g olmaktan kmt. Yeler zellikle son yzylda bir ekonomik gcn kontrol altna ti: Yahudi sermayesiyle ticar ilikileri vard. Dnemin nde ahudi sarraflan Yeeya Aciman, elebi Behor Karmona, Yea bay, Yenieri Oca sarrafyd ve yenieri aalanyla kurortaklk sonucu Saray zerinde byk etkiye sahiptiler. te, Yahudi sermayesi Yenieri Oca'nn lav edilmesini istemiyordu. birlikte Yahudi tccarlar karsnda Osmanl piyasaek g kazanan Ermeni sermayesi ise Yenieri Ocadrhp Nizam Cedit ordusunun kurulmasn destekliyor124 du. Yani piyasadaki Yahudi gcn krarak Saray nezdinde gl olmak istiyordu. Ermenilerin Yenieri Oca karsndaki tavr Saray tarafndan da korunmalarna neden oluyordu. Uzatmayalm... 1826'da Yenieri Oca kaldrlrken Yeeya Aciman ve elebi Behor Karmona gibi byk Yahudi tccarlar ldrld. Yeheskel Gabay Antalya'ya srld. Yahudi cemaati ne yapacan bilemiyordu, nk asrlardr ilk kez bir Yahudi cemaat lideri ldrlyor, nde gelen Yahudi tccarlar ya srlyor ya da yok ediliyordu. Sonuta Yenieri Oca'nn kaldrlmasyla Yahudi sermayesinin siyasal ve ekonomik arl byk darbe yedi. Buna karlk Ermeni lobisi siyasal ve ekonomik gcnn doruuna kacak bir srece girdi... Gzide Hanm'in al tccar babas Rfk Efendi, Trk myd, Ermeni miydi, Yahudi miydi? Bilmiyoruz... Ama grnen o ki, tccar Rfk Efendi olunu Nizam Cedit ordusuna yazdrmakta ok gnll gzkyor... Hseyin Rfk, Paris'te iki yl Saray'da da kald. Dnnde "topuluk" zerine kitap yazd. Padiah tarafndan verilen altn madalyas vard. Ordu komutanl da yapt. Hatta ailenin sylediine baklrsa, sadrazamlk teklifi bile alm, ancak, "Ben siyasetten anlamam" diyerek reddetmiti. Hseyin Rfk Paa'nn ilk einden Hilmi ve Hamdi adlarnda iki ocuu vard. kisi de askerlii semi ve paalk rtbesine kadar ulamlard. Hseyin Rfk Paa'nn ikinci ei, esir pazarndan ald Melek Hanm'dan ise Gzide ve Vefik dodu. Paa, Gzide doduunda altm be, Vefik doduunda yetmi iki yandayd!

(Ara not: Gzide Hanm'm kardei Vefik Bey'in kz Mualla [Eri] ilk evliliini 1943 ylnda film ynetmeni Faruk Ken'le yapt. Faruk Ken, Atatrk'n cenaze trenini filme eken ve Trkiye'de, filmlerin sessiz ekilerek daha sonra seslendirme yaplmas yntemim ilk kez uygulayan filmciydi. stanbul Film irketi'ni kuran Faruk Ken, akrcal Mehmed Efe, Kvrck Paa, Gnahszlar, lde Bir stanbul Kz gibi ok sayda filme imza att. Mualla ve Faruk iftinin Vefik ve Gl admda iki ocuu oldu. Mualla Hanm ikinci evliliini Amerikan ttn irketinde alan Richard Broking'le yapt bu evlilikten de Can adl bir olu oldu. Faruk Ken ise, ikinci evliliini 1954 ylnda Trk sinemasnn "Kk Hammefendi"si Belgin Dorukla yapt.)
125

Tanma amal soru: "Ken" ne demektir? pii Kurumu'nun szlnde bu kelime yok. Bir yer ya da , ismi olabilir mi ? Trk Tarih Kurumu yaynlarndan Krm 'Kafkas Gleri adl kitapta "Ker" adl bir yer ismi geiyor: Nitekim daha nce Krm Ker'te oturmakta olan bir grup Yahudi baslarnda hahamlar olduu halde 1865'te stanbul'a gelmiler ve geldi yardm grmlerdi. Hatta bunlar Osmanl Devleti'ndeki dier Yahudilerden mezhepe farkl olduklarn beyan ederek, kendilerinin bir "cemaati mahsusa tekil ederek spanyal Yahudilerle hibir mnasebetleri olmadndan ayr hahamba kavaninine tbi olmay" istemekteydiler. (Abdullah Saydam, 1997, s. 92) Rus brahim Paa'nn olu Rd Paa'yla evlendirilen Gzide Hanm'n ailesinin kkeni neydi ? Gzide Hanm'n babas Hseyin Rfk Paa yz be yl yaad. Ailece Saray'a yakndlar. Gzide'nin en yakn arkada II. Abdlhamid'in kz Naime Sultan'd. Hatta evlenirken, "Gelinliimiz benzer olsun" diyerek ayn gelinlii diktirmiler, ancak Hseyin Rfk Paa, "Sen nasl padiahn kzyla kendini bir tutarsn?.." diyerek gelinliindeki prlantalar sktrmt. II. Abdlhamid iki kzn, Naime Sultan ile Zekiye Sultan' Gazi Osman Paa'nn iki oluyla, Nureddin Paa ve Kemaleddin Paa'yla evlendirdi. 5
k

Gazi Osman Paa'nn akrabas

Zorlu ailesinin anlatmna gre, Gzide'nin babas Hseyin Rfk Paa ile Gazi Osman Paa akrabayd! Biyografilere bakld zaman bu akrabala ait somut bir olgu rastlanmyor. Gazi Osman Paa'nn biyografisi bilinmezlik ze>e kurulu. Nerede doduu konusunda elikili bilgiler mevcut. sin doum yeri konusunda, baz tarihiler "Amasya" derken, bazlar "Tokat" demektedir. basnn kimlii konusunda da benzer karklk vardr: kimibuklu erif Aa'nn, kimisi Binba Mehmed Bey'in, kimisi de
ile Kemaleddin Paa 1898 ylnda evlendiler. Evliliklerinin altnc yln' " i r dedikoduyla alkaland. V. Murad'n kz Hatice Sultan, Kemaleddin /gamaya balamt. stelik Kemaleddin Paa. Hatice Sultan'a delicesine J haber alan II. Abdlhamid, kz Naime Sultan' Kemaleddin Paa'dan boatmaya srd. Naime Sultan ikinci evliliini Saray vezirlerinden Ikodral rilHi u * y ^ yaptl. Harirp tlran Ha Haririvp I<-SfinlprinHpn Rauf Rpv'lp pvlpnHi126

kereste gmrnde ktip Mehmed Efendi'nin oludur diye ya, maktadr. lgintir, Gazi Osman Paa da, kaleme ald otobiyografisine! ailesi hakknda bilgi vermemitir.

Bilinen, stanbul Sbyan Mektebi, Beikta Asker Rtiyesi, asker idad, Harbiye sonrasnda askerlie adm atmasdr. 1877-1878 Rus Harbi srasnda Plevne'deki savunmasyla n kazanmtr. ok nlenince II. Abdlhamid kendini devireceinden korkup Gazi Osman Paa'y Yldz Saray'nda yaveri ekrem (bayaver) yapt. Selamlklara karken arabasnda karsna hep Gazi Osman Paa'y oturturdu. Paann itibar ve hreti sayesinde kimsenin arabaya bir suikast teebbsnde bulunmayacan hesap ediyordu! Gzide'nin Saray'daki sultanlarla arkadalk yapmas, kocas Rd Paa'nn Saray yaverleri arasna katlmas bu akrabalk ilikisini kuvvetlendiriyor. Keza Hseyin Rfk Paa ile Gzide Zorlu'nun mezarlarnn Gazi Osman Paa'nn trbesinin bulunduu Fatih Camii'nin bahesinde olmas, Zorlu ailesinin sylediklerini teyit ediyor. Gzide Hanm'n ailesi ok zengindi. Bu nedenle Rus brahim Paa'nn olu Rd Paa, Beyazt'taki konaa "igveysi" oldu! Konaa adm atar atmaz ilk olarak, horozlarna byk bir kmes yaptrd. Rd Paa horoz dvne meraklyd! Rd Paa ve Gzide Hanm iftinin be erkek ocuu oklu: Ender, smail Nejad, Rfk, Efdal ve Fatin... En kkleri Fatin'di. Bu nedenle Fatin'i yanlarna alp Midilli'nin yolunu tuttular. Dier ocuklar halalar Melek ve Servet'in yanma braktlar.6 Midilli'ye srgn karan, Gzide Hanm'n yaamnda ne ilk ne de son ac olacakt. Peki, Gzide Hanm'n valizlerini toplayp Midilli'ye gitmesine neden olan 31 Mart Ayaklanmas nasl kmt?..

"Sinemaya gideceiz"
kinci Merutiyet sonras zgrlk dalgasnn halkasna kadnlar da katld. Artk daha ok kadn gazetelere ve dergilere makaleler y<<z~
6. Melek Hanm nl doktor Ragb (Sanca) Paa'yla evliydi. Kz Nadide'nin ikinci ei seks filmlerinin nl prodktr Arif Hanolu'ydu. Gzide Zorlu bu evlilie kar 127

yor, dernekler kuruyor, gsterilere bile katlyordu. Bu arada... "Temmuz Devrimi"yle gelen zgrlk, sylentileri de beraberinr di Bunlardan biri de ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kadn trne son verecei dedikodusuydu. Gnn koullan deise dinsel bir simge olan tesettrn, brakn kaldrlmas, sylentibile huzursuzluklara neden oldu. ttihatlar bu aslsz iddiay yar a s a da muhalif gazeteler sylentinin gerekleeceini yaydlar. Bunlarn en sivri dillisi Dervi Vahdet'ydi. Dervi Vahdeti, Volkan adndaki gazetesinde hemen her gn, Paris'ten yeni dnen Ahmed Rza ile kz kardei Selma Hanm'a saldrmaktayd. Gazeteye gre, iki karde dinsizdi, fesi ve peeyi kaldrmak istiyorlard. Hatta Selma Hanm kadnlara datmak zere Paris'e bin apkalk sipari vermiti. Sonunda bu yaynlar zerine bir grup gerici Selma Hanm'n kurduu kadnlar demeini basp, bata "gvur icad" piyano olmak zere binadaki tm eyalar knp dktler. zmir'de de benzer olaylar yaanyordu..

Evliyazade Refik Efendi, o gnlerde Karyaka'daki konakta kz kardeleri Naciye ve Makbule'yle bir tartmaya girdi. Kz kardelerinin kararma karmamakla birlikte, onlan uyarmay da ihmal etmedi: banza bir bela gelir! Evliyazadelerdeki o gnk tartmann nedeni, Naciye ve Makbule'nin sinemaya gitmek istemeleriydi. Evliyazade Naciye ve Makbule'nin sinemaya gitmek istemelenin nedeni ise, Doktor Nzm'm, devrimin o ilk gnlerinde zr'de yapt bir konumada, kadnlarn da artk sinemaya, tiyatroya gidebileceklerini aklamasyd. Evliyazade Naciye, Doktor Nzm'la ayn gr paylayordu, ielanik'te yaymlanan ve "Aka Gndz" takma adn kullanan ' Avn'nin genel yayn ynetmenliini yapt Kadn dergisiasiyet ayrm yaplmadan herkesin zgrlkten yararlanmaca hakk olduuna dair makaleler yazyordu. niz deildi... Ahmed Cevdet Paa'nn kzlar Fatma liye ve Peniye, sonradan Mslman olan Macar Osman Paa'nn bnti Osman, sonradan Feyziye Mektepleri mdr olak V (Elgn), Halide Edib gibi kadnlar da benzer makale> a bata Evliyazadelerin kadnlar olmak zere zmir'de tiyatroya ve sinemaya gitmeye baladlar.

728

129

Tiyatrolar artk kaplarna "Hanmlar da girebilir" levhalar asmaya balamt. stanbul'da frtna kopmasna neden olacak gelimelerin habercisi zmir'deki bir olay oldu... Kmrc Ahmed Aa'nn, "Karlarmz erkeklerle nasl diz dize oturup sinema-tiyatro izler, bu gayri meru duruma kim izin veriyor?.." eklindeki propagandasyla hayli etkili oldu. Yoksul Mslmanlar toplanarak Hkmet Kona'na doru yrye getiler. Kladaki baz askerler de "eriat isteriz" diye baran gstericilere katld. Gericiler her geen saat tehlikeli olmaya balamlard. Kuuba Eref yanndaki on jandarma askeriyle gsteriyi nleyemiyordu. Kladaki askerler eriat isteyenlere silah ekemeyeceklerini syleyip, sadece olaylar seyrediyorlard. 17 austos 1908 gn zmir'de meydana gelen bu olaylar zor da olsa bastrld. Benzer ufak apl gsteriler stanbul'da da tekrarlannca ttihat ve Terakki Cemiyeti, 19 austos 1908'de Beyazt Camii'nde toplanan ulemaya, Kanuni Esas'nin eriata uygun olduunu onaylattlar. Ama gericiler eylemlerine son vermiyordu... 11 ekim 1908 tarihli kdam gazetesi, birka zorba tarafndan bir subay ve ailesinin bindii aracn durdurulup subayn tartaklandn, kadnlarn yzlerinin ve giysilerinin yrtldn yazd. ddialara gre olay bir karakolun nnde olmu ve polis olaya mdahale etmemiti. Sindirme abalarna ramen kadnlar daha zgr bir yaamn artlarn zorlamay srdryorlard. Ve stanbul her geen gn geriliyordu. Gericiler "Temmuz Devrimi"ni ykmak iin her yola bavuruyorlard.

ki bin evin yand 23 austos 1908'de meydana gelen byk stanbul yangnn, "Allah'n merutiyet zerine Osmanl'y cezalandrmak iin kard" sylentilerini yaymaya baladlar. Kasm 1908 genel seimlerini ekseriyetle ttihatlar kazannca, gerici muhalifler, mevcut ynetimi ykp, statkoyu devam ettirmek iin baka yntemler aramaya baladlar. Peki "Temmuz Devrimi"ne neden karydlar?

ki "merutiyet" arasndaki fark

Gerici monaristler sanyordu ki, 1908 Merutiyeti de, tpk 1876 ylnda ilan edilen Birinci Merutiyet'e benzeyecek. n sa iki "merutiyet" arasnda farklar vard... ' Merutiyetinin amac mutlakyeti monariyi dzenlemeka ^ ^ 1 . Padiah tarafndan kabul edilen Kanuni Esasi a'nn en tutucu anayasalar gz nne alnarak hazrland. hazrlayan kurumlarn grleri nda siyasal gc, moi e brokrasi arasnda paylatryordu. Meclisi Mebusan'm cok kstlyd. Halkn istekleri kk bir oranda temsil ans sa da, anayasal dzen iindeki yerine bakldnda monari ve irokrasiden sonra geliyordu. Meclis'in feshi padiaha tannm klardan biriydi. Bu nedenle Meclis, almalarnda tam anlayla zgr olamyordu. Ayrca Bakanlar Kurulu da Meclisi Mebusan'a deil padiaha kar sorumluydu. ki meclisli anayasal dzende, tm yeleri padiah tarafndan atanan Meclisi Ayan, yani Senato vard. stelik bunun yetkileri Meclisi Mebusan'dan daha fazlayd. 1908 "Temmuz Devrimi"nde ise temel ama, kkten deiiklii gerekletirmekti; yoksa mevcut dzende deiiklikler ya da dzenlemeler yapmak deil. Kanuni Esas'yi "kitab olmaktan" karmak istiyor, hayata geirmek istiyordu. Bunun en somut gstergesi kadn haklaryd. zellikle -sekin aileler dnda- toplum iinde yzyllar boyunca pee ardna gizlenmi, sosyal yaamda etkisi olmayan, tepki gsteremeyen ya da gstermeyen kadnlar "devrimin" kendilerine verdikleri haklan kullanmaya balad. Miting meydanlarnda onlar da vard, gazete sayfalarnda da. Yeni okullarn almas, kzlarn okutulmas, kanlarn rahata kendilerini ifade imkn bulmalar, Osmanl'nn deime srecine girdiinin gstergesiydi. Aynca "devrimci" kadrolar, airet dzenini ykmaktan, yoksul jye toprak datmaktan bahsediyordu. "Utanga bir laiklii" uyordu. Latin harflerine gemenin zeminini yokluyordu, i siyasal ve toplumsal kurumlar ile kurallar ykmaya abaJsmanl'nm bu "burjuva devrimi" gerici monaristleri korfdu. "Devrimi" ykmak, halk kendi yanlarna ekmek iin n yaptklar propaganda yntemine bavurdular. Halkm duygularn smrmeyi srdrdler. pn: 1876 Anayasas'nn 35. maddesi Meclis'i feshetme F Paclaha tanmt. ttihat ve Terakki Cemiyeti7 35. madrrr >ak istiyordu. Monarist gericiler bu anayasa deiik111 din duygularn suiistimal ederek yle yorumlad
n

a. 'ittiha ''n' l t t i h a t| l a n n Meclis'teki kolu "ittihat ve Terakki Frakki Cemiyeti" olarak va7mav rprrih prrim 130
d

lar: "30 'ramazan', 5 ise 'namaz' demek, yani ttihat dinsizler aslmda ramazan ve namaz kaldrmak istiyorlar!"

ttihatlarn rakipleri salt gericiler deildi. Prens Sabaheddin kadrosu da sahip olduklar gazeteler araclyla iktidan topa tutuyordu. Ne yazk ki, zmir'de Doktor Nzm'n sorgusunda grld gibi, ttihatlar bu eletirilerin zerine sert yntemlerle gidiyorlard ttihat ve Terakki fedailerinin muhalifleri silah zoruyla susturmak istemesi olaylar bsbtn rndan kard. nce "sylentisi", sonra Mizan gazetesinde haberi kt: kdam gazetesinin bayazar Ali Kemal'in ldrlmesi iin Doktor Nzm ve Rahmi Bey ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne teklifte bulunmulard. Doktor Nzm ve artk Selanik mebusu olan Rahmi Bey de 27 mart 1909 tarihli Mizan gazetesinde bu haberi tekzip ettiler.8 On gn sonra... 6 nisan 1909'da, Serbesti gazetesi yazan Hasan Fehmi, Galata Kprs zerinde vuruldu. Kprnn her iki yakasnda da polis kulbesi vard, ama saldrgan kamay baarmt! Gazeteci Hasan Fehmi binlerce kiinin katld cenaze treniyle topraa verildi. stanbul patlamaya hazr bomba haline gelmiti. Ve bir kvlcm hi beklenmedik bir yerde be gn sonra atee dnt.

31 Mart Ayaklanmas
30 mart 31 marta balayan gece stanbul Takla'da hareketli saatler yaanyordu. lk ayaklanan, Hamdi avu komutasndaki 4. Avc Taburu oldu. Hemen ardndan dierleri de onlar takip etti. syanclar Ayasofya'ya doru harekete getiler. Yrrlerken kendilerine sarkl mollalar da katlyordu; yol boyu slogan atyorlard: "Gvurluk istemeyiz, eriat isteriz... Padiahm ok yaa..." syann bayra yeildi... in garip yan, eriat kstaslaryla ynetilen bir idar yapda, eriat istemekti! Ama halkn din duygularm smrmekti. Hedefte ise ttihatlarn getirmek istedii moderniteyi nlemek vard.
8. Dr. Ali Osman Onbulak'n olu Dr. Nejat Onbulak babasndan aktararak yazd ve aile ii bir kitap niteliindeki almasnda, Doktor Nzm'n, babasnn da aralarnda o lunduu bir gizli toplantda, ittihat ve Terakki Cemiyeti aleyhine makaleler yazan bir gazetecinin ldrlmesini nerdiini ve bu yolda karar alndn aktarmaktadr! (vvvvvv.carihvskfi
nra tr\

r
o

131

fva'ya doru yola kan gerici monaristler, karlatklar "alayl" m, "mektepli" mi olduklarn soruyordu. "Mekvabm verenleri ldrmekten kanmyorlard. Her li Harbiyeli subayn ardndan, "Mektepli zabit istemeyiz,

fTzabit isteriz!.." diye slogan atyorlard.

gece ldrlenler arasnda, Asan Tevfk zrhls svainba Ali Kabul, Yzba Sparati, Mlazm Muhiddin, Yzail Yzba Salaheddin ve kardei Nureddin Bey vard. Gaa Kprs zerinde katledilen Mlazm Selim'in cesedi ise iki gn sonra ancak kaldrlacakt...

' O gece toplam yirmi subay ldrlmt... Gericiler ttihat avna kmt. Sadece mektepli subaylan deil, ttihat mebuslar da katlettiler. Adliye Nazn Nzm Paa ve Lazkiye Mebusu Emin Arslan Bey ldrld. Araya girip minik bir tespit yapmak istiyorum: "Bizim" tarih kitaplar diyor ki: Adliye Nazn Nzm Paa, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kurulu aamasnda Paris liderliini yapp, merutiyet sonras stanbul'a gelerek mebus seilen ve sonrasnda Meclisi Mebusan reisi olan Ahmed Rza'ya benzetilerek ldrld! Ayrca... Lazkiye Mebusu Emin Arslan Bey de ttihatlann yayn organ Tann gazetesinin bayazan ve stanbul milletvekili Hseyin Cahid (Yaln) zannedilerek ldrlmt! Tarih aratrmaclan, akademisyenler, gazeteciler hemen hepsi bunu yazyor. Size bu hi inandmc geliyor mu ? dericiler, Adliye naznn ve Lazkiye mebusunu ldryorlar; onu da birilerine benzeterek yapyorlar! isaf! in tuhaf yan, lenler ile ldrlmek istenenler fziolarak birbirlerine hi benzemiyorlar! ica gericiler, baz ttihatlan yakalayp hapsetmilerdi. Bann evlerine girip arama yapmlard. Zaten ellerinde de hafiye Fehim Paa'nn yardmcs Sreyya Paa'nn verdi"ste vard... Emin Arslan yle bilinmeyecek ve tannmayacak; "lebus deildi; o ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ilk 5 n" yazacak kadar nde gelen isimlerden biriydi... Kza'yi ldrdklerini sananlar, daha sonra yazl istekd Rza'nm Meclis bakanlndan ekilmesini neden sranier?
134

temen arasnda deien ttihat fedailer, zor duruma den iran'daki merutiyetilere yardm iin o lkeye gitmilerdi! Ve zaten subay kadrosunun nemli bir blm 3. Ordu'nun bulunduu Makedonya'da grev yapyordu. Gerici isyana iki yer karlk vermek istedi... Biri stanbul'daki Harbiye Mektebi! syan karsnda Harbiyeli renciler tedirgindi. Zorlu bir yolla elde edilen merutiyetin yitirileceini dnyorlard. Gnllydler; silah kuanp stanbul sokaklarna girip gericilerle savamak istiyorlard. Bunu komutanlarna da sylediler, ancak komutanlar daha hangi tarafta yer alacaklarn kestirememilerdi. Yldz Saray'nn tavrn merak ediyorlard. Ama Saray nedense sessizlie brnmt. Dieri Selanik'teki 3. Ordu'da grevli subaylar! Hemen harekete getiler. stanbul'a yrmek iin 3. Ordu Komutanl bnyesinde mfrezeler oluturdular. "Hareket Ordusu" ad verilen bu kuvvetlerin bana Hseyin Hsn Paa geti. Kurmay bakan Yzba Mustafa Kemal'di (Atatrk). ttihat subaylardan Yarbay Cemal, Yzba Kzm (Karabekir), Yzba Resneli Niyazi, Binba Eyb Sabri (Akgl), Yzba smet (nn) isyan bastrmak iin Hareket Ordusu'na katld. Edirne'deki 2. Ordu da Hareket Ordusu'na destek verme karar ald.

Hareket Ordusu'nda Arnavutlardan, Manastrllardan ve Bulgarlardan oluan gnll siviller de vard. rnein 700 Selanikli Yahudi'nin oluturduu Gnll Musev Taburu, 2. Frka Komutan Albay Kzm Bey'in komutas altndayd.9 25 piyade taburu, 7 sahra ve 2 cebel bataryas ile 10 svari bl kuvvetindeki Hareket Ordusu'nun neredeyse yans gnlllerden oluuyordu. Selanik'te toplanan ttihatlar birka taburu elde etmiler. Sandanskiy adndaki mehur Bulgar komitac da birtakm Bulgarlarla Hareket Ordusu'na itirak etmiti. Dier mhim ksm da dnmeler olmak zere bir ordu vcuda gelmitir. (Rza Nur, Hayat ve Hatratm, 1992, el, s. 301)
9. Hareket Ordusu'na katlan gnll Yahudiler iin o gnlerde ark yapld: "Kylerdeki genler / Ve Selanik'ten biroumuz / Gnll olduk / Askerlie gittik / Ya Hrriyet gerekleecek / Ya kanmz akacak / Trkiye'ye olan akmz iin!.. / Trkler, Yahudiler ve Hristiyanlar / Hepimiz Osmanllar / Ellerimizi tututurduk / Karde olmaya yemin ettik / istanbul iin hareket edeceiz / Ktlerle savaacaz / Trkiye'yi kurtarmak iin!.."
Tr-Uv/'/Ho I nHin^ Mrl/hn criulpmpcivlo rannan lal*- Fim (~pm U7'p hirlikrp ekirdek

135

Hareket Ordusu bnyesinde II. Abdlhamid'in ahsn korumakla grevli "silahorlar" da bulunuyordu. Bu arada Anadolu kentlerinde de gnll taburlar oluturuldu Bunlardan Bursa'dan yola kan gnll taburunu kuranlarn banda yirmi alt yandaki Mahmud Celal (Bayar) vard! Hareket Ordusu, Ayastefanos'a (Yeilky) geldiinde birliin komutasn 3. Ordu Komutan Mir Mahmud evket Paa ve kurmay bakanln Berlin'den gelen Binba Enver ald. Doktor Nzm, Talat Bey, Rahmi Bey, Midhat kr, Bolu Mebusu Habib Efendi, rksulu Mahmud Paa gibi ttihatlar Yeilky'de toplanmaya balad. Ordu, tm hazrlklarnn ardndan ertesi gn alacakaranlkta ili yolu zerinden Harbiye'ye geldi. Harbiyeli asker renciler de Hareket Ordusu'na katld. Ve 24 nisan sabah Takla'da byk atmalar oldu. stanbul yine bir iktidar savana tanklk ediyordu... Sonuta i sava "modernlik taraftan" ttihatlar kazand. ki gn sren i sava sonrasnda Hareket Ordusu'ndan 3' subay, 71 asker ld. Bunlardan 21'i Musev Taburu'ndand! syan bastrldktan sonra Mahmud evket Paa ile Harbiye Nazn Salih Paa, Hahamba Haim Nahum'u ziyaret etti. Her iki paa da, Selanik Yahudilerinin verdii destek iin teekkr etti. Dier cemaatleri de ziyaret eden Hareket Ordusu kurmay kadrosu, aynca stanbul halkna bir bildiri yaynlad: vatann ve milletin blnmezlii ve Merutiyet her daim korunup kullanacaktr!.. (Ara not: bu bildirinin benzerini 1960,1971 ve 1980 yllarnda da grlecektir. Tek deien "Merutiyet" yerine "Cumhuriyettir!..) Devam... stanbul'da skynetim ilan edildi. Yeni hkmet kuruldu. Hseyin Hilmi Paa sadrazamla getirildi.

31 Mart'n arkasnda kimler vard?

Genci monaristlerin arkasnda II. Abdlhamid var myd? imanlara yaknlyla bilinen Hareket Ordusu Komutan Mahevket Paa'ya gre II. Abdlhamid'in darbecilerle hibir [ksi yoktu ve iktidarda kalmalyd.

ma Me clisi Mebusan'daki sivil ttihatlar yle dnmyordu. Abdlhamid tahttan indirildi ve Selanik'e srgne gnde136 stanbul'dan uzaklatrlanlar arasnda Kmil Paa'nn olu Said Paa, kdam gazetesi bayazar Ali Kemal, Ser~best gazetesi bayazar Mevlanzade Rfat, Yeni Gazete sahibi Abdullah Zht, Berat mebuslar smail Kemal ve Mfit beyler vard. Liberal Prens Sabaheddin'den slamist Mizanc Murad'a, an dinci Dervi Vahdet'den gerici alayc askerlere kadar hepsi, ttihatlara kar ibirlii yapmlard. Hepsini birletiren g ise "ngiliz sevgisi"ydi! 31 Mart Ayaklanmas'nm ardnda "d parmak" var myd? ttihatlar, "Temmuz Devrimi"nden nce, ngiltere, Almanya, Fransa ve talya'yla iyi ilikiler iindeydi. ttihat kadrolar iinde Selanikli Rahmi Bey gibi ngilizlere ok yakn isimler vard. Ama ttihatlar iindeki ngiliz taraftarlar, Sadrazam Kbrsl Kmil Paa, Prens Sabaheddin, Mizanc Murad'm yannda ok snk kalyorlard. Prof. Dr. Sina Akin'in deyimiyle, bunlar "gz kapal, ne olursa olsun trnden ngilizce'ydi. "Temmuz Devrimf'nden sonra ttihatlarn Kbrsl Kmil Paa'y sadrazamla getirmesi ttihatlar ile ngilizler arasndaki ilikilerin scak olduunun gstergesi. Ancak, ngilizler, ttihatlarn "ada ulus devleti" kurma teebbsnden honut deillerdi. nk bu durum ngiliz smrgelerinde de etki yapabilirdi. Ayrca, ttihatlar arasnda Prusya ekoln benimseyen subaylarn okluu, ngilizlerin bu hareketin gelecei konusunda endie duymasna neden oluyordu. ngilizlerin korktuu gibi ttihatlar Almanlara m yaklayordu? Almanya cephesinde durum farklyd. Almanya "Temmuz Devrimi" nden nce II. Abdlhamid'e byk destek vermiti. Ancak merutiyet ilanndan sonra Almanya'nn mttefiki Avusturya-Macaristan mparatorluu'nun Bosna-Hersek'i igal etmesi ilikileri gerginletirmiti. Almanya'nn ilikileri tekrar dzeltmek iin tek kozu vard: "Prusya ekol"yle yetien, Alman kolektivist fikirlerin etkisinde kalan gen "pozitivist" subaylar! ttihatlar arasnda Almanlara yakn subay arl oktu. Ancak bunlar da, ngilizlerle "iplerin tamamen kopmasn" istemiyordu. stelik, ttihatlar arasnda Almanya'ya mesafeli duranlar vard. "Devletin ekonomik hayattan tamamen ekilmesini" isteyen ittihatlarn ban Cavid Bey ve Rahmi Bey gibi Selanikliler ekiyordu. Bunlar liberalizme yaknd ve Alman kolektivizmine mesafeliydiler. 31 Mart Ayaklanmas ttihatlar ngilizlerden uzaklatrp iyice Almanlara yaknlatrd da bilinen bir gerekti. Hareket Ordusu stanbul'a yola kmadan nce Selanik'in n-

137

ditere konsolosu Lamb'in Mahmud evket Paa'y iki kez ziyaret 'derek, stanbul'a yrmenin devletin paralanmasna yol aacax uyarsnda bulunmas; ngiltere Bykelilii grevlisi Yzba Bettelheim'in ayaklanma gn Ayasofya'da gericilerin yannda grnmesi, ttihatlar olaylarn arkasnda "ngiliz parma var" grne yneltti. stanbul'da hemen herkes Hareket Ordusu'nun baarsn bir "Alman zaferi" ve "ngiliz yenilgisi" olarak deerlendiriyordu!.. Osmanl tebaas iinde yenilenlerin bazs Mizanc Murad gibi srgne, bazs ise idam sehpasna gnderildi.

rf dare Mahkemesi bata Dervi Vahdeti olmak zere 43 kiiye idam karar verdi. damlar crm yaplan yerlerde infaz edildi... dam edilenler arasnda II. Abdlhamid'in bamusahibi Cevher Aa ve zel ttn kycs Hac Mustafa gibi isimler vard... Prens Sabaheddin Mahmud evket Paa'nn zel isteiyle serbest kald. Sakinleen stanbul yeni sultan alklyordu... Yeni padiah, neredeyse yaam boyunca Dolmabahe Saray'ndan dan kmam altm be yandaki Mehmed Read'd...

Mehmed Read
II. Abdlhamid'in tahttan indirilmesinden sonra Veliaht Read'n "Mehmed Read" adyla tahta kmasna karar verildi. Nedeni ilginti, Fatih Sultan Mehmed'in stanbul'a giriiyle, Hareket Ordusu'nun girii arasnda bir ba kurulmak istenmesiydi. 2 kasm 1844'te stanbul'da domutu. Babas Sultan Abdlmecid, annesi erkez gzeli bir cariye olan Glcemal Kadnefendi'ydi. Franszca biliyordu. Gzleri maviydi. Bu nedenle aabeyi II. Abdlhamid, "nazar deer" diye onunla grmekten kanrd. ki karde on dokuz yl birbirlerini hi grmemilerdi! Sannn bu tek olgu bile Osmanl Saray'nda yaayanlann ruhsal durumunu gstermektedir. Kellikle son otuz iki yl iinde Dolmabahe Saray'ndan danya kmad. stanbul'u gezmesine, halkla konumasna II. Abdlhamid dneminde hi izin verilmemiti. Mevlevi'ydi. o
!_.; '. " t a n R ea d 'm elinden drmedii Mesnevyi drt cilt halinde Trke'ye eviren bas! Ah ^ K o r n n i s t partisi'nin nemli isimlerinden Rasih Nuri ileri'nin dedesinin ba**n Paa'dr. Franszca ve Rumca dahil be dil bilen Abidin Paa'nn bir dier to" , r e s s a m At>idin Dno'dur. Sivas, Selanik, Adana, Ankara valilii yapan Abidin
138

Sultan Mehmed Read tahta ktktan sonra, dzenlenen "kh alay" treniyle Eyp'e gitti. Buradaki trbede eyhlislam Sahib Efendi ile Konya Mevlevi dergh postnii Abdlhalim elebi kl kuatt. Mevlevlerle ilikisini hep srdrd.

Hep ayn aileler

Mehmed Read, Yldz Saray'nda oturmak istememi, babas tarafndan yaptrlan Dolmabahe Saray'n tercih etmiti... ttihatlar yeni padiah kontrol altnda tutmak iin mabeyin baktipliine (zel kalem mdrl) gvendikleri bir ismi atadlar: Uakzade Halid Ziya! Tespit 1: II. Abdlhamid'in mabeyin baktibi kimdi: Ali Cevad Bey! Ali Cevad Bey'in olu kiminle evlenecekti: Halid Ziya'nm amcaolu Uakzade Muammer'in kz Rukiye'yle! Devletin "sinir merkezlerinin" hep belli ailelerin kontrolnde olmas tesadf m ? Tespit 2: Sultan Read'n seryaverliine ise, 31 Mart Ayaklanmas'n bastran Hareket Ordusu'nun komutanlarndan Hseyin Hsn Paa'mn olu Binba Tahsin getirildi. Seryaverlie getirilen Binba Tahsin Bey'in dedesi kimdi: Osmanl'ya snp Mslman olmu Mir Mehmed Paa! Gerek ad: Kari Detrois. II. Abdlhamid'in seryaveri olduu iin srgne giden Rd Paa'mn babas kimdi: Rusya'dan kap Osmanl'ya snan Rus

ibrahim Paa! Yorum yok!

Doktor Nzm-Halid Ziya grmesi

II. Abdlhamid nasl Selanik Alatini Kk'nde "gzaltnda" tutuluyorsa, Padiah Mehmed Read da Dolmabahe Saray'nda "kontrol" altndayd. Cemiyet tarafndan gnderilen ittihatlar baz gnler mabeyne misafirlie giderlerdi; ne olup bittiini renmek iin! Bu ziyarete gidenlerden biri de Doktor Nzm'd. nce zmir'den bahsettiler. Evliyazade Refik Efendi, Uakzade Halid Ziya'nn genlik ve apknlk arkadayd. Sonra konu ciddi meselelere geldi: "Halid Ziya Beyefendi, 'Hnkr ziyaret eden eyhler, hocalar
139

ardr' diye iitiliyor. Bunlarn telkinlerinden ekinmez misiniz ?" Halid Ziya, bunlarn mabeyne gelmediklerini, gelenlerin ise hareme gittiklerini syledi. Aslnda Doktor Nzm'n geli maksad bakayd: ttihatlar Sadrazam Hseyin Hilmi Paa'mn sk sk padiahla grmesinden rahatszd. "Her seferinde huzura kabul ediliyormu, nelerden bahsediyorlar acaba?" Halid Ziya, ttihatlarn sadrazam pek sevmediklerini anlamt. Aklama yapt: "Sadrazamlarn haftada iki kere mabeyne uramalar det imi. Her defasnda kendisi matbah hmayundan nefis yemeklerle arlanyor. Mabeyne gelen bir sadrazamn huzura kabul edilmesi de pek tabidir. Hnkr onun sohbetinden pek holanm grnyor." Doktor Nzm, Sadrazam Hseyin Hilmi Paa'mn, ttihat ve Terakki Cemiyeti aleyhine konutuundan pheleniyordu. ttihatlar phelerinden ksa zamanda kurtuldu. 1910'un hemen banda Hseyin Hilmi Paa grevden alnd. Sadrazamn grevden alnmasnda Doktor Nzm'n parma var myd ? Bilinmez. Ama... Rd Paa, Gzide (Zorlu) ve minik Fatin Rd'nn (Zorlu) Midilli'ye srgne gitmesinde Doktor Nzm'n parma vard. II. Abdlhamid'e kar on alt yldr mcadele veren Doktor Nzm, "ba dmannn" tahttan indirili fetvasn eyhlislam Mehmed Ziyaeddin Efendi'den bizzat kendisi almt. Bu fetva ayn zamanda Zorlu ailesinin de srgn kararyd! Ve gn gelecek "srgne gnderen" Doktor Nzm ile "srgne giden" Fatin Rd Evliyazade iki kuzenle evleneceklerdi... Fatin Rd'nn evlenmesine daha yirmi drt yl vard... Doktor Nzm'n ise sadece birka ay...

Beinci blm 27 nisan 1911, zmir

zmir o gnlerde grkemli bir dn konuuyordu. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin nde gelen isimlerinden Doktor Nzm ile kentin tannm ailelerinden Evliyazade Refik Efendi'nin kz Beria evlenmiti. Evliyazadelerin sadk hizmetisi Didar Kalfa ile "Ttnc Yakub Aa"nm evlilii sona ermiti!..

Doktor Nzm 1872 doumluydu, yani otuz dokuz yandayd. Bir yl nce ttihat ve Terakki Cemiyeti ktibi umumliinden ayrlm, ama ynetimden kopmamt; evlendiinde cemiyetin yedi kiilik merkezi umum yesiydi. Evliyazade Beria ise 1891 doumluydu, yani yirmi yandayd. Notre-Dame de Sion'u yeni bitirmiti. * Doktor Nzm ve Beria evlendiklerinde kendilerine bir vapur tahsis edildi. Bu zel vapurla Selanik'e gittiler. Burada, damat evinde de dn yaplacakt. Balay vapuru Selanik'te grkemli bir trenle karland. Karlama treninde yeni evli bir ift daha vard: ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin nde gelen ismi, Dahiliye nazrl (ileri bakanl) grevinden yeni ayrlm, ancak cemiyet genel bakanln srdren (ve artk "paa" olan) Talat Paa ve ei Hayriye Hanm! Talat Paa ile Hayriye Hanm 10 mart 1911 tarihinde evlenip balay iin Selanik'e gelmilerdi. Temmuz Devrimi'ni gerekletirip, gerici 31 Mart Ayaklamnas'n bastran ttihatlar, 1911 ylnda arka arkaya evlenmeye balad. Talat Paa'nn evlilii de Doktor Nzm'm evliliine benziyordu. Onlarn arasndaki ya fark yirmi birdi.
I. Evliyazade Refik Efendi, kzna neden "Beria" adn koymutu? Beria, ibrance "yaratl" demektir; evreni simgeler. Sabetav Sevi'nin M(lUlmnlrh OVIIII: U-,<--,,U^,S. -

141

Talat Paa 1874, Hayriye Hanm 1895 doumluydu. Havriye Hanm'n babas Yanyal Hulus Bey ok zengindi. Hanlar, balk iftlikleri vard. Kiraya verdikleri emlaklann getirii olduka fazlayd. Yanya'dan stanbul'a g etmilerdi. Moda'da grkemli bir konakta oturuyorlard. Hayriye Hanm da, Evliyazade Beria gibi Notre-Dame de Sion'luydu. Beria okulu bitirmi, ama Hayriye son snftayken evlenmiti. Hayriye Hanm Franszca ve Rumca biliyordu. Beria vapurdan Doktor Nzm'n koluna girerek indi. Yz peeliydi. zerinde fstk yeil bir elbise vard. Karlama trenini dzenleyen heyetin yeleriyle tek tek tokalat. ttihatlarn eleri "modernlik simgelerine" uyma konusunda titiz davranyordu. Batl kadn, cemiyet iinde nasl davranyorsa onlar da yle yapmalyd. Gerek Beria gerekse Hayriye Hanm Notre-Dame de Sion'da "Batl kadn" gibi olmay renmilerdi zaten. Glk ekmiyorlard. Doktor Nzm-Beria iftini karlayanlar arasnda -gn gelecek Evliyazadelerin damad olacak- Dr. Tevfk Rd de (Ara) vard. Doktor Nzm ile Dr. Tevfk Rd Paris'te tanp, arkada olmulard. Tevfik Rd, ttihatlara yaknd ama Paris'te rgte katlmamt. Ahmed Rza'nn arballn, Doktor Nzm'n mcadeleci kiiliini ve Dr. Bahaeddin akir'in makalelerini seviyordu, o kadar. Salt merutiyet ilanyla sorunlarn ortadan kalkacana inanmyordu. Kendi ifadesiyle, "hrriyetsizlikten ok, devletin zayflndan, milletin geriliinden, sefaletinden strap duyuyordu". Tevfik Rd'nn ilgisini daha ok Fransz sosyalistler ekiyordu. Doktor Nzm ile Tevfik Rd'nn arkadal, 1907'de dostlua dnmt.

Tevfik Rd, Paris'teki tp tahsilini bitirince 1907'de zmir'e , hem zmir Hastanesi'nde hem de at zel muayenehanesinde alyordu. B l r f n k a r sda, "Ttnc Yakub Aa"y buldu. a "tihat ve Terakki Cemiyeti'ne katlmamt ama arkada tor Nzm'a her trl yardm yapt. Ardndan ok gemeden cemiyete katld.
142

Onun cemiyete girmesine neden olan kii, Doktor Nzm deil, 1905 ylnda Beyrut Tp Fakltesi rencisiyken, am'da yapt grev srasnda tant Mustafa Kemal'di. Mustafa Kemal, Selanik'ten grev yeri am'a dnerken zmir'e uram, Konak Meydan'ndaki bir kraathanede arkada Tevfik Rd'ye rastlamt. Burada yaptklar sohbet sonrasnda Tevfik Rd cemiyete katlma karan vermiti. O tarihten balayarak Tevfik Rd hibir dnem Mustafa Kemal'in sznden dan kmayacak, her daim onun direktiflerine gre hareket edecek ve onun en yakn can dostu olacakt... Doktor Nzm, Selanik limannda dostu Tevfik Rd'y grnce ok duyguland. ki doktorun birbirine kenetlenir gibi sarlmas Beria'y artt. Doktor Nzm dostunu ei Beria'yla tantrd. Beria, o gn tant Tevfik Rd'nn yakn bir gelecekte enitesi olacan tahmin bile edemezdi...

Dr. Tevfik Rd (Ara)

Ahmed Tevfik, 1883 ylnda anakkale'de dodu. Aslen Rodoslu'ydular. Babas Hasan Rd Efendi'nin grevi nedeniyle anakkale'de bulunuyorlard. Annesi erife zmirli'ydi. Bir kz kardei vard: 1887 doumlu Fahriye. Hasan Rd Efendi, Osmanl devri adliyesinde grev yapan bir memurdu. ocukluu hep bir ehirden bir ehre tanarak geti. Babas Gmlcine Bidayet Mahkemesi reisliinden, skp mddeiumumi muavinliine, skp Bidayet Mahkemesi ceza reisliinden zmir ceza reisliine kadar birok grevde bulundu. Tevfik Rd, ilkrenimini zmir'de, yedi yllk idad renimini ise skp'te yapt. skp dadsi'ni "aliyyll", yani birincilikle bitirince, padiahn iradesiyle arkadayla birlikte stanbul'a gnderildi. Burada Numunei Terakki Mektebi'ne girdi. Babasnn Beyrut Vilayeti Bidayet Mahkemesi ceza reisliine tayini nedeniyle bu ehre gitti. Burada Fransz Mektebi'nde renim grd. Sonra Beyrut Fransz Tbbiye Mektebi'nden mezun oldu. Babasnn Trabzon'a tayini zerine bu kez bu ehre gitti, ama artk yirmi iki yanda bir doktordu. Tp renimini gelitirmek iin, Trabzon Valisi Mehmed Read Bey'in destei ve yardmyla
143

Paris'e gitti- Bodlak Doum Hastanesi ve Broka Hastanesi'nde ihtisas yapp jinekolog (kadn doum uzman) oldu. skp dadsi'nden okul arkada Yahya Kemal, Paris'teki en yakn dostuydu. kisinin de babas hukukuydu. Yahya Kemal babas brahim Naci'ye, Tevfik Rd de babas Hasan Rd'ye gnderdikleri

kartpostallar bazen birlikte seerlerdi. Yahya Kemal "Aknc" gibi iirlerini yazar yazmaz ilk olarak Dr. Tevfik Rd'ye okuyordu: "Bin atl, aknlarda ocuklar gibi endik / Bin atl o gn dev gibi bir orduyu yendik!.." Dr. Tevfik Rd'y sosyalist dncelerle tantran kii de arkada Yahya Kemal'di. Sosyalist dncelerin Paris'i sarst o yllarda ne Yahya Kemal, ne de Tevfik Rd bu rzgra kar koyabildiler. Sosyalistlerin mitinglerine katlyorlard. Sosyalist Parti lideri Jean Jaures ile "devletin yok edilmesini" savunan anarist Jean Grave'in hatipliini ok beeniyorlard. Fransz Sosyalist Partisi'nin yayn organ l'Humanite'yi ellerinden dlmyorlard. Sosyalist grler Yahya Kemal'de, bir genlik hevesi gibi gelip geecek, Dr. Tevfik Rd ise Paris'te etkilendii bu fikirlerden yaam boyunca kopmayacakt. Liberalizmin, siyasal rgtlenme dzeyinde zgrlk getirmesine ramen, toplumsal hayatta ekonomik klelilii ve sosyal eitsizlii getirdiine inanyordu.2 Dr. Tevfik Rd Paris'te, tp alannda eitli almalar yapt; iek hastal ve stmayla ilgili kk el kitaplar yazd. 1907'de Paris'ten zmir'e dnd. Hem zmir Hastanesi'nde, hem de at zel muayenehanesinde alt. Sonra zmir Hastanesi'nden Gureba Hastanesi'ne geti. 2 mays 1908'den 31 ekim 1909'a kadar bu hastanede grev yapt. Bu arada kinci Merutiyet'ten sonra yaymlanan Sedat ve ttihat gazetelerinde bayazar olarak makaleler kaleme ald. 2 ubat 1909'da Selanik'e gelerek, burada Vilayet Shhiye Mttlii'nde almaya balad. Ayrca bu yl, Tevfik Rd'nn that ve Terakki Cemiyeti kongresinde genel sekreter seiliinin tarihiydi. ttihatlar arasndaki yldz her geen gn biraz daha parlyordu... doktor Nzm ile Tevfik Rd'nn dostluu, Evliyazade aileKemal ^ K 6 m a ' '^ r' T e v f ' k R d d a h a s o n r a k i y| l l a r d a k a n h b |a k 1 oldular. Yahya mezli-j rcaYS t e l < i 6 n y a k ' n 3 r k a d a 1 ''n' "Seciyesizlii (karakteri bakmndan gvenilaldg| Ski l t e m 5 ' 8 t m i 'an D o k c o r Tevf'k Rd" diye yazacak, anlarn kaleme plarda ondan hi bahsetmeyecektir. Tevfik Rd Aras'n Dileri bakanl ! Yahya Kemal Varova ve Madrid'de elilik grevinde bulundu. Ama ok is144

sine ikinci bir doktor damadn girmesini de salayacakt. Evliyazade Hac Mehmed Efendi'nin kz Makbule, yllardr kz kardei Naciye'yi dizinin dibinden ayrmamt. yle ki Naciye evlenirken bile onunla damat evine gitti. Evliyazadelerin kzlarndan hibir fark yoktu. Makbule alaturkay da, alafrangay da bilirdi. Zira udu ne kadar gzel alyorsa piyanoyu da o kadar iyi alard. Doktor Nzm Beria'dan nasl yaa ok bykse, Makbule de, Tevfik Rd'den yalyd. Aralarnda yedi ya fark vard! Makbule evlendiinde otuz alt, Tevfik Rd ise yirmi dokuz yandayd. lgintir, evlenme czdanlarnda Makbule Hanm'n doum tarihi karalanmtr! Peki Tevfik Rd gibi doktor olmu, Paris'i grm, olduka sosyal biri, kendinden yal biriyle neden evlenmiti? Ak olabilir mi? Nianl olduklar bir gn, Makbule'nin gkyzndeki ay gsterip, "Rd Bey, aya baknz, ne ho deil mi ?" szne Tevfik Rd'nn verdii yant ilikinin ne derece romantik ve ak dolu olduunu gsteriyor: "Evet evet, tabak gibi!.." Evet, Makbule-Tevfk Rd ilikisinde ak yoktu.

Peki ne vard, neden evlendiler? Yant yok!.. Gerek zmir gerekse Selanik'teki evliliklere bazen akl erdirmek zor! Bu evliliklerde hep bir sr var... Peki tanmalar nasl olmutu? Nezihe Araz, Hrriyet gazetesi'nin eki Ekstra'da "Soylu bir ailenin yks" adl yaz dizisinde bakn ne yazyor: Dr. Tevfik Rd Bir gn zmir'e, kz kardei Fahriye'ye ziyarete gelir ve artk evlenmek istediini syler. Bu haber Fahriye Hanm' ok heyecanlandrr. Evliyazadelerin kzlarndan Makbule aklna gelir. Fahriye Hanm bu Makbule iin yle ilgi ekici eyler anlatr ki, Dr. Tevfik Rd hemen bu gen kza talip olur. Makbule'nin aabeyi Refik Evliyazade doktora, "Ben bu hususta karar verecek yetkide deilim. Buyurun bize gidelim. Sizi kz kardeimle tantraym. Birbirinizle anlarsanz bu i olur" cevabn verir. O gne kadar btn taliplerini reddeden gen kz, doktor beyin fizik dezavantajlarn ne srenlere glerek aabeyine, "Tevfik Rt Bey'i ok beendiini" syler, (ubat-mart 1978)
145

Sonra herhalde, gkten elma der... Evlilik "hikyesi" byle... Fvet bu evlilikte de saklanan bir sr vard, tpk dier evliliklerde olduu gibi... Neyse... Makbule Hanm, Dr. Tevfik Rd'yle evlendikten sonra Selanik'e yerlemedi. zmir'den kopamamt. Ama Selanik'te salk mfettilii yapan ei Tevfik Rd'y, kz kardei Naciye'yle birlikte sk sk ziyaret etmeyi ihmal etmedi. Bu arada Selanik'te yeni dostlar da kazand. Bunlardan biri de Miralay Caferi Tayyar'm ei Hayriye Hanm'd. Dr. Tevfik Rd ile Miralay Caferi Tayyar Beyrut'tan tanyordu. "Selanik evlenmelerinde" hep karmza kan ilgin bir durum var: damatlarn ounluu hep "igveysi" oluyor! Neden ? Yant yine yok! Miralay Caferi Tayyar, ei Hayriye Hanm'n babas Morali Ali Rza Paa'nn, Selanik'te zenginlerin oturduu Yallar semtindeki byk konana "igveysi" girmiti. Evliyazade Makbule ve Naciye Selanik'e geldiklerinde, dostlar Hayriye Hanm' bu konakta ziyaret ederler. ki minik ocuk Fatma Berin (Menderes) ile Hatice Mnevver (Ayal) konakta saklamba oynarlard. Mnevver Ayal, Evliyazadelerin bu ev ziyaretini yllar sonra Rumeli ve Muhteem istanbul adl an kitabnda yle anlatacakt: Annemle bu zmirli hanmlar pek ahbap olmulard, hemen birbirleriyle kaynamlard. Makbule Hanm ailesinin asaletiyle hep vnrd. "Biz yedi gbek asiliz" derdi. Bu zmirli kibar hanmlar Selanik'e misafir olarak gelirler, az kalrlar ve tekrar zmir'e dnerlerdi, zmr'i brakmak istemezlerdi. "Ta yerinde ar" kavlince kendilerini mr de daha rahat hissediyorlard. Annem ok nazik ve ok mkrim ev sahibesiydi. Mamafih, konsolos madamlarna ve zmir'den gen Evli yazadelerin hanmlarna ok zen gsterirdi... (2003, s. 90) >olm bitirmeden nce bir bilgi daha aktaralm. Tevfik U n u n k*2 kardei Fahriye, zmir'in tannm tccar ailesi Saelerden

Mehmed Niyazi'yle evlendi. Fahriye, zmir'de Sawer kadar tannm konaklarna gelin gitti. epzadelerin yalnzca konaklan nl deildi. Kemeralt semJ> I5yk Salepizade Han ile Kk Salepizade Han'nn sa 146 hibiydiler. Ayrca "hayr iin yaptrdklar" Salepizade Camii vard. Ne yazk ki Fahriye ve Salepizade Mehmed Niyazi'nin evlilii uzun srmedi. 1915'te boandlar. Tevfk Rd'nn kz kardei Fahriye, daha sonra Dr. Cemal Tunca'yla evlendi. Salepizade Niyazi bu tarihten sonra koyu bir ttihat dman ve Hrriyet ve tilaf Frkas'nn zmir'deki rgtnn nde gelen ismi oldu. ttihatlarn evlilik hikyelerine yeniden dnelim... Kimi ticaret burjuvazisinin nde gelenlerinin kzlaryla evlenirken, kimi ttihat'mn gz daha ykseklerdeydi...

Damad hazreti ehriyar

ehzade Sleyman Efendi (1860-1909) Padiah Abdlmecid'in oluydu. aabeyi srasyla padiah olmutu: V. Murad, II. Abdlhamid ve Mehmed Read. Sra kendisindeydi, yani ehzadelikten veliahtla terfi etmiti! Bebek srtlarnda, byk bir bahe iindeki Nispetiye Kk'nde avlanarak, bahe ileriyle uraarak bekliyordu tahta oturaca gn. Drt kars vard. 1909'da elerinden Aye Tarzter Kadn'dan olan kz Naciye Sultan'a iyi bir ksmet geldii haberini ald. Berlin'de ikinci ataemiliter olarak bulunan Binba Enver, Naciye Sultanla evlenmek istiyordu! Aslnda bu evlilii Enver mi istiyordu, yoksa Saray ttihatlardan bir damat alarak kendini gvencede mi hissetmek istiyordu tartlr... Kukusuz Saray, Enver'in ataemiliterlik statsn deil, ttihatlar iindeki gcn istiyordu. Binba Enver'i damat almak isteyen sadece stanbul'daki Saray deildi, Msr Saray da kzlar Prenses ffet'i Enver'le evlendirmek istiyordu. Enver de ffet'i istemiyor deildi hani... Ancak stanbul, ikinci kez greve getirilen, Midillili sadrazam Hseyin Hilmi Paa araclyla elini abuk tuttu. yle ki, II. Abdlhamid de, olu Abdrrahim Efendi'yi Naciye Sultanla evlendirmek istemi, haber bile gndermiti. Veliaht Sleyman Efendi kzm, iktidann kaybetmi aabeyinin oluyla deil, yldzlan giderek parlayan ttihatlardan biriyle evlendirmek istiyordu. Bylece taht iini garantiye almay planlyordu. Binba Enver'in Naciye Sultanla evlenmek istemesinin nedeni de Sleyman Efendi'nin veliaht olmasyd. Enver, gelecekte pa147

,. a^m damad, yani "damat hazreti ehriyar" olmann hayalini kuruyordu! Sonunda Enver'in ailesi gidip Naciye Sultan' istedi. Ne damat dav ne gelin birbirlerini grebilmilerdi. Sadece karlkl fotoaflar verilmiti. Ama kz taraf zorluk karmad. Ama bu arada ir aksilik oldu: Enver'in kaynpederi Veliaht Sleyman Efendi vefat etti! Enver'in padiahn damad olma hayalleri suya dmt... Nian gn, hazrlanan davetiyeyle duyuruldu: Bi-mennihi teal mahi (ayn) hali rumnin yirminci perembe gn akam devletl, ismetl Naciye Sultan Hazretleri ile Harbiye nazr devletl

Enver Bey Hazretleri'nin velime cemiyetinin icras musammem olduundan yevmi mezkrda (az nce sz edilen gnde) alaturka saat on bir buuk raddelerinde marnileyhin (ad geen kiinin) Nianta'ndaki konaklarn ltfen terif buyurmalar rica olunur efendim. 7 rebiylahir (ay takviminin drdnc ay) 1332 (20 ubat 13291913). Sonuta Enver Bey ile Naciye Sultan birbirlerini sadece fotorafta grerek nianlandlar. Enver otuz, Naciye Sultan on iki yandayd. Birbirlerini mektuplarla tanmaya altlar. Bir yl sonra da evlendiler. Bu arada, Mustafa Kemal'den Ali Fethi (Okyar) Bey'e kadar birok isim "damad hazreti ehriyar" olmak istiyordu. Sultan Vahideddin ailesine gre Mustafa Kemal, Vahideddin'in kz Sabiha Sultan' bir deil, iki kere istetmitir. nce Sultan Read'n, sonra da Vahideddin'in hkmdarl srasnda. Ancak her iki talep e yine aile mensuplarnn anlattna gre, "Sabiha Sultan'n Halife Abdlmecid'in olu mer Faruk Efendi'den baka hi kimseyi gznn grmemesi" sebebiyle reddedilmitir. (Murat Bardak, Son Osmanllar, 1999, s. 45) Hayat ve Eseri adl almasnda Yusuf Hikmet BaVahdeddin'in kzn Mustafa Kemal'e vermek istediini, hatc onuda Enver, Talat paalar ile Ali Fethi (Okyar) Bey'in tna ramen Mustafa Kemal'in bu evlilii reddettiini yaz:'n ok sevdii tarihilerden biriydi; Sadrazam Kbrsl
148

maktadr. (Aktaran: M. aatay Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, 1992, s. 187) Osmanl Saray'nda bekr sultan kalmaynca baz ittihatlar gzlerini Msr Saray'na diktiler! Ali Fethi (Okyar), Msr Prensi Hseyin'in kz Prenses Kadriye'yle evlenmek istedi. Ancak Prenses Msr'da nianlyd. Ali Fethi, Saray'dan sultan alamamt ama devrik sadrazam ibrahim Edhem Paa'mn torunun kz Galibe'yle evlenmeyi baard. (Ara not: Sadrazam brahim Edhem Paa (1818-1893) Sakzl bir ailenin ocuuydu. Esir alnp Mslman yaplmt. Fransa'da eitime gnderildi. Sonra devlet basamaklarn tek tek kt. Midhat Paa azledildiinde sadrazamla kadar ykseldi. "Deli Corci" lakapl Sadrazam brahim Edhem'in, ressam Osman Hamdi; istanbul ehreminilii [belediye bakanl] ve uzun yllar mzeler mdrl yapan Halil Edhem Eldem; Ekrem Reid Rey ve Cemal Reid Rey'in dedeleri Mustafa ve nl mimar Sedat Hakk Eldem, Vedat Eldem ile Galibe'nin dedesi Galib adnda drt olu vard. Galib'in torunu Roksan'n olunun ad ise "Bay Pipo" Hiram Abas't.) Bir ayrnt vermek zorundaym: Osmanl Devleti Sakz Adas'n 1415'te ald. Sz burada Prof. Abraham Galante'ye brakalm: 1667'de Sabetay Sevi Sakz Adas'na gitmek zere bir uak ve Trk'n refakatinde yola kt. Bir zamanlar bir Sabetayclk merkezi olan bu adada bir sre kaldktan sonra Trakya'nn limanlarndan psala'ya geti. (Abraham Galante, Sabetay Sevi ve Sabetaycarn Gelenekleri, 2000, s. 54) Sakz Adas bir dnem Sabetayistlerin merkez yeriydi! 1695'te Venedikliler, adadaki Hristiyanlarn yardmyla Sakz Adas'n ele geirdiler. Ada bir yl sonra Kaptanderya Mezomorto Hseyin Paa tarafndan geri alnd!

Sadrazam brahim Edhem Paa'nm doumuna daha yz yirmi iki yl vard! Yani resm tarih unu mu sylyor: Osmanl Devleti, bazen tebaasn karp Fransa'da eitime gnderirdi! Geelim...

II. Abdlhamid, ttihat damat aryor

ttihat ve Terakki'nin nde gelen isimlerinin Saray'dan kz alma isteklerinin nemli nedeni siyasal g elde etmekti.
149

Canl canl gmld Selanik'teki Alatini Kk'nn nl ko Sunun da dn planlar vard. II. Abdlhamid kzn bir Ittihatc'ya vererek, eski gcn kazanma hazrl iindeydi. Tesadf ite, II. Abdlhamid'in kz adiye Sultan, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ktibi umumsi Midhat kr'nn (Bleda) yeeni Fahir Bey'i fotorafndan grp ok beenmiti! "Al kocam byle yakkl olsa. Kabil olsa da beni Fahir Bey'e verseler" demekteydi evresine! Sonunda yirmi yandaki adiye Sultan'n istei Bkre Bykelilii'nde alan Fahir Bey'in kulana gitti. O da sultan grmemesine ramen bu evlilii ok istedi. Ama ortada kk bir sorun vard... Midhat kr, yeeninin II. Abdlhamid'in kzyla evlenmesine karyd. Fahir Bey istanbul'a gidip amcasyla yzyze grmeye karar verdi ve yle de yapt. "Beni damat yapmak istiyorlar, siz bu ie ne dersiniz ?" diyerek amcasna fikrini sordu. Midhat kr'nn cevab netti: "Beni dinlersen evlenme!" Fahir Bey ise bu cevabn zerine kar tarafa ret cevab vereceini syledi. Amca ile yeen konumalarna devam ederken, Talat Paa yanlarna geldi. "Siz byle amca yeen ba baa verip gizli gizli neler konuuyorsunuz?.." diye sordu. Fahir Bey, amcasn grmeye geldiini syledi. Talat Paa'mn olanlardan haberi vard. "ocuu sen caydryorsun anladm kadaryla" diyerek Midhat kr'nn koluna girdi ve onu koridorun dier ucuna gtrd. Talat Paa'mn Midhat kr'y etkilemesi ve Fahir'in istekli olmasyla, 1910 ylnda Fahir, adiye Sultan'la evlendi. 1914 ylnda kzlar Samiye (d'Appdoca) dodu. Bir yl sonra Fahir Bey Erenky'deki kkte verilen davette yedii siyah havyardan zehirlenip ld. II. Abdlhamid'in kz adiye Sultan 1931'de Paris'te, bykeli Read Halis Bey'le evlendi.

Selanik'te bir esir

on kz adiye Sultan da evlendiren II. Abdlhamid, Selate Yallar semtinde sessizce yayordu. Ziyaretisi bile yoktu. Bttinde ok az hizmetisi ve haremi vard. Baheye kmas, gazete okumas yasakt. l a > le Crime du Moulin Rouge ya da les Mysteres gibi rookumasna izin vard.

150

151

Bunun dnda tpk eski gnlerindeki gibi saatilik ve marangozluk hobisiyle vakit geiriyordu. Yldz Saray iftliinden getirilen

iki inek ve bir kz ile yumurtalardan ikyet ettii iin yeni getirilen elliye yakn tavukla da ilgileniyordu. Bir dnem btn Osmanl'ya uygulad yntemler imdi ona uygulanyordu. Kke giren her trl eya aranyordu. yle ki II. Abdlhamid'in siparii zerine kkn eski kunduracs tarafndan yaplan botlarn topuklar bile didik didik ediliyordu. Akamzeri gezintilerinden sonra evlerine dnen Selanikliler st ak arabalarndan kke doru baktklannda bir pencerenin gerisinde ylece kprdamadan oturup gnein batn seyreden krmz fesli yal bir adam fark ederlerdi... Padiah Mehmed Read, veliahtl dneminde kendisiyle hi ilgilenmeyen aabeyine yine de vicdanl davranp, bir istei olup olmadn renmek iin mabeyin baktibi Uakzade Halid Ziya Efendi'yi Selanik'e gndedi. II. Abdlhamid'in sadece iki istei vard. Oullarndan Abid yanndayd ve okul ana gelmiti. Ancak kkten kmasna izin verilmiyordu. Selanik'te bir okula gitmesini istiyordu. Bir dier istei ise, Yldz Saray'ndan karken kad efendiye bir anta vermiti; antada mcevherler, nakit paralar vard. anta o kargaalkta kaybolmutu. antay alan kimdi ve antann akbeti ne olmutu?.. anta kaybolmutu... Bu arada Osmanl Selanik'ten binlerce kilometre uzaklktaki Trablusgarp topraklarn kaybetmek zereydi. Enver'den Mustafa Kemal'e, Ali Fethi'den Hseyin Rauf'a, Kuuba Ereften Yakub Cemil'e kadar tm ttihatlar Trablusgarp cephesine kotular. Artk vatann bir avu topran vermek istemiyorlard... Osmanl seferber olmutu. Tm Osmanl kentlerinde olduu gibi zmir'de de Hilali Ahmer Cemiyeti'nin (Kzlay) ubesi kuruldu. Mordehay Levi, Eczac Donan Efendi, tccar Selim Mizrahi, avukat Gad Franko gibi Yahudiler; rkolu Nikolaki Efendi, tccar Dijoyen Efendi gibi Rumlar; avukat Diran Efendi gibi Ermeniler ve Hac Mustafa Efendi, kr Bey, gazeteci Ali Nazmi Bey gibi kurucular arasnda Evliyazade Refik Efendi de vard. Osmanl tebaas toprak kaybetmekten usanmt. Bir baka bkt ise, pe pee deien hkmetlerdi. kinci Merutiyet'ten sonra ka hkmet deimiti: Mehmed
U

hkmeti; Kbrsl Kmil Paa hkmeti; Hseyin HilU

hkmeti; Ahmed Tevfk Paa hkmeti; tekrar Hseyin Pasa hkmeti; brahim Hakk Paa hkmeti; tekrar Meh1 d Said Paa hkmeti; Ahmed Muhtar Paa hkmeti; tekrar Kbrsl Kmil Paa hkmeti... Bu arada drt yl nce ihtilal yapan ttihat ve Terakki Cemiyeiktidardan dmt. Meclis erken seim iin feshedilmiti. Arti k stanbul'da Hrriyet ve tilaf Frkas ile onun asker gc Halaskar Zabitan Grubu'nun iktidar vard. ktidan kaybeden ttihatlar, bu arada kendi aralarnda da blndler. Meclis'te bulunan "Frkaclar" ile Meclis dnda kalan "Cemiyetiler" birbirine dt. Frsattan yararlanan hkmet ttihatlar yok etmek iin harekete
p

geti. nce, ittihat ve Terakki Umum Merkezi kapatld. Ardndan stanbul'da ttihat avna kt. rgpl Hayri Efendi, Dr. Abdullah Cevdet, Salah (Cimcoz), Sleyman Nazif, Hseyin Cahid (Yaln), Aka Gndz gzaltna alnd. ok gemedi, gzaltna alnanlarn says elli bei buldu. Milasl Halil (Mentee) Alman Sefareti'ne, Cavid Bey Fransz Sefareti'ne, artk "Byk Efendi" diye hitap edilen Talat Paa ise Tokatlyan Oteli'nin tavan arasna sakland. Selanik'te ttihat rgtlenmeyi ilk gerekletirenlerden ismail Canbulad, kendisini gzaltna almaya gelen inzibat memuru Nizameddin'i ldrp ortadan kayboldu. stanbul 31 Mart Ayaklanmas'ndan sonra yine karmt...

Muhalefetin elindeki koz: Siyonizm

Temmuz Devrimi"ni gerekletiren ttihatlarn muhalefete mesinin en nemli nedenlerinden biri, muhalefetin "ttihat^iyonist ilikisini" abartarak propaganda yapmasyd. 1 Propagandann arkasndaki isim ise ngiliz Bykelilii tercman Fitz Maurice'ti. Banaz bir rlandal Katolik olan Vlaurice, ttihatlarn masonlar ve Siyonistlerle ibirlii yapiddia etmekteydi. Batercmana gre kinci Merutiyet haiyonistlerin hazrlad "dnya imparatorluu" projesinin HjUyd. kinci Merutiyet'i gerekletirmek iin "bilhassa k' yaayan 80 000 spanyol Musevsi ve 20 000 dnme ile n m ason localar ibirlii" yapmt. "Toy zabitlerin perde
2 52

arkasnda masonlar, dnmeler, kozmopolitler yani tek kelimeyle Yahudi dehas vardr." Bu iddialarn sahibi ngiltere, yurtiindeki muhalefeti ttihatlara kar kullanmak iin ne srd bu dncelerden yararland. "ttihatlar Siyonistlerle anlaarak vatan satacaklar"di! Peki bu savlar doru muydu? ttihatlar arasnda mason, Yahudi ve Sabetayist olduu bir gerekti. Ama uras da bir gerekti ki, bunlarn ounluu Siyonizm'e de karyd. Siyonizm'i macera olarak gryorlard. Asl vatan Filistin deil, Osmanl'yd! kinci soru: ttihatlar Siyonistlerle iliki kurdu mu ? Bu sorudan nce unu sylemek gerekiyor: ttihatlara gre Yahudiler alkan insanlard. Ellerinde ok gl bir sermaye birikimi vard. Bu nedenle bata Rusya olmak zere soykrmdan kaan Yahudilerin Osmanl'ya snmalarna scak bakyorlard. Eer g edenler Osmanl'nn geri kalm Mezopotamya gibi yerlerine yerletirilirse o yrenin kalknmasna katkda bulunabilirlerdi. Makedonya'ya yerlemeleri halinde ise, ayrlk akmlarn koparmak istedii bu topraklar zerindeki tehlike ortadan kalkabilirdi. Ayrca, "toprak almas" halinde gelecek Yahudi sermayesinin, bozulan Osmanl maliyesini de dzeltebileceine inanyorlard. Bu politikann ttihatlar iindeki bata gelen savunucusu Doktor Nzm'd. Doktor Nzm, Siyonizm'e kartlyla bilinen Fransa'daki Alliance sraelite niverselle yneticileriyle srekli mektuplayordu. 20 temmuz 1909'da Journal de Salonique'm yaz ileri mdr

Sam Levy'yle yapt rportajda Musevileri Makedonya'ya yerletirmek iin baz projeler zerinde altklarn sylyordu. Be ay sonra (7 ocak 1910) ayn kiiyle yapt syleide, Paris'te Yahudi Kolonizasyon Dernei (Jewish Colonisations Association) yetkilileriyle grtn ve Vardar Nehri kysnn kolonizasyona almasn kararlatrdklarn ve bu blgeye en ksa zamanda 200 000 Yahudi'nin yerletirileceini syledi. Evet, ttihatlar daha ok ekonomik nedenlerden dolay Yahudilerden bir ekilde yararlanmay dndler. Siyonistlere bile "beyaz gl" vermekten geri durmadlar. Yahudilerin Filistin'e girilerini kolaylardar, toprak sahibi olmalar iin izin verdiler. Makedonya ve Mezopotomya'da yeni kolonizasyonlar amay dndler. Ancak... ttihatlar "iktidarlarnn" ilk aylarnda merutiyetin "her der155

, deva bir ila" olmadn ac tecrbeyle grdler: Bosna-Herde e Girit'in elden kp, Bulgaristan'n bamszlm ilan et| ttihatlarn "sarholuktan" kmasna neden oldu. Siyo^tlerin de Osmanl'dan toprak koparacaklarn ciddi ciddi d) endielenmeye baladlar. Ve II. Abdlhamid'in "Filistin kamlarn" tekrar yrrle koydular. Osmanl Musevlerinin bile Filistin'den toprak almalarna yasak getirdiler. ttihatlarn Siyonistlerle balay dnemi ksa srmt. Tam da bu srada ngilizler, ttihat kart muhalefeti harekete geirmek iin "elindeki Siyonist kozu"nu oynad. Hatrlatmam gerekiyor: ttihatlarn Mezopotamya'ya gmen Yahudileri yerletirmek istemesi de ngilizleri rktmt. ngiltere'nin blgedeki geleneksel stratejisi, Hint smrgesine ulamn salayan yollarn denetimini elinde tutmakt. Keza ngilizler Mezopotamya ticaretinin yzde 65'ini kontrol ediyordu. Yahudilerin blgeye gelmesi, ngiliz karlarna zarar verebilirdi. ngiltere'nin son yllarda Rusya'yla kar ilikisine girmesi, Rusya'dan srekli kovulan Yahudileri Almanya'ya yaklatrmt. ngiltere ttihatlarn arkasnda Yahudilerin, Yahudilerin arkasnda ise Almanya'nn olduunu dnyordu. O gnlerde Osmanl mnevverlerinin elinden bir kitap hi dmyordu. Enver ve Kzm (Karabekir) beylerle birlikte ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Manastr ubesini kuran; kinci Merutiyet'ten sonra ttihatlarla yolunu ayran, Hrriyet ve tilaf Frkas kurucusu Miralay Sadk Bey, ttihatlarn, Sabetayistlerin ve masonlann elinde kukla olduunu iddia ediyordu.4 Peki Miralay Sadk'm szlerinde hi mi doruluk pay yoktu ? ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin gizli dnemlerinde yurt iinde iki nemli merkezi vard: Selanik ve Manastr.
4- Miralay Sadk Bey, bu tezlerini 1919 ylnda Dnmelerin Hakikati (Karabet Matbaas, stanbul) adl otuz iki sayfalk bir risale yazarak srdrd. Sadk Bey'in kitab bugn bitartma konusudur. Kimi yazar kitapta Sabetayistlerin korunduunu ve savunuluunu belirtirken, kimisi ise Sadk Bey'in ingilizlerin oyununa gelip Sabetayistlere haksz ithamlarda bulunduunu belirtmektedir! Ekleme yapaym: Mill Mcadele'ye kar ol! l d d lyla yurtdna srlen Yzellilikler arasnda Sadk Bey de vard. Yirmi iki yl a nyada, Dobruca Hrsova kynde yaad. Yzelliliklere af kmasna ramen lnmedi. ' 9 4 O ' t a Cumhurbakan smet nn'ye uzun bir mektup yazarak yapn an'atr ve susuzluunu kantlamak istediini, hakkndaki vatana ihanet sulamasnn kaldrlmas dileinde bulundu. stei kabul edildi. 3 ubat I 941 'de Trkiye'ye dn^ yn akam nefes darlndan yaama veda etti. 'adk Bey'in aabeyi Asm Bey'in torunu kimdi dersiniz: Sabecay Sevi kitabn yaahm Alaettin Gvsa! Baz "meseleler" baz aileler arasnda "bayrak" olup elden e l e Almyordu !

154

Cemiyetin fikir gcn oluturan Selanik tekilatnda, "Sabetayistler" ve Yahudiler ounluktayd. Hareketin vurucu gc Manastr'da ise arlk Arnavutlardayd. Selanik kadrolan arasnda ok az subay vard, rgt daha ok sivillere dayanyordu. Manastr'da ise arlk Arnavut subaylardayd. ki merkez arasnda gr ayrlklar vard. rnein Manastr'daki subaylar, Balkanlar'daki gayrimslimlerin ayaklanmas zerine, Mslman Arnavutlara geni ayrcalklar veren II. Abdlhamid'e hi kar olmad. 1908'de daa ktklarnda bile Yldz Saray'na ballk mesaj gnderdiler. II. Abdlhamid'le ayrldklar tek nokta, Kanuni Esas'nin yeniden yrrle konulmasyla ayrlk hareketlerin son bulacana duyduklar inant. Oysa Selanik balangcndan beri, II. Abdlhamid'e scak bakmamakla birlikte bunu telaffuz etmekten kamyordu. Sonuta Manastr, 23 temmuz 1908'de siyasal iktidar Selanik'e kaptrd. zellikle devlet emniyet tekilatnn eline gemesi Selanik'e yeni bir vurucu g olana salad. Manastr giderek arka plana dt. Ve bu durum Manastr' ttihat ve Terakki Cemiyeti kartlna getirdi. ttihat ve Terakki Cemiyeti muhalifi Halaskar Zabitan Grubu'nun gcn Arnavutlardan almasn baka nasl aklayabiliriz. Gerek u: Selanik daha becerikli kmt ? Niye acaba?

Masonluk iddias
Gelelim bir dier iddiaya: ttihat kadrolar mason muydu ? Evet... Bunu zaten nceki blmlerde anlatmtk. Peki ngilizler masonlua kar myd ki, ttihatlar masonlukla suluyorlard ? Masonluk 1700'lerin banda ngiltere'de kurulan Byk Loca'dan domam myd ? Osmanl'ya masonluu getiren ngiliz Bykelisi Lord Montagu deil miydi ? lk mason localarndan "Bulver Lodge Locas"n, ngiltere bykelisi S. Henry Bulver 1857'de hayata geirmemi iniydi ? 1876'da zmir'de de ngiliz "obediyans"na bal "Homer Lodge" kurmamlar myd? rnekleri uzatmaya sannn gerek yok. ngilizlerin ittihatlar masonlukla itham etmesinin iki nedeni vard.
155

-ficisi, Osmanl gericilerini ttihatlara kar kkrtmakt, incisi, ittihatlarn masonluu ngiliz smrgeciliine kar kullanma staretejisinin nne gemekti. yle ki: tkinci Merutiyet ilan edildikten sonra "ulusal bir mason rg" olan "ray lii Osman" kuruldu. Talat Paa "mfettii umuTII zam" sfatyla baa getirildi. Talat Paa ve dier mason ttihatlar, Mslman lkelerle de dayanmay salayacak bir "sam masonluu" kurulmasn organize etmeye baladlar. rnein Osmanl masonluunun nde gelen isimlerinden Arap asll Said Halim Paa, Osmanl marna bal bir "Msr Locas" kurmak iin giriimlere balad. Fakat Msr'da ngiliz yanls "Byk Msr Locas" faaliyetteydi. ngilizler Msr'da ttihatlarn loca kurmasna

kar kyordu. Ama ttihatlar yine de miliyeti lider Muhammed Ferid'in statlnda mason rgt kurdular. Benzer alma ran'da da balatld. te ngilizler, ttihatlarn mason localar kanalyla bata Msr olmak zere Mslman lkeleri ayaklandrmasndan korkuyordu. yle ya "masonik ttihatlar" koskoca II. Abdlhamid'i de byle devirmemiler miydi?5 Keza ngilizlerin, ttihatlarn bal olduu localarda Yahudilerin bulunduu iddias da o kadar safsatayd. nk ngiltere dahil olmak zere dnyada Yahudisiz hibir mason locas yoktu! Mason ve Siyonist olmakla sulayarak ttihatlar gzden drmek iin bata basn olmak zere ngilizler tm propaganda metotlarndan yararlandlar. Ellerindeki en byk koz ise perde arkasnda Prens Sabaheddin'in bulunduu, 21 kasm 1911'de kurulan Hrriyet ve tilaf Frkas'yd. Bu frkann "asker gc" olan ialaskr Zabitan Grubu, bir dnem ttihatlarn yaptn yapp Makedonya'da daa kmt. Kara propagandann" etkisiyle Meclisi Mebusan'da bulunan Rum, Ermeni, Arnavut, Arap milliyeti gruplar ttihat ve Terakkiye kar cephe oluturdular. nce muhalefetin "kellesini istediDahiliye Nazn Talat Paa ve arkasndan "Yahudi bankalaryla ldh olduu gerekesiyle" Maliye Nazn Cavid Bey'in "durulmesini" saladlar. inatlar, basklar sonucu muhalefete dtler. cemiyetin kapatlmas, ttihatlarn gzaltna alnmas bu aylardan sonra gereklemiti.
m en yksek stats 33. derece mason olan ittihatlar unlard: Midhat

156

Hrriyet ve tilaf Frkas, muhalefetteyken ttihat ve Terakki hkmetini masonlukla ve vatan Siyonistlere satmakla sulam ti; ancak sonra iktidara geldiklerinde ne yaptlar? Siyonistlerle pazarlk yapp Filistin'de baz ayrcalklar vermeyi kabul ettiler! Hrriyet ve tilaf Frkas'nm nde gelen ismi Aydn mebusu Rza Tevfik (Blkba) Edirne Alliance sraelite Universelle'de renim grmt ve Ladino ile brance'yi iyi biliyordu. 11 mart 1909'da stanbul'da Gen Yahudiler Dernei'nde yapt konumada, Siyonist olduunu aklayvermesi herkesi hayrete drd! Ama Rza Tevfik bu aklamasna sonra bir ekince koydu: "Ltfen bunu bamsz bir Yahudi devleti kurma anlamnda anlamayn!.." Merutiyet'in akabinde Edirne mebusu olan Rza Tevfik Selanik'e geldi. Beyazkule Gazinosu'nda Msrl Kraathanesi'nde, Olimpos Palas'ta bizimle uzun uzadya konutu ve unu haber verdi: "ocuklar yarn akam Beyazkule bahesinde Musev vatandalarmza Yahudice bir konferans vereceim, muhakkak bulununuz, enteresandr' dedi. Bahe Yahudi vatandalarla dolu idi. Hepsi memnuniyet ve kahkahalarla dinliyorlar ve hayretlerinden "Adiyo Santo !" diye hay kryorlard. Ben merak ettim, tandm Musev genlerine sordum, bana, "Mkemmel tam ivesiyle fasih bir spanyolca" dediler. (Ali Canip Yntem, Yakn Tarihimiz, 1962, c.l, s. 129) Sadece Rza Tevfik deil, Hrriyet ve tilaf Frkas'nm kurucusu Dr. Rza Nur da, Alliance sraelite niverselle mezunuydu! Ne ilgin deil mi, Hrriyet ve tilaf Frkas, ttihatlar "Yahudi ibirlikisi" olmakla itham ediyorlard. Osmanl bakentinde Yahudi, Siyonist, Sabetayist tartmalar

yaplrken, daha dn bamszlna kavuan Balkan lkeleri, Bulgarlar, Yunanllar ve Srplar Osmanl'ya sava at. Osmanl hkmeti nce talyanlarla masaya oturdu; Trablusgarp ve Ege Denizi'ndeki Onikiada'y talyanlara verdi. Sonra Balkan lkeleriyle savat, tabi buna sava denirse! Birka gn iinde Bulgarlar stanbul atalca'ya dayandlar; Srplar, Arnavutluk zerine yrye getiler ve Yunanllar Selanik'e girdiler... Drt yz yetmi yldr Osmanl egemenliinden olan Selanik, tek bir kurun bile atlmadan Yunanllara teslim edildi! "Kbei hrriyet" igal edilmiti. Osmanl modernliinin "kprba" artk yoktu.

157

k padiah II. Abdlhamid Alman Lorelei gemisiyle stanbul'a zor karlmt. h olmayanlar da vard; bunlardan biri de Doktor Nzm'd.

Doktor Nzm Atina'da hapis

Meclis'in erken seim kararyla feshedilmesinin ardndan geHrriyet ve tilaf Frkas'nm "terrnden" kamak iin Sela'k'e giden Doktor Nzm 9 kasm 1912'de Yunanllara esir dt. Doktor Nzm Atina'da hapisteydi. Yunanllar, Doktor Nzm'n ttihatlarn nde gelen isimlerinden biri olduuna uzun sre inanamadlar. stanbul'dan gelen resm yazlar sonrasnda Doktor Nzm'n nemini fark ettiler. lk gnler dier esirlerle ayn muameleye tbi olan Doktor Nzm, artk tek kiilik odada kalyor, iyi yemekler yiyordu. Bu arada hasta esirleri de tedavi ediyordu. Bir an nce kurtulmay bekliyordu. Ama durumun g olduunun da farkndayd. stanbul'daki ttihat arkadalarnn zor durumda olduunu biliyordu. Zor durumda olan sadece ttihatlar deildi... Selanik, skp, Manastr, Kalkandelen, Daniment, kodra, Edirne ve Arnavutluk igal altndayd. Osmanl'nn Avrupa'da topra kalmamt artk. ki buuk milyon Osmanl tebaas vatansz kalvermiti. Serez'de, Poroy'da skp'te, Pritine'de, Kosova'da Bosna'da inlerce insan kitleler halinde ldrlp, ukurlara gmlyordu. Dier yanda yz binlerce kii a susuz, kz arabalar eliine igal blgelerinden Anadolu'ya kayordu. Hanlar, hamamlar, camiler, medreseler gmenlerle dolmutu. G edenler sadece Mslmanlar deildi: Art arda gelen ilhaklar srasnda yeni Yunan topraklarndaki Yahusk sk hrpalanr, evleri ve dkknlar yamalanr. Rumlar ve mdiler arasndaki uyumazlk, Makedonya, Epir, Bat Trakya ve ! adalarnn Yunanistan'a balanmasyla sonulanan 1912-1913 k a n Savalar srasnda kzr. Bu blgelerde birok Yahudi ce* yaamaktadr. Kavala, yonya ve zellikle 1913'te 150 000'lik sunun 80 000'inin Yahudi olduu ve Yahudi stlnn sadece aysal deil, iktisad de olduu Selanik'te. r krall tarafndan ele geirilen blgelerden Osmanl kalm para doru nemli bir Yahudi g balar. Tesalya'dan Sela158 nik'e ve zmir'e doru; Girit'ten adalara, zmir'e ve Selanik'e doruadalardan

zmir'e doru; Selanik'ten stanbul'a ya da Filistin'e doru Bir rnek vermek gerekirse, Sakz, Limnos ve Midilli Yahudi cemaatlerinin neredeyse tamam, bu adalarn Yunanistan'a ilhakndan sonra g ederler. (Henri Nahum, zmir Yahudileri, 2000, s. 88-89)

Osmanl'nn bana bela olan Bulgaristan Kral Ferdinand kck ordusuyla stanbul'a dayand. Top sesleri bakentten duyuluyordu. Halk endieliydi. stanbul decek miydi? Padiah Mehmed Read, gvenlii iin Bursa'ya gtrlmek istendi. Ancak padiah bunu reddetti...

Asker darbe
Hkmet, Dolmabahe Saray'nda olaanst toplanma karan ald. Toplanty isteyen drdnc kez sadrazamla getirilen "ngiliz yanls" Kbrsl Kmil Paa'yd. ngilizlerden bile gerekli destei bulamayan Sadrazam Kmil Paa, stanbul'u kurtarmak iin Edirne ve atalca'y Bulgarlara vermeyi planlyordu. Dier yanda stanbul'da iki gecedir gizli gizli toplant yapanlarn da bir plan vard: asker darbeyle iktidar ykacaklard! ttihat ve Terakki'nin nde gelen isimleri Beezade Emin Bey'in Vefa'daki evinde gizlice bulutular. Kimler yoktu ki: Talat Paa, Ziya Gkalp, Prens Said Halim Paa, Hac Adil, Kara Kemal, Rahmi, Midhat kr, Mustafa Necib... zmit'te Hurid Paa komutasndaki kolordunun kurmay bakanln yapan Binba Enver toplantya yetiemedii iin her kafadan bir ses kyordu. rnein Ali Fethi (Okyar) asker bir mdahaleye kar kyordu. kinci toplantya Bulgaristan cephesinden gelen Enver de katld. Enver'in sekin zelliklerinden biri de buydu: hibir zaman telal ya da heyecanl grnmez, bir odaya girdii vakit beraberinde bir sknet havas getirirdi. (Lord Kinross, Atatrk, 1994, s. 97) Son toplant Talat Paa'mn evinin alt katnda gece vakti yapld. Karar alnd: hkmet bir darbeyle yklacakt. Sadrazam Kbrsl Kmil Paa indirilecek ve yerine Hareket Ordusu'nun Komutan Mahmud evket Paa'ya ya da zzet Paa'ya kabine kurdurulacakt. Darbe iin, gerici 31 Mart Ayaklanmas'n bastran Mahmud evket Paa'nn grnn de alnmas gerekiyordu. Deyim yerindey159

se Mahmud evket Paa "ttihatlarn aabeyi" konumundayd.6 Mahmud evket Paa'yla grecek kiilik bir heyet setiErknharp Miralay smail Hakk, Midhat kr ve Taif zinda bodurulan Midhat Paa'nn olu Ali Haydar Midhat! rdhat Paa'nn olunun heyete konulmasnn zel bir nedeni udi- Midhat Paa Badat'ta valilii srasnda Mahmud evket'e il gstermi, onu okutmutu. Ancak aralarnda bir fark vard: Midhat Paa ne kadar nglizleyakm ise, Mahmud evket Paa da o kadar Almanya yanlsyd! Heyetten nce Ali Haydar Midhat tek bana Mahmud evket Paa'y ziyaret etti. Asker darbe plann aklad. Paa, "bu tr takn fikirlerin hep Enver'in bann altndan ktn" belirtip "darbeye kar" olduunu aklad. ttihatlar kararlyd. Darbenin stratejisi yapld. Kabine yelerinin tam kadro bulunduu saatte Babli'ye baskn yaplacakt. Darbe yapldnda dardan

kimsenin mdahalesi olmamas gerekiyordu. Aksi halde kan dklrd. Babli nnde mer Naci halka hitap edecek ve milleti yanlarna ekecekti. Divanyolu'ndan Sirkeci'ye kadar olan alan iinde terzi, bakkal, kahve gibi umum yerlerde hep ttihat fedailer olacakt. 23 ocak 1913 perembe. Saat 13.00. lk emri, darbenin hkmete haber verilmesini engellemekle grevli ekip ald. Balarnda Yzba Hsameddin (Ertrk) vard. Bu ekip Polis Mdriyeti, Merkez Komutanl ile Posta ve Telgraf daresi'ni igal edecek ve Babli'nin telefon hatlann kesekti. Merkez telgrafhanesinde Kara Kemal bulunuyordu. Hkn ykldn dnyaya o duyuracakt. Aksi durumda haberlemeyi engelleyecekti. Basna ve halka datlacak ttihat ve Terakki Cemiyeti bildiri1 Ali Fethi (Okyar) yazm, gizlice baslmasn salamt. Datm iin emir bekliyordu. Saat 14.00. Kabine topland. 14.30.
r ver e

ihtilalin^k^ b ' r r n e k l e a|klamak daha yerinde olacak. Nasl 27 Mays 1960 asker n gen subaylar, balarna bir "aabey", yani rtbesi byk bir ko-

Cemal Grsel Pasa'v hlmcinrj irrih^rr.l^r.n Toml fllrel'l" Ho

160

Karla kark yamur balad. Son kontrolleri yapan ttihat fedai Sapancal Hakk soluk solua Binba Enver'in yanma geldi. Fedailer hazrd. Binba Enver harekat emrini verdi. Nuruosmaniye'deki ttihat ve Terakki Merkezi Umumsi'nin (gnmzde Cumhuriyet gazetesinin bulunduu bina) karsnda yer alan Asker Menzil Mfettilii'ndeki Genel Mfetti Binba Cemal'in odasndan ktlar. Saat 15.00. Yakub Cemil, zmitli Mmtaz, Mustafa Necib, Sapancal Hakk, Silah Tahsin, Eyb, Yenibaheli kr ve Nail kardeler, Filibeli Hilmi ve Samuel srael gibi fedailer silahlarn kuanp Babli'ye doru yrmeye baladlar. Binba Enver, beyaz bir atn stndeydi... Halk merakla ttihatlara bakyordu. Bir kede mer Naci, dier kede mer Seyfeddin halkn desteini almak iin heyecanl konumalar yapyorlard: "Hkmet Edirne'yi Bulgar'a verecek, hrriyet kahraman, Trablusgarp kahraman Enver Babli'ye yryor. Hadi siz de ona katln!" Ateli sylevler etkisini gsterdi. Halk "Yaasn vatan... Yaasn millet..." diye slogan atmaya balad. Enver Babli nndeki demir kapdan ieri girdi. Atndan atlad ve baskn balatt. Darbe baladktan sonra Babli binas sava yerine dnd; her yerde kan vard. Harbiye Nazn Yaveri Kbrsl Tevfk ve Sadaret Yaveri Ohrili Nafiz ilk len isimlerdi. ttihatlardan da Mustafa Necib can verdi. Ama asl grlt Harbiye Nazn (o tarihlerde "Erknharbiyei Umumiye Reislii" yani "Genelkurmay Bakanl" da ona balyd)

Mir Nzm Paa'nm, "Ne yapyorsunuz?.." diye barmasyla koptu. Darbecilerin en st rtbesi binbayd. ou temen ve yzbayd. Karlannda birden koskoca Harbiye nazmn grnce ardlar. Paann gr sesiyle, "Bu ne cret, asi adamlar!.." demesi zerine bir silah sesi duyuldu. Koskoca Harbiye Nazn Nzm Paa'mn heybetli bedeni yere yld kald. Kafalar ate alan yere dnd, Yakub Cemil soukkanlyd "Bu herife laf anlatlr m?.." dedi.7
7. Gerek Babli Baskn gerekse Yakub Cemil'in biyografisi iin, Soner Yaln'n Tek1' lan ki Silahoru (DoJan Kitap) adl kitabna bakabilirsiniz. 161

Harbiye Nazn Nzm Paa'yla birlikte l says yediye ykseldi. On dokuz yaral vard. Fakat eylem bitmemiti. ttihatlar, sadrazamn odasna girdi. Sadrazam Kbnsl Kmil Paa sakindi. "Ne istiyorsunuz evlatlarm?-" dedi. Binba Enver, "Paa hazretleri, millet sizi istemiyor, imzalamaya kararl olduunuz sulhtan sonra, bu devlet baki kalmaz, ltfen istifanamenizi yaznz" diye emretti. Kmil Paa istifasn yazd. Kd Talat Paa ald, okudu, sinirlendi. "Paa hazretleri 'ciheti askeriyeden vaki srar zerine' diye yazmsnz. Ltfen pencereden bakar msnz, danda sadece askerler deil, her meslekten millet var" dedi. Kbnsl Kmil Paa iade edilip nne konan kda "ve millet" ibaresini ekledi. Bu yeni bir dnemin balangcyd. Babli'yi basan ttihatlar artk iktidan tamamen kontrollerine alacakt. Bu, yaanan ne ilk ne de son asker darbe olacakt... stifa ettirilen "ngilizci" Kbnsl Kmil Paa'nn yerine kim gelecekti? Talat Paa'nn istememesi sonucu Harbiye nazrlndan aynlmak zorunda kalan Mahmud evket Paa ttihatlara dargnd. Darbeye kar olduunu da sylemiti. Ancak skdar'daki evine gelen Miralay smail Hakk, "Almanc" Mahmud evket Paa'y sadrazam olmaya zor ikna etti.8 Kabinenin tamam artk ttihatlardan oluuyordu. Ancak bu durum ok uzun srmedi, ok deil alt ay sonra smi, Osmanl tarihinde ilk kez bir sadrazama yaplan suikasta tank olacakt...

Sadrazama suikast
11 haziran 1913. drazam Mahmud evket Paa Harbiye Nezareti'nden kp >lme bindi. Yannda Seryaver Eref, Bahriye Yaveri braKazm Aa ona elik ediyordu. Otomobili Babali'ye doPa t M e y d a n > n a geldiklerinde, karlanna bir cenaze kt, nazenin gemesi iin otomobilin durdurulmasn istedi.
8."19(3 n a t ' yllar sonr' m ^ d a h a l e s i " n i n sadrazam Mahmud evket Paa'nn skdar'daki kor n a n , Orhan^K h h k r n e t i n i ykmak isteyen Sezai Okan, Ahmet Yldz, Dndar ''bay gibi subaylarn gizli toplantlarna ev sahiplii yapacakt! nl 9 6 8 ^ s. 30) 'bl 27 Ma ys Refet Aksoyolu'ydu. (Taht Aydemir'in Hatralar,

162

Tam bu srada paann arac taranmaya baland. Atlan kurunlardan bei paaya isabet etti. 9 Paa lmt... Sadrazam Mahmud evket Paa'y kimler ldrmek istemiti ?

Babli Baskm sonrasnda stanbul Muhafz komutan olan Cemal Paa ii ok sk tuttu. Tetikiler, Ziya, Bahriyeli evki, Hakk, Nazmi, Abdurrahman hemen yakalandlar. Onlan tevik eden Yzba Kzm'd. Peki onun arkasnda kim vard ? in iyz anlald... "Babli Baskn" gibi bir darbe planlanmt. Sadrazam Mahmud evket Paa'dan sonra suikast yaplacaklar arasnda Talat Paa, Emmanuel Karasu ve Nesim Ruso gibi isimler vard. Plana gre suikastlarla bocalayan ttihatlar iktidardan drlecekti. Sadrazamlk makamna ya Prens Sabaheddin ya da Kbrsl Kmil Paa oturtulacakt. Hatta Kmil Paa darbenin baarl olacandan o kadar da emindi ki, Msr'dan stanbul'a gelmiti. ttihatlar, cinayetin arkasnda "ngiliz parma" olduunu dnyorlard. Haklydlar. ngilizler nc kez muhalefeti kkrtp bir darbe giriimiyle ttihatlar devirmeyi planlamlard. Baarsz olan Bykeli S. Gerald Lowther hemen Londra'ya merkeze alnd. Yerine L. Mallet geldi. Doal olarak tercmanajan Fitzmaurice ile ataemiliter Tyrrell de ngiltere'ye arldlar. ngiltere ekip deitiriyordu, ttihatlarla tekrar uzlaaabilmek iin...

Doktor Nzm dnd

Ve o kank gnlerde Doktor Nzm, artk iktidar ele geiren arkadalarnn diplomatik abalaryla Yunanistan'daki esaretinden kurtularak vatanna dnd. Krk bir yandayd. Yunanistan'dan direkt zmir'e geti. Karyaka'daki Evliyazade Kona'nda kalan kz Sevin'i ilk kez grd. Sevin sansn, renkli gzlyd. Daha konumaya yeni balamt. Evliyazadelerin nee kaynayd. Kars Beria'nn durgunluu Doktor Nzm'n dikkatini ekti. Ne hazindir ki, ya kaltmsal ya da Doktor Nzm'n yaad
9. Sadrazam Mahmud evket Paa'nn suikast srasnda iinde bulunduu otomobil, ni-

163

frtnal hayat Beria'nn ruh saln olumsuz ynde etkilemeye balamt. Beria'nn psikolojik dengesi bozulma emareleri gsteriyordu... Dr. Tevfk Rd (Ara) anakkale Hastanesi'nin bahekimliini yapyordu. Ei Makbule hamileydi ve kardei Naciye'nin yannda zmir'de kalyordu. Dr. Tevfik Rd her frsatta zmir'e geliyordu. Bu ziyaretleri srasnda o da, Beria'nn durumunun farkna varm, ruhsal sorunlarm gidermesi iin birka ila vermiti. Ancak ilalar pek fayda etmiyordu... Evliyazade ailesi, Beria iin seferber olmutu. Aslnda benzer durumu daha birka yl nce yaamlard. Naciye Hanm'n ei Yemiizade zzet Efendi'yi benzer bir ruhsal hastalk sonucu kaybetmilerdi. zmirli ailelerde sk grlen akl hastalklarnn temel nedeni akraba evlilikleri miydi?.. Beria'nn durumuna en ok zlen babas Evliyazade Refik Efendi'ydi. Be ocuu vard ama nedense Beria'nn yeri farklyd. Kzm gtrmedii doktor kalmamt. Hepsinin tek yapt ey, ila vermekti. Durumun farkna varan Doktor Nzm zmir'de kalp eiyle ilgilenmek istedi ama hemen stanbul'a gelmesi iin ttihat ve Terakki

Cemiyeti'nden ar ald. Kz ve einin yannda ancak gn kalabilmiti... Avrupa devletleri birlik olmu, kck Balkan devletlerinin byk bir imparatorluu hezimete uratmasnn keyfini karyordu. Balkanlar'daki Osmanl tebaas toplu kyma uruyor, bu ramen Avrupa basnnda Balkan lkelerini ven makaleler yaymlanyordu. tthatlar, gerek insan haklar konusunda Bat aydnlarnn ve setilerin desteini almak ve gerekse mttefik aramak amacyla Avrupa'ya ekipler gnderdi. ekiplerden birinin bana gemesi iin Doktor Nzm alelacele zmir'den arlmt. ^oktor Nzm, Rahmi Bey ve Halil (Mentee) ile sosyalist lider r!1,, a . U r S ' i n P a ris'teki kkne gitti. Doktor Nzm, Jaures'le teki kaak gnlerinde tanmt. aures Fransz solunun efsanev isimlerinden biriydi. Pan u bastrldktan sonra dank durumdaki solun topara v e eski haline gelmesinde byk pay vard. L'Humaesni kurmutu. O yllarda Fransa'da eiderek eiir ksaa.
164

nan saldrgan ve oven milliyetiliin karsndayd. Jaures, misafirlerini ktphanesinde kabul etti. Doktor Nzn, Jaures'e, nce ihtilallerinin amalarn aklad; ardndan Osmanl ordusunun yenilgisinin nedenlerine deinip sz Balkanlar'daki zulme getirdi. Katliamlar rnek olaylar ve fotoraflarla anlatt. Sosyalist Jean Jaures ok etkilendi. Balkanlar'daki faciann bu dereceye vardn bilmediini syledi. nsan haklan ihlallerinin nlenmesi iin elinden geleni yapaca szn verdi. Osmanl ordusunun minik Balkan lkeleri karsndaki ciz durumuna da deinen Jaures, yenilginin tek nedeninin gericilik olduunu syleyip, ttihat hkmetin tez elden slahat reformlarn balatmasnn gerekli olduunu anlatt. Jean Jaures ttihatlarn Fransa'daki en yakn dostuydu. Ancak bu grmeden birka ay sonra sosyalist Jaures, oven bir Fransz milliyetisi tarafndan vurularak ldrld. Doktor Nzm, Rahmi Bey ve Halil Bey'den oluan ttihat ekip, sosyalist lider Edouard Herriot gibi Fransz siyasetiler, insan haklar temsilcileriyle de grmeler yapp stanbul'a dnd. Doktor Nzm stanbul'a ayak basar basmaz kendini yine bir sorunun iinde buldu... ldrlen Mahmud evket Paa'nn ardndan sadrazamla Kavalal Mehmed Ali Paa'nn torunu Msr Prensi Said Halim Paa getirildi. Sadrazam bulunmu, ama yeni kabine bir trl kurulamyordu. ttihat ve Terakki Cemiyeti Merkezi Umumsi ile ehirlerde grevli ktibi mesuller arasnda bir trl anlama salanamyordu. Ktibi mesullerin arasnda Yakub Cemil, Atf (Kaml), Sapancal Hakk, zmitli Mmtaz, Hsrev Sami (Kzldoan), Topu hsan (Eryavuz), Abdlkadir gibi erkez fedailer vard. Bunlar Selanik kkenli Talat Paa, Doktor Nzm, Rahmi, Midhat kr gibi sivil ttihatlara "hizip oluturup, tek balarna karar alyorlar" diye karydlar. zellikle Talat Paa'ya ate pskryor, ekibinin yeni kabinede yer almasn istemiyorlard. Sonuta Selanik lobisi kazand: Cemal Paa'nn fedailerin gnln

almasyla "ttihat kabine" kuruldu. Kabinede, Talat Paa, Halil (Mentee), Midhat kr (Bleda), rksulu Mahmud Paa gibi isimler vard... ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin be yl srecek ikinci iktidar dnemi balamt. Evliyazade Refik Efendi de bundan payn alacakt...

Altnc blm 12 ekim 1913, zmir

ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin nde gelen ismi Selanikli Rahmi, Ahmed Reid'in yerine zmir'e vali olarak atand. Rahmi Bey, Talat Paa'nn sa koluydu. Zaten bu atama da onun isteiyle gereklemiti. Rahmi Bey'in zmir'e vali olarak atanmasnn nedenleri de vard. ncelikli sebep Rahmi Bey'in siyas izgisinde saklyd. Rahmi Bey'i dier ttihatlardan ayran en nemli zellii, ngilizlere yakn olmasyd! ttihatlar, zmir'in Osmanl ekonomisi iin neminin farkndaydlar. Selanikli Rahmi Bey zmir'e atanr atanmaz, belediye bakanlna tandk bir isim geldi: Evliyazade Refik Efendi! Evliyazadeler bir kez daha zmir Belediye bakanlna getirildi. ki kez zmir Belediye bakanl yapan Evliyazade Hac Mehmed Efendi'den sonra, olu Refik Efendi de ayn koltua oturdu! e yl zmir'in kaderine hkmedecek bu iki isimden Evliyazade Refik Efendi'yi az ok tanttk. Peki Selanikli Rahmi Bey kimdi? Selanik erafndan, sfendiyar ailesine mensup varlkl ve iyi eitim grm bir kiiydi. 25 haziran 1873 ylnda Selanik'te dodu. Hk ve ortarenimini Selanik'te yapt. 3 ylnda Mektebi Hukuki ahane'ye kaydoldu. Okulu bitirime yakn bir jurnal sonucu tutukland. Serbest kalnca Avrukat. Abdullah Cevdet ile "Readiye Komitesi"ni kurdu. ?l an II. Abdlhamid'i devirip yerine Veliaht Read Efendi'yi !ekti. 1899 ylnda Jn Trkler ve Ahmed Celaleddin Paa da yaplan anlama zerine lkeye dnd, anik^teki "hikyesini" biliyorsunuz. t'in ardndan Selanik milletvekili oldu. 1911 yi- 1C
166

lnda evlenen ttihatlar kervanna o da katld. Ei Nimet Hanm, bir nceki blmde okuduunuz Sultan Mehmed Read'n seryaveri Binba Tahsin'in kz kardeiydi. Nimet Hanm'n ailesinin yks hayli ilginti... Nimet Hanm'n dedesi -bir nceki blmde okuduunuzMir Mehmed Ali Paa'nn gerek ad Kari Detrois'ti. 1834 ylnda Prusya'da domu, on iki yandayken, stanbul'a gelen bir okul gemisinden atlayarak Osmanl Devleti'ne snmt. ltica bavurusuyla bizzat ilgilenen Sadrazam Ali Paa'yd. Mslman olup "Mehmed Ali" ismini ald. Mektebi Hayriye'de okutuldu. Krm, Bosna, Karada, Rusya savalarnda gsterdii stn basan sonrasnda ordu komutanlna (serdarla) ykseltildi. Arnavutluk Ayaklanmas'n bastrmakla grevliyken yaplan bir basknla ldrld. Mir Mehmed Ali Paa'nn drt kz vard: Hayriye, Adeviye, Zekiye ve Leyla.

Kzlarndan Hayriye Hanm, 31 Mart Ayaklanmas'n bastrmak iin Selanik'ten stanbul'a gelen "Hareket Ordusu"nun komutam Hseyin Hsn Paa'yla evliydi. Nimet Hanm ite bu evlilikten dnyaya geldi. Nimet Hanm'n Tahsin dnda bir aabeyi daha vard: Muhlis. Muhlis hi evlenmedi. Salah Birsel'in Sergzeti Nono Bey ve Elmas Boazii adl kitabnda yazdna gre, arkadalar Muhlis Bey'e "Nono Bey" diyorlard! Muhlis, Fransa'da Nancy Ziraat Okulu'nu birincilikle bitirdi. Enitesi Rahmi Bey'in zmir'deki iftliinde alt. zmir ehir Kulb'nde elenmeyi seviyordu. Bir gn ressam hap Hulusi onun bir resmini yapt. O resim "Kulp Raks" iesinin stndeki iki resimden biri oldu! Dier karde Sultan Mehmed Read'n seryaveri Binba Tahsin, nl metamatiki Gelenbev smail Efendi'nm soyundan Aliye Hanm'la evliydi. Trk solunun nde gelen ismi Mehmet Ali Aybar bu iftin oludur. Yani, Vali Selanikli Rahmi Bey'in ei Nimet Hanm, Mehmet Ali Aybar'n halasyd.1
I. Mir Mehmed Ali (Kari Detrois) Paa'nn Leyla adndaki kz ise, Polonya'daki baarsz ihtilal teebbsnden sonra 1849 ylnda yirmi yandayken Osmanl Devleti'ne snan Mustafa Celaleddin (Yzba Konstantin Polkozic Borzecki) Paa'nn olu Hasan Enver Paa'yla evlendi. Bu evlilikten be ocuk oldu: Celile, Mehmed Ali, Mustafa Celaleddin, Sara ve Mnevver. air Nzm Hikmet, Celile Hanm-Hikmet Bey iftinin oludur. Nzm Hikmet'in baba tarafndan. ddesi Mehmed Nzm Paa da Selanik'in son valisidir. 167

ttihatlarn ou birbirleriyle akrabayd. Yukanda yazdm. Mir Mehmed Ali Paa'nn drt kz vard: Hayriye, Adeviye, Zekiye ve Leyla. Rahmi Bey, Hayriye Hanm'n kz Nimet'le evliydi. Peki Zekiye Hanm'n olu kimdi: Ali Fuad (Cebesoy)! Yani Rahmi Bey "dava arkada" Ali Fuad'n enitesiydi. Doru mudur bilmem sadece alnt yapyorum: Ali Fuad Cebesoy ise, resmen hi evlenmemi ve bilaveled (ocuksuz) vefat etmitir. Kendisinin gzel kuzinlerinden (Rahmi Bey'in ei) Nimet Hanm'a k olduu ve bu yzden evlenmediini, o zamanlar sylerlerdi. (Mnevver Ayal, Rumeli ve Muhteem istanbul, 2003, s. 59) Selanikli Rahmi Bey'in enitesi ise, hemerisi "ttihatlarn kasas" Midhat kr'yd (Bleda). Midhat kr'nn ei Hatice Hanm, sfendiyaroullanmn kzyd. Selaniklilerin bir ortak zellii vard herhalde... Selanikli Rahmi Bey ok iki ierdi. Onunla ayn sofray paylaanlar masada szp kalrd. Dostlarn, arkadalarn masada uyuklarken grmek Rahmi Bey'in en byk zevkiydi. Bu "zel bilgilerden" sonra gelelim daha "ciddi" meselelere... Selanikli Rahmi Bey neden zmir'e vali yaplmt?

Mill burjuvazi douyor

orunun yantn vermek iin, Rahmi Bey'in memleketi Sela<'in neminin altn bir kez daha izmek gerekiyor. Ama bunu bize Doan Avcolu Trkiye'nin Dzeni adl kitabyla anlatsn: Selanik'te hayli gl bir ticaret burjuvazisi yetimiti. Selanikli eler, kltr seviyeleri, yabanc dil bilmeleri, kurduklar bas' en, gazeteleri, kulpleri, zel okullaryla ticaret burjuvazisi zm-

'larak iyice sivrmilerdi. Dnmeler ve Museviler, Jn Trk hami desteklemekteydiler. Bir rejim deiikliinin onlara, Rum ve u iadamlarnn stanbul'daki tekel durumunu ykmaya frsat eceini ummaktaydlar. (1969, c. 1, s. 167) sonuta baardlar ve rejim deiikliini gerekletirdiler. 3 car antlasmasvla. Osmanl'n
168

yapsnda sahip olduklar ayrcalkl konumlarn kaybeden Yahudiler, Sabetayistler ve Mslmanlar artk iktidar olmulard. Ama drt yl sonra hi beklenmedik bir olay gerekleti... Osmanl'nn "gizli bakenti" Selanik kaybedildi! Yahudi, Sabetayist ve Mslman tebaann, Osmanl'dan baka gidecek vatan yoktu! Tarih koullar bu unsuru dn nasl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nde yan yana getirdi ise o gn de "Trkiye" kavramnda buluturmutu ! Yeni vatan Trkiye'ydi... Ve tm bunlar "Trk ulusuluunun" domasna neden oldu! "Trk ulusuluunun kilometre talarn kimlerin dediini" bilmemiz iin araya girip minik bir not yazmak istiyorum: Yukarda ad geen Yzba Konstantin Polkozic Borzecki, 1849 Polonya ihtilali sonras nce Paris'e sonra Osmanl'ya snd. "Mustafa Celaleddin" adn ald. Osmanl ordusunda paala kadar ykseldi. 1869'daLes Turcs Anciens et Modernes (Eski ve Yeni Trkler) kitabn yazd. Bu alma, Osmanl'da Trklk akmnn baeserleri arasnda yer ald. Kitap, "Trklerin ve Hunlarn veya Moollarn rk olarak akraba olduklar fikri yanltr. Trkler ve Avrupallar byk Touro-Aryan rknn yesidir" tezini ileri sryordu. "Dou'da yalnzlam Trkl Avrupa'yla birletirmeyi" savunuyordu. Bata Mustafa Kemal olmak zere ttihat subaylar, Mustafa Celaleddin Paa'nn bu kitabn ellerinden dlmyorlard... Bu yeni politikann tarihsel dnemecini Babli Baskm'yla balatabiliriz. Babli Baskn hem Osmanl hem de ttihatlar iin dnm noktas oldu. Bu sadece be yllk zgrlk ortamn bitmesi deildi, ayn zamanda ttihatlarn Rum, Ermeni, Arnavut, Arap rgtleriyle kurduu ibirliinin sona erdiinin tarihiydi. "Osmanlclk" artk rafa kaldrlyordu. ttihatlar artk yeni itttifaklar kuruyordu. Ya da daha nce kurduklar ittifaklar, Osmanl'nn devlet politikas haline getiriyorlard ! Bu ittifakn temel tezi "Alman devlet anlayndan" alnmt: ne pahasna olursa olsun devletin varl korunacakt! Bunun yolu da "Trk ulusuluundan" ve dolasyla "mill burjuvazi" oluturmaktan geiyordu. "Mill iktisat" fikrini ttihatlar arasnda ortaya atanlardan bi169

de Selanik Yahudisi Moiz Kohen'di. Siyonistlere kar kp, Yadileri Osmanl topraklarna aran ve Selanik kaybedildikten n r a stanbul'a yerleen Moiz Kohen, Yahudilerin esasta Trk ya , Trk Yahudisi olarak kendilerini tanmlamalar fikrini savunuordu. Moiz Kohen o kadar "Trkle" inanyordu ki, dinini deil ama adn "Tekinalp" olarak deitirdi!

"Yahudilerin kendilerini Trk olarak tanmlamas" fikrini savunan sadece Moiz Kohen (Tekinalp) deildi; zmir Yahudisi Selim Mizrahi gibi isimler de benzer gr yayan birok yaz kaleme aldlar. ttihat ve Terakki Cemiyeti hakknda yapt aratrmalarla bilinen Feroz Ahmad, ttihatlarn ekonomideki Hristiyan hegemonyay ykmak iin, Trklerle birlikte Yahudileri de tevik ettiini, bu iki grubun yaratlmak istenen mill burjuvazinin temel unsuru olduunu belirtiyor. Evet, mill burjuvazinin en gl olduu zmir, bu nedenle Osmanl'nn en nemli kentiydi. Kozmopolit bir yapya sahip bulunmas nedeniyle olduka dikkatli olmak gerekiyordu. Osmanl ticaretini elinde tutan Levantenlerin, Rumlarn ve Ermenilerin rktlmemesi gerekiyordu. Bu operasyonu yapacak kii ise, liberalizme ve ngilizlere yakn, Selanikli Rahmi Bey'den bakas olamazd... Rahmi Bey'in "ngiliz taraftarl" Kbrsl Kmil Paa'dan bile fazlayd. Bu konuda sz Rauf (Orbay) Bey'e brakalm: Rahmi Bey, Selanik'ten mebus seildiinden, devletin siyasetinde belli bal sz ve tesir sahiplerinden biriydi. Devletin menfaatini ngilizlerle anlamada grr, bunu salamak urunda almaktan geri kalmazd. Bu sebeble Balkanlar'da ngiliz siyasetini yayp yrtmek maksadyla ngiltere'de kurulmu "Balkan Komitesi" isimli cemiyetin mslcileri olarak stanbul'a gelen Bohston kardeleri iltizam ettii aide, onlar ngiliz dostluuyla hreti bulmu olmasna ramen iyi abul etmeyen zamann sadrazam Kmil Paa'yla arasnda iddetli amazhklar kmt. Her iki taraf gazetelerdeki ak mektuplarybrlerini hrpalamlard. Bu hal nihayet Kmil Paa ile ttihat ve kk Cemiyeti arasnda uzlalmaz bir ayrlk dourmutu. (Rauf rbay, Cehennem Deirmeni, 2000, c. 1, s. 88) ^ Bey yalnz deildi; bata Talat Paa, Selanikli Cavid Bey ttihatlar, "topraklan zerinde gne batmayan" bu nparatorluuyla iyi ilikiler kurmak amacndaydlar.
170

Neden Evliyazade Refik Efendi?

Gelelim bir dier soruya: Rahmi Bey, Evliyazade Refik Efendi'nin belediye bakanlna gelmesini neden ok istemiti? ncelikle bir konunun altna izmek gerekiyor... Evliyazade Refik Efendi belediyeye uzak biri deildi. 9 haziran 1909'da, zmir'in " dairei belediye"ye blnmesi ve bunlarn hudutlarnn belirlenmesi amacyla ehrin ileri gelenlerinden oluturulan komisyonda, UaMzade Sadk, Talzade Edhem, Kantaraaszade Ali, Yemiizade Sabri vb. birlikte grev almt. Ancak belediye ve basnn iddetli muhalefetiyle bu proje rafa kaldrlmt. Evliyazade Refik Efendi, 10 mart 1912'de yaplacak genel seimler ncesinde zmir'de sandklan denetlemek zere oluturulan on kiilik Tefti Heyeti yeleri arasndayd. Seimler sonrasnda kiilik oy sayma tefti grevini de Mordehay Levi, Yosef Ostruga'yla birlikte gerekletirmiti. 1912 genel seimi "sopal seim" diye adlandrld. Sylenenlere gre ttihatlar g gsterileriyle halktan zorla oy toplam ve oy saymlarnda da hile yapmt. ddialar zerine Evliyazade Refik

Efendi seildii belediye meclisi yeliinden 27 mart 1912'de istifa etmiti. Bu siyasal almalar sonucu mu Refik Efendi belediye bakan seilmiti? Refik Efendi ttihatlar iin ne ifade ediyordu? Evliyazade Refik Efendi, ttihatlarn en gl isimlerinden Doktor Nzm'm kaynpederiydi. "Temmuz Devrimi" ncesi yararl faaliyetleri olmutu. 1912 seimlerinde ise nasl bir ttihat olduunu ispat etmiti! Ve en nemli zellii: bata ngilizler olmak zere Levantenlerle ok iyi iliki iindeydi!..

Mahmud Celal (Bayar)

ttihatlar vali ve belediye bakann belirledikten sonra zmir'e ktibi umum olarak Mahmud Celal'i (Bayar) gnderdiler... Mahmud Celal'in zmir'e gnderilmesini basit bir "parti mfettilii" gibi grmek hata olur. Mahmud Celal (Bayar) 15 mays 1883 tarihinde Bursa'nn Gemlik ilesine bal Umurbey kynde dodu. Babas Abdullah Fehmi Efendi Bulgaristan gmeniydi. Medreseli olmasna karn

aydm bir kiiydi. Fkha ve slam tarihine meraklyd. Umur

171

Rtiyesinin mualllimi evveliydi (birinci retmeni). Mahy Celai ' in iki kardei daha vard. Birisi daysnn yardmyla Asker dadsi'nde okuyordu ama veremden ld. Dier dei Asm ise bahriye subay olmak istiyordu ama o da veremh Celal'in days hkimdi ve Yeni Osmanllarn nde gel e n aydnlarndan Ali Suavi'nin arkadayd. Mahmud Celal, kk yata hrriyet fikri ve mcadelesiyle dasayesinde tant. Yeenine byk zen gsteren days, ona okumas iin Serveti Fnun dergileri verdi. Avrupa'dan gizlice Gemlik'e gnderilen Jn Trklerin kard gizli yaynlan bakkal Nuri Efendi'den alp daysna getirirdi. "Yeralt faaliyetlerine" kk yata balad. ' Bursa'da pek Meslek Okulu'nda College Franais de l'Assomption'da eitim grd. Avram Galanti'nin Trkler ve Yahudiler adl kitabndan Mahmud Celal'in Bursa Alliance sraelite okuluna devam ettiini aktarmtk. (1995, s. 219) Okul bittikten sonra, Dyun Umumiye'nin ttn gelirlerini toplamak iin kurduu Reji daresi'nin Gemlik ubesinde alt. Buradan snavn kazand Ziraat Bankas'na geti. Bankacla ilk adm att. Ardndan Almanya'nn Deutsche Orient Bank'm Bursa ubesinde memurluk yapt. Bankadaki iki Trk'ten biriydi. Dieri Hac Saffet Efendi ise ei Reide'nin amcasyd. Mahmud Celal'in ei Reide'nin ailesinde bankac oktu.2 Bir gn Edirneli Mehmed Efendi adndaki arkada, Mahmud Celal'e Bursa'daki gizli bir tekilattan bahsetti: "Kme!" Bu tekilat ttihat ve Terakki'nin koluydu. Mahmud Celal 1907'de ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girdi. Merutiyet'in ilanndan sonra Bursa ktibi mesul oldu. Sonra ayn grevle zmir'e gnderildi. ttihat ve Terakki Cemiyeti zmir ktibi mesul Mahmud Celal,

i Beyler Soka'ndaki cemiyetin merkez kulbnn ikinci katnda oturuyordu. kulpte hemen bir dizi konferanslar dzenledi. Konferanslan } ktankyl kr (Kaya) veriyordu. Mahmud Celal'in bir dir yardmcs ise cemiyetin Tilkilik ubesinin bakanln yrten Uakzade Muammer'di.
a

yar in kaynpederi inegllzade Refet Efendi i Bankas'nn kurucularndanca Efendi'nin kardei Hac Saffet Efendi de kurucularndandr. Hac Saffet kizinci T . a n d a l Banl<as Bursa ubesinin ilk mdrdr. Hac Saffet'in olu ise, be-seO|a n (I1u |^ emle^ de' A n l <ara CHP milletvekillii ve Bankas genel mdrl yapm
R ef e t

172

Eczacba ve Giraud
Rahmi Bey, Mahmud Celal (Bayar) ve Evliyazade Refik'ten oluan "sacayana" zamanla bir isim daha katld: Sleyman Ferid (Eczacba)! Refik Efendi, aile dostlar ifa Eczanesi'nin sahibi Sleyman Ferid'i iki yakn alma arkadayla tantrd. ttihatlarn izmir'de nde gelen isimlerinden Sleyman Ferid de o gnlerde ok mutluydu. O da dier ttihatlar gibi 1911'de am'dan zmir'e gelmi tccar Caferzade Kemal Efendi'nin kz Saffet Hanmla evlenmi ve olu, Rahmi Bey zmir'e geldii gn domutu. Sleyman Ferid yakn arkada Evliyazade Refik'in oluna verdii ismi kendi oluna da koymutu: Nejat (Eczacba) !3 Evliyazade Refik, Rahmi Bey ve Mahmud Celal Bey'e bir isim daha tantrd: Henri Giraud! Giraud ailesiyle dostluk, Evliyazade Hac Mehmed Efendi'den olu Refik'e "miras" kalmt. Mahmud Celal, Sleyman Ferid'le ilk tantklar gn nasl samimi olduysa, Rahmi Bey de yeni tant Henri Giraud'la ok yakn oldu. yle ki Giraud ailesi, Rahmi Bey'i hibir zaman yalnz brakmayacak, lene kadar irketleri zmir Pamuk Mensucat'm ynetim kurulu bakan yapacaklard! Rahmi Bey'in zmir'de Levanten ailelerle ilikileri hep dostane oldu. Bu ilikiler kimi zaman dedikodulara neden olmuyor deildi. rnein, evini Gztepe'den Bornova'ya m tayor, bu tanma olay hemen kullaktan kulaa sylentilerin yaylmasna neden oluyordu. Neymi, Rahmi Bey, Whittallerden Madam Charlton Whittall'e yakn olmak iin evini tamm! zmir'de dedikodu hi eksik olmazd... Gerek Rahmi Bey'in gerekse Evliyazade Refik'in hizmetleri ou zaman bu dedikodularn hemen kapanmasna neden olurdu...

"Mill bankalar" kimler kurdu?

kinci Merutiyet'ten sonra on bir kez vali, alt kez belediye bakan deitiren zmir'in 1908-1913 yllan arasnda nasl bir istikrarszlk iinde olduu tahmin edilebilir. O dnemde en byk sorun gt. Balkanlar'dan binlerce in3. "Nejat" evrensel bir isim olmal ki, hemen her lkede bu isme rastlanmaktadr. Of173

mir'e akyordu. G tek tarafl da deildi. zmir ve evresin200 000'e yakn Rum da yllardr yaadklar topraklardan aynlp Yunanistan'a gidiyorlard. Rumlar Osmanl topraklarn terk ederken, sadece Muslunanleil, bata Selanik olmak zere Sakz, Linini, Midilli gibi blgelerdeki Yahudiler de, Hristiyan antisemitizminden korkup Osmanl'ya

kayorlard. zmir, gleri aresizlikle seyrediyordu. Acil zm bekleyen sorunlar her daim deien ynetim yznden kroniklemeye balamt. Evliyazade Refik, belediye bakanlna geldiinde ilk olarak Cemil (Topuzlu) Paa'nn stanbul ehreminiliine geldii dnemde hazrlad "Zabtay Belediye Talimnamesi"ni zmir'e de kabul ettirdi. Bu talimnamenin temel zellii polis ve belediye zabtalarn bir at altnda toplamakt. zmir Belediyesi'nin kadrolar zayft; belediye avular daha ok Frenk Mahallesi, Kordon, Badurak, Kemeralt gibi ilek ve zengin blgelerde istihdam ediliyordu. Kadrolar yetersizdi yetersiz olmasna ama mevcut olanlar da ileri pek sk tutmuyorlard. Bu durum gazete sayfalarna da haber malzemesi oluyordu. avularn esnafla olan "sk ilikileri", yani rvet, srekli ima ediliyordu. Belediyenin ncelik verdii konu, finansman sorununun zmyd. Belediye bor arayna girince areyi ngiliz irketiyle anlamakta buldu. Alnacak parayla gazino, bulvar, park yaplacakt. Maliye Nezareti 50 000 ngiliz lirasna kefil olmay kabul etti. Ancak ufukta grnen sava olaslklar, borcun almamamasna neden oldu. Tm olumsuzluklara ramen belediye, zellikle kentin iman iin srekli aba sarf etti. Ama bu da kolay olmuyordu. rnein, manla kentin iinde yer alan mezarlklarn kaldrlmas ve bu ulara park alan yaplmas, yeni tartmalar da beraberinde -tirdi. Oluturulan dinsel muhalefeti Vali Rahmi Bey gsledi. baba'daki Yahudi, kiemelik'teki Mslman mezarlklan1 k a l d rdi- Yerine park ve bahe yapld. r e k Rahni Bey gerekse Evliyazade Refik cesur admlar atr d. Yllardr zerinde tartlan, ancak hibir somut adm ayan projeleri hayata geiliyorlard. rnein yllardr pror olan Basmane'yi nhtma balayacak bir bulvar hemen dtlar en nemli icraatlarna: ttihatlarn ekonomi stra174 tej isine uygun olarak, "mill" irket kurmay zendirdiler. rnein, ttn reticisine dk faizle bor verebilmek iin, Ttn Zrra Bankas kurmak iin kollar svadlar. Sadece zmir'de deil, Anadolu'da da "mill banka" kurma dnemi balamt. rnein sanayinin kredi ihtiyacn karlamak iin tibar Mill Bankas kuruldu. Kurulan her "mill bankann" bir hikyesi vard. rnein, Osmanl Bankas'nn Adapazar ubesi, bir Trk tccarnn kredi istemesi zerine, Hnstiyan bir tccar kefil gstermeyi art kounca, bu yredeki Numan Hamid, brahim Nuri, smail Hakk, Mustafa Nuri aralarnda para toplayarak "Adapazar slam Bankas"n kurdular.4 Konya'da "Konya Mill ktisat Bankas" ald. zmirli Evliyazade Refik, Selanikli Rahmi ve Bursal Mahmud Celal, zmir yresinin Yahudi, Sabetayist ve Mslman erafn rgtlemek, sermaye birikimini oluturmak iin ellerinden geleni yapyorlard. Amalan eraf, tccar ve iftiyi, "mill" irketler sayesinde, Rum ve Ermenilerle rekabet edecek dzeye getirmekti. zmir'deki "sacaya" ksaca "bulvar irketi" olarak bilinen, "zmir marat ve naat Umumiye irketf'nin kurulmasna nayak

oldular. Bu irketin grevi adndan da anlalaca gibi yalnzca bulvar yapmak deildi. Gerekli grlen yerlerde denizi doldurmak, bataklklar kurutmak, kendi adna bina yaparak bunlan satmak ve kiralamak, tramvay iletmek, kentin imar ile sslemesini yapmak vb. bu irketin grevleri arasndayd. Sermayesi 300 000 lira olan irketin imtiyazn zmir'in nde gelen tccarlar ald. Sermayedar grubunda Ahmed Hersapaazade Zeki, Emirlerzade Refik, smail Receb, Osmanzade Yusuf Ziya gibi isimler de bulunuyordu. Soru: "mill bankalarn" ve "mill irketlerin" kurulmasnda, gerek zmir'de oturan ve gerekse Selanik'ten g eden Sabetayistlerin arl nedir? Keza, Ulusal Kurtulu Sava'nda ilk direni rgtlerinin, "mill bankalarn" ve "mill irketlerin" bulunduu Ege blgesinde kurulmasnn bildiimiz "hamaset edebiyat" dnda bir baka aklamas yok mudur ? Bu direni rgtlerindeki Sabetayistlerin arl nedir? Ne yazk ki bu lkenin "tabular" bu tr sorulara ve aratrmalara engeldir! Geelim...
4. Adapazar islam Bankas zamanla Trk Ticaret Bankas'na dnt. Bu ulusal banka da.

2 75

Bamsz k Trk cumhuriyeti!

Balkan Sava geride kalal iki buuk ay olmutu. ktidar silah avla ele geiren ttihatlar, Edirne'yi de geri almak istiyorlard. istekte olanlar sadece ttihatlar deildi. Bata Edime olk zere kaybedilen topraklarn yeniden ele geirilmesi iin k altnlarn orduya balamaya balamt. Ve ttihatlar Osmanl'nn maks talihini dntrecek karan aldlar. Bulgarlara, Yunanllara, Srplara sava ilan ettiler. Osmanl ordusu artk "ilerliyordu". Albay Fethi (Okyar) komutasndaki kuvvetler Krklareli, Yarbay Enver komutasndaki kuvvetler ise Edirne zerine yryordu. Yllardr kylara demirleyip duran Osmanl donanmas bile harekete gemiti. Binba Rauf (Orbay) Hamidiye kruvazryle Akdeniz'de, dman donanmasnn arkasna szarak, hareket slerini bombalamaya balad. Birka gn iinde, Kean, psala, Uzunkpr derken Edirne geri alnd. Hem de kinci Merutiyet'in yldnmnde! Edirne'ye ilk giren svarilerin banda Yarbay Enver vard. "Hrriyet Kahraman" bu kez "Edime Fatihi" olmutu. Osmanl ordusunun ksa bir srede toparlanp Edirne'yi geri almas Avrupal elilerin Sadrazam Said Halim Paa'ya gitmelerine neden oldu. stekleri netti. Osmanl Londra Antlamas'n tek tarafl bozmutu, hemen igal altna ald topraklar terk edecekti! Avrupal, "hasta adam"n ayaa kalkmasn istemiyordu. Ama alt yz yllk Osmanl'da "oyun" oktu. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Sleyman Asker, Kuuba Eref, Sapancal Hakk, Yzba erkez Reid, Yzba Fehmi, kub Cemil gibi fedaileri Bat Trakya'ya girdi. Ve aldklan topularda "Garb Trakya Muvakkat Hkmeti"ni kurdular. Geici yeni hkmetin bana Mderris Salih Hoca Efendi'yi gediler. Sleyman Asker (takma ad "Zeynel Abidin") Genelkuray bakan oldu. Yeni hkmet pul bile bastrd. ma Avrupallar bayra bile olan bu "bamsz devleti" tanmadlar! 'unu anlamlard. Osmanl'ya baskya devam ettiler,

arada Garb Trakya Muvakkat Hkmeti'nin "Dileri ba1 yrtp, Yunanistan ve Bulgaristan temsilcileriyle g l e r yapan kimdi dersiniz: Evliyazadelerin damad Dr. Tevfk Rucl(Aras)! Cumhuriyeti tarihinin en uzun sre Dileri bakanl176 m yapacak Dr. Tevfk Rd ilk diplomasi deneyimini o grmelerde edinecekti!.. Osmanl Devleti, basklar karsnda Garb Trakya Muvakkat Hkmeti'yle ilgisi olmadm srekli olarak aklamak zorunda kald. Ama bu arada kendi bar artlarm ileri srmekten de geri durmad. Sonunda Bulgarlar ve Yunanllar ile Osmanl Devleti arasnda stanbul-Atina antlamalar imza edildi (29 eyll-14 kasm 1913). Antlamalara gre, Edirne, Dimetoka ve Karaaa'm iinde olduu blge Osmanl'ya brakld. Bunun zerine ttihat fedailer " bamsz devletlerini" brakp Osmanl'ya geri dndler!

Enver Harbiye nazr oluyor

"Hrriyet Kahraman" ve "Edirne Fatihi" Yarbay Enver artk rtbesinin iine smyordu. Edirne'nin alnmasndan sonra albay oldu. Mektebi Harbiye komutanlna atand; ama bunu pek ciddiye almad ve grevine de balamad, nk gz ykseklerdeydi. Gz ykseklerdeydi ama hastayd. kinci Balkan Sava'nn devam ettii bir dnemde apandisit ameliyat olmusa da arlarndan kurtulamamt; ayrca, barsaklarndan da rahatszd. Beikta Saman skelesi'nde bulunan evinde istirahat ediyordu. Yalnzca zel dostlarn kabul ediyordu. Bir gn ziyaretine Sleyman Asker geldi. Enver'e bir teklifte bulundu: Harbiye nazn olmas gerektiini syledi. Yoksa Talat Paa, Cemal Paa'y Harbiye nazr yapacakt. Sleyman Asker'nin teklifi Enver'in houna gitti. Harbiye nazrl iin neyi eksikti ? Rtbesi yetmiyordu ama olsun, ykseltilebilirdi ! O gnden sonra kafasndan Harbiye nazrl ve Erknharbiyei Umumiye reislii hi kmad. Grn nce en yakn arkadalar ttihat fedailere at. Hepsi yerinde buldu. Ertesi gn Babli'ye giderek Sadrazam Said Halim Paa'yla grt. Sadrazam, bir sre beklemesinin iyi olacan syledi. Enver sinirlendi. Kendisini salt ttihat ve Terakki'deki arkadalarnn deil, d lkelerin de istediini sert slubuyla syledi. Sadrazam Said Halim Paa, biraz taviz verip, Harbiye nazn deil de Genelkurmay bakan olabileceini syledi. Albay Enver, Genelkurmay Bakanl'nn Harbiye Nezareti'ne bal olduunu, orduyu kendisinin ynetmesi gerektiini, bakalar tarafndan

177

lirlenen politikalar istemediini anlatt. n zerine Sadrazam Said Halim Paa durumu hemen Talat Paa*1* greceini syledi. Talat Paa, Enver'in isteini renince ard; olay Cemal Paa

'ya aktard, Enver'i ikna etmesini istedi. Cemal Paa Enver'in evine gidip, vatan grevlerin onu ok rduunu, Almanya'ya gidip ameliyat olmasn, istirahatnn ardndan bu meseleleri grmeyi teklif etti. Enver ikna olmua enziyordu. Cemal Paa ardndan ttihat fedaileri ararak onlarla grt. Enver'in aklna fedailerin girdiine inanyordu. Fedailer bata Talat Paa olmak zere baz ttihatlardan rahatsz olduklarn, kabineye Cemal Paa'yla birlikte Enver'in de girmesinin art olduunu sylediler. ittihat fedai subaylarn sivillere gvensizlii sryordu... Bu arada Enver ameliyat stanbul'da olmaya karar verdi, ilk ameliyatn Dr. Cemil (Topuzlu) Paa yapmt, ikincisini de o yapacakt. Enver ertesi gn Alman Hastanesi'ne gitti. Hem Saray'a hem Dahiliye Nazn Talat Paa'ya ameliyat olacan bildirdi. Talat ve Cemal paalar hemen plan yaptlar. Harbiye Nazn izzet Paa'y incitip zmemek iin Cemal Paa nce Nafa nazrl vekilliine atanacak, sonra Bahriye nazrlna, oradan da Harbiye nazrlna getirilecekti. Bu plandan haberi olan ittihat fedailerden Yakub Cemil tabancalann kuanp Alman Hastanesi'nin yolunu tuttu. Ameliyata giren Cemil (Topuzlu) Paa'ya, "Eer Enver masadan sa olarak kalkmazsa, seni ldrrm" dedi. Sonunda Enver masadan sa kalkt ve ttihat fedai subaylar gcyle Talat Paa ve Cemal Paa ikna edildi. Albay Enver'in, Harbiye nazn olabilmesi iin en azndan tueral olmas gerekiyordu; Trablusgarp Sava'ndaki ve kinci ikan Sava'ndaki hizmetleri iin er yl kdem verilerek "tugeneral" yapld. Ve... 1 ocak 1914'te Enver, "paa" oldu. ^nver'n "paa'lk serveni Talat Paa'yla arasnn biraz ala n e d e n oldu. Fakat ttihatlar bu durumu pek sorun yaprd' 1] ^ H a r b y e N a z m Enver Paa'y tebrik etmek iin kuyrua Paa'nn o gnlerdeki bir baka konuu ise zmir Belekan Evliyazade Refik Efendi'ydi. Ama o Babli'ye sadenk ziyareti iin gelmemiti...
178

Evliyazadeler ile Enver Paa'nm ortak hobisi

zmir Belediye Bakan Evliyazade Refik Efendi'nin Enver Paa'y ziyaretinin nedeni atlk sporuydu. zmir'deki grkemli at yarlar Balkan Sava'yla nemini ve deerini yitirivermiti. Smyrna Races Clup dalm, irinyer'deki hipodromun kaplarna kilit vurulmutu. Evliyazade Refik Efendi'nin, dnemin birok yarn kazanan Reyhan adl at artk yan koamyordu. Keza olu Nejat'n Arap derbisinde birinci olan Kheylan adl at da ifteler Haras'na kapatlmt. Evliyazade Refik pes etmek niyetinde deildi. At yarln yeniden canlandrmak iin hi vakit kaybetmeden giriimlerde bulunmak zere stanbul'un yolunu tutmutu. Biliyordu ki Harbiye Nazr Enver Paa'nm da en byk hobisi atlard. Evliyazade Refik, damad Doktor Nzm'n da sayesinde Enver Paa'yla hi beklemeden hemen grt. Konumasna, zmir'deki yarlar ve uyandrd byk ilgi hakknda bilgiler vererek

balad. Enver Paa, merakla dinledi. Grme srasnda atlk sporunun sadece zmir'le snrl kalmamas iin, kendi bakanlnda "Islah Nesli Feres Cemiyeti" (At Neslini Islah Dernei) ile buna bal olarak "Sipahi Oca"nn kurulmas emrini verdi. zmir Belediye Bakan Evliyazade Refik zmir'e umutlu dnd. Gerekten de hemen kurulan Sipahi Oca ksa srede devrin ileri gelen at merakllaryla doldu. Bakrky'deki (Makriky) hazineye ait Veliefendi ayn bu ie tahsis olundu.5 Aslnda burada 1911 ylndan beri at yarlar yaplyordu. Ancak o yllarda modern yarlk teknii henz stanbul'a gelmemiti. Evliyazade Refik sayesinde ngiltere ve Macaristan'dan getirilen uzmanlar, jokeyler istanbul'daki at yarlarnn modernlemesini salad. Ayrca Romanya'dan gelen spiker Sabri (Tula) Bey, modern yarlk anlatmnn yerlemesinde nemli bir etken oldu. Enver Paa'nn, Mesut, Sleyk, Maallah adl Arap atlan vard. Enver Paa, Evliyazade Refik araclyla izmir'den Ubeyyam adl bir at daha ald. Bu at istanbul yanlarnn en gzde ampiyonu oldu.
5. Veliefendi ayr Bizans dneminde ordularn eitim yapt, Hal ordusunun karargh kurduu tarih bir ayrd. Fatih Sultan Mehmed istanbul'u kuatmadan nce kuvvetlerini bu geni ayrda sava dzenine sokmutu. Burada kimi zaman manevralar ya179

vyam', e n z a c*e Abdlhalim Efendi'nin Geyik ve Reyhan atlan zorluyordu... t yanlannn zmir'de yeniden canlanmaya balad o gn. bir baka spor dal Trklerin ilgisini ekmeye balamt: futbolVe futbolun zmir'de gelimesinde yine bir Evliyazade'nin byk emei vard...
ad

Futbolcu Evliyazade Nejad

Osmanl topraklarna futbolu ilk getirenler ngiliz Levantenlerdi. ngilizler 1890 ylnda izmir Bornova'da futbol oynamaya baladlar, ilk futbol kulb "Football and Rugby Club"d. Futbolun gelimesinde izmir'in nl Levanten ailelerinin rol vard: Giraudlar, Whittaller, Charnaudlar...6 II. Abdlhamid'in baskc ynetimi nedeniyle Mslmanlarn futbol oynama zgrl yoktu. stibdat ynetimi Mslmanlann sosyal kulp kurmalanna bile izin vermiyordu, izmir futbol ligi adeta "yabanclar ligi"ydi. Panianios, Apollon, Pelops, Evangalis, sko, Karavokiri, Midilli karmas gibi Rum, Yunan, ngiliz ve Ermeni karm takmlar ile talyan Garibaldi takm vard. Futbol malar kran krana geiyordu. yle ki, Bapapaz Hrisostomos her maa gelip Rum takmalann takdis edip rahipleriy beraber tribnden ilahler okuyordu. Rum Evangelidis Okun bando takm ma boyunca durmadan alyordu... anmuz Devrimi"nden sonra gelen zgrlk sporu da etkiledi. zmirli Trkler arasnda futbolu tantan, reten, sevdiren ve mesine katklan olan isim, zmir Sultansi'nde spor retme ve ayn zamanda "ark'n bilardo ampiyonu" olarak tanrmeni Melikyan Efendi'ydi. Melikyan Efendi'nin giriimlefunlan "zmir Sultansi Futbol Takm" ilk man Pelops

' sahasnda 22 ekim 1910 tarihinde yapt. akmn futbolculan arasnda bulunan Baha Esad (Tekant) ian gelecek kavgalann kmasna neden olacak bir evliTrkT* E v y a z a d e l e r e d a m a t olacakt... erin futbola aktif katlmlarn salayan ittihatlard, urmay kadronun ou eitimlerini yurtdnda yaptttallerneaf b'h b 'm f u t b o l u n istanbul'a tanmasna da nayak oldu. ngiliz ' e ve dolavK "i O s m a n 1 topraklarna getirdiyse, Fransz Giraudlar da tenisin Izkieri hi. u'T >"a Osmanirya eplm^in,^ ^..-., - : ,-:_...11-.- -r,,..,, .,
Wni 1ir

180 181

lar. Paris ve Londra gibi kltrn beii saylacak kentlerden etkilendiler; iktidara geldiklerinde de grdklerini ve rendiklerini hayata geirmek iin kollar svadlar. Futbolun kitleleri etkisine alan bir spor olduunu Avrupa'da grmlerdi ve imdi futbolun bu zelliinden yararlanmak istiyorlard.

Kaleci Ali Adnan (Menderes)

zmir'de kurulan ilk Trk kulb "Karyaka Genlerbirlii Futbol Takm" oldu. Krmz-yeil renkleri olan takm daha sonra Karyaka Spor Kulb adn ald. Kulp ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin zmir il binasnda dodu. Cemiyetin zmir merkezi ayn zamanda Karyaka Spor Kulb'nn lokaliydi. Karyaka'nn 1912 ylnda kurulmas bir tesadf deildi. Balkan Sava sonras zellikle Rumlarn ban ektii yabanclarn zmir'i terk etmesi Trklerin kendilerini daha iyi gstermelerine neden olmutu. Rum takmlarnn yerini Trk takmlar almaya balayacakt. Karyaka'dan ksa bir sre sonra "Hilal" kuruldu. Siyah-beyaz renkleriyle futbol sahalarnda frtna gibi esen bu takm sonradan "Altay" adn ald. Altay takmnn kurucular arasnda bir Evliyazade vard: zmir Belediye Bakan Evliyazade Refik Efendi'nin olu Nejad!.. Evliyazade Nejad futbola yabanc biri deildi. Futbola, yakn arkadalar Talat (Erboy), Sabri (Sleymanovi), erif Remzi (Reyent), Hasan Tahsin (Soydam), imendiferci Rfat'la (yison) birlikte 1905 ylnda balamt. Futbol oynamak o gnlerde srgn nedeniydi... nternational Amerikan Koleji rencisi Talat, eref Remzi ve Sabri devrin zmir valisi Kbrsl Kmil Paa'nn basks sonucu, "futbol oynadklar" iin okuldan atldlar. Talat okumak iin gittii ngiltere'de futbolunu gelitirdi. Ayn tarihte ziraat eitimi almak iin gittii Belika'da futbol oynayan bir dier zmirli futbolcu ise Evliyazade Nejad'd. Trk futbol tarihinde, "Belika'da futbol oynayan ilk Trk" Ev" liyazade Nejad'd! Evliyazade ailesi, II. Abdlhamid basksndan oullan Nejad kurtarabilmek iin onu Belika'ya gndermilerdi. Nejad Belika'da iki yl kald. has Refik Efendi nasl at yarlarnn gelimesinde faal ise, ade Nejad da Trk futbolunun modernlemesinde etkin i oynad. Futbol tzn Trke'ye o kazandrd. Evliyazafejad bu almasnda yalnz deildi. ngiltere'den dnen Ta(ileride enitesi olacak Baha Esad da ona yardmc oldular. Fvliyazade Nejad sadece Altay takm kurucusu olmakla kalad

Ayn zamanda takmn renginin siyah-beyaz olmasn isteyen kiiydi! Altay marn ise takm arkada Amerikan koleji rencisi Said (Odyak) yazmt: erefli anl Altay Kuvvetinle kudretinle yaa Altay, Altay sevil, ko, atl, oyna Semalarda semalarda parlda. zmir'in parlak yldz Duydular anmz, Yksel ki sen kararsn ay Kudretinle kuvvetinle yaa Altay... 7 Altay da, Karyaka gibi ttihatlarn takmyd. Bunun en belirgin gstergesi, ttihatlarn Maarif nazn Mustafa Necati Bey'in kendine ait odasn Altay'a tahsis etmesiydi. Daha sonra ttihat ve Terakki Cemiyeti zmir Ktibi Umumsi Mahmud Celal (Bayar) araclyla Altay'a kulp binas verdi. Altay zmir'de frtna gibi esti. Kurulduu yl, Karyaka, MidilTrablusgarp takmlar arasnda yaplan turnuvann ampiyodu. Bu zafer zmir sokaklarnda, caddelerinde davul zurna rak kutland. Ayn yl Altay, Ermeni takm Armenion'u yezmir benzer sevin gsterilerine sahne oldu. ngiliz genen kurulu Pakser'i 4-3, Rumlarn takm Paniainios-Apollon karma takmn 2-0 yendi. bir ma hibir zaman unutmadlar: Evliyazade Nejad'n d mata talyan Levantenlerin takm Garibaldi'yi 10-0
- A ly takm hepsi "Altay" '" lcularl kulplerine o kadar balydlar ki, soyad kanunu knca dini almak istedi. Ancak igal altndaki izmir'e 9 eyll 1922'de svari Q y", daha s o n ^ F" F a h r e d d i n P a 5 a "Altay" soyadn alnca, futbolculardan, erif "Eral111 "^laltay"^ r a n S a R a c i n S akmnda da oynayan Basri Vahab "zaltay", kaleci Ceadn aldlar. ylesine Altay sevgisiyle doluydular ki, Vahab zaltay
7

182

yenince, talyan konsolosu, "talyan mill kahraman Garibaldi kk drld" diye kulb kapatt! O yllarda Altay'n kalesini koruyan isim Ali Adnan'd (Menderes)... Kaleciler futbol sahalarnn en yalnz futbolcusudur. Gelecekte Evliyazadelerin damad olacak Ali Adnan, ocukluundan babakanla uzanan yolda hep yalnz olacakt. Son yolculuuna karken bile...

Yedinci blm 1914, zmir

Karyaka'daki Karavokiri sahasnn evresi Trk ve Rum seyircileriyle dolmutu. Trklerin sesi sanki daha gr kyordu: "Kaf Kaf Kaf, Sin Sin Sin... Kaf Sin, Kaf Sin, Kaf... " "Krmz Trkl, yeil Mslmanl temsil etsin" diye seilen, Karyaka Spor Kulb'nn krmz-yeil bayraklann srekli sallayan Trkler hi susmuyordu. Man henz balaryd; ortasaha oyuncusu sai plikizade Sadi, topu saak Kadzade Rfat'n nne att. Mein yuvarla kontrol eden Rfat, Rum solbeki almlayp, topu ortalad. Rum defansnn baklar arasnda top Rum kale sahas nndeki santrfor Ali Adnan'n (Menderes) nne dt. Ali Adnan kaleciyle kar karyayd. Topa olanca gcyle vurdu. Top kalenin epey

stnden auta kt... Hayatnda ilk kez, o futbol sahasnda yuhaland. Krlgan bir yaps vard; belki de bu olayn etkisiyle Karyaka Spor Kulb'nden ayrlp yeni kurulan Altay'a gemiti. stelik santrfor oynamay da brakmt. Futbolun yalnz mevkii, kalecilii semiti! 'utbolun yalnz adam, yaamn yalnzln oktan renmiti, stelik daha on be yandayd... Yl 1894. Adnan'n babas ibrahim Edhem, stanbul'da Darlfnun t a n 'nin hukuk blmnn son snf rencisiydi. ahim Edhem hukuk blmnden nce hangi okulda renrr > grmt? Antalya Milletvekili Kenan Akmanlar, Adalet gazetesinde
184

20 eyll-10 kasm 1969 tarihleri arasnda "lmsz Menderes" adl bir yaz dizisi kaleme ald. Akmanlar yaz dizisinde days brahim Edhem'in renimine ilikin u bilgiyi yazd: "Edhem Bey'e gelince, o stanbul'da Amerikan kolejinden sonra artk Darlfnun'un hukuk blmne devam ediyordu." O tarihte stanbul'daki Amerikan kolejinin ad Robert Kolej'di. 16 eyll 1863'te renime almt. stanbul'daki Amerikan Kz Koleji'nde Trk renciler (rnein Halide Edib [Advar]) okurken, Robert Kolej'de hi erkek Trk renci yoktu. Okul kaytlarna gre, Hseyin Hulusi (Pekta)1 ilk mezundu. Robert Kolej ilk Trk mezunu 1903 ylnda vermiti. Okul 1903'ten nce Mslman Trk renci mezun etmediine gre brahim Edhem, Robert Kolej mezunu olamaz. Peki Kenan Akmanlar days brahim Edhem hakknda yanlyor olabilir mi ? Yeen Akmanlar "lmsz Menderes" adl yaz dizisini, evket Sreyya Aydemir'in Menderes'in Dram adl kitabna yant amacyla kaleme almt. Aydemir'in kitabn "hatalarla dolu" bulan Kenan Akmanlar, bu kadar basit bir konuda daysnn renimi hakknda yanlm olabilir mi? Ya da brahim Edhem, Mslmanlar arasnda, Hristiyanlk propagandas yapt iin "gvur mektebi" olarak bilinen Amerikan misyoner okulunda renim grdn saklamak gayesiyle bir baka adla okula kayt yaptrm olabilir mi ?2 Kenan Akmanlar, Amerikan koleji konusunda yanlmyor da, okulun bulunduu ehir konusunda hata yapm olabilir mi ? brahim Edhem, Tarsus (1888), Antep (1876), Harput (1878), Merzifon (1886) kolejleri gibi Amerikan misyoner okullarnn birinde renim grm olamaz m ? nk biliniyor ki, 1880'li yllarn ortalarndan itibaren baz Trk aileler ocuklarn bu "gvur" okullarna gnderdiler. Kenan Akmanlar'n yazdna gre, brahim Edhem'in babas smail Efendi, olunu kmil bir devlet adam olarak yetitirmek istiyordu.
1. Hseyin Hulusi (Pekta), Bekta eyhi Nafi Baba'nn torunlarndandr. Robert Kolej'den mezun olduktan sonra iki yl Darlfnun'da, ardndan Sorbonne niversitesi'nde okudu. Mudanya ve Lozan konferanslarnda sekreter ve tercman olarak alt. ehitlik Tekkesi olarak bilinen Nafi Baba Tekkesi gnmzde Boazii niversitesi iinde yer almaktadr. Tekkeden geriye ise yalnzca kalntlar kalmtr. 2. Konuyla hi ilgisi yok ama, Trk medyasnn nde gelen isimlerinden gazeteci-yazar

Altemur Kl'n, Robert Kolej'in son snfna kadar ad Demir Kl't. Son snfta Demir

185

brahim Edhem'in babas smail Efendi, aslen Moral'yd. Kkn in Kerkk-Sleymaniye'den geldii syleniyor. r mail Efendi'nin Krt olduu hemen akla gelebilir. Ancak, kS Zaholu olan Yale niversitesi bran dili profesr Yona Sa m Krdistan Yahudilerinin Halk Edebiyat: Antoloji adl abasnda; A. Medyal Krdistanl Yahudiler kitabnda, Sleyaniye ve Kerkk bata olmak zere, XX. yzyla kadar Mezoponya'da ok sayda Yahudi'nin yaadn yazmaktadrlar. 1947 saymnda Kerkk'te 4 042; Sleymaniye'de 2 271 Yahudi kalmBlgede Krt ve Yahudilerden baka Araplar, Yezidler, Hristiyanlar ve Trkler de vard. Bugn srail'de Mezopotamya'dan gen 50 000'in zerinde "Krdistanl Yahudi" olduu bilinmektedir. smail Efendi'nin soyaacna ilikin bir iddiay da biz yazalm: 1600'lerin balarnda Osmanl-Habsburg savalan srasnda Halep'te istenen an yksek vergiler sonucu bir ksm tccar zmir'e g etmiti. brahim Edhem'in baba tarafna Halepizadeler deniyordu. Bu isim bu olasl glendiriyor. smail Efendi, Kerkk-Sleymaniyeli mi, Halepli mi, yoksa Morali m? Bilinmiyor! Aslnda ne i yapt da tam bilinmiyor. evket Sreyya Aydemir, smail Efendi'nin "Aydn Vilayeti Tahrirat Umumiye mdr" olduuna inanmyor. Byle yazanlarn kk ve lzumsuz bir aba harcadklarn yazyor. nk byle bir kadro o tarihlerde yoktu. (Menderes'in Dram, 2000, s. 14) smail Efendi'nin memurluu var m, o da bilinmiyor; ama iinde incirlik ve zeytinlik bulunan Dedekuyu'da bir iftlii olduu biliniyor. Hukuk rencisi brahim Edhem'in annesi Fitnat Hanm hakknda ise yeteri kadar bilgi var. Gn gelecek torunu Adnan' (Menderes) tek bana bytecek olan Fitnat Hanm, zmir'in ileri gelenlerinden Ktipzade Mehed Efendi ile Ktipzade Safiye Hanm'n drt ocuundan (BeW r : Ahmed, erife ve Fitnat) biriydi. Igintir Fitnat Hanm'n annesi Ktipzade Safiye Hanm'n soc tutulmu iken, babas Mehmed Efendi hakknda soyaac mda hibir bilgi yoktur! ecere 1724 ylndan balyor! oyaacnn en banda Elhac (Hac) Mehmed Efendi var. z' mtesellim (vergi toplama memuru) greviyle geldii sany O r ^ nereden geldii bilinmiyor.
186

Fitnat Hanm'm annesi Safiye, Elhac Mehmed Efendi'nin torunu olarak gzkyor. Ktipzadeler geni bir aileydi; Aydn, zmir ve Selanik'e kadar yaylmlard. Selanikli nl ttn tccar Sabetayist Kapana Ktipzade Sabri

Efendi'nin, zmirli Ktipzadelerle bir akrabal var myd? Bugn ounluu stanbul'da yaayan eski Selanikli Ktipzadeler, zmirli Ktipzadeleri tanmadklarn sylyorlar. Ayrca zmirli Ktipzadelerin soy ktnde "Sabri" ismi yok! Ama bu ecerede Ktipzade olduu bilinmesine ramen Safiye Hanm'in ei Mehmed'in de ad gzkmyor! in garip yann yazaym: bu ecerede sadece kadnlarn soyaac tutulmutur. Bir koldan Ktipzade Meryem Hanm'in, dier koldan Ktipzade Safiye Hanm'n soyaac yazlm! Benim de grdm baz zmirli ailelerin soyaalannda, soy kadndan devam etmektedir. Neyse...

Emre Kongar ile Adnan Menderes akraba

brahim Edhem'in ailesini tanmay srdrelim... smail Efendi-Fitnat Hanm iftinin oullan brahim Edhem'den baka, bir de Sacide adl kzlar vard. Sacide, zmir Belediye bakanl yaparken grevden alnan Helvaczade Emin Efendi'nin olu "imendifer komiseri" Ahmed Hamdi'yle evliydi. Evliyazadeler, Uakzadeler, Helvaczadeler ve Ktipzadeler akrabayd. imdi uzak gibi grnen, Evliyazadeler ile Ktipzadeler arasndaki akrabalk, gn gelecek daha da yaknlaacakt... Sacide-Ahmed Hamdi iftinin Gzide, Hseyin, Hasan, Ali Selami ve Kenan isminde ocuklar vard. Hseyin ve Hasan ikiz dodu. Hasan kk yata vefat etti. Hseyin, Yurdakul Hanmla evlendi. Ali Selami evlenmedi. Gzide, Yzba Filibeli Nihad'la (Anlm) evliydi; Kenan (Akmanlar) ise, Selanik-Kprl "tapu kadastro" memuru Raid Efendi'nin kz Ltfiye'yle.3 Ali Adnan'n (Menderes) halas Sacide Hanm'n ocuklar "soyad kanunu" knca iki ayr soyad setiler. Kenan, "Akmanlar
3. Sohbetinden keyif ve feyz aldm Prof. Emre Kongar, son yazd Babam, Olum, Torunum; Yz Yllk yk adl (Remzi Kitabevi, 2003) kitabnda Adnan Menderes'le uzaktan akraba olduklarn yazmaktadr. Ancak bu akrabaln nereden geldiini yazmamtr; biz ekleyelim: Prof. Kongar'n halas Ltfiye Hanm, Adnan Menderes'in halasnn o187

adn alrken, dier iki karde Hseyin ve Ali Selami ise "Helvacolu' soyadn ald. Ali Adnan'n halas Sacide'den sonra babasnn hikyesine devam edelim... Hukuk rencisi brahim Edhem tatillerde istanbul'dan Aydm'a geldiinde Kzlseki'deki iftlik evinde kalrd. Bu ev, Aydn'n toprak aalarndan Hac Ali Paa'nn konann karsndayd. brahim Edhem, Hac Ali Paa'nn biricik kz Tevfika'ya kt. brahim Edhem, Tevfika'ya ak mektuplar gnderiyordu. Mektuplar gtren ise ablas Sacide'nin be yandaki kz Gzide'ydi. Gzide, hemen her frsatta sevilmek iin kar konaktan, yani Hac Ali Paa'nn konandan arlrd. Kk Gzide, days brahim Edhem'in, gsne sktrd mektuplar Tevfika'ya ulatrma konusunda olduka hnerliydi. Sevgililerin karlkl mektuplarn tarken bir gn bile yakalanmad. Her yl tekrarlanan yaz mektuplamalar srerken brahim Edhem hukuk renimini tamamlad. Aydn Vilayeti Tahrirat Umumiye Mdrl'nde ktiplik ve davavekillii yapt. Bu arada babas smail Efendi'ye, Tevfika'yla evlenmek istediini

aklad. smail Efendi, olunun isteine kar kar gibi oldu. Kar kmasnn nedeni Tevfika'nn verem olmasyd. Ama olunun srarlar karsnda "evet" demek zorunda kald. smail Efendi ve Fitnat Hanm aile bykleriyle birlikte komular Hac Ali Paa'nn konana gidip Tevfka'y oullarna istediler. Hac Ali Paa'nn ne yant verdiini yazmadan nce, kimlii konusunda birka sz sarf etmem gerekiyor.

Hac Ali Paa'nn sr dolu hikyesi

ncelikle bir konunun altn kaln bir kalemle izmek gerekirek Menderes ailesinin biyografisini anlatan kitaplar, ge; elinizdeki kitabn yazm srasnda grtm kiiler Hac ^a n n kimlii konusunda hep farkl anlatmlarda bulundu. ' a c A" Paa'nn kimliine ilikin bir fikir birlii yoktur. Z l a n kitaplarda ortak gr, 1877-1878 Osmanl-Rus Sava 5 Dobruca'dan Eskiehir'e gettigi eklindedir. (evket Wa Aydemir, Menderes'in Dram, 2000, s. 18) m Ve Kafkas gleri" konusunda alma yapan Abdullah urkiye'de hep yanl bilinen bir geree dikkat ekiyor:
188

slamiyet'in yan sra Krm'da Hristiyanlk ile Musevlik de mevcuttu. Gayrimslimlerin hemen hepsi Gzleve, Karasupazar, Akmescit, Bahesaray ehirlerinde yayorlard. Din ve mezhep dnda, Ermeniler, Grcler, Rumlar ve Karayim Musevileri Mslmanlarn yaaylarn benimsemilerdi ki, bu ilgin bir durumdur. Rumlar ile Ermeniler, Rus mparatorluu'na katldklarnda Trke konuuyorlard. {Krm ve Kafkas Gleri, 1997, s. 22) Krml Ali, Eskiehir'den Tire'ye gidiyor. Sebebinin ne olduu tam bilinmemekle birlikte, eline silah alp Tire dalarna kyor, ekya oluyor. Kendine kucak am bir lkede hemen ekya olmas hayli tuhaf deil mi? Dan tan, insanm bilmeden ekya oluyor! Sonras daha da ilgin: ekyalktan bkp, Tire'de byk bir iftlikte khyalk yapmaya balyor. Bu arada iftliin gen dul hanmyla evleniyor. Bylece "Ali Aa" unvann alyor. Ardndan Kabe'ye gidip "hac" oluyor; "Hac Ali Aa", sonra da "Hac Ali Paa" adn alyor! "Paa" unvan Saray'dan kendine "miri miran" denilen sivil paalk unvanyla geliyor. Bu hikyede yantn bilemediimiz ynla soru var... rnein, niye Tire ? Siren Bora zmir Yahudileri Tarihi (1908-1923) adl almasnda

bakn ne diyor:
1453 ylnda stanbul'a Tireli Yahudilerin srgn edildiini biliyoruz. O halde bu tarihten nce Tire'de Yahudiler yayordu. 1492 ylnda ise, spanya'dan kovulan ve Osmanl Devleti'ne sman Yahudilerin bir ksm Tire ve Manisa'ya yerlemiti. Tire tapu tahrir defterine gre XVI. yzyln ikinci yarsnda Tire'de 64 hane, 18 bekr Yahudi yayordu. Keza daha sonraki yllarda Filistin'den getirilen Yahudilerin bir ksm da Tire'ye yerletirilmiti. Tire'de Rum nfusunun da olduu biliniyor. Krml Ali, kozmopolit Tire'yi tercih etmiti! Tire'nin bir zellii ilgi ekiciydi...

XV. yzyldan XVIII. yzyla kadar kadar tam yz yl boyunca Tire, Osmanl'nn paralarnn basld yerdi, yani darphaneydi. Neyse fazla kafa karkl yaratmayalm! Krml Ali dadan inerek "igveysi" olmay neden kabul et189

9 iftlik sahibi dul kadn Trk ve Mslman myd ? Yoksa a da Yahudi miydi ? Dul kadnn kimlii hep byk bir sr nlarak kald. an Menderes'in dedesi Hac Ali Paa eceresinde bu kadar bilinmezin olmas tuhaf deil mi? rnein Adnan Menderes nliinde, dedesinin "Mabeyinci Ali Paa" olduunu sylyor, kten de II. Abdlhamid'in Mabeyinci Ali Paa's vard, ama o stanbul'dan hi dar kmamt. Yani Aydn ve Tire'deki "Hac Ali Paa'yla uzaktan yakndan ilgisi yoktu. Adnan Menderes'in kendisini yceltmek iin z dedesi Hac Ali Paa'ya deil, Mabeyinci Ali Paa'ya ihtiya duymasnn sebebi neydi? Yine sylenenlere gre, Hac Ali Paa'ya, II. Abdlhamid'e bal olduu iin, Tire'de 70 000, Aydn akrbeyli'de 30 000 dnm toprak verilmiti. Soru basit: bu kadar byk topra niye versin? O dnemde bata ngilizler olmak zere yabanc tccarlar, ihracat rnleri yetitirmek iin topraklan binlerce liraya satn alrken, padiah kimin topran kime bedava verebilir ki ? Ama rivayet yle!.. 1866 ylnda kanlan yeni yasayla birlikte yabanclara tanmaz mal alabilme hakk tannmt. Bunun zerine 1878'de 41 ingiliz tccar zmir-Aydn arasndaki ekilebilir arazilerin pek ounu satn aldlar. rnein, D. Baltazzi 247 000 dnm; W.G. Maltass 122 592 dnm; R. Wilkin 130 228 dnm; A. Edward 80 000 dnm; E. Lee I 040 dnm; C. Gregoriades 5 160 dnm; J. Aldrich 6 000 dnm A.S. Perkins 16 360 dnm toprak ald. Hac Ali Paa'mn "gya bedavadan konduu" Tire'de, J.H. Hatnson 1 556; F. Whittall 18 868 dnm topraa, binlerce sterlin vererek sahip olmutu. O dnemde herkes Aydn blgesinden toprak alma peindeydi. Keza: enr I877'de Osmanl uyruklu Kafkas Yahudileri sz konusudur; Alyans Alliance sraelite niverselle) sorumluluunda Aydn yaknlarnda r iftlie yerletirilenler iin bir tarm kolonisi oluturulur. (H Nahum, lzmir Yahudileri, 2000, s. 47) ic Ali Paa "Kafkas Yahudisi" olabilir mi? u konuda elimizde yeteri kadar bilgi ve belge yok.
1

190

Hac Ali Paa'mn olu Sadk'n torunu Mnci Giz, dedesi hakknda farkl bilgiler vermektedir: Konya'da yayor. Sonra ad bir kan davasna karyor; ldrlnemesi iin bir Arap aile tarafndan stanbul Burgaz Adas'na getiriliyor Burada bir iftlikte srtma olarak ie balyor. 1,90 boyunda, sarn, renkli gzl bir adam. Zamanla iftlii de satn alyor, sonra Tire'ye gidiyor. Sonras malum hikye, dul kadnla evlenmesi vb.

Biliyorum kafanz kant. Anlatmak istediim de zaten bu karklk ! Krml Ali ya da Konyal Ali, "k hzyla" iler yapyor: nce daa kyor, sonra iftlikte khyalk yapyor ve arkasndan "dul kadnla" evleniyor. Dul kadnn adn, torun Mnci Giz aklyor: Fatma! Hac Ali Paa'mn bu dul kadndan ocuu oluyor mu ? Evet oluyor: Tevfika, Sadk, kr ve Refik. Bir kz daha var, ancak adm ailede kimse bilmiyor, nk bebekken lyor. En kkleri Tevfika'yd. En by Sadk, Arnavut Ali Zot Paa'mn kz Feriye'yle evliydi. Feriye ayn zamanda gelecekte Arnavutluk kral olacak Ahmed Zogu'nun kuzeniydi. Feriye, uzaktan II. Abdlhamid'le de akraba saylr, nk Arnavutluk Kral Zogu'nun kz kardei Prenses Seniye, II. Abdlhamid'in en kk olu Abid Efendi'yle evliydi.4 Feriye Sadk'n ikinci eiydi. Sadk'n ilk ei Refiha'dan Sabiha isminde bir kz vard. kinci ei Feriye'dense Sadk isminde olu oldu. brahim Edhem'in akndan ne yapacam bilemedii o gnlerde Hac Ali Paa'mn ocuu, Tevfika, kr ve Refik bekrd.

Tevfika karlyor
Biz dnelim "kz isteme" trenine... Yazlanlara baklrsa, Tevfka'y, olu brahim Edhem'e isteme4. Ahmed Zogu, Arnavutluk'un nemli ailelerinden biri olan Zogolli ailesine mensuptu. Manastr Asker idadsi'nde okudu. Ardndan bir sre Galatasaray idadsi'nde renim grd. Birinci Dnya Sava'na Avusturya ordusu saflarnda katld. Yirmi be yanda iileri bakan oldu. Yugoslavya'ya kar Arnavutluk direniini organize etti. Otuz yanda cumhurbakan, otuz yanda, yani 1928 ylnda Arnavutluk kral oldu. I939'da talyanlar Arnavutluk'u igal edince Yunanistan'a snd. 1940'ta Londra'ya giderek lkesinin yeralt direniine nderlik etti. 1961'de Fransa'da vefat etti. Olu Leka Gney 191
a 0' den smail Efendi ve Fitnat Hanm, Hac Ali Paa'mn kiiliin i m sertlikte bir yant aldlar. Hac Ali Paa, "Hayr vermem" ne uy&u diyerek kestirip att. Dn olduu gibi bugn bile Anadolu'da hasta gen kzlarn evlenince iyileeceine inanlrken, Hac Ali Paa'mn kznn evlene sine kar kmasnn bir baka nedeni olmalyd! stelik brahim Edhem hukuk renimi grm, aydn bir insand. Trkler arasnda okumu aydn ka kii vard ki ? Temiz, dzenli, zarif ve evresince sayg gren bir kiiydi. Yani iyi yetimi kltrl, gzel konuup yazan ve edebiyata merak olan bir Osmanl mnevveriydi. Keza gerek baba tarafndan Halepizadeler, gerekse anne tarafndan Ktipzadeler zengindiler. zetle, Tevfika'nn iyilemesi iin olanaklar fazlayd. Keza Hac Ali Paa'mn hasta kznn son arzusunu bile yerine getirmek istememesinin hangi geerli nedeni vard acaba? Hac Ali Paa'mn kz Tevfika'y vermesinin nedeni sadece kznn deil, brahim Edhem'in de verem olduunu bilmesi miydi ? stelik gen avukatn kalp hastas olduu da syleniyordu. brahim Edhem, Hac Ali Paa'mn kararm renince ok zld. zmir'e gitti; konuyu ablas Sacide'nin kocas Ahmed Hamdi'ye at. Ne yapacam da syledi: Tevfka'y karacakt. Yazlanlara baklrsa, Ahmed Hamdi, Salepizade Midhat ve

k brahim Edhem, Hac Ali Paa'dan korkmadan, ekinmeden gidip Tevfka'y kardlar. Yazlanlara inanrsak, ekyann kol gezdii bir dnemde Hac Ali Paa'mn konann korumasz olduunu dnmemiz gerekiyor. Neyse... Ama oluyor ite; gen ellerini kollarn sallaya sallaya Tevfka'y karyorlar. Bir akam vakti Tevfka'y zmir'e getiriyorlar. re alelacele iki gen evlenip, zmir Beyler Soka'ndaki bir eve yerleiyorlar. Ve gkten yine elma dyor!.. e ilgili tarih kitaplarna bakarsak, araya giren hatrl kiiler sa Hac Ali Paa kzm ve damadn affedip, barna basyor. sin korktuu, karsnda titredii sert kiilikli Hac Ali unuayveriyor. "Eeee, madem brahim Edhem olumuz heri n^ k a r m a y baard, evlenmeyi de hak ediyor" demitir aka bir yana bunlar hi inandrc deil. : A 1 Paa'nn kimlii zerine anlatlanlar ne de Tevfika
192

ile brahim Edhem'in aklar ve kalar akla uygun deil! Yeilam filmlerinden yklenilerek yazld duygusunu veriyor. Gerei bilmiyoruz. Ama yazlanlarn da doru olmadn anlayabiliyoruz. O halde unu yazabiliriz: bir sr var!

Yrek yakan aclar

Tevfka-brahim Edhem evliliinden bir yl sonra... Lepiska sal, sarn, mavi gzl ilk ocuklan zmir Beyler Soka'ndaki evde dodu: Melike. yl sonra... Tevfka'nm aabeyi Sadk Bey'in Aydn Sarayii Mahallesi'ndeki konanda ikinci ocuklar dnyaya geldi: Ali Paazade Adnan (Menderes)! Burada iki ayrntya dikkatinizi ekmek istiyorum. Ali Adnan'n doum tarihi 1899. Melike'nin ise 1896. Diyelim ki, brahim Edhem-Tevfika ifti 1895'te evleniyorlar. Acaba Tevfika evlendiinde ka yandayd? Bunu u nedenle soruyorum: hani Hac Ali Paa'nm, daha "paa" olmadan nce 1878'de Dobruca'dan gelip, Aydn evresinde "hac" ve "paa" unvanlarn ka ylda aldn ortaya karmak istiyorum! Yazlanlar doruysa hepsini "k hzyla" yapmas gerekiyor! Bir dier ayrnt: Ali Paazade Adnan, babasnn deil annesinin soyunu isim semiti! Babas brahim Edhem'in adm almas gerekmiyor mu? Yani neden "Halepizade Adnan" veya "brahim Adnan", ne bileyim "Edhem Adnan" deil de, "Ali Paazade Adnan"? Neden?.. Geelim... Kz Melike ve olu Ali Paazade Adnan'n doumuyla moral bulan Tevfika yine de hastal yenecek gc bulamad. Giderek sal bozuldu. Atei ykseldi, ksrkleri sklat. tahszl artk hi yemek yememe boyutuna vard. Fitnat Hanm gelini ve iki torununu alp zmir'e geldi. zmir doktorlar seferber edildi. Ama verem ilerlemiti.

Tevfika, arkasnda bir e ve iki minik bebek brakp son nefesini verdi.
193

Ali Paazade Adnan daha kkt, ne olduunun faiknda bile deildiAbla Melike ise sadece be yandayd. O yllarda ei smail Efendi'nin zerine Manisa'dan Hasna isminde bir kuma getirmesine kzan Fitnat Hanm koca evinden ayrld. Artk ei Halepizade smail'in adm deil, kendi ailesinin adn kullanacakt: Ktipzade Fitnat Hanm! Fitnat Hanm okelilie karyd. Yukarda yazdm gibi Fithat Hanm'n iki ocuu vard: brahim Edhem ve Sacide. Sacide'nin ei Ahmed Hamdi Bey ok apknd. Damadnn apknlna ok kzan ve kznn onun yznden ektii skntlar nedeniyle gen yata ldn dnen Fitnat Hanm, kznn ailesine mirasndan hi pay ayrmad. Yani Fitnat Hanm hayli gl bir kadnd. Kocasndan ayrlan Fitnat Hanm, olu brahim Edhem ve torunlar Melike ile Ali Paazade Adnan'n bakmn stlendi. Ancak talihsizlik pelerini brakmad. Eini kaybeden brahim Edhem de hastaland. Veremdi. Doktorlar arenin svire'de olduunu sylediler. Gitmesine engel yoktu ama ocuklarm brakmak istemiyordu. Fitnat Hanm oluna srar edip, svire'ye gitmeye ikna etti. brahim Edhem, valizini toplayp, zmir'den stanbul'a geldi. )nce burada muayene olacakt, eer are bulunmazsa svire'ye gidecekti. Zamann en nemli otellerinden biri olan Meserret Oteli'ne leti. Ancak bu arada hastal artt; doktorlara gidecek gc mde bulamyordu. Annesi Fitnat Hanm' ard. Ama FitHamm stanbul'a ulaamadan brahim Edhem otel odasnda can verdi. tnal Hamn olunun stanbul'daki Merkez Efendi Mezarl1 "a defnedilmesini istedi. ;e ilemlerinden sonra zmir'e torunlarnn yanma dnd. J c henz evlerini terk etmemiti. Olundan sonra kz Sad e y i kaybetti. e\ [erinden gidecei voktu.
a ' ^ b r a n i m Edhem'den sonra alt yandaki Melike de veda etti. : Ali. J\J i Adna , annesi, babas, halasndan hemen sonra abla- (1|., , . u<i>, uues, anas, Halasndan IK
Va %

y de kaybetmiti. Daha yandayd.

194

Yaam boyunca aklna ne zaman ablas Melike gelse, Ali Adnan hep gzya dkecekti. Ne annesinin ne de babasnn yzn anmsyordu; ailesinden tek bildii ablas Melike'nin mavi gzleri ve sar salaryd...

Days akl hastasyd

"Ali Adnan ve babaannesi Fitnat Hanm bir balanna kalakalmlard." Adnan Menderes'le ilgili kitaplar, makaleler, yaz dizileri, belgeseller hep bu yukardaki cmleye yer veriyor.

Gelin u cmleyi biraz aalm... Ali Adnan'a neden sadece babaannesi Fitnat Hanm sahip kmt ? Anne taraf Ali Adnan'la niin ilgilenmemiti ? Ya da bu yarg yanl myd ? Yant bulmak iin Ali Adnan'n anne tarafna yani Hac Ali Paa ailesine tekrar dnelim. Anne tarafndan Hac Ali Paa ailesine akraba olan Osman Evliyazade'nin, Hac Ali Paa'nn ldrlmesine ilikin bu kitabn yazarna yapt aklama da hayli ilgintir:
Tire'den Bayndr'a kaplcaya giderken Rum arabacs tarafndan ldrlyor. Arabac yolda arabay durduruyor, silahn ekiyor. Hac Ali Paa cebinden bir kese altn karp arabacya uzatyor. Arabac "Maln deil cann istiyoruz" diyerek Hac Ali Paa'y ldryor.

Diyorum ya bu hayat hikyesi hep gizemlerle dolu... Bu cinayet, Hac Ali Paa'nn kiiliiyle ilgili "izilen tablolara" pek yakmyor dorusu! Dr. Mkerrem Sarol Bilinmeyen Menderes adl kitabnda, Hac Ali Paa'y bakn nasl yazyor: Hac Ali Paa sert, mtehakkim mizal bir aile reisidir. Az konuan, arbal, ok cesur, korkusuz yaradll bir insandr. Ali Pa~ a'nm srdrd aile dzeni pederah bir dzendir. Son derece mut tehakkim olan paadan yalnz ailesi deil uzak yakn evresi de korkmaktadr. (1983, s. 7) O "ast astk, kestii kestik" Hac Ali Paa, cann kurtarmak iin arabacya bir kese altn teklif ediyor, ama kurtulamyor!
195

Neyse, ayrntya girmeyelim. Fani Ali Adnan'n, adn tad dedesi ldrlmt. Peki ya daylar? Hac Ali Paa ailesi o yllarda hep ac olaylar arka arkaya yad Kaybettikleri sadece kzlar Tevfika, damattan brahim Edhem ve torunlar Melike deildi. Hac Ali Paa'nn byk olu Sadk'm Feriye'yle evlendiini ve Sabiha isminde bir kzlar olduunu yukarda yazmtm. Ne yazk ki, Sadk, gen yata ld. Dul kalan Feriye, Sadk Bey'in erkek kardei Refik'le evlendirildi. Feriye Hanm, Refik Bey'in ikinci ei oldu. Refik Bey Siret Hanm'la evliydi ve bir ocuklar vard: Mesude. Ancak Feriha Hanm da gen yata vefat etti. ki dul, Feriye ile Refik evlendirilmiti! ki ocuk, Sabiha ve Sami ile Mesude hem kuzen, hem de karde olmulard. Ancak Sami bu evlilie kar kp Fransa'ya gitti ve uzun yllar dnmedi. Refik ile Feriye Hanm'n bir ocuklar oldu: Dndar. Ve Hac Ali Paa'nm bir dier olu kr de, aabeyi Sadkla ayn kaderi paylaacak, gen yata lecekti. Ama veremden deildi onun lm: "kr Bey bir ruh hastalndan mustaripti." (evket Sreyya Aydemir, Menderes'in Dram, !000, s. 21) Yani Ali Adnan'n days bir akl hastasyd. kr vefat ettiinde otuz yandayd. Gariptir Dndar da akl stasyd. leride greceiz ailede akl hastas says hi de az deildi. Ve gelelim yukardaki sorunun yantna... Annesiz babasz kalan Ali Adnan' days Refik neden yanna

almad? lnda almak istedi. Almak istemesinin bir dier nedeni Hac aann mirasnn blnmemesiydi. Konu mahkemelere yan1 Menderes'in babasndan duyduuna gre, Ali Adnan e gn durumann yapld odadaki pencerenin nn' Beni babaannemden ayrrsanz intihar ederim" diye balad ve bunun zerine mahkeme ocuun verasetini ^atHamm'a verdi. Hac Ali D > u ^aa nn miras blnm, akrbeyli iftlii Ali Ad- w olmutu. i s e Tire'deki araziler kald...
196

Gn gelecek, yaptklar evlilikle, akrbeyli iftlii'ne Evliyazade Fatma Berin Hanm, Tire'deki iftliklere ise Evliyazade Nejad ortak olacakt!

Amerikan koleji
O yllarda verem urad evden kolay kolay kmyordu. Ali Adnan giderek zayflamaya balad. Fitnat Hanm ne yapsa bu zayfln aresini bulamyordu. Sonunda zmir Gureba Hastanesi hekimlerinden Dr. ehr Bey kk Ali Adnan'a verem tehisi koydu. Fitnat Hanm uursuz vereme biricik torununu kurban vermemek iin rpnd. nce oturduklar evi deitirdi, Karyaka semtine tand. Temiz havas ve ferah bir bahesi olan bu evde Ali Adnan biraz kilo ald, salna kavumaya balad. stelik ele avuca smayan afacan bir ocuk olmutu. Disipline smayan mizac yznden sk sk babaannesini zyordu. Babaannesi ok disiplinliydi; ilk nceleri Ali Adnan'n sokaa kmasna bile izin vermiyordu. Hastalk kapmasndan endie ediyordu. Ali Adnan ok nadir, days Refik'in ziyaretlerine geldiinde yannda getirdii kz, Sabiha ile Mesude ablalar ve Sami aabeyiyle oynuyordu. Kk Adnan onun dnda akranlarn hep evden seyrediyordu. Sonra yasak kalkt. Ama yine kurallar vard: hava kararmadan eve gelinecekti, terli terli gezilmeyecekti... Hastalkla mcadele yllarnda kk Ali Adnan okula gidemedi. zel hocalardan ders alp, okuma yazmay rendi. kinci Merutiyet ilan edilir edilmez Uakzade Muammerin Arapfnn ilerisindeki konan okul binas olmas iin hibe etti. Memlekete "uyank bir nesil yetitirmek" amacyla kurulan okula, "Leyl (yatl) ve Nehar (gndzl) Merkez ttihat ve Terakki Mektebi" ad verildi. Okul, iptida (ilk), rtiye (orta) ve idad (lise) ksmlarndan oluuyordu. Okulun retmen kadrosu, Trkiye'nin gelecekteki nde gelen devlet adamlarndan oluuyordu. rnein Mustafa Necib, Curnhuriyet'in ilk kurulu yllarnn efsanev Mill Eitim bakan olacakt. Mustafa Necibin 1929'da gen yanda lm zerine, ay* m bakanla ayn okulda grev yapt arkada, meslekta Muj tafa (nar) getirilecekti. Okulun mdr kr (Saraolu) gw gelecek babakan olacakt. nl yazar Reat Nuri Gntekinffl
197

as Dr. Nuri Bey de bu okulda retmenlik yapyordu... fasnda fesi, zerinde dnemin hrriyet rengi krmz-beyaz

r-g Gsnde kurtuluu simgeleyen rozeti ve elinde bayral la li Adnan bu okulun orta ksmna gitti. En sevdii ders Ateolu Hayri Bey'in retmenliini yapt jimnastik dersiydi. Bir de sal ve perembe gnleri le sonras tatllennden faydalanp retmenler eliinde arklar syleyerek kr gezilerine gitmekten holanyordu. Ali Adnan (Menderes), hayat boyunca yanndan ayramayaca Edhem'i (Menderes) o yllarda tand. Ama asl ilikileri, Birinci Dnya Sava ortalannda bulu anda anldklan, yedek subay talimgahnda balayacakt... Ali Adnan okula baladktan sonra, artk daha bol vakti olan Fitnat Hanm akrbeyli iftlii'yle uramak istedi. Ancak Aydn ile izmir arasnda gidip gelmekten yoruldu. Btn mlklerinin ve para ilerinin idaresini avukat Fevzi (Akder) Bey'e teslim etti... 5 Bu arada, Ali Adnan, okulun orta blmn bitirmeden zmir Kzlullu'daki Amerikan kolejinin yatl blmne geti. Neden byle bir tercihte bulunmutu ? O dnemde, Amerikal Protestan misyonerlerin Osmanl mparatorluu snrlan iinde 430 okulu vard. Bunlardan biri de 1904 ylnda alan zmir'deki International American College'di. Amerikal Protestan misyonerlerin Anadolu'daki okullannda !3 465 renci renim gryordu. Bu rencilerden biri de artk Ali Adnan olmutu. Okulun amac, dier Amerikan misyoner okullanndan farkl ildi: erkek ocuklara ve genlere, Hristiyanlk ilkelerine da1 dil, sanat ve bilim eitimi vermek. Artk saylan giderek fazaan Mslman Trkler, istemezse bu din derslerine girmiyor hazrlk, drd yksek blm olmak zere okul sekiz yllkt. ;u gibi saklayp bytt torunu Ali Adnan'n bir misyoner d a h em de yatl olarak okumasna Fitnat Hanm nasl Ve rmiti ?
izm

Menderes anlatyor:
5*. AAvvukat F

' Akder-, Babakan Adnan Menderes'in sevgilisi olarak karmza kacak

198

Babam gl bir kiilik. Kzlullu Amerikan Koleji'ne gitmeye tek bana karar veriyor. Gidip Fitnat Hanm'a diyor ki: "Ben bu okula gideceim." Fitnat Hanm, "Ama senin ngilizcen yok" diyerek kar kyor. Babam "Ben oradan bir retmenle konutum, bana ingilizce dersi verecek" diyor ve gidip koleje yazlyor.

Mahmud Celal (Bayar) ile Ali Adnan'n ilk karlamalar Ali Adnan'n Amerikan koleji gnlerine dayanyor. Kolejden gen, ittihat ve Terakki'nin zmir'deki nemli ismi Mahmud Celalle grmek iin yanna gidiyorlar. Temiz giyimli bu genten biri, okullarnda misyoner rahipler olduunu ve bunlarn, Mslman rencileri Hristiyan yapmak iin haddinden fazla aba sarf ettiklerini sylyor. stelik baz Trk renciler Hristiyan olmulard bile. Bu renciden biri Ali Adnan'd. Mahmud Celal, rencilerin sorunlaryla ilgilenmi, okul idaresiyle ve Maarif Mdrl'yle temasa geip, tahkikat atrmt.

Bu konu zmir basnnda bir hafta sren haberlere konu olmutu... Hristiyanlk propagandas dnda Ali Adnan koleji sevmiti. ttihat ve Terakki Mektebi'ndeki durgunluunu Amerikan kolejinde zerinden atmt. Okulda yeni arkadalar edindi. Bunlardan biri de, gelecekte bacana olacak Nusret Hamdi'ydi (Dlger). Bir dier arkada ise plikizade Sadi. Ali Adnan' Karyaka Spor Kulb'ne gtren oydu. Futbolu, grei ve bisiklete binmeyi seviyordu. zmir'de bisiklete ilk binenler ikisi olmutu. Ali Adnan bisikletiyle Karyaka'da gezinirken salar uzun ve rgl dokuz yandaki kk bir kz ona koarak elik ederdi. Ali Adnan da kk kz sinirlendirmek iin onun san ekerdi. O kk kz, gelecekte Ali Adnan'n ei olacak, Evliyazade Naciye'nin kz Fatma Berin'di. Ali Adnan' Karyaka Spor Kulb'nden koparp Altay'a gtren kii Evliyazade Nejad'd. Ali Adnan ile Nejad sadece Karyaka'dan tanmyorlard. Evliyazade Nejad o gnlerde Ali Adnan'n "iei burnunda enitesiydi. Ah' Adnan'n Karyaka'daki mahalleden tand Nejad aabeyi, days Refik'in kz Mesude'yle evlenmiti. Annesi Feriha'y kaybeden Mesude gen yanda evlendirinitiNejad ayn zamanda -ileride Ali Adnan'la evlenecek- dokuz yandaki Fatma Berin'in daysnn oluydu.
199

Yani Ali Adnan'n daysnn kz Mesude ile Berin'in daysnn olu Nejad evleniyordu. Dnrlerin ikisinin ismi de Refik'ti... Erkek taraf, Evliyazade Refik Efendi. Kz taraf, Hac Ali Paazade Refik Efendi. Hac Ali Paa yaasayd, bu evlilie de kar kar myd acaba?!

Giz ailesi
Hac Ali Paa ailesi ikinci kuandan ilk evlilii, gen yata vefat eden Sadk Bey'in ilk ei Feriha'dan olan kz Sabiha yapmt. Ali Adnan'n daysnn kz Sabiha, Aydn'da mabeyinci olarak grev yapan Nuri Efendi'nin olu Ske kaymakam Hamdi Efendi'yle evlenmiti. Sabiha Hanm ilk doan ocuuna babasnn adn verdi: Sadk! Sadk Giz, 1950'li yllarn Trkiye'sinde hayli hretli bir isim olacakt. On yl DP milletvekillii yapacakt. Enitesi, Evliyazade Nejad'la birlikte Trkiye'de ilk jokey kulbn kuracakt. Evliyazade Nejad ile Sadk Giz'in bir dier ortak yanlan ise, ayn okuldan mezun olmalaryd: Belika Ziraat Okulu! Ve. Sadk Giz, Galatasaray Kulb'nn iki yl (1957-1959) bakanln yapacakt.6 934'te karlan soyad yasasnda "Giz" soyadn alan Sabiha ve -mdi Efendi iftinin, Sadk Giz dnda be ocuklar daha vard: >57 seimlerinde DP listesinden aday olan, ancak seileme Mnci Giz; uzun yllar ABD'de yaayan Dr. Sabahattin ;; Millet Partisi (MP) kurucusu Dr. Mustafa Kentli'nin ei SemiGz; Sekip riboz ile evli Dilaram Giz ve Mehmet Ali Onat ile evh Refia Giz! L b h a Hanm'n babas Sadk Bey lnce vey annesi Feriye

I r

n Refik Bey'le evlendirildiini yazmtk. Bu evlilikten doParis'ten dnerek kyl kz Fatma'dan evlilik d do' Sarf \? na a m c a s n n a d m verecekti: Sadk! e iki evlilik yapacak ilk ei Feryel'den Sami ikinci ei t den Ynr, Tn_ - , Feriye ve Vehibe doacakt.

- Galatasaray Sadk <~ - stanbul K '" kanl'S' dneminde iki yl st ste ampiyon olmakla kals i nde Sadk G . U , r u e m e ' d e k i Galatasaray Adas'na da sahip oldu. Tabi bu ada mee200
6 r t ad l

Neyse biz tekrar eski yllara Mesude'nin, Evliyazade Nejad'la yaptklar dne dnelim... Dnde en mutlu kii Evliyazade Nejad'n annesi Kapanzade Hacer Hanm'd. Kz Beria'nn babas yanda Doktor Nzm'la evlenmesine Hacer Hanm'n gnl pek elvermemiti. Ancak torunu Sevin'in doumu skntlarn alp gtrmt. Sevin'i kucandan hi indirmeyen kii ise dedesi Evliyazade Refik Efendi'ydi. Sevin, Evliyazade ailesindeki tek torun deildi. Evliyazade Glsm, kz Faire'den bir torun sahibi olmutu: Mesadet. Evliyazadelerin nfusu artyordu... Dr. Tevfk Rd (Aras) ile Evliyazade Makbule'nin de bir kz ocuklan dnyaya gelmiti: Emel. Evliyazadeler arasnda dayanma ok glyd. Makbule Hanm'n st olmad iin, Emel'i bir sre, Makbule'nin ablas Glsm'n, Mihri Dlgerle evli kz Faire emzirdi. Emel'in stannesi Faire'ydi! Tm Evliyazadeler Nejad-Mesude iftinin dn iin zmir'de toplanmlard. ki bacanak Doktor Nzm ve Tevfk Rd dn iin stanbul'dan gelmilerdi. zmir ve Aydn'in nde gelen aileleri bu dnde bulumulard. Nejad'n ahidi zmir Valisi Rahmi Bey'di... Dnya ise o yllarda byk bir savaa ahit olmaya hazrlanyordu...

Sekizinci blm Temmuz 1914, stanbul

Evliyazadelerin iki damad Doktor Nzm ve Dr. Tevfk Rd (Aras) dn sabah zmir limanndan Glcemal vapuruyla stanbul'a doru yola ktlar. O dnemde stanbul Moda'da ayn evi paylayorlard. Doktor Nzm, ttihat ve Terakki Cemiyeti Merkezi Umumsi yesi, Dr. Tevfk Rd ise stanbul Salk Tefti Heyeti reisiydi. Doktor Nzm, Talat Paa'ya, Dr. Tevfik Rd ise o gnlerde Sofya'da ataemiliter olarak bulunan Mustafa Kemal'e yaknd. ttihatlar kendi aralarnda birka paraya blnmlerdi. Mustafa Kemal bu hiziplerden birinin bandayd. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nde subaylarn arlnn artmasndan rahatszd. 1909 Selanik Kongresi'ne Trablusgarp delegesi olarak katld. Kongreye, subaylarn ya siyasetle uramalar ya da klaya dnmeri nerisini sundu. Mustafa Kemal, ttihatlar arasnda Talat Pat'nn ban ektii sivillere yakn subaylardan biriydi. ttihatlar bunu, Mustafa Kemal'in, Enver Paa'y kskanmasna balyordu. kongre Mustafa Kemal'in nerisini kabul etti. Ama bunu hibir zaman uygulamad. stelik bata Enver Paa olmak zere askercemiyet

iindeki arl her geen gn artt; ayn zamanda Enver Paa'ya yakn ttihatlarn Mustafa Kemal dmanl da. Mustafa Kemal'i bu nedenle Sofya'ya "srgn" gndermilerdi. Mustafa Kemal Sofya'ya ataemiliter olarak gitmeden nce Dr.Tevfik Rd'yle grm, stanbul'da ne olup bittiini kendisine mektupla haber vermesini rica etmiti. Dr. Tevfik Rd'nn en iyi haber kayna ise kukusuz bacana Doktor Nzm'd. Doktor Nzm "Talat Paac'yd, bu nedenle Mustafa Kemal'e souk deildi Subaylarn politikayla uramasna o da karyd; zellikle ttihat fedailerin...
202

iki bacanak, Glcemal vapurundan inip, Moda'daki evlerine ulatklarnda Dr. Tevfik Rd, Mustafa Kemal'in mektubuyla karlat. Mektubu alelacele ap okudu. On yedi sayfalk mektupta Mustafa Kemal, Bulgar hkmetinin son aylarda tamamen Alman buyruu altna girdiini, Meclisi Mebusan Reisi Halil (Mentee) Bey'in Sofya ziyaretinin perde arkasnda yeni bir ittifak kurma abalarnn olduunu ve bunu planlayann ise Almanya olduundan kukulandn yazyordu. Mustafa Kemal, her ne olursa olsun Osmanl Devleti'nin savaa girmemesi gerektiini belirtiyor ve bu konuda Dr. Tevfik Rd'den konuyla ilgili kulis yapmasn istiyordu. Sadece Mustafa Kemal'i deil, ttihatlarn byk bir blmn kayglandran gelimenin balang tarihi 28 haziran 1914't. Avusturya Veliaht Franz-Ferdinand ve ei des Saraybosna'da uradklar suikast sonucu ldrld. Suikast dzenleyen kii on dokuz yanda Gavrilo Princip adnda bir Srp milliyetisiydi. imparatorluunun iinde byk bir nfusu olan ve her an bakaldrma teebbsnde bulunan Slavlara dersini vermek isteyen Avusturya-Macaristan, suikast frsat bildi. Ama bu i o kadar kolay deildi. Srbistan, Ortodoks Slav bir lkeydi. Rusya'nn korumas altndayd. Avusturya-Macaristan imparatorluu ise Almanya'ya yaknd. in znde "dnya paylamnn yeniden yaplanmas" vard. Dnya iki kutuplu olmutu: Almanya, Avusturya-Macaristan mparatorluu ve talya "l ttifak"; ngiltere, Fransa ve Rusya "tilaf Devletlerf'ni oluturuyordu. Bu devletlerin politikalar her geen gn gelien sanayilerine smrge bulmak zerine kuruluydu. Ama smrecek yeni yer kalmamt. Oysa, birliklerini ge tamamlayan Almanya ve talya yeni smrgeler peindeydi. ngiltere ve Fransa ise smrgelerini korumak zorundayd. Rusya ise ncelikle Balkanlar'da, Panslavist bir politikayla yeni smrge arayna girdi. Yani dnya hzla savaa srkleniyordu. Baz imparatorluklarn (Osmanl, Almanya, Rusya ve AvusturyaMacaristan) yklaca savaa gn deil saatler vard.

Gizli kaplar ardnda...

Bu bilgilerden sonra tekrar Moda'daki eve dnelim... Dr. Tevfik Rd, mektubu okuduktan sonra bacana Doktor Nzm'a uzatt. Doktor Nzm anlamt ki, kanal kamlar ar203

din da bilmedikleri bir oyun oynanyor... Dahiliye Nazr Talat Paa'yla grmeye karar verdi... Bir gn sonra, akam vakti, Dr. Tevfik Rd'ye mjdeyi verdi. Talat Paa ve ttihat ve Terakki Merkezi Umumsi'ndeki arkadalaryla

grtn, hepsinin savaa girmeme konusunda hemfikir olduunu syledi. Sevinli haberi Moda'daki evlerinde konyak ierek kutladlar... Ayn saatlerde stanbul'un dier yakas Yeniky'de Said Halim Paa'nn yalsnda gizli bir grme yaplyordu. Sadrazam Said Halim Paa, yalsna Meclisi Mebusan Reisi Halil (Mentee) Bey'i zel olarak armt: "Halil Bey, Almanya'yla ittifak hazrlamaktaym. Ne dersiniz, devam edeyim mi ?" Bu sorunun aslnda birka anlam vard. Sadrazam, Harbiye Nazn Enver Paa'nn "kontrol" altndayd. Ondan habersiz byle bir harekete kalkamazd. Ama biliyordu ki, ttihatlarn "sivil kanad" onaylamadan da bu giriimin bir anlam olamazd. Bu nedenle hem kiisel dostu, hem de ttihatlar arasnda ok sevilen Halil Bey'i yalsna armt. Ayrca Meclis'in havasn da merak ediyordu. Halil Bey, "ngilizler ve Franszlar nezdindeki btn teebbslerimiz neticesiz kaldna gre, srf Rusya'nn saldrs karsnda, savunma amacyla Almanya'yla bir ittifak akdine muvaffak olursanz, memlekete hizmet etmi olursunuz" dedi. Sadrazam Said Halim Paa rahatlamt. Biliyordu ki, ttihat ve Terakki Cemiyeti Merkezi Umumsi yesi Doktor Nzm, Bahriye Nazn Cemal Paa ve zmir Valisi Rahmi Bey, Maliye eski nazn Cavid gibi isimler ngiltere ve Fransa'ya yaknd. Bu isimler Almanya'yla ittifaka kar kan ttihatlarn ban ekiyordu. Uzun yllar Paris'te kald iin, "Franszlara yakn olduu" iddias bir gn Doktor Nzm', Almanya'nn stanbul bykelisiyle kavga eder noktaya getirdi. Takla'da kan bir yangnn sndrlmesi srasnda alt Alman askerinin lm zerine Doktor Nzm, ttihat ve Terakki Cemiyeti adna Alman Bykelilii'ne taziyeye gitti. Alman Bykelisi Baron Wangenheim'n biraz da kstaha, "Siz, bize gelen bilgilere gre Alman dman, Fransz dostuymusunuz" eklindeki szlerine Doktor Nzm ok sinirlendi ve "Ben ne AlmanFransz dostu ne de Alman-Fransz dmanym; ben Trk'm, Trk dostuyum" diye yant verdi. Almanya'yla ittifak abalar baz ttihat nazrlann istifalarna
204

yol at. Menemeniizade Mehmed Rfat Bey, air Namk Kemal'in kz Feride'ylc evliydi. Selanik Defterdar Mehmet Rfat Bey, ttihat Terakki dneminde iki kez (18 ubat-14 nisan 1909 ve 1 mays1 temmuz 1909) Maliye nazrl yapt. Birinci Dnya Sava'na girilip girilmeyecei tartmalarnn yapld o gnlerde Mehmed Rfat Bey nc kez (ocak 1913) Maliye nazrl grevini yrtyordu. Savaa girilmesine karyd. Mart 1914'te istifa etti.1 stifa eden Menemenlizade Mehmed Rfat Bey'in yerine Selanikli Cavid ikinci kez Maliye nazrlna getirildi. Ancak o da yedi ay grevde kalacak, Almanya'yla ittifaka kar kp istifa edecekti. Sava ttihatlar ikiye blmt; g ttihatlarn asker kanadmdayd. 1914 yaz hayli scak geiyordu... 23 temmuz: Avusturya-Macaristan mparatorluu Srbistan'a ltimatom verdi. 25 temmuz: Sadrazam Said Halim Paa, Rusya'nn muhtemel

saldrsna kar Almanya'yla ittifak yapma yetkisine olanak salayacak padiah ruhsatnamesini ald. 28 temmuz: Avusturya-Macaristan mparatorluu Srbistan'a sava at. 29 temmuz: Rusya seferberlik karan ald. 1 austos: Almanya Rusya'ya sava ilan etti. Ayn gn ngiltere ve Fransa genel seferberlik ars yapt. Ve 2 austos: Sadrazam Said Halim Paa'nm Yeniky'deki yalsnda, Almanya'yla ittifak antlamas imza edildi. Antlamaya gre, Rusya, Avusturya-Macaristan mparatorluu ile Srbistan arasndaki savaa mdahale ederse, Almanya ve Osmanl Devleti savaa katlacaklard.
I. Menemenlizade Mehmed Rfat'n ilk ei Namk Kemal'in kz Feride'den Numan, Nahide, Beraac, Muvaffak adnda drt ocuu vard. Numan Menemenciolu, bykelilik, Dileri genel sekreterlii, CHP ve DP milletvekillii ile 1942-1944 yllar arasnda Dileri bakanl yapt. Mehmed Rfat Bey'in dier olu Muvaffak Menemenciolu ise ingiliz Catherine'le (Laya) evlendi. Osmanl Mebusan Meclisi yelii, Anadolu Ajans mdrl, Fenerbahe Spor Kulb bakanl (1927-1932) grevlerinde bulundu. Muvaffak Bey'in olu Turgut Menemenciolu da bykelilik yapt. Kz Suzan da "aile geleneini" bozmayarak Bykeli Mustafa Borovalfyla evlendi. Muvaffak Menemenciolu'nun torunlarndan Ekber Menemenciolu da bykeliydi. Dier torunu Namk Kemal ise tercme brosu sahibidir. Ailede bykeli oktu. Mehmed Rfat Bey'in torunu (Nahide'nin kzlar) Berin, Bykeli Yaln Kutbay'la, Nevin ise Bykeli Zeki Sirmen'le evlendi. 1941-1943 yllar arasnda Adalet bakanl yapan Hasan Menemenciolu ile TBMM'de ikinci-nc dnem Saruhan milletvekili olarak bulunan Kemal Menemenciolu da bu ailenin akrabalardr. 20 S

in garip yan, bu antlamadan bir gn nce Almanya'nn Rusya'ya sava ilan etmi olmasyd! Her iki taraftan milyonlarca askerin cephelere gnderilecei bir dnya sava balamt. nsanlk tarihinin o dneme kadarki en byk sava, yorgun Osmanl'nn kapsna dayanmt... Koca Osmanl mparatorluu savaa giriyordu ve bundan hl drt kiinin haberi vard: Sadrazam Said Halim Paa, Harbiye Nazn Enver Paa, Dahiliye Nazn Talat Paa ve Meclisi Mebusan Reisi Halil (Mentee) Bey! ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin merkezi umum yeleri, Doktor Nzm, Eyb Sabri (Akgl), Dr. Bahaeddin akir, Ziya Gkalp, Dr. Rsuh, Emrullah, Kk Talat (Mukara),2 Rza, Kara Kemal ve frkann genel sekreteri Midhat kr'nn (Bleda) haberi yoktu. Ve ayn gn Meclisi Mebusan be aylk tatile sokuldu...

"Talat Paa izin vermez!"

Bir sabah Moda'daki evin kaps sabahn erken saatinde hzl hzl alnd. ttihat ve Terakki'nin umum ktibi Midhat kr (Bleda), Doktor Nzm ve Dr. Tevfik Rd'nn (Ara) oturduu Moda'daki eve telala girdi: "Haberiniz var m, ngiliz filosu tarafndan kovalanan iki Alman zrhls, Breslau ve Goeben anakkale'ye snm." Dr. Tevfik Rd, uluslararas ilikilere merakl olduu iin meselenin yasal erevesini izdi: "Bitaraflk (tarafszlk) kavaidine tevfikan yirmi drt saat zarfnda karasulanmz terk etmek zonndalar, aksi takdirde..." Midhat kr, Dr. Tevfik Rd'nn szn keserek, "Hayr, bildiiniz gibi deil, biz bu gemileri satn almz, Goeben'e 'Yavuz', Breslau'ya 'Midilli' adn vermiiz. imdi bu gemilerin direklerinde

Trk bayra dalgalamyormu, Alman zabitleri de kafalanna fes geirmiler!" dedi. Dr. Tevfik Rd, Osmanl'nn savaa girmesinin an meselesi olduunu anlad. Doktor Nzm, bacana gibi dnmyordu. Talat Paa'nn savaa girilmesini nleyeceini umut ediyordu. Hep birlikte, gelimelerden detayl haber almak iin, Nuruosmaniye'deki ttihat ve Terakki Cemiyeti Merkezi Umumsi'ne gittiler-.
2. ittihat ve Terakki'de iki Talat vard, ittihat ve Terakki Cemiyeti Bakan ve Dahiliye Nazr Talat Paa'yla karmamas iin, "Talat'lardan birine (Mukara'ya) "Kk Talat" n/*mrbrnrtan fsJ57im RPV'P. Doktor Nzmla
206

Haber duyulmutu. Herkes endieliydi. Almanya'nn oldubitti yapmasndan ekmiyorlard. Her kafadan bir ses kyor, sigara dumanndan gz gz grmyordu. Bir anda kap ald, Talat Paa heyecanla ieriye girdi. Doktor Nzm, Talat Paa'nn yzne baknca gelimelerin hi de umduu gibi gitmediini anlad. Talat Paa, gr sesiyle, "Arkadalar" diyerek konumaya balad: "Bugn size memleketimiz iin ok hayrl bir antlamadan bahsedeceim..." Talat Paa, Almanya'yla antlama imzaladklarn ama bunun hemen savaa girilecei anlamna gelmediini uzun uzun anlatt. Ama. Yine de, yaplacak iler vard. Bu ilerin en gizli ve stratejik olannda Doktor Nzm aktif olarak grev alacakt...

Tekilat Mahsusa "resmen" kuruluyor

Tekilat Mahsusa, Osmanl Devleti'nin -gerilla sava yapacakilk paramiliter rgtnn adyd. lk istihbarat kuruluu da denebilir. Aslnda Tekilat Mahsusa resmen olmasa da, daha nce faaliyetteydi. rgtn ekirdeini ttihat fedailer oluturuyordu. Tekilat, "Temmuz Devrimi" ncesi "hrriyet amacyla" daa kanlarca gayri resm olarak oluturulmutu. Yaplan suikastlann perde arkasnda daha henz "kurumsal" anlamda kurulmayan Tekilat Mahsusa vard! Keza, "Garb Trakya Muvakkat Hkmeti" kurulma srecinde de o vard. Birinci Dnya Sava balamadan nce, Enver Paa, Tekilat Mahsusa'mn artk resmen kurulmasn istedi. almalar ksa srede bitti. Tekilat Mahsusa, Harbiye Nezareti'ne yani Enver Paa'ya bal olacakt. Grevi, dman topraklarna gerilla tipi aknlar yapmak, kar ordular artacak sabotaj eylemlerinde bulunmak, dman hakknda bilgi toplamakt. Gnlllk esasna dayanan bu kuvvetler yar asker sivillerden oluacakt. rnein bu mfrezelerde mahkmlar da vard. Yararllk gsterenler affedilecekti! Herkes sivil kyafet giyecekti. Grevli subaylar bile "sivil" saylacakt. Ancak zel kimlikleri vard ve bu kimliklerini sadece ehrin valilerine gstermekle ykmlydler.
207

Giderleri "tahsisat mesture"den (rtl denek) karlanan rgtn be kiilik "elik ekirdek" ynetim kadrosu vard: Doktor Nzm, Dr. Bahaeddin akir, Yzba Atf (Kaml), Binba Sleyman Asker ve Emniyeti Umumiye Mdr Muavini

Azm!3 Tekilat Mahsusa'nn bandaki "beli" bu i iin "biilmi kaftan" d. Bei de, 1908'den nce ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne katlm, yurtiinde ve yurtdnda istihbarat faaliyetlerinde bulunmu, yeri geldiinde tabancalarn atelemekten geri durmamlard. Ate topunu hep ellerinde tutan bu be ttihat'nn sonu ne yazk ki hazin olacakt: biri intihar edecek, ikisi yurtdnda suikasta kurban gidecek, biri idam edilecek ve sadece biri Trkiye Byk Millet Meclisi'nde yer alacak, doal lmle yaamdan kopacakt! Bu be idealist, 1914'n sonbaharnda, mrn tketmi bir imparatorluu tekrar diriltmek iin her greve komaya hazrd... Tekilatta Kuzey Afrika'dan, ran'dan, Hindistan'dan, arlk Rusyas iinden ve in'den birok kii grev ald. Tekilat, "Dahil" ve "Haric" olmak zere ikiye ayrld. "Haric Tekilat" arlk Rusyas'nda, ran'da, Hindistan'da, "Dahil Tekilat" ise yurtiinde asayii salayacak, dman igali altna girerse, Osmanl topraklarndaki mahall gleri rgtleyerek gayrinizam harp yapacakt. Gn gelecek bu "Dahil Tekilat" yeni bir ulusun domasnn temel ta olacakt... Tekilat Mahsusa'nn mfrezelerine, mer Naci, Eyb Sabri, Yakub Cemil, Hsrev Sami (Kzldoan), smail Canbulad, Sapancal Hakk, Kuuba Eref gibi ttihat fedailer komutanlk yapacakt... Bir tespit yapmak gerekiyor: Tekilat Mahsusa'nn be kiilik ynetiminde yer alan iki isim, Doktor Nzm ve Bahaeddin akir, Paris'te "Ahmed Rza'nn okulu"nda yetimilerdi. Tekilat Mahsusa'nn "elik ekirdeinde" iki doktorun bulunmasnn kukusuz bir nedeni vard: Tekilat birbirinden bamsz eitli hcrelerden oluuyordu. Her hcrenin bir hcrebas, bir doktoru, iki i icra unsuru ve bir "vale"si vard. Hcredeki doktorun grevi, hcre mensuplarnn hastalanmas, vurulmas, yaralanmas halinde onlarn tedavisini salamakt. Bu
3. Falih Rfk Atay, Zeytinda adl kitabnda Tekilat Mahsusa'ya kaydolmak iin ittihat ve Terakki Cemiyeti Merkezi Umumsi'ne gittiini ve Doktor Nzmla grtn aktaryor. Doktor Nzm, Falih Rfk Atay'a, "Biz bu etelere hapislerden adam alyoruz. 208

doktorlar genellikle Asker Tbbiye'den yetimi, gen, ateli, genellikle de "Trk Ocakl" kiilerdi. Vale ise, yemek piirmekten, amarlarm ykamaktan ve dier ilerini yapmaktan sorumluydu. cra unsurlar fedailerdi... (Abidin Nesimi, Yllarn inden, 1977, s. 37) Tekilat Mahsusa'mn bakannn kim olaca bir sre Harbiye Nazr Enver Paa ve Dahiliye Nazn Talat Paa arasnda tartma konusu oldu. Sonunda Binba Sleyman Askernin bakanlnda anlatlar. Yardmcs ise "hrriyetten nce" Manastr'da Mir emsi Paa'y vuran Yzba Atft.

Rum tehcir karan

Enver Paa savamay kafasna koymutu. Almanlarn yenilmezliine inanyordu. Btn plann ona uygun yapt. Tekilat Mahsusa'y kurdurduktan sonra, ttihat fedailerden Kuuba Erefi izmir'den ard. Makamna gelen Kuuba Erefi yanna alarak Dahiliye Nazr Talat Paa'nm evine gitti. Enver Paa, byk bir savaa girerken, bata zmir olmak zere Ege blgesindeki Rum nfusunun fazlalndan endie ediyordu.

Rum genlerinin gizlice adalara giderek Yunan ordusunda askerlik yaptktan sonra silah ve tehizatlanyla geri dndkleri yolunda istihbarat almlard. Dahiliye Nazr Talat Paa'ya "Ne yapabiliriz ?" diye sordu. Talat Paa, zmir'de Rahmi Bey, Mahmud Celal, Evliyazade Refik Efendi ve Kolordu Komutan Pertev Paa gibi gvenilir isimlerin grev yaptn, bu tr faaliyetlere izin vermeyeceklerini syledi. Ayrca, zmir ticaretinin Osmanl iin neminden bahsedip, yaplacak uygulamalarn blge ekonomisini olumsuz etkileyeceini belirtti. Talat Paa, Enver Paa'nm kafasndaki plan anlamt. Enver Paa stratejik noktalarda kmelenmi gayri Trk nfusun (Rum ve Ermeni aznlklann) tehcirini planlyordu. Enver Paa tabi bunu aka sylemekten ekiniyordu. Talat Paa'nm szleri zerine, Kuuba Erefin blgeye gidip aratrma yapmasn istedi. Kuuba Eref, kimliini gizleyip, Bursa Gemlik'ten balayarak, Ayvalk, Edremit, zmir, Urla, Aydn, Akhisar, Manisa ve Uak'a kadar tm blgeyi gezdi. Bir de rapor hazrlad. Ayvalk Krfezi mntkasnda 120 000, anakkale mntkasnda 90 000, zmir'de 190 000, gneybatsnda ve Urla Yanmadas'nda 130 000,
209

Aydn ve evresinde 80 000, Akhisar, Manisa, Alaehir ve Uak'ta 150 000 Rum vard. Bunlann arasnda Yunanistan'dan kaak gelen, sahte kimlikle kalan papazlar, casuslar ve muallimler bulunuyordu. Blge ticaretini ellerinde tutuyorlard. rnein, demiryollannda Trk ve Mslman aramak bounayd. Blgede bir tek Trk ve Mslman bakkal yoktu. Yani Ege kylann kontrol altna almak zordu. Cephe gerisi her daim tehlike arz ediyordu. stihbarat doruydu: Rum genleri Midilli, Sisam ve Sakz adalannda silahl eitim gryorlar, dnlerinde silah ve tehizatlarm beraberlerinde getiriyorlard. Kuuba Eref raporunu, Harbiye Nazn Enver Paa ve Dahiliye Nazn Talat Paa'ya sundu. Talat Paa rapordan zmir Valisi Rahmi Bey'i haberdar etti. Ve bu rapor zmir Valisi Rahmi Bey ile Kuuba Erefi kar karya getirdi. Rahmi Bey, Kuuba Eref Bey'i yakndan tanyordu. Sylediklerinin ellerinde bulunan resm rakamlara uymadn syledi. Bu szler Kuuba Erefi sinirlendirdi. Ortalk gerildi. Ktibi Umum Mahmud Celal (Bayar) ise taraflar yattrmaya abalad. Kuuba Erefin szleri ortam sakinletirecek gibi deildi: "Askerlik ya gelmi Rum genleri Anadolu'nun i blgelerine gndermemiz gerekiyor!" Kuuba Eref, tehcir konusunda geri adm atacaa benzemiyordu. "Aman Rahmi Bey, ayanzn altndan toprak ekiliyor, siz hl msamahakr fikirlerin peinden kouyorsunuz" dedi. Rahmi Bey bylesine byk sayda bir tehcir karannn, Yunanistan'la ve buna bal olarak ngiltere'yle sava gze almak anlamna geldiini syledi. Aynca dier Avrupa devletleri ile Amerika Birleik Devletleri'nin gzleri nnde byle bir tehcir uygulamasnn Osmanl Devleti'ne byk yk getireceini anlatt. Rahmi Bey'in, "Rumlan konyor" tavn Kuuba Erefi artt; biliyordu ki, Rahmi Bey Rumlar sevmezliiyle tannrd. Uzlama salanamadan toplant bitti. Rahmi Bey, Rum genlerinin tehcir meselesini atnda Evliyazade

Refik Efendi de oke oldu. Duyduklanna inanamad; bu, zmir'in boaltlmas anlamna geliyordu. Enver Paa nezdinde giriimlerde bulunmaya karar verdiler. Midhat kr (Bleda) ve Doktor Nzm gibi isimler de Rumlann tehcirine souk bakyorlard. Sonuta "tehcir meselesi" Enver Paa, Talat Paa, Midhat kr ve smail Canbulad'n bulunduu bir toplantda konuuldu. Say abartl bulundu.
220

Zaten ksa bir sre sonra Enver Paa'nn gndeminde baka konular olacakt. nk... Alman ordusu Marne Nehri'nde Franszlara yenildi. AvusturyaMacaristan imparatorluu ordusu, Srbistan ve Rusya karsnda baarszla urad. Almanlar Osmanl'ya bask yapmaya balad. Kendilerinin yenilmeleri halinde Osmanl Devleti'nin paralanarak igal edileceini sylediler. Osmanl iin planlan vard: Osmanl donanmas, Rus donanmasna ani bir baskn yapp kesin stnlk salayabilir, ardndan Kafkasya ve Odesa karmasyla kaybettii topraklar tek tek geri alabilirdi! Almanlar, Osmanl'nn Kanal Seferi'yle de ngiltere'yi "megul etmesini" istiyordu. Kt zerindeki Alman plan bata Enver Paa olmak zere ittihatlarn itahn kabartmt! Enver Paa Osmanl donanmasnn Karadeniz'e almasn emretti. Ardndan, 29 ekim 1914'te Sivastopol'n bombalanmas emrini verdi. Osmanl artk resmen savaa girmiti... Osmanl'nn 124. eyhlislam Mustafa Hayri Efendi cihat fetvas verdi.4 Krmz zerine yeil bayrakl ve tural bildiriler bakent stanbul'un ve Anadolu'nun her kesine yaptrld. Seferberlik ilan edilmiti! Osmanl ordusu dokuz cephede arpacakt. Alts lke iindeydi: Kafkasya, anakkale, Irak, Sina, Filistin, Yemen. Dier ise lke dndayd: Romanya, Galiya ve Makedonya. Daha iki yl nce kk Balkan ordular karsnda hezimete urayan Osmanl, imdi dokuz cephede sava verecekti. Tekilat Mahsusa da, Trk ve Mslmanlar ayaklandrmak iin ran, Afganistan, Azerbaycan ve Hindistan'a doru yola kmt. ki yl iinde bunlar organize hale getirmek kukusuz az bir baar deildi. Ve stelik drt yl srecek bu dnya savann ilk ylnda Osmanl ordusu hayli byk basanlara imza atacakt... Mehmetik savan ilk yllannda Sankam dalarnda dondu.
4. Selanik'te mddeiumumlik (savclk) yaparken ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne katlan ve ayn zamanda st dzey bir mason olan eyhlislam Mustafa Hayri Efendi, eski babakanlarmzdan Suat Hayri rgpl'nn babasdr. Mustafa Hayri Efendi'den sonra, 1916'da ikinci kez eyhlislamla getirilen Musa Kzm Efendi de hem Nakibend eyhi, hem Bekta dedesi, hem de masondu' MUM Ks-*, cc. 211

Ama anakkale'de destan yazd; Gelibolu'yu, Anafartalar' dmana dar etti. Irak Kut l-Amare'de, o kendini beenmi ngiliz Generali Sir Charles Tovvnshend'i 15 000 askeriyle teslim ald. ngilizlerin tarihinde

yoktu, bu kadar esir vermek! Ama bu basanlar kolay kazanlmyordu. Osmanl iyi yetimi kadrolarn ehit veriyordu...

Osmanl'nn "Che Guevara's"

ehit denlerden biri de ttihatlann nde gelen "yaramaz ocuu" mer Naci'ydi. Yaamyksnn de dier ittihatlardan pek fark yoktu. 1878'de dodu. Nerede doduu, anne ve babasnn kim olduu bilinmiyor. Bilinen, anne ve babasnn Rus Harbi'nden kaarken ldkleridir. ittihat fedailerin ou gibi o da erkez'di.5 mer Naci'yi Beylerbeyin' Defterdar Cemal Efendi ile ei Hayriye Hanm bytt. Kk yata Arapa, Farsa ve Franszca rendi. Bursa'da asker okula, Iklar dadsi'ne gitti. Vatan sevgisi zerine konumalar yapmak ve Namk Kemal'in iirlerini gizli gizli okumak suuyla Manastr Asker dadsi'ne srgne gnderildi. Edebiyata yatknd ve Serveti Fnun'da iirleri yaymlanrd. Ayn dnemde, annesi Zbeyde Hanm'n Ragb Efendi adnda kk bir muhafaza memuruyla evlenmesine kzan Mustafa Kemal, Selanik Asker Rtiyesi'nden, Manastr Asker dadsi'ne gelmiti. mer Naci ve Mustafa Kemal iki yakn arkada oldu. Mustafa Kemal'e iiri ilk sevdiren isim mer Naci oldu. Namk Kemal'i, Tevfk Fikret'i Mustafa Kemal'e ilk reten oydu. Tabi ilk isyan duygulann veren de oydu. lene kadar bu dostluk hi bozulmad. 1902'de Harbiye'den temen rtbesiyle mezun oldu. lk grev yeri skp yakmlanndaki Preova'yd. ki yl sonra komutan Binba Mehmed Ali Bey'in on yedi yandaki kz Emine'yle evlendi. Bir yl sonra olu Hikmet (Naci Hatipolu) ve daha sonra kz Mzeyyen (Nibay) dnyaya geldi. 1905 hazirannda jandarma tekilatn dzenlemeye memur edilen talyan generali Giorgi Paa'nn yaveri olarak Selanik'e gitti.
5. ttihatlarn ynetici kadrolarnn ou (Doktor Nzm, Rahmi, Midhat kr, Ca212

1906'da Selanik'te kurulan Osmanl Hrriyet Cemiyeti'nin ilk on kurucusundan biriydi. mer Naci "Temmuz Devrimi"nden hemen nce merutiyet mcadelesi veren ranl devrimcilere yardm iin bu lkeye gitti! Azerbaycan aydnlarndan Mirza Said'le birlikte daa kt. Ancak birka ay sonra Iran ah glerince yakalanp Tahran'da cezaevine kondu. dam edilecekken imdadna 24 temmuz 1908'de "Temmuz Devrimi" yetiti. Affedildi. stanbul'a dnerken, Van, Mu, Trabzon, Erzurum gibi ehirlerde kendisini karlamaya gelen binlerce insana "devrim" sylevleri vererek stanbul'a geldi. Ama ranl devrimcilere yardm etmek iin tekrar bu lkeye gitti. Gerici 31 Mart Ayaklanmas zerine stanbul'a geri dnd. 1910 ve 1911 kongrelerinde ttihat ve Terakki Cemiyeti Merkezi Umumsi iinde yer ald. kinci mecliste Krkkilise (Krklareli) mebusu olarak grev yapt. Trablusgarp'n talyanlar tarafndan igali zerine cepheye ilk koan isimler arasndayd. Balkan Sava'nm her cephesine yetimeye alt. 1913'teki Babli Baskn'nda, yazar arkada mer Seyfeddin'le birlikte att nutukla stanbul halkn ttihatlarn

yanna eken de oydu. Tekilat Mahsusa'nn fedaisi olarak Birinci Dnya Sava'na katld. Grev yeri Ruslarn igal ettii ran Azerbaycan'yd. mer Naci komutasndaki gnlller Rus cephesinden gedikler at, 4 ocak 1915'te Urmiye'yi aldlar. mer Naci'nin mfrezesi ilerlemekteydi, ama onun zerinde bir halsizlik vard ve gn getike yorgunluu artt. Yataa dt. Alman doktor tifs tehisini koydu ama i iten gemiti. mer Naci ehit dt... Bal bana bir ordu, hitabet ustas, idealist devrimci ve air mer Naci'yi, Kerkk Trk ehitlii'ne defnettiler. Mezan hl oradadr... Kaybetmeyi onurlarna yediremeyen bir kuakt onlar: asi delikanllar kua! Bir dier isim, Tekilat Mahsusa'nn bakan Sleyman Asker. ingilizlere yenilgiyi hazmedemedii iin kafasna tabancay sktnda sadece yirmi sekiz yandayd. Ksa yaamna ne ok tarihsel olay sdrmt. O da inanm bir ttihat'yd. Trablusgarp Sava'ndan Edirne'nin almna kadar her cephede grev yapt. Garbi Trakya Muvakkat Hkmeti'nin Genelkurmay bakanyd! Basra yaknlarnda savunduu uaybe cephesini kaybetmeyi
213

onuruna yedirememi, silahyla intihan yelemiti. ttihatlarn bireysel tarihi, kahramanlarn servenlerine benziyor. Ate emberinden yara almadan geen kahramanlara inandlar belki de! Umut ettiler ki, tkenmi, mrn tamamlam bir imparatorluu yrekleriyle yeniden hayata dndrecekler! Bilemediler ki, namlularnn ucunda hayat iksiri yoktu! Sahi, "cihad ekber", "cihad mukaddes" masallarna inanm mydlar? YaTuran'a, "Kzlelma" dne?.. Evet, inanyorlard; tarihin gidiatn deitireceklerine inanyorlard... Osmanl'y o grkemli gnlerine dndrecekleri inanc iindeydiler... Ama Almanlar daha gerekiydi. Osmanl Devleti'nden, Avrupa'daki yklerini hafifletmek iin Alman von Kress komutasnda austos 1916 banda ikinci bir Kanal seferi yaplmasn istediler. Savan mmkn olduu kadar douya ekilmesi bir Alman stratejisiydi. Osmanl cephelere asker yetitiremiyordu. Yeni bir asker ans yaptlar. Askere alnanlarn arasnda artk renciler de vard. Silah altna alnacaklarn evlerinde tela hzn i ieydi. Bu evlerden biri de Ali Adnan'n (Menderes) eviydi. Babaanne Fitnat Hanm veremden kurtard torununu dnya savana gndermeye hazrlanyordu...
215

Dokuzuncu blm Ekim 1916, zmir

Ali Adnan ve Edhem, ttihat ve Terakki Mektebi'nde arkada olmulard. Bu arkadalk stanbul'daki askerlik gnlerinde daha yakn bir ilikiye dnvermiti. Birlikte dolayor, dertleiyor, ehre indiklerinde aldklar yiyecekleri paylayorlard. Her askerlik arkadann yaptn yapp, bir gn birlikte niformalar

srtlarnda fotoraf ektirdiler; bu fotorafta, Edhem oturmakta, Ali Adnan ise ayaktayd... Harbiye Nezareti'nin askere ard 1315 (1899) doumlular arasnda, Kzlullu Amerikan Koleji son smf rencisi Ali Adnan da (Menderes) vard. On yedi yandayd. Bulunduu renim dzeyi nedeniyle askerliini yedek subay olarak yapacakt. Babaannesi Fitnat Hanm'n elini pt ve stanbul'a doru yola kt. kisi de alyordu, birbirlerinden saklayarak. stanbul Erenky'deki htiyat Zabiti Talimgh'na katld. Sicil numaras 20 737'ydi. Anadolu'nun eitli yerlerinden gelmi yedek subay adaylaryla birlikte hzlandrlm bir asker eitimden geecekti. Sporcu olduu iin talimlerde zorlanmyordu. Tek sorun yemeklerdeydi. Bir trl alamamt asker taynna. Haftalk tatili olan cuma gnlerinde stanbul'a inip geceyi, bakentin en pahal otellerinden Meserret Oteli'nde geiriyordu. zmir'den okul arkada Edhem de (Menderes) Erenky'deki talimgahtayd. Ama o bir dnem ndeydi. ttihat ve Terakki Mektebi'nden sonra yollan ayrlmt. Ali Adnan Amerikan kolejine, Edhem Frerler Okulu'na gitmiti.1 Ali Adnan'n bundan sonraki yaamnda yanndan hi ayrlmayacak Edhem'i daha yakndan tanyalm... Edhem'in babas Kadri Efendi, Aydn'm Koarl kazasnn Sobuca kyndendi. Medrese eitimi grm ama "sarkl hayata" fazla bal deildi. zmir'e gidip, Aar ve Reji idarelerinde memurluklarda bulunmutu. zmirli Hac brahim'in kzyla evlenmiti. te Edhem bu iftin oluydu.
I. Fransz Katolik Saint Jean-Baptiste de La Salle tarafndan kurulan bu okul, Saint Joseph Kole'nin temelidir.

Babaannesini arr
Ali Adnan bu arada babaannesi Fitnat Hanm'a mektup yazarak stanbul'a ard. zlemiti. Aynca yemek ve kirli amar sorununu halledeceini dnd. Fitnat Hanm hemen Glcemal vapuruna binip stanbul'a geldi. ahinpaa Oteli'ne yerleti. Glcemal, lks bir vapur, ahinpaa Oteli ise stanbul'un en pahal yerlerindendi. Bu da gsteriyor ki, sava yllarna ramen ailenin para ynnden hibir sknts yoktu. Fitnat Hanm torunu Ali Adnan' sadece bir gn, cuma gn grmek iin, otelden bir hafta boyu kmadan onu bekliyordu. amarlarn ykayp, sevdii yemekleri otel artlarnda yapmaya alyordu. Bir cuma gn Ali Adnan'n babas brahim Edhem'in mezarn ziyaret etmek istediler. Babasnn mezar Merkezefendi Mezarl'ndayd. Gittiler. Aradlar. Bulamadlar. Sonunda mezarlk grevlisi bekiye sordular. O da tereddtsz, "te nnzde" deyiverdi. Tesadf, bekiye, tam babasnn kabrinin banda sormulard. Emin olamadlar, babaanne ile torun hemen mezarlk zerindeki otlan elleriyle temizlediler. Yazlan okunacak hale getirdiler, evet, beki doru sylyordu. Fitnat Hanm olunun mezanna kapand ve hkrarak alamaya balad. Ali Adnan, bu tr duygusal anlarda yapt hareketi babasnn

mezan banda da tekrarlad: cebinden kard beyaz mendilini azna soktu ve o da hkra hkra alamaya balad... Babaanne ile torun ahinpaa Oteli'ne dndler. Yemek yedikten sonra vedalap, gelecek hafta bulumak zere aynldlar. Bir daha hi buluamayacaklann ikisi de bilmiyordu. ki gn sonra Fitnat Hanm otel odasnda torununu beklerken vefat etti.
216

Ne tuhaf tesadf, Ali Adnan'n babas stanbul'da rahatszlannca annesi Fitnat Hanm' arm, ama o gelmeden son nefesini vermiti. Aradan yllar gemi, bu kez torunu iin stanbul'a gelen Fitnat Hanm bir otel odasnda lmt. Fitnat Hanm, olu brahim Edhem'in kabrinin bulunduu Merkezefendi Mezarl'na defnedildi... zmirli anne oul stanbul'daki Merkezefendi Mezarl'nda bulumulard. Kader mi, tesadf m ? Ya da bir sr m var? Bunu renmenin yolu, mezarla adn veren Merkez Efendi'den geiyor...

Merkezefendi Mezarl
Merkez Efendi, Denizli Buldan'in Sanmahmutlu kynde 1460 ylnda dodu. Asl ad Musa bin Muslihiddin bin Kl't. "Keramet" sahibi bir kii olarak tannmaya balad. On be yanda Bursa'ya giderek medresede eitim grd. Sonra o medreseye hoca oldu. Medresede kz ve erkek rencileri birlikte okuttuu iin Padiah Fatih Sultan Mehmed'e ikyet edildi. stanbul'a arld. Rivayet edilir ki, Fatih Sultan Mehmed'in huzuruna alnd. Padiah'm "Ate ve barut nasl yan yana durur?.." demesi zerine, Merkez Efendi bandaki sangnn iinden kard ate ve barutu gstererek, "te byle hametmeabm..." dedi. Bu cevap Fatih Sultan Mehmed'in ok houna gitti ve onun stanbul'da kalmasn istedi. Merkez Efendi stanbul'da Halvetiye tarikatnn eyhlerinden Snbl Sinan Efendi'ye baland. Merkez Efendi'yi daha yakndan tanmak iin imdi de Halvetiye tarikatna bir gz atalm... Mevlevlik, Bektalik gibi Osmanl mparatorluu'nun en nemli tarikatlarndan biri de Halvetiye'ydi. Kurucusu eyh Ebu Abdullah Siraceddin mer bin Ekmeiddin el-Gilan, krk gn yalnz olarak tapm (erbain) krk kez st. ste tekrarlamakla nlendii iin kendisine Halveti denmiti. Dnyadan el etek ekmek ve gizli zikir bu tarikatn balca zelliiydi. Toplu zikirler deveran, yani ayakta bir halka oluturarak dnmek eklinde oluyordu. Horasan'da doan Halveti tarikatnn drt kolu vard: Rueni227

ye, Cemaliye, Ahmediye, emsiye. Bunlar da kendi aralannda Snbliye, Cerrahiye gibi farkl kollara ayrlrd. Halvetiye'nin dierlerinden bir fark Mevlevlik, Bektalikle birlikte Rumeli'de en ok tekkesi olan tarikat olmasyd. Bu ksa bilgilerden sonra biz dnelim tekrar Merkez Efendi'ye... Merkez Efendi, Halvetiye tarikatnn nde gelen isimlerinden

Buharah mer'in olu Mirza Baba'ya damat oldu. Tasavvuf eitimini tamamladktan sonra Aksaray Kovac (ya da Sevindik) Dede derghna "eyh" olarak atand. Bir sre burada kaldktan sonra bu kez Manisa'ya gitti. Kanun Sultan Sleyman'n annesi, Yavuz Sultan Selim'in ei Aye Hafsa Sultan'm yaptrd Sultaniye Klliyesi'ne yerleti. Ulema arasnda saygn bir yer edinen Merkez Efendi, ayn zamanda tbb bilgisi olan, dneme gre "hekim" saylan bir kiiydi. Klliyenin bimarhanesinde hekimlik yapmaya da balad. Be yz yllk bir gemiin rn olan ve toplam krk bir farkl baharat kullanlarak yaplan mesir macununu ilk yapan kiiydi. Bu macun sayesinde geirdii ar hastalktan kurtulan Aye Hafsa Sultan, macunun halka datlmasn da istedi.2 Merkez Efendi, eyhi Snbl Sinan'n lmnden sonra stanbul'a gelerek bu kolun bana geti. 1551 ylnda doksan bir yandayken ld. Trbesi stanbul Zeytinburnu'nda Merkezefendi Camii'nin haziresindedir. Alman tarihi Hans-Peter Laqueur, Hiive'l Baki: stanbul'da Osmanl Mezarlklar ve Mezar Talan adl almasnda, Merkezefendi Mezarl ve komusu Yenikap Mevlevhanesi Mezarl'na belli bir tekkenin mensubu olan kiilerin gmldklerini yazmaktadr. (1997, s. 22) Minik bir alnt da John Freely'nin Kayp Mesih adl kitabndan yapalm: XX. yzyl balarnda Selanik'te deiik tarikatlara ait yaklak otuz iki tekke vard ve bunlarn ou Bekta ve Mevlevi tekkeleriydi. Aralannda en byk ve varlkl olan Mevlevlerin batekkesi olan
Mevlevihane'ydi Mevlevihane, Yenikap'nm hemen dnda iki dnme mezarlnn bulunduu yerdeydi. (2002, s. 270)
2. Mesir Bayram gelenei 1926ya kadar devam etti. Alnan kararla kaldrlan bayram.
hlH

Sabetayistlerin baz tekke, dergh ve tarikatlara girdii artk biliniyor. Bunlarn en balcas Mevlevi derghlar. Selanik'teki Yenikap Mevlevhanesi ile stanbul Yenikap'daki Mevlevihane arasnda bir iliki var mdr? Olmamas ihtimal ddr. Peki Selanik'teki Mevlevihane'nin yanndaki Sabetayclarn mezarlklar ile stanbul'daki Merkezefendi Mezarl arasnda bir paralellik var mdr? Bilmiyoruz. Bildiimiz zmirli Ktipzade ailesinin Halvetiye derghna bal olduudur! Yukarda grdmz gibi Halvetiye dergh, Rumeli'de olduu gibi, zmir, Aydn, Manisa, Denizli vb. ehirlerde de hayli sayda tekkeye sahipti. Bu nedenle Ktipzadelerin bu dergha bal olmalar doald. Bu bilgilerimiz ve sorularmz ekseninde imdi bir alnt yapmamz gerekiyor: lgaz Zorlu Trkiye Sahetaycl; Evet, Ben Selanikli'yim kitabnda Halvetler ile "Sabetayclar" arasndaki ilikiye deiniyor: Sabetayclarn din deitirmeleri sonrasnda stanbul'da yaptklar ilk eylem, zamann Halveti dergh pirlerinden olan ve bugn skdar'da yatan Aziz Mahmud Hda'nin tekkesinin yaplnda madd destek salamalardr. Bunun ana nedeni uzun bir sre Sabetayclarn

bu dergha devam etmeleriydi. (1999, s. 41) Sabetayist bir ailenin evlad olduunu Trkiye'de aklayan nadir isimlerden olan yazar lgaz Zorlu, Sabetayist-Halvetiye tarikat ilikisinin dier olgularn da sralyor: Sabetay Sevi'nin yaad yllarda slam mutasavvflarndan Halvetiye tarikatnn en tannm ismi Niyazii Msr'yle iliki kurduu eitli kaynaklarda iddia edilmektedir. Paul Fenton yaymlad bir makalesinde bu konuya deinmektedir. Fenton, 1666 ylnda her iki mistiin kar karya geldiklerini belirtmektedir. Bu tekke Sultanahmet civarndaki Mehmed Paa tekkesidir. Ve ikisi birlikte burada halvete ekilmilerdir. Yine srael Hazan da Sabetay'm Allah'n ismini zikreden bir tarikata katldn yazmaktadr. imdi karmza bir isim daha kt: Halvetiye dergh eyhi Niyazii Msr! Belki onun kimliinde Ali Adnan'n iki yaknnn neden Merkezefendi Mezarl'na defnedildiini renmi oluruz. nce Niyazii Msr kim, ona bakalm: 1617 ylnda Malatya'da pozi'de (gnmzdeki adyla Soanl) dodu. Babas Nakibend tarikatnn mensubu olsa da, o Halvet tarikat eyhi Malatyal Hseyin Efendi'ye baland. Niyazii Msr Arapa'sn gelitirmek ve suflerle grmek zere Badat'tan balayarak Arap Yarmadas'n dolat. Msr'a gitti. Drt yllk bir eitimin ardndan Anadolu'ya dnd. nce stanbul'a geldi. Oradan sonra, "ok ilgi grd" Bursa, Uak ve Ktahya'da bulundu. Vaazlar nedeniyle (Mehd olduunu iddia ediyordu) Edirne ve Limni'ye srgne gnderildi. 1694'te Limni'de vefat etti. Sabetay Sevi hakknda geni bir aratrma yapan John Freely, Sabetay Sevi-Niyazii Msr arasndaki iliki hakknda bakn ne diyor: Sabetay, kapcba olarak kald Edirne Saray'nda olduka zgr bir yaam sryordu. Hem Yahudilerle hem Mslmanlarla dilediince gryor, sk sk bakent stanbul'a giderek sadk destekisi Abraham Yakhini'nin nderlik ettii mritlerle buluuyordu. Ayrca Edirne'deki ve stanbul'daki tekkelere giderek Bektalerin ve dier tarikatlarn ayinlerine katlyordu. Sabetayc kaynaklara gre Sabetay'n yaknlk kurduu dervilerden biri, tannm bir air ve suf olan Niyazii Msr Dede'ydi. Niyazi 1617 ya da 1618 ylnda Malatya'da domutu. Bir Nakibendi derviinin oluydu. nce Halvetlere katlmsa da bir air ve bir suf olarak kendisine byk sayg gsteren Bektaler arasnda yaamt. 1670 ylnda Sadrazam Fazl Ahmed Paa, Niyazi'nin Kabalac kehanetlerde bulunduunu duyunca onu Edirne'ye getirtti. Sabetay'la da bu sralar tanm olmallar. Daha sonra Niyazi stanbul'daki bir Bekta tekkesinin basma geince, Sabetay'n onu sk sk ziyaret ettii ve buradaki ayinlere katld biliniyor. Her ikisi de din konusunda aykr fikirlere sahip olan Sabetay ve Niyazi'nin birbirlerinden bir hayli etkilendiklerini tahmin etmek g deil; bu dostluk onlar Yahudiler ve Mslmanlar arasnda sregelen geleneksel inanlardan biraz daha uzaklatrm olmal. Niyazi'nin dervi olmasnn yan sra (derviler arasnda aykr fikirleriyle sivrilmi, Cemal Kafadar'm tanmyla "karizmatik ve gaddarlyla tannan bir suf'ydi) gizlice Hristiyanla getii de syleniyordu.

Sabetay zellikle Bekta tarikatm kendine yakn bulmu olmal,

220

nk bu tarikatn Mslmanlarca bir hayli yadrganan detleri, Sabetay clarn ibadet ekillerine benziyordu. (...) Sabetay Sevi'nin gemiiyle ilgili karanlkta kalan konulardan biri de bu tarikatla ilikisinin boyutlar ve Niyazii Msr Dede'nin Sabetayc harekete katlp katlmad sorusudur. Niyazii Msr'ye gre tm dinler temelde aynyd, zaten gizlice Hristiyan olmakla sulanan bu kiinin Mslman olmu Yahudi bir Mesih'in tarikatna girmi olmas muhtemeldir. {Kayp Mesih, 2002, s. 216-217-275) lgaz Zorlu, Sabetay Sevi'nin gnlda-fkirda olan Niyazii Msr'ye duyduklar ilgiyle "Sabetayistlerin" bu dergha akn ettiklerini yazmaktadr. "Sabetayist" Ali rf Efendi, Selanik Yallar semtindeki evini tekke haline getirmiti. (Trkiye Sabetaycl; Evet, Ben Selanikli'yim, 1999, s. 45)3 Uzatmaya gerek yok; John Freely, Sabetay Sevi'nin Arnavutluk Berat'ta bulunan mezaryla ilgili olarak, "Sabetay'n bir ermi baba ya da dede olduuna inanan Halvetlerin, Sabetay'n mezarna byk zen gsterdiklerini" yazyor. {Kayp Mesih, 2002, s. 292) Bir alnt daha yapalm: Selanik'te kolun da (Kapan, Yakub, Karaka) mezarlklar ayr ayr; ortak yanlan u, bu mezarlarn evresinde Mevlevi ve Bekta tekkeleri var, saylar ok ve i ie haldeler. Sabetayistleri, Mevlevi ve Bekta'den ayrmak imknsz. (Yaln Kk, Tekelistan, 2002, s. 47) Biliyoruz ki, stanbul'daki Karakaler Blblderesi Mezarl'na gmlmektedir. Sabetayist lgaz Zorlu'ya gre Yakubler de Feriky'de kendileri iin ayn olarak satn alnan bir blme defnedilmektedir. (Trkiye Sabetaycl; Evet, Ben Selanikli'yim, 1999, s. 93) zmirli Ktipzade Ftnat Hanm ve olu brahim Edhem'in mezarlar, Merkezefendi Mezarl'ndayd. Kapana olduunu bildiimiz stanbullu Ktipzadeler nereye defnedilnilerdi ?
3. Ali rfi Efendi, ticaret amacyla gittii Msr'da uzun sre kaldktan sonra Selanik'e yerleti. Melam eyhi Muhammed Nurularab'ye balyd. Niyazii Msr D/ran/'na erh yazd. eyh Bedreddin'in Var/c/ar'n Arapa'dan Trke'ye evirdi. Ali rf'nin torunu Trk sinemasnn nl senarist-ynetmenlerinden Vedat rf'ydi. nl edebiyat Me221

Verilen yant: "ounluu Zincirlikuyu'da." Peki ya dn nereye defnediliyorlard ? Bir "zel mezarla" ama hangisine?.. Bu kadar bilgiden sonra sorumuzu bir kez daha yineleyebiz: Ali Adnan'n babas ve babaannesinin stanbul Merkezefendi Mezarl'na defnedilmesinin ardnda bir giz var m ? Baz "Sabetayistlerin" Halvetiye tarikatna girdiini artk renmi bulunuyoruz. Grnen o ki, brahim Edhem ve Fitnat Hanm da Halvetiye tarikatna mensuplar. Peki bu bilgiler nda, zmirli Ktipzadelerin "Sabetayist" olduunu syleyebilir miyiz ? Hayr! Ama bu bilgiler de kuku duymamza neden olur, o kadar!.. Baka olgulara ihiyacmz vardr... Mahkeme kararyla Yahudi olduunu ispat eden Sabetayist lgaz Zorlu'dan bir alnt yaparak bu konuya imdilik bir nokta koyalm:

Sabetayc aileler genellikle iki isim kullanmaktadrlar... engelky'deki Bedeviye (Halvetiye'nin Ahmediye koluna bal [S.Y.]) derghm yaptran Rabia Adviye Hamm'n ismi de yine bu ekilde din anlam olan bir isimdir; kald ki babasnn ismi olan -kendisi derghn eyhlerindendir- brahim Edhem de yine Sabetayc ailelerde ska rastlanan bir isimdir. Atk bu konu kapanmtr...

Ali Adnan ar hasta!

1917 ylnda Ali Adnan (Menderes), 19. mrettebat devresinden zabit namzedi (astemen) olarak kt. On dokuz yandayd. Bu devrenin tm dier mezunlar gibi o da, Suriye'deki Yldrm Ordular Grubu Komutanl emrine verildi. Edhem'in (Menderes) devresi anakkale'ye gidiyordu. Kucaklatlar, ayrldlar. Ali Adnan yzlerce askerle birlikte, 4. Ordu Komutan Bahriye Nazr Cemal Paa'mn emrine girmek iin trenle Suriye cephesine dom yola kt. Mustafa Kemal Paa'dan smet (nn) Paa'ya,
222

Ali Fuad (Cebesoy) Paa'dan Fevzi (akmak) Paa'ya kadar bir dnemin nl isimleri bu cephede grev yapyorlard... nl yazar Falih Rfk (Atay), Cemal Paa'nn emir subayyd. Sivil yaamnda bir ara Dahiliye Nazn Talat Paa'nn zel kalem mdrln de yapan Falih Rfk Zeytinda adl kitabnda Suriye cephesindeki olaylar bir edebiyat gzyle anlatmaktadr. Ali Adnan'a cepheye ulamak "ksmet" olmad. Hastaland! Trenin ilk dura Pozant'da, menzil komutanl Ali Adnan' trenden ald. Seyyar hastaneye yatrld. Adnan Menderes'in biyografisini yazan kitaplara baklrsa, burada 40 kiloya kadar dt! Sonra. Sonra, zmir'deki 17. Kolordu Komutanl'nn emrine verildi. Tesadf! Bu kolordunun komutan enitesi Filibeli Nihad (Anlm) Paa'yd! Nihad Paa, Ali Adnan'n halasnn kz Gzide'nin kocasyd. Gzide (Anlm) Hanm, yaam boyunca daysnn olu Ali Adnan'a hep sahip kacak, gn gelecek annelik, gn gelecek ablalk yapacakt. Ali Adnan'a yaamnda en yakn olmu isim "abla" dedii Gzide Hanm'd. Gzide Hanm'm iki olu vard: Fuad ve Nejad. Fuad Anlm, Perihan Hanm'la evliydi. Sevgi, Nejad ve Semra adnda ocuklar vard.4 Nihad Paa-Gzide Hamm'n dier olu Nejad Anlm, gen yata vefat edecekti. Gzide Hanm oul acsn olu Fuad ve "oul" dedii Ali Adnan'a sanlarak azaltmaya alacakt. lgintir: Ali Adnan'n gidemedii Suriye cephesine, 7 kasm 1918'de Nihad Paa 7. Ordu komutan olarak atanacakt!

Kuds m, petrol m ?
Savan sonuna gelinen o gnlerde, Suriye cephesinde "komutan kaosu" yaanyordu.
4. Nihad (Anlm) Paa-Gzide Hanm iftinin torunlar Sevgi Hanm, nl kalp doktoru Prof. Ali Ekmeki'yle evlidir. Kitab hazrladm gnlerde (2 kasm 2003), bu lkenin

bir kar topran vermemek iin cepheden cepheye koan, istiklal Madalyas sahibi Emekli Korgeneral Nihad Anlm'n damad yetmi sekiz yandaki Prof. Ali Ekmeki, arsasn mafyaya satmad iin ili'deki muayenehanesinde bacandan kurunla vuruldu. bes apulcu. Prof. Ali FkmpkriVi "hinciy K,,.. 223

Yldrm Ordular Grubu Komutan Alman General Erich von Falkenhayn ile Cemal Paa arasnda yetki ve sava stratejisi konusunda tartmalar yaanyordu. Bir dier tartma konusu ise Kuds't! Alman komutan Falkenhayn, kararghndaki 1. ube Mdr Yarbay Franz von Papen'in etkisinde kalarak, Kuds'n mdafaa edilmeden ngilizlere verilmesi taraftaryd.5 Cemal Paa Hatralar adl kitabnda, Alman komutann gerekesinin komikliini yle anlatyor: Falkenhayn, mukaddes beldenin mdafaas, mbarek makamlarn top mermileriyle harap olmasyla neticeleneceinden, buna katiyen raz olamayacan bir konuma srasnda Ali Fuad Paa'ya sylemiti. (...) ayet Kuds'teki mbarek makamlarn harap olmamas lazm geliyorsa, Hristiyan olan ngiliz ordusunun bu ehre hcum etmekten ve ehir zerine ate amaktan kanmas icap ederdi. Her halde biz ehrin ilerisinde mdafaay kabul edeceimiz iin, ehre isabet edecek olan mermiler bize deil, ngilizlere ait olacakt. (1959, s. 213) General Falkenhayn'n amac belliydi. Almanlar Enver Paa'yla anlamlard. Suriye cephesindeki baz birlikler Irak'a kaydrlacak ve Badat ngilizlerden geri alnacakt. Cemal Paa Hatralar 'da gerek bu taarruzu, gerekse sava banda Tekilat Mahsusa'nn ran'a ynelik saldrlarnn altndaki asl nedeni herhalde anlamamt! Asl neden petrold! Almanya iin Kuds ve am'n nemi yoktu. Irak ve ran petrollerini istiyordu. Osmanl ordusunun nne "Kzelma" yi koyup, Kafkasya'ya gnderen Almanya'nn tek hedefi, Baku petrolyd. Zaten sava bu kaynaklarn paylamndan kmam myd ? Cemal Paa bu somut gerei grememi miydi ? Bahriye nazn "petrol gereinden" bihaber miydi! Ama yalnz o mu? Mahmud evket Paa'nn Gnl trajikomik bir tespiti gzler nne seriyor. Suikasta kurban giden Sadrazam Mahmud evket Paa, 13 ubat 1913 tarihli gnlne bakm ne yazmt:
5. Alman Yarbay Franz von Papen ikinci Dnya Sava'nda Ankara'da Alman bykel224

Kuveyt ve Katar gibi lden ibaret iki kaza yznden ngiltere'yle ihtilaf karamazdk. Bu ehemmiyetsiz topraklardan ne gibi bir istifademiz olabilirdi. Kuveyt ve Katar' ngiltere'ye brakmaya ve zengin Irak vilayetlerimizle uramaya karar verdim." (dem Sargl, 2001, s. 61)

Harbiye nazrl ve sadrazamlk yapan Mahmud evket Paa, Osmanl ordusunun en iyi yetimi komutanlarndan biriydi. Fakat paa, petroln farknda bile deildi. Oysa ayn tarihlerde ngiltere, Rusya ve ABD donanmalar, yakt olarak artk petrol kullanmaya balamlard! ngilizler ran allyla petrol antlamalar imza ediyordu. Mescidi Sleyman'da byk bir petrol yatann bulunmasnn zerinden be yl gemiti!

Ama Osmanl'nn en iyi yetimi paalar bunlardan habersizdi!.. Osmanl paalar ngilizlerin Arabistan llerinde, Mezopotamya ve Kafkasya'da ne iin savatn sanyordu?.. Sanayisi olmayan bir lkenin paasnn, kaynak aray iin savaldn bilmemesi doal deil midir? Ama ttihat kadrolar iinde birileri bunun farkndayd...

Selanikli olak Hayri

Osmanl Devleti kamu gelirlerinin te birini kontrol altna alan Duyum Umumiye'yi, Avrupa lkelerinin kar kmalarna ramen, ani kararla, 5 eyll 1914'te tek tarafl olarak kaldrd! Karara Almanya bile tepki gstermiti. yle ki, Almanya Elisi Wangenhein, byle bir karar alnmasnda kendilerine damlmamas karsnda ok fkelenmi adeta Maliye Nazn Cavid Bey'i azarlamt: "Bu karar zamannn ok fena seildiini bilmelisiniz. Mttefiklerin siyas karlarna aykrdr. Yarn ngiliz ve Fransz donanmalar Boazlar'dan geecekler ve size harp ilan edecekler. Biz byle bir durum karsnda size katiyen yardmda bulunamayacaz. Boazlar katiyen mukavemet edemezler. Siz bu suretle Trkiye'nin mahvn hazrlyorsunuz. Sizin bu kararnzn Berlin'e ok kt etkiler yaratacan bilmelisiniz. Ne ittifak kalacak ne bir ey! Ben de yarn askerleri alarak buradan gideceim..." Burada, ttihat anlay ve rgtlenmeyi daha iyi anlatabilmek iin bir rnek olay anlatmalym: Hayri Efendi Selanikli'ydi. Herkes ona "olak Hayri" diyordu. Selanik'teki ilk ttihatlardan biri de oydu. Talat Paa'nn ya225

kn evresinden biriydi. 1908 devriminden sonra stanbul'da Emniyet tekilatnn bandaki Selanikli Samuel zisel'in emrine girdi. Bir gn Talat Paa kendisini ard. Halkn kapitlasyonlar aleyhinde olduunu gstermek iin baz eylemler organize etmelerini istedi. olak Hayri ve arkada Kenan, esnaf khyalarndan Salih, Day Mesut ve dier baz khyalar alarak Beyolu'nda Tokatlyan Oteli ve evresindeki maazalar basp kapitlasyonlar aleyhinde eylemde bulundu. Bu durum karsnda Almanya, Osmanl'ya sert bir uyarda bulunarak eylemleri yapanlar cezalandrmasn istedi. olak Hayri ve arkadalar yarglanp on be yla mahkm oldu. olak Hayri Anadolu'da bir ehirde cezasn ekmek zere nce vapura bindirildi. Ardndan zmit'te trene bindirilip cezaevinin bulunduu blgeye gidecekken, istasyonda baz ttihat fedailer tarafndan karld. Kadm kyafeti giydirilen olak Hayri Ankara'ya kadar bu kyafetle yolculuk yapt. Ankara'da ttihat ve Terakki ktibi mesuln buldu. Burada zel bir araba ve yeni nfus kadyla gittii Ankara'nn ilesi Haymana'da sava sonuna kadar belediye bakan oldu!..

Kapitlasyonlar kaldran g
Tekrar kapitlasyonlar konusuna dnelim... ttihatlar, klasik iktisada ve Avrupa'ya meydan okuyordu. Ancak, ttihat ve Terakki kadrolarnn tamamen liberalizme kar olduunu dnmek yanltc olur. ki temel gr vard. Bunlardan biri, bam Maliye Nazn Cavid

ile Rahmi Bey gibi Selanikli gnbun savunduu serbest piyasa ekonomisiydi. Bu grn ttihatlar arasnda yerlemesine Mlkiye'de retim yelii yapan Sakzl Ohannes ve Mikail Portakal nayak olmutu. Cavid Bey zaten onlann rencisiydi. Dier gr Alman iktisat Friedrich List'in "devletilii"ydi. Yani, yerli sanayinin geliip tutunabilmesi iin belli bir sre devlet tarafndan korunmas gerekiyordu. Bu grn taraftan Kazanl Musa (Akyiit) Harbiye ve Erknharbiye'de iktisat dersi verdii iin ttihat subaylan ok etkiledi. ittihatlarn iktisat konulanndaki bir dier "ideologu", Almanya'dan misafir profesr olarak anlan, Darlfnun maliye mderrisi Dr. Fleck'ti.
226

Dr. Fleck'in yardmcs Tekinalp (Moiz Kohen) ile Ziya Gkalp'ti. Onlara gre, Alman modeli benimsenerek "ulusal devlet" kurulmalyd. ermikli Zaza Tevfk Efendi'nin olu Ziya Gkalp bu yolla Trklerin siyasal birlie ulaacaklarm sylyordu. Hep Almanlar rnek gsteriyordu: onlar bugnk glerine, aamadan geerek ulamlard: hars (kltrel) birlik; iktisad birlik ve siyas birlik. Mill birlie kltrel birlikle balanm, Leibniz'in nderliinde "Almanclk" cereyan domutu. Kltrel birlii, iktisad birlik izlemiti. List'in abasyla "Zollverein" (Gmrk Birlii) kurulmutu. Son aamada Bismarck'n gcyle siyas birlik salanmt. Osmanl'da, kltrel birlik Namk Kemal, Ziya Paa ve inasi'lerle balayan srete atlmt. Tekinalp'e gre, Osmanl'nn siyaset alannda Bismarck'lar vard, ama iktisad alanda hi List'leri yoktu... Bir de savunucu pek olmamakla birlikte ittihatlar arasnda Marksistler vard... Takma ad "Parvus" olan Alman Yahudisi, Alexander srael Helphand 1910 ylnda, ttihat ve Terakki'ye danmanlk yapmak amacyla stanbul'a geldi. Be yl sreyle lkede kald. Marksist'ti. ttihatlar emperyalizm ve smrge kavramlaryla tantrd. Dyun Umumiye, Reji gibi kurumlarn Osmanl'y ne ekilde smrdklerini anlatt. Syledikleri, yazdklar etkili oldu.6

"Trkiye Trklerindir"
Hangi grte olursa olsun, tm ttihatlarn hemfikir olduklar bir konu vard: "mill burjuvazi" oluturmak! ttihatlar, Osmanl ordusu cephelerde arprken, ieride tm g koullara ramen mill iktisad oluturma abasna hz verildi. Yabanclarn imtiyazna son verildi, vergide eitlik saland. Para basma imtiyaz ise bir yabanc banka olan Osmanl Bankas'ndan alnd. Bylece devlet daha rahat bir ekilde para basabilecekti.
6. Parvus, daha sonraki yllarda sava srasnda silah komisyonculuundan ok byk paralar kazanarak lkesine dnd. Boleviklerin nde gelen isimlerinden Troki, Kamenev ve Zinovyev zerinde ok etkili oldu. Ayrca Alman hkmetini ikna ederek, Boleviklere nemli miktarda para yardm yaplmasn ve Lenin'in gizli bir trenle lkeye sokulmasn ayarlayan da Parvus'tu! 1924 ylnda Almanya'nn en zengin kiilerinden biri 227

1838 Baltaliman Antlamas tarihin p sepetine atld. Yeni bir gmrk tarifesi yrrle girdi. Dardan gelen mallardan alnan gmrk vergisi yzde 15'e karld. anakkale zaferi ne kadar byk bir sevin yaattysa bu yeni gmrk tarifesi de en az

onun kadar coku yaratt. lk kez "Trkiye Trklerindir" slogan duyulmaya baland. Tarm emekisi konnacak, sanayi tevik edilecekti. Yasalar, ynetmelikler en ince ayrntlarna kadar yeniden hazrlanyordu. Parasz tohum datlmaya, iftiye eitim verilmeye baland. Gazetelerde tanm bilgisini ieren haberler kt. Donanma, Kzlay gibi demekler ve bankalar bu kampanyay destekleyip bizzat iftilik yaptlar. Birok blgede ilk kez patates ekimi, bu abalar sonucunda yaplabildi. Tanm Kanunu'yla, iftilik hakknda bilgisi olan kadnlann ve askerlikten muaf erkeklerin zorunlu olarak tanmda altnlmas kabul edildi. Her ifti sekiz saat alacak, her ift kz 35 dnm toprak srecekti. Byk iftliklerin sahipleri askerlik hizmetinden muaf tutulacakt. Bo braklm alanlar da unutulmad, buralar civar ky ve kasaba halkalar tarafndan kullanlabilecekti. Tanm hayatna katklan bulunan mill bankalann bir ii daha vard. O da tanmda kooperatifilii gelitirmekti. Kooperatifilik yalnzca tanm alannda deil, ehirlerde de yabanclann elinde bulunan ticareti kurtarmak iin de tevik edildi. Gelecein Trk iadamlan da bu dnemde yetimeye balad. Devlet fabrika kurmak isteyenlere 5 000 metrekare parasz arsa salayacak ve cretsiz inaat rahsat verecekti. Sanayici on be yl vergiden muaf tutulacakt. Makinelerin ithalatndan ve darya satlan rnlerden gmrk vergisi alnmayacakt. Yabanclar ise gnden gne ayncalklardan yararlanamaz duruma geldi. Bu irketlere ok sayda Trk' ie alma, onlara "i hayatn retme" ykmll kondu. Keza yabanc irketlerin tabelalann Trke yazma, defterlerini ve yazmalarn] Trke yapma art getirildi. Alnan bu kararlardan sonra sra kalifiye eleman istihdamna geldi. Bunun iin ncelik eitim ihtiyacn gidermekti. Sanayi okullan slah edildi; ardndan kadn meslek okullar ve sanatlar iin kurslar verildi. Demiryollarn yabanclarn tekelinden kurtarmak iin Trk demiryolcularn yetitiren okullar ald. Artk Almanya sadece subaylarn gittii bir lke deil, yetitirilmek zere gnderilen ii ve ustalarn da yeni adresiydi. Ve en nemli sorun sermaye birikimiydi.
228

Trklerin paras yoktu! Ulusal nitelikte bir "Merkez Bankas" zlemiyle kurulan tibar Mill Bankas ve Anadolu'daki mill bankalar, giriimci Trk erafa ucuz kredi salayacakt. Aynca... Trk iadamnn bugn bile "alkanlk" olarak kulland bir yntem hayata sokuldu: "devlet eliyle zengin yaratma dnemi" balad. Dolaysyla vagon tahsisleri, karaborsaclk, istifilik harp zenginlerini yaratt. Ne yazk ki yine bu topraklara zel bir durumdu: cephede gzn krpmadan dman zerine yryen kii, stanbul'da bireyci kazan hrsyla irrasyonel davranabiliyordu... Grev duygusu kar hrsyla bazen atveriyordu! O gnlerde, sefahat ve sefalet birlikte byyordu Osmanl topraklarnda... 1838 Baltaliman Antlamas'yla zengin olanlar komisyonculard. Sava yllarnda "mill sermaye" yaratma amacyla zengin yaplanlar

da yine o komisyonculard! Dn kimlerin simsarlk yaptn az ok biliyoruz! Peki sava srasnda komisyonculuu kimler yapt? Mill bankalarn, irketlerin hepsinin nizamnamesine nemli bir art konuluyordu: yelerinin Osmanl uyruunda olmas art! Zaten sava dneminde Rum ve Ermeni komisyoncular Osmanl topraklarn terk etmilerdi. Kimler kalmt geride: Yahudiler ve Trkler! Trklerin ounluunu ise Sabetayistler oluturuyordu. Savan yaratt olaanst frsatlardan en ok Yahudiler Trk hayatna uyma kabiliyetini gsterdikleri lde onlarla i hayatnda birlikte yrmeyi kabullenmilerdir. ok tuhaftr ki Yahudiler gemite baaramadklarn yeni artlarda baarmlar ve Trk hayatna uymulardr. Bu tespiti yapan isim gazeteci yazar Ahmed Emin Yalman'd. Ailesi Sabetayist'ti. Bu nedenle Yalman'n tespiti daha ok nem kazanyor. Bir dier rnek ise udur: tibar Mill Bankas'mn zmir ubesi bakan Ferid Aseo'ydu. Yani, "millletirme" kampanyas Yahudileri de kapsyordu. Zaten o yllarda bankaclk yapacak TrkMslman' bulmak zordu. Dn zmir'de "kompradorlar" zengin olup nasl Karyaka'y "ya229

ratmlarsa", sava zengini stanbullu "komisyoncular" tarafndan da stanbul'da ili ve Nianta oluturuluyordu... Vagon ticaretinin, komisyonculuun, karaborsacln paralaryla yeni apartmanlar yaplyordu. Ama dier yanda ayakkabnn alt delik gezen, idealist dncelerinden taviz vermeyen ve "yeni bir ulus" hayalini gerekletirmek iin her yana koan Doktor Nzm gibi ttihatlar da vard...

Onuncu blm 17 aralk 1917, stanbul

iki ezel rakip Galatasaray ile Fenerbahe seyirciyi selamlamak iin Ittihatspor Stad'nda (bugnk adyla kr Saraolu Stadyumu'nda) sahaya kt. Futbolcularn formalarndan ayakkablarna kadar tm aksesuarlar dneme uygundu: ingiliz mal potinlerin yerini Alman ve Avusturya kramponlar almt. Futbol topunun i lastikleri de Alman rnyd. Yneticiler de dneme uygundu... Fenerbahe Kulb'nn bakanlna Doktor Nzm getirilmiti. Yani, Evliyazade ailesinin futbolla ilgili tek ismi Karyaka ve Altay'da futbol oynayan Nejad deildi... Doktor Nzm'n kulbn bana geldii o yllar ayn zamanda Fenerbahe'nin siyasal iktidarlarla olan ilikisinin balang tarihiydi. Fenerbahe'nin "kaderi" o yllarda yazlyordu: Fenerbahe bu yllardan sonra Trkiye'nin siyasal tarihine paralel olarak, iktidara kim gelirse, takmn bakanlna da istisnasz o iktidar ekibinden birini getirecekti... ttihatlarn futbolun kitlesel zelliini kavrayan ilk siyasal hareket olduunu belirtmitik. ttihatlar ile Fenerbahe arasndaki iliki kukusuz bir kar ilikisiydi. ttihatlar kamuoyunun Fenerbahe sempatisinden yararlanmaya, Fenerbahe ise iktidarn

gcne ihtiya duyuyordu. Doktor Nzm'n o gn seyirciler arasna "Fenerbahe bakan" sfatyla oturmasnn bir baka anlam yoktu... Sava uasnda sahaya on bir futbolcuyla kmann g olduu bir dnemden geiliyordu. Fenerbahe yldz futbolcularnn bazlarn ehit vermiti.
231

Yirmi yandaki Temen Nureddin, Arbumu Savalan'nda (12 nisan 1915); yirmi bir yandaki Yedek Subay Halim, Altepe'de (nisan 1915), yirmi bir yandaki Temen Haldun, Arburnu Savalan'nda (22 haziran 1915); yirmi yandaki Yedek Subay Kemal, Seddlbahir'de ehit olmutu. Fenerbahe, 2 ekim 1914 ile 12 kasm 1915 tarihleri arasnda oynad on be mata hi malup olmam, iki yl st ste ampiyonluk kazanan efsane takmn futbolcularn ancak Birinci Dnya Sava yenebilmiti!.. Bir de... O efsanevi takmn, futbolcularndan Otomobil Nuri, kz ldren Bombac Bekir, iir Refik gibi yedisini, ittihat ve Terakki'nin takm olarak bilinen ve Talat Paa'nn bakanln yapt Altnordu kapmt... Fenerbahe bu koullar altnda Galatasaray'n karsna kmt. stelik baz futbolcular cepheden glkle toparlanp getirilmiti. Kulp bakan Doktor Nzm, Galatasaray'n karsna on bir futbolcuyla kmak iin cephedeki futbolcularnn bal bulunduu komutanlklarla tek tek temasa gemi, takm kaptan Galib, Krkkale'den; mdafi Emirzade Arif, Kean'dan; Edhem, Fikirtepe Uaksavar Batarya Komutanl'ndan izin alnarak getirilmiti. Futbolcular yorucu tren ve at yolculuundan sonra maa zar zor yetiebilmilerdi... On bir futbolcuyla sahaya kacak olmalar takmn antrenr Fuad Hsn (Kayacan) Bey'i ok sevindirdi... Fuad Hsn ilk Trk futbolcuydu: II. Abdlhamid'in o istibdat gnlerinde hapisleri, srgnleri gze alp futbol oynamt. Hseyin Hsn Paa'nn oluydu. 1902 ylnda Bahriye Mektebi'nde okurken, "'Boby" takma adyla Cadikeuy Football Club'da (Kadky Futbol Kulb'nde) oynamaya balamt. Mkemmel ngilizce konumasna, sa trandan byklarnn ekline kadar, kendisine tam bir ngiliz grnm verse de jurnallerden kurtulamam, futbol ak nedeniyle mahkemelere kp ifade vermek zorunda kalp, babas sayesinde ar cezalardan kurtulmutu. Fuad Hsn futbolcuku braktktan sonra futboldan kopamau, antrenr olarak grev yapmaya balamt... Doktor Nzm'n bakanln yapt Fenerbahe takmnda, ileride Trkiye'de adn baka alanlarda da duyacamz kiiler de futbol oynuyordu; Mnir Nureddin (Seluk), Burhan (Felek) gibi... 17 aralk 1917'de oynanan ma Galatasaray 3-2 kazand.
232

Doktor Nzm teselli amacyla futbolcularna sigara ikram etti! Galatasaray'a kar kaybetse de, Doktor Nzm savata "yenilmemek" iin koturup duruyordu. Galatasaray mann hemen ardndan zmir'e gitti. 28 aralk 1917'de Beyler Soka'nda asker alma ubesi yanndaki binada "Halka Doru Cemiyeti"nin kurulmasna

nayak oldu. Kurucular ve yneticileri hep tandk isimlerdi. zmir Valisi Rahmi Bey, ttihatlarn zmir temsilcisi Mahmud Celal (Bayar), eski Halep valisi Tevfk vb... Halka Doru Cemiyeti Trk milliyetiliini yaymay amalyordu. Trklk ideolojisine halklk kavramn katmlard. Bir buuk ay sonra, 6 ubatta cemiyet, Halka Doru mecmuasn kard. Derginin mdrln stlenen isim Mahmud Celal'di. Bu Doktor Nzm'n kard ilk dergi deildi. Paris'teki "Fransz Akademisi"ni rnek alarak, dorudan doruya aratrmaya ve bilgi birikimine ynelik bir akademi oluturmak amacyla, Kprlzade Mehmed Fuad, Ziya Gkalp, Celal Sahir, Aaolu Ahmed, Akuraolu Yusuf la birlikte "Trk Bilgi Dernei" nin kurulmasna nayak oldu. Kasm 1913-haziran 1914 arasnda toplam yedi say yaymlanan Bilgi Mecmuas'm kard. Derginin yazarlar arasnda Dr. Tevfik Rd, Dr. Bahaeddin akir, kil Muhtar (zden), Adnan (Adrvar), Salah (Cimcoz), Hamdullah Suphi (Tannver), mer Seyfeddin, Mehmed Emin (Yurdakul), Zekeriya (Sertel), Moiz Kohen, Salih ZeM, Parvus (Alexander Helphand), Hseyin Cahid ve Selanikli Cavid gibi isimler vard. Evet, Doktor Nzm ok faaldi. ttihat ve Terakki Meclisi Umumsi'nde ve Tekilat Mahsusa'daM grevlerini de srdryordu. Bu arada Franszlardan soumu, Alman Dostluu Cemiyeti'nde grev yapyordu. Milyonlar bulan para yardmyla stanbul'da bir bina ve ktphane yaptrlmasn salad. Almanlar ve Trkler arasnda renci-retmen mbadelesi yapmasm gerekletirdi. Asan Atika Cemiyeti'nde stanbul'da ve Trkiye'de bulunan tarih eserleri korumak iin bir komisyon oluturdu. stanbul'daki eski eserlerin tarihelerini kaydettirdi. Tarih eserlerin harap olmasn engellemek iin hkmete baz teklifler sundu. ay Meni htikr (vurgunculuu nleme) Komisyonu'nda yelik yapt. Trk Ocaklan'nn kurulup gelimesine madd ve manev destekte bulundu. Her yere kouyordu. Krk bir yanda vereme yakalanan Tanbur Cemil Bey'in1 svire'de bir sanatoryuma gnderilmesi iin elinden geleni yapt.
I. Tanbur Cemil Bey'in olu Mesut Cemil, Celal Sahir Erozan'n kz Berin Hanm'la ev233

Ancak stat Tanbur Cemil gitmemekte direnmi ve ksa bir sre sonra da vefat etmiti... Doktor Nzm ttihatlarn evlilik meseleleriyle de ilgileniyordu!..

lk dnme evlililii

Doktor Nzm ald bir haber sonucu gen gazeteci Zekeriya'y (Sertel) yanma artt. Zekeriya'yla ilikisi Selanik'teki istibdat gnlerine dayanyordu. On dokuz yandaki hukuk rencisi Zekeriya ttihatlarn yayn organlarnda grev yapyordu. Zekeriya ayn zamanda, Doktor Nzm tarafndan Paris Sorbonne'da eitim grmesi iin gnderilen rencilerden biriydi. Konu ok hassas olduu iin, ayrca sizin de farkl okumanza yardm etmek amacyla, Doktor Nzm' ok sevindiren bu olay birincil kiinin, yani Zekeriya Sertel'in hatralarndan okuyalm: Gnlerden bir gn, Selanik'te hukukta okurken evinde kaldm pansiyon sahibi kadm geldi. Ho sohbetten sonra evlenip evlenmediimi sordu. Hl bekr olduumu renince, yle yzme bakt: - Sen, dedi, vaktiyle bir Selanikli kz istemitin, bugn o kz bulsam, onunla evlenmeye raz olur musun?

Bu damdan der gibi yaplan teklifi beklemiyordum. Zaten ben kz oktan unutmutum. Aradan seneler gemiti, imdi onun nerede olduunu, ne yapp ne ettiini bilmiyordum, merak da etmiyordum. Meer Selanik'in Yunanllar tarafndan igalinden bir sre sonra onlar da ailece stanbul'a gmler, imdi buradaym. O da hl evlenmemi. Bu bilgiyi verdikten sonra: - Eer istersen bir aralk soruturaym, dedi. nem vermeyerek "Olur" deyivermitim. zerinden bir hafta geti gemedi. Bizim "Anne Hanm" (bu kadna biz btn pansiyonerler "Anne" derdik) kageldi. Byk bir i yapm gibi sevinli bir hali vard. - Mjde, dedi, kz hazr! -Yani... dedim. - Yani kzla grtm, o seni hl unutmam. Senden sz alnca heyecanland, sevindi, kzard. Sonra fikrimi atm, nce utanp nne bakt, sonra boynuma sarld. imdi sz senin. (...) - Anne Hanm, dedim, bu kz grmek, grp tanmak mmkn deil mi? Sen byle bir buluma salayamaz msn? Kadn gld: - yle ey olmaz, namuslu bir aile kz tanmad bir erkekle g234
rmez. Ama sen kz istersin, aabeyleriyle temas edersin. Belki onlar sizi buluturmaya raz olurlar. Gene nemsemeyerek, "Peki" demitim. Bizim Anne Hanm gidip kza mjdelemi, o da aabeylerine alm, benimle evlenmeye raz olduunu bildirmi. Gnn birinde telefon ald: - Ben avukat Celal Dervi, sizinle grmek istiyorum. - Buyurun efendim, dedim. - Yok sizinle ok nemli bir meseleyi konumak zorundaym. Bugn saat bete filan yerde buluabilir miyiz ? - Hayhay... Telefon kapand. ilerliyordu. Celal Dervi gen kzn byk aabeyiydi.
2

Demek ie o el koymutu. Kararlatrlan saatte bulutuk. Karlkl oturduk. Ben grcye km bir kz durumundaydm. Celal Dervi bir yandan beni szyor, bir yandan da yznden tebessmn eksiltmeyerek konuuyordu: - Siz kz kardeimle evlenmek istiyormusunuz. Bu konuda ne dereceye kadar ciddi olduunuzu renmek istiyorum. Meer hakkmda bilgi toplamlar, bir defa da benimle grmeye ve beni yakndan grmeye karar vermiler. nk verecekleri karar ok nemliydi. Hatta tarih bir nitelik tayordu. Kz bir "dnme" ailesine mensuptu. Dnmeler Ortaa'da spanya'daki engizisyon zulmnden kaarak Osmanl mparatorluu'na snan ve Selanik'e yerleen bir avu Yahudi'ydi. Bunlar Osmanl mparatorluu'na dndkten sonra Mslman olmulard. Dinlerini deitirmekle beraber Mslmanl da tam benimsemi saylmazlard. evrelerinden de mukavemet grmlerdi. slam'n hibir kuralna uymazlard. Namaz klmaz, oru tutmaz, Mslmanlarla ve Trklerle kaynamazlard. Bir kast halinde yaarlard. Zeki, alkan, becerikli ve sevimli insanlard. Fakat kendi kabuklar iinde yaar, Trk topluluuna girmez, Trklerle kz alp vermez, kendi dar varlklarn ylece srdrp giderlerdi. Daha ok ticaretle urarlard. Bu sebeple Avrupa'yla sk ilikileri vard. Bu dunun onlarn yaaylar zerinde de etkisini gsteriyordu. Kazanlar iyi, yaama dzeyleri dier topluluklannkinden yksekti. Selanik'ten stanbul'a g ettikten sonra da ounlukla Nianta ve ili senitlerine yerlemi, yine kendi topluluk hayatlarn kurmulard. ocuklarn da Trk okullarna vermemi olmak iin "Fevziye Lisesi" ve "ili Terakki Lisesi" adnda iki okul amlar-

2. Sabiha Sertel, Roman Gibi adl kitabnda (1969, s. 24) kardeinin adnn "Celal Deri" 235

di. ocuklarn resm okullara gndermez, bu okullarda okuturlard. te benim evlenmek istediim kz, bu toplulua mensuptu. Ailesi raz olursa, ilk kez bir "dnme" kz bir Trk'le evlenecekti.} Celal Dervi stanbul'da hukuk renimi yapm, ufku genilemi, bu eski geleneklerin gereksizliini anlam bir adamd. Zaten stanbul'a gtkten sonra da "dnme" topluluunda sarsntlar balamt. Kast, birliini az ok yitirmiti. imdi Trklerle karmaya karar vermeleri, kastn kabuunu kracak ve bu toplumun birliini tamamyla bozacakt. Grmemizden bir hafta sonra, Celal Dervi, beni evine yemee davet etti. lerde mrm boyu hayat arkadam olacak kzla ilk defa o gn tantm. nce fotorafn bile grememitim. Nedense siyahlar giyinmiti. Ona da pek yarayordu. O gn beraber yemek yedik. Bu bir biim nianlanma sayld. O gnden sonra haftada bir ziyaretine giderdim. Fakat bizi asla yalnz brakmazlard. Yanmza mutlaka aileden bir kadn takarlard. Benim bir "dnme" kzyla evlenmek zere olduumu "ttihat ve Terakki" genel merkezi komitesine duyurmular. Bir gn bu komitenin nl yesi saylan Doktor Nzm beni ard. Tebrik etti. Yaptm iin nemini bilip bilmediimi sordu. - Sen belki farknda deilsin, dedi, fakat yzyllardan beri birbirine yan bakan iki toplumun birleip kaynamasna yol ayorsun. Dnmelik kastna lm yumruu indiriyorsun. Biz bu olay gerei gibi deerlendirmeli ve Trkler ile dnmelerin birlemesini bu vesileyle kutlamalyz. Bunu mill ve tarih bir olay gibi deerlendirmek gerek. ardm. - Yani ne yapalm efendim ? dedim. - Yani, nikhnz biz kyacaz. i gazetelere duyuracaz. Bu nikh bir aile olayndan karp mill olay haline getireceiz. Nikhmz ehzadeba'nda Suphipaa Kona'nda yapld. O vakit yalnz din nikh yaplrd. Nikh bir hoca kyard. Nikh srasnda dahi kzla erkek yan yana gelemezdi. Nikh iin iki taraf kendilerine birer vekil seerlerdi. Bizim nikhmzda kz tarafnn vekili zamann babakan ve ttihat ve Terakki'nin en nfuzlu adam Talat Paa'yd. Benini vekilliimi de Atatrk'n Dileri bakanln yapan Doktor Tcvfik Rd Ara zerine almt. ttihat ve Terakki'nin belli bal kodamanlar da nikhta hazr bulunuyordu. Kz harem dairesinde,
3. Zekeriya Sertel belki bilmiyordu ama ilk evlilii kendisi gerekletirmemiti. Selanik'te Sabetayist emseddinzade Osman Efendi'nin olu Ali Efendi'nin kz Rabia, Manastrl Hac Feyzullah'a kamt. Sabetayist Ali Efendi bu evlilie kar kp, olay Selanik Valilii'ne kadar gtrd. Valilik ise topu Babli'ye atmt. 29 aralk 1891'de toplanan Osmanl Bakanlar Kurulu, kzn yann reit olmas nedeniyle evlilii onaylam an236

ben erkeklerin yanndaydm. Talat Paa glerek ve akalaarak: - Biz kzmz bedavaya vermeyiz, 1 000 lira isteriz, dedi. O vakit nikh iin byle bir arlk (para) vaat etmek detti. Bana sordular: "Kz taraf 1 000 lira istiyor ne diyorsun?" O dakika cebimde 10 lira bile yoktu. Btn nikh masrafn ttihatlar grmlerdi. Bol keseden "Veririm" dedim. mam duasn okudu. Bizleri tebrik ettiler. Lokumlar yendi, resmen nikahlanm olduk. Ertesi gn btn gazeteler bu haberi nemle verdiler. O gnden sonra da bizim evlenmemiz "dnme" toplumu arasnda bir rnek oldu. Arkamzdan laz-erkek Trklerle evlenenler oald. Ve bylece dnmelik kast yklp tarihe kart. (Hatrladklarm (1905-1950), 1968 s. 57-62) "iyi okuma yapmanz" iin baz kk bilgiler vermem gerekiyor: Zekeriya Selanik'e bal Ustrumca kasabasnda dodu. Srplar, Bulgarlar, Yahudiler ve Trklerin i ie yaad bir yerdi Ustrumca. Zekeriya Bey'in kz kardei Belks Halim Vassaf ailesi hakknda

u bilgiyi veriyor: Hac Salman Efendi dedem. Gene daym olan Hac Hasan Efendi. (...) Babama "Hac Halim Aa" denirdi. Ama neden dedeme "Hac Salman Efendi" de, babama "Hac Halim Aa" denirdi bilmiyorum. (Gndz Vassaf, Annem Belks, 2000, s. 27) Serteller sonra Ustrumca'dan Selanik'e tanyor. Yine Zekeriya Sertel'in anlarndan bir alntyla bu konuyu kapatalm: Peki, iyi ama evlenme meselesi ne olacakt ? Bu i bir sorun olarak zaman zaman karma kyordu. Artk evlenme amdaydm. Fakat Paris'te renimdeyken evlenemezdim. Zaten yabanc kzlarla evlenmi olan arkadalarn denemeleri gzmn nndeydi. Dili, dini, gelenekleri ve dnleri bize uymayan yabanc kzlarla evlenmenin sonu iyi olmuyordu, (s. 37)4
4. Bu kitab, hep yanl anlalmaktan korkarak yazdm. Antisemitik grnmenin, yle anlalmann beni ok zeceini biliyorum. Bu nedenle size bir anmsatma yapmam gerekiyor: Tekilatn ki Silahoru adl kitabm meslekta olmaktan gurur duyduum gazeteci Zekeriya Sertel'e ithaf ettim. Yaln Kk Tekelistan adl kitabnda (2002, s. 175) Zekeriya Sertel'in Sabetayist olduundan kukulandn yazyor ve kafasndaki sorular okuyucuyla paylayor. Yaln Kk'n iddialarn glendirecek birok kant Annem Belks adl kitapta da mevcut. Serteller bu kitabn konusu olmad iin bu tartmaya girmek istemiyorum. Ancak Zekeriya Sertel gibi namuslu bir aydnn yazdklarn doru ka237

Bu evliliin bu kitab ilgilendiren yan, Evliyazadelerin iki damad Doktor Nzm ve Dr. Tevfik Rd'nn (Ara) stlendii grevlerdi. Doktor Nzm dn neden bir propaganda malzemesine dntrmt ? Dr. Tevfik Rd neden damadn tanyd ? Evliyazadelerin iki damadnn bu dnde ne kmalarnn altnda yatan bir sr m vard? Neyse... Her yana yetimeye alan Doktor Nzm sonunda istemeyerek de olsa nazrlk koltuuna oturdu.

Evliyazadelerin damad nazr oldu

8 temmuz 1918'de Sultan Mehmed Read'n lm zerine hkmet istifa etti. Tahta Sultan Vahideddin (VI. Mehmed) geti. 20 temmuzda yeni hkmet Sadrazam Talat Paa bakanlnda kuruldu. Doktor Nzm Maarif nazn olmutu! Ne var ki, Doktor Nzm aslnda Maarif nazn olmak istemiyordu. "Temmuz Devrimi"nin o scak gnlerinde, mebusluk-bakanlk yapmama karan almt. craatlann "koltuk-makam" amacyla yapmadn ispat etmek istiyordu. Ancak bata Talat Paa'nn ve ttihat dier arkadalanmn sran sonucu grevi kabul etmek zorunda kald. Hatta ilk gn Sadrazam Talat Paa, onu kolundan tutup makamna oturttu. Grevi kabul etmesinin asl bir nedeni vard: savan Osmanl aleyhine gelitiini grenler hkmette yer alarak, yenilginin sorumluluuna ortak olmak istemiyorlard! ttihatlar kabine oluturmakta zorlanyorlard. Doktor Nzm'm nazrlk koltuuna oturduunda ilk yapt i, brokratlann etrafna toplayarak neler yaplmas gerektiini anlatmak oldu. Ardndan ilk atamasn gerekletirdi: Ziya Gkalp'i kltr ilerinin bana atad. Eitim-renim iin Avrupa'ya gnderilen Trk rencilerin saysn artrmay amalayan yeni almalar balatt. rencilerin eitim masraflann karlamay stlenen kiilere maarif nian verdi. Bu nianlann dnemin gazetesi Takvimi VekayVde ilan

edilmesini salad. rnein iki rencinin masraflann karlayan tannm Trabzon tccarlanndan Krzade Mustafa Bey'e nc dereceden bir kta maarif nian verdi. Bu yolla eitime yardm iin zengin kiileri tevik etmeye alt. Bu ekilde yzlerce rencinin Avrupa'ya gitmesine katkda bulundu. Bunlardan biri de, Evliyazade Naciye Hanm'm, on alt yanda238 ki olu Samim'di. Samim'i tarm eitimi almas iin Macaristan'a gnderdi. Evliyazadelerde sadece Samim deildi yurtdnda okuyan. Gn gelecek, izmir Belediye Bakan Evliyazade Refik Efendi'nin Nejad'dan sonra iki olu Ahmed ve Sedad da yurtdnda okuyacaklard. Ahmed ve Sedad, Doktor Nzm'n okulunu tercih edeceklerdi: Sorbonne! Ama tp eitimini deil iktisad seeceklerdi. O gnlerde Maarif Nazn Doktor Nzm'n ba, kaynolanyla deil, kardeiyle dertteydi... Doktor Nzm'n aabeyi Ahmed Fazl stanbul defterdaryd. Bir nceki grevi ise Selanik defterdarlyd. Selanik 1912'de dtkten sonra istanbul'a gelmiti. Hatice ve Nazl adnda iki ei vard. Gerek kendisi ve gerek elerinin ok k giyinmeleri, pahal konaklarda oturup, zengin davetlerde grlmeleri haklarnda ksa srede ynla dedikodunun kmasna neden oldu. Aabeyi k landolarla gezip aaal bir hayat srerken Doktor Nzm hakk olan devlet arabasna bile binmek istemezdi. Bir gn Bykada'da dost meclisinde sohbet edilirken, Doktor Nzm'a aabeyi ikyet edildi. Doktor Nzm hem zld hem ard. ok deil gn sonra gazeteler istanbul Defterdar Ahmed Fazl'n Bursa'ya atandn yazd... Sava ekonomisinden Maarif Nazrl da payna deni ald. Doktor Nzm bu duruma da are buldu. Madd olanaklara sahip kiilerden nazrl adna yardm istedi. Yardmda bulunanlar ise tpk rencilerin eitim masraflarn karlayan kiilere yapt gibi "nianla dllendirdi. Sava koullarnda Osmanl halknn moralini yksek tutmak, rejime olan inanlarn pekitirmek amacyla, 1918'de "dman Bayram" organize edilmeye baland. Zaten 1916 ylndan itibaren "ocuklar Bayram" kutlanyordu... Yakn gelecekte "Temmuz Devrimi"nin bu bayramlar, "Osmanl'nn kllerinden doan" Trkiye'nin bayramlar arasnda yerini alacakt... Keza zmir'de de Belediye Bakan Evliyazade Refik Efendi, halk birbirine kaynatrmak, onlara moral verebilmek iin Whittall, Giraud, Forbes, Paterson gibi ngiliz-Fransz Levantenlerle ibirlii yaparak at yarlarn tekrar balatt. Kendisi de bahakemlik yapyordu. Sava "teki zmir"e uzakt... Bornova'da Rene Lochner evinde mzik ziyafetleri veriyor.
239

Madam Evelyn Lochner piyanosunun bana geip gzel sesiyle aryalar sylyordu. Karyaka'da Madam Fernand Guifray'm salonunda verilen ziyafetler de pek parlak geiyordu. Levanten genler Aliottilerin Karyaka'daM "Villa des Algues"mda piknikler yapyor, mzik partileri veriyordu. Sporting Kulp'te ise maskeli balolara katlmak prestijliydi. Bu balolarda danslar

"vals"le balyor, "kadr"le devam ediyor, "cake-walk"la bitiyordu. Bir de en k elbiselerle Cafe de Paris adl sinemaya gidiliyordu. Viyana Operet Kumpanyas gibi topluluklarn operetleri ise kanlmyordu. Bu elencelere zmir'in tannm Trk aileleri de katlyordu... zmir'deki zenginler sava koullarnda bile elenebiliyordu. Ama ok deil biraz tede, Rus zenginlerin durumu pek parlak deildi... 1917'de Rusya'da arla son veren sosyalist devrim, Osmanl'y ve mttefiklerini sevindirdi. Yeni sosyalist ynetimin tek tarafl olarak savatan ekildiini aklamas, Kafkas cephesindeki savan bittii anlamna geliyordu. Artk Osmanl Kafkas cephesindeki glerini dier blgelere kaydrabilirdi. Ancak Almanlarn kontrolnde Rusya'ya gidip devrim yapan Lenin'in Almanlarn yenilmesine neden olacan kimse bilemezdi! yle ki... Rusya'daki sosyalist devrim ABD ynetimini ok rahatsz etti. ngilizlerin basklarna ramen bir trl savaa girmeyen Amerika, Rusya'daki gelimeler zerine tilaf glerine katlp Almanya'ya sava ilan etti. ABD'yi Yunanistan takip etti, Yunanllar da tilaf glerine katldklarn akladlar. Ve Rusya'daki sosyalist devrim Almanya'y vurdu. Almanya'daki sosyalistler ayakland. Ocak 1918'de Berlin, Hamburg, Mnih gibi byk ehirler bata olmak zere bir milyon ii greve gitti. Alman ii smf gerek saysal, gerekse rgtsel adan dnyann en gl hareketini oluturuyordu. Yenilmez Prusya ordusunun arkasndaki g savaa kar bayrak amt. ileri, Alman donanmasndaki erler ve komutanlar takip etti. Almanya ummad yerden darbe yemiti. Avusturya-Macaristan mparatorluu da benzer durumdayd. Savan getirdii ykm askerler, iiler ve kyller arasndaki huzursuzluu artrd. Donanmann ban ektii askerler sava istemediklerini belirttiler. 6. Topu Alay ayakland. Bakaldrlar kanla bastrld. Ancak eylemler bitmedi. Grevler hzla yaylmaya balad. Sadece Budapete'de 300 000 ii greve gitti.
240

15 haziran 1918'de lke apnda genel grev ilan edildi. Almanya ve Avusturya-Macaristan iileriyle urarken, bir dier mttefik Bulgaristan savatan ekildiini aklad. Bu arada ttifak Devletleri kendi aralarnda da sorunlar yayorlard. rnein, Kafkasya konusunda Osmanl ile Almanya arasnda anlamazlklar ba gstermiti. Osmanl Azerbaycan' Almanlara brakmaya yanamyordu. Almanya ise Azer petrolne sahip olmak istiyordu. Sonuta benzer nedenlerle, ittifak paralanma noktasna geldi. Her lke kendi kurtuluu peine dt. O gnlerde stanbul'dan zmir'e gnderilen gizli mektup, kurtulu umudu peindeydi...

zmir'de toplama kamp

5 ekim 1918. zmir Valisi Rahmi Bey Sporting Kulp atlyesinde ressam all brahim'e portresini yaptnrken, stanbul'dan "acele" notuyla gnderilmi, gizli damgal bir mektup ald.

Mektubu Sadrazam Talat Paa gndermiti. ngilizlerle sulh grmesi yapmaya hazr olduklarn bildiriyor ve Rahmi Bey'in bu ie arac olmasn istiyordu. Osmanl, ngilizlerle anlaarak sava en az zararla kapatma arayna girmiti. Peki Talat Paa'nn ngiltere'yle yaplacak bir bar antlamas iin neden zmir Valisi Rahmi Bey'i semiti ? zmir Valisi Rahmi Bey ve Belediye Bakan Evliyazade Refik Efendi ilk gnden itibaren Almanya'nn yannda savaa girilmesine karydlar. Cephelerde ngiliz, Fransz askerleriyle arplrken, onlar, zmir'deki ngiliz, talyan ve Fransz Levantenleriyle ok iyi ilikiler iinde olmulard. Hatta. 22 kasm 1917 gn Atina'daki ngiliz Elisi Lord Granville, Londra hkmetinden ald talimat gereince zmir'deki esirlere ok iyi davramld iin Rahmi Bey'e teekkr mektubu yazmt. (N. Bilal imir, Malta Srgnleri, 1985, s. 284) Rahmi Bey ve Evliyazade Refik Efendi bu tutumlar nedeniyle zaman zaman Alman komutanlarla da kar karya gelmilerdi. Bir gn Almanlar, Evliyazade Refik Efendi'ye, esirler iin byk bir kamp hazrl yapmasn istediler. Refik Efendi Almanlarn isteine bir anlam veremedi.
241

Konu Vali Rahmi Bey'e de yansynca durum anlald; Almanlar zmir'de yaayan bata ngiliz ve Franszlar olmak zere Levanten aileleri bir kampta toplamak istiyordu. Gerek Rahmi Bey gerekse Evliyazade Refik, Almanlarn teklifine nce pek aldr etmediler. Unutturma yntemini setiler. Ama Almanlar kararlyd, kamp meselesini halletmek iin zmir'e general bile tayin ettiler. Alman general, Rahmi Bey ve Evliyazade Refik'le yapt toplantda, kamp sorununun acilen zlmesini "emretti"! General, valilik makamndan karken, bu emrin altnda padiahn mhrnn olduunu sylemeyi de ihmal etmedi. ciddiydi... Rahmi Bey ve Evliyazade Refik ne yapacaklarn kara kara dnmeye baladlar. zmir'de bir toplama kampnn olmas ehir ekonomisinin kmesi anlamna geliyordu. Almanlarn zmir'den ngiliz, Fransz Levantenleri kovmak iin bunu maksatl yaptklarn dnyorlard. Fakat sonunda are buldular. zmir Levantenlerinin nde gelen isimlerinden, yakn dostlar Henri Giraud'yu ardlar. Durumu anlattlar. Henri Giraud, Almanlarn teklifini duyunca sarsld. Eleri ve ocuklaryla birlikte bir esir kampnda yaamay hi aklna getirmemiti. En fazla snrd edileceklerini dnyordu. Ama yllardr ailece grtkleri Evliyazade Refik, hemen teskin edici szler sylemeye balad. Emir padiahnd ama tatbikat kendilerine braklmt. Vali Rahmi Bey, tatbikatm nasl olacan hemen aklad: "Ltfen Bornova ve Buca'daM aileleri iinizden birinin bahesine toplayn, sabahtan akama kadar aileler belirli yerde otursun, beyler iine gitsin ama yine oraya dnsn. Bir mddet byle idare edelim. Bana soracak olursa, kamp yeri olarak oray setiimizi sylerim."

Birinci Dnya Sava srasnda Levantenlerin "esir kamp" yaamlar bir sre devam etti... stanbul'dan, ngilizlerle anlama umudu tayan mektup geldiinde, "toplama kamp" uygulamac devam ediyordu.

Ka oylamas
Mektubu okuyan Vali Rahmi Bey, ressam all brahim'den izin isteyerek Hkmet Kona'n. gitti. Bata Belediye Bakan Evliyazade Refik olmak zere gven 242 elii mesai arkadalarn ve kentin nde gelen Levanten tccarlarn valilie ard. Talat Paa'mn ngilizlerle masaya oturmak istediklerini belirten mektubundan bahsetti. Mektup bu topluluk tarafndan mspet bulundu. Hemen karar aldlar. Toplantda bulunan Vilayet Yabanc ler Mdr Charles Karabiber Efendi ile Fransz tccar M. Edmond Giraud delege sfatyla Midilli'deki ngiliz temsilciliine gideceklerdi. Yanlarnda Talat Paa'mn bar teklifini ieren mektubu vard. Charles Karabiber Efendi ve Edmond Giraud Midilli'ye hareket ettiler. ngiliz temsilci bu konunun kendi rtbe ve grevini aacan belirtip, heyetin Atina'daki sefir Lord Granvle'le grmesinin daha iyi olacan syledi. Atina'daki sefir Lord Granville ise hi umutlu konumad: Osmanl hkmeti sulh isteinde ge kalmt... ngilizlerin kendilerinden bu kadar gvenli olmalarnn nedeni Osmanl'nn mttefiklerinin yaad sorunlard. Bulgar Kral Ferdinand, Alman mparatoru II. Wilhelm ve Avusturya-Macaristan mparatoru I. Kari ta ve tahtlarn brakarak memleketlerini terk etmilerdi. tilaf Devletleri savatan zaferle kt... Osmanl ordusunun yenilgisiyle Sadrazam Talat Paa kabinesi istifa etti. Doktor Nzm'n nazrl ancak 2 ay 26 gn srebildi... Yeni hkmeti kurma grevi Ahmed zzet Paa'ya verildi. Ahmed zzet Paa, Osmanl ordusunun bilgili komutanlarmdand. 1884 ylnda Harp Okulu'nu, 1887'de ise Harp Akademesi'ni birincilikle bitirmiti. Bu baarlarndan dolay asker okullar mfettii Goltz Paa'mn (Colmar von der Goltz) yardmclna getirilmi, mesleini ilerletmesi iin Almanya'ya gnderilmi ve Alman Genelkurmay'nda uzun sre Liman von Sanders'le birlikte almt. Yani, Sadrazam Ahmed zzet Paa Almanlara ve ttihatlara yaknd. Kabinesinde, Dahiliye Nazr Ali Fethi (Okyar), Maliye Nazn Cavid, Bahriye Nazn Hseyin Rauf (Orbay) gibi ttihatlar vard. Harbiye nazrln da stlenen Sadrazam Ahmed zzet Paa, bakanln mstearlna da Albay smet (nn) Bey'i getirdi. Yeni hkmetin ilk icraat, ttihatlarn bata Ermeni tehciri olmak zere baz politikalarn an ya da kanunsuz uyguladn dnd, Bursa Valisi smail Hakk, Halep Vilayeti Polis Mdr Sadeddin, el Mutasarrf Mahmud Ata, Kavakl Kaymakam dris Kemal gibi brokratlar azletmek oldu.
243

Grevinden almanlar arasnda spriz bir isim daha vard: ttihatlann nemli kurmaylarndan zmir Valisi Rahmi Bey!.. Rahmi Bey, ttihat ve Terakki iinde Selanik'ten beri birlikte alt 1911'de cemiyetin ktibi umum grevinde de bulunan

yeni Dahiliye nazr Ali Fethi tarafndan grevden alnmt. Vali Rahmi Bey grevden alndktan sonra ttihat ve Terakki'nin acil ans zerine stanbul'a gitmek zere yola kt. Yolculuktan nce, Osmanl'nn yenilgiyle birlikte ehirde taknlklarda bulunan zmirli Ermenilerden Madam Avadikyan' ziyarete gitti. Bilmezden gelerek mor, turuncu ve sar renkli, perdelere taklm, yere kadar uzanan bezin ne olduunu sordu. Madam Avadikyan, mill bayraklan olduunu syleyince, Rahmi Bey, "Madamcm pek zevksiz buldum bunu. Rumlann mavi-beyaz bayra daha i ac" diye alay ederek evi terk etti. (Nail Morali, Mtareke'de zmir, 2002, s. 104) Rahmi Bey stanbul'a doru yola karken, stanbul hkmetinin temsilcisi on gnlk Bahriye nazn olan Hseyin Rauf ve ikinci delege Hariciye Mstean Read Hikmet, ngilizlerle ban grmesi yapmak iin zmir'e geliyordu. zmir'in baz mahalleleri grltl, bazlan ise sessizdi. Sessiz olanlar Mslman ve Yahudi mahalleleriydi. enlik yapanlar ise Rumlar ve Ermenilerdi. Levantenlerin nh halleri karkt. Trenle gelen stanbul hkmeti mtareke heyetini Vali Vekili Nureddin ile Ordu Komutan Cevad Paa karlad. Rauf Bey bakanlndaki Osmanl heyeti, Midilli Adas'nn Mondros limamnna demirlemi ngiliz sava gemisi Agamemnon'da ngiliz Akdeniz Donanmas Bakomutan Amiral Sir Arthur Calthorpe'la "ban grmesi" yaparken, stanbul'daki ttihatlar geleceklerini tartyordu. Doktor Nzm ok kzgnd. Yenilgiyi kabul edemiyordu. Osmanl'nn tek bana da kalsa savaa devam etmesi gerektiini savunuyordu. Kendi grn destekleyen sadece bir avu ttihat'yd. Onlar da Bulgaristan'n ekilmesiyle, Balkan cephesinin kmesi zerine sonucu kabul etmekten baka bir yol gremiyorlard. Savan bilanosu Doktor Nzm'n nerisinin hayata geirilmesinin zor olduunu gsteriyordu: Osmanl 400 000 ehit vermiti. 180 000 asker yaral ve 1,5 milyon asker ise tutsakt. Grnen tablo bir gerei ttihatlarn yzne arpyordu. Hem Osmanl, hem de ittihatlar kaybetmiti...
244

Doktor Nzm'n "savaa devam" nerisi fazla tartlmad bile. Gndemin ikinci maddesi, bundan sonra ne yaplaca konusuydu. Doktor Nzm, bir sre Anadolu'da saklanmay, sonra kp kurulacak mahkemelerde kendilerini savunmay nerdi. Merkezi umum yesi Kara Kemal, ttihatlarn nde gelen isimlerinin yurtdna gitmelerini sonra ortam msait olunca dnmeleri teklifinde bulundu. Tartmalardan sonra Kara Kemal'in nerisi kabul edildi! Baz "ittihat eflerin" yurtdna gitmesine karar verildi. ttihatlara bir kez daha yurtd gzkmt. Aynca... Drt ekimser, dokuz ret ve otuz be kabul oyuyla "ttihat ve Terakki Cemiyeti-Frkas" kapatld. Osmanl'nn kaderine hkmeden "ttihat ve Terakki" isim olarak tarihe karmt, ama onun siyasal izgisi bu topraklarda hi yok olmayacakt...

Moda'daki evde heyecan ve hzn i ie

"ki bacanak" Doktor Nzm ve Dr. Tevfk Rd'nn (Ara) birlikte kaldklar Moda'daki evleri o gece ok kalabalkt. Doktor Nzm, kyafet deitirip Anadolu'ya gitmek istediini bir kez daha telaffuz etti. Ama karar alnmt; yurtdna gideceklerdi ve giden "ttihat efler" arasnda o da vard! Doktor Nzm ve arkadalarnn yurtdna kacan ok az ittihat biliyordu. Onlar da veda iin eve gelip gidiyorlard. Misafirlerin hemen hepsi Doktor Nzm'm yurtdna kmas konusunda hemfikirdi. Bunun iki nedeni vard. Doktor Nzm, ttihat ve Terakki ile Tekilat Mahsusa eylemlerinden sorumlu tutulan isimlerin banda geliyordu. Cezaevine girebilir, hatta idam bile edilebilirdi. Aynca Doktor Nzm'm, uzun yllar yurtdnda bulunup rgtlenme faaliyetlerinde bulunduu iin, benzer almay yine yapmas bekleniyordu. ttihatlar pes etmek niyetinde deildi. Planlarna gre, yurtdna kanlar tpk daha nce yaptklar "hrriyet mcadelesinin" benzerini verecekler ve iktidar yine ele geireceklerdi!.. Moda'daki evin ziyaretileri azalmyordu. Srekli eski gnlerden, anlardan bahsediyorlard; Paris... Selanik... zmir! Doktor Nzm ei Beria'yla birka dakikalna ba baa kalabildi. Beria'ya ttihat ve Terakki merkezinden ald be aylk ma245

a olan 300 liray verdi. zmir'e, babas Evliyazade Refik Efendi'nin yanna gitmesini tledi. Kendi zerine kiralk olan iftlii son gn 9 000 liraya elinden karmt. Onu da eine verdi. Cebinde yalnzca 18 liras vard. Beria parann bir blmn iade etmek istedi, ama o kabul etmedi, ne de olsa ksa bir zaman sonra dnecekti, 18 lira yeterliydi! Beria alamaya balad. Doktor Nzm ekmeceden sakinletirici bir ila karp verdi. Beria sanki hap mptelas olmutu, su almadan hap yuttu. Titriyordu. Anlaml anlamsz kafasn sallyordu srekli. Doktor Nzm dinlenmesini tleyip salona dnd. Kz Sevin'i kucana ald. pt, koklad. Yedi yandaki Sevin babasnn sk sk gittii seyahatlerine almt sanki. Doktor Nzm kzyla oynarken nedense odada bulunanlarn hepsi susmutu. Sessizlii bozan Evliyazade Naciye Hanm oldu. Duygusal havay datmak iin konuyu deitirdi: Halide Edib (Advar), Nakiye (Elgn) ve Fatma liye hanmefendilerle bulutuklarn, ABD Bakan Woodrow Wilson'un on drt maddelik bar plann Osmanl Devleti iin ok umut verici bulduklarn aktard. Naciye Hanm'a gre, Bakan Wilson, Trklerin "dostu" ve "savunucusuydu"; Osmanl Devleti'nin egemenlik hakkn tanyordu. stelik Amerika'nn "emperyalist gayesi" yoktu!.. Naciye Hanm, ABD'nin banda insan haklan savunucusu, idealist, d politika uzman bir profesrn bulunmasnn Osmanl iin ans olduunu szlerine ekledi. Son olarak, Halide Edib Hanmefendi'nin "Wilson Prensipleri Cemiyeti" kurmak iin hazrlklara giritii bilgisini de verdi. Moda'daki eve tekrar dnmek zere, konuyu da datmadan araya girip birka minik not aktarmak istiyorum: skdar Amerikan Kz Koleji mezunu Halide Edib (Advar) ve Amerikan Columbia

niversitesi mezunu Ahmed Emin'in (Yalman) giriimleriyle, Refik Halid (Karay), Celal Nuri (leri), Necmeddin (Sadak), Yunus Nadi (Abalolu) gibi Osmanl mnevverleri, Robert Kolej'de bir araya gelerek, 4 ocak 1919'da "Wilson Prensipleri Cemiyeti" ni kurdular. Kuruculann ounun Sabetayist olmas tesadf myd? Herhalde!.. Peki, stanbul'da "Wilson Prensipleri Cemiyeti"ni kuranlar, gerek ABD gerekse Siyonist politikalan hakknda ne kadar bilgiye sahiptiler ?
246

ABD Bakan W. Wilson Siyonizm'e yrekten balyd. zel grmelerinde Amerikan Siyonistlerinden bu eilimini saklamyordu. Aynen, pek ok Amerikal gibi din sebeplerle Siyon'a balyd. "Museviler iin Filistin'i barbar Trk'ten koparmak" efsanesi bakan da bylemiti. (Mim Kemal ke, Kutsal Topraklarda hanetler, Komplolar, Aldanmalar, 1991, s. 263) Sava yllan boyunca ABD ynetimi, Siyonizm'i devlet politikas haline getirmiti! Kukusuz bunda ABD'deki Yahudilerin finans ve yayn dnyasna hkim olmalarnn byk etkisi vard. ABD bu Siyonist politikalarn hayata geirmek iin istanbul'a gnderdii bykelilerini bile zel olarak seiyordu. Amerika'nn sava yllarndaki bykelisi Henry Morgenthau ve arkasndan gelen Abram Elkus Yahudi'ydi.5 Dnya Siyonist tekilat Alman kkenli Yahudilerin elindeydi. Bu nedenle Siyonistler Birinci Dnya Sava'nda ttifak Devletleri'ne yakndlar. Ancak, Amerika'nn savaa katlmas, Almanya'nn yenilmesi ve ingilizlerin Filistin'e girmesiyle birlikte itilaf glerine yaklatlar. Aslnda Siyonistlerin ingilizlere yaknlamas bir yl nce balamt, ingiliz Dileri Bakan Arthur James Balfour'un adn tayan 2 kasm 1917 tarihli Balfour Bildirisi, Filistin'de bir "Yahudi mill yurdu"nun kurulmasn talep ediyordu, ingiliz igaliyle birlikte, Yahudi mill yurdu kurulmas amacyla Filistin, "Britanya manda ynetimine" sokuldu. Bu arada Yahudilerin Filistin'e gleri hi durmad. 1914'te 90 000 Yahudi'nin bulunduu Filistin'e ayda ortalama 3 000 kii g etti. Siyonistler, Filistin'de bamsz srail devletini kurmak iin, artk ne II. Abdlhamid'e ne de ttihatlara muhtat. Amalarna ulamak iin, Amerika, ngiltere, Fransa ve Sovyetler Birlii'nde lobi faaliyetlerini srdryorlard. En ok gvendikleri ise Amerika'daki Yahudi sermayesiydi. Filistin'in ingilizler tarafndan igal edilmesiyle "Siyonizm" Osmanl'nn gndeminden dm myd ? Osmanl mnevverlerine, Siyonistlere bir "vatan" bulma amac tad iin, Wilson Prensipleri'ne sk skya sarldklarn sylemek hakszlk olur. ABD ve Sovyetler Birlii, ezilen dnya lkelerine bir umudun
5. ilgintir, ABD Ankara'ya gnderdii bykelilerini hep Yahudi diplomatlardan semektedir. Elli drt kiiden oluan bykeli listesinde yer alan isimlerin yzde 9O' Yahudi'dir, isimleri tek tek yazarak uzatmak gereksizdir. James Spain, Robert Strausz-Hupe, Morton Abramovvitz. Marc Grossman, M. Robert Pnrrk Frir FHpIman hunl^rJ-m 247

propagandasn "ihra" ediyorlard: kendi kaderini tayin hakk! Evliyazade Naciye Hanm gibi mnevverler, ABD'nin Osmanh'daki Trklerin haklarn koruyacaklarna inanyorlard. Yani

yurtlarndan srgn edilmemenin gvencesi olarak Wilson Prensipleri'ni gryorlard! Evliyazade Naciye Hanm'm ayrca Amerikallara sempatisi vard. Damad Fad Hamdi (Dlger), Amerikan Glen Tobacco irketinin Trkiye temsilciliim yapyordu. Amerikallarla bir iki yemekte zmir'de yan yana gelmilerdi. Amerikallarn "kasnt" olmamalarndan, Naciye Hanm etkilenmi, onlar kendisine yakn bulmutu. ngilizleri, Franszlan yakndan tanyordu. Onlarn bir umut olmadn dnyordu. lkenin kurtuluunun ABD'ye yaknlamakla mmkn olacan sylyordu evresine. Kurtulu iin baka bir "reeteye" gerek yoktu! Neyse, Moda'daki eve dnelim... Moda'daki veda gecesinin belki de en sakini Naciye Hanm'd. Yeeni Sevin'i kucandan indirmiyordu. Herkesi sakinletirme grevi sanki ona verilmiti. Bir dier Evliyazade, Dr. Tevfk Rd'nn (Ara) ei Makbule aknd; evin iinde srekli hareket halindeydi, nedensizce sa solu toparlamaya alyordu. Telalyd. Art arda iilen sigaralarla evin salonunda gz gz grmyordu. Geceyansna yaklalmt ki, Dr. Tevfk Rd sevinle eve girdi. Mondros Mtarekesi'nin iyi artlarda imzalandn syledi. Haber evin kasvetli havasn birden deitirdi. Umutsuzlua gerek yoktu!.. Mondros Mtarekesi'nin sevinli bir heyecan dalgas yaratmasnn nedeni, antlamay imzalayan Rauf (Orbay) Bey'in, grmelerden dndkten sonra istanbul gazetelerine, "Devletimizin bamszl, saltanatmzn hukuku, milletimizin onuru tmyle kurtarlmtr" diye deme vermesiydi. Heyecana Osmanl Meclisi Mebusan da kendini kaptrm grnyordu; mterakeyi oybirliiyle onaylad; Osmanl posta idaresi mutlu bir olay kutlarcasna anma pullan kard! Osmanl'nn bakenti stanbul henz gerekle tanmamt. Moda'daki evde artk aynlk zaman gelmiti... Doktor Nzm ei Beria, kz Sevin ve yakn dostlanyla vedalap evden kt. Kemerinde kaynpederi Evliyazade Refik'in hediyesi tabancas vard.
Kimsenin lSrlamava pplpsini isfmnpdi Yannrta snrlpfp <>'248 249

venlii iin Tekilat Mahsusa'dan birka fedai vard. Moda iskelesine gittiler. Arnavutky'de hsan Namk'n (Poroy) evinde kader arkadalaryla bulutu. Sabaha kar... Sekiz kiiydiler: Enver Paa, Talat Paa, Cemal Paa, Doktor Nzm, Dr. Rusuh, Polis Mdr Azm, Bedri Bey ve Dr. Bahaeddin akir. Yamur ve rzgrn hkim olduu karanlk bir gecede sekiz yorgun adam denizin karanlna kart.6 Arkadalarn uurlamaya gelen bata Tekilat Mahsusa'mn Bakan Albay Hsameddin (Ertrk) olmak zere bir avu ttihat fedai, sa ellerini kalplerinin zerine koydular. Kalp zerine konan el, "lme kadar beraberiz" anlamna gelen bir ttihat selamyd...

yle de olacakt: sekiz ttihat'dan drd suikast sonucu; biri atmada; biri idam sehpasnda can verecekti. Sadece ikisi, onlar da idam sehpasna kmaktan son anda kurtulduktan sonra, ecelleriyle leceklerdi. Bir bilinmeze doru yola kan Doktor Nzm, kendisini nasl bir sonun beklediini kukusuz bilemezdi...
6. Konuyla ilgili anlarda, gazeteci ve akademik almalarda gidi tarihleri konusunda 2, 3, 7 ve 8 kasm gecesi yazlmaktadr. Keza ayn karklk "neyle gittikleri" konusunda da vardr. nanmayacaksnz ama ka kiinin yurtdna kt bilgisi bile net deildir. Baz isimler yedi bazlar ise sekiz demektedir. Hatta koca koca "profesrler" giden gruba "Yediler", "Yedibalar" denildiini yazmaktadr. Sorun Dr. Rusuh Bey'den kaynaklanmaktadr. Baz yazarlar Dr. Rusuhnin dier grupla birlikte gitmediini yazmaktadr. Oysa Dr. Rusuh 1926 zmir Suikast yarglanmalarnda yurtdna nasl katklarn ayrntlaryla anlatmaktadr! Tark Zafer Trkiye'de Siyasal 678 Tunaya Partiler (1859-1952) Ahmet Bedev nklap Tarihimiz 443 Kuran ve Jn Trkler Mustafa Ragb ttihat ve Terakki 734 Esatl Yay. yn. ada Trkiye 70 Sina Aksin (/ 908-1980) cilt 4 Alpay Kabacal Talat Paa'nn Anlan 12-13 Uur Mumcu Gazi Paa'ya Suikast 80 2 kasm 1918 Alman torpidosu 3 kasm 1918 Alman torpidosu 2 kasm 1918 Alman gemisi I kasm 1918 Alman gemisi 1 kasm 1918 Alman gemisi 2 kasm 1918 U-67 Alman denizalts
3 I ~ l , ; ~ t

Yazar
Sleyman <ocaba Sina Aksin evket Sreyya Aydemir

Kitap ad
jn Trkler Nerede Yanld Jn Trkler, ttihat ve Terakki Enver Paa cilt 3 Sayfa no. 566 439 479 Ne zaman ? 2 kasm 1918 1-2 kasm 1918 7-8 kasm 1918

Neyle gittiler?
Alman gemisi Alman denizalts U-67 Alman denizalts

On birinci blm 30 ocak 1919, stanbul

Sabah saatleri... Dr. Tevfk Rd (Ara), Meclisi lii Shh'deki iine gitmek iin Moda'daki evinden tam kacakken, kap alnd. At. Karsnda bir polis memuru vard. Polis, elinde tuttuu stanbul Polis

umum mdrnn tezkeresini uzatt. Dr. Tevfk Rd tezkereyi okudu. Mdri umum bey, baz malumatlar almak zere kendisini makamna anyordu. Ei Makbule Hanm' ar tezkeresinden haberdar edip, gelen grevliyle stanbul Polis Umum Mdrl'nn yolunu tuttu. Polis Umum Mdr Muavini Seza Bey'in yanna kt. Seza Bey niin davet edildiini bilmediini syledi. Dier grevlilere neden arldn sormak iin tam kapdan karken, etrafn polisler sard. Gzaltna alndn sylediler! Dr. Tevfik Rd'y, Polis Umum Mdrl'nn en st katndaki kk bir odaya kapattlar. Yerde sadece pis kokan bir minder vard. Bir gn gndzl geceli orada kald. Ertesi gn evden yiyecek, giyecek ve yatak getirtmesine izin verildi. Bir hafta hi dar karlmadan o kk odada kald. Kimseyle grtrlmedi. Daha sonra gzaltna alnanlarla birlikte Bekiraa Bl'ne gnderildi. Dr. Tevfik Rd neden gzaltna alnp, tutuklanmt? ittihat ve Terakki Cemiyeti-Frkas kendisini feshettikten sonra, tm belgeler bacana Doktor Nzm tarafndan alnp bir bilinmeze gtrlmt. Gerek Saray, gerekse Sadrazam Ahmed zzet Paa'nn istifasndan sonra ibana gelen Ahmed Tevfik Paa hkmeti, bu belgelere byk nem veriyordu. Saray, d basklardan kurtulmak iin, Ermeni tehcirinin bir devlel politikas deil, ttihatlarn uygulad bir operasyon oldu25 1

unu bu belgelerle ispatlayp rahatlamak istiyordu. Dr. Tevfik Rd'nn tutuklanma nedeni salt bu belgeleri ortaya karmak deildi. Doktor, ttihat ve Terakki Cemiyeti-Frkas feshedildikten sonra, yerine 24 kasm 1918'de kurulan "Teceddt Frkas"nn meclisi umumsinde grev almt. Meclisi Mebusan' fesheden Sultan Vahideddin, ttihatlarn kllerinden doan, Teceddt Frkas'n yaatmak istemiyordu! tilaf gleri stanbul'u henz igal etmemilerdi ama Boaz'a gnderdikleri sava gemileriyle varlklarn hissettirmeye balamlard. Bata ttihatlar olmak zere, direni yapabilecek tm unsurlara gzda verilmesini istiyorlard. Sultan Vahideddin de ngilizlerin gvenini kazanabilmek iin ttihatlar zerindeki basky younlatrd. Basklar sadece stanbul'da yaplmyordu... Evliyazade ailesi zerinde karabulutlar dolayordu. nce, damatlan Doktor Nzm yurtdna kamak zorunda kalmt. Arkasndan, 8 kasmda Evliyazade Refik Efendi basklara dayanamayp zmir Belediye bakanlndan istifa etmiti. imdi ise bir dier damat, Dr. Tevfik Rd tutuklanmt. ttihat Evliyazade ailesi, Osmanl Devleti gibi Birinci Dnya Sava'ndan yenik kmt... Kbus sadece Evliyazadelerin zerine kmedi. stanbul'da sadece Moda'daki evin kaps alnmad. O gn, o saatte stanbul'da birok eve baskn yapld. stanbul hkmeti, insan av balatmt. Gzaltna almanlar hemen tutuklanarak "Bekiraa Bl" denilen Harbiye Nezareti cezaevine tklyordu. Yakalananlar arasnda ttihatlarn nde gelen isimleri vard: ttihatlarn kasas Midhat kr (Bleda), ttihat "teorisyen"

Ziya Gkalp, ittihatlarn yayn organ Taniriin sahibi ve bayazar Hseyin Cahid (Yaln), ttihat Dahiliye Nazr smail Canbulad, ttihatlarn stanbul'daki en gl ismi Kara Kemal... Liste her geen gn kabaracakt: Sadrazam Said Halim Paa, Meclisi Mebusan Bakan Halil (Mentee), Dahiliye Nazn Ali Fethi (Okyar), gazeteci Ahmed Emin (Yalman), gazeteci Salah (Cimcoz), ttihat "teorisyen" Ahmed (Aaolu), gazeteci Celal Nuri (leri), Osmanl mnevverleri Sleyman Nazif, Aka Gndz ve Emmanuel Karasu... zmir'den Rahmi Bey, kr (Kaya), Eczacba Ferkl... Evliyazede Refik tutuklanmamt.
2S2

Daha birka ay nce imzalad Mondros Mtarekesi'ni "umut verici" bulan Hseyin Rauf da (Orbay) tutuklananlar arasndayd! ngilizler, kendilerine mukavemet gsterecek her evreden ismi tutuklatarak Bekiraa Bl'ne koyuyordu. Bunlar arasnda "Wilson Prensipleri Cemiyeti" yeleri bile vard! ngiltere o yllarda kendisine yava yava rakip kmaya balayan ABD'yi, "kurtarc ilan eden" isimleri de tutuklayarak o evrelere mesaj vermek istiyordu. Zaten bir sre sonra "ngiliz Muhipleri Cemiyeti"ni kurdurdu. ngilizlerin en byk yardmcs, 1919 banda tekrar siyaset sahnesine kan Hrriyet ve tilaf Frkas'yd!.. ngilizlerin bir dier "yardmcs" Sultan Vahideddin'in dnr Sadrazam Ahmed Tevfik Paa'yd. Dnrlk nereden geliyordu ? Ahmed Tevfik Paa'nn olu smail Hakk (Okday) Paa, 12 eyll 1914'te Sultan Vahideddin'in kz Ulviye Sultanla evlenmiti. Ahmed Tevfik Paa'nn sadrazamla getirilmesi yal olduu gerekesiyle ok eletirilmiti. Ancak Paa drt kez geldii sadrazamlk grevini 1920 ylma kadar srdrd. Grevi braktnda yetmi yedi yandayd. lgin rastlant, paann kucanda sevdii Blent Ecevit de drt kez babakanlk yapt. Son babakanl dneminde ok yal olduu eletirilerine muhatap kald. O da babakanlktan ayrldnda yetmi yedi yandayd ! Ahmed Tevfik Paa 1936'da vefat etti; yani ldnde doksan bir yandayd! Sadrazam Ahmed Tevfik Paa'nn ilk icraat, ttihatlar tutuklatmak oldu. Arkasndan ttihat ve Terakki Cemiyeti-Frkas'nn malvarlna el koydurdu. Biliniyor ki, sadrazama bu operasyonu yaptran g ngilizlerdi. Peki, tutuklananlar arasnda Rahmi Bey gibi ngilizciliiyle nl isimlerin olmasnn sebebi neydi ? Benzer soru, o gnlerde ngiliz Parlamentosu'nda da gndeme geldi. ngiliz milletvekilleri H. Herbert, J. Jones ve W. Guinness "Rahmi Bey sorununu" Avam Kamaras gndemine tadlar. Charlton Whittall ngiliz Dileri Bakanl'na uzun bir mektup yazd. Sahi zmir eski valisi "ngilizci" Rahmi Bey neden tutuklanmt ? Bu sorunun yant iin drt yl geriye gitmemiz gerekiyor...
Kln7 Hnnm'n rpvvpivrli Ahmpri TpvfiU Pas Riilpnr provir'i L-rsm sln "R rnrk

I. Sadrazam Ahmed Tevfik Paa'nn olu smail Hakk Okday ikinci evliliini ise 21 haziran I922'de Ferhande Hanm'la yapt. Ferhande Hanm Blent Ecevit'in annesi ressam

253

"Gel prens ol!"

ngilizler 1915 banda anakkale Boaz'na kar harekta gemeden nce, zmir Yeni Kale istihkmlarn bombalam, sonra krfeze girerek zmir'i teslim almak istemiti. ngiliz filosunda grevli istihbarat servisinin nl eleman Albay Wyndhem Deeds,2 zmirli ngiliz tccar Eric Whittall araclyla, zmir Valisi Rahmi Bey'le grmek istediini bildirdi. Resm olmayan bu istei Rahmi Bey kabul etti. Vilayet Yabanc ler Mdr Charles Karabiberle birlikte Karaburun'da istihbarat grevlisi Deeds'le bulutu. ngilizler zmir ve evresine asker karma izni istediler. Rahmi Bey'in bu hizmetinin karl da dnlmt. zmir bir prenslik olacak, bana da Rahmi Bey getirilecekti. ngilizlerin Arap Yanmadas'nda oynadklar bu oyunun Anadolu'da da skeceim dnebilmeleri artcdr. Yine ngiltere'nin Rahmi Bey'e bu teklifi yaparken kendince hakl ve yerinde saylabilecek baz nedenlere dayandn sylemek zorundayz. Rahmi Bey, zmir'i Osmanl mparatorluu'nun dnda bamsz bir lke gibi ynetmekteydi. ehirdeki yabanc uyruklu iadamlaryla olan dostluu Trklerin bile yaknmalarna yol ayordu.
(Nurdoan Taalan, Ege'de Kurtulu Sava Balarken, 1970, s. 43)

ngilizler Rahmi Bey'e prenslik teklif ediyorlard. Rahmi Bey'in cevab da netti: zmir cayr cayr yanar, yine de ngiliz olmaz. Bu davrannzla ehrin iindeki tm Hristiyanlar atein iine atyorsunuz. ehri dverek alsanz bile tek bir Hristiyam sa olarak bulamayacaksnz... (Yaar Aksoy, Bir Kent, Bir nsan, 1986, s. 133) Rahmi Bey dediini de yapt; valilie gelir gelmez, Evliyazade Refik Efendi'yle birlikte ehrin ileri gelenlerini toplad. Tm resm dairelere teneke teneke gaz datlmasn, bata Levantenler olmak zere Rum ve Ermenilerin "canl hedef olmalar iin ehrin her tarafnda datlmalarn istedi. Bu arada devreye Whittaller, Giraudlar gibi aileler girdi; ngilizler zmir'i almaktan vazgeti. Rahmi Bey de "savunma plann" rafa kaldrd.
2. ngiliz istihbaratnn nemli isimlerinden VVyndhem Deeds daha sonra "sir" unvan
r M l_

DD/~ D - A .'-,-J..

2S4

Kukusuz "hikyenin anlatm" biraz abartlyd ama olay gerekti. Rahmi Bey, ngilizlerin teklifini reddetmiti. ngilizler kendilerinden saydklar zmir Valisi Rahmi Bey'in bu tavrn unutmadlar. ngilizler iin "ngilizcilik", sylediklerinin itirazsz uygulanmas anlamna geliyordu! Osmanl sadrazamlarndan brokratlarna kadar buna uyan birok isimle uzun yllar almlard. ngilizler anlamt ki, Rahmi Bey nce Ittihat'yd !.. Rahmi Bey'in bir dier zellii ise, zellikle Selanik'in kaybediliinden sonra "an Rum dman" olmasyd... Sava ncesi Enver Paa'nn Kuuba Erefle birlikte hazrlad "Rum tehcir planna" say abartld iin kar kmt. Ancak uygulamamazlk yapmad. Bata zmir olmak zere Bat Anadolu sahillerinde ikamet eden Rumlarn, i blgelere nakledilmesinde aktif olarak alt. Osmanl mebusu Dimitriyadis Emanuelidis, Meclisi Mebusan'da yapt konumada, sahil kesiminden i blgelere gnderilen Rum nfusunun 250 000 olduunu belirtmiti. "Srgne" gnderilenler arasnda nl isimler de vard. Sava

ncesi zmir metropolitliine atanan Hrisostomos, Rahmi Bey'in emriyle stanbul'a srlmt. tilaf gleri gerek Ermenilere, gerekse Rumlara yaplan tehcir uygulamasna katlan tm ittihatlar tutuklyordu. te Rahmi Bey de bu isimlerden biriydi. Bu nedenle Bekiraa Bl'ne tkljvermiti...

Alk grevi
Bekiraa Bl'ne her gn yeni ttihatlar getiriliyordu. Koularda yer kalmamt. ttihatlar arasnda sadrazamlk, nazrlk yapm isimler daha az tutuklunun bulunduu odalara, Dr. Tevfik Rd gibi daha gen olanlar "meydan" adn verdikleri kalabalk koulara konuluyordu. Ziyaretileriyle grme yapmalarna izin veriliyordu. talyan Yksek Komiseri Koni Sforza, Emmanue! Karasu'yu ziyaretinde, daha hibir tttihat'nn sorgusunun yaplmadn renince ok ard. Memleketin bana nasl bir idare gelirse gelsin Osmanl'nn adam olmayacan sylemesi ve bunu Karasu'nun Bekiraa Bl'ndeki arkadalarna aktarmas, Dr. Tevf'ik Rd'nn alk grevi yapmasna neden oldu.
Dr. Tevfik Rd, Harbiye nazrna gnderdii hakaret dolu mek255

tubunda, ifadesi alnana kadar yemek yemeyeceini bildirdi. Bata Hseyin Calid olmak zere arkadalarn alk grevinden vazgeirmeye alt. banda bulunan hainlerin lmnden memnun kalacaklarn sylemeleri bile Dr. Tevfik Rd'y kararndan vazgeiremedi. stanbul gazeteleri Dr. Tevfik Rd'nn asab bir rahatszla uradn ve hi yemek yemediini yazmaya baladlar. Bu yalan haber bile doktorun evkini krmad. Ve alk grevinin nc gnnde Bekiraa Bl'ndeki tutuklularn ifadeleri alnmaya baland...3 Evliyazade Makbule Hann, Dr. Tevfik Rd'nn alk grevini braktn renince ona st gtrd. Kocasn ok zayflam grd. Birbirlerine moral verici szler sarf ettiler. Evliyazadeler, o gnlerde, Sadrazam Ahined Tevfik Paa'ya ate pskryordu. Ancak, gn gelecek dnr olacaklard! Evliyazade Refik Efendi'nin olu Nejad'm torunu Osman Evliyazade; Sultan Vahideddin ile Sadrazam Ahmed Tevfik Paa'nn ocuklan Ulviye ve smail Hakk (Okday) Bey'in torunu Ilanzade'yle evlenecekti! Bu evlilikten Nesliah ile Mesude Evliyazade doacakt. Ama dnr olacaklar gnler henz ok uzaktayd... Ve ilgintir, ok uzak olsa da, Blent Ecevit ile Adnan Menderes akrabayd...

ttihatlar sarsan intihar

Bekiraa Bl'ne konulanlarn says ksa srede iki yz elliyi buldu. Tutuklular koularda st ste yatyordu. Ek olarak alan Sleymaniye kapsnn zerindeki itfaiye karargh odalar bile dolmutu. stelik tevkifatlar bitmek bilmiyordu... Bu arada Bekiraa Blnde bir ilk gerekleti: Tbbiyei Askeriye Mektebi'nde, arkadayla birlikte ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin temeli saylan "ttihad Osman"yi kuran Dr. Mehmed Reid, Bekiraa Blnden kat. Son olarak Diyarbakr valilii grevinde bulunan Dr. Mehmed Reid Bey, Ermeni tehcirinden sorumlu tutularak, Bekiraa Bl'ne

ilk konulan ttihatlardand. "Milleti sadka" denilen Ermeniler ile Osmanllar arasna ne girmiti ? Kukusuz Avrupa'dan esmeye balayan milliyetilik rzgr Er3. Yukarda anlatlanlar Dr. Tevfik Rd Aras'n, Celal Bayar'a yazd 7 aralk 1944 tarihli mpkf h nHnn al/farlmet*

256

menileri de etkilemiti. Onlar da Yunanllar, Bulgarlar, Srplar gibi Osmanl'dan kopup bamsz bir devlet olmak istiyordu. XIX. yzyln son dneminde balayan Ermeni isyanlar Birinci Dnya Sava dneminde artarak srd. zellikle arlk Rusyas'mn verdii destekle topyekn ayaklanma giriimi balattlar. nce 15 nisan 1915'te Van blgesinde ayaklanma karp ehri ele geirdiler. Van'n Ermenilerin eline gemesinden sonra, isyan dalgas Bitlis, Mu, Erzurum, Beyazt, Zeytun ve Sivas blgelerine yaylmaya balad. Ermeni milisler, Kafkas cephesinde Ruslarla savaan Osmanl ordusunu arkadan (cephe gerisinden) vuruyordu. Bunun zerine 24 nisanda stanbul hkmeti tehcir karan ald. Yllardr tartlan bu karar neyi kapsyordu? Bata Kafkas cephe arkas olmak zere, isyanc Ermeniler baka blgelere gnderilecekti. Ermenilerden boalan yerlere muhacirler yerletirilecekti. Tehcir edilen Ermenilere mal ve mlklerinin bedeli denecek, yeni yerleim blgelerinde benzer yaam kurmalar salanacak, madd durumu iyi olmayanlara iskn imkn salanacakt. Tanmaz mallarn bedelleri Evkaf Nezareti tarafndan denecekti. Ermeniler, haberlemelerini Trke yapacaklard. Yeni okullar aamayacaklard. ocuklar devletin resm okullarnda eitim grecekti. Vilayetlerde karlan Ermeni gazeteleri kapatlacak, mahall Ermeni komite merkezleri datlacakt. Hareket alanndaki zararl kiiler baka blgelere gnderilecekti. On alt-elli be ya arasndaki Ermeniler, lke dndan ieriye giremeyecek, lke iinden ise darya kamayacaklard. Kt zerindeki yasann, uygulamas ne yazk ki byk aclara yol at. Tehcir yolculuu srasnda korumasz kafilelere saldnlar oldu. Yamaclk ve intikam hrsyla binlerce Ermeni ldrld. Bu katliamlara, alk ve hastalk eklenince, tehcir srasnda len Ermenilerin says yanm milyona yaklat. Ermeni tehcirinden sorumlu tutulanlardan biri de, Diyarbakr Valisi ttihat Dr. Reid Bey'di. Ermeni tehcirini aratrmak iin, hkmet tarafndan, Tetkiki Seyyiat Komisyonu kuruldu. Dr. Reid Bey burada sulu bulunarak Divan Harp'e verildi. Tutuklu kald dnemde Sebat adl kitabn kaleme ald. Kitapta suland konulara cevap vermeye alt. Kitap yeeni Rstem Bey tarafndan basld ancak hkmet tarafndan toplatld. Bekiraa Bl'nde kald dnemde youn basklara dayana257

mayan Dr. Reid, 25 ocak 1919'da hamama gtrlrken kanld. Ka olaym planlayan Reid Bey'in Trablusgarp'ta srgn olduu dnemde tand Behet Bey'in, Mektebi Hukuk rencisi olan olu Vedat't (Ardahanl). Ona arkadalan Neyyir ve Kemal beyler yardm etmiti. Olayn ardndan stanbul polisi adeta seferber edildi. Alemdar gazetesi, olay, "Btn cihana kar rezil

ve hacl olduk" diyerek verdi. Dr. Reid Bey'in cezaevinden kamas stanbul'daki ngiliz Yksek Komiserlii'ni ok kzdrd. "Ermeni krmna en ok kanm" birinin cezaevinden kamas, "Ermeni tehcirine kanm kiilerin gerekli cezalan alacan dnyaya duyuran" ngiliz hkmetini ok g durumda brakmt. ngilizler, Dr. Reid Bey'in kan kk memurlann gevekliinden ok ttihatlann tertibi ve meydan okumas olarak deerlendiriyordu. Sadrazam Tevfik Paa, ngilizlerin fkesini dindirmek iin stanbul polisini ve muhafz gcn seferber etti. Zaten ubat banda ttihat "avnn" balamasna neden olan olay da Dr. Reid'in cezaevinden kamasyla balamt. ttihatlara "gerekli ders" verilmesi iin sanki frsat beklenmiti... 6 ubat 1919'da Bekiraa Bl derin bir sessizlie brnd. nk, Beikta-Nianta baynnda yakalanacan anlayan Dr. Reid Bey, kafasna skt kurunla intihar etmiti. Dr. Reid Bey'in acs bitmemiti ki, zmir'de erkez Edhem'in bir eylemi Bekiraa Bl'ndeki ttihatlan oke etti. erkez Edhem, zmir eski valisi Rahmi Bey'in sekiz yandaki olu Alp'i, Bornova'da Miss Florence Okulu'ndan evine dnerken karmt. Dnemin gazeteleri, Memleket, kdam, Akam haberi manetlerine tamlard.

erkez Edhem
erkez Edhem'in ttihatlann nde gelen isimlerinden Rahmi Bey'in olunu karmasna Bekiraa Bl'ndekiler anlam verememilerdi. Biliniyordu ki, erkez Edhem sradan bir ekya deildi. stelik ailece ttihat'ydlar. Babas Kafkas gmeni Ali Aa, Ttnc Yakub Aa'nn yani Doktor Nzm'n propagandalan sonucu tekilata katlmt. erkez Edhem'in aabeyleri Reid Bey ve Tevfik Bey4 Harbiye'de renciyken harekete girmilerdi.
4. e r k e z Edhem'in aabeyi Tevfik Bey'in kz, Sevimenin Rengi gibi lezbiyen ilikileri

258

Subay aabeylerini rnek alan erkez Edhem, babasnn kar kmasna ramen on dokuz yanda evden kat; stanbul'a Kk Zabit Mektebi'ne yazld. Okuldan birincilikle baavu olarak mezun oldu. Birinci Dnya Sava'nda Bulgar cephesinde savat, yaraland. Sonra aabeyi Reid'le birlikte Tekilat Mahsusa saflarna gerilla olarak katld; Irak, ran ve Afganistan'da arpt, yaraland. Sava bittiinde Bandrma'daki evinde tedavi gryordu. Ne olmutu da, erkez Edhem, ttihat Rahmi Bey'in olunu karmt? Bu soru, yantm bugn bile bulamamtr. Doan Avcolu, erkez Edhem'in ngilizlerin gzne girmek iin bu eylemi yaptn iddia etmektedir. (Doan Avcolu, Mill Kurtulu Tarihi, 1980, c. 2, s. 76) Zeki Sarman, "aki olduu iin" srf para almak amacyla yaptn yazmaktadr. (Zeki Sarnan, erkez Ethem'in haneti, 1986, s. 14) Cemal ener, "Bu durum olsa olsa Ethem'in kiisel nedenlerle o ara ttihat dman kesilmesine balanabilir" demektedir. (erkez Ethem Olay, 1986, s. 30) erkez Edhem ise Anlarm adl kitabnda bu olaya hi deinmemektedir. Bu karlma olaynda Kuuba Erefin parma olabilir mi? erkez Edhem'in arkasndaki grnmez kii, Kuuba Erefti

! Edhem'in Tekilat Mahsusa'ya girmesinde Kuuba Eref rol oynamt. Keza Kuuba Eref, Birinci Dnya Sava'nda nereye gitse yannda erkez Edhem'i de gtrmt. Biliyoruz ki, Kuuba Eref, Rahmi Bey'le zmir'deki birok olay yznden kar karya gelmiti. Birbirlerini sevmiyorlard. Keza, karlan Alp Aslan yllar sonra kendisiyle rportaj yapan Nurdoan Taalan'a kanln ayrntlaryla anlatrken iddiamz glendiriyor: "On gn kadar geceleri yrdk, gndzleri de bir yerlerde barndk. On beinci gn Bozda eteinde bir kye geldik. O akam Salihli'de, istasyondan da biraz ileride daa doru bir yerde Kuuba Erefe ait ba kulesinde misafir kaldk. Orada bana bir mektup yazdrdlar
anneme. [Ege'de Kurtulu Sava Balarken, 1970, s. 152)

Ayrca... ttihat ve Terakki Cemiyeti-Frkas kendini feshedip, lider kadrosu yurtdna gidince gerek basnda gerekse halk arasnda dedi259

kodu dzeyinde, ttihatlarn ok paralan olduu yazlp konuulmaya balanmt. En ok parann da Rahmi Bey'de olduu syleniyordu. yle ki, Enver Paa yurtdna karken Rahmi Bey'den 500 lira bor almt! Kuuba Eref ile erkez Edhem, Rahmi Bey'in elindeki bu paray ele geirmek iin birlikte plan yapm olabilirler mi ? Akla yakn. Torunu Alp'in karldn renen, gerici 31 Mart Ayaklanmas'n bastran Hareket Ordusu'nun komutan; ttihat ve Terakki Cemiyeti-Frkas yerine kurulan Teceddt Frkas'nn reisi, altm yedi yamdaki Mir Hseyin Hsn Paa, hemen zmir'e kz Nermin'in yanna hareket etti. Olu Albay Tahsin Bey de kendisiyle gelmek istedi. Paa, torununun neden karldn tam anlamyla zemedii iin, Tahsin Bey'e evdekilere gz kulak olmasn tledi. Evdeki torunlardan biri de dokuz yamdaki Mehmed Ali'ydi (Aybar)... Mir Hseyin Hsn Paa'y istasyonda Evliyazade Refik Efendi karlad. Ayakst olup biteni anlatt. erkez Edhem, Alp karlnda para istiyordu. stenilen paray hemen bulmalarna imkn yoktu. Devreye hatrl dostlar girdi. Bunlardan biri Giraud ailesiydi! Alanyalzade Mahmud Bey, Nazmi Tocuolu, bir de Henri Giraud aralarnda paray taksim edip demiler. Miktar 53 000 lirayd, yans altn yans kt. (Nurdoan Taalan, Ege'de Kurtulu Sava Balarken, 1970, s. 153) Rahmi Bey'in olunun kurtulduu haberi Bekiraa Bl'nn ilk kez yzn gldrd. Rahmi Bey'i ilk kutlayanlar hi yarmdan ayrlmayan Midhat kr (Bleda) ile Dr. Tevfik Rd (Ara) oldu.5

Evliyazade Han yanyor

15 mays 1919. stanbul Moda'daki evde tela vard... Evliyazade Naciye Hanm, baylan ablas Makbule'yi ayltmak iin, kollarna, bana kolonya sryor, bir yandan da kenS. ttihatlarn nde gelen isimlerinden Rahmi Bey'in olu Alp Aslan daha sonraki yllarda, Yldz Saray'nn hi sevilmeyen adam "zzet Holo" diye bilinen Arap izzet Paa'nn torunu, keza ttihat dman Semih Mmtaz Bey'in kz Zeynep Hanm'la evlendi 7pvnen H,m m A, k..fln h5K k...^.. Bi. U,l,~ -M... M-I..I...I. D:- i 1- I
260

di gzyalarn siliyordu. Makbule Hanm' bayltan haberi getiren Halide Edib (Advar) Hanm, geldii gibi ayn hzla evden kp gitmiti. Moda'daki evde sarsnt yaratan olay neydi ? zmir'den gelen haberler, ne Osmanl Devleti ne de Evliyazade ailesi iin hayrlyd: Yunanllar karaya asker kararak zmir'i bu sabah igal etmilerdi. Doktor Nzm ve Dr. Tevfik Rd'nn (Ara) Paris'te renciyken tand Osman Nevres adndaki ttihat fedai ilk kurunu atnca, olaylar meydana gelmi, yzlerce zmirli ldrlmt. Bu arada yangnlar km, Evliyazade Han da yanmt !6 Evliyazade Han nce Yunan askerleri ve yerli Rumlar tarafndan yamalanm, sonra yaklmt. Tek yamalanan ve yaklan Evliyazade Han deildi; Selanikli Hafz Hsn Efendi'nin dkknlar, smail Efendi'nin lokantas ve evi, Selanikliler Kitabevi, ifa Eczanesi, Hac Hafz Mustafa Efendi'nin gmlek dkkn gibi yzden fazla iyeri yamalanp yaklmt. (Mustafa Turan, Yunan Mezalimi, 1999, s. 90) Her ey sabahn ilk saatlerinde balamt... zmir Kordon Boyu bir enlik havasndayd. Rumlar ellerindeki Yunan bayraklaryla arklar sylyor, "Zito Venizelos!.." diye sloganlar atyordu. Her taraf mavi-beyaz renklere brnmt. Metropolit Hrisostomos ile Anadolu'nun eitli yerlerinden gelen papazlar, Yunan ordusunu karlamak, takdis etmek iin limana gelmilerdi. Bin yllk ryalar "Megalo dea", Byk Yunanistan plan gereklemek zereydi. zmir limanna ngiliz, Amerikan ve Fransz donanmalarnn korumas altnda, Yunan Averof zrhls demirlemiti. Zrhllarn glgesinde Temistokles, Patris ve Atroniyos adl Yunan sava gemileri, ddk sesleri, kilise anlarnn uultusu, alnan marlar ve binlerce Rumun sevin gsterileri iinde, limana yaklat. lk inen Efzon7 Alay Konak Meydan'na doru yrmeye balad. Alayn sancan, babas zmir'de meyhanecilik yapan Temen Yani tayordu. Efzon Alay, sevin gsterileri yaparak kendisine elik eden binlerce Rum'la birlikte Saat Kulesi'ni geip Kemeral giriinde*
6. Bugn, Kemeralt'na Hkmet Konafnn yanndan girdiinizde sa tarafta Ankara Palas Oteli vardr. Onu geince Mill Ktphane Caddesi gelir ve kede Yap Kredi Bankas yer alr, ite buras eskiden Evliyazade Han'yd. 261

ki Asker Kraathane'ye ynelmiti ki, ne olduysa o anda oldu. Bir silah sesi patlad... Arkasndan bir tane daha... ki Yunan askeri yere dt. Efzon Alay panik iinde bir yerlere snmaya alt. Her yandan kurun sesleri gelmeye balad. lk kurunu skan Tekilat Mahsusa'nn fedaisi gazeteci Hasan Tahsin'di...

lk kurunu kim skt?

Asl ad Osman Nevres Receb'di. 1888'de Selanik'te dodu. Receb ve Aye iftinin drt ocuu oldu: Mehmed Receb, Osman Nevres, Binnaz ile Melek (Gkmen). lkokulu Selanik'te emsi Efendi lkokulu'nda tamamlad. Orta ve lise eitimini Selanik Fevziye Mektebi'nde yapt. O sralarda

okul mdr gelecekte Maliye nazn olacak Cavid Bey'di. Osman Nevres'in ailesi stanbul'a tannca ona sahip kan, "kol kanat geren" isim Cavid Bey oldu. Her gece Osman Nevres Cavid Bey'in evine gidip ders alyordu. niversite renimi iin stanbul'a gidip Darlfnun'a yazld. Merutiyet sonras Avrupa yolunu tutan renciler arasnda o da vard. Paris Sorbonne niversitesi'nde hukuk ve felsefe okudu. Yahya Kemal'le (Beyatl) salam dostluunu o gnlerde kurdu. "lk kurunu" zmir'de deil svire'de att. Yl 1911. talyan-Osmanl ordular Trablusgarp'ta savayor. O gnlerde svire sinemalarnda Osmanl Devleti aleyhine bir film gsteriliyor. Filme tahamml edemeyen Osman Nevres Neuchtel'deki sinemann beyazperdesine kurun skyor. kinci kurunun adresi Bkre! O artk Tekilat Mahsusa'nn fedaisiydi. Tekilata onu alan isim ise, hemerisi Doktor Nzm'd. Kod ad "Hasan Tahsin"di!8 Grev yeri ise Romanya'yd!.. Balkan lkelerinin ngiltere safnda yer almas iin Balkan Cemiyeti'ni kuran ngiliz, Noel ve Leland Buxton kardeler Bkre'te bir konferanstan karken Osman Nevres'in kurunlarna hedef oldu. ldrememi, kardelerden sadece Leland Buxton'u yaralamt. Yakaland. Be yla mahkm oldu. ki yl yatt.
8. Osman Nevres'in pasaportunu kulland "Hasan Tahsin", Silah gazetesini kartan ve

262

1916 ylnda Osmanl ve Alman ordular Bkre'e doru ilerlediler. Siyas mahkmlar daha i blgelerde bulunan hapishanelere tanacakt. Mahkmlar banliy istasyonuna gtrld, Osman Nevres buradan kamay baard. Yaral ayayla bin bir glkle stanbul'a geldi. Talat ve Enver paalarn tavsiyesi zerine istirahat etmesi ve muhtemel bir grevi stlenmesi iin svire'ye gnderildi. 1918 ylnda svire'den dnd. Ksa bir sre stanbul'da kald, ardndan zmir'e gitti. 1,80 boyunda, ela gzl, daima koyu renk elbiseler giyen Osman Nevres'i, zmir sokaklarnda fesle dolarken gren olmamt; apka kullanyordu. Mondros Mtarekesi sonras Hukuki Beer (insan haklar) gazetesini kard. Sert muhalefetti ve milliyeti yazlarndan tr gazetesi kapatld. Ylmad, bu kez Sulh ve Selamet adndaki gazeteyi kard. Efzon Alay'na kurun yadrdktan sonra kamaya frsat bulamamt. Yunan askerleri Hasan Tahsin'in cesedini paraladlar. Bununla da hrslarn alamadlar, Hasan Tahsin'in Frenk Mahallesi'ndeki evini de darmadan ettiler. O gnlerde Hasan Tahsin'in ailesinin yardmna, gemi acentesi Van der Zee'nin patronu Hollandal Yahudi tccar Heinrich Van der Zee yetiti. Ayn zamanda o gnlerde Norve fahr konsolosu olan Van der Zee, Hasan Tahsin'in ailesini bir sreliine Amerikan kolejinde saklad.9 Bugn Hasan Tahsin'in mezar yoktur. stanbul'da Karaka Sabetayistlerin mezarl olarak bilinen Blblderesi Mezarl'nda adna dikilen bir ant vardr ! 1 0 stanbul Blblderesi Mezarl'nda, zmir igal edildii gn ehit

edilip denize atlan, zmir Kolordu Komutanl'nda bahekim olarak grev yapan Yarbay Dr. kr Bey'in de ant vardr... zmir'in igaline kar Trkler, Sabetayistler ve Yahudiler g9. Nereden nereye; "Van der Zee" 1990 ylnda Refah Partisi'nin "gizli kasas" olarak bilenen Beir Darn tarafndan satn alnd. irket o tarihten sonra Suud Arabistan'n "Necmettin Erbakan zel kotas'yla her yl 5 000 hac adayn Mekke'ye tamaya balad. 10. Hasan Tahsin adna zmir'de ant yaplmas gndeme gelince, izmir eski Belediye bakan Behet Uz, 22 ocak 1973 tarihinde bir basn toplants dzenleyerek, ilk kurunu Hasan Tahsin'in atmadn iddia etti! Uz, ilk kurunu kimin attnn tespit edilemediini sylyordu. Bir gn sonra izmirli avukat ve CHP eski milletvekili Necdet ktem, Ege Ekonomi Gazetesi'nde, Hasan Tahsin'in evinde ldrldn yazd. Bilge Umar bu iddialara 25 ocak I973'te Yeni Asr gazetesinde yant verdi: "ilk kurunu Hasan Tahsin atmtr." izmir'de bu tartma gnlerce srd. Merak edenler, Bilge Umar'n izmir'de Yunanllarn Son Gnleri (Bilgi Yaynevi, 1974) adl kitabna bakabilir. Sanrm bu tartma, 263

birlii yapmlard. gal ncesi, igali nlemek amacyla ilk mitingi yapanlar zmirli Yahudilerdi. 11 "zmir'deki tm Trkler, Sabetayistler ve Yahudiler bu mcadeleyi verdi" demek yanltc olur. 1983 ylnda Mill Trkoloji Kongresi'ne sunduu tebliinde Dr. Robert Anhegger, zmir'in geleceinden endieli olan baz zengin Yahudilerin o gnlerde kenti terk edip bata Amerika olmak zere Bat'ya gittiklerini iddia etti. Kaanlar olduu gibi Yunanllarla ibirlii yapan Yahudiler de vard. Yahudi iadam Durdolu Efendi, Punta Lunapark'ta yksek rtbeli subaylar erefine mkellef bir ziyafet verdi. Ama direniin sembol Yahudiler de vard: Rumlarn Kramer Palas'a ast Yunan bayran Yahudi Nesim Navaro yrtp atmt... Yunanllar igal ettikleri zmir'in idar yapsnda deiiklikler yaptlar. Evliyazade Refik Efendi'nin yerine belediye bakanlna Osmanzade Hac Hasan Efendi getirildi. Hac Hasan Efendi Yunanllarla ok iyi ilikiler gelitirdi. gal dneminde ngiltere Babakan Lloyd George'a bir mektup yazarak Yunanllarn kendilerine ok yardm ettiini dile getirdi. Baz Levantenler yeni dneme uyum salamada hayli baarl oldular. Dn Osmanl padiahlarn ve nde gelen ttihatlar arlayan Whittallerin Bornova'daki villas, bu kez Yunan Prensi Andreas' konuk ediyordu. Evliyazade ailesinin yakn dostu, i ortaklan J. J. Frederic Giraud, Yunanllarn kentteki en byk yardmcs oluvermiti! Kral Konstantinos'un zmir'e geldiinde karargh olarak kullanaca bir mekn arand. Sonunda Karyaka'daki bir konak beenildi. Bu konak, Evliyazade ailesinin oturduu meknd. gal gleri Evliyazade Refik'ten evi hemen terk etmesini istediler. Trikopis'in Evliyazadelerin konan semesinin belki de en nemli nedeni Refik Efendi'nin ttihat olmas ve Birinci Dnya Sava'nda baz Rumlarn i blgelere tehcirinde rol oynadn dnmesiydi. Trk filmlerine, romanlarna belgesellerine konu olan, Kral Konstantinos'un Trk bayran inedii o konak, Evliyazadelerin konayd...
I I. izmir'de o tarihlerde 55 000 Yahudi vard. 14 mart 1914'te Osmanl Devleti'nin ilan ettii Yahudi nfuslarna ilikin birka rnek vereyim: istanbul 52 126, Aydn 35 044,
264

Kral Konstantinos konaa yerlemeden nce evde bulunan, Evliyazade Refik Efendi, ei Hacer; oullar Ahmed, Sedad, kz

Binin ve Doktor Nzm'n ei Beria ve kz Sevin ile ablas Glsm'n olu Kemal konaktan ayrldlar. Evliyazadelere bu zor gnlerinde aile dostlan Giraudlar el uzatt. Evliyazadeler bir sreliine Bornova'ya tanmak zorunda kaldlar...12

Bastille Zindan korkusu

zmir'in igali Osmanl'nn bakenti stanbul'u ayaa kaldrd. stanbul'daki camilerin iki minaresi arasna gerilen mahyalarda, "zmir bizimdir" yazyordu. Fatih, skdar ve Kadky'de binlerce insann katld mitingler yaplyordu. Ama asl miting 23 maysta Sultanahmet Meydan'nda olacakt. stanbul, tarihinin en byk mitingine hazrlanyordu. Sadrazam Ahmed Tevfik Paa'nn istifas sonrasnda kurulan, Hrriyet ve tilaf Frkas hkmetinin bakan Damat Ferid Paa, Fransz devrimcilerin 1789'da Bastille Zindan'na hcum ettikleri gibi, Sultanahmet mitingine katlanlarn da Bekiraa Bl'ne yryeceinden ekinmekteydi. Hkmet mitingden bir gn nce krk bir tutukluya bir gnlk izin verdi. Bu izinler zaten aralklarla kullanlyordu. nceleri drt asker ile bir subayn gzetiminde kullanlan bu izinler, zamanla tek askere ve nihayetinde tutuklularn kamayacaklanna sz vermeleriyle, askersiz verilmeye baland. Bu haktan yararlananlarn banda Dr. Tevfik Rd (Ara) geliyordu. Sultanahmet Mitingi tahmin edildii gibi binlerce insann katlmyla gerekleti. Meydanda 50 000 insan vard. Evlerin pencereleri, balkonlar, atlan insan doluydu. 50 000 kii tekbir getirip, "zmir bizimdir" diye banyordu. Siyah araf iindeki Halide Edib (Advar) Hanm krsde, boazn yrtarcasna banyordu. Krsnn zerine siyah bir bayrak gerilmiti; ay-yldzn hemen altnda ise "Ya istiklal ya lm" yazlyd! Trk'n kurtuluu iin Osmanl'nn iki tebaas ibirlii yapm12. Doktor Nzm'n torunu Sedat Bozinal, Kral Konstantinos'un kulland konan Evliyazade Kona olduunu sylyor. Ancak Karyaka Spor Kulb'nn internetteki sitesi 265

ti: Mslmanlar ve Yahudiler! lk kurunu atan bir Sabetayist'ti. kt krsde boazn yrtarcasna bararak Osmanl'y direnie aran da Sabetayist'ti!.. Baka gidecek yerleri olmayanlar Osmanl topraklann avularnn iinde smsk tutup, kimseye kaptrmak istemiyorlard!.. Dr. Tevfik Rd ve Evliyazadelerin kadnlar Naciye ve Makbule hanmlar da miting alamndaydlar. an gerisinde kalm baz softalarn mitinge gelen kadnlarn yzne tkrp, "Btn felaketler sizin yznzden geldi" szlerine aldrmamlard bile. Miting sonrasnda Moda'daki eve dnnce Dr. Tevfik Rd ile baldz Naciye Hanm arasnda tartma kt. Dr. Tevfik Rd, mitingde krsnn hemen sana Wilson Prensipleri'nin 12. maddesinin aslmasna kzmt. Ne diyordu 12. madde: "Bugnk Osmanl Devleti'ndeki Trk kesimlerine gvenli bir egemenlik tannmal; Osmanl ynetimindeki

br uluslara da her trl kukudan uzak yaam gvenliiyle zerk gelimeleri iin tam bir zgrlk salanmaldr." Dr. Tevfik Rd, Naciye Hanm'a soruyordu: zmir, Wilson Prensipleri yznden igal edilmemi miydi? zmir ve blgesi, Trk, Ermeni ve Yahudi'den daha ok Rum olduu ileri srlerek, Paris Bar Konferans'nda Yunanistan'a verilmemi miydi ? gal Amerikan donanmasnn gzetiminde olmam myd ? Amerika, ngiltere ve Fransa'nn ortak amac, Rumlann hakkn korumak olmayp, zmir-Konya-Antalya genini alarak Akdeniz'i kontrol edecek talya'nn nn kesmek deil miydi ? Dr. Tevfik Rd kadn ve erkeiyle Osmanl mnevverinin, kurtuluun ancak, byk bir gcn kanatlan altna girerek gerekleeceini dnmelerine kzyordu. Naciye Hanm, baz tavizler verilerek bamszln korunacan dnyordu. Ama baba oca zmir'in elden kmas kafasn kartrmt. Yine de, Wilson Prensipleri'nin dnya banma hizmet edeceini dnyordu. Yaplan saymlarla zmir ve blgesinde TrkMslman nfusunun fazla olduu ortaya kacak ve bata ABD olmak zere ngilizler ve Franszlar, Yunan ordusunun zmir'den ekilmesini salayacaklard! Dr. Tevfik Rd bu grleri ararak dinliyordu. Paris'ten beri sosyalist grlere yaknd. Rusya'daki Bolevik devriminden ok etkilenmiti. Wilson Prensipleri'nin bir aldatma266 ca olduunu dnyordu. Amerikan sermayesi yzne "insan haklan" maskesi geirmiti. Wilson Prensipleri'nin en nemli maddeleri neydi: - Denizlerde mutlak serbestlik salansn. - Uluslararas ekonomik engeller kaldrlsn. - anakkale Boaz uluslararas gvencelerle gemilerin zgrce geiine ve ticarete srekli ak tutulsun vb... Wilson Prensipleri, "insan haklan" maskesi altnda, Amerikan sermayesinin dnyaya yaylma aracyd. Dr. Tevfk Rd o akam, Anadolu'ya Mustafa Kemal'in yanna gitmeye karar verdiini ei Makbule'ye aklad. Mustafa Kemal Anadolu'ya gemeden nce, Bekiraa Bl'n iki kez ziyaret etmi, arkadalanyla son durumu gzden geirmiti. Karar vermesinde buradaki sohbetlerin kukusuz katks olmutu; ama Mustafa Kemal'in Anadolu'ya gitmesi hi de kolay olmad. Daha stanbul'da "insan av" balamadan nce, Mustafa Kemal ili'de kiralad evinin alt katndaki byk odada Fethi (Okyar) gibi arkadalanyla lkenin nasl kurtulacan tartyordu. Bu tartmalara bazen Albay smet (nn), Albay Kzm (Karabekir), ttihatlann nde gelen isimlerinden smail Canbulad ve Kara Kemal gibi isimler de katlyordu. Konuklara hizmet eden kii ise -bir sre nce ailesinin zoruyla evlenip daha sonra boanan-, Mustafa Kemal'in kuzeni Fikriye'ydi. Stma hastalnn tedavisi iin Anadolu'daki grevinden izin alarak stanbul'a gelen Ali Fuad (Cebesoy) Paa, i'deki evde arkadalann Anadolu'ya ard. Ali Fuad, artk stanbul'da bir hareket alan kalmadn, Ankara'da toplanlarak bir ulusal mcadele organizasyonu yaplmas gerektiini syledi. Bu fikir de epey konuuldu, tartld. Mustafa Kemal, snf arkada

Ali Fuad'a katlyordu. Bunu kendi deneyimlerinden biliyordu; "kurtulu reetesi"ni nce stanbul'da aram, Harbiye nazn olmak istemi, kabul edilmemiti. Anlamt ki, Saray kabinede, mttefik glere kar mill mukavemet gsteren gen ve enerjik ttihatlan istemiyordu. Biliyordu ki tek are Anadolu'ydu! Peki nasl gidecekti ?

Samsun'a kn perde arkas

O buhranl gnlerde, stanbul'da yaplan bir dnn Ulusal Kurtulu Sava'mn nderi Mustafa Kemal'in yolunu aacan
267

kimse tahmin edemezdi. Damat, aile iinde "Raprap Ali" diye anlan Mehmed Ali (Cebesoy), gelin ise 1919 ylnn hemen bamda yeniden kurulan Hrriyet ve tilaf Frkas'nn kurucusu, tccar Mehmed Ali (Gerede) Bey'in kz Leyla Makbule'ydi. Damat Mehmed Ali (Cebesoy); Ali Fuad'n (Cebesoy) aabeyi, smail Fazl Paa'nn oluydu. Annesi Zekiye Hanm, Prusyal Kari Detrois'in yani Mir Mehmed Ali Paa'nn kzyd. Dnrleri "yabanc" deildi, Macar gmeniydiler! Ayn gnlerde Prusyal Kari Detrois'in dier kz Leyla'dan olma torunu Mnevver de Macar Ali Rifat Bey'in olu Samim Rifat'la evlendi.13 XIII. yzyldan beri, Orta ve Dou Avrupa'da Rusya hari en byk Yahudi topluluu Macaristan'dayd. Yahudiler rahat yzn Macaristan'n Osmanl egemenliine girmesiyle grmeye baladlar. Ancak XVII. yzyln sonlanna doru Habsburglar Osmanllan yenince lke Hristiyanlarn ynetimine girdi ve Yahudilere ynelik antisemitizm tekrar hortlad. Yahudiler yurtlanndan edilmeye baland. XVIII. yzylda antisemitik olmasyla bilinen Kralie Maria Theresia Yahudilere "hogr vergisi" ad altnda ar cezalar getirdi. Baz Macarlarn o tarihlerde Osmanl'ya g etmesinin nedeni buydu. Say hi de kk deildi; 5 000 kiiydi. (Nezahet Nurettin Ege, Prens Sabahattin, Hayat ve lm Mdafaalar, 1977, s. 16) Neyse, konumuza dnelim... Mehmed Ali (Gerede), zaptiye eski nazrlarndan (temmuz 1886-temmuz 1890) Kmil Bey'in oluydu. Kmil Bey'in babas Ali Paa "Macaristan'dan" g ettikten sonra Hersek'e yerletii iin "Hersekli" ya da "Geredeli" Ali Paa diye biliniyordu. Mehmed Ali (Gerede) daha nce -genellikle Yahudi ve Hristiyanlann yaad- stanbul Yeniky'de belediye bakanl yapmt. Ticaretle ve siyasetle ilgileniyordu. ngilizce ve Franszca biliyordu. Galatasaray mezunuydu. Ei ngiliz'di: Eleanor Louisa Bendon. Sradan bir politikac deildi. 4 mart 1919'da kurulan Damat Ferid Paa kabinesinde Posta Telgraf nazn oldu. Daha sonra istifa etti, fakat 7 nisan 1919'da kurulan Damat Ferid Paa kabinesinde bu kez Dahiliye nazrlna getirildi. Tccar Mehmed Ali Bey'in Dahiliye nazn yaplmasnda tek neden, onun ttihat dman olmas myd? Yoksa baka "meziyetM Rif-, f llnlfl Rfat'n snnp \/(a

268

leri" de var myd? Kukusuz vard; yoksa o igal yllarnda, i karklklarn

fazla olduu bir dnemde Dahiliye nazrlna bir tccarn getirilmesi dnlemezdi. te Mustafa Kemal'in Anadolu'ya gitmesini salayan bu isim Dahiliye nazr Mehmed Ali (Gerede) Bey'di! Bu organizasyonu gerekletiren ise baba-ouldu; ismail Fazl Paa ile olu Ali Fuat (Cebesoy)! Mustafa Kemal, smail Fazl Paa'nn Kuzguncuk'taki evinde verilen bir yemekte Dahiliye Nazn Mehmed Ali Bey'le tantrld. Mustafa Kemal bu evin yabancs deildi. Harbiye'de okurken okul arkada Ali Fuad'la hafta sonlan eve gelip smail Fazl Paa'nm da katld le yemei yiyorlard. Aradan yllar gemi, ayn evde bir baka ama iin ayn masann etrafna oturmulard... Yemekte smail Fazl Paa, zerine basa basa Mustafa Kemal'in ttihat olmadn dnrne syledi. Mehmed Ali Bey, Mustafa Kemal'in adn " Anafartalar kahraman" olarak duyduunu ve onu hep takip ettiini, baanlanndan vn duyduunu belirtti. Yemek scak bir ortamda yendi. Hrriyet ve tilaf Frkas'nn Dahiliye nazn Mehmed Ali Bey ile ttihat olduu bilinen Mustafa Kemal'i birbirine yaknlatran neydi ? ttihat olduu bilinen smail Fazl Paa ile Hrriyet ve tilaf Frkas'nm iinden gelen Mehmed Ali Bey'i birbirine dnr yapan g ve iliki neyse, Mustafa Kemal ile Mehmed Ali Bey'i birbirine yaknlatran da oydu! ttihat Mustafa Kemal ile Dahiliye Nazn Mehmed Ali Bey dost olmulard. Hatta nazr birka gn sonra, Mustafa Kemal'in ili'deki evine ziyarete bile gitti. Ve beklenen frsat dodu. gal gleri hkmete, Samsun ve evresindeki olaylar nedeniyle bask yapmaya balad: Trkler Rumlara saldnyordu. Bu saldnlar nlenemez ise mdahale edeceklerdi. Sadrazam Damat Ferid Paa, hemen Dahiliye Nazn Mehmed Ali Bey'i ard. are olarak ne dndn sordu. Mehmed Ali Bey, asayiin Babli'den salanamayacan belirtti. Olay yerine tecrbeli, geni yetkilerle donatlm bir kiinin gnderilmesini tavsiye etti. Ve bu zelliklere sahip isim olarak da Mustafa Kemal'i nerdi. Damat Ferid Paa bir sre tereddt etti. Biliyordu ki Mustafa Kemal ttihat'yd. Mehmed Ali Bey srar etti. Sonunda Damat
269

Ferid Paa Mehmed Ali Bey araclyla Mustafa Kemal'i Cercle d'Orient'da yemee davet etti. Mustafa Kemal ve Damat Ferid Paa o gn ilk kez bir araya geldiler. Tanmaktan teye gitmeyen bu yemein ardndan yine Mehmed Ali Bey'in araclyla ikinci buluma gerekleti. Sadrazam Damat Ferid karann vermiti. Mustafa Kemal'in ordu mfettiliine tayinini kendisi yazdnp padiah Sultan Vahideddin'e imzalatt.14 Ordu mfettilikleri o gnlerde yeni kuruluyordu. 3. Ordu mfettiliine Mustafa Kemal getirilerek, Samsun'a gitmesine karar verildi. Mustafa Kemal greve gitmeden nce, veliaht iken bir sre yaverliini yapt Sultan Vahideddin'i ziyaret etti. Sultan Vahideddin, Mustafa Kemal'e basanlar diledi, bir de saat armaan etti.

Mustafa Kemal, Albay Refet (Bele), Albay Kzm (Dirik), Yarbay Ayc Arif, Binba Hsrev (Gerede, Dahiliye Nazn Mehmed Ali [Gerede]nin amcaolu!), Albay brahim Tali (ngren), Dr. Refik (Saydam), bayaveri Cevad Abbas (Grer) gibi on sekiz arkadayla birlikte Anadolu'ya ayak bast o gnlerde, ban ttihat komutanlann ektii baz subaylar direni rgtleri kuvvetleri organize etmeye baladlar: gneybatda Mersinli Cemal, zmirBalkesir arasnda Nureddin Paa, Edirne'de Cafer Tayyar (Eilmez) Paa, Erzurum'da Kzm (Karabekir) Paa, BalkesirBandrma arasnda Kzm (zalp) Paa, Ankara ve evresinde Ali Fuad (Cebesoy) Paa. Mondros Mtarekesi'ne uyup silahlanra teslim etmek yerine, zaman gelince karp kuanmak iin topraa gmen Tekilat Mahsusa'nn fedaileri, stanbul'dan Anadolu'ya silah kanyorlard. Tekilat Mahsusa fedailerinin bam ektii bir grup, 5 ubat 1919'da Karakol Cemiyeti adl illegal rgt kurdular. stanbul'un her semtinde rgtlenen Karakol Cemiyeti, Anadolu'da Balkesir, Bursa, Samsun, zmit, Erzurum, zmir gibi ehirlerle iliki iindeydi. ngilizler, Karakol Cemiyeti'yle mcadeleye balamlard. rgtn bakan Galatal evket15 yakalanp Bekiraa Bl'ne konuldu. ngilizler, 16 mart 1920'de stanbul'u igal etmelerinden sonra
14. Dahiliye Nazn Mehmed Ali Bey, Ulusal Kurtulu Sava'nn ardndan Yzellilikler listesine dahil edilip, yurtdna srld. Yzellilikler'in affedilmesine ramen Mehmed Ali (Gerede) Bey yurda Mustafa Kemal'in lmnden sonra dnd ve on be gn sonra ld. 15. Karakol Cemiyeti'nin bir dier lideri Kara Vsf Bey'di. 9 aralk 1931'de geirdii trafik kazas sonucu vefat etti. Ailesi yl sonra soyad kanunu karlnca, "Karakol" 270

yerel milislere kar operasyonlarn hzlandrd. Gzaltna alp ikence yapt isimlerden biri de, hemire ahande Hanm'd. kenceye ramen bilgi vermeyen ahande Hanm, Cumhuriyetin babakanlarndan Recep Peker'in kaynvalidesiydi. (Ergun Hiylmaz, Tekilat Mahsusa'dan MiT'e, 1990, s. 45) Aynca ilgintir ngilizler, Selanik'te yaayan dnmelerin de tilaf Devletleri'ne husumet beslediklerini ve onlarn aleyhinde casusluk faaliyetlerinde bulunduklarn kaydetmektedirler: Kadnlar serbeste Fransz ve ngiliz subaylaryla birlikte oluyor; tabi ie yarar malumat elde edebilmek iin. Bunlarn (dnmeler) hepsi tehlikeli ajanlardr... (I. Friedman, Germany, Turkey and Zionism [1897-1918], Oxford, 1977, s. 201; Aktaran: Mim Kemal ke, Kutsal Topraklarda hanetler, Komplolar, Aldanmalar, 1991, s. 242) Gazeteci-yazar Hfz Topuz, amhca'ntn Gl adl romannda, "eski Hariciye Nazrlarndan Ahmed Hulusi Bey'in Amerikan Kz Koleji'nde okuyan Neriman ve Perihan ile Dame de Sion'da okuyan mran adl kzlarnn stanbul'un igali dneminde ngiliz ve Fransz subaylarla ilikiye girerek bilgi edinip bunlar ulusal glere aktardklarn" yazmaktadr. Ulusal glere destek vermenin bedeli o gnlerde ok ard...

ttihatlar srgne gnderiliyor

Tarih 28 mays 1919. Bekiraa Bl'nde hareketli bir gece yaanyor. Bir ngiliz subay komutasndaki 10 ngiliz asker ile yine bir Fransz subayn emrindeki 10 Fransz asker Bekiraa Bl'ne baskn yaparak, ellerindeki 67 kiilik listedeki isimleri bulunanlar

tek tek alp gtrdler. ttihatlar kendilerini Malta'ya srgne gtrecek Princess Ena gemisine bindirildi. Srgne gidenler arasnda aynca 11 kii daha vard. Bunlar, Osmanl ordusu ekilince Kars, Ardahan ve Batum blgesinde kurulan "Gneybat Kafkas Hkmeti"nin Kars ras yesiydi.16 ngilizler, Damat Ferid Paa hkmetine bile gvenmeyip, ulusal bir direni gc rgtleyeceine inandklan isimleri Malta'ya srgne gtryordu.
16. ngiliz Amiral Sir Arthur Calthorpe I I kiiyi Trk makamlarna bildirmemiti. Bu
VH7(Hpn ili/ cTr-m'in I

271

ngilizler zellikle 67 kiiyi gruba ayrd: 12'ler; eski nazr ve politikaclardan oluan birinci snf tutuklulard. 41'ler; eski nazr, politikac, vali ve kk rtbeli grevlilerden oluan ikinci snf srgnlerdi. 14'ler; subaylard ve ngiliz sava tutsaklanna kt davranmaktan tutukluydular. Hepsinin bir srgn numaras vard: 2756: Midhat kr (Bleda), 2759: Ziya Gkalp, 2760: Hal (Mentee), 2691: Rahmi (Arslan), 2692: smail Canbulad, 2689: Ali Fethi (Okyar), 2675: Hseyin Cahid (Yaln), 2728: Salah (Cimcoz), 17 2738: kr (Kaya)... Malta srgnleri arasnda Enver Paa'nn babas Hac Ahmed Paa da vard! En sessiz srgn oydu. Yorgundu. Olu Enver Paa'nn nerede olduunu bilmiyordu. Dier olu Nuri ise Batum'da esirdi. Kk kardei Halil Paa ise Bekiraa Bl'nden kap kayplara karmt. Ksa bir sre sonra stanbul'dan alaca bir haber onun sessizliini daha da derinletirecekti. Tarih 5 temmuz 1919. Divan Harp iki aydr sren yarglamann sonucunda karann aklad: Enver Paa, Talat Paa, Cemal Paa ve Doktor Nzm idama mahkm edildi. Doktor Nzm ilk olarak 1897 ylnda idama mahkm edilmiti. Paris'te olduu iin kurtulmutu. 1919'da ikinci kez idama mahkm oldu. Ve o yine yurtdndayd...
I 7. Salah Cimcoz'un o gnlerde on yanda olan kz Emel, gn gelecek Cumhurbaka

On

ikinci blm 15 mart 1921, Berlin

Charlottenburg semti. Sabah saatleri... Hardenberg Caddesi'nde patlayan silah sesini duyan Doktor Nzm, nce admlarn sklatrd, sonra komaya balad. Caddenin ortasnda biri yatyordu. Caddede karmaa vard. Sokaktan geenler suikast gerekletiren genci yakalamlard. Doktor Nzm yerde yzst yatan cesedin bana gitti... Korktuu bana gelmiti... Donakald. Yakn arkada, ittihat ve Terakki Frkas'nn Selanik eski mebusu Yahudi Nesim Mazliyah'n yanma geldiini grememiti bile. Ama hemen kendini toparlad. Aklna apartman ileride oturan Hayriye Hanm geldi. Birden panie kaplarak eve

komaya balad. Nesim Mazliyah da onu takip etti. Soluk soluayd... Kap zilinin st ste alnmas Hayriye Hanm' rktt. Ei evden kal daha on dakika ancak olmutu. Kapy at. Karsnda Doktor Nzm' grd. Doktor Nzm, "Hayriye Hanm... Hayriye Hanm..." diye barmaya balaynca anlad. Sesi titreyerek, "ld m?.." diye sordu. Ald cevapla kapnn eiine dp bayld... Doktor Nzm, Nesim Mazliyah' evde brakp tekrar olay yerine kotu. Cesedin banda polisler vard ve zerine gazete kd kapatmlard. Polis elindeki czdandan suikasta kurban giden kiinin kimliini tespit etmeye alyordu. Kimlikte "Osmanl Hilali Alner grevlisi Ali Sai!" yazlyd. Doktor Nzm mdahale etti: "Hayr hayr, o sahte kimlii! Gerek ad, Osmanl eski sadrazam Mehmed Talat Paa!"
273

"Ali Sai" Talat Paa'nn kod adyd. Ve bu ismi Osmanl Hrriyet Cemiyeti Selanik'te varln srdrdnde, Paris'te bulunan Terakki ve ttihat Cemiyeti'yle haberleirken kullanmaya balamt. Yurtdnda da ayn ad kullanmay tercih etmiti!.. Talat Paa evden km, 100 metre sonra kemerindeki sedef kabzal 6,35'lik Brovvning marka tabancasn ekmeye frsat bulamadan, kafasna iki kurun yemiti. Katil ran'dan gelen yirmi drt yandaki Ermeni Sogomon Tayleryan'd. Erivan'da 6-13 ubat 1919 tarihleri arasnda toplanan Bat Ermenileri kinci Kongresi'nde kurulan Halk Mahkemesi, Sadrazam Said Halim Paa, Enver Paa, Talat Paa, Cemal Paa, Doktor Nzm, Bahaeddin akir ve Cemal ile Azm beyler gibi ttihatlar hakknda idam karar vermiti. lk infaz gerekletirmilerdi... Hakknda gerek stanbul Divan Harp'ince ve gerekse ran'daki Ermeni Halk Mahkemesi'nce verilmi lm karar bulunan Doktor Nzm', polisler, ldrlen Talat Paa hakknda bilgi almak iin karakola davet etti. Karakola giderken son iki ylda yaadklar, Doktor Nzm'n film eridi gibi gzlerinin nnden geti...

"slam ihtilalleri ttihad Cemiyeti"

ki ylda neler olmutu: stanbul'dan ayrldktan tam bir gn sonra Krm Yarmadas'nda Sivastopol'n yaknlarnda bulunan Gzleve'ye (Yevpatoriya) varmlard. Almanlar henz tilaf Devletleri'yle Versailles Antlamas'n imzalamad iin Krm Yarmadas'ndan ekilmemiti. Almanlarla stanbul'da yaplan plan gerei ttihat ekip buradan asker trenle Berlin'e gidecekti. Gzleve'nin Novograd (Yeniehir) ksmnda sahil bulvarnda bulunan Byk Dilber Oteli'ne gidip geceyi orada geirdiler. Sabah erken saatlerde hazrlanan asker trenle yola ktlar. Gzerghlar, Akmescit (Simferopol) yoluyla Berlin'di. Akmescit ynne doru yol alrken, ilk istasyonda bir gece beklediler; nk trenler genellikle gndz hareket ediyordu. Sabahn ilk klarnda alan ddkle tren hareket edecekken Enver Paa'nn yokluunu

fark ettiler. Enver Paa kimseye fark etnneden trenden atlam, kayplara karmt!
27 A

On yl nce Makedonya'da tm nianlarn skp niformasn karp daa kan Enver Paa yine ayn yolu semiti. Enver'in planlan dierlerine uymuyordu. Odesa'dan Krm'a geecek, oradan Batum'a gelecekti. Burada amcas Halil Paa'ya Maveray Kafkas ordularna kumandan tayin edilen ve kendisine iki yz altm bin altn lira gnderilmi olan Yusuf zzet Paa'y ve biraderi Nuri Paa'y bulacakt. Osmanl ordusunun bu deerli kumandanlarn maiyetine alarak derhal tekilatlanmaya geecekti. Kafkasya'nn Azerileri, Grcleriyle muazzam bir ordu kuracak, oradan Anadolu'ya girecek, yine Trk milletinin banda dnk dmanlarna kar meydan okuyacakt. Enver Paa, Krm'dan bir yelkenliyle hareket ettii Kafkas sahillerine, on gn denizde mthi frtnalarla gs gse mcadele ederek varabilmi, fakat orada Halil ve Nuri paalarn yola ktn Yusuf zzet Paa'nn da Trabzon'a getiini ve daha sonra elindeki parasyla stanbul'a gelip hepsini padiaha vermeye mecbur kaldn renmiti. Hadiseler pek ac cereyan etmi, talimat yerine getirilmemiti. Enver Paa azminden bir santim kaybetmemi, Moskova'ya gitmiti. (Samih Nafiz Tansu, ittihat ve Terakki inde Dnemler, 1960, s. 388) Enver Paa ile Talat Paa'nn yollan aslnda ok nceden ayrlmt. Fizik ayrlk Kafkas topraklarnda oldu... Talat Paa ve arkadalarn tayan tren Berlin'e girdiinde onlar bir srpriz bekliyordu. Alman komnistleri, "Spartakistler"in nclnde Berlin'de devrim yapp "cumhuriyet" ilan etmilerdi. Alman mparatoru II. Wilhelm tahttan feragat edip Hollanda'ya kamt. Plan gerei kendilerini karlayacak Almanlar ortalarda gzkmyordu. Herkes bir yana kamt. Berlin'in her yannda silah ve top sesleri vard. lk geceyi geirecek yer aradlar. stasyona yakn kenar mahallelerin birinde bulduklar bir otele kendilerini zor atabildiler. Ertesi gn i savan nispeten az yaand Charlottenburg blgesindeki bir otele gittiler. Burada birka gn kaldlar. "ttihat eflerin" Berlin'e gelileri duyulmutu. Aleyhlerinde "Rum ve Ermeni katilleri" diye yry yaplacan renince hemen otelden ayrldlar. Bu arada tandklar Almanlar araclyla Berlin'de bir sanatoryumda kaldlar.1
I. Ayn tarihlerde Berlin'in kuzeyinde kk bir Pomeranya kasabas olan Pasewalk'ta275

Berlin o sralar ucuz bir kentti. Geimlerini kolay salayabiliyorlard. Doktor Nzm, tpk Paris gnlerinde olduu gibi, yine muhasebe ilerinden sorumluydu. Talat Paa'nn verdii az miktardaki paray olduka iyi idare ederek kk grubun yaamn idame ettiriyordu. Gvenli bir yerde kalmaya balaynca, "durum deerlendirmesi" yaptlar. Yedisi bir masann etrafnda topland. Gndem belliydi, imdi ne yaplacakt? ngiltere, Fransa ve talya gibi tilaf Devletleri'ni zora sokmak, onlarn smrgelerinde i sava karmakla mmkn olabilirdi. Eer Mslmanlar ihtilale tevik ederlerse sonuca

ulaabileceklerini dnyorlard. Bu ekilde Osmanl da, igal devletlerinin boyunduruundan kurtulabilirdi. "slam htilalleri ttihad Cemiyeti" adnda bir rgt kurdular! Doktor Nzm, bu yeni cemiyetin programyla ilgilenmeye balad. Cemiyetin esaslar yleydi: - Her lke kendi kaderini kendi tayin edecek. - Her millet kendi gcne gvenip, baka bir yerden yardm beklemeyecek. - Cemiyette her milletten bir delege bulunacak. slam htilalleri ttihad Cemiyeti'nin merkezi olarak Berlin seildi. ye toplamak iin Msr, Hindistan, Suriye, Irak, ran ve Cezayir'le diyalog kurulmasna karar verildi. Amalarna ulaabilmek iin, Rusya'da iktidara gelen sosyalist Boleviklerle ibirliine geilmesi kararn aldlar. Boleviklerin o gnlerde Berlin'deki en gl adam Sovyet hkmetinin Dileri komiser yardmcs Kari Radek'ti. Bulutular ve anlama yaptlar. Irak, ran ve Hindistan'daki rgtlenme ve ayaklanmalarda, Boleviklerden silah ve asker yardm alacaklard. Trkler ve Mslmanlar lehine propaganda yapmak ve gazetelere yaz yazmak iin Amsterdam ve Berlin'de bro kuruldu. Berlin brosunun bana Doktor Nzm, Amsterdam brosunun baina ise Talat Paa getirildi. Doktor Nzm Berlin'deki bro sayesinde gazetelere makaleler yazd. Londra, Berlin, Paris'teki siyasetilerle ve devlet erknyla temaslar kurdu. Basn yoluyla, Rum ve Ermenilerin Trkler aleyhine yaptklar propagandalara karlk verdi. Doktor Nzm bunlarla ilgilenirken, Talat Paa Ankara'yla olumlu ilikiler gelitirdi. Mustafa Kemal'den mektup geldi. Mektupta birlikte hareket etme istei olumlu karlanyordu. Ancak bir art vard Ankara'nn: "Biz ieride Anadolu'da alacaz, siz darda Avrupa'da alacaksnz!" Bu mektuptan sonra Doktor Nzm, Avrupa'nn Trkler hakkndaki fikir ve teebbslerinden Ankara'y haberdar etmek iin seyahatler yapt. svire, talya ve Hollanda'nn Trkler hakkndaki grlerini bir rapor halinde Mustafa Kemal'e gnderdi. Ancak Avrupa'daki almalar verimli olmuyordu. Anadolu'ya gemenin daha yararl olacana inandlar. Anadolu'ya gemek iin araclar vastasyla mektup yazdlar. Bu arada Berlin'de, Spartakistlerin ayaklanmas bastrld; devrimcilerin nderi Rosa Luxemburg, Kari Liebknecht ldrld; binlerce komnist katledildi.2 Berlin'deki ttihatlar sadece Ankara'yla diyalog kurmadlar. Enver Paa'dan haber alamaynca Alman dostlar araclyla "asker liderlerini" aradlar ve sonunda izini Varova'da buldular. Yine Alman dostlarnn yardmyla Enver Paa'nn Berlin'e gelmesini saladlar. Enver Paa'yla yaplan grme sonrasnda, slam htilalleri ttihad Cemiyeti'nin merkezini Moskova'ya tamaya ve faaliyetlerini orada srdrmeye karar verdiler. Zaten Berlin yenilgisi sonrasnda Kari Radek Moskova'ya dnmt. Doktor Nzm son gnlerde Talat Paa'nn Ermenilerden tehdit mektuplan aldn biliyordu. Son olarak Cenevre'ye gitmiti, Talat Paa'nn svire'de gvenli olup olup olmayacan renmek

iin. svire Ermenilerin youn olduu bir lkeydi ve "Byk Ermenistan" propagandas bu lkede de kuvvetli taraftar bulmutu. Doktor Nzm Zrich'teyken Gabriel Noradunkyan'la karlamt. Bir zamanlar Kbrsl Kmil Paa hkmetinde Hariciye nazr olarak grev yapan Gabriel Noradunkyan imdi Ermenilerin bamszl iin aba harcyordu. Doktor Nzm, Talat Paa'ya gelebilecek bir saldry nleyebil2. Trkiye'deki sac ve siyasal islamc evrelerin yllardr ortaya attklar bir senaryo vardr. Senaryolar Aristoteles mantna dayanr: gerek ad "Kari Sobelsohn" olan Kari Radek Boleviklerin en nemli kurmaylarndan biridir ve Yahudi'dir. Rosa Luxemburg Alman komnistlerinin lideridir, Yahudi'dir, iddialarna gre Radek ve Luxemburg Almanya'y Yahudi devleti yapmak iin mcadele etmilerdir! Gzel. Peki Radek ve Luxemburg kime kar mcadele vermilerdir? Biz syleyelim: Alman ekonomisinin yzde 70"ini elinde tutan Yahudi sermayesine kar! Komnistleri ezmesi iin Adolf Hitler'e para aktanlar da bu Yahudi sermayesi deil miydi ? Sosyalizmi, Kari Marx, Troki, Kamenev, Zinovyev ve Luxemburg'un o olmayan dinsel kimliinden yola karak bir "Yahudi ideolojisi" olarak gstermek hibir bilimsel temele dayanmamaktadr. Sadece kaba bir sylemdir. 277

mek iin Journal de Geneve gazetesine onun svire'de olduunu bile yazdrmt. Ama olmamt. "Lider" bildii "Byk Efendi" Talat Paa'y bir trl kurtaramamt... Talat Paa cadde ortasnda vurularak ldrlmt...

Berlin'de bir cenaze!

Doktor Nzm karakolda gerekli ilemleri yaparken, Talat Paa'nn "yeenim" dedii Almanya'da renim gren Midhat kr (Bleda) Bey'in olu Turgut, Talat Paa'nn zerinden kanlar teslim alyordu. Turgut (Bleda), suikast yapan grmek iin polise ricada bulundu. Alman polislerin banda Birinci Dnya Sava'nda Osmanl askerleriyle yan yana arpm bir Alman avu vard, istei geri eviremedi. Turgut katili grr grmez, elinde bulunan Talat Paa'nn bastonunu suratna indirdi. Katil Sogomon Tayleryan'n burnu krld. Talat Paa'nn naa Kari Otenburg Hastanesi'nde ilalanarak mahfazal bir kasann iine kondu. Hayriye Hanm einin naann morgdan eve getirilmesini istedi. Talebi yerine getirildi. Sonra, Tempelhof taki camide cenaze namaz klnd. Bata baz Alman diplomatlar olmak zere Bat ve Dou'nun birok temsilcisi cenaze treninde hazr bulundu. Cami avlusunda on be ttihat vard. "Byk Efendi" hakknda konuuyorlard. Doktor Nzm, Dr. Bahaeddin akir'e dnerek, "Baha, Paris'te bir heykel vard hatrlyor musun; gzleri grmeyen bir adamn arkasnda topal bir adam vard. 'Kr grmez ama yryebilir, topal yryemez ama grr' fikrini tasvir etmiler. ki yarm insan bir araya gelince tam insan olur. te imdi biz de bu heykele benziyoruz. Belki ikimiz bir araya gelirsek ancak o zaman Talat Paa olabiliriz!.." Cenaze treni Almanlar tarafndan filme ekildi. Siyasal artlarn el verdii bir ortamda stanbul'a gtrmek iin cenaze bir kilisenin mezarlna defnedildi. 3
3. Talat Paa'nn naa yirmi yl sonra lkesine getirildi. O da siyas bir malzeme arac yaplarak... 25 ubat I944'te ikinci Dnya Sava sryordu Almanlar Trklerin kendi saflarnda savaa katlmalar iin srarl davranyorlard. Bu srada Talat Paa'nn naa

trenle istanbul'a Sirkeci Gar'na getirildi. Buradan ili Etfal Hastanesi'ne gtrld. leden sonra top arabasna konan cenaze asker trenle Hrriyeti Ebediye Tepesi'ne defnedildi, iki yze yakn elenk arasnda ismet inn'ye ai elenk de vard.

278

Kod ad "Gulam Rstem"!

Sadece Talat Paa kod isim kullanmyordu. Enver Paa'nn ismi "Ali", Cemal Paa'nn Bosnal mhendis "Halid"di. Doktor Nzm'n ise Afganl "Gulam Rstem"!.. Sahte kimlikleri Afganistan Bykelilii'nden temin etmilerdi. Doktor Nzm, yazd mektuplarda da "Gulam Rstem" adn kullanyordu. Okuma yazma renen izmir'deki kz Sevin evlerine haftada bir gelen "Gulam Rstem" imzal mektuplarn kime ait olduunu ilk gnler anlamamt. Evliyazadeler, bir sre "Gulam Rstem" srrn kimseyle paylamad. Doktor Nzm sadece ei Beria'ya deil, kaynpederi Evliyazade Refik Efendi'ye de sk sk mektup yazd. Siyas gelimeleri kaynpederinden reniyordu! Ei Beria'ya yazd mektuplarnda, hep bir noktann altn iziyordu: "ittihat ve Terakki'nin nemli isimlerinin ou Ankara'da mcadele veriyor, ben ise, Avrupa'da verimsiz verimsiz oturuyorum." Doktor Nzm, Anadolu'ya gemek istiyordu. "Salt siyaset yapmak amacyla deil, gerekirse cephedeki yaral askerleri tedavi etmek iin!" Ama Ankara, Doktor Nzm'n tm mektuplarm yantsz brakt. Doktor Nzm hemerisi Mustafa Kemal'e yazd, yant alamad. Hrriyet iin 1908'de Makedonya'da daa kan isimden biri olan Eyb Sabri'ye yazd, yine yant alamad. Ankara duvard! Ankara suskundu... Grnen o ki Ankara, ittihat kadrolar istiyordu, ama "ittihat eflere" kaps kapalyd. Doktor Nzm'n sk mektuplat arkadalarndan biri de, isvire'deki eski Maliye nazn, hemerisi Cavid Bey'di. Doktor Nzm gelimeleri srekli Cavid Bey'e bildiriyordu. 3 mays 1921 tarihli mektubunda Cavid Bey, Enver Paa'nn Anadolu'ya davet edilme imknn grmediini, zaten bunu arzulamadn ve gidiinin yarardan ok byk zararlar getireceini yazyordu. Cavid Bey'in byle yazmasnn nedeni, Enver Paa'nn Doktor Nzm' Moskova'ya armasyd. Enver Paa, Doktor Nzm'n bir an nce Moskova'ya, yanna gelmesini istiyordu.
279

ittihatlar Anadolu'ya gemek iin aba harcarken, ngilizler Malta'daki esir baz ittihatlar serbest brakt. 30 mays 1921 gn Hibiscus ve Chrysanthemum adl ingiliz gemileri Malta'dan aldklar otuz srgn italya'ya gtrdler. Serbest braklan otuz kii arasnda Rahmi Bey, Ali Fethi (Okyar), smail Canbulad, Enver Paa'nn babas Hac Ahmed Paa, Ziya Gkalp gibi isimler vard... Malta'da tm esirler serbest braklmamt; yetmi sekiz srgn daha vard... lk srgnlerin serbest kalmas "nn zaferi"ne denk gelmiti.

Anadolu'da Mehmetik'in kazand her zafer, Malta srgnlerinin saysn azaltt. "Sakarya zaferi" ise Malta'da hibir tutuklunun kalmamasna neden olacakt... Malta'daki srgnlerin byk bir blm ulusal mcadelenin merkezi Ankara'nn yolunu tuttu. Ankara'ya gitmeyen Malta esirlerinden eski sadrazam Said Halim Paa Roma'da Ermeni militanlar tarafndan ldrld. Ermenilerin peinde olduunu bilen Doktor Nzm Ankara'dan umudunu kesti ve kararn verdi: Moskova'ya gidecekti...

iki bacanak Moskova'da

Doktor Nzm Moskova'ya geldiinde bambaka bir havayla karlat. 1789'da Paris'te esen "hrriyet, eitlik, kardelik" rzgrnn benzeri imdi Moskova'dan dnyaya yaylyordu... Berlin'de kurulan "slam ihtilalleri ittihad Cemiyeti"nin, Moskova'da bir anlam kalmamt. Mslman dnyasnda Enver Paa'nn deil, bir baka ismin arl her geen gn artyordu. Bu isim, slam' Trk milliyetiliiyle yourup "yeni bir sosyalizm" teorisi gelitiren Sultan Galiyev'di! Galiyev'in sadece Kafkas halklar deil tm ezilen Mslmanlar nazarnda byk deeri vard. "Turan lks"nn sosyalist devlet araclyla mmkn olacan sylyordu. Moskova'da, Hintli'den Azer'ye, Afganl'dan iranl'ya, Afrikal'dan inli'ye kadar smrge altndaki tm ezilen halklar, kendi kaderlerini tayin etmek iin Moskova'da bir araya gelmilerdi. Smrge lkelerinin iisi, kyls, klesi sosyalizm iin ayaa kalkyordu. Mslman Trkler, halifenin yeil bayra yerine, artk sosyalizmin kzl bayra altnda birleiyordu. Doktor Nzm Moskova'ya ilk adm attnda, Bak'de "III. Sosyalist Enternasyonal" balamt. Elli bei kadn iki bin delege ge280 lecein dnyasn tartyordu. Ankara Hkmeti'nin temsilcisi Dr. brahim Tali (ngren) kongreye mahit olarak arlmt. Kongreye Fas, Tunus, Cezayir ve Trablusgarp devrimcilerini temsilen katlan Enver Paa bir konuma yapt: Yoldalar ! Bizi III. Enternasyonal'e yaklatran sebep, yaptmz imdiki muharebede kendimize yardm ve arka bulma arzusu deildir. Siyas, itima akidelerimizin esasta birbirine yakn bulunmas da sanrm ki, mhim bir sebeptir. Biz inklap kuvvetlerimizi daima halktan, halkn da madur ve yoksul olan kylden alyorduk. Eer bizim oka fabrikalarmz ve iilerimiz olsayd, nce onlar yd ederdim. Kyller bizim inklaplarla birlikte idiler. imdi de byledir. (Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hatralar, 2002, s. 23) ttihatlarn Almanya'dan tandklar Kari Radek kurultayn nemli isimlerinden biriydi. Enver Paa, Dr. Bahaeddin akir gibi ttihatlarn kurultaya kabul edilmeleri biraz da Kari Radek sayesinde gereklemiti. Ancak ne Enver Paa, ne de Ankara Hkmeti kurultaydan bekledikleri ilgiyi grebildiler. Kurultayda yldz parlayan Trk, Osmanl komnistlerinin lideri Mustafa Suphi'ydi... Ankara Hkmeti Sovyetler Birlii'yle ilikileri gelitirmek iin, kasm 1920'de Moskova'ya byk bir "karma" yapt. heyet gnderdi. Yedi kiiden oluan birinci grubun ban, Moskova'ya bykeli

olarak atanan Ali Fuad (Cebesoy) ekiyordu. kinci grup drt milletvekilinden oluuyordu. Grubun banda Dr. Tevfik Rd (Ara) vard. Bunlar resm Komnist Partisi yeleriydi. nc grupta da yine drt kii vard. Bunlar alnacak silah ve cephane yardmlar iin gnderilmiti. Bu heyetin banda Erknharp Binbas Saffet (Ankan) bulunuyordu. Doktor Nzm, Ankara'dan gelen heyetten birinin iinde bacana Dr. Tevfik Rd olduunu renince ok sevindi. Hemen kald otele gidip onu buldu. ki bacanak hasretle birbirlerine sarld. ki yldr grmyorlard. Evliyazadelerin iki damad, Doktor Nzm ve Dr. Tevfik Rd Moskova'da Savoy Oteli'nde sk sk bulutular. ki damadn, "Kurtuluun nderi kim olmaldr?" sorusuna verdikleri yant ayryd.
281

Dr. Tevfik Rd ttihatlk gnlerinden beri hep Mustafa Kemal'in yannda yer almt. Doktor Nzm ise izgisini srekli deitirmiti: Paris'te Ahmed Rza'nn yanndan kopup Selanik'teki ihtilalci ttihatlara katlm; cemiyet ve frka iindeki gruplamada sonuna kadar Talat Paa'nn yannda yer alm; imdi ise Enver Paa'nn Anadolu'yu dman igalinden kurtaracana inand iin yanna gelmiti! Aslnda Doktor Nzm'a hakszlk yapmamak gerekiyor; nk Ankara'ya gitmek istediini belirten mektuplara Mustafa Kemal hi yant vermemiti. Mustafa Kemal de haklyd; Ankara'da yeteri kadar ttihat vard; bir de onlara tekilatlyla nl Doktor Nzm'n katlmas ilerini daha zorlatracakt... Doktor Nzm'a kapsn kapatan Mustafa Kemal'in, Evliyazadelerin dier damad Dr. Tevfik Rd'ye gveni tamd. Moskova'da banda, tepesi krmz kadife kalpayla dolaan Dr. Tevfik Rd'nn, Ankara'da ulusal glere katlmasnn hikyesi hayli ilginti...

Kank bir olay

Tutuklu bulunduu Bekiraa Bl'nden "zel izinle"kan Dr. Tevfik Rd, bir gn stanbul'da tesadfen grt Kirazl Hamdi Paa'nn 20. Kolordu komutanlna atandn renince bir teklifte bulundu: "Millciler Anadolu'ya yaplan her atamaya pheyle bakyorlar. sterseniz sizin iyi niyetinizi millcileri yneten yakn arkadalarma anlatabilirim." Kirazl Hamdi Paa eskiden beri Saray'n adamyd. Hem bakenti hem Ankara'y idare edebileceine inanyordu. Oysa Ankara Hamdi Paa'ya pek gvenmiyordu. Dr. Tevfik Rd, Ankara'nn zerinde bu kadar kukusu bulunan bir komutana niin yardmc olma teklifi gtrmt; bilinmiyor. Bilinen, bu teklif zerine Kirazl Hamdi Paa, Dr. Tevfik Rd'nn kendisiyle Anadolu'ya gelmesini istedi.4 Dr. Tevfik Rd, Kirazl Hamdi Paa'yla Eskiehir'e gelince, nillcilerin blgedeki komutanlarndan Ali Fuad (Cebesoy) Paa'y telefonla arayarak grme talebinde bulundu. Sivrihisar'da bulunan Ali Fuad Paa grme talebine ard. nk Kirazl
4. Kirazl Hamdi Paa daha sonra Sultan Vahideddin'in yaveri oldu. Ulusal Kurtulu Sav 3i'ndan sonra yurtdna srgne gnderilen Yzellilikler iinde yer ald. ingilizlere snp

Romanya'ya kat. Burada Tarikat Salahiye'yi (kurtulu tarikat) kurdu. Yoksulluk icindr. olHn

Hamdi Paa, kendi yerine atanmt. Saray, Mustafa Kemal gibi Ali Fuad Paa'nn da rtbesini sokmutu. Ali Fuad Paa, artk 20. Kolordu komutan deil, Bat Anadolu Genel Kuvay Milliye komutanyd. Zaten niformasn da karmt. Ve imdi dman safnda olan Kirazl Hamdi Paa'yla birlikte Eskiehir'e gelen Dr. Tevfk Rd onunla grmek istiyordu! Ali Fuad Paa, Kirazl Hamdi Paa'ya ne kadar kukuyla baksa da Dr. Tevfk Rd'y Selanik gnlerinden tanyordu. Eski arkadan, Eskiehir'in hemen dndaki kararghna davet etti. Grtklerinde yanlmadn anlad. Dr. Tevfk Rd hl onlara dosttu ve Ankara'nn davasna inanyordu! Bir dier iddiaya gre, "Ali Fuad Paa milisleriyle Eskiehir'e saldrnca, Dr. Tevfk Rd, Kirazl Hamdi'nin resm evraklarn alp ulusal glerin yanna geti." (Rza Nur, Hayat ve Hatratm, 1992, c. 3, s. 37) Dr. Tevfk Rd, Ali Fuad Paa'yla grmesinin ardndan Ankara'ya geti. Ve Mustafa Kemal lene kadar onun yanndan ayrlmad. 23 nisan 1920'de alan Byk Millet Meclisi'nde Mentee mebusu olarak yerini ald. Dr. Tevfik Rd, birinci Meclis'te yer alan on be doktordan biriydi.5

Stalin'in Trklere ilgisi

Dr. Tevfik Rd'nn Ankara'dan Moskova'ya uzanan yol hikyesi de ilginti. Byk Millet Meclisi bakan olan Mustafa Kemal, Moskova'dan esen rzgrn farkndayd. Bu nedenle, Bolevikliin aslnda slamiyet'in uygulamasndan baka bir sistem olmadn syleyerek, "slam sosyalizmini" hedefleyen ve ad Sovyetler Birlii'ndeki "Kzlordu"dan etkilenerek "Yeilordu" konulan harekete "yeil k" yakmt! Ayrca "sosyalist" Halk tirakiyun Frkas gibi sol hareketleri kontrol altna almak iin Ankara'da resm-dankl "Trkiye Komnist Frkasn kurdurdu. Kurucular arasnda kimler yoktu ki: smet (nn), Fevzi (akmak), Ali Fuad (Cebesoy), Refet (Bele), Yunus Nadi (Abalolu), Mahmud Esad (Bozkurt), Refik (Koraltan), Hakk Behi (Bayi) ve Dr. Tevfik Rd (Ara).
S. 318 kiiden oluan Meclis'te 94 memur, 67 hoca, 50 zabit, 47 ifti, 21 mhendis, 19 hukuku, 15 doktor ve 5 de airet reisi bulunuyordu. 283

Ankara, Moskova'yla ilikilerini gelitirmek ve dnya komnist partilerinin ye olduu Komintern'e girmek amacyla, Komnist Frka'nn drt yesini, Dr. Tevfik Rd, Fuad (Carm), smail Suphi (Soysallolu) ve Besim (Atalay) beyleri Moskova'ya gnderdi. Yani, Dr. Tevfik Rd, Ankara Hkmeti adna deil, "Trkiye Komnist Frkas" temsilcisi sfatyla Moskova'da bulunuyordu! Ancak... Dr. Tevfik Rd'nn banda bulunduu "komnist" heyet Moskova'ya ulatktan ksa bir sre sonra, Ankara'da ilgin gelimeler oldu. 6 000 savasyla erkez Edhem "Yeilordu"ya katld. Bu arada Mustafa Kemal'in muhalefetine ramen ileri bakanlna sosyalist Nzm Bey seildi. Tm bunlar Ankara Hkmeti'ni harekete geirdi. Meclis'teki kontroln komnistlerin eline

geeceini gren Mustafa Kemal hemen sert nlemler ald. nce erkez Edhem'in zerine smet (nn) Bey gnderildi. "Yeilordu" ve "Halk tirakiyun Frkas" kapatld. Sosyalistlerin yayn organ Yeni Gn'im binas tahrip edildi. Mensuplan stiklal Mahkemesi'nde yarglanmak zere tutukland. ou mahkm oldu. erkez Edhem Yunanllara snd. Ankara Hkmeti, "Yeilordu"nun "erkez milliyetilii" yaptn iddia etti! O gnlerde Byk Millet Meclisi'nin davetlisi olarak Ankara'ya gelmekte olan, Trkiye Komnist Frkas kurucusu ve ilk genel bakan Mustafa Suphi ve on drt yolda Karadeniz'de Srmene aklarnda kimlii belirlenemeyen kiiler tarafndan ldrld. Mustafa Suphi ve arkadalarm ttihalann m, Kemalistlerin mi ldrd Trkiye tarihinin hl bilinmeyen srlarndan biridir!..6 Bu karklk iinde Trkiye Komnist Frkas da datld. mr yalnzca ay srmt. Ankara Hkmeti'nin tavr netlemiti: Sosyalizme "hayr", Sovyetler Birlii'ne "evet"!.. Ankara'daki gelimelerden habersiz Dr. Tevfik Rd, Moskova'daki faaliyetlerini srdrd. Hatta, almalarnn raporlann Mustafa Kemal'e gndermeye devam etti. Ankara Hkmeti 16 mays 1921'de Moskova bykelisi Ali Fuad Paa araclyla
' Mustafa Suphi ve arkadalarnn lmlerinden sorumlu tutulan dnemin ttihats ve Kuvay Milliye yerel komutan Yahya Kaptan Sivas'ta yargland, beraat etti. Ancak bir buuk yl sonra arabasnda ldrlm olarak bulundu. Bir yl sonra konuyu Meclis'e tayan Trabzon milletvekili Ali kr karld ve boularak ldrld. Ali kr'y ldren, Yahya Kaptan' da ldrd iddia edilen Topal Osman'd. Ulusal Kurtulu Sava gnlerinde, adamlaryla birlikte Mustafa Kemal'in korumaln stlenen Topal Osman, Ali kr'nn katili olarak yakalanmak istenirken kan atmada ldrld. Sonuta. Musrafa Stnhi vp vnlriadarn kimin HMt\rAt\W holirlonomHil
284

Dr. Tevfik Rd'ye uyan mektubu gnderdi. Ankara Hkmeti'nin kararn beenmeyen Dr. Tevfik Rd almalann srdrd. Hatta 8 haziran 1921'de Moskva gazetesinde sosyalizmi ven bir makale yazd. Dr. Tevfik Rd'nn bu tavrndan unu anlyoruz: hep sylenegelenin aksine Trkiye Komnist Frkas, Mustafa Kemal'e her zaman uysallkla boyun emiyordu. (Mete Tuncay, Trkiye'de Sol Akmlar, 1978, s. 175) Dr. Tevfik Rd, Moskova'da hemen her gn Trk Bykelisi Ali Fuad Paa'yla buluuyordu. Ankara'nn tutumunu bilmemesi imknszd! Buna ramen Ankara'y dinlemiyor, "sosyalizm"de srar ediyordu. O gnlerde Moskova'da Ali Fuad Paa'ya yaknlk gsteren kimdi dersiniz: Yosif Stalin! Stalin ile Ali Fuad Paa Kremlin Saray'nda birka kez yan yana geldiler. Bu grmeler hem resm hem de gayri resmydi. Bazen aralksz be saat sohbet ediyorlard. Stalin, Ankara Hkmeti'nin cephane yardmlaryla bizzat ilgileniyor, evraklarn takibini kendisi yapyordu. Vaatlerinin hepsini de yerine getirmiti. O kadar samimi olmulard ki, Stalin Ali Fuad Paa'ya her soruyu sormaya balamt: "- Paa, Selanik'in, Bulgaristan, Yunanistan ve Srbistan'dan hangisine verilmesi daha mnasip olur, fikrinizi renebilir miyim ? - Yunanistan'da kalmas daha adilane olur!" (Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hatralar, 2002, s. 160)

Moskova'daki Trk Bykelilii konuklar arasnda Enver Paa, Doktor Nzm gibi ttihatlar da vard. ttihatlar ile Ankara ilikileri o gnlerde henz tamamyla kopmamt. Ayrca Ankara Hkmeti'nin Moskova bykelisi Ali Fuad Paa, ttihat kimliinden daha uzaklamamt!.. Moskova ttihat kaynyordu... Enver Paa'nn amcas Halil (Kut) Paa Moskova gnlerine ilikin bir ansn yle yazacakt: Gece Anadolu'dan gelen arkadalarla Trkiye'nin durumunu konuuyorduk. Dr. Tevfik Rd Bey'e, Trkiye'de gerekten byle bir partinin (Trkiye Komnist Frkas) kurulup kurulmadn sorduumda u cevab aldm: "Evet paam, byle bir pati kuruldu ve ben de partinin III. Enternasyonal nezdinde temasm temine memur edildim." Dr. Tevfik Rd Bey bunlar sylerken son derece ciddi idi, ken285

diine taklm olmak iin kendimi kastederek: "Aman doktor, imdi siz komnist olmayan bir sefirin (Ali Fuad Paa) ikametghnda onunla birlikte kalyorsunuz, yiyip iiyorsunuz, bir komnistin, komnist olmayan insanla beraber ayn yerde yatp kalkmas, yiyip imesi kar tarafa hangi noktaya kadar ciddiye alnr bilmem." Dr. Tevfik Rd Bey birdenbire bunun aresini dnr gibi bir hale girince szlerime devam ettim: "Hem sonra bak doktor, Rusya ile Trkiye pekl geinebilir, bunun iin de Trklerin komnist olmalarnn gerei yoktur. Bence stelik komnist olunmad halde komnist gibi grnmek gln ve tehlikelidir." Yant, "Paam sen yanlyorsun, Trkiye'de kurulan bu teekkl son derece ciddidir" oldu. Zaman benim hakl olduumu ortaya kard. (Taylan Sorgun, Bitmeyen Sava, 1997, s. 339-340)

Televole anlar
Moskova'da bulunan Trkler hep siyaset konumuyordu kukusuz... ciltlik anlarnda, Sinop'ta bandan geen tecavz giriiminden, karsyla tm yaadklarna kadar her olay ayrntlaryla yazan, Ankara Hkmeti'nin temsilcisi olarak Rusya'ya gnderilen, dnemin Maarif nazr Rza Nur, Moskova'da karlat Dr. Tevfik Rd'den anlarnda bakn nasl bahsediyor: Uzun zamandr kadn grdm yok. Byle bir zamanda frsat zuhur ederse erkek batan kar. Kadn da byle olsa gerek. te karkoca hesaplarn buna gre yrtmeli. Birbirinden ayrlmamaldr. Bugn bize Dr. Tevfik Rd gelmiti, Yahudi krmz kadife tepeli Bolevik kalpa yine kafasnda. Kendisine kadmszlktan ikyet etmi. O, "Ondan kolay ne var..." dedi ve hakikaten akama iki kadnla geldi. Yedik itik. Bu kadnlarla yattk. Yaasn Dr. Tevfik Rd, iyi adamdr... Daima gnl yapar. (Rza Nur, Hayat ve Hatratm, 1992, c. 3, s. 145) Trk siyasetinin "renkli simas" Rza Nur, bir sayfa sonra ne yazyor dersiniz: Dr. Tevfik Rd (Moskova'da) sade, sessiz dolayor. Sade komnistlik taslyor. Komnistlerle temas aryor. Nihayet merkezi umumiye azasna ait otelde yatak da buldu; fakat biraz sonra komnistlerden hakaret grmeye balad, otelden bile darya attlar. Bunun sebebini kendisine sordum. Sylemedi ama u olsa gerek: bu adam gayet hafifmereptir...
286

Rza Nur kmsese de Dr. Tevfik Rd'nn o yllarda Moskova'da gelitirdii iliki uzun yllar srecekti. Moskova'nn Ankara'ya yapt yardmlarn perde arkasndaki isimsiz kiilerden

biri de Dr. Tevfik Rd'yd. Dr. Tevfik Rd'nn bu ilk diplomatik baarsyd. Arkas gelecekti...
7

Doktor Nzm, air Nzm Hikmetle yan yana

Bir dnem Paris nasl Osmanl mnevverlerinin buluma yeri ise, Moskova da, XX. yzyln banda Trk aydnlarnn bir araya geldii bir kentti. Hangi grte olursa olsunlar -ki ounluu Moskova'dan dnyaya yaylan sosyalizm rzgrndan etkilenmit i - birbirleriyle samimi iliki iindeydiler. ttihat Doktor Nzm, "resm sosyalist" Dr. Tevfik Rd, Kuvay Milliyeci bykeli Ali Fuad Paa ve komnist air Nzm Hikmet yan yana gelip sohbet ediyorlard. Hepsinin tand ve sayg duyduu bir isim vard: Selanik'in son valisi, air Nzm Hikmetin dedesi Mehmed Nzm! Vali Mehmed Nzm o gnlerde hl Malta'da srgndeydi. kisi de Selanik doumlu olan iki Nzm; Doktor Nzm ve air Nzm Hikmet arasnda dostluk var myd? Doktor Nzm sert bir politikacyd. Ancak hosohbetti. zellikle genlerle diyalog kurmay ok seviyordu. O gnlerde on dokuz yandaki komnist evket Sreyya'yla (Aydemir) saatlerce keyifli bir sohbet etmilerdi: Basit grnl, konukan, babacan bir adamd. Grne gre silik bir ahsiyeti vard. Btn mr boyunca mal, mevki, hret hrs grlmemitir. Konumalarnn iine her vesileyle hikyeler, meseller kartrmay severdi. nsan onunla bulunduu zaman kendisini stanbul'un Beyazt Meydam'ndaki emekliler kahvelerinden birinde ve bir kahve sohbeti iinde sayabilirdi. Halbuki bu basit grnl adamn ardnda bizim son imparatoruumuzun en karanlk devrinin en kanl hikyeleri ve sorumluluklar vard. ttihat ve Terakki'nin, Paris tekilatndan beri yesiydi.
7. Henz sosyalist inay tamamlamam, i savalarla mcadele eden, ekonomik krizi aamayan Sovyetler Birlii, Ulusal Kurtulu Sava boyunca Ankara'ya silah, cephane ve para yardmnda bulundu. Silah ve cephane yardm: 39 275 tfek; 327 makineli tfek; 54 top; 63 milyon tfek mermisi; 150 000 top mermisi; I 000 atmlk top barutu; 4 000 adet el bombas; 4 000 287

Bir gn ona sz arasnda hatralarn yazmay teklif ettim. Tabiata silik ve glgede grnmeye alm bir adamd. ahsiyetinin bir hatra eklinde ortaya serilii ona nce biraz garip geldi. Teklifi belki yadrgad. Fakat sonra bu teklifte bir ocuk sadelii buldu: "Evet, belki dier arkadalar gibi, yarn beklenmeyen bir anda ve herhangi bir ke banda beni de devirebilirler." Biz arkadatk. Her gn onunla buluacak ve her gn birimiz, anlattklarm yazacaktk. Daha o gn ie baladk. Arkadalarmzdan biri olan air Nzm Hikmet, onun adayd. Doktor Nzm ne kadar sakinse, air o kadar heyecanlyd. Hatrat ktipliinden onu ksa zamanda skartaya karmamz lazm geldi. nk air, doktorun naklettii hatralar yazmyor, doktorla cebelleiyordu. rnein Doktor Nzm merutiyetten mi bahsetti, tamam ! air hemen ahlamrd: "Merutiyet inklab m dediniz ? Sama! Dnyada bir tek hakiki inklap vardr. O da proletarya inklab! Reaksiyoner burjuvazinin bir oyunu! Hele sizin merutiyetiniz! Alman emperyalizminin ve istilac kapitalizmin bir istismar vastas..." Bu ahlanan airi zapt etmeye alrdk. Doktor Nzm sinirlenmezdi. Tane tane konuurdu: "Canm olum, sen gene bildiin inklab yap ! Ama ne yapalm ki bizim zamanmzda beklediimiz inklap, merutiyet inklabyd. Biz de merutiyeti olduk. Onu baaralm dedik. Ho onu da yzmze gzmze bulatrdk ya..." Fakat air Nzm Hikmet zapt olunmazd. Hemen yerinden frlad. Karsndakine son ve en susturucu delillerle en dayanlmaz darbeyi

vurmak iin sa elinin yumruunu havaya kaldrarak, hemen bir iir okumaya balad. Bu iir, proleterya inklab hakkndayd. Sonra gergin vcudu, kanlanm yz, zaferin heyecanndan prl prl yanan gzleriyle hasmnn yzne bakard: "Nasl" demek isterdi, "daha diyecein var m ?" Hepimiz glerdik. Tabi Doktor Nzm msamahal ve rahat. Biz ise doktordan zr diler ve airi de yattrmak isterdik. Fakat air sahnenin buralarna kadar beklemezdi. Birden kasketini kapar; gr, kumral, kvrck salarn bu kasketin iine iki eliyle sktrmaya alrken, odadan frlard. Herhalde parklarn birinde yeni bir proleterya inklab iiri yazmaya koard... Doktor Nzm bazen gldrc, bazen manal, bazen hatta ak sak, fakat her zaman zarifti. Hikyelerini dinlerken, hayat bu kadar karklklar iinde gemi ve kendisine o kadar byk olaylarn sorumluluu ykletilen bu adanun, bu saf ve ocuksu halini hayretle izlerdim. (evket Sreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, 1993, s. 272-273)
288

Enver Paa, ierin'in resmini yapyor

Doktor Nzm'n aksine Enver Paa gnlerini daha ok Sovyetler Birlii'nin gl isimleriyle sohbet ederek geiriyordu. Sk sk Sovyetler Birlii Dileri Bakanl Halk Komiseri ierin'le yan yana geliyordu. Bir defasnda ierin'in portresini yapt. Enver Paa'nn ne kadar gzel resim yaptn yakn evresi dnda pek az kii biliyordu. Peinde Ermeni militanlar olduu bilinen Enver Paa, ilgintir, Moskova'da ierin'in yardmcs Grc asll Karahan'la ok sk dosttu. Sz burada "tarih televoleci" Rza Nur'a brakalm: Ruslar Enver Bey'e ok iyi baktlar. Karahan'm karsnn da Enver'e k olduu syleniyordu. (...) Enver'in iffet hususunda gayet temiz olmak hreti vard. Herkes, bilhassa ttihatlar Enver iin "mrnde asla fuhu yapmam" derlerdi. Bana Berlin'de Profesr "S" Potsdam'da hanesinde ziyafet verdi. Meerse Enver Berlin'de ataemiliter iken bu hanede pansiyon kalm, profesrn karsyla sevimi imi. Diyorlar ki, profesrn kk ocuu Enver'indir. Profesr de karsn ve o ocuu hi sevmiyormu... (Hayat ve Hatratm, 1992, c. 3, s. 142 ve 248) Maallah! Rza Nur'un anlarnda saldrmad, "belden aa vurmad" tarih ahsiyet yok! Enver Paa 28 temmuz 1921'de Sovyetler Birlii Hariciye Komiseri ierin'le son kez yan yana geldi. ki gn sonra, Doktor Nzmla birlikte Trkiye snrna gitmek zere yola ktlar. ttihat iki ef, Enver Paa ve Doktor Nzm'n Trkiye snrna gitmesinin nemli bir nedeni vard. Yunan ordusu Afyon, Ktahya ve Eskiehir'i ele geirmi, Ankara'ya dayanmt. Enver Paa ve Doktor Nzm, zahmetli ve uzun bir yolculuktan sonra Batum'a vardlar. Yolculuk srasnda bir aksilik yaand: Enver Paa, kk antasn iindeki elmas yzkle birlikte kaybetti ! Canlan epey skld. stelik bekledikleri ttihat arkadalar da ortalkta yoktu. stasyonun bir kenarna ekilen 1030 numaral vagonda beklemeye baladlar. Gnlerce beklediler. Kck vagon Batum'un rutubetli havasnn da etkisiyle nefes alnamayacak durumdayd, bir o kadar

da pisti. Sivrisinekler ikisini de bunaltt. Ne eyalar vard

289

ne de doru drst yiyecek ve giyecekleri... Dar kamyorlard; nk Ermeni militanlar Batum'da sayca hayli oktular. Doktor Nzm sonunda dayanamad, vagonu terk etti. Gerekli ilikileri yeniden kurdu. Hopal, Rizeli takaclarla bir araya geldi. Kk Talat, Lazistan Mebusu Hac Mehmed, Hac Sami gibi ttihatlarn da katlmyla 5-8 eyll 1921 tarihleri arasnda Batum'da "Trkiye Halk ralar Frkas" kongresini topladlar. Berlin'de kurulan "slam htilalleri ttihad Cemiyeti" lav edildi. Hindistan, Afganistan, Trablusgarp, Fas, Tunus gibi Mslman lkeler, topluluklar unutulmutu; artk asl hedef Anadolu'daki igal gleriydi... Enver Paa ve Doktor Nzm'n Anadolu'ya gelmek zere olduunu renen Ankara da nlemlerini almakta gecikmedi. Genelkurmay Bakan Fevzi akmak, ark Cephesi Komutan Kzm Karabekir'e ifreli bir mektup gnderdi: Enver Paa'nn yaveri ve imdi emrinizde Cephe erknharbiye reisi bulunan Kzm Bey8 ile sabk stihbarat ubesi mdr Erknharp Kaymakam Seyfi Bey'in Enver Paa'ya kar ballklar devam etmesi tabidir. Bunlarn imdiki vazifelerinden ve ark Cephesi'nden mnasip ekilde uzaklatrlmalarm ve yerlerine salam seciyeli kimselerin tayinini muvafk gryorum. Kzm Karabekir, Manastr'da gizli cemiyete birlikte girdii, Makedonya dalarnda omuz omuza isyanclarla arpt, karde bildii Enver Paa'y Anadolu'ya gelmesi halinde, tutuklayacak myd ? Ve ite o gnlerde Ankara'nn maks talihi deiti. Bakomutanla atanan Mustafa Kemal'in nderliinde, ulusal gler yirmi iki gn yirmi iki gece savap Yunan ordusunun ilerleyiini durdurdular. 13 eyll 1921'de Sakarya'daki zaferin ardndan Enver Paa Anadolu'yu brakp tekrar 'Kzlelma"nn peine dt... Mustafa Kemal'in "Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz'dir, ileri!" emrini vermesine bir yl kalmt... Ama baz igalciler yava yava Anadolu'yu terk etmeye balamlard...
8- Kzm Orbay Enver Paa'nn kz kardei Mediha'yla evliydi. O gnlerde pheyle baklan Kzm Orbay Paa gn gelecek, kinci Dnya Sava'nn o etin son dneminde (1944-1946) Genelkurmay bakanl yapacakt!..

On nc blm 5 nisan 1921, Aydn

akrbeyli iftlii'nin dousunda, Bataky Kprs bandaki italyan Bersaglieri ekista Birlii Anadolu'yu terk etmek iin son hazrlklarn yapyordu. Yirmi iki gn nce Londra'da yaplan antlamaya gre, talyanlar Anadolu'dan ekiliyordu. Birliin komutan Kapitan A. Moro'nun konuklan vard: Ali Adnan (Menderes) ve Edhem (Menderes)! ki yakn arkada, talyan askerlere veda ziyaretine gelmiti. talyan komutan Moro, iki yl nce (17 mays 1919) blgeye geldiinde tanmt, yabanc dil bilen ve kafasndaki "Mslman imajna" hi uymayan bu iki genle! ki yl nce, blgedeki Trkler talyanlarla sk dostluk ilikileri

kurmulard. Hatta ilerinden ou blgeyi Yunanllarn deil, talyanlarn igal etmesini istemiti. rnein Konya'da Mevlana'nn torunu Mevlevi elebi Abdlhalim, soylarnn Osmanl deil, Seluklu olduunu belirtip, Konya'da talyanlara bal "Seluk devleti"ni kurmak iin giriimlerde bile bulunmutu!.. zmir'in igali sonrasnda baz Trk tccarlar, talyan igalindeki Rodos'a g etmeyi yelemilerdi. Genlerin elinden tutan kii ise, adann yerlilerinden Durmu (Yaar) Efendi'ydi!J Evet, talyanlar Ege'de igalci olmalarna ramen Trkler tarafndan seviliyordu. Bu talyanlarn da planlarna uygundu; nk Yunanllara kar Trkleri yanlarna ekmek istiyorlard. talyanlar, Yunanllara kar mcadele veren Trklere silah ve cephane yardmnda bulunuyorlard.
I. Durmu Yaar, adadaki Rum basklarna dayanamayarak I934'te Trkiye'ye g etti. Yaar Holding A'nin sahibi oldu. Boya-kimya, gda ve ticaret-hizmet sektrlerinde otuz irketle faaliyet gsteren holdingin bnyesinde Pnar St Mamulleri, Pnar Entegre Et ve Yem Sanayii, Tuborg Bira, DYO Boya gibi Trkiye'nin tannm fabrikalar da bulunmaktadr. 291

Ali Adnan'n talyanlarla dostluunu bu erevede deerlendirmek gerekiyor. Aynca bu dostluun bir de zel nedeni vard: Bir yl nce, 1920 austosunun son gnleri... Ali Adnan, Mondros Mterakesi sonrasnda terhis edilince, yalan arkada Edhem'le, Yahudi mahallesi Kestelli'deki evlerinden ayrlp birlikte akrbeyli iftlii'ne yerleti. Ali Adnan'n iftlikte kyllerle ilk karlamas sorunlu oldu. Onlar gl, belinde tabancas olan, burma bykl, ask suratl bir "bey" bekliyorlard. Karlarnda ehirde yetimi, okumu bir gen vard. Ali Adnan'a "iftlik beyi" olma yolunda ilk dersi iftliin khyas Memiolu Mehmed verdi. Memiolu Mehmed her daim khyalar ynetiminde idare edilen iftliin akr Ali ve Budakl Osman'dan sonraki nc khyasyd.

Ali Adnan' talyanlar kurtaryor

Kyller ona, o kyllere alrken, Ali Adnan tropikaya, yani zehirli stmaya yakaland. Durumu arlanca, ila ve doktor bulmak iin Edhem, talyan komutan Kapitan A. Moro'nun yanna gitti. talyan komutann emrinde doktor yoktu ama iftlie eczac kalfasn gnderdi. Ali Adnan'n durumu her geen saat arlayordu. talyan salk grevlisi nce kinin verdi. Ama ate dmedi. Acilen ine'deki talyan Enfermeriya Birlii'ne gtrlmesini tavsiye etti. Bir katr arabas bulundu; yatak serildi; Ali Adnan arabaya yatrlarak ine'ye gtrld. Scak dayanlacak gibi deildi. Sivrisinekler aman vermiyordu. Yolu alt saatte aldlar. Ellerinde komutan A. Moro'nun mesaj kd vard. ine'deki talyanlar Ali Adnan'la yakndan ilgilendiler. Emrine Kamao adnda bir talyan asker verdiler. Hastaln tehisinden emin olmak iin Antalya'daki kararghtan uzman bir doktor bile getirdiler. talyan doktor binbayd. Ve hi de umutlu konumad. Ali Adnan'n durumu ard. Rodos'a giderse belki kurtulabilirdi. evket Sreyya Aydemir Menderes'in Dram adl kitabnda, "Fakat beklenmeyen bir ey olur. Bir yerlerden Binba Adil veya Akif Bey isminde bir Trk doktoru peyda olur. e el koyar" diye

yazmaktadr. (2000, s. 57) Trk doktoru AJi Adnan' alp ine'deki Nuri Efendi'nin han292 na nakleder, ineler, gdalar ve Trklerin arasnda olmak Ali Adnan' iyiletirir! Ali Adnan'n hayata dnnn "Yeilam senaryolarm" aratmayacak dzeyde yazld bir gerek! Soru: Ali Adnan'n yaamyksnde neden hep "senaryoya" ihtiya duyuluyor? Bu konuda rnek ok: Ali Adnan'n yaamyksn kaleme alan bir avu yazar, Ulusal Kurtulu Sava gnlerinde Ali Adnan ve Edhem'in "Ay-yldz etesi"ni kurduunu yazmaktadr. Ege'deki Mill Mcadele dnemini yazan, gazeteci Haydar Rd ktem'den komutan Rahmi Apak'a, erkez Edhem'den, "Galib Hoca" Celal Bayar'a, komutan Ali etinkaya'dan Vali brahim Edhem Aknc'ya, Kzm zalp Paa'dan Hacim Muhiddin arkl'ya kadar, dnemi kaleme alanlar anlarnda ne Ali Adnan'dan ne de "Ay-Yldz etesi"nden bahsediyorlar! "Ay-Yldz etesi"ni bilen sadece iki kiidir. Ali Adnan ve Edhem ! Bir kii daha var: iftliin khyas Mehmed! Geelim... Ali Adnan, daha zmir igal edilmeden nce, 23 kasm 1918'de kurulan "Mdafaai Hukuki Osmaniye Cemiyeti"ne katlmamt. Halbuki days Hac Ali Paazade Refik bu toplantlara nce katlm sonra vazgemiti. Keza igalden hemen sonra kurulan "Reddi lhak Heyeti Milliyesi" yeleri arasnda da Ali Adnan ad yoktu. Yrk Ali Efe, Hseyin Efe, Kara Durmu Efe, Kozakl Mehmed Efe, Mesutlulu Mestan Efe, Dokuzuncu Hasan Hseyin Efe, Cafer Efe, Sancaktar'n Ali Efe gibi akrbeyli iftlii'nin bulunduu blgede direni komiteleri kuran milislerin adlan tek tek yazlyor ama nedense "Ay-Yldz etesi"nden kimse bahsetmiyor! Yine o blgede mcadele veren Albay Salaheddin Bey, Binba Saib Bey, Binba Hac kr, Yzba Ahmed, Temen Zeki, Temen erafeddin, Temen Mahmud, Yedek Temen Necmi, Bakrkyl Temen Kadri, Ktahyal Receb avu gibi askerlerin adlan yazlyor ama, yedek subay Ali Adnan'n hi ad gemiyor! "Ay-Yldz etesi"nin grev alan herhalde akrbeyli iftlii'yle snrlyd... Peki Ali Adnan Mill Mcadele'ye katlmam myd ? Katld. Hatta stiklal Madalyas ald. Peki ama ne zaman? Sakarya'da zafer kazanlp, Yunan ordusunun ilerleyii durdurulunca, Mustafa Kemal Byk Taarruz'un almalarna balad ve seferberlik ilan edildi. Subay, er, silah, yiyecek, iecek
293

miktarn artrmak iin kollar svand. Ankara bu konuda ok kararlyd; aksi davranta bulunanlann cezasn stiklal Mahkemeleri verecekti! Ve Ankara'nn kararll sayesinde Sakarya Sava'nda 6 629 olan subay says 8 659'a kt. Er says ise 133 079'dan, 199 283'e frlad! Askere gitmeyenlere ar cezalann verileceinin duyulmas asker saysnn artmasna neden olmutu. Ankara Hkmeti Osman Bey adnda bir topu yarbay Ske'ye gnderdi. Yarbay Osman, blgedeki yedek subaylan greve ard.

te bu davete Ali Adnan ve Edhem de riayet etti. Ali Adnan, Yenipazar ile Baltaky arasndaki Dalama'ya "Svari Mzaheret Bl"ne gnderildi. Daha sonra Koarl inzibat komutan Binba Besim Bey'in emrine atand. Evet, orduya yeni katlan 2 030 subaydan biri de Ali Adnan'd... Ali Adnan'n bandan beri Mill Mcadele'ye katldn ispat etmek isteyenler hep Ali hsan (Sabis) Paa'nm 1951'de yaymlad be ciltlik Harp Hatralarm adl almasna atfta bulunuyor. Kitabn yaymland tarihe dikkatinizi ekerim: 1951, yani Ali Adnan babakan; Ali hsan Sabis Paa DP Afyon milletvekili! Ali hsan Sabis Paa aynca inanlmaz bir smet nn dmandr; ona kar "ulusal bir kahraman" yaratmay amalamaktadr! Peki Ali hsan Sabis Paa anlannda ne yazmt? Anlatt, Malta srgn dn Koarl'da grd yedek subay Ali Adnan'n ne kadar zeki ve enerji dolu olduu. Hepsi bu. Adnan Menderes'in hayatn "hamaset destan" haline getirenler, bu anlardan yola karak onu, elinde silah, dmana kar cepheden cepheye komu bir "mill kahraman" yapvermiler! Ayp... Ali hsan Sabis Paa, srgnde bulunduu Malta'dan ne zaman yurda dnmt: 27 eyll 1921. Biz de ayn konunun altm iziyoruz: Ali Adnan Mill Mcadele'ye balangcndan iki yl sonra, yani ttalyanlann blgeden aynlmasnn ardndan katld. Bu tespit, Ali Adnan'n ne kiisel, ne de siyasal yaamn kk drmez. smet (nn) Paa, Fevzi (akmak) Paa da Ankara'ya gelmekte tereddt geirmilerdir. Hatta Mustafa Kemal bile stanbul'daki giriimlerinden sonu alamaynca son are olarak Anadolu'ya kmtr. Ama bu ne Mustafa Kemal'i, ne de onun onurlu mcadelesini ufaltr.
294

Ali Adnan, Mill Mcadele'ye ge katlmt. stelik bir sre Koarl'da Binba Besim Bey'in yannda grev yaparken yine hastaland. Bu sefer karacieri iltihap kapmt. Neyse ki Ske'de Dr. ismail Hakk Bey vard. Hastaln tehlikeli ilk gnleri Koarl'da geti; sonra "ba kulesi" denilen ky evine nakledildi. Buras Kuvay Milliye Reisi mer Aa'nn olu Mehmed Aa'ya aitti. Ali Adnan'a ok iyi baktlar. Toparlandktan sonra Ske'ye nakledildi. Mustafa Kemal ordularna "lk hedefiniz Akdeniz'dir" diye emrettii gn, Ali Adnan henz tam iyilememiti. Trk ordusu 9 eyll 1922'de zmir'e girdi... zmir'in kurtuluuyla moral bulup salna kavuan Ali Adnan'n yeni grevi, ngilizce bildii iin, zmir Kordon'da sansr ubesinde tercmanlk oldu. Ksa bir sre sonra tezkeresini alp yine akrbeyli iftlii'ne dnd. Arkada Edhem, Ali Adnan' yine yalnz brakmad...

Esir Evliyazade
zmir zgrd ama Evliyazadelerin ii yanyordu... Yunanllar, Rumlarn Birinci Dnya Sava dnemindeki tehcirinden sorumlu tuttuklar Evliyazade Refik Efendi'yi affetmiler ama yaptklarn unutmamlard.

Bata Giraud ailesi olmak zere Levantenler, Yunan komutanlara ricada bulunmu, Evliyazade Refik'in esir olmasn engellemilerdi. Ancak Yunanllar zmir'i terk ederken, gvenliklerini salama almak iin ehrin ileri gelen her ailesinden bir kiiyi yanlarna alp gtrdler! Savan son gnlerinde Evliyazade, Emirlerzade, plikizade, Postaczade ailelerinin ocuklarnn iinde bulunduu on kiilik grup Atina'ya rehin olarak gtrld. (Yaar Aksoy, Bir Kent, Bir nsan, 1986, s. 324) Yunanllarn esir aldklar arasnda Evliyazade Refik Efendi'nin olu Nejad da vard. 10 eyll 1922 gecesi Mustafa Kemal plikizade ailesinin konuuydu. Aileler, paadan rehinelerin braklmas iin aba gstermesini rica etti. Mustafa Kemal, Yunanistan adna zmir'de hibir yetkili olmad iin talyan elisini artt. Bu kiilerin on gn iinde yurda geri dnmelerinin salanmasn istedi.
295

Mustafa Kemal o geceyi izmir'deki Alatini Kk'nde geirdi. On yl nce Selanik'teki konaklarn srgndeki II. Abdlhanid'e tahsis eden Alatini ailesi, bu kez Ulusal Kurtulu Sava'nn mimar Mustafa Kemal'i arlyorlard... On gn sonra rehineler yurda dnd. Ama bir kii eksikti: Karyaka Spor Kulb Bakan plikizade Sadi'nin aabeyi Sreyya ldrlmt... Evliyazade Refik'in olu Nejad, ei Mesude, oullar Ylmaz ve -yeni doan- Mehmed zdemir'e kavutu. ok zayflamt. Gemi olsun ziyaretine gelenler arasnda, Nejad'n ei Mesude'nin halasnn olu Ali Adnan da vard. Mutluluk Evliyazadeleri zmir'de bir araya getirdi. Moskova'dan dnen Dr. Tevfk Rd (Ara), ei Makbule Hanm' ve kz Emel'i Ankara'dan zmir'e getirdi. Makbule Hanm, Ankara'da Mustafa Kemal'le tanmalarn ve zellikle kz kardeinin adnn da Makbule olmas nedeniyle, Gazi'nin kendisine zel bir sempati gsterdiini herkese anlatyordu... Ne tesadftr; Mustafa Kemal'in dier kz kardeinin ad da Naciye'ydi (1889-1901)!.. Mustafa Kemal'in iki kz kardeinin ad, Makbule ve Naciye (ncs Fatma [1871-1875]), Evliyazadelerin iki kznn ismiyle aynyd! Evliyazade ailesi yllar sonra Karyaka'daki konakta toplanmt; tek eksik Doktor Nzm'd !..

Ermeniler Doktor Nzm'm peinde

Bir yl geriye dnelim. Doktor Nzm bir yl nce Batum'da, Enver Paa'nn yanndayd. Mustafa Kemal baarl olunca, Enver Paa ve yakn evresi tekrar Trkleri birletirmek iin "Kzlelna" mn peine dt. Ama Enver Paa'nn hayaline dier ttihatlarn ayak uydurmas zordu. Doktor Nzm, Batum'da Enver Paa'nn yanndan, Cemal Paa'yla bulumak zere Afganistan'a gitti. Afganistan snn arc u'da buluacaklard. Cemal Paa gecikince Doktor Nzm Buhar a'ya geti. 18 eyll 1921'de Buhara'ya ulatlar.

Bir hafta sonra, artk Anadolu'dan umudunu kesen Enver Paa Buhara'ya geldi. Buhara'y Trklk ve Turanclk hareketinin merkezi yapacakt!..
296

Dn, "Mslmanlarn dnya emperyalizmine kar Boleviklerle el ele vermesi" gerektiini syleyen Enver Pasa, artk Trkln bamszl iin Boleviklerle savalmas gerektiini sylyordu!.. Bu tavr deiikliinin balca nedeni, Sakarya Sava'ndan sonra, Sovyetler Birlii'nin Anadolu'dan yana tavr alp, Enver Paa'y dlamasyd. Sovyet Hkmeti 1921'de Afganistan, Moolistan, ran ve Trkiye'yle dostluk antlamalar imzalamt ve bu lkelerde i karklk yaratacak eylemlere kesinlikle destek vermeyecekti... Doktor Nzm ve Cemal Paa aksilikler yznden Enver Paa'yla buluamadlar. Bunun zerine Cemal Paa ve Doktor Nzm Moskova'ya gittiler. Doktor Nzm Anadolu'ya dnmek iin bu kez Bykeli Ali Fuad (Cebesoy) Paa'dan yardm istedi. Bu arada, Times gazetesinde yaymlanan "Kemalist Enverist" makalesine aklama gndererek, Trklerin ittifak halinde Ankara'nn yannda olduunu belirtti. Bu makale hem Ankara'nn hem de Moskova'nn houna gitti. Moskova, Orta Asya Trklerini yanna alarak bir ihtilal hazrl iinde olduunu bildii Enver Paa'yla yollarm ayrd... 1922'nin yaz aylan Doktor Nzm iin kt geti. nce... 18 nisan 1922'de Berlin'de yurtdna birlikte ktklar Bahaeddin akir ile Cemal Azm Bey'in Ermeni militanlar tarafndan ehit edildiini rendi. stelik iki can dostu, misafirlikten dnerken ehit Talat Paa'nn ei Hayriye'nin gzleri nnde ldrlmt. Ardndan... Moskova'dan Almanya'ya, oradan da Ankara Hkmeti ile Fransa arasndaki antlamalarda bulunmak zere Paris'e geen Cemal Paa, artk Ankara Hkmeti'nin gvenini kazanmt. Mustafa Kemal, Cemal Paa'y Ankara'ya ard. Cemal Paa Anadolu'ya gemek iin Kafkas yolunu kullanmay tercih etti. Ve ne yazk ki 22 temmuz 1922'de Tiflis'te Ermeni militanlar tarafndan ldrld... Ve on iki gn sonra... Trkistan' zgrletirmek isteyen Enver Paa, Boleviklerle girdii atmadan sa kamad. Enver Paa aslnda "intihar" etmiti. Mitralyzlerle alan atein zerine, elindeki yaln klla giden bir askerin bu yaptnn baka bir aklamas yoktu aslnda...2
2. Enver Paa'nn cenazesi lmnden yetmi drt yl sonra 4 austos 1996'da yurda getirildi, istanbul'daki Abidei Hrriyet Tepesi'ne defnedildi. Trene dnemin cumhurbakan Sleyman Demirel. baz bakanlar, torunlar Osman Mavarpnpk p Am ad297

ittihatlarn efi, Talat Paa, Cemal Paa ve Enver Paa ldrlmt. Geriye bir avu "kurmay" kalmt. Cemal Paa suikast ve arkasndan Enver Paa'nn atmada lmesi zerine, Doktor Nzm ve Moskova'da bulunan son ittihatlar emniyet mdrlne arld. En ksa zamanda Sovyetler Birlii topraklarn terk etmeleri istendi!.. Doktor Nzm 15 austos 1922'de Moskova'dan ayrlp, Almanya'ya gitti. Berlin'de ttihat ve Terakki'nin kuryelerinin para ilerini halleden veznedar Nihad Bey'in gizlice kiralad bir daire

vard, oraya yerleti. Yannda Enver Paa'nn amcas Halil Paa, Binba smail Hakk ve Yzba Ferid vard. Evde i blm yaptlar, alverii smail Hakk ve Ferid yapyor, yemekleri Halil Paa hazrlyor, Doktor Nzm ise bulaklar ykyordu. (Taylan Sorgun, Bitmeyen Sava, 1997, s. 372) Gizlilik iinde yayorlard. Ancak evleri Ermeni militanlar tarafndan tespit edildi. Takip edildiklerini anladlar. Doktor Nzm'in, Selanik- stanbul ve Bursa eski defterdar olan aabeyi Ahmed Fazl, Berlin'de Bismarck Strasse 88'de oturuyordu. Doktor Nzm'dan sonra o da yurtdna kmt. Doktor Nzm ve Halil (Kut) Paa, Ahmed Fazl'n evine yerletiler. Ancak Ermeni militanlar sanki nefes allarn dinliyordu. Yeni evde de onlar bulmulard. Halil Paa ve Doktor Nzm suikast ekibini artmak iin, yollarn ayrdlar. Halil Paa, yeeni Enver Paa'nn kardei Kmil Bey'in evine tand. Doktor Nzm ise aabeyi Ahmed Fazl Bey'in Bavyera'daki bir Alman kynde bulduu eve yerleti. Her an lmle burun buruna yayorlard. Ve zmir'in dman igalinden kurtulmasyla talihleri dnd. Mustafa Kemal, Doktor Nzm'm Avrupa'da her an ldrleceini biliyordu. Resm grmeler yapmak iin Berlin'e giden Saffet (Arkan) ile Nuri (Conker) Bey, Ankara'ya Mustafa Kemal'e Doktor Nzm'n durumunu bildiren mektup yazdlar. Mektup etkili olmutu. Ayrca bata Uakzadeler olmak zere, zmirli yakn dostlarnn ricasn kramayan Mustafa Kemal, Doktor Nzm'n yurda dnmesine izin verdi. Doktor Nzm, Ankara Hkmeti'nin Roma temsilcisi Celaleddin Arif Bey'in, kendisini Trkiye'ye davet eden resm mektubunu alnca gzyalanna hkim olamad...
298

Mustafa Kemal, Enver Paa'nn amcas Halil Paa'ya da mektup gnderdi. Berlin'de Ermeni tehdidi altnda yaadm Gazi'ye bir mektupla bildirmiler, kendinden gelen mektubu bana gsterdiler, mektupta yle deniyordu: "Yenimahalle'nin her trl ihtiyac karlanacaktr. Kendisi Anadolu'ya gelmek istedii takdirde pasaport da verilecektir." Yenimahalle benim Erknharp okulundaki lakabmd. Gazi'ninki "Mustafa Kemal Efendi Selanik"ti. Yenimahalle adnn kullanlmas beni o gece yllar ncesine gtrd. (Taylan Sorgun, Bitmeyen Sava, 1997, s. 376)3 Mustafa Kemal, Halil (Kut) Paa ve Nuri (Conker) Harbiye'den snf arkadaydlar...

Doktor Nzm tekrar zmir'de

Doktor Nzm, sahte kimlikle Yunanistan zerinden zmir limanna geldiinde oke oldu. zmir'in yans yanmt. Aya Katerina, Aya Trikona, Aya Nikola, Aya Dimitri, Kurt Kaya, Hac Franco, Ermeni Mahallesi, Franszlarn yaad St. George Soka sanki yok olmu gibiydi. nl zmir Tiyatrosu, Sporting Kulp, Kramer Palas, Posidon, Haylayf, zmir Palas, talyan Konsolosluu, ingiliz Konsolosluu, Aya Fotini Kilisesi; Bonmare, Stein, Luvr, arm, Ektayolo gibi maazalar; Atina, Selanik, Osmanl bankalar gibi bankalar; Amerikan koleji gibi okullar; ticarethaneler, ktphaneler, fotoraf stdyolan yanmt. Doktor Nzm Almanya ve Sovyetler Birlii'nde drt yl boyunca

savan harap ettii yerlerde bulunmutu. Ama zmir'in urad tahribata yine de inanamad. Evliyazadeler Doktor Nzm' limanda karladlar. Ailesi dnda baka kimseler yoktu. 1908'de "hrriyef'in ilanndan sonra Selanik'ten dnerken binlerce insann zmir limann nasl doldurduunu anmsam mdr, bilinmez. nk kimse artk o gnlerden konumak istemiyordu... Limandan ayrlp hemen Karyaka'da Evliyazadelerin konana gittiler. Doktor Nzm evde, ei Beria ve kz Sevin'le hasret giderdi.
3. Halil Paa yurda dnnce, Mustafa Kemal'den grev istedi. Emekli edildi. Halil Paa soyad kanunu knca, Irak Kut l-Amare'de ngilizlere kar kazand zaferi anmsat-

299

Yorgundu. stelik ruh sal da bozuktu. Ei Beria'nn durum u kendisinden daha ktyd. Sanrlar artmt. Zaten ksa bir sre sonra einin salndan endielenen Doktor Nzm Beria'y alarak stanbul'a Topta Bimarhanesi'ne gitti. Daha sonra ad Bakrky Ruh ve Sinir Hastalklar Hastanesi olarak deiecek Topta Bimarhanesi'ne gitmelerini neren kii, o gnlerde Salk ve Sosyal Yardm Bakanl grevini vekleten yrten Dr. Tevfk Rd Aras't. Dr. Ara, bakanlnn ilk icraat olarak yakn dostu Dr. Mazhar Osman' bu hastanenin bahekimliine getirmiti.4 Mazhar Osman, Dr. Tevfk Rd'nn akrabalaryla yakndan ilgilendi. Beria'nn birka gn hastanede kalmasn istedi. Ama Beria bir akl hastanesinde yatmay kabul etmedi. Mazhar Osman da baz ilalar yazd ve bunlarn srekli kullanlmasn, ayrca gelimelerden de haberdar edilmesini istedi. Doktor Nzm ve Beria bir umutla zmir'e dndler... Evliyazade Refik Efendi ksa bir sre nce, bahesinde karlkl iki Artemis heykeli bulunduu iin "ki Heykeller Kk" diye bilinen villay satn almt. Karyaka'daki konak Doktor Nzm ile Beria'ya brakld. Doktor Nzm bir mddet almay dnmedi. Konan arka bahesiyle ilgileniyordu. En byk hobisi eitli renklerde gl yetitirmekti. Kahveye bile gitmiyordu. ki bacana Evliyazade Ahmed ve Evliyazade Sedad Sorbonne niversitesi'nde okuyorlard. Paris'ten geldiklerinde onlarla Fransa ve Sorbonne zerine konumaktan keyif alyordu. Devir deimiti... Saltanat kaldrlm, Sultan Vahideddin bir ngiliz sava gemisiyle -bir dnem ttihatlarn srld- Malta'ya kamt. nce Mudanya Mtarekesi, sonra Lozan Antlamas'yla yeni bir devletin douu artk resmiyet kazanmt... Doktor Nzm siyasal gelimelerden uzak durmaya alyordu. Ama kaynpederi Evliyazade Refik Efendi siyasetten kopma niyetinde deildi...
4- Liz Behmoaras, Mazhar Osman, Kapal Kutudaki Frtna adl kitabnda Yusuf Mazhar Osman'n Kafkas gmeni annesi Atiye'nin Blblderesi Mezarl'na defnediliini ayrntlary'a anlatr: "Atiye'yi skdar'da Blblderesi'ne gmdler. Defin srasnda mezarln yal bekisi, byklerin arasnda pek ufak tefek kalan, bir keye snm Yusufu (Mazhar Osm an) szyordu. Sonunda ar admlarla yanna yaklat. Alak sesle adeta huu iinde konutu: 'Evlat, burasna neden Blblderesi derler bilir misin? Blbller O gelinceye kadar tecekler, ite o zaman, basbadelmevt zaman olacaktr... Sen dua et de blbller hep tsn. nk O onlarn sesine eelecektir.' Kk Yusuf Mazhar Osman sordu: 'O kim V

300

Evliyazade Refik yine belediye bakan

Yunanllarla ibirlii yapan zmir Belediye Bakan Hac Hasan Paa, izmir'in kurtuluundan ksa bir sre nce kenti terk etti.

Bylece belediye makam boalm oldu. 10 eyllde Duyum Umumiye zmir tekilat eski bakan Abdlhalik (Renda), zmir vali vekilliine atand. Yeni belediye heyeti seilene kadar bakanl da Abdlhalik Bey stlenecekti. Bu arada geici bir belediye heyeti atand. Heyetin iinde Salepizade Midhat, tccar Alaiyelizade Halil, Mahmud Tahir, Akarcalzade Vehb, Vahideddin Efendi, Dr. ehr Bey, Behor Benadava ve Alemdarzade Edhem Efendi vard. Grld gibi Rum ve Ermeniler artk tamamen dlanmt. te yandan Yahudiler heyet iindeydi... Yahudiler, igal yllarnda "yaklan ateten ember"den baaryla gemilerdi! Abdlhalik Bey, 4 ekimde bir bildiri yaynlayarak, belediye meclisi iin seim yaplacan duyurdu. Adaylardan biri de Evliyazade Refik Efendi'ydi. 29 kasm 1922'de saylan oylarn dalm yleydi: Avukat Bekir Behll (4 230), Mektupu Kmil (4 086), Evliyazade Refik Efendi (3 857), Knmzade mer Ltf (3 603), Hac Hseyin Efendi (3 545), Dr. ehr (3 096), Haydar kr Efendi (3 080), Eczac Sleyman Ferid (3 064), Alemdarzade Edhem Efendi (3 058), Mftzade kr (Kaya) Efendi (2 922), Uakzade Muammer (2 817) ve Tokadzade efik Efendi (2 115). Bu isimlerden zmir Belediye Meclisi olutu. yeler kendi aralarnda gizli oylamayla bakan setiler: Mftzade kr (Kaya) Efendi! Talat Paa'nn sempatisini kaybettikten sonra stanbul'dan kap, ailesiyle zmir Valisi Rahmi Bey'in korumas altna giren, stanky doumlu kr (Kaya) belediye bakan seilmiti! Ama bir sorun vard: kr Bey Lozan grmelerine mavir sfatyla katlmak iin svire'ye gitmiti. Yerine Avukat Bekir Behll'n veklet etmesine karar verildi. Lozan Konferans'na verilen arayla zmir'deki grevine dnen kr Bey koltuunda yine fazla oturamad. 2 austos 1923'te Byk Millet Meclisi'nin ikinci dneminde Mula milletvekili seildi.5 kr Bey Ankara'ya gidince zmir Belediye bakanlna,
5. izmir milletvekilleri aldklar oy sralamasna gre unlard: Mustafa Kemal (826 tam oy), elebizade Said Efendi (822), Mahmud Celal (Bayar) (815), Mahmud Esad (812), Fahreddin (Altay) Paa (811), Saraolu kr (807), Mustafa Necati Bey (805), 301

2 ekim 1923'te Evliyazade Refik Efendi getirildi. Evliyazedeler iin mutlu gnler yeniden balamt. Refik Efendi be yl aradan sonra yeniden zmir Belediye bakan olmutu. Damattan Dr. Tevfk Rd zmir mebusu olarak yine Meclis'e girmiti. Ancak, aradan on iki gn geti. 14 ekim 1923'te Evliyazade Refik, salk sorunlann mazeret gstererek belediye bakanlndan ekildiini aklad! Salk sorunu yoktu. Peki ne olmutu ? in z sonradan anlald. Bakent Ankara, Evliyazade Refik'in belediye bakanl yapmasn istemiyordu. Ona gvenmiyordu! Uzun yllar Rahmi Bey'le birlikte almas, Doktor Nzm'n kaynpederi olmas Evliyazade Refik Efendi'nin "gvenilmez" olmas iin yeterli sebepler arasndayd. Keza Ankara, daha iki ay nce Meclis'i yenileyerek, yapaca devrimlere uyum salayacak kadrolan oluturma peindeydi. Benzer nitelikler belediye bakanlan iin de geerliydi!

Mustafa Kemal zmir'e ok nem veriyordu. 14 ocak 1924 tarihinde yaplan zmir Belediye Meclisi seimlerine, 11 eyll 1923'te kurulan Halk Frkas aday listesi kard. Bu listede Evliyazade Refik Efendi yoktu! lgintir... 1913-1918 yllan arasnda belediye bakanl grevini yrten Evliyazade Refik, Mustafa Kemal tarafndan "vetolanm", ancak ayn dnemde ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin zmir "il bakam" olan Mahmud Celal (Bayar) ktisat bakan yaplmt! Mahmud Celal Bey ayn zamanda Halk Frkas kunculan arasndayd. Galiba Mustafa Kemal'in bir tek kstas vard: Mill Mcadele'ye katlmak! O zor gnlerde Ankara'ya gelenlerin, Mill Mcadele'ye katkda bulunanlann greve gelmesini istiyor, dierlerine mesafeli davranyordu. Anlalan Evliyazade Refik Efendi ikinci gruba giriyordu... Evliyazade Refik Efendi'ye hakszlk m yaplyordu? Birinci Dnya Sava sonrasnda Trk bamszln korumak ]in zmir'de kurulan Mdafaai Hukuki Osmaniye Cemiyeti'ne katlmt. Ama gelin grn ki, 18 mart 1919 tarihli Miisavat gazetesi bakm ne yazmt: Bu kongre farz edelim bir heyet, bir encmen intihap olunuyor (seiliyor). Yukarda sylediimiz zre byk bir azmi vatanperve302
raneyle zmir'e kadar gelen zevat muhterem ifal edilerek belediye reisi sabk ve milleti bu hale drenlerin erefbaz Doktor Nzm'm kaynpederi ve hemfikri Refik, erefzade Rza, Karabina Ali efendiler ve saire gya ihraz ekseriyet ediyor. Glelim mi, alayalm m ? Bu efendiler hain deiller ise her halde idrakten mahrumdular. (Zeki Arkan, Haydar Rt ktern, Mtareke ve gal Anlar, 1989, s. 223)

O dnemindeki basnn buna benzer makaleleri nedeniyle Evliyazade Refik Efendi bu tr almalardan uzak durmak zorunda kalmt. Evliyazadelerin i orta J. J. Frederic Giraud, Yunan ordusu zmir'i terk ederken onlarla birlikte Atina'ya gitmiti. Seksen be yandayken 1922 ylnda Atina'da ld. Ama vasiyetinde zmir'e gmlmek istediini belirtmi ve bu arzusu yerine getirilerek Bornova'daki Anglikan Kilisesi'nde topra verilmiti. Bunu u nedenle yazdm: i ortaklan Frederic Giraud'un Atina'ya snmas, Evliyazade Refik Efendi'nin Ankara tarafndan gven duyulmamasna neden olmu olabilir mi ? Hayr, olamaz. nk ailenin Henri Giraud ve Edmond Giraud gibi baz bireyleri izmir'de kalmlard. Bu arada Giraudlann kurduklar zmir Pamuk Mensucat'n ynetim kurulu bakanlna izmir eski valisi Rahmi Bey'i getirmeleri, Rahmi Bey'in, Giraudlann gizli orta olduu "dedikodularna" neden olacakt.6 Bu "dedikodulardan" Evliyazade Refik Efendi de payn alyordu. Sonuta, Doktor Nzm'n kaynpederi Evliyazade Refik'in yerine zmir Belediye bakanlna kim seildi dersiniz: Mustafa Kemal'in kaynpederi Uakzade Muammer! Devir deimiti. 1913-1918 yllan arasnda iktidarda ttihatlar vard. ttihatlann nde gelen isimlerinden Doktor Nzm'n kaynpederi Evliyazade Refik Efendi belediye bakanl koltuuna

oturmutu. imdi ise iktidarda Mustafa Kemal vard ve zmir Belediye bakanl koltuunda Mustafa Kemal'in kaynpederi Uakzade Muammer Bey oturuyordu! Aslnda deien bir ey yoktu; Uakzadeler ile Evliyazadeler akrabayd! zmir Belediye bakanl hep belli ailelerin elindeydi !..
6. Rahmi Bey lene kadar, Giraudlann sahibi olduu Pamuk Mensucat TA'nin Ynetim 303

Mustafa Kemal Gzin'le evlenmek istedi mi ?

Mustafa Kemal, 29 ocak 1923'te, Uakzadelerin Gztepe'deki konanda yaplan sade bir trenle Uakzade Muammer Bey'in kz Latife'yle evlenmiti. Doktor Nzm'n torunu Sedat Bozinal, Mustafa Kemal'in aslnda Evliyazadelerin kz Gzin'le evlenmek istediini, ama Gzin'in nianl olmas nedeniyle bu evliliin gereklemediini sylyor. Nezihe Araz da "Soylu Bir Ailenin yks" adl yaz dizisinde, Makbule-Dr. Tevfik Rd iftinin evlenip balay iin Selanik'e gittiklerinde, Mustafa Kemal'in burada grd, Evliyazade Naciye'nin byk kz Gzin'i ok beendiini ve evlenmek istediini yazyor. (Hrriyet, 1978) Ama evliliin neden gereklemediini belirtmiyor!.. Biz yazalm: Mustafa Kemal, Gzin'i beendii dnemde sradan bir Osmanl subayyd. Evliyazadeler ise ailelerine damat girecek kiilerde baz zellikler anyorlard: zenginlik, makam, g vb. gibi. Mustafa Kemal'in beendii Gzin birka yl sonra zmir'in tannm ahsiyetlerinden Hamdi Fuad'la (Dlger) evlendirildi. Evliyazade Naciye'nin ocuu vard: Gzin, Samim ve Fatma Berin.7 ki kzndan by Gzin 1899 ylnda domutu. Notre-Dame de Sion mezunuydu. Rumca ve Franszca biliyordu. ok iyi resim yapyordu. Gzin'in ei Hamdi Fuad, Giritli bir ailenin oluydu. Dlgerler ile Evliyazadeler zaten akrabayd. Naciye Hanm'n ablas Glsm Hanm'n kz Faire, Mihr'yle (Dlger) evlenmiti. Mihr ile Hamdi kuzendi. ki kuzen, Evliyazadelerin iki kuzeni Faire ve Gzin'le evlenmilerdi. Yani, danya kz vermiyorlar! Hamdi Fuad'n drt kardei vard. Ablas Saadet Hanm, aabeyi Ali ve ondan kk kardeleri Kemal ile Nusret. Hamdi Fuad Karyakal'yd. Ailesi iki katl, gsterili Karyaka konaklanndan birinde yayordu. Evlenince konan alt kat Hamdi Fuad-Gzin iftine verildi. Konan st katnda da kardei Kemal oturdu. Hamdi Fuad'n ailesi ttn, buday ve pamuk ticaretiyle ilgileniyorlard. Kzlullu Amerikan Koleji mezunuydu. ngilizcesi
7. Evliyazade Naciye Hanm'n dier kz Fatma Berin, Adnan Menderes'le evlendi. Eer Mustafa Kemal Gzin'le evlenmi olsayd, Mustafa Kemal ile Adnan Menderes bacanak

ok iyiydi. Bu nedenle ayn zamanda merkezi ABD-New York'ta olan ttn irketi Glen Tobacco Co.'nun zmir temsilciliini yapyordu. O da komisyoncuydu (simsar-komprador). Sava srasnda ngilizler, Franszlar, talyanlar; sava sonrasnda Alman tccarlar zmir'den ekilmilerdi. Onlarn yerini Amerikal tccarlar, irketler alyordu. zmirli yerli kompradorlarn yeni ortaklan ABD

irketleriydi! Hamdi Fuad aynca Amerikan denizcilik irketi Archipelago Steamship'in de zmir temsilciliini yrtyordu. Dnelim tekrar Mustafa Kemal'in evlilik hikyesine... Mustafa Kemal'in Evliyazadelerin kz Gzin'le evlenmek isteyip istemedii bilinmez. Ancak Evliyazadelerin damad Dr. Tevfik Rd'nn (Ara), Uakzadelerin kz Latife ile Mustafa Kemal'in evlenmelerinde nemli bir rol oynad bilinen bir gerek. Mustafa Kemal, Latife'yi yakndan grmesi iin annesi Zbeyde Hanm' zmir'e Uakzadelerin kkne gnderdi. Mustafa Kemal annesinin de istei zerine yanma Selanikli Salih (Bozok), Emir avuu Ali (Yaman) ve Fatma Hanm ile Dr. Yzba Asm Bey'i verdi. Mustafa Kemal bir kiinin daha yanlarnda gitmesini istedi: Bu kii Dr. Tevfik Rd'yd. Dr. Tevfik Rd iki taraf temsilen gidecekti. O Evliyazadelerin damadyd. Yazdm gibi Uakzade ile Evliyazade aileleri akrabayd. Mustafa Kemal evlilik karan almadan nce yakn arkada Dr. Tevfik Rd'nn, Latife Hanm' yakndan tanmasn, akrabalan Evliyazadelerin grlerini alarak kendisine aktarmasn istedi. Yazlan kitaplara gre Dr. Tevfik Rd'nn karan olumluydu. Ancak torunu Sevin Zorlu'ya gre ise tersi donydu! Dr. Tevfik Rd, Mustafa Kemal'i iyi tanyordu, Gazi dik bal kiileri sevmiyordu. Evliyazadelerin anlatmlanna gre ise Latife hi de Mustafa Kemal'e uyum salayacak bir kiilikte deildi; dik balyd, hibir zaman alttan alabilecek bir yapda deildi. Dr. Tevfik Rd, Latife'ye, "Ne sen ona e olursun, ne de Mustafa Kemal sana koca olur" diyor. Ancak Latife'nin sert tepkisiyle karlap susuyor. Sonunda evlilik gerekleti. 8
8. Zorladm biliyorum ama bir olgunun altn da izmek istiyorum: hep birbirleriyle evleniyorlar! ok alakasz gibi grnebilir ama Mustafa Kemal-Latife evlilii, Mustafa Kemal'i, Ali Adnan Menderes'le akraba yapt. Nasl m ? Adnan Menderes'in halasnn kocas Ahmed Hamdi Efendi, Uakzade Hac Ali Efendi'nin kznn ocuuydu.

Damadn ahitleri Kzm (Karabekir) ve Fevzi (akmak) paalar, gelinin ise, zmir Valisi Abdlhalik ile Salih (Bozok) beylerdi. Mustafa Kemal'in evlenmesinde Dr. Tevfik Rd nasl araclk yapt ise, boanmalarnda da ei Makbule Hanm istemeden arac oldu. Ve bir gn Atatrk ankaya'ya Hariciye Vekili Dr. Tevfik Rd'nn hanmn (Makbule Evliyazade) ve Fethi Okyar'm hanm Galibe'yi ard. Galibe Hanm, Latife'nin en iyi dostuydu. ki hanm ne iin arldklarn bilmiyorlard. Atatrk, Latife Hanm' boayacan ksaca bildirdi. Dr. Tevfik Rd'nn hanm donakalmt. Galibe Hanm direnmek istedi. "Yok yok" dedi Mustafa Kemal, "gidin kendisine bildirin, yaknlarsnz. Kararm verdim. O kafamn iinde bir iviydi, karmalydm." (Nimet Arzk, Menderes'i pe Gtrenler, 1960, s. 195)

Evliyazadelerin dn
Evliyazade Refik Efendi'nin bildiiniz gibi be ocuu vard. Byk olu Nejad, Ali Adnan'n (Menderes) daysnn kz Mesude'yle, byk kz Beria ise, Doktor Nzm'la evliydi. ocuu bekrd: Ahmed, Sedad ve Bihin.

Evliyazade Refik Efendi'nin kk kz Bihin'e dnr gelmiti. Damat aday zmir'in tannm ailelerinden Birsellerin oluydu: Sadullah (Birsel). Sadullah, Fatma Hanm ve Rza Efendi'nin oluydu. Rza Efendi bir sre zmir gmrnde altktan sonra ticaret hayatna atlm, olduka da baanl olmutu. Sadullah ailenin en kyd. Vedide (Sanver) adnda ablas ve Ahmed Sreyya (Birsel) adnda aabeyi vard. Ablas kentin tannm tccarlanndan Selahattin Sanver'le evliydi. * Aabey Ahmed Sreyya ise erifzadelerin kz Fatma Seza'yla evliydi ve iftin oullan Mehmet Melih o gnlerde daha bir yandayd.
10

9. Vedide Sanver'in ei Selahattin Sanver 1944-1946 yllan arasnda izmir Ticaret Borsas bakanl; 1946-1954 yllar arasnda izmir Ticaret Odas Ynetim Kurulu bakanl ve 1959-1965 yllar arasnda zmir Ticaret Odas Meclis bakanl grevlerini yrtt. 10. Mehmet Melih byyp Cenevre niversitesi'nin mimarlk blmnden mezun olunca, J. Kamhi Apartman, Profilo erkezky tesisleri, Mecidiyeky Profilo Holding Ynetim Merkezi gibi binalar yapt. Zaten sonra Kamhilerin sahibi olduu Profilo Holding'in maviri oldu.

306 307

Damat Sadullah Almanya ve Viyana'da renim grmt. Ancak ailesinin meslei tccarl tercih etmi, zm, incir, ttn ticareti yapyordu. Zengindi. Gn gelecek kendi ismini tayan Alsancak'taki i merkezini Trk Eitim Vakf'na balayacakt... Evliyazade Bihin ile Sadllah grkemli bir dnle evlendiler. Sadullah-Bihin iftinin tek ocuu 26 austos 1925 tarihinde dnyaya gelecekti: Rasin Rza Birsel. Gn gelecek ngilizce, Almanca ve Franszca bilen Oxford mezunu, zmir Shell'in temsilciliini yapacak olan Rasin Rza Birsel, Ayla Mukara'yla evlenecekti. Ayla Mukara, Tevfik Mukara'ran kzyd. Mukaralar da zmir'in tannm ailesiydi. Tevfik Mukara'nm babas Dr. Vasf Bey, ttihat ve Terakki'nin nemli isimlerinden Kk Talat'n kardeiydi. Rasin'in ei Ayla Mukara'nn annesi smet (ahingiray) Hanm kimin kzyd dersiniz: Dr. Reid Bey'in! Yani, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ekirdei saylan "ttihad Osman"yi kuran, Diyarbakr valilii srasnda Ermeni tehcirine ad kant iin ngilizler tarafndan Bekiraa Bl'ne hapsedilen ve oradan kap yakalanacan anlaynca intihar eden Dr. Reid Bey'in! Dr. Reid Bey'in bir dier kz Nimet ahingiray da, ttihatlarn nde gelen isimlerinden Kk Talat Mukara'yla evliydi! Hep yazyorum... zmirli baz aileler ocuklarn "darya" vermiyorlar. Aralarnda Kk Talat ve Dr. Vasf gibi tannm isimlerin de bulunduu Mukaralar yedi kardeti. Kardelerden Servet Hanm, tpk Evliyazadelerin iki kz Gzin ve Faire gibi Dlger ailesine gelin gitti, asker doktor Mehmed Eminle (Dlger) yasanm birletirdi. Yllar sonra Mukaralann bir baka kz nl modac pek (Kraner), 1962 ylnda Evliyazadelerin kz Fatma Berin (Menderes) Hanm'n olu Yksel Menderes'le evlenecekti. pek Hanm'n annesi Vuslat Mukara'yd. Konu Mukaralardan almken birka not verelim... Birbirleriyle dnr olan ailelerin bir dier zellii ise siyasete ilgi duymalaryd.

Dr. Vasf Beyin kz Hikmet Mukara'nn ei, CHP'den yedinci ve sekizinci dnem zmir milletvekili seilecek Dr. Kmuran rs't. Evliyazadelere gelin gidecek pek Hanm'n babas efik Kunbaracba'nn amca ocuu ise SHP ve CHP milletvekili ve Bayndrlk eski bakan Prof. Onur Kumbaracba'yd! Bu kadar isim kafanz kartryor olabilir! Karkln nedeni yazdm gibi, zmirli baz ailelerin hep birbirlerine dnr olmalardr. Aln size bir rnek daha... Aslnda Evliyazadeler ile Birseller birbirlerinden kz alp vermeyi srdreceklerdir. Evliyazade Bihin'le evlenen Sadullah (Birsel) Bey'in amca ocuu Mustafa Mnir (Birsel), 27 aralk 1928'de Evliyazade Ymniye Hanm'la evlenecekti. Cumhuriyet Devrimleri'nin, sosyal yaamdaki deiikliklerin, kadnlarla erkeklerin bir arada yaamalarnn, topluca gezmeye kmalarnn tadn karmaya baladlar. "Krklar" diye anlan akraba ve yakn dostlarn toplu olarak geziye ktklar bir grup olutu. Mnir Bey, Ymniye Hamm'la bu grubun gezileri srasnda tant, aralarnda derin bir sevgi ba dodu. (Fatma Sezer Birkan, Evlerin yks, 2002, s. 38) "Evliyazade Ymniye de nereden kt?" diyeceksiniz, anlataym: Ymniye, Evliyazade Hac Mehmed Efendi'nin, Demirhan'da tccarlk yapan kardei Evliyazade Ahmed Efendi'nin kzyd. Ymniye, nce gen yataki kardei Mustafa'y, ardndan da babasn kaybetti. Annesi Zehra Hamm'la birlikte yayordu. Mustafa Mnir Birsel-Ymniye Evliyazade'nin ocuklar olmayacakt. Birseller siyasetle ok ilgiliydi. Zaman gelecek Evliyazadelerin damad Mustafa Mnir Birsel, 1943 ylnda TBMM'ye girecekti. Receb Peker ve Hasan Saka hkmetlerinde iki kez Mill Savunma bakanl (5 eyll 1947-7 haziran 1948) yapacak ve Trkiye'nin ilk letmeler bakanln (7 haziran 1949- 22 mays 1950) yrtecekti. Evliyazadelerin dnrleri Birsel ailesinde tek bakan sadece Mnir Birsel deildi. Smerbank'n kuruluu aamasnda gsterdii basandan dolay soyadn Mustafa Kemal'in verecei Nurullah Esad Smer, Mnir Birsel'in halasnn ocuuydu. Kuzen Nurullah Esad Smer, 1939'da TBMM'ye girecek; Maliye bakanl (14 eyll 1944-7 austos 1946) ve ksa bir sre de Devlet bakanl (16 ocak 1949-7 haziran 1949) yapacakt. Birseller CHP'liydi. CHP'nin nde gelen isimlerinden, iinc-sekizinci dnemler
308

arasnda milletvekili olarak grev yapan Halit Onaran, Birsellerin dnryd. Kz Zerrin borsa simsar Emin Birsel'le evliydi.11 1950 seimlerinin galibi Demokrat Parti olacak. Halid Onaran, Nurullah Esad Smer, Mustafa Mnir Birsel seilemeyecek, zmir'e geri dneceklerdi. Bayra dnrleri-akrabalan Evliyazadeler devralacakt!.. Ama bu hibir Birsel aile mensubunun Meclis'e girmedii anlamna gelmeyecekti: Birsellerin dnr Selim Ragp Eme DP'den milletvekili olacakt.12 Uzatmaya gerek yok. Ama bu kadar ayrntl yazmamn nedeni

bir sonuca varmakt: Trkiye'de partiler deise de baz aileler hep iktidardayd!.. rnein, 27 Mays 1960 asker mdahalesinden sonra, bu kez Birsellerin dnr Halid Onaran'n kz kardei Kadriye (Kaatlar) Hanm'n kz Glfem'in ei Cahit ren Ticaret bakan olacakt!13 Sadece siyasette deil, edebiyatta da birok nl Birsel vard. Mnir Birsel'in amcas Talat Birsel'in olu Trk edebiyatnn nl isimlerinden Salah Birsel'di. Selim Birsel, Ayegl Birsel son dnemin nl Birsellerinden! Bir de gazeteci-yazar Zeynep Oral var tabi... Trkiye'nin kltrel yaamna derin izler brakan ve ekonomide de "mill iktisadn temelini atan" yine bu ailelerdi...

"Efendiler!"
Tarih, 17 ubat 1923. zmir ktisat Kongresi, Osmanl Bankas'nn Hamparsumyan depolannda dzenlendi. Kongre binasnn iinde ve binann yaknlarndaki sokaklarda ktisat Sergisi'nin yerli mallan sergileniyordu. Sergide zellikle zmir'de retilen sabun, makarna, zm, incir, pamuk, ya gibi rnler vard. Kongrenin yapld handa uzun yllar ttn, incir, fstk, zm, pamuk, zeytinya stoku yapldndan ortama ar bir koku hkimdi. Bu kokuyu gidermenin yollan aranyordu. Kongreyi dzenleme komitesi bakanln yrten Eczacba Sleyman Ferid'den gaI I. Gazeteci Murat Birsel, Zerrin-Emin Birsel iftinin torunudur. 12. Mnir Birsel'in kz kardei Nebeviye (ullu) Hanm'n torunu Raziye, Aydn Eme'le evliydi. Aydn Eme- etin Eme kardelerin babas Selim Ragp Eme dokuzuncuon birinci dnemler arasnda DP milletvekili seilecekti. 13. Cahit iren'in babas Kemaleddin iren, Yunanistan Parlamentosu'nda milletvekillii yapt. Daha sonra Trkiye'ye g etti. Cahit ren, 19 kasm 200l'de vefat erri: vaivpri 309

lon galon kolonya getirildi ve bunlar su gibi binaya dkld. Kongreye 1 135 temsilci katld. 500' kadnd ve bunlardan biri de Evliyazade Naciye Hamm'd. Kongrenin bakan Kzm (Karabekir) Paa'yd. i grubuna Aka Gndz, sanayi grubuna Salaheddin Bey (Ayvalk), ifti grubuna Kani Bey (Manisa), tccar grubuna Alaiyelizade Mahmud Bey (Gediz) bakanlk etti. Mustafa Kemal al konumasna, "Efendiler!" hitabyla balad. Savatan yeni kan lkenin balca sorunu ekonomiydi. Ulusal ekonominin nasl oluturulaca toplantlann balca konusuydu. Yabanc sermaye o gnk ekonomik koullardan sorumlu tutuluyordu; yabanc sermayeye kar kuku ve dmanlk duyuluyor ancak yabanc sermaye olmadan ekonomik gelimenin olamayacann da alt iziliyordu. Delegeler Trk ekonomisinin yabanclar tarafndan smrlmesine kesinlikle karyd. Yabanclardan kastedilen Levantenler, Rumlar ve Ermenilerdi! Bunu savunanlarn bamda, dnda kald savan nimetlerinden yararlanmak isteyen stanbul tccar geliyordu. zmir daha hogrlyd. Herkesin zerinde hemfikir olduu, "Ekonomik bamszlk olmadan siyas bamszlk olamaz" gereiydi... Peki. Ulusal Kurtulu Sava'na destek veren, ulusal ekonominin kalknmas iin seferber olan bu "Efendiler" kimdi? Nusret Hilmi (Meray) ok sevdiim bir arkadat. Selanikli, yani "dnme" denen Sabetay Sevi alfadmdand. Nusret Mtareke'de, zmir'de

igalden sonra stanbul'da Mdafaai Hukuk almalarmzda bize byk hizmetler etti. Balkesir Kongresi Tekilat'yla, Ankara'yla muhaberemizi ok tehlikeli artlar altnda ynetti. Nusret, Refik Halid'in (Karay) Posta Telgraf Umum Mdrl'nde maliye mfettii olarak alyordu. Yaknln temin ettii Atatrk'n Nutuk'unda bahsini ettii telgraf efle bizi tantrd ve byk yardmlar salad. Nusret stanbul'un Selanikli tccarlanyla da bizi temasa koydu. Bu vatandalar Mdafaai Hukuk Cemiyetimi'ze byk lde para yardm yaptlar. Nusret, Bankas'nda, Ziraat Bankas Umum Mdrl'nde memleket apnda tannd. (Nail Morali, Mtareke'de zmir, 2002, s. 104-105) Sadece Yahudi'si, Sabetayist'i deil, bu topraklardan baka gidecek yerleri olmayan Krt', Laz', erkez'i ve Trkmeni'yle
310 311

Anadolu halk Mill Mcadele'ye destek vermiti... Anadolu'yu vatan bilenler imdi de ulusal ekonomiyi gelitirmek iin aba sarf edeceklerdi...
Ve...

Yeni lkenin yaplanmasna har koyacak binlerce insan o gnlerde gruplar halinde Anadolu'ya geliyordu. 30 ocak 1923'te Trkiye ve Yunanistan arasnda "Trk-Yunan nfus mbadelesi"yle ilgili szleme ve protokol imzaland, iki lkedeki Rumlar ile Mslmanlarn yer deitirmesine 1 mays 1923'ten itibaren baland.

Mbadelede bir Evliyazade

Bu szleme ve protokolle belirlenen "Muhtelit Mbadele Komisyonu" nun Trkiye adna bakanln Dr. Tevfik Rd (Ara) yapyordu. Saylan milyonu aan Rumlar, suyun te yakasna giderken, binlerce Mslman da Anadolu'ya geldi. Glcemal, Akdeniz, Reid Paa, Kzlrmak, am, Giresun, mit, Glnihal, Bahncedit, Altay, Gelibolu, Bandrma, nebolu, Nimet, Canik, Millet, Ereli adl gemiler gnlerce gmen tad. 1,3 milyon Rum Yunanistan'a, 500 000 kadar Mslman ise Trkiye'ye gt. Sadece Selanik'ten 99 720 gmen Trkiye'ye geldi. Dnmeler Selanik'te 1923'e kadar yaadlar. Bu tarihte Yunanistan ile Trkiye arasnda nfus mbadelesini dzenleyen Lozan Antlamas maddelerine uygun olarak, dier Mslmanlarla birlikte ehri terk etmek zorunda kaldlar. lerinden bazlar Amerika Birleik Devletleri'ne ya da Bat Avrupa'ya g etti, fakat byk ounluu stanbul'a yneldi. (Meropi Anastassiadou, Selanik, 1998, s. 70) Neden Selanik'i terk etmilerdi ? Yunanistan Rum mbadillere iskn salayabilmek iin dier unsurlarn lkesini terk etmesini istedi. Bunu da uygulad, tccar defterlerinin Rumca tutulma art, ar vergilerin ve cezalarn koyulmas gibi sert yntemlerle gerekletirdi. Dier yanda Yunanllar ekonomilerini millletirmek istiyorlard. Ve yeni oluturulan Yunan mill ekonomisinde Sabetayistlere ve Yahudilere yer yoktu. 1912'de Selanik'in Yunanllar tarafndan alnmasyla balayan g sreci son on ylda, eski sahiplerinin ounu kaybetti. 14 Tccar Rumlarn Yunanistan'a gitmesi lke ekonomisini sekteye uratabilirdi. Boluu Bat'ya yakn, ticareti bilen Selanik gibi

ehirlerden gelenler dolduracakt. Selanik, Kavala, Drama, Yanya, Kandiye, Girit, Midilli, vb. yrelerden gelen gmenler zmir, Aydn, Manisa, stanbul, Samsun, Sinop, Adana, Amasya, Tokat, Sivas, Nide, Karaman, Tekirda, Ankara, Denizli, Malatya gibi farkl yerleim blgelerine yerletirildi.

Sabetayistler kavga ediyor

Mbadele gnlerinde ilgin bir olay gazetelerin manetlerinden dmedi. Selanikli Karaka Rd Bey, Meclis'e gnderdii telgrafta, "Selanikli dnmelerin aslen, irken ve soy bakmndan Trklk ve Mslmanlkla ilgisi bulunmamaklndan, bunlarn Trk toplumu dnda tutularak veya lkenin her tarafna datlarak Trk nfusuyla karmaya mecbur edilmelerini" istemekteydi! in garip yan, Karaka Maazalar sahibi Selanikli Karaka Rd Bey Sabetayist'ti! Adnda da anlald gibi Karaka grubundand. Ne olmu nasl olmutu da Yunanistan'dan gelecek Sabetayistlere dman kesilmiti? Kimi ruh salnn bozulduunu, kimi kadn meselesi gibi nedenleri yazd. Peki Selanikli Karaka Rd Bey'le ilk rportaj yapan ve srekli onu savunan gazeteci kimdi dersiniz: Vakit gazetesi muhabiri Hseyin Necati! Hseyin Necati kimdi: eski babakanlardan Tansu ler'in babas!..15 Konuyu datmadan bir tespitte bulunmak gerekiyor... Vakit gazetesi, Aydn (zmir) vilayetinin Saruhan (Manisa) sancana bal Grdes ilesinde saatilik yapan Hac Hasan Hulusi Efendi'nin oullan Mehmed Asm Us, smail Hakk Us ve Hasan Rasim Us'a aitti. Soru: XIX. yzylda saatilik yapan bir Trk-Mslman olabilir mi?..
14. kinci Dnya Sava'nda austos 1943'te Selanik'ten ard ardna kalkan konvoylar Auschwitz, Birkenau ve Bergen-Belsen gibi Nazi kamplarna 46 000 Selanikli Yahudi tad ! Bugn Selanik'te ok az sayda Yahudi nfus vardr. 15. Hseyin Necati iller, 1895 Milas doumlu. Babas telgraf mdr Nuri Efendi. Hseyin Necati I 943'te Selanikli Muazzez Hanm'la evlendi Bu evlilikrpn Hnfon Tamu C\\-

312 313

Byk aabey Asm Us, Selanikli Ahmed Emin Yalmanla gazeteyi 250'er lira koyarak 1917'de kard. Ortaklk be yl srd, 1923'te aynldlar. Ahmed Emin Yalman ayn yl Vatan gazetesini kard. Karaka Rd Bey'in Sabetayistleri sulayan Vakit gazetesi'ndeki deme ve yazlanna ilk yant kimden geldi: Vatan gazetesi sahibi ve yazar Ahmed Emin Yalman'dan! Prof. Abraham Galante, Sabetay Sevi ve Sabetayclarn Gelenekleri adl kitabnn nsznde yararland kaynaklan belirtirken, Karaka Rd Bey'in syledikleri ve yazdklanyla, dier gazetelerin yantlanndan yararlandn belirtiyor: Vatan, Yakub grubundan bir dnmenin yazd ilgin ve zl bir almay ihtiva ediyor. Vakit, Karaka grubundan baka bir dnmenin ilgin beyanatlarn ve Resimli Dnya ise Kapana grubundan gen bir dnmenin ilgin aklamalarn ihtiva ediyor. (2000, s. 15) Karakalere yant Yakub ve Kapanclardan gelmiti! Gazetelerdeki bu tartmalar ilk kez Sabetayist detlerin ortaya kmasna neden olacakt: - Snnet detleri Mslmanlardan farkldr. ocuklar iki ya da

 yanda snnet ettirilir. - len kadn bile olsa cenazeyi erkek ykar. - Sabetayist olmayan kadnla ilikiye girenler cehenneme giderler. - Bir toplulukta nce Sabetayist'e selam verilir. - Yakubler salann tra etmek zorundadrlar; kadnlan ise ok ince rerler. Kapanclara uzun sal anlamna gelen "kavalyeros" denir. - Edirneli Yahudiler, Sabetayistlere, suda eitli dolambalar yaparken vcudunda eitli renkler gsteren sazan balna benzeterek, "sazanikos" demektedir. - Sabetayist bir kimsenin askerlik hizmetinden muaf tutulmas iin gerekli paray, "cemaat" bir araya gelerek toplar. Tartmalarda ynla aynnt vard. Ancak, en youn tartma "Kuzu Bayram" kutlamalannn ieriinde kt. Karaka Rd'nn tartma karan szleri yleydi: Kuzu Bayram. Bu bayram 22 Adar'da kutlanrd. Her sene zel bir trenle bir gece ilk kez bir kuzunun yendii bir bayramd. O halde bu treni oluturan neydi ? Evli iki erkek ve iki kadndan oluan en az drt kii kuzu bayramna itirak etmelidir. Bu say artrlabilir ama daima evli kar cinslerden oluan ift saydan olumaldr. k giyimli ve mcevherlerini takm kadnlar sofray hazrlarlar. Yemekten sonra elenceye balanr ve belirli bir anda btn mumlar sndrlerek ortalk karartlr. Kuzu bayramnn anlamndan kaynaklanan ak en uzun yaamay bilenler o gecenin kahramandr. Bu bayramdan sonra doan ocuklar tarikatn kendisi kadar aziz saylrlar. Bu bayram "Drt Gnl Bayram" olarak da bilinir. Vakit gazetesine 8-18 ocak 1924 tarihleri arasnda be kez deme veren Karaka Rd Bey'in sylediklerine yant, 15 kasm 1925'te Sabiha-Zekeriya Sertel iftinin kard Resimli Dnya16 dergisine konuan ve ismi aklanmayan Kapana bir genten geldi: Sanrm "Byk mumlarn snmesi" olarak anlan tren Karaka grubu tarafndan uygulanmaktadr. Ayrca, benim grubumun mensuplarnn da eskiden uyguladklarna inanyorum, ama itiraf etmeliyim ki buna benzer hibir ey grmedim. Henz yakn bir gemie kadar, dnmeler "Kuzu Treni" denilen zel bir tren yaplmadan kuzu eti yemiyorlar. lkbahar mevsimine rastlayan belirli bir gecede kuzular zel bir ayinle kesilerek (lus) hazrlanr ve dualar edilirken piirilirdi. Dnme ailelerin her birine kuzudan bir para derdi ve daha sonra bu eti hangi kasaptan olursa olsun satn almakta serbesttiler. Kuzu gecesi denilen bu gece esnasndan bekrlarn kabul edilmedii trende baka dualar da okunabilirdi. Evli erkekler eleriyle birlikte orada hazr bulunurlard. Ben, gen ve bekr olduum iin oraya katlamadm. Ama, bekrlara uygulanan yasak, tren esnasnda elerin deitirilmesi uygulamasna dayanyor olsa gerek sanrm. Bu srr zmek iin harcadm abalarn hepsi boa kt. Herkesin verdii cevap uydu: "Evlen o zaman anlarsn." Trkiye'de Karaka Rd Bey'in syledikleri gazete manetlerine kadar kmt. Ama bu yazlanlar ve tartmalar Sabetayistlerin gelmesine engel olmad. Bunca zaman geti, Karaka Rd Bey'in bu tartmay niye balatt hl anlalamad. Mbadele aynlk alaryla srd... Mbadele, yllann dostluklannn son bulmas anlamna geliyordu... Girit ya ve sabun fabrikas sahipleri Cilivakilerin olu Efdal'in
16. Prof. Abraham Galante alnt yaparken bir hataya dmtr: Resimli Dnya deil

314

en yakn arkada Rum Nikos'tan ayrlmas hayli zor olmutu. Gn gelecek Nikos Kazancakis, Aleksi Zorba adl romann yazacak, dnyada sayl edebiyatlar arasna girecekti. nce DP sonra AP'de politika yapan Efdal Ciliv, yakn arkadann romanndan beyazperdeye aktarlan Zorba filmini gzyalar iinde seyredecekti...17 Mbadele hi kolay olmad. ou kimse evsiz, topraksz kald. Rvet sylentileri dillere dt; zenginlerin komisyona para vererek iyi yerlere yerletirildikleri haberleri uzun sre gndemden dmedi. Eletiri oklar Evliyazadelerin damad Dr. Tevfik Rd'y (Ara) hedef alyordu. Mbadele srasnda baarsz bulunan Dr. Tevfik Rd'y bir srpriz bekliyordu...

On drdnc blm
17. Sara Ciliv, bana einin ailesinin soyaaan gsterdi. Cilivakiler arasnda, 1923 mbadelesiyle Girit'ten gelen bir isim de, TKP hareketinin en zengini ve o kadar da cim-

4 mart 1925, Ankara

Evliyazadelerin bir damad daha bakan olmutu. ttihat ve Terakki'nin son kabinesinde Maarif nazn olarak grev yapan Doktor Nzm'dan yedi yl sonra Evliyazadeler yine bir bakan karmlard! Babakan smet (inn) Paa'nm bakanlndaki hkmette Evliyazadelerin bir damad vard: Dr. Tevfik Rd (Ara)! Dr. Tevfik Rd, on yl grev yapaca Dileri bakanl koltuuna 4 mart 1925'te oturdu. Kabineyi kuran isim grnrde smet Paa'yd, ama perde arkasndaki isim hi kukusuz Cumhurbakan Mustafa Kemal'di. Mustafa Kemal, kendine inanan isimlerden bir kabine kurmutu. Dr. Tevfik Rd, bu konuda "rtn" defalarca ispat etmiti. Gazi, ilk taraftarlarndan olan Dr. Tevfik Rd'y bu greve daha genliinde Selanik kahvelerinde kehanetler savurduu gnlerde atamt. Dr. Tevfik Rd Avrupa'y iyi tanr, birka yabanc dil konuurdu. lek bir zeks vard. Bundan daha nemlisi efendisinin aklnn nasl ilediini bilirdi. (...) Dr. Tevfik Rd her zaman ayn dncede olmaz ve ok kez efendisiyle birlikte siyaset konumalaryla oyun ve ikiyle geen bir geceden sonra olduka yorgun olurdu. (Lord Kinross, Atatrk, 1994, s. 475) Ksaca "Atatrk dnemi" diye bilinen 1923-1939 dneminin "haysiyetli d politikasnn" uygulaycs Dr. Tevfik Rd'yd. Bu politikann temeli, ingiltere, Fransa gibi byk devletlerin uydusu olmamakt. Dr. Tevfik Rd Bey'i zor gnler bekliyordu. talya'da Mussolini tm sol partileri kapatm, krala kar sadece kendisinin so316 rumlu olduunu ilan etmiti. Sovyetler Birlii'nde Stalin, Troki'yi "sava komiserlii" grevinden almt. Yunanistan'da asker darbe olmu, ynetim subaylarn eline gemiti. Almanya'da Nazilerin lideri Hitler'in ayak sesleri duyulmaya balanmt. Balkanlar ve Ortadou siyas istikrara bir trl kavuamamt... Gerek i gerekse d koullarn bylesine ar olduu bir dnemde, hkmeti kukusuz Mustafa Kemal kurmutu. Hkmetin bir devrim kabinesi olmasn istemiti. nk yaplan devrimlere, yola birlikte kt baz arkadalar muhalifti.

zellikle saltanatn, ardndan halifeliin kaldrlmas yol arkadalaryla arasn amt. pleri kopma noktasna getiren gelimeler bir yl nce balamt...

Devrimciler ile reformistler kar karya

Mustafa Kemal'in, "Ortaa'dan kalan bir ban" olarak nitelendirdii halifelii TBMM 3 mart 1924 gecesi kaldrd. Ayn gece, kald Dolmabahe Saray'nda sabaha kar uyandrlan Halife Abdlmecid'in, Trkiye'yi terk etmesi istendi. 36's erkek, 48'i kadn ve 6O' ocuk, 144 kiiydiler. Osmanl hanedannn tamam Trkiye dna karld. Malvarlklan tasfiye edildi. ehzadelere 24 ile 72 saat, kadnlara bir hafta ile on gn arasnda nem sralarna gre deien sreler tannd. Sadece padiah eleri olan kadnefendilerden ve hanmsultanlardan-sultanzade ocuklarndan isteyenlerin Trkiye'de kalmasna izin verildi. (Murat Bardak, Son Osmanllar, 1999, s. 7) Bu arada baz Hint ve Msrl Mslmanlar, halifeliin kaldrlmasn nlemek iin Mustafa Kemal'e "Halife olun" nerisi gtrdler. Mustafa Kemal ise, halifeliin ne Mslman dnya, ne de politik olaylar zerinde etkisi kalmadn dnyordu. Saltanatn kaldrlmas, Cumhuriyetin kurulmas ve son olarak halifelik kurumuna son verilmesi Mustafa Kemal ile baz dava arkadalarn kar karya getirdi. Tabi bu kar karya gelme meselesinde kiisel ekimeleri de unutmamak gerekir. Mill Mcadele srecinde nemli roller oynayan drt arkada yan yana gelerek bir muhalif cephe oluturma arayna girdiler: Hseyin Rauf (Orbay), Dr. Adnan (Advar), Refet (Bele) ve smail
Canbulad.
317

Rauf Bey'in ili'deki evinde gizli gizli bulumalarn ardndan bir yeni siyasal parti dodu. 17 kasm 1924'te kurulan partinin ad, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'yd! Kurucular u isimlerden oluuyordu: Ali Fuad (Cebesoy), Sabit (Sarolu), Hseyin Rauf (Orbay), Adnan (Advar), Kzm (Karabekir), Refet (Bele), smail Canbulad. Partinin genel bakanlna Kzm (Karabekir) Paa getirildi. kinci Bakan Rauf (Orbay) ve Adnan (Advar) beylerdi. Genel sekreteri Ali Fuad (Cebesoy) Paa'yd. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn (TCF) kurulmasnn eitli nedenleri vard. rnein, Mustafa Kemal, ttihat ve Terakki dneminden beri kar olduu bir anlay yeni dnemde hayata geirdi: ya siyaset ya ordu! Yani siyasetle uramak isteyen paalar niformalarn karacaklard. Kzm (Karabekir) Paa, Ali Fuad (Cebesoy) Paa, Hseyin Rauf (Orbay) Bey gibi isimler niformalarn karp politika yapmaya karar verdiler. Frkann safnda yer alanlarn banda, eski ttihatlar, ordudan ayrlmak zorunda kalan ksknler, devrimlere mesafeli duranlar, Cumhuriyeti istemeyen hilafet yanllar vard. TCF, bir cephe rgt hviyetindeydi; her eit grten muhalif vard. Hepsinin kar olduu isim Mustafa Kemal ve devrimleriydi ! Ne yaptklarn, ne de yap tarzn onaylyorlard. Onlara gre Mustafa Kemal diktatrd! Hadi saltanat neyse de, hilafetin kaldrlmasn bir trl kabul

edemiyorlard. Ve Mustafa Kemal kartl onlan gericilerle ibirliine kadar gtrd. Frkada arlk ttihatlardayd. rnein yaplan araseimlerde eski zmir valisi Rahmi Bey ve Halil (Mentee) Bey TCF listesinden aday olmular, ancak kazanamamlard. TCF'nin Meclis'te otuza yakn yesi vard. Bu isimlerin hepsi, Yunanistan'la olan mbadele srasnda yaplan yolsuzluklar bahane ederek Cumhuriyet Halk Frkas'ndan ayrlmt. TBMM genel kurullarnda tpk birinci Meclis'in tekrar sahneler yaanmaya baland. Otuz muhalif milletvekili hkmeti hemen her gn topa tutuyordu. Hedef, hkmet gibi grnse de aslnda ankaya Kk'yd. Anayasal dzen ierisinde "tek kiilik zorba ynetimlere" kar olduklarn belirtiyorlar; din dn ve inanlara sayg isti318 yorlar; yabanc sermaye yatrmlarn destekliyorlar; basn zgrlnden yana tavr alyorlar; belediye bakanlarnn atamayla deil seimle i bana gelmesini istiyorlard... Meclis'te gergin gnler yaanyordu. Mustafa Kemal muhalefetin nn kesmek iin smet Paa'y babakanlktan alp yerine daha liberal bir isim olan Ali Fethi (Okyar) Bey'i atad. Bu atama ortam biraz yattrr gibi oldu. Ama nce Ardahan Milletvekili Halid Paa'nm Afyon milletvekili Ali (etinkaya) tarafndan vurulup ldrlmesi ve arkasndan eyh Said syan lkeyi ve Meclis'i daha da gerdi. stelik d politikada Musul sorunu Trkiye'nin ban artyordu... Musul aslnda Birinci Dnya Sava'nda kaybedilmemiti. Hatta Mondros Mtarekesi'nde Musul Osmanl vilayetiydi. ngiltere Musul'u mtareke sonrasnda igal etmiti. imdi ise petrol zengini bu blgeden kmak istemiyordu. Lozan Konferans'nda da taraflar uzlamaya varamamt. Trkiye Musul'da en youn nfusa Krtlerin, sonra Trklerin sahip olduunu, hatta Krtler ile Trklerin aslnda ayn rktan geldii tezini savunuyordu. Sanki eyh Said syan, Krt ile Trk'n ayn olmadn gsterebilmek iin karlmt! On ehri kapsayan eyh Said syan Trkiye'yi sadece diplomasi masasnda gszletirmemi, savatan yeni kan ekonomisini de zayflatmt. Ayaklanmann ardnda "ngiliz parma" vard! syan karsnda ciz kalan Ali Fethi (Okyar) hkmeti ekildi. Yeni kabineyi smet Paa kurdu. te Dr. Tevfk Rd bylesine zor bir dnemde Dileri bakanl koltuuna oturmutu. Kabinenin ilk icraat hkmete geni yetkiler veren Takriri Skn Kanunu'nu karp, stiklal Mahkemeleri'ni tekrar kurmak oldu. Ve 31 mays 1925'te ayaklanma bastrld. eyh Said ve 39 arkada Diyarbakr'da Ulu Cami nnde idam edildi. Sonra muhalefet susturuldu. 3 haziranda Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kapatld. Eref Edib, Velid Ebzziya, Abdlkadir Kemali (t), Fevzi Ltfi (Karaosmanolu), Sadri Edhem, Ahmed Emin (Yalman), Ahmed kr (Esmer), Suphi Nuri (leri) gibi gazeteciler yazlaryla halk kkrttklar iddiasyla stiklal Mahkemeleri'nde yarglandlar.

Cumhurbakan Mustafa Kemal'in affyla kurtuldular. Devrimciler, gericilikle mcadelede kararlyd...

319

25 kasmda apka giyilmesine ilikin kanun Meclis'te kabul edildi. Kanun teklifini Meclis'e getiren Konya Milletvekili Refik (Koraltan)Bey'di!1 Anlarm en ince ayrntlaryla dile getirmesiyle nl Fahreddin (Altay) Paa o gnleri yazar Taylan Sorgun'a yle anlatt: Yl 1925. Bu senenin en nemli olay Atatrk'n milletimizin bandaki fesi atarak apka giydirmesi ve kyafetine benzetmesi olmutur. En zc olay da Latife Hanm'dan ayrlmasdr. Bu ayrln onu ok zdn fakat bunu kimseye hissettirmemeye alt hissediliyordu. Odasnda "Bar yank blble dndm" trksn aldrarak hznlendii duyulmutu. Sene sonunda zmir'e geldi. retmenler topluluunda konuurken gen bir retmen kz (Afet nan) dikkatini ekti, gece Trk Oca'nda verilen bir msamerede onu locasna davet etti, beni de ard, "retmen hanm" diye tantt. Hrmetle selamladm. ok gen, sar sal, mavi gzl, kibar tavrl bu retmen bayan u tarzda anlatmaya balad: "Ailesi Selanik'te bizim aileye akraba denecek kadar yakndr. Kendisine burada tesadf ettiime sevindim. Annesi lm, babas gen bir kzla evlenmi, bu da hayatn kazanmak iin retmen olmu. Okumaya ok merakl, fakat tahsilini ilerletmeye imkn bulamyormu, kzm olmay kabul etti. Ankara'ya gelecek, hem retmenlik yapacak hem de tahsilini ykseltmek imknn bulduracam." Atatrk'n zntsn giderecek bir arkada bulmu olmasna hepimiz ok sevinmitik (...) Saat 20.30'da Atatrk tarafndan yemee arldm. Salonda mzik alyordu. Atatrk, kzlarn eitimi iin, Yahudi hizmetisiyle birlikte svire'den zel getirtilen Madam Baver ve manev evlat edindii drt kk kzla yeil odada oturmu neeli neeli konuuyordu. nnde bir kadeh rak ile biraz leblebi vard. Bana da karsnda yer gsterdi. Bir kadeh de rak syledi. Garson Saib'e smet Paa ve Dr. Tevfik Rd Bey'in hemen gelmeleri iin telefon edilmesini emretti. Dr. Tevfik Rd'nn gelecei fakat smet Paa'nm henz evine gelmedii bildirildi. "Dairesine telefon ediniz, mutlaka gelsin, bekliyorum" buyurdular. Biraz sonra Dr. Tevfik Rd Bey frak giyinmi, elinde krkl donuk siyah bir gece silindir apkas olarak ei, kzyla geldi. Biz o zaI. O gnn gazeteleri nasl apka giyilecei konusunda yaynlar yapyordu. nk garip olaylar yaanmaya balanmt. rnein izmir yaknlarnda bir kasabada erkekler, snr dna karlm bir Ermeni'nin apka dkknndan aldklar tyl kadn apkalarn ba 320

manlar ne fraktan, ne de bu gibi apkalardan anlamyorduk. Biraz sonra nn de geldi. Ayakst birer kadeh iilerek sofraya oturuldu. (...) Sofradan kalknca, "Dans edelim" dediler. Gramofon ald, Atatrk Madam Baveri alarak gzel bir dans yapt, bunun adnn fokstrot olduunu Arastan rendim. Biraz ara verildi. Madam dansa kaldrmaklrm iaret etti. "Hi bilmem" dedimse de, "Olmaz, renmek lazm" diyerek madama, "Paaya retiniz" buyurdular. (...) Atatrk'n bir ara Dr. Tevfik Rd'nn kk yataki (11 yanda [S. Y.]) kz Emel gzne iliti. Onu okad. Fakat uzun salarm beenmedi, "Bunun modas geti" diyerek berberi Sabri'yi artt ve orada salar modaya uyar ekilde kestirdi. "Bak imdi daha gzel oldun, moday ihmal etmemeli" diyerek iltifatta bulundu. (mparatorluktan

Cumhuriyete, 2003, s. 339-343-345) 30 kasmda tekke, zaviye ve trbelerin kapsna kilit vuruldu. Kuran Kerim'in Trke'ye evrilmesi nerisi Millet Meclisi'nde kabul edildi. Uluslararas saat ve takvimi kullanmak iin yasa karld. Meclis krssnn arkasndaki duvara "Hkimiyet milletindir" levhas asld. ttihat ve Terakki'nin yapmaya cesaret edemedii devrimler tek tek yaama geiriliyordu...

Muhalif kanattaki Evliyazadeler!

Evliyazadelerin bir damad yeni dzenin inasna alrken, dier damad muhalifler arasndayd! Doktor Nzm, 20 temmuz 1925'te yaplacak seimlerde nasl tavr alnacana dair stanbul'da, eski Maliye nazn Selanikli Cavid Bey'in evinde yaplan toplantlara katld. Dnemin yeni bir parti kurmaya elverili olmadm syledi. Halkn Mustafa Kemal'e olan ilgisinin sona ermeden parti kurmann anlamsz olacan ileri srd. Ona gre parti kurmak iin zamana ihtiya vard. Doktor Nzm hemerisi Cavid Bey'in stanbul'daki evine birka kez gitti. Bu ziyaretlerin birinde sprizle karlat. Aslnda buna spriz de denemezdi, nk Doktor Nzm, Cavid Bey'in, iki yl nce svire Alpleri'nin tepelerinde Luzern Gl'nn stndeki Righi'de evlendiini duymutu. Selanikli Cavid Bey'in ei liye Hanm, Sultan II. Abdlhamid'in en sevdii olu Burhaneddin Efendi'nin eiydi. Ancak Burhaneddin Efendi'den boanmt. liye Hanm Cavid Bey'le
321

daha nceden tanyorlard. Ailece sk sk yan yana geliyorlard. Bu evlilikten Osman iar (Yaln) dodu...2 Doktor Nzm eski ttihat arkadalaryla nadiren bir araya geliyordu, nk fazla gze batmak istemiyordu. Ama artk o ilk geldii gnlerdeki ekingenlii zerinden atmt. Mustafa Kemal'den srekli "Sar Paa" ya da "Gazoz Paa" diye bahsediyordu. Evliyazadelerin iki damad iki ayr gruptayd. Biri Dr. Tevfik Rd, iktidarda; dieri Doktor Nzm, muhalifleri perde arkasndan yneten ekip iindeydi...

Doktor Nzm kzm Robert Kolej'e kaydettiriyor

O dnemde Doktor Nzm'm bir baka derdi kz Sevin'in iyi bir okulda renim grmesiydi. Bir dnem Trk rencilerinin yurtdnda renim grmeleri iin aba sarf eden Maarif eski nazn Doktor Nzm, artk sadece kznn renimiyle ilgileniyordu. Sonunda stanbul'daki Robert Kolej'de karar kld. Sevin burada yatl okuyacakt. Kzm kendi elleriyle gtrp okula kaydn yaptrd. Sevin, Robert Kolej'deki Amerikal retmenlerin babasna gsterdikleri saygya hayret etti. Sevin'i Robert Kolej'in yatl blmne kaydettiren Doktor Nzm zmir'e dndkten sonra neredeyse her gn kzna mektup yazd. Bu mektuplarda, birinci retim ylnda derslerinin neler olduunu; ders programn nasl bulduunu; hangi dersleri sevdiini; retmenlerinin takdirini alp almadn; bo zamanlarda neler yaptm aynntlanyla yazmasn istedi. Mektup kdnn bir yzne Doktor Nzm, dier yzne Beria

Hanm yazyordu. Beria Hanm srekli kzndan ikyeti grnyordu. Neden sklkla mektup yazmadn eletiriyordu: Benim ne zaman stanbul'a geleceimi soruyorsunuz. stanbul'a gelmek kolay deil kzm. Seni grmek benim iin bir emel olmakla bunu yapabilmenin nasl mkl ve masrafl olduunu elbette bilmez deilsin. Senin hasretine ben senin iyiliin iin katlanyorum. Burada stanbul'daki gibi gzel ve havadar bir mektep olsayd seni istanbul'a gnderir miydim ? Bu hasretin acsn senin istikbalini dnerek g2. Selanikli Cavid Bey lme gitmeden nce olu Osman iar'. yakn arkada gazeteci Hseyin Cahid Yaln'a emanet etti. Osman iar' Hseyin Cahid Yaln bytt ve ona kendi soyadn verdi. Cavid Bey'in akrabalarnn soyad Gerel'dir. Kardeleri, Mustafa efkat Gerel ve smail Kzm Gerel'in mezarlar Sabetayist mezarl olarak bilenen skdar'daki Blblderesi Mezarlg'ndadr.

322

ze alyorum. Sen de bunlar dnerek geceyi gndze katmak suretiyle al. Tarih: 30 kasm 1924 Sevin 27 aralk 1924 tarihinde yazd yantta babas Doktor Nzm' biraz hayal krklna uratt. Doktor Nzm, kznn okul hakknda bilgi vermesi yerine, ne yiyip ne itiini yazmasna kzd. Bu mektuplardan Doktor Nzm'in o gnlerdeki ruh halinden, bana nelerin geldiine kadar tm ayrntlar renmek mmkn. rnein trafik kazas geirdiini, Memduh Bey adndaki bir arkadann arkasndan drt yetim brakarak ldn, keza ablasnn ei Ouz'un da vefat ettiini reniyoruz. Bir ayrnt nemli: Sevin'i okulda ziyaret edenlerden biri de Sovyetler Birlii'nin istanbul konsolosuydu! Bir dier ziyareti ise Turan Bey. Turan Bey zahmet etmi mektebine kadar gelmi, dorusu byk insanlk gstermi. Bunu ne deden (Evliyazade Refik [S. Y.]) ne de Sedad Dayn yapmlardr. Sen de kendisine teekkr etmisin. ok iyi etmisin kzm. Bilakis bu hareketini beklemezdik. Turan Bey sana "Ne eksikliklerin var ?" dedii zaman verdiin cevap! Bak kzm byle eylerde vakann muhafaza etmeli, cevap olarak, "Teekkr ederim, bir eye ihtiyacm yoktur, olunca babama yazarm" demeliydin. Turan Bey'in sana yle sormas biraz nezakettir. Bu hatay Rus konsolosun ziyaretinde de yapmsn. Ben uzun zamandr isizim, tabidir ki senin de, benim de, annenin de birok eksiklerimiz vardr. imdi ben nme gelen dostumdan eksiklerimin alnmasn istersem o dostum, "Ne arsz adam..." demez mi ? Birka defadr bu ince noktay sana bilmnasip yazyorum. Benzer eletirileri annesi Beria Hanm da yapyordu: Sen kzm anneni zmekten zevk mi alyorsun ? Eer maksadn beni kahretmek ise, sana ihbar edeyim kzn ki tuttuun bu yol iyi bir yol olamaz... 10 ocak 1925 Yine bu mektuplardan, Evliyazade Refik'in olu Sedad'n o gnlerde stanbul'un en lks semti olan ili'de oturduunu; Evliyazade Naciye Hann'n kz Berin'in ayan zmir'de kuduz bir kedi srd iin tedavisini yaptrmak maksadyla istanbul'a gittiklerini reniyoruz...
323

Bu arada Beria Hanm da kznn hasretine dayanamayp soluu bir sreliine stanbul'da almt. Doktor Nzm sadece kz Sevin'e mektup yazmyor. Selanik'teki arkada Castro'ya Franszca yazd mektupta, babasndan kalan miras nasl alabileceini soruyordu.3 Doktor Nzm, ailesine daha rahat bir yaam sunmak iin Selanik'teki malvarlnn peinde koarken, 30 haziran gn hi beklemedii

bir durumla kar karya kalacakt...

3. Doktor Nzm'n babasndan kalan miras alabilmek iin ok aba sarf etti ama pek baarl olamad. Ancak kz Sevin, 1972 ylnda Selanik'e gitti, bata ar iindeki dkknlar olmak zere tm malvarln satt. Doktor Nzm'n torunu Tlin Hanm'n sylediine gre annesi Sevin Hanm Selanik'ten hayli ykl bir parayla dnmt. Bu arada torun Tlin Hanm, Alman imparatoru II. VVilhelm'in, dedesi Doktor Nzm'a hprlivp prri5i

On beinci blm 30 haziran 1926, zmir

Doktor Nzm, Karyaka Hayreddin Paa Caddesi'ndeki 18 numaral evinin kaps sabah saatlerinde alndnda bahesiyle urayor, aalarn altn apalyordu. Emniyet grevlileri soka doldurmutu. Emniyet adl ksm amiri Midhat Bey, evde arama yapacaklann syledi. Doktor Nzm, Midhat Bey'in Selanik'teki ocukluunu biliyordu. Doktor Nzm gvenlik glerini evine buyur etti. Niye geldiklerini anlamt!.. Polislerin Doktor Nzm'in evine baskn yapar gibi gelmelerine neden olan olayn balangc on gn ncesine dayanyordu... 17 haziran 1926'da zmir Polis Mdrl siyas ksm amiri Mehmed Ali'nin yanna kan Giritli evki, Mustafa Kemal'e suikast yaplacan ihbar etti. Polis mdrl vilayet binasnn alt katyd. Mehmed Ali Bey telala zmir Valisi Kzm (Dirik) Paa'nn1 makamna kt. Giritli evki bir kez daha dinlendi. evki saldry yapacak kiilerin sakland yerleri de syledi: Gaffarzade Oteli ve Ragb Paa Oteli. nce Gaffarzade Oteli polis mdr Mehmed Ali Bey ve ekibi tarafndan basld. Otelde saldn plann yapan Lazista eski milletvekili Ziya Hurid2 vard.
1. Kzm Dirik'in kz kran Hanm tiyatro sanats Muammer Karaca'yla evlendi. kran Hanm'n Muammer Karaca tarafndan karlarak evlenmesi gazetelerin manetlerine de yansd. Karaca'ya karma olay srasnda yardm eden ve daha sonra iftin nikh ahitliini yapan kiiler meslektalarndan Suzan Hanm ve Ltfullah Bey'di. Yani tiyatro sanats Glriz Sururi'nin anne ve babas. Vali Kzm (Dirik) Paa bu olay zerine grevinden istifa etti ama istifay Mustafa Kemal kabul etmedi. 2. Ziya Hurid I892'de Trabzon'da dodu. Osmanl ynetiminin kad ve valilerinden Hurid Efendi'nin oluydu. Hurid Efendi Erzurum Kongresi'ne katklar nedeniyle 1920'de milletvekilliiyle dllendirilmek :ndi. Ziya Hurid Almanya'da gemi ina mhendislii ve telsiz-telgraf zerine renim grd. Eskiehir'de retmenlik vamr. 525

Sonra Gaffarzade Oteli'nde dier suikastlar ele geirildi ve suikast giriimi "orap sk" gibi zld. Savc Hasan ve Ekmel beyler yakalanan suikastlarn ilk sorgusuna balad, ifadeler alndka olayn vahameti ortaya kyor, perde arkasnda bir sr tannm politikacnn, paann ad geiyordu. (Osman Selim Kocahanolu, Atatrk'e Kurulan Pusu, 2002, s. 45) Suikastlar neden Mustafa Kemal'i ldrmek istemilerdi? Birinci Meclis'ten atlan Ziya Hurid, Mustafa Kemal'i ldrmeyi kafasna birka yl nce koymutu. Bunu da kendi kiisel sorunu nedeniyle deil de, Mustafa Kemal'in Karadeniz kylarnn, Yahya Kaptan, Topal Osman, Ali kr gibi "byk adamlarm tek tek kymasn" gereke gsteriyordu!3 Tabi suikastn tek amac salt Mustafa Kemal'i ortadan kaldrmak deil, yeni iktidar, yeni rejimi ykmakt. Ziya Hurid, Enver Paa ve arkadalarnn 1913'te yapt Babli Baskn'nn bir benzerini hayata geirmek istiyordu...

Fikrini ilk at Maarif eski nazn Ahmed kr, Ankara eski valisi Abdlkadir, emekli albay Ayc Arif gibi eski ttihatlar suikasta destek vermilerdi. Bir dier iddiaya gre suikastm fikir babas ve finansman kayna Ahmed kr, organizasyonu stlenen ise Ziya Hurid ile Abdlkadir'di. Suikast nce Ankara'da Bakanlar Kurulu toplantsnda ya da Meclis'te yapmay planlamlar ama tetikilerin "Ankara'dan canl kamayacaklann" hesap etmeleri zerine vazgemilerdi. Burada nemli bir aynnty vermeliyim: Ziya Hurid'in Mustafa Kemal'e suikast hazrl iinde olduunu Ankara'da eski ttihatlarn ou biliyordu. yle ki, Hseyin Rauf (Orbay), suikastn Ankara'da olmamas iin aba sarf etmiti! Keza Adnan (Advar) Bey ve Halide Edib (Advar) Hanm, suikastn baansz olma ihtimaline kar Londra'ya gitmeyi tercih etmilerdi! Mustafa Kemal ve akadalannn Ankara'da bu kadar konuulan, tartlan bir suikast hazrln duymamas mucizeydi. Ziya Hurid'in kardei, suikast dneminde Ordu mebusu olarak Meclis'te bulunan Faik (Gnday) Bey, otuz yl sonra 3 eyll 1956'da Dnya gazetesine yapt aklamada, suikast paalann bildiini itiraf etti! Hatta Kzm Karabekir Paa'nm suikasttan on
3. Gnmz insanna bu suikastn nedeni son derece sama gelebilir. Ama dn gerekten yleydi. rnein, Enver Paann Kafkasya macerasnda bir dnem yannda olan Kuuba Erefin kardei Hac Sami, Enver Paa'nn intikamn almak iin, 1927 ylnda gizlice Yunanistan zerinden Anadolu'ya gelmi, Mustafa Kemal'e suikast dzenleyecek r\\\\<
CTrlfrivlp oi-Hii rarmarln

526

gn nce, smet Paa'nm cumhurbakan olup olamayacan kendisiyle konutuunu yazacakt... Eylemciler Ankara olmaynca bu kez suikast zmir'de yapmaya karar verdiler. Ziya Hurid'in ynlendirdii saldn ekibinin banda, emekli jandarma yzbas San Efe Edib vard. Mill Mcadele gnlerinde Refet (Bele) Paa'nn Ege yresindeki faaliyetlerine yardmlanndan dolay, San Efe Edib'e, Deirmendere'de Rumlardan kalma bir iftlik hediye edilmiti. San Efe Edib'e, opur Hilmi, Laz smail, Grc Yusuf ve Giritli evki yardm edecekti. Saldr 15 haziran gn zmir Kemeralt'nda gerekleecekti. Ancak Mustafa Kemal 14 haziranda Bursa'ya ulat -ve nedeni hl bilinmemekle birlikte- zmir'e van tarihini bir gn erteledi. Gezi programnn deimesi zerine San Efe Edib suikast beklemeden zmir'den aynld. San Efe Edib'in zmir'den aynlmasmdan phelenen motorcu Giritli evki kendini kurtarmak iin suikast ihbar etti...

Krk dokuz kii gzaltna alnd

Suikast ortaya kanlnca Mustafa Kemal gezisine kald yerden devam etti; 16 haziranda zmir'e geldi. Burada nl szn syledi: "Benim naiz vcudum bir gn elbet toprak olacaktr, fakat Trkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktr!" 18 haziranda hkmet, Kel Ali (etinkaya) bakanlndaki Ankara stiklal Mahkemesi'ni olay sonturmakla grevlendirdi. Yaplan ilk soruturmalar sonucu, birinci Meclis'teki muhalifler, ittihat ve Terakki Cemiyeti ile Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn eski yelerinden oluan krk dokuz isim gzaltna alnd. San Efe Edib, Lazistan eski mebusu Ziya Hurid, Laz smail,

Grc Yusuf, opur Hilmi, Lazistan eski mebusu Necati, zmit Mebusu kr, Ordu Mebusu Faik, Sanman Mebusu Abidin, Eskiehir Mebusu Ayc Arif, Maliye eski nazn Cavid, olak Salaheddin, Trabzon eski mebusu Rahmi, Erzurum Mebusu Hazm, Mersin Mebusu Besim, Afyon Mebusu Kmil, Gmhane Mebusu Zeki, Tokat. Mebusu Bekir Sami, zmit Mebusu Mustafa, Bursa Mebusu Necati, Bursa Mebusu Osman Nuri, Erzurum Mebusu Rd Paa, stanbul Mebusu smail Canbulad, Kara Vsf, Karyaka'dan Bahvan dris, ahin avu, ihtiyat subaylanndan Bahaeddin, Baytar Albay Rasim, Di Dokton evket, Ziya Hurid'in
327

kardei Fazl, Kad namyla tannan Hseyin Avn, Trabzonlu Nimet Naciye, Lazistan eski mebusu Necati'nin kardei Hasan Tahsin, kaynbiraderi Hasan Rza ve orta Mustafa Efendi bu liste arasnda yer alan isimlerdendi. ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin ekirdei "Ittihad Osman" kurucusu Bakl Hseyinzade Ali de gzaltna almanlar arasndayd. Mustafa Kemal'le yollan aynlan Kzm (Karabekir), Ali Fuad (Cebesoy), Refet (Bele), Cafer Tayyar (Eilmez), Mersinli Cemal paalar da gzaltna alnanlardand. Babakan ismet (nn) Paa, Ankara Etlik'teki evinde yaplan bir operasyonla gzaltna alnan Kzm Karabekir'i emir verip serbest braktrd; ancak stiklal Mahkemesi Bakan Kel Ali, Kzm Karabekir'i tekrar gzaltna aldnp, tutuklatt. Hatta devreye Cumhurbakan Mustafa Kemal girmese Babakan smet Paa'y da gzaltna aldracakt. Keza bu konuda da Mustafa Kemal ile smet Paa anlamazla dmt. Mustafa Kemal bizzat suikastlan da dinleyerek olayn arkasnda ittihatlardan Terakkiperver Frkas'na mensup birok kiinin ismini renmiti ve en yakn arkadalan bile olsa herkesin gzaltna alnmasn istiyordu, ismet Paa ise yaam boyunca olduu gibi serinkanlyd. Deliller tam ortaya kmadan operasyonlann kamuoyunda sevilen paalara kadar uzanmasna kar kyordu. Refet (Bele) Paa, Mustafa Kemal'in Selanik'ten hemerisiydi. Ali Fuad (Cebesoy) Paa ile Mustafa Kemal snf arkadayd. Dier paalarn durumu farkl deildi. Hepsi Ittihat'yd, hepsi Mil Mcadele'ye omuz vermilerdi. Ama Mustafa Kemal dne deil, yarna bakyordu. Peki ne olmutu da yollar aynlmt? "Temmuz Devrimi"ni gerekletirenler Cumhuriyet'e giden yolu dememi miydi ? Tank Zafer Tunaya'nn dedii gibi, "ikinci Mentiyet Cumhuriyet'in siyas laboratuvan" deil miydi ? Akl egemen klma mcadelesini ittihatlar balatmam myd ? "Temmuz Devrimi"ni gerekletiren kadrolar imdi kar devrimci mi olmutu? Cumhuriyet'e mi karydlar; Meden Kanun'a, apkaya, yeni takvime, tevhidi tedrisata m; yoksa tekke ve zaviyelerin kapatlmasn m kabul etmiyorlard ?4 Tm bunlarn tek yant vard: Osmanl reformculan ile Cumhuriyet devrimcileri kar karya gelmiti.
4. Falih Rfk Atay, ankaya adl kitabnda yazdna gre, Selanikli Cavid Bey'in srf lius:
{n knm-l .

328

iin zne baktnzda gryorsunuz ki Mustafa Kemal yalnz bir jakobendi!..

Gelelim tekrar suikast meselesine... stanbul'da, Ankara'da gzaltna alnanlar izmir'e getirildi, izmir halk paalar grmek iin rhtm doldurdu. Durumalar 26 haziran gn zmir Elhamra Sinemas'nda balad. Mahkeme Bakan Kel Ali (etinkaya), yeleri Kl Ali ve Reid Galib'di... Savc ise Necib Ali'ydi (Kka).5

Doktor Nzm tutuklanyor

Doktor Nzm 30 haziran gn evinden alnp izmir Polis Mdrl'ne gtrld. Polis Mdr Azm Bey'in odasna alnd. Ne Midhat Bey ne de Azm Bey neden emniyete getirildiini aklamyorlard. Doktor Nzm sinirlenmeye ve sabrszlanmaya balad. Bunun zerine Azm Bey, mahkeme heyetinin kendisine birka soru soracan syledi. Yllardr bandan o kadar olay geen Doktor Nzm evinin aranmas ve emniyete getirilmesinin alelacele bir soru iin olmayacan anlamt. Kk Talat (Mukara) ile Galatah evket'in gzaltna alnp ayr ayr odalarda tutulduunu rendi. Morali bozuldu. Az sonra ittihatlarn nemli isimlerinden, kendisi gibi izmir'de yaayan hemerisi Midhat kr'nn de (Bleda) karakola getirildiini duydu. Anlamt: bir devrin hesaplamas daha bitmemiti... Neden gzaltna alndn renince tepki gsterdi: "Beni Mustafa Kemal Paa'yla yzletirin, 'Suikast yaptn' derse kendimi asarm" dedi. zeri arand, kendisine zarar verecek maddeler alnd. Tek basma hcreye kondu. Ancak gnlerce ne ifadesi alnd ne de durumalara karld. Kimseyle de grtrlmedi. Sadece ei Beria'ya mektup yazmasna izin verildi. Doktor Nzm mektuplarnda mutlaka hep bir noktann altn iziyordu: "Susuzum ve bu hemen anlalacak." Bu arada Kel Ali bakanlndaki mahkeme 13 temmuz gn kararn aklad: alts milletvekili olmak zere on be kiiyi lme mahkm etti. Ve on hemen o gece, saat 03.00'te asld...
5. Ylmaz Karakoyunlu'nun izmir Suikast'n konu eden kitabnn ad Aliler Divon'dr. Ne var ki, onlar aslnda drt Ali'ydiler! nk idamlar yerine getiren kiinin ad da Se2 9

idam edilenler
Selanik dadsi'nde retmenlik yaparken ttihat olmutu. Selanik Hukuk Mektebi mdrl, Selanik Maarif mdrl grevlerinde bulunmutu. ttihat ve Terakki iktidarnda drt yl Maarif nazrl yapm; 1923 seimlerinde Mustafa Kemal'in muhalefetine ramen Cumhuriyet Halk Frkas listesinden Meclis'e girmeyi baarm; sonra Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'na semi, yazar Sleyman Nazif'in enitesi Ahmed kr Bey o gece aslan isimlerden biriydi... Dier bir isim smail Canbulad, Selanik'teki ilk ttihatlardand, istanbul Belediye bakanl ve valilii, Stockholm elilii, Dahiliye nazrl yapmt. Mustafa Kemal'i Anadolu'ya kmas iin ikna eden isimlerden biriydi. Malta esirliini yaam, 1923 seimlerinde Cumhuriyet Halk Frkas milletvekili olmutu. TCF'yi ilk kuran drt isimden biriydi. Bir dnem "kellelerim koltuklarna alp" II. Abdlhamid istibdadna

kar mcadele verenler imdi blnmt. O gn izmir valisi olan ve Mustafa Kemal'e kar yaplacak suikast ortaya karan Kzm (Dirik) Paa, ittihat ve Terakki Cemiyeti'ne smail Canbulad tarafndan alnmt! Ve Kzm Paa, o gece tek tek idam edilen arkadalarn seyrederken terden srlsklam olmutu...6 Mustafa Kemal'in o gece idam edilenler arasnda en ok zld isim hi kukusuz "Ayc" lakabyla bilinen Albay Mehmed Arifti. Snf arkadayd. 19 mays 1919'da Samsun'a ulaan Bandrma vapurunda o da vard... Ulusal Kurtulu Sava'nda 11. Tmen komutan olarak bulunduu srada negl dolaylarnda Mezit ormanlarnda aylkken yakalad ay yavrusunu hi yanndan ayrmayp, bytmesi nedeniyle "Ayc" lakabyla anlyordu. Mustafa Kemal'in srda, apknlk arkadayd. Halide Edib'in (Advar), Mustafa Kemal'e ikiz karde kadar benzettii Ayc Arif, idam sehpasnda arkadann kendisim affedeceini bekledi... Dier idam edilenler: Lazistan eski mebusu Ziya Hurid, tetiki Grc Yusuf, tetiki Laz ismail, tetiki opur Hilmi, emekli
6. Ad Nuriye'ydi. ehremini Rdvan Paa'nn kzyd. Konaklarda, kklerde bym, sultanlarn grd ihtiam grmt, ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin nde gelen ismi ismail Canbulad'la evlendi. Kocasnn tehlikeli yaamna ayak uydurdu ama fitareke'de on drt yandaki tek olu Safi'nin ispanyol gribinden lm ona ilk darbe oldu. Sonra izmir Suikastma ad kart iddiasyla kocas ismail Canbulad idam edildi. Ve sonra Doktor Nzm'n ei Beria'yla ayn kaderi paylat: hafzasn kaybetti!.. Bizim tarihimiz

330 331

yzba ve ttihat silahor San Efe Edib, emekli baytar albay Rasim, Saruhan Mebusu Abidin, Sivas Mebusu Halis Turgut, Erzurum Mebusu Rd Paa, Trabzon eski mebusu ve Adliye vekili Hafz Mehmed. Gyaben lme mahkm edilen ttihatlarn nde gelen isimlerinden, ae eski nazn Kara Kemal 27 temmuzda, yakalanacan anlaynca kafasna dayad tabancasyla intihar etti. nl ttihat fedai ve Ankara eski valisi, smet Paa'nn Harbiye'den snf arkada Abdlkadir ise, Bulgaristan'a kaarken atalca'da yakaland ve hemen 31 austos gn idam edildi... Bu arada Kzm (Karabekir), Ali Fuad (Cebesoy), Refet (Bele), Mersinli Cemal paalann yarglanmas orduda huzursuzluk yaratt. Bunun zerine paalar Cumhurbakan Mustafa Kemal'in zel isteiyle beraat etti. Geriye kalan Doktor Nzm, Selanikli Cavid, Midhat kr (Bleda) gibi ittihatlarn "beyin kadrosunun" yarglanmas Ankara'da srecekti...

Evliyazadeler Paris'te
Evliyazadeler, damatlar Doktor Nzm'n adnn suikast giriimine karm olmasndan ok korktular. Doktor Nzm'n sada solda Mustafa Kemal'e ilikin olarak, "Gazoz Paa", "Kk Napolyon", "San Paa" gibi yaktrmalarda bulunduunu biliyorlard ama tepkisini suikasta kadar gtreceine inanamyorlard. Bu arada einin tutuklanmas Beria'nn ruh saln iyice bozdu. Odasndan hi dan kmyordu. Aslnda "kanlmyordu" demek daha doru olur. Evliyazade Refik Efendi, kznn moralini dzeltmek ve tutuklamalarn kendisine kadar uzanacandan ekindii iin, Beria'y alp Fransa'ya gitti.

Doktor Nzm'n kz Sevin Robert Kolej'deki renimi yanm brakt. n Paris'te yeni bir- hayat bekliyordu. Beria doktor doktor dolatrlyordu. Sevin'e, sesi gzel olduu iin an ve piyano dersleri aldnlyordu. Evliyazade Refik Efendi'nin iki olu Ahmet ve Sedad Sorbonne niversitesi'nde okuyorlard. ki karde frsat bulduka babalaryla birlikte Paris'i geziyorlar ve at yanlann takip ediyorlard. Paris'teki at severler arasnda Evliyazadeler tannmaya balamt. Evliyazade Sedad baz koularda jokeylik bile yapyordu. Hatta bir yana katlabilmek iin kilo vermesi gerekince, hemen rejime girmi ve ksa srede on kilo vermiti. Ksa srede bu kadar kilo vermesine herkes amt. Ancak sonra anlalmt ki, sedad rejimle kilo vermemi, verem olmutu! Paris'teki tbb olanaklar sayesinde hastal zor da olsa yenebilmiti. O gnlerde zmir'den yurtdna kan sadece Evliyazadeler deildi. Soruturmann kapsamnn her geen gn bymesi ve ittihatlar hedef almas birok kiiyi korkuttu. Bunlardan biri de zmir eski valisi Rahmi Bey'di! Rahmi Bey'in Rusya'ya gitmesi hayatn kurtaracakt...

Doktor Nzm Ankara'ya naklediliyor

Doktor Nzm ise 17 temmuz sabah yediyi eyrek gee kalkan trenle Ankara'ya yol alrken, kendisini nasl bir sonun beklediini bilmiyordu... Ankara'nn Cebeci semtindeki stiklal Mahkemesi salonunda yaplan ilk durumaya, 19 temmuz gn kt. Mahkeme bakan Kel Ali (etinkaya) kimlik tespitinden sonra Doktor Nzm'a kinci Merutiyet'e kadar olan yaamn anlatmasn istedi. Doktor Nzm, bir dnem ttihat ve Terakki Cemiyeti iinde birlikte alt Kel Ali'ye, Selanik'le balayp, Asker Tbbiye, Paris, Selanik ve zmir'de sren yaamm zet halinde anlatt. Kel Ali Doktor Nzm'n anlattklann szn kesmeden, soru sormadan dinledi. Sonra bir retmen tavnyla, "imdi de Balkan Sava'na kadar olan blm anlat" dedi. Doktor Nzm, Balkan Sava sonuna kadar ttihat ve Terakki Cemiyeti Merkezi Umumsi 'nde altn, yalnz bir yl umum ktip olarak grev yaptn, bir kez Bosna-Hersek sorununa ilikin lobi yapmak, bir kez de Trk rencilerin Avrupa'da renim grmelerine olanak salamak amacyla yurtdna ktm, Balkan Sava srasnda Selanik'te Hilali Ahmer Hastanesi mdr ve batabibi olarak memleketini savunduunu syledi. Selanik'in dnn ardndan Atina'da on bir ay tutuklu kaldn, sonra stanbul'a gelip yine ttihat ve Terakki Cemiyeti'nde grev yaptn da anlatt. Mahkeme bakan Kel Ali, Osmanl Devleti'ni Birinci Dnya Sava'na sokmak iin hangi faaliyetlerde bulunduunu sordu. Kel
332

Ali, Midhat kr (Bleda), Sleyman Asker ve Doktor Nzm'n savaa girilmesini tevik ettiklerini dnyordu. Doktor Nzm kendisinin deil ama bugn babakanlk koltuunda oturan ismet (nn) Paa'nn Birinci Dnya Sava'na bir an evvel girilmesi iin altn syledi! Babakan smet Paa'yla

ilgili szleri ortam gerginletirdi. Kel Ali, Doktor Nzm' olaylar saptrmak ve yaptklarn gizlemekle sulad. Ortamn daha da gerginlemesi zerine durumaya son verildi.

Hapishane gnleri
Doktor Nzm, eni 18, boyu 15 adm olan odasnda tek bana kalyordu. nceleri kitap okumalarna izin verilmiyordu. Bu yzden Doktor Nzm sklkla zihin egzersizleri yapyor, aklnda kalan iirleri ya da etkisinde kald makaleleri hatrlamaya alyordu. Tpk dier mahkmlar gibi tm gnn pijamayla geiriyordu. Tahtakurular, pireler ve sineklerden rahatszd. Scak su olmadndan souk suyla banyo yapyordu. Bazen kolonyayla tm vcudunu sildii de oluyordu. Genel temizlik cuma gnleri yaplrd. Koular silinir, araflar deitirilirdi. Kendilerine zarar verirler endiesiyle yanlarnda jilet bulundurmalarna izin yoktu. Doktor Nzm tra olmak istediinde jandarmalara haber verirdi. Yemek saatleri dzenli deildi Anadolu Lokantas'ndan getirilen yemekler ona ei Beria'mn zeytinyal yemeklerini aratyordu. Kimi zaman birka gn arka arkaya ayn yemekler gelirdi. ounlukla yemekten sonra ispirto ocanda kahve piirirdi. Durumalarn olmad gnlerde savunmas iin hazrlklar yapyordu. Kendisinin deil, bir dnemin savunmasna hazrlanyordu. Enver Paa, Talat Paa ve Cemal Paa ldrlm, bir dnemi savunmak sadece birkann omuzlarna kalvermiti... Hapishanedeki tm tutuklulara yalnz bir jandarma dyordu. Bu yzden bir eye ihtiya duyduunda jandarmaya sesleniyordu. Grevli jandarma kimi zaman ayn anda gelen isteklere yetiemedii iin yantn hep ge alyordu. Doktor Nzm'n ounlukla istedii kt ve kalemdi... Ei Beria'dan gelen mektuplar "grldkten" sonra Doktor Nzm'm eline ulayordu. Doktor Nzm da eine yazd mektuplarn sansrlenmemesi iin zen gsteriyordu. Ankara'daki tutuklularn ziyaretine kimse gelmeye cesaret edemiyordu. Sadece mahkeme yesi Kl Ali hemen her gn ge333

lip hatrlarn soruyor, ihtiyalar olup olmadn reniyordu.7 Cavid Bey'i cezaevinde ziyaret edebilen tek dostu Akam gazetesinin sahibi ve gelecein Dileri bakan (1947-1950) Necmeddin (Sadak) Bey olmutu! Doktor Nzm'n ikinci durumas 21 temmuz gn yapld. Mahkeme heyeti Doktor Nzm ve arkadalarnn neden yurdu terk ettiklerini anlatmasn istedi. lk durumadaki sorulardan kukulanmt ama artk emindi; mahkeme Mustafa Kemal'e yaplan suikast giriimini sorgulamyor, bir dnemle hesaplayordu. Mahkeme ttihatlarn gelir kaynaklarndan, yurtdnda nasl geindiklerine kadar her ayrnty soruyordu. Mahkeme soruyor, Doktor Nzm bkmadan usanmadan yantlyordu. 22 temmuz gn yaplan nc duruma, Doktor Nzm'n zmir'e geldikten sonra neler yapt zerine younlat. Mahkeme 1923'te seim karan alndktan sonra stanbul'da Maliye eski nazn Cavid Bey'in evinde Kara Kemal, smail Canbulad, kr Bey gibi isimlerle neden toplandklarn aklamasn istedi.

Doktor Nzm, ei ile kzlann grmek iin stanbul'a gittiini, Cavid Bey'in daveti zerine evine uradn, burada on iki arkadann daha bulunduunu ve sohbet ettiklerini anlatt. Doktor Nzm'n ifadesi pek doruyu yanstmyordu. nk Cavid Bey, toplant iin zmir'den Rahmi Bey ile Doktor Nzm' zel olarak ardklann sylyordu. Mahkemenin "toplant", Doktor Nzm'n "sohbet" dedii grmenin ierii, milletvekili seimlerindeki tavn belirlemekti. Doktor Nzm, evde bulunanlann ortak grnn blok halinde Cumhuriyet Halk Frkas adaylanm desteklemek olduunu syledi. Mahkeme, Doktor Nzm'a inanmyordu. nk, Doktor Nzm'n evinde yaplan aramada, stanbul'daki toplantda anlamaya varlan dokuz maddelik bir parti program tasla bulunmutu. Kel Ali'ye gre bu, parti kurma almas yaptklarnn ak bir deliliydi. Doktor Nzm, dokuz maddelik program taslan, Kara Kemal'in zmir'deki evine gnderdiini ve byle bir projeyi nasl bulduu konusunda fikrini sorduunu ama mektuba yant vermediini aklad. Aynca bu program ne kimseye gstermiti ne de bi7. Yllar sonra basnda Kl Ali'nin olu Altemur Kl ile Cavid Bey'in olu iar Yaln'n arkada olmalar ve yan yana gelip rportajlar vermesi ok kiiyi artmtr. Oysa, Kl Ali'nin cezaevinde yapt insan yardmlar, ileride oullarnn arkadalk kurmalarna neden olmutu. Ayrca her ikisi de Nianta'ndaki English High School'da okudular; jret335

riyle tartmt. stelik bunun suikast teebbsyle ne ilgisi olabileceini anlamakta zorlandn syledi. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'na bile girmediini anmsatt. Doktor Nzm muhalif bir parti kurmann mmkn olmadn bildiini, bunun Mustafa Kemal'in nutkundan kolayca anlaldn szlerine ekledi. Mahkemede Doktor Nzm'n, tpk kinci Merutiyet ncesinde olduu gibi halk arasnda dolaarak propaganda yapt iddia ediliyordu. Doktor Nzm, izmir'deki gnlerini anlatt: zmir'e geleli drt seneye yakn zaman geti. eme ilesine yaptm gnlk seyahatten baka eski zmir vilayetinin ne sancana ne bir kazasna hatta ne bir nahiyesine gitmiimdir. zmir'in en cra bir yeri olan, Daragoz'da emsali bir fabrikann brolarnda teneke emberi, petrole mahsusu ile Rus messesesi ile sabahtan akama kadar petrol ve benzin tenekeleri veya buz kalplarn satmakla ve bu meguliyetten artan zamanm da evimdeki bahemle ve aileme refakatle geiririm. 23 temmuz 1926. "Temmuz Devrimi"nin on sekizinci ylyd. Doktor Nzm zgrlnden uzak, hapishanedeki hcresinde skntyla volta atp duruyordu. Kar hcrede bulunan Maliye eski nazn Cavid Bey de, bu bayram gn camna kk bir bayrak dahi aamamann skntsn yayordu. Aklna ampanya aldrp gnn anlam nedeniyle birer kadeh Doktor Nzm'a ve cezaevi komutanna ikram etmek geldi, istei kabul edilmez diye fikrinden vazgeti. 2 austos gn yaplan duruma hareketli geti. Sanklar mahkeme salonuna sngler arasnda getirildi ve sralara oturtuldu. Salonda silah ve sng akrtlar hkimdi. Durumann hareketli olmasnn nedeni, sanklarn sorgusu bitmiti ve savc Necib Ali (Kka) iddianameyi okuyacakt. Doktor Nzm, Cavid Bey'in sol tarafnda oturuyordu. Cavid Bey'in yannda, yllar boyu hep birlikte olduu can yolda Hseyin Cahid (Yaln) vard.8

Doktor Nzm'n zerinde glkurusu bir takm elbise vard. Sessizce nne bakyordu. Sanki yaplanlar protesto etmek ister gibi sakal brakmt.
8. Hseyin Cahid (Yaln) ile ttihatlarn nde gelen Maliye eski nazr Cavid Bey birbirleriyle ok samimiydiler. Mlkiye'deki yllarnda balayan arkadalklar lene kadar srd. Bu iki arkadan birbirinden hi ayrlmamalar nedeniyle, zellikle muhalifler kendilerine bir isim takmlard. O yllarda Avrupa'da dnyaya gelen yapk ikizler Radika ve Rodika'yla zdeletirerek, onlara "Radika-Rodika" derlerdi.

Savc Doktor Nzm' zmir Suikast'na karmak ve taklibi hkmet (hkmet darbesi) teebbsyle itham etti. Aynca, - Mtereke yllarnda yurtdnda Ankara Hkmeti aleyhine Enver Paa'yla gizli bir tekilatta almak, Batum seyahatine ve Batum Konferans macerasna katlmak; - Cavid Bey'in evinde yaplan gizli toplantya katlmak; - Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'na madd ve manev yardmda bulunmak ve idam edilen Ahmed kr Bey'e zmir'deki seim sonulan hakknda 17 eyll 1921 tarihli mektubu yazmak; - istiklal Mahkemesi bakannn sorduu sorulara verdii cevaplarda samimi ve doru olmamak; - Gizli bir tekilat adna izmir'de propaganda yapmak, pheli ifadeler ve szler sylemek; - Halil (Mentee) Bey'e yazd tarihsiz mektupta kendisinin himaye edilmesini istemi olmak; - zmir Suikast hazrlklanndan ve teebbslerinden haberi bulunmak; - Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Paa'ya kar tereddtl olmak ve mevcut iktidara kar dmanca davranmakla itham ediliyordu. Doktor Nzm'n evinde yaplan aramada "ele geirilen", Enver Paa'nn 17 eyll 1921 tarihli mektubu da davann nemli delillerinden biriydi!

Enver Paa'y savunuyor

Savcnn iddianamesinden sonra sanklarn savunmasna geildi. Durumalar austos ay boyunca srd. Doktor Nzm savunmasnda ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin para ilerini de anlatt. kinci Merutiyet ilan edildikten sonra zmir'de 30 000, stanbul'da 4 000 lira topladn, ancak cemiyetin para ilerine kanmadm; vatandalar arasnda tarla, arsa ve mcevher banda bulunanlann olduunu; bizzat kendisinin cemiyetin kasasna 70 000 altn teslim ettiini; sandkta 9 000 lira deerinde yzk ve amdan olduuna kadar bildii tm hesaplan aynntanyla ortaya dkt. Ne mahkeme sordu ne de dnemin gazeteleri bu konuya eildi, ama insan ister istemez merak ediyor: ttihat ve Terakki Cemiyeti kasasmdaki mcevherler, II. Abdlhamid'in Yldz Saray'ndan Selanik'e giderken kaybolan antasnn iinden kanlar myd?.. Doktor Nzm savunmasnda, yapt "sosyal uralarndan" bi337 le bahsetti. ttihat ve Terakki Cemiyeti dnda, Avrupa'ya Talebe Gnderme Cemiyeti; eski eserlerin tarihesini yazdrarak koruma altna alan, Asar Atikann Muhafazas Cemiyeti ve lkenin iktisad ynden kalknmas amacyla Bilgi Cemiyeti kurduunu ve ye olduunu belirtti. Ayrca Meni htikr Komisyonu araclyla, sava dneminde, alt kat ykselen fiyatlar aaya ektiklerini syledi. Doktor Nzm'a, Almanya ve Fransa'yla ilikileri soruldu. Trk

renci ve retmen deiimlerinde yapt katklarndan dolay Alman imparatoru tarafndan verilmek istenen dl bile reddettiini aklad. Sadece Alman imparatorunun zerine resmini yerletirdii vazoyu hediye almak zorunda brakldn syledi. Ama uruna on bir ay hapis yatt Hilali Ahmer'den bile dl kabul etmediini, bunun zerine kendisine bir sandk dolusu sosyoloji kitab hediye edildiini szlerine ekledi. Mahkeme heyeti Doktor Nzm'n duygusal bir insan olduunu biliyordu. Bu nedenle srekli "yurtdna katnz" szn tekrarlayarak onu sinirlendirmek istedi. Biliyorlard ki, Doktor Nzm sinirlenince azna geleni sylerdi. Ama hi sinirlenmemiti. Fakat, bir dnem birlikte alt arkadalarnn Enver Paa aleyhinde szler sarf etmelerine ok krlmt. Her seferinde, Enver Paa'nm "devrim arkada" olduunu, hatas yznden ehit dtn, Enver Paa'nm ruhunu tazip etmek istemediini, Ankara tarafndan kabul edilmeyiine ok zldn, buna ramen Ankara'nn namusunu kendisinden daha fazla koruduunu ve bu nedenle duygularna yenik dp bile bile lme kotuunu anlatt. Mahkeme heyeti ikna olmuyordu. Moskova ve Batum'da, Anadolu'daki Ulusal Kurtulu Sava'n baltalamak iin aba sarf ettiklerini syleyince dayanamad; Mill Mcadele'yi baaran Mdafaai Hukuk Cemiyeti'nin 179 ubesinin 164'n ittihatlar kurmam myd ? Anadolu'ya silah sevkiyatn kim yapmt ? Yurtiinde ve yurtdnda hangi ttihat lkesinin bamszl iin mcadeleye katlmamt ? Hl hkmet olarak grev yapan kadrolar, brokratlar hangi cemiyete, frkaya mensuptu?

Sabetayistlerin gc
25 austos gn sanklar son savunmalarn verdi. Cavid Bey'in savunmas krk dakika srd. Durumalar boyunca "neden Ulusal Kurtulu Sava'na katlmad" sorusuyla karlamt. Net yant vermediini dnerek savunmasnn arln bu sorunun yantna ayrd: "Bir akam, temmuzun ortalarna doruydu. Tanmadm bir zattan aldm tezkerede diyordu ki: 'Yarn stanbul murahhas (delegesi) olarak Sivas'a gider misiniz ?' O zat nihayet aradm, bulamadm. Fevziye Mektebi Mdiresi Nakiye Hanm' ardm. Dedim ki, 'yle bir tezkere aldm. Gideyim mi ? Gidebilir miyim ? Bu salahiyete (yetkiye) haiz miyim ?' dedim. Bu ilerle megul Adnan (Advar) Bey ve Halide Edib (Advar) Hanm'a gnderdim. Aldm cevapta 'Bu ilerle megul mahafil (toplanan kiiler) sizin murahhas olarak gitmenize muvafakat (kabul) etmemektedir' denildi. Ve iki gn sonra katm." Bu savunmada dikkat ekici iki nokta vard: stanbul'un igalinden sonra Cavid Bey 175 gn stanbul'da kaak yaam ve yakalanmamt! Cavit Beyi saklayanlarn banda Feyziye Mektepleri Mdiresi Nakiye Hanm geliyordu. Sabetayistler, Karakalerin liderleri Osman Baha'nn soyundan gelen Cavid Bey'i, hibir iz brakmadan stanbul'da 175 gn saklama beceresini gstermilerdi! Saklanma ve klk deitirme konularnda hayli becerikliydiler. Anmsaynz: hakknda II. Abdlhamid tarafndan verilmi idam karar bulunan Doktor Nzm'n, Selanik'te "Hoca Mehmed

Efendi" ve zmir'de "Ttnc Yakub Aa" kimliiyle rahata dolaabilmesi bunun ayr bir rnei deil midir? yz elli yldr gizlilik iinde yaayan Sabetayistler bu konuda ok maharetliydiler! Dier bir ayrnt: Cavid Bey, Sivas Kongresi'ne katlp katlmama kararn Nakiye Hanm'a m brakmt? Hayr! Cavid Bey, Nakiye Hanm'm kiisel grn deil, mensubu olduu Karaka Sabetayistlerin tavrn merak ediyordu. Peki neden Sivas'a gitmemiti ? Karakaler Anadolu'daki ulusal hareketin baarl olmayacana m inanyordu ? Yoksa Cavid Bey'in ifadesinde syledii gibi, Mustafa Kemal ve arkadalan onu yanlannda istememi miydi ? Cavid Bey gibi Avrupa'daki lobilere yakn bir ismi aralarnda grmek istememeleri doru olabilir mi ? Olabilir, nk istemedikleri baz isimler vard.

Karar: idam!
Cavid Bey'in ardndan Doktor Nzm da son savunmasn yapt: "Mddeiumumi (savc) beyin benim hakkmdaki en ar ithamlar benim gizli bir tekilata intisabm (girdiim) ve bu mnase339 betle Kara Kemal ve arkadalarnn tertip ettii suikast crmnden haberdar bulunmaklmdr. kr, Canbulad ve Kemal beylerle iki seneden beri ne grtm, ne muhaberem olmutur. En mukaddes eyler zerine yemin ederim ki, hadise, duyulmasndan evvel tamamyla habersizdim." Mahkeme heyeti inanm myd ? Ankara stiklal Mahkemesi kararn 26 austos 1926 perembe gn aklad. Mahkeme heyeti saat 17.00'ye kadar hi kimseyi salona almad. Saat 17.00'de baz sanklar salona getirildi. Doktor Nzm, Cavid, Filibeli Hilmi ve Yenibaheli Nail salona getirilmedi. Karar gyaplarnda okundu. stiklal Mahkemesi'nin Doktor Nzm hakkndaki karan uydu: Devlet ilerini iyi idare edemeyerek memleketi tehlikeye drp kam, Mill Mcadele yllarnda kurtulu mcadelesi veren milletin aleyhinde Berlin'den balayarak Moskova ve Batum'da kongreler dzenlemi, zaferden sonra lkeye dnerek lke idaresine sahip olmak istemi, suikast teebbslerine, gizlice kurduklan tekilatta karar vermi, gizli hedef ve amalann gerekletirmeye ynelik eylemler yapmtr... Doktor Nzm Ceza Kanunu'nun 55. ve 56. maddelerine aykm davrand iin idama mahkm edilmiti. Doktor Nzm dnda kiiye daha idam karar kmt: Selanikli Cavid, Yenibaheli Nail ve Filibeli Hilmi!.. Yurtdnda bulunan Rauf (Orbay) ve Rahmi beyler gyaplannda on yla mahkm olmulard.9 Kara Vsf, Kk Talat, Haindi Baba, Dr. Rusuh, polis mdr Azm, Eyb Sabri, Midhat kr, Salah Cimcoz, Hseyin Cahid (Yaln), Dr. Hseyinzade Ali, Ahmed Emin (Yalman) gibi ou ttihat otuz be kii beraat etmiti.

Son gece
Ayn gnn akam. Yani 26 austos 1926. Doktor Nzm gn boyu hakkndaki karan bekledi. Can ok skknd. O gn hi yemek yemedi. Ard ardna sigara iti. Kaln duvarlarla evrili hcresinde akam olmasna ramen lambasn yaktrmad. Gardiyan srar etti. "Yakn" diye emretti! "Yanmasa ne olur? Yoksa intihar ederim falan diye mi korkuyorsunuz?

Gnahkr deilim ki yle eyler yapaym. Merak etmeyin,

9. Rauf Orbay Cehennem Deirmeni adl hatratnda, I928'de Fransa'da, I929'da Msr'da ve 1932'de isvire'de kez suikast teebbsnden kurtulduunu yazyor! (2000, c 2, s. 226-230)

adaletin hkmn metanetle bekleyeceim" dedi. zerinde bulunan pijamayla yataa uzand. Sineklerden korunmak iin beyaz mendilini yzne rtt. Doktor Nzm susuz olduuna ve bacana Dileri Bakan Dr. Tevfik Rd'nn kendisini kurtaracana inanyordu. Saat 22.00 sulan... Hcresinin kaps ald. Anlamt. Yaam boyunca hakknda daha nce iki idam karan verilmiti. kisinde de yurtdndayd, kurtulmutu. Ve imdi yine idam cezasna arptrlmt ve ne yazk ki bu kez tutukluydu... Elleri kelepelendi. Blk komutannn odasna gtrld. Burada okunan karan soukkanllkla karlad ve "Adaletin hkmn metanetle kabul edeceim, merak etmeyin" dedi. Karann aklanmasndan sonra menkul ve gayri menkul tm mallann ei Beria Hanm'a ile kz Sevin'e braktn syledi. Sonra cebinden bir mektup kard. Mektubu idam karanndan nce o sabah kaleme almt. Mektubu uzatt, "Bunu eime ulatnr msnz" dedi. Son mektubuydu: Gzel Beriacm, Biraz evvel uzun bir telgrafnz aldm. Benim iin ok strap iinde kaldn anlyorum. Bundan dolay ok mteessir oluyorum. Yavrucuum, senin ve Sevin yavrumun bilakis zerine kasem (yemin) ederim ki ben tamamyla masum ve bignahm, bunu bir maksad menfaatle deil, tamamyla msterih olmann neden ileri geldiini anlatmak, seni de benim gibi msterih grmek iin yazyorum. Masumiyetime bu derece kani olduktan sonra adil olarak bir mahkemenin beni mahkm etmesine bir trl akl erdiremiyorum. Ve kuvvetle mit ederim ki korktuum netice yerine, inallah hepimizi sevindirerek ve bu strapl gnlere nihayet verecek bir karara mazhar olacam. Beriacm, byle gnlerde seni ne kadar aradm, ne kadar ok sevdiimi daha iyi anlyorum. Hayat zevciyeni bedbaht geirmeye sebep olduumdan m nedir bilmiyorum. Hatran, ehren zihnimde temas eder etmez gzlerimin nemlendiini hissediyorum. Beriacm, seni alatmay hi arzu etmiyorum. Ama sen de beni mteessir etmemek iin metin ve mtevekkil ol da bana fazla znt verecek eyler yazma. Malum ya insan uzun zaman yalnz bana kalnca muhabbet ve effct hislerini kalbinde hissetmek zarureti olunca
540

tesir veren szlere kar ok zayf olur. Her gn jimnastik yaparak b tn asabiyetimi takviye ettiim halde, kalbimin asabiyetini bir trl kuvvetlendiremiyorum. Sevin'in mektebini dnyor musunuz? Pa ra iin skntda ise belki acentelik hakkmdan inkiafta (akta kalan) biraz param kalmtr, onlar isteyiver. Gzel gzlerinden hasretle perim yavrum Beriacm. Perembe, 26 austos 1926 Nzm Ankara'daki stiklal Mahkemesi drt kii hakknda idam karar

vermiti: Yenibaheli Nail: Birinci Dnya Sava'nda Tekilat Mahsusa'nn Trabzon ve yresindeki komutanyd. Sava sonrasnda Enver Paa'run kardei Nuri Bey'i Batum'daki cezaevinden kard. Enver Paa'yla Kafkasya'da bir sre birlikte oldu. dam kararn dinlerken, "Evet adilanedir, tamam adilanedir" dedi. damndan nce yazd mektubunda, "ocuklarma1 amcalar (Yenibaheli kr Bey) baksn" dedi. Ne tuhaf rastlant... Bir yl nce, Nail'in aabeyi Yenibaheli kr 1925 ylnda evlendiinde nikh ahitleri kimdi dersiniz: Kel Ali (etinkaya) ile Kl Ali Bey! Nikh ahitleri, bir yl sonra, stiklal Mahkemesi'nin iki yesi olarak Yenibaheli kr'nn kardei hakknda idam karar verdi. Yenibaheli Nail, "Konuyla kesin olarak hibir ilgim yoktur. Yalnz mahkeme bakan Ali Bey'i knamaynz. Doktor Fikret Bey'in bir sz beni idam ettiriyor" diyerek vasiyetinin oluna verilmesini istedi. Hapishane mdrne dnerek, "Bakan ve Kl Ali beylere selamlarm iletin, dargn olmadm syleyin" dedi. Yenibaheli Nail idam sehbasna yrd, masaya ktnda, "Ulus sa olsun, yurt payidar olsun!" diye banp daraacnn altndaki sandalyeye oturuverdi. Herkes ard, o da aknd. Cellat, kalkmasn isteyince glmeye balad. "Ne bileyim ben, her zaman sandalye grnce otururduk, meer bu baka sandalye imi; daha nce hi idam edilmediim iin terifatn (kuraln) bilmiyorum, kusura bakmayn!" dedi. ttihat fedailerinden, gzn budaktan esirgemeyen Enver Paa'mn yaveri Yenibaheli Nail'in son szleriydi bunlar... Ve bir dieri...
10. Yenibaheli Nail'in torunu nl reklamc Nail Keeli'dir. Bu ailede Nail ismi bao dan nta opror M^il Kprpli'nin hahamn aH rta Marlir Nail Kprpli'vHi 341

. avat doumlu olmasna ramen atalar Filibeli olduu "Filibeli Hilmi" diye tannyordu. Asker kkenliydi. Gerici 31 "\ Ayaklanmas'ndan sonra Hareket Ordusu'yla stanbul'a geien subaylar arasndayd. " R a s t antya baknz ki, 1913'teki Babli Baskn nda Enver Pann bir yannda Yenibaheli Nail, dier yarmda Filibeli Hilmi di! imdi birinin cesedi avlunun bir kesine braklmt. Dieri ise idam sehpasna kyordu. Son sz, "Vazifenizi yapnz. Beni asanlara hakkm helal ediyorum. Allahasmarladk" oldu. Ancak, tam idam edilirken masann devrilmesiyle yere dt. Yze gz kan iinde kald. Cellat, Filibeli Hilmi'nin yzn temizledikten sonra idam ilmiini boazna geirdi... Srada Maliye eski nazn Selanikli Cavid Bey vard. Karar yzne okundu. "dam" kelimesini duyunca sarsld. "Demek byle, yazklar olsun" dedi. dam sehpalar hapishanenin avlusuna kurulmutu. Cavid Bey sehpalara doru yrrken, son arzusunu sordular. Adl tabibe dnerek, "Hseyin Cahid Bey buradadr, selam syleyiniz, ocuklarmn ve refikamn gzlerinden psn" dedi. Ardndan sandalyeye kt, "Haydi, vazifenizi grnz" dedi. p boynuna geirilirken son sz "Zulmdr bu, zulm! Allah'n laneti zalimin stnedir" oldu.1 J

Maliye eski nazn Selanikli Cavid Bey idam edildikten sonra bir dier Selanikli, Doktor Nzm hapishane mdrnn odasna getirildi. Mahkeme karan okundu. Titriyordu... Sehpaya gtrld... Doktor Nzm'n boynuna ipi geiren, dier idam da gerekletiren Selanikli Cellat Ali'ydi. ip boynuna geirildiinde son szlerini syledi: Efendiler bu meselede katiyen alakam ve kusurum yoktur. Masumum."^
Yazdm gibi, Selanikli Cavid Bey, Karaka Sabetayistlerin lideri Osman Baba'nn sol d a n 8eli yordu. Bizzat bu kitabn yazan olarak, baz Karakalerin Cavid Bey'i astrd1 Mustafa Kemal'e hl mesafeli durduklarn ve onu eletirdiklerine ahit oldum. doktor Nzm, Selanikli Cavid Bey, Yenibaheli Nail ve Filibeli Hilmi Bey lm ce1950'r"1 ^ e r i n e getirilmesinin ardndan hemen o gece cezaevinin avlusuna gmldler. yllarn banda Cavid Bey'in ei liye Hanm'n giriimi ve dnemin cumhurbalus r^ ya r ln verdii emir zerine aslan bu drt ittihat'nn kemikleri cezaevi avan a'l n P Ankara Asr Mezarl'na gmld. Kitabn hazrlk aamasnda Avukat v ^-en giz mezarlarn yerini bulmak amacyla Ankara Asr Mezarl'nda aratrma Mu >ncak mezarlarn hanpi ada ve oarselde olduunun bilinmedii ortaya kt. Bir

342 343

Dr. Tevfk Rd'nn zor gnleri

Doktor Nzm'n idam bilgisi Paris'e ulatnda, Evliyazade Refik Efendi haberi kz Beria'dan saklad. zmir'e dnene kadar Evliyazade Naciye Hanm, Beria'ya Doktor Nzm imzasyla mektuplar gnderdi. Mektuplar bazen de Berin yazyordu... Ama bir gn, Beria gerei renecek ve bir daha onunla diyalog kurmak mmkn olmayacakt... Beria kendi hayatna ekilecekti sessizce... Refik Efendi bata olmak zere Evliyazadeler, Dileri Bakan Dr. Tevfik Rd'nn idam nlemek iin gerekli abay gstermediini dnyorlard. Aslnda Dr. Tevfik Rd de Doktor Nzm'n idam edileceini hi tahmin etmemiti. Bu nedenle Mustafa Kemal nezdinde pek giriimlerde bulunmamt. Sadece bacanann idam edildiini rendiinde hmla girdii Mustafa Kemal'in yanndan sinirleri yatm bir ekilde kmt. Mustafa Kemal, bacanann neden asldn soran Dr. Tevfik Rd'ye, "Asmak zorundaydm, yoksa onlar seni ve beni asacaklard" demiti! (Orhan Tahsin, Yeni Asr, 1978) Peki Doktor Nzm sulu muydu ? Hseyin Cahid Yaln, Siyasal Anlar adl kitabnda Doktor Nzm'n sulu olup olmad konusundaki dncelerini bir temele dayandryor: Doktor Nzm vard ki, zgrlk lksndeki hizmet ve zverilerinden tr arkadalarnn sayg ve gvenini tam olarak kazanm olmakla birlikte, son yllarda, belki de yann ilerlemi olmasndan tr, biraz fazla konuur, evresine de evresindekilere de dikkat etmez bir hal almt. Ortada bir suikast hazrl varsa, bunu yapanlar maddece bu ite hi yarar dokunamayacak olan Doktor Nzm'a ihtiyatszlndan ve boboazlndan tr byle dehetli bir srr haber vermezlerdi. (2000, s. 383) Uur Mumcu Gazi Paa'ya Suikast, Falih Rfk Atay ankaya adl kitaplarnda Doktor Nzm'n susuz olduunu yazyorlar. zmir Suikast'm Atatrk'e Kurulan Pusu adl kitabnda ayrntlaryla inceleyen yazar Osman Selim Kocahanolu'na, Doktor Nzm'n sulu olup olmad konusundaki fikrini sordum. "Doktor

Nzm'n bu suikastn dnda olmadn dnyorum" dedi. Terakki'nin kumlusundan itibaren her suikastndan 'olan Doktor Nzm'n, ttihat fedailerinin son suikast giden haberi yok muydu ? Kukusuz, Cavid Bey'in evinde nt yapmak, alma programlar hazrlamak, Terakkiperver mhuriyet Frkas'm perde arkasndan ynetmek su saylamaz. uras da bir gerek ki, suikast fikri, ev toplantlanndaki kkrt l a r sonucu domutu. ttihatlar tekrar bir hkmet darbesiy, i k t idara tama fikri, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kapatbnca asl ama haline gelmiti. Ancak 1913 Babli Baskn'n tekrarlama giriimi bu kez baarszlkla sonulanmt... Sonu: Doktor Nzm'n idam, Evliyazade ailesinin karlat ilk idamd. Ancak son olmayacakt...
ve

345

On altnc blm 2 eyll 1928, zmir

... ve uzaklarda gizlenir Karyaka, yapraklarn glgesinde, ilkbahar kendinden geer, uykuya dalar nee!..
Gustave Cirilli

Evliyazadelerin evinde bambaka bir heyecan yaanyordu. O gn Karyaka'daki konakta dn vard. Evliyazade Naciye Hanm'n kz Fatma Berin, Hac Ali Paazadelerin olu Ali Adnan'la (Menderes) evleniyordu. Evliyazadelerin yeni damad Ali Adnan ile Fatma Berin, birbirlerini ok eskiden tanyorlard. Ali Adnan genliinde Karyaka'da bisiklete binerken, bir kk kz hep onun yannda koard. rgl salar olmasa bir erkek ocuu andran Fatma Berin, Ali Adnan'n "Yanmda koma, dikkatimi datyorsun" demesine aldrmazd bile. Ali Adnan sinirlenip Fatma Berin'in rgl salarndan ekerek onu alatt olurdu. Ali Adnan ile Fatma Berin'in "bisiklet maceralar" yllar ncesinde kalmt. Her ikisi de kavgalarn oktan unutmutu. Ali Adnan'n Karyaka'da en yakn arkada, Hamdi Fuad'd (Dlger). Hamdi Fuad, bir sre nce Berin'in ablas Gzin'le evlenmiti. Ali Adnan ile Fatma Berin'in evlenmesine kim arac olmutu? ki ihtimal var. Birincisi Hamdi Fuad'n araclk yapmas. ikincisi ise daha gl olaslk: Ali Adnan'n days Refik'in kz Mesude birka yl nce Evliyazadelere gelin gitmiti. Mesude, Evliyazade Refik Efendi'nin olu Nejad'la evlenmiti. Ayrca Mesude'nin vey annesi Feriye Hanm ile Evliyazade Naciye Hanm yakn gryorlard. Feriye Hanm tpk Naciye Hanm gibi faal bir kadnd. rnein 1921'in kasm aynda zmir'deki tutsaklarn yaam koullarm dzeltmek iin zmirli Trk kadnlarn giriimiyle kurulan yardm komisyonunda aktif olarak grev almt. Bu tr sosyal faaliyetlerde sk sk yan yana geliyorlard. , r e k Mesude gerekse Feriye Hanm, yirmi dokuz yana gel' .. Adnan' evlendirmek iin ok aba sarf ediyorlar, ama Ali ' bir trl ikna edemiyorlard. Evlendirilmek istemelerinin

deni aile soyunun devamyd. Dndar akl hastasyd, Sami Fransa'ya gitmiti. Tek erkek Adnan'd. akrbeyli iftlii'nde yaanan bir olay Ali Adnan'n grn deitirecekti... Bir yl nce akrbeyli iftlii'nde bir cinayet ilendi. Cinayete nedeni Ali Adnan'd! Budakl Osman, iftliin eski khyalarndan biriydi. Bu nedenle Budakl ailesi iftlikte yayordu. Aye bu ailenin henz gelime andaki kzlarndan biriydi. Bir gn Budakllarn en kk olu Mehmed, kz kardei Aye'yi, iftliin beyi Ali Adnan'n konandan karken grd ve kardeini iki kurunla ldrd. Ali Adnan' da ldrmek istedi. O yllarda iftlikte Ali Adnan'la birlikte yaayan Edhem (Menderes) devreye girdi ve olaylar yattrd. Ali Adnan bitkindi, katil Mehmed cezaevine girmiti ama drt erkek kardei daha vard. Her an ldrlme korkusuyla yayordu. akrbeyli iftlii'nden ayrld ve Aydn'a yerleti. Araya ok hatrl dostlar girdi, Ali Adnan ile Budakllar bartrld. Hatta Aye'yi vuran Mehmed'e, Read (Ok) adndaki avukat Ali Adnan tuttu. Bu olayn zerinden ksa bir zaman getikten sonra Ali Adnan evlenmeye karar verdi. Kan davasmn srp srmeyecei daha belli ohnadan zmir'in tannm ailelerinden Evliyazadelerin, kzlar Fatma Berin'i, Ali Adnan'la evlendirmesini ok cesurca alnan bir karar olarak m grmek lazm ? Evliyazadeler Ali Adnan' damat olarak grmekte istekliydi. stelik bu evlilik Fatma Berin'e ramen gereklemiti. Fatma Berin bu evlilie souk bakyordu. Aklnda bir iftiyle evlenme dncesi yoktu. iftlik yaamm sevmiyordu. Bu nedenle evlilie raz olmad. Bir gn, her hafta sonu yapt gibi nce peki ailesinin ilettii Elhamra Sinemas'na, oradan da Ali Galib Pastanesi'ne gitmek iin hazrlk yapyordu. Naciye Hanm kz Fatma Berin'in odasna geldi. Berin kendisine "k giyin" denmesini ve ardndan sana, kyafetine srekli mdahale edilmesini hi anlamad. Annesinin daha nce yapmad davranlard bunlar. Fatma Berin aabeyi Samim'le birlikte evden kt. Sinemadan sonra pastaneye gittiler. Masalarn birinde Ali Adnan oturmaktayd. Berin gz ucuyla ona bakt.
346

Kar masada oturan gen adam, 1,70 boylarnda, bebek yzl, ekik gzl, sivri burunluydu; yank pekmez renkli salarn limonla yaptrm, kaln kalarn hafif inceltmiti; boyuna gre geni omuzlu, gzel elli, k giyimliydi. Ali Adnan'n hayat boyunca tercih edecei koyu renkli kruvaze takm elbisesi vard zerinde. Ayakkablan hep temiz, hep boyal olacakt. Bir dier vazgeemedii ise ipek oraplaryd. Aabeyi Samim'in "Tanmak ister misin?" sorusuna Berin ok sinirlendi ve hmla pastaneden kt. Hemen ardndan da Samim karak kz kardeinin gnln almaya alt. Ama zamanla Fatma Berin ikna edildi... Hep yazyorum: Evliyazadelerin kzlarnn evlenmelerinde hep bir tuhaflk var!.. iyi okulda okumu, Franszca'y anadili gibi konuan, piyano alan "Batl" Fatma Berin, tahsilini tamamlamam, iftlikte yalnz

yaayan ve her an ldrlme tehlikesi altnda bulunan Ali Adnan'la neden evlendirilmek istenmektedir? Fatma Berin'in birok talibinin olmamas imknsz. O halde Evliyazadelerin "Ali Adnan" srar nedendir? Kzlarn el stnde tutan, yetimeleri iin her trl olana seferber eden Evliyazadeler, Fatma Berin'in istememesine ramen ona neden srekli bask yapmtr? Ve Fatma Berin neden boyun emitir? Neden Aydn'in bir kynde yaamaya mecbur braklmtr ? Berin'in bu evlilii kabul etmesinin nedeni ya olabilir mi; yirmi yandayd. O dnem iin evlilik yan oktan amt. Peki ama neden? Ablas Gzin de ge evlenmiti; stelik kocas Hamdi (Dlger) Efendi'den ya bykt! Bir sr var!.. Ali Adnan ile Fatma Berin, bir gn Ali Galib Pastanesi'nde bir araya gelip, tantlar. Sonra birka kez daha bulutular. Ali Adnan, Fatma Berin'e akrbeyli iftlii'ndeki yaama uyum salayp salayamayacan soruyordu srekli. Fatma Berin ise Ali Adnan'dan bir sz istiyordu; siyasetle ilgilenmeyecekti ! Enitesi Doktor Nazm'n bana gelenler tm Evliyazade ailesi gibi Fatma Berin'i de ok sarsmt. Fatma Berin, babas Yemiizade zzet Beyin ruh salnn bozulmasnda, iinde yer ald ve o dnemde II. Abdlhamid istibdatna kar mcadele veren Itti347

hat ve Terakki Cemiyeti'nin gizli faaliyetlerinin de etkisi olduunu dnyordu. Daysnn kz Beria'nn ruh salnn bozulmasnda da siyasetin rol olduu fikrindeydi. Siyasetten nefret ediyordu... Ali Adnan, Fatma Berin'e siyasetle ilgilenmeyecei szn verdi. Aileler anlat ve 2 eyll 1928'de Ali Adnan ile Berin'in nianlar ve dnleri bir arada yapld. Ve... akrbeyli iftlii'ne nce Evliyazade Berin Hamm'n piyanosu gitti... Balay dn gen evliler iftliin yolunu tuttular. iftliin hanmn ve beyini yeni khya Gzkoyal Abdi (Ak) Aa karlad. Dededen kalan topraklar eskisi kadar olmasa da bir hayli geniti. iftlik, sulanabilir bir ovaya yaylmt. iftlikte on bir artezyen kuyusu vard. Aydn'dan gelen yol ile Koarl ynnden gelen yolun kesitii yerde ise bir kk vard. Kyller buraya "Kule" derdi. Kk iki katl, yedi odalyd. Yapmnda Macar ustalar almt. Evin yaknnda khya ve hizmetlilerin kald bir de ev vard. Bir dnmlk sebze bahesinde yetitirilen rnlerle iftlikte yaayanlarn ihtiyalar karlanrd. Ali Adnan iftlikle bizzat ilgileniyordu. Onun giriimiyle akrbeyli iftlii'nde son yllarda pamuk yetitirmeye balamlard. iftlik hayat Fatma Berin'i mutlu etmeye balad. Tek istemedii ve hayat boyunca sevmeyecei kii, einin yakn

dostu Edhem Bey'di!.. 1 haziran 1930'da hayatnda en ok sevdii olu Yksel'i dourdu. O gnlerde Trkiye yeni bir siyasal douma hazrlanyordu. Ve bu siyasal hareketin iinde, Berin'in muhalefetine ramen Ali Adnan da (Menderes) olacakt...

Serbest Frka
Paris Bykelisi Ali Fethi (Okyar), yapaca ziyaretin yeni bir partinin doumuna neden olacan hi talimin etmiyordu. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn olayl bir ekilde kapanmasnn zerinden be yl gemiti; zmir Suikast davasyla ttihatlarn yok edilmesinin zerinden ise drt yl...
348

Trkiye'de herkes artk kolay kolay yeni bir parti deneyiminin yaanmayacan dnyordu. Ta ki o ziyarete kadar... Paris Bykelisi Ali Fethi Trkiye'ye geldi. Mustafa Kemal Yalova'da dinleniyordu. Ziyaretine gitti. Ksa bir ziyaret iin gitmiti ancak alt gn Yalova'da kald. ok yakn arkadatlar. Ali Fethi, Mustafa Kemal'in szlerine deer verdii isimlerden biriydi. Ali Fethi, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin nemli kurmaylarmdand. Hatta bir dnem cemiyetin ktibi umumsi oldu. Mustafa Kemal'le birlikte "ttihat subaylarn siyasetten uzaklamasn" savunduu ve liberalizmi benimsedii iin Enver Paa ve arkadalaryla ters dt, Mustafa Kemal'le birlikte stanbul'dan uzaklatrlmak iin Sofya'ya eli tayin edildi. Birinci Dnya Sava'ndan sonra kurulan zzet Paa kabinesinde iki ay Dahiliye nazrl yapt. Mill Mcadele'ye Mustafa Kemal'i ikna eden isimlerden biriydi. 23 nisan 1920'de alan Byk Millet Meclisi'nin ilk bakan oydu. 1920-1925 yllan arasnda Ankara'nn en nemli "beyinlerinden" biriydi. Ali Fethi Bey, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn kurulduu gnlerde Mustafa Kemal tarafndan babakanla atand. Ancak eyh Said syan, nasl Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn siyasal hayatna son verilmesine sebep olduysa, bu frkaya hep hogryle bakan Babakan Ali Fethi'nin siyasal sonunu da hazrlad; Paris'e bykeli olarak atand. Be yldr Paris'te bulunuyordu. Mustafa Kemal, Yalova'da alt gn boyunca, Ali Fethi'nin ngiltere ve Fransa'dan rnekler vererek Trkiye siyasal sistemine ynelik eletirilerini dinledi. Ali Fethi, lkenin iinde bulunduu ekonomik skntdan kurtulabilmesi iin, Franszlarn yardma hazr olduunu ve bunu eli olarak kendisine bizzat bildirdiklerini syledi. Bizim ou tarih kitabmz der ki: "Mustafa Kemal bir muhalefet partisi kurduracakt, bu nedenle Paris'ten Ali Fethi Bey'i ard, ona parti kurduracan aklamadan, alt gn dinledi, sonra stanbul Bykdere'deki Necmeddin Molla'nn (Kocata) evinde, kafasndaki dnceyi Ali Fethi Bey'e at." "Mustafa Kemal kafasnda bir muhalefet partisi dncesi oluturmu ve buna uygun genel bakan bulmak iin Paris Bykelisi Ali Fethi Bey'i arp onu dinlemitir" tezi pek gereki grnmyor.
349

Dorusu, Ali Fethi gerek Yalova gerekse stanbul'da syledikleriyle Mustafa Kemal'i etkilemitir. Nasl yzyl nce, Londra Sefiri Reid Paa stanbul'a gelip ngiltere hkmetinin Osmanl Devleti hakkndaki grlerini Sultan Abdlmecid'e arz etmi, sonra ikisi, gerek ekonomik gerekse siyasal slahatlarn yaplmasna karar vermilerse, yzyl sonra benzer olay Yalova'da yaanmt. Mustafa Kemal, Ali Fethi'yi bu nedenle alt gn yannda tutmakla kalmam, stanbul'a da birlikte gitmilerdir. Mustafa Kemal, Necmeddin Molla'nn evinde, Ali Fethi'ye unlar sylemitir: Ben bunun aresini buldum. Memlekette muhalif bir frka kurmak lazmdr. Byle bir frka vcuda gelirse Meclis'te mnakaa daha serbest olur. Mesela siz byle bir frkann bana geerseniz bildiklerinizi serbeste Meclis'te sylersiniz; bu surette tatbikatta grlen birok hatalarn n alnm olur. (Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar
ve Belgeler, 1959, s. 263)

Evet, Mustafa Kemal, Ali Fethi'den etkilenmiti ancak onun kafasnda da "demokrasi devrimi" vard. Ve hemen bunu hayata geirmek istiyordu. Trkiye siyasal yaamna, yani tek partili otoriter bir sisteme, demokratik Bat lkelerinin kmseyerek baktn biliyordu. Bundan rahatszd. Tek partili rejimde hkmet Meclis'te eletirilmiyordu. Milletvekilleri sadece yeniden seilmenin kulisini yapyordu. stelik dnya, 1929 ekonomik bunalmn yayordu ve Trkiye ister istemez bu krizden epey etkilenmiti. Mustafa Kemal kararn vermiti; Cumhuriyet Halk Frkas yannda Meclis'te bir parti daha olmalyd! Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kendi denetimi dnda kurulmutu. Yeni oluumun tm safhasnda kendisi olacakt. Frkann bakanlna Mustafa Kemal'in emriyle Ali Fethi geldi. "Emriyle" geldi, nk Ali Fethi bu grevi hi istememiti. Frkann adn da Mustafa Kemal koydu: Serbest Cumhuriyet Frkas! Kimlerin kurucu olacam da tek tek saptad. Kz kardei Makbule (Atadan) Hanm' kurucu yapt. Kardeini kurucu yaparak, yeni bir frkaya katlmakta terddt eden kiilere gvence verdi. Yani, Serbest Cumhuriyet Frkas hakknda ileride bir soruturma-ko350 vuturma almayacann en somut rneiydi Makbule Hanm I1 Frkann gvencesinin bir dier ismi, Nuri (Conker) Bey'di. Mustafa Kemal'in Selanik'ten ocukluk arkadayd. Ayn mahallede bymler, tm asker okullarda birlikte okumulard. Mustafa Kemal Paa'ya "Kemal" diye adyla hitap eden tek kiiydi ! Nuri Bey Serbest Cumhuriyet Frkas'nn umum ktipliine (genel sekreterliine) getirildi. Mustafa Kemal "hocam" diye hitap ettii, Selanik Asker Rtiyesi'nden Franszca retmeni Yzba Nakiyettin'i de (Ycekk) kurucu yapt. Bir dier Selanikli, Talisin (zer) Bey de kurucular arasndayd. Trk Oca kurucularndan air Mehmed Emin (Yurdakul) ve Aaolu Ahmed gibi isimler de Mustafa Kemal'in isteiyle zoraki kurucu oldu.2 Serbest Cumhuriyet Frkas'nn kurucular arasnda Selanikli

arl vard! Mustafa Kemal Serbest Frka'ya on be milletvekili sz verdi. Onun direktifiyle on be milletvekili CHF'den istifa ederek hemen yeni frkaya geti. Frkann izgisi, kuruculara bakldnda belliydi; liberal Trk bir parti olacakt Serbest Cumhuriyet Frkas! Ama programnda Trklkten ok liberalizm vurgusu n plandayd. Serbest Cumhuriyet Frkas'nn programn Aaolu Ahmed yazd. Programda yer alan, "serbest piyasa" "yabanc sermaye", "kambiyo kuru", "ihracatn teviki" gibi ekonomi kavramlaryla Trkiye ilk kez karlayordu. Ama bu on bir maddelik programa Mustafa Kemal'in tek bir eletirisi vard. Beinci madde, ekonomik anlayta liberalizmin benimseneceine ve kiisel giriimin frka tarafndan destekleneceine ilikindi. "Bireysel giriim ve zel sermayenin gcnn yeterli olmad durumlarda devlet; desteinin gerektiine" dair ifade
1. Serbest Cumhuriyet Frkas'nda Mustafa Kemal'in tek akrabas yoktu. Mustafa Kemal'in annesi Zbeyde Hanm'n yeeni Trkiye Komnist Partisi genel sekreterlii grevinde bulunan Fuad Read Baraner'di. Baraner'in ei dnemin nl yazar, TKP'li Suat Dervi de (Saadet Baraner) 25 austos 1930 tarihli Cumhuriyet gazetesinin haberine gre Serbest Cumhuriyet Frkas'na katlmt. 2. 1938 ylnda ingiltere'nin Ankara bykelisi Percy Loraine "gizli" kaydyla Londra'ya gnderdii "Notes On Leading Turkish Person Alities" adl raporunda Trklk fikrinin nde gelen isimlerinden Aaolu Ahmed hakkndaki notu ilgintir: "Ahmed Aaolu, slamiyet'i semi Kafkas kkenli bir Yahudi'nin oludur." Bu raporun yazar Halide Edib Advar'n verdii bilgilere gre yazld iddia edilmektedir. Halide Edib Advar'n Sabetayist olduu bilinmektedir; bu nedenle Aaolu ailesi hakknda verdii bilgiye gvenebiliriz. Bir benzer iddia, yine Trkln ideologlarndan, Kazanl bir fabrikatrn
nSlu Ycrf 4

351

daha sonra Mustafa Kemal tarafndan eklendi. Cumhuriyet Halk Frkas ile Serbest Cumhuriyet Frkas'nn tek ayrt nokta ekonomiye bakt. ttihat ve Terakki Cemiyeti'ndeki gnlerinden beri liberal iktisad benimseyen Ali Fethi ile Aaolu Ahmed beylerin, Babakan smet (nn) Paa'yla bu konuda farkl grte olduu aikrd. Zaten o gnlerde, Babakan smet Paa, ilk kez 30 austos 1930'da Sivas'ta "lml devleti" olduunu aklayarak, devletilik terimini siyasal literatre sokacakt. CHF'nin mi yoksa SCF'nin mi daha sol bir parti olduu o gnlerde ilgin tartmalara neden oldu. Ali Fethi, Cumhuriyet gazetesine verdii demete yle diyordu: Frkam, Halk Frkas'nn sol cenahnda, liberal ve laik Cumhuriyeti bir frka olarak alacaktr. Sol cenaha tevecchn miyar (ls) halkn seviye ve temaylne, umum efkrn (kamuoyunun) karlay ve ykselii olacaktr. (11 austos 1930) 11 austos 1930 tarihli Hkimiyeti Milliye'de de, "Frkamz sola mtemayildir (eilimlidir)" diyordu. Ayn gazetede CHF'nin aklamas 21 austosta yaymland: Bu memlekette padiahl, halifelii, arkll kaldran, dini, dnya ilerinden ayran, Latin harflerini alan, apka giydiren bir frkann daha solu yoktur. smet Paa'nn soluna ancak hrmet icab geilebilir. Anlalyor ki sol kavram o gnlerde pek korkulu grnmyor, zgrlk bir dzeni tanmlamak iin kullanlyordu... Trkiye Cumhuriyeti, ikinci kez muhalefet oluturma abasn baanyla uygulayabilecek miydi?..

Ali Adnan (Menderes) Serbest Frka'da

Ali Adnan (Menderes) yeni kurulan Serbest Cumhuriyet Frkas'na nasl katld ? Teklifi getiren kimlerdi ? Ali Adnan yllar sonra avukat Orhan Cemal Fersoy'a Serbest Frka ve CHP'yle ilikileri konusunda bakn ne diyor:
Halk Partisi ileri gelenleriyle tanyordum. Dr. Reid Galib, Necib Ali hemerim, dostlarmd. Fethi Bey'in Serbest Frkas ortaya kncaya kadar ise, Halk Partisi'ne onlarn rica ve srarlarna ramen gir352

memitim. O devredeki mutemetler saltanat idaresini beenmiyordum. (Babakan Adnan Menderes, 1978, s. 61) Samed Aaolu Arkadam Menderes adl kitabnda, unlar yazmaktadr: Menderes politika hayatna yine Edhem Bey'le beraber, rahmetli Dr. Reid Galib'in tevikiyle Fethi Okyar'm banda bulunduu Serbest Cumhuriyet Frkas'na girerek balad. (1967, s. 27) Yazlanlara baklrsa, Ali Adnan'n aktif siyasete girmesini, Dr. Reid Galib ve Necib Ali (Kka) salamt! Ne garip deil mi ? Ali Adnan'n "hemerim, dostlarm" dedii bu iki isim, daha iki yl nce Doktor Nzm' idama gnderen stiklal Mahkemesi'nin iki nemli yesiydi! Bu bir tesadf m? Evliyazadelerin bir damadn, Doktor Nzm' idama gnderenler, Evliyazadelerin bir dier damadn, Ali Adnan' politikaya sokmak iin aba m sarf etmilerdi ? zel bir nedeni veya vicdan bir sebebi var m bilemiyoruz!.. Bu sorunun yantn Dr. Reid Galib'in kimliinde bulabiliriz. Arkadalar arasndaki ad, "Kyl Reid Galib"di! Bu ismin verilmesinin nedeni uydu: Birinci Dnya Sava'nn ar mtareke koullarnda stanbul'da baz genler, 25 kasm 1918'de "Kycler" ad altnda bir cemiyet kurdular. Kylere yerleip bir misyoner gibi alacaklar, bylece Bat dncesini ve pratiini kylye reteceklerdi. "Misyonerlik" Dr. Reid Galib'e yabanc bir duygu deildi. Doduu Rodos'ta Alliance sraelite UniverseUe'de renim grmt! Sonuta siyasal yaam boyunca kyllerin politikaya girmesini isteyen Dr. Reid Galib'in, iyi eitimli ifti Ali Adnan'a srekli teklif gtrmesinde alacak bir durum yoktu. Sonuta "kyl misyoneri" Dr. Reid Galib ile ifti Ali Adnan ayn partide bulutular. Ali Adnan sadece frkaya katlmakla kalmad, Serbest Cumhuriyet Frkas'nn Aydn il bakan oldu. 4 eyll 1930 Serbest Frka iin bir dneme oldu. Serbest Cumhuriyet Frkas "tekilatlanma gezisi" dzenledi ve bunu zmir'den balatt. Gezi daha sonra Aydn, Manisa, Balkesir ve Akhisar'da devam edecekti. Ali Fethi (Okyar) bakanlndaki Serbest Frka heyeti 3 eyll553

de gemiyle stanbul'dan yola kt. Bir gn sonra zmir limannda grdkleri manzaraya inanamadlar. Binlerce insan frka yneticilerini karlamak iin liman doldurmutu. Yzlerce insan ise kayklardayd. Kayklarla vapura yaklaanlar gverteye atlamaya balad. Gemiye her atlayan doruca Ali Fethi'nin boynuna sarlyordu. Gemi limana ulatnda binlerce insan "Yaasn Fethi!.. Yaasn Gazi!.." diye barmaya balad. Heyet gbela bir otomobile

bindirildi. Kalnacak otele gittiler, arkalarnda binlerce zmirli'yle birlikte! Bu cokulu kalabalk Halk Frkas'n kzdrd. Kentte yer yer olaylar kmaya balad. Bu arada kan atmada biri on drt yanda bir ocuk olmak zere iki kii hayatn kaybetti. Olaylar glkle yattrld. Peki gerekte neler oluyordu ? Binlerce zmirli Ali Fethi Bey'e neden hep "Kurtar bizi!" diye baryordu? Dokuz yl nce kurtarclarn barna basan zmir, imdi neden muhalefet frkasna kucak amt ? 1929 dnya ekonomik krizi Trkiye ekonomisinin "belkemii" zmir'i fena vurmutu. D kredi olana yok denecek kadar azalmt. Hkmet, gelirleri artrmann tek yolunu vergileri artrmakta bulmutu. Ayrca her geen gn artan yolsuzluklar halkn moral deerlerini kertiyor, "kurtarclarna" inancn azaltyordu. Bu arada dnya ekonomik krizi yetmezmi gibi, 1927 ve 1928 ylndaki kuraklklar, hl bir tarm lkesi olan Trkiye'yi derinden etkilemiti. Serbest Frka'nn mitingine binlerce zmirli katld. Ali Fethi Bey, kt krsden, sesini herkese duyurabilmek iin var gcyle baryordu. Ama insanlar onu dinlemek yerine, barmay yeliyordu. Bu arada Ankara'ya mitingle ilgili giden raporlar Mustafa Kemal'i etkilemeye ynelikti. Mitinge katlanlar onun ve Babakan smet Paa'mn aleyhine slogan atmlard! stanbul ve Ankara basn Serbest Frka ve Ali Fethi Bey aleyhinde yaynlar yaparak Mustafa Kemal'i etkilemeyi srdryordu. Ali Adnan ile Ali Fethi Bey bu gezi esnasnda tant. l bakan Ali Adnan blge halknn frkalarna gsterdikleri ilgiyi rnek olaylarla anlatt. Ali Adnan sadece Aydm'n deil, Denizli, Nazilli, Mula'daki rgtlerin kurulmasnda da aktif olarak grev almt. Ancak Ali Adnan'n moral verici haberlerini heyetten kimse dinlemiyordu sanki. Herkes Ankara'nn tavrn merak ediyordu. Basnn ortam srekli gerginletiren yaynlar morallerini bozuyordu. Sonunda Cumhurbakan Mustafa Kemal siyasal tavrm aklad: Ben Cumhuriyet Halk Frkas'nn umum reisiyim. Cumhuriyet Halk Frkas Anadolu'ya ilk ayak bastm andan itibaren teekkl edip benimle alan Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti'nin mevlududur (ocuudur). Bu teekkle tarihen balym. Bu ba zmek iin hibir sebep ve icap yoktur ve olamaz. Mustafa Kemal tavrn apak ortaya koymutu. Bu artlar altnda 23 eyll 1930'da yerel seimler yapld. Bu seimin en nemli zelliklerinden biri, ilk kez kadnlarn da oy kullanmasyd... Serbest Frka yurt apndaki rgtlenmesini tamamlamam olmasna ramen seimlere katlma karan ald. 502 seim blgesinin 31'inde Serbest Cumhuriyet Frkas kazand. Ege ve Trakya en ok oy ald blgelerdi. 31 yerin 10'u zmir, 8'i ise Aydn'dan kazanlmt. Serbest Cumhuriyet Frkas kurulduu gnlerde Byk Millet Meclisi tatildeydi. 22 eyllde Meclis yeni yasama ylna balad ve balamasyla birlikte, iktidar partisi Cumhuriyet Halk Frkas ile muhalefet partisi Serbest Cumhuriyet Frkas milletvekilleri arasnda

hemen her oturumda tartmalar yaanmaya baland. rnein, SCF Genel Bakan Ali Fethi Bey, hkmetin demiryollar politikasn eletiriyor, "Efendiler, bugnk asrda, bu XX. asrda btn dnyada imendifer, yollar, tayyareler ve her trl vastai nakliyenin (ulam aralarnn) bu kadar tekessr ettii (oald) bir devirde bu hkmetin imendifer siyaseti diye bir siyaseti yoktur. Byle bir eyi tanmyorum. Bu memlekette imendifer yapmak bedih (kant ve tant gerektirmeyecek derecede ak, kesin) bir eydir, tabi bir eydir. Yol yapmak da ayn vehile ona gre lzumlu bir eydir. Bunlarn her birini bir siyaset haline koymak ve bunlara birer abide gibi herkesin tapnaca bir ekil vermek doru mudur?" diyordu. Bir dier tartma konusu yabanc sermayeydi. SCF, hkmeti lkeye yabanc sermaye getirememekle, hkmet ise SCF'yi yabanc sermaye taraftan olduu iin mill ekonomiyi baltalamaya kalkmakla suluyordu!.. Babakan smet Paa, Ali Fethi Bey'i aka yabanc sermayenin simsan olmakla itham ediyordu.
355

Genel seimler yaklayordu. Genel seimler ncesi Mustafa Kemal'in tarafsz kalacana ilikin sylentiler dolanyordu. Ancak Mustafa Kemal, Ali Fethi Bey'le yapt grme sonunda, Cumhuriyet Halk Frkas'n destekleyeceini aklad. Bu arada Babakan smet Paa ordu komutanlarm ve mfettilerini Ankara'da toplantya anp, onlan Mustafa Kemal'le buluturdu. Komutanlann ortak gr Serbest Cumhuriyet Frkas'nn, Trk Silahl Kuvvetleri zerinde olumsuz tesirler yapmakta olduuydu!.. Asker arlm yine koymutu. SCF ynetimi, durumu kavramakta zorlanmad. Frkay kapatma karan ald. Bylece Serbest Cumhuriyet Frkas 17 kasm 1930 tarihinde siyaset sahnesinden ekildi. Ali Fethi Bey Londra bykeliliine tayin olundu.3 Cumhuriyet'in ikinci muhalefet denemesi ancak ay srebilmiti... Mustafa Kemal, Serbest Cumhuriyet Frkas'nn kendini feshettii gn, halkn dertlerini dinlemek iin uzun bir Anadolu gezisine kt. Bu gezi Evliyazadelerin damad Ali Adnan'm siyasal geleceini de yakndan ilgilendiriyordu. Mustafa Kemal bu gezilerinden sonra Serbest Cumhuriyet Frkas'nn baarl olduu yerlerde, Cumhuriyet Halk Frkas tekilatlannm yenilenmesini istedi. stelik bu rgtlere eski Serbest Cumhuriyet Frkas yelerinin alnmasn istedi. Ayn zamanda bu gezi, yoksulluk iinde kvranan kyllere ynelik, iktisad politikalann ounun formle edilmesine de neden olmutu. "Kyl milletin efendisi" olacakt! Ali Adnan'n, Cumhuriyet Halk Frkas'na geiinin nedeni, hem seim baars hem de Mustafa Kemal'in bu kyl stratejisiydi.

Ali Adnan'n yeni partisi

Ali Adnan'n 1931 seimlerinde Cumhuriyet Halk Frkas'ndan milletvekili seilmesine ynelik drt olaslk vard:
3. Ali Fethi (Okyar) Bey ile smet (inn) Paa arasnda Ulusal Kurtulu Sava gnlerinden balayan bir gerginlik vard. Son olarak, Paris Bykelisi Ali Fethi'nin Osmanl borlarnn denmesi konusunda Franszlarla yapt antlamay Babakan ismet Paa'nn hie sayp, yenisini yapmas Ali Fethi'yi ok kzdrmt. Kim bilir, belki de politikaya yeniden girmesinde bu kzgnln da rol vard. lgintir, Franszlara denecek

borlar konusu Lozan Konferans'nda da Maliye eski nazr, o gnn heyet danman Selanikli Cavid Bey ile ismet Paa'nn arasn amt. Cavid Bey'in, idam edilmesine neden olan ittihat ve Terakki'yi yeniden diriltme abalarna girmesinde, kim bilir belki de
u.. 1

356

1- Bacana Dileri Bakan Dr. Tevfik Rd'nn kiisel kulisi: dnemin en kudretli isimlerinden Dr. Tevfik Rd'nn Ali Adnan' milletvekili yapmak iin Mustafa Kemal nezdinde kulis yapt hep iddia edildi. Ve Ali Adnan bunu hep reddetti. 4 2- CHP'li Halid Onaran'n destei: Ali Adnan gl bir aileye damat olmutu. Fatma Berin (Evliyazade) Hanmla evliydi. Berin, Sadullah Birselle evli olan Bininin teyzesinin kzyd. Bihin Birselin eltisi Zerrin (Onaran) Hamm'd. Zerrin Hanm, Halid Onaran'n kzyd. Halid Onaran CHP milletvekillii yannda Mara, Adana ve Aydn illerinin parti mfettiiydi. Bir dier iddiaya gre, Ali Adnan'n CHP'ye katlmasnda en nemli destei, uzaktan akrabas Halid Onaran vermiti! 3- zmir'deki olaylardan sonra Serbest Cumhuriyet Frkas'ndan istifa eden ve Mustafa Kemal'in yurt gezisindeki heyette bulunan Dr. Reid Galibin srarl istei. 4- Bu gezisi srasnda, Ali Adnan'n Aydn'da Cumhuriyet Halk Frkas il binasnda "kyllk" zerine sylediklerinin, Mustafa Kemal'i ok etkilemesi milletvekili olmasnn yolunu amt... Hepsini toparlarsak, "kyl ideolojisi" oluturulmaya alld o gnlerde, "kyl" Ali Adnan, yeni dneme uygun bir politikac "prototipi" iziyordu. "Kyl milletin efendisi" oluyordu!..

Siyasette Evliyazade says artyor

Fatma Berin Hanm, ei Ali Adnan'nn milletvekili olduunu renince ona hemen bir telgraf ekmeye karar verdi. Telgraf szckten oluuyordu: "Hani sz vermitin!" Berin eine siyasete girmeyeceine dair verdii sz anmsatmak istiyordu. Annesi Evliyazade Naciye Hanm kzn bu karardan vazgeirmeye alt ama ikna edemedi. Berin telgraf ekti. ekti ama olu Ykseli yanna alp eiyle birlikte bakent Ankara'nn yolunu da tuttu! Ali Adnan ve Berin hi grmedikleri, bilmedikleri Ankara'da ilk gnler Dileri Bakan Dr. Tevfik Rt-Makbule iftinin Maltepe'deki Dileri Konutu'na misafir oldular.
4. Dr. Tevfik Rd Aras'n yapt kulisi inkr etmeyen bir isim vard: Cemal Tunca! Dr. Aras'n kz kardei Fahriye'nin ei olan Cemal Tunca, Dr. Tevfik Rd sayesinde
r u c T

357

Dr. Tevfik Rd, baldz Naciye'nin kz Fatma Berini evlad gibi severdi. Teyzesi Makbule (Ara) ise Berin'e hep ikinci annelik yapmt. Ankara siyasetini, diplomasinini Berin'e retecek kii, yaklak on yldr bakentte yaayan teyzesi Makbule Hanm olacakt... Makbule Hanm o dnemde Ankara'daki en gl kadnlardan biriydi. Mustafa Kemal sk sk evlerine ziyarete gelip sohbet ederdi. Onlar da Mustafa Kemal'in her davetine katlrlard. Ali Adnan-Berin ifti yaknda bakent Ankara'da bu evreyle tanacaklard...

Ama Ali Adnan'n ncelikle yapmas gereken ileri vard. nce Ankara Kavakldere Gven Evler'de iki katl bir eve tandlar. Sonra... Cumhuriyet Halk Frkas Genel Sekreteri Receb (Peker) Beyin, bir gn ona renimini neden tamamlamadn sormas zerine niversite diplomasna sahip olmaya karar verdi. Amerikan kolejinden ald mezuniyet belgesiyle Ankara Hukuk Fakltesi'ne kaydoldu. Yl 1932, ya otuz t. Fakltede yalnz deildi. Kendi gibi ya ilerlemi, i sahibi insanlar vard. Amalan ortakt. Sava yllarnda eitli nedenlerle yarm kalan renimlerini tamamlamak istiyorlard. Ali Adnan'n sra arkadalar arasnda, Selim (Sarper) ve Ahmed Salih (Korur) gibi uzun yllar dostluk srdrecei isimler vard. Ksa bir sre sonra Edhem de (Menderes) Ankara'ya gelip Hukuk Fakltesi'ne yazld! Bir yandan niversiteye giden milletvekili Ali Adnan, dier yandan Meclis'teki oturumlar karmamaya alyordu. ok gze batan bir milletvekili deildi. Utangat. Meclis krssne ok nadir kyordu. Arzhal (Dileke) Encmeni, Byk Millet Meclisi'nin en renkli komisyonuydu. Bu komisyonda grevliydi. Bu arada spora olan dknl nedeniyle, "Trkiye dman Cemiyetleri ttifak" ikinci bakanlna getirildi. Bu grev ona yeni ilikiler kurma, stanbul ve zmir gibi byk ehirlerin spor ve genlik evrelerinde tannma olana salad. Yava yava Ankara'ya ve politikaya snmaya balad. Hrsl bir kiilii vard. Parti iinde ykselmek istiyordu, hatta bakan olmay kafasna koymutu. Tarm bakanln istiyordu. Bu nedenle birka kez Babakan smet Paa'mn huzuruna kt. Ama grmelerden bir sonu alamad. Ali Adnan'n, hkmete girme arayn srdrd o gnlerde, Trkiye, siyasal kimliini salamlatrmak ve yeni kltrel kimliini oluturma abas iindeydi. Yeni bir millet douyordu! Yeni ulusa yeni kltr gerekiyordu... Konutuu dilinden okullarda retilen tarihine, ticaret hayatndan brokrasiye, hukuktan kltrel hayata kadar, toplumsal yaamn her boyutunda Trkletirme politikalarna hz verildi. Kollar svand. "Yeni millete" uygun "yeni bir tarih" yazlyor, "yeni bir dil" retiliyordu... nce "yeni milletin" kkeni zerinde duruldu: Trkler sar rkn mensuplar deildi. rnein Moollarla hibir akrabal yoktu. Trkler Ari rktand. Kk ve ad Milat'tan 9 000 ya da 12 000 yl ve hatta 20 000 yl ncesine dayanyordu. "Gnedil teorisf'ne gre, Trklerin dili dnyadaki dier byk diller zerinde etki yapmt... Trkiye'de yaayan her vatandan, etnik kimlii, anadili ne olursa olsun, Trke konumas isteniyordu. rnein, zmir ve Milas Yahudileri Ladino yerine Trke konuulmasn salamak iin "Trke Konuturma Birlif'ni kurdular. Trke'yi Yahudilerin anadili yapmak istediklerini bildirdiler. zmir Yahudileri arasnda Yahudi adlan yerine Trke adlarn alnmas yaygnlat. Erkekler arasnda en ok Yakub, Kemal, Yusuf;

kadnlar arasnda Feride, Saadet adlanna rastland. Milas'taki Trke Konuturma Birlii'nin kurucularndan Yakub Kemal Beri ocuklarna, Altay, Cengiz, Kaya adlarn verdi. (N. Rfat Bali, Bir Trkletirme Serveni, 2000, s. 161) Bu "yeni lkede" ibadet bile Trke yaplacakt... Her cumartesi gn ve nemli din bayramlarda okunan "Berih Seme de mare alma" Yahudi duasn Hayim Davila ve Moiz Parall; dnlerde, Pesah bayramnn birinci gn ve Kipur gn okunan "Anoten Teua la melahim" Yahudi duasn ise Bursa cemaati bakan Avukat Kemal Levent Trke'ye tercme ettiler... Trkletirme politikalarnn en balca savunucusu, Moiz Kohen olan adn deitiren Munis Tekinalp, Yahudilerin "Trk mill birliine" uyum salamalar iin "on emir" hazrlad: "1. Adlarn Trkeletir. 2. Trke konu. 3. Havralarda dualarn hi olmazsa bir ksmn Trke oku. 4. Mekteplerini Trkletir. 5. ocuklarm memleket mekteplerine gnder. 6. Memleket ilerine kar. 7. Trklerle dp kalk. 8.M11 iktisat sahasnda vazifei mahsusan yap. 10. Hakkn bil!.."
359

Ve ezan da Trke okunacakt artk... Devrim dalgas her kurumu, her toplumsal katman etkiliyordu. Darlfnun ve ona bal tm blmler kadrolanyla birlikte lav edildi. Yeni niversiteler kuruldu. Emekli edilen Darlfnun hocalar yerine, Nazilerin i bana gelmesiyle Almanya niversitelerinden kovulan 144 Yahudi retim yesi getirildi. Bunlardan 38'i dnyaca nl ordinaryst. Tm bu operasyonlarn arkasndaki nemli isimlerden biri, Alliance sraelite niverselle mezunu Mill Eitim Bakan Dr. Reid Galib'di! Yani, stiklal Mahkemeleri'ne gnll ye olarak katlan; Darlfnun'un feshedilmesi iin Mustafa Kemal'le tartan ve dediini yaptran; Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti (Trk Tarih Kurumu) ile Trk Dili Tetkik Cemiyeti'nin (Trk Dil Kurumu) kurucularndan olan ve Ali Adnan' siyasete sokan Dr. Reid Galib! Ve ne ilgintir ki, Dr. Reid Galib ipin ucunu karmt; "ok sayda yabanc profesr atad iin grevinden alnd". (Philipp Schwartz, Kader Birlii, 2003, s, 57) lk gelen retim yelerinden Philipp Schwartz, Kader Birlii adl kitabnda o gnleri anlatmaktadr: Bu srete ortaya kan ufak przlerin almasnda Mazhar Osman gibi Trk yksekokul retim grevlilerinin katklar dikkate deerdi. Bu hareketi kararllkla yrten stanbul niversitesi rektr, hukuku ve ynetici Ankaral Cemil Bilsel oldu. (2003, s. 16) Tpk Dr. Reid Galib gibi Samih Rifat da Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumu kurucusuydu. "Yeni dzenin" mimarlarndan biri de oydu. 1848 Macar htilali'ne karp Osmanl'ya snan Macar Ali Rifat Paa'mn oluydu. Macar Ali Rfat Paa amlca Bekta derghna balyd. Bekta "cem'lerine Bat mziini sokan isimdi. Trkiye'nin ilk operas olan Blbl Operas onundu. Samih Rifat'n fikir hayatnn olumasnda babas kadar -ei Mnevver'in dedesi- byk kaynpederinin de etkisi vard. Kaynpeder, 1849'da Polonya'dan kap Osmanl'ya snan Mustafa Celaleddin Paa'yd. 1869'da kaleme ald Les Turcs Anciens et

Modernes (Eski ve Yeni Trkler) adl kitabnda, Trklerin Avrupal, yani Ar rktan olduunu ilk yazan kiiydi. Ona gre, Trkler, slamiyet nedeniyle arliklerini unutmulard! Prof. erafettin Turan, Atatrk'n Dnce Yapsn Etkile360
361

yen Olaylar, Dnrler, Kitaplar adl almasnda, Mustafa Celaleddin Paa'nn, Mustafa Kemal'i en ok etkileyen isimlerin banda geldiini yazmaktadr. (Mahmut etin, Boazdaki Airet, 1998, s. 20) Mustafa Celaleddin Paa'nm kitabndan sadece Mustafa Kemal etkilenmemiti; ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin temelini oluturan, ttihad Osman'nin drt kurucusundan biri olan Abdullah Cevdet, Osmanl genlerinin Macarlarla evlenmesiyle yeni ve salkl kuaklarn yetiecei fikrini ortaya atmt! (Naci Kutlay, ttihat Terakki ve Krtler, 1991, s. 30) Samih Rifat kaynpederinin tezini hayata geiriyordu...5 "Trklerin -Osmanl ve slam dnda- kimliklerini Orta Asya'da aramas gerektiini" yazan Fransz Yahudisi Leon Cahun da Mustafa Kemal'i ve dnemin aydnlarm etkileyen nemli dnrlerden biriydi. Yeni lkeye, yeni kltrel hayata, Fevziye Mektebi mezunu Yakub Kadri (Karaosmanolu) gibi yazarlar gerekiyordu. Radyolarda alaturka mzik yayn yasakland! Kuds'te doduu iin "Kuds" adn alan Ahmed Kuds (Tecer) yeni airler "kefedip," Halk airleri Bayram dzenleyip bu ozanlar gn na karyordu. Genelkurmay Bakan Fevzi akmak'm kz A. Muazzezle evli, Gzel Sanatlar Akademisi Mdr Burhan Toprak, Yunus Emre'yi ba tac yapmt. Ortodoks Snnlie kar Anadolu kltrne sahip klyordu. "Kyllk" yceltiliyordu! Dr. Reid Galib'in "buluu", Alliance sraelite niverselle benzeri, ky ocuklanna Batl yaam biimini reten Ky Enstitleri yakn bir gelecekte hayata geirilecekti. Deiimin nndeki tek engel olan halkn yoksulluu ve cehaleti, Ky Enstitleri'yle alacakt. Anadolu, klasik mzikle, tiyatroyla, Cumhuriyet balolanyla tanyordu. Okullar rencilerine gnn moda danslarn retiyordu. "Garson bira getir, garson bira getir, yaa arliston!" nakarat dillerden dmyordu. Gazeteler Trkiye gzeli yarmas dzenliyordu. Yani, tpk Ulusal Kurtulu Sava'nda olduu gibi, Trkiye'yi uygarlatrma abalarnn ardnda birok Sabetayist aydnn imzas vard...
5. Samih Rifat ayn zamanda airdi. "Yasl gittim en geldim" adl lirik iir onundur. Olu Oktay Rifat da nl bir airdir. Samih Rifat'n kardei ise nl antikomnkr anri<;e-

"Ertekin" neden "Menderes" oldu?

Yeni srete, "aa", "hac", "hoca", "hafz", "molla", "bey", "efendi", "hanm", "paa" gibi unvanlara yer yoktu. Soyad kanunu kt. Ali Adnan 1934 ylnn 21 hazirannda Meclis'te kabul edilen bir yasayla soyadn seti. "Ertekin" soyadn ald. O artk Ali Adnan Ertekin'di! Ei Fatma Berin Ertekin, olu

Yksel Ertekin'di. Ancak iki yl sonra soyadn deitirdi. "Menderes" soyadn ald! Niye bu deiiklii yapt ? Yorumlar muhtelif. En gl olan u: Yllardr birlikte yaad yakn dostu Edhem, "Menderes" soyadn almt. O da ayn soyad tamak istemiti, hepsi bu... Berin Hanm'n, Edhem Menderes'i sevmemesinin nedenleri arasnda bu soyad meselesi olduu da syleniyor. Peki kii en sevdii arkadann soyadn aradan iki yl geince mi sever? Adnan Menderes ile Edhem Menderes arasndaki ilikiyi bugne kadar kimse anlayamamtr. Adnan Menderes, nasl arkadann soyadn almsa, Edhem Menderes de doan oluna Adnan adn vermiti! Ali Adnan Ertekin nfusta bir deiiklik daha yapt: "Ali" ismini de sildirdi! O artk sadece "Adnan Menderes"tiL Mustafa Kemal, Dr. Tevfik Rd'ye nce "Uygur" soyadn vermek istedi; vazgeip "Ara" soyadn verdi. Gerek "Uygur" gerekse "Ara" soyadnn verilmesinin nedeni, Dr. Tevfik Rd'nn ailesinin Kafkas gmeni olmas myd ? Ya da bir sr m var ? Meclis'in verdii "Atatrk" soyadn alan Mustafa Kemal'in zel dostlarna verdii soyadlarn akrabalar bile kullanamayacakt. rnein smet Paa'ya verdii "nn" soyadn kardelerinin bile kullanmasna izin verilmemiti. Keza Kzm Paa'ya verdii "zalp" soyadn alamayan akrabalar ona en yakn "Eralp" soyadn almlard.6 Atatrk nedense isim vermeyi ok seviyordu; kendi okulu Feyzi6. Selanik-Kprl doumlu Kzm zalp'in dokuz kardei vard. On yl TBMM bakanl, drt yl Mill Savunma bakanl yapan Kzm Paa, Dilerinin efsanev isimlerinden Orhan Eralp'in amcasyd; Mustafa Kemal'in "koyduu kural" nedeniyle Atatrk'n
362

ye Mektepleri'nin adnn "Ik" olarak deitirilmesini de istemiti! Kitabn birinci blmnde, Evliyazadelerin Buldanl olup olmayaca konusunda, O. Zeki Avralolu'nun Buldan ve Yresinin Tarihesi adl almasndan yararlandm, fakat bu konuda somut bir olguya rastlayamadm yazmtm. Gazeteci Orhan Tahsin, 1978'de Yeni Asr gazetesinde yaymlanan "Byk Menderes ve Kk Menderes'ler" adl yaz dizisinde Evliyazade ailesine mensup bakanlar arasnda Behet Uz'un da7 adn verdi. una dayandryordu: "Behet Bey de bir Evliyazade'ydi. Ama Atatrk soyad datm srasnda 'Evliyazade'yi izmi, 'Uz' soyadn uygun grmt..." Neden? Dinsel bir anlam olabilir mi ? Behet Uz'un babas Salih Efendi Buldan mftsyd. Nedense 1880 ylndan 1951 ylna kadar Buldan'daki mftl hep "Uz ailesi" yapt. Salih Efendi'den sonra greve Mehmed (Uz) Efendi ve kardei Rasih (Uz) geldi. Ancak slam'da "Uz"un hibir anlam yoktu! Bir alnt: brance'de "uz" "g" anlamndadr; Salk eski bakanlarndan Behet Uz'da bu soyadma rastlyoruz. "Uzan" bir trev mi bilmiyorum;

ancak ayn szcn brance'de "oz" olarak yazlp okunduunu biliyoruz. Bu szckle yaplan "Migdal Oz" bilinen bir tamlamadr; nk Kprl Ahmed Paa, Osmanl dzeninde isyan etmi saylan Sabetay'n ban vurdurmayp zindana atmakla birlikte hemen rahat bir blmeye geirilmesine izin veriyor ve buraya, Sabetay Sevi taraftarlarn kabul edecek konfora kavutuu iin "kuvvet kalesi" anlamnda "Migdal Oz" deniyor; "Oz" daha yaygndr. "Oz" dilimizde genellikle "z" olarak biliniyor ve tek bana soyad olabiliyor veya soyadma giriyor, "zerman" soyadn biliyoruz. (Yaln Kk, Tekelistan, 2002, s. 58) Evliyazadeler soyad olarak "Evliyazade"yi seti. Bu istisnayd; "zade"yle biten unvanlar ounlukla "olu" ekini ald. Ancak Mustafa Kemal, zmirli Evliyazade ailesine "zade"li soyad kullanma izni verdi! Niye onlara byle bir ayrcalk tannd bilinmiyor...
7. Dr. Behet Uz Tbbiye'yi bitirdikten sonra zmir Memleket Hastanesi'nde alt. 1932-1939 aras zmir Belediye bakanl yapt; 1939,1943 ve 1946 seimlerinde Denizli milletvekilli seildi. 1942-1943 yllarnda Ticaret bakanl, 1946-1948 ylla 363

Evliyazadeler, Mustafa Kemal'e artk mesafeli davranyorlard. Evliyazade Refik Efendi'nin belediye bakanln istememesi; Doktor Nzm'n idamn istemesi nedeniyle Mustafa Kemal'e souktular. rnein... Bir gn zmir'de Giraudlarn yatnda ilgin bir olay meydana geldi. Alman film yldz Marlene Dietrich'e benzeyen gen kza Mustafa Kemal, "Siz kimin kzsnz?" diye sordu. Yant duyunca ksa bir aknlk yaad. Gen kz, biraz da sesini ykselterek, "Astrdnz Doktor Nzm'n kz" dedi. Bu hi beklenmeyen yant yatta herkesi oke etti. Doktor Nzm'n kz Sevin apar topar bir kamaraya gnderildi. Mustafa Kemal hznlenmiti... Tekrar soyad meselesine dnelim... Naciye Hanm einin soyadn ald: "Yemiizade", "Yemiiba" oldu. Artk hayatta olmayan Glsm Hamm'n gelin gittii Giridzadelerin bir blm "Aka" dier bir blm ise "Karaosmanolu" soyadn ald. Glsm'n tek olu Giridzade Kemal, Evliyazade Refik Efendi'ye "Evliyazade" soyadn almak iin ricada bulundu. Kabul edildi. "Giridzade Kemal", "Kemal Evliyazade" oldu! Burada yine ac bir ayrnt yazmak zorundaym. O gnlerde Refik Evliyazade'nin evinde sadece kz, Doktor Nzm'n ei Beria sinir hastas deildi. Kemal Evliyazade de, Beria kadar olmasa da, akl hastasyd! Konan alt katnda yllarca tek bana bir hayat sren Kemal Evliyazade uzun bir yaam srd... Evliyazade soyunu srdren Refik Efendi artk "Refik Evliyazade" olmutu! "Bey" ve "efendi" ayrm artk tarihe karmt!..
365

On yedinci blm 30 austos 1934, stanbul

Davetiyeyi Cumhurbakanl Genel Sekreterlii1 datt: "Hariciye vekilinin kerimesi Emel Hanm ile sefaret ktiplerinden Fatin Rd Bey'in evlenmeleri mnasebetiyle austos aynn 30'uncu perembe gn saat 22.00'de Dolmabahe Cumhuriyet

Saray Muayede Salonu'nda yaplacak kabul trenini onurlandrmanz arz ederiz." Dileri Bakan Dr. Tevfik Rd Aras'n kz Emel ile Dileri Bakanl meslek memuru Fatin Rd Zorlu'nun dnnn onur konuu Cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk't. Evliyazadeler yllar sonra ilk kez bir dnle yine yan yana gelmilerdi. Zaman, Dr. Tevfik Rd Aras'a duyulan kzgnlklar azaltmt. Ancak yine de gelinin dedesi Refik Evliyazade, Cumhurbakan Mustafa Kemal'le sadece tokalam, sohbet etmemiti. Refik Evliyazade yaam boyunca Mustafa Kemal hakknda ne olumlu ne de olumsuz sz sarf etmeyecekti... Mustafa Kemal dn, gelin Emel Aras'la dans ederek balatt... Gen iftin bir yl nce yaplan nian, 29 ekim 1933 tarihine, yani Cumhuriyet Bayram'na tesadf ettirilmiti. Ankara Palas'taki trende yine Atatrk bulunmu ve yzkleri takmt. Hatta yzk takma treni biraz da sorunlu gemiti: Fatin Rd Zorlu nian yzklerini evde unutunca, davetliler arasndan iki yzk bulunup nianllarn parmaklarna geirilivermiti. Nian treninde Cumhurbakan Atatrk Emel Aras'a altn bir ine takmt. Dndeki hediyesi ise sade bir brotu. Atatrk'n hem nianda hem de dnde bulunmasnn nedeni, Dileri Bakan Dr. Tevfik Rd Aras'a ve ailesine ok yakn
I. O dnemdeki ad "Riyaseticumhur Umum Ktiplii"ydi.

olmasyd. Bu ylesine bir yaknlkt ki, Dr. Tevfik Rd Ara, kzn evlendirmek iin Atatrk'ten izin almt. Tabi Atatrk'n damad beenmesi gerekiyordu ki, o da kolaylkla halledilmiti. Mustafa Kemal evlilie hemen onay vermiti; ama Emel Aras' ikna etmek zor olmutu... Dne dnmeden nce, iki gencin evlenmelerine neden olan olaylar anlatmak gerekiyor: Her ey bir yl nce Ankara'da Almanya Bykelilii'nin verdii bir resepsiyonda balad. Dileri Bakan Dr. Tevfik Rd Aras'n ei Evliyazade Makbule Hamm'm dikkatini, "grgs artsn" diye bu tip davetlere gnderilen gen diplomat adaylarndan biri ekti. Frsat yaratp yanna gitti. Sohbet etti. Makbule Hanm kararn o gnk davette verdi. Kzn bu gen diplomatla evlendirecekti! Aratrd ve damat adaynn adnn Fatin Rd Zorlu olduunu rendi. Makbule Hanm niyetini, Ankara'daki en yakn dostu Mustafa Atf Bayndr'n ei Ruhiye Hanm'a anlatt. Makbule Hanm ile Ruhiye Bayndr dost olmalarnn yannda, akrabayd. Mustafa Atf Bayndr Rodoslu'ydu ve Dr. Tevfik Rd Aras'n babas Hac Rd Paa'nn kardeinin oluydu. Yani Dr. Tevfik Rd ile Mustafa Atf amcazadeydi. Tarm Bakanl Mstear Mustafa Atf Bayndr, amcazadesi Dr. Tevfik Rd Ara sayesinde stanbul milletvekili olarak TBMM'ye girmiti, ama bu siyasete ilk adm at deildi. Osmanl Meclisi Mebusam yelii yapmt.2 Ankara'da yeni yeni olumaya balayan sosyetenin bu iki nemli hanmefendisi Evliyazade Makbule Hanm ile Ruhiye Hanm, damat adayn sorup soruturmaya baladlar. Onlara bu konuda en ok yardm Ruhiye Hamm'm yeeni Sabri Bayndr yapt.

Sabri Bayndr, Fatin Rd Zorlu'nun yakn arkadayd. Paris'te balayan okul arkadalklar ksa zamanda dostlua dnmt. Bir anekdot daha vereyim: Sabri Bayndr, 1926'daki zmir Suikast'na ad karp idam edilen eski Maarif nazn Ahmed kr'nn oluydu! Yani Dileri Bakan Dr. Tevfik Rd Ara, 1926 idamlarnda sadece bacana Doktor Nzm'] deil, amcazadelerinden Ahmed kr'y de kaybetmiti!..
2. Mustafa Atf-Ruhiye Bayndr iftinin kz vard. Atfa Hanm, DP Milletvekili Hu366

Bir ayrnt daha vereyim: Sabri Bayndr, Doktor Nzm'in kz Sevin'e kt. Onunla evlenmeyi ok istedi. Ancak bu istei tm abasna ramen gereklemedi. Sevin'ten umudunu kesen Sabri Bayndr, Msr Saray'ndan bir prensesle evlendi ve "Prens Sabri" unvann ald... "Prens Sabri" Evliyazade ailesinin en yakn dostlarndan biriydi. Ailenin nee kaynayd. Bu bilgilerden sonra dnelim "patanlk" meselesine... Sabri Bayndr, yengesi Makbule Aras'n dncesini arkada Fatin Rd Zorlu'ya aklad. Fatin glmsemekle yetindi ve konuyu hemen stanbul'da yaayan annesi Gzide Hanm'a at. Gzide Hanm nce ard; nk olunu dnemin iileri bakan kr Kaya'mn kz Bisan'la evlendirmeyi dnyordu.3 Gzide Hanm "oluna talip olan" aileyi onun gelecei iin iyi bir frsat olarak deerlendirdi. Oluna evlenmesi iin izin verdi, hatta biraz da tevik etti. Erkek evindeki gelimeler olumlu gzkrken, kz tarafnda kafalar karkt. Emel Ara, Fatin Rd Zorlu'yu uzaktan tanyordu. Ve onunla evlenmek istemiyordu. Nedenini son derece ak ortaya koydu: Fatin yakkl, hrsl ve iddial bir genti. Etrafnda ok kadn olabilirdi. Bunlarla uramak istemiyordu! Ayrca Fatin'in, Dileri bakarmn kz olduu iin kendisiyle evlendiini dnyordu. Tm Evliyazade kzlar gibi, ngilizce ve Franszca bilen Emel Aras' ikna etmek kolay olmad. Makbule Hanm kznn en yakn arkadalarn devreye soktu. Emel Aras'n Ankara'da en yakn arkadalar Numan Menemenciolu'nun yeenleri Nevin ve Berin'di. Tm dertlerini onlarla paylard. O gnlerde gnde iki saat bu evlilik konusunu telefonda konutuklar oluyordu. Sonunda bir iki ev partisinde yan yana gelen Fatin ile Emel birbirlerine sndlar. Bu gelimede Fatin Rd Zorlu'nun nkteli szlerinin de hayli pay oldu. Evlenmeye karar verdiler. Soru: Dileri Bakan Dr. Tevfik Rd Ara dnemin en gl isimlerinden biriydi. Atatrk'n en yakn arkadayd. Araslar, tek evlattan Emel'i, daha mesleinin banda olan Fatin Rd Zorlu'ya vermek iin neden srarc oldu? Tek neden olarak, Fatin Rd Zorlu'nun yakkl olduunun sylenmesi size inandrc geliyor mu? Bu evlilikte de bir sr var m ?
3. Bisan Kaya, diplomat Namk Kemal'in torununun olu lhan Savut'la evlendi. 17 u
nrn.

367

Zorlu ailesini ykan intihar

Evlilie uzanan gelimeleri aktardktan sonra, imdi biraz da Zorlu ailesini yakndan tanyalm. Fatin Rd Zorlu'yu son olarak krk gnlk bebekken ailesiyle

birlikte Midilli'ye srgne gittii srada brakmtk. Rus brahim Paa'nm olu, II. Abdlhamid'in yaveri Rd Paa, bir yl sonra ei Gzide ve olu Fatin'le birlikte srgnden dnd. Ama Rd Paa bir daha asker ocana adm atmad. Gzide Hanm'a babas Hseyin Rfk Paa'dan yklce miras kalmt. Bu mirasn bir blmyle stanbul Suadiye'de byk toprak paras aldlar. Rd Paa at iftlii kurmak istedi ama mr yetmedi, 1916'da vefat etti. Evin geimi, ocuklarn gelecei Gzide Hanm'n omuzlarna kald. Ailesi zengin olduu iin yoksulluk ekmedi. Kocasnn lm deil ama Paris'ten ald bir haber Gzide Hanm' uzun sre kendine getiremedi. Paris'te okuyan olu Efdal karlksz bir akn kurban olmu ve akana dayad tabancasyla intihar etmiti! Gzide Hanm'n bu ilk evlat acs deildi... Olu Ender minik yanda kupalazndan lmt. Dier olu smail Nejad ise Galatasaray'da okurken menenjit olup hayata veda etmiti. Ve imdi de Efdal kendi elleriyle yaamna son vermiti... Hayatta iki olu kalmt: Rfk Zorlu ve Fatin Rd Zorlu! kisi de Dileri Bakanl'nda alyordu. kisi de Galatasaray mezunuydu. Fatin Rd Dileri'ne annesinin zoruyla girmiti... aabeyi gibi alt yanda Galatasaray'a kaydedildi. Okul numaras 64't. Yatlyd. Clzl, yznn renginin solukluu, avurtlarnn kkl ve kemerli burnuyla pek dikkati eken bir renci deildi. Mahcup, sklgan, iine kapank, az konuan, yaramazlk yapmayan ve arkada edinmekte zorlanan bir renciydi. Settar lksel, Sadi Kavur, Muharrem Nuri Birg'i, Nurettin Vergin4 ilk arkadalaryd. Franszcas iyiydi; bunun nedeni Franszca'y kck bir ocukken dadsndan renmi olmasyd.
4. Baz kitaplarda Bykeli Nurettin Vergin, Trkiye'nin en tannm siyaset sosyologu Prof. Nur Vergin'in babas olarak yazlmaktadr. Dorudur. Ancak vey babasdr. Prof. Nur Vergin'in babas Atatrk'n ocukluk arkada Nuri Conker'in olu 1912 Selanik doumlu Mahmut Conker'dir. Diplomat Mahmut Conker istanbul Park Otel'den atlayarak intihar edince Merref Hanm ikinci evliliini Bykeli Nurettin Vergin'le

Kk bir kusuru vard: "r" harfim telaffuz edemiyordu. Sporda hayli baarlyd... Genlerde, Trkiye eskrim birincilii vard. yi yzcyd. Gzide Hanm yaz aylarnda Bykada'da kk kiralyordu. Fatin gn boyu denizden kmazd. yi yzmesi ona sosyallemeyi de salamt. Rum ve Yahudi kzlar olduka iyi yzen Fatin Rd'ye yaknlk gstermeye balamlard. Onun gnl ise Suphi Ziya Bey'in kz Mihriman'dayd!.. 1926-1927 dneminde Galatasaray'dan mezun oldu. Ailenin di doktoru Yahudi Sami Gnzberg'e hayrand. Bu hayranlk sonucu nce di doktoru olmay dnd. Bu nedenle renimini Amerika Birleik Devletleri'nde srdrmeye karar verdi. Ama her kritik kararnda olduu gibi Gzide Hanm hemen devreye girdi ve olunu bu kararndan vazgeirdi. Gzide Hanm tpk aabeyi gibi Fatin'in de diplomat olmasn istiyordu. Byk olu Rfk Zorlu, o yl Fransa'nn Grenoble ehrinde siyasal bilgiler okumu ve ardndan snav vererek Dileri Bakanl'na girmiti. Gzide Hanm, ocuklarnn "rotasn" izmiti: Fatin Rd de

Dileri Bakanl'na girecek ve diplomat olacakt! yle de oldu. O da Paris'e gitti, nce siyasal bilgiler okudu. Ama aabeyi gibi derslerinde pek baarl deildi. Nurettin Vergin ve Muharrem Nuri Birgi'yle ayn evde kalyor ve bol bol geziyordu. Paris gece hayat, derslerinde baarl olmasn etkiledi. Ancak, zorlukla da olsa okulu bitirdi. Ardndan Muharrem Nuri Birgi'yle birlikte Cenevre'ye hukuk okumaya gitti. Fatin Rd Zorlu, okulu bitirip Trkiye'ye dnnce 21 kasm 1932'de grev almak iin Dileri Bakanl'na bavurdu. Kabul edildi, snavlar baaryla verdi. lk grevi Siyas ler Dairesi'nin Birinci ube'sinde ktiplik oldu.

Bedirhanlarla akraba
Bir ayrnt daha yazmama izin verin: Aile neden "Zorlu" soyadn almt ? Fatin Rd Zorlu'nun dedesi Rus brahim Paa Osmanl'ya snnca Yusufelili Zor Derebeyi Ali Paa'mn kzyla evlendirildi. Zor Ali Paa da tpk Rus brahim Paa gibi sonradan Mslmanl semiti. Parantez: Fatin Rd Zorlu'nun Bedirhan airetinin akrabas olduu baz yayn organlarnda yazlmtr. Dorudur. Bu akrabaln kkeni udur: Rus brahim Paa'mn kaynpederi Zor Derebeyi Ali Paa'mn ei Bedirhanlann kzdr. Yani Rus brahim Paa'nn kaynvalidesi Bedirhanlardandr. Ayrca Rus brahim Paa, olu mer'i de, Bedirhanlann kz Belks Hanmla evlendirdi. Yani Fatin Rd'nn amcas da Bedirhanlann kzyla evlidir. Bu evlilikten kz dodu: Celile, Mevhibe ve Perihan. lgintir de kocalanna "Zorlu" soyadn kabul ettirdiler! Celile5-Muzaffer Zorlu iftinin kz Semiramis Zorlu dnyaca nl bir heykeltratr.6 Bu kadar bilgi "bombardumam altnda" biz tekrar Emel ArasFatin Rd Zorlu iftinin, 30 austostaki dnne dnelim ki aile tam kadro dndeydi. Erkeklerin tm frak, kadnlar ise siyah gece elbisesi giymiti. Gzide Hanm gelinine kymetli talarla ssl byk bir bro hediye etti. Ancak bro o kadar ard ki gelinin elbisesini yrtt! Emel Hanm bu deerli hediyeyi mr boyu takamad ve hep evinde saklamak zorunda kald. II. Mahmud zaman yadign altn kaplama tabak ve atal takmlannn sraland, ieklerle ssl, bir batan bir baa uzanan bir bfe. ki kede iki ayr caz. stanbul'un en sekin kiileri ile stanbul'da bulunan kalburst Ankarallardan oluma bir arl kalabal. Vakit ilerliyor. Balar dumanl. arllardan tantrldm bir hanmla dans ettik. Biraz hava almak iin nhtmda dolamak zere baheye kacaz. Darki salonda kulak kesilmi bir grup grerek, durduk. lerinde Moskova Bykelisi Vsf Bey'i (nar) seebiliyorum. Ortada Yahya Kemal (Beyatl), evresini saran hayranlarna iir sylyor: "Bin atl... aknlarda... ocuklaaar... gibi endik..." Ar, bariton sesle, kimi heceleri, zerinde zellikle durup uzatarak. nl ozan ilk kez dinliyorum. (Haldun Derin, ankaya zel Kalemini Anmsarken, 1995, s. 78)
5. Dnyann en byk deniz kabuu koleksiyonunun sahibi Celile Zorlu'ydu. Bu koleksiyonu yeeni Aslan Yener'e brakt. O da Beykoz Su rnleri Mzesi'ne balad. 6. Bedirhanlarn Krt olduunu bilirdik. Son yllarda bata Prof. Yaln Kk olmak zere

baz aratrmaclar ailenin Yahudi kkenli olduunu iddia etmektedir. Bedirhanlar arasnda ok sayda nl sima vardr: Rauf Orbay'n kz kardei Melike Hanm bu aileye gelin gitmitir. Melike Hanm'n kz ise nl senarist-Atf Ylmaz Batbeki'nin eski ei-Aye asa'dr. Yahudi bakcnn elinde byyen, Arnavutky Amerikan Kz Koleji mezunu Aye aa, bugn "ileli hayatna son verip" kapanm ve Nakibend eyhi Prof. Esat Coan'n "mridi" olmutur. Atatrk'n Milli Eitim bakan Vsf nar, Trke ibadet kitabn yazan tarihi Cemal Kutay (kz Sreyya nci tannm Yahudi fotoraf sanats Moris Maoro'yla evlidir), Dileri Bakan Emre Gnensay, Babakan Recep Tayyip Erdoan'n badanman Cneyt Zapsu, yazar Musa Anter ve yazar Cenab ahabeddin bu aileye mensuDtur.

Geceyarsndan sonra Atatrk salonun ortasna geldi. Konuklar hemen etrafn evirdi. Bir kadn bararak iir okumaya balad. Ama iirin uzunluu Atatrk' skt. Devreye hemen Fatin Rd Zorlu'nun akrabas, Moskova Bykelisi Vsf nar girip, kadn uzaklatrd. Atatrk, ktisat Bakam Celal Bayar' yanna ard, Trkiye ekonomisiyle ilgili birka soru sordu. Celal Bayar ceketinin cebinden hi eksik etmedii siyah kapl defterine bakarak sorulan tek tek yantlad. Terledi.7 Bir dnem omuz omuza alacak, Celal Bayar, Adnan Menderes ve Fatin Rd Zorlu kim bilir belki de ilk kez bu dnde yan yana gelmilerdi!.. Atatrk dne arln koydu. Dnn sonuna doru davetliler hep birlikte "Da ban duman alm" diye balayan "Genlik Mar"n sylediler.8 Finali Deniz Kz Eftalya yapt: "Yalova'nn en blbl..."

nce "igveysi" oldu

Fatin Rd Zorlu belki de ilk o gece, nasl bir aileye damat olduunu yakndan grd... Kendisini nasl bir gelecein beklediine ilk o gece ahit oldu. Dileri'nin sradan bir memuru birdenbire st dzey siyasetilerin ve brokratlarn sayg gsterdii biri oluvermiti. evresi deiecekti. Atatrk'n ankaya Kk'nde sk sk grlmeye balanacak, bakanlarla arkadalk kuracak ve bykeli davetlerinin vazgeilmez isimlerinden biri olacakt... Evliliinin ilk gnlerinde eiyle birlikte kaynpederinin Dileri Konutu'nda kaldlar. Ancak annesi Gzide Zorlu bu durumdan rahatszd. Oluna hemen Bahelievler semtinde mstakil bir baheli ev ald. Oluna "igveysi" denilsin istemiyordu. Biliyordu ki eine yllarca byle baklmt ve Rd Paa dan vurmasa da, bu duruma hep zlmt. Fatin Rd Zorlu 1934-1935 dneminde askerlik grevini Hahcolu htiyat Zabit Okulu ve Cumhurbakanl Muhafz Alay Svari Bl'nde yapt. 30 ekim 1935'te terhis olunca, Dileri
7. Celal Bayar o tarihlerde, Trk bayrandaki ay-yldzt arklln, geriliin belirtisi olarak grp, "Partinin alt okunu milt bayramz yapalm" diyecek kadar ilericiydi! (Bedii Faik, Matbuat Basn derkeen... Medya, 2002, c. 3, s. 140) 8. Aradan bunca yl gemesine ramen bugn bile cokuyla sylediimiz "Genlik Mar'Yn mzii bir isvire okul arksndan alnmadr. Sz yazan ise air Ali Ulvi Elve'dir. Mustafa Kemal'le ayn yerde (Selanik) ve ayn yl (1881) doan Ali Ulvi, 15 austos I975'te vefat etmitir. skdar Blblderesi Mezarlndaki aile mezarlna defnedilmitir. 371

Bakanl Siyas Dairesi'ndeki grevine dnd. Bir yl sonra hukuk maviri muavini oldu. Ve Dileri kariyerindeki en nemli grevini 22 haziran20 temmuz 1936 tarihleri arasnda svire'de Montreux Szlemesi grmelerine katlarak yapt. Boazlar'la ilgili kararlarn alnaca bu nemli grmelerde Trkiye'yi, Dileri Bakan Dr. Tevfk Rd Ara bakanlndaki heyet temsil etti. Heyet kalabalkt: Londra Bykelisi Ali Fethi

Okyar, Paris Bykelisi Suat Davas, Dileri Genel Sekreteri Numan Menemenciolu, Genelkurmay kinci Bakan Korgeneral Asm Gndz, Milletler Cemiyeti'nde Trkiye daim temsilcisi Sivas Milletvekili Necmeddin Sadak, Roma Bykelilii Deniz Ataesi Binba Fahri Korutrk. Heyetin genel sekreteri Cevad Akaln.9 Fatin Rd Zorlu'nun heyetteki unvan ise, "bykelilik sekreteri"ydi. Lozan'dan sonra en nemli snav Montreux'de verilecekti. Trkiye, anakkale ve stanbul boazlarnn denetimini "Boazlar Komisyonu"ndan alnp kendisine verilmesini ve Marmara ile Ege Denizi'ndeki adalarn silahlardan arndrlmasn istiyordu. 20 temmuzda grmeler bittiinde bata Ankara olmak zere Trkiye'de bayram havas esti. steklerin hemen hepsi kabul edilmiti. Dileri Bakan Dr. Ara tm heyet yelerini takdirnameyle dllendirdi. Kendisine ve damad Fatin Rd Zorlu'ya en byk hediyeyi kz Emel verdi. Montreux grmeleri srasnda svire'nin Leman Gl kenarndaki kk bir kasabada doum yapt. Bir kz ocuklar olmutu. Sylenenlere gre Dileri Bakan Dr. Ara, Montreux grmelerindeki diplomatik zaferi simgelesin diye torununa "Sevin" adn verdi!

Sevin... Sevin... Sevim...

sterseniz biraz Evliyazade ailesine dnelim. Ama nce sr zmeye yarayan sorular... Dr. Ara'in torununa "Sevin" adn vermesiyle, Doktor Nzm'in kzna "Sevin" adnn koymas arasnda bir iliki var mdr?
9. Cevad Akaln Atatrk'n ei Latife Hanm'n kk kardei Uakzade Rukiye Hanm'la evliydi.

Birka yl sonra Refik Evliyazade Nejad'dan sonra dier olu Ahmed'i de evlendirdi. Gelininin ad "Sevim"di. Sevin... Sevin... Sevim!.. Tesadf m? "Sabetay Sevi" ismiyle bir ilgi kurulmas ok mu abartl olur? Neyse... Yeri gelmiken Evliyazadelerin bir olundan bahsedelim: Ahmed Evliyazade'nin ei Sevimin annesinin ad Nefise Samiye, babasnn ise Zht Bey'di. Annesi ikinci evliliini nl jinekolog doktor Mahmut Bayata'yla yapmt. Sevim ile Ahmed arasnda on be-yirmi ya fark vard. Ahmed Evliyazade 1903 doumluydu. zmir Kzlullu Amerikan Koleji ve Paris Sorbonne mezunuydu. Yedi dil biliyordu. Enitesi Dr. Tevfik Rd Ara'in zorlamasyla Dileri Bakanl'na girmiti. air Yahya Kemal'in eli olarak bulunduu Madrid'de, o da ktip dzeyinde grevliydi.] Her Evliyazade erkei gibi apknd! Ad ispanya Kraliyet ailesinin kzlaryla ak sylentilerine kannca, Trk Dileri, Ahmed Evliyazade'yi apar topar Meksika'ya atad! Bir dnem Almanya'da da grev yaptktan sonra meslei brakt. zmir'e dnp nce kz kardei Bihin'in ei Sadullah Birsel'le ttn iine girdi. Sonra Efes Oteli karsnda (bugn Kordon Han'nm bulunduu yerde) benzin istasyonu iletti. Bu benzin istasyonunun mdr ise, halas Glsm'n damad Mihr Dlger'di. Sevim'i, kendinden yaa ok byk Ahmed Evliyazade'yle evlenmeye

Doktor Nzm'n kz Sevin Hanm ikna etmiti. Sevim-Ahmed Evliyazade iftinin ocuklar Ata Refik Evliyazade anlatyor: Anneannem Nefise Hanm, Doktor Nzm'n yakn akrabasyd. Yani Sevin Teyze ile annem Sevim akrabayd. Ama sormayn, nereden nasl balan vard, bilmiyorum. Ama anneannemin, Doktor Nzm'dan "daym" diye bahsettiini biliyorum. Anneannemin Selanik'te Atatrk'n annesi Zbeyde Hanmla ayn mahalleden, hatta kap komusu olduunu biliyoruz. Ayrca Sreyya lmen de yine akrabamz oluyor. Ata Refik'in "akrabamz" dedii Sreyya lmen'in annesi Uakzadelerin kz Adviye Hanm'd. Babas II. Abdlhamid'in son seraskeri (Mill Savunma bakan) Mehmed Rza Paa'yd.
10. Yahya Kemal, Dr. Tevfik Rd Aras'tan nefret etmesine ramen Evliyazadelerin olu Ahmed Evliyazade ve damatlar Sadullah Birselle dostluunu lene kadar srdrd. 373

Sreyya lmen, Cumhuriyetin ilk yllarnn moda merkezleri Sreyya Sinemas ve Sreyya Plajlan'nn sahibiydi. 1927-1930 yllan arasnda CHP milletvekillii yapt. Serbest Cumhuriyet Frkas'nn kuruculanndand. stanbul Balat'ta devlet destei olmadan kurulan ilk mensucat fabrikasnn da sahibiydi. Sreyya lmen'in olu Hayri lmen, Uakzadeler'in kz -ayn zamanda kuzeni- Vecihe'yle evlendi. Vecihe, Mustafa Kemal'le evlenen Uakzade Latife'nin kz kardeiydi. Uzatyorum ama akrabalk balarnn nerelere kadar gittiini gstermek istiyorum: Hayri lmen-Vecihe Hanm iftinin kzlar Erdem, smet nn'nn kardei Rza'nn olu Mutlu Temelli'yle evlendi. Yani Uakzadeler sadece Atatrk'le deil, zamanla smet nn'yle de akraba olmulard! Bitmedi. Erdem (lmen)-Mutlu Temelli iftinin kzlar, Cumhurbakan Fahri Korutrk'n ei Emel Hanm'n yeeni mer Aral'la evlendi. Bitirelim, yoksa byle gidersek btn cumhurbakanlarn akraba karacaz!.. Ahmed-Sevim Evliyazade'nin tek ocuklar Ata Refik, ilk evliliini Leyla Hanm'la yapt. Kerem adl ocuklar oldu. Ata Bey, ikinci evliliini zmir'in tannm ailelerinden Fetvaclarn kz Esin'le yapt. Esin Hanm'n dedesi Hacim Muhiddin arkl, birincisekizinci dnemler arasnda CHP milletvekili olarak TBMM'de bulundu. Tamam tamam... Konuyu kapatyorum. Ama sanyorum "derdimi" anlatabildim: hepsi akraba!.. Torunu Sevin'in dnyaya geldii o gnlerde Dileri Bakan Dr. Aras' sevindirecek bir baka mjdeli haber zmir'den geldi. Cumhuriyet Halk Frkas Antalya Milletvekili Cemal Tunca'yla evli olan kz kardei Fahriye, olu Faruk Tunca'y evlendirmiti. Faruk Tunca, Kapanzade Tahir Beyin kz "Sevim" Kapan'yle evlenmiti.
]

Sevin, Sevin ve Sevim'den sonra aileye bir Sevim daha katlmt ! Daha nce de yazdmz gibi Kapanler (Kapanclar) Sabetay Sevi'ye bal gruptan biriydi.] 2
I I. Sevim Kapan'nin iki aabeyi de Trkiye'nin tand iki nl isimdi: Profesr Mnci Kapan ve DP'nin Devlet bakan Osman Kapan. Atatrk'n eski ei Latife Hanm'n erkek kardei Uakzade mer de, Kapanzade Tahir Bey'in dier kzyla evliydi. 12. Soyad kanunu knca Kapanclar, "Kapan," 'Kapancolu", "Kapana" soyadlarn

Refik Evliyazade'nin ei Hacer Hanm da Kapana ailesine mensuptu. Evliyazadeler, Uakzadeler ve Kapanler akrabayd. ocuklar birbirlerine "er kuzin" derlerdi. 5 temmuz 1937'de Evliyazadelere yeni bir ye daha katld. Berin-Adnan Menderes yeni doan ocuklarna "Mutlu" adn verdiler. Menderesler, ocuklarna "Mutlu" adn neden vermilerdi? "Sevin"le ayn anlam tad iin mi? Naciye Hanm torunu Mutlu'nun dnyaya gelmesine ok sevindi. Mutlu ikinci torunuydu. lk gz ars Yksel'di. Berin Menderes annesini hep mutlu etmiti. Ama dier ocuklar, Gzin ve Samim torun konusunda Naciye Hanm' zyorlard. Gzin ei Hamdi Dlgerle anlam, ocuk istemiyordu. Otuz be yama gelen Samim'in ise evlenmeye hi niyeti yoktu. Samim'in geleceinde iki enitesinin byk rol olmutu. Doktor Nzm, Maarif nazrl dneminde ziraat eitimi almas iin Samim'i Macaristan'a gndermiti. Paris Sorbonne siyasal bilimler mezunu Samim'i, dier enitesi Dileri Bakan Dr. Tevfik Rd Ara ise Dileri Bakanl'na idare memuru olarak almt. Diplomat Samim, annesinin srarlarna ramen evlenmek istemiyordu. Bunun nedeni olarak Samim'in Macaristan'da bir sevgilisi olmas ve onu unutamamas gsteriliyordu. Samim, sevgilisi "Oleick" in ad yazl knyeyi uzun yllar bileinden karmayacakt. Samim'in bir dier zellii ise ok iyi bri oynamasyd. Bri, Evliyazadelerin tutkusuydu. lerinde en iyisi Doktor Nzm'n kz Sevin'ti! Usta bri oyuncular arasnda Dr. Tevfik Rd Aras' da saymak gerekiyor. Sadece oyun masasnda deil, yukarda yazdm gibi diplomasi masasndan da ou kez baaryla kalkan Dr. Aras'n diplomasideki basanlar baz politikaclar kskandrmyor da deildi. Montreux Konferans'ndan memleketime dndm gn Florya Kk'nde ziyaretine kotuum Atatrk, beni le yemeine alkoymu ve yemek srasnda iltifatl szlerini u cmleyle bitirmiti: "Dr. Tevfik Rd, yeni yeni muvaffakiyetler iin acele etme. Kskanlktan kafam koparacaklar ama, ben hayatta olduka hibir eyden endie etme !" (Dr. Tevfik Rd Ara, Grlerim, 1968, s.l) Atatrk'n Ankara'da en sk misafirlie gittii yerlerin banda Dr. Aras'n evi geliyordu. Ve evde her eye kanyordu. rnein
375

Sevin Zorlu'nun sa m uzatlm, hemen mdahale ediyordu: "Ksa, kkll kesilecek!" Atatrk uzun sa hi sevmiyordu!

Dr. Aras-smet Paa kavgas

Trkiye'nin ekonomik ve siyasal bamszlndan dn verilmeyen yllard o dnem. Dnn en byk iki dman, Yunanistan ve Rusya (SSCB), Trkiye'nin en byk dostuydu. Trkiye, Milletler (Birlemi Milletler) Cemiyeti'ne girmeye ok istekliydi. Ama bavurarak deil, davetle katlmay uygun buluyordu. Nitekim yle de oldu. Ancak yine de art koymutu: "Dostumuz Sovyetler Birlii'ne kar hakl grmeyeceimiz herhangi bir tedbire katlmak zorunda deiliz." Ve ok gemeden Trkiye, Sovyetler Birlii'nin Milletler Cemiyeti'ne katlmasnda barol oynad.

Trkiye sayg duyulan bir lke olma yolunda hzla ilerliyordu. 1937 martnda Msr'n, Milletler Cemiyeti'ne kabul iin toplanan olaanst oturuma Dileri Bakan Dr. Ara bakanlk yapt. Uluslararas siyasette giderek nemli grevler stlenen Trkiye, hep barl politikalar savunuyordu. rnein Balkanlar'da hibir devletle dmanl yoktu. Oysa dier lkelerin aralarnda saysz anlamazlk vard. Buna ramen Trkiye nclnde Balkan Pakt kuruldu. "Balkan Pakt kuruldu" diye sadece bir cmleyle yazp geiyoruz. Halbuki zellikle son yarm asrdr birbirlerinin boazna sarlm lkeleri bir paktta buluturmak hi de kolay olmamt. Zorluu anlatmak iin bir rnek vereyim: Dileri Bakan Dr. Tevfik Rd Ara, bu birlii salayabilmek iin Atina'da o kadar ok bulunuyordu ki, ei Makbule Hanm da Atina'ya tanmak zorunda kalmt. Araslar Atina'da bir yl kald. 3 Balkan Pakt'nn ardndan benzer almalar Ortadou iin de yapld. "Sadabat Pakt" kuruldu, gelitirildi. Atatrk'n Trkiye'si nc Dnya lkeleri'ne rnek oluyordu. Irak'ta Cumhuriyet Halk Partisi'ni mek alan Badatl aydnlar Halk Grubu'nu kurdular. Kkl reformlar savundular, iktidara geldiler. Babakan olan kii Trkiye'ye yabanc deildi: Midhat Paa'nn Badat'ta himayesine ald, Hareket Ordusu Komutan
13. Balkan Pakt'nn mimar Dr. Tevfik Rd Ara, ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin temeli saylan "ttihad Osman"yi kuran drt isimden biri olan ve daha sonraki yllarda memleketi Romanya'ya dnen Dr. ibrahim Temo'nun heykelinin Bkre Tp Fakltesi
knl'nn Jit,:l, : - : XI..

ve 1913'te urad suikast sonucu len Sadrazam Mahmud evket Paa'nn kardei Hikmet Sleyman'd. "Atatrk devrimlerini" lkesinde gerekletirmeye alan Babakan Hikmet Sleyman ksa bir zaman sonra, ingilizlerin organize ettii bir asker darbeyle ykld. 1935'te Almanya'nn Versailles Antlamas'n yrtmas ve Ren blgesine girmesi, ardndan talya'nn Habeistan'a saldrmas, ufukta byk bir savan balayacann deliliydi. Trkiye iki dman kutbun, ngiltere-Fransa ile Sovyetler Birlii'nin yaknlamasnda da etkin rol oynuyordu. Keza Montreux Szlemesi bu politikalarn sonucunda baaryla noktalanmt. Btn bu ak, drst, tarafsz ve barl d politikann mimar Mustafa Kemal, icracs Dr. Tevfik Rd Aras't. Ancak Dr. Aras'n yldznn parlamas Trkiye'nin yakn geleceinde bir frtnann kopacann da iaretiydi. 10 eyll 1937'de svire'nin Nyon kentinde yaplan toplant, Cumhurbakan Mustafa Kemal ile Babakan smet nn'nn yollarn ayrd. Olay aslnda son derece basitti... 1937'de dnyann gndeminde korsan denizaltlar olay vard. Kimlii saptanamayan denizaltlar, ticaret gemilerini vurup kayordu. Saldrlar Trkiye karasularnda da olmaya balad; Sovyetler Birlii'nden malzeme yklenen iki spanyol gemisi anakkale Boaz nnde batrld. Marmara Denizi'nde yabanc bir denizaltnn bulunduu iddias Avrupa gazetelerinde manetlere tand. Korsan denizaltlar olay, Sovyetler Birlii ile talya'y kar kar getirdi; sert notalar verildi. Bu tartmalar zerine Akdeniz Konferans dzenlenmesi fikri ortaya atld. Almanya ve talya konferansa

katlmay reddetti. Buna ramen Trkiye, Sovyetler Birlii, ngiltere, Fransa, Msr ve Balkan lkeleri katlma karan ald. Konferansta alnan ibirlii karan Dileri Bakan Dr. Ara ile Babakan smet nn'nn arasn at. Babakan nn, ngiltere ve Fransa'nn Trkiye'nin ban belaya sokmak iin korsan denizaltlar sorununu abarttn dnyor ve ibirliinin sadece Trk karasulan iinde yaplmasn ileri sryordu. Dr. Ara (ve dolaysyla Atatrk) ak denizlerde de snrl bir ibirliinden yanayd. Grld gibi mesele o kadar nemli deildi. Nyon Konferans aslnda son dnemde ankaya Kk ile hkmet arasndaki gr farkllnn somut olarak ortaya kmasna neden oldu.
377

Hatay sorununun zm konusunda da Atatrk ile nn arasnda nemli yaklam farkllklan vard. Atatrk asker mdahaleyi de dlamayan "ahin" bir diplomasiden yanayken, nn, Trkiye'yi Fransa'yla kar karya getirmeyecek daha lml bir siyaset izlenmesinden yanayd. Sadece diplomaside deil, uygulanan ekonomik politikalarda da Mustafa Kemal ile smet nn arasnda gr farkll vard. rnein, Mustafa Kemal, Babakan nn'nn ekonomiye devlet mdahalesini geniletme eilimini dengelemek iin, zel sektre yaknlyla bilinen Celal Bayar' ktisat bakan yapmt. Fakat Babakan nn, Celal Bayar'n elini kolunu balyordu. Uzatmayaym, sonuta Nyon Konferans barda tard. Cumhurbakan Atatrk, Babakan smet nn'nn istifasn istedi. Babakan nn 20 eyll 1937'de "hastal nedeniyle" grevinden aynldn aklad. Gariptir, smet nn bundan nceki babakanlktan aynlmalannda da hep "hastaln" mazeret gstermiti. Ama gerek bir hasta vard ki, onun mr ok azalmt. Ve onun lm, Evliyazade ailesini derinden etkileyecekti...
379

On sekizinci blm 11 kasm 1938, Ankara

Mustafa Kemal Atatrk'n lmnn zerinden bir gn gemiti. Trkiye matemdeydi... Trkiye alyordu... Gazi Mustafa Kemal Atatrk stanbul'da lmt. Ankara'da siyas hareketlilik yaanyordu. Olaanst toplanan Trkiye Byk Millet Meclisi oybirliiyle ismet nn'y cumhurbakan seti. smet Paa Meclis krssne ktnda gsndeki stiklal Madalyas ve Birinci Dnya Sava'ndan kalma nian hayli dikkat ekiciydi. Trkiye Cumhuriyeti'nin cumhurbakannn gsnde neden Osmanl madalyas tad merak konusu oldu. Ama bunun nedenini kimse soramad... Meclis'ten kendi evi Pembe Kk'e dnen Cumhurbakan smet nn, annesi evriye Temelli'nin odasna girip elini pt. Babakan Celal Bayar, o gn istifasn Cumhurbakan smet nn'ye sundu. smet Paa, hkmeti kurma grevini yine Celal Bayar'a verdi. Ama... zel bir zel istei vard: Dileri Bakan Dr. Tevfik Rd Ara

ile ileri Bakam kr Kaya'y yeni kabinede istemiyordu! Neden? Dneme ait tm an kitaplarnn smet nn hakknda ortak bir gr varchr: "smet Paa kincidir!" smet Paa'nn, Dr. Ara ve kr Kaya'y kabinede grmek istememesinin hakl bir nedeni var myd ? Bu soruyu yantlayabilmek iin birka ay ncesine gitmekte yarar var... Dileri Bakan Dr. Tevfik Rd Ara, ileri Bakan kr Kaya bata olmak zere Atatrk'n yakn evresi onun vefatyla boalacak Cumhurbakanl makam iin kulis faaliyetlerine girdiler. Biliyorlard ki, sk sk komaya giren Atatrk'n kurtulma umudu ok azd... Atatrk'n yakn evresinin, ankaya Kk iin zerinde uzlatklar isim TBMM Bakan Abdlhalik Renda'yd. Yanya doumlu Meclis Bakan Abdlhalik Renda ile kr Kaya Malta srgnnde birlikteydiler. Dosttular. Abdlhalik Renda'y stanbul'a ardlar. Renda'y Haydarpaa Gan'nda karlamaya gelenler sadece zel isimlerdi. Birlikte Pera Palas'a gittiler. Dr. Ara ve kr Kaya burada tekliflerini yaptlar. Bu zel grmede olduunu syleyen Yakub Kadri Karaosmanolu, yaplan teklifi ve Abdlhalik Renda'nn bunu duyar duymaz reddettiini, yllar sonra smet nn'nn damad Metin Toker'e anlatt. Diyelim ki Yakub Kadri Karaosmanolu doru sylyor, Meclis Bakan Renda1 ankaya Kk'ne kmay reddetti. Peki niye? Dnr Orgeneral zzeddin allar, kulana baz bilgiler fsldam olabilir mi? Teklif Atatrk lmeden hemen nce yaplmt; o gnlerde smet nn'nn ad telaffuz bile edilmiyordu. stelik teklifi kabinenin iki nemli bakan getirmiti. TBMM Bakan Renda teklifi neden reddetmiti? Bilinmiyor! Devam edelim, belki yant bulabiliriz. Yazlanlara baklrsa Dr. Ara ve kr Kaya'nn ban ektii grup, Celal Bayar'a, Ali Fethi Okyar'a da teklif gtrd; onlar da hemen reddetti! Brakn bu yazlanlarn doru ya da yanl olduu polemiini, o gnlerde Celal Bayar' Dr. Ara ve kr Kaya'dan ayr tutmak sadece saflk olur! Keza yine yazlanlara gre bu grup, Mareal akmak'a da teklif gtrmek istiyor, ancak Mareal akmak, "Hayr hayr... ankaya Kk iin en iyi aday smet nn'dr" diyor! Bunlarn hepsi kt senaryolardr. Erknharbiyei Umumiye reislii, Harbiye nazrl, babakanlk, Genelkurmay bakanl yapm Fevzi akmak'n ankaya Kk'n istemediine dair hibir belge ve bilgi yoktur!
' Abdlhalik Renda'nn torunu Bedriye Renda, nl reklamc Jefi Medina'yla evlidir. Medina ailesi stanbul'un kkl Yahudi ailelerindendir. Bir kollar ise Paris'tedir. 380

Cumhurbakanln istemiyor, onun yerine eski mstear, Heybeliada'da emekliliin tadn karan smet Paa'nn emrine girmeye raz oluyor! Teklif gtrlse kabul eder miydi, bilinmez,

ama gtrlmedii aktr. Zaten gtrlemezdi, Atatrk'n yakn evresi ile Mareal Fevzi akmak'n arasnn "gergin olduuna" ileride deineceiz. Devletin tepesinde ideolojik bir atmann olduunu syleyebilir miyiz ? Dr. Aras'n siyas izgisini biliyoruz. iileri Bakan kr Kaya iin sadece tek bir olgu yeterli olacaktr: Charles Rist ile Charles Gide'in Gnmze Kadar ktisad Mezfepler Tarihi gibi, baz Marksist "klasikleri" Trke'ye evirmiti !2 Atatrk'ten sonra ankaya Kk'ne kan smet nn'nn nasl cumhurbakan olduu konusunda ne yazk ki hibir alma yoktur. Bol bol "hamaset edebiyat" vardr! Bir yl nce, 1 kasm 1937'de Atatrk tarafndan babakanlktan uzaklatrlan smet nn, bir yl sonra "kuyudan" nasl karlmtr? Bu konuda yaplan tek yorum, "Trk Silahl Kuvvetleri ve onun bandaki Mareal Fevzi akmak, nn'nn cumhurbakan olmasn istedi" eklindedir. Buna eklenen cmle ise, "Baka adam yoktu" deerlendirmesidir. Bu size inandrc geliyor mu ? Eer bunu doru kabul ederseniz, baka yorumlara neden olursunuz. Soruyorum: Atatrk'n babakanlkta istemedii birini, ordu nasl Cumhurbakanl Kk'ne oturtmutur ? stelik Atatrk'n yakn evresine ramen! Biliniyor ki bu evre smet nn'y hi sevmiyordu. Ama siz, "Atatrk'n evresinin ve bakanlarnn hibir siyasal arl ve gc yoktu" derseniz bu da bir baka tartmaya neden olur. nk bu szler, "o dnemde Atatrk klt yoktu" sonucunu dourur! Neyse. Meseleyi zmek iin biz yine bir yl ncesine gidelim. Atatrk'n ar hasta olduu biliniyor ve ankaya Kk'ne kimin gelecei hesaplan gizli kaplar ardndan utanga da olsa yaplyordu. Atatrk sonrasna ilikin hesap yapan iki grup vard ve bunlar birbirlerine hayli mesafeliydi.
2. ismet Bozda, Bitmeyen Kavga adl kitabnda, kr Kaya'nn yazm olduu ciltlik anlarnn, onun lmnden sonra kaybolduunu, bunun da sorumlusunun ismet inn olduunu yazar. Doan Hzlan ise kr Kaya'nn "zel koleksiyonunun" tasnif edilmeden Beyazt Devlet Ktphanesi'nde olduunu belirtmektedir. (Hrriyet, 27 kasm 2000) 381

smet nn ile Fevzi akmak'n ban ektii bir grup; kr Kava e Df- Tevfk Rd Aras'n bulunduu dier grup. Bu durumu "kabaca" ttihat ve Terakki Cemiyeti iindeki asker-sivil gruplamasna benzetebiliriz. smet Paa, kar grubun sol eilimlilerle ittifak iinde olduunu biliyor ve etkisizletirmek istiyordu. "Kurt politikac" smet Paa, kr Kaya ve Dr. Tevfk Rd Aras', "komnistlerle ibirlii iinde" gstererek, zellikle asker evrelerin onlara kar tavr almalarna neden olacak bir hesap iindeydi. Bu ucuz oyunu kr Kaya ve Dr. Tevfik Rd Aras'n bilmemesine olanak yok. Bu nedenle, ileri Bakan kr Kaya ile Nzm Hikmet arasnda, sol evrelerin bir trl anlamlandramad ve yanl deerlendirmelere yol aan bir grme yapld. kr Kaya, Nzm Hikmet'e uyarda bulundu: Trkiye byk bir hzla Mareal Fevzi akmak inisiyatifiyle faizme

doru kaymaktadr. Ben btn gcmle bunu nlemeye alyorum. Fakat buna gcm yetmiyor. Beni devirdikleri anda Trkiye faizmin kucana decektir. Faizm geldii an, benden evvel siz tasfiyeye urarsnz. Bu itibarla sosyalistlik-komnistlik propagandasn brakn. Faizme kar mcadelede bana yardmc olun. (Abidin Nesimi, Yllarn inden, 1977, s. 146) Sonra ne oldu ? smet nn-Fevzi akmak ittifak, Trkiye'nin tank olaca en byk "senaryolarndan" birini hayata geirdi: "Bir komnist isyan nasl nlenir" oyunu sahneye kondu. Nzm Hikmet, Hikmet Kvlcml, Kemal Tahir, Kerim Korcan, A. Kadir (Abdlkadir Meriboyu) ve arkadalar "orduyu ve donanmay isyana tevik" suuyla 29 austos 1938'de hapse atldlar! Tarihe dikkatinizi ekerim! Olay o kadar byttler ki, "komnistler her an darbe yapabilir" diye durumalar Erkin gemisine tadlar! Bu topraklardan uzun yllar kullanlacak "komnizm cs" yaratlmt! ttihatlar arasnda nasl asker kanadn sz geiyorsa, "Kemalistler" iin de durum deimemiti. Siviller asker karsnda yine hazr ola geti! Yaratlan "canavar" askerleri rktt! Askerleri harekete geiren isim ise 1. Ordu Komutan Fahreddin Altay Paa'yd. Paa, Genelkurmay ikinci Bakan Orgeneral Asm Gndz'e, cumhurbakannn kim olacan sorup, ordunun bu konuda tarafsz kalacan renince, hemen harekete geip, 1. Ordu'nun kolordu ve tmen komutanlaryla toplant yaparak, adaylarnn smet nn olduunu, dier ordu komutanlarna ve Genelkurmay kinci Bakan Orgeneral Asm Gndz'e bildirdi. stiklal Sava'nn nde gelen komutanlarndan Orgeneral Fahreddin Altay'n ordu zerinde arl bykt. 1924-1933 yllan arasnda 2. Ordu komutanl yapmt, 1933'ten beri de 1. Ordu komutanl grevini yrtyordu. Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak, Orgeneral Altay'n lobi yaptndan haberdar oldu. Ordunun kararna sayg duyduunu aklad. smet Paa'nn adayl hkmetin gndemine de geldi. Dileri Bakan Dr. Tevfik Rd Ara, ileri Bakan kr Kaya ve Babakan Celal Bayar son kez yan yana geldiler. smet nn ad zerinde istemeden de olsa fikir birliine vardlar. Askerler gibi hkmetin de cumhurbakan aday smet nn'yd. Dr. Tevfik Rd Ara o gn yani 11 kasmda cumhurbakanl oylamas yaplmadan nce smet nn'y Ankara'daki Pembe Kk'nde ziyaret etti. smet nn'y dalgn buldu. "Bamz sa olsun paam, millete ksz kaldk" dedi. Ksa cmlelerle sohbet ettiler. smet Paa, Dr. Tevfik Rd Aras'a souktu. Sonra Dr. Ara, oy kullanmak iin Meclis'in yolunu tuttu. TBMM evresindeki olaanst asker nlemler, herkes gibi onun da dikkatinden kamad! Askerler Meclis'e arln koymutu...

Dr. Ara tasfiye ediliyor

Bir saat sonra.

smet nn ankaya Kk'ne kt. TBMM'de oylamaya katlan 348 oyun hepsini almt. smet Paa, gerek babakanlktan ayrlmasna neden olanlar, gerekse cumhurbakan yaplmamas iin kulis faaliyetinde bulunanlar hi unutmad. zellikle Atatrk'n son gnlerinde bile yanna gitmesini engelleyenleri affetmedi. Be ay sonra yaplan genel seimlerde, Atatrk'n yakn arkadalarnn hemen hepsinin stn izdi, milletvekili olmalarn
383

bile istemedi. Artk TBMM'de, Atatrk'n "sofra arkadalarndan" Kl Ali, Ali etinkaya, kr Kaya, Hasan Rza Soyak, Cevad Abbas Grer, Tahsin zer, Hsrev Gerede, Nakiyettin Ycekk, Fuad Bulca gibi isimler yoktu.3 smet nn baz isimleri hi affetmeyecekti... Buna karlk... smet Paa, Atatrk'n "dlad" Kzm Karabekir, Hseyin Rauf Orbay, Hseyin Cahid Yaln, Seyf Dzgren gibi isimleri TBMM'ye tad. Ali Fuad Cebesoy ile Refet Bele'ye kol kanat gerdi.4 Enver Paa'nn ocuklarnn, torunlarnn Trkiye Cumhuriyeti vatandalna alnmalarna ve yurda girilerine izin verdi. Ama bir dnem zel kalem mdrln yapt Enver Paa'nn mezarn getirmeye yanamad! Dier yandan Talat Paa'nn naam stanbul'a getirtti! Peki tm bunlar ortadayken hl "smet nn kincidir" denilebilir mi ? Hem evet, hem hayr! smet nn pragmatist bir politikacyd. Eer duygularna esir olsayd, Atatrk dneminde hi anlaamad Hseyin Rauf Orbay ve Ali Fethi Okyar' tekrar milletvekili, bakan yapmazd! Geri bunun da yant vard: gya smet Paa, kendine muhalefet olacak gl isimleri yanna ekerek, "siyas hasmlarnn" kuvvvetini azaltan bir stratejiyi hayata geiriyordu! Kendisine yneltilen, "Atatrk'n muhaliflerini neden hemen Meclis'e tadnz?" sorusuna, "Mustafa Kemal'e dil uzatmamalar iin yaptm" diye, hi de inandrc olmayan bir yant verecekti...

Refii Bayar intihar ediyor

Bu notlardan sonra tekrar 11 kasm 1938 tarihine dnelim. smet nn'nn ankaya Kk'ndeki ilk konuu Babakan Celal Bayar'd. Grme ksa srd.
3. O evreden milletvekili yaplan nadir isimlerden biri, Mustafa Kemal'in vefat haberini alnca intihara kalkan yaver Salih Bozok'tu. Ama Bozok'un milletvekillii sadece bir dnem srecekti, ilgintir: Atatrk'n iki ocukluk arkada Salih Bozok ve Nuri Conker Atatrk gibi 1881 Selanik doumluydu. Nuri Conker Atatrk'ten be ay sonra, Salih Bozok ise on sekiz ay sonra vefat etti! Nuri Conker, Salih Bozok'un ablasyla evliydi. 4. O kadar ok sava cephesinde bulunan Refet Paa, seim gezisi iin gittii Trakya'da bir ocuun trene att tan gzne rast gelmesi sonucu yaraland. Ameliyatlar geirdi. "Biz Halide Edib Hanm' Mslman ettik zannediyorduk. Meer Halide Hanm, Adnan (Advar) Bey'i Yahudi etmi" diyen Refet Paa'ya, bu zor gnlerinde

Celal Bayar ankaya Kk'nden kp Babakanlk'a gitti. Ra_ bineyi olaanst toplantya ard. Bakan arkadalarna hkmeti kurmakla yeniden grevlendirildiini syledi. Dr. Ara yllarn politikacsyd. Sz ald: "Dnyann kinci Dnya Sava'na srklendiini sanrm hepimiz farkndayz. stendii

takdirde grev almaktan kanmayacam sizlere bir kez daha anmsatmak isterim." Dr. Ara sanki gelimelerden haberdard. Kabine dalnca Babakan Celal Bayar, Dr. Aras'n evine ziyarete gitti. Bayar, smet Paa'yla yapt grmeyi aktard. (inn Celal Bayar'a) Benim uzun yllar boyunca iyi iler grdm fakat ok yorulduumu dnerek bir mddet istirahat etmemin iyi olacan sylemi. {Hrriyet, 12 kasm 1987) Dr. Ara, Babakan Celal Bayar'a krld. Atatrk son dnemlerinde Dr. Ara, kr Kaya ve Celal Bayar'a "ayrlmaz l" diye bakyordu. Bu l de prensipte birbirlerinden kopmama sz vermilerdi. Ama Celal Bayar'n babakanlkta kalabilmek iin kendilerinin saf d edilmesine ses karmadn dnyorlard. Dr. Ara evresine, "Oysa Atatrk bizi Celal Bayar'a emanet etmiti" diyordu buruk bir ses tonuyla. Arkadalarnn saf d edilmesine tavr koyamayan Celal Bayar'n babakanl da ancak ay srecekti... Fakat bu aylk babakanl dneminde, mpeks irketinde alan olu Refii Bayar'n, devletten ald ihalelerde kar salad gerekesiyle yarglanmas, yaam boyunca unutamayaca bir acya neden olacakt. Mahkemelerin aklamasna ramen, babasn ok zdn dnen Refii Bayar intihar ederek yaamna son verecekti...5 Celal Bayar olu Refii Bayar'n Babakan Refik Saydam'n tertibi sonucu canna kyd kansndayd. Hibir zaman bu olayla ilgili smet nn'nn adn telaffuz etmedi ama ona kar olan nefretinin altnda bu duygunun yatmadn dnmek saflk olur! Ne yazk ki gn gelecek baz DP'liler ve DP'nin yayn organ Zafer gazetesi, smet nn'nn olu mer nn'nn adnn bir cinayete kartn iddia edecek ve Trkiye'nin gndemini on drt ay bu olayla oyalayacaklard. Kbus dolu gnler sonun5. Celal Bayar'n torununa, yani Refii Bayar'n oluna, "Demirta" adn Atatrk koymutur. Celal Bayar'n dier oullar Atilla ABD'de, Turgut ise isvire'de yaamaktadr.
da

mer 5 temmuz 1951'de beraat edecekti.6

inlerdeki sylentiler Celal Bayar'n smet nn'den olu Refii intikamn almakta olduudur. (Metin Toker, DP'nin Altn n (1950-1954), 1991, s. 60)

t anmak zor. Ama alnt yaptmz cmlenin sahibi Metin Tovani smet nn'nn damad olunca, nn Ailesi'nin bu dncede olduunu karabiliriz... ? Neyse, Bayarlar ile nnler arasndaki kavgay brakp biz yine Dr. Aras'n tasfiyesine dnelim... 13 yl 8 ay Dileri bakanl yapan Dr. Tevfik Rd Ara grevini Anglosakson taraftar bilinen kr Saraolu'na devretti. Evliyazadeler damatlarnn bana gelenlere ok zldler. Ama kk bir teselliyle avundular. Gerek Dr. Aras'n ei Makbule Hanm gerekse Berin Menderes'in Ankara'daki en yakn ahbaplar kr Saraolu'nun ei Saadet Saraolu'ydu. Evliyazadeler'in hanmlanyla Saadet Saraolu yaknl zmirli olmalarndan kaynaklanyordu. O yllarda Ankara'daki zmirliler birbirlerini ok tutup kolluyorlard.7 Dileri Bakan kr Saraolu ertesi gn yakn arkada Dr. Aras' ziyaret etti. Hem zmir'den hem de mbadele komisyonu

gnlerinden tanyorlard. Saraolu, byk bir nezaketle, "smet Paa sizin Londra bykeliliine tayininizi dnyor" dedi. Dr. Ara bu karara pek de armad ve yllar ncesine dnd. Atatrk, smet nn'y babakanlktan alnca devreye Dr. Ara girmi ve nn'ye Washington bykelilii grevini teklif etmiti. imdi smet nn yllar nce gerekleen bu olayn rvann almak istercesine Dr. Aras'a Londra bykeliliini teklif ediyordu! Dr. Ara, "iei burnunda" Dileri bakan kr Saraolu'na dnerek, "Peki Londra Bykelisi Ali Fethi Okyar ne olacak?" dedi.
' Trk siyasal tarihindeki intiharlar bir meslektamzn yazmasn umut ediyorum. Dnemin Genelkurmay bakan Orgeneral Kzm Orbay'n olu Hamet Orbay, 17 ekim I945'te Ankara'da Dr. Neet Naci Arzan' ldrd. Cinayeti parayla Reit nercan'a kabul ettirdi. Ancak olay sonradan aydnland. Hamet Orbay cezaevine girdi. Suu stlenmesi iin Reit Mercan'a bask yapt iddia edilen Ankara Valisi Nevzat Tandoan 9 temmuz I946'da canna kyd! Kzm Orbay da istifa etti! Son bir rnek daha vereyim: MHP Genel Bakan Alparslan Trke'in Hacettepe niversitesi'nde retim grevlisi olarak alan damad Dr. Turgut Gnay, 14 aralk 1978'de intihar etti. ileri sayfalarda okuyacaksnz, bir intihar da Evliyazadaleri oke edecekti... 7. 1947-1950 yllar arasnda Dileri Bakanl yapan Necmeddin Sadak'n ei ilhan Sadak da Berin Menderes'in izmir Notre-Dame de Sion'dan okul arkadayd. Ancak lhan Hanm okulu drdnc snfta terk etmiti.

"Milletvekili" yantn ald. smet Paa, siyas muhalifi Ali Fethi Okyar'm 31 aralk 1938'de yaplan araseimde milletvekili seilerek, Meclis'e girmesini salad! Dr. Ara Londra bykelilii teklifini kabul etti. Ancak krgnd. smet Paa onu ankaya Kk'ne aya davet etti. "Paam sizin devlet reisi olmanz zerine benim hkmetin dnda kalmam hazin deil mi ?" dedi. nn'de, "Evet hazindir iki gzm, ancak ksa bir sre iin gidiyorsunuz, sizi uzun sre orada brakmam" diyerek Dr. Aras'n gnln ald. "ki gzm" nn'nn sk kulland bir deyimdi. Dr. Ara smet Paa'nn szlerine inand m bilinmez. Ama paay hayat boyu affetmeyecek bir kii vard: Makbule Ara! Halbuki daha dne kadar, smet Paa'nn ei Mevhibe ve Kzm Orbay'n ei Mediha'yla (Enver Paa'nn kz kardei) ne kadar samimiydiler. Birlikte Ankara'daki bykeli elerinin be aylarna giderlerdi. Kokteyllerin vazgeilmez isimleriydiler. Makbule Hanm, sakil sakil elbiseler ve apkalar giyer, eski modaya gre de elinden birka numara kk beyaz glase eldiven giyerdi. Bu dar eldivenler iinde elleri sakat gibi bir ey tutamaz, fakat bu dar eldivenlerin iinde bzlm ellerini bol bol bykelilere uzatr, onlar da bu acayip elleri tazim ile perlerdi. Hele zavall Hariciye mensuplar, yanna pek yaklaamazlar, ayet yaklaabilirler ise, "Arz tazimat ederiz hanmefendiciim" demek mecburiyetinde kalrlard. (Mnevver Ayal, iittiklerim Grdklerim Sildiklerim, 2002, s. 125) Makbule Hanm "Trkiye'nin gcn yabanc konuklara gstersin" diye som altndan yaplan Hariciye Kk'ndeki o tabaklarda artk yemek yiyemeyecekti. (Orhan Dirik, Babam General Kzm Dirik ve Ben, 1998, s. 54) Ama ocukluundan beri zengin bir ailede byd iin bunlar sorun yapmyordu. Onun kzd smet Paa'nn, "Rdm" dedii eine yapt hakszlkt! Herkese soruyordu: "Syleyin bana, biz Dileri'nde baansz olduumuz iin mi alndk ?" Atatrk'n vefatyla Ankara'da bir dnem artk sona ermiti-

Sofralarda saatlerce oturma, balolarda dans etme gibi, bir dnemin simgeleri yok olmaya balad. Atatrk otoriterdi. smet Paa'nn liderliinde totaliter bir sre balamt... Bakentte artk Atatrk'n sofras boalmt, devir "n387

n'nn adamlarnn" devriydi. Refik Saydam, Saffet Arkan, Nevzat Tandoan gibi isimlerin yldz parlyordu...8 CHP'ler de Cumhurbakan nn'y gklere karyordu. 26 aralk 1938'de olaanst toplanan CHP kurultay smet nn'y "mill ef ve "deimez genel bakan" seti! Kurultayn nn'ye balln bildiren mesajn kongre ktibi CHP Aydn Milletvekili Adnan Menderes okudu: "Partimizin deimez genel bakanlna intihap olunan Trkiye devletinin byk reisicumhuru ve kahraman Trk ordusunun yce babuu, Mill ef smet nn'ye byk kurultayn yrekten sayg ve ballnn arzna karar verilmesini ve bu kararn kendisine sunulmasn, derin sayglarmzla teklif ederiz." Bu teklif srekli alklar arasnda kabul edildi. Kurultay bakan Celal Bayar, kongrenin bu sayg ve ballklarn kendi sayglanyla beraber smet nn'ye sunarak vazifesini yerine getirdi. (evket Sreyya Aydemir, ikinci Adam, 1993, c. 2, s. 39) Ankara "Mill ef smet nn'nn etrafnda hemen kenetlenivermiti...

Adnan Menderes bakan olacakt

Dileri Bakanl'ndan tasfiye edilen Dr. Tevfik Rd Ara Hariciye Kk'n boaltmak iin acele davrand. Ancak bu i sand kadar kolay deildi. rnein, kaynosu Refik Evliyazade'nin hediye ettii, Hariciye Kk'nn bahesinde baklan ve zel konuklara iftiharla gsterilen ngiliz at ne olacakt ? Bir dier sorunu ise, tabanca koleksiyonunu ne yapacayd. Yllardr toplad tabancalarla zengin bir tabanca koleksiyonuna sahip olmutu. At zmir'e gnderildi. Tabancalar Bahelievler'deki eve tand. Dr. Ara zel sorunlarn hallettikten sonra, ngiltere'ye gitmeden nce, ocak aynn ilk gn Cumhurbakan nn ve Dileri Bakan Saraolu'yla ankaya Kk'nde bir akam yemeinde yan yana geldi. Bu l zel toplant Dr. Aras'n Dileri brifingiyle balad. Grme sonunda Cumhurbakan nn, Londra Bykelisi Dr. Aras'a u direktifleri verdi:
Saffet Arkan, Ulusal Kurtulu Sava srasnda Sovyetler Birlii'yle yaplan asker yardm grmelerinde Trk asker heyetinde "ataemiliter erknharp binbas" unvanyla bulundu. Daha sonra Mill Savunma ve Mill Eitim bakanlklar yapan Saffet Arkan, ^'Hetvekiliyken 26 kasm I947'de elli dokuz yanda intihar etti. Keza Nevzat Tandolan'n intihar ettiini de yazdk.

- Sava kt takdirde Trkiye tarafsz kalacaktr. - Ancak saldrya uradnda Trkiye kendini savunacaktr. - Bu koullar altnda yeni Londra bykelisi ngiltere hkmetinin bize ne gibi yardmlarda bulunabileceini renmeye alacaktr. (Doan Avcolu, Mill Kurtulu Tarihi, 1974, s. 1479) Bir ufak not eklemem gerekiyor: sadece kabinede deil, brokraside de yer yer deiikliklere gidiliyordu. Yurtdna greve atanan tek isim Dr. Tevfik Rd Ara deildi. Damad Fatin Rd Zorlu da kabinenin deiikliinden payna deni almt! Gen hariciyecinin yeni grevi Paris Bykelilii baktipliiydi. Bir yanda Makbule Hanm, dier yanda Emel Hanm hazrlklarn

tamamladlar. Artk Ankara'da olduu gibi sk sk gremeyeceklerdi. Araslarn, torunlar Sevin'den ayrlmalar ok zor oldu... Dr. Tevfik Rd-Makbule Ara iftini Ankara'da uurlamaya gelenler arasnda 26 aralk 1938'de toplanan CHP 1. Olaanst Kongresi'nde on alt kiilik genel ynetim kuruluna seilen, Dr. Aras'n kz kardei Fahriye'nin ei Dr. Cemal Tunca ve Adnan Menderes gibi akraba CHP'liler vard. Atatrk'n lm Adnan Menderes'in bakan olmasn da "suya drmt": Cumhurbakan Atatrk, Tarm bakanlarnn icraatlarn beenmiyordu. Son iki ylda ard ardna Muhlis Erkmen, akir Kesebir, Faik Kurtolu'nu Tarm bakan yapm ama yine de memnun kalmamt. smet nn'nn babakanlktan ayrlmasnn nedenlerinden biri de, Atatrk'n bir kabine toplantsnda akir Kesebir'i serte azarlamas ve Babakan nn'nn sesini ykselterek bakann savunmasyd. Atatrk, Dr. Aras'a sk sk, "Bana bir Tarm bakan bulamadnz" diye yaknyordu. Dr. Ara, Tarm bakanl iin Adnan Menderes'i hazrlamaktayd. Atatrk lmeseydi, byk ihtimalle Adnan Menderes Tarm bakan olacakt...

Londra gnleri
Dr. Ara, on yllk Dileri bakanl yllarnn ardndan bykelilie birdenbire uyum salayamad. Ankara Hkmeti'nin temsilcisi gibi deil, adeta kendi basma bir kabine bakan gibi davranyordu. Dnya hzla yeni bir paylam savana hazrlanrken bykeli Dr. Aras'n, Londra'da hl Atatrk'n geleneksel d politikasn, yani tam bamszlk ve Sovyetler Birlii'ni dost gren bir
389

izgiyi savunmas ve Sovyetler Birlii'nin Londra bykelisiyle samimi diyaloglar tepki ekiyordu. Tepki karlklyd. Dr. Ara da Ankara'ya kzyordu. Yazd ]<riptolarda, ngiltere ve Fransa'yla asker ittifak aramann Atatrk'n izdii tarafszlk siyasetinden uzaklamak olduunu vurguluyordu srekli. Tek kzgn Dr. Ara deildi. Adolf Hitler de Trkiye'nin yeni d politikasna fke duyuyordu. 22 austos 1939'da generalleriyle yapt bir toplantda Trkiye yneticilerine ate pskrd: "Trkiye'yi Kemal'in lmnden sonra, budala ve aptallar ynetmektedir." (Doan Avcolu, Mill Kurtulu Tarihi, 1974, s. 1487) Hitler'i kzdran gelime, Trkiye'nin Fransa ve ngiltere'yle Ankara'da imzalayaca l ttifak Antlamas'yd. Trkiye bir Avrupa devletinin saldrya uramas durumunda, Fransa ve ngiltere tarafndan korunacakt! Trkiye yapt bu antlamayla tepki ekse de, iki yl sonra Almanya'yla saldrmazlk antlamas imzalayacakt. Ankara, bandan beri Hitler'le ilikileri scak tutma niyetindeydi. rnein, doum gnn kutlamak iin Berlin'e giden, Ali Fuad Cebesoy, Yunus Nadi, Necmeddin Sadak, Hseyin Cahid Yaln, Falih Rfk Atay, Orgeneral Asm Gndz, Pertev Demirhan'dan oluan heyeti Hitler sevinle kabul etmiti. Bata Hitler olmak zere o dnemin Alman politikac ve askerlerinde Birinci Dnya Sava'ndaki ittifak nedeniyle Trkiye'ye

byk bir sempati vard. Parantez: dn Amerikan mandasn isteyen baz isimler imdi de Trkiye'nin Almanya'yla ittifak kurmasn istiyorlard! rnein bu isimlerden biri olan Yunus Nadi'ye meslektalarnca "Yunus Nazi" ad taklmt!.. Bu arada bata Almanya olmak zere Avrupa'da yaygnlaan antisemitik hareketlerin Trkiye'yi de etkilemesi uzun srmeyecekti...

Sabetayist gazeteciler
Trkiye Yahudileri, smet nn'nn kendilerine kar hasmane duygular beslediine, Atatrk'n bu olumsuz hissiyat frenlediine inanyorlard. Atatrk'n vefatndan sonra nn'nn cumhurbakan seilmesinden dolay Yahudiler endie duydular. Onlar tek rahatlatan gelime, Serbest Cumhuriyet Frkas eski bakan Ali Fethi Okyar'n Londra bykelilii grevinden ayrlp milletvekili ve ardindar Adalet bakan olmasyd. (N. Rfat Bali, Musa'mn Evlatlar, Cumhuriyet'in Yurttalara, 2001, s. 327-328) Yahudiler, ismet inn konusunda belki pein hkmlydler ama ikinci Dnya Sava dneminde onlar karamsarla drecek gelimeler de olmuyor deildi. 8 austos 1939'da 600 Yahudi mlteciyle Panama bandral Parita gemisi izmir limanna geldi. Hkmet Yahudilerin karaya kmasna izin vermedi. Gemi bir hafta sonra limandan bir bilinmeze doru yelken at. 12 austos 1939'da ekoslovakya Yahudilerini tayan iki geminin Finike limanna yolcu karmasna izin verilmedi. 15 aralk 1941'de 769 Rumen Yahudisi'ni tayan Struma gemisinin stanbul'a yolcu indirmesi yasakland. Ancak baz yolcular anslyd. Bu yolcular, hamile olduu ve kanama geirdii iin gemiden alnan Medea Salamovvitz, Filistin'e giri vizesi bulunan 5 kii ve Segal ailesiydi.9 Karadeniz'e almaya zorlanan Struma gemisini 24 ubatta kimlii belirsiz bir denizalt torpilleyerek batrd. Babakan Refik Saydam Meclis'te yapt konumada, "Trkiye bakalar tarafndan arzu edilmeyen insanlar iin vatan hizmeti gremez. Bizim tuttuumuz yol budur. Kendilerini bu sebepten stanbul'da alkoymadk" dedi. Struma faciasnda lenlerin ansna 27-28 ubatta Filistin'deki tm sinagoglarda dualar okundu. Yahudiler kendilerini evlerine kapatarak olay protesto ettiler. Anadolu Ajans'nn bunu haber yapp abonelerine gndermesi zerine Babakan Refik Saydam ajansta alan 26 Yahudi gazetecinin iine son verdiini aklad! stanbul Musev Lisesi Mdr David Markus, Cumhurbakan smet nn'ye bavurup Alman uyruklu binlerce Yahudi hekim ve eczacnn Trkiye'ye g etmelerine izin verilmesini istedi. Teklif reddedildi. Bu arada, youn i ve d sorunlara kalbi dayanamayan Babakan Refik Saydam 7 temmuz 1942'de vefat etti. Yerine kr Saraolu getirildi.10
9. Martin Segal, Standard Oil Company of Nevvyork (SOCONY imdiki adyla Mobil Oil) irketinin Romanya'daki mdryd. SOCONY'nin Trkiye genel mdr Walker, irketin Trkiye temsilcisinden ailenin kurtarlmasn istedi. Youn abalar sonucu iileri Bakan Faik ztrak'n zel izniyle Segaller kurtarld. Onlara yardm ederek hayatlarn kazandran irketin Trkiye temsilcisi ise Vehbi Ko'tu. 10. "Zamann babakan kadnlara ister yedi yanda olsunlar, ister yetmi yanda olsunlar, 'Gzel ocuk' diye hitap ederdi. Erkeklere de 'Delikanl'. Gzel kadnlarn kulana

kkrerdi: 'Neden bu kadar gzelsin V Ayn adamn devlet adaml da ancak o alaturkalkta olabilirdi... Saraolu hem efe bavekil, hem apkn bavekildi." (Nimet Arzk, Men deres'i
ipe Gtrenler, 1960, s. 17)

391

Babakan Saraolu 11 temmuz 1942'de aklad kabinesinde Ticaret bakanln Behet Uz'a verdi. Evliyazadeler uzaktan da olsa bir akrabalarnn yllar sonra hkmette yer almasna ok sevindiler. Burada bir parantez aaym: Saracolu-Uz ikilisi o tarihe kadar kimsenin cesaret edemedii bir karara imza atarak, fiyatlar serbest braktlar! Doal olarak sava koullarnda fiyatlar alabildiine ykseldi. Haberi nceden renen zmirli baz tccarlar o gnlerde olaanst kazanlar elde etti. Altnn deeri ykseldi, Trk liras deer kaybetti. Bu enflasyonist ortam sekiz ay sonunda Behet Uz'u bakanlndan etti. Neyse... kr Saraolu'nun babakan olmasyla Dileri bakanlna "vatan airi Namk Kemal'in" torunu, Maliye Nazn Menemenlizade Mehmed Rfat Bey'in olu Numan Menemenciolu atand. Tesadf m? Baba Menemenlizade Mehmed Rfat Bey, Birinci Dnya Sava'na girmeme taraftaryd. ttihatlarn asker kanadyla ters dp Maliye nazrlndan ayrlmt. imdi oul Numan Menemenciolu Dileri bakanl koltuundayd ve o da tpk babas gibi, kinci Dnya Sava'na girilmesine karyd... Bu zor greve atanan Numan Menemenciolu ilk ve ortaokulu Selanik'te okumu, lise renimini stanbul Fransz For Lisesi'nde grm, Lozan Hukuk Fakltesi'ni bitirmiti. Bekrd. Days -air Namk Kemal'in olu- Ali Ekrem Bolayr'n kz Masume'yle nianlanm ancak evlenmemiti. svire'de okurken evlendii svireli eini gen yata kaybettii, onu unutamad ve bu nedenle bir daha hi evlenmedii syleniyordu... Numan Menemenciolu "kemik veremiydi"; iki ylda bir ameliyat olmak zorundayd. Zor grevi bu artlar altnda yrtyordu. rnein, Trkiye'nin savaa girmesini grmek iin Kahire'de bir araya gelen nn, Churchill ve Roosevelt zirvesine tanklk yapt. Ancak 15 haziran 1944'te istifa etti. Almanlarn, sava gemilerini ticaret gemisi biimine sokarak, Boazlar'dan geirip igal altndaki SSCB topraklanndaki askerlerine silah gtrmesini ngiltere'nin protesto etmesinin, Menemenciolu'nun bakanlktan ayrlmasyla ayn dneme denk dmesi bir anlam tayor herhalde! Trkiye d politikasnda ikili oynamay srdryordu. Almanlar Trkiye'nin yan banda faaliyet iindeydi. 5 austos 1944'te Yahudi mltecileri tayan Mefkure motoru neada yaknlarnda kimlii belirsiz bir denizalt tarafndan batnld, 312 Yahudi mlteci ld. Trkiye'nin Yahudilere ynelik lmcl hareketlere sessiz kalmas dnya kamuoyundan tepki almaya balamt. Bunun sonucu olarak, Yahudi cemaatinin ileri gelenlerinden Haim Barlas,

Hanri Soriano, Edmond Goldenberg, Rifat Karako, Sami Gnzberg'in abalaryla Yahudi mltecilerin Trkiye'ye ayak basmamalar artyla gemiyle ve karayoluyla geilerine izin hakk verildi. Buna karlk Yahudiler de Kzlay'a 1 000 Trk liras yardmda bulundular. ttihat ve Terakki iktidar boyunca yer yer alevlenen Yahudilik, masonluk, Sabetayclk polemii kinci Dnya Sava'nda tekrar gndeme geldi. Sac muhafazakrlar, Sabetayistleri Trkiye'ye ada Bat tarz yaam ve laiklii getiren, hatta byle bir yaam tarzn Mslmanlara dayatan ve dolaysyla mill ve manev deerleri erozyona uratan bir dncenin temsilcisi olarak gryordu! zellikle slamc gazete ve dergiler, Trkiye basnnn Yahudiler tarafndan yneltildiini iddia edip, Tan, Son Posta, Akam gazetelerinin sahiplerinin Sabetayist; Cumhuriyetim sahibi Yunus Nadi'nin ise Karay (Krm) Yahudisi olduunu yazyorlard. (N. Rfat Bali, Musa'nn Evlatlar, Cumhuriyet'in Yurttalar, 2001, s. 437) Sadece bu evreler deil, baz sosyalistler de ayn iddiay yazyordu: Byk gazetelere gelince bunlar da Yahudilere aittir. rnein Ahmed Emin Yalman, Enis Tahsin Til Sabetayist Yahudisi'dir. Yunus Nadi ise Karaim Yahudisi'dir. Bu suretle matbuat Yahudilerin ellerinin altnda olmu olmaktadr. (Abidin Nesimi, Yllarn inden, 1977, s. 118) Ve o dnemde hayata geirilen bir vergi yasas, bugn bile hl Trkiye'nin gndemindedir...

Varlk Vergisi ve Cahide Sonku

11 kasm 1942'de TBMM'de pek de tartlmadan kabul edilen Varlk Vergisi Kanunu'nun Almanya'daki Yahudi soykrm dne393

mine rastlamas Trkiye'deki aznlklarn korkulu yllar geirmesine neden oldu. Konuya "snfsal" bakanlarla, "etnik-dinsel" grenler arasnda, bugn bile hl sren tartmalar yaanmaktadr. in z uydu: Trkiye kinci Dnya Sava'yla birlikte 1 milyonu akn insan silah altna almt. Askere alnanlarn byk blm tanm kesimi alanyd. Doal olarak tanm retimi dt, talep karlanamaz oldu. Buna Avrupa'nn da sava ortasnda kalmas sonucu ithal mallarn yurda girememesi eklenince piyasada skntlar ba gsterdi. Doal olarak karaborsa ve vurgunculuk Birinci Dnya Sava'ndan sonra tekrar ortaya kt. Ve bunu da piyasaya hkim olan aznlklar yapyordu. zetle, devlet yeni kaynak bulmak; piyasadan para ekip enflasyonu indirmek; aznlklardan oluan karaborsac ve stokularn ar krlarn yok etmek iin varlk vergisi istiyordu. Benzer uygulamalar Almanya, Fransa gibi savaan dier lkelerde de uygulanyordu. ngiltere'de gelirler yzde 98'e kadar ykselen oranlarda vergilendirilmiti. Keza ABD'de "Victory Tax" (Zafer Vergisi) alnmaya balanmt. Savaa girmeyen svire bile be yllna varlk vergisi alyordu. Sava dnyadaki her evin kapsn almt! Varlk Vergisi Kanunu'na gre kim ne kadar vergi verecekti? Bunu belirlemek iin il ve ilelerde komisyonlar kuruldu. te problem bu komisyonlarn yapsnda ve uygulamalarnda kt. rnein stanbul'da kimin ne kadar vergi vereceini, Vali Ltfi

Krdar, vali yardmclar, CHP stanbul l Bakan Suat Hayri rgpl, Maliye Tefti Kurulu Bakan evket Adalan, Belediye Meclisi yeleri ve Mithat Nemli, Nuri Dadelen, H. N. Barlo, Muhittin Alemdar, Vkf akmur gibi baz iadamlan belirlemiti. Maliye mfettileri vergilendirilecek mkelleflerin listelerini hazrlad. Bu listelerde mkellefler hakknda bilgiler de yazlyd. Komisyon bir ay gibi ksa srede kimin ne kadar vergi vereceini tespit etti. Ve sonunda denecek vergi miktarlarn gsteren listeler, il ve ile vergi dairelerine asld. Ve asl frtna bundan sonra koptu. Vergilendirilenler drt gruba ayrlmt: Mslmanlar, gayrimslimler, dnmeler ve ecnebiler. Mslmanlar takdir edilen matrahn yzde 12,5'ini, gayrimslimler yzde 50'sini, Sabetayistler yzde 25'ini ve yabanclar yzde 12,5'ini deyecekti. Sonuta gayrimslimler Mslmanlarn drt kat, Sabetayistler ise iki kat kadar vergiyi, stelik on be gn iinde deyecekti. lk bakta hakszlk var gibi grlyor. Ama Osmanl'dan o gne uzanan dnemde piyasaya gayrimslimlerin hkim olduunu dnrseniz, bunun "o kadar da" haksz olmadn dnebilirsiniz. Sava zenginleri arasnda Mslman says bir elin parman gemeyecek kadar azd. Peki Varlk Vergisi uygulamasnda hata yok muydu? Olmaz olur mu ? En birinci yanl, Yahudilerin, Rumlarn, Ermenilerin hemen hepsinin zengin olduu dncesiyle hareket edilmesiydi! Kukusuz alelacele hazrlanan listelerde tutarszlklar ve yanllklar vard; baz isimler zellikle kayrlm, bazlar ise yok edilmeye allmt. yle yanllklar vard ki, rnein Mareal Fevzi akmak'a byk bir vergi konmutu! Baka "nedenlerle" vergi borcu karldn iddia edenler de yok deildi. 150 000 lira vergi borcu karlan kereste tccan ermeni Parseh Gevrekyan, bu kadar byk bir rakamn karsna karlmasn yle aklyordu: Cahide Sonku'yla (dnemin nl sinema oyuncusu) birlikte yaardm. Ona hoca tuttum, Yazlk ve klk ev aldm. Araba aldm. Onunla ilikimizi kskananlarn Varlk Vergisi'ni frsat bilip bana yklendiklerini biliyorum. (Rdvan Akar, Akale Yolcular, 2000, s. 235) Vergi oranlan iin itiraz "mevzubahis" edilmiyordu. Ama her devirde olduu gibi "iini bilenler" yok deildi. ou tccar, Babakan kr Saraolu, stanbul Valisi Ltf Krdar vb. nezdinde giriimlerde bulunup borlarn kk miktarlara indirdiler. Trkiye'de Yahudiler, Ermeniler, Rumlar ve Sabetayistler Varlk Vergisi'ni hep "byk sorun" yaptlar. yle bir hava yaratld ki, sanki lke gllk glistanlkt ve devlet aznlklar acmaszca soymutu! Kimse sava ekonomisinden bahsetmiyordu! Bir kez daha altn izmek gerekiyor: 18 milyonluk bir lkenin 1 milyon askeri nasl beslenecekti? Fiyatlar 1940'ta yzde 39,1941'de yzde 93 orannda artmt. Cumhuriyet altn sava ncesi 10,78 lirayken 1942'de 32 liraya kmt. Aksini dnmek Trkiye tarihine a bakmaktr. Bu dnemin koullarn gz nne getirmeden yorum yapmaktr. Bezmenler, Atabekler, Dilberler gibi bilinen Sabetayist ailelerin

korkun parasal miktarlar demek durumunda brakldklar srekli yazlmaktadr. Ancak bu "korkun parasal deme" yapanlardan Refik Bezmen, orta Yahudi Leon Toranto'ya ait 200 hisseyi o kaos ortamnda, gerek deerinin yaklak onda birine karlk gelen, 400 000 liraya satn alabilecek kadar zengindi. ki ortak biri Yahudi dieri Sabetayist, ikisi de varlk vergisi "maduru"! Ve Bezmenler ortaklarnn hisselerini 400 000 liraya alacak kadar zenginler. Bu biraz kafa kartrmyor mu? ki ortak arasndaki gelimeler aslnda bir gerei gzler nne seriyor. ki eski ortak bu hisse sat meselesinden dolay sonunda mahkemelik oldu. Davay Bezmenler kazand. Leon Toranto mahkemeyi CHP'li kar gruplarnn etkilediini iddia etti. Varlk Vergisi'yle Trkiye'de para el deitirdi. Dorudur. Ama, gayrimslimlerin paralarnn kimlere gittii de aratrma konusudur ! Varlk Vergisi Kanunu'nu kararak Sabetayistleri ezdii iddia edilen CHP11 vergi borlarn deyebilmek iin mallarn kaptran Yahudi Leon Toranto'ya kar Bezmenlerin yannda yer almt. Yahudi Leon Toranto'nun paras Sabetayist Bezmenlere geti. Not: Trkiye'nin her kark siyas-iktisad dneminde bir aile hep gndeme geliyor: Bezmenler! 1980'li yllarda Santral Holding operasyonunda Refik Bezmen ve Fuat Bezmen'den, 199O'l yllarda Halil Bezmenin ABD maceralarna kadar zellikle son yirmi be yldr medya manetlerinde hep Bezmenler var! Keza "Toranto davas" nedeniyle 194O'l yllarn gazete manetlerinde yine Bezmenler vard... Varlk Vergisi'nin byk yanl borcunu deyemeyen 1 229 kiinin Akale gibi -km Eskiehir Sivrihisar- alma kamplarna gnderilmesiydi. Gidenlerin ou stanbul'dand. zmir'deki srgn says sadece 88 kiiydi. Varlk Vergisi ncelikle stanbul piyasasn etkilemiti. zmir, Bursa, anakkale, Balkesir, Manisa, Mersin, Edirne, Samsun, Kayseri gibi yerler ikinci plandayd. Ama Varlk Vergisi'nin etkisi salt ekonomik yaamda hissedilmedi. rnein zmir Karata'ta ve Bahribaba Park'nda yaplan
I I. ismet Paa'nn kardei Rza Temelli'nin ad Varlk Vergisi madurlarnn mallarn alanlar arasnda geti. Borlarn deyemeyen Idrofil Pamuk Fabrikas'n ve kmr nakliyat iin 300 tonluk bir gemi almt. (Emin Karaku, /ste Ankara, 1977, s. 69)

iki binann Yahudilerin yaklmas amacyla hazrland dedikodusu kenti sarsacakt. Keza stanbul'da Or Hayim Hastanesi yanndaki Et ve Balk Kurumu'na ait arazide ina edilen binann Yahudileri yakmak iin yapld iddias da bu kentteki Musevileri korkutmutu. stelik brakn o dnemi, bugn bile, merkezi srail'de bulunan Siyonist Arivi'nde "Trkiye Yahudi vatandalarn imha etmek iin frnlar hazrlamt" diye yazlan raporlar vard. (Rdvan Akar, Akale Yolcular, 2000, s. 178) Peki bir abart yok mu ? Dnemin nl gazetecisi "Kandemir" stanbul'dan Akale'ye ilk giden 45 kiilik heyetle yolculuk yapt, yolda ve ilede grdklerini

kaleme ald. Babakan kr Saraolu, "Neden bu kadar ar yazlar kaleme aldn, bunlar memleketimize zarar vermiyor mu?" diye sorunca u yant verdi: O gnlerde yalnz stanbul'da evke tbi elli binden fazla Akale yolcusu vard. Bunlarn byk bir ksmnn, "Adam sen de, varsnlar srsnler, mrmn sonuna kadar orada brakacak deiller ya, bir mddet sonra kurtulunca gelir, yine parama kavuurum" diye Akale'de yan gelip oturacaklarn zannederek borlarn dememekte taalll gsterdiklerini duymayanmz yoktur. Bylelerini orada sefa srlmediini, aksine en ar mahrumiyetler iinde alldn anlatp korkutmak suretiyle borlarn demeye tevik etmek, memleketin menfaatinden baka bir gayeye matuf olabilir mi ?.. (Kandemir, Yakn Tarihimiz, 1962, c. 1, s. 183) Bu Varlk vergisi nelere mal olmutu ? srail 14 mays 1948'de bamszln ilan ettikten sonra Trkiye'den binlerce Yahudi'nin "anavatanlarna" dnme nedenleri arasnda Varlk Vergisi de gsterilmektedir.12 Bu konuda eitli "komplo teorileri" de mevcuttur. Mill Gazete'nin keyazan Afet lgaz, Varlk Vergisi'ni "Yahudi-dnme kompolosu" olarak grmektedir. Yazar lgaz'a gre, "srail'in devlet olabilmesi iin 'blgedeki Filistin nfusunu geecek' rakam tutturabilmek amacyla" Varlk Vergisi "dnme gazetecilerin" oyunuyla yrrle sokulmu ve bylece Trkiye'den Yahudilerin srail'e
12. Cumhuriyet'in ilanndan itibaren Yahudi g: 1923-1931 aras I 339; 1932'den 1940'a kadar 2 363 ve 1940-1947 aras 3 606 kiidir. 1948'de 4 362, 1949'da ise 26 306 kiidir. 1950'de bu rakam 2 491'e ve 1955'te 339'a kadar der. I956'da I 7IO'a ve I957'de I I97'ye kadar kar. 1960'ta 387'ye der ama 196l'de tekrar I 829'a kar. nili kl Yahudi g devam eder gider.

g gerekletirilmiti. Zaten "kanunu imzalayan bakanlardan dnme, de masondu"! (Mill Gazete, 23 austos 2002) Afet lgaz'n makalesine "komplo teorisi" diyebilirsiniz; ama aklnzda u soru da bulunsun: yaklak be yz yldr hibir soykrm felaketi yaamam, Osmanl'nn ve Trkiye'nin dier tebaas ve yurttandan ok ayr bir muamele grmemi -hatta son otuz ylda Rum ve Ermeni aznla gre daha yaknlk hissedilmi90 000 nfuslu bir topluluun 35 000'i neden g etmitir?13 Nedeni ne olursa olsun bir gerek vard: eyrek yzyl nce "tek dil, tek kltr, tek ulus" ilkeleriyle kurulan ve daha "emekleme anda olan" Trkiye'ye, Yahudiler sadakatsizlik yapmt! Ne yazk ki baz Yahudilerin ilk frsatta Trkiye'den kaarcasna uzaklamalar, kalan Yahudileri zor durumda brakacakt... Uzatmak istemiyorum. Varlk Vergisi konusunda yaplan bir dier yorum da udur: Varlk Vergisi'nin en olumsuz sonucu ise, her an bir devlet mdahalesiyle karlap mallarn kaybedeceini sanan gayrimslimlerin artk Trkiye'de kolay kolay yatrma ynelmeyip, her an lkeyi terk edecekmi gibi para kazanma yollarn tercih ettiler! Hi yle bir aratrma grdnz m: Cumhuriyet dnemindeki yatrmlar kimler yapmtr? Evet, biliyoruz ki devlet; ama zel sektr yatrmlar da yok deildi. Peki bu zel sektr yatrmlarnn yzde kan aznlklar yapmtr ? Byle bir alma yaplmad iin bilmiyoruz. Ama Ermenilerin ve Rumlann Cumhuriyet dneminde ne tarm ne de sanayi yatrm yapmadn biliyoruz. Peki Yahudiler?.. te konunun hassas noktas burasdr.

nce bir soru: Yahudiler dnyada neden borsa, sanat, edebiyat, bilim alanlarnda ok baarldr ? rnein Yahudi kif neden oktur ? Yant basittir: bata Avrupa olmak zere ou yerde Yahudilerin toprak, mlk sahibi olmas yasakt. Aynca srekli srgn edilen Yahudiler de tarm, sanayi gibi kalc yatranlara ynelmek istemiyorlard. Gelelim bizim topraklara... Gerek Osmanl'da gerekse Trkiye'de byk yatrmc ka Yahudi tanyorsunuz? Bir elin parma13. Hac Bayram Veli soyundan gelen Fuad Bayramolu Vehbi Ko'un ablas Zehra Ktkolu'nun kz Nesteren'le evliydi. Bayramolu, Varlk Vergisi dneminde Babakan kr Saraolu'nun zel kalem mdrln yapt. Aradan yllar geti, I992'de, Yahudilerin ispanya'dan Osmanl topraklarna geliinin 500. ylnda kurulan, "500. Yl Vakfi" nn kurucularndan biri oldu. imdi bu iki olay nasl "okumamz" gerekiyor ? zeletiri mi yapp vakfa kurucu olmutu; yoksa Varlk Vergisi fazla m abartlmt ? Ya da tm bunlar bir oyunun paras myd ?

n gemez! Kompradorlarn ounluunun Yahudi olmasnn kukusuz tarihsel nedeni vard. Toparlarsak, Varlk Vergisi'nden sonra Yahudilerin Trkiye'ye yatrm yapmaktan vazgetiklerinin hibir gereklii yoktur. Biliyorum, uzattm ama, bir noktann daha altm izmek istiyorum. Trkiye'de Varlk Vergisi konusunda fikir yrtenlerin hemen hepsi bir kitab kaynak gsteriyor: Faik kte'nin, Varlk Vergisi Facias. Varlk Vergisi'nin uygulaycs stanbul Defterdar Faik kte, "vicdan azabna dayanamam" bu kitab yazmt! Sahi yle mi ? Dnemin brokrat Cahit Kayra'nn '38 Kua adl kitabna gre, DP hkmetinin geldiini gren Faik kte, "korktuu bir akbetten kurtulmak iin" bu kitab kaleme almt! Ayrca Faik kte'nin en byk hatas ve korkusu, Varlk Vergisi nedeniyle elden karlan bir Ermeni vatandan evini satn almasyd! (2002, s. 139) stelik Faik kte bir Sabetayist'ti! "Faik kte, Yahudi kaynaklarda Yahudi olarak tasnif edilmektedir." (Yaln Kk, Tekeliyet, 2003, s. 342) Son bir ayrnty daha vermem gerekiyor: Varlk Vergisi'nin kararn CHP hkmeti vermiti. Peki uygulayclar kimdi ? Stk Yrcal, Emin Kalafat, Halil Ayan, Nedim kmen, hsan Ba gibi Demokrat Parti'nin nde gelen maliyecileri... Keza Ltf Krdar da daha sonra DP'ye geecekti. Geelim...

Bykeli Dr. Aras'a byk oyun

Biz yine Evliyazadelerin damad Dr. Tevfk Rd Aras' braktmz Londra'ya dnelim... Ankara'nn, Londra Bykelisi Dr. Ara'tan ilk istei hayli ilginti: Trk liras zerinde artk smet Paa'nn fotoraf baslmaya balanmt. zerinde Atatrk resmi bulunan eski para kalplan Londra darphanesinde imha edilecekti. mha srasnda Trk Bykelilii'nden bir grevlinin darphanede bulunmas gerekiyordu. Dr. Ara, Bykelilik mstearn darphaneye yollarken, dost sohbetlerinde Ankara'ya gnderdii "terbiye d" szler ksa srede "mill efin" kulana kadar gidecekti... Aslnda Atatrk fotoraf bulunan paralanl ngiltere'de imha edilmesi yeni bir dnemin baladnn en somut gstergesiydi. Fakat Dr. Ara inand siyasal yoldan amyordu. Trk d poli399

tikasmdaki tercihi Ankara'yla yollarn tamamen ayracakt... Yukanda yazdm gibi Dr. Ara ile smet Paa'nn arasnda, kinci Dnya Sava'nda izlenecek d politika konusunda farkllklar vard. Dr. Ara hl Sovyetler Birlii'yle ittifakn srdrlmesinden yanayd; smet Paa ise "ok seenekli" ngiltere, Fransa, Almanya ve Sovyetler Birlii'yle dostluk ilikilerinden yanayd. Ancak Sovyetler Birlii'yle ilikilerin, Atatrk dneminde olduu gibi scak devam etmedii de aikrd. Trk d politikas deiiyordu ama Dr. Ara hl Atatrk dnemi siyasal izgisinde srarlyd. Bu nedenle baz lke bakentlerinin de tepkisini ekmiyor deildi! rnein Arnavutluk'un igali srasnda talya'ya kar Balkan devletlerini birlikte harekete geirmek amacyla yapt "diplomatik abalan" renen talya, Trkiye'ye ikyette bulundu. Ankara, talyan elisini, "Trkiye'nin d politikasn artk Dr. Tevfk Rd Ara ynetmiyor" diye yattrd! Ve bir olay smet Paa'ya, Dr. Aras'tan kurtulma olana verdi: Almanya'nn Sovyetler Birlii'ne saldrmas zerine ngiltere Dileri Bakan Anthony Eden ittifak grmeleri yapmak iin Moskova'ya gitti. Bata Stalin olmak zere nde gelen isimlerle toplantlar yapp lkesine dnd. Trkiye neler konuulduunu merak ediyordu. Dr. Ara, Moskova'daki grmelerde bulunan yakn dostu Sovyetler Birlii'nin Londra bykelisi van Mihaylovi Mayskiy'den bilgiler ald. Diplomasi kurallanm amamak iin ngiltere nezdinde de giriimde bulundu. Dileri Bakan Eden nce Moskova'dan Trkiye'ye gemekte olan Ankara bykelisinin yerine ulamasnn ardndan bilgi vereceini syledi. Aslnda ngiltere, Dr. Aras'n Sovyetler Birlii'nin Londra bykelisiyle ok samimi olmasndan rahatszd. Ve bunu her frsatta Ankara'ya bildiriyordu. Artk Ankara da bu ilikiden rahatszlk duymaya balamt. Dier yandan Dr. Aras'n Sovyetler Birlii nezdindeki arln bildii iin, damad Fatin Rd Zorlu'yu, Alman ordulannn Moskova smnna kadar dayanmas zerine Sovyetler'e yeni bakent yaplan Kuybiev'e, maslahatgzar olarak tayin etmiti! Dr. Aras'n her ne kadar Sovyetler Birlii nezdinde gl ilikileri olsa da Ankara artk ngiltere'nin baskarma dayanamayacak noktaya gelmiti. Sonunda Dr. Aras'n "ipinin ekilmesi" iin Londra ve Ankara anlat. Dileri Bakan Anthony Eden, Dr. Aras'n randevu tekliflerine bir trl yant vermedi. Ankara bunu sorun yapt. Dr. Aras'm iini savsakladn iddia etti ve ona seenek sundu: ya istifa edecek, ya veklet emrine alnacak ya da emekliye sevk edilecekti. Dr. Ara son kk seti. 1943'te emekli olmak zorunda kald. Atatrk'n d politikas artk tamamen rafa kaldrlyordu... Dr. Aras'n yerine, Londra bykeliliine, Atatrk'le gr ayrlna den, zmir Suikast davasnda yurtdnda olduu iin gyabnda yarglanan, on yl hapse mahkm edilen ve Mustafa Kemal vefat edince Trkiye'ye gelen Hseyin Rauf Orbay atand! Dr. Ara emekli olur olmaz, Moskova Bykelilii mstearlna kadar ykselen damad Fatin Rd Zorlu da Beyrut konsolosluuna

atand! Evliyazedaler ile ismet Paa arasndaki mcadele hi bitmeyecekti...

Evliyazadelerin yeni yldz

Topra olmayan kyllere geimlerine yetecek kadar toprak verilmesini ngren "iftiyi topraklandrma" yasa tasarsnn Meclis'te yeni bir partinin doumuna vesile olacan sanrm o gnlerde kimse tahmin etmiyordu. Kylye ncelikle devletin elinde olup da kullanlmayan topraklar datlacakt. Buna ek olarak, tarma elverili blgelerde, toprak aalarnn elindeki arazinin 5 000 dekardan fazlas, tarma elverisiz yerlerde ise 2 000 dekardan fazlas kamulatnlp kylye verilecekti. te bu madde CHP'yi ikiye blecekti. Parti iinde Adnan Menderes, Emin Sazak, Cavit Oral gibi byk toprak sahibi milletvekilleri yasa tasarsnn bu maddesine iddetle kar ktlar. Hkmet yasa tasarsn TBMM'ye gnderince, Meclis otuz iki kiiden oluan bir karma komisyon seti. Komisyon yelerinde arlk byk toprak sahiplerinindi. Adnan Menderes komisyonun "mazbata muharriri", yani raportr olmutu. Gerek bu komisyondaki almalar ve gerekse Meclis'te yasa tasarsna kar yapt konumalar, Adnan Menderes adnn, bakent siyas evrelerinde duyulmasn salad. Evliyazadelerin damad Menderes tasarya kar sava amt. Toprak reformu komisyonda grlrken, 1945 bte yasas Meclis'e geldi. Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Emin Sazak hkmeti ve lkenin ekonomik durumunu eletiren konumalar
401

yaptlar. Oylama srasnda bu milletvekilinin yan sra Celal Bayar ve Fuad Kprl de ret oyu verdiler. CHP iinde muhalefet hareketi ortaya kmaya balad. Bunun nemli nedeni, ikinci Dnya Sava liberal-demokrat lkelerin stnlyle sonulanp, tek partili otoriter faist ynetimlere dayal siyasal sistemlerin gzden dmesiydi. Bat, Nazi Almanyas'na kar ittifak yapmt; imdi ise ayn cephe Sovyetler Birlii'ne kar kuruluyordu. inn Trkiyesi safn Bat olarak belirlemiti. Ama burada yer almann koullan vard. rnein, tek partili siyasal yaama son vermek gerekiyordu. Cumhurbakan nn de demokrasi sinyalleri veriyordu. Bu demeler, konumalar CHP iindeki muhalifleri umutlandryordu. Londra'dan Ankara'ya dnen Dr. Tevfk Rd Ara altm yandayd, ama ok zinde ve kabna smayan biriydi. Ankara Bahelievler'deki evini smet Paa muhaliflerinin merkezi haline getirmiti. Ve bu muhalefetin ban eken isimlerden biri ise Evliyazadelerin dier damad Adnan Menderes'ti... ttihat ve Terakki dneminde Evliyazadelerin gl ismi Doktor Nzm'd; Atatrk dneminde ise Dr. Tevfik Rd Ara! ok partili siyasal yaama geecek Trkiye'nin, bu yeni dneminde ise, bir dier damadn, Adnan Menderes'in yldz parlayacakt...

On dokuzuncu blm 21 haziran 1945, Ankara

Zonguldak'tan dneli daha gn olmutu. Ankara Bahelievler'deki evinde yapt "perembe toplantlarna

yetiebilmek iin seim dneminde kendisine yardmc olan ok kiiye teekkr ziyaretine bile gidememiti. Perembe toplantlarna Dr. Ara ok nem veriyordu. Siyas stratejilerin tartld Bahelievler'deki ev, CHP muhalefetinin merkeziydi. Bu toplantlara srekli gelen iki isim vard: Adnan Menderes ve Fuad Kprl. Sonradan Celal Bayar ve onun araclyla Refik Koraltan. TBMM'de bteye ret oyu verilmesi, baz yasa maddelerinin deitirilmesi gibi, siyasal tavrlarn konuulup tartld yerlerin banda Dr. Aras'n evi geliyordu. Dr. Ara kendisini o grubun gerek ruhu, beyni sayyordu. Fakat Meclis'te olmamasnn byk handikap tekil ettiini gryordu. Memleket sratle ok partili sisteme gidiyordu. Manzara, ikinci partinin Meclis iinden kacan belli ediyordu. ankaya'dan ve CHP bakanlk divanndan szan haberler byleydi. Eski Dileri bakan ancak Meclis'e girmek suretiyle hukuk statsn de duruma uygun hale getirebileceini biliyordu. Zonguldak ii muhitiydi.
I. Refik Koraltan, DYP'li Mehmet Ali Bayar ile zelletirme idaresi eski bakan Uur Bayar'n byk daylardr! Refik Koraltan'n yeeni Sevin Hanm, DP dneminin istanbul valisi ve Belediye bakan Kemal Aygn'le evliydi. Bu evlilikten doan Baysan Hanm, AP'nin nl Sanayi ve Ticaret bakan Nuri Bayar'n ei, Mehmet Ali Bayar ile Uur Bayar'n anneleridir. Bir ek: Refik Koraltan'n olu Ouz'un ei Glseren (Bereket) ile Dileri eski bakan Vahit Halefolu'nun ei Fatma Zehra (Bereket) kardetir. Son not: Kemal Aygn'n yeeni Ouz Aygn yllarca AP grup bakanvekillii yapm, 1999 seimlerinde DSP'den milletvekili seilmitir.

Eee, kendisi de soldayd. O halde en uygun seim blgesi Zonguldak olacakt. (Metin Toker, Tek Partiden ok Partiye (1944-1950),
1998, s. 64-65)

Dr. Ara adayln koymadan nce, "CHP makamnn" bu durumu nasl karlayacan renmek istedi. Bilgi alamad. CHP tarafndan hl "istenmeyen adam" olduunu bir kez daha anlad. O dnemde herkese "damadm" diye tantt Adnan Menderes'in ve Celal Bayar'n tavrn merak etti. Bayar, "Kazanma ihtimaliniz az, ancak ne olur, sadece bir ma kaybetmi olursunuz" dedi. Dr. Aras'n Zonguldak'tan aday olmasnn nedeni bakayd. Zonguldak seimi bir simgeydi. Her ey on gn nce Babakan kr Saraolu'nun bir tebliiyle balamt: "Ak bulunan Kocaeli, Zonguldak, Sivas, Burdur, stanbul ve orum milletvekillikleri iin hazirann 17. pazar gn seim yaplmasna ve bu seimde partimiz merkezi tarafndan aday gsterilmemesine Genel Bakanlk Divan'nda karar verilmi bulunmaktadr." Bu aklama herkesi oke etmiti. Ne demekti imdi bu; bir seim olacak ve tek parti dneminde CHP merkezi aday belirlemeyecek ? Rejim liberalleme ynnde ilk adm bu teblile atmt!.. Trkiye'de ilk kez bu araseimde adaylar birbirleriyle yaracakt. Bildirilerle, mitinglerle, nutuklarla propaganda yaparak halktan oy isteyecekti. Dr. Tevfk Rd Ara bu nedenle Zonguldak'tan adayln koydu. Adayln koymasnn bir dier nedeni ise, Metin Toker'in yazd gibi, perembe toplantlarnda bir konu dikkatini ekmiti: ev toplantsnda milletvekili olan muhaliflerin dierlerine gre

daha bir siyasal arl vard. Szleri daha ok dinleniyor, dncelerine daha ok nem veriliyordu. Eer ileride Bahelievler'deki evden bir parti doacak olursa, onun bana geebilmek iin milletvekili olmas gerektiini dnyordu. Bu hesab yapan sadece kendisi deildi. smet Paa'nn o araseimde Zonguldak'a ayr bir nem verip, Dr. Aras'n seilmemesini nlemesinin altnda bu gelecek hesab yatyordu! Sonuta Dr. Ara seimi kaybetti. Ama pes etmiyordu. O gnlerde SSCB'nin Trk-Sovyet Dostluk ve Saldrmazlk Antlamas'nn gnn koullarna uygun hale getirilerek yenilenmesini istemesi, Ankara tarafndan abartlarak, kuzey komusunu tekrar Osmanl Devleti dneminde olduu gibi bir "korku imparatorluuna" dntrvermiti! Yeni dnya dzeni kuruluyordu ve Trkiye Bat'yla ittifak peindeydi. Bunun yolunun Sovyetler Birlii dmanlndan getiini biliyordu! Dr. Ara, Ulusal Kurtulu Sava'nn ilk ileri bakan Cami Baykurt ile Zekeriya-Sabiha Sertel iftinin Tan gazetesindeki, bu politikalara kar kan, Sovyetler Birlii'nin Trkiye topraklarnda gz olmadn analiz eden makaleleri Ankara'da baz evrelerin tepkisini ekiyordu.2 Sonunda 4 aralk 1945 sabah stanbul Beyazt Meydan'nda toplanp slogan atarak Babli'ye yryenler Tan gazetesini yerle bir ettiler! Bu terr hareketinin amac sadece Tan gazetesini susturmak myd? Hayr. CHP iindeki Bayar, Menderes, Kprl, Koraltan ile sol muhaliflerin arasn amak iin mi yaplmt? Meselenin gerisinde ok ince bir siyasal taktik yatyordu... Birka ay nce Celal Bayar, Fuad Kprl, Adnan Menderes, Zekeriya Sertel, Dr. Tevfk Rt Ara, "faizme ve her trl diktatrle kar demokrasi yanls" herkesi bir partide toplamay planlamlard. lkeler zerinde anlamaya bile varmlard: - Yeni parti burjuva demokratik hak ve zgrlklerini savunacak. - leri devleti olacak. Ancak devletin yapamad iler zel teebbse braklacak. Ama onlar da devletin kontrol altnda alacak. - Trk-Sovyet dostluu d politikann temeli olacak. - Trkiye bamsz ve bar olacak. (Zekeriya Sertel, Hatrladklarm (1905-1950), 1968, s. 261) Bu hareketin bir yayn organ olmas iin kollar svamlard. Grler adl dergide Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuad Kprl, Behice Boran, Niyazi Berkes, Pertev Nail Boratav, Zekeriya Sertel, Dr. Tevfk Rd Ara, Halide Edib Advar, Cami
2. lgintir; Dr. Ara, Sovyetler Birlii'yle dostluk ve ibirlii yaplmasn belirten makalelerini Tan gazetesinde; i politikaya ilikin demokrasi, hrriyet isteyen deerlendirmelerini Ahmed Emin Yalman'n Vatan gazetesinde yazyordu! Ahmed Emin Yalman Sovyetler Birlii'yle yaknlk politikasna kar olduu iin Dr. Aras'n gazetesinde d politika yazmasna izin vermiyordu!

Baykurt'un ad makale yazacak yazarlar olarak kamuoyuna aklanmt. Toplantlar Dr. Aras'n Bahelievler'deki evinde oluyordu. "Celal Bayar ve arkadalar" denilince sonraki olaylarn tesiriyle akla Bayar, Menderes, Koraltan ve Kprl gelir. Halbuki bu drtl 1942'lerden itibaren Dr. Aras'n Bahelievler'deki ikametghnda srp giden grmelerin, sohbetlerin bir araya getirdii bir

gruptur. 0 tarihe kadar Bayar ile Menderes arasndaki iliki ayn meclisteki iki milletvekilinin birbirlerini balaryla selamlamalarndan, ok ok el skmalarndan ibarettir. Bayar ne babakanlnda ne de ondan nce Menderes hakknda iyi veya kt bir ey dnmtr. (Metin Toker, Tek Partiden ok Partiye (1944-1950), 1998, s. 529) Dr. Aras'n evindeki toplantlarda, Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuad Kprl ve stanbul'dan gelen Zekeriya Sertel ba ekiyordu. Toplantlarda bazen Sabiha Sertel de bulunuyordu. Solcu Serteller ile "Demokratlar" o gnlerde ok samimiydi. yle ki trenle Ankara'dan stanbul'a dnecek Sabiha Sertel'i uurlamaya Adnan Menderes ve Fuad Kprl geliyordu. Serteller istanbul'a dnerken Adnan Menderes istasyona kadar gelerek kendilerini uurlamt. Trenin penceresinden Sabiha Sertel bana, "Karaku yazlar alp gndermekte acele et" diye ricada bulunuyor, Adnan Menderes de, "Merak etmeyin hanmefendi, yazlar arka arkaya gnderilecektir" diyordu. (Emin Karaku, te Ankara, 1977, s. 98) Aslnda dergi karma ve siyasal parti kurma fikri stanbul'daki dost ortamlarnda domutu: Sertellerinkine ev deil de bir aydnlar kulb, bir kltr oca, bir mektep demek lazm. Orada kimler yok ki ? Sadreddin Celal ile ei Nzma Hanm, Nzm'in kz kardei Samiye ile kocas eyda Bey, Halet ambel Hanm ile Nail Bey, Sabahattin Ali ile liye Hanm, Mehmet Ali Aybar ile Siret Hanm, Kemal Salih'ler, Cami Bey, Dr. Adnan Advar, Bal Mahmut'lar, Adnan Cemgil'ler, Celal Bayar Bey, Ramazan Arkn'lar ve Babli'den, niversiteden, politikaclardan ad saymakla bitmeyecek pekok ahsiyet. (Sadun Tanju, Eski Dostlar, 2000, s. 16-17) Bugn, Celal Bayar'n adnn sosyalistlerle birlikte grnmesi ok kiiye artc gelebilir. Ama dn yle deildi. rnein, ktisat Vekili Mahmud Celal (Bayar), 1921 ylnda Hkimiyeti Milliye gazetesine bakn nasl bir aklama yapmt: "Devlet sosyalizmine kar olanlar, ferdiyeti kuvvetli, sermayesi zengin memleketler ahalisidir. Tanzimat'tan beri, elverisiz artlar altnda Avrupa kapitalinin memleketimize imtiyazl bir ekilde girmesinin ve iktisad kaynaklarmza hkim bulunmasnn esef verici neticeleri gz nndedir." Keza Celal Bayar, "slam sosyalizmi"ni savunan Yeilordu iinde de yer almt. Sosyalizm, Celal Bayar iin o yllarda c deildi. Seim gezisi iin gittii izmir'de, 6 nisan 1947'de yle konuacakt: "Ben eer Trk milletine fayda temin ediyorsam, kanaatlerimden fedakrlk yaparak sosyalist de olurum." Sylemek istediim udur: 194O'l yllarn ikinci yansnda stanbul ve Ankara'da yan yana gelen isimler tesadfen bir araya gelmi deillerdi. Buna bir "demokrasi, zgrlk veya muhalefet ortak cephesi" denebilir. Siyasal ortaklk yannda, arkadalk, akrabalk gibi balar da yok deildi. rnein, Zekeriya-Sabiha Sertel iftiyle, Adnan Menderes'in samimi olmasnn zel bir nedeni vard. Zekeriya Sertel'in kz kardei Belks Halim Vassaf, Prof. Dr. Edhem Vassaf'in eiydi.

Edhem Vassaf, Adnan Menderes'in hem ocukluk arkada hem de Serbest Cumhuriyet Frkas Aydn tekilatndan "dava arkada"yd. Bu nedenle Edhem Vassaf 1950'de Kocaeli'den DP milletvekili olacakt. (Gndz Vassaf, Annem Belks, 2000, s. 260)3 Bir dnem sosyalistler Cumhurbakanl Kk'nde bile alabiliyordu ! 24 mays 1946'da Trkiye Sosyalist i Partisi kurucusu Sabit evki Seren Atatrk dneminde Cumhurbakanl zel Kalem mdr muavinlii yapmt.4 Liberaller ile solcularn ittifak aslnda Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve Serbest Cumhuriyet Frkas'nda da olmu ama sorun kmamt. Ancak. imdi sorun vard.
3. Edhem Vassaf, Mustafa Kemal Atatrk'n halas Nimet Hanm'n torunu Mnire Hanm'n oludur. Mazhar Osman'n asistanyd. Radikal gazetesi keyazar Gndz Vassaf, Belks-Edhem Vassaf iftinin oludur. 4. Sabit evki Seren, Galatasaray ve mill takmn unutulmaz kalecisi Turgay eren'in babasdr!

smet Paa, liberaller ile solcularn yan yana gelip parti kurmalarn istemiyordu. Sonuta Tan gazetesi provakasyonu amacna ulat: "Ortak muhalefet cephesi" dald. Grler adl dergide yazacaklar kamuoyuna aklanan Bayar, Menderes, Kprl dergide yer almayacaklarn belirttiler. "Mill ef amacna ulamt: liberaller, solcularla yollarn ayrdlar. smet Paa'nn peine polis taktn Sertellere dert yanarak anlatan Celal Bayar, artk "mill eften icazet almann yollarn aryordu. Ald da! Serbest Frka dneminde Arapa'dan siyas terminolojiye giren "muvazaa" (dankl dv) szc dillerde yine dolamaya balad. Celal Bayar, "mill efle gizli gizli buluuyordu. "Mill ef ancak kendi kontrolnde Celal Bayar'n bir parti kurmasna scak bakyordu. Demokrat Parti muvazaal douyordu... Program ve tzk almalarnda "Drtler"e iki yardmc katld. Bunlardan biri zmir'den gelen Refik evket nce'ydi.5 teki yardmc Dr. Tevfik Rd Ara 'ti. *> almalara zaten onunla birlikte balanlmt. Bir noktaya kadar birlikte gelinmiti. Fakat o noktada grler ayrld. Dr. Rd Aras'n bana anlatt udur: "Parti programn beraber yaptk. Sosyal adalet konusuna sra geldiinde ben srar ettim. Dedim ki: Bizim programmzda sosyal adelet fikri asl CHP'dekinden geri olmayacaktr, ileri olacaktr.'" Dr. Ara, o konuda nasl bir madde istediini, yarsn Franszca terim kullanarak izah etti. Herkesin alaca belirtilecek ve "De chacun selon ses capasites, a chacun selon son travail (Herkesten yetenekleri lsnde herkese almas lsnde)" denilecekti. Bilindii gibi bu sosyalizmin slogandr. Komnizmin deil. Drtler bunu kabul etmediler.
5. 1885 Midilli doumlu, Selanik Hukuk Mektebi mezunu Refik evket ince, Gazeteci Emin laan'n dedesidir. Kastamonu istiklal Mahkemesi bakanl yapm olan ince, alt dnem milletvekili olarak TBMM'de bulundu. Refik evket nce, Celal Bayar'n yakn arkadayd, izmir Yunanllar tarafndan igal edilip, ittihatlarn nde gelen ismi Celal Bayar aranmaya balaynca onu evinde saklayan isimdi. 6. Demokrat Parti'nin kurulu almasna ilk katlan ekip iinde yer alan Refik evket nce, Refik Koraltan, Muhiddin Baha Pars ve Dr. Tevfik Rd Aras'n istiklal Mahkemeleri'nde

grev yapm olmalar ilgintir. Parti program ve tzn hazrlayan ince ve Dr. Ara Kastamonu'daki stiklal Mahkemesi'nde birlikte almlard.

409

Koraltan'a gre, program almalar baladnda ve Dr. Ara baz fikirlerini, tasavvurlarn belli ettiinde onu ne kendisi, ne arkada istemilerdir. Fakat Dr. Ara toplantlara gelmekte devam etmitir. Koraltan arkadann Dr. Aras'a kendisini istemediklerini sylemek iin yzlerinin tutmadn anlaynca onlara, "O halde ben sylerim" demitir. Gerekten de kendi evindeki bir program toplantsnda Koraltan, Dr. Aras'a dnm ve ona yle hitap etmitir: "Sizin akideniz bizlerden farkl. Siz sosyal-demokrat bir parti kurmak istiyorsunuz. Bizim aramzda ne iiniz var ? kn gidin. Sizin komnist olduunuzu bile sylyorlar. nansam deil evime kabul etmek, sizi yolda grsem selam vermem. Ama herhalde bizden deilsiniz. Ltfen artk gelmeyiniz." Dr.Ara bunun zerine kendilerini rahat brakmtr. (Toker, Tek Partiden ok Partiye (1944-1950), 1998, s. 77-78) Refik Koraltan, smet Paa'nm damad gazeteci Metin Toker'e o gnleri biraz mbalaa ederek anlatm olabilir mi ? Koraltan renkli bir kiilikti. rnein, Atatrk, Refik Koraltan' Vsf nar'la gre tutturur, keyifle izlermi! Ancak Refik Koraltan'n "patavatszl" da bilinmekteydi. Bu tr davranlar birka yl sonra bana olmadk i aacakt. 1950'li yllarda bykeli olarak son grevinde bulunduu Tokyo'da Sreyya Anderiman ve ei bir bunalm sonucu birlikte kendilerine kyacaklard. O gnlerde bir Japonya gezisi yapmakta olan TBMM Bakam Refik Koraltan'n davran tarzndan alnmalarnn, bykeli ile hanmn bu faciaya srklediine sonradan basnda deinilecekti. (Haldun Derin, ankaya zel Kalemini Anmsarken, 1995, s. 82) Evliyazadelere gre, smet nn, parti kurucusu olmasn istemedii baz kiilerin isimlerini Celal Bayar'a vermiti. Bunlarn banda Dr. Tevfik Rd Ara geliyordu. kinci srada ise Ahmed Aaolu'nun olu Samed Aaolu'nun ad vard! O gnlerde Samed Aaolu'nun en yakn arkadalan Orhan Veli gibi solcu air ve yazarlard!

Evliyazadelerin partisi
Dr. Aras'n kurucu olmas istenmiyordu ama, Demokrat Parti'nin kurulu almalarnda birden ok Evliyazade vard. rnein, Refik Evliyazade'nin torunu -Nejad Evliyazade'nin olu- Mehmet zdemir Evliyazade ve Dr. Aras'n kz kardei Fahriye'nin ei CHP milletvekili Dr. Cemal Tunca da vard. Dr. Cemal Tunca, Ankara Smer Soka'nda bahe iinde tek katl villasn kurulu aamasndaki DP'ye vermiti. Bu villa DP'nin ilk genel merkezi olarak kullanlacakt. Cemal Tunca DP'nin nde gelen isimlerinden biri olacakt; CHP'den istifa edip DP'ye gemi ve hemen partinin be kiilik genel idare kurulunda grev almt. Dr. Aras'n nn tarafndan tasfiye edildii bir dnemde, onun kz kardeinin kocasnn CHP ynetimine seilmesi, Cemal Tunca'nn parti iindeki gcn gstermekteydi... Dr. Ara ile Adnan Menderes'in akrabal sadece Evliyazadelere damat olmalarndan kaynaklanmyordu. Ayrca Dr. Tevfik Rd Aras'n kz kardei Fahriye'nin ilk kocas Salepizade Mehmed Niyazi'nin babaannesi Emine ile Adnan Menderes'in dedesi (Fitnat

Hanm'm ei) Halepizade smail Efendi kardeti!.. Baz ailelerden nedense srekli politikac kyordu! Nihad Anlm Paa'nn adm daha nce yazmtm. Adnan Menderes'in halas Sacide'nin kz Gzide'yle evliydi. Hani Birinci Dnya Sava dneminde Adnan Menderes Suriye cephesine giderken hastalannca zmir'e gtrlmt de, oradaki komutan Nihad Anlm Paa'yd! Paa, Ulusal Kurtulu Sava'nda da ok nemli cephelerde grev yapmt. Korgeneral rtbesinden emekli olduktan sonra 1939 ve 1943 seimlerinde CHP'den Ankara milletvekili seilmiti. Yani, Adnan Menderes iki dnem halasnn kzyla evli enitesi Nihad Paa'yla birlikte Meclis'te grev yapmt! lgintir, Nihad Paa nedense DP kurulu almalarnda yer almad. Bunun nemli nedeni salk sorunuydu, Alzheimer hastasyd. Bir sre sonra 31 mays 1954'te vefat edecekti... zmir'in tannm aileleri nasl akraba ise DP kurucular arasnda da akrabalk balan vard. rnein... O gnlerin birbirlerinden aynlmaz ikilisi Adnan Menderes ile Fuad Kprl akrabayd. Yllarca Hrriyet gazetesinin Washington temsilciliini yapan, Kprl ailesinin gelini Tuna Kprl akrabalk ban yle anlatmaktadr: Osmanzadeler, zmir'in kkl ailelerindendi. Soyad Kanunu uygulanmaya balad srada Atatrk, byk amcam Hamdi Bey'e "Osmanzade" yerine "Aksoy" soyadn almasn sylemi. Babamn amca11
1

s Osmanzade Hamdi Bey, stiklal Sava ncesi yakn arkada Celal Bayar'la birlikte hoca klna girerek, Anadolu'yu eek srtnda kar kar dolam, misyonlar, milletin nabzn tutmak ve sava ncesi destek toplamakm, Hamdi Bey 23 nisan 1920'de toplanan ilk Millet Meclisi'ne zmir milletvekili seilmi. Aile by olarak, her konuda son sz Hamdi Bey sylermi. 1930 ylnda babam Hasan Lemi Aksoy, Almanya'da eitimini tamamlayarak zmir'e dndnde, baba meslei olan ticarete balam. Ailemizin Kemalpaa'da zm balar ve ba evi varm. Hatta annemle babam evlendikten sonra balaym bu ba evinde geirmi. (...) Osmanzadeler, Evliyazade ve Uakzade aileleriyle akrabadr. Zira zmir'in tannm aileleri, genellikle kendi aralarnda evlenirlermi. (...) Annemin zmir'deki Fransz Kz Lisesi Notre-Dame de Sion mezunu olmas yabanc dil bakmndan diplomatik ilikileri kolaylatrrd. (...) Ancak babam zamann elverisiz koullarna ayak uyduramaymca, ticareti brakm, amcamz Hamdi Bey'in desteiyle, 1936 ylnda, Celal Bayar'n ktisat ve Ticaret bakanl dneminde Ankara'da l ve Ayarlar genel mdr olmu, daha sonra, kinci Dnya Sava'nn ardndan, ithalat-ihracat yapmak iin gelen Avrupa'ya giden ticar heyetlere bakanlk yapmaya balam. (...) lkokulu bitirdikten sonra, babam Almanya'ya, akrabas, Atatrk dneminin ilk Dileri bakan Dr. Tevfik Rd Ara Bey gtrm. Babam, bize Almanya anlarn anlatrken, "Almanya'ya, ksa pantolonlu gittim" derdi. Babaannem ve dedem, Yunan igalinden nce (1919) yanlarna bir miktar para, altn ve mcevher alarak zmir'den ayrlm ve ocuklarnn yanma, Almanya'ya gitmiler. ocuklar okula devam ederken, onlar da Dresden kentinde drt apartman alarak Almanya'da kendilerine yeni bir hayat kurmular. Babaannem ocuklar mezun olup Trkiye'ye dndkten sonra iki lke arasnda gidip gelmi. Ancak orada yaamna veda etti. (...)

Eim Erturul Kprl, Prof. Puad Kprl'nn -amcasnn oluduryeenidir. Kaynpederim Kemal Kprl, Cevat Akaln ve Numan Menemenciolu'yla birlikte krk yanda bykeli atanan kiiden biriymi. (Tuna Kprl, Beyaz Saray Anlar, 2003, s. 24-26)7 DP'nin drt isminden Celal Bayar ve Adnan Menderes'i yakndan tanttk. imdi srada, "hareketin" nc ismi Mehmed Fuad Kprl var.
7. Tuna Kprl, ekonomiden sorumlu eski Devlet Bakan Kemal Dervi'le yakn ilikileri bulunan "Ar Hareketi'Vin banda yer alan Kemal Kprl'nn annesidir.

"Kprller tarihine" farkl bak

Soyadndan da anlalaca gibi Mehmed Fuad Kprl, Sadrazam Kprl Mehmed Paa'nm soyundan geliyor. Tarihte ilk bilinen Kprl, Sadrazam Mehmed Paa! "Birinci vatanm Arnavut Belgrad kazasna bal Rudnik nam kariye" diyen Mehmed'in ikinci vatan Kpr kazas saylyor. Burada evlenip, sipahilikle taraya kt. (Nzm Tekta, Sadrazamlar "Osmanl'da kinci Adam Saltanat", 2002, s. 277) Mehmed Paa burada yrenin varlkl ailelerinden Yusuf Aa'nn kz Aye Hatunla evlendi (1634). Yusuf Aa'nn Kpr'de 110 dkkanl bir ar ile kervansaray; kz Aye Hatun'un ise ifte Hamam, Kale Hamam gibi yaplan vard. Evet, grnen o ki, Mehmed Paa "Kprl" namn einden dolay almt. Osmanl tarihinin en nemli ailesi Kprllerin soyu konusunda elimizde tutarl bir bilgi yoktur. Sadece deiik rivayetler vardr. Kprl ailesinin "tarih sahnesine" k "hikyeleri" ilgintir... Osmanl tarihinin bu nemli devirme sadrazamlarndan Mehmed Paa'nn Saray'daki ilk grevi mutfakta raklk oluyor. Saray'a nasl geldii, neden mutfakta grev ald bilinmiyor! Mehmed Paa, sonradan nedense birdenbire 1628 ylnda Saray'n hazinesini ynetmek zere Veziriazam Hsrev Paa'ya haznedar oluyor. Daha sonra ise srasyla voyvodala (Rumeli valilii), stanbul'da ihtisap aalna (belediye bakanl), Tophane nazrlna, sipahi aalna, ardndan Yenieri Oca'nda silah ilerinden sorumlu cebecibala getiriliyor. Vali ve sancak beylerinin ilerini Babli'de takip eden kapclar kethdalma atanyor. 1634 ylnda sancakbeyi (vali) olarak Amasya'ya gidiyor. Yirmi iki yl boyunca Trabzon, am, Kuds ve Trablusam'da valilik yapyor. Mehmed Paa, bir ara devlet ilerini grmek zere Divan'da toplanan vezirler arasnda da yer alyor; yani kubbe vezirlii grevinde de bulunuyor. Padiah IV. Mehmed ve annesi Turhan Sultan, stanbul'daki karklklara ve anakkale Boaz'ndaki Venedik ablukasna son vermek iin sadrazamla 15 eyll 1656'da -ok yal olmasna ramen- yetmi sekiz yandaki Kprl Mehmed Paa'y getiriyor. Bu atama byk bir tepki yaratyor. "Bizim tarih kitaplarna" gre, din bilginleri "okuma yazma bilmeyen bir cahil"; Babli brokratlar ise "asi Vardar Ali Paa'ya yenik dm liyakatsiz dem" diye atamaya kar kyorlar. Ancak mesele bu kadar basit olabilir mi?.. Yant o dnemdeki Osmanl'nn siyas ve iktisad yapsna bakarak bulabilir miyiz ? Osmanl Devleti'nin ekonomik gc, salt ticaret gzerghlarn elinde bulundurmasna ve Bat'ya yaplan seferlere dayanyordu. Ticar gzerghlar, Dou Akdeniz ve Dou Karadeniz kl deniz, nasya'da ise karayolu ticaretiydi. Bat'ya ihracat, Orta ve Kuzey Avrupa'ya Selanik-Viyana zerinden, Bat Avrupa'ya ise Venedik ve Toulon

zerinden yaplyordu. Karadeniz ticareti ise Orta ve Kuzey Avrupa'ya Tuna, Rusya'ya Krm-Azak zerinden gerekletiriliyordu. Bu ilek ticar gzergh, Kuds-Izmir-Selanik-Viyana gzerghyd. Bu gzergh zerinde zmir, Selanik ve Viyana Musevileri egemendi. stelik ticar mnasebetler ister istemez siyasal etkileimlere yol ayordu. rnein Sabetay Sevi olay (IV. Mehmed dnemi) Kuds-zmirSelanik sosyal yapsn temelden etkiliyordu. Mesele bununla da kalmyor, uzun vadede devletin siyasal, sosyal ve ekonomik yapsn da sarsyordu. (Dnmeler daha sonra Osmanl ticaret oligarisi iinde nemli bir konum kazanacakt. [M. .]) XVI. ve XVII. yzyllarda Selanik ve Viyana ayr siyasal egemenlikler altnda bulunmalarna karn byk bir etkileim iine girmi durumdayd. Bu etkileimin temel nedeni Selanik ve Viyana kentlerinin Avrupa ticareti zerinde oynadklar rold. Bu rol ise, Ortaa boyunca Orta ve Kuzey Avrupa'dan kap Viyana'dan itibaren Dou ve Gneydou Avrupa'ya yerlemi bulunan Akenaziler ile ber Yarmadas'ndan gelmi olan Sefaradlar oynuyordu. (...) XVII. yzyln sonunda, Osmanl egemenliindeki mevcut ticar gzerghlara bir yenisi ekleniyordu. Bu gzergh ise Trabzon ve KrmAzak limanlaryla balantl Karadeniz-Tuna deniz ve nehir yollarndan geen, Viyana balantl orta ve kuzey ticaret yoluydu. Bu ticaret yolu zerinde ise Kuzeydou Anadolu ve Kafkasya blgesindeki Sami tccarlar (bunlar arasnda ise Musevlemi olan Tatarlar-Karaim Yahudileri asl arl tekil ediyorlard) egemen bulunuyordu. Bir bakma Krm-Azak ve Viyana'da konumlanan Musev-Bezirgn tccarlar birbirini tamamlyordu. Krm-Azak Musev tccarlar hem Viyana Musev lobisiyle hem de Moskova zerinden dorudan ngiltere'yle mnasebet halindeydi. (...) XVI. yzyln sonuna kadar Osmanl ekonomik zemininde Musevilerin deniz yolu ve bat (Rumeli) karayolu zerindeki egemenliine karn Ermenilerin, nasya'nn dousundaki iktisad konumlarn muhafaza etmesi, imparatorluu sosyoekonomik yaps zerinde oluturduu denge ve bu dengenin korunmas bakmndan byk nem tayordu. Ancak Osmanl siyasal g ve amalarnn batya kaymas, buna paralel olarak Osmanl siyasal gcnn batda, kendisinden nce oluan iktisad altyapyla zdelemesi, nasya'nn dousundaki sermaye bakmndan da ekici hale geliyordu. Bylece Osmanl siyasal iradesinin tevikiyle bu nemli ekonomik g de batya kayyordu. Ancak zanaatkar, kuyumcu ve tccar kadrolarla birlikte, sermayenin de batya kaymas, Osmanl Devleti'nin ekonomik dengesini bozuyor, doudaki ticaret ve iktisad yaam zayflamaya, nihayet durmaya balyordu. Buna bir de ran'la yaplan savalar eklenince, balangtaki sermaye ve sekinler g, XVII. yzyln bandan itibaren yoksul halkn da g kervanna katlmasna neden oluyordu. Douda, ekonomik dzenin bozulmasyla balayan gler kanlmaz olarak stanbul'a yneliyor. Osmanl Devleti'nin bakentini tehdit ediyordu. Bu gler XVII. yzyl boyunca devam edecek, hem stanbul'da hem de nasya'nn derinliklerinde kanl ve srekli ayaklanmalarn nedeni olacakt. Yenieri Oca'na alnan askerler balangta gayrimslim ocuklar devirilerek alnrken, yenierilerin edindii servet Mslman unsurlarn da itahn kabartyordu. Nihayet Mslmanlarn da Yenieri Oca'na yazlmalarna izin veriliyordu. Ardndan bir de yenierilerin "babozuk zanaatlarnda" almasna izin verilince, bu kurum durmadan gelir-gider kr-zarar hesab yapan bir ticar ocaa dnyor, hem savama arzusunu hem de savama gcn yitiriyordu. Kald ki yenierilerin bu denli para ileriyle uramalar onlar, payitahttaki tccar-tefecilerle ibirliine itiyordu. Bu itilme sonucu stanbul'daki gayrimslim tccar ve tefeciler, yenieriler zerinde tesis ettikleri kontrolle yenierileri

siyasal irade, yani sultan-halife zerinde bir bask unsuru haline getiriyorlard. Buna paralel olarak tccar-tefeciler tm dnyada olduu gibi Osmanl Devleti'nde de siyasal iradenin zerinde, iktisad bakmdan kendi kontrolleri dnda tam profesyonel, kalc ve dzenli bir asker gcn varlna katlanamyorlard. Tccar-tefeci sermaye bu nedenle Yenieri Oca'm piyasa ilerine bulatrmakla kalmyor, dorudan Mslmanlarn oluturduu sipahi tekilatnda gerekleen tayinlere kadar her tarafa el atyordu. (Murat ulcu, Marjinal Tarih Tezleri, 2000, s. 118-119, 132-133 ve 137)

Kprl Mehmed Paa'nn sadrazamlk "tayinine" bir de bu adan bakmak gerekiyor. Yani mesele sadece "okuryazarlk" ve "liyakat" sorunu deildi!.. zellikle Yahudiler ile Ermeniler arasnda kyasya siyas ve ekonomik g mcadelesi vard. Daha nce de belirtmitik, yenierilerle ticar ilikiler iinde bulunan Yahudiler 1826'da Yenieri Oca'nn yklma kadar, piyasann ve dolaysyla siyas karar alma merkezlerinin hakimiydi. Bu konuyu rnekler vererek amam gerekiyor. Tarihilerin ortak tespiti: Yahudiler Osmanl dneminde "altn alarn" XVI. yzylda yaadlar. Bunda en nemli rol oynayan kiilerin banda II. Selim'in ei Yahudi asll Nurbanu Sultan gelir. Diyeceksiniz ki: "Ne var bunda; padiah eleri arasnda her milletten, her dinden kadm vard." lk bakta bu gr doru gibi geliyor. Ama gerek yle deil... Padiah III. Murad, Yahudilikten Mslmanla geen Nurbanu Sultan'm oludur. Nurbanu Sultan, Padiah III. Murad-Safiye Sultan iftinden olan torunu Fatma Sultan' kimle evlendirmitir dersiniz? Mustafa aatay Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar adl almasnda, Fatma Sultan'm Halil Paa'yla evlendirildiini yazmaktadr. (1992, s. 46.) Peki "Halil Paa kimdi?" sorusunun yantn ise Avram Galanti'nin Trkler ve Yahudiler adl kitabndan reniyoruz: III. Murad ve III. Mehmed zamanlarnda yaam ve bu son padiah zamannda sadaret kaymakamlnda8 bulunmu olan Halil Paa, aslen Yahudi olup ailesinin soyad Pacy ve kendisinin ismi Davud yahut Nahman'd. Halil Paa zamannda yaam olan bran yazarlar kendisinden sz etmemilerse de, sebebini ya slamiyet'i kabul etmesinde yahut asln bilmemelerinde aramal. Fakat mparator II. Rudolf un elisi olan Von Krekowez ile Venedik elisi kendisinden bahsettikleri vakit "Yahudi Pase" diye adlandrrlard. Pase yahut Pasi (nk brance'de y, hem e, hem i gibi telaffuz olunur) ailesine mensup birok haham vard. (1995, s. 144) Yahudi asll Nurbanu Sultan, torunu Fatma Sultan' Yahudi asll Halil Paa'yla evlendiriyor!.. Darya kz vermiyorlar! Bu konuyla ilgili son sz "makyajsz tarih yazdn" syleyen
8. Sadrazamn, seferdeyken yerine bakentte brakt vekiline "sadaret kaymakam" denir.

Murat ulcu'ya brakalm: Osmanl Saray ve siyaseti zerinde etkili olan Musevlerden biri de Bayan Ester Kira'yd. Ester Kira, Padiah III. Murad'n (Yahudi asll Nurbanu Sultan'm olu) gzdesi Venedik asll (Baffo ailesinin kz [S. Y.]), Hristiyanlktan dnme Safiye Sultan'm yakn arkada ve srda durumunda bulunuyor, sk sk Saray'a girip kyordu. Ester

Kira bu kanaldan padiah zerinde de etkili oluyordu. Nitekim 1580'lerde Venedik lehine ticar ayrcalk salayan bir antlamann yaplmasnda Ester Kira nemli rol oynuyor. Buna karlk dl olarak Venedik'te kendi menfaatine bir piyango dzenleniyordu. nl iadam Eliya Handali'nin ei olan Ester Kira bu ilikilerine dayanarak ailesine de madd kar salyordu. rnein oullar vergiden muaf tutuluyor, byk olu stanbul gmrnn ynetimini elinde bulunduruyordu. (...) Ester Kira servetini artrp siyasal etkinlik kazanrken lke, ekonomik kriz iinde bulunuyordu. Bu kriz sonucu para deer kaybediyor, sipahi maalarnn satn alma gc dyordu. Buna bir de Ester Kira'nm yaknlarna kar ve ayrcalk salamas, bu yoldan servetini artrmas eklenince sipahi ve yenierilerin arad sorumlu bulunuyordu. Ayaklanma sonucu mevkiini borlu olduu iin Ester Kira'y saklayan Sadaret Kaymakam Halil Paa'nn kona baslyor, Musevi kadn ve iki olu paralanarak ldrlyor, nc olu ise Mslman oluyordu. (Marjinal Tarih Tezleri, 2000, s. 130)9 Yahudi asll Nurbanu Sultan kz smihan Sultan' kimle evlendirdi: Sadrazam Sokullu Mehmed Paa'yla! ldnde 18 milyon altn miras brakan Osmanl'nn en nl sadrazamlarndan Sokullu Mehmed Paa'nn hem doktoru hem de siyasal danman Yahudi Salomon ben Nathan Akenazi'ydi Yani... Ester Kira vahice ldrld ama bu ne yenieri-Musev tefeci ibirliini ne de Osmanl ynetimindeki Yahudi etkisini azaltt. Yahudi tefecilerden gelen faiz gelirlerinin tadna alan yenieriler, gerektii zaman dosta, gerektii zaman zorla bu ilikileri srdrdler. Az para verip ok gelir salayamadklar zaman Yahudi mahallelerini atee vermekten, Yahudi tefeciye faizini demeyen tccarlara kar "tetikilik" yapmaktan da geri kalmadlar!
' etin Altan'n ei yazar Solmaz Kmuran, Ester Kira'nn yaamyksnden yola karak Kiraze adl roman yazd. Orhan Pamuk ise o dnemi benim Adm Krmz adl romannda anlatmaktadr.

Damad sadaret kaymakam Yahudi asll Halil Paa'nn cann zor kurtaran Padiah III. Ahmed, zel hekimi Yahudi Daniel Franseoka'y Osmanl Devleti'nin Fransa ve sve'le olan ilikilerinde eli olarak kullanmaktan vazgemedi... Keza Sadrazam Sinan Paa Eliezer Eskenderi'yi, Siyavu Paa Benveniste'yi ve Baltac Mehmed Paa Naftali ben Mansur'u hem hekim hem diplomat olarak kulland. Kprl Mehmed Paa sadrazaml dneminde Yahudi Moiz ben Yuda Beberi'den ok yardm grd. rnein, Kprl Mehmed Paa Rusya'ya kar bir birlik oluturma olanan aratrmak zere kendisini Stockholm'e gnderdi. Moiz ben Yuda Beberi ldkten sonra bu tr zel grevleri olu Yuda Beberi srdrd. Padiah IV. Mehmed ve Sadrazam Kprl Mehmed Paa dneminde Saray'da etkin olan isimlerden biri de, Moses ben Raffael Abrabanel'di; yani Hayatzade Mustafa Feyzi Efendi! Anmsaynz: Sabetay Sevi'nin Mslmanla dnmesine neden olan isimlerden biri de Hayatzade Mustafa Feyzi Efendi'ydi. Yazmtm: Gershom Scholem Sabetay Sevi adl kitabnda, Hayatzade'nin sultann kz kardeiyle evli olduunu belirtiyordu. Hayatzade Mustafa Feyzi Efendi'nin torunu Mehmed Emin

Efendi, Osmanl'da eyhlislamlk yapan -bilinen- ilk Yahudi dnmesiydi!.. unu sormak istiyorum... simleri alt alta yazdmzda unu gryoruz: Kprl'nn sadrazamla atand dnemde Saray'da gl bir Yahudi lobisi vard. Kprl Fazl Ahmed Paa'nn sadrazamla getirilmesinde Yahudilerin ne derece katks ve rol olmutu ? Osmanl mutfandan haznedarla ve oradan da sadrazamla kadar hzl ykseliini srdren Kprl Mehmed Paa'nn arkasnda siyasal ve ticar bir gcn olmamas imknsz. Ve evliliklere baktnzda, Kprl'nn arkasnda hangi gcn olduu apak ortadadr. Keza... Kprl'y istemeyen ulema, aalar vb'ydi; ayrca nemli olan yenierilerin tavryd. Yenieriler "istemezk" dememilerdi! Yenierileri "kontrol altnda tutan" g ise tefeci Yahudilerin elindeydi! Ve Kprl, yenieriler sayesinde tm kargaallklann stesinden gelmesini bildi. rnein daha sadrazamlnn ilk gnlerinde 2 ekim 1656'da, camilerin birden fazla minarelerini ve tekkeleri ykmak isteyen Kadzadelilerin, Halvetiye tekkelerine saldrmalanyla balayan ayaklanmay, Kprl Mehmed Paa yenieriler sayesinde hemen bastnverdi. Kprl ksa srede emirlerini yerine getirmeyenleri grevlerinden ald ve yerine kendi adamlarn yerletirdi. Osmanl i piyasasn gvenilir hale getirmek iin, halktan ve esnaftan hara toplayanlar yakalatp hemen idam ettirdi. Kprl'nn 5 000 ile 40 000 arasnda insan idam ettirdii yazlmaktadr. Kprl Mehmed Paa seksen yanda ld ve "vasiyeti" gerei koltuuna yirmi alt yandaki olu Kprl Fazl Ahmed Paa oturtuldu. kinci Kprl on be yl sadrazamlkta kald. Babasnn icraatlarn aynen devam ettirdi. O da en ufak isyanda yzlerce idam sehpas kurmaktan ekinmedi. Aratrlmas gereken bir iddiay ortaya atyorum: Kprller dneminde binlerce insann kellesi uuruldu. Peki dorudan Osmanl Devleti'ni hedef alan Mesih olduunu iddia eden Sabetay Sevi'ye neden hogryle baklmtr? stelik Sabetay Sevi'ye ylda 150 ake (altn sikke) maa verilmitir. Saraya "kapcba" yaplmtr. Yani, Saray kaplarnda grevli olanlarn amiri olmutur. Saray kapsn korumakta, ayrca i takipilerinin Divan Hmayun'a silahsz girmelerine klavuzluk yapmaktadr. Sevi kendisine ayrlan kke tanmtr, fakat sadece kuru ekmek, kuru zm, kuru erik yemektedir. Sultan sorar: "Mehmed Efendi, neden bir ey yemiyorsun ?" Sevi, "Hametlini" der, "benini bu alkanlmn tarihi pek eskidir. Bu riyazeti terk etmem imknszdr." IV. Mehmed bunun zerine, ''Sana teyzemi kar vereyim mi ?" der. Sevi, "Hametlim, bendeniz evliyim, hanmn zmir'dedir" der demez de Sera'y getirmesi iin adamlar gnderir. Sera da Sultan IV. Mehmed'in annesi Haseki Hatice Turhan Sultan'n himayesinde dnmelie geecektir. Artk ad Fatma Kadm'dr. Sevi, Hanm Sultan'm cariyelerinden biriyle de evlenecek ve dnmelie

duyulan itimad glendirecektir. (Gershom Scholem. Sabetay Sevi, 2001, s. 340) Osmanl Devleti'ni ykmay planlayan "Mesih" iddiasndaki Sabetay Sevi'ye bu hogr nedendir?..
10. Yllar sonra Kprl Mehmed Paa'nn torunu tarih profesr Fuad Kprl, Osmanl'nn kuruluunda Halvetiye derghnn etkili olduunu yazacakt.

Fazla ayrntya gerek yok. Sabetay Sevi dneminde Saray'da gl bir "Yahudi dnme" lobisi vard. Komplo teorisine bir katk: acaba Sabetay Sevi, bandan sonuna kadar bir Saray organizasyonu muydu ? Fazla kafa kartrmadan biz yine Kprllere geelim... Sadrazamlkta nc Kprl dnemi, Mehmed Paa'nn dier olu Fazl Mustafa Paa'nn bu koltua oturmasyla balad. Ardndan bir dier Kprl, Fazl Mustafa Paa'nn olu Numan Paa da "dede miras" sadrazamlk koltuunda oturmay srdrd. Amcazade Hseyin Paa da sadrazamlk koltuuna oturan bir dier Kprl'yd! "Mevlevi" lakabyla tannan Sadrazam Kprl Hseyin Paa'n "akl hocas" da yine bir Yahudi'ydi: srael Coneglio! Karlofa Antlamas'n imzalayan Osmanl heyeti iinde srael Coneglio da vard... Sadrazam Hseyin Paa, Kprl Mehmed Paa'nn kardei Hasan Aa'nn oluydu. Bulgaristan'n Pravadi kasabasnn Kozluca kynde dnyaya gelmiti. Kprllerin damatlar da nlyd: Merzifonlu Kara Mustafa Paa, izmirli Kaptanderya Kaplan Mustafa Paa, Bosnal Vezir Seyd Ahmed Paa... Yaklak yz elli yldr siyasetle i ie olan Kprl ailesini burada anlatmaya sayfalar yetmez, o nedenle artk yava yava DP'li Fuad Kprl'ye gememiz gerekiyor. Fuad Kprl, Sadrazam Kprl Mehmed Paa'nn kz kardei Saliha Sultan'm soyundand. Saliha Sultan'm olu Ali Efendi'nin iki erkek ocuu oldu: Ahmed ve Mehmed. Mehmed'in olu Kk Osman Paa'nn da iki olu oldu: Ali Paa ve Numan Paa! Numan Paa'nn ocuu oldu: Vassaf, smail Atf ve Hatice. smail Atf Bey'in bir olu bir kz oldu: Nuriye ve Ahmed Ziya. Bkre sefirlii yapan Ahmed Ziya'nn olu oldu: Ramiz, Faiz ve Nafiz. Beyolu II. Ar Ceza reisi ve stanbul Belediye Meclisi yesi Faiz Bey'in olunun ad Mehmed Fuad Kprl'dr. Fuad Kprl, 1890'da stanbul'da dodu. Ayasofya Rtiyesi'ni ve Mercan Idadsi'ni bitirdikten sonra 1907-1910 yllan arasnda Mektebi Hukuk'a devam etti. 1908'de yayn hayatna atld ve Serveti Fnun dergisinde muhabirik yapt. Bata Galatasaray olmak zere eitli okullarda Osmanl tarihi ve edebiyat ret419

menlii grevini yrtt. 1913'te stanbul Darlfnunu Trk Edebiyat mderrisliine atand. 1924'te lahiyat Fakltesi'nde, 1923-1929 arasnda ve 1935'ten sonra bir sre stanbul'da Mlkiye Mektebi'nde ve Ankara'da Siyasal Bilgiler Okulu'nda tarih dersleri verdi. 1923'te stanbul Darlfnunu Edebiyat Fakltesi reisliine, 1934'te dekanla seildi. Dekan olduu srada yaymlad Trkiye

Tarihi, Cumhurbakan Atatrk'n de dikkatini ekti. Byk takdir ve beeni toplayan bu eser iin Atatrk zel bir mektup yazd. 1924'te Maarif Vekleti'nde sekiz ay mstear olarak alt. Ayn yl programn kendisinin hazrlad Trkiyat Enstits'n kurdu. Enstitnn mdrln yapt. 1927'de Tarih Encmeni reisliine getirildi. 31 mays 1935'te yaplan genel seimlerde Kars milletvekili seilerek politikaya "resmen" adm att... "Yeni bir lke, yeni bir ulus, yeni bir kltr" oluumuna "har" koyan isimlerden biri de Fuad Kprl'yd. Dinde yaplacak reformlar iin kurulan komisyonda yer ald; yeni tarih tezlerini ortaya atan kurulda da... Nakibendlik ile Bektalii Ahmed Yesev ats altnda buluturmak isteyen de, Yunus Emre ve Hac Bekta Veli'yi gndeme getiren de oydu! "Folklor" szcn dilimize o kazandrd. Mustafa Kemal'in nem verdii aydnlardan biriydi. Ancak Atatrk, ondan umduunu pek bulamad. Marksist tarihiyi de, milliyeti-muhafazakr evreleri de etkiledi. "Komnist" olduu iddiasyla niversiteden atlan Pertev Nail Boratav da, rk olduu gerekesiyle niversiteden kovulan Nihal Atsz da onun bir dnem asistanln yapt!.. Kemal Tahir'i en ok etkileyen tarihi Fuad Kprl'yd. Tm bu isimleri ne bir araya getirmiti? Fuad Kprl'nn damad nl bir isimdi: Bykeli Cokun Krca!11
11. Filibeli Mehmed Ali Hamet (ili Terakki Lisesi kurucu mdr) ile Selanikli Celile Hanm'n olu olan Cokun Krca, kaynpederi Fuad Kprl dneminde Dileri'ne girdi ve Beyhan Kprl'yle evlendi. Kzlar Gnl, Fransz Jerome Bay'le evlidir. Cokun Krca, Beyhan Kprl'den 1964 ylnda boand; izmirli Bige Ergder'le evlendi. Bige Hanm, izmir belediye eski bakan Osman Kibar'n yeeni Sevil'le (Dilber) evlenen zcan Ergder'in kardeidir. Sevil Hanm'n kz kardei Ayla Hanm ise Abdi ve Sibel (Dilber) ipeki'nin yengesidir! Dilber ve ipekilerin Karaka Sabetayist olduunu yazmtk. Tank olduum bir olay aktaraym: nedense bu ailenin baz yeleri telefonu "alom" (ibrance: "Merhaba") diye amaktadr.

Fuad Kprl Samsun valilii, Osmanl Mebusan Meclisi'nde Canik milletvekillii yapm Cavid Paa'nm kz Hadiye Hanm'la evliydi. Cavid Paa'nn dier kz Kmile ise emekli tugeneral ve beinci dnem CHP Kastamonu milletvekili Cemal Esener'le evliydi.12 Fuad Kprl'y yakndan tandktan sonra imdi DP'nin kurulu hikyesine dnebiliriz...

"iki parmak soldayz"

7 ocak 1946. Ankara Smer Soka'ndaki genel merkez binas. Genel Bakan Celal Bayar, evinden getirdii masada oturuyor, arkasnda Adnan Menderes ve Fuad Kprl duruyor. Gazetecilerle sohbet ediyorlar. Sohbet srasnda Fuad Kprl salonu sk sk terk ediyor, sonra odaya geldiinde Bayar'n kulana eilerek izahatta bulunuyor. Refik Koraltan ise grnrde yoktur. Basn mensuplaryla sohbet srerken Kprl'nn nce Bayar'n, ardndan Menderes'in kulana yine fsldamas bu kez salonda dalgalanma yaratyor. Refik Koraltan'n Amerikan Robert Kolej mezunu kz Ayhan'n

13 gnlerdir daktilo etmeye alt Demokrat Parti'nin program ve tz ileri Bakanl'na teslim edilmi, hkmet de yarm saat iinde DP'nin kuruluuna izin vermiti. Gelimelerin her admn Fuad Kprl'den iiten Celal Bayar gazetecilere glmseyerek, "u dakikalarda partimiz resmen teekkl etmitir" dedi. Gazetecilerin "Sada msnz, solda msnz?" sorusuna, "Demokrattr. Programmz inceleyiniz. Yerimizi orada bulacaksnz" diye yant verdi. Adnan Menderes ise, "Belki iki parmak daha soldadr" diyecekti. Bu aklamann ardndan deil, ama solcularla ilikiler DP'nin zerinden kolay kolay atamayaca dedikodulara neden oldu. Her tan altnda komnist arama dnemi balamt. Ve "Moskovaclk" sulamasna ilk muhatap olan parti DP oldu.

12. Fuad Kprl'nn bacana CHP milletvekili Cemal Esener'in olu Prof. Turhan Esener, 1974-1975 ve 1980-1984 yllar arasnda iki kez alma bakanl yapc. Prof. Turhan Esener'in ei Sabiha (rgpl) ttihatlarn tannm isimlerinden Adliye Nazr Necmeddin Molla'nn torunuydu. Sabiha Hanm'n amcas eski babakanlardan Suat Hayri rgpl'dr. Sabiha Hanm'n teyze ocuklar Arif Mardin ve Betl Mardin'dir. Prof. Turhan Esener'in kz Oya Hanm ise, Blent Eczacba'yla evlidir. 13. Ayhan Koraltan, DP'den onuncu ve on birinci dnem Balkesir milletvekili seilen M. Haluk Timurta'la evliydi. Ayhan Hanm Yassada'da babasnn avukatln da yapt.

Baz CHP'liler, DP'nin Sovyetler Birlii'nden para aldn iddia ediyordu! Bu komnistlik sulamalar ve para alma yaygaras Sovyetler Birlii dalana kadar Trk siyas yaamnda varln srdrecekti. Kimler sulanmayacakt ki ? DP'nin kuruluuna dnersek; Necip Fazl Ksakrek gibi isimler partinin ismine tavr alacakt: Partinin ismi Trk lehesine uzak ve dnme diline yakndr: Demokrat Parti. Bizzat parti mi demokrat, yoksa demokratlarn m partisi ? Trk dilinin dehasn inciten dnme azndan bir rnek bu. yleyse Demokrat Partisi olmalyd isim. Yahut Demokrasi Partisi. (Benim Gzmde Menderes, 1970, s. 59) DP'nin kurulu dilekesi ileri Bakanl'na verilmeden nce Celal Bayar program ve tz Cumhurbakan nn'ye gsterdi. DP programnda arlk "demokrasi" kavramna ayrlmt. DP'nin zgrlk bir parti olduunun alt iziliyor, amacnn Trkiye'de demokrasiyi gelitirmek olduu bildiriliyordu. Ekonomi anlay aka belirtilmiyor, zel teebbsn ve sermayenin tevik edilecei, fakat ayn zamanda devletilik ilkesinin korunaca belirtiliyordu. DP'nin program ve tzne bakldnda CHP'den farkl bir parti olmad ortadayd. Cumhuriyet Halk Partisinin alt okla ifade edilen ilkeleri DP'nin de ana ilkeleriydi. Madde 2: cumhuriyetilik; madde 13: milliyetilik; madde 14: laiklik; madde 15: inklaplk; madde 16: halklk; madde 17: devletilik. Bu ilkeler DP programnda neredeyse Halk Partisi programndaki hatlaryla grnyordu. DP programna gre, zel teebbsn ve sermaye faaliyetlerinin bile devlete planlanmas esast. Halk Partisi'nin devletilik gryle karlatrlnca DP daha devletiydi. Dier maddeler de bu ekilde karlatnlabilir, ancak uzatmaya gerek yoktur. zetle DP sadece kadrosunu deil, CHP'nin

programn da almt. DP'nin CHP'den fark sadece icraatlarnda olacakt. Bu arada bir noktann altn izmek gerekiyor. Trkiye ok partili hayata getiinde ilk kurulan parti DP deildi. Nuri Demira, 18 temmuz 1945'te Mill Kalknma Partisi'ni kurdu. Partinin bir dier nemli ismi antikomnist, antisemitik Cevat Rifat Atilhan'd. Gazeteciler bu partiye "Kuzu Partisi" adn takt. nk Nuri Demira gazetecilere hep kuzu ziyafetleri veriyordu. 14

lk genel bakan Celal Bayar

DP kurulduunda Celal Bayar altm , Refik Koraltan elli yedi, Fuad Kprl elli alt, Adnan Menderes krk yedi yandayd. 8 ocak gn drt kurucu ye bir araya geldi. Kapal oyla parti liderini belirlediler. oy kdnda "Celal Bayar" yazlyd. Bayar'n kime oy verdii hi aklanmad. DP hemen tara rgtlerini kurmaya balad. Edhem Menderes Aydn, Fevzi Ltfi Karaosmanolu Manisa, Kenan ner stanbul, Zht Hilmi Velibee Ankara ve Ekrem Hayri stnda zmir il bakanlna getirildi. Haziran ortasna kadar DP henz otuz ilde tekilatlanmt. Kurucularn byk bir blm tccarlardan oluuyordu. DP kadrolarnn ounu eski CHP'liler doldurmutu. Hatay, Gaziantep, Mardin, Erzincan'da CHP ve DP il bakanlar ayn aileye mensuptular. Bayar, Menderes, Kprl ve Koraltan tekilatlanma almalarna katlmak iin sk sk Anadolu illerini dolayorlard. Anadolu'daki DP'ye yaplan sevgi gsterileri bir dnemin Serbest Cumhuriyet Frkas'na gsterilenlere benziyordu. Adnan Menderes Kavakldere'de oturuyordu. Sabahlan erkenden evinden kyor, yryerek Meclis'in yanndaki evlerden birinde oturan Fuad Kprl'y alyor, birlikte yine yryerek Smer Soka'ndaki parti merkezine geliyorlard. O gnlerde Menderes ile Kprl ayrlmaz ikiliydi; Menderes Kprl'ye ok sayglyd ve ona hep "Hocam" diye hitap ediyordu. Celal Bayar ise Refik Koraltan'la daha yaknd. Adnan Menderes'in "elinin sk", yani cimri olduu o gnlerde ortaya kt. Parti giderlerini karlamaya pek yanamyordu. Taradan gelen partililerin gtrld Kutlu Lokantas'na da pek uramyordu... 3 mays 1946'da nc olu Aydn Menderes dodu. Aydn Menderes "tekne kazntsyd". nk doduunda babas krk yedi, annesi ise krk bir yandayd.
14. Nuri Demira'n torunu Prof. Banu Onaral, Dame de Sion ve Robert Kolej'den sonra ABD'ye gitmi, kariyer yapmtr. Drexel niversitesi Biyomedikal Mhendislii Bilim ve Salk Sistemleri Blm bakanln yrtmektedir. Nuri Demira. Melike Demira'n byk amcasdr. Aile "Mhrdarzadeler" diye tannmaktadr. Sirkeci'deki nl Mhrdar Han bu ailenindir 423

Yirmi yl nce akrbeyli iftlii'nde yakn dostu Edhem Menderes'le yaayan Adnan Menderes, artk gn getike byyen bir aileye sahip olmutu. Ei Berin; olu Yksel, Mutlu, Aydn; onlar evlendikleri gnden beri yalnz brakmayan Didar Kalfa ve sk sk ziyaretlerine gelen Naciye Hanm! Adnan Menderes yeni doan olu Aydn' yeterince sevemeden yine Anadolu yollarna dt. nk CHP hkmeti, 1947 ylnda yaplmas gereken tek dereceli milletvekili seimini 21 temmuz

1946 tarihine almt. O dnemde milletvekilleri birka ilden aday olabiliyordu. Adnan Menderes, Aydn, Ktahya ve Manisa'dan aday gsterildi. DP'nin spriz aday, bir sre nce emekli edilen Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak't. Mareal akmak CHP'nin teklifini, stelik be kez yinelemelerine ramen reddetmi, DP'yi tercih etmiti. DP listesinde ilgin isimler vard. Serbest Cumhuriyet Frkas'nm iki numaral ismi Ahmed Aaolu'nun olu Samed Aaolu, ablas CHP'de olmasna ramen DP'den adayd. stelik solcu olduu iddiasyla kurucu olmas smet Paa tarafndan istenmemiti! Bursa listesinin sekizinci srasnda da bir solcu vard: Mehmet Ali Aybar! Yani gelecekte kurulacak Trkiye i Partisi genel bakan! Yazdmz gibi Aybar, Celal Bayar'la katld ev toplantlarndan tanyorlard. DP listelerinden bamsz aday olmas tesadf deildi. Dnemin nl gazetecileri Cihat Baban, Ziyad Ebzziya DP listesindeydi. Haydarpaa Lisesi matematik retmeni Osman Blkba "az iyi laf yapyor" diye, nce parti mfettii, sonra milletvekili aday yapld. air Faruk Nafiz amlbel, Fenerbahe'nin efsanev futbolcusu Zeki Rza Sporel de DP'nin milletvekili adayyd. Dr. Tevfik Rd Ara ve Kl Ali gibi Atatrk'n yakn alma arkadalar milletvekili olmak iin DP'ye bavurdular. Ama Celal Bayar eski arkadalarn istemedi!

"Yeter! Sz milletindir!"
Bu seimde DP'nin kulland bir afi belki de, bugne kadar gelmi Trkiye siyas tarihindeki en etkili slogandr: "Yeter! Sz milletindir!" Trkiye ok partinin katld ilk genel seime sahne oldu. Yer
424

yer CHP'liler ile DP'li partililer arasnda kavga ksa da, ilk seim olaysz geti. Asl frtna seim sonrasnda koptu. DP sandk grevlilerinin hesaplarna gre, DP 279 milletvekili, CHP ise 186 milletvekili karmt. Oysa aklanan resm sonu byle deildi. CHP 395, DP 66, bamszlar 4 milletvekili karmt. Adnan Menderes memleketi Aydn'dan deil Ktahya'dan milletvekili seilmiti. aknd. Bu seimler Trkiye tarihine aibeli olarak geecekti.15 DP'liler, hkmeti seimlere hile kartrmakla itham ediyor, seimin iptal edilmesini istiyor, aksi takdirde DP milletvekillerinin istifa edip sinei millete dnecei tehdidinde bulunuyordu. smet Paa ile Celal Bayar yine gizli kaplar ardnda bulutular. Anlatlar. DP Meclis'te kalmaya karar verdi! lk gn Meclis'te "nerede oturulacak" tartmas kt. DP Genel Bakan Celal Bayar, grubunu Meclis salonunun solunda oturtmak istedi. Bylece DP'lilerin solda oturmalar devrimci olmalarnn delili olacakt. Ama CHP'liler DP grubuna Meclis'in sa tarafm verdiler! Kzm Karabekir TBMM bakan, smet nn cumhurbakan seildi. Atatrk'n tasfiye ettii Kzm Karabekir, TBMM bakanlna

getirilmiti. zmir Suikast'na kart iddiasyla gzaltna alnmak istenirken dnemin babakan smet nn tarafndan koruma altna alnmak istenen Kzm Karabekir'in TBMM bakan olarak yapt ilk konumada Atatrk'e dil uzatmas, hesaplamann boyutunu ve smet Paa'nn tavrn gstermesi asndan ilgintir! smet Paa teekkr konumas yapmak iin Meclis'e geldiinde, DP'liler bir Meclis geleneini ykarak, ayaa kalkmadlar. Meclis artk tekdzelikten kurtulmutu. Meclis Genel Kurulu iktidar ve muhalefet arasnda hareketli saatlere tanklk edecekti. likiler kopma noktasna geldiinde iki iadam taraflar tekrar yaknlatracakt. Bu iki iadam CHP'li Vehbi Ko ile DP'li zeyir Avunduk'tu l 6
15. DP izmir l Bakan Ekrem Hayri stnda'n olu Blent stnda, seim sonularnn meruluu zerine sahip olduklar zmir gazetesinde "Gayri Sahih ocuk" adl bir makale yazd. Ancak askerde olduu iin kendi ad yerine ei Mcteba Hanm'n ismini koydu. Fakat aksilik, makale hakknda dava ald. Mcteba stnda hapse mahkm oldu; stelik hamileydi. Blent stnda kendi yznden karsnn hapse girmesine ok zlp canna kyd! 16. zeyir Avunduk'un olu vard: Nail, Akil, Adil. Ailede yabanc gelin says da t: Lucienne, Sybil ve Carmen Bonnet. Nail Avunduk Rotary Kulb kuruculuu ve Jokey Kulb bakanl yapt.

Yeni CHP hkmetini Receb Peker kurdu.17 smet Paa'nn Receb Peker'i neden babakanla getirdiini Dr. Tevfik Rd Aras'm tank olduu bir olayla analiz etmeye alalm: Byk liderimizi ankaya Kk'nde erken yaptm ziyaretlerimden birinde, yine yalnz bulmutum. Elinde tutmakta olduu ktlar gstererek, Atatrk bana dedi ki: "nanlmaz ey ! Ben memleketi hl tek partiyle idare etmekte olduum iin utanyorum. Halbuki baz arkadalarm bu hali devaml yapmak istiyorlar. talya'dan avdet eden (dnen) partimizin umum ktibi (Receb Peker [S. Y.]), bize verdii raporunda, orda grd ve inceledii faist partisinden mlhem baz tavsiyelerde bulunuyor. (Necdet Ekinci, Trkiye'de ok Partili Dzene Geite D Etkenler, 1997, s. 110) Bu olay 1936'da geiyor. Aradan on yl gemi ve Receb Peker, smet Paa tarafndan babakanla getirilmitir! Evliyazadelerin ounluu muhalefet safndayd. Ancak iktidarn kabinesinde bir Evliyazade vard. Evliyazadelerin damad Mnir Birsel, yeni kabinede Mill Savunma bakan olmutu. Mnir Birsel, Evliyazade Hac Mehmed Efendi'nin kardei Evliyazade Ahmed Efendi'nin kz Ymmiye'yle evliydi. 1943 ylndan beri Meclis'te CHP milletvekili olarak grev yapyordu. Kabinede Mnir Birsel'in halasnn olu Nurullah Esad Smer de Maliye bakanl grevine getirilmiti! Yani kabinede iki "Birsel" vard! Ancak bir olay Birselleri ok zecekti. Receb Peker hkmetinin ilk icraat "7 Eyll Kararlan" olarak adlandrlan Cumhuriyet tarihinin ilk devalasyon karar almak oldu. Trk lirasnn deeri drld. Dolar 1,83 liradan 2,83 liraya karld. thalatta baz snrlamalar kaldrld. Altnn sat serbest brakld. 7 Eyll devalasyonunu Birsel ailesinden Maliye Bakan Nurullah Esad Smer hazrlad. Ancak karardan bir ay nce Maliye bakanlndan ayrlmak zorunda kald. nk Bakan Smer'in "komnist" olduu ortaya kmt!

Birinci Dnya Sava'ndan hemen sonra Berlin'de Trk renI 7. Babakan Receb Peker, sinema oyuncusu Faruk Peker'in dedesidir.

ilerle birlikte Trkiye i ve ifti Sosyalist Partisi'nin kurulmasnda grev almt! Smerbank' kuran, Yksek ktisat Meclisi'nin genel sekreterliini yapan ve 1933'ten beri TBMM'de yer alan Maliye Bakan Smer'in "komnistlii" yeni ortaya kmt! Bakan Smer'i gerici basnn saldrsndan koruyan Ahmed Emin Yalman'n sahibi olduu Vatan gazetesiydi! Antikomnist Ahmed Emin Yalman bir "komnisti" neden koruyordu? smet Paa, kamuoyunu ve yeni mttefik Bat'y "komnizm cs"yle korkutmak iin Bakan Smer'in "kellesini" feda etti. Bakan Nurullah Esad Smer gitti ama hazrlad devalasyon, day olunu bakanlktan edecekti. Devalasyondan nce haberin szdnd, dolaysyla da speklatif almlara sebep olunduu iddiasyla, aralarnda Evliyazadelerin damad Mill Savunma Bakan Mnir Birsel'in de bulunduu baz bakan ve brokratlar hakknda soruturma ald. Bakan Birsel aratrmalarn selameti asndan bakanlktan ayrld. Soruturma sonucu tekrar grevine dnd. Evliyazadelerin bir damad "kurtulmutu" ama Babakan Receb Peker'in, Evliyazadelerin bir dier damadna Meclis krssnden yapt hakaret siyasal sonunu getirecekti... Meclis'te bte grmeleri hayli sert geiyordu. DP'nin grlerini Meclis krssnde dile getiren Adnan Menderes hkmeti topa tuttu. Eletirilere yant vermek iin krsye gelen Babakan Peker, Menderes'in konumasn "maraz bir psikopat ruhun ifadesi" olarak tanmlaynca, Meclis Genel Kurulu kart, DP'liler oturumu terk etti. Celal Bayar gizli kaplar ardnda smet Paa'yla yine bulutu. Bu kez geri adm atma sras smet Paa'dayd. Receb Peker istifa etti. On altnc hkmeti Hasan Saka kurdu. Babakan Saka'nn ii zordu. Trkiye btesi kinci Dnya Sava'ndan yenik kmt. zellikle savunma harcamalar gnden gne artyordu. lkeye gelecek yardmlara ihtiyac vard. te tam o srada Amerika Birleik Devletleri, Truman Doktrini kapsamnda Trkiye'ye yardm elini uzatt. Amerikan asker heyetleri sk sk Trkiye'ye gelmeye balad. likiler karlklyd. Ardndan Trk asker heyeti Genelkurmay Bakan Orgeneral Salih Omurtak bakanlnda ABD'ye gitti. Trkiye o yl Uluslararas Para Fonu'na (MF) katld. Amerikallar yardmlarda bulunmadan nce heyetlerini Trkiye'ye gnderip raporlar hazrlatyordu. Amerikan iktisad heyeti hazrlad raporda, "Trkiye'ye her eyden evvel ve her trl kalknma planlarndan evvel yol ve liman lazm olduuna inanmak icap eder" diyordu. Tm bunlar, Osmanl'nn yz yl nce ittifak yapt Franszlarn, ngilizlerin yazd raporlara ne kadar benziyordu: nce yollar ve limanlar yaplmaldr! Sonuta Trkiye yeni mttefikini kesinletirdi: ABD! Onun dman, Trkiye'nin de dmanyd: Sovyetler Birlii! Bu yeni dnemde "her tan altnda komnist aranmasna" hz verildi... Demokrasiye yol veren smet Paa rejimi, Trkiye Sosyalist

Emeki ve Kyl Partisi'ni, Trkiye Sosyalist Partisi'ni ve bu iki partinin yayn organ gazete ve dergileri kapatt. Ankara niversitesi retim yeleri Behice Boran, Niyazi Berkes 18 ve Pertev Nail Boratav sosyalist olduklar iin fakltelerinden uzaklatrldlar. Boran ve Berkes ayrca er ay hapse mahkm edildi. "Cad av" balamt. Basklardan kurtulmak iin yurtdna kamak isteyen yazar Sabahattin Ali Bulgaristan snrnda ldrld. O gnlerde Mareal Fevzi akmak bile "komnist damgas" yemekten kurtulamayacakt...

nsan Haklar Cemiyeti

Bir dnemin hzla kapandn birileri ya anlamyor ya da mcadelede srar ediyorlard. Bunlardan biri de Cami Baykurt'tu... Asl ad Abdurrahman'd. Baba taraf Irak Sleymaniyeli'ydi. Annesi ise Rusya'dan kle olarak getirilmi, Osmanl Saray'na satlp cariye yaplm ve ardndan bir Osmanl paasyla evlendirilmiti. Harbiye'de Mareal Fevzi akmak'n snf arkadayd. Gen bir subayken II. Abdlhamid tarafndan Trablusgarp llerine srgne gnderilenler arasnda o da vard. 1908 Devrimi'nden sonra yzba rtbesindeyken ordudan ayrlp ttihatlarla birlikte alm, ilk Meclis'e Fizan mebusu olarak girmiti. Sonra ttihatlarla yollann aynp, Mill Merutiyet Frkas'nn kurucusu olmutu.
18. Niyazi Berkes'in ikiz kardei vard: Enver Berkes! Bir dnem aileler ocuklarna, daa karak 1908 Temmuz Devrimi'ne yol aan Enver Paa ile Resneli Niyazi'nin adn veriyorlard. 429

zmir'de kurulan "lhak Red Heyeti Milliyesi" kurucular arasnda yer alarak, Ege'nin kurtuluu iin Celal Bayar'la birlikte omuz omuza mcadele vermiti. Cami Baykurt, Ulusal Kurtulu Sava'na katlmak iin Ankara'ya ilk gelen isimlerden biriydi. lk meclise Aydn mebusu olarak girdi. Mustafa Kemal'in ilk kabinesinin ileri bakanyd. Sonra Roma bykelisi oldu. Burada Malta srgnlerinin ka iin gerekli paray bulabilmek amacyla elilikteki hallar ve deerli eyalar ipotek etti. Bu parayla kiralanan bir talyan ilebiyle Rauf Orbay, Ali hsan Sabis gibi komutanlar Malta'dan karld. Komutanlarn karlmasnn nedeni Mill Mcadele'de byk komutan saysnn azlyd. Trkiye'nin kurtuluunu sosyalizmde gryordu. "Sosyalizm aslnda Kuran Kerim'in bir yorumudur" grne sahipti. Mslmanlk zel mlkiyeti kabul etmekle birlikte byk servetlerin tek elde toplanmasna karyd, zekt bu nedenle konmutu... Cami Baykurt, papadan ve Katoliklerden nefret ediyor, her dmanln onlardan kaynaklandn dnyordu. Ancak kendisi adna talih midir, talihsizlik midir bilinmez, geinebilmek iin para karl ncil'i Trke'ye evirdi.19 Cami Baykurt Tan gazetesi yazarlanndand. Gazete ve matbaa tahrip edildiinde Sabiha-Zekeriya Sertel'le birlikte Cami Baykurt da "olayn sorumlusu ilan edilerek" ay tutuklu kald. Cami Baykurt'un kiilii yenilgiyi kabul eden bir yapda deildi. Cezaevinden kar kmaz, mcadelesini Parlamento dnda

yrtmek iin "nsan Haklan Cemiyeti"ni kurmaya karar verdi. Ne CHP'nin ne de DP'nin zgrlk demokrasiden yana olmadn dnyordu. Bu grn uzun yllardr arkadalk yapt Dr. Tevfik Rd Aras'a at. Dr. Ara neriye scak bakt. Cemiyet kurulmas fikrinin arkasnda Zekeriya ve Sabiha Sertel ifti de vard. lk toplantlar Sertellerin evinde yapld. Bu toplantlarda cemiyetin bana Mareal Fevzi akmak' getirmeye karar verdiler. Dr. Ara ve Cami Baykurt, mareali Ulusal Kurtulu Sava'ndan beri tanyorlard. Mareal Fevzi akmak, smet nn kartlarnn simgesi haline gelmiti o gnlerde... smet Paa, kinci Dnya Sava'ndan sonraki yeni dnya dzenine uyum salamak iin orduda bir takm deiikliklere gitmi
19. Birinci blmde, yaptklar evlilikle Sabetayist KarakaT ve Kapana ailelerinin hmn zerlerine eken, Nermin Kibar-Ktipzade Mehmed evliliini yazmtm. Nermin Hanm daha sonra Mehmed Bey'den ayrld Cami Baykurt'un olu Vedat'la evlendi.

ve 1924'ten beri Genelkurmay bakanl grevini yrten Mareal Fevzi akmak' emekliye sevk etmiti. Mareal, ordunun bandan alnmasn hi hazmedemiyordu ! smet Paa'ya krgnd. Atatrk sonrasnda ittifak yapt smet Paa'nn kendisini oyuna getirdiini bile sylyordu. Mareal bu kez 1938'de kar kt Celal Bayar'la ittifak yapt. Ancak mareal DP'de umduunu bulamamt. Oysa, 1946 seimlerinde stanbul'u DP'ye kazandrmt. Celal Bayar'dan bile ok oy almt. Ankara'ya Meclis'e giden mareali, Haydarpaa'dan uurlamaya binlerce insan gelmiti. Keza Ankara Gar'nda da durum farkl deildi. Ancak aradan ksa bir zaman getikten sonra, Mareal Fevzi akmak DP'nin kendisini oyuna getirdiini, sadece ismini kullanmak istediini dnmeye balad. Sonunda, Ankara'dan ayrlp stanbul Erenky'deki evine ekildi. Yetmi yandayd ama "rafa konulacak yaa gelmediini" ispatlamak istiyordu. Mareal bu nedenle "nsan Haklan Cemiyeti" kurulmas nerisine scak bakt. Bakanln kabul etti. Marealin muhalif bir hareketin bana getiini dnen DP kurmaylan telaland. Bayar, Menderes, Kprl hemen stanbul'a gidip mareali evinde ziyaret ederek, fikrinden vazgeirmeye altlar. Ama ikna edici olamadlar. DP ekibinin mareali fikrinden vazgeirmeye geldikleri Erenky'deki evde Adnan Menderes'in bir akrabas vard: Mehmet zdemir Evliyazade!.. Evliyazadeler blnmt: bir tarafta cemiyetin kurulmasna alan Dr. Tevfik Rd Ara ve Mehmet zdemir Evliyazade; dier yanda DP'li Adnan Menderes!

stihbarat Evliyazade!

Mehmet zdemir, Nejad-Mesude Evliyazade iftinin oluydu. Mesude, Adnan Menderes'in daysnn kzyd. Nejad ise ei Berin'in daysnn oluydu. Yani Mehmet zdemir Evliyazade, hem anne hem baba tarafndan Adnan Menderes'le akrabayd. Galatasaray Lisesi mezunuydu. stanbul Hukuk Fakltesi'ni yarda brakmt.

Zekeriya Sertel, Hatrladklarm, adl kitabnda Mehmet zdemir Evliyazade'yle ilgili ilgin bilgiler yazd: O sralarda evimize en ok gelen dostlardan biri de Cami Baykurt idi.20 Her hafta mutlaka bize gelir, akama kadar bizde kalrd. Beraberinde glge gibi, ondan hi ayrlmayan zdemir adnda bir gen vard. Bu gen, Demokrat Parti'nin ilk toplantsna katlmak zere Ankara'ya gittiimiz zaman istasyonda bizi karlayan bir adamd. Sevimli, samimi, candan biriydi. Cami Bey'i gerekten ok sever, ok sayar grnrd. Ona kar sanki babasym gibi davranrd. Cami Bey de onu olu gibi severdi. zdemir, Adnan Menderes ile Dr. Tevfik Rd Aras'n yeeniydi. Zengin bir aileye mensuptu. sizdi. Annesinden gelen parayla geindiini sylerdi. Bizi yan yolda braktklar iin Celal Bayar ile Adnan Menderes'e kzm grnr ve onlar eletirirdi. Hatta bizlere Adnan Menderes'in aile hayatnn iyzn bile anlatmaktan ekinmezdi. Bu koullar iinde zdemir'in samimiyetinden phelenmemiz olanakszd. Gnler getike hepimizin sevgisini kazand. Evimizin srekli bir ziyaretisi oldu, evimize gelip gidenlerle dostluk ilikileri kurdu, kimse de ondan phe etmiyordu. Gel zaman git zaman 1961'de Demokrat Parti elebalarn yarglayan Yassada Mahkemesi'nde zdemir tekrar ortaya kt. Mahkemede 1945'ten beri, yani bizim eve devama baladndan beri, polis emrinde altn itiraf etti. Polisin aramza soktuu casusun o olduu anlald. Dorusu ok ustaca alm, hibirimizde en ufak bir phe uyandrmamt. Roln iyi oynamt. (1968, s. 274) Mehmet zdemir Evliyazade'nin ei Elife (Kael) Evliyazade yllar sonra bu kitabn yazarna u aklamay yapmtr: Eim, MT grevlisiydi. Ancak MiT'e ne zaman girdiini bilmiyorum, yle ki biz evlendiimizde bana bu tekilatta altn bile sylememiti. Gven Sigorta'da alyordu. Yllar sonra rendiimde niye evlendiimizde sylemediini sordum. "O yllarda ok gizli bir grevim vard aklayamazdm" dedi. 2! Mehmet zdemir Evliyazade'nin faaliyetlerine daha sonra dneceiz. Biz kaldmz yerden "nsan Haklan Cemiyeti"yle ilgili gelimeleri aktarmay srdrelim.
20. Cami Baykurt'un soyad birok kitapta "Bakurt" olarak gemektedir. Dorusu Baykurt'tur. 21. Mehmet zdemir Evliyazade 1949 ylnda Elife Kael'le evlendi. Elife Kael, ahin mer-Aliye Kael iftinin kzyd. ahin mer Kael muhasebeciydi. Dame de Sion mezunu Elife Kael'in dedesi nl Receb Paa'yd. Receb Paa (1842 Debre-1908 istanbul), 5. ve 6. Ordu komutanl grevlerinde bulunduktan sonra 1904-1908 arasnda Trablusgarp valilii yapt, ikinci Merutiyet'in ilannn ardndan 7 austos 1908'de Harbiye nazrlna getirildi. Ancak 21 austosta masas banda nefes darlndan vefat etti.

18 ekim 1946'da nsan Haklar Cemiyeti resmen kuruldu. Kurucular arasnda Mareal Fevzi akmak, Dr. Tevfik Rd Ara, Cami Baykurt, emekli general ve DP milletvekili Sadk Aldoan, Atatrk' n yakn arkada ve eski milletvekili Hasan Rza Soyak, Berlin eski bykelisi Hamdi Arpa, Zekeriya Sertel gibi isimler vard. Tesadf! Hkmet o gn Sovyetler Birlii'nin Boazlar'n birlikte savunulmas istemindeki notasna ret yant verdi. Hkmetin, "komnistlerin" Mareal Fevzi akmak' "kullanarak" halk hareketi rgtleyecei paranoyas, stanbul'da ayr eve polisin baskn yapmasna neden oldu. Atatrk'n Dileri bakan Dr. Tevfik Rd Ara, Ulusal Kurtulu

Sava'nn ilk kabinesinin ileri bakan Cami Baykurt ve gazeteci-yazar Zekeriya Sertel'in evleri basld. Aramalar yapld. Sonunda byk bir "delil" bulundu!.. ileri Bakan kr Skmenser 29 ocak 1947 gn Meclis'te yapt konumada bu "delili" aklad: Arkadalar, stanbul'da rf dare'nin varlndan faydalanarak gazeteci Zekeriya Sertel'in ve bu arada komnist temayll olduu sylenen Dr. Tevfik Rd Aras'n ve Cami Bey'in evleri arand. Ve Zekeriya Sertel ile Cami Bey tarafndan yazlp Dr. Tevfik Rd Ara vastasyla mareale gnderilen mektup bulundu. Bu hal akmak'n da komnistleri himaye ettiini gsterir. (mit Sinan Topuolu, Mareal Mustafa Fevzi akmak, 1977 s. 152-153) Peki Mareal Fevzi akmak'a yazlan 2 eyll 1946 tarihli bu mektupta ne denilmiti: Meclis'te krsye kn ve cumhurbakannn, Meclis'in, hkmetin gayri meru olduunu ilan edin. Byle bir mecliste kalarak onun mesuliyetlerine itirak edemeyeceinizi bildirin. "Gemisi batmak zere bulunan bir amiral" gibi bayranz alarak darda, halkla beraber onun hakkn ve davasn mdafaa ediniz. Btn milletin byle bir hareket karsnda arkanzdan geleceine emin bulunuyoruz. Mektubu Cami Baykurt ile Zekeriya Sertel kaleme alm, Dr. Ara mareale elden teslim etmiti. Polis, Dr. Aras'n 9 eyll 1946'da yazd mektubun yantm da ele geirmiti: Aziz Dostlarm Cami ve Setel Beyefendilere, Mektubunuzu mareale kendim gtrdm. Grlerinizi ayrca ben de izah ve teyit ettim. Marnileyh bu surette hareketinizden ok memnun oldu ve yazacam cevapta snmez muhabbetlerini tebli etmekliimi rica etti. Sizin de makul greceinizi kuvvetle mit ettiim netice ve karar zdemir olumuz tafsilatyla size arz edecektir. Bu mnasebetle de derin hrmetlerimi sunarm. Sonunda mektuplardan bir sonu kmad. Mareal Fevzi akmak, "Millet, komnist olmadm ve komnistlere alet olmadm ok iyi bilir" aklamas yapt. smet Paa'nn damad gazeteci Metin Toker, marealin yaland iin nsan Haklan Cemiyeti kurulmas srasnda solcularn oyununa geldiini yazd. Toker, cemiyetin kurulmasna marealin katlmn nedense biraz karikatrize ederek kltme eilimindeydi. Osmanl'nn nde gelen paas, Ulusal Kurtulu Sava'nm kurmay subay ve uzun yllar Genelkurmay bakanl yapm Fevzi akmak' "solcular tarafndan kandrlan" biri olarak tanmlamak pek gereki grnmemektedir!.. Olayn bir dier garip yan ise, nsan Haklar Cemiyeti kurulmasna nayak olan DP stanbul l Bakan Kenan ner, Mill Eitim Bakan Hasan Ali Ycel'i komnistlikle itham ediyordu!

Marealin dergh!
Basnda komnist tartmas srd gitti. Bu tartma DP'den kopmalara neden oldu. Bir grup, DP bakanlna mareali getirmek iin kulis faaliyetlerine girdi. Bunun zerine DP disiplin kurulu, bata emekli general Sadk Aldoan olmak zere, Osman Nuri Koni, Necati Erdem, Dr. Mithat Sakarolu, Ahmet Kemal Silivrili'yi partiden ihra etti. Bu ihralar dierleri takip etti: Yusuf Kemal Tengirenk, Enis

Akaygen,22 Ahmet Ouz, Hasan Diner, Ahmet Tahtakl, ahin Lain, Reat Aydnl... DP'den kopanlar ve kopanlarn nclyle, 19 temmuz 1948'de Millet Partisi kurulda
22. 1880 doumlu Enis Akaygen, I946'da DP'den TBMM'ye girdi. I952'de Millet Partisi genel bakanl yapt. Selanikli Nuri Conker ailesiyle dnrdler; kz Zarife, diplomat Orhan Conker'le evlendi. Enis Akaygen'in kz Jale Viyana'da intihar etti. Enis Akaygen, 1939-1945 yllar arasnda Atina bykelilii srasnda Yahudilere yapt yardmlardan dolay belgesellere konu oldu. 15 aralk 1956'da vefat etti.

Kurucu baz isimlerin kendi partilerinden ayrlm olmas DP ile MP arasnda gerginliklere yol at. Bir gn gazeteler smet Paa ve Celal Bayar'a suikast yaplaca haberini manetlerine tadlar. ddiaya gre, suikast planlayanlar arasnda, MP Afyon milletvekili emekli general Sadk Aldoan ile MP kurucular Osman Blkba ve Fuad Arna vard. Hemen gzaltna alndlar.23 Sonunda iddialarn aslsz olduu ortaya kt. Peki ama bu aslsz istihbarat polise kim bildirmiti? Osman Blkba salverildikten sonra, Suikast iftirasnn yz ve Celal Bayar adl bir bror kaleme ald! Millet Partisi'nin kurucular arasnda Babakan Adnan Menderes'in bir akrabas vard: Dr. Mustafa Kentli! Dr. Kentli, Babakan Menderes'in days Sadk'n torunu Senha'yla (Giz) evliydi. Yani Dr. Kentli, Adnan Menderes'in kuzeniyle evliydi. Menderesler blnmt: days Sadk'n torunu Sadk Giz DP milletvekiliydi; Sadk Giz'in kz kardei Semiha'yla evli Dr. Mustafa Kentli ise Millet Partili'ydi... 24 Millet Partisi'nin fahr genel bakan Mareal Fevzi akmak't. Mareal Fevzi akmak, sol-sosyalistlerin "oyununa gelmemi", milliyeti bir partinin kurulmasna nayak olmutu!.. Fakat, talihsizlik... Mareal Fevzi akmak seim almalar iin gittii Trakya'da rahatszland ve 10 nisan 1950'de vefat etti. Cenazesi grkemli bir ekilde kaldrld. stanbul Radyosu programlarnda deiiklik yapmayp ark trk almay srdrnce byk tepki ald. Dn komnist ithamlarna neden olan marealin cenaze trenine slamc-milliyeti genler sahip kt. Tabutun zerinde lahiyat Fakltesi rencilerinin Ankara'dan getirdii Kabe rts ve Trk bayra vard.
23. Gzaltna alnan Osman Blkba'nn evi didik didik arand. Yeni doan olu yirmi bir gnlkt. Osman Blkba, polisler eliinde emniyete giderken, olunu pt, herkesin duyaca bir ekilde, "Olum Deniz, baban gidiyor, belki geri gelmez. Bu memleketin pisliini az su temizlemez diye adn Deniz koymutum. ayet gelemezsem, bu pislii sen temizle olum" dedi. (Emin Karaku, te Ankara, 1977, s. 148) Deniz Blkba, Irak Sava (2003) ncesi, Trkiye'nin ABD-ingiltere yannda yer almas iin yaplan "mutabakat grmelerinde" bykeli statsyle Trkiye tarafnn bakanln yapt. Halen Dileri Bakanl hukuk maviridir. 24. 1957 seimleri ncesi Celal Bayar DP milletvekili listesini incelerken, "Aabeyi Sadk Giz zaten bizim milletvekilimiz, ikisi fazla olur" diye Mara'tan aday olan Mnci Giz'in zerini sildi. Bylece Mnci Giz, 27 Mays 1960 asker mdahalesinden sonra Yassada'ya gitmekten kurtuldu.

Marealin tabutu tekbir sesleriyle Eyp Mezarl'na getirildi. Burada Gmsy denen tepedeki Kk Hseyin Efendi olarak bilinen eyhin yanna defnedildi. Mezar banda Millet Partisi Genel Bakan Hikmet Bayur, Sadk Aldoan, Yusuf Kemal Tengirenk,

Pertev Demirhan ve Fuad Arna birer konuma yaptlar. Bir parantez amam gerekiyor; nk diyeceksiniz ki: "Tekke ve zaviyelerin kapatld, btn eyhlerin gzden drld, eyh Said syan, Menemen Olay sonucu onlarca 'radikal slamc'nn idam edildii bir dnemde, Genelkurmay bakanl yapan Mareal Fevzi akmak neden bir tarikat eyhi Kk Hseyin Efendi'nin yanna defnedilmiti?" in daha da tuhaf yan: yllar sonra 25 austos 2001 tarihinde Yahudi iadam zeyir Garih, Kk Hseyin Efendi'nin mezarnn yan banda ldrld! Bir tarikat eyhi, bir Genelkurmay bakan ve bir Yahudi iadam... Bu sorunun yant aslnda bu kitabn ana fikirlerinden birini oluturmaktadr. O nedenle bu konuya deinmeden geemeyiz...

Marealin eyhi!
nce "Kk Hseyin Efendi kimdir?" sorusunun yant iin, slamc yayn organ ktibas'ta kan 6 eyll 2001 tarihli makaleye gz atalm: Ankara'nn Arslan Bey Mahallesi'nde 1828'de dodu. Babas Katrc Ali Abdullah Efendi'dir. Genlik yama kadar Ankara'da kaldktan sonra Ankara'y terk ederek Mihalk'a gitmek zorunda kalm. Babasnn vefatndan sonra stanbul'a gitmeye karar vermi. stanbul'da Mevlevi tarikatna mensup bir ustann yannda rakla balam. Mevlevi usta, okuma yazma renmesi iin, Kk Hseyin Efendi'yi Beyazt Camii avlusundaki bir tespihinin yanna gtrm. Tespihinin yarmdayken, sabahlar Sleymaniye Camii'ne gider, ders okurmu. Kk Hseyin Efendi'nin ilk eyhi Hac Feyzullah Efendi'dir. Onun vefatndan sonra, Mehmed Nuri Edirnev Efendi'ye balanm, sekiz yl da bu zatn eitiminden gemi. Bir sre Hasan Visali Efendi'yle sohbetlere devam eden Kk Hseyin Efendi, Hasan Visali Efendi'nin 1902 ylnda vefatndan sonra, 1902 ylnda yetmi drt yandayken eyhlikle grevlendirilir. rat merkezi haline gelen evi, Kocamustafapaa'dadr. ok talebe435

si olan Kk Hseyin Efendi 397 gn hasta yattktan sonra 14 mart 1930'da ahirete gm. Kabri, Eypsultan'da, Karlktepe (Gmsy) diye bilinen yerde, ikinci eyhi Mehmed Nuri Efendi'nin kabri civarndadr. O gnn artlan icab birok eyhe bask yaplrken, bunun rahat bir ekilde hareket etmesi, tutuklanma, takip ve bask gibi hallere maruz kalmamas da dikkat ekicidir. Bunun iin zamann gerek eyhleri, limleri buna hep phe gzyle bakmlar, kendinden uzak durmulardr. Cenazesine bile itirak etmemilerdir. (www. iktibas, net) ABD'de Princeton niversitesi'nde Yakndou zerine doktora almas yapan ve "Fevzi akmak Gnlkleif'ni derleyen Dr. Nilfer Hatem, 9 eyll 2001 tarihinde Milliyet gazetesinin sorularna u yant verdi: (Fevzi akmak'n) dedesi ve babasnn gayrimslimleri de ye kabul eden liberal bir tarikat olan Kadiri tarikatna ye olduunu biliyoruz. N. Rfat Bali Bir Trkletirme Serveni adl kitabnda Mareal Fevzi akmak ile Yahudiler arasndaki ilikiyi yazyor: Aznlklar arasmda ok yaygn bir sylenti de (...) silah altna alnmalarnn nedeninin kitlesel olarak imha edilmelerinin nlenmesi olduu sylentisiydi. Utan haline gelen bu sylentiye gre aznlklar

kitlesel olarak imha etme tasars hkmetin bir planyd. Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak bu tasardan haberdar olunca Nafa Vekleti'ne bal olarak askere alnan aznlklar Mill Mdafaa Vekleti emrine aldrarak kendi emir kumandas altna soktu ve bylece onlar imha edilmekten kurtard. (!) Ayn kitapta Jak Kamhi, "Diyebiliriz ki, Mareal Fevzi akmak Yahudilerin en byk mdafiiydi" diyor. Evet, Yahudiler ile mareal arasnda duygusal iliki ok glyd. Mareal Yahudilere o kadar gveniyordu ki, lmeden ksa bir sre nce Ankara'daki evini bir Yahudi sefire kiraya vermiti!.. Mareal Fevzi akmak' daha yakndan tanmak iin, Kk Hseyin Efendi'nin "zerindeki rty" kaldrmalyz. Bu nedenle, 20 austos 2003 tarihinde slamc gnlk gazete Yeni afak'ta balayan "Trke'in Gizli Dnyas" adl yaz dizisinden baz alntlar yapmamz gerekiyor:
456

(Kk) Hseyin Efendi'nin (Alparslan) Trke'in ailesiyle tant da ortaya kt. Ailenin tankln aklayan sradan bir kii deil, Trke ailesinin yakndan tand ve sayg duyduu Mehmet Faik Erbil'di. Erbil, Aruslerin en nde gelen isimleri arasnda yer alyor. Erbil, Trke'in salnda sk sk ziyaret ettii bir kii. Erbil yllardr dile getirilen bir iddiaya da aklk getiriyor. ddia Alparslan Trke'in ilk adnn Hseyin Feyzullah olduudur. Hseyin, Kk Hseyin Efendi'ye; Feyzullah ise, Kk Hseyin Efendi'nin eyhi Feyzullah Efendi'ye nispettir. Bu ismi Trke'in babas Ahmed Hamdi Bey ve annesi Fatma Zehra Hanm koydu. Trke'in dedesi Tuzlal Arif Aa da eyh Feyzullah Efendi'yle ayn dnemde Sultan Abdlaziz tarafndan srgn edildi. Arif Aa Kayseri'den Kbrs'a, Nak eyhi Feyzullah Efendi ise stanbul'dan Midilli'ye gnderildi.25 Mehmed Faik Erbil Efendi, Kk Hseyin Efendi'nin yan sra tarikatlara mensup nl isimleri aklyor: "Yolumuz ulularndan Arifi Zat Billah Esseyid Mevlana Kk Hseyin Efendi'yi ve Halifei Hassay Zat Mridi Esseyid mer Fevzi Mardin Hazretleri'ni zikrettikten sonra terbiyesinde yetimi pek ok deerli dervilerinden birkann isimlerini burada dercetmek istiyoruz: eski bavekillerimizden vatanperver Hseyin Rauf Orbay, beynelmilel tp ilmi ile mcehhez Ord. Prof. Hasan Read Sndm, yine tp leminden Ord. Prof. ve ayn zamanda Paabahe Tezyini Sanatlar Hocas Muhterem Ahmed Sheyl nver, Washington bykelimiz Mnir Ertegn, eski Adliye ve Hariciye vekillerimizden Ord. Prof. Yusuf Kemal Tengirenk, DP'nin ilk Salk bakan tp profesr Nihad Read Belger, Atina bykelimiz Enis Akaygen, Mzeler Umum Mdr (Mareal akmak'n damad [S. Y.]) Prof. Dr. Burhan Toprak ve Mareal Mustafa Fevzi akmak ve temen rtbesiyle huzuruna varp mbarein kendisine gsterdii keramet zerine mrnn son demine kadar mum nda Kuran Kerim okuyan Balkesir Kumandan Korgeneral Kurtcebe Noyan Paa Musev doktor Salih Arazraki, zeyir Garih'in di hekimi babas Azra Garih (...) Kk Hseyin Efendi'nin mritlerinden.
25. Gazeteci Hulusi Turgut, Alparslan Trke'in anlatmlarna yer verdii Trke'in Anlar, ahinlerin Dans adl kitapta konuyla ilgili unlar yazyor: "Alparslan Trke baba tarafnn aslen Kayserili olduunu akladktan sonra, onlarn Kbrs'a gittiklerini babasndan rendii kadaryla u szlerle aktaryor: 'Bu konuda fazla bir bilgim yok. Yalnz duyduum uydu ki, dedemin dedesi Arif Aa, Kayseri'nin Pnarba'ndan Avar airetine mensupmu. Bir takm hadiseler olmu oralarda. Bunlar Silifke'ye srgn edilmiler. Oralara muhacirler yerleince, bir eyler olmu zannederim. Dedelerim Silifke'de ok duramamlar, tekrar geriye dnmler.

Tekrar Pnarba'na dnnce olaylara karmlar. Onun zerine bu sefer Kbrs'a, yani suyun br tarafna, denize gnderelim da gelemesinler diye srmler herhalde. Baba tarafmn g hikyesi byle. Anne tarafmnkini bilmiyorum. Kbrs'a gle mi gelI J | , ; i'" S-61 437
nr

Mslman', Yahudi'yi bir araya getiren bu tarikat da ksaca tanmamz gerekiyor... Aruslik, Tunus-Libya kkenli bir tasavvuf hareketi. Medyenive, azeliye, Cestiye ve Kadiriye tarikatlarnn baz zelliklerini birletirerek mstakil bir hviyet kazand. Girit, izmir, stanbul gibi yerlere deiik zamanlarda giden Arus eyhleri, buralarda birok mride sahip oldu. Aruslii Osmanl'da "kurumsallatran" kii ise, Mardin'de irin Dede namyla tannan Kadiri eyh Yusuf Sdk Efendi'nin torunu mer Fevzi Mardin'di. mer Fevzi Mardin, temen olarak grev yaparken ttihat ve Terakki'ye katld. Birinci Dnya Sava'nda Tekilat Mahsusa'nn fedaileri arasnda yer ald. Harbiye'de retmenlik yaparken Hseyin Rauf Orbay'n araclyla Kk Hseyin Efendi'yle tant. eyhinden icazet ald, onun "halifesi" oldu. 1940 ylndan sonra halifeler, mritler yetitirdi. mer Fevzi Mardin'in Kalam'taki evi dnemin fikir ve bilim adamlarnn sohbet yeri oldu. Bu toplantlara Prof. Hasan Read Sndm (nl cildiye uzman; Kolarn dnr); Prof. Sheyl nver, Mehmed Ali Ayn (tasuvvuf tarihi ve Hac Bayram Veli'yle ilgili yapt aratrmalarla tannan yazar); Prof. smail Hakk zmirli (1868 zmir doumlu. Tarihi. Trk Tarih Kurumu 1932-1937 toplantlarna katlp tebli sundu. Jbilesi 8 aralk 1944'te Kadky Halkevi'nde yapld. 1946'da vefat etti.) ve "slamc sosyalist" Cami Baykurt gibi isimler kalyordu. Minik not: "Arus eyhi mer Fevzi Mardin'in Varlk Vergisi'nin uyguland 1940'larda zorda kalan Musevilere yardm edilmesini tavsiye ettii ifade ediliyor." (Yeni afak, 20 austos 2003) Niye sadece Yahudilere ? mer Fevzi Mardin'in olu Haim Mardin Trkiye'nin ilk deniz filosunun sahibiydi. Oullan mer ve Yusuf Mardin babalarnn mesleini devam ettirmektedir. Bugn Trkiye'nin tannm ahsiyetleri, Prof. erif Mardin, Betl Mardin, Arif Mardin mer Fevzi Mardin'in yeenleri arasndadr. Keza Kk Hseyin Efendi'nin mritlerinden Wasinghton Bykelisi Mnir Ertegn'n olu Atlantic Records'un sahibi Ahmet Ertegn ile nl plak yapmcs Arif Mardin i ortadr. Yani, Aruslerin eyhi mer Fevzi Mardin'in yeeni Arif Mardin ile zbekler Tekkesi eyhi Edhem Efendi'nin torunu Ahmet Ertegn New York'ta i ortadr! Alamet Ertegn'n ei Macar gmeni bir Yahudi ailesinin kz Mika Ertegn'dr...
Konuyu fazla datmayalm ama bir aynnt daha vermeliyim... skdar Sultan Tepesi'nde bulunan zbekler Tekkesi, Mill Mcadele'ye katlmak iin istanbul'dan Ankara'ya gidenlerin nemli slerinden biriydi. Halide Edib Hanm ile Dr. Adnan (Advar) ve Cami (Baykurt) beylerin de Anadolu'ya giderken ilk dura bu tekke oldu. Tekkeye gelenler kapy aan kiiye, "Bizi sa yollad" diyerek ieri girerlerdi. Parola buydu. (Hfz Topuz, MUl Mcadele'de anca'nn Gl, 2002, s. 40) Biz yine Kk Hseyin Efendi "meselesine" dnelim... Topra bol olsun Vehbi Ko'un kz Sevgi Gnl, Hrriyet gazetesindeki

kesini bir gn tamamen Kk Hseyin Efendi'ye ayrd: Ender, katledilen zeyir Garih'in asl adnn Hezakiyer olduunu, zeyir isminin babasna ait bulunduunu ama oul zeyir'in daha sonralar adn deitirerek babasnn adn aldn anlatt. zeyir Bey'in hepimizi aclara boan hunharca lm ziyaretine gittii Kk Hseyin Efendi'nin mezar banda cereyan etmiti. Kimdi bu Kk Hseyin Efendi ? Mistik dnyaya biraz meraklydm. Ama bu zat muhteremden bahsedildiini hi duymamtm. "E... Ne de olsa bendeniz Hac Bayram Veli slalesinden gelmeyim. Dolaysyla baz dier muhteremlerden haberimin olmamas normaldir" diye kendi kendime avunmaya altm. Ama bir taraftan da kimdir diye aratrmaya, soruturmaya baladm. eytan bir dostum, "Ne aratrp soruyorsun, mridi Ender Hanm burnunuzun dibinde" diye benimle bir de dalga geti. Ailede iki Ender vard. Biri Prof. Dr. Ender Berker, benden on iki saat kk teyzezademdi. Dieri ise gelin Ender Mermerci, o da dier teyzezademin hanmdr. Gelin Ender'i26 yakaladm ve sormaya baladm. Bana babas Prof. Dr. Hasan Read Sndm'n (cildiyeci) zeyir Garih'in babas Dr. zeyir Garih'in (di doktoru) ve Doktor Salih Arazraki'nin (ne doktoru olduunu hatrlayamad) Kk Hseyin Efendi'nin mridi olduklarn syledi. Biz Ankaral'yz. Ankara'da aile dostumuz Kk Sabiha Hanm'dan bahsederek, onun bu Kk Hseyin Efendi'nin torunu oldu26. Kafanz kartrmamak iin Kolarn "kz tarafnn" kk bir soyktn yazmalym: Sadullah-Nadire Aktar iftinin kz bir olu var. Kzlar Adile, ihsan Mermerci'yle; Sadberk, Vehbi Ko'la; Melahat, Prof. Osman Cevdet ubuku'yla; oullar Emin Aktar ise Hsniye'yle evlendi. Ender Mermerci, Adile-ihsan Mermerci'nin olu Aktif Mensucat'n sahibi Mehmet Ata Mermerci'nin eidir.

unu da belirtti. rendiime gre Kk Hseyin Efendi 1,20 boyunda imi ve bizim kk Sabiha Hanm teyzemiz de 1,30 boyunda idi. Ara sra alafrangala zenip "petite (Franszca 'kk' demek [S. Y.]) Sabiha Hanm" da derdik. Elmackkemikleri kk, koyu renk sal, ufack tefecik bir hanmd. Hogrl ve hosohbet bu hanm Ankaral Ademzadelerden olup ei Ktahyal Ekmel Khyaolu Bey'di. Ekmel Bey son derece yakkl idi. Sabiha Hanm ise Ekmel Bey'i elinde tutabilmek iin ona dnyann en gzel iltifatlarnda bulunurdu. Teyzelerime bezik oynamaya gelir, bir gece evvel yakkl kocasna ne diller dktn anlatrd ve bizler de kulak misafiri olurduk. Herhalde kocalarmz ho tutmay ondan rendik diyebiliriz. Kk Sabiha Hamm'm kz Nurinisa Rodoslu Hanm ise hakikaten Rodos doumlu Celaleddin Rodoslu ile evli olup Ankara'da Hayyam araplarn imal ederdi. Celaleddin Rodoslu Bey'in bugn tarihilerce malum iki kitab vardr. Rodos'ta Trk Mimar Eserieri ve Rodos'ta Yaam Olan Trkler diye. (1 eyll 2001) Sanyorum Kk Hseyin Efendi'yi artk yakndan tanmaya baladk, hakknda yeteri kadar fikir sahibi olduk!.. Ancak bu konuyu kapatmadan nce okumu yazm isimlerin tarikatlarla balantsna bir rnek daha vermek istiyorum: Filibeli Edhem Efendi, Rifa tarikatnn kurucusuydu. lnce yerine Selanikli Kenan Rifa Bykaksoy geti. Yeni eyh Galatasaray mezunu, brokraside hep st dzey grevlerde bulunmu biriydi. En nemli zellii kadn zgrlne ok nem vermesiydi. Zaten 7 temmuz 1950'de vefat edince derghn bana bir kadn geti: Samiha Ayverdi! Ayn zamanda yazar olan kadn eyh Ayverdi'nin aabeyi nl mimar, Fatih Devri Trk Mimari Eserleri yaptnn yazan Ekrem Ayverdi de derghn nemli isimlerindendi. Selanikli yazar Cahit Uuk, "Halikarnas Balks" Cevat akir Kabaaah'nm annesi smet Hanm ve kz kardei Aye Erner, ressam Ahmed Yakubolu Rifa derghnn dier nl mritlerindendi.

"eytann avukatln yapp" provokatr bir soru soraym: Sabetayist birinin mezar trbe haline gelebilir mi? Bunun da yant veriliyor, hem de bir uzman tarafndan: kitapta sk sk alnt yaptunz Amerikal John Freely'nin uzmanlk alan "mezarlar": Dnmelerin mezarlklar Kapanclarn, Yakublerin ve Karakalarn mezarlklar olmak zere e ayrlyordu. Karaka mezarlndaki

en gsterili trbe tarikatn kurucusu olan Baruchiah Russo'nun, yani Osman Baha'nn trbesiydi. Yakub mezarlndaki en gsterili trbe ise Sabetay Sevi'nin son ei olan Aye'nin trbesiydi. Bu trbe XX. yzyln ilk eyreine kadar cemaatin kutsal ziyaret meknlarndan biriydi. Kapanc mezarlnda topraa verilmi kiilerden biri de 1800'l yllarda bu tarikat kuran Dervi Efendi'ydi. Dervi Efendi byk olaslkla Sabetayclarla yakn ilikiler kurduklar bilinen Mevlevi tarikatndand. {Kayp Mesih, 2001, s, 270-271) Sabetayist lgaz Zorlu, Evet, Ben Selanikli'yim adl kitabnda trbe-Sabetayist ilikisine de deiniyor: Sabetayc cemaatlerin slam mutasavvflanyla olan ilikileri genellikle ana merkezde younlamtr. Bunlardan ilki imparatorluun merkezi olan stanbul, daha sonra Bat Anadolu'da zmir ve ardndan da Balkanlar'daki merkezlerdir. Burada Selanik, Sofya ve Trakya'da da Edirne dikkati ekmektedir. Sabetayclarm din deitirmeleri sonrasnda stanbul'da yaptklar ilk eylem, zamann Halveti dergh pirlerinden olan ve bugn skdar'da yatan Aziz Mahmud Hda'nin tekkesinin yaplnda madd destek salamalardr. Bunun ana nedeni uzun bir sre Sabetayclarm bu dergha devam etmeleriydi. zellikle Selanik'te ve Balkanlar'da giderek glenen ve Sabetay Sevi'nin ada ve slamiyet'teki karl olan Niyazii Msr'nin fikirlerini temel alan nc devre Melamlik hareketinde nemli bir Sabetayc kitlenin bulunduu bilinmektedir. (1999, s. 41-51) Uzatmaya gerek yok. Mslman olmu Sabetayistlerin byk bir blm, bata Mevlevlik, Bektalik ve Melamlik gibi "slam' reforme etmi" baz tasavvuf tekkelere, derghlara, tarikatlara girmiler ve burada yeni bir kltr yaratmlar... yle ya, Sabetayist olduunu hemen herkes bildii iin Ahmed Emin Yalman'dan rnek vermek gerekirse; babas Osman Tevfik Efendi, hem Kuran hafz hem de iyi bir hattat deil miydi?.. Keza Bezmenler de bilinir: bu aileden Mehmed Esad Dede, Kasmpaa Mevlevhanesi'nin mevlevhanln yapmad m?.. Sabetayistlerin tasavvuf tarikatlara girmesinin nedeni "kabala" dr. Tevrat'taki baz iaretler ile bran harflerinin nemli srlar gizlediinden hareket eden kabala, Yahudiliin tasavvufudur. Bir karlatrma rnei: Halvetlik, Allah'a zikir yoluyla ulalacana inanlan bir tarikattr. Buradaki zikirde ana ilke "zikrullah" yani Allah'n adn anmaktr. Halvetler yz kez istifar ediyor, yz kez de salavat getiriyorlar, sonra da esmay seba (yedi ad) zikrine geiyorlar. Ondan sonra mrit nce kafasn sa omzuna ("la ilahe" diyerek) sonra sol omzuna doru ("illallah" diyerek) kafasn sallayarak otuz kez kelimei tevhit zikri yaparak kendinden gemeye yani trans olmaya balyor. Mridin en son ulat nokta

"suf marifef'tir. Kabalaclar ise aynen zikir gibi bir "ayin" yapyorlar. nce "

baba" denen, ibran harfini bilmek gerekiyor. Bunlar, "yod", "he" ve "vav"dr. Bu harflerin okunular drt yne ve aaya, yukarya olmak zere alt adet permtasyon sylenerek zikir balyor. Daha sonra kabalada belirtilen hayataac ya da sefirot aac denen on adet kavram temsil eden olduka uzun sz ve hareketlerle trans durumuna geliniyor. Bu on kavram, Adam Kadmon'a, yani mkemmel insana ulama durumuna gemek iin yaplyor. Bu duruma "iur hohma", yani akl ve bilgelik ruhu deniyor. "Mesih" ile "Mehd" zdeti!..

Marealden Trke'e miras

Bu kark meseleleri brakp biz tekrar konumuza dnelim: Abdullah Muradolu'nun Yeni afak'ta. yaymlanan, yukarda zetlediimiz yaz dizisindeki Arusi mritlerin isimlerini yan yana yaznca, Fevzi akmak'n fahr bakanlnda kurulan "Millet Partisi"nin perde arkasnda kimlerin olduu konusunda umarm kafanzda soru iareti kalmamtr... Peki bir soru: Alparslan Trke siyasete hangi partide adm att ? Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi'nden; yani Millet Partisi'nin devam olan bir partiden. "Bu siyas miras Albay Alparslan Trke'e Mareal Fevzi akmak'tan kalmtr" dersek sanrm abartm olmayz. Ne benzerlik ama; ikisini de birletiren iki eyh var ortada: Kk Hseyin Efendi ve mer Fevzi Mardin Efendi! Ve birinin ad Fevzi akmak. Dierinin gerek ad Hseyin Feyzullah! (Yani Alparslan Trke.) ki nl ismi sadece eyhleri ve adlarnn benzerlii birletirmiyor. Alparslan Trke'in gazeteci Hulusi Turgut'a anlattklarndan reniyoruz: 1933'te babas Ahmed Hamdi Efendi, olu "Alparslan"! elinden tutup Kuleli Asker Lisesi'ne yazdrmak iin okula mracaat ediyor. Ancak on be yandaki Alparslan, ngiliz pasaportu tad, yani Trk vatanda saylmad iin okula kabul edilmiyor! Kbrsl eczac Fevzi Bey'in arabuluculuuyla zmir Milletvekili Bellizade Sun Efendi'yi ziyaret ediyorlar. O da Mareal Fevzi akmak'a rica ediyor ve bylece kk Alparslan, Kuleli AskerLisesi'ne kaydediliyor! (Hulusi Turgut, Trke'in Altlar, ahinlerin Dans, 1995, s. 15-16) Tabi tm bunlar sadece tesadf!.. "slamc sosyalist" Cami Baykurt da mer Fevzi Mardin'in evindeki sohbetlere katlan bir isimdi. Yani Fevzi akmak'la dostluu bir dergh samimiyetindeydi. Gazeteci Toker'in "Mareali kandrdlar" deerlendirmesi bu ilikiler an bildikten sonra ok havada kalmyor mu ? Ya da bir srrn zeri hep rtlmeye allyor! Bu konuyu Fevzi akmak'n biyografisini yazarak noktalamak istiyorum: Mustafa Fevzi, 12 ocak 1876'da istanbul Cihangir'de dodu. Babas akmakzadelerden Limnili Dervi Kaptan'n olu Ali Srr Efendi'ydi. Annesi Varnal Mft Hac Bekir Efendi'nin kz Hesna Harum'd. lk renimine be yamda Rumelikava'nda Sadk Hoca'nn mahalle mektebinde balayan Mustafa Fevzi iki yl sonra Saryer'deki

zel Hayriye Mektebi'ne kaydedildi. On yamda renimini srdrmesi iin Selanik'e gnderildi. Selanik Asker Rtiyesi'nde bir yl okudu. Sonra stanbul'a dnp Soukeme Asker Rtiyesi'ne girdi. Kuleli Asker dadis'ni, 1896'da Harbiye Mektebi'ni ve 1898'de kurmay yzba olarak Erknharbiye Mektebi'ni bitirerek greve balad. 1913'e kadar on drt yl Arnavutluk'ta grev yapt. 1905'te stanbul'da, days Binba Ali Nuri Bey'in kz Fatma Fitnat Hanm'la evlendi. ki kz oldu: Nigr ve A. Muazzez.27 Fevzi akmak'n hayat hep istemedii ekilde deimitir... 1908 Temmuz Devrimi'ni bastrmakla grevli emsi Paa'nn
27. Prof. Burhan Toprak'n ei 1911 doumlu A. Muazzez Hanm 1939 ylnda vefat etti. Nigr Hanm ise M. efik akmak'la hayatn birletirdi. Bu evliliinden doan Ahmet akmak ngiliz Noriko'yla evlendi. Fevzi akmak'n torununun ocuklarnn ad, Erika Leyla ve Lisa Ayla'dr. akmak slalesinde ilgintir ok fazla sayda yabanc gelin ve damat vardr, ilgilenenler Nilfer Hatem'nin Mareal Fevzi akmak ve Gnlkleri (Yap Kredi Yaynlar) kitabna bakabilir.

yaveri Fevzi akmak'a nedense ttihatlar hi dokunmadlar! O grevini srdrmeye devam etti. Birinci Dnya Sava'nda Mustafa Kemal ile Fevzi akmak arasnda tesadfi bir grev devir teslimi vardr srekli... 1915'te, Mustafa Kemal'in Anafartalar Grup komutanlndan istifasyla boalan yere vekleten getirildi. Keza 1917'de, Mustafa Kemal Paa'nm yerine 2. Ordu komutanlna atand. Yine 1917 ylnn sonunda, Mustafa Kemal'in ayrld 7. Ordu komutanlna yine Fevzi akmak getirildi. Burada saln kaybedip stanbul'da dnd. Mondros Mtarekesi'nden sonra Erknharbiyei Umumiye reisi (Genelkurmay bakan) oldu. zmir'in igalinden nce grevinden alnd. 1. Ordu mfettii yaplarak Anadolu'da Mill Mcadele'yi rgtleyen Mustafa Kemal'in zerine gnderildi. Ancak Fevzi akmak grevini yerine getirmeden stanbul'a geri dnd! Fevzi akmak millcilere kar bir hareket iine girmemiti, ama onlara da katlmad. Ali Rza Paa'nn kabinesinde Harbiye nazn oldu. Arkasndan kurulan Salih Paa kabinesinde de ayn bakanlkta kald. stanbul'un igali sonrasnda kurulan Damat Ferid hkmetinde grev alamaynca Ankara'ya gitti, ulusal glere katld. Bir daha Mustafa Kemal'in yanndan hi ayrlmad. Ama ona bir kez kar kt. O da Atatrk, marealin "akmak" soyadn almasna karyd. Genelkurmay bakanna "akmak" soyadnn yakmadn dnyordu. Fakat mareal, "ailemin mirasdr" diye akmak soyadnda srar etti. (Falih Rfk Atay, ankaya, 1969, s. 567)

Refik Evliyazade'nin lm
Bu kadar "karmak olaylar" olur da Evliyazadeler eksik olur mu? nsan Haklan Cemiyeti'nin kuruluu aamasnda Cami Baykurt ve Mareal Fevzi akmak'n yanndan ayrlmayan Mehmet zdeinir Evliyazade de "Eyp dergh"na balyd... Mareal Fevzi akmak vefat edince Mehmet zdemir Evliyazade enitesi ve kuzeni Adnan Menderes'e yaknlat. DP'liler, Mehmet zdemir Evliyazade'yle dalga geiyorlard: "Yani bizi Eyp Sultan'a m havale ediyorsun? (...) Eyp Sultan

sana benziyormu doru mu ?" Bu szleri syleyen DP'liler hata yaptklarn ksa zamanda anlayacaklard. nk Babakan Adnan Menderes de, bir zaman sonra Eyp Sultan sevgisi balayacakt. Seim gezisi iin gittii Adana'da, "Eypsultan Camii'ni ikinci bir Kabe yapacaz" diyecek, caminin ve Eyp Sultan'in trbesinin restorasyonu iin aba sarf edecek, Babakanlk Mstear Ahmet Salih Korur araclyla burada byk iftar yemei verecekti. Mehmet zdemir Evliyazade 27 Mays 1960 asker darbesinden sonra, Mareal Fevzi akmak'a ithaf ettii Onlar Anlatyorum adl kitabnda, DP ve akrabalaryla ilgili olarak, her ne kadar kendisi, "Bu kitapta anlattklarmn vesikalar devlet arivindedir" dese de, ispat zor cmleler kaleme ald. Yeri geldike artk piyasada olmayan bu kitaptan baz alntlar yapacam... Ama nce... Yetmi be yldr siyasetle yakandan ilgilenen Evliyazadelerin, babakanla uzanan hikyelerini anlatmamz gerekiyor... Birinci Hasan Saka hkmeti dokuz ay srmt. On yedinci hkmeti yine Hasan Saka kurdu. kinci Hasan Saka hkmeti ise yedi ay srd. On sekizinci hkmet emseddin Gnaltay bakanlnda kuruldu. En uzun mrl hkmet bu oldu; on sekiz ay srd. Evliyazadelere babakanlk yolunu aacak tarih karan 1 mart 1950'de emseddin Gnaltay hkmeti ald. Babakan Gnaltay genel seimlerin 14 mays 1950'de yaplacan aklad. Partiler seim almalar iin kollarn svadklar o gnlerde Evliyazadeler ac bir olayla sarsld. zmir eski Belediye Bakan Refik Evliyazade 11 mart 1950'de vefat etti. nce ablalar Glsm', ardndan aabeyleri Refik'i kaybeden, Naciye ve Makbule hanmlar aile bykleri olarak taziyeleri kabul etti. Refik Evliyazede iin zmir Belediyesi nnde tren yapld. Bata DP Genel Bakam Celal Bayar, damatlar Adnan Menderes, Cemal Tunca ve DP'nin nde gelen dier isimleri ve zmir'in tm tannm ahsiyetleri trendeydi. zmirli jokeyler binici kyafetleriyle geldi. Tabutu oullan Nejad, Ahmed ve Sedad'la birlikte tonnlan Samim, Ylmaz, Mehmet zdemir tad. Tabutun, Karyaka'daki konaktan ayrln donuk gzlerle kprdamadan izleyen biri vard: Refik Evliyazade'nin kz, Doktor Nzm'n ei Beria! Ksa bir sre sonra o da hayata veda edecekti... Cenazede en ok gzya dken, daysna akla bal olan Berrin Menderes'ti. Bir ay sonra gelen bir siyasal zafer Evliyazadelerin aclarn hafifletecekti...

Yirminci blm 20 mays 1950, Ankara

DP Genel Bakan Celal Bayar evinin byk salonunun yannda bulunan alma odasnda oturuyordu. Ei Reide'ye, rahatsz edilmek istemediini syledi. Gzlerini bir noktaya dikmi, ylece bakp duruyordu. Birka gn ncesine gre artk fazla bir endiesi kalmamt.

Seim akam, kimi subaylarn Cumhurbakan smet Paa'ya karak CHP'yi iktidarda tutmak istedii dedikodusu Ankara'da herkesi olduu gibi onu da endielendirmiti. Ancak smet nn'nn ankaya Kk'n boaltp kendi evi Pembe Kk'e yerlemesi, Trkiye'de iktidar deiikliinin sanldndan kolay olacam dnmesine neden olmutu. Zaten ksa bir sre sonra smet Paa, kendisini ankaya Kk'ne arp gvenceler vermiti... Odasna kapanan Celal Bayar'a Adnan Menderes'in geldii haberi verildi. Adnan Menderes az sonra kapda grnd. Her zaman olduu gibi mahcup ve ekingendi. Genel bakan Bayar'a bir teklifte bulunmaya gelmiti. Celal Bayar oturmas iin koltuu gsterdi. Oturmad. Bayar ikinci kez "Buyrun" dedi. Koltua oturur oturmaz, konuya girdi: "Arkadalarmzdan birini nasl olsa hkmeti kurmaya memur edeceksiniz. Mahzur grmezseniz Fuad Kprl arkadamz tavsiye edecektim." Sessizlik oldu. Altm yedi yandaki Celal Bayar oturduu koltuktan kalkt. Szlerinin zerine basa basa, "Babakan sizsiniz Adnan Bey!" dedi. Adnan Menderes ard, telaland: "Bendeniz Fuad Kprl arkadam iin ricaya gelmitim."
447

Celal Bayar yineledi: "Babakan sizsiniz Adnan Bey!" Celal Bayar onu neden babakan yapmt? Neden herkesin bekledii Fuad Kprl deil de Adnan Menderes ? nk Celal Bayar, "Kprl'y deil, Menderes'i kontrol edebilirim" dncesindeydi. Babakanla getirilen Adnan Menderes sadece babakan olmakla kalmam, DP genel bakanl koltuuna da oturmutu; Celal Bayar cumhurbakan olup ankaya Kk'ne kyordu. Adnan Menderes'e hkmet bakanlnn ve Celal Bayar'a da ankaya Kk'nn yolunu aan gelimeler bir hafta nce belli olmutu... Demokrat Parti 14 mays 1950'de yaplan genel seimlerden zaferle kmt. Oylarn yzde 53,6'sn alarak 408 milletvekili karmt. CHP yzde 39,9 oy oranyla 69 milletvekili, Mareal Fevzi akmak'n ani lmyle ok oy kaybeden1 MP yzde 3 oy oranyla 1 milletvekili, bamszlar ise 9 milletvekili karmt. Trkiye'de artk "demirkrat" dnemi balyordu... Meclis ksa bir srede isminden sk sk bahsedilecek yeni yzlerle tanyordu: Dr. Baha Akit, Ekrem Alican, Behzat Bilgin (Din Bilgin'in amcas), Osman Blkba, Rfk Salim Burak, Selim Ragp Eme (etin Eme'in babas, gazeteci), Sadk Giz (Adnan Menderes'in daysnn torunu), Ahmet hsan Grsoy (Celal Bayar'n damad), Emin Kalafat, Osman Kapan (Menderes'in akrabas), Kenan Akmanlar (Menderes'in halasnn olu), Kasm Kfrev, Edhem Menderes (Menderes'in dostu), Mkerrem Sarol (Menderes'in doktoru), Stk Yrcal, Bahadr Dlger, Cemal Kprl (Fuad Kprl'nn amcasnn olu) gibi... Bir dnemin nl isimleri Meclis'e girememiti: Refet Bele, Falih Rfk Atay, Behet Kemal alar, Fahri Ecevit (Blent Ecevit'in babas), Memduh evket Esendal, Dr. Mazhar Germen,

brahim Tali ngren, Faik ztrak, Necmeddin Sadak, kr Saraolu, Emin Sazak, kr Skmenser, Cemil Sait Barlas, Cavit Oral, Yusuf Kemal Tengirenk, Asm Us, Hasan li Ycel gibi. smet nn'ye 1938'de cumhurbakanl yolunu aan Abdlhalik Renda, Orgeneral zzeddin allar, Orgeneral Fahreddin Al tay gibi isimler 1950 ylna kadar "smet Paa kontenjanndan" milletvekili olmulard. Meclis'e giremeyenler arasnda onlar da vard!..
I. Millet Partisi Mareal Fevzi akmak'n ani lm zerine ei Fitnat Hanm' aday gsterdi. Ama umduunu bulamad!

CHP kabinesinden sadece Babakan emseddin Gnaltay seilebilmiti. Seimlerden bir sre sonra Anadolu Kulb'ne giden eski cumhurbakan ismet nn, dne kadar etrafnda fr dnenlerin selam vermemesine ve srtlarn evirmesine ok bozuldu. Bir daha Anadolu Kulb'ne gitmeme karar verdi. Bunun zerine CHP Ankara eski milletvekilleri Arif ubuku, Hfz Ouz Bekata, Emin Halim Ergun, Cafer Tzel bir araya gelerek "ehir Kulb"n kurdular! smet Paa artk ehir Kulb'ne gitmeye balad... Bir dnem kapanyordu... Meclis 22 mays 1950'de Celal Bayar' cumhurbakanlna, Refik Koraltan' ise TBMM bakanlna seti. Cumhurbakanl seiminin ertesi gn smet nn ksa bir bildiri yaynlad. CHP genel bakanln tekrar stlendiini belirtiyordu. Cumhurbakan Bayar, DP stanbul Milletvekili Adnan Menderes'i hkmeti kurmakla grevlendirdi.

Ne kabinesi?
Babakan Adnan Menderes'in kabinesindeki bakanlarn arlkl olarak Ege blgesinden olmas dikkatleri ekiciydi... Manisa'dan bakan vard. Serbest Frka'nn iki numaral ismi Ahmed Aaolu'nun olu, Manisa Milletvekili Samed Aaolu babakan yardmclna,2 bir dier Manisa milletvekili Fevzi Ltfi Karaosmanolu Devlet bakanlna ve Manisa'dan seilen Refik evket nce Mill Savunma bakanlna getirildi. Tesadf! Fevzi Ltfi Karaosmanolu yazlaryla halk kkrtt iin 7 haziran 1925'te stiklal Mahkemesi'nde yarglanp Cumhurbakan Mustafa Kemal'in affyla ceza almaktan kurtulmutu. Bakan Refik evket nce ise stiklal Mahkemesi yeliinde bulunmutu ! zmir'den de bakan vard. Bir ara ad, cumhurbakanl iin geen DP zmir milletvekili ve Yargtay eski bakan Halil brahim zyrk Adalet ba2. Ahmed Aaolu'nun kz, Samed Aaolu'nun kz kardei Tezer Takran da CHP'den milletvekili seilmiti. Tezer Hanm daha sonra CHP'den istifa etti. DP'nin ileride kurulacak kabinelerinde grev alacak Hayrettin Erkmen, Samet Aaolu'nun baldz Mnire Babaolu'yla evliydi. yle ki 8 nisan I953'te kabinede yaplan deiiklikte dnemin alma bakan Samed Aaolu bu bakanl bacana Hayrettin Erkmen'e devredecekti. DP kurulmadan nce Samed Aaolu gibi Hayrettin Erkmen de solcuydu.
449

5 bir dier zmir milletvekili Avni Baman ise Mill Eitim kan oldu. Babakan Adnan Menderes'in en nem verdii ban ]klarda biri olan Tarm bakanlna ise 1893 Selanik doum zmir Milletvekili Nihad evket Eriboz atand. Kabinede drt stanbul milletvekili vard.

1902'deki Paris Kongresi'ne katlan, "Prens Sabaheddinci" liberal kanadn nemli isimlerinden DP stanbul Milletvekili Dr. Nihad Read Belger Salk ve Sosyal Yardm bakanlna, eski valilerden DP stanbul milletvekili Rknettin Nasuhiolu ise ileri bakanlna atand. Babakan Adnan Menderes ve Dileri Bakan Mehmet Fuat Kprl de stanbul milletvekili idiler. Bursa'dan iki bakan vard. Mal uzman, Bursa Milletvekili Halil Ayan Maliye bakan4 bir dier Bursa milletvekili Hulusi Kymen, Mill Emniyet'in "ok tehlikelidir" raporuna ramen alma bakan yapld.5 Rapora inat mdr bilinmez, Kymen bir yl sonra da Mill Savunma bakanlna atanacakt! Ankara'dan iki bakan vard. Gelibolu doumlu Ankara Milletvekili Emekli Kurmay Albay Seyf Kurtbek Ulatrma bakanlna, stanbul doumlu Ankara milletvekili Siyasal Bilgiler Fakltesi profesrlerinden Muhlis Ete letmeler bakanlna getirildi. Mula Milletvekili Nuri zsan Gmrk ve Tekel bakanlna, Bolu Milletvekili Emekli Korgeneral Fahri Belen ise Bayndrlk bakanlna geldi.6 Menderes hkmeti 2 haziran 1950'de Meclis'ten gvenoyu ala3. Adalet Bakan Halil ibrahim zyrk, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi retim yesi Do. Dr. Mukbil zyrk'n babasdr. Mukbil zyrk, DP'li iadam Sadk Avunduk'un olu Nail Avunduk ve Refik Koraltan'n olu Ouzhan Koraltan'la birlikte Rotary kulplerinin Trkiye'deki temelini atan ve I I ubat 1955'te Bakanlar Kurulu kararyla resmiyet kazanmasn salayan kiiden biridir! Mukbil zyrk rencisi Deniz Baykal'la birlikte ! 968 ylnda CHP saflarna katld. Prof. Nevzat Yalnta'n TRT genel mdrl dneminde TRT Ynetim Kurulu yelii yapt. 10 eyll I994'te vefat etti. 4. Maliye Bakan Ayan'n maliyecilii babadan kalma bir meslekti. Babas Abdurrahman Efendi Osmanl'nn maliye tahsildaryd. Halil Ayan, yakaland amansz hastalktan kurtulamayarak IS ubat 1953'te vefat etti. 5- Hulusi Kymen, sol aydnlardan Aydn Kymen'in babasdr. DP'nin nde gelen iki 'stni Hulusi Kymen ve Burhan Belge'nin iki solcu olu, Aydn Kymen ve Murat Bel8e 12 Eyll 1980 asker darbesinden sonra sol muhalefetin ses getiren dergisi Yeni Gnd em'i kardlar. " Birinci Menderes kabinesinin drt bakan, Avni Baman, Fevzi Ltfi Karaosmanolu, Fahri Belen ve Nihad Read Belger, zamanla DP'yle yollarn ayrp, 27 Mays 1960 asker darbesinden sonra kurulan Kurucu Meclis'te yelik yaptlar!

rak greve balad. Yapt ilk icraat ne oldu dersiniz: devlet giderlerini azaltmak iin, Babakanlk, Bakanlar Kurulu ve Cumhurbakanl'na ait baz otomobillerin satlmas oldu! Yani, Trkiye'de her yeni hkmetin yapt poplist ilk icraat DP hkmeti de yapt. Ve her iktidar dneminde ayn sonu gerekleti: lks otomobil alnlan ve giderleri her geen yl katlanarak byd... Otomobil satmlar icraat "sabun kp" misali birka gn iinde unutulup gitti. Ama hkmetin bir operasyonu hi unutulmayacakt... Hkmet, Trk Silahl Kuvvetleri'nde st dzey baz komutanlarn tasfiyesine karar verdi. Bu tasfiye, orduda baz askerlerin darbe hazrladklar sylentisine dayanlarak yaplmt. Hkmet, Genelkurmay Bakan Orgeneral Abdurrahman Nafiz Grman'n yerine Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nuri Yamut'u atad.7 (Not: 1960 asker mdahalesinden sonra Nuri Yamut tutuklu olarak yargland Yassada'da 1961'de vefat edecek, tasfiye edilen Abdurrahman Nafiz Grman ise 1961'de Kurucu Meclis yelii yapacakt...

Bir not daha yazaym: Genelkurmay eski bakanlar Orbay, Omurtak ve Grman'in mezarlar 1988'de Ankara Devlet Bykleri Mezarl'na tanrken DP dneminin Genelkurmay bakanlar Yamut, Baransel, Tunaboylu ve Erdelhun'un mezarlar tammamtr! Nedeni aratrma konusudur!) Kaldmz yerden devam edelim: Genelkurmay Bakan Abdurrahman Nafiz Grman'n tasfiye edilmesinin en nemli nedeni, smet Paa'nn snf arkada olmasyd! Nuri Yamut'un Genelkurmay bakan olmasyla boalan Kara Kuvvetleri komutanlna kim geldi: Kurtcebe Noyan! Yani, Mehmet Faik Erbil'in, birka sayfa nce yazdm, Kk Hseyin Efendi ve mer Fevzi Mardin'in "mridi" olarak ismini aklad Kurtcebe Noyan Paa! DP hkmetinin, Kara Kuvvetleri Komutan yapt Noyan Paa, temen rtbesindeyken Fevzi akmak tarafndan Kk Hseyin Efendi derghna gtrlm ve orada grd kerametler sonucu, o gnden sonra evinde mum nda Kuran Kerim okumaya balamt. Anlalan DP, Millet Partisi'nin kurulmasyla ilikileri souyan
7. Genelkurmay Bakan Nuri Yamut Selanikli'ydi! ilgintir, Trk Silahl Kuvvetleri'nin en st komuta kademesindeki paalarn doum yerleri benzerdi: Mustafa Kemal Selanikli; Fevzi akmak Limnili; Kzm Orbay izmirli; Salih Omurtak Selanikli; At dun anman Nafiz Grman Bodrumlu ve Nuri Yamut Selanikli. 451

Eyp derghyla barmak istiyordu! Genelkurmay Bakan Orgeneral Abdurrahman Nafiz Grman, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Zeki Doan, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Mehmet Ali lgen, Jandarma Genel Komutan Korgeneral Nuri Berkz, Genelkurmay kinci Bakan Orgeneral zzet Aksalur, 1. Ordu Komutan Orgeneral Asm Tnaztepe, 2. Ordu Komutan Orgeneral Muzaffer Tusavul, 3. Ordu Komutan Orgeneral Mahmut Berkz gibi hemen hemen tm st dzey komutanlar, DP hkmeti tarafndan "darbeye kalkacaklar" iddiasyla emekliye sevk edilmiti! Gerek bakayd: Celal Bayar, Adnan Menderes ve Refik Koraltan Genelkrmay'a geldiler. Bu gelite grdm yegne ilgin olay, Genelkurmay Bakan Orgeneral Nuri Yamut'un, ikinci bakan olarak Korgeneral ahap Grler'i takdim etmi olmasyd. Bu takdime, devlet bakannn (Celal Bayar'n [S. Y.]) Babakan Menderes'e bakarak, "Ama bunu kararlastrmamtk" dedii duyuluyordu. O zaman Genelkurmay ikinci bakam olarak takdim edilen Orgeneral ahap Grler'in ei, memleket dzeyinde Cumhuriyet Halk Partili olarak biliniyordu. Halk Partisi'ne oy verilmesi iin subay mahallesindeki subay hanmlarm tehdit ettii de bilinirdi. yle sanlyor ki, bu konuda Genelkurmay bakam bir oldubitti yapmt. (Bekir Tnay, Menderes Devri Anlar, s. 97) Burada yine bir ayrnt vermek zorundaym... Birinci Menderes hkmetinde iki asker kkenli bakan vard: Ulatrma Bakan (ve daha sonra Mill Savunma bakanlna getirilecek) Emekli Kurmay Albay Seyfi Kurtbek ve Bayndrlk Bakan Emekli Korgeneral Fahri Belen. Peki bu iki askerin kabinede yer almasnn zel bir nedeni var myd ? Seyfi Kurtbek ad, 1942'de kurulan ve smet Paa'ya kar yaplacak asker darbenin lideri olarak gemiti! Darbeyi yapacak

ekip kendine Hitler'in Alman ordusundan etkilenerek "Hcum Ordusu" adn vermiti. "Hcum Ordusu" aralarna katlmas iin dnemin 2. Kolordu komutan Korgeneral Fahri Belen'in de kapsn almt. Korgeneral Belen bu teklifi reddetti ama kapy tam manasyla da kapatmad. Korgeneral Belen'in bu yaplanma iinde yer aldru dnenler onu Ankara Temyiz Mahkemesi ikinci reisliine atad. te o gnlerde Belen ve Kurtbek, Celal Bayar'la ili453 ki kurdular. Ve bakan oldular! Seimlerin ardndan Cumhurbakan Celal Bayar, "nn'ye bal subaylar emekliye sevk edip, kendine bal bir ordu oluturmak iin" Kurtbek ve Belen'in verdii bilgiler dorultusunda Trk Silahl Kuvvetleri'nde byk bir tasfiye hareketine giriti. Yoksa, "Bir gn Babakanlk'a bir albay geldi, Adnan Menderes'le zel bir konuma yapt, st dzey subaylarn darbe hazrl iinde olduunu syledi ve Trk Silahl Kuvvetleri'nde byk tasfiye hareketi bylece balad" gibi deerlendirmeler ok havada kalyor. Dnemin ankaya zel Kalemi Mdr Haldun Derin, ne 14 maysta ne de dala sonraki gnlerde ankaya Kk'ne hibir yksek rtbeli subayn kmadn anlarnda yazyor. Ama bu dedikodu elli yldr Trk siyasetinde hl yazlmaktadr!.. Kurtbek Mill Savunma bakan olduktan sonra, orduyu genletirme operasyonu iin kollar svad; "reform paketi" hazrlad, hatta bunlar Bayar ve Menderes'e kabul ettirdi. Babakan Menderes, Bakan Kurtbek'in projesine "kinci Nizam Cedit" adn verdi. Ancak DP bu "cerrah projeyi" hayata geiremedi. Korktu. Emekli Albay Kurtbek'in Mill Savunma bakanlna getirilmesi, ardndan Trk Silahl Kuvvetleri'ndeki tm generalleri hie sayan tutumlar iine girmesi, ordu iinde DP aleyhine bir havann domasna neden oldu!

Ne fark var?
DP hkmeti, 15 general ve 150 albay tasfiye ettii tam da o gnlerde -hem de TBMM'ye bile sorma ihtiyac hissetmedenKore'ye asker gnderme karar ald!.. Souk Sava dneminde, yerini "Bat Bloku" olarak belirleyen Trkiye, NATO'ya girebilmek iin topraklarndan binlerce kilometre uzaklktaki bir savaa Mehmetik'i gnderdi. DP evreleri, "Milleti harbe sokmamakla erkekliini ldrdler" diye propaganda yapt. niversite rencilerinin en byk rgt Mill Trk Talebe Birlii Bakan (gelecein byk iadam) Can Kra, hkmetin ald karardan dolay kran bildirisi yaynlad. Kar kan Do. Bellice Boran bakanlndaki Trk Barseverler Cemiyeti yeleri ise tutuklanp cezaevine kondu!..8
8. Behice Boran'n komnist olduu her halinden belliydi; salar kzld ve stelik rencilerinin snav ktlarn krmz kalemle tashih ediyordu! inann bunlar aka deil, gerek. Ve ne yazk ki Trkiye daha ileri yllarda, "Kzlcklar oldu mu, selelere doldu mu" trksnn bile komnizm propagandas yaplyor diye radyoda sylenmesini yasaklayacakt.

706 ehit, 2 111 yaral, 219 tutsak ve 168 kaypla Trkiye, Kore Sava'nda Birlemi Milletler gcnn en ar kaybna urayan birlii oldu. Bu saylar, Trk kuvvetlerinin Kore'deki mevcudunun yzde 66'sn oluturuyordu!9 Trkiye Kore savann dln ald: 18 ubat 1952'de NATO'ya girdi! Trkiye NATO'ya girebilmek iin smet Paa "yntemini" seti.

26 ekim 1951'de balayan Trkiye Komnist Partisi (TKP) yelerine ynelik 167 kiilik "byk tevfikat" gnlerce gazete manetlerinden dmedi.10 "Trkiye'yi her an komnist yapacak ok tehlikeli kiiler" yakalanmt. Tehlike o kadar bykt ki (!) komnistleri ar cezalara mahkm etmek iin hkmet, 3 aralkta "komnizmle mcadele yasas" olarak bilinen TCK'nin 141. ve 142. maddelerini daha da arlatrd... Meclis'te 141. ve 142. maddelerle ilgili tartmalarda ad en ok geen milletvekili, ngiliz Said Paa'nn torunu, Deli Remzi Paa'nn olu DP'li evket Mocan'd. Olayn garip taraf evket Mocan, Nzm Hikmet'in teyzesi Sara Hanm'la evlenip boanmt. Bu evlilikten doan kzlar Aye ikinci evliliini TKP Genel Sekreteri Zeki Batmar'n amcaolu Dndar Batmar'la yapmt. Dndar Batmar'n kz kardei Yldz da TKP'li Nihat Sargnla evliydi. Etraf TKP'lilerle sarl olan DP Milletvekili evket Mocan, komnist olmadn ispat edebilmek iin Meclis'te var gcyle mcadele veriyordu! Nzm Hikmet cezaevinden kp yurtdna katnda, bu konuyu da TBMM'ye getiren ilk kii yine DP'li evket Mocan'd! Neyse... 141. ve 142. maddelerin arlatrlmasnda DP'nin en byk destekisi CHP'ydi. ki parti arasnda fark olmad ksa zamanda ortaya kmt:
9. 2002 ylnda Gney Kore'de Trk ehitleri Mezarl'n ziyaret ettim. Antmezarlkta beni en ok duygulandran, mehul asker saysnn fazlal oldu. Mehmetik binlerce kilometre uzaklkta yle bir savaa gnderilmiti ki, cesedi tannmayacak hale gelmiti! Ve sanyorum Kore Sava'nda ehit denlerin duygularn Nzm Hikmet yazd: "Benim gzlerimin ikisi de yok / Benim ellerimin ikisi de yok / Benim bacaklarmn ikisi de /ok / Ben yokum / Beni, niversiteli yedek subay, Kore'de harcadnz, Adnan Bey / Elleriniz itti beni lme / vck vck terli, tombul elleriniz / Gzleriniz yle bir bakt arkamdan / ve ben kan iinde lrken lm duymamanz iin / kard sizi bacaklarnz ' arabanza bindirip..." '0. Aslnda sank says 187'ydi. Ancak 20 kii "pimanlk yasas"ndan yararlanarak itiraf oldu. Bu nedenle bu dava 167 kii olarak bilinmektedir. Ikenceli sorgular sonucu, "kokul retmeni Hasan Basri Alp ldrld. Haberi alan retmen ei denize atlayar ak intihara teebbs etti. istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm son snf rencisi Kemalettin zerdem akln kaybetti; ayn faklteden afak Yurdanur, ikencelere dayanamayarak iki kez kendini ldrmek istedi. Ressam Nuri iyem sinir kriz
l er

i geirdi Tiirkivp MATOVa oirmot. irin ,,,,~l. -,.U.I--._. C-J II l-.l

CHP Kore'ye asker gnderilmesine, NATO'ya girilmesine kar deildi. Bilinenin aksine, "laik cumhuriyetten dn" konusunda bile iki partinin birbirlerinden pek fark yoktu... DP, ezann Arapa okunma yasan kaldrd. Radyoda din program yaynlanmasna izin verdi. Bu kararlar, kamuoyunda yerleik bir kanya yol at. Gya DP, "dinin siyasete ara edilme dnemini" balatmt. Halbuki okullarda din eitimi verilmesini CHP 1948'de yrrle soktu. mam-hatip kurslarna izin veren, ilahiyat faklteleri aan da CHP'ydi. Tekke ve zaviyelerin kapatlmasna ait yasay yrrlkten kaldran da CHP hkmetiydi! 16 ocak 1949'da hkmeti kurma grevi verilen Babakan emseddin Gnaltay, ittihat ve Terakki Cemiyeti iinde islamc siyaseti benimsemesiyle tannyordu! Bu grte birinin CHP tarafndan babakanla getirilmesi tesadf deildi. iin znde, ok partili yaama uyum salamaya alan CHP ve DP, halkn dinsel duygularn okayarak oy alabilmek amacyla

"dini siyasal amalar iin kullanmaya" hz verdiler. Aralarnda pek fark yoktu! Keza ABD'yle ilikileri gelitiren de CHP'ydi. "Trkiye kk Amerika olacak" sz, sanld gibi Celal Bayar'n deildi. CHP'li Nihat Erim, 19 eyll 1949'daki izmit konumasnda sylemiti bu szleri... Serbest piyasa ekonomisine geie hz verildii 194O'l yllarn sonunda iktidarda CHP vard. 22-27 kasm 1948'de toplanan kinci Trk ktisat Kongresi hkmetin devletilik politikasndan tamamen vazgemesini karara balad. DP hkmeti ise bu programa hz verdi. rnein, yabanc sermaye yatranlarn tevik kanununu kard. Arkasndan madenleri zel teebbse aacak yasa tasars hazrland. Yabanclara petrol arama ve karma izni verildi vb. Eer laiklik ve Kemalizm'den bir dn sz konusu ise bu smet Paa dneminde balamt. Keza zgrlkler meselesinde, iki parti arasnda fark olmad da, gn gibi akt. Peki d politikada ayrlk var myd? rnek vererek aklamak en doru yntem: Bamszln ilan eden srail'i dnyada ilk tanyan lkelerden biri Trkiye oldu. Kararn altnda CHP hkmetinin imzas vard. DP hkmetinin uluslararas antlamalara koyduu ilk imza ise, srail'le yaplan ticaret antlamasyd. I3u arada konu almken belirteyim, 1947'den sonra srail'e g eden Trkiyeli Yahudilerin bir blm DP hkmeti dneminde geri dndler. N. Rfat Bali gibi aratrmaclar, geri dnn nedeni olarak, "DP'nin 1950 ylnda iktidara gelmesiyle birlikte serbest piyasa ekonomisinin uygulanmaya balanmasn" gstermektedir. Ancak CHP'nin zellikle 1946'dan sonra sratle serbest piyasa ekonomisine getiini biliyoruz. Bu nedenle bu aklama tek bana yeterli deil. Geri dnenlerin DP hkmetine gvendikleri su gtrmez bir gerektir ama bu gvenin nedeni sanrm bakadr!.. Evet d politikada da bir fark yoktu... Babakan Adnan Menderes, Filistin iin ok geni yetkilere sahip, Amerikal, Fransz ve Trk yeden oluan yeli BM Filistin Uzlatrma Komisyonu'na Dr. Tevfik Rd Aras' atad. Arap devletleri komisyona kar kmlard. Trkiye'nin komisyonun kurulmasn desteklemesi, hatta komisyona katlmas Arap lkeleriyle arasm at. DP hkmeti ile Dr. Ara bamsz srail devleti konusunda hemfikirdi! Bazen bu tr siyasal tercihlerin "nedenlerini" bulmak zordur! rnein, antikomnist olmasyla bilinen gazeteci Ahmed Emin Yalman'n, Nzm Hikmet'in affedilmesi iin "neden" mcadele ettiini bilememek gibi!.. Ayn gazetecinin, TCK'nin 141. ve 142. maddelerinin arlatrlmas ynnde makaleler yazmas olay daha karmak hale getirmiyor mu? Antikomnist Yalman'n, komnist Nzm Hikmet'in affedilmesi iin aba sarf etmesinin nedeni herhalde olsa olsa "hemeilik" ilikisidir!..11 Nzm Hikmet'in affedilmesi iin aba sarf eden Ahmed Emin Yalman Selanikli'ydU2 Byk aire zor gnlerinde ekmek kapsn aan kimdi: Selanikli peki ailesi! pek Film sahibi Cemil peki Trkiye'nin "en tehlikeli komnisf'ine i vermekten neden hi ekinmemiti ?

ipeki ailesinin komnist olduunu dnmyorsunuz herhalde!

' Baz sol evreler. "Sabetayistlerin Trk soluna etkileri" konusunda alma yaplmana nedense ok tepki gsteriyorlar. Hatta arya kap, bu konuda aratrma yapanla1 antisemitik" olmakla itham ediyorlar. Peki, "Alevliin Trk soluna etkileri" konusuna alma yaplmasna neden kimse ses karmyor? Trkiyeli solcular olaylara duygusal akrnaktan kurtulmaldr! Bir solcunun Sabetayist olup olmamas, onu ne yceltir ne de altr. Trkiye sol hareketindeki Sabetayist etkiyi aratrmak biiimsel bir abadr. * Gazeteci Ahmed Emin Yalman'n kz kardei Sabiha Zap'nn (Meclis'in ilk milletve'Nerinden Mahmud Nedim Zap'nn eidir) kz Bilge Hanm gazeteci Doan Kolou nun ikinci eidir. Yani birlikte belgesellere imza attmz sevgili dostum Sina Kolonun vey annesidir. Yalman ve Zap ailelerinin soyu Sokullu Mehmed Paa'ya dayanr. 45 6

Hep bir sr var... Ve bunu yazmak Nzm Hikmet'i hi ama hi kltmez.

E vliy azadeler e Saray'dan gelin

Biz sayfalardr Evliyazadelerin damad Babakan Adnan Menderes'i yazarken, zmir'deki Evliyazadeleri unuttuk. Biraz zmir'e dnelim... Babakan .Menderes 16 haziran 1952'de Osmanl hanedanna mensup kadnlarn Trkiye'ye gelmesine izin verdi. Hanedann kadn mensuplarnn yirmi sekiz yllk vatan zlemi bitti. Babakan Menderes'in bu karar, Osmanl hanedanyla arasnda scak ilikilerin kurulmasna neden olacak ve bu dostluk ilikisi gn gelecek Evliyazadelere Saray'dan gelin gelmesine yol aacakt... Hanedan mensubu kadnlarn Trkiye'ye olan zlemleri biterken, biri iin bu hasret on alt yl nce sona ermiti: Vahideddin'in torunu Hmeyra! Yazmtm: Sultan Vahideddin kz Ulviye'yi, Sadrazam Tevfk Paa'nn olu smail Hakk'yla (Okday) evlendirmiti. Bu evlilikten Hmeyra domutu. Ulviye Sultan ile smail Hakk Efendi sonra boandlar. smail Hakk Efendi Ulusal Kurtulu Sava'na katlmak iin Ankara'ya gitti, Mustafa Kemal'in yannda bulundu. Ulviye Sultan ve kz Hmeyra 1924'te San Remo'ya srgn gittiler. Sultan Vahideddin lnce Monte-Carlo'ya yerleip yl orada kaldlar. kan bir yangnda evleri tamamen kl oldu. Geinebilmek iin daha kk bir yere, talya-Fransa snrndaki Montrond'a tandlar. almyorlard, ellerindeki tm mcevherleri, hatta Ulviye Sultan'm hanedan niann bile sattlar. Yalnz balarna yaayamayacaklarn anladlar. Ulviye Sultan, Montrond'da, Zlfl smail Paa'nn olu Ali Haydar Germiyanolu'yla evlendi. Msr'a yerletiler. Msr hanedannn yardmyla yaadlar. Bu arada smail Hakk Okday Moskova Bykelilii'nde grev yapyordu. Mustafa Kemal'e kz Hmeyra'nn Trkiye'ye gelmesi iin zel izin verilmesini rica etti. Atatrk bu yakn dostunun isteini kramad ve Hmeyra Sultan, tek kiilik "zel afla" yurda dnd. Hatta bir dnem ailesinin sahibi olduu stanbul Park Otel'de Mustafa Kemal'le dans etti.13
13. Park Otel'in bulunduu yerde Osmanl dneminde sadrazamlk, Hariciye nazrl, bykelilik gibi grevlerde bulunan Ahmed Tevfk (Okday) Paa'nn kona bulunuyordu. Aile kona elinden kardnda artk yeni sahibi Aram Hdr'd. Konak yklp Park Otel yapld.

Hmeyra Sultan ilk evliliini 1939'da diplomat Fahir Bey'le yapt. Ancak yl sonra boand. kinci evliliini ABD'de Princeton niversitesi'nde retim yelii yapan Halil zba'la yapt. Bu evlilikten iki ocuu oldu: Halim (1945) ve Hanzade (1953). Sultan Vahideddin'in torununun kz Hanzade, gn gelecek Evliyazadelere

gelin gidecekti. Refik Evliyazade'nin torunu Mustafa Ylmaz'n olu Osman Refik Evliyazade'yle evlenecekti. Hanzade-Osman Refik Evliyazade iftinin iki kz olacakt: Yeni Asr ve Star gazetelerinde keyazarl yapan Nesliah Evliyazade ve avukat Mesude Evliyazade. Hanzade Hanm daha sonra Osman Refik Evliyazade'den boanacak, byk dedesi Sadrazam Tevfk Paa'nn torununun olu Tevfk Moran'la evlenecekti. Vahideddin'in torununun kz Hanzade, Osman Refik Evliyazade'nin ilk ei deildi. Osman Refik, Almanya'da niversite renimi grrken Alman Margo'yla ksa srecek bir evlilik yapmt. Osman Refik Bey, Hanzade Hanm'dan boandktan sonra, eski bykeli ve Mill stihbarat Tekilat (MT) eski bakan Snmez Kksal'm ei Ela Maro'yla nc evliliini yapt. Osman Refik Evliyazade Ela Maro Hanm'dan boandktan sonra Sibel zleblebici'yle evlendi. Bir ek yapalm: Hanzade Hanm'n baba tarafndan kuzeni Nazl Tlabar, DP stanbul milletvekiliydi. Adnan Bey btn kadm milletvekillerinden nefret ederdi, en ok Nazl Tlabar'dan. Nazl Tlabar rahat konuurdu. Lisan bilirdi, iyi bir aileye mensuptu. Boylu bosluydu. Gerekleri ipek yumana sarmazd. Adnan Bey hakknda parlak fikir beslemezdi. (Nimet Arzk, Menderes'i
pe Gtrenler, 1960, s. 116)

Babakan Adnan Menderes, sever miydi bilinmez ama Evliyazadelerin uzaktan akrabas olan Nazl Tlabar Hanm dnem DP milletvekillii yapt; Yassada'da yargland ve Kayseri Cezaevi'nde yatt...

Evliyazadeler Jokey Kulb'n kuruyor

Tarihin sayfalarn ok ileri sardk, biz yine 19-50'li yllarn baina dnelim. "Damad ehriyar" olan Osman Refik Evliyazade'nin dedesi Nead Evliyazade, 1950 sonbaharnda kendini Babakan Adnan Men4

deres'in Kavakldere'delci evine kapatt. Altay Genlik Kulb'n kuran Nejaci Evliyazade enitesinin evinde yeni bir spor tekilatnn kurulu hazrl iindeydi: Jokey Kulb! Nejad Evliyazade, halasnn kz Berin'le evliliinden dolay Babakan Menderes'e nasl "enite" diye hitap ediyorsa, Adnan Menderes de Nejad'a "enite" diyordu. Daim nce belirttiimiz gibi Nejad Evliyazade, Menderes'in days Refik'in kz Mesude'yle evliydi. Nejad Evliyazade Menderes'in ailesine "igveysi" olmutu. Mesude, babas Refik'ten miras kalan 26 000 dekarlk, 400 nfuslu, 90 haneli Torbal Gollce kynn eli maal, beli silahl "hanm aa"syd! Evliyazadelerin kz Berin, evlendiinde nasl akrbeyli iftlii'ne tanm ise, Evliyazadelerin olu Nejad da evlendikten bir sre sonra einin sahibi olduu Gollce kyne yerlemiti. ocuklar Mustafa Ylmaz ve Mehmet zdemir burada domutu. iftlik ilerini daha ok ei Mesude'ye brakan Nejad Evliyazade'nin tek zevki ata binmek, at yetitirmekti. At sevgisini babas Refik Evliyazade'den alan Nejad Evliyazade, at sporunu artk kurumsallatrmak istiyordu.

Ankara ve zmir'de at yarlar vilayet zel idareleri tarafndan tertip ediliyor ve ok cz miktarda ikramiyeler veriliyordu. stelik ikramiyeyi almak iin de bir iki ay beklemeniz gerekiyordu. Ynla belgeleri dzenlemek iin en yorucu ksmyd. Oysa stanbul'daki yarlar Tarm Bakanl ile Yar Atlar Yetitiricileri ve Sahipleri Dernei ortaklaa yrtyordu. Nejad Evliyazade ve arkadalar hem bu karkl gidermek hem de at yarlarnn Avrupa'daki gibi jokey kulpleri tarafndan yaplmasn istiyorlard. DP hkmet olunca Nejad Evliyazade ve arkadalar mitlendiler. Babakan Menderes de Jokey Kulb kurulmasna yeil k yaknca Nejad Evliyazade yasa tasars hazrlamak iin kendini Kavakldere'deki eve kapatt. En byk yardmcs Babakan Adnan Menderes'in daysnn torunu DP milletvekili Sadk Giz'di. Yani Sadk Giz, Nejad Evliyazade'nin ei Mesude'nin yeeniydi. ki akraba Nejad Evliyazade ile DP Milletvekili Sadk Giz el ele verdiler ve yedi maddelik bir yasa tasars hazrladlar. Babakan Menderes, at yetitiricisi Devlet Bakan Fevzi Ltfi Karaosmanolu'nun iin bana gemesini istedi. Karaosmanolu'yla birlikte, DP Urfa Milletvekili Emekli General Saim nhon, Prens Halim Said Trkhan, Said Akson ve Nejad Evliyazade 2 kasm 1950'de Jokey Kulb'n kurdular. TBMM Bakan Refik Koraltan'n Ziya Gkalp Caddesi zerindeki dairesi kiraland ve kulbn merkezi yapld. Kulp ksa zamanda birok tannm ismi ye kaydetti: William Giraud, Vehbi Ko, Edhem Menderes, Sadk Giz, Enver Greli, Sadi Eliyeil, Burhan Karamehmet, Osman Kapan, Mehmet Karamehmet, Sadun At ve Refik Evliyazade'nin dier olu Sedad Evliyazade... Sedad Evliyazade aile iinde at sporuna en tutkun isimdi. Genliinde Paris'te jokeylik yaptn yazmtm. Atlk sporu Osmanl'dan Cumhuriyet'e miras kalmt. Devlet adamlarnn ounluu at sahibiydi. rnein 1927'den beri koulan Gazi Kousu'nda smet nn ile Celal Bayar'n atlar arasnda kyasya yarlar oluyordu. 1929 Gazi Kousu'nu Celal Bayar'n at Cap Griz Nez kazand. Bir yl sonra smet Paa'nn Olga adl at birinci geldi. Celal Bayar hayat boyunca smet nn'ye yenilmeyi hazmedemiyordu. Sedad Evliyazade'yi Paris'e gnderdi. Sedad Evliyazade Paris'ten Bayar'a, Vrais Gascon, Fol Espoir ve Drocourt adl at getirdi. Geri 1930'dan sonra ne nn ne de Bayar yar kazandlar; ama Bayar'n Paris'ten gelen Vrais Gascon adl at Atina'da Grand Prix dl'nde kotu ve ikinci geldi. Sedad Evliyazade daha sonraki yllarda Giraud ailesinin Paris ve Buca'daki haralarndan sorumlu oldu. Ayn zamanda Giraud ailesinin jokeylerine antrenrlk yapyordu. Babas Refik gibi, Sedad Evliyazade de at sporunda bir efsaneydi. Bunu bir rnekle aklamam gerekiyor: 1927 ylndan beri koulan Gazi Kousu'nu14 Giraudlar tam yedi kez kazandlar. Ve bu yedi birincilik sadece 1949-1960 yllan arasnda geldi. Yani Sedad Evliyazade'nin antrenrlk yapt dnemde!

1939'dan beri koulan Cumhurbakanl Kupas'n ise Giraudlar alt kez kazandlar. Bu alt ampiyonluk da 1951-1963 yllan arasnda geldi. Antrenr yine Sedad Evliyazade'ydi! C. Takran, R- Mergin, M. lgn, K. Yldz, . Diner, E. Kurt gibi dnemin n'4 Siyaset ile at yarlarnn ilgin bir ilikisi vardr. Atatrk adna koulan Gazi Kousu nun balang yl 1927'dir. Atatrk tek adamdr. Peki Cumhurbakanl Kupas KoSusu'nun yl nedir: 1939. Yani "Mill ef ismet inn dneminin balad yl! Peki Babakanlk Kupas Kousu ne zaman koulmaya baland: 1952! Adnan Menderes'in babakanl dneminde ! Spor-siyaset ilikisinde fazla sze gerek var m ?

l jokeylerinin retmeni Sedad Evliyazade'ydi. Giraudlar daha nceki yllarda hep yabanc jokey kullanrken, Sedad Evliyazade dneminde Trk jokeyleri atlarna bindirmeye baladlar. zellikle 19501i yllarda Giraudlar at yarlarnda rakipsizdi. Eliyeiller ile Karamehmetlerin "tahtn" sarstlar. William Giraud vefat ettikten sonra bir daha bu ailenin ismi at yanlannda duyulmayacakt. imdi torunlan sadece hobi iin at biniyorlar!.. Sedad Evliyazade yarlar iin Ankara'ya geldiinde, ya Fatin Rd Zorlu'nun ya da Adnan Menderes'in evinde kalrd, ikisiyle de ilikisi ok iyiydi. Zaten slalenin bu en renkli ismiyle ilikisi iyi olmayan yok gibiydi. William Giraud'un vefatnn ardndan Sedad Evliyazade, nce yengesi Mesude Evliyazade'nin Gollce kyndeki harasn altrd. Sonra Buca'da kendi harasn kurdu. Ancak 1950'li yllardaki baanlan bir daha hi yaayamad. Evliyazade Refik Efendi, Osmanl'da ilk at yanlann buluturan "Smyrna Raves Club"n kurucusuydu. Olu Nejad Evliyazade ise Jokey Kulub'nn kurucusu oldu. Peki Evliyazadeler Cumhuriyet dneminde hi yan kazanmadlar m ? Sadece bir kez! Nejat Evliyazade 1955 ylnda vefat edince ei Mesude Evliyazade onun ansna 1957 ylnda katld Arap atlanna mahsus Hatay Kousu'nu kazand. Hatay Kousu deil ama bir olay Evliyazadeleri derinden etkiledi... Rodos doumlu Baha Esad Tekand, zmir ngiliz Ticaret Mektebi ve zmir Sultansi'nde renim grdkten sonra Hukuk Fakltesi'nden mezun olmutu. Nejad Evliyazade'yle Altay Genlik Kulb'n kurmutu. Baha Esad Tekand ayn zamanda Evliyazadelerin damadyd. Glsm Evliyazade'nin torunu Mesadet'le evliydi. Ancak bu evlilik Evliyazade ailesinde dargnlklara neden olmutu. Baha Esad Tekand, Berin Menderes'in ablas Gzin Hanm'n ei Haindi Dlger'in kz kardeinin grmcesiyle evliydi. Ancak Dane de Sion'da okuyan on yedi yandaki Mesadet'e k olmutu. in garip yan Mesadet'in babas da Mihr Dlger'di; yani Mesadet, Dlger ailesinin kzyd! Ancak Mesadet Dlger de enitesine kt.
461

Sonunda Baha Esad Tekand ile Mesadet Dlger kaarak evlendiler. Bir sre zmir'i sarsan bu ka olay zamanla unutuldu. Evliyazadeler yeni evli ifti affettiler. Biri hari: Gzin Dlger! Gzin Hanm hayat boyunca Mesadet Tekand'la hi konumad... Mesadet ile Baha Tekand ok mutlu oldular. Tek ocuklan oldu: Leyla.

lgintir Leyla da annesi gibi on yedi yanda evlendi. Damadn ad Ziya Tepedelen'di. Osmanl'ya bakaldrd iin kellesi uurulan Tepedelenli Ali Paa soyndand. Yukanda deindiimiz olay yazmtm. Ama zaman krgmhklan oiladan kaldrd. Babakan Menderes, bacana (ayn zamanda mason statlanndan) Baha Tekand', 26 nisan 1951'de Trkiye eker Fabrikalan Anonim irketi genel mdrlne atad. Peki bu atamada "akraba etkisi" var myd ? Saylmaz. nk Tekand, on bir yldr bu irketin genel sekreterliini yapyordu. Babakan Menderes, eker sanayiine ok nem veriyordu. Bunu da ksa srede gsterecek, be ylda on bir fabrika kuracakt. Pankobirlik'in (Pancar Ekicileri stihsal Kooperatifleri Birlii) kurulmasnda Baha Tekand'm byk emei olacakt. Tekand emekli olduu 1958 ylma kadar bu grevde kalacakt...

Bankas ve Evliyazadeler
Baha Esad Tekand'm grev kararnamesinden tam bir yl sonra, 26 nisan 1952'de yaplan bir baka atama, Evliyazade ailesini ok mutlu etti. DP hkmeti, 30 mart 1951'de yaplan Bankas genel kurulunda, idare meclisinin tmn yeniledi. Dr. Tevfik Rd Ara Bankas Ynetim Kurulu bakan yapld. Atamay gerekletiren isim kukusuz Babakan Adnan Menderes'ti. Ancak Cumhurbakan Celal Bayar, Bankas'nn kumcusu ve ilk genel mdryd; ei Reide'nin akrabalan da kurucular arasnda yer almt ve biri imdi bankann genel mdryd. Bu nedenle bankayla ok ilgiliydi. Bu nedenle, Dr. Aras'm atanmasn onun da istedii anlalyor. Grnen o d, bu atama, Cumhurbakan Celal Baya'm, Dr. Aras'a bir gnl borcuydu... Bir sre sonra Bankas Ynetim Kurulu yeliine Dr. Cemal Tunca da getirildi. Bilindii gibi Dr. Tunca, Dr. Aras'm kz kardei Fahriye'yle evliydi. DP'ye ilk genel merkez binasn Dr. Tunca vermiti... Dr. Ara'in Rodos'tan akrabas, kz Emel'in Fatin Rd Zorlu'yla evlenmesinde araclk yapan CHP eski milletvekili Mustafa Atf Bayndr da Bankas Ynetim Kurulu yesi yapld. nn dneminde unutulup bir kenara braklan Atatrk'n yakn arkada Kl Ali de Ynetim Kurulu yeliine getirildi. 15 Durun bitmedi. Doktor Nzm'n kz Sevin'in ei Cemil Atalay da ube mdrlnden balad Bankas'ndaki kariyerini hzla ykseltecekti. Yeri gelmiken yazalm: Doktor Nzm'n kz Sevin'in ei Cemil Atalay, Evliyazade ailesine "yabanc" deildi; Atalay ailesi, Uakzadeler, Helvaczadeler, Ktipzadeler, Giridzadeler, Evliyazadelerle akrabayd. Biraz kank gibi ama yazmaya alaym... Birinci blmden anmsaynz; Helvaczade Emin Efendi zmir Belediye bakanyd. 1891'de zmir'e vali olan eski sadrazam Nureddin Paa Emin Efendi'yi istememi, seimler yenilenmiti... Helvaczade Emin Efendi ayn zamanda -annesi UaMzade Sadk'n kz olduu iin- Uakzadelerin torunuydu. 16 te bu, Helvaczade Emin Efendi'nin olu Ahmed Hamdi Efendi, Adnan Menderes'in halas Sacide'yle evliydi.

Helvaczade Emin Efendi'nin kardei kaymakam ktibi Behet Efendi kiminle evliydi dersiniz: Evliyazade Glsm Hanm'n grmcesi Giridzade Rabia Hanm'la. Helvaczade Behet Efendi ile Giridzade Rabia Hanm'n iki ocuu oldu: Cezmi ve Baha. Cezmi evlenmedi. Baha ise Rasime Hanm'la evlendi. Ve bu birliktelikten ocuk oldu: Tevfik, Behet ve Cemil. te bu Cemil (Atalay) Doktor Nzm'n kz Sevinle evlendirildi. Sonu: "yabancya" kz vermiyorlar! Ve bu nedenle zmir'de baz ailelerde sakat bebek doumlarna sk rastlanyor. Sevin-Cemil Atalay iftinin Tlin adn verdikleri ocuklar ol15. Yllar sonra Kl Ali'nin olu Alcemur Kl da 1990-1993 yllar arasnda i Bankas Ynetim Kurulu yelii yapacakt. Baz koltuklar hep babadan oula m geiyor! 16. Uakzadeler zmir'e gelmeden nce Uak'ta helvaclk yapyorlar ve "Helvaczade" adn kullanyorlard. Ailenin by Hac Ali Efendi izmir'e gp halcla balaynca Helvaczade namn brakp Uakzade'yi ald. Ancak aile byn takip edip izmir'e gelen akrabalar Helvaczade'yi kullanmay srdrdler. 1934 ylnda soyad kanunu knca Helvaczadelorin bir blm "Helvaaolu", bir blm "Akmanlnr" ve Uakzadeler de "Uaklgil" soyadn ald.
4J>

du. Fizyolojik rahatszlna ramen Tlin, gl kiiliiyle tm sorunlarm yendi. zmir Amerikan Koleji'nden sonra NATO'da almaya balad. Burada tant Amerikal George Keenan'la evlendi ve Lara ile Jimmy adl iki ocuu oldu. Neyse, biz yine dnelim 1950'li yllara...

lk Rotary Kulb

1950'li yllar hem dnyada hem de Trkiye'de deiim yllaryd. Souk Sava dnemi olarak bilinen bu yllarda ABD'nin, bata Trkiye olmak zere baz lkeleri, toplumlar yeniden biimlendirmelerine tanklk ediyordu dnya. Trkiye'de Rotary Kulb bu yllarda kuruldu. lk almay CHP eski milletvekili gazeteci-yazar Falih Rfk Atay, gazeteci-yazar Ahmed Emin Yalman, CHP eski milletvekili Prof. kr Esmer, Mnci Kapan balatt. Ancak pek baarl olamadlar. Daha sonra bayra DP'liler ald. TBMM Bakan Refik Koraltan'm olu Ouzhan Koraltan, iadam Rifat Bereket17 DP'nin Adalet ve ileri bakanlklarm yapan Halil brahim zyrk'n olu Do. Dr. Mukbil zyrk, Yap Kredi Bankas kurucusu ve DP milletvekili Kzm Takent, iadamlan Eli Rosenthal, Hilmi Nail Barlo, John A. Caouki ve Nail Avunduk ilk kuruculard. zmir Rotary Kulb'nn ncleri ise Nejat Eczacba, Sreyya Birsel (Zeynep Oral'n dedesi), Cemil Atalay (Doktor Nzm'n kz Sevin'in ilk ei) ve Muvahhit Atamer'di. Birka yl sonra Trkiye Hr ve Kabul Edilmi Masonlar Byk Locas faaliyete balad. 0 yllarda sadece rotaryenler, masonlar faaliyete gemedi. DP'li Bakan Osman Kapan'nin organize ettii balolar Trkiye'ye yeni bir mzik akmn getirdi: caz! Semih Ageo Orkestras, Sevin Tevs, Taki elerini, Fehmi Ege Orkestras, Faruk Akel Kenteti, Henri Vasilaki, Ayten (Alpman) Gencer18 caz mziinin en popler isimleriydi. Osman Kapan'nin en byk yardmcs ise Arif Mardin'di. Konser vermesi iin Dizzy Gillespie' Trkiye'ye o davet, etmiti.
17. Rifat Bereket'in kz Glseren. Ouzhan Koraltan'la evliydi. Dier kz Fatma Zehra

(Bereket) ise Dileri eski Bakan Vahit Halefolu'nun eidir. Fatma Zehra Hanm ve Vahit Halefolu, 500. Yl Vakf'nn kurucu yeleridir. 18. Ayten Alpman bir dnem sonra "Memleketim" adl arksyla gnllerde caht kuracakt. "Memleketim" parasnn orijinali geleneksel Yahudi mziinin ok tannm arks "Rebe (Rabb) Eumelekh"tir!

Trkiye yeni yaam biimine altrlyordu... Radyo artk evlerin vazgeilmez aksesuaryd. Bir dnem yasaklanan alaturka yeniden domutu sanki. Safiye Ayla, Hamiyet Yceses ve Mzeyyen Senar zirvedeydiler. Zeki Mren ad yeni yeni duyuluyordu. ankaya Kk'ne sk sk Ankara Radyosu'ndan kran zer adl sanat arlyordu! Yirmi bir yandaki Fransz striptizci Colette Jerry, Bayar'n, Menderes'in bulunduu zel gecelere davet ediliyordu...19 Sinema salonlar Anadolu'nun cra kelerine kadar yayld. Osmanl'daki "araba sevdas"nn yerini 1950'lerde "otomobil ak" almt! Otomobil, zenginliin en nemli gstergesiydi. Moda altn an yayordu. Yuvarlak omuzlar, ince bel izgiler, geni etekler ve uzun topuklu ayakkablar modann ana hatlarn oluturuyordu. apka ve eldiven ise olmazsa olmazlaryd 1950'lerin. Ankara'da kinci Dnya Sava dneminde ara verilen devlet ricalinin balolar yine revatayd. Asksz derin dekolteli geni etekli tuvaletler iindeki kadnlar klk yanmdayd. Gnseli Baar'n talya'nn Napoli kentinde dzenlenen Avrupa Gzellik Yanmas'nda 1952 ylnn en gzel kz seilmesi Trkiye'de bayram havas estirdi. Avrupa gzeli Gnseli Baar yakn gelecekte Evliyazadelere gelin gidecekti. Dr. Tevfik Rd Aras'm kz kardei Fahriye Tunca'nm olu Faruk Tunca, ei Sevim Kapan'den boandktan sonra Avrupai gzeli Gnseli Basarla evlenecekti... Boanlan e Sevim Kapan aileye yabanc biri deildi. DP'li Osman Kapan'nin kz kardeiydi. Ksa bir sre nce vefat eden Refik Evliyazade'nin ei Hacer'in yeeniydi. Osman Kapan'nin kz kardei Sevim Kapan, Faruk Tunca'dan boandktan sonra kz Leyla Tunca'yla birlikte Paris'e yerleti. Leyla Tunca bir sre sonra Paris Lido'da striptiz yapmaya balad. Bir ara Milyonerin Kz vb. filmlerde barol oynad. Anne-kz baz Trk kzlarnn eyhlerle, nizamlarla evlenmelerine de araclk yaptlar. rnein, akrabas Nedime-Read Kapan'nin torunlar Orkide Kapan'nin, Haydarabad Nizam Mkerrem Bereket ah'la evlenmesinde araclk yaptlar. Bereket ah'n bir zellii "ad iek ismi olan" Trk kzlaryla evlenmesiydi. Bir ara da eski manken Manolya Onurla ("mill apkn" Sha zgermi'nin eski ei) evlendi...
19. Fransz striptizci Colette Jerry. Ankara'dan sonra Beyrut'?, gitti. Cumhurbakan elHuri'nin oluyla ak yaad. Ve bir gn otel odasnda zehirlenmi olarak bulundu!

Gnseli (Baar) Tunca, vey kznn Paris'te striptiz yaptnn ortaya kmas zerine, ei Faruk Tunca'ya kzm evlatlktan reddetmesini istedi. Faruk Tunca kabul etmeyince, Gnseli Baar boand ve kz Asl'y alarak Bodrum'a yerleti. Bu olaydan bir sre sonra, Leyla Tunca gen yanda Bodrum'da geirdii trafik kazas sonucu yaama veda etti... Neyse, zel aile ilikilerine ok girmeyip, kaldmz yerden devam edelim...

Amerika... Amerika...

DP hkmeti tannda makineleme dnemini balatt. Yeni karayollar yaplyor, bata istanbul olmak zere byk ehirler yenileniyordu. stanbul'un yeni simgesi Hilton Oteli'ydi! 1950-1953 yllar arasnda dnya ekonomisi Kore Sava'nn yaratt ve Trkiye'nin de etkilendii bir canlanma dnemine girdi. hracat 1953'te yzde 60, ithalat da yzde 85 artt. Trkiye yine rettiinden fazla tketiyordu. D ticaret a bymeye balad. Ancak imdada yetien Amerikan kredileri ilk yllarda bu a kapatyordu. Bunun karlnda Trkiye, Amerikan askerleriyle, ABD sleriyle tanyordu. ABD'nin yeni bykelisi Texasl petrol zengini olan George McGhee Babakan Menderes'in yakn dostluydu.20 Trkiye NATO'ya girdikten alt ay sonra, 27 eyll 1952'de, dncesini, finansmann ve tehizatm ABD'nin verdii, gayri nizam harp yapacak Seferberlik Tetkik Kurulu (daha sonraki adlaryla zel Harp Dairesi, zel Kuvvetler Komutanl) kuruldu. Amerika kurumlan ve uzmanlaryla Trkiye'ye yerleiyordu! Tanzimat'ta Franszlaan, II. Abdlhamid ve ttihatlar dneminde Almanlaan Trkiye, DP dneminde hzla Amerikanlamaya balamt. Cumhuriyet gazetesinin haberine gre, 1952 yl sonunda, Mill Savunma Bakanl hari olmak zere devlet kadrolannda 507 Amerikal alyordu. Bunlann 320'si Dileri Bakanh'nda, 144' gvenlik birimlerinde, 42'si Ticaret Bakanh'nda bulunuyordu. 1948'de bu rakam 292'ydi.21
20. O gnlerde Ankara'da, ABD Bykelisi McGhee ile nl soprano Leyla Gencer'in evlenecei "dedikodular" kulaktan kulaa fsldanyordu! 21. "Trkiye'de ABD personelinin saysnda byk bir art yaand. 1970 ylnda bu personelin says 25 000 kii kadard." (George McGhee, AbD-Trkiye-NATO-Ortadou, 1992, s. 165)

Bat devletleri Trkiye'yi Ortadou sorununun anahtar olarak gryordu. ABD, Trkiye'ye srekli "Ortadou'nun liderliini almas gerektiini" tlyordu. ABD'nin bu tlerine Babakan Adnan Menderes'in kula kapal deildi. D politikada hi sorun yoktu. Ancak, Babakan Menderes'in devlet brokrasisini bilmemesi ve bakanlarna "kul muamelesi" yapmas kabinede hep sorun karyor, bakanlarn sk sk istifalarna neden oluyordu. Bu istifalar daha sonra partiden kopmalara da yol at. rnein iki yl iinde kez ileri bakan deiti. Sonunda Babakan Menderes bu bakanla gvendii bir ismi atad. Ama bu atama babakann evinde hayli grlt kard. Babakan Menderes, ileri bakanlna Aydn Milletvekili Edhem Menderes'i getirmiti. Daha nce yazdmz gibi Berin Hanm, einin Edhem Menderes'le iliki iinde bulunmasn istemiyordu. Ayrmaya ok alm ama becerememiti. Ne iftlikten gitmesine, ne milletvekili olmasna ne de imdi bakan yaplmasna engel olabilmiti. Adnan Menderes'in, soyadn Edhem Menderes'ten etkilenerek deitirdii haberlerinin kulana gelmesi Berin Hanm'n, Edhem Menderes'e artk kin duymaya balamasna neden olmutu. Ve imdi ei Adnan Menderes, Berin Hanm'n onca kar koymasna ramen Edhem Menderes'i ileri bakanlna atamt... Berin Hanm, Edhem Menderes'e karlk bir ismi ortaya kard:

teyzesinin damad Fatin Rd Zorlu!

Yirmi birinci blm 2 mays 1954, Ankara

Oy kullanma sresi dolmu ve sandklar almaya balanmt. Evliyazade ailesinin kula anakkale'deki sonulardayd. Sandklar aldnda byk bir mutluluk yaand. Seim ncesi kaynpederi Dr. Tevfik Rd Aras'n da desteini alan Fatin Rd Zorlu anakkale'den DP milletvekili seildi. Ailede bu duruma en ok sevinen isim Berin Menderes'ti... Berin Menderes'in neden ok sevindiini daha sonraya brakp, Fatin Rd Zorlu'yu anlatmaya braktmz nceki blmlerden devam ettirelim. Fatin Rd Zorlu'nun, kaynpederi Dr. Tevfik Rd Aras'n Dileri bakanlndan ayrlmasndan sonra, bakanlktaki "prenslik" dnemi sona erdi. Kaynpederi Londra bykelilii grevine giderken, o da Paris Bykeliliine baktip olarak atand. Sonra, Dileri'nde "pek makbul saylmayan" memurlarn grev yapt, merkez ifre mdrlne tayin edildi. Arkasndan Hitler'in saldrmasyla Dileri memurlarnn gitmek istemedii Moskova Bykelilii mstearl grevine atand. Savatan sonra ise Beyrut bakonsolosu yapld. DP'nin siyaset sahnesine kmas ve bacanan babakan olmasyla, yldz yava yava yeniden parlamaya balad. nce Dileri Ticaret Dairesi genel mdr, ardndan da, Trkiye'nin NATO'ya dahil edilmesiyle, NATO nezdinde Trkiye daim temsilcisi oldu. Milletvekili seilmesinden nce bu grevdeydi. Paris'te yayordu. Baarl bir diplomat myd? Birlikte Dileri'nde grev yapt meslekta Semih Gnver, Fatin Rd Zorlu'yu u szlerle tanmlyor:
468

Geleneklere nem vermeyen, i yaratmak isteyen, otoriteye kar ykc olmaktan adeta zevk alan, dinamik, kararl, ileriyi gren, bencil ve sluba, ekle dikkat etmeyen bir karakterdeydi. (Semih Gnver, Fa tin Rt Zorl'nun yks, 1985, s. 32)

2 maysta milletvekili oldu. 17 maysta aklanan nc Adnan Menderes hkmetinde, Devlet bakanl ve babakan yardmcl grevine getirildi. Peki nasl olmutu da, Zorlu milletvekili seilir seilmez kabinede "ikinci adam" oluvermiti! stelik, "parti iinde sorun karyor" diye Adnan Menderes, babakan yardmcln 8 nisan 1953'te kaldrmt. Babakan Menderes bacana Zorlu iin bu makam yeniden hayata geirmiti. Neden ? Bunun eitli nedenleri vard... Menderes'in drt yllk hkmeti dneminde, kabinesi bir trl istikrara kavuamad. DP'li bakanlar, Babakan Menderes'in "diktatoryal" ynetimi nedeniyle sk sk istifa ettiler. yle ki, drt yllk srete ileri bakanl be, letmeler bakanl be, alma bakanl be, Ulatrma bakanl drt, Gmrk ve Tekel bakanl drt kez el deitirmiti. Babakan Menderes "szn dinleyecek" ve her dediini "emir telakki edecek" bakanlara ihtiya duyuyordu. Bu nedenle bu son hkmet "akraba kabinesi"ydi!

Adnan Menderes-Fatin Rd Zorlu arasndaki akraba ilikisini biliyoruz: her ikisi de Evliyazadelerin damadyd. Biri Naciye Hanm'n, dieri Makbule Hanm'n damadyd. Her ikisi de zmir'den milletvekili seilen, Devlet Bakan Osman Kapan1 ve Ulatrma Bakam Muammer avuolu'yla2 akrabayd. Muammer avuolu'nun ei hsan Kapard, Kapanzadelerin kzyd.3 Keza Kapanzadelerin kzlar Hacer Hanm'n Refik Evliyazade'yle evli olduunu artk biliyoruz. Dr. Tevfik Rd Aras'n laz kardei Fahriye Tunca'nm ei Dr. Cemal Tunca'y daha nce tantmtk; DP'nin ilk genel merkez bi1. Osman Kapan Prof. Dr. Mnci Kapan'nin kardeidir. 2. Muammer avuolu, gazeteci-yazar Nazl Ilcak ile iadam mer avuolu'nun babasdr. 3. ihsan Kapanlfnn aabeyi, yani Osman Kapan'nin kaynosu, yani Nazl Ilcak'n days Turhan Kapanl, Tarm bakan (1965-1969), Kyileri bakan (1969-1971), alma ve Sosyal Gvenlik bakan (1977) ve Mill Savunma bakan (1977-1978) olarak eitli hkmetlerde grev yapt. 469

nann sahibi, partinin kurucusu, ilk yneticisi ve milletvekiliydi. Fahriye (Aras)-Dr. Cemal Tunca iftinin olu Faruk Tunca, Osman Kapan'nin kz kardei Sevim Kapan'yle evliydi! Fazla detaya gerek yok. Bir kez daha yazalm: zmir'de Kapanzadeler, Evliyazadeler, Osmanzadeler, Yemiizadeler, Uakzadeler yakn akrabayd. DP sanki akraba partisiydi: Adnan Menderes'in daysnn torunu Sadk Giz zmir'den; Adnan Menderes'in halasnn olu Kenan Atananlar anakkale'den; Dr. Tevfik Rd Aras'n yeeni Turan zaras'la evli Abdullah Gedikolu Ankara'dan milletvekili olmulard!
4

Kabineyi tanmay srdrelim: Dileri bakan Fuad Kprl'yd. Mill Savunma bakan Edhem Menderes! Babakan Menderes, Berin Hanm'n sevmedii dostu Edhem Menderes'i bu kez Mill Savunma bakan olarak hkmete almt. Keza zel doktoru Mkerrem Sarol'u da Devlet bakan yapmt. Fatin Rd Zorlu gibi anakkale'den milletvekili seilen, Selanik doumlu Emin Kalafat son dnemde Babakan Menderes'in takdir ettii isimlerin banda geliyordu. Gmrk ve Tekel bakanlna getirildi. Keza Menderes, Kalafatlardan memnundu ki, Emin Kalafat'n ablas Aye Gnel'i de DP'den milletvekili yapt. Adalet Bakan Osman evki iekda'n ei Berra Hanm da Selanikli'ydi. CHP'den zmir Belediye bakan seilen, sonra milletvekili olup Ticaret bakanl (1942-1943) ve Salk bakanl (1946-1948) yapan, Evliyazadelerin akrabas Behet Uz, daha sonra DP'ye gemiti. Yeni grevi Salk ve Sosyal Yardm bakanlyd! ileri bakan yaplan Dr. Namk Gedik, Aydn'dan Babakan Menderes'in kontenjanndan milletvekili seilmiti. Sonuta Babakan Menderes bir "akraba kabinesi" kurmu ve babakan yardmclna Fatin Rd Zorlu'yu getirmiti. Adnan Menderes'in niyeti belliydi, akrabalar sayesinde rahat icraatlar yapacakt! Bir de bata Berin Menderes ve Makbule Ara olmak zere Evliyazade kadnlarnn "gizli niyetleri" vard... Fatin Rd Zorlu kt! Bykeli Orhan Kutlu'nun ei Vesamet Kutlu'ya k olmutu.

Ak karlksz deildi. stelik dokuz yldr sryordu.

4. Abdullah Gedikolu Ankara'nn nl ailelerinden Ktkzade Hac Rfat'n torunuydu. Annesi Aye Hanm ile Vehbi Ko'un annesi Fatma Hanm karde ocuklaryd.

Vesamet Hanm einden bu nedenle boanmt.5 Fatin Rd Zorlu da ei Emel Hanm'dan boanmak istiyordu. Ama, Fatin Rd'nn annesi Gzide Zorlu ve Emel'in anne ve babas Makbule Hanm ile Dr. Tevfk Rd Ara bu boanmaya kar kyorlard. "Bizim ailede boanma olmaz" diyorlard. Gerekten de ailelerinde boanma yoktu! rnein Babakan Adnan Menderes de soprano Ayhan Aydan'la ak yayor ve boanmak istiyordu, ama o da Berin Hanm'dan aynlamyordu. Hadi, Fatin Rd Zorlu gl annesine kar koyamyordu. Adnan Menderes kimsesizdi; o kimden korkup ekiniyor da boanamyordu. Oy kayb korkusu deil herhalde !.. Neden? Gerekten Evliyazadelerin evlenmelerine ve boanmalarna "akl erdirmek" zor... Berin Menderes'in, damatlar Fatin Rd Zorlu'nun milletvekili ve bakan olmasn istemesinin nedenini Vesamet Kutlu yle aklyor: Fatin bana "Benim karm benden ayrlmasn diye kkrtan Berin Hanm'dr. Eer Emel benden ayrlrsa, Adnan Bey de onu brakacakm gibi dnyor" derdi. (Emin laan, Tarihe Dlen Notlar, 2000, s. 51) Adnan Menderes'in tek ak soprano Ayhan Aydan deildi. Ondan nce yine "Muki" takma adl bir sopranoyla kaamaklar olmutu. Dnemin best-seller Kiralk Ruh romannn yazan Suzan Szen'le de ak yaad biliniyordu. Ei stanbul Emniyet Mdr Yardmcs Ferit Avni Szen'di. Babakan Menderes zel yaamnda, makam arabasna binip, gn nda sevgilisini ziyaret edebilecek kadar gz kara bir romantikti. Fatin Rd Zorlu ise, Emel Hanm'dan boanmayacak ama
5. Vesamet Kutlu, Emin laan'la yapt rportajda Fatin Rd Zorlu iin kocasndan boandn sylemesine ramen, Sevin Zorlu, Vesamet Hanm'n bykeli Orhan Eralp'le yaad ak nedeniyle boandn sylemektedir. Vesamet Hanm'la ilgili bir bilgi daha: Vesamet Hanm einin grevi nedeniyle Hindistan'da bulunduu dnemde, Hindistan'n efsanev isimlerinden Nehru'yla ak yaad dedikodular yaplmaktadr. Vesamet Hanm, Nehru'nun akna karlk vermediini sylemitir hep. 6. Ayhan Aydan'n adnn hep Adnan Menderes'le anlmas ne acdr. O, Atatrk'n adala ynelik en nemli projelerinden "mzik devrimi"nin ilk yldz sanatlarndan biriydi. Hitler'den kap Trkiye'ye gelen tiyatro ve opera ynetmeni Cari Ebert'in en beendii rencisiydi. Orkestra efi Hasan Ferit Alnar'la evliydi.

lnceye kadar Vesamet Hanm'la birlikte olacak kadar akna sadkt. Bir noktann altn izmem gerekiyor: bu kitapta kiilerin zel hayatlarndan kanmaya zen gsterdim. Ne kiilerin cinsel tercihleri ne de ak hayatlarn yazdm. Mahremiyete girmemeye altm... Biz tekrar siyas hayata dnelim... Fatin Rd Zorlu, k hzyla milletvekili seilip, kabineye girince DP grubu tarafndan "istenmeyen adam" oluverdi. Duygular karlklyd. Zorlu da DP'nin havasndan rahatszd. Giyimiyle, konumasyla, grgs ve tahsiliyle DP'liler arasnda yabanc gibiydi. DP Ar Milletvekili Kasm Kfrev, Zorlu'nun NATO temsilcilik grevinin milletvekili seildii iin sona ermesi gerektiini ileri

srd. Milletvekillii ile memurluk badamazd. stelik DP grubu Paris'teki temsilcilik binasnda sevgilisi Vesamet Kutlu'nun oturmasna sert tepki gsterdi. Zorlu, dedikodularn nne gemek iin, Paris'teki grevini brakt, doal olarak binay da boaltt. Fatin Rd Zorlu anlamt ki, DP grubunda tek dayana Babakan Adnan Menderes'ti. Menderes sabahlan Babakanlk'a yryerek gitmeyi srdryordu. Artk onun yry arkada, Dileri Bakan Kprl deil, Babakan Yardmcs Zorlu'ydu. Babakan Menderes bacana Zorlu'yu aslnda Dileri bakan yapmak istiyordu. Fuad Kprl'den artk memnun deildi. Kprl sakin, statik bir d politikadan yanayd. stelik akademisyendi. Oysa babakan, okumu yazm adamlan son dnemlerde hep kk grmeyi alkanlk haline getirmiti! Kprl, Yunanl gazetecilere, "Trkiye ile Yunanistan arasnda Kbns diye bir mesele yoktur" diyecek kadar soukkanl bir siyasetten yanayd. Ama bu tr soukkanl tavr, bata Babakan Menderes olmak zere baz DP'lilerin houna gitmiyordu. Kprl DP'nin kurucusuydu ve parti iinde kuvvetliydi. Babakan Menderes, Kprl'y Dileri'nden uzaklatnnaya cesaret edemiyordu. Fakat, Kprl'nn yetki alann snrlamay da ihmal etmiyordu. Zorlu'yu Dileri bakan yapamasa da, Devlet bakan ve babakan yardmcs olarak, d ekonomi ve Kbrs konusundaki ilikilerle onu grevlendirdi. Zorlu'nun Dileri'nden gelmesi ve Kbns ilikileriyle zel olarak onun grevlendirilmesi, Dileri Bakan Fuad Kprl'nn Zorlu'dan nefret etmesine neden oldu. Dileri'yle ilgili toplantlara artk Fatin Rd Zorlu da giriyordu. stelik, 1955 ylnn haziran ay banda, basndan gizlenerek yaplan zirve toplantsnda bir deil, iki Zorlu vard...

Zorlu kardeler
Zirve toplantsn yazmadan nce bir tespitte bulunmamz gerekiyor... Ana hatlarn Atatrk'n izdii Dr. Tevfik Rd Ara dnemindeki Trk d politikas Araplara ilgisizdi, ikili ilikilere ok nem verildii sylenemezdi; ancak Araplara ne dmanlk ne de sempati gsterilmiti. smet nn dneminde de bu tutumda bir deiiklik olmad. DP hkmeti, Souk Sava dneminde bu politikay deitirmeye karar verdi. Bu politik deiimin temelinde, kinci Dnya Sava'ndan gbela ayakta kalarak kurtulan ngiltere ve yeni dnyann "yldz" ABD vard. ngiltere, Souk Sava dneminde teki smrgeci devletlere kyasla daha uzak grl ve gereki bir politikay hayata geirdi. Bir gn kovulacam bildii smrgelerinden kp gitmeye balad ancak giderken de siyasal ve ekonomik karn srdrecek yaplanmalar kurmaya alt. DP hkmeti, Almanlarn elinden kan smrgelerin Franszlarn, ngilizlerin terk ettikleri topraklarn da ABD nfuzu altna gireceine inanyordu. Asya ve Afrika'daki bamszlk halk hareketlerini nemsemiyordu. Dileri'ne verilen talimat gerei Birlemi Milletler'de ABD

nasl oy kullanrsa aynen onlar gibi oy kullanlacakt. (Mahmut Dikerdem, Ortadou'da Devrim Yllar, 1977, s. 66) rnein bu tavr, Cezayir meselesinde Fransa'nn yannda yer alnarak hayata geirilmiti. Benzer b* durum Arap dnyas ile Trkiye'yi kar karya getirecekti... Msr, 1936 antlamasyla Svey Kanal'nda ngilizlerin asker s bulundurmasm kabul etmiti, ikinci Dnya Sava sonrasnda ingilizler, Msr'daki asker varlklarn uzun sre koruyamayacan anlayarak, Britanya hnparatorluu'nun can daman saylan Svey Kanal'nda mmkn olduu kadar uzun sre tutunmak amacyla birtakm tertiplere giriti. Bunlardan ilki 1951 ylnda "Ortadou Savunma Pakt" projesi eklinde ortaya kt, ingiltere
473

hkmeti, Amerika'nn, bu blgede Sovyet nfuzunun yaylmasna set ekecek her trl ittifaka ilgi duyacan biliyordu. te yandan, Svey Kanal'nn byk hissesini elinde tutan Fransa'nn da kanaln emin ellerde kalmasn istedii muhakkakt. u halde ingiltere'nin karlarn, iki Batl mttefiki ile Arap devletlerini iine alan bir asker pakt erevesi iinde savunmas daha gereki tutum olacakt. Blgenin asker bakmdan en gl devleti olmak sfatyla Trkiye de, byle bir paktn kurucular arasna girebilirdi. Amac, komnizm tehlikesine kar ortak bir savunma olarak aklanacak bu pakta, Ankara'nn hevesle katlaca umuluyordu. Nitekim yle oldu: Trkiye, Arap devletlerinin lideri durumundaki Msr'a bir "Ortadou Savunma Pakt" imzalamasn nermeyi dnd. Bylece "Araplara yaklama" politikas da ilk snavn vermi olacakt. Babakan Menderes, "Ortadou Savunma Pakt" taslan hazrlamak iin Arap devletleri nezdindeki Trk temsilcilerini gizlice Ankara'ya ard. te Zorlu kardelerin, Fatin Rd Zorlu ve Rfk Rd Zorlu'nun katld konferansn amac buydu. "Ortadou Elileri Konferans" 1955 hazirannda Ankara'da Bakanlar Kurulu salonunda ald. Toplantya Adnan Menderes bakanlk ediyordu. Sanda Kprl, solunda Zorlu yer almt. Masann evresinde kdem srasyla: Cidde Bykelisi Kemal Aziz Payman, Badat Bykelisi Fikret efik zdoanc, Beyrut Bykelisi Rfk Rd Zorlu, Amman Bykelisi Kadri Rizan, am Maslahatgzar ismail Sosyal ve Kahire Maslahatgzar Mahmut Dikerdem oturmutu. iin garip yan, toplant gizliydi gizli olmasna ama, yine toplantya katlanlar arasnda bulunan srail bykelisi efkati Istinyeli'nn ad, "duyarlarsa Araplar kzar" diye katlmclar arasnda resmen gsterilmemiti! Toplant gn Ankara'da, sonra iki gn de istanbul Florya'da Cumhurbakan Celal Bayar'n bakanlnda srd. Aslnda bir bakma bykeliler be gn boyunca bouna konumulard. nk Trkiye'nin Ortadou politikasna yn veren isim "l Tilkisi" ad verilen Irak Babakan Nuri Said'di! Fatin Rd Zorlu'nun da savunduu bu politikann z uydu: Bata ABD olmak zere Batl devletlerin istedii, Ortadou asker paktna Arap devletlerinin katlmasnn n koulu, Msr'n bu projeye kazandrlmasyd. nk Msr, Arap milliyetiliinin bayraktarln yapmaktayd. Msr'n ve onun yeni lideri Cemal

Abdnnsr'n taraftar olmayaca bir pakta Arap devletlerini girmeye zorlamak yararszd. Bilirler ki, byle bir pakta girerlerse Arap dnyasndaki prestijlerini yitirirler ve ihanetle sulanrlar. u halde ilk nce Msr' ikna etmek gerekiyordu. Msr yola girerse, teki Arap devletlerini pakta almak ok kolaylaacakt! Ama bu stratejiyi hayata geirmek zordu. nk, Nasr liderliinde 23 temmuz 1952'de gerekleen Msr devrimi, Arap dnyasnda yeni bir dnemi balatmt. "Mark'tan Marib'e kadar" tm Araplarn smrgecilerin elinden kurtulaca mjdeleniyordu. Yani, Nsr'n nclndeki Arap milliyetilii (Baas) Arap dnyasn ok etkilemiti. ABD ve ngiltere, Msr' da iine alan bir pakt kurarak bu rzgr Sovyetler Birlii aleyhine evirmek istiyordu. te tm bu stratejiyi hayata geirecek lkenin Trkiye olduu konusunda ABD ve ngiltere hemfikirdi. Trkiye bu grevi neden kabul etmiti ? DP hkmeti ekonomik kalknmann ABD'den gelecek dolarlarla mmkn olacan hesaplyordu. Yardm paras nasl gelecekti; bu "Ne kadar ok komnizm tehlikesi varsa o kadar ok para gelir" mantna dayanyordu! O halde ne yaptlar; sanatlar, retim yelerini ve birka iiyi yakalayp "byk tevkifat" diye gazetelere araf araf haber yaptrdlar. Komnizmi nlemenin tek yolu ABD dolaryd !.. Bir avu dolar iin Ankara, ABD Bykelilii'ne bomba atp, "Komnistler yapt" demekten bile geri durmad. Evet neydi hesap: yeni kurulacak pakta Msr' almak! Bu projenin Trkiye'deki en gl savunucusu Fatin Rd Zorlu'ydu. ABD-ngiliz patentli bu oyunun en gl oyuncusu Trkiye, Msr'la iyi ilikileri gerekletirmek iin kollan svad. nce, Fatin Rd Zorlu'nun aabeyi Beyrut Bykelisi Rfk Rd Zorlu Kahire bykeliliine atand. Hemen ardndan Ali Fuad Cebesoy'un bakanlnda bir "dostluk heyeti" Msr'a gnderildi. Heyette, Ahmed Emin Yalman, Ali Naci Karacan, Selim Ragp Eme, Mmtaz Faik Fenik ve Mithat Perin gibi Adnan Menderes'in dostu nl gazeteciler vard. Ancak gezi beklenildii gibi olmayacakt: Msr Enformasyon Bakan Binba Salah Salim'in, "srail Arap dnyasnn barna saplanm bir hanerdir, srail var olduka Araplar baka hibir tehlikeyi hesaba katmayacaktr. srail'i tanyan devletlerle dostluk kurmayacaktr. Trkiye de srail'le ilikide olduu srece Msr'n dostluunu kazanamayacaktr" demesi ortam gerdi. Trk gazeteciler geri durmad. Msr, Trkiye'nin Ortadou'daki neminin farknda deil miydi ? Komnizmin blgede yaylmasn nleyecek tek salam kalenin Trkiye olduunu bilmiyorlar myd? Yoksa Msr komnizmi tehlike olarak grmyor muydu? Msrl devlet adamlarnn yant basitti: "Bizi 7 500 km uzaklktaki 'komnizm tehlikesi' deil, Svey'teki tehdit daha ok ilgilendiriyor!" Sonuta, ne dostluk heyeti ne de Rfk Rd Zorlu'nun abalan Msr' pakta girmeye ikna edebildi. Trkiye ile Irak arasnda 24 ubat 1955'te imzalanan Badat Pakt'na, 4 nisanda ngiltere, 23 eyllde Pakistan ve 3 kasmda ran katld. ABD paktn gzlemci yesiydi.

Souk Sava Ortadou'yu stmaya balamt... ngiltere'nin Msr dnda Kbns'tan da, yeni dzenlemeler yaparak ekilmek istemesi bu kez Trkiye ile Yunanistan' kar karya getirdi... Ve bu gerginliin tam ortasnda Fatin Rd Zorlu vard!

Bir telgrafla balayan olaylar

Fatin Rd Zorlu, Kbns'tan sorumlu bakand. Bu nedenle nce Kbns sorunu zerine Dileri Bakanl'nda bir komisyon kurulmasn salad. Zorlu'nun bakanlndaki bu komisyonda, Genelkurmay kinci Bakan Orgeneral Rt Erdelhun, Dileri Genel Sekreteri Muharrem Nuri Birgi, Atina Bykelisi Settar ksel, Dileri genel mdrlerinden Orhan Eralp ve Mahmut Dikerdem vard.7 Komisyon Kbns sorununu inceleyecek ve hkmetin tutumunu saptayacakt. Zorlu'nun nemle zerinde durduu ve kendine temel ald balca iki konu vard. Bunlardan ilki Trkiye'nin Kbns zerinde en az Yunanistan kadar hak sahibi olduunu kantlamak ve bunu dnyaya duyurmak. kincisi, sorunlar zme kavuuncaya kadar Kbns Trklerine gerekli her trl yardmda bulunarak dayanma glerini artrmak. Kbns politikas konusunda Babakan Menderes-Babakan Yardmcs Zorlu ikilisi ile Dileri Bakan Kprl farkl dnyordu. Kprl meselenin neden bu kadar abartldn belki de hi anlamamt. Temelleri 1930'larda Atatrk ve Venizelos tarafndan atlan
T- Trk diplomasisinin onurlu ismi Mahmut Dikerdem, nl gazeted-yazar Mehmet Ali Birand'n daysdr.

Trk-Yunan dostluu, imzalanan Seyrisefain Antlamas'yla pekimi, bu antlamaya bal olarak on binlerce Yunan vatanda Trkiye'ye gelerek zellikle ticaret sektrnde almaya balamt. kinci Dnya Sava'ndan sonra her iki lkenin Bat ittifak ve dolaysyla NATO iinde yer almalar olumlu ilikilerin kklemesine neden olmutu. 1952'de Cumhurbakan Celal Bayar ve Yunanistan Kral Paulos'un karlkl ziyaretleri ilikileri pekitirmiti. stanbul'un fethinin 500. yldnmnn, Yunanllar gcendirmemek, Trk-Yunan dostluuna glge drmemek iin DP hkmeti tarafndan "det yerini bulsun" anlayyla kk bir trenle kutlanmak istenmesi, stanbul'da olaylara yol amt. Dkknlarn bayraklarla sslemeyen ve tatil yapmayan dkknlar saldrya uramt! Hrriyet gazetesi, stanbul'un fethini kutlamak isteyen niversite rencilerinin gsterilerini manetlerine tayordu. Hkmeti, "Trkiye'nin d politikasn Atina m idare ediyor?" diye topa tutuyordu! Bin yldr birlikte yaayan Trk ve Yunan halklar birdenbire "geleneksel dman" oluvereceklerdi! Kltrleri birbirine bu kadar benzeyen iki halk neden "ezel ve ebed dman" yaplvermiti? Neden?.. Her iki lke arasnda srekli gerilen ipin ucunu kimler tutuyordu? Ve ipin gerilmesiyle srail'in kurulmas arasnda doru bir iliki var myd?8 Akdeniz'in kalbinde bulunan Kbrs, stratejik neme sahipti. Yunanistan Kbrs'n kendisine verilmesini istiyordu, Trkiye ise adann kendisine ait olduunu ileri sryordu. ngilizlerin

amac ise Trkiye ile Yunanistan' kar karya getirerek zaman kazanmakt. ngiltere l konferans arsnda bulundu. Konferans 29 austos 1955'te Londra'da Lancaster House'da toplanacakt. Konferans grnte Dou Akdeniz'in gvenliini ilgilendiren tm sorunlar grmek iin toplanyordu. Ancak her lke de esas konunun Kbrs zerine odaklanacan biliyorlard. Trk kamuoyu bu sorunu ulusal bir dava olarak benimsedi. Yurdun her kesinde zellikle genlik ayaktayd. Yryler, gsteriler yaplyordu. Benzer gsteriler Atina'da da dzenleniyordu.
8. Farkl okuma notlan ve sorular: I) XVI. yzylda Osmanllar Kbrs' fethetmeleri ile Saray'daki Yahudi arl arasnda doru bir iliki var mdr? 2) Prof. Avram Galanti'ye gre Kbrs' alan Padiah II. Selim, Yahudi Nassi'ye neden "Seni Kbrs'a kral yapacam" dedi. 3) Kbrs alndnda adaya yerletirilen Yahudi says katr? Neden byk ounluk Larnaka ve Limasol'dadr ? 4) Sokullu Mehmed Paa Kbrs'n Yahudi krall olmasn neden nlemitir? 5) XX. yzyln banda Siyonistlerin "Kenan lkesi"ni kurmay dndkleri yerler arasnda Kbrs var mdr?

Londra Konferans ncesi Babakan Menderes 27 temmuz 1955'te kabinede deiiklik yapt: Kprl babakan yardmclna, Fatin Rd Zorlu ise Dileri bakanlna getirildi. Ardndan Trk hkmeti Yunanistan'a sert bir nota vererek, Kbrs'la ilgili tahrik ve kkrtmalara son vermesini istedi. Babakan Menderes, gerekirse Trk askerinin adaya kabileceini ima eden aklama yapt; Kbrs'taki Trk toplumunu mahall makamlar koruyamazsa Trkiye'nin koruyacan syledi. Ve Londra Konferans bu gergin havada topland. Trkiye'nin gz kula Londra'dayd. Londra'ya giden heyetin banda Dileri Bakan Zorlu vard. Ayrca heyette Mill Savunma Bakan Edhem Menderes, Dileri Genel Sekreteri Muharrem Nuri Birgi, Londra bykeliliinden Bonn'a yeni atanan Suat Hayri rgpl gibi isimler bulunuyordu. Konferansa katlan lkenin de grleri birbirinden ok farklyd. ngiltere, Kbrs'ta l bir asker ynetimi savunuyordu. Yunanistan ada halknn geleceini kendisinin belirleyebileceini belirtiyordu. Trkiye ise, "Statko bozulacaksa Kbrs Trkiye'ye katlmaldr" tezini ileri sryordu. Londra Konferans'nda beklenildii gibi bir sonu kmayaca belli olmutu. Trk heyeti konferansa yeni bir neri getirmek istedi: acaba Kbrs sorununun bir sre dondurulmas iin be yllk bir moratoryum uygulanabilir miydi? Yani her lke de Kbrs meselesini be yl sreyle milletleraras bir anlamazlk konusu yapmaktan karacak ve bu sre ierisinde Kbrs'n hukuk statsnde herhangi bir deiiklik isteinde bulunmayacakt. Dileri Bakan Zorlu bu neriyi Ankara'ya bildirip Babakan Menderes'in onaym almak istedi. Menderes olumsuz cevap verdi; "Kbrs meselesini erteleme giriimi bizden gelmemeli" dedi. Konferansn ikinci tur grmeleri balad. Zorlu gelimeleri telefonla Ankara'ya bildiriyordu. 6 eyll akam Zorlu, Londra Bykelilii'nde Trk heyetini toplad. Ankara'y telefonla arayp ertesi gn Lancaster House'da grlmeye balanacak "ortak bildiri metni" zerinde Babakan Menderes'ten talimat almak istedi. Zorlu o gece Babakan Menderes'e ulamakta zorland. Babakan' ancak Haydarpaa Gan'nda bulabildi. Menderes'le konumaya balayan Zorlu'nun rengi deiti... 6 eyll gn saat 21.00 sularnda stanbul'da olaylar kmt.

Bata Rumlar- olmak zere aznlklarn ev ve dkknlarna saldrlar yaplyordu. Babakan Menderes, Zorlu'ya, "Londra'da artk
478

ne aryorsunuz? Hemen geri gelin!" emrini verdi. Zorlu Babakan Menderes'le yapt telefon konumasndan sonra BBC Radyosu'nu dinlemeye balad. Heyetteki herkesin yz sararmt... 73 kilise, 8 ayazma, 1 havra, 2 manastr, 4 340 dkkn, 110 otel ve restoran, 27 eczane, 21 fabrika, 3 Rum gazetesi, 5 Rum kulb, 2 600 ev, 52 Rum okulu ve 8 Ermeni okulu tahrip ya da yama edilmiti. Balkl Rum Kilisesi'nin papaz Hrisantos Mandas olaylar srasnda ldrlmt. Olaylar srasnda Yahudilere ynelik pek fazla saldn olmamt; arlk Rum ev ve iyerlerine ynelikti. Sanki "bir g" Rumlara ait yerlere "gamal ha" izmiti; stanbul'un varolarndan kent merkezine gelenler direk bu yerlere ynelmiti!.. Ama sonuta sulu da bulunmutu (!): poliste kayd bulunan Aziz Nesin, Kemal Tahir, Hasan zzettin Dinamo gibi krk solcu hemen gzaltna alnd!.. Bu arada TBMM olaanst topland. Genel kurulda sz alan DP stanbul Milletvekili Aleksandros Hacopulos, "Hadiselerin tarz cereyan (olu biimi) tertip olduunu aka ortaya koymaktadr" dedikten sonra kolluk kuvvetlerinin olaylar srasnda gsterdii kaytszla dikkat ekti. Hkmet adna konuan Babakan Yardmcs Fuad Kprl'nn konumas genel kurul iin tam bir srpriz oldu: "Bu hadiseden hkmet evvelce haberdard. Ona gre baz tertibat da almt. Fakat bu hadisenin gn ve saati muayyen deildi ve bu btn gayretlere ramen adeta bir baskn eklinde ve her tarafta birden ortaya kmtr." Fuad Kprl aslnda byle konuarak "gaf yapmyordu. Ortalkta Dileri Bakan Zorlu'nun, Babakan Menderes'e ektii bir telgraftan sz ediliyordu. Bu telgrafta Zorlu'nun, "Trkiye'nin Kbrs konusunda ne kadar kararl olduunun ve taleplerinde ne dereceye kadar srar edeceinin dnyaya ispat edilmesini" istedii yazlyd!.. Babakan Menderes, telgrafn gereini yerine getirmiti !9 Gazeteci-yazar Fatih Gllapolu, Genelkurmay zel Harp Dairesi'nde bakanlk da yapan Emekli Orgeneral Sabri Yirmibeolu'yla
9. Hikmet Bil, "Kbrs Trk'tr Dernei"nin bakanyd. Kbrs Olay ve yz adl kitabnda, olaylardan bir gn nce Babakan Menderes'in kendisini arayarak, Florya'ya davet ettiini ve burada neler konutuklarn yazd. Grmelerinde Babakan Menderes, Londra'da bulunan Fatin Rd Zorlu'nun zor durumda olduunu ve bir eyler yaplmas gerektiini belirten ifre gnderdiini sylemiti. O gece orada Celal Bayar, ileri Bakan Namk Gedik, Emniyet Genel Mdr Edhem Yetkiner gibi isimler vard!

yapt grmede tarihe geecek u cmleleri ortaya kard:

6-7 Eyll de bir zel Harp iiydi. Ve muhteem bir rgtlenmeydi. Amaca da ulat. (...) Sorarm size, bu muhteem bir rgtlenme deil miydi ? (Tankstz Topsuz Harekt, 1991, s. 104)

6-7 Eyll Olaylar bugn artk bir muamma deildir. Trkiye, kamuoyunun Kbrs konusunda ne kadar hassas olduunu dnyaya duyurmak isterken, "kantarn topuzunu iyi ayarlayamamt" o kadar!..

"En uzun boylu... Fatin Rd Zorlu..."

6-7 Eyll Olaylar DP grubunda sarsntl atlatld.

Ardndan baz DP milletvekillerinin, ceza yasasna "ispat hakknn konmasn istemesi partiyi paralama noktasna kadar getirecekti. Yasa tasarsn isteyenler, son dnemde DP iinde birok kiinin suiistimal yaptn iddia ediyor ve bunun nne geilmesini istiyordu. Fakat bu yasa teklifinin yaplmasnn ncelikli nedeni, Devlet Bakan Mkerrem Sarol'un bakanln yapt Etiler Kooperatif'nin demir, imento gibi malzemeleri devleti zarara uratarak ald iddiasyd. Her ye normal evlerde otururken, Bakan Sarol'un havuzlu, ilgin mimarli byk bir malikneye sahip olmasnn altnda yatan da bu demir imento yolsuzluuydu! "spat hakk"nn Bakan Sarol'un "kellesini" almaya ynelik olduunu dnen ve eer buna izin verirse arkasnn geleceini hesap eden Babakan Adnan Menderes yasa teklifine kar kt. Ama parti grubundaki olaylarn nne geemedi. Grup bastrd, Devlet Bakan Sarol istifa etmek zorunda kald. Menderes zor dununda kalmt. nk 15 ekimde DP'nin drdnc byk kongresi vard. Ve partinin nemli isimleri "ispatlar" arasndayd. Genel bakanln tehlikeye drmek istemeyen Menderes, kongre gn "ispatlardan" Fevzi Ltf Karaosmanolu, Ekrem Hayri stnda. Ziyad Ebzziya gibi dokuz milletvekilinin partiden atlmasn salad. Bunun zerine Turan Gne, Fethi elikba, brahim ktem gibi on DP'li milletvekili de istifa etti. Adnan Menderes kongreden bir kez daha genel bakan olarak kt. Ancak DP atrdyordu... Grnen neden "ispat hakk"yd. Oysa daha derinde yatan neden bambakayd: 1955te ekonomide baz zorluklar ortaya kmt. D borlar giderek artyordu. "Borlanabildiimiz kadar borlanalm, nasl olsa Amerika der" anlay iflas etmiti. Dviz gelmiyordu. MF'nin kontrol ve basks artmaya balamt. Dnya Bankas kredi konusunda artk zorluklar karyordu. thalat kslmt. Kredi ve hele dviz talepleri karlanamyordu. Babakan Menderes, Fatin Rd Zorlu, Hasan Polatkan ve Stk Yrcah'y, kiilerin ve irketlerin ihtiyacna gre dviz veren "Dviz Komitesi"ne ye yapmt. Dviz Komitesi'nin ba dertteydi. stekleri yerine gelmeyenler ortal kartryor, iftiralar, dedikodular gerekle kartrlyordu. Parti iinden de hkmete eletiriler gelmeye balamt. rnein, Babakan Menderes'in halas Sacide Hanm'in olu DP milletvekili Kenan Akmanlar bile, arkadayla birlikte, hkmetin ekonomik siyasetini eletiren bir rapor hazrlamt. Ve bir gn hi beklenmedik bir olay oldu... Kalay skntsndan dolay beyazpeynir iin teneke bulunamaynn Dileri Bakan Fatin Rd Zorlu'nun istifasna yol aacan kim bilebilirdi. Zorlu siyas hayatnn en gl snavn kasm aynn son gnlerinde yaayacakt. 22 kasmda toplanan DP grubu, izlenen ekonomik politikalarla ilgili Meclis'te gensoru almas nergesini kabul etti. Babakan Menderes resm bir gezi iin gittii Badat'ta parti grubunun kararn alnca fena halde kzd. "syan" kolayca bastracan dnyordu. Bir hafta sonra, 29 kasmda gensoruyu bir kez daha grmek zere toplanan DP grubunda yaananlar kimse nceden

tahmin edemezdi... Krsye nce hkmetin ekonomik politikalarm savunmak iin Ticaret ve Ekonomi Bakan Stk Yrcal kt. DP grubu, Yrcal krsye kar kmaz "stifa... stifa..." diye barmaya balad. Bakan Yrcal, "Mademki memnun deilsiniz, istifa ediyorum!.." deyince grupla birlikte Babakan Menderes de ard. Ama ok yaydan kmt... Grup bu kez Maliye Bakan Hasan Polatkan' krsye davet etti. Ve o da daha birka sz syleyemeden, grubun "stifa... stifa..." sloganlarna kzarak, sinirlenip istifasn aklad. DP grubu Roma mparatorluumun arenalarna dnmt. Milletvekilleri bakanlar krsye aryor ve lm emrini veriyorlard. Fatin Rd Zorlu srann kendisine geleceini hesap etti. Ak1 S I

rabas ve ayn zamanda zel kalem mdr Bykeli Ziya Tepedelen'e 10 telefon ederek, kendisine derhal Trkiye'nin ekonomisiyle ilgili tm son bilgileri, istatistikleri vermesini istedi. Zorlu i politikadan bu kadar uzakt. Milletvekillerini ikna edeceini dnyordu. Kendisi iin hazrlanan sonu hl gremiyordu. Dilei'nin gen diplomatlarndan Semih Gnver ve Kmran nan11 tarafndan getirilen dosyalara bakarak alelacele bir konuma hazrlamaya balad. DP grubu, "En uzun boylu... Fatin Rd Zorlu..." diye tempo tutmaya balad. Zorlu, giyotine gider gibi, masa zerindeki notlan yanna alp krsye kt. "Arkadalar" diye sze girdi. Grup, "stifa... stifa..." diye bararak yant verdi. Bir kez daha konumay denedi: "Arkadalar, Trkiye'nin ekonomisi..." "stifa" sesleri dinmiyordu. Zorlu krsde biraz bekledi. Sesler azalmyor, srekli artyordu. "Peki" dedi, "istifa ediyorum." Ama DP grubu Zorlu'nun sadece Dileri Bakanl'ndan deil Dviz Komitesi gibi dier grevlerinden de istifasn istiyordu. "Hepsinden... Hepsinden..." diye barmaya baladlar. Zorlu tekrar krsye kp, "Btn grevlerimden istifa ediyorum" dedi. Krsden indi, eyalarn toplamak iin TBMM'den ayrlp Dileri Bakanl'na gitti. Yakn arkadalar diplomatlar, makam odasn doldurdular. Her kafadan bir ses kyordu. "Ne olduunu anlamadm; neden istifa ettiimi de; babakann bizi neden savunmadn da bilemiyorum" dedi. Daha ilk gnlerden itibaren Demokrat, Parti Meclis Grubu Zorlu'dan holanmamt. Zorlu da milletvekillerine kendisini sevdirecek herhangi bir gayret sarf etmiyordu. Sarf el meye vakti yoktu, vakti olsa bile bunu beceremezdi. Parti arkadalar arasnda, hali tavr, giyinii, konuu, V harflerini telaffuz edemeyii, kimseyi takmay, krc davranlaryla sanki uzaydan gelmi bir yaratk gibiydi. (Semih Gnver, Fatin Rt Zorlu'nun yks, 1985, s. 51)
10. Dileri Bakan Fatin Rd Zorlu'nun zel kalem mdr Ziya Tepedelen de Evliyazade ailesinin bir ferdiydi. Glsm Evliyazade'nin torununun kz Leyla'nn ilk eiydi. I948'de evlendiler 1969'da boandlar. Bu evlilikten do|an Kenan Tepedelen de diplomatt l r- Osmanl'nn nl vezirlerinden Tepedelenli Ali Paa'nn soyundandrlar. CHP'li Kemal Dervi, Hrriyet gazetesine verdii rportajnda (25 haziran 2001) anneanne tarafndan Tepedelenli Ali Paa'nn akrabas olduunu sylemitir, yani akrabalklar szkonusudr! ' I - Trk siyasetinin tannm isimlerinden Kmran nan, o yllarda Babakan Adnan Menderes'in olu Yksel Menderes'in en yakn arkadayd. Evliyazadeler, 27 Mays '960 asker mdahalesinden sonra, bu dostluun "kariyerime zarar gelmesin" diye

Krnran inan tarafndan bozulduunu sylyor.

Fatin Rd Zorlu'nun Dileri bakanl drt buuk ay srmt... Zorlu Dileri'nde zel eyalarn toplarken, DP grubundaki hareketlilik sryordu. Son olarak Babakan Menderes, grubu yattrmak iin krsye kt; "simleri suiistimallere kansan tm bakanlarn istifasn istiyorum" dedi. Milletvekilleri babakan alklamaya balad. Menderes ayrca kendisi iin gvenoyu istedi. Sonra ne oldu dersiniz: sadece bakann deil, hkmetin tm bakanlarnn istifasn isteyen DP grubu, kabinenin ba babakana gvenoyu verdi! Menderes teekkr konumasnda, "Aslanlar gibi insanlarsnz, siz isterseniz hilafeti bile geri getirirsiniz!.." dedi. Babakan Menderes 8 aralkta yeni hkmeti kurdu. "adei itibar" edilerek Fuad Kprl tekrar Dileri bakanlna getirildi. "Halefi" Fatin Rd Zorlu ise kabine dnda kald! Dileri'nde "Fuadclar" sevinli, "Fatinciler" zgnd...

Evliyazadelerin dargn damatlar

Fatin Rd Zorlu kzgnd. Babakan Menderes'in kendisini DP grubunun nne yem olarak attn dnyordu. Halbuki Babakan Menderes'le hi ihtilafa dmemiti. Her icraatmda ondan talimat almt. ok almt. siyasete kurban edildiini dnyordu. Menderes'e ksknd. Okul arkada, Bykeli Settar ksel'in Ankara Yeniehir'deki kk dairesine adeta snmt. Ouz Gkmen, Muharrem Nuri Birgi, Melih Esenbel ve bacana Ziya Tepedelen gibi yakn dostlar dnda kimseyle konumuyordu. Arkadalaryla bri oynayarak oyalanyordu. Ne o Menderes'i aryordu ne de Menderes onu!.. Fatin Rd Zorlu Ankara siyas kulislerinde grnmyordu ama DP grubu onu hi de unutmu grnmyordu. 11 ocak 1956'da DP grubu TBMM'ye verdii nergede, Zorlu, Yrcal ve Polatkan hakknda nfuz ticareti ve suiistimal iddialaryla ilgili olarak Meclis soruturmas almasn istedi. DP grubunun kaynamas durmuyordu. Babakan Menderes grubunu kontrol altna almakta zorlanyordu. DP'den ayrlanlar, 20 aralk 1955'te, siyas alanda liberal, ekonomik alanda ise devleti Hrriyet Partisi'ni kurdular. Partinin genel bakan Fevzi Ltfi Karaosmanolu'ydu. Bu partiye DP'den milletvekili aknn bir trl nne geilemiyordu. Fatin Rd Zorlu siyasetten usanm gibiydi. Aslnda bkknlnn nedeni biraz da korkuydu. Bir gn Babakan Menderes'e haber gnderdi. Siyasetten ayrlmay ve mesleine dnmek istediini bildirdi. Babakan Menderes, bacanann isteine armakla birlikte, ona Bern bykeliliini teklif etti. Zorlu iin svire hkmetinden agreman bile istenildi. te o srada devreye Evliyazadelerin kadnlar girdi... Fatin Rd Zorlu'nun ei Emel Zorlu o dnemde Berin Menderes'in en yaknndaki isimdi. Kz Sevin'in okulu ve Vesamet Hanm meselesi yznden Paris'te yayordu. Ama bu hemen her gn Berin Hanmla telefonda konumalarna engel deildi. Her gn telefonlayorlard.

ki kuzen srdat. Anneleri Naciye Hanm ile Makbule Hanm nasl birbirlerinden ayrlmaz ikiliyse, kzlar da yleydi. Emel Zorlu Ankara'ya geldiinde davetlere, alverie birlikte gidiyorlard. Bazen de falcya. Bu ikiliye zmir'den gelen Doktor Nzm'n kz Sevin'in de katld oluyordu. Sevin'in evliliinde de problem vard. lk ocuu Tlin sakat domutu. kinci ocuk ise l dnyaya gelmiti. Ei Cemil Atalay, "kusuru" einde aryordu. Kimsenin aklna gelmiyordu, akraba evlilii yaptklar! Berin Hanm'm safrakesesinden rahatszl vard. ocukluundan beri bakcln yapan Didar Kalfa artk ok yalanmt. Zaten Didar Kalfa kendine bile zor bakyordu ve bir yl sonra da vefat etti... Berin'in zor anlarnda yannda mutlaka Emel oluyordu artk. Emel Hanm ayn zamanda Mendereslerin ocuklaryla arkada gibiydi. Birlikte sinemaya gitmeye baylyorlard. ocuklan Yksel Menderes ile Sevin Zorlu yapk karde gibiydiler, her yere birlikte giderlerdi. ocukluklarndan beri tercihleri Ulus'taki Yeni Sinema'yd. Ak mavi kadife koltuklarn olduu locay tercih ediyorlard hep. Yksel Menderes, genliinde her gittii film biletinin arkasn a, barol oyuncularnn adn ve sinemaya gittii tarihi yazard. O biletlerin koleksiyonunu yapard. Bir de pul koleksiyonu vard. Days Samim Yemiiba ve Dr. Tevfik Rd Ara bu konuda en byk iki yardmcsyd. Yani Menderesler ile Zorlular birbirlerine ok yaknd... Evliyazadelerin kadnlar Berin, Emel, Naciye ve Makbule ile Gzide Zorlu iki dargn damad bartrmak iin kollan svadlar. Fatin Rd Zorlu'ya sabretmesi gerekliini, siyasetten kopmasnn doru olmayacan ve yaknda Dileri bakanlna tekrar getirileceine ikna ettiler. Zorlu bu uyanlardan etkilendi. Aynca Bern gibi etkisiz bir yerde bykelilik yapp yapmama tercihi kafasn kantrmt. Evliyazade kadmlan ayn zamanda Babakan Menderes'i de etki altna aldlar: "Partide gvenecein ka kii var; grup giderek Bayar'n etkisine giriyor; altn oyuyorlar; yalnzlatnldnn farknda deil misin ?" Ve sonuta kadnlar kazand; bir akam yemeinde Adnan Menderes ile Fatin Rd Zorlu yan yana getirildi. Aile iinde yenen yemek buzlan eritmeye yetmiti... Fatin Rd Zorlu, Bern'e bykeli olarak gitmedi ama bir Evliyazade bykeli oldu. Naciye Evliyazade'nin olu Samim, teyzesinin kocas Dr. Tevfik Rd Ara sayesinde Dileri'ne girmiti. dar memurlukla balayp Paris, Berlin ve Cidde'de grev yaptktan sonra 1947'de merkeze alnmt. DP hkmetinin ilk dneminde protokol genel mdr olan Samim Bey'in yeni grevi Viyana bykeliliiydi!.. Dileri Bakanl'ndaki bir dier Evliyazade ise Yksel Menderes'ti. Giri snavn zorbela verebilmiti... Daha henz memur

adayyd.

Zorlu'nun ekibi i banda

Babakan Adnan Menderes'le baran Fatin Rd Zorlu siyas yaamnda deiiklikler yapmaya balad. 20 haziran 1955'le TBMM Soruturma Komitesi, Zorlu, Polatkan ve Yrcal hakknda susuz olduklar kararn verdi. Ayn gn Pliad Kprl Dileri bakanlndan ekildiini aklad.
Kprl ailesi ile DP'nin yollan ayrlyordu- Babasndan bir ay

nce de Orhan Kprl DP stanbul l bakanlndan ayrlmt... Bu gelimeler zerine Zorlu Yeniehir'deki eninden TBMM'ye gitmeye balad. Artk milletvekilleriyle sohbet ediyor, onlarn desteini kazanmak iin aba harcyordu. Dileri bakanlna Edhem Menderes veklet ediyordu. Ama ipler tekrar Zorlu'nun eline gemiti. Melih Esenbel genel sekreterlie; 12 Muharrem Nuri Birgi Londra bykeliliine; Ouz Gkmen Ticaret Dairesi genel mdrlne; Semih Gnver Milletleraras Ekonomik ler Dairesi mdrlne; Hasan Esad Ik13 ktisad ler, Zeki Kuneralp14 Siyas ler, Hveyda Mayatepek 15 NATO ve Hseyin Dani Tunalgil16 dar ler genel sekreter yardmclna atand. Dileri'nde artk "Fatincilerin" yz glyordu... O gnlerde ABD, Trkiye ekonomisini mercek altna almt. Verdii kredilerin iyi kullanlmadn dnyordu. stelik hkmetin ekonomi politikalarndan ikyetler srekli artyordu. Amerika, ekonomi uzman Clarence Randall bakanlndaki bir heyeti Trkiye'ye gnderdi. Randall'a yardmc olmak iin, eitli bakanlklardan istenilen bilgilerin toplanmas amacyla bir koordinasyon komitesi kuruldu. Babakan Menderes bu komitenin bana Fatin Rd Zorlu'yu getirdi. Zorlu'nun bu yeni grevi, Maliye Bakam Nedim kmen'i ileden kard. Zorlu, Babakan Menderes'e Maliye Bakan kmen'in sabotaj yapt ikyetinde bulundu. Babakan Menderes zaten Bakan kmen'e hep "Bayar'n adam" gzyle bakm, Meclis'te 1956 btesi zerine yapt konumada bir nceki h12. Melih Esenbel 1967-1979 yllar arasnda Washington bykelilii yapt. Bir ara Sadi Irmak hkmetinde (1974-1975) Dileri bakanyken bile elilik grevinden ayrlmad. Liseyi bir ara, Nzm Hikmet'in dedesi Hasan Enver Paa'nn Erenky'de at Enver Paa Lisesi'nde okudu, sonra Galatasaray'a geti. 13. ngilizlerin evine baskn yaparak pijamalarn deitirmesine bile frsat vermeden Malta'ya srgne gtrdkleri gz doktoru ittihat Esad Paa'nn oludur. Hasan Esad Ik I965'te Dileri bakanl, 1974, 1977 ve I978'de kez Mill Savunma bakanl yapt. Gazeteci-yazar Hfz Topuz'la teyze ocuklardrlar. Eniteleri, drdnc ve beinci dnemlerde CHP milletvekili olarak Meclis'e giren Prof. Dr. Vasfi Raid Sevi'dir. 14. Zeki Kuneralp. Ulusal Kurtulu Sava'na kar kt iin lin edilerek ldrlen, ngiliz ibirlikisi Hrriyet ve itilaf Frkas'nn nde gelen ismi gazeteci Ali Kemal'in oludur. Zeki Kuneralp, Madrid bykelilii srasnda 2 haziran I978'de elilik makam otomobilinin ASALA militanlar tarafndan silahla taranmas sonucu ei Necla Kuneralp ''e bacana emekli bykeli Beir Balcolu'nu kaybetti. Zeki Kuneralp'in oullar Selim ve Sinan Kuneralp de diplomatt. '5. Hveyda Mayatepek, Enver Paa-Naciye Sultan iftinin kz Trkn'la evliydi. Trkan Mayatepek Ankara'da baz okullarda kimya retmenlii de yapt. Trkn Hanm'n kardei Enver Paa srgndeyken Berlin'de doan Ali Enver I 939da zel afia Trki^e ye geldi ve Trk Hava Kuvvetleri'ne katld. Ancak istifa etti. ngiltere'de sava uak lar mn deneme pilotu oldu. Avustralya'da eiyle birlikte kt bir tatilde, arabasnn ss z "'r yerde bozulmas sonucu alktan ld. Yaplan otopside lmeden nce ot yedik l e r i anlald. Bu lm esrarn hl korumaktadr! ' Hseyin Dani Tunnlgil terre kurban giden ilk Trk bykelisidir. Viyana bykelilii srasnda 22 ekim l97S'te ASALA tarafndan ehit edildi

kmeti eletirmesi tepkisini ekmiti. Ayrca Kprl'yle ittifak iinde olmasndan da rahatszlk duyuyordu. Sonuta Babakan Menderes arln Zorlu'dan yana kulland. Maliye Bakan kmen 22 austos 1956'da istifa etti. istifasyla ilgili basna hibir aklama yapmad. Trkiye i politikaya younlat o gnlerde, dnyann gndeminde iki olay vard: 23 ekim 1956'da Macaristan'da i sava kt; isyan bastrmak iin Macar hkmeti tarafndan lkeye arlan Sovyetler Birlii Kzlordusu protestolarla karlat. Bir gn sonra, srail Msr'a ani bir saldn balatt. ngiltere ve Fransa srail'e destek verdiklerini akladlar. Sovyetler Birlii srail'e asker destek veren ngiltere ve Fransa'y uyard; ABD de Sovyetler Birlii'nin ie karmamasn istedi. Dnya gerilmiti... Ve iin garip yan Trk basn Macaristan i savan bytyor, srail igalini grmezlikten geliyordu: "Bugn 18. gn, kahraman Macar milleti hl arpyor!" (Cumhuriyet, 9 kasm 1956) Milliyet gazetesi, "Kahraman Macar milletine yardm kampanyas" amt! Trkiye'nin Macaristan olaylar konusunda tavr netti, ama srail'in Msr'a saldrmasna nasl tepki vereceine bir trl karar veremiyordu. 17 kasm 1956'da Fatin Rd Zorlu, Bangkok'taki (Tayland) parlamentolar aras konferansta yapt konumada, Trkiye'nin Msr halkyla aralarnda tarihsel, manev ve din balar olduunu ve byle bir saldrdan Trk halknn znt duyduunu bildirirken, BM kararlar dorultusunda ngiltere ve Fransa'nn srail'in yannda olmasn da takdir ettiini syledi! DP anakkale Milletvekili Zorlu konumasnn sonunda konferans divanna, "Macaristan'n bamszl uruna kanlarn dkenlerin hatras iin bir dakika sayg duruunda bunulmasn" talep etti! Ayn gnlerde Babakan Menderes Badat'ta, Irak, ran ve Pakistan'n katlaca Badat Pakt toplantsna katld. Msr'la tarihsel balan olan bu lkeler srail'i knamakla yetindiler. Trkiye srail'deki elisi evkat stinyeli'yi, srail de Trkiye'nin basks sonucu Ankara elisi Maurice Fisher'i geri ard. Artk ilikiler maslahatgzar seviyesinde yrtlecekti. srail'in hava saldns karsnda Bat'dan umduunu bulamayan Msr ve Suriye, Sovyetler Birlii'ne daha da yaknlat. Ortadou'da sava canlan alyordu. ABD 5 ocak 1957'de, "Ortadou'yu komnizme kar savunmak amacyla" Eisenhower Doktrini olarak bilinen resm siyasetini aklad. Buna gre ABD, ekonomik ve asker yardm ve hatta lkelerine asker karma yaplmasn isteyen Ortadou devletlerine bu yardmlan karlamaya hazr olduunu bildirdi. Sovyetler Birlii'nin Macaristan'a giriini protesto eden Trk basn, istenildiinde ABD ordusunu Anadolu'ya arabilecek Eisenhower Doktrini'ni alklarla karlad. Bu arada Sovyetler Birlii'nde, Stalin'in lmnden sonra toplanan Komnist Parti'nin XX. kongresi gemiin zeletirisini yaparak yeni d politikalar belirledi. Bu erevede Trkiye'yle ekonomik anlamda yaknlama salayabilecek yeni neriler yapt.

rnein Emlak Bankas'na ve Petrol Ofsi'ne ek sermaye talebinde bulundu. Baz mallarn ihrac iin kredi verilebileceini syledi. Trk hkmeti kendisine uzatlan bu "zeytin dal"na kaytsz deildi. Ancak Suriye'de Baas yanls subaylann darbeyle iktidara gelmeleri ve Sovyetler Birlii'nin ihtilale destek vermesi, TrkiyeSSCB ilikilerini yine soutmaya yetti. Trkiye, Sovyetlerin Suriye araclyla Ortadou'ya yerleeceini dnyordu!17 ABD Bakan Eisenhower, Babakan Menderes'e gnderdii mesajda, Suriye'den gelecek olas bir saldn karsnda, Trkiye'ye her trl yardma hazr olduklarm bildirdi. Bu gergin gnlerde Fatin Rd Zorlu, 28 temmuz 1957'de Devlet bakanlna getirildi. Yirmi aydr kabine dndayd. Ve 7 eyll 1957'de Fuad Kprl DP'den ayrldn aklad: "Programndan aynlm, eski hviyetini tamamen deitirmi olan bugnk DP'den ekiliyorum. Demokrasi nizamna iman etmi btn Trk vatandalarnn aralanndaki her trl ihtilaflar bir tarafa atarak bu gaye (Menderes'i devirme [S. Y.]) urunda ibirlii yapmalan bir vatan borcudur." Trkiye ite ve dta youn siyasal ve ekonomik sorunlarla baa kmaya hazrlanrken, Babakan Menderes normalde 1958 ilkbaharnda yaplacak genel seimlerin 27 ekim 1957'de yaplacan aklad. Ardndan seim yasasn deitirdi. Ama partilerin ittifak yapmasn nlemekti. Aynca yasaya konan bir maddeyle alt ay n'7. Komplo teorisine katkda bulunacak kkrtc sorular: Sovyetler Birlii'nin Arap dnyasn destekleyen bir politika takip etmesiyle, Trkiye'de baz "sosyalist" evrelerin o dnemdeki SSCB'nin XX. kongre kararlarn eletirip, yerin dibine sokmas arasnda nasl bir iliki vardr? Baz sosyalist Sabetayistlerin hareketten kopmalarna ya da SSCB kart olmalarna bu lkenin Arap yanls politikalar neden olmu olabilir mi ? New York ve Paris "patentli" SSCB kart hareketi rgtleyen 1968 kuandaki isim'erin hemen hepsinin Sabetayist olmas tesadf mdr ve sonra da ounun dnek olmas? Dedim ya bunlar kkrtc sorular!..

ce partisinden ayrlan bir kimse baka partiden aday olamayacakt. Bu yasa maddesi basnda "Kprl Maddesi" olarak anld. Ve 27 ekim 1957 seimini DP kazand. Ama buruktular. 2 mays 1954 genel seiminde yzde 58,4 orannda oy almlard yl sonra bu oran yzde 47,7'ye dmt. CHP oylarn artrmt. Yzde 35,1'den yzde 40,8'e karmt 27 ekim seiminde Cumhuriyeti Millet Partisi yzde 7,1 Hrriyet Partisi yzde 3,8 ve bamszlar yzde 0,1 orannda oy aldlar. DP'nin buruk olmasnn nedeni sadece oylanndaki d deildi. Muhalefet partileri toplam oylarn yzde 52'sini almt. Her seimde olduu gibi yine seim sistemi muhalefet tarafndan eletirildi. Haksz da deillerdi; DP yzde 47,7'yle 424 milletvekili karmt. CHP'nin 178 milletvekili, CMP ve HP'nin 4'er bamszlarn 2 sandalyesi vard. Yani oylarn yzde 52'sini alan muhalefetin Meclis'te 186 milletvekili, yzde 47,7'sini alan DP'nin ise 424 milletvekili vard! DP hkmeti iin "aznlk iktidar" deyimi kullanlmaya baland. Seim sonras Meclis Celal Bayar' nc kez cumhurbakan seti. Cumhurbakan Bayar da hkmeti kurma grevini, yine DP Genel Bakan Adnan Menderes'e verdi. Babakan Menderes kabinesini yaklak bir ayda oluturabildi. Bu arada seimi kazanamayan alma eski bakan Mmtaz Tarhan' stanbul valiliine, Adalet eski bakan Hseyin Avni Gktrk' Mill Emniyet Hizmetleri (yani MT)) bakanlna atad.

Zorlu'nn bakanl iin ABD'den izin alnyor

Babakan Menderes 25 kasmda kabinesini aklad. Fatin Rd Zorlu istedii bakanla tekrar kavumu, Dileri bakan olmutu. Bir parantez amak istiyorum: Trkiye'de kabinelerin nasl oluturulduu, isimlerin nasl seildii konusunda bir kitap almas yaplmasn ok isterim. rnein, birinci Menderes hkmetinin yeleri nasl seildi, hangi kriterler gz nne alnd? Bu11 u nedenle yazyorum; "u babakann kabinesi u isimlerden olulu" deyip geiyoruz. Halbuki bu ok nemli bir konu. rnein bir paragraf nce ne yazyorum: "Fatin Rd Zorlu istedii bakanla kavutu, Dileri bakan oldu." Halbuki M bu kadar basit deil.
489

nr Cneyt Akaln, Askerler ve D Gler: Amerikan f . [e 27 Mays Olay adl kitabnda, ABD'nin Ankara BFletcher Warren'n Washington'a gnderdii bir- belgeyi ykels r gzler nne seriyor: ABD'nin Ankara Bykelilii'nden Dileri Bakanh'na telgraf, Ankara 13 kasm 1957. (Belge no: 6; Foreign Relations, 1955-57, Volume XXIV, s. 745, Kaynak: Department of State, Central Files, ok Gizli) Konu: Menderes'in P'atin Rd Zorlu'nn Dileri bakanl iin onay istemesi. Babakana bu sabah seimlerden sonra ilk kez, acil bir i iin birka dakikalna grmeye gittiimde, benimle sadece ikimiz arasnda kalmasn arzu ettii bir konuyu grmek istediini syledi. (Tm grme boyunca ba baa kaldk.) Gelecek birka gn iinde yeni kabineyi kuracan ifade etti. (Menderes) D politika ilerini ileriye tamas iin abalarken, son birka ay iinde zerinde ok bask hissetmiti. inin ehli, gvenini kazanm bir Dileri bakannn olmas gerekiyordu. Edhem Menderes'in zerinde grev vard (Bayndrlk bakanl). Ve Edhem Menderes Dileri bakanlnn gerektirdii tecrbeden yoksundu. Gerekli bilgi ve tecrbeye sahip babakann gvenine sahip TBMM'deki tek kii Fatin Rd Zorlu'ydu. Menderes, birok vesileyle Fatin Rd Zorlu'nun Dileri bakanlna getirilmesinin ABD'nin houna gitmeyeceinin kendisine sylendiini szlerine ekledi. Menderes, Dileri bakanl iini zme kavuturmann kendisini ok rahatlatacam ve Dileri bakannn ABD'yle tam ibirlii eklindeki politikasn heyecanla ve sadakatle destekleyecek biri olmasnn kendisi iin nemini vurgulad. Zorlu'nun atanmas hakknda ne dndm sordu. Doal ola a k, hkmetime danmadan konutuumu ve szlerimin bu erele anlalmas gerektiini syledim. Bununla birlikte Amerikan hmetinin ve halknn grlerini bildiimi sandm syleyerek kouinam srdrdm ve unlar syledim: () Zorluyu son aylarda ABD'ye kar muktedir, akll, ibirliine 'atkn ve dosta bir yaklam iinde buldum." enderes, kabineyi aklamak iin daha birka gne ihtiya duy""" syledi. Bu mesaj Dileri Bakanh'na iletmemi nerdi. D1 n 'n tepkisini, mmknse, yirmi drt saat iinde renmek Men'ok meumm edecek. (2000. s. 308-309)
490

Zeki Mren'i artan hareket

Evet Fatin Rd Zorlu, bu telgraftan tam on iki gn sonra Dileri bakan olarak akland! Geelim... Maliye bakan yine Hasan Polatkan'd. Stk Yrcal ise Sanayi bakan yaplmt. Yani daha bir dnem ncesi DP grubunun "kellesini" istedii bakanlar yine kabinedeydi. 6-7 Eyll Olaylan'ndan sonra istifa eden Dr. Namk Gedik yine ileri bakanlna getirilmiti. Samed Aaolu, Emin Kalafat, izzet Akal18 Devlet bakan olmulard. Edhem Menderes'in bu kez yeni grevi Bayndrlk bakanlyd. Edhem Bey, Babakan Adnan Menderes'in son yllardaki her kabinesinde grev almt. Bu durum zellikle Cumhurbakan Celal Bayar'n hi houna gitmiyordu. Edhem Menderes konusunda bir baka ilgin durum vard: Babakan Menderes'e ok bal olmasna, hatta zaman zaman kendisini ona siper etmesine karn, ne parti iinden, ne de muhalefet tarafndan hi eletiri konusu yaplmyordu! Bir dier zellii ise Babakan Menderes'e sesini ykselten tek bakan olmasyd. Babakan Menderes, Edhem Menderes'e niye bu derece yumuakt, hibir zaman anlalamad! CHP dneminde yllarca istanbul valilii yapm Ltfi Krdar, Salk bakanlna getirildi. Babakan Menderes kabine yeleri arasnda iletiimsizlii nlemek iin Koordinasyon Bakanl kurdu: bana da Sebati Ataman' getirdi.19 Mill Savunma bakan ise Semi Ergin oldu. Ancak Bakan Ergin bu grevde bir buuk ay kalabildi. Babakan Menderes'in, Bakan Ergin'i bakanlktan alp yerine en gvendii Edhem Menderes'i getirmesinin nedeni bir darbe teebbsnn ortaya karlmasyd.

stanbul Ordu Temsil Brosu'nda askerliini yedek subay olarak yapan Zeki Mren, komutan Binba Samed Kuu'nun o sabahki telan bir trl anlamamt. Sanat gnei Zeki Mren'in her sabah halini hatrn soran komutan, bu kez yzne bile bakmamt. Harp Okulu'nda alkanl ve zeksyla sivrilmi, ksa zamanda
18. izzet Akal, ANAP eski genel bakan ve eski babakanlardan Mesut Ylmaz'n z amcas, Turizm bakanl yapm AP'li Erol Akal'n da babasdr. 19. Konuyla hi ilgisi yok ama aklma geldi! Gershom Scholem 1971 ylnda kaleme ald Mesih mi, Sahte Peygamber mi adl kitabnda Sabetay Sevi'nin ismini "Sabatai Sevi"

493

kurmay olup NATO'da grev yapm, birka dil bilen Binba Kuu'nun o sabahki halini kimse hayra yormad... (Soner Yalm-Doan Yurdakul, Bay Pipo, 1999, s. 93) Binba Kuu, "tpk Msr'da olduu gibi TSK iinde de ihtilal yapmak isteyen bir grup subayn olduunu ve balarnda da Yarbay Faruk Gventrk adl bir subayn bulunduunu" gazeteci -ve daha yeni DP milletvekili seilmi -Midhat Perin araclyla Babakan Menderes'e bildirdi. Babakan Menderes, durum deerlendirmesi yapmak iin Mill Savunma Bakan Semi Ergin'i acilen stanbul'a ardnda, Ergin'in yannda kim vard dersiniz ? Yarbay Faruk Gventrk! Babakan Menderes, Binba Kuu'nun ihbarnn doru olup olmadn aratrrken, Yarbay Gventrk, Mill Savunma Bakan Ergin'e, ihtilalin liderliini teklif ediyordu! Bakan Ergin teklife olumlu yant vermedi, ilk uakla stanbul'a

gitti. Yaplan toplantda ihtilal kadrosunun banda Yarbay Faruk Gventrk olduunu renince ard ama pek renk de vermedi! Sadece Adnan Menderes'in arkasnda duran yaver Muzaffer Ers'yle gz gze geldi. Babakann yaveri Ers de ihtilal hareketinin iindeydi! Sonuta bata Yarbay Faruk Gventrk olmak zere dokuz subay tutukland. Yarglamalar srasnda ne Yarbay Gventrk ne de Bakan Ergin grmelerini hi aa karmadlar. Bu arada eski komitac Cumhurbakan Celal Bayar, iin ucunu brakmad, hkmeti, Babakan Menderes'i, baz DP milletvekillerini hep uyard. Ve hep ayn yant ald: Trk Silahl Kuvvetleri'nde ihtilal yapacak subay olmaz! Babakan Menderes sadece bir adm att: Semi Ergin'i Mill Savunma bakanlndan alp yerine en gvendii ismi, Edhem Menderes'i getirdi! Trk Silahl Kuvvetleri'ne mensup baz subaylar ihtilal teebbsnden dolay asker mahkemede beraat ederlerken, komu Irak'ta yaananlar bata Babakan Menderes olmak zere herkesi oke edecekti.

izmir Belediye bakanlnda yine bir tandk isim

14 temmuz 1958'de stanbul, Badat Pakt devlet bakanlar toplantsna ev sahiplii yapacakt. Babakan Menderes ve baz bakanlar, Irak Kral Faysal ve Babakan Nuri Said Paa'y karlamak iin stanbul Yeilky Havalimam'nda bekliyorlard. Ne Kral Faysal ne de Babakan Nuri Said gelebildiler. Irak'ta askerler ynetime el koymutu! Msr, Suriye ve arkasndan Irak'taki milliyeti (Baas) ihtilaller, Trkiye ve srail'i birbirine yakmlatrd. Dileri Bakan Fatin Rdti Zorlu, 19 temmuzda, srail'in ilk Ankara bykelisi Elialu Sasun'u makamna davet ederek, birlikte gelimeleri deerlendirdiler. Ve 28 austosta Tel-Aviv'den kalkan El-Al ua "motorundaki arza nedeniyle" Ankara'ya zorunlu ini yapt! Uakta srail Babakan David Ben Grion, Dileri Bakan Golda Meir, Dileri Mstear imon Peres ve Genelkurmay Bakan Zvi Zur vard. Pilot kabininde ise bir zaman sonra srail cumhurbakan olacak Ezer Weizmann oturuyordu. Uan motor anzas filan numarayd. Trkiye ve srail ilk kez bu derece st dzeyde bir araya geldiler. Trkiye adna Babakanlk Konutu'nda yaplan toplantya Babakan Menderes, Dileri Bakan Zorlu ve Dileri Genel Sekreteri Melih Esenbel katld. Ziyaret ok gizliydi. yle ki hkmet yemek srasnda haber szar dncesiyle, garson olarak diplomatlar grevlendirmiti. Gizli toplantnn gndemi aslnda belliydi: Msr'da balayan Panaraplk akmlar Ortadou'da ykselie gemi ve SSCB'yle yakn iliki iine girmilerdi. Msr ve Suriye birleip, Birleik Arap Cunhuriyeti'ni kurmulard. Bir ay sonra da Yemen bu birlie katlmt. ABD, Trkiye, srail ve ran "ad konmayan" bir antlama yaptlar; Panarap ve komnist akmlara kar birlikte hareket edeceklerdi. Balarnda "aabeyleri" ABD vard. SSCB'nin nasya'da nfuz alannn giderek artmasndan ekinen ABD, Pakistan'da General Eyb Han'a asker darbe yaptr

rak, ynetimi ele geirdi. Yzyln banda Wilson Prensipleri'yle "kendi kaderini tayin hakkn" tanyan ABD, krk yl sonra bamszlklarn ilan eden lkelere "sava" amt! Oysa sadece Ortadou deil, Afrika ktas da arka arkaya bamszlklarn ilan eden lkelere tanklk ediyordu: Gana, Gine, Cad, Mali, Senegal, Kongo, Nijerya... ABD'nln "burnunda dibindeki" Kba'da, Castro iktidar ele geirmiti. . Souk Sava sadece dnya zerinde yaplmyordu; ABD ve SSCB "uzay ele geirme" yansna balamlard. Dnya, "zgrlk, bamszlk, devrim" sloganlaryla dalgalanrken, zmir'de bir gelenek deimeyecekti. zmir Belediye bakanl koltuuna yine Evliyazadelerin bir akrabas oturacakt: zmir Belediye bakanl seimine DP aday olarak katlan Faruk Tunca bakanlk koltuuna oturdu! Faruk Tunca, Evliyazadelerin damad Dr. Tevfk Rd Aras'n kz kardei Fahriye'nin oluydu. zmir Belediye Bakan Faruk Tunca'nn bakanlk dnemi hi kolay gemeyecekti. nk DP'nin "altn yllar" artk sona ermek zereydi. An byme, harcamalarn artmas enflasyonu da beraberinde getirdi. nlenemeyen enflasyon sonucunda Cumhuriyet tarihinin en yksek oranl devalasyonu yapld. Talihler 2 austos 1958'i gsteriyordu. 1 dolar 2,80 liradan 9 liraya karld! Devalasyon oran yzde 221'di. Baz ithal mallara getirilen kstlama, DP'nin nemli destek bulduu i dnyasnn hkmet aleyhine dnmesine neden oldu. Devalasyon herkesin sinirlerini germiti. yle ki, Babakan Menderes 6 eyllde Balkesir'de yapt konumada muhalefeti sert bir dille eletirirken, "dam sehpalannda can verenlerden ders alsalar ya..." diyecekti! Babakan Menderes'e yant bir gn sonra CHP Genel Bakan smet nn'den gelecekti: "Sehpalar kurulursa nasl ileyeceini kimse bilemez!" Trkiye'de siyaset sertleiyordu... Muhalefet DP'ye kar birleiyordu: nce, Trkiye Kyl Partisi ile Cumhuriyeti Millet Partisi birleti ve Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP) adn ald. Sonra Hrriyet Partisi ile CHP, CHP ats altnda birleti. Demokrat Parti bunun karlnda "Vatan Cephesi"ni kurdu. Yani muhalefetin karsnda Vatan Cephesi vard artk. Hibir hukuksal nitelii olmayan bu oluumun asl amac DP kadrolarn muhalefete kar harekete geirmek ve parti ye saysn artrmakt. Vatan Cephesi'ne katlanlarn isimleri radyoda da tek tek okunuyordu. Haber saatinde okunan bu uzun listeler dinleyicileri "ezdiriyordu. stanbul'da "Ajans Haberlerini Dinlemeyenler DerJW" kuruldu. Evet siyaset sertleiyordu: CKMP Genel Bakan Osman Blkba hapse mahkm ediliyor; ismet Paa'nn dokunulmazl Meclis'te kaldrlmak isteniyordu. Bylesine gerilen bir ortamda en ok zarar basn mensuplar grd. Adalet Bakan Esad Budakolu

TBMM'de yapt konumada 1954-1958 yllar arasnda 238 gazetecinin mahkm olduunu aklad. Gerginlikleri ksa bir sreliine rafa kaldracak olay Londra'da yaanacakt.

ocukluk arkada kurtaryor

17 ubat 1959. Viscount tipindeki pervaneli "Sev" adl uak, pilot Mnir zbek ynetiminde, ngiltere, Yunanistan ve Trkiye arasnda Londra'da yaplacak l Kbrs Konferans'na katlacak heyeti tayordu. ni vakti yaklatnda gsterilen yer Londra yaknlarndaki Gatwick'ti. Ne var ki ini pek de kolay olmayacakt. nk youn sis tabakas pilotun gr mesafesini etkiliyordu. Havaalan yaknnda bulunan "Surrey Jordanwoods" alanna yaklatklarnda gr mesafesi 500 metreye kadar indi. Kaptan zbek, karar verdi inecekti. Saat 16.58'de uak byk bir grltyle dt. Civar iftliklerde alanlar kendilerini yere attlar. Sonra bir uan dtn anladlar. Ardndan "belki kazadan kurtulan vardr" diye olay yerine kotular. Uak ikiye blnm ve ters dnmt. Sa kurtulan yolcular olayn oku iindeydiler. lk etapta onlara yardm edenler yine ngiliz iftilerdi. Adnan Menderes'in aya uan tabanna skmt. Onu uaktan karan Sakarya milletvekili ayn zamanda zmir Karyaka'dan genlik arkada Rifat Kadzade'ydi. Babakan Menderes kan kaybediyordu; uuru kapalyd ve bir aacm altnda ylesine bo gzlerle saa sola bakarak duruyordu. Menderes'i o halde bulan Newgate Chaffold iftlii'nde alan Weller ve Bailey aileleriydi. nce Babakan Menderes'e kim olduunu sordular. Menderes, "Trkiye'nin babakanym. Uakta ok kii var. Beni brakn ve onlara yardm edin" dedi. Baileylerden Anthony Bailey uan yanna giderken Menderes'in yanna hastabakc olan eini brakt. Daha sonra ift Menderes'le birlikte iki yaraly da alarak itflie gtrdler. Olay yerine ard ardna ambulanslar gelmeye balad. Yarallar civarda bulunan kliniklere tand. Babakan Menderes de London Clinic'te tedavi altna alnd. Onunla birlikte 10 kii kurtulmu 16 kii ise lmt.20 Kaza radyodan duyuruldu. Babakan Menderes yayordu ama lp lmedii konusunda kargaa vard. Kazay duyuran spiker BBC Trke Servisi'nde alan Orhan Boran'd. Berin Menderes'e kaza haberi ankaya Kk'nden geldi. Cumhurbakan Celal Bayar olaylar daha yakndan takip edebilmeleri iin isterlerse Kk'e gelebilecekleri haberini verdi. Berin Menderes olu Aydn'la birlikte Kk'e gitti. Onlar karlayan isim Celal Bayar'n ei Reide Hanm'd. "zlmeyin, hamt olsun sa salim hayattadrlar. Bizim bey imdi Londra'yla da konutu. Adnan Bey hastaneye yatrlmtr. Maalesef arkadalarndan vefat edenler var" dedi. Bu arada Celal Bayar telefon banda olayla ilgili detayl bilgi almaya alyordu. Berin Menderes hl olanlara inanamyordu; uak dmt ve ei sa kurtulmutu. Bir an kt habere inandrlmak istendiini

sand. Einin yaadndan ancak onunla konuursa emin olabilecekti ama doktorlar buna izin vermiyordu. Berin Menderes yorgun ve endieliydi. Koltuklardan birine oturdu, gzleri tek bir noktaya odakland. Aklna ei Adnan'm geirdii ve yine yllar nce ans eseri kurulduu kaza geldi. Oullan Yksel daha yandayd. Yl 1937. Adnan akam saat 10'a doru eve geldi. Doruca odasna gidip yatana yatt. Berin kukulanmt, einin salona gelmesini beklemeye koyuldu. Adnan gelmeyince Berin yanna gitti. Einin yattn gren Berin Hanm, "Ne o Adnan, hasta msn, yorgun musun, niye erkenden yattn ?" dedi. Adnan, "Yok yok, bir eyim yok, yattm hepsi o kadar" diyerek Berin'in merakn geitirmeye alt. Adnan Menderes kitap okumadan yatmazd. Berin de bu yzden "Okumayacak msn ? stersen kitabn vereyim. Bir arzun var nu?" gibi sorularla meseleyi zmeye alt. Menderes "Teekkr ederim, uyumak istiyorum" deyince Berin Hanm ok stelemedi. Adnan Menderes sabah uyandnda hzla giyindi. Berin Hanm ise bacandaki derin yaray fark etti, ne olduunu sordu. Adnan, "arptm" dedi. Birok sabah olduu gibi birlikte yrye ktlar. Kavaklde20. Kurtulanlar, zel kalem mdr yardmcs efik Fenmen, anakkale Milletvekili Emin Kalafat, Sakarya Milletvekili Rifat Kadzade, Afyon Milletvekili Arif Demirer, Dileri Bakanl Genel Sekreteri Melih Esenbel, koruma polisi Kzm Nefes, hostes Yurdanur Yelkovan, makinist Kemal Itk ve kabin memuru-hostes Trkay Erkay'd.

re'den Atatrk Bulvan'n takip ederek indiler. Ziraat Bakanl'nn nne kadar konumadlar. Berin Menderes'in dikkatini ankaya ynne gelirken akasya aacn devirip elektrik direinin altnda kalan otomobil ekti. Adnan Menderes adeta hurda haline gelen arabay inceledi. Berin Hanm aracn iinde bulunanlarn sa kamadklarn dnd. Sonra yollarna devan ettiler. Kzlay'a doru ilerlediler. Adnan Menderes birden durdu. Arabann iinde kimin olup olmadn sordu. Berin Hanm, "Bilmiyorum, gazetede mi yazd?" diye sordu. Menderes soukkanllkla, "Kim olacak, ben vardm" dedi. Kaza gecesi Karpi'te yemekteydi. Dnerken bindii taksinin ofr direksiyon hkimiyetini kaybedince kaza olmutu. Adnan Menderes olduu yerden kamamt, nk arabann tavan tamamen kmt. ofr yaral olarak kurtarld. Etrafnda toplananlar mterisinin milletvekili olduunu syledi. Arabay evirip Adnan Menderes'i kurtardlar. Kaburga kemikleri incinmi, aya yrtlmt. ans ona yardm etmi ve kurtulmutu. Yani, uak kazas Adnan Menderes'in ilk byk kazas deildi... Biz dnelim uak kazasna... Babakan Menderes'in yaayp yaamad konusunda Trkiye'de speklasyon sryordu. Babakann sesi kald klinikte kaydedildi ve BBC'nin de katklaryla Ankara, zmir ve stanbul radyolarnda yaynland. Bylece polemik son buldu. Basn, lenleri "sulh ehitleri" diye adlandrd. Kazada lenlerin cenazeleri 22 ubatta Trkiye'ye getirildi. Sra Babakan Menderes'in dnndeydi. 23 ubatta klinikten taburcu oldu, 26 ubatta stanbul'a dnd. Byk bir sevgi gsterisiyle karland. nanlmaz byklkteki kalabalk Babakan Menderes'i duygulandrd.

Havaalanndan, stanbul'a gelilerinde kald Park Otel'e bu kez tam drt saatte vard. Yollarda tezahrat yapld. Develer kesildi. Byfipsultan'da byk bir iftar yemei verildi. Konya Milletvekili Himmet lmen'in, "Bu milletin banda Peygamberin, Allah'n tayin ettii bir lider var, bu da Menderes'tir" sz aslnda atk DP'de yeni bir eilimin iaretiydi: Menderes'in yceltilmesi! Bir hafta stanbul'da kaJd. Daha sonra trenle Ankara'ya doru yola kt. Lokomotifi iekler ve bayraklarla sslyd. Cumariesi gnyd. Ankara karl bir k gnn yayordu.
497

Uak kazas iktidar ve muhalefet partisi arasndaki gerginlii da olsa hafifletti. Karlamaya gelen kalabaln arasnda Cumrbakan Celal Bayar ve ana muhalefet partisi lideri smet n., ( j e vard. smet nn, Menderes'in yanna geldi. ok zldn syleyerek acil ifalar diledi. Menderes ise smet nn'ye "Zahmet ettiniz, ok teekkr ederim paam" diyerek memnuniyetini dile getirdi. Kazanm yumuatt hava hzla soumaya, iktidar ile muhalefet arasndaki ilikiler yeniden gerginlemeye balad. Balay ksa srmt...

Babakann oluna okul deitirten olaylar

smet nn 29 nisanda Bat Anadolu gezisine kt. Gezinin balamasyla siyas gerginlikler de adeta trmana geti. "Byk Taarruz" gezisinin ilk dura Uak't. smet nn'y kalabalk bir kafile karlad. DP binasndan atlan ay barda smet nn'nn yannda bulunan bir gazeteciye isabet etti, ardndan olaylar kt. Bu arada atlan bir ta da smet Paa'mn bandan yaralanmasna neden oldu. CHPliler kentten ayrlmak iin istasyona geldiklerinde bile olaylar devam ediyordu. smet Paa gezi kapsamnda Manisa ve zmir'i de ziyaret ettikten sonra stanbul'a geldi. Bu kez de kargaann adresi Topkap'yd. Protestocular smet nn'nn bulunduu arabaya saldrd. Askerlerin mdahalesiyle olaylar engellendi. smet nn olaylar Meclis gndemine tad. ileri bakan ve babakan hakknda soruturma nergesi verildi. Ancak DP'lilerin arlkta olduu Meclis nergeyi reddetti. Sokaktaki kavgalar Meclis koridorlarna kadar tat; CHP ve DP milletvekilleri arasnda tatsz olaylar meydana geldi. Bu arada CHP'nin yaym organlar Ulus ve Akis'in basm yasakland. smet Paa pes etmiyordu. Gezilerinde son durak Kayseri'ydi. Kente geldiinde cokuyla karland. "smet Paa'y geirmeyin" emriyle bir kpr tutulmutu. nn bu emir ve hareketlere aldr etmeden kprye geldi. Karsnda duran binbaya "Bapa ate mi atracaksn?" diye sorunca, binba duygusal bir ses tonuyla, "Size ate atracama ben kurunu kendi kafama skam" dedi. nde binba arkada ismet Paa kprden getiler, oradaki tm askerler selama durdular, inn'ye yolu aan binbann ad Selahattin etiner'di.21 DP kadrolar ile kurmaylar, bu olaylardaki askerlerin tavrlarn bile analiz edemiyordu. Babakan Menderes ile evresinin,

Genelkurmay bakan ve kuvvet komutanlaryla ilikileri ok iyiydi; bu nedenle ordudan kendilerine kar bir hareket geleceini dnmyorlard bile. Trk Silahl Kuvvetleri'ni ynetmek ile orduya hkim olmak arasndaki ince izginin farknda bile deillerdi. Darbe hazrlklar yapld ve askerlerin durumdan honut olmadklar ynnde szler bakent Ankara'nn siyas kulislerinde konuulmaya balanmt. Bu szler Dileri Bakan Zorlu'nun da kulana gelmiyor deildi. Ne var ki, o bu eletirileri hem dikkate almyor hem de bu konumalar yapanlar "om azl", "karamsarlklar ruhlarna sinmi kiiler" olarak deerlendiriyordu! Bu arada ok gvenilen mttefik ABD'yle ilikiler de yolunda gitmiyordu. Yeni krediler konusunda anlama salanamamt. nk Trkiye borlarnn faizlerini bile deyemez durumdayd. Tespit: "ABD'den kredi umudunu kesen Trkiye, Sovyetler Birlii'ne yaklat ve bu nedenle ABD, 27 Mays 1960'ta DP iktidarn yktrd" iddias yine havada kalan bir analizdir! Ancak ne yazk ki krk yldr konuulmaktadr, koca koca isimler bu iddiay savunabilmektedir. Halbuki o tarihlerde, yani 1950'li yllarn sonunda Trkiye, ABD'yle "ikili antlamalar" imzalad. Bu antlamalara gre, Trkiye'nin toprak btnlne, bamszlna kar dorudan veya dolayl bir saldn olursa ABD ordusu yardm edecekti. Herkesin merak ettii "dolayl saldn" ne demekti ? Trkiye zaten NATO iinde deil miydi; saldn olursa NATO Trkiye'nin yannda olmayacak myd; o halde "ikili antlamaya" ne gerek vard ? Aynca ABD bunu hibir Avrupa devletiyle de yapmamt! 9 mays 1960'ta muhalefetin kar kmasna ramen Meclis'ten geen "ikili antlamalann" tek bir amac vard: ABD, Trkiye'nin Msr, Suriye, Irak gibi elinden kaybolup gitmesini istemiyordu. On sekiz gn sonra DP'yi ykp ynetimi ele geiren subaylar bunu bildikleri iin ilk aklamalannda NATO'ya ve CENTO'ya ballklann syleyeceklerdi!
21. 1919 Lapseki doumlu Selahattin etiner, korgenerallik rtbesine kadar ykseldi, 12 Eyll 1980 asker darbesi kabinesinde (1980-1983) iileri bakan oldu.

\jeyse uzatmayalm, CHP'ye ramen Meclis'ten "ikili antlamalar" onayn karan DP'nin, "ABD'ye ramen SSCB'ye yaklatn" syleyeceklerdi! Pragmatist Menderes-Zorlu ikilisinin SSCB'ye yaklamas, BaVa "politik bir antaj" yapma amacndan kaynaklanmaktayd. Ilmntir, gnlerde incirlik ss'nden kalkan ABD'nin U-2 casus ca Moskova'da drld, pilot Francis Powers esir alnd! Sovyetler Birlii, topraklarm ABD'nin casusluk faaliyetlerine aan Trkiye'yi protesto etti. Son bir noktann daha altn izelim: Trkiye, SSCB ilikileri iin ABD'den izin istemi ve bu iznin onaylanmasndan sonra kuzey komusuyla ticar ve kltrel ilikiye girmiti! Yani, Amerika'nn onayyla Sovyetler Birlii'ne yaknlamt! Ama Trkiye'nin asl istedii, Ortak Pazar'a girmekti. Bu nedenle 31 temmuz 1959'da ilk bavurusunu yapt. Ortak Pazar'a girmek isteyen DP hkmeti, lke ierisinde antidemokratik uygulamalan tek tek hayata geiriyordu. Meclis'te on be DP milletvekili tarafndan oluturulan Tahkikat

Komisyonu kuruldu. Bu komisyon geni yetkilerle donatlmt; toplantlan ve istedii yayn yasaklayabiliyor, datmm durdurabiliyordu. Gerek muhalefet partileri gerekse aralannda ok sayda hukuk profesrnn bulunduu retim yeleri bu uygulamann Anayasa'ya aylan olduunu sylyorlar ancak DP bildii yoldan amyordu. stelik, ban Fatin Rd Zorlu gibi isimlerin ektii bir grup daha da sert nlemlerden yanayd. yle ki, CHP'nin kapatlmasn bile istiyorlard! iktidar ile muhalefet arasnda ilikiler kopmutu. CHP'yi "siyas sapk" diye itham eden Babakan Menderes'e yant, Ulus gazetesi yazan inasi Nahit Berker'den gelmiti: "yi ama muhterem efendim, herkes de cins sapk olacak deil ya!" Berker sekiz ay hapse mahkm edildi. DP'yi eletiren gazeteci!er, Metin Toker, lk Arman, Nihat Suba, Fethi Giray, Beyhan Cenki, Bedii Faik, Ali hsan Gs, Kurtul Altu, Cneyt Arcayrek ve yetmi dokuz yandaki Hseyin Cahid Yaln ard ardna cezaevine konuldu. Osman Blkba'y yine milletvekili seti diye Krehir ile yaPverdi! Hukukun stnln savunan Yargtay Bakan Bedri Kker, Cumhuriyet Basavcs Rifat Alabay, Yargtay ikinci bakanlarndan Haydar Ycekk, ye Kmil Cokunolu, ye Melahat Ruacan, ye Faik Uras, ye lhan Dizdarolu, "grlen lzum zerine" bir gnde emekliye sevk ediliverdi... Ve sokaklar ise hi susmuyordu... Antidemokratik yasalara, skynetimlere ramen bata Ankara ve stanbul olmak zere renciler hemen her gn hkmet aleyhine gsteri yapyordu. Ve gsterilere kan bulat... Orman Fakltesi rencilerinden Turan Emeksiz polisin at ate sonucu can verdi. Kurunlara hedef olan rencilerden Hseyin Onur sol baca kesilerek kurtarld. Hseyin Irmak, Mevlt Kurtolu, Kenan zten, Cengiz Ballkaya gibi renciler polis kurunuyla yaralanmt. Olaylar artarak sryordu, gelimeler kayg vericiydi. Tm gelimeleri endieyle izleyen bir kii daha vard: Berin Menderes! Olu Aydn Menderes stanbul'da Robert Kolej'de okuyordu. Endiesinin nne gemesinin tek yolu vard, o da olunu yanna, Ankara'ya getirmek. Babakan Adnan Menderes de einin bu isteini yerinde buldu. Berin Hanm stanbul'a gitti, olunu Robert Kolej'den alarak Ankara'ya dnd. Aydn Menderes'in Ankara'ya dnd o gn, Sultanahmet Meydan'nda yaplan miting srasnda Nedim Ozpolat adnda bir renci de yaamn yitirdi. On binlerce renci artk hi susmuyor, hep ayn mar sylyorlard: Olur mu byle olur mu ? Karde kardei vurur mu ? Kahrolas diktatrler Bu dnva size kalr m ? Bu szler "Plcvne Mar"nm deitirilmi haliydi.22 Sadece stanbul deil Ankara da kaynyordu. O gnlerde herkesin dilinde bir ifre vard: 555K!
22. "Plevne Mar" Tuna nehri akmam diyor / Etrafm ykmam diyor / an byk Osman Paa / Pievne'den

kmam diyor. Olur mu byle olur mu ? /Evlat babay vurur mu ? / Sizi millet hainleri / Bu dnya size kalr m ? Dman Tuna'y atlad / Karakollar yoklad / Osman Paa'nn kolunda / Be bin top birden patlad. Klcm vurdum taa / Ta yarld batan baa / Askerinle binler yaa / Nam byk Osman Paa.

555K, "5. ayn, 5. gn, saat 5'te Kzlay'da" anlamna geliyordu. Sivil renci, gen yal her kesimden binlerce insan, o gn geldiinde Kzlay Meydan'nda bulutu. Sadece yryen, eylem yapan niversite rencileri deildi. 21 maysta Harp Okulu rencileri hkmet aleyhine sessiz yry yaptlar. Yry yapan 600-1 000 arasnda kiinin yalnzca 300' Harp Okulu rencisiydi; dierleri subayd! Bu yry bir hafta sonra iktidara kadar uzanacakt... Ve bu hareketin hedefinde Evliyazadeler vard!..

Yirmi ikinci blm 27 mays 1960, saat 04.00, Ankara

Babakanlk Konutu'nun 6394 numaral telefonu srarla alyordu. Yataktan frlayan Berin Menderes hmla telefonu ap, sert bir ses tonuyla "Efendim, buyrun" dedi. Ahizenin karsnda Babakan Menderes'in halasnn olu DP Antalya Milletvekili Kenan Akmanlar vard: "Berin, askerler ihtilal yapm!.." ard, Gnlerdir konuulan "Askerler ynetime el koyacak" szleri doru mu kmt ? Aklna teyzesi Makbule'nin kz Emel Zorlu geldi. Hemen telefonla arad. Telefonu Dileri Bakan Fatin Rd Zorlu at. htilalden haberleri yoktu. Bakalarna da sormak iin hemen telefonu kapattlar. Telefonun kapanmasyla birlikte almas bir oldu. Arayan Babakan Adnan Menderes'in daysnn torunu DP zmir Milletvekili Sadk Giz'in ei Selma'yd. Alyordu: "Sadk Bey'i dipiklerle srtna vura vura gtrdler!" Babakan Adnan Menderes Eskiehir'deydi. Berin Hanm eine ulamak iin Babakanlk Mstear Ahmed Salih Korur'u aramak istedi; olmad; Babakanlk Konutu'nun telefonlar kesilmiti. htilal varln hissettirmeye balamt... Aklna iki yl nce Irak'ta yaplan asker darbe geldi. Ailece grtkleri Kraliyet ailesi mensuplarnn hepsini askerler ldrmt... Sonra enitesi Doktor Nzm'n akbetini dnd. rperdi. erideki odada uyuyan on drt yandaki olu Aydn Menderes'i uyandrd. Anne-oul ne yapacaklarna bir sre karar veremediler. Aydn'n aklna radyo geldi, radyoyu atlar; marlar alyordu.
IUJ

Saat 04.36. Anne oul mutfakta oturup kara kara dnrken, birden radyodaki marlar kesildi. Tok ve sert sesli, kurmay albay olduunu syleyen biri1 ihtilal bildirisini okumaya balad: Sevgili Vatandalar, Dn gece yarsndan itibaren btn Trkiye'de Deniz, Kara, Hava Trk Silahl Kuvvetlerimiz el ele vererek memleketin idaresini ele almtr. Bu hareket Silahl Kuvvetlerimiz'in mterek ibirlii sayesinde kansz baarlmtr. Sevgili vatandalarmzn skn iinde bulunmalarn ve resm sfat ve vazifeleri ne olursa olsun hi kimsenin sokaa

kmamasn rica ederiz... Berin Hanm bbreklerinden rahatszd; karnna bak gibi ar sapland. Yz bembeyaz oldu. Aydn Menderes mutfakta oturan annesine an kesici bir hap getirdi. O srada yanlarna evin garsonu Osman Karahan geldi. Haberi radyodan renince hemen Babakanlk Konutu'na komutu. nn de merak ettii Eskiehir'de bulunan Babakan Adnan Menderes'ti. Berin Hanm byle bir dnemde dier oullar Yksel ile Mutlu'nun yurtdnda olmalarna sevindi. En azndan "Bu zor gnleri onlar daha rahat atlatacaklar" diye dnd. Yksel Menderes, Cenevre'de Birlemi Milletler'de alyordu. Mutlu Menderes ise svire'de yksekrenim gryordu. Aabeyi Samim Yemiiba da yurtdndayd; Viyana bykelisiydi. Annesi Naciye Hanm da onun yanndayd. Bu kbus gecesinde yapayalnz olduuna sevinsin mi, zlsn m karar veremedi Berin Hanm... Hava aydnlanmaya balad. Berin Hanm'n aklna Cumhurbakanl Kk'ne gitme fikri geldi. Babakanlk Konutu ile Kk aras 200 metreydi. Olu Aydn' ve hizmetli Osman' alp Kk'e gitmek zere yola kt. Ne Babakanlk Konutu ne de ankaya Kk henz askerlerle evrilmemiti. ankaya Kk grevlileri onlar salona aldlar. Odada Celal Bayar'n ei Reide Hanm, kz Nilfer Grsoy ve Celal Bayar'm zel kalemi zel ahingiray vard. Bayarlar da ne olup bittiini anlamaya alyordu. Ne babaI. Berin ve olu Aydn Menderes bu tok sesli albayn adn o gnden sonra sk sk duyacaklard: Kurmay Albay Alparslan Trke !

kanla ne de kabinenin dier yeleriyle irtibat kurabilmilerdi. Alt kattaki odadan Cumhurbakan Celal Bayar'n kesik kesik sesi geliyordu. Sonra konumalar duyulmaz oldu. Celal Bayar alt kattaki odasndan salona geldi. Sanki salonda bulunanlar grmyordu. Berin Hanm hzla yerinden kalkp Celal Bayar'n nn kesti; "Al beyefendi Adnan burada olsayd, baka m olurdu acaba?" deyince, Cumhurbakan Bayar, Berin Hanm'n yzne acyla bakarak, "ok ge artk, brakalm bunu hanmefendi" dedi ve yan odaya geti. Salona tekrar sessizlik kt. Gelenler olduu sylendi ve salonda bulunanlarn st kata kmas istendi. Kadnlar st kata kt. Ancak ksa bir sre sonra alt kattan uultu halinde grltler gelince, bata Berin Hann ve Nilfer Grsoy tekrar aa kata indiler. Tugeneral Burhanettin Ulu komutasndaki bir grup subay ve asker Celal Bayar'n odasna girmilerdi. Celal Bayar odadaki bilardo masasnn banda, ayaktayd. Sol elini ceketinin cebine sokmutu ve elinde tabancas vard! Tugeneral Burhanettin Ulu, asker mdahalenin nemli isimlerinden biriydi. Bilardonun kar tarafna kadar yrdkten sonra, sert bir ses tonuyla, "Millet ve ordu sizi istemiyor, buna bizi siz mecbur ettiniz, ltfen hibir zorluk karmadan bizimle geliniz" dedi. Celal Bayar hi de alttan almad ve benzer bir ses tonuyla, mill

iradeyle seildiini ve hibir ekilde Kk'ten kmayacan syledi. Burhanettin Ulu, kendisini Harbiye'de bir sre misafir edeceklerini syledi ama mrnn byk bir blmn komitac olarak yaayan Celal Bayar, asker darbe uygulamalarn Trkiye'de en iyi bilen isimlerin banda geliyordu kukusuz. O anda Cumhurbakan Bayar, askerlerin hi beklemedii bir hareket yapt; "Siz deil, bu ii ben kendim yaparm" diyerek, ceketinin cebindeki tabancasn karp akana dayad. Celal Bayar intihar edecekti. Askerler, yetmi yedi yandaki cumhurbakanndan daha atak davrand ve tabancay elinden almay baard. Celal Bayar soukkanlln kaybetmeden, ceketini, kravatn dzeltti ve askerlere dnerek, "Buyrun gidelim" dedim. Celal Bayar'n askerler tarafndan gtrlmesini, Bayarlar ve Menderesler pencereden gzyalaryla sesssizce izledi... Nilfer Grsoy heyecanlyd. Annesi Reide sakinletirdi. "Kzm askerler drst insanlardr, hakly haksz ayrrlar, biz Halklarn gelmediine kredelim" dedi. Nilfer Grsoy'un ocuklar Akile, Emine ve Bilge'nin ngiliz dads haberi BBC'den alm, srekli, "Beni de kesecekler" diye alyordu. Onu apar topar ngiliz Bykeliliine gnderdiler.2 Cumhurbakanl Kk'ndeki telefonlar kesmilerdi. Ancak nedense ktphanedeki telefon alyordu. Bayarlar yakn aile dostlarn o telefondan aramaya baladlar. Aldklar haberler i ac deildi. Sonra salonda bulunanlara bilgi veriyorlard: "Nezahat Abla'nn eini de (Konya DP Milletvekili Remzi Birant) gtrmler. Gtrrken kfretmiler..." Gzaltna almalar bitmemiti... Tugeneral Burhanettin Ulu, beraberinde bulunan temenlerle birlikte Genelkurmay Bakam Orgeneral Rd Erdelhun'un evine gitti. Erdelhun Paa tm srarlara ramen kapy amad. Teslim olmak istemiyordu. Bunun zerine askerler kapy krd. Orgeneral Rd Erdelhun tpk Celal Bayar gibi silahna sarld. Temenlerden zdemir akmak, Erdelhun'u engelledi. Paa da asker cipe bindirilerek Harp Okulu'na gtrld. Tarm Bakan Nedim kmen kamaya alrken Kzlcahamam'da yakalanmt. Mill Eitim Bakan Celal Yardmc, kaidesi asker doktor Mehmet Yardmc tarafndan otomobille karlrken ele geirilmiti. Bayndrlk Bakan Tevfk leri evinin kapsn "Yaasn Trk ordusu" diye bararak amt...

Evler aranyor
O gece sabaha kar, Ankara'da yzlerce evin kaps alnd... Berin Menderes Kk'te yapaca bir ey kalmaynca "Caml Kk" ad verilen Babakanlk Konutu'na dnd. Askerler konutu evirmiti. Ama anne-oul aralarndan geerken kimse ne bir sz syledi ne de bir davranta bulundu. Nedense salon yerine tekrar gidip mutfaa oturdular. Osman Efendi, kahvalt iin hazrlklara balad. Berin Hanm kahvalt yapmayacan, olu Aydn iin hazrlk yapmasn istedi. Sonra oluna dnerek, "'Hadi istersen, biraz uyu, sonra kahvalt yaparsn" dedi. Aydn Menderes ne uyumak istedi ne de kahvalt yapmak. 15a2. Nilfer Grsoy'un kz da akademisyen oldu. Bilge Grsoy Marmara niversitesi iletiim Fakltesi'nde doent; Emine Grsoy Marmara niversitesi Fen-Edobiyat Fakltesi'nde

blm bakan profesr; Akile Grsoy ise Yeditepe niversitesi Sosyal Antropoloji Blm'nde profesr olarak almaktadr. 506

eik, srekli yere bakyordu. Arada gidip telefonu kontrol ediyordu, "belki almtr" diye. Pencereden baktklarnda tek grdkleri askerler, cipler ve tanklard. Skynetim ilan edilmiti; kimse sokaa kamyordu. aresiz bekleyeceklerdi. Berin Hanm, aralklarla enitesi Doktor Nzm'n bana gelenleri hatrlyordu. Hemen bu dncesinden uzaklamak, kimsenin moralini bozmamak istiyordu; aklna ne zaman Doktor Nzm gelse, olu Aydn Menderes ve Osman Efendi'yle sohbet etmeye balyordu. Ama... 0 gece balayan idam dncesi Berin Hanm'n aklndan hi kmayacakt... leden sonra saat 14.30. Kap alnd. Osman Efendi hareketlendi, Berin Hanm onu durdurdu; kapy kendi at. Karsnda iki subay vard, "iyi gnler" deyip ellerindeki zarf uzattlar. Sonra da alelacele uzaklatlar. Berin Hanm'n soru sormasna frsat vermemilerdi. Berin Hanm kapy kapatr kapatmaz zarf at. Eski yazyla kaleme alnm pusulann sahibi Babakan Adnan Menderes'ti. Ktta yalnzca istekleri yazlyd: i amar, gmlek, kravat, orap, baz ilalar... Pusulay okuyunca ok rahatlad; demek yayordu! Olu Aydn'la pusulada yazl cmleyi tekrar tekrar okudular; yorumlar yaptlar. Pusulay Adnan Menderes yazmt; yaz onundu. Harfler dzgnd, demek ki eli titremeden, sal yerinde kaleme almt! Moralleri biraz dzeldi... Berin Hanm ei Adnan Menderes'in isteklerini kk bir valize yerletirdi. Bir iki ila da koydu, zellikle barsaklarn altrmas iin Normakol adl ilac. Bir de kk bir pusula yazd: "Adnancm, tezkeren bana dnyay bahetti. Her an Allah'tan shhatine dua ediyoruz. Msaade ettikleri zaman, seni grmeye geliriz. Seni kucaklar, Allah'a emanet ederim. Berin." Kendisi de hazrland, "belki grmeye gtrrler" diye. Ama bir saat sonra gelen subaylar, sadece kk valizi alp gittiler. Mektubu bile almamlard. Aradan birka saat geti. Babakanlk Konutu'nun kaps yine alnd. Bu kez gelen asker says fazlayd. Aralannda sivil giyimli grevliler de vard. Babakanlk Konutu'nda arama yapacaklard. Berin Hanm eliyle odalar gstererek, "Buyrun" dedi. Askerler darda durdu, siviller eve girdiler. Eve girenlerin bir grubu evi aryor dierleri ise zabt tutuyordu. zellikle yazl belgeler zerinde duruyorlard. Ancak evde yeteri kadar yazl belge bulunamaynca, Berin Hanm'a, devrik babakan Menderes'in zel notlarn nerede sakladn sordular. Berin Hanm, einin yazl not almay sevmediini, ald ok az notu da eve getirmediini syledi. Bu arada evin bodrum katndan sesler gelmeye balad. Berin Hanm aaya indi. "Ne yapyorsunuz?" diye sordu, ald yanta ard. Ayaklarn zemine vuran grevliler, iinde altnlarn bulunduu

gizli kasay aryorlard! Berin Hanm sinirlendi: "Burada altn filan yok, bulursanz biraz da bana verin!" Gelenler Babakan Adnan Menderes'in zel yazlarn alp gittiler. Evde sylendii gibi dolar, mark gibi dvizler ve altn bulunamamt ! Hava kararmaya balad. Sokaklar sszd. Babakanlk Konutu'ndaki sessizlii sadece radyonun sesi bozuyordu. Hi kapatlmamt. Ama onda da ihtilal bildirisi ve marlar dnda haber yoktu. Berin Menderes, bu aramalardan sonra artk Babakanlk Konutu'nda fazla kalamayacaklarn anlamt. Devletin kendilerini Babakanlk Konutu'nda oturtmayacan dnyordu. Osman Efendi'ye, "Yava yava toparlanalm" dedi. ki gn sonra... Harp Okulu'nda gzaltnda tutulan 150 DP'linin uakla Marmara Denizi'ndeki Yassada'ya gtrldkleri gn, sokaa kma yasa kaldrld.3 Yasak kalkt iin Babakanlk Konutu'na saylan ok olmakla birlikte baz konuklar gelmeye balad. Bunlardan biri de Dileri Bakan Fatin Rd Zorlu'nun ei Emel Zorlu'ydu.

Zorlularn evinde gergin saatler

Zorlular, Dr. Tevfk Rd Aras'n ev eyalanyla birlikte onlara brakt Bahelievler 3. Cadde'deki 12 numaral evde oturuyorlard. Emel Zorlu, yaadklann bir rpda kuzeni Berin Hanm'a anlatt.
3. 29 Mays 1960'ta Yassada'ya gtrlen 150 kiilik kafileyi, 3 haziranda 26; S haziranda 36; 6 haziranda 163, 10 haziranda 21; 15 haziranda 7; 18 haziranda 58 kiilik kafileler takD etti.

27 Mays sabah Berin Menderes'in telefonuyla uyanmlard. Giyinip zel taksicileri Ltfi Efendi'ye gitmiler, onun arabasyla Babakan Menderes'in yanna, Eskiehir'e gitmeye karar vermilerdi ! Ancak Ltfi Efendi'nin evine ulatklarnda, Eskiehir'e gidemeyeceklerini anlamlard; nk tm yollar askerlerce tutulmutu. Fatin Rd Zorlu teslim olmaya karar vermi, telefon edip, yerini bildirmiti! Gelen askerler Fatin Rd'yle birlikte ofr Ltfi Efendi'yi de gtrmlerdi. Dileri Bakan Zorlu asker cipe binerken, mahalleli yuhalaynca, onlara dnp, "Nankrler size hi mi hizmet etmedik?.." diyerek zerlerine yrmt! Fatin Rd-Emel Zorlu ifti askerlerle Bahelievler'deki evlerine gtrlm; Fatin Rd Zorlu cipten indirilmemiti. Emel Hanm eliinde baz askerler evde arama yapmlard. O gece Zorlularn yaadklar hemen gazete manetlerine tanacakt ! Evde bir kutu iindeki mcevherler ile bodrum katnda bulunan arap, viski ve ampanyalar gazete manetlerine konu oluvermiti i Mcevher kutusunda bulunanlar, Emel Zorlu'nun nian ve dnnde bata Atatrk olmak zere davetlilerin hediyeleriydi. Bunlarn arasnda, annesi Makbule Aras'a Iran ah Rza Pehlev ile baz devlet bakanlarnn verdii hediyeler de vard. Askerler onlar da alp gtrmlerdi. Banyodaki paspaslara da el konulacak ve ardndan, "Banyolar bile hallarla kapl" diye haberler yaplacakt.

Emel Hanm, asl zc olaylarn stanbul'da kaynvalidesi Gzide Zorlu'nun evinde yaandn anlatt Berin Hanm'a... Saat 05.00'e geliyordu; darda tank sesleri vard. Fatin Rd Zorlu'nun, DP'nin yayn organ Zafer gazetesinde alan kz Sevin Zorlu grltlere uyand. Camdan baktnda Taksim Meydan'na doru giden askerleri ve tanklar grd. Hemen babaannesi Gzide Zorlu'nun odasna gitti: "Babaanne Taksim Meydan asker ve tanklarla dolu, herhalde ihtilal oldu!" Gzide Zorlu, "Yok cann, manevradr, yat uyu" dedi. 0 srada telefon ald. Arayan ileri Bakan Dr. Namk Gedik'in kz Ayla'yd. Sevin Zorlu'yla yakn arkadatlar. "Sevin hemen radyoyu a" deyip telefonu kapatt. Sevin Zorlu radyoyu atnda tok sesli albayn okuduu bildirinin sonuna yet iebilmiti: "NATO'ya. CENTO'ya balyz..." O srada Gzide Zorlu da kalkt. Ankara'ya telefon etmek istediler; ancak o gnlerde ehirleraras telefonlar kolay yaplmyordu; nce PTT'yi arayp numaranz bildiriyor, sonra bir sre beklemeniz gerekiyordu. Telefon edip numaray bildirmek istediler, ancak PTT'den yant alamadlar. Gn aarmak zereydi. Radyoda marlar alnyordu. Radyo spikeri, heyecanl sesiyle, evlerin, caddelerin bayraklarla donatlmas ve bugnn bir bayram havasnda kutlanmas gerektiini sylyordu. Gzide Hanm asker kzyd. Babas Hseyin Rfk Paa, ei ise brahim Rd Paa'yd! "Askerden kimseye zarar gelmez" diye evinin balkonuna bayrak ast. Torunu Sevin'i uyarmadan da edemedi: "Ben 6-7 Eyll Olaylan'n da yaadm, Trk bayra asl yerlere kimse dokunamaz!" Ancak radyodan Dileri Bakan Fatin Rd Zorlu'nun kamaya alrken yakaland haberi zerine Gzide Zorlu oke oldu... Aklna rahmetli ei brahim Rd Paa geldi. 1909'daki gerici 31 Mart Ayaklanmasndan sonra yaplan asker mdahale sonucu, II. Abdlhamid'in yaveri olduu iin Midilli'ye srgne gnderilmiti. Ve yarm asr sonra bu kez olu Fatin Rd, asker mdahale sonucu bir bilinmeyene yolculua karlmt... Babasnn yakalandn renen Sevin Zorlu hrslanp balkondaki bayra ald. Bu olay Zorlularn evinde gergin saatlerin yaanmasna neden olacakt. "Mete Caddesi Miramer Apartman'nn altnc katndaki 10 numaral dairede oturan Sevin Zorlu, evin balkonunda asl Trk bayran yrtp att" ihbar zerine, bir albay komutasnda askerler, Sevin Zorlu'yu gzaltna almaya alt. Ancak komularn araya girmesiyle olay bytlmeden kapatld. Ama bu olay zerine Sevin Zorlu apar topar DP'nin bir baka yayn organ Kudret gazetesinin sahibi Hamdi Arba'm stanbul Dragos'ta bulunan yazlna gnderildi. Sevin Zorlu'nun askerlere dik kmasnn altnda, stanbul Komutan Fahri zdilek Paa'ya gvenmesi yatyordu belki de. zdilek Paa'nn, Babakan Menderes ile babas Fatin Rd Zorlu'yu srekli takdir ettiini, Gzide Zorlu'nun hep hatrn sorduunu

biliyordu. Bilmedii, zdilek Paa'nn ihtilal komitesindeki paadan biri olduuydu. Sevin Zorlu ucuz kurtulmutu. Askerlerin mdahalesini kendisine haber veren arkada Ayla Gedik'in o gn yaadklarnn benzerini bir yl sonra kendisi de yaayacakt. ileri Bakan Dr. Namk Gedik, gzaltnda tutulduu Harp Okulu'nun penceresinden atlayarak intihar etmiti...

Mesude Evliyazade gazete manetlerinde

Trk basn o gnlerde zorlu bir snavdan geti; ama hi de baard olamad. Halk arasndaki dedikodular gazete manetlerine kadar kt: niversite rencileri karlp Ankara Et Balk Kurumu'nda kyldktan sonra Konya karayolu asfaltna gmlmlerdi! Muhalifler kuyulara atlp, zerlerine ta ylmt! Bu "kara propagandaya" herkes inanmt! MAH (gnmzdeki adyla MT) stanbul ale Kk'n sorgu merkezi haline getirdi. Bata dnemin stanbul Belediye bakan ve Vatan Cephesi bakan Kemal Aygn ve Bumin Yamanolu gibi emniyet grevlileri ikenceli sorgulardan geirildi. stihbarat grevlileri ldrlen rencilerin nerede gmldklerini renmeye alyordu! "Syleyin nereye gmdnz ?" kencecilerden birinin sesi Kemal Aygn'e tandk geldi. "Ay emsi sen misin?.." diye sordu. kence durdu. Kemal Aygn anlamt... ki yl nce, polis kadrosundayken MAH'a gemek iin Kemal Aygn'den yardm isteyen emsi lengin, imdi ale Kk'nde "grevli"ydi !4 Yllardr sren feodal ilikiler aniden "kefedilip" gazete sayfalarna yanstlyordu. Mesude Evliyazade Gnlce kynde kylleri zorla altrd iin zmir Valilii'ne ikyet edilmiti. Mesude Evliyazade "hanm aa"yd; belinden silah hi eksik olmamt. Kyller asker mdahaleyi frsat bilmilerdi. Keza "hanm aa"nn olu Mustafa Ylmaz'n da srekli kylleri dvd haberleri yaymlanmaya baland. Bu haberler manetlere kadar tanmt! Mesude Evliyazade'nin dier olu Mehmet zdemir Evliyazade, belki de bu tr haberlerin etkisi ve annesi ile aabeyini koruma igdsyle, halasnn olu olan devrik babakan Menderes ve DP aleyhinde gazetecilere demeler vermeye balayacakt.
4. emsi lengin MiT'ten emekli olduktan sonra, yeralt dnyasnn nl kabadaylarndan Dndar Kl'n sahibi olduu Cem Reklam'n mdrln yapt. (Doan Yurdakul, Ab, 2001, s. 279)

Mehmet zdemir'in ifaatlarm gazeteler dizi halinde yaymlayacakt... Evliyazade Makbule Hanm'n grmcesinin olu, zmir Belediye Bakan Faruk Tunca, birka yl nce tahrip edilen Demokrat zmir gazetesine saldran ekip iinde olduu iddiasyla stanbul Balmumcu Cezaevi'ne konmutu! Trkiye'nin en uzun sre Dileri bakanl grevinde bulunan Dr. Tevfk Rd Ara, yeenini ziyarete zor izin alabilmiti. Keza Avrupa gzeli Gnseli Baar da eini zar zor ziyaret edebiliyor ve onun sevdii yemekleri elleriyle yapp cezaevine gtryordu. Zor gnlerden geiliyordu... Teyze ocuklar Berin Menderes ile Emel Zorlu yaadklar bir olayla oke oldular.

Ltfiye Akmanlar, DP Antalya Milletvekili Kenan Akmanlar'n eiydi. Berin, Emel ve Ltfiye hanmlar 27 Mays 1960 asker mdahalesinden nce hemen her gn gryorlard. Akrabaydlar. Ltfiye Akmanlar, Babakan Menderes'in halasnn olunun eiydi. Mdahaleden sonra da Berin, Emel ve Ltfiye hanmlar bir araya gelmeyi srdrdler. Ancak bir gn Ltfiye Akmanlar, srekli kendi elerinin bana gelenleri anlatp yaknan Berin ile Emel'i evden kovdu! in asl sonradan anlalacakt... Ltfiye Hanm ei Kenan Akmanlar'n Berin Menderes'e telefon etmesinin hemen ardndan eve gelen askerler tarafndan gtrlnce sinir krizi geirmiti. O gnden sonra ellerinin titremesine engel olamyordu. Ve olaylar dinledike sinirleri daha bozuluyordu. Bu nedenle en yakn arkadalarn evinden kovmutu. Ancak sonra salonundaki koltuuna ylp kalacak, be ay sonra da vefat edecekti... Einin ld Yassada'da tutuklu bulunan Kenan Akmanlar'a sylenmedi. Olu Dr. Tanju Akmanlar annesi adna babasna mektup yazmay srdrd. Tpk yllar nce Evliyazade Naciye Hanm ile kz Berin'in, idam edilen Doktor Nzm'n imzasyla Avrupa'da yaayan Beria Hanm'a mektup yazmalar gibi... Yassada, brakn DP'lileri, ayn parti iindeki akrabalan bile birbirine drmt. Berin Menderes ile Emel Zorlu'ya tavr koyan bir dier akrabalan da Atfa (Bayndr) Timur'du! Atfa, Atf-Ruhiye Bayndr iftinin kzyd. Dr. Tevfk Rd Aras'n amcasnn torunuydu. Atfa, DP milletvekili Hulusi Timur'la evliydi ve ei Yassada'dayd. Bu nedenle tepkiliydi. Oysa dier iki kz kardei Emel, Bykeli Necdet zmen'le ve mit, Bykeli Hasan Esad Ik'la evliydi; onlar aksine Menderes ve Zorlu ailelerine yardm etmek iin aba sarf ediyorlard!

Greme Soka
O toz bulutu iindeki gnlerde Berin Hanm ei Babakan Adnan Menderes'in bana gelenleri renme frsat buldu. Adnan Menderes 27 mays gn Eskiehir'de deil, Ktahya'dayd. Askerlerin ynetime el koyacan renmi ve Eskiehir'den ayrlp Ktahya'ya gitmeye karar vermiti. O gn Babakan Menderes'in yannda, Babakanlk Basn Yayn Enformasyon genel mdr sfatyla bulunan Altemur Kl'a gre, aslnda Adnan Menderes, geni kalabalklarn desteini almak iin Konya'ya gemek istiyordu. Askerlerin planna gre Babakan Menderes, 27 mays gn sabaha kar gzaltna alnacakt; Menderes'in 26 mays akam Ktahya'ya gitmeye karar vermesi askerlerin plann bozmutu. Ankara'dan son emir gelmedii iin mdahale edemiyorlard. Sonunda Babakan Menderes kk bir konvoyla Ktahya'ya doru yola kt. nde babakann makam arabas, arkada askerlerin oluturduu konvoy! in garip yan, babakan kendi otomobiline binmemi, askerlerin bulunduu bir ciple yolculuk etmeyi tercih etmiti! Konvoy Ktahya'ya doru yol almaya baladnda radyolarda askerlerin ynetime mdahale ettii bildirileri okunmaya balanmt. Ama cipte radyo yoktu!

Babakann konvoyuna bir sre sonra havadan jetler elik etmeye balad. Havada jetler, iinde ofrden baka kimsenin olmad babakann makam arac, asker cipler ve GMC'lerden oluan "tuhaf konvoy" Ktahya'ya girdi. Ktahya vali vekili, jandarma komutan, birka subay konvoyu bekliyordu. ok souk ho geldiniz merasiminden sonra birlikte vilayete gittiler. Sonra... Eskiehir'den gelen Albay Muhsin Battr5 artk bilinen durumu Babakan Menderes'e resmen bildirdi.
5. Trkiye, Muhsin Batur'un adn 12 Mart 1971 Muhtras'ndan sonra daha sk duyacakt. 1969-1973 yllar arasnda Hava Kuvvetleri komutanl grevinde bulunan Muhsin Batur 1974-1980 yllar arasnda TBMM'de grev yapt. Cumhurbakanlna aday oldu, a? bir oy farkyla kaybetti. nl yazar Enis Batur'un babasdr.

Adnan Menderes iin bir dnem kapanmt... Babakan Menderes Ktahya'dan Eskiehir'e, oradan uakla Ankara'ya gtrld.6 O artk "sabk babakan"d! Gzaltna alnan DP'liler gibi o da Harp Okulu'na konuldu. Dierlerinden tecrit edilmiti. Ama geldiinin ikinci gn lavaboda Celal Bayar' grd. Devrik cumhurbakan Bayar sakin grnyordu. "Olan olmutur Adnan Bey, olan olmutur, metin olunuz" dedi. Sabk babakan Menderes ellerini iki yana aarak, "Baka are var m?.." dedi. Askerler hemen mdahale ettiler, konumalarna izin vermediler... Einin ihtiyalarn ald pusulalardan renen Berin Hanm, hemen her gn Harp Okulu'na kk bir valiz gnderiyordu. Bu arada, bir pusula da askerlerden ald. Konutu boaltmas isteniyordu. Tahmininde yanlmam, evi toparlamaya balamt zaten. Haziran ay banda Babakanlk Konutu'nu boaltt. Kavakldere'de, Greme Soka'ndaki bir apartman dairesine tandlar. O gnlerde olu Aydn Menderes'in akl sokan ismine taklmt. Ne demekti "Greme" ? Yani babasn bir daha gremeyecek miydi ? 10 haziran gn Kavakldere'deki evlerinin zili alnd. Gelen kiiyi Berin Hanm uzaktan tanyordu. "Hanmefendi, Sayn Menderes'i bugn Harp Okulu'ndan karp Yassada'ya gtrdler" deyip hemen uzaklat. Mendereslerin evi bazen bu tr ilgin ziyaretlere tanklk ediyordu...

Yassada gnleri
Marmara Denizi'nde, stanbul'un Kartal ve Maltepe kylar aklarnda sralanan adalara "Kzladalar" ya da "Prens Adalar" denirdi. Bu adalarda, Bizans dneminde ya manastr ya da cezaevleri yaplrd. Yassada da bu adalardan biriydi. Ve yllar sonra cezaevi olarak kullanlyordu... Kk, aasz, sevimsiz bir adayd. zerindeki ykseke bir dzlk nedeniyle bu adaya Yassada ad verilmiti. Bizans'tan bu yana yalnzca balklarn yanat bu adann, halkn dilindeki ad "Hayrsz Ada"yd! Osmanl dneminde adann "sahipleri" buraya srlen sokak
6. Eskiehir Hava ss'nn komutan Tugeneral Bedii Kiretepe'ydi. Olu Alkm Kiretepe Dileri'nin nemli diplomatlarndan biriydi. lk ei, bir dnem adn "sve sefirinin Trk esi" olarak duyuracak Nil ljegren'di.

kpekleriydi. Alk nedeniyle srekli olarak havlayan kpeklerin sesinin istanbul'dan bile duyulduu rivayet edilirdi.

Yassada, DP milletvekili olarak adaya getirilen Deniz Kuvvetleri eski komutan Oramiral Sadk Altncan'm giriimiyle 1950'den sonra eitim merkezi yaplmt! Yaklak 100 dnmlk bu adaya spor salonu, dershane, hastane ve gazinolar ina edilmiti. DP hkmetinin oluruyla yeniden ekillenen Yassada'nn yeni konuklan DP'li siyaset ve devlet adamlaryd. Adann komutan Yarbay Tark Gryay'd.7 Ankara Harp Okulu ve stanbul Davutpaa Klas ile dier illerdeki benzeri asker kla ve kurumlarda tutulan DP'liler, Yassada'da "snflandrlarak" hcrelere konuldu.8 Bayarve Menderes tek kiilik hcrelere yerletirildi. Bu hcrelerin duvarlar nedense mor renge boyanmt. Yaklak 7 metrekare (2,80x3 metre) byklndeki bu hcrelerde, sac dolap, sandalye, masa, tek kiilik karyola, battaniye ve denize bakan bir pencere vard. Kapnn hemen karsmda tuvalet bulunuyordu; izin alnmadan tuvalete gitmek yasakt. Hcredeki lambann sndrlmesi de yasaklar arasndayd. Adnan Menderes adada geirdii ilk gn durmadan sigara iti. Birini bitirmeden ayn sigarayla dierini yakt. Hi uyumad ve hcrenin iinde dolap durdu. Herkesi saran aresizlik, perianlk duygusu onda da vard. Grevli yzba Kzm akr, sabk babakan Menderes'le ilk kez grtnde hemen artlarn sralad: gnde iki paketten fazla sigara iilmeyecek; sigaradan nce mutlaka kahvalt yaplacak ve gnde drt be kez oda havalandrlacak vb. Menderes banyo yapmay ok seviyordu. Her gn souk suyla du alyordu. Salanna o zor koullarda bile itina gsteriyordu. Celal Bayar ise be gnde bir banyo yapyordu. Kimseyle konumuyordu. Subaylara hi bakmyor, hep yatt yerden denizi seyrediyordu. kinci dereceden tutuklular koulara ikier, er ve drder gruplar halinde yerletirildi. Kadnlara ayn bir kou ald. Fatin Rd Zorlu, Celal Yardmc, Sebati Ataman ve Namk
7. Yassada'da grevli subaylardan biri de stemen Teoman Koman'd. Yani gn gelecek Mill istihbarat Tekilat (MT) mstearl ve jandarma genel komutanl yapacak olan Orgeneral Teoman Koman! Bir dier nl asker ise, gn gelecek Deniz Kuvvetleri komutanl yapacak olan Oramiral ilhami Erdil'di. 8. Efendi adl kitabmda bazen yazld halde aileleri istemedii iin baslmam an kitaplardan da yararlandm. Bunlarn biri de Yassada'da I no'lu kouun sorumlusu P. Kd. Yzb. Kzm akr'n gnlkleridir. Yzba akr, 25 haziran 1960 tarihinde yazmaya balad defterini, bln deposunda bulunan mermi sandklarnn altnda saklyordu.

Arg' ayn koua koydular. Bu dar koularda genellikle, karlkl konmu st ste ikier ranza vard. Koularn kaplarnda kk gzetleme pencereleri almt. ki ay boyunca yemek ve tra dnda odalarndan dar kamadlar. Pencereler hemen her gn kapalyd ve koridorlarn kaplarnda silahlar hcrelere evrili askerler nbet tutuyordu. Her kouta dinleme cihazlan vard. (Tank Gryay, Bir ktidar Yarglanyor, 1971, s. 58) 15 haziran 1960. Yassada o gn daha bir sessizlie gmld. Tutuklulardan, Babakanlk Yksek Denetleme Kurulu yesi Ltf Seyhan geirdii kalp krizi sonucu hayatn kaybetti. Ltfi Seyhan, DP'li Devlet bakan ve Babakan Menderes'in zel doktoru Dr. Mkerrem Sarol'un enitesiydi.

Kaderin garip cilvesi; 27 Mays asker mdahalesinden ksa bir sre nce Ltf Seyhan, Dr. Sarol'a, babakana iletmesi iin bir haber gndermiti: Harp Okulu Komutan Tugeneral Stk Ulay9 gvendii rencilere manevra mermisi yerine sahici mermi datyordu. Asker rencileri ihtilal iin hazrlyordu! Dr. Sarol enitesinin ihbann Babakan Menderes'e syledi. Ald yanta ard. Babakan Menderes sesini ykselterek Dr. Sarol'u azarlamt: "Stk Ulay' o greve bilerek ve isteyerek getiren benim. Hatta onu general yapan da benim. Stk Ulay ok gvendiim bir subaydr; ocukluk arkadam, Karyaka'da birlikte top koturduumuz, beni Londra'daki uak kazasnda yanmaktan kurtaran milletvekilimiz Rifat Kadzade'nin yeenidir. Doktorcuum bize bal subaylarn adlann mahsus bu tr dedikodular kararak ypratyorlar..." Sonunda hakl kan Ltfi Seyhan olacakt... Menderes, Stk Ulay'n, asker ihtilalin merkezi Mill Birlik Komitesi'nin nde gelen isimlerinden biri olduunu Yassada'da renecekti!.. Babakan Menderes askerleri hibir zaman anlayamamt. Tpk o gn 27 Mays asker mdahalesinin banda olan Orgeneral Cemal Grsel'i anlamad gibi! likileri eskiye dayanyordu: 1955 ylnda zmir Yurtii Blge komutan olan Cemal Grsel, DP'li Meden Berk ve Mkerrem Sarol'la Babakan Menderes'e haber gndermiti; milletvekili ve bakan olmak istiyordu. (Mkerrem Sarol, Bilinmeyen Menderes, 1983, s. 948)
9. Stk Ulay Paa'yla 1989 ylnda Ankara'da tantm. lene kadar dost kaldk. Trk Silahl Kuvvetleri'nin idealist subaylarndan biriydi. Mill Birlik Komitesi yelii yapt. Devlet, Ulatrma ve Bayndrlk bakanlklar grevinde bulundu ve 1989 ylnda seksen iki yanda hl Ankara Bahelievler'deki halk pazarndan alveri yapacak kadar temiz kald.

516 Cemal Grsel, politikac yaplamam, ancak zmir'deki pasif grevinden alnarak nce 3. Ordu komutanlna, ardndan Kara Kuvvetleri komutanlna getirilmiti.

Yaymlanmasna izin verilmeyen kitap

Babakan Menderes her iki isim, Stk IJlay ve Cemal Grsel hakknda yanlm myd? Yoksa... Gelin bugne kadar hi tartlmayan bir sorunun yantn bulmaya alalm. nce ailesinin sylediine gre, "devletin istihbarat birimlerinin yaymlanmasna izin vermedii" bir kitaptan bahsedeyim. Yazan Hamdi Ciliv. ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin nde gelen isimlerinden, Mill Mcadele'ye katlm, TBMM'nin ilk milletvekillerinden ve 1926 zmir Suikast'na ad karp yarglanan, ancak Atatrk tarafndan kurtarlan Hamdi Baba'nm torunuydu. Hamdi Ciliv'in babas mbadeleyle gelen, Nikos Kazancakis'in yakn arkada Efdal Ciliv'di. Hamdi Ciliv, 1950'li yllarda Ankara'da DP'nin nde gelen tekilat isimlerinden biriydi. lmeden nce anlarn yazd; "Ben ldkten sonra yaymlarsnz" diye ailesine brakt. Yazdm gibi, kitaba "izin" kmad... Hamdi Bey'in ei Sara Ciliv kitaba gz atmama izin verdi. Hamdi Ciliv kitabnda 27 Mays 1960 asker mdahalesine geni yer ayrm. Yllardr DP'lilerin kendi aralarnda fsldayarak konutuklar bir konuyu yazma cesareti gstermiti.

Hamdi Ciliv, 1950'li yllarn sonunda Celal Bayar ile Adnan Menderes'in aralarnn artk iyice aldn belirtiyor ve her iki grubun da birbirlerini tasfiye etmek iin aba sarf ettiim yazyor. Ciliv'in rnek olaylar sralayarak yazd bu iddiasna gre, Babakan Menderes ile Edhem Menderes, TSK iindeki baz subaylarla ibirlii yapp Cumhurbakan Celal Bayar' devirmek istiyor! Ciliv'e gre, Babakan Menderes, "Dokuz Subay Olay"nm zerine, Celal Bayar'n tm srarlarna ramen bilerek gitmemiti. stelik ihtilalcilerle grme yapan Mill Savunma Bakan Semi Ergin'i bile ancak Celal Bayar'n basksyla grevden alm, ama daha sonra bu kez Ulatrma bakanlna atamt! 27 mays sabah Semi Ergin Harp Okuh'na getirildiinde, kapda bekleyen asker renciler, Ergin'e dost.uk gsterisinde bulunup onu, "Sen bizim babamzsn" diyerek kucaklamak istediler.- Ergin bunun zerine, "ocuklar kalbim var, bana kar byle hareketlerde bulunmayn" dedi. (Emin Karaku, te Ankara, 1977, s. 508) 27 Mays sabah ihtilalin lideri Cemal Grsel'i arayp ilk tebrik eden kii Semi Ergin'di. Yaplm olan hareketi ve varlm olan sonucu son derece takdir ve tasvip ettiini sylyor. Bu jesti "asilane" bulduunu syleyen Grsel, gerekten duygulanm grnyor. (Tark Gryay, Bir iktidar Yarglanyor, 1971, s. 39) Hamdi Ciliv soruyor: "Londra'daki uak kazasnda hayatm kaybedene kadar babakann yaverliini yapan Muzaffer Ers'nn ilk ihtilalci kadronun iinde bulunmas tesadf myd?" Dokuz Subay Olay'nn ortaya kmasn salayan Samed Kuu'ya gre, Muzaffer Ers, Londra'daki uak kazasnda ldkten sonra, dokuz subayla ilgili olduunu gsteren belgeler kasasnda bulunmu, ancak Menderes'in emriyle belgeler yok edilmiti. (Cneyt Arcayrek, Darbeler ve Gizli Servisler, 1989, s. 26) Dokuz subayn beraat etmesinin, onlar ihbar eden Binba Samed Kuu'nunsa ceza almasnn arkasnda hangi g odaklan vard? Bu karam alnmasnda hkmetin etkisi bulunuyor muydu? Celal Bayar'n kar kmasna ramen Babakan Menderes, ocukluk arkada DP milletvekili Rifat Kadzade'nin yeeni, 1907 stanbul doumlu Tugeneral Stk Ulay' Harp Okulu komutan, 1918 Selanik doumlu Kurmay Albay Osman Kksal' Cumhurbakanl Muhafz Alay komutan yapmt. En gvendii iki orgeneral, Fahri zdilek ve Ragp Gmpala neden asker hareketi nleyememilerdi. Brakn nlemeyi Fahri zdilek Mill Birlik Komitesi'nin iindeydi! Ragp Gmpala ise 27 Mays hareketinin ilk Genelkurmay bakanyd!.. Aynca, Menderes hkmeti dneminde Genelkurmay ikinci bakan Orgeneral Cevdet Sunay Kara Kuvvetleri komutanlna getirilmiti. Hamdi Ciliv kitabnda onlarca soruyu ortaya atyor: Adnan Menderes, asker harektn banda Cemal Grsel olduunu duyunca neden rahatlyor; Eskiehir'de gzaltndayken askerler neden kendisine selam duruyor; Ankara Harp Okulu'nda neden "eref salonu"na almyor; "Ne zaman radyo konumas yapacam?" diyecek kadar kendini neden rahat hissediyor? Ama... Ciliv'e gre, ileri Bakan Namk Gedik'in intihan, asker ihtilalin

ynn deitirmiti. Namk Gedik 29 mays 1960'ta intihar etmiti. DP'nin nde gelen isimlerinden Stk Yrcal 27 maysta gzaltna alnp, 28 maysta serbest braklmt. Ancak Bakan Gedik'in intiharndan sonra 30 maysta tekrar gzaltna alnacakt. stelik ilk gn serbest braklan Yrcal, Yassada mahkemeleri sonucunda 4 yl 2 ay hapse mahkm olacakt. Stk Yrcal'nn gzaltna alnp serbest brakldktan sonra ikinci kez gzaltna alnmas gsteriyor ki, asker mdahalede bulunanlarn ilk fikri tm DP'lileri Yassada'ya gtrmek deildi. Peki, sonra ne oldu da bu fikir deiti ? "Ayrcalk gtmeden tm DP'liler hakknda dava ama" kararn kim ya da kimler vermiti? Hamdi Ciliv'in yazdklarna ve sorularna "komplo teorisi" deyip geebilirsiniz. Bayarlar ve Zorlularla konutuumda Ciliv'in iddialarnn hep konuulup tartldn anladm. stelik hak verildiine de tank oldum... Orhan Birgit'in 9 mart 1961 tarihli Kim dergisinde yazdna gre, gazetecilerle iftar sofrasnda bir araya gelen ihtilalin lideri Cemal Grsel, ilgin aklamalarda bulundu... Grsel Paa yemekte bulunanlara, Kara Kuvvetleri komutanl dneminde Edhem Menderes'le aralarnn ok iyi olduunu, hemen her akam kendisine uradn, uzun uzun memleket ilerini grtklerini anlatyor. Paa, Mill Savunma Bakan Edhem Menderes'le o kadar samimi olmutu ki, grevden ayrlaca gn, 3 mays 1960'ta kendisine mektup yazarak kamuoyunun taleplerini srald. On maddelik istekler mektubunun ilk maddesi ilginti: "Cumhurbakan (Celal Bayar [S.Y.]) istifa etmelidir. nk btn fenalklarn bu zattan geldii hakknda umum bir kanaat vardr." 21 mays 1960'ta Ankara'da hkmet aleyhine sessiz yry yapan Harp Okulu rencilerinin arasnda kim vard dersiniz: Mill Savunma Bakan Edhem Menderes!.. Sahi Babakan Menderes askerle ibirlii yapp, Cumhurbakanl Kk'ne kacak, babakanla da Edhem Menderes mi gelecekti? Ya da... Cumhurbakan Celal Bayar, Babakan Adnan Menderes'i "azledip" yerine Fatin Rd Zorlu'yu mu atayacakt ? Sevin Zorlu anlatyor: 24 mays gn baban Babakan Menderes'in yanna kyor. "Edhem Menderes ihanet iinde; beni hemen Mill Savunma bakanlna,
onu da Dileri bakanlna ataynz. Bu ii yirmi drt saatte zeyim, aksi takdirde askerler mdahale edecek" diyor. Babamn bu kadar emin olmasnn nedeni Avrupa'daki bir lke istihbaratndan, askerlerin mdahale edecei bilgisini almas. Ama Babakan Menderes babam dinlemiyor bile. Sonunda tartyorlar. Babam da kapy vurup kyor. Bu ikisinin son grmeleri oluyor.

Tm bunlar "komplo teorisi" olabilir. Ancak, Bayar-Menderes ilikisinin son yllarda artk birbirlerine tahamml edemez noktaya geldiini kabul etmeyen yok. Bu durumda her ikisinin de "birbirlerinin altn oyma stratejisi" uygulayp uygulamadklar byk bir sorudur. Geelim... Ve Ankara'da olu Aydm'la ba baa kalan Berin Menderes'e dnelim. lk bata yumuak grnen askerler, kadife eldiven iindeki demir yumruklarn karmaya balamlard...

Evliyazadeleri sarsan lmler

Asker mdahaleden be ay sonra Dr. Tevfik Rd Aras'n ei Makbule (Evliyazade) 6 ekim 1960'ta Ankara'da vefat etti. Yaamnn son gnleri hayli zor gemiti. Gzlerinin rahatszl artmt. stelik ei Dr. Tevfik Rd Aras'la artk geinemiyorlard. Bu nedenle eini evden kovmutu! Dr. Ara nce kuzeni -Trkiye'nin ilk Trk kadn banka mdiresiIclal Ersin'in evinde kald. Sonra, Hatice Bahire'yle stanbul'da yaamaya balad. Suzan ve Hlya adnda iki ocuu evlat edindiler... Yant olmayan soru: Dr. Ara, Makbule ve "kumas" Bahire yirmi be yl birlikte yaadlar. Kz Emel'in kocasndan boanmasna iddetle kar kan Dr. Ara, ayn tutumu kendi evliliinde de yapt. Ancak Makbule lnce Bahire'yle evlendi! Peki neden yllar nce Makbule'den boanp Bahire'yle evlenmedi? Boanmak onlar iin neden bu kadar zor? stelik hepsi Osmanl dnemi insan; yani boanmann iki dudan arasnda olduu bir kltrde yetitiler! Hep belirtiyorum; Evliyazadelerin evliliklerine ve boanmalarna akl erdirmek zor! Neyse... Emel Zorlu babas Dr. Aras' hi affetmeyecekti. Annesi Makbule Hanm'n bu acya dayanamayp vefat ettiini dnyordu. Emel Hanm'a bu zorlu gnlerde kuzeni Berin Menderes yardmc oldu. Makbule Hanm'n, Menderesler iin yeri hep baka olmutu. O, Yksel, Mutlu ve Aydm'm cici annesiydi! lm onlar da ok etkiledi. Makbule Ara stanbul Feriky Mezarl'na defnedildi. Neden Ankara ve zmir deil de stanbul Feriky Mezarl ? Bu soruya yant vereceklerin hemen hepsi vefat etmiti! Seksen be yandaki Makbule Hanm'n lmyle Evliyazadelerin ikinci kuandan yaayan tek kii yetmi alt yandaki Naciye Evliyazade'ydi. Naciye Hanm evlendiinde yannda Makbule Abla'sm da gtrmt. Birlikte okuma yazma renip iirler, makaleler kaleme almlard. Birbirlerinin dert ortaydlar. Nice aclar, mutluluklar birlikte paylamlard. imdi Naciye Hanm kendini terk edilmi hissediyordu. Ve ne yazk ki, can gibi sevdii ablasnn cenazesine gelememiti. nk hastayd... Naciye Hanm, olu Viyana Bykelisi Samim Yemiiba'nn yannda Trk Bykelilii'nde kalyordu. Ablasnn lmnden ksa bir sre sonra komaya girdi. Gnlerce komada kald. Viyana'nn en iyi doktorlar elilie getirildi. Naciye Hanm sanki yaamak istemiyordu; hibir diren gstermiyordu. O gnlerde Cenevre Bykelilii'nden, Viyana Bykelilii'ne her gn telefon geliyordu. Arayan Yksel Menderes'ti. Naciye Hanm ile Yksel Menderes'in ilikisi anne-oul ilikisinden yaknd. Anneannesinin salk durumunu her gn days Samim Yemiiba'na soruyordu. Makbule Hanm'n vefatnn zerinden yedi ay gemiti. Viyana Bykelilii'nde grevli Avusturyal hemire, Bykeli

Samim Yemiiba'na annesinin vefat haberini verdi... Naciye Hanm'n cenazesi zmir'e getirildi ve doduu yerde topraa verildi. Ablas Makbule'yle ilk kez ayr dmlerdi. Biri stanbul'a, dieri zmir'e defnedilmiti. O skntl gnlerde ailede belki de kimse bunu dnmemiti bile... Berin Menderes yaamnn en zor gnlerini geiriyordu. Annesinin Viyana'dan gnderdii mektuplarla g buluyordu. Ve imdi o scak mektuplar gelmeyecekti artk. stelik Ankara'y brakp annesinin cenaze trenine gidememi, son vazifesini yapamamt. Berin Hanm ksa srede annesini ve teyzesini kaybetmiti. lgintir, bu ac olaydan sonra evinin ii yaknlaryla dolmaya balad. lk gelen aabeyi oldu. Aabeyi Samim Yemiiba ayn yl Viyana Bykelilii'ndeki grev sresi bitince, merkeze alnd. Ankara'da ablasnda kalyordu. Olu Yksel Menderes nce Cenevre'den Belgrad Bykelilii ikinci ktipliine, ardndan merkeze ekildi.10 Yksel Menderes'in merkeze alnd haberi gnler boyu baba Adnan Menderes'ten gizlendi. zlmesini istemiyorlard. Ama Adnan Menderes'in mektuplarnda sk sk olu Yksel'in nerede ne yaptn sormas zerine dayanamayp gerei yazdlar. Ve svire'de okuyan Mutlu Menderes de, dviz gnderilemedii iin Trkiye'ye arld ve Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi'ne kaydedildi. Kk Aydn Menderes'in de okul sorunu vard. 27 Mays asker mdahalesi ncesi Robert Kolej'in ikinci snfnda okuyordu. renci olaylar nedeniyle annesi tarafndan Ankara'ya getirilmiti. Askerlerin mdahalesi sonucu Aydn Menderes'in okul sorunu uzamt. Hibir okula kaydettiremiyorlard. Bu dnemde ODT rencisi Ekrem Pakdemirli'den1 x evde ders alan Aydn Menderes ortaokul snavn dardan vererek Ankara Koleji'ne kaydoldu.

ihtilal kabinesi DP arlkl!

Berin Menderes sorunlarn tek tek zmeye balad o gnlerde, asker mdahaleyi gerekletiren subaylar Mill Birlik Komitesi'ni (MBK) kurmular ve lke ynetimini tamamen ele geirmilerdi. lgintir: 1913'te Babli Baskn'n gerekletirip hkmeti deviren ttihat subaylar ile 1960 asker mdahalesini yapan subaylarn rtbeleri neredeyse aynyd \..12 Amalan da benzerdi...
10. Celal Bayar'n olu Turgut Bayar da Meksika Bykelilii'nde grevliydi. O da merkeze ekildi. Ancak o Trkiye'ye dnmedi, isvire'ye yerleti; hl ei Trkn, ocuklar Reide ve Celalle bu lkede yaamaktadr. I I. zmirli Ekrem Pakdemirli ANAP milletvekillii yapt; Ulatrma bakanl, Maliye ve Gmrk bakanl ve babakan yardmcl grevlerinde bulundu. 12. Trkiye'de asker darbelerle ilgili tartmalarda, makalelerde, kitaplarda hep 27 Mays I 960, 12 Mart 1971, 12 Eyll 1980'den bahsedilir. Ne Sultan Abdlaziz'in tahttan indirilmesi, ne de Babli Baskn gibi asker mdahalelerden sz edilir. Trkiye'de Kara Harp Okulu'nun kuruluunun (1834) I 70. yldnm kutlanr, ama asker darbe deyince 1960 baz alnr!
522

Ve tm bu olup bitenler "Osmanl miras"yd!" Askerler, krk yedi yl sonra -Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanun ve Ynetmelii'ne gre- Trkiye Cumhuriyeti'ni korumak ve kollamak iin mdahale etmiti! TBMM ve hkmet feshedilmi, her trl siyasal hareket yasaklanm ve DP kapatlmt. Cumhurbakan, babakan, TBMM bakan, bakanlar, milletvekilleri

gibi Genelkurmay Bakan Orgeneral Rd Erdelhun ve st dzey subaylar da gzaltna alnanlar arasndayd. Cemal Grsel, MBK bakanl, babakanlk, Mill Savunma bakanl ve bakomutanlk grevlerine getirildi. Kabine o scak gnlerde birka kez deiti. Bu hkmetlerde grev yapan bakanlar unlard: Fahri zdilek (Bursa), Amil Artus (Bursa), Kemal Kurda (Bursa), efik nan (Selanik), Orhan Mersinli (Selanik), hsan Soyak (skp), Hseyin Ataman (Yanya), Mehmet Reit Beerler (Vodina), Nasr Zeytinolu (stanbul), ahap Kocatopu (stanbul) 13 Bedrettin Tuncel (Gelibolu), Fehmi Yavuz (sparta), Adnan Erzi (stanbul), Osman Tosun (demi), Dani Koper (Diyadin), Cihat Baban14 (stanbul), Fethi Akn (Kandra), Cahit ren (stanbul), lhan Akn (Yeniehir), Hayri Mumcuolu (stanbul), Cahit Tala (Trabzon), Muhtar Uluer (Konya), Zht Tarhan (stanbul), Abdullah Pulat Gzbyk15 (Kayseri), Feridun stn (stanbul), hsan Kzlolu (Sivas), Stk Ulay (stanbul), Orhan Kubat (Ferecik), Mehmet Baydur (Gerze), Ekrem Alican (Adapazar), Ragp ner16 (Nevehir), Selim Sarper (stanbul). Bugne kadar hi yaplmam bir tespitte bulunalm... htilal kabinesi DP arlklyd! 1950-1957 yllar arasnda DP milletvekillii yapm Rt zal; 1946-1954 yllan arasnda DP milletvekillii yapm Cihat Baban; 1950-1957 yllar arasnda DP milletvekillii yapm Ekrem Alican bakan yaplmt... Sadece milletvekilleri deil DP'nin brokratlan da "ihtilal hkmeti" ndeydi!..
13. ahap Kocatopu, 12 Eyll 1980 asker darbesinde de yine ayn Sanayi ve Teknoloji bakanlna getirildi. 14. Cihat Baban 27 Mays hkmetinde Turizm ve Tantma bakanl yapt. 12 Eyll 1980 asker darbesinde ise bu kez Kltr bakanyd! 15. Abdullah Pulat Gzbyk 27 Mays hkmetinde Adalet bakanl yapt. 12 Eyll 1980 asker darbesi sonras, tasfiye edilen TBMM yerine kurulan Danma Meclisi'nde yelik yapt ve 1982 Anayasas'mn hazrlanmasnda nemli rol oynad! Nasl oluyor demeyin, oluyor ite! 16. RapiD ner, Adalet Partisi hkmetinin (1969) ileri bakanln yapt.

DP'nin Karayollar genel mdr Orhan Mersinli, Ulatrma bakan; DP'nin Toprak Mahsulleri Ofisi genel mdr Feridun stn, Tarm bakan; DP'nin Bayndrlk Bakanl mstear Dani Koper, Bayndrlk bakan olmutu! Baz isimlerden hi vazgeilemiyordu sanki... Selim Serper'i isteyen g ABD'ydiL Dileri Bakanl iin nce Fahri Korutrk'n ad gemiti; ancak sonradan ne olduysa Fatin Rd Zorlu'nun yakn arkada Selim Sarper "Dileri bakanl koltuuna" oturtuluverdi. Selim Sarper, Sovyetler Birlii'yle ilikilerin gerginlemesine neden olan dnemin Moskova bykelisiydi. Bir dier zellii ise 27 Mays asker mdahalesinden sonra Bayarlar ve Zorlularla ok yakndan ilgilenmesiydi. Ailelere bu kadar yakn ilgi gsteren bir brokratn, "tepkisel bir hareket" tarafndan bakanla getirilmesi ilgin deil midir? Selim Sarper'i isteyen g ABD'ydi!.. ok gemedi. ABD Bakam Eisenhower, Cemal Grsel'i kutlayan ve hkmete baarlar dileyen bir mesaj gnderdi. Tpk 1913 Babli Baskn'ndan sonra ttihatlarn ve 1950'de "beyaz ihtilal" yapp iktidara gelen Demokrat Partililerin yaptn,

27 Mays 1960'ta "Mill Birlik Komitesi" gerekletirdi: Trk Silahl Kuvvetleri'nden 235'i general ve amiral olmak zere, 4 000 subay emekli edildi. 1913'te subaylarn emeklilik maan ttihatlara Almanlar vermiti. 1950'de DP'lilere ve 1960'ta MBK'cilere para ABD'den geldi! MBK ordudan sonra niversitelere el att: 147 retim yesinin iine, "tembel, yeteneksiz, reform dman" diye son verildi! Cumhuriyet tarihinde yeni bir dnem balamt. Yeni anayasa, yeni seim yasas yapma gibi grevler iin "Kurucu Meclis" oluturuldu. Kurucu Meclis, siyasal partilerin yeleri (CHP 45, CKMP 25 milletvekili), barolar, basn, ticaret odalar, sendikalar, niversiteler, genlik kurulular ve 67 ilin temsilcilerinden oluuyordu. Meclisin 272 yesi arasnda ilgin isimler vard: Bata "Mill ef smet nn! Sonra CHP hkmetinin babakan emseddin Gnaltay. Osmanl'dan beri milletvekillii, bakanlk yapm tarih bir isim Yusuf Kemal Tengirenk. DP hkmetlerinde bakanlk, milletvekillii yapm, sonradan partiden ayrlm, isimler de Kurucu Meclis'teydi: Fahri Belen (Bolu), Nihad Read Belger (stanbul), Fethi elikba (Burdur), Fevzi Ltf Karaosmanolu (Manisa), brahim ktem (Bursa)... Devlet Bakam Cemal Grsel'in kontejamndan Kurucu Meclis'e giren Fuad Kprl'nn olu Orhan Kprl'y de bu listeye eklemek gerekiyor! Bir de damatlar Cokun Krca'y!.. Eskiehir valilii srasnda Ky Enstitleri'ne "komnist yuvas" diyen Dani Yurdakul Kurucu Meclis yesi yaplmt! (Cahit Kayra, '38 Kua, 2002, s. 112) Kurucu Meclis'te iki eski Genelkurmay bakan vard: DP'nin tasfiye ettii, smet Paa'nn snf arkada Emekli Orgeneral Abdurrahman Nafiz Grman ve Enver Paa'nn enitesi Emekli Orgeneral Kzm Orbay. Kazm Orbay Kurucu Meclis bakanlna seildi. Kurucu Meclis'teki dier nller unlard: air Behet Kemal alar, gazeteci Blent Ecevit, gazeteci Oktay Eki, smet Giritli, Turan Gne (Prof. Aye Ayata ve Prof. Hurit Gne'in babalar), gazeteci Altan ymen (CHP milletvekili Hfzrrahman Rait'in olu; CHP milletvekili Onur ymen'in amcaolu; kendisi de iki dnem CHP milletvekillii ve bir sreliine de CHP genel bakanl yapt), ressam Tahir Burak, asistan Mmtaz Soysal, gazeteci mer Sami Coar (Abdi peki'yle birlikte 27 Mays'n perde arkasn htilalin yz adl kitapta anlatt), gazeteci Ali hsan Gs (gazeteci Zeynep G'n dedesi, Hasan Celal Gzel'in days), retim yesi Mnci Kapan (DP'li bakan Osman Kapan'nin kardei), yazar Yakub Kadri Karaosmanolu, Do. Muammer Aksoy, Turgut Gle (Prof. Nilfer Gle'nin babas), yazar Doan Avcolu, Prof. Tark Zafer Tunaya, Cemil Said Barlas (gazeteci Mehmet Barlas'n babas), Suphi Baykam (ressam Bedri Baykam'n babas), gazeteci lhami Soysal, 1957'de Dokuz Subay Olay'nda tutuklanan Emekli Kurmay Albay Cemal Yldrm, zmirli nl iadam Dndar Soyer, Prof. Hfz Veldet Velidedeolu... 27 Mays ncesi bozulan ekonomik durumu dzeltmek iin Hazine'ye

yardm amacyla Ankara'da 1. Zrhl Tugay'n subay, astsubay ve erleri ile aileleri alyanslarn baladlar. 1. Zrhl Tugay'n balatt bu uygulama -ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin iktidar dnemindeki ba kampanyasna benziyordu- tm yurda yayld. Listenin banda iadam Vehbi Ko vard; 26 kilo altn ve bir bina balamt... Bir gn kaplarnn zili alnd. Berin Menderes kapy at. Kimse yoktu. Tam kapy kapatacakken kap eiinde bir zarf grd. Zarf alp at. inde para vard. Gzleri doldu. Yassada'da mahkeme sreci balam, Mendereslerin bata akrbeyli iftlii olmak zere tm malvarlnn gelirleri gibi bankalarndaki hesaplar da bloke edilmiti. Sadece geinebilmeleri iin 2 000 lira ekmelerine izin veriliyordu. Bunun 300 liras Yassada'ya Adnan Menderes'e gidiyordu. "Geinemiyorlar" sz kulaktan kulaa yaylm, bunu duyan baz DP'liler gizlice para yardm yapmaya balamt. Ama sanlann aksine Mendereslerin para sknts ekmeleri ok gereki grnmyor. Gerek Adnan Menderes'in gerekse Berin Hanm'n yakn akrabalar ok zengindi. O dnemde onlardan madd yardm almamalar sz konusu bile deildi. Neyse...

Dkler Yassada'da filmi intihar ettiriyor !

Ankara Greme Soka'ndaki eve, artk Yassada'dan da mektuplar gelmeye balamt. Mektuplar iin belli kurallar vard. Elli kelimeyle snrlyd. Eski yazyla deil, Latin harfleriyle yazlacakt. Gnde sadece bir mektuba izin vard. Gelen mektuplar kontrol ediliyordu. Sansre urayan yerler karalanyordu. Berin Menderes gnderdii tm mektuplara "Adnancm", Adnan Menderes ise "Berinciim" diye balyordu. Mektuplarda daha ok salk durumlar sorulup, selam edildikten sonra, mahkemeye delil olarak verilecek belgeler zerinde duruluyordu: "Emlak Bankas tasarruf hesabmzda ka liramz var; ka lira elektrik paras veriyorduk; havagazma ne kadar derdik; evin saaklarn tamir ettirmitik, faturas var m; Gelir Vergisi beyannamesinin hesap dkmn gnderir misin; traktrn borcu ne kadard; yabanc devlet adamlarnn bize armaan ettii hediyelerin dkmn yapar msn" gibi. Mektuplarn bir dier konusu ise yaknda balayacak davalar iin avukat bulunmasyd. Adnan Menderes, Berin Hanm'a yazd mektupta Prof. Blent Nuri Esen'in avukat olmasn istedi. Zaten Prof. Esen 27 Mays'tan nce Babakan Menderes'in umum vekiliydi. Berin Hanm olu Aydn' yanna alp Prof. Esen'e gitti. Grme umduu gibi olmad. Prof. Esen, Adnan Menderes'i savunmay kabul etmedi. O gnlerde kamuoyunda esen hava hukuk profesrn de etkilemiti. Her sank iin en fazla avukat bulundurma art vard, ancak bir tek avukat bulmakta zorlanlyordu. Kimi korkuyor, kimi ise astronomik paralar istiyordu. Sonunda gen avukat Adnan Menderes'i savunma grevini stlendi: Talat Asal, Burhan Apaydn ve Erturul Aka!

Avukat Erturul Aka aileye uzak biri deildi. Fatma Berin Hanm'n teyzesi Evliyazade Glsm Hanm'n kaynbiraderinin torunuydu ! Ayrca Erturul Aka, Fahire-Cemal Tunca'nn kz Glerle evliydi. Yani, zmir Belediye Bakan Faruk Tunca'nn enitesiydi. Dr. Tevfik Rd Aras'n damad saylrd. Fatin Rd Zorlu, " avukata gerek yok, tek avukat yeter" diyordu yazd mektuplarnda. Orhan Cemal Fersoy17 ve Erturul Aka stlendi savunmasn. Davalar Yassada'da 14 ekim 1960'ta balayacakt. Avukatlar adaya gittiklerinde rendikleri haberler hi de iyi deildi. Adnan Menderes 16 haziranda sinir krizi geirmi, bir sre revirde kalmt. Konya Valisi Cemil Keleolu jiletle bileklerini keserek intihar etmiti. Kravatyla kendini asan DP Fatih le Bakan Dr. mer Faruk Sargut kurtarlmt. Ve Celal Bayar 25 eyllde banyoda bel kemeriyle intihara teebbs etmi, ancak o da kurtarlmt. Kendine geldiinde ilk sz, "Bize artistler gibi film evirttiniz" olmutu.18 Cumhurbakan Celal Bayar' intihara kadar gtrecek film 14 eyll gecesi Yassada'da ekilmiti. Filmin ad Dkler Yassada'da'ydl Kamuoyunda Yassada'da bulunan tutuklularn durumlarnn ok kt olduu ynnde yaygn kan vard. Bu nedenle asker ynetim
17. Fatin Rd Zorlu'nun avukat Orhan Cemal Fersoy, 1969-1973 yllar arasnda AP milletvekillii yapt, 1979-1980 yllar arasnda senatr olarak TBMM'de bulundu. 1979 AP aznlk hkmetinde Mill Eitim bakanyd. 12 Eyll 1980 asker darbesiyle on yl siyas yasakl oldu! Fersoy'un bulunduu o AP hkmetinde Genlik ve Spor bakan kimdi dersiniz: Adnan Menderes'in avukat Talat Asal! O da Fersoy gibi 12 Eyll 1980 asker darbesi sonras on yl siyas yasakl oldu. aka gibi! I 8. Celal Bayar ile Eczacba Sleyman Ferid Bey'in dostluundan bahsetmitik. Bu sevgi ylesine kkl oldu ki, Eczacba ailesi bu uurda can bile verdi. 27 Mays 1960 asker mdahalesinden sonra, bir gn stanbul Beyolu'ndaki "Gaskonyal Toma'nn Yeri" adl kulpte, 27 Mays taraftar genler ile DP'liler arasnda kavga kt. Aralarnda Vedat Eczacba'nn da bulunduu DP'li genler gzaltna alnd. Vedat tutuklanp Balmumcu Cezaevi'ne gnderildi. Krk alt yandaki Vedat burada bir kutu hap ierek intihara teebbs etti. Kurtarld. Bakrky Ruh ve Sinir Hastalklar Hastanesi'ne yolland. Ve ne acdr ki burada, babas Ferid Bey'in rettii kolonyay zerine dkp yakarak intihar e t t i !

sinemalarda gsterilmek zere adadaki yaam anlatan bir film ekimi yaplmasn emretti. 14 eyll geceyans adadaki tm tutuklular yataklarndan kaldrld. Giyinip hazrlanmalar istendi. DP'liler geceyans gelen emirle ardlar. Ne oluyordu? Sonradan tm hazrlklarn film ekimi iin olduunu anladlar. Senaryo gerei Yassada'ya gelileri yeniden ekildi. bununla bitmedi. Yaam artlannn iyi olduunu gstermek iin berberde, hastanede, kouta ekimler yapld. Fatin Rd Zorlu'dan kouta "kitap okuma numaras" yapmasn istediler. Refik Koraltan ise alveri yapyordu! Dkler Yassada'da filmi Trkiye sinemalarnda gsterilmeye baland. Allmadk bir seslendirmeyle, daha mahkeme balamadan hkmler verilmi gibiydi: "Vatan Cephesi bakumandan Kemal Aygn... Barlarn harabas Faruk Oktay... niversite genliinin amansz cellad Bumin Yamanolu..." "te Menderes... Poz vermeden edemez..." "Sofrasnda kilosu 1 000 liraya satlan siyah havyar bulunmamakla beraber Celal Bayar itahndan bir ey kaybetmi grnmemektedir..."

Emir kmt: filmi izlemesi iin tm renciler retmenlerinin bakanlnda sinemaya gtrlyordu. Tam o gnlerde, 14 ekim 1960'ta Demokratlar hakknda alan davaya Yassada'da baland.

Gzide Zorlu'nun duruma gnl

592 sank vard. Hastanede bulunanlar dnda tm tutuklular koulardan karld; tek sra yry tertibinde, sa ve sol yanlarnda denizci ve karac temenler eliinde, yapm drt buuk ayda tamamlanan Yassada'daki mahkeme salonuna getirildiler. nde Celal Bayar, arkasnda Adnan Menderes ve Fatin Rd Zorlu vard; dier DP'iler parti ve hkmetteki statlerine gre sraya sokulmutu. Adnan Menderes rkekti ve hep nne bakyordu. Tahta sandalyeye oturdu. Boynunu bkt, ellerini nnde buluturup beklemeye balad. Evliyazadelerin dier damad Fatin Rd Zorlu, dnceli g"inyordu. Zayflamt ve salar beyazlam. En rahat Celal Bayar'd; sanda oturan Adnan Menderes'e hafif srtn dnerek oturmas dikkatlerden kamad. Salonda kimlerin olduunu merak ediyordu; srekli salona gz gezdiriyordu. Salon doluydu. Sank ve avukatlar haricinde 600 kiilik daha kontenjan ayrlmt. Bunun 200' basn mensuplarna, 20'si niversitelere, 50'si sank yaknlarna ve 6O' brokrasiye ayrlmt. lkenin eitli yerlerinden gelenlerle kordiplomatikler de unutulmamt. Trkiye'nin farkl kentlerinden gelecekler iin 220, diplomatlar ve yabanc misafirler iin 50 kiilik yer ayrlmt. Tutuklu yaknlar mahkeme salonunda sanklarn arkasnda, ayn sraya oturtulmutu. Sanklara dikkatli bakmak, onlarla iaretlemek, el sallamak yasakt. Salonda o sabah, sandalye gcrts ve ksrk dnda tek ses yoktu... Saat 9.35'te Yksek Adalet Divan salona girdi. Bakan Salim Baol maden ses tonuyla, "Trk milleti adna yarg hakkn haiz Yksek Adalet Divan Yassada durumalarna balamtr. Ak olarak durumaya devam edilecektir. Yoklamaya balayacaz, ad soyad okunan 'evet' diye ayaa kalkarak cevap verir" diyerek, 9 ay 27 gn srecek duruma srecini balatt. Durumalar sanklarn birinci derecede yaknlar anne, baba, karde, e ve reit olmu ocuklar izleyecekti. Ama her durumaya sadece bir kii gidebilecekti. stelik hangi sank ailesinin izleyici olaca kurayla belirleniyordu. nk sadece 50 kiilik kontenjan vard. Berin Menderes durumalara hi gitmedi. Ama radyodaki "Yassada Saati" programm hi karmad. Yassada durumalar mahkeme salonundaki zel blmde dzenli olarak bantlara almyor ve her akam Ankara, zmir ve stanbul radyolarnn ortak yaynnda, saat 20.00-21.00 arasnda "Yassada Saati" adl programda yaynlanyordu. Program, aralannda Feridun Fazl Tlbenti, Orhan Birgit, Bedii Faik gibi gazetecilerin bulunduu grup hazrlyordu. Programda fon mzii olarak "Plevne Mar" kullanlyordu.

Berin Menderes, Adnan Menderes'in savunma yapt gnlerde, ses tonuna gre, salnn nasl olduu konusunda taliminde bulunuyordu... Sank ailelerinden sadece 310 kii durumalara gitmek iin mracaat etmiti. Bunlardan biri de Gzide Zorlu'ydu. Emel Zorlu bir, Sevin Zorlu ise iki kez gitti durumay izlemeye. Toplam 204 durumann en az yansnda Gzide Zorlu salondayd. Ei brahim Rd Paa'nn Midilli Adas'na srgne gnderildiinde, bebei Fatin Rd'y kucana alp kocasnn yanna giden yirmi drt yandaki Gzide Zorlu, bu kez yetmi yanda, olunu yalnz brakmamak iin neredeyse hemen her gn Yassada'ya gidip geliyordu... Sabah kalkyor; Taksim'deki evinden saat 06.00 sularnda kp 500 metre kadar yryerek Dolmabahe Camii'nin kesinde bulunan Yassada rtibat Brosu'na19 kimliini onaylatyor; gidi geli 480 kurua bilet alyor; sank yaknlarna ayrlm turnikelerden geip, vapurun sank yaknlar iin ayrlm alt kattaki blme oturuyordu. Yassada vapuru 08.00'de kalkyordu... Yassada'ya ulaldnda ziyaretiler vapurdan isimlerinin okunmasyla tek tek kyordu. Kimlik tespiti gibi gerekli ilemleri yaptrdktan sonra, tellerle evrili, beton dklm 150 metrelik yokuu ktktan sonra, st tenteyle rtl antrede son kez kontrolden geip mahkeme salonuna giriyorlard... Gzide Zorlu bu yorucu yolculuk sresince kimseyle konumamaya, gz gze gelmemeye alyordu. Tek sohbet ettii kii, II. Abdlhamid'in byk olu ehzade Selim'in torunu, Nemika Sultan'n kz Sata Tran'd. Sata Hanm, ei tarih profesr DP Trabzon Milletvekili Osman Turan' grmeye gittiinde, Gzide Hanmla yan yana oturmaya alyordu. Biliyorlard ki, insanlar zor gnlerden geiyordu ve herkesin sinirleri ok ypranmt. Ters tepkiler verebiliyorlard. Vapurda sank yaknlar arasnda bir iki ufak tatszlk yaanmt. Benzer olayn biri de Gzide Zorlu'nun bana gelmiti. Sevin Zorlu'nun anlatmna gre, olunun mahkemeye delil olarak verecei bir belgeyi Bykeli Melih Esenbel'den istemeye giden Gzide Zorlu'yu, Melih Esenbel'in ei Emine Esenbel, "Yeteri kadar rahatsz olduk" diyerek evden kovmutu! Hakarete uramak Gzide Zorlu'yu ok incitmiti. nk Melih Esenbel'in dedesi Mahmud Celaleddin Paa, II. Abdlhamid dneminde bir kez Maliye nazrl (1887) ve iki kez Nafa nazrl (1890 ve ikinci kez 1895-1898) grevlerinde bulunmu, tarihi, yazar, air bir kiiydi.
19. Dolmabahe'deki irtibat Brosu'nun komutan Kurmay Albay Namk Kemal Ersun, I978'de Kara Kuvvetleri komutanyken, asker darbeye teebbs edecei iddiasyla Yksek Askeri ra karar beklenmeden resen emekli edilecekti. Baknz: Bay Pipo (Soner Yaln-Doan Yurdakul [Doan Kitap]).

Ve Gzide Zorlu'nun babas Hseyin Rfk Paa'nn arkadalarndan biriydi. Ailece gryorlard. Keza Melih Esenbel'in babas besteci emseddin Ziya da yaknlaryd. Bu aile dostluu nedeniyle Fatin Rd Zorlu, Melih Esenbel'i, Dileri'nin iki numaral koltuu olan genel sekreterlie oturtmutu. Gzide Zorlu, bu olaydan sonra Esenbellere sylemediini brakmad:

"Ben onun dedesi Mahmud Celaleddin'in nasl jurnalci olduunu da bilirim, syletmesinler beni!" Ama o gnlerde alaca bir haber Esenbellerin kaba tavrn unutturacakt. Gelini Emel Zorlu hastayd. Gzide Zorlu, onu Amerikan Hastanesi'ne yatrd. Gerekli tetkikler yapld. Sonu Evliyazadeler ve Zorlular iin ykm oldu: Emel Zorlu kanserdi. Fatin Rd Zorlu'ya bu ac haberi vermeme karan aldlar.

"Asmazlarsa gerisi kolay kzm!"

Herkesin sknt iinde bulunduu o gnler, Emel Hanm iin daha zorlu geiyordu. Annesi Makbule Aras' kaybedeli daha bir ay olmutu. Ei Fatin Rd Zorlu be aydr Yassada'da bir hcrede hapisti. Babas Dr. Tevfik Rt Aras'n gzleri artk hi grmyordu. Kz Sevinle ve kaynvalidesi Gzide Hanm'la aras iyi deildi. Tek dostu, arkada, kuzeni Berin Menderes'ti... Berin Hanm da yaamnn en skntl gnlerini yayordu. Annesini, teyzesini kaybetmi, imdi de hayatta tek dertletii kuzeni Emel Zorlu amansz bir hastala yakalanmt. stelik... 31 ekim 1960 tarihinde "Bebek Davas" balamt. Adnan Menderes'in nl soprano Ayhan Aydan'dan olan gayrimeru ocuunun doduktan sonra Babakan Menderes'in talimatyla Dr. Fahri Atabey tarafndan ldrld ileri srlyordu. 1951 ylndan beri Evliyazadelerin sr gibi sakladklar, birbirlerine fsldayarak anlattklar Menderes-Aydan ak, dava nedeniyle gazete manetlerine km, radyolarda yaynlanmaya balamt. Trkiye bu ak konuuyordu... Davann tan olarak Yassada'daki durumaya soprano Ayhan Aydan arld. Salona girdiinde scak bakan gzlerini Adnan Menderes'in yznde dolatrd. Sonra evik admlarla tank krssndeki mikrofona yaklat. Beklenmeyen bir ifade verdi: Adnan Menderes'i 1951 ylndan beri byk bir akla seviyordu! Tek istei ondan bir ocuk yapmakt. Hamile kalm, ancak bebek l domutu.20 Dier tank, douma giren Dr. Fahri Atabey de, bebein boynuna dolanan kordon nedeniyle l doduunu syledi. 21 "Bebek Davas" durumalarnn srd gnlerde Berin Menderes, eine yazd mektuplarn hi aksatmad. Tek kelimeyle bu ilikiye ve durumaya deinmedi. Ama mektuplardaki krkl Adnan Menderes hissediyordu. 8 kasmda yazd mektupta bu durumdan bahsetti: (...) fakat bir iki mektubunda ifaden krgn; hasta msn diye de dndm. Bu ifadene ok zldm; telgraflarnn ifadesi teselli oldu... Berin Menderes yant hemen yazd: Son mektuplarmda ifademin krk olduunu yazyorsun. Bu halinde, benim sana krlmama imkn olur mu ? Fakat, nihayet ben de et ve kemikten bir insan olduuma gre, ne kadar metin ve sabrl olmaya gayret etsem, zgn bir anm oluyor elbet. Fakat sen kendini beyhude zme... Adnan Menderes rtl denek hesabndan Ayhan Aydan'a ev ald gerekesiyle mahkm oldu; ancak "Bebek Davas" yedi

oturum srd, 22 kasmda beraatle sonuland. Ayn gn Berin Menderes'e eiyle grme izni kt. Haberi avukattan Burhan Apaydn vermiti. Berin Hanm olu Aydn' da yannda gtrecekti. Bir gn sonra uakla stanbul'a gittiler. Uan kaps alp indiklerinde etraflanni gazeteciler sard; flalar ard ardna patlaynca, ana oul ardlar. Berin Hanm sorulara yant vermek istemedi. Ancak gsterilen ilgi o denli oktu ki, avukattan bile, "Ltfen cevap veriniz hanmefendi, yoksa bunlar bizi ezecekler" demek zorunda kald. Israrlara ramen Berin Menderes'in azndan sadece "ok heye*0. Ayhan Aydan, bu akn Yassada mahkemeleri dnda hi konumad. Gazetecilerin tm tekliflerini reddetti. Bugn doksan yana yaklaan Ayhan Aydan' Ankara'daki evinde bu nedenle rahatsz etmek istemedim. Biliyorum ki Ayhan Aydan da tpk Mustafa Kemal'in e5' Latife Uaklgil gibi, Nzm Hikmet'in ei Piraye gibi akn kimseyle konumayacakt. *' Dr. Fahri Atabey iki yl sonra, I963'te Sevin (Zorlu)-Erden Yener iftinin bebei Asl an Yener'in doumunda bulundu.

canlym, ok zgnm" szleri kt. O karklk iinde Aydn Menderes gzden kayboldu; daha sonra bulunup getirilmesiyle arabaya binildi. stikamet Divan Oteli'ydi. Otele vardklarnda tpk havaalannda olduu gibi onlar karlayanlar yine gazetecilerdi. Ard ardna sorular soruyor ve fotoraf ekiyorlard. Odalarna zor ktlar. Bir gn sonra ana oul avukatlaryla birlikte Yassada'nm yolunu tuttu. Yassada'ya vardklarnda nce ada komutan Tark Gryay'n yanna gtrldler. Hal hatr sorulduktan sonra iki subay arasnda Adnan Menderes getirildi. Ana oul, Adnan Menderes'i grnce, birbirlerine verdikleri sz unuttular, gzyalarn tutamadlar. Adnan Menderes'in onlara katlmas birka saniye srd, de birbirlerine sarlm alyorlard. Zor toparlandlar. lk szleri ok resmydi: Berin: "Adnan naslsn, kilo vermisin!" Adnan: "yiyim. Siz naslsnz Berinciim?" Berin: "Biz iyiyiz, darda bir skntmz yok." Adnan: "Peki sen Aydn ?" Aydn: "yiyim baba." Adnan: "Annene destek oluyorsun, ok memnum oluyorum." Berin: "Memleketi zledin mi Adnan?" Adnan: "Hi bahsetme Berinim, nasl gzmde ttyor anlatamam. imde byk bir hasret var..." Elli dakikalk sre ne kadar abuk gemiti. Artk geri dnmeleri gerekiyordu. Sarldlar. Subaylar Adnan Menderes'i gtrrken, Berin Hanm eine 300 lira verdi. Berin Menderes stanbul'a dnmeden nce, gazetecilerin haber gemesi iin kurulan Yassada Postanesi'nden, grmeyi salayan Devlet Bakan Cemal Grsel'e teekkr telgraf ekti. (Sr dergisi, 29 kasm 1960) Ana oul gazetecilerden kurtulmak iin Yassada Komutan Yarbay Tank Gryay'n zel motoruyla Sirkeci'ye brakldlar. Divan Oteli'ne gelen Berin Menderes hemen Ankara'ya dnemedi. nk 25 kasmda balayacak "rtl denek Davas"nda

tankt. Divan Oteli'nde ifadesi iin arlmay bekledi. Bu arada ziyaretine Dr. Tevfk Rd Ara geldi. Enitesi Dr. Aras'n bir szn Berin Hanm lene kadar unutmayacakt: "Kzm, tek korkum asmalar; eer idam etmezlerse bir IKI yia kadar kar. Dn hep byle oldu; bugn de benzeri olacandan hi amam. Hapiste rm politikac yoktur. Umut edelim asmasnlar, gerisi inan ok kolay!" Dr. Aras'n dedikleri Yassada durumalar sonunda harfi harfine doru kacakt... Dr. Ara, 27 Mays asker mdahalesinden ksa sre nce Ankara'ya gitmi, damad Dileri Bakan Fatin Rd Zorlu'ya, "Gidiat beenmiyorum, hemen istifa et" teklifinde bulunmu, damad ise "Ben fare deilim" yantn vermiti! Berin Menderes tanklk yapt. Sorularn ounu hakl olarak, "Bilmiyorum" diye yantlad. Evin hesap ileriyle hibir zaman ilgilenmemiti; ne gen kzlnda ne evlendiinde ne de babakan ei olduunda!.. Durumalar sresince Berin Hanm'n yreini actan ok olaylar yaand. Gazeteler, zellikle Adnan Menderes'in ak hikyelerini manetlere tayordu. Bunlardan biri de yazar Suzan Szen'in ifadesiydi: Kocam Ferit Szen, o tarihte stanbul Polis Okulu'nda hocayd. Gmhane'ye tayin edildi. Gitmedik. Burada kalmak iin ok altk. Menderes'e bu ii yaptrmann arelerini aradm. Bir gn Tarabya'da, Pili Osman'la tantm. Bize babakan ok iyi tandn ve Menderes'le tantrabileceini syledi. Ertesi gn Menderes telefon ettirdi ve imzal kitabm istetti. Kocama sordum, muvafakat etti. Bu ekilde tantk, eve gelmeye balad. O gelecei vakit, kocam hasta dahi olsa evden kard. Pencerede parolamz vard. Kocam anlard, dnerdi.22 ddia makam, bata sevgililerinin olmak zere Babakan Menderes'in tm masraflarn devletin rtl deneinden karladn ileri sryordu...

"rtl denek" paralar nelere gitti?

Neydi "rtl denek Davas"? Bte yasas, babakanlara devletin gizli amalar iin belli bir paray harcama yetkisi verir, buna "rtl denek" denir. Babakan Menderes'in on yllk hkmeti dneminde rtl
22. Ferit Avni Szen, sonra ei Suzan Szen'den boand. Mirasn birinci ve nc eleri arasnda paylatrd, ikinci ei Suzan Szen'e hi pay vermedi. Suzan Szen 20O2'de yetmi dokuz yanda vefat etti. Ferit Avni Szen ise I996'da ld.

denei kendi kiisel ihtiyalar ve amalan iin kulland iddia ediliyordu. Bu nedenle rtl denee "Adnaniye" deniyordu. rtl denek Davas on oturum srd ve 2 ubat 1961'de sonuland. Mahkeme on yllk gizli rtl denek cetvellerini istedi. Babakan Menderes'in rtl denek hesabndan kulland tm harcamalar tek tek kayda geirilmiti. Bu hesap cetvellerinin tamamm buraya aktarmak isterdim; ama bu olanaksz. lgin bulduklarm yazacam. Yl iinde, kiiye birden fazla yaplan demelerde de sadece birini yazdm: 1950: dris zvatan'a (DP'ye kfreden adama tokat atmaktan mahkm) 30 lira, Hayri zgir'in ev kiras 125 lira, DP balosu bilet creti 225 lira, zeyir Avunduk'a seim iin 12 000 lira vb.

1951: Mehmet Ali Sevk'e (Nzm Hikmetin avukat [Samed Aaolu'nun emriyle]) 300 lira, Necip Fazl Ksakrek'e 5 000 lira, air Ahmet Muhip Dranas'a (Samed'in emriyle) iki kez 500 lira, yazar Orhan Seyfi Orhon'a (Refik Koraltan'n emriyle) 500 lira, Mehmet'in cezaevinde harcamas iin 500 lira, Enis Behi Koryrek'in Miras isimli iir kitabnn matbaa masraf 1 803 lira 40 kuru, Kzm Nam Duru'ya 150 lira, Ali Naci Karacan'a (A. Menderes'ten bor olarak) 5 000 lira, Mizah gazetesine 8 000 lira vb. 1952: Ferit Alnar'a svire seyahati iin 3 000 lira, Madam Sami'ye 1 000 lira, Osman Kapan'ye 3 000 lira, Tank Zafer Tunaya'ya Trkiye'de Siyasal Partiler kitab iin 1 530 lira, Yahya Kemal'e Arap devletlerinde tetkik seyahati iin 1 700 lira, Nadir Nadi, Ahmed Emin Yalman ve Ahmed kr Esmer'e Londra seyahatine refakat iin 1 000 er lira, Beyaz Kitap iin Hsn Yaman'a 11 494 lira 78 kuru, Sivas DP tekilatna 8 055 lira, Necip Fazl Ksakrek'e 50 000 lira vb. 1953: Peyami Safa'ya 10 000 lira, Mkerrem Sarol'a dviz olarak 3 000 lira, Emin Kalafat'a 10 000 lira, Burhan Belge'ye alt aylk ev kiras 1 650 lira, Halil Ltf Drdnc'ye (gazete patronu) 5 865 lira, Ferit Alnar'a dviz olarak 2 025 lira, Ali Fuad (Cebesoy) Paa'ya Mill Mcadele adl kitab iin 1 500 lira, Yusuf Ziya Orta'a 15 000 lira, Behzat Bilgin'e 1 000 lira, Selim Ragp Eme'e 1 000 lira, Bedii Faik ile evket Rado'ya 1 200 lira, Cemal Kutay'a 400 lira, DP zmir l Bakan Burhan Mater'e 10 000 lira, DP tekilatlan iin yedi cip bedeli 67 090 lira, masajc Kzm Nefes'e 50 lira vb. 1954: svire'ye gnderilmek zere Yksel Menderes'e 1 617 lira, Recep Bilginer'e (gazeteci) 1 000 lira, Ferit Alnar'a 1 000 lira, Osman Kapan'ye 500 lira, ofr Hayri'ye arsa taksiti 1 212 lira 24 kuru, Yugoslavya'ya giden gazeteciler iin bakiye 1 000 lira, Kzm Nam Duru'ya 500 lira, Demokrat izmir gazetesine 21 000 lira, Necip Fazl Ksakrek'e 18 500 lira, Berber Fahri'nin kzna nian masraf iin 100 lira vb. 1955: Faliha Bilgin'e (Mkerrem Sarol'un boanm ei) 3 000 lira, Orhan Apaydm'a 3 550 lira, Ferit Alnar'a 500 lira. Cihat Baban'a 2 000 lira, zmir Gazeteciler Dernei'ne 100 lira, Kzm Nam Duru'ya 550 lira, Necip Fazl Ksakrek'e 10 000 lira, Maltepe'deki evin deme masraf 4 254 lira vb. 1956: Aydn ve Berin Menderes'in Avusturya seyahati iin 1 500 lira, Emin Kalafat'a 1 000 lira, Nihat Erim'e bir hal hediye 2 300 lira, Hayat Kalafat'a 10 950 lira, Reat Nuri Gntekin'e dolar mukabili 3 000 lira, Kzm Nam Duru'ya 3 000 lira, DP Genel Bakanl odasnn mobilyas iin 12 000 lira, Burhan Belge'ye 6 750 lira vb. 1957: Burhan Belge'ye 4 800 lira, Emin Kalafat'a 5 000 lira, Ayhan Aydan'a 539 lira, Neslihan Ksakrek'e (Necip Fazl'n ei) 5 000 lira, drt adet kurban bedeli 375 lira, Park Otel'de bahi 340 lira, Babakan Mendreres'in evi iin stor 500 lira, DP Genel Kurulu hesabna 35 000 lira, Necip Fazl Ksakrek'e 5 000 lira vb. 1958: Mutlu Menderes'e (Necdet Aslanlar vastasyla iki buuk ayda yaplan masraf) 1 305 lira, Emel Zorlu'ya seyahati iin 1 000 dolar, Aydn Menderes'in birinci mektep taksiti 900 lira, Berin Menderes'e svire'ye ayakkab paras 131 lira, kaynvalidesinin (Naciye Evliyazade) tedavi masraf iin 2 732 lira, Mendereslerin evi iin kmr 521 lira 15 kuru, Emin Kalafat'a 2 885 lira, Cemal

Tarlan'a eiyle seyahati iin 12 210 lira, Refik Koraltan'a tedavisi iin 12 460 lira, Eypsultan'a iki kurban bedeli 300 lira, DP Ankara l dare Kurulu'na 50 000 lira, Trk Ansiklopedisi iin 3 000 lira, Mevlana kitab iin 300 lira, Burhan Belge'ye 3 000 lira, Necip Fazl Ksakrek'e (bir ksm Tevfk leri eliyle) 10 000 lira vb. 1959: Blent Nuri Esen'e avukatlk creti 2 000 lira, hsan Sabri alayangil'in kznn tahsili iin 5 000 lira, Ferit Alnar'a dviz 2 163 lira 35 kuru, Hsrev Gerede'ye 10 000 lira, Madam Sami'ye 1 000 lira, Eypsultan'da kesilen kurbanlar 1 000 lira, ansiklopedi ve kitaplar iin Akay Kitabevi'ne 2 998 lira, Bayan Menderes'e koyun 190 lira, Amerikan neriyatna 2 626 lira, DP'den Zeki Akaln'n mahkm olduu para karl, DP Krehir heyetine 30 000 lira, yazar Yusuf Ziya Orta'a 8 000 lira, Peyami Safa'ya 3 000 lira, Mutlu Menderes'e dviz olarak 1 270 lira, Yksel Menderes'e (Mebusevleri'nde alnan dairenin taksiti) 2 705 lira vb. 1960: Hrriyet Partisi'nden geen be kiiye 4 000 lira, Namk Gedik'in kznn dn hediyesi 2 400 lira, Melahat Ers'ye Ortaky kooperatifi iin 45 400 lira, Nesrin Sipahi'ye 500 lira, ktisat ve Ticaret Ansiklopedisi iin 1 000 lira. Aydn Menderes'e okul taksiti 775 lira, Mutlu Menderes'e havale 2 270 lira 96 kuru vb.23 Adnan Menderes rtl denek hesabndan 4 877 780 lira 19 kuruu zimmetine geirmekten 11 yl ar hapse mahkm oldu; aynca zimmetine geirdii paray demesine karar verildi... Karar Berin Menderes ve oullarnn yaamlarn daha da gletirdi. Devlet parasnn peine dmt ve Mendereslerin tm gelirlerine bu kez daha ar koullarda el koymutu. Berin Menderes sadece Ziraat Bankas'ndan gelirlerine karlk 2 000 lira alabilecekti. Menderesler zor gnler geiriyordu. Yksel Menderes Belgrad Bykelilii'ndeki grevinden sonra merkeze ekilince, Dileri Bakanl'nda "Yass Oda" ad verilen etkisiz bir grevde DP dneminin, Hasan Esad Ik, Mahmut Dikerdem, Semih Gnver gibi diplomat aabeyleriyle zaman ldryordu. Bu arada Adalet Bakan Abdullah Pulat Gzbyk, Dileri Bakan Fatin Rd Zorlu'nun ekonomik iler yardmclar olan Hasan Esad Ik, Semih Gnver ve Ouz Gkmen'in tutuklanmalarm istedi. Ne ilgintir, Zorlu'nun ekibinden Selim Sarper Dileri bakanln yrtrken, dierleri tutuklanp Yassada'ya gtrlmek isteniyordu. Ancak bu istek "Dileri duvarn" aamad. Dileri bakanl dneminde Fatin Rd Zorlu'nun zel kalem mdrln yapan Evliyazadelerin bir dier damad Ziya Tepedelen de ifadesi alman diplomatlardand. Zorlu'nun d grevlerdeki arkadalar da tek tek hesap verdiler! rnein Bonn Bykelisi Settar ksel, Belgrad Bykelisi Sadi Kavur gibi isimlerin grev yerlerine zel ekipler gnderildi ve elilik hesaplar iyice incelendi. Hemen her gn soruturma, dava, duruma gibi sohbetler Yksel Menderes'i bouyordu, o da annesinin yaknmalarna aldrmadan, sk sk sevgilisi Yldz Hanm'n yanna istanbul'a gidiyordu. Yksel Menderes, stanbul'da bir gece kulbnde sahneye kan Yldz Hanm'a kt. likileri yldr sryordu. Aile bu birliktelie kar kt iin Yksel Menderes'i yurtdna greve gndermilerdi. Ama bu tayin bile ilikiyi bitirememiti. Mendereslerin ortanca olu Mutlu Menderes, asker mdaha23. "rtl denek Davas" durumalarnda, yabanc devletlerin parasal yardmlar yaparak Trk istihbarat birimlerine szdklar da ortaya kt, ingilizlerden ayda 30 000 lira,

Franszlardan 7 000-8 000 lira, talyanlardan 4 000 lira alnyordu. talyanlar ile Franszlar paray merkeze veriyorlard. Snrsz para harcayan Amerikallar ise dorudan doruya memurlara deme yapyordu ! Dinleme servislerindeki memurlarn tamam Amerikallarn elindeydi. Ayrntlar iin baknz: Bay Pipo (Soner Yaln-Doan Yurdakul [Doan Kitap]).

lenin ilk aylarnda days Samim Yemiiba'nn katklaryla svire'deki renimini srdryordu. Days emekli olunca ve aile ekonomik ynden zayflaynca Ankara'ya Siyasal Bilgiler Fakltesi'ne kayt yaptrmt. Berin Hanm'n 2 000 lirayla geinmesi zordu. Ablas Gzin'in madd ve manev yardmlaryla ayakta duruyordu. Enitesi Hamdi Dlger, einin genlik arkada olmakla kalmayp, Adnan Menderes'in baba taraf Ktipzadelerden kalan Bostanc'daki topraklarn ekim ilerini de zerine almt. Hamdi Dlger ile Adnan Menderes karde gibiydiler. Babakan Menderes zmir'e gittiinde mutlaka "enite" dedii Hamdi Dlgerlerin evinde misafir kalyordu. Ka kez teklif etmiti enitesine milletvekili olmasn, ancak Hamdi Dlger eiyle dnyay gezmeyi seviyordu. Srf bu nedenle ocuk bile yapmamlard!.. Devlet, Mendereslerin Bostanc'daki gelirlerine de el koymutu. Ancak Hamdi Dlger, baldzn mahcup etmemek iin, "Bu paralar bankalara koymamtm" diyerek, srekli el altndan madd yardmda bulunuyordu. Hamdi Dlger ortalkta pek gzkmediinden, bu destekler basnn dikkatinden kayordu. Ancak Adnan Menderes'in daysnn torunu DP milletvekili Sadk Giz de "yaylm ateinden" nasibini alyordu. "Jokey Kulb hikyeleri" yazlyordu: Jokey Kulb sabk iktidarn mark ocuklarndan Sadk Giz'e oyuncak kabilinden verilmi ve yz binlerce liras, at neslini slahtan ziyade DP neslini slah iin kullanlmtr. Sadk Giz aynca Adnan Menderes'in yeenlerinden Ahmed Evliyazade'yle Cumaovas yolunda meydana getirdii harada, yine husus dvizlerle getirdii atlar kulbe satarak milyonlarn stnde ahs krlar temin etmitir. (Kim dergisi, 27 eyll 1960) 12 ocak 1961'de asker ynetim, siyasal partilerin faaliyetlerini serbest brakt. Fakat DP, kapatld iin tekrar siyaset yapamayacakt. DP kadrolar politika yapamayacaklard ama bu kez ocuklar, siyaset kulvarnn yine nnde yer alacaklard. lk siyasal partiyi, Trkiye'nin en ksa dnem -iki ay- Genelkurmay bakanln yapan emekli Orgeneral Ragp Gmpala, "Adalet Partisi" adyla kurdu. Partinin amblemi siyasal izgisini belli ediyordu: Demir Kr At! Demokrat Parti 1946 ylnda kurulduunda, halk "Demokrat" szcn telaffuz edemiyor, "Demirkrat" diyordu. Adalet Partisi bu nedenle simge olarak "Demir Kr At" amblemini tercih etmiti! AP, Demokrat Parti'nin mirasna sahip kyordu. Ancak baka miraslar da yok deildi. AP'den iki gn sonra 13 ubat 1961'de Ekrem Alican'n24 genel bakanlnda "Yeni Trkiye Partisi" kuruldu. Ekrem Alican, CHP dneminin nemli maliye brokratlarndan biriydi. Sonra DP milletvekili oldu. Partiden ayrld iin Yassada'ya gitmekten kurtuldu. stelik dl bile ald: 27 Mays kabinesinin Maliye bakan oldu! imdi de askerlerin gvenini kazanm eski bir DP'li olarak parti kurmutu. Balangta "Sosyal Demokrat Parti", "Hr Demokrat Parti" gibi

isimler konulmas dnlen partiye 1960 sonras "demokrat" kelimesinin parti ismi olarak kullanlmasnn yasaklanmas zerine "Yeni Trkiye Partisi" adn koydular. YTP'de, rfan Aksu, Hasan Kangal, 27 Mays kabinesinin alma bakan Prof. Cahit Tala, DP dneminin en muhalif retim yesi Prof. Aydn Yaln, Hikmet Belbez, DP eski milletvekili Mehmet Raif Aybar, Emekli General Srr ktem, Dr. Esad Eilmez de kurucular arasndayd. Partide ayrca, CHP'nin stanbul valisi, Mazhar Osman'n asistan Fahreddin Kerim Gkay; bir sonraki darbede -12 Mart 1971sosyalist olduu iddiasyla cezaevine atlacak Emil Galip Sandalc; Yusuf Azizolu; Ali TireFin babas hsan Tirel; Dou Perinek'in babas Sadk Perinek; Samed Aaolu'nun kardei Nermin Taenberger gibi isimler vard.25 Dier yanda AP de, DP'nin ileri bakan Namk Gedik'in ei Melahat Gedik ile alma, Ticaret ve mar ve skn bakanlklarnda bulunmu Hayrettin Erkmen'in kardei Nizamettin Erkmen'i listesine almt. Ama en byk "transferi" YTP yapacakt... Berin Hanm'n istememesine ramen Yksel Menderes Dileri'ndeki grevinden istifa ederek Yeni Trkiye Partisi'ne katld. Dneme ilikin kitaplarda Ekrem Alican'n mektup yazp Yksel Menderes'i partisine davet ettii yazlmaktadr.
24. l960'l yllarn siyasetine arln koyan Ekrem Alican, kkeni 1873 Selanik emsi Efendi Mektebi olan ili Terakki Mektebi'nden 1934 ylnda mezun oldu. Olu Yusuf Alican da ayn okuldan I975'te mezun oldu. 25. Samed Aaolu'nun olu Tekta Aaolu Trkiye sosyalist hareketinin nemli isimlerinden biriydi. Tekta Aaolu kardei Mustafa Kemal Aaolu'yla birlikte Aaolu Yaynevi'ni kurdu. Birok Marksist klasii Trke'ye kazandrd. Bu yaynlar nedeniyle 1971 ve 1975 yllarnda iki kez cezaevine girdi. Yani dede Ahmed Aaolu Bekiraa Bl ve Malta'da, baba Samed Aaolu Yassada'da, oul Tekta Aaolu ise Ankara ve istanbul'da cezaevlerini yakndan tand!

O tarihlerde Yksel Menderes'in yaknndaki isim, kuzeni Dr. Tanju Akmanlar'd (DP Milletvekili Kenan Akmanlar'm olu): kimiz sabahlara kadar sohbet ederdik, bu sohbetleri yryerek yapardk, Yksel de tpk babas gibi yry yapmay ok severdi. Neden babalarmzn Yassada'da olduklarn analiz etmeye alr, nerede hata yaptklarn filan konuurduk. O dnemde Yeni Trkiye Partisi'nden teklif geldi, ama bu teklif "gel partiye katl" eklinde deildi, "gel bamza ge" eklindeydi. Yani Yksel'i oyuna getirdiler; byk daymn idam edilmesinin ardndan o da zaten partiden ayrld. Tpk ok partili hayata gei yl olan 1946'da olduu gibi 1961'de de arka arkaya partiler kuruldu: Cumhuriyeti Meslek Islah Partisi, alma Partisi, Memleket Partisi, Trkiye i ve ifti Partisi, Mutedil Liberal Parti... O gnlerde Yassada'dan gelen ac haber bile siyasetin hzn kesmedi. 17 ubatta Yassada sanklarndan DP'li Bakan Ltfi Krdar kalbinin durmas sonucu vefat etti. 26 Bir dier DP'li stanbul milletvekili Yahudi tccar Yosef Salomon Yassadada vefat edenlerden biriydi. (. Nuri Gn-Yaln eliker, Masonluk ve Masonlar, 1968, s. 192) DP stanbul milletvekili ermeni Dr. Zakar Tarver de vefat etti. Bursa milletvekili Kenan Ylmaz da hastalanarak len tutuklulardand. Yassada'da durumalar tm hzyla sryordu. Durumalardaki ifadeler gazete manetlerine tanyordu. Ama bir olay, Yassada durumalarn glgede brakt.

Evliyazadelerden birinin "ifaat" ok kiiyi sevindirdii gibi, bazlarnn da cann yakt...

"Ifaat" Mehmet zdemir Evliyazade

Mehmet zdemir Evliyazade adn unutmu olabilir misiniz; bir kez daha anmsataym: Berin Menderes'in days Refik Evliyazade'nin torunuydu. Babas Nejad Evliyazade ile Berin Hanm kuzendi.
26. Kerkk doumlu Ltfi Krdar'n yeeni -kz kardeinin olu- ihsan Doramac'dr. Dier yeeni -kardeinin ocuu- Nemir Krdar New York'taki nl Saks Fift Avenue maazasnn sahibidir. Boss, Tiffany gibi dnya markalarn satn alp, irketleri byttkten sonra satmasyla tannr. Kemal Dervi, Recep Tayyip Erdoan gibi isimleri Amerikan i dnyasna tantan kiidir. Kardei Nezir Krdar, Eisenhovver Vakf'nn bakanln yapmtr. Prof. Dr. Muvaffak Akman, Yaantmda Hacettepe ve Sonras-Bir Emekli Rektrn Anlan adl kitabnda, hocas 1915 Erbil doumlu ihsan Doramac'nn anadili gibi ibrance bildiini yazmaktadr (1995, s. 193-194).

zdemir Bey'in annesi Mesude ise, Adnan Menderes'in daysnn kzyd. Yani zdemir Evliyazade hem Berin Hanm'n hem de Adnan Bey'in kuzeniydi. zdemir Evliyazade'yi tandktan sonra konuya girebiliriz. Mehmet zdemir Evliyazade 27 Mays 196O' izleyen o scak gnlerde bir kitap yazd. Ad: Onlar Anlatyorum! Kitabn giriinde, "Bu kitapta anlattm hadiselerin vesikalar devlet arivlerindedir" diye yazlyd. nsznde, "MT eski mstearlarndan Behet Trkmen'in bask ve tertiplerine kar kendisini koruyan, 27 Mays sonras MlT mstearlna getirilen Ziya Selk'a27 minnet ve kran'larn sunmas ilgi ekiciydi. MT28 grevlisi olduu bilinen Mehmet zdemir Evliyazade'nin kitabnda siyas deerlendirmelerin yan sra, aile fertleriyle ilgili aklamalar vard ki, Evliyazadeleri de artan buydu. Bunlar neler mi ? Fatin Rd Zorlu'nun eroin ticareti yaptnn Mill Emniyet Hizmetleri'nce ortaya karlmas; Berin Menderes'in "para ve mal" hrsn fark eden Gzide Zorlu'nun kendisine srekli hediye getirdii ve bu sayede Berin Hamm'm Fatin Rd Zorlu'yu hep koruduu vb. Mehmet zdemir Evliyazade kuzeni Berin Hanm'dan herhalde nefret ediyordu. Berin Menderes'in ablas Gzin Dlger'den "izmir'in kk derebeyi olarak" bahseden Mehmet zdemir Evliyazade, Berin'in enitesi Hamdi Dlger ve kardei Kemal Dlger hakknda da aklamalarda bulunuyordu: Hamdi Fuad Dlger, Olivier vapur acentesiyle ortak olarak Deniz Yollar'nm Pire ve skenderiye acenteliklerini ald. Ayn zamanda orta olan kardei Kemal Dlger'le mtereken Sanayi Kalknma Bankas'ndan kredi alarak mehur Dlgerler fabrikasn kurdular. (Mehmet zdemir Evliyazade, Onlar Anlatyorum, 1960, s. 66) Bu arada imal edilen makinelerin bozuk olmas Dlger kardeler iin sorun yaratt. Bozuk makinelerin elden kmas gerekiyordu. (...) :"'
27. Ziya Selk 3 haziran 1960'ta balad MAH (MT) mstearl grevini 17 ocak 1961'e kadar srdrd. 29 austos I964'te ikinci kez greve gelen Ziya Selk emekliye ayrld 13 temmuz I96S tarihine kadar grevini srdrd. 28. "Mill stihbarat Tekilat"nn o dnemdeki ad "Mill Emniyet Hizmetleri"ydi. DP ve 27 Mays dneminde MiT'teki ekip kavgalar iin baknz: Ray Pipo (Soner Yaln-Doan Yurdakul [Doan Kitap]).

Fabrikatrlerce makinelerini acele yoldan satamayan Fuad Hamdi

Dlger, bu arada bo durmuyor, Zira Donatm dare Meclisi reisi olan Faruk Tunca'yla (Dr. Tevfk Rd Aras'n kz kardeinin olu [S. Y.]) anlayor. Faruk Tunca, Nedim kmen'den (Tarm bakan [S. Y.]) bu makinelerin Zira Donatm'a alnmas iin emir istihsal ediyor ve bu makinelerden iki bin adedini tanesini yirmier bin liradan, Zira Donatm'a satyorlar. Dlgerler milyonlar cebe indiriyor. Zira Donatm zarar edecekmi kime ne. (s. 67) Mehmet zdemir Evliyazade aile dostlar Celal Bayar'n zel hayatndan da bahsediyordu. "Celal Bayar etesi"nin i kombinezonlarn kars Reide Bayar ve akrabalaryla ayarlad ve hsan Doruk'un Celal Bayar' on drtlk bir "dilber"e k ettii iddias da ona aitti. "Celal Bayar etesf'nin Trkiye 'yi igal ettiini ve nemli grevlerde akrabalarnn oturduunu syleyen Mehmet zdemir Evliyazade isimlerini bir bir aklyordu. Muammer Eri Vita mdr. Haki Erol (bacana) Trk Ticaret Bankas umum mdr idi. Cabir Selek Garanti Bankas'nda, Zeki Eri (kaynbiraderi) Mill Reasrans'ta, Turgut Bayar Migros ve Ciba'da... Hele zeyir Avunduk'u (ki hileli iflas mtehasssdr) Bankas'na gelip oturttu. Muammer Eri'in kaynbiraderi Veysi Emre Anadolu Sigorta irketi umum mdrdr. Bunlar hep Bayar etesinin mensuplardr, (s: 61-62) Kitapta fotoraflar da vard. Adnan Menderes'le ayn karede yer alan fotoraflarnn altna "eteyi doru yola getirmek iin aralanndaydm" diye yazmt! "anl ordumuz memleketi kurtard. Byle devirleri Allah bir daha milletimize yaatmasn. bret olsun diye, bunlar halkn gzlerine serdim" (s. 25) diyerek neden bu kitab kaleme aldn da aklyordu. Evliyazade ailesinin "ele avuca smayan' ocuu Mehmet zdemir Evliyazade tm yazdklarnn delillerinin devletin arivinde olduunu kaydediyordu; ancak ne Fatin Rd Zorlu'nun "uyuturucu kaaks" olduu, ne de dier iddialar, Yassada durumalarnda konu bile edilmedi. Birileri "bu yaramaz koca ocuu" kullanm myd?.. Trkiye, davalara bile konu olmayan olaylar tartrken Yassada'daki durumalarn sonuna geliniyordu. Bata Ankara olmak zere siyas evrelerde, Yassada'dan idam karan kp kmayaca tartlmaya balanmt. zellikle DP evrelerinin "Asamazlar, asarlarsa, dnya ayaa kalkar" laflan askerleri kkrtyordu. Bu arada 1961 Anayasas iin referandum yapld. Muhalefetin '"Hayr'da hayr var" propagandasna ramen yzde 39,6'ya kar, yzde 60,4 "evet" oyuyla Anayasa yrrle girdi. zmir, Manisa, Aydn, Denizli, Sakarya, Ktahya, Bolu, Samsun, Zonguldak ve orum'da "hayr" oylan yzde 50'nin zerindeydi! Berin Hanm "rejimin yeniden kurulduu" o dnemde kiraclktan kurtuldu, Greme Soka'ndan Kavakldere Tahran Caddesi'nde Arman Apartman'ndaki kendi dairelerine tandlar. Tek sevindirici haberi o gnlerde aldlar. Dandan ortaokul bitirme snavlarna giren Aydn Menderes tm derslerinde baar gstererek mezun olmutu. Aydn Menderes baanl bir renciydi. Bir gn Dr. Tevfk Rd

Ara, Aydn Menderes'in bilgisini snamak istedi: "Syle bakalm Aydn, dnyann en kk denizi hangisidir?" Aydn Menderes, "Marmara Denizi" yantn verdi. Tevfk Rd Ara, "Hayr" diyerek, doru yantn "Azak Denizi" olduunu syledi. Aydn Menderes srar etti. Bahse girdiler. Kazanan Aydn Menderes oldu. Dr. Tevfik Rd Ara, Aydn'a top eklinde bir dnya haritas hediye etti. Bu harita hl Aydn Menderes'in alma masasnn zerindedir... Kavakldere'deki evinde Berin Hanm oluyla birlikte yayordu. Dileri Bakanl'ndan emekli olan aabeyi Samim zmir'e dnmt. Ablas Gzin de zmir'deydi. Ankara'da kimsesi yoktu. stelik iki oluyla problem yayordu. Ne yaptysa olu Yksel'i, stanbullu Yldz Hanm'dan ayramamt. Yksel Menderes, kuzenleri Dr. Tanju Akmanlar ve gazeteci Sevin Zorlu'yla birlikte sk sk stanbul'a gidiyordu. de ailelerinin yaramaz ocuklaryd! Mutlu Menderes ocukluunda olduu gibi yine iekapankt. Geceleri hl uyuyamyor, evin iinde volta atyordu. Okuduu niversitenin muadili olmad iin Siyasal Bilgiler Fakltesi'ne birinci snftan balamt. Okul arkada Mnevver'e ilgi duyuyordu. Annesine en yakn ocuk Aydn'd. Aydn Menderes tam Berin Hanm'n istedii gibi bir ocuk olmutu. Berin Menderes, bu kank gnlerde aksatmadan hemen her gn Yassada'ya, eine mektup yazyordu. Bu mektuplarda hep moral vard. Sadece bir seferinde, Edhem Menderes hakknda olumsuz birka cmle, Adnan Menderes ile Berin Hanm' o gnlerde bile kavga edecek duruma getirdi. Adnan Menderes hl dostunu koruyordu; Edhem Menderes'in, "hatra defteri" Yassada durumalarnda en byk delil olarak kullanlmasna ramen! Adnan Menderes, Edhem Menderes konusunda neden bu kadar hassast?

En byk delil hatra defterleri

Sadece Edhem Menderes'in hatrat deil, Refik Koraltan'n, Semi Ergin'in ve Nedim kmen'in einin gnlkleri ile Abdullal Aker'in Bakanlar Kurulu toplantlannn notlan Yassda durumalannn en nemli delilleri arasndayd. (Ticaret ve Devlet bakanl yapan Abdullah Aker'in olu nder Aker, Adnan Menderes'in halasnn torunu Glden Akmanlar'la evliydi. Refik Koraltan 30 aralk 1959 tarihli gnlne bakn ne yazmt: Fatin Rd Zorlu'nun zorlayarak kurmak istedii hrszlk ebekesinin korkun manevras devam ediyor. Adnan (Menderes [S. Y.]) bilmeyerek bu hrszlk ebekesinin kurucusu oluyor. Koraltan, 9 ocak 1960 tarihli gnlnde ise iddiasna tank gsteriyordu: Bugn Meclis Riyaset makamna Mkerrem Sarol geldi. Umum hasbhal srasnda ok dikkate deer szler syledi: "Fatin Rd Zorlu artk hibir devirde grlmemi bir hrszlk ebekesi kurdu." Nedim kmen'in eine ait hatra defterinin 14 aralk 1955 tarihli sayfasnda yine Zorlu'yla ilgili iddialar vard: Dviz Komisyonu bal bana bir lemdir. Bata Maliye vekili olduu halde Bavekil Yardmcs Fatin Rd Zorlu, Ticaret Vekili Yrcah ve hempalar yle bir atl atldlar ki btn Trkiye gnlerce bu dedikoduyla

alkaland durdu. Birisi kardei ve bacanan Karun yapt. Dieri bir bakkaln oluydu, milyoner oldu. Zorlu vaktiyle Dr. Tevfik Rd'nn kzn almt. Paris'te saray gibi evinde hanm ile kz oturuyor. Kendisi de burada Vesamet denilen metresiyle resmen kordiplomatiin
davetlerine gidiyor, herkesin iinde pp seviiyor. Kars bavekilin karsyla teyzezade olduu iin bu mertebeye kmt.

Gnlkleri yazanlarn DP iindeki Fatin Rd Zorlu'nun muhalifleri olduunu unutmamak gerekiyor... Evet DP'lilerin Zorlu'yu sevmedikleri Yassada durumalarnda da ortaya kt. Zorlu'nun kou arkada Sebati Ataman eine yazd mektupta, "Kaderimin zalim cilvesi beni, yzlerce kii arasnda en sevmediim adamla ayn odaya drd. Bunun kadar da asab ykan, insan deli eden hibir ey olamazm meer. Dn: herif daima, gece gndz karmda. Her hali diken gibi batar. Uykuya dahi kaamazsn..." Sebati Ataman daha sonra kendi isteiyle koutan alnd... Davalar srerken gndemi igal eden bir konu daha vard. 0 da Fatin Rt Zorlu'nun yapt tm ilerden yzde 10 aldyd. ok konuulmasna karn bu konu Yassada davalarna yansmad. Yalnzca sylenti olarak kald. Ve 15 austos 1961 gn durumalar bitti. Mahkeme heyeti kararm bir ay sonra verecekti. Bu arada ailelerin sanklarla grmesi iin yeni bir onay kt. Berin Hanm, oullan Yksel, Mutlu ve Aydn' yanma alarak Yassada'ya gitti. 22 austos 1961'deki grme ok duygusal geti. Bata Adnan Menderes olmak zere hibiri gzyalarna hkim olamad. Adnan Menderes, oullarna tek tek sarlp alyordu. Onlar ise srekli babalarnn ellerini pyorlard. Alamaktan konumadlar. Elli dakikalk sreyi neredeyse alayarak tamamladlar. Yassada'mn her kesi ok dramatik grntlere sahne oluyordu... Gzide Zorlu, Rfk Zorlu, Emel Zorlu ve Sevin Zorlu'nun, Fatin Rd Zorlu'yla grmesi gzyandan ok kzgn konumalarla geti. Grme srasnda, Fatin Rd Zorlu zellikle lo bir kede oturmutu ve gznde siyah renkli gzlkler vard. Emel Zorlu kocasnn gzndeki morluu fark etmiti; ne olduunu sorduunda, Fatin Rd Zorlu, voleybol izlerken top arptn syledi. Zorlular olanlar anlamlard. Zaten herkese grme izni abuk kmasna ramen onlar hayli uratrmlard. Mesele anlald. Fatin Rt Zorlu dayak yemiti. Gzide Zorlu masa banda bulunan iki subaya bakp sinirli bir ekilde beddua ederek, "Bu ktl yapanlarn elleri krlsn" dedi. Fatin Rd Zorlu ise srarlyd, centilmen insanlarn adam dvmeyeceini syleyerek zerinde durulmamas gerektiini syledi. Tatszl Sevin Zorlu bozdu, nianlandn syledi. Babas, "Evde kalmaktan kurtuldun" diye espri yapt. "Evlenmek iin tabi senin kn bekliyoruz" deyince, zgn bir ifadeyle, "Tabi tabi..." diye yant verdi. Grme sonunda Gzide Zorlu, Cumhurbakan Cemal Grsel'e protesto mektubu gnderdi...

Kararlar aklanyor
Menderesler, Zorlular ve Evliyazadeler merakla 15 eyllde aklanacak karar bekliyorlard. Bu arada Yassada sanklar hakknda karar verecek Yksek

Adalet Divan almalarn Heybeliada'da byk bir gizlilik iinde srdryordu. Ve 15 eyll 1961. nce avukatlar duruma salonuna alnd. Salonun orta yerinde 20'ye yakn sandalye vard. Avukatlar ard. Halbuki sank says 600'e yaknd. Ayn aknlk dinleyici blmnde oturanlarda da vard. Sanklar, sank yaknlar ve avukatlarn dnda, zabt ktipleri, raportrler krsnn nnde yerlerini aldlar. Yanlarnda bu kez stanbul Radyosu'ndan bir spiker vard. Onun neden bulunduu az sonra anlalacakt. Herkes sanklar beklerken, salona nce mahkeme heyeti girdi. Mahkeme Bakam Salim Baol bunun nedenini hemen aklad: sank says fazlayd, bu nedenle salona onar kiilik heyetler halinde alnacaklar, karar okunduktan sonra onlar kacak, dier on kiilik grup gelecekti. Gruplar halinde kararlan okumak diye bir usul yoktu. Karann sanklara gruplar halinde okunmasnn nedeni sonradan anlalacakt: sanklar kendi aralannda karar almlard; hkm ne olursa olsun, kararlann sonunda "stiklal Mar"n okuyacaklard. Sanklarn mahkemedeki tavnn renen Yassada Komutanl durumu mahkeme heyetine bildirmi, onlar da byle bir yntem belirlemilerdi! lk grup geldi. nde her zaman olduu gibi Celal Bayar vard. kinci srada Adnan Menderes'in olmas gerekiyordu, ama Menderes yoktu. Celal Bayar' son kabinenin Babakan Yardmcs Meden Berk, Devlet Bakam zzet Akal, Adalet Bakan Celal Yardmc, Mill Savunma Bakara Edhem Menderes, Dileri Bakan Fatin Rd Zorlu, Maliye Bakan Hasan Polatkan, Mill Eitim Bakan Atf Benderliolu, Bayndrlk Bakan Hayreddin Erkmen, Gmrk ve Tekel Bakan Hadi Hsmen, Tarm Bakan Nedim kmen, Ulatrma Bakan Semi Ergin, Basm Yayn ve Turizm Bakan Haluk aman, Sanayi Bakan Sebati Ataman, Devlet Bakan Abdullah Aker, TBMM Bakan Refik Koraltan, TBMM bakan vekilleri Agh Erozan, ibrahim Kirazolu ve lhan Sipahiolu takip ediyordu. Evet Adnan Menderes yoktu! Peki neredeydi ? Yoklamalar yapld. Ardndan Salim Baol kararn gerekesinin hazrlandn, ancak imdi yalnzca hkm fkrasnn okunacan syledi ve kararlar nde bulunan spikere uzatt. Yasa gerei sanklar hkmleri ayakta dinlemek zorundadr; mahkeme bakan Salim Baol sanklarn kararlar oturarak dinleyebileceklerini syledi. Spiker eline verilen hkmleri okumaya balad. lk hkm giyen isim Celal Bayar'd. Trk Ceza Kanunu'nun 146/1. maddesi gereince idama mahkm olmutu. Celal Bayar idam kararn duyunca, iyi iitmesi iin verilen kulakl yannda bulunan bo sandalyeye frlatt!.. Keza Adnan Menderes iin de karar aynyd: idam! Fatin Rd Zorlu... dam! (Ek'e baknz.) Spiker kararlar hzlca okumaya devam ediyordu; salonda bulunanlar kulaklarna inanamyordu.

Yksek Adalet Divan, Bayar, Menderes, Zorlu ve Polatkan' oybirliiyle idama mahkm etmiti. Refik Koraltan, Rd Erdelhun, Baha Akit, Bahadr Dlger, Zeki Erataman, Agh Erozan, Emin Kalafat, Osman Kavrakolu, brahim Kirazolu, Nusret Kiriolu ve Ahmet Hamdi Sancar hakknda oyokluuyla lm cezas verilmiti. 15 idam karar kmt. Tesadf m: 1926'da Atatrk'e yaplmas planlanan suikastn zmir'deki dava sonucunda da 15 idam karan kmt! Onlarn 14' aslm biri intihar etmiti... Yassada'da 15 idam karan km; karar 14'nn yzne okunmu, biri ise intihar ettii iin salonda bulunamamt!.. lk grubun kararlan okunduktan sonra, yine Celal Bayar nde olmak zere DP'liler salondan karld. Sank gruplarndan biri girip dieri kyordu. 15 idamn ardndan, 31 sana mr boyu hapis cezas, 418 sana ise 6 ay ile 20 yl arasnda deien eitli hapis cezalan verilmiti. Dierleri beraat etmiti. Bu arada mahkeme salonunun hemen dnda bulunan askerler, sanklann aldklar cezalara gre snflandrma yaptlar. dam cezas alanlar elleri arkadan kelepelenip zel bir barakaya, mebbet hapis cezas alanlar elleri nden kelepelenip ayn bir barakaya ve dier hapis cezas alanlar kelepelenmeden baka bir barakaya konuldu. Saylar az olmakla birlikte beraat edenler, apar topar, avukattan ve az sayda sank yaknn getiren Fenerbahe vapuruna gnderildi... dam hkmlleri ve mebbet cezas alan 45 kii hcumbota bindirilerek mral Adas'na gtrld. Ceza alan bakanlar, milletvekilleri Kayseri Cezaevi'ne, dierleri ise Adana Cezaevi'ne nakledildi... Adnan Menderes'in daysnn torunu DP zmir Milletvekili Sadk Giz'in, 5 yl hapsine, 1 yl zmir'de Emniyet Mdrl gzetiminde mecbur ikametine ve 182 lira 50 kuru maktu har demesine karar verilmiti. Adnan Menderes'in halasnn olu DP Antalya Milletvekili Kenan Akmanlar ise, 10 yl hapis, mr boyu kamu hizmetlerinden mahrumiyet, mallannn ynetimi iin 3 yl 4 ay vasi tayinine ve 200 lira maktu har alnmas cezasna arptnlmt. Durumalara verilen le arasnda gazeteciler Adnan Menderes'in durumu hakknda bilgi aldlar: intihara teebbs etmiti!.. Gece 04.00 sulannda, kendisine uyumas iin verilen uyku haplarn dilinin altnda tutmu, ardndan da, biriktirdii haplan yutarak lmek istemiti. Nbetilerin uyumasmdaki anormallikten phelenmeleri zerine olay ortaya kmt. Haberin renilmesiyle Yassada bir anda hareketlenmiti. Herkes panik iindeydi. Doktorlar midesini ykamlar, koluna serum takmlard. Hakknda idam karan verilmi sabk babakan Adnan Menderes'i yaatmak iin herkes var gcyle aba sarf ediyordu. Adnan Menderes kararlann akland 15 eyll uyuyarak geirdi. 16 eyll gn saat 08.00 sulannda kendine gelebildi. Adnan Menderes komadan ktnda, iki arkada Fatin Rd Zorlu ve Hasan Polatkan ebed yolculuklanna kmlard...

mral Adas'na getirilen 45 kiiden 14' ayn hcrelere konmutu. Ankara'dan gelecek karann beklenildiini bilmiyorlard. damlar konusunda son sz Mill Birlik Komitesi syleyecekSank
Adnan Menderes Faln Rd Zorlu Adnan Menderes Adnan Menderes Fan Rd Zorlu Adnan Menderes Adnan Menderes Adnan Menderes Adnan Menderes Dava ad 6-7 Eyll Bebek Ali Ipar rtl denek Radyo Topkap Olaylar anakkale Olay iddia Halk istanbul'da yaayan Rumlara kar ayaklandrmaya azmettirmek can ve mal zararna sebep olmak. Gayri meru ocuunu ldrmeye azmettirmek. Davada ad geen armatr Ali tpar da dahil olmak zere dviz yasasn ihlal etmek Babakanlk rtl deneini yasalara >ykn kullanmak. Devlet; radyosunu siyas karlar iin kullanmak, muhalefete radyo kullanm hakkn vermeyerek Anayasa'y ihlal etmek. 4 mays 1959'da Topkap'da smet inn'ye suikast dzenlemek amacyla halk kkrtmak. iki muhalif milletvekilinin seyahat zgrln kstlamak Balang-biti tarihi 20 ekim- 5 ocak 31 ekim- 22 kasm 15 kasm-19 ocak 25 kasm- 2 ubat 29 kasm -26 aralk 2 aralk-17 nisan 27 aralk-10 mart Oturum says
20 7 13 6 24 13

Sonu Her ikisi de mahkm oldu. Adnan Menderes'in 6 yl hapsine ve 375 lira ar para cezas demesine karar verildi. Beraat etti. l'er yl hapse mahkm oldular. Mahkm oldu. akrbeyli ifllii'ne haciz kondu ve bankadan 2 000 lira ekme haklar kaldrld. Mahkm oldu.

Mahkm oldu. Mahkm oldu. Sank Adnan Menderes Adnan Menderes Adnan Menderes Adnan Menderes Adnan Menderes Fatin Rd Zorlu Adnan Menderes Fan Rd Zorlu Dava ad Kayseri Olaylar Demokrat. zmir stimlak Davas Vatan Cephesi Anayasa'nn ihlali niversite Olaylar ddia smet nn'nn seyahat zgrln kstlamak. Halk Demokrat zmir gazetesinin matbaasn tahrip etmeye tevik etmek. stanbul'da birok vatandan mlknn bedelini tam olarak demeden istimlak etmek. Kurulan rgt bir baka snf zerinde bask arac olarak kullanmak. Yassada davalarnn arasndaki en nemli dava. CHP'nin mallarna el konmas, Krehir'in ile yaplmas, yarg bamszlnn ihlali, 1954-1957 seim kanunlarnn demokrasiye aykr olarak deitirilmesi, Tahkikat Komisyonu'nun kurulup olaanst yetkilerle donatlmas, yetkilerle Anayasa'nn kaldrlmasna yeltenilmesi ve gsteri-toplant hakkn kstlayan kanunlann karlmas. istanbul ve Ankara'da kanuna aykr olarak niversite basmak, halka ate amak ve kanuna aykn skynetim ilan etmek. Balang-biti tarihi 9 ocak-20 nisan 12 ocak- 5 mays 17 nisan- 21 haziran 27 nisan- 21 haziran 11 mays- 5 eyll 2 ubat-27 temmuz Oturum says
16 13 14 54 54

Sonu Mahkm oldu. Mahkm oldu. Mahkm oldu. Mahkm oldu. Mahkm oldular. Mahkm oldular.

ti. MBK yesi askerler sanklar hakknda tek tek oylama yapt. Celal Bayar, Adnan Menderes, Fatin Rd Zorlu ve Hasar Polatkan'n

idamlarn onayladlar. Ancak Celal Bayar yetmi sekiz yanda olduu iin ya haddinden cezas mebbet hapse evrildi. Celal Bayar' ipten, Genelkurmay Bakan Orgeneral Cevdet Sunay kurtarmt. "Yetmi sekiz yandaki bir adam asarsak bunu dnyaya anlatamayz" demiti! Cevdet Sunay bu tavrnn karln AP'nin desteiyle, 28 mart 1966'da cumhurbakan yaplarak alacakt! Tutsakln ne olduunu herhalde en iyi Cevdet Sunay biliyordu, nk 1918'de Msr'da ngilizlere esir dmt... Dier idam mahkmu 11 sann cezas da mebbet hapse evrilmiti. Ancak kararlar hi de kolay alnmamt. Silahl Kuvvetlerin gen subaylar idamlarn tmnn infaz edilmesini istiyordu. Bu nedenle Imral Adas'na 200'n zerinde subay gelmiti. Ortalk gergindi. Yassada Komutan Yarbay Tark Gryay, mral'ya gidip gen subaylarla grme yapt. kna etmiti.

ilk sehpaya kan Zorlu oldu

mral Adas'nda idam sehpasna ilk kan isim Fatin Rd Zorlu oldu. Hcrenin kaps aldnda soukkanllkla sordu: "Benden mi balyorsunuz?" Cevap alamad, iki gardiyan koluna girdi. Sessizlik iindeki koridorun ortasnda merdivene alan kapya yneldiler ve dar ktlar. Havada hi yldz gzkmyordu, hava kapalyd. rpertici bir karanlk vard. Rzgrn ve dalgalarn dnda ses yoktu... Adada bir de, DP'li Agh Erozan'n yksek sesle okuduu Bakara Suresi duyuluyordu... Bagardiyann odasna geldiklerinde kelepeleri ald. Abdest almak ve din vazifelerini yerine getirmek istedi. Basavc Altay Egesel, Yassada Komutan Tank Gryay ve dier grevliler namazn klan Zorlu'yu beklediler... Ailesine mektup yazmak istediini syledi. Kalem kt bulundu. Ancak Zorlu'nun gzl yoktu. Dier eyalaryla birlikte ailesine verilmek zere alnmt. Odada bulunanlarn gzlkleri denetildi ama hibiri uygun deildi. "Zarar yok" dedi ve byk harflerle son mektubunu yazd:
551

Anneciim, Emelciim, Sevinciim ve Aabeyciim, imdi Cenab Hakk'n huzuruna kyorum. Sakinim. Huzur iindeyim. Benim iin zlmeyin. Sizlerin de sakin ve huzur iinde yaamanz beni daima msterih edecektir. Bir ve beraber olun. Allah takdirat byle imi. Hizmet ettim ve erefimi daima muhafaza ettim. Anne, siz sevdiklerimi muhafaza edin ve Allah'n inayetiyle onlarn huzurunu temin edin. Hepinizi Allah'a emanet eder, tekrar zlmemenizi ve hayatta berdevam olarak beni huzur iinde brakmanz rica ederim. Allah memleketi korusun. Fatin Rd Zorlu Arkasna imzasn att zarf kapatp savcya uzatt. Sra idam gmleini giymesine gelmiti. Elleri arkadan kelepelendi. "zgn deilim arkadalar" dedi, kimsenin zlmesinin gerekmediini, bu milletin tarihinde aslan ne ilk ne de son vekil olacan syledi. Bir istei vard, kravatn takmak istiyordu. Yasa gerei (!) imknsz olduunu sylediler. Glmsedi.

Yrd, kimsenin yardm olmakszn sehpaya kt. Cellatlar harekete geecekleri srada, "Acele etmeyin" dedi ve infaz savcsna dnd. "Msaade ederseniz iimi kendim halledeyim" dedi. Sandalyeye kt. Sessizce yal ilmein boynuna geirilmesini bekledi. "Allahsmarladk" deyip altndaki sandalyeyi kendisi tekmeledi. lmesini de bilmiti!.. 16 eyll, saat 02.57... Ve... On dakika sonra Hasan Polatkan idam edildi...

Ve Evliyazadelerin bir damad daha...

mral Adas'nda infazlar srerken, Yasada'da idam mahkmu Adnan Menderes'i hayata dndrme mcadelesi btn hzyla sryordu. abalar sonucu Menderes ancak 16 eyll gn saat 08.00 sularnda kendine gelebilmiti. Yirmi sekiz saattir uykudayd. Komadan km, ancak oku atlatamam; sorulara cevap veremiyordu. lk sz, "Bana ne oldu ?" sorusuna kimse yant vermedi. Yatanda oturmak istedi, yanndakilerin yardmyla dorulabildi; ancak bir iki dakika sonra yine yatmak istedi, kalknda olduu gibi yardmla uzanabildi yataa. Cansz gzlerle etrafna bakyordu. Et suyu orba iirildi. Sonra yatann iinde bir eyler aramaya balad. Ne aradn sordular. "Ykselciim'e yazdm mektubu" dedi. Bulup verdiler. Katlayp yastnn altna koydu. Kou sorumlusu Yzba Kzm akr'dan sigara istedi; Dr. Galip Bozalolu izin vermedi; komadan yeni kmt ve cierleri tahri olabilirdi! Adnan Menderes, bacana Fatin Rd Zorlu ve olu gibi sevdii Hasan Polatkan'n idam edildiini hl bilmiyordu... mral'daki infazlar radyodan verilmeye baland. stanbul... Sevin Zorlu: 16 eyll gn babaannem Gzide Zorlu'nun stanbul Taksim'deki evindeyiz. Annem var, bir de adiye Halam var. Kararlarn temyiz edileceini, ne bileyim, mebbet hapse evrileceini bekliyoruz. Sabah kalktm, her zaman yaptm gibi radyoyu atm. Ve dondum kaldm, babam... Babam idam edilmiti... Sonra... Sonras inann yok. Ankara... Berin Hanm sabah gazeteleri atnda enitesi Zorlu ile Hasan Polatkan'n lm haberlerinin yannda, ei Adnan Menderes'in de burnunda bir serum bulunan, gzleri kapal fotorafn grnce dehetle irkildi. Ei intihara teebbs etmiti. Ne yapacan bilemedi. Artk gc kalmamt, sandalyeye ylp kald. Konumuyor, ellerinin titrettii gazeteye ylesine, donuk gzlerle bakyordu. Tek bir konuya kitlenmiti: kocasnn idam edilmesini nlemeliydi ! Aklna nce CKMP Genel Bakan Osman Blkba geldi, ona gitti. Blkba zgnd, yapacak pek bir hareketin kalmadn syledi. Ve gidilecek son kii smet Paa'yd. Pembe Kk'e telefon etti. Mevhibe nn'yle konutu. Sonra olu Aydn Menderes'i alp alelacele Pembe Kk'e gitti. Berin Hanm smet Paa'yla grrken kk Aydm da onlar izliyordu. Berin Hanm alyordu, "Kurtarn!.." diye yalvanyordu.

Mevhibe Hanm da gzyalann tutamamt. smet Paa akn grnyordu. Askerlere sz geiremediine haramlar inandrmak istiyordu. 29 smet Paa, MBK Bakan Cemal Grselle, Genelkur29. Ne hazin... Selanikli Cavid Bey'in ei liye Hanm kocasnn idam edilmemesi iin 25 austos 1926'da Babakan ismet Paa'ya telgraf ekmiti! Cavid Bey telgraftan bir gn sonra idam edilmiti, ismet inn benzer sahneyi otuz be yl sonra bir kez daha yayordu.

may bakanyla, Dileri bakanyla, hepsiyle konumutu. ABD Bakan John F. Kennedy, ngiltere Kraliesi II. Elizabeth, Fransa Devlet Bakan de Gaulle, Pakistan Devlet Bakan Eyb Han, infazlarn durdurulmas ynnde mesajlar yollamlard. Ama i sanki inada binmiti. Berin Hanm rpnyordu. Dakikalar hzla geiyordu... mral... On iki ayr hcredeki idam sanklar birbirlerine seslenerek kimin idam edildiini renmeye alyorlard. leye doru Komutan Tark Gryay, hepsini bir odada toplad, idam edilmekten kurtulduklarn, cezalarnn mebbet hapse evrildiini syledi ve odadan kt. Odada t kmyordu. Sessizlii Celal Bayar bozdu: "Arkadalar, aramzda kim var, kim yok?" Fatin Rd ve Hasan Polatkan'n olmadm anladlar... Birden nasl bir sondan kurtulduklarn anlayan bazlar hkra hkra alamaya balad. Celal Bayar metanetlerini korumalarn syledi. Hapishanede uzun sre kalmayacaklarn belirterek, herkese moral vermeye alt. Ama yllarn komitacs bile bu konumay yaparken titremesine engel olamyordu... Yassada... Hcresinde yatmakta olan Adnan Menderes'i mral'dan gelen Komutan Tark Gryay ve yannda getirdii Edhem Menderes ziyaret etti. Adnan Menderes, kurtulursa akrbeyli iftlii'ne gidip ine ay'nn kenannda bulunan st aalarnn altna oturacan ve bir daha siyasetle ilgilenmeyeceini syledi... Adnan Menderes'in son grd yakn Edhem Menderes olacakt... kisi de idamlardan haberli deildi. Anlardan bahsetmeye baladlar. Scak sohbeti Komutan Tank Gryay bozdu. Tedavisi iin Deniz Hastanesi'ne gtrlecekti, bu nedenle hemen hazrlanmalyd. Edhem Menderes'in yardmyla hazrland. Yassada'dan ayrlrken Komutan Gryay'a bir ricada bulundu: "Berin Hanm'dan gelen mektuplar hastaneye iletir misiniz ?" Hcumbota bindi. Yannda askerler vard. Bu botun yaklak bir buuk mil ardndan bir dier hcumbot geliyordu. Basavc Altay Egesel bu motorun iindeydi... Hcumbot Imral'ya geldi. Adnan Menderes Deniz Hastanesi'ne gidilmeyeceini anlamt, idam edilecei aklna gelmi miydi?.. Belki. Ama yasa gerei idamlarn cezaevinde, sabaha kar yaplmas gerekiyordu. htilal gcn yasalardan almyordu !..30 Bir gn nce Zorlu ve Polatkan'n bulunduu odaya alnd. Hkm yzne kar okundu. "Bugn ayn ka?" diye sordu. "17 eyll pazar" dediler. Kendisiyle beraber kimlerin hkmlerinin tasdik edildiini sordu. Savc Egesel nce tereddtte kald. Sonra, "renince ne olacak

Adnan Bey?.." dedi. Menderes'in yznde buruk bir tebessm belirdi, "renirsem ne olur..." diye yant verdi. Savc Egesel, "Zorlu ve Polatkan" dedi. Konumad, hibir ey sylemedi... Kapnn kenarnda bir koltua oturtuldu. Elleri kelepelendi. Yakasna hviyeti de asld. Fotoraf ekildi. Usul gerei arzusu olup olmad soruldu. Sigara istedi. Yenice sigaras tiryakilii vard, bir adet Yenice sigaras verildi. Din telkin iin hocalar kardaki odada hazr bulunuyordu. Hocayla tek bana kalmak istedi ama yasalar buna izin vermiyordu. Bunun zerine, hocayla heyetin huzurunda yan yana geldi, ama din telkin istemedi. Tvbe duasna katld. Hocann ar ar ve tek tek sralad kelimeleri tekrar etti. Duann ardndan son szleri, "Hayata veda etmek zere olduum u anda devletime ve milletime ebed saadetler dilerim. Bu anda karm ve ocuklarm efkatle anyorum. Hepinize teekkr ederim. Vazifenizi yaptnz ve zahmet ettiniz" oldu. infazn yaplaca bahe 150 metre uzaklktayd. Kapdan karken savc Egesel'e dnd, "Hi kskn deilim" dedi. Darda yamur balamt. Yannda iki gardiyan vard. Yolun iki yanma yirmier adm arayla askerler dizilmiti. Yol arnavutkaldnmyd. Yava admlarla yryordu. Ba yine eikti. Yolun dnemecinde ban kaldrd ve idam sehpasyla karlat. Bir an durdu ve bakt... Saat 13.30'du. Doktor Nzm ile Fatin Rd Zorlu'dan sonra Evliyazadelerin bir damad daha idam sehpasnda can vermiti... Bu, Evliyazadelerin yaayaca ne yazk ki son ac olmayacakt...
30. Adnan Menderes'in bir gn sonrann sabah beklenmeyip le saatlerinde idam edilmesinin nedeni olarak, bata ingiltere kraliesi olmak zere Avrupa devletlerinin Zorlu ve Polatkan'n aslmalarndan sonra var gleriyle Trkiye'ye bask yapmalar gsterilmektedir.

Yirmi nc blm 26 eyll 1961, Ankara

Adnan Menderes'in idamnn zerinden ksa bir sre gemiti. Kapnm zili alnd. Aydn Menderes at. Karsnda polis memurunu grnce ard. Annesine seslendi. Berin Hanm, konumadan kendilerini szen polise, "Buyur evladm" dedi. Polis memuru kendine geldi. "Kusura bakmayn, yasa byleymi" diyerek elindeki kd gsterdi: "idam cezas infaz edilen kiinin evine hkmn bir sureti aslrm, bunu kapnza asmak zorundaym." Berin Menderes soukkanlln koruyarak, "As olum, Adnan Bey'i asan sen deilsin ki, niye ekinip zlyorsun" dedi. Polis, evlerinin kapsna idam hkmn asp gitti... Ve yine yasa gerei, infaz iin harcanan ipin, idam gmleinin, cellatn, imamn ve o gn yiyip itiklerinin paralann da demek zorundaydlar... Onu da dediler! Berin Menderes anlamt: hayat boyunca "idam sehpasyla" birlikte yaayacakt. Nereye gitse, kiminle konusa yannda hep o "idam sehpas" olacakt! ok deil birka gn sonra bu kez Adnan Menderes'in eyalarn

teslim etmek iin bir polis geldi. Gmlekleri, havlular, pijamas, tespihi; ksacas Yassada'da kulland tm eyalar paket yaplp gnderilmiti. Berin Hanm einin eyalarn byk bir zenle kutudan kard, koklad, tekrar katlad ve dolabna kaldrd. Berin Menderes yalnzca bir eyay dierlerinden ayr tuttu. O da Adnan Menderes'in alyansyd. Berin Hanm bu yz parmana gre klttrerek lene kadar tad. Trkiye tarihinde Berin Menderes kadar aclar ekmi ka kadn vardr ? Kk bir ocukken babas Yemiizade izzet Efendi'nin akl hastal srecine ve lmne tanklk etti. Enitesi Doktor Nzm'm idamn ve teyzesi Beria'nn ruhsal bunalmlarn grd. Babakan ei oldu. ltifatlara bouldu... nce kk enitesi Fatin Rd Zorlu'nun, ardndan einin idamm yaad. Ne yazk ki acs bitmedi... 15 ekim 1961'de genel seimler yaplacakt. Yeni Trkiye Partisi'nin milletvekili sralamasnda Aydn'dan liste ba olan Yksel Menderes, babasnn idam zerine 20 eyllde adaylktan ekildiini aklad. Ama siyasetten uzak duramayacakt. Drt yl sonra 10 ekim 1965'te yaplan genel seimlerde AP Aydn milletvekili olarak Meclis'e girdi. Yani, be yl aradan sonra, TBMM'de yine bir Menderes vard. 12 ekim 1969'da yaplan genel seimlerde Yksel Menderes yine Aydn'dan AP milletvekili seildi. Ama artk AP ile eski DP'lilerin yollar yava yava ayrlyordu. yle ki, seimlerden nce Celal Bayar DP'li semenlere hibir partiye oy vermemeye ard. 18 aralk 1970'te Celal Bayar'm kz Nilfer Grsoy, Samed Aaolu'nun ei Neriman Aaolu ve Adnan Menderes'in iki olu Yksel ve Mutlu Menderes'in de aralarnda bulunduu kurucular, Demokratik Parti'yi kurduklarn akladlar. Aydn Menderes de DP Aydn il bakan oldu. Menderes'in olu da politikaya girmiti! DP, 256 milletvekili bulunan AP'yi Meclis'te ounluu ancak bir milletvekiliyle salayabilecek duruma drd. AP milletvekilleri ardardna DP'ye geiyordu. Drt ay sonra 12 mart 1971'de asker darbe oldu!.. Yksel Menderes sadece siyas hayatnda deil, zel yaamnda da frtnalar yayordu. pek Kumbaracba'n ilk grdnde ok beenmiti. pek daha lisede okuyordu, buna ramen Yksel'in Yldz Hanm dnda bir kz beendiini renen Berin Hanm, pek'i babas efik Kumbaracba1 ve annesi Vuslat (Mukara) Hanm'dan istedi. Babas efik Bey, kznn daha on yedi yanda olduunu syledi ama kimseye dinletemedi. Yksel ile pek 1963'te evlendiler. 21 kasm 1963'te ilk ocuklar Ik2 dodu.
1. efik Kumbaracba, SHP ve CHP milletvekili. Bayndrlk ve skn eski bakan Prof. Onur Kumbaracba'nn amca ocuuydu. 2. Ik Menderes, Paris'te yayor ve Radikal gazetesinde keyazarl yapyor.

Ancak zaman getike Yksel ile pek'in ilikileri bozulmaya balad. Yksel Menderes'in ikiye balamas, ardndan an kskanlk gstermesi ve fizik iddet uygulamas, belki evliliklerini dzeltir umuduyla yaplan ikinci ocuk Lale'nin, 14 kasm 1968'de zihinsel

engelli olarak domas evliliin sona ermesine neden oldu. Lale'nin doumundan ksa sre sonra boandlar.3 Ancak asl neden bu deildi, pek hamilelii srasnda baka birine k olmutu! Evlilikleri be yl srmt. Yksel Menderes'in eine ilgisi, sevgisi ok inili klyd. pek'in kendini terk etmesine hem kzyor hem seviniyordu. Kz Ik Menderes annesi Berin'le oturuyordu, ama dier ocuunun ne olacan bilemiyordu. Sonuta, bir yanda siyasal sorunlar, dier yanda kt giden zel yaam Yksel Menderes'in ruh saln daha da bozmaya balad.
Ve...

Tarih, 8 mart 1972. Ankara'nn Kavakldere semtinde, ankaya Sinemas yanndaki Gney Apartman'nn at katndaki daireyi anahtaryla aan Ermeni hizmeti Anjel Karnikyan youn bir havagaz kokusuyla karlat. Havagaz musluunu ak braktn dnerek mutfaa kotu ve karlat manzara karsnda donakald. Yksel Menderes intihar etmiti... Elinde babasnn fotoraf vard. Annesine mektup brakmt: Sevgili anneciim, lmm yaklat. Biraz sonra leceim, unu bil ki, babamdan daha kt artlarda gidiyorum. ocuklarm sana emanet, metin ol ve beni affet. pek iin kt dnme. Dostlarna da mektup brakmt: Sevgili dostlara, hayatta kaderin btn kt cilveleri beni buldu. Kt hadiseler karsnda daha fazla tahamml gsteremeyeceim. Artk yaama gcm kaybettim. Sevin Zorlu ile pek'e de mektup yazmt... Sevin Zorlu bugn bile Yksel'in intihar ettiine inanmyor: Boanmann zerinden be yl gemiti. ok flrt oldu. Bir kzla tamtracaktm. Birlikte giyecei gmlei bile semitik. stelik bana
3. Lale Menderes hastaln byk oranda yendi, istanbul'da kiisel resim sergisi at.

yazd mektup onun yazs ve slubu olamaz, Franszcas ok iyiydi, halbuki mektup kt bir Franszca'yla yazlmt. gn nce parman krd, ortal inletti, cam bu kadar yanan biri kendine kyar m ?

Krk iki yandaki Yksel Menderes'in nerede topraa verilecei aile iinde tartma konusu oldu. Teyzesi Gzin Dlger ve days Samim Yemiiba ile byk daylar Ahmed Evliyazade ve Sedad Evliyazade zmir'de topraa verilmesini istiyorlard. Berin Hanm Ankara Cebeci Asri Mezarl'na defnedilmesini istedi. Tartma bitti. Cenazede iki kii sanki daha youn duygular iindeydi. Soukkanl olmalaryla tannan Celal Bayar ile Gzide Zorlu'nun hkrarak alamalarn o gnlerde belki de kimse yorumlayamad. Celal Bayar'n olu Refi Bayar ve Gzide Zorlu'nun olu Efdal de intihar etmiti. Bu kitapta ne kadar ok trajik lm var... Bunun bir nedeni olmal... Gelin bir rnekten hareket edelim: "Yzyln ak olarak" yazlp izilen, televizyonlarda gsterilen Yksel Menderes-pek (Kramer) evlilii gerekten bir ak evlilii miydi ? Berin Menderes, olu Yksel Menderes'in byk ak Yldz Hanm'la evlenmesine neden kar kt ? Ve neden Evliyazadelerin

bir torunu daha akraba evlilii yapt? Aalm: Refik Evliyazade'nin torunu Rasin kiminle evlendi ? Mukara ailesinin kz Ayla Mukara'yla! Evliyazadelerin dier torunu Yksel Menderes kiminle evlendi ? Vuslat (Mukara) Kumbaracba'nn kz Ipek'le! Tekrar tekrar yazyorum: hep bir akraba evlilii var i stelik ben, bu ailelerin sadece yz yllk tarihlerini yazyorum. Biliyorum bir sr var ve bu sr yz elli yllktr! Yksel Menderes'in ruhsal problemleri olmas, kz Lale'nin sakat domas tesadf olamaz. Yksel Menderes'in dedesi Yemiizade zzet Efendi'nin akl hastanesinde vefat etmesini nasl unutabiliriz. Ya Doktor Nzm'in ei Beria (Evliyazade) Hanm'n psikolojik rahatszln? Kemal Evliyazade'nin tm mrn bir bodrum katnda geirmesinin nedenini aratrmaya gerek bile yoktur! Babakan Adnan Menderes'in days kr'nn de ruh hastas olduunu biliyoruz! Uzatmak anlamsz. Psikolojik hastalklar, sakat doan ocuklar, intiharlar vb. sadece zmirli Evliyazade ailesinde deildir. Ne yazk ki zmir'in baz byk aileleri hep bu trajedileri yaamaktadr. Ve ne yazk ki, bunun tek nedeni akraba evliliidir; yani yz elli yldr sakladklar o srdr!..

Berin Menderes'in ikinci evlat acs

2 mays 1975. Berin Menderes yaamndaki en byk destei olan ablas Gzin Dlger'i kaybetti. Ac haberi aabeyi Samim Yemiiba verdi. Bir ressam gibi gzel resim yapan Gzin Dlger zmir'de topraa verildi. Evliyazadelerde bir kuak sona eriyor, yeni bir kuak geliyordu. Mutlu Menderes, Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde tant Mnevver'le yaamn birletirdi. Bir yl sonra doan oluna "Adnan Menderes"4 adn verdi. Menderesler siyasetten kopmad. Mutlu Menderes 23 austos 1975'te AP'ye katld. Ardndan 12 ekim tarihinde yaplan araseimlerde AP Aydn milletvekili olarak TBMM'ye girdi. 5 haziran 1977 seimlerinden sonra ise, TBMM'de iki Menderes olacakt: AP Aydn Milletvekili Mutlu Menderes ve AP Konya Milletvekili Aydn Menderes! 1 mart 1978. Geceyans Ankara Ulus'ta bir trafik kazas meydana geldi. Kardan karya gemekte olan bir kiiye taksi arpt. Kazazede olay yerinde ld. zeri gazete kadyla kapatld. Olay yerine gelen polisler yerde yatan kiinin i cebindeki czdanna bakp kimliini renince oke oldular. Olay yerinde len kiinin ad Mutlu Menderes'ti. Berin Hanm ilk olunu krk iki yanda, ikinci olunu ise krk bir yanda kaybetti... ki yl sonra, 12 eyll 1980'de askerler ynetime tekrar el koydu. TBMM'yi feshettiler. Baz politikaclara siyaset yasa geldi. Bu politikaclardan biri de Konya AP Milletvekili Aydn Menderes'ti!.. Olunun siyas yasakl olmas Berin Hann' sevindirdi bile denebilir. nk o tek olunun politikayla ilgilenmesini istemiyordu. Aydn Menderes'i de alp Ankara'dan tanmak arzusundayd.
4. Adnan Menderes, zmir 9 Eyll niversitesi Tp Fakltesi'ni bitirdi. Halen niversitede doent doktor olarak grev yapmaktadr. Bekrdr.

zmir'e, aabeyinin yanma gitmeyi planlyordu. Samim Yemiiba zmir'de yalnz yayordu. Sadece bir kpei vard. Tek istei Evliyazadelerin hayatn kaleme almakt. Ancak mr yetmedi, 1985'te vefat etti. Berin Hanm'n, olu Aydn dnda kimsesi kalmamt. Berin Menderes yirmi dokuz yl sonra einin mezarna kavutu. dam edildikten sonra mral Adas'na defnedilen Adnan Menderes, Fatin Rd Zorlu ve Hasan Polatkan, 17 eyll 1990'da devlet treniyle Topkap'daki antmezara defnedildi. Trende askerler yoktu... Aydn Menderes 1 kasm 1991'de hayatn mran Hanmla birletirdi. 21 mays 1993'te Byk Deiim Partisi'ni kurdu. 6 ubat 1994'te zerindeki siyasal yasak kalkt iin yeniden kurulan Demokrat Parti'ye katld. Partinin genel bakan oldu. Adnan Menderes'in zorla kaldrld Demokrat Parti genel bakanl koltuunda, otuz drt yl sonra imdi yine bir Menderes oturuyordu. Ve bu olaydan yaklak ay sonra, 22 nisan 1994'te Berin Hanm vefat etti... Doksan bir yandayd. Evliyazadelerin dier kadnlar gibi yaam hayli uzun olmutu. Son yllarnda yallk nedeniyle hafza kaybna uramt. Ankara'da ocuklarnn yannda topraa verildi... Mendereslerin acs bitmedi. 15 mart 1996'da Refah Partisi stanbul Milletvekili Aydn Menderes, Afyon'un Sandkl ilesi yaknlarnda trafik kazas geirdi. Boynundan aa fel olan Aydn Menderes tekerlekli sandalyeyle yaamn srdrmek zorunda kald. Aydn Menderes 17 eyll 2003'te Doru Yol Partisi'ne katld... Aydn Menderes ei mran Hanmla birlikte Ankara'da yayor. Yazlan akrbeyli iftlii'ne gidiyorlar...

"smet Paa lmeden lmeyeceim!"

Berin Hanm gibi yaam aclar iinde geen bir dier kadn ise Gzide Zorlu'ydu. ocukluu, gen kzl Osmanl Saray'nda geti. Padiah ocuklarnn arkadayd. Ei Rd Paa'yla srgn yaad. Oullarnn her birinin acl sonunu grd: yedi yandayken kupalazndan len Ender; lise son snf rencisiyken menenjitten len smail Nejad; on dokuz yanda Paris'te intihar eden Efdal ve idam edilen Fatin Rd Zorlu... Olu Fatin Rd idam edildii gn yemin etti: "smet Paa lmeden lmeyeceim!" 1962'de tek torunu Sevin Zorlu'nun, Erden Yener'le5 evlenmesini, bir yl sonra da torununun olu Aslan'n dnyaya geliini grd. Ama mutluluu uzun srmedi. Gelini Emel Zorlu'nun hastal arlayordu. Ne yapsalar kanserle baa kamadlar. Hastalk ilerliyordu. Son umut Londra'dayd. Emel Zorlu gitmeden nce son kez babas Dr. Tevfk Rd'y grmek istedi. Dargndlar. nk annesi Makbule'nin lmnn krk kmadan babasmm Hatice Bahire Hanmla evlenmesine ok krlmt.

Yine de, "BeM Londra'dan sa dnemem" dncesiyle babasn ziyaret etmek istedi. Ancak tek art vard: ziyarete geldiinde Hatice Bahire Hanm evde olmayacakt. Dr. Ara teklifi reddetti. Baba kz bir daha hi grmediler. lgintir, gzlerinden rahatsz olan Dr. Tevfik Rd Ara, bu olaydan sonra artk hi grmedi, yani tamamen kr oldu... Emel Zorlu, 5 temmuz 1965'te vefat etti. Elli bir yandayd. Gzide Zorlu'nun yaayan tek olu vard: Brksel Bykelisi Rfk Zorlu! Kardei Fatin Rd Zorlu'nun idam edildii gn, yani 16 eyll 1961'de emekliliim istedi. Emekli olduktan sonra i tekliflerinin hepsini reddetti. ili'deki evinde yalnz yaad. 1970lerin banda kansere yakaland. 5 ocak 1977'de vefat etti. Gzide Zorlu'nun yaayan olu kalmamt. O gn, yani 5 ocak 1977 gn, olunun lm haberini alan Gzide Zorlu, kuafre gitti! Son derece k giyinip l evine geldi. Ve herkese, "Bugn bayram deil mi, Rfk benim elimi ne zaman pecek?" deyince anladlar ki, Gzide Zorlu artk bu dnyayla ilikisini koparmt! Birka ay sonra da vefat etti; doksan iki yandayd. Fatih Klliyesi'ndeki babas Hseyin Rfk Paa'nn mezarnn yanna defnedildi.
5. Erden Yener, orman mhendisi Muzaffer Yener ile Adalet Hanm'n oluydu. Muzaffer Yener Bedirhan ailesinin akrabasyd. Yazmtm, Fatin Rd Zorlu da babaannesi tarafndan Bedirhan ailesine mensuptu. Adalet Hanm ise Saraybosnal'yd ve byk dedesi papazd.

Osmanl Devleti'ni de grm olan bir kuak artk tarihe karyordu... Dr. Tevfk Rd Ara, 27 Mays 1960 asker darbesinden sonra Bankas Ynetim Kurulu bakanlndan istifa etti. Bir ara Yeni Trkiye Partisi'ne katld. 6 ocak 1972'de stanbul'da vefat etti. Cenazesine Celal Bayar, smet nn, Sleyman Demirel, Alparslan Trke, Orgeneral Memduh Tama, Babakan Nihat Erim, Mustafa Timisi gibi isimler katld. stanbul Bebek'teki evinin yaknndaki Aiyan Mezarl'nda topraa verildi. Dr. Aras'n hangi dnemi kapsad bilinmeyen "yirmi yllk hatrat" mn evlatl Suzan Aras'ta olduu iddia ediliyor. Kemalist lk dergisinin ekim 1990 tarihli saysnda Sami N. zerdim, "Atatrk dneminin nl Dileri bakan Dr. Tevfk Rd Ara, bin iki yz elli sayfa tutan anlarn, Kaliforniya'nn Palo Alto kentinde bulunan Stanford niversitesi'nin Hoover Enstits'ne brakm. Bizimkiler geri almak istiyormu ama enstit vermiyormu" diye yazd. Bugn stanbul Bebek'te babalndan miras kalan yalda oturan Suzan Ara, konumaktan kanyor... Dr. Tevfk Rd Ara, mirasn ilk ei Makbule'nin akrabalarna brakmad gibi torunu Sevin'e de mirasndan hibir hak tanmamt. Sevin Zorlu bugn Ankara'da yayor, yazlan stanbul Bykada'da kalyor. Sevin Zorlu ikinci evliliini di doktoru Hilmi zen'le yapt. Sevin Hanm ANAP'n milletvekillii teklifini kabul etmedi, yerine ei Hilmi zen'in milletvekili olmasn istedi. Hilmi zen 18. dnem stanbul milletvekillii yapt. Hilmi zen'den ayrlan Sevin

Zorlu nianls Grbz Gzc'yle hayat paylamaktadr. Aslan Zorlu ilk evliliini Musev Teherina Niego'yla yapt. kinci evliliini zmir'in nde gelen ailelerinden Sengellilerin kz Zeynep'le gerekletirdi. kinci einden de ayrlan Aslan Zorlu stanbul'da yayor.

Ve Evliyazadeler
Hac Mehmed Efendi'nin torunu Refik Evyazade'nin be ocuu vard. ocuklardan ilk ikisi Nejad ve Doktor Nzm'n ei Beria 1950'li yllarn banda vefat ettiler. nc ocuk, Sadullah Birselle evli Binin Hanm 1972'de ld. Refik Evyazade'nin iki olu hayattayd. Oullarndan Sedat Evliyazade babas vefat ettikten sonra Medalet (aile iinde Alev deniyor) Hanm'la evlendi. Alev Hamm'n yeeni Serap' evlatlk aldlar. Yaamnn son gnne kadar at sporundan vazgemedi, bir de yelkenden! zmir Alsancak'ta oturuyor, yazlar ift direkli "Serap" adl yelkenlisiyle stanbul Bykada'ya, Sevin Zorlu'ya gidiyordu. Hi ocuu olmad. 19 haziran 1977'de yaamm yitirdi. Ei Medalet zalp (Evliyazade) bugn yetmi yedi yanda stanbul'da yaamm srdryor. Serap Hanm 1984'te ngiliz William Frater'le evlendi. Oluna Sedat adn koydu. Sedad Evyazade'nin 1977'deki lmyle ikinci kuak Evyazadelerden bir kii kalmt: Ahmed Evliyazade. eme'de tek bana yayordu. 1986'da hayata veda etti. Ahmed Evliyazade kez evlendi. Olu Ata Evliyazade ilk ei Sevim'den oldu. Ata Evliyazade, Selanik nl Evrenos ailesinin kzlar Leyla Oksar'la evlendi. Kerem Evliyazade bu evlilikten dodu. zmir Alaat'nn bugn nlenmesine neden olacak restorasyonunda byk emei olan Leyla Hanm amansz hastalk kanserden gen yanda vefat etti. Ata Evliyazade bugn ikinci ei Esin Hanmla birlikte Buca'da yaamaktadr. Beria Hamm'n kz Sevin Hanm, babas Doktor Nzm'n idam zerine Robert Koleji bitiremeden dedesi Refik Evyazade tarafndan Paris'e gtrld. Dnnde Cemil Atalay'la evlendi. Cemil Atalay aileye uzak biri deildi. Evliyazade Glsm'n grmcesi Rabia Hamm'n torunuydu. Sevin-Cemil Atalay iftinin Tlin adn verdikleri bir kzlar oldu. Sevin Hanm ikinci evliliini Dramal yksek mimar Fuat Bozinalla yapt. Eleriyle evlenmesinde hep bir art oldu: siyasetle ilgilenmeyeceksiniz. Sevin Hanm Fuat Bozinal'dan ikinci ocuu Sedat' dnyaya getirdi. Sevin Bozinal, 1972 ylnda babas Doktor Nzm'n mallarna sahip kmak iin Selanik'e gitti. Bata Selanik anacaddesi zerindeki dkknlar olmak zere malvarln tmyle elden kard. Mebla hayli byk tutmutu. Yunan hkmeti paralar bloke ederek, para para karlmasna karar verdi. Sevin Bozinal 1982'de vefat etti. Kz zmir Amerikan Koleji mezunu Tn Atalay, NATO'da arken, ABD'li avu George Keenan'a k oldu. Evlendiler. Bu evlilikten Maynaard James ile Lara dodu. Heavy metal mzik yapan Tool Grubu'nun solisti olan James

ilk evliliini ABD'li Laura'yla yapt, Hena isminde bir kz oldu. kinci evliliini Olcay Hanm'la yapt. Annesi gibi zmir Amerikan Koleji'ni bitiren Lara Keenan, Nusret Aydmay'la hayatn birletirdi, Ceylin isminde bir kzlar oldu. Tlin-George Keenan bugn eme'de yayorlar... Tlin Hanm'n vey kardei Sedat Bozinal, Boazii niversitesi ekonomi blm mezunudur. On yl Brksel'deki NATO kararghnda grev yapt. Sonra zmir NATO kararghnda alt. Bugn zmir'de birok byk firmann temsilciliini yapmaktadr. Gelelim Nejad Evliyazade'nin ocuklarna... Nejad-Mesude iftinin iki ocuu oldu: Mustafa Ylmaz ve Mehmet zdemir. Mustafa Ylmaz Evliyazade iki evlilik yapt. lk evliliini Aye Mebrure'yle gerekletirdi; Aye Mebrure, Sabetayist / Karakai ailelerden Nuri Osman ve Fatma Dilber iftinin kzyd. Osman Refik adnda bir olu oldu. Osman Refik bir buuk yana geldiinde ayrldlar. Osman Refik Evliyazade, Evliyazade ailesinde bir rekora sahiptir: drt kez evlenmitir. lk evliliini makine mhendislii eitimi ald Almanya'da yapt. Margo adl bir Alman kzla evlendi. kinci evliliini Vahideddin'in torunu Hmeyra Sultan'n kz Hanzade'yle gerekletirdi. nc evliliini MT eski mstear ve emekli bykeli Snmez Kksal'm ei Ela Maro'yla yapt. Drdnc evliliini ise Sibel zleblebici'yle gerekletirdi. Osman Refik Evliyazade'nin ikinci ei Hanzade'den iki kz oldu: gazeteci Nesliah ve avukat Mesude Emel. Osman Refik Evliyazade ailesiyle birlikte zmir'de yayor. Mustafa Ylmaz Evliyazade ikinci evliliini talyan Levanten Edma May Pennetti'yle yapt. Edma May, talyan makine mhendisi Norberto-Ciufeppina Fellandes Pennetti iftinin kzyd. Be kuaktr zmir'de yaayan Pennettiler, Trkiye'nin ilk ivi fabrikasn kuran ailedir. zmir'deki P.E.A Hafif Metaller Dkm Sanayii bu ailenindir. Pennetti Kk bugn zmir'in en gzel kklerinden biridir. Ailenin bir blm burada oturuyor. Mustafa Ylmaz-Edma May Evliyazade iftinin Aylin adnda bir kzlar oldu. Aylin Hanm, zmir'e ilk traktr yedek para ithalini gerekletiren iadam Saki Perk'in torunu Melih Ataca'yla evlendi. Enis ve Dnlya adnda iki ocuu oldu. Ataca ailesi de zmir'de yayor. Mustafa Ylmaz Evliyazade'nin bir ocuu daha var: Hicran! M. Ylmaz henz gen olduu yllarda ttn fabrikasnda alan Firdevs Hanm'la yaad akn ocuu Hicran. 20.1.1944'te dodu. M. Ylmaz'n annesi Mesude Hanm bu ilikiyi ve bebei istemedi. Ancak Hicran mahkeme yoluyla 11 ocak 1948'de M. Ylmaz'n nfusuna kaydedildi. Hicran daha sonraki yllarda Mehmed Yazcolu'yla evlendi. Fatma Bahar ve Seher Ayenur adnda iki kz oldu. Hicran Hanm babas M. Ylmaz'n mirasndan pay alabilmek iin at dava hl srmektedir. Nejad-Mesude iftinin ikinci ocuu Mehmet zdemir, Elife Kael'le evlendi. Siret adl kzlar var. Siret stanbul Yeilky'deki

Capri Gazinosu'nun sahibi Mardinli Kzm Ay'la evlendi. Servet Mehmet adnda bir olu oldu. Siret ve Kzm daha sonra boand. Elife Hanm, kz Siret ve torunu niversite rencisi Servet Mehmet'le birlikte stanbul'da yayor. ki karde Mustafa Ylmaz 2001 ylnda, Mehmet zdemir ise 1975 ylnda vefat etti. Nejad, Mesude, Mustafa Ylmaz ve Mehmet zdemir zmir'deki Paakpr Mezarl'ndaki aile kabristannda yatmaktadr. Mezarlar bakmszdr... Kitapta fazla yer alamayan kii ise Hac Mehmed Efendi'nin ilk ocuu, gen yanda vefat eden Glsm Evliyazade oldu. Glsm'n iki ocuu olmutu: Kemal ve Faire. Kemal Evliyazade hi evlenmedi; yaamnn sonuna kadar Refik Evliyazade'nin Karyaka'daki konann alt katnda yaad. ok gzel resim yapard en ok da kz kardei Faire'nin portrelerini! Faire, Berin Hanm'n enitesi Hamdi Dlger'in kuzeni Mihr Dlgerle evlendi. Mihr Bey mhendisti, zmir'de demiryollar inaatlar yapan bir Fransz irketinde alyordu. Faire-Mihr Dlger iftinin iki ocuu oldu: Zeyyat ve Mesadet. Zeyyat Dlger, Merkez Bankas'ndan emekli oldu. Kibar, k giyimli bir beyefendiydi. Perihan Hanm'la evlendi, ocuklar oldu: Nilgn, Fsun ve Mihr. Mesadet ise olayl bir evlilikle gen yanda Baha Tekand'la yaamn birletirdi. Baha Tekand aileye yabanc biri deildi. Hamdi Fuat Dlger'in kz kardeini boayp Mesadet'le evlendi. Baha Tekand, Osmanl'nn Rusya'daki son elisi, Trkiye'nin ABD'deki ilk bykelisi Rodoslu Esad Bey'in oluydu. Baha Tekand'm aabeyi TBMM'nin ilk milletvekillerinden Enver Tekand'n kz Aye, nl iadam Hilal Nurullah Gezgin'le (babas Midillili, annesi Selanikli) evlendi. Bu evlilikten doan ocuktan biri nl ikadm Meral Gezgin Eri'tir. Baha-Mesadet Tekand iftinin kzlar Leyla Hanm ilk evliliini bykeli Ziya Tepedelen'le yapt. Ziya Tepedelen, Dileri bakanl dneminde Fatin Rd Zorlu'nun zel kalem mdrln de yapt. Halen bykelilik grevi yapan Kenan Tepedelen, Ziya-Leyla iftinin oludur. Kenan Tepedelen, Ahmet Naci-Olga Syntia Cuthbert'in ocuu nl tiyatrocu Yldz Kenter'in kz Leyla'yla evlidir. Kitap yayna hazrlandnda Somali'de bykeliydi. Leyla Hanm ikinci evliliini Fahir elikba'la yapt. Bu evlilikten de Esra dnyaya geldi. Evliyazadeler yaamlarn izmir, Ankara ve stanbul'da srdryor. Zaman, tm byk ailelerde olduu gibi, onlar da birbirinden uzaklatrd. Miras blm ailede dargnlklara yol at. Yer yer belirttiim gibi Evliyazadelerin zel yaamlarna fazla girmemeye altm. Sonuta bu kitapta, sadece zel bir ailenin yks kaleme alnmad. Trkiye'de hl tabu olan "bir srrn" zerindeki rty aralayabilmek amacyla yazld... Sonu: Sabetayizm bizim gereimizdir, onu yok sayarak tarih yazamayz...
stanbul, ocak 2004

"Beyaz Trkler" tanm siyas yaammzda ilk kez gazeteci yazar Ufuk Gldemir tarafndan kullanlmtr.