T.C.

GAZI N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS ULUSLARARASI L K LER ANAB L M DALI

TRK YE SRA L ASKER B RL N N TRK YEN N ORTADOU POL T KASINA ETK LER

MASTER TEZ

Hazrlayan Mehmet ERDEM

Tez Danman Prof.Dr. Mmtazer TRKNE

Ankara-2006

NSZ

Tarih olarak ok eskiye dayanan Trkiye

srail ilikileri, kimi

sylemlerde Kaygan Zeminde Hareket Eden ki lkenin Birbirlerini Bulmas olarak tanmlanmtr. Bu stratejik ibirlii, zellikle Souk Sava yllarnn sona ermesi ve NATOnun ilevselliinin tartld dnemde Trkiyenin bulunduu corafyada kendini yalnz hissederek mttefik araylarna girmesi sonucu balamtr. ki lke arasnda imzalanan Askeri Eitim ve birlii Antlamas ndan gnmze kadar geen sre iinde kamuoyu, basn ve medyada bu Stratejik birlii ile ilgili binlerce gr ve yorum yer almtr. ki lkenin bu ilikiyi balatma nedenleri, mantk sreci ve doru ve yanll deiik ynleri ile tartlmtr. Tezim iin byle bir konu sememdeki en byk etken, ncelikle askeri zeminde balayan ve daha sonraki yllarda siyasi ve ekonomik olarak ivmelenen iki lke ilikilerinin ncesi ve sonras ile ne gibi srelerden getiinin aratrlmas ve bu ibirliinin gerek nedenlerinin ortaya konmas merak ve amacnda olmamdan kaynaklanmtr. Byle bir almann ortaya kmasnda, ncelikle bana akademik danmanlk yaparak tezimin en skntl dnemlerinde moral ve desteini esirgemeyen deerli hocam Prof.Dr.Mmtazer Trkneye ok teekkr ederim. Uluslararas likiler Yksek Lisans Programna balamam iin beni cesaretlendiren ve nayak olan Daym Mehmet Ceylan ve Yrd.Do.Dr.Mehmet nala sonsuz kranlarm sunarmVe her trl zorluk karsnda bana mcadele azmi alayan ve desteklerini her zaman arkamda hissetmemi salayan canm Ablam Leyla ve Enitem Ramazan Kanata sonsuz teekkrler ediyorum.

Ayrca, master derslerinde verdikleri bilgiler ile ufkumu aydnlatan tm hocalarma ve tezin ortaya kmasnda emei geen tm dostlarm ve arkadalarma binlerce teekkrler yi ki varsnz.

iii

NDEK LER NSZ .. i NDEK LER ................................................................................................iii KISALTMALAR .............................................................................................vi GR ..........................................................................................................1 B R NC BLM TRK YE SRA L L K LER N N TAR H ARKA PLANI 1. SRA L DEVLET N N KURULMASINDAN NCEK TRK YAHUD L K LER ..................................................................................................4 1.1 Osmanl mparatorluu Zamanndaki likiler .................................4 1.2. srailin Kurulma Sreci ve Trkiyenin Bak As......................8 2. SRA L DEVLET N N KURULMASINDAN SONRAK TRK SRA L L K LER ..................................................................................................9 2.1. Trkiyenin sraili Tanmas...........................................................9 2.2. Diplomatik likilerin Balamas ...................................................10 2.3. Trkiyenin Araplara Kar srail ile Denge Politikas ..................11 2.4. Siyasal Yaknlama ......................12 3. SOUK SAVA SONRASI TRK YEN N SRA L POL T KASI...............13 3.1. Trkiyenin Gvenlik Sorunlar ve sraille Yaknlamas ............13 3.2. Trkiyenin srail Politikasna Amerika Etkisi ...............................15 3.3. Karlkl Menfaat likisi .........................................................16 4. TRK SRA L L K LER N N GEL MES N ETK LEYEN FAKTRLER ...........................................................................................18 4.1. Corafi Etkenler ..........................................................................18 4.2. Blgesel Tehdit Alglamalar........................................................20 4.3. Ekonomik Etkenler .....................................................................21 4.4. Siyasi Etkenler ..........................................................................23 4.5. Askeri Etkenler ...........................................................................24

iv

4.6. Uluslararas Ortamn Etkisi..........................................................26 5. TRK SRA L B RL N GEL T REN ANTLAMALAR...................28 5.1. Askeri Eitim ve birlii Antlamas............................................28 5.2. Savunma ve birlii Antlamas .................................................31 5.3. Serbest Ticaret Alan Antlamas ................................................33 K NC BLM TRK YE SRA L L K LER N N ULUSLARARASI L K LER AISINDAN DEERLEND RMES 1. TRK YE SRA L L K LER N N BUGN..........................................37 1.1. Siyasi ve Sosyo-Kltrel Alandaki Trk srail likileri...............37 1.2. Ticari ve Ekonomik Alanda Trk srail likileri .........................39 1.3. Askeri Alanda Trk srail likileri..............................................41 2. K LKEN N RTEN GVENL K END ELER .................................43 2.1. Araplara Kar ttifak htiyac .......................................................43 2.2. Ortadou Blgesindeki Yeni Oluumlar karsnda savunma ve birlii htiyac ............................................................................45 2.3. Kararsz Bir Corafyada G Birlii.............................................47 2.4. Nkleer Silahlanmay Kontrol abalar .......................................49 2.5. Terr ve Terrle Mcadelede birlii htiyac.............................52 3. TRK YE SRA L ASKER B RL N N TRK YEYE SALAYACAI FAYDALAR ..............................................................................................55 3.1. Stratejik Ortakln Trkiyeye Blgesel G Olma Yolunda Katklar........................................................................................55 3.2. Trk Silahl Kuvvetlerinin Modernizasyonu ve Savunma Sanayinin Geliimi Asndan Trk- srail likileri.........................................59 3.3. Orta ve Uzun Vadede Gelitirilebilecek Sivil ve Askeri birlii Alanlar........................................................................................66

NC BLM STRATEJ K ORTAKLIIN ORTADOU BLGES NE ETK LER 1. TRK YE SRA L ASKER B RL NE TEPK LER............................71 1.1. Stratejik birliine Dnyadan Gelen Tepkiler..............................71 1.2. Ortadou ve Arap lkelerinden Gelen Tepkiler...........................75 1.3. ten Gelen Siyasi ve Politik Tepkiler ..........................................80 2. STRATEJ K B RL N N BLGEYE ETK S .............................................84 2.1. Trkiye srail Askeri birliine Kar Oluumlar .......................84 2.2. Arap lkelerinin Silahlanma abalar..........................................87 2.3. Blgesel G Olma Yolunda Mcadele.......................................90 2.4. Stratejik birlii Balamnda Trkiyenin Ortadou Blgesindeki stikrar Oluumuna Katks Ne Olabilir? .....................................94 3. BYK ORTADOU PROJES NDE TRK YE VE SRA LE VER LEN ROLLER...................................................................................................98 3.1. Byk Ortadou Projesi ve Trkiye .............................................98 3.2. Trkiye srail Stratejik birliinin Byk Ortadou Projesine Etkileri ......................................................................................104 3.3. Byk Ortadou Projesi ve sraile Kurgulanan Roller..............107 4. TRK YEN N D ER ORTADOU LKELER LE ORTA VE UZUN VADEDEK L K LER N N MUHTEMEL BOYUTLARI .........................110 4.1. Trkiye srail Askeri birliinin Arap lkeleri zerindeki Olumsuz Etkisinin Dzeltilmesi ................................................110 4.2. Trkiyenin Ortadou lkeleri le Orta ve Uzun Vadeli likilerinde Muhtemel Politikalar Neler Olabilir? ........................................116

SONU ......................................................................................................121 KAYNAKA ...............................................................................................125 ZET ......................................................................................................133 ABSTRACT ................................................................................................135

vi

KISALTMALAR

a.g.e. a.g.m. AB ABD bkz. BDT BOP BM DE K DE GAP G DEM GOP K KS MSB MS AD NATO NPT MASHAV

: Ad Geen Eser : Ad Geen Makale : Avrupa Birlii : Amerika Birleik Devletleri : Baknz : Bamsz Devletler Topluluu : Byk Ortadou Projesi : Birlemi Milletler : D Ekonomik likiler Kurulu : Devlet statistik Enstits : Gneydou Anadolu Projesi : Giriimci Destekleme Merkezleri : Geniletilmi Ortadou Projesi : slam Konferans rgt : Kitle mha Silahlar : Milli Savunma Bakanl : Mstakil Sanayici Adamlar Dernei : North Atlantic Treaty Organisation(Kuzey Atlantik Antlamas Tekilat) : Non Prolifeferation Treaty(Nkleer Silahlarn Yaylmasnn nlenmesine likin Antlama) : srael Ministry of Foreign Affairs Center for International Cooperation ( srail Dileri Bakanl Uluslararas birlii Merkezi)

MZ SSCB SSM TOBB TSK

: Mutabakat Zapt : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii : Savunma Sanayi Mstearl : Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii : Trk Silahl Kuvvetleri

GR

Souk Savan sona ermesi ile birlikte, II. Dnya Savandan beri NATOnun ve ABDnin yakn mttefiki olan Trkiye, evresindeki oluumlar nedeniyle gvenlik tehdidi alglamaya balamtr. Souk Sava yllarnda Avrupa ile Sovyetler arasnda Sovyetlere en yakn noktada adeta bir kalkan grevi stlenen Trkiye, bu rol sayesinde o dnemde gvenliini de NATOnun emsiyesi altna girerek salamtr. Ancak Souk Savan sona ermesi ve NATOnun ilevselliinin tartlmaya balanmas ile Trkiye, ciddi anlamda gvenlik endiesine kaplm ve kendini bulunduu corafyada yalnz hissetmeye balamtr. zellikle 19901991 Krfez Krizi srasnda Avrupal mttefiklerin Trkiyeye destek salamamas, ABDnin Iraka ynelik icra ettii 1. Krfez Harektnda Trk ekonomisinin byk zarar grmesi ve ABnin Trkiyenin bavurusunu 1987 ylnda reddetmesi ile birlikte, Trkiyenin Batya olan inanc kaybolmutur. Yksek derecede tehdit alglamas ve bu duruma uygun zmler retme ihtiyacna paralel olarak Trkiye, bu tarihten itibaren Ortadouda kendine zg politikalar retmeye balamtr. Bu gelimeler nda Trkiyenin d politikasndaki bu almn ve Ortadouya yeni yaklamnn nemli gstergelerinden biri sraille daha iyi ilikiler gelitirmek olmutur. Bu yaknlamann ilk adm da 1991 yl sonlarnda iki lke ilikilerinin bykelilik dzeyine karlmas karar olmutur. Dier kadar, yandan II. Dnya Sava sonunda Ortadouda srail, Ortadou sorunu

corafyasnda yeni bir devlet olarak ortaya kmtr. srailin kuruluu ncesi kurulmasndan sonraki olaylarda birok beraberinde getirmitir. Kurulan srail devletinin, yzlm olarak kk bir toprak paras olmasna ramen, tarihten gelen byk bir arla sahip

bulunmas ve arkasnda ABD gibi byk bir gcn de desteinin olmas, bu lkeyi Ortadou corafyasnda nemli bir konuma ykseltmitir. Byk ounluu Mslman olan Ortadou devletleri sraili kuruluundan itibaren reddetmiler ve bu corafyadan silebilmek iin drt kez sraille kar karya gelmilerdir. Ancak srail Araplarla yapm olduu Savalarn hepsinde stn gelerek kurulduu blgede kalcln pekitirmitir. Ancak epeevre kendisine dman olan bir Arap corafyas ile evrili olan srail, bu bilinle son yllarda yakn evresinde mttefik lke arayna girmi ve blgede Arap topluluunda olmayan ancak Mslman bir lke olan Trkiye ile scak ilikiler gelitirme yoluna girmitir. 90l yllarda bir yandan terr dier yandan ekonomik ve siyasi adan byk zorluklar yaayan Trkiye iin sraille ilikiler, ilk aamada mantkl gelmitir. srailin son yllarda zellikle Askeri teknoloji asndan byk geliimi, Trkiyedeki askeri kanat iin yeni bir alm ve ilgi alan oluturmutur. Trkiye, o dnemde, zellikle elindeki eskimi askeri tehizat ve malzemenin yenilenmesi ihtiyac ile kar karya kalmtr. stelik yeni almak istedii askeri tehizata da zaman zaman AB ve ABD tarafndan insan haklar bahanesi ile ambargo uygulanmtr. Bu nedenle Trkiye, benzer problemlerin nispeten yaanmayacan deerlendirdii srail ile Stratejik birliine girmekte saknca grmemitir. ABDdeki etkin lobileri aracl ile bu lke ynetimi zerinde etkin bir arla sahip olan sraille ilikilerin gelitirilmesi sayesinde Trkiyenin ABD nezdinde nem ve deerinin artacana ilikin dnce ve grler de bu ibirliinin geliiminde etkili olmutur. Dier yandan ki lke arasnda tarihsel bir atma olmad gibi ok eski tarihlere dayanan bir dostluun olmas da bu ibirliinde nemli rol oynamtr. 1492 ylnda spanyol engizisyonu ve kinci Dnya Savanda da Nazi zulmnden kaan Yahudilere dnyada kucak aan tek devlet Trkler olmutur. Trkiye ve srailin Ortadouda nfusu yz milyona yaklaan

Arap ounluktan olmamalar ve blgede demokrasi ile ynetilen iki lke olmas da bu ilikiyi gelitiren nemli unsurlardandr. Stratejik duyulmasndan itibaren zellikle Araplar

birliinin

tarafndan Trkiye iddetle tenkit edilmi, Mslman bir lke olarak Trkiyenin Filistin Davasna ihanet ettii her frsatta dile getirilmitir. Hatta daha da ileri giden Arap lkeleri, Trkiye ve srailin blgedeki Arap lkelerine kar ibirliine gittiklerini ve bunun da blgedeki bar ortam iin en byk tehditlerden biri haline geldiini belirtmilerdir. Trkiye Araplarn bu tepkilerine ramen sraille olan ilikilerini kesmemitir. Trkiye yine ayn dnemde Araplar ile de siyasi ve ticari ilikiler gelitirerek bir anlamda denge politikas uygulamtr. Ancak ABDnin 2003 ylnda Irak igal etmesi ile balayan sre ierisinde Trkiye ve srail politikalar, zellikle Iraktaki Krt oluumu ve srailin Filistine ynelik uygulamalar yznden kar karya gelmeye balamtr. ki lke st dzey yneticileri zaman zaman dier taraf sulayc sylemlerde bulunmular, hatta iki lke basnnda 1996 ylnda balayan Stratejik ttifakn geerliliini ve artk ilevsel olup olmadn sorgulayan birok gr ve haber yer almtr. Uluslararas ilikilerde, lke dostluklarndan ziyade lke kar ve menfaatlerinin n planda olduu tartlmaz bir gerektir. Trkiye ve srailin Ortadou corafyasnda 1996 ylnda balatm olduklar stratejik birlii, balangcndan gnmze kadar olan zaman dilimi ierisinde inili kl bir sre izlemitir. Ancak bu ilikinin her iki lke asndan da ok nemli olduunun ve devam ettiinin en byk gstergesi hibir zaman kopma noktasna gelmemi olmasdr. likilerin ktye gittii durumlarda iki lkede gerekli yer ve zamanda geri adm atmasn bilmitir.

B R NC BLM

TRK YE SRA L L K LER N N TAR H ARKA PLANI

1. SRA L DEVLET N N KURULMASINDAN NCEK TRK-YAHUD L K LER

1.1. Osmanl mparatorluu Zamanndaki likiler

Osmanllarn Yahudilerle ilk tanmas, 1324 tarihinde olmutur. Orhan Gazi Bursay fethettiinde, Bizans ynetiminde Bursada yaayan Yahudiler, Osmanllar kurtarc olarak karlamlar ve Orhan Beyin Bursay fethinde nemli destek salamlardr. Bu abalar karlnda da Orhan Bey, ehir hayatn canlandrmak iin, Suriye ve Edirneden sarraf ve darphane uzmanlar ile Musevi zanaatkrlar getirmi ve Etz Hayim Sinagogunu ina etmelerine izin vermitir.

Yahudiler, Bizans ynetiminin aksine, Osmanl ynetimi iinde her trl meslei icra edebilmiler, krsal alanda ve ehirlerde mlk edinme hakkna kavumulardr.

stanbulun fethi srasnda yine Bizans Yahudileri, Fatih Sultan Mehmeti bir kurtarc gibi karlamlar, Fatih Sultan Mehmet de kendilerine baz ayrcalklar tanyarak, Avrupadan ve Anadoludan Yahudi cemaatinin stanbula gelmesini salamtr. Gelen Yahudilerin ekonomik bilgileri Hristiyan-Osmanl tebaasnn ok stnde olduundan, Yahudiler, stanbul ile Avrupann ticaret merkezleri arasnda bir kpr vazifesi grerek devletin gelimesine katkda bulunmulardr. Fatih Sultan Mehmet, Yahudilere gerek kltrleri gerekse mali konularnda ayrcalklar vermi, bu topluluun dier toplumlara gre daha ileri gitmelerini salamtr.

Fatih Sultan Mehmetin bu politikas, iki ynl gelime gstermitir. Birincisi, Osmanlnn fethettii blge halklarna tand zgr yaam, dinlerini, kltrlerini ve mali durumlarn gelitirmedeki tolerans, Avrupada ezilen ve smrlen halkn, yeni fetihleri desteklemesini salamtr. kincisi, Osmanl Yahudilerinin, Avrupada yaayan Yahudilere yazdklar mektuplar sayesinde, Osmanl Devleti, bar, bolluk ve dostluk lkesi olarak tannmtr. Bu durum Avrupadan Anadoluya yeni Yahudi glerinin yaplmasn salamtr.

Sultan II. Beyazt dneminde, hemen btn Avrupa Yahudilerinin Trk topraklarna getirilmesi olay Osmanl-Trk tarihinin en nemli noktalarndan birini tekil etmitir. spanyadan, Portekizden, Fransadan, talyadan ve Avrupann engizisyon vahetinin demir penesini geirdii hemen btn lkelerden Trk adaletine snmaya koan Yahudileri, Kemal Reisin kadrgalar Osmanl mparatorluu topraklarna getirmitir.1

spanyadan gelen gmenler, bir taraftan sarayn ve yerel Mslman halkn, dier taraftan daha nceden blgeye yerlemi Yahudi halkn maddi
Ramazan, KURT : Trkiye- srail likilerinin Gelecei, Ortadou Gazetesi, http://www.ortadogugazetesi.net/haber_dv.asp?haber=14440, (Eriim Tarihi : 17.11.2005)
1

ve manevi destei ile ksa zamanda yeni evrelerine uyum gstermiler, bilgi ve becerilerini Anadoluya tamlardr. Nitekim bu gmenler stanbulda 1493 ylnda ilk matbaay kurmular, barut imali ve top dkm konularnda alarak, Osmanl Ordularn donatmlardr.

Yahudiler, dier Osmanl Sultanlarnn fetihlerinden sonra da Trk topraklarna ge devam etmiler ve yzyllar boyunca yaadklar lkelerdeki bask ve eziyetten farkl bir ekilde Osmanl topraklarnda huzur iinde yaamn srdrmlerdir.

Memlkllerin Osmanl ordusu karsnda 1516 Mercidabk Savan kaybetmesi neticesinde Yavuz Sultan Selim 30 Aralk 1516da Kudse girmitir. Sultan Kudsteki btn dini topluluklara gvence vermi ve insanlara ibadetlerini rahata yapabilme zgrl tanmtr.

ettikleri

yerlerden

zenginliklerini

ve

bildiklerini

Osmanl

mparatorluuna getiren Yahudiler, doktor, maliyeci, sanatkr, siyasi ve diplomatik danman olarak Osmanl yneticileri tarafndan en ok aranan ve takdir edilen kimseler olmulardr. Osmanl d ticareti 16. yzyl sonlarndan itibaren Yahudilerin ynetiminde gelimitir.

Yahudiler, sosyal ve siyasal yaamda kendilerini tamamen Osmanl mparatorluu ile kaynam hissetmilerdir. 16. yzyl sonlarna doru parlak bir ekil alan Yahudi toplumunun yaam, Osmanl gerileme basklarn srecine olumasna girmesiyle yol amtr. birlikte mparatorluunun Osmanl bu duraklamtr. itibaren

mparatorluunun savalar kaybetmesi, Osmanl Yahudileri zerinde nemli 1783ten balayan yenilgilerde, ne zaman bir Osmanl topra Avrupa ordularnn eline gese, burada bulunan Hristiyanlar, Trklerle birlikte Yahudilerin de zerine

saldrmlar ve mallarn yamalamlardr. Gerileme devriyle birlikte, yaanan eitli zorluklar nedeniyle Osmanl Yahudilerinin de Avrupa ile ilikileri kesilmi, aydnlk ve aklclk ana giren Avrupay takip edemeyen Yahudiler de gerilemilerdir.

Ancak 1800l yllardan itibaren Osmanl mparatorluunda balayan yenileme hareketiyle birlikte, Osmanl Yahudileri de gelimeye balamlardr. Avrupada yaayan soydalarnn yardmlar ile zellikle ticari alanda ileri gitmilerdir. Bu durum, her devirde olduu gibi Osmanl egemenliinde yaayan dier Hristiyan aznlklarn tepkilerini ekmitir.

1891-92

yllarnda

Rusyada

Yahudi

aleyhtarl

iddetlenince

Yahudiler iin yeni bir g dalgas balam ve bunlardan binlercesi transit olarak stanbula gelmitir. Daha sonra bu Yahudiler stanbuldan Selanik, zmir, skenderiye ve Marsilyaya sevk edilmilerdir.2

Osmanl Yahudileri, Sultan Abdlhamit dneminde de gelimelerine devam etmi ve bu devirde Avrupa Yahudileri, Filistine Yahudilerin yerlemesi iin alm, ancak izin verdikleri halde, mparatorluk iinde yeni etnik sorun bu blgeye yerlemelerine izin kmasn istemeyen yneticiler, bu blge dnda her yerde yerlemelerine Yahudilerin vermemilerdir. Avrupal lkelerin basklarna ramen Sultan Abdlhamit, Filistin blgesine Yahudi gn kstlayan kararnameler karm ve 1892den itibaren burada toprak sahibi olmalarn snrlamtr.

Fahir ARMAOLU : Filistin Meselesi ve Arap- srail Savalar (Ankara, 1989), 18.

1.2.

srailin Kurulma Sreci ve Trkiyenin Bak As

II. Dnya Sava sonrasnda Birlemi Milletler(BM) Genel Kurulu Filistin topraklarnn Arap ve Yahudilerce iki devlete blnmesini ve Kuds Devletinin uluslararas bir statye kazandrlmasn kararlatrmtr.3 Trkiye, 1945-1947 yllar arasnda BMnin Filistin konusunda yapm olduu oturumlarda Araplarn lehinde bir tutum sergilemitir. zellikle Araplarn BM Genel Kurulunda Filistine bamszlk verilmesi ile ilgili karar tekliflerini desteklemitir. Bu destekte blgede bir Yahudi devletinin kurulmasnn mevcut gerginlii daha da arttraca endielerinin yeri byk olmutur.4 Dier yandan Sovyetler Birliinin kurulu aamasnda srail lehinde bir tutum taknmas Trkiyede blgede Sovyet yanls bir srail devleti kurulaca phesi uyandrmtr. Gerekten de Sovyetler Birlii bandan itibaren Filistinin Araplarla Yahudiler arasnda taksimini savunmutur. Ancak zamanla zellikle Bat lkelerinin yeni kurulan srail devletine destek vermeleri, Trkiyenin Sovyetler Birliinin srail zerindeki muhtemel emelleri konusundaki ekincelerini yok etmitir. Bu endielere son veren dier bir olay ABDnin 1947 ylndan itibaren srailin kurulma srecine verdii destek olmutur. Bu dnceler erevesinde, BM Uzlatrma Komisyonunda yer alarak, Araplardan farkl bir yol izleyen Trkiye, 28 Mart 1949 da bir adm daha atarak sraili tanyan ilk Mslman lke olmutur.5

3 4 5

Recep ZTRK : Bat Faktrnn Etkisinde Trkiye- srail likilerinin Politikas (Ankara, 2004), 85.

Sleyman ZMEN : Ortadouda Etnik Dini atmalar ve srail ( stanbul, 2001), 148. Trel YILMAZ : Trkiye- srail Yaknlamas (Ankara, 2001), 5.

2.

SRA L DEVLET N N KURULMASINDAN SONRAK

TRK-

SRA L L K LER

2.1.

Trkiyenin sraili Tanmas

srail ile ilikilerinde uzunca bir dnem Arap endeksli bir politika izleyen Trkiye, incitmemeye zen gsterdii Arap lkeleri tarafndan srail devletinin varolma harcn atmakla sulansa da, aslnda Ankara sraili 30 lkenin ardndan 28 Mart 1949da tanmtr.6 Trkiye kurulan srail devletini tanma konusunda balangta ok temkinli hareket etmitir. Kelimenin tam anlamyla bekle-gr politikas izlemitir. Bu kapsamda 1948 Arap- srail savanda tarafsz kalmakla birlikte iki taraftan da blgeye gitmek isteyen vatandalara izin vermemitir.7 Trkiye'nin yeni kurulan srail Devleti ile olan ilikileri, Arap toplumu ile siyasi ilikileri bozmamak ile srail'in yannda bulunan Bat Dnyas arasnda bir yer edinmek arasndaki elikiler nedeni ile kesin izgiler ile balayamamtr. II. Dnya Sava sonrasnda Filistin'in blnmesine kar kan bir politika izleyen Trkiye, daha sonralar Batl devletlerin vermi olduu gvenceler ve BMnin bir yesi olarak alnan kararlara uyma zorunluluunu hissetmek gibi nedenlerle yeni kurulan srail devletini tanmakla birlikte, temkinli bir politika izlemeye balamtr. Bu politikann

Nezih TAVLAS: Trk srail Gvenlik ve stihbarat likileri, ASAM Avrasya Dosyas( srail zel), Cilt 5, Say 1( lkbahar 1999), 77. 7 Trel YILMAZ : a.g.e., 6.

10

izlenmesine neden olan en nemli etkenlerden birisi de o zamanlar srail'e Sovyetler Birliinden gelen byk bir Yahudi g dalgas ile Sovyetler Birlii'nin bu devlet zerindeki etkinliinin artmas olmutur.8

2.2. Diplomatik likilerin Balamas

Trkiye yeni kurulan srail devleti ile diplomatik ilikiler kurma ve gelitirme konusunda ok nemli faydalar alglamtr. Bunun en nemli nedeni, ABDnin Ortadouya nemli bir g olarak yerlemesi olmutur. Bu durum, Trkiye asndan desteinde kurulan srailin nemini arttrmtr. Trkiye, ABD Washingtonda Trkiyenin karlarnn srailin

savunucusu olarak faaliyet gstereceine inanmtr.9 Trkiye ve srail arasnda resmi diplomatik ilikilerin balangc, 4 Temmuz 1950 tarihinde imzalanan Ticaret ve deme Antlamas ile atlmtr. Trkiyenin sraili tanmasndan sonra en nemli gelimeler ticari alanlarda olmutur. Ticari admlarn gelitirilmesinin dnda, dzenli hava ve deniz balantlar kurulmu, eitli spor karlamalar dzenlenmi ve kltrel temaslar arttrlmtr. 1950lerin balarnda Trkiye, NATOya katlma abalar, Yunanistan ve Yugoslavya ile Balkan Pakt oluturma giriimleri ve Pakistanla bir savunma pakt abalar olmak zere nemli giriimde bulunmutu. 1954 ylnda bu giriimler sonulanm ve Trkiye, ayr savunma pakt iinde bulunan bir lke durumuna gelmitir. Bu durum Trkiyeyi blgede ok nemli politik ve askeri bir ekim merkezi haline getirmitir. Nihayetinde srail bu yeni durumu hemen alglayarak Trkiyede bir askeri atee bulundurma talebinde

Hasan KN : Msr-Trkiye- srail geni, Avrasya Dosyas( srail zel), (Sonbahar 1994), 36. 9 Trel YILMAZ : a.g.e., 8.

11

bulunmu ve bu talebi kabul edilmitir. srailin Ankarada yeni kurulan Eliliine, rdn kral Abdullah ile srail adna dorudan grmeleri yrten Eliyahu Sasson gibi kritik grevdeki bir personelin atanmas, Trkiye ile ilikilere verilen nemin bir gstergesi olmutur.

2.3. Trkiyenin Araplara Kar srail ile Denge Politikas

Trkiyenin, NATOya giri amacyla itirak ettii Kore Sava srasnda tarafsz bir tutum taknm olan Arap lkelerinin, sava sonunda, Nasr yanls ve Sovyetlere yaknlaan bir politika izlemesi, Trkiyenin ilerici gruptaki Arap lkelerine kar tavr almasna neden olmutur. Buna karlk, BMnin Koreye mdahale kararn destekleyen yaplmtr. sraile kar Araplar tarafndan o dnemde uygulanan ambargonun Trkiye tarafndan kabul edilmediinin bir nevi ilan demek olan bu antlamaya Araplarn tepkisi olduka sert olmutur. iddetli Arap reaksiyonu karsnda Trkiye srail ile ilikilerinde daha temkinli hareket etme yoluna gitmitir. Bununla birlikte, Trkiye- srail ilikilerinde kazanlan ivme devam etmi olup, sadece srdrlen ilikiler Arap tepkisi nedeniyle fazla reklm edilmeden srdrlmtr. 19501955 yllar arasndaki dnemde Trkiye Ortadou blgesinde aktif bir rol almamtr. Ancak, 24 ubat 1955 tarihinde Badat Paktn kurup blge politikasnda baat bir aktr olarak liderliine soyunmas ile Arap dnyasndan dier lkeler ile rekabet iine girmi ve byk tepki almtr. Ayrca Trkiyenin blgede bir savunma organizasyonu kurmaya almas zellikle Msr tarafndan ynlendirilen bir Arap milliyetiliinin ykselmesine srail ile hemen bir ticaret anlamas

12

sebep olmutur. Aka ifade etmek gerekirse, Trkiye Arap yanls politikalarnn karln bu dnemde tam olarak alamamtr. Trkiye Araplarn bu tepkilerine ramen 1958 ylnda srail ile gizli bir asker ittifak anlamas imzalamtr. srailin evre ittifak adn verdii bu anlama, 1966 Kbrs Krizine kadar gl bir ekilde yrrlkte kalm olup anlama kapsamnda gizli asker ziyaretler, gizli asker tatbikatlar, istihbarat paylam ve
10

silah

sanayii

ibirlii

olmak

zere

eitli

faaliyetler

yrtlmtr.

Tm bu gelimelerin nda, Arap olmayan Trkiye ve

srail,

Araplarn ounlukta olduu Ortadouda, kendilerine kar pek dost tutum sergilemeyen Arap lkeleri ile snr komusu olmalar nedeni ile ibirlii ve birbirlerini karlkl destekleme ihtiyac duymulardr. Bu ilikiler zaman zaman inili kl bir profil izlese de zellikle ticari alanda byk gelimeler gstermitir.

2.4. Siyasal Yaknlama

ncelikle, Trkiye ile srail arasndaki ibirliinin bu denli gelimesinde iki lke liderlerinin gemilerinde aldklar eitimlerin de byk rol olduu yadsnamayacak bir gerektir. Cumhurbakan Celal Bayar, merkezi Avrupadaki Evrensel yannda kurulan Alliance sraelite okulunun Bursa ubesinden, srail srail

Birlii tarafndan Yahudilere lisan retmek amacyla dnyann drt bir devletinin kurucusu Babakan Ben Gurian da stanbul niversitesi Hukuk
10

Erhan BAYURT ve Ufuk ANLI : Trk- srail Gizli ttifak 1958de kurulmu, Aksiyon Dergisi, Say 552, 04 Temmuz 2005, http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=22088 (Eriim Tarihi : 04.11.2005)

13

Fakltesinden mezun olmutur. Babakan Adnan Menderesin de zmir Amerikan Kolejinden mezun olmas ve genlik dneminde en yakn dostlarnn Yahudi sosyetesinin yeleri olmas iki lkenin karar vericilerinin birbirlerini anlamalarna yardmc olmutur.11 Babakan Adnan Menderes ve srail Babakan Ben Gurionun 28 Austos 1958 tarihinde Ankarada bir araya gelerek, iki lkenin stihbarat alannda dzenli olarak bilgi alverii konusunda ibirlii yaplmas karar almalarnda bu yaknlamann byk etkisi olmutur. Adnan Menderes zamannda tm hzyla sren ilikiler yine smet nn tarafndan da devam ettirilmitir. 1964 yl Temmuz aynn ilk gnlerinde Babakan smet nn, tarihi Johnson mektubunu almasn mteakip ABD ile yapm olduu grmeler sonras, Yunan babakan George Papandreau ile grmek iin gittii Fransada srail Babakan Eshkol Levi ile bulumutur12. Bu bulumada smet nn tarafndan, Yahudi Lobisinin etkinliiyle ABD tarafndan Kbrsta Trkiye lehine bir zm oluturma beklentisinin ar bast sylenebilir.

3. SOUK SAVA SONRASI TRK YEN N SRA L POL T KASI

3.1. Trkiyenin Gvenlik Sorunlar ve sraille Yaknlamas

II. Dnya Savann sona ermesiyle birlikte Trkiye, Sovyet tehdidi ile kar karya kalm ve bu durum Trkiyeye NATO ve ABD nezdinde nem

11 12

Trel YILMAZ : a.g.e., 10. Trel YILMAZ : a.g.e., 24.

14

kazandrmtr. Ancak Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra Trkiye, kendisine NATO ve ABDden nemli yardmlarn yaplmasna vesile olan bu roln kaybetmitir. Souk Savan ardndan, Dou Blokunun yklmasyla ortaya kan belirsizlik ortam ve otorite boluu, Trkiyenin gvenlii asndan eskiye nazaran daha byk tehdit ortamlarna maruz kalmasna neden olmutur. Krfez Krizi, Yugoslavyadaki etnik ve dini atmalar, Kafkasyada AzeriErmeni gerginlii, eenistan sava ve PKK terr rgtnn artan iddet eylemleri ile bununla balantl Krt sorunu gibi gelimeler bu tehditlerin saysn arttrmtr. Yine bu dnemde, Trkiyenin ABye girme srecindeki belirsizlik, Trkiyeyi sratle, askeri gcn modernize etme ve glendirme, blgesel askeri ibirliini gelitirme, ekonomik ibirlii gibi konularda almalara balamasna neden olmutur. Trkiye bu gvenlik sorunlarn zmede, eskiden olduu gibi ABD desteine ihtiya duymu ve bu destein ancak sraille ilikilerin gelitirilmesi ile salanabileceini dnmtr. nk gl Yahudi lobisinin, Ermeni ve Rum lobilerine kar Trkiyeye destek olaca hesap edilmitir. Dier yandan iki lkenin karlkl olarak beklentileri de bu ilikide nemli rol oynamtr. srail Filistin sorununa zm bulma amal dzenlenen 1991 Madrid Bar Konferans ve bunun bir sonucu olan Bar Sreci Trkiyenin sraille ikili ilikilerini daha st seviyeye ve daha geni ibirlii alanlarna tamasna ortam hazrlamtr. Bu tarihten sonra ilikiler ivme kazanarak her alanda byk gelimeler gstermi, stratejik ittifak ve ibirlii ile neticelenmitir.

15

3.2. Trkiyenin srail Politikasna Amerika Etkisi

Souk Sava boyunca srail'in gvenlii, petroln gvenlii ve Sovyet tehdidinin nlenmesi ABD'nin Ortadou politikasnda rol oynayan temel etken olmutur. Bazen birbiriyle elien bu nemli Amerikan kar birbiriyle dengelenmeye allmtr. Amerika'nn srail'e verdii destek zellikle 1967'den sonra kuku gtrmeyecek boyutlarda olmutur. Bunun en nemli gstergesi srail'e yapt yardmlardr. Bu yardm miktar yllk 3 milyar dolarn altna dmemektedir.13 Souk Savan sona ermesine ramen srail'in gvenlik sorunu

tamamen ortadan kalkmamtr. Souk Sava dnemindeki Sovyet tehdidi blgedeki birok Arap lkesinin gvenliine de tehdit olduundan bu devletlerin ABD ile ibirliine gereksinim duymalar nedeniyle srail'e kar bir tehdit oluturmalarn engellemitir. Ancak bu tehdit ortadan kalkar kalkmaz birok Arap lkesinin tek bana ya da birleerek srail'e bir tehdit oluturmas sz konusu olmutur. Nitekim ABD'nin krfezde ran' hedef haline getirmesi srail'in bu lkeyi dnya ve blge bar iin byk bir tehdit olarak grmesi ile sz konusu olmutur.14 Dier yandan ABD ile ilikiler Trk srail ilikilerinin stratejik olmasn salayan tamamlayc etkendir. Gerek Orta Asya ve Kafkasyada, gerek Ortadouda bat yanls gruplamalarda ABDnin rol byktr. Bu blgelerde Trkiye ve sraille yakn ilikiye giren devletler, bu ilikiyi ABD ile

13

Tayyar ARI : ABD- srail likileri ve Orta Dou Bar Sreci, Avrasya Dosyas( srail zel), Cilt 5, Say 1 ( lkbahar, 1999), 238. 14 Tayyar ARI : a.g.m., 239.

16

yaknlamann bir yolu olarak grmektedirler. 15 Dier yandan Trkiye srail ilikilerinin gelimesinde ABDdeki

Yahudi lobilerinin de byk etkisi olmutur. srail, bir Mslman lke olan Trkiye ile siyasi ve askeri ynden stratejik bir ittifaka girmeyi, kendi gvenlii ve blgede yalnzla dmeme asndan gerekli ve zorunlu olarak grmtr. Bu nedenle; Trkiye ile stratejik ittifakn gelitirilmesi amal olarak ABDdeki lobilerini etkili olarak kullanmtr. ABD de blge politikalarnn salkl olarak hayata geirilmesi iin kendisi ile scak ilikileri olan bu iki lkenin stratejik ittifakna scak bakm ve bu ittifakn kurulmas ve gelitirilmesi konusundaki desteini uluslararas platformlarda her zaman gstermitir.

3.3. Karlkl Menfaat likisi

Souk Sava sonrasnda, Trkiye

srail arasndaki ilikilerin

gelimesinde, yeni oluan uluslararas ortamn yannda, bu iki lkenin birbirlerinden beklentileri de nemli bir rol oynamtr. zellikle terrizmin, iki lke iin ortak tehdit alglamas olmas, taraflarn birbirlerinden somut beklentiler iine girmelerine neden olmutur. srail, Mslman olan Trkiyenin Araplarla srail arasnda bir kpr vazifesi stlenerek bu lkelerin kendine kar uygulad boykotu ve dmanl bir nebze olsun azaltabileceini dnmtr. Trkiye se sraille girecei ilikide bir yandan kendisine kar dost bir tutum sergilemeyen snr

15

Serhat ERKMEN : Trk- srail likilerinde Yeni Bir Dnem mi? , ASAM Stratejik Analiz Dergisi (Haziran, 2005), 28.

17

komularna kar gzda vermek istemi, dier yandan srailin ABDdeki Yahudi Lobisi aracl ile askeri ve ekonomik yardm mit etmitir.16 Daha sonraki dnemlerde bu iliki daha ok savunma ve gvenlik arlkl bir seyir izlemeye balamtr. ki lke silahl kuvvetleri ilikilerin younluunun yannda, siyasal ekonomik ve kltrel alanlarda da byk bir gelime kaydetmilerdir. Dier yandan, srailin ekonomik ve teknolojik adan blgede ne km olmas da iki lke arasndaki yaknlama zerinde pay sahibi olmutur. srail, elektronik, yazlm, ileri teknoloji, eczaclk rnleri, otomasyon, savunma sanayiine ynelik telekomnikasyon cihazlar gibi alanlarda ok ciddi bir gelimeyi ve bymeyi yakalamtr.17 Trkiye, 90l yllarda zellikle ABD ve AB yesi lkelere kar yapt ihracatta ve bu lkelerden yapm olduu silah almlarnda sorunlar yaamtr. Yine bu dnemde srailin de benzer problemlerle karlamas iki lkeyi birbirine yaklatran etkenlerden biri olmutur. Keza, hracatta skan srail iin, Trkiye zerinden Orta Asya srailin

pazarna alm da gz ard etmemek gerekir. Ayn ekilde,

uygulad bilimsel tarm teknolojisi ile orak topraklardan ylda birka kez verim almas da Gneydou Anadolu Projesini (GAP) blm blm devreye sokan Trkiyeye cazip gelmitir18. srail iin de Trkiye, zellikle GAP blgesine ileri seviyede tarm ara gereleri ve stn nitelikli bitki tohumlar ihra edilecek bir pazar olarak byk nem kazanmtr.

Recep ZTRK : a.g.e., 85. Osman Metin ZTRK : Trkiye- srail Askeri birlii zerine, Avrasya Dosyas ( srail zel), Cilt 5, Say 1 ( lkbahar 1999), 252. 18 Osman Metin ZTRK : a.g.m., 252.
17

16

18

Btn yaknlamasn

bu o

belirttiimiz dnem iin

nedenlerden tamamen

dolay doal

srail bir

Trkiye olarak

sonu

deerlendirebiliriz.

4. TRK FAKTRLER

SRA L

L K LER N N GEL MES N

ETK LEYEN

4.1. Corafi Etkenler

Ortadou blgesi ok sayda rejimin ve uluslararas snrlarn byk hassasiyet meydana getirmesinden dolay son derece istikrarsz bir blgedir. Bu corafyadaki lkelerin ou, hzl nfus art, hzl kentleme, ekonomik durgunluk, ayr rk, mezhep ve dil farkllklar, slamc kktendinci terr eylemleri, siyasi istikrarszlk gibi byk sorunlarla i ie yaamaktadr. Blgede askeri kuvvet kullanm, sava, mdahale gibi olaylar adeta gnlk hayatn bir paras durumuna gelmi ve bu zellik blgeyi ister istemez dnyann en byk silah pazarlarndan biri haline getirmitir. Sz konusu durum Trkiye ve sraili jeopolitik ve jeostratejik adan istikrarsz ve belirsiz birok lke ile evrelenmesine neden olmutur. Bunlardan baka, Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra,

Trkiyenin NATOdaki yeliinin yeni gvenlik ortamnda daha az geerli grnmesi, ABD ve Avrupann Trkiyeye daha az gereksinim duyuyor izlenimi vermeleri, Trkiyeyi yava yava NATOnun Trkiyenin yakn

19

evresinde ortaya kmas muhtemel gvenlik tehditlerine her zaman etkin karlk vermeyecei kanaatine varmasna neden olmutur.19

Yksek derecede tehdit alglamas ve bu duruma uygun bir hal tarz bulma ihtiyacna paralel olarak, Trkiye bu tarihten itibaren kendi savunma politikalarn oluturmaya balamtr. Hatta bu dnemde Dileri bakan smail Cem ve evresindeki brokratlar, Trkiyenin corafi olarak Avrasyann merkezinde yer aldn ve ktalar aras bir siyasi etki uygulamaya baladn dile getirmeye balamlardr.20 Bu sylem, Trkiyeyi byk bir etki sahasnn merkezine

yerletirmekle kalmam, ayn zamanda, Trkiyenin dnya politikasnda merkezi bir konuma geldiini ve eksen olarak Orta Asya ve Ortadou lkeleri ile Bat arasnda bir kpr vazifesi grmeye baladn bir gstergesi olmutur. Dier yandan srailin kuzeyden gneye 400 kmyi ve batdan douya da 120 kmyi bulmayan hava sahas, bu lkenin yksek hzda hareket eden hava kuvvetlerini korkun bir limit altna sokmaktadr. Bu durum da, srailin Trkiyenin usuz bucaksz hava sahasnda yapaca ortak tatbikat ve almalara ne denli ihtiya duyduunun nemli bir gstergesi olmaktadr. 21

Efraim INBAR : Trk srail Stratejik Ortakl, ASAM Orta Dou Aratrmalar Dizisi, Say 32, Cilt 4 (Ankara, 2001), 13. 20 Daily Probe (Turkish Newsin Haftalk Yayn) ,(10 Mays 1998),15. 21 Metehan DEM R : Multi-Containment Politikalar Tepki ttifak, Avrasya Dosyas( srail zel), Cilt 5, Say 1( lkbahar, 1999), 195.

19

20

4.2. Blgesel Tehdit Alglamalar

Bat lkelerinin ounun tersine, Trkiye Souk Savatan, Avrupa lkelerinden ziyade Ortadou lkelerine zg yksek derecede tehdit alglamas ile kmtr. Souk Sava dneminde Dou-Bat Karlamasnda evrede yer alan Trkiye, artlarn deimesi ile kendini merkezde bulmutur. Yakn evresindeki lke says artm ve bu lkelerin pek ou kendi iinde ya da devletleraras silahl atmalara srklenmitir22. Bu gelimeler, Trk siyasi ve askeri evrelerinde uluslar aras krizler ve askeri atmalarn iinde kalnabilecei endiesine neden olmutur. zellikle 1. Krfez Savandan sonra Kuzey Irakta meydana gelen oluumun Trkiyenin ulusal btnln tehdit edecek artlar oluturmas nedeniyle, Trkiyenin Ortadou politikasn detayl olarak bir kez daha derinlemesine gzden geirmesine neden olmutur. Bu tarihlerde Trkiye, gzlemci statsyle Irakl muhalif gruplarn toplantlarna katlm ve Kuzey Irakl Krt liderlerle yakn ilikiler gelitirmitir. Trk Silahl Kuvvetleri(TSK) yine bu dnemlerde birok kez snr tesi harekt dzenleyerek PKKnn Kuzey Irakta slenmesine engel olmaya almtr. Trkiyenin Kuzey Irakta izledii bu aktif politika Trkiyenin Ortadou politikasnda nemli bir krlma noktas olarak deerlendirilebilir. Yine 1996 ylnda Trkiyenin Suriyeye nota vererek bu lkenin PKK unsurlarna verdii destei kesmesi isteinde bulunmas, Abdullah calan snr d etmesi talebi ve bu notay snra asker yarak pekitirmesi, Trkiyenin Ortadouda aktif politika gtmeye baladnn ilk gstergeleri olmutur. Bu hareket tarz Trkiyenin blgesel bir g olarak gvenliine ynelik tehditleri bertaraf etmede tm hal tarzlarn deneyebileceine ilikin askeri ve siyasal iradenin birlikte hareket etmesi asndan nemlidir.

22

Efraim INBAR : a.g.e., 12.

21

Dier yandan Gney Kbrs Rum Ynetiminin 1990larn banda adaya S-300 fzeleri yerletirmesi ve Rusya ile Yunanistann 1 Kasm 1995te Askeri ve Teknik birlii Anlamas imzalamas da Trkiyeyi endielendirmitir. Rusyann ayrca, ranla da ilikilerini gelitirmesi ve Tahran-Erivan-Moskova geni oluturmas Trkiyeyi gvenlik asndan kendini tehlikede hissetmesine neden olmutur. Yine blgede inin daha aktif olma abas ve Bat Avrupann blgedeki politikalarnn deimesi, Trkiyenin kendisini evrelenmi olarak hissetmesine yol amtr23. Bu nedenle blgede kendisine seenek braklmayan Trkiye sraille ilikilerini gelitirmeye yoluna gitmitir. Burada zerinde durulmas gereken en nemli konu, Trkiye ile srail arasndaki stratejik ibirliinin klasik bir g dengesi eylemi olarak alglanmamas gerekliliidir. nk her iki lke, blgedeki devletlerin btn kombinasyonlarndan askeri olarak daha gldr. Bu ortaklk, temel olarak blgesel statkoyu korumak ve ortak tehditlerden korunmak iin ibirliine giden iki revizyonist
24

olmayan

gcn

karakteristik

zellii

olarak

alglanmaldr.

4.3. Ekonomik Etkenler

1990l yllardan itibaren, 1970 ve 1980li yllarda Trkiyenin Arap yanls politikalar izlemesinin nedenlerinden olan ekonomik faktr kendisini daha az hissettirmeye balamtr. zellikle 1980li yllarda dnemin Babakan Turgut zaln balatt ihracata dayal ekonomik reformlar, gelimi Batl devletlerin byk bir ksmn Trkiyenin en nemli ticari ortaklar haline gelmitir. Trkiye o yllarda toplam ihracatnn sadece yzde

23 24

Yavuz Gkalp YILDIZ : Global Stratejide Ortadou ( stanbul, 2002), 163. Efraim INBAR : a.g.e., 39.

22

yirmilik lkeleri gelmitir.

bir

ksmn
25

rann ihracata

da

iinde

bulunduu

slam

lkelerine

yapmaktayd.

Bu sayede Trkiye,

srail ile gelitirecei ilikilerde, Arap olumsuz tepkilerle karlamas

tarafndan

ynelik

durumunda, bu ekonomik etkileri kolayca gsleyebilecei bir konuma

Dier yandan srailin ekonomik ve teknolojik adan blge iindeki en gelimi lke olmas, Trkiye srail ilikilerinin gelimesinde byk etken olmutur. srail zellikle elektronik, yazlm, ileri teknoloji, eczaclk rnleri, otomasyon, savunma sanayine ynelik telekomnikasyon cihazlar gibi alanlarda byk ilerlemeler kaydetmitir. Bu dnemde Trkiyenin Amerika ve Avrupa Birlii yesi lkelerle zellikle silah alm konusunda skntl anlar yaamas da iki lke arasndaki yaknlamann nedenleri olarak gsterilebilir.26 Daha sonraki yllarda Trkiye ve srail bir takm ekonomik anlamalar imzalamlardr, bunlar arasnda ortak yatrm zendiren Gmrk anlamas ve Serbest Ticaret Blgesi anlamas bulunmaktadr. Balangta kk miktarlarda olan ticaret ilikisi zamanla gelime gstermi ve 2000li yllara gelindiinde iki lke arasndaki ticaret hacmi bir milyar dolar seviyelerine gelmitir.27 Son zamanlarda GAPn ekime msait arazilerinin bu proje

kapsamnda su ile bulumas ile srailin Trkiyeye kar ilgisi artmaya balamtr. zellikle blgede yetitirilecek rnlerin tohum tedariki ve slah asndan srailin elindeki ileri teknolojinin kullanlmas amal giriimlerine Trkiyenin de scak bakt bir gerektir. Dier yandan srailli giriimcilerin Arap ve Trk Cumhuriyetler ile ticari ilikilerini gelitirmek iin Trkiyeye yaknlamalar bu ilikinin gelimesinde olduka nemli bir etkendir.
25 26

Trel YILMAZ : a.g.e., 50. Osman Metin ZTRK : a.g.m., 252. 27 Efraim INBAR : a.g.e., 25.

23

Trkiye srail ekonomik ilikilerinin kapsam 04 Mart 2004 tarihinde Tel-Avivde iki lke arasnda imzalanan Manavgat suyunun sraile sat anlamas ile daha fazla genilemitir. Anlamaya gre Trkiye, Manavgat nehrinden 20 yl boyunca ylda 50 milyon metrekp suyu sraile satmay, srailde bu suyu satn almay siyasi olarak taahht etmitir.28 Ancak srail su konusunda, petrol fiyatlarnn ar artmas nedeni Manavgattan sraile tankerlerle su sevkyatnn ok masrafl olduunu beyan ederek bu antlamadan imdilik vazgetiini fakat alternatif zmler konusunda almalarn devam ettiini aklamtr.29

4.4. Siyasi Etkenler

Trkiye ve srail arasndaki ilikiler zellikle 1991 ylndan itibaren byk gelime gstermitir. Trkiyenin 1991deki ilikileri gelitirme kararnda, Souk Savan sona ermesi ve 1991 Madrid Konferans sonrasnda srailin dzelen uluslararas statsnn byk etkisi olmutur. 1992 1993 yllarnda en st dzeydeki Trk yetkililer tarafndan ifade edilen diplomatik ve askeri alanlarda yakn ilikiler kurulmas istei, sraili balangta artm ancak srailli yetkililer, bu byk imkn ksa srede hissederek, olduka hevesli ve aktif bir ortak olmakta gecikmemilerdir30. Bu sayede 1990 ve 2000 yllar arasndaki dnemdeki iki lke arasndaki bu siyasi yaknlama; kltrel, ekonomik, askeri ilikilerin gelimesinde adeta itici bir g olmutur. Gerek sklk, gerekse temsil dzeyin ykseklii asndan daha nce grlmemi resmi ziyaretler, iki lkenin bu ilikilere ne denli nem verdiinin
28 29

Hrriyet Gazetesi :, 25 Mart 2004 Hurriyet gazetesi (6 Nisan 2006) 30 Efraim INBAR : a.g.e., 22.

24

bir gstergesi olmutur. 1993 ylnda dnemin dileri bakan Hikmet etinin sraile yapt ziyaret ile Dileri Bakanl seviyesinde ilk olarak balayan iliki, 1996 ylnda Cumhurbakan Sleyman Demirelin ziyareti ile yine sraili ziyaret eden ilk Trk Cumhurbakan sfatyla devam ettirilmitir. srail de bu ziyaretlere ayn nemi gstermi ve en byk devlet adamlar statsyle Trkiyeye birok ziyaret gerekletirilmitir. Bu dnemde siyasi ilikiler, kltrel balarn younlamas ile daha da glenmitir. yle ki srail, kendi lkesinden Trkiyeye kltrel ve akademik akm desteklemi ve bunun iin denek ayrmtr. Bu sayede pek ok Trk niversitesi mfredatna srailin dili, kltr, tarihi ve siyaseti hakknda dersler eklemi, ulusal mzeler sergi deiiminde bulunmu ve spor alanndaki ilikiler byk gelime gstermitir.31 Yine 1999 Austosunda meydana gelen depremde srailin ksa

srede kurtarma ekiplerini Trkiyeye gndermesi, depremzedeler iin 320 hanelik bir kk ky ina etmesi, para ve malzeme banda bulunmas, Trkiye srail ilikilerin salamlatrlmasnda dier bir etken olmutur.32

4.5. Askeri Etkenler

Souk Sava bittii zaman Trkiyenin en fazla tehdit alglamas yaad lke Suriye ve Yunanistan olmutur. Yunanistan tarafndan 8 Ocak 1986 tarihinde Trkiyeye kar yeni savunma doktrini ortaya atlm ve Trkiye Yunanistan iin doudaki en byk tehlike olarak gsterilmitir.

31

Anat Lewin:, Turkey and Israel: Reciprocal and Mutual Imaginery in the Media, 19941999, Journal fo nternational Afffairs, Cilt 54, say 1, Gz 2000, 239-251 32 Turkish Daily News, 26 Ekim 1999

25

Yunanistan bu tehditkr tutumunu, 1995te karasularn 12 mile karma karar, ayn yl PKKnn lideriyle yunan parlamenterlerin bulumas, 1996da Kardak Krizi gibi olaylar ile devam ettirmitir. Bu arada Yunanistan tarafndan Yunanistan, ran, Ermenistan ve Grcistan iine alan bir ortak ittifak plan ortaya atlm, hatta ileride gnll Arap lkelerinin de bu ittifaka dhil olabilecei beyan edilmitir.33 Bu ve benzeri durumlar Trkiyeye o dnemde yksek younlukta bir tehdit ortam iinde olduunu hissettirmitir. Ulusal gvenliini salama konusunda planlamalar yapmaya balayan Trkiye, zellikle silah almlarnda o dnemde Bat lkeleri ve ABD ile byk problemler yaamtr. stelik alnan silahlar ok pahal olmakla birlikte kullanmna ilikin snrlama talepleri de sz konusu olmutur. Dier yandan alnmas talep edilen silah ve savunma sanayi rnlerinin ortak retimi ve onarm iin gerekli alt yap kurma faaliyetleri kapsamnda teknoloji transferi konusuna yine bu lkeler tarafndan pek scak baklmamtr. Trkiye, o dnemde zorunlu olarak elindeki eski malzemeyi yenilemek iin uygun lke aramaya balamtr. Kendisine yakn corafyada da bu problemin zmnde teknoloji olarak srailin uygun olduu grlmtr. Trkiyenin zorunlu ve acil ihtiyalarnn karlanmas asndan sraille anlama yapmas o dnem iin mantkl ve olmas gereken bir durum olarak kabul edilmelidir.34 Yaknlamay srail asndan ele alacak olursak; bir Bat Asya lkesi olan srailin yz lm yaklak 22.000 km dir. Uzunluu 430 km, genilii ise 112 kmdir. Topraklarnn te ikisi ldr35. Trkiyenin corafyas ile karlatrldnda bir Konya iline yakn bir yz lmne sahiptir. srail zerinde uan bir sava pilotu iin baka lke snrlarna gemeden uaca
33 34

Yavuz Gkalp YILDIZ : a.g.e.,(2002)., 163 http:// www.milliyet.com.tr./2002/04/07/yazar /zkan.html ( Eriim Tarihi : 01 Ocak 2006) 35 Sleyman ZMEN : Ortadouda Etnik atmalar ve srail ( stanbul, 2001), 23.

26

sre bir ka dakika ile snrldr. zellikle srail Hava Kuvvetleri pilotlarnn eitimi iin Trkiye gibi snrlar geni bir lke, sraile ok cazip gelmitir. Dier yandan iki lke arasndaki askeri ibirliinin erevesini Genel Kurmay Bakan Orgeneral evik Birin, 1996 yl ubat aynda sraile yapt ziyaret srasnda imzalanan Askeri Eitim ve birlii Anlamasna dayandrmak gerekir. nk ikili Askeri kurulmutur.36 O dnemde srailde Askeri malzeme konusunda retim yapan birlii, bu zemin zerine

firmalarn mallarn pazarlama konusunda Arap vetosu nedeniyle problem yaamalar ve Trkiye ile yakn ilikilerde bu sorunu ama beklentisi de bu ilikinin askeri boyutta balamasnn en byk etkenlerindendir.

4.6. Uluslararas Ortamn Etkisi

Ellili yllarda, tamamen Batya endeksli bir politika izleyen Trkiye, blge lkeleri ile ilikilerini Bat zerinden yrtmeye almann yanlln 1964te Kbrs Sorununun BMdeki oylamasnda ancak anlayabilmitir. Bu oylamada Batl mttefiklerin Trkiyeyi yalnz brakmalar ve sadece blgedeki slam lkelerinin snrl olarak destek vermeleri, izlenen d politikann yanlln tm arpklyla ortaya koymutur. Bu olaydan sonra Trkiye d politikasn eitlendirerek, Bat ile ilikilerin yannda Dou Bloku ve slam lkeleri ile de yaknlamaya zen gstermeye balamtr.37

36 37

Osman Metin ZTRK : a.g.m., 255. Davut .DURSUN : Trkiye- srail ilikilerinde yeni dnem mi?, http://www.yenisafak.com.tr/arsiv255./2005/Mays/03/ddursun.htmlm(Eriim Tarihi : 04 ocak 2006)

27

70li yllarda Trkiye,

slam dnyas ile ilikilerin gelitirilmesini

savunan partilerin etkisi ve ekonomik durumdaki skntlar nedeni ile slam lkeleri ile yaknlamaya alm, ancak her defasnda Trkiyenin nne, sraille olan ilikileri bir engel olarak konmutur. 1980 ylnda, srail tarafndan Kuds Ebedi Bakent ilan edilince btn slam dnyas aya kalkm, fakat Trk Dileri bu olaya pek tepki vermemitir. Meclisin bu olaya tepkisi, dnemin Dileri Bakan Hayrettin Erkmeni, hakknda verilen gensoru ile bakanlktan drmek olmutur.38 Arkasndan Konyada dzenlenmi olan Kuds Mitingi, 12 Eyll darbesinin gerekelerinden biri olmutur. Bat ile ilikileri istenen dzeye getiremeyen 12 Eyll ynetimi, areyi Ortadou ve slam lkeleri ile iyi ilikiler kurma yolunda bulmutur. Bu nedenle sraille o dnemde ilikiler maslahatgzar seviyesine indirilmitir. Ancak Arap lkeleri ile ilikilerinde aradn bulamayan Trkiye, Souk Sava dneminin sona ermesi ile birlikte Ortadou blgesinde tam bir yalnzla dm ve ulusal gvenliini salama endiesine kaplmtr. 90l yllar, uluslararas ilikilerin merkezinde ABDnin rolnn devam ettii bir dnem olmutur. Bu yeni dnem, Trkiye srail ilikilerini de etkilemitir. kili ilikiler, 1990 91 Krfez Sava ile birlikte hzl bir ivme kazanmtr. Bu ivme, 1991 Madrid grmeleriyle ve 1993de dnemin Dileri Bakan Hikmet etinin sraili ziyaretiyle hzlanmtr.39 Krfez Sava, Kuzey Irakta ortaya kan otorite boluu ve PKKnn burada slenmesi de Trkiyenin endielerini arttrmtr. Ayn dnemde Suriye ile ciddi bir krize girilmitir. Dier yandan Krfez Sava srasnda
38 39

Davut DURSUN : a.g.m. R.Kaan KURT : Trkiye- srail ilikilerinin Gelecei , Ortadou Gazetesi, http://www.ortadogugazetesi.net/haber_dv.asp?haber=14440(Eriim Tarihi 17.03.2006)

28

srailin Irak fzelerine hedef olmas, rann nkleer programn srdrmesi ve Rusyann rana balistik fze retimine ilikin teknoloji aktarm gibi gelimeler srail iin de byk tehdit yaratmtr. ki lkenin yakn evresinde meydana gelen bu yeni durumlar, Trkiye ve srail arasnda ilikilerin glenmesine ve ilerlemesine ortam hazrlamtr.

5. TRK SRA L B RL N GEL T REN ANTLAMALAR

5.1. Askeri Eitim ve birlii Antlamas

23 ubat 1996 tarihinde iki lke arasnda imzalanan Askeri Eitim ve birlii Antlamas ilikilerin geliiminde en belirleyici unsur olmutur. Bu antlamaya gre iki lkenin hava, kara ve deniz kuvvetleri srekli temas halinde olacaklar, karlkl eitim sreleri koulsuz olarak yaama geirilecek, Trk ve srail uaklar birbirlerinin hava sahasn kullanabileceklerdi.40 Gnmze kadar bu anlamann ierii ile ilgili basnda birok haber yaymland. Ancak anlamann tam ieriinin ne olduu konusunda kesin ve net olarak bilgi sahibi deiliz nk 1982 anayasasnn 90. maddesi gerei askeri anlamalar Meclis gndemine getirilememektedir. Bu nedenle konunun yurt ii ve yurt d kaynaklarn nda detaylandrlmasnda fayda olduunu deerlendiriyorum.

40

Trel Ylmaz : a.g.e., 66.

29

Bu anlamann detaylarlarn incelemek gerekirse, sz konusu anlama;41 - ki lkenin askeri eitim alannda ibirlii yapmasn, - Profesyonel uzmanlk alanlarnda, mtekabiliyet esasna gre, farkl seviyelerde ibirliinde bulunulmasn, - Askeri akademiler, birlikler ve kararghlar arasnda karlkl ziyaretler yaplmasn, - Karlkl olarak eitim ve tatbikat uygulamalarnda bulunulmasn, - Bilgi ve tecrbe salamaya ynelik personel deiimi, - Donanmaya dahil gemilerin ve Hava Kuvvetlerine dahil uaklarn karlkl olarak ziyaretler yapmasn, - Askeri tarih, askeri mze, askeri ariv, askeri film ve fotoraf stdyolar ile sportif faaliyetleri kapsayan sosyal ve kltrel etkinliklerin karlkl olarak dzenlenmesini, - Anlama kapsamnda mbadele edilen personelin, nc bir lke ile misafir lke arasndaki atmalara katlmamalarn, - birlii konularnda, daha ayrntya inen Uygulama Dzenlemeleri yaplmasn ihtiva etmektedir.

41

Osman Metin ZTRK : a.g.m., 254. ; Ayrca antlamann yaynlanm metni iin bkz Aksiyon dergisi say 76, 18.05.1996 ; Milliyet gazetesi, 14 Temmuz 1996

30

Bu antlamann yaynlanan metninde dikkat eken ok nemli bir husus da, iki lke arasnda 31 Mart 1994 tarihinde, Gvenlik ve Gizlilik Anlamas olarak adlandrlan bir antlamann daha nceden yaplm olduunun ortaya kmasdr. Askeri Eitim ve birlii Antlamasnda, bu antlama kapsamnda taraflar arasnda aktarlacak her trl bilgi ve tecrbenin, 1994 tarihli sz konusu antlamaya gre korunaca ngrlmektedir. Bu durum, iki lke arasndaki ibirliinin, bilinli bir seimin ve tercihin sonucu olduunu ve 1996 ncesinde balam bulunduunu ortaya koyan nemli bir gstergedir.42 Dier yandan, Trkiye ile srailin byle bir anlamay, Avrupa ve ABDnin de desteini alarak imzalamalarnn birok belirgin jeostratejik ve jeopolitik sebepleri vardr. Bu anlama; Dou Akdenizde ABD ve Mttefiklerinin gcn arttrm, kesmesine de yardmc olmutur.
43

ayn zamanda, ABDnin ran zellikle rann balarn

Krfezde kskaca alma ve hatta Suriye, Lbnan ile

Antlamann imzalanmasndan ksa bir sre sonra srail uaklar Trkiyede eitim uular yapmaya balamlardr. Daha sonra Gvenlik ve srail Savunma Bakan Yardmcs David Ivrynin 1996 Kasm aynda Askeri birlii Antlamasnn karlkl danmalarda bulunma maddesi erevesinde Trkiyeye yapt ziyarette, srail ile yeni bir Askeri birlii Antlamas imzaland ilan edilmitir. Sz konusu Askeri birlii Antlamasnn 1997 yl ierisinde askeri ibirliinin gelitirilmesi ve iki lke arasnda ortak tatbikatlarn icra edilmesini ierdii ifade edilmitir.44 1996 ylnda imzalanan Askeri Eitim ve birlii Antlamas tek bana ok fazla bir ey ifade etmiyor grnse de iki lke arasnda stratejik ibirliine giden zincirin halkalarndan biri ve anlamaya srail adna imza koyan David
42 43

Osman Metin ZTRK : a.g.m., 255. Yavuz Gkalp YILDIZ : Oyun inde Oyun Byk Ortadou ( stanbul, 2004), 307. 44 Milliyet Gazetesi, 2 Aralk 1996

31

vrynin de syledii gibi dier alanlarda alacak kaplarn balangc olmutur.45 Gerekten de bu antlama Trk srail ilikilerinde bir temel, zirveye kan bir merdivenin balang basama olmutur. Bu tarihten sonra iki lke arasnda ivme kazanarak devam eden ilikiler zaman zaman inili kl bir seyir izlese de her iki lke bu ilikiye verdii nemi, her frsatta dile getirmi ve uyguladklar politikalarla gstermitir.

5.2. Savunma ve birlii Antlamas

ki lke arasnda 1990 sonras balayan scak ilikiler kapsamnda, Askeri Eitim ve birlii Antlamasndan sonra 26 Austos 1996 tarihinde Savunma ve birlii Antlamas imzalanmtr. Bu antlama Trkiye srail arasnda balayan stratejik ibirliinin daha da ivmelendiinin bir gstergesi olmutur. Savunma birlii Antlamas, iki lke arasnda savunma alannda bilgi transferini, teknisyen ve aratrmaclarn eitimini, iki lkenin askeri ve savunma amal ortak aratrmalar yapmasn ngrmektedir. Bu Antlama kapsamnda; Trk Silahl Kuvvetlerine ait F-4 uaklarnn modernizasyonu, deneme amal verilen Popeye fzelerinden olumlu sonu alnmas halinde ortak retimi, ABDden alnan Cobra helikopterlerine gece gr sisteminin taklmas, Trk Ordusuna ait piyade tfeklerinin yenilenmesi gibi baz projelerin ilk start verilmitir.46

45

Ahmet Gner : Trk- srail Antlamasnn Bilinmeyenleri, Aksiyon Dergisi, Say 76, 18.05.1996, http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=19810 (Eriim Tarihi : 18.02.2006) 46 Trel YILMAZ : a.g.e, 78. ; Anlamann ayrntl metni iin ayrca bkz., Milliyet (29 Austos 1996)

32

Trkiye ve srail arasnda savunma ve ibirliinin gelimesinde, iki lkenin birbirlerinden beklentileri nemli olmutur. Bu ibirliinin en byk boyutunu askeri malzeme almlar oluturmutur. Trkiye bu antlama ile 20 25 yllk bir sre zarfnda 150 milyar dolarlk bir modernizasyon program balatmtr. Trkiyenin bu modernizasyon programnda sraili tercih etmesinin en byk sebebi Avrupa lkeleri ve ABDnin baz i basklar nedeniyle rtl ambargo uygulamasdr. Bu nedenlerden dolay, Pentagonun da onay ile Trkiye ve srail eitli askeri almlar
47

ve

modernizasyonu

ieren

bu

tr

bir

antlamay

imzalamlardr.

Bu antlama kapsamnda srail, 632 milyon dolar bedelle TSKya ait 54 adet F-4 modernize etmi, 687.5 milyon dolar bedelle M-60 tank modernizasyonun projesini alm, 36 milyon dolara yksek irtifa keif podu ihalesini kazanm, ayrca 183 milyon dolara TSKnn sistem nsansz Hava Arac (Heron) ihalesini almtr.48 Yine Babakan Erdoann beraberinde Savunma bakan Vecdi Gnlle birlikte 1 Mays 2005 tarihinde gerekletirdii srail ziyaretinde Trkiye ile srail arasnda 17 adet ortak askeri proje iin alma balatlmtr.49 Savunma ve birlii antlamasnn iki lke ilikilerindeki nemi ok byktr bu sayede birok karlkl rn alm satm gerekletirilmitir. Alm satm sadece askeri boyutta olmam, 2004 sonu itibar ile demir elik, otomotiv, mineral yaktlar, makineler, kt, rlmemi giyim eyas bata olmak zere birok sanayi rnnden Trkiye sraile 1,3 milyar dolarlk bir

B.Meliha ALTUNIIK : Trkiye ve Ortadou: Tarih, Kimlik, Gvenlik ( stanbul, 1999), 205. Barkn IK : srail, F-4 uaklarnda ikinci paketi de istiyor, Milliyet (7 Mays 2005) 49 Hrriyet (2 Mays 2005)
48

47

33

ihracat gerekletirmitir. Yine ayn dnemde srailden ithalat 712 milyon dolar civarnda olmutur.50 Savunma ve birliinin iki lke asndan bilinen durumlar dnda deiik alan ve koullarda uygulama alanlar domu olup bunlardan bazlar aada belirtilmitir.51 - Askeri tatbikatlar, (Bunlarn ou gizlidir. Bu tatbikatlarda srail, Trkiye ile birok gizli bilgileri paylamaktadr) - Balistik fzelerin yaylmasna ilikin mcadele ve ran, Irak gibi nc lkelerden kaynaklanan tehditlere kar stratejik ibirlii, - Kara Kuvvetlerinin ibirlii erevesinde iki lke subaylarnn, Trkiyedeki bir askeri akademide bilgisayarl simlasyon eitimi yapmalar konusunda Trkiye ve srail ortak alma ve karlkl fikir alveriinde bulunmaktadr. Grld gibi iki lke imzalam olduklar Savunma ve birlii Antlamasn ikili ticari ilikiler, dzenlenmi olan tatbikatlar ve karlkl eitim ve ibirlii ile gelitirme yoluna gitmilerdir.

5.3. Serbest Ticaret Alan Antlamas

Trkiye ve srail arasnda ticari ilikilerin gelitirilmesinde iki lke arasnda atlan en byk adm, 14 Mart 1996 tarihinde imzalanp 1 Mays 1997 tarihinde yrrle giren Serbest Ticaret Alan Antlamasdr.

50 51

D Ekonomik likiler Kurulu(DE K) : srail lke Blteni (Nisan 2005), 6. Trel YILMAZ : a.g.e., 80.

34

Antlama aadaki hususlarda ibirliini kapsamaktadr;52 - Teknik bilgi ve dokman mbadelesi, - Taraflarn ilgili sonularnn mbadelesi, - Bitkisel ve hayvansal genetik biyolojinin materyal mbadelesi, - Her iki lkenin ilgi alanlarna giren konularda uzman mbadelesi, - Her iki lkede kurslar, seminerler, konferanslar ve toplantlar dzenlenmesi, - Sulama ve sulama sistemleri konularnda bilgi mbadelesi, - Taraflarn ilgili kurulular arasnda ortak almalarn tesisi, - Tarmsal pazarlamada ibirlii konusunda iki lke zel sektr kurulular arasnda ortak yatrmlarn ve nc lke pazarlarna almann tevik edilmesi konularnda mutabakata varmlardr. Bu antlamaya gre, Trkiye ve srail kademeli olarak en ge 1 Ocak 2000 tarihine kadar Serbest Ticaret Alan oluturma karar almlardr. Antlamann amac; iki lke arasndaki ticaret hacmini arttrmann yannda, dk maliyetli girdilerle retim maliyetinin drlmesi ve srailin ticaretinin % 85ini tercihli antlamalara sahip olduu lkelerle yapt gz nne aratrma kurulularnda yaynlanan aratrma

52

Antlamann Tam metni iin bkz. R.G. (18 Temmuz 1997), S.23053.

35

alnarak, daha nce bu pazara giremeyen Trk rnlerinin sraile ticaretini tevik etmek ve kolaylatrmak olarak deerlendirilebilir.53 Bu antlamann iki lke tarafndan imzaland 14 Mart 1996 tarihinde Yatrmlarn Karlkl Teviki ve Korunmasna likin Antlama ve Gelir zerinden Alnan Vergilerde ifte Vergilendirmeyi nlemek ve Vergi Kaaklna Engel Olma Antlamas da imzalanmtr. Sz konusu antlamalar ile taraflar, kendi lkelerinde dier akit tarafn yatrmclarna elverili imknlar yaratma ve yatrmlar tevik etme konusunda mutabakata varmlardr. Trkiye ve srail arasnda ticari ilikilerin gelimesi iin kurumsal ve hukuki ereve bu ekilde izildikten sonra yeni ihracat imknlar aratran Trk firmalar iin srail, nemli bir pazar ve gei lkesi olmutur. Serbest Ticaret antlamas ile Trk irketleri, srail ve onun komularna, daha da nemlisi antlamann 5. maddesi gerei ABDye, kotasz ve gmrksz ihracat olanana kavumutur. Ancak, bir maln gerekmektedir. Bu kriterler;54 - rnn yapmnda kullanlacak malzemenin ithalat durumunda, sz konusu malzemenin kapsaml bir deiimden gemesi, - srailde % 35lik bir katma deer almas, srail rn olarak kabul grmesi ve ABDye

gmrksz ve kotasz ihra edilebilmesi iin kriterin gereklemesi

53 54

Trel YILMAZ : a.g.e., 95. Trel YILMAZ : a.g.e., 96.

36

- rnn yolda baka bir lkenin gmrnden gemeden ABDye gitmek zere srailden yklenmesidir. nk srailin ABD ile olan Ticaret Antlamas gerei Amerika, hibir lkeye tanmad ayrcal sraile tanmaktadr. Yar mamul rnn yzde 35i srailde retilirse, bunu kotasz Amerikan pazarna girmesine msaade etmektedir. Trkiye ile srail arasndaki Serbest Ticaret Antlamas, srail ile Amerika arasndaki bu zel koullarn, Trkiye tarafndan da kullanlmasnn yolunu amaktadr.55 Trkiyenin gmrk vergileri yksek olduu iin sraile satamad mallar satmasn salarken, srailden de ayn nedenlerle alamad baz mallar ithal etmesini salamtr. D Ekonomik likiler Konseyinin verilerine gre, Serbest Ticaret Antlamasndan sonra ihracatta 1000, ithalatta 800 yeni rn devreye girmitir.56 Bu sayede Askeri olarak balayan Trkiye srail ilikileri ticari alanda da ayn ivmeyi gstererek ilerleme kaydetmi olup iki lke arasndaki ticaret hacmi 2005 sonu itibar ile 2 milyar dolara ulamtr.

55 56

Sabah (25 Mays 1999) Trel YILMAZ : a.g.e., 97.

K NC BLM

TRK YE SRA L L K LER N N ULUSLAR ARASI L K LER AISINDAN DEERLEND RMES

1. TRK YE SRA L L K LER N N BUGN

1.1. Siyasi ve Sosyo-Kltrel Alandaki Trk srail likileri

1990l yllardan itibaren nce alt dzeyde, daha sonra srasyla Bakan, Babakan ve Cumhurbakan dzeyinde yaplan ziyaretler, ikili ilikilere olduka pozitif bir ivme kazandrmtr. Bu ilikilere paralel olarak kltrel alanda da karlkl ziyaretler yaplm, festivallere karlkl olarak itirak edilmi, sinema ve televizyon alanlarnda ibirlii yaplmtr.

Aslnda Trk- srail ilikilerinde; Arap- srail savalar, Kudsn igali ve mnferit olaylarn zaman zaman tansiyonu ykseltmesi hari ciddi bir sorun yaanmamtr.

Kamuoyu anketleri ve medya eilimlerine bakldnda, yaygn bir Filistin sempatisi olmasna ramen srail ile iyi ilikilere kar gl bir kar tavra rastlanmamaktadr. Tarihi olarak anti-Semitizm hibir zaman Trkiyede ciddi bir sorun olarak ortaya kmam, zamannda Avrupadan kovulan

38

Yahudilere kucak aan Trk insan, stanbulda ikiz terr saldrlarnda vurulan sinagoglarn yarasn yine birlikte sarmtr. 57

Musevilerin Portekiz ve spanya'dan srlp, Osmanl mparatorluu tarafndan 1492 ylnda kabul edilmelerinin 500. yl dnm nedeniyle, 1989 ylnda kurulan 500. Yl Vakf, iki lke ilikilerinin gelimesi iin olumlu almalar yapmtr. Bahse konu vakfn zellikle ABD'deki faaliyetleri ve lkedeki Yahudi Lobisini etkileyerek destek salamalar, uluslararas alanda Trkiye iin olumlu bir alma olmutur. Sosyal alandaki etkinliklerle de lkemizin tantmna yardmc olmulardr. Szde Ermeni Soykrm ile ilgili bir tasarnn ABD Kongresinden gemesinin engellenmesinde 500. Yl Vakf'nn ve ABD'deki Yahudi Lobisi 'nin youn destei grlmtr. Trkiyedeki kumarhanelerin ve kapatlmasna ve terr olaylarna bal olarak son yllarda Trkiye ve srail arasnda turizm ilikileri olduka gerilemitir. 2003 ylnda Trkiyeyi 321.152 srailli turist ziyaret etmi, 2004 ylnda bu rakam %6,9 azalarak 299.172 olarak gereklemitir.58 ki lke yksek dzey devlet adamlarnn karlkl ziyaretleri son yllarda zaman zaman duraan seyir izleyen Trkiye srail ilikilerinin canlandrlmas ve devam ettirilmesi asndan anlaml ve nemlidir. Her iki lkede stratejik ibirlii erevesinde balayan ilikilerin gemite olduu gibi seyrinden yanadr. Bu iliki zaman zaman inili kl bir seyir izlese de hi bir zaman kopma noktasna gelmemitir ve olaan seyri ile hala devam etmektedir.

57

Blent ARAS:, Trkiyenin srail Politikasn Anlamak, Turkishtime, 15 Austos-15 Eyll 2005, http://www.turkishtime.org/31/38_3_tr.asp (Eriim Tarihi : 07.04.2006) 58 DE K(D Ekonomik likiler Kurulu) srail lke Blteni, http://www.deik.org.tr/ulkebulteni.asp?check=false&councilId=21(Eriim Tarihi :14.02.2006)

39

1.2. Ticari ve Ekonomik Alanda Trk srail likileri

1980li yllarn ikinci yarsnda gelimeye balayan ikili ticari ve ekonomik ilikilerimiz Ortadou Bar Srecinin balamas ve diplomatik ilikilerimizin 1991 ylnda Bykelilik seviyesine karlmasyla ivme kazanmtr. 1 Mays 1997de iki lke arasnda Serbest Ticaret Anlamasnn yrrle girmesiyle, yaklak 200 rne uygulanan gmrk vergileri kaldrlm, bu sayede iki lkenin karlkl ihracat ve ithalat rnlerinde kayda deer bir art olmutur. Sz konusu Serbest Ticaret Anlamas kapsamnda, gmre tabi olan baz tekstil rnlerine uygulanan % 13,3 lk verginin 1 Ocak 2000 tarihi itibar ile kaldrlmas sonucu kademeli olarak sraille ticaret hacmimizde bir art olmutur. 1995 ylnda sraile 239 milyon dolar olarak balayan ihracatmz 2004 ylna gelindiinde yaklak olarak 1,3 milyar dolar sevilerine gelmitir59. 2005 sonu itibar ile iki lke arasnda turizm ve askeri ekonomik ilikiler dnda kalan alanlarda toplam 2 milyar dolarlk bir ticaret hacmi bulunmaktadr.60 Burada ekonomik ilikilerin tutarndan ziyade srailin dier lkeler ile olan ticaret boyutunun Trkiye ile karlatrlmasnda fayda vardr. 2005 Maysnda Babakan Recep Tayyip Erdoann sraili ziyaretinden nce aklamada bulunan srailin Trkiye Bykelisi Pinhas Aviviye gre; 61 srailin Trkiye ile olan karlkl d ticareti 2 milyar dolar amtr. Bu rakam koskoca Rusya ile olan ticaretin tam iki katdr. Bu rakama
59

D Ekonomik likiler Kurulu(DE K) , srail lke Blteni, www.deik.org.tr.(Eriim Tarihi : 02 Ocak 2006) 60 Perma Hazbay : Political Troubles between Turkey and Israel?, The Washington Instute for Near East Policy,Peacewatch, say 459 26 Mays 2004, http://www.washingtoninstitute.org./templateC05.php?CID=2150 (Eriim Tarihi : 18 Ocak 2006) 61 Semih D Z : Trk- srail ilikileri alm yrm, Milliyet (2 Mays 2005)

40

savunma sanayi alanndaki ibirlii ve Trkiyeyi her yl ziyaret eden 400 bini akn sraillinin adam bana braktklar yaklak 1000 dolar dahil deildir Bu rakamlardan da belli olduu gibi Trk- srail ilikileri son yllarda bir hayli gelimitir. Bu ilikilerin temelinde askeri ilikinin olduu ve askerin ilikinin kopmas durumunda dier ilikilerin salkl yrmeyecei tezinin de artk geerlilii kalmamtr. nk ilikiler askeri alann dna fazlasyla tam durumdadr. ki lke arasndaki ekonomik ilikiler son yllarda dnemsel

dalgalanmalar ile birlikte zaman zaman azalma gstermitir. Bu meseleye doru bir yaklam tarz olabilir. Ancak ekonomik olarak iyi ilikilere sahip olmakla ekonomik adan stratejik ibirlii iinde bulunmak ayr kavramlardr. Bu balamda Manavgat Suyunun sraile satlmas, Bak-Ceyhan boru hattnn sraile uzatlmas gibi gereklemesi zor projelerin tam olarak tamamlanmam olmasnn ikili ilikilerin ekonomik boyutunu snrladn sylemek yanl olmayacaktr.62 Dier yandan srail ile Trkiye arasndaki ortaklk, Ortadou, Orta Asya ve Kafkasyada yeni bir ilikiler a kurabilecei varsaym ile balam, ancak u ana kadar belirli bir mesafe kat edilmesine ramen ibirliini ortaklk ya da ittifaka dntrecek bir noktaya henz ulalamamtr. 1 Mays 2005 tarihinde Babakan Recep Tayip Erdoann Savunma Bakan Vecdi Gnl dahil be bakan ve birok iadam ile srail ziyareti Trkiyenin son dnemlerde srail ile duraan olan ilikiye tekrardan gl bir ivme vermek amal olduu deerlendirilmektedir.

62

Serhat ERKMEN : a.g.m., 28.

41

Babakann gezisinden nce srailden alnan insansz hava aralar ve gezi srasnda aklanan askeri projeler ikili ilikilerdeki iyilemenin sinyallerindendir. Bir sre nce dondurulan M-60 tanklarnn modernizasyonu, F-4 ve F-5 uaklarnn modernizasyonu konusu, Popeye II ve Arrow fzeleri ile ilgili yeni anlama ve grmelerin gndeme gelmesi ekonomik ve siyasi iliki asndan iyilemeyi gstermektedir.63 Dier yandan, her iki lkenin karlatrmal stnlkleri bir araya getirildiinde ve ekonomik tamamlayc zellikleri ile corafi yaknlnn salad avantajlar gz nne alndnda Trkiye srail arasnda son derece geni ekonomik ibirlii olanaklarnn mevcut olduu grlmektedir. Ancak Trkiye- srail ilikilerinin nndeki en byk engel srail Filistin Sorunu olarak grlmekte, zellikle srail ile planlanan uzun vadeli yatrmlar blgedeki sava ve bunun getirdii istikrarszlk ve gvensizlik ortam nedeniyle olumsuz ynde etkilenmektedir. Sz konusu srail Filistin Sava nedeniyle srail ekonomisinde yaanan duraklama srailli firmalarn finansman olanaklarn kstlam ve Trkiyede kendileri asndan karlkl alma ve ibirlii imknlar yaratacak sektrlerde dorudan yatrm planlarn askya almalarna yol amtr.

1.3. Askeri Alanda Trk srail likileri

likilerin gelimesine askeri kanat nclk ettii iin mi yoksa askeri ihtiyalar n planda olduu iin mi askeri kanatn n plana kt nemli bir tartma konusudur. Bununla birlikte, hem Trkiyenin o dnemde iinde bulunduu gvenlik atmosferi, hem de lojistik ihtiyalar gz nne alndnda her iki olaslnda dlanmamas gerektii sylenebilir.64

63 64

Serhat ERKMEN :a.g.m., 33. Serhat ERKMEN :, a.g.m., 27.

42

30 yl aradan sonra 90l yllarn bandan itibaren hzla gelien Trkiye srail ilikisinin zellikle 1994 ylndan sonra hzland grlmektedir. 23 ubat 1996da imzalanan Askeri Eitim birlii Anlamas iki lke arasndaki yakn ilikinin de gstergesi olmutur. Bu anlama iki lke ilikilerin stratejik boyuta getiini gstermektedir.65 Bu ilikinin balangcnda Trk Silahl Kuvvetleri etkin rol oynamasna ramen, iki lkede gvenlik alannda, askeri kapasitelerini arttrmaya ve savunma sanayilerini korumaya yarayabilecek ok sayda ibirlii alan olduunu hissetmitir. Nisan 1992de iki Savunma Bakanl ibirlii ilkeleri zerinde bir belge imzalamlardr ve bu belge Ekim 1994te askeri ibirlii iin spesifik alanlarn ayrld, ibirlii alannda daha somut bir protokole dntrlmtr.66 1994 ylnda, iki lke karlkl askeri atee deiiminde bulunmu ve ilikilerin gelitirilmesinde katk salamlardr. Daha sonra bu ilikiler, st dzey askeri yetkililerin karlkl ziyaretleri ile ivme kazanm ve iki lke silahl kuvvetleri ilikilerini st dzeye karan anlamalar imzalanmtr. 1996dan beri, stratejik deerlendirmelerin oluturulmas ve alverii iin ylda iki kere srail ve Trkiyede dnml olarak resmi ortak forum dzenlenmektedir. Genelde bu grmelerde, srail heyetinin banda Savunma Bakanlnn mstear bulunurken, Trk gruba Genelkurmay kinci Bakan bakanlk etmektedir. 1998in sonunda askeri ibirlii ylesine gelimitir ki, Trkiye Tel Avivdeki askeri atee saysn birden e karrken srail Ankaradaki irtibat subay saysn ikiye karmtr.67

Sernur Yasskaya : Trkiye- srail Stratejik birliinin Snrlar, www.sbu.yildiz.edu.tr/YLTezleri/tez3.htm - 27k (Eriim Tarihi : 22 Ocak 2006) : 66 Efraim INBAR : a.g.e., 26. 67 Efraim INBAR : a.g.e., 29.

65

43

ki lke arasndaki askeri ibirlii, silahlarn sat ve retimi alann da kapsamaktadr. Bunun arkasndaki en nemli neden, zellikle ABD ve dier silah reticisi lkelere olan bamll en aza indirmektir. Her iki lke de kendi kendine yeterlilii amalamaktadr. Askeri ibirliinin u anki dzeyi, gelecekteki ortak bir askeri harekt iin bir altyap sistemi oluturmutur. Ortak tatbikatlar, Karlkl askeri ziyaretler, personeller arasndaki ibirlii ve istihbarat alverileri karlkl ilerlii arttrmaktadr. Bu durum blgede Trkiye ve sraile dzenlenecek muhtemel bir harekta kar caydrcl arttrmaktadr.

2. K LKEN N RTEN GVENL K END ELER

2.1. Araplara Kar ttifak htiyac

Irak sava sonras deien ortamda, hem Trkiyenin hem srailin ortak tehdit alglamas azalmtr. Ancak rann Nkleer silah elde etme abas, kkten dinci terrizme kar ortak mcadele etme gereklilii, Suriyenin Trkiye ile su ve Hatay, srail ile Golan Tepeleri sorunu, Iraktaki otorite eksikliinden kaynaklanan oluum vb. nedenler, iki lkenin Araplara kar ibirliini devam ettirme karar vermelerinde olduka etkili olmutur. Bilindii gibi Trkiye, kinci Dnya Sava sonunda Komnizmi bir tehdit olarak deerlendirip batya ynelmitir. Araplar ise Baty kendi varlklarna ve bamszlklarna bir engel olarak alglayp Dou Bloku lkeleri ile samimi ilikiler gelitirmilerdir. zellikle Trkiye ve srail ilikisini Batnn

44

emperyalist yaylmac politikasnn bir paras olarak grmler ve her frsatta bu ilikiye tepkilerini dile getirmilerdir.68 zellikle son yllarda Suriye ve rann kimyasal silah gelitirme abalar her iki lkeyi de rahatsz etmektedir. Suriye bir anlamazlk durumunda kuzeyden ve gneyden ate altnda kalacandan ekinirken, ran ise atom reaktrlerine saldr olabilecei endiesi yaamaktadr. Bu lkelerin Silahlanma programlar ve politikalar Trkiye ve sraili tehdit etmektedir. Bu kapsamda Rusyann Suriyeye, sraili vurabilecek uzun menzilli fze satma teebbs de kayda deer bir husustur69. nmzdeki yllarda, Rusyann da Arap lkelerine silah destei yapaca, bu kapsamda ABDnin Ortadoudaki politikalarna engel olmaya alaca gz ard edilmemesi gereken bir husus olacaktr. Dier yandan Stockholm Uluslararas Bar Aratrmalar

Enstitsnn rakamlarna gre son on yl iinde en ok silah alan be lkenin iinde Suudi Arabistan ve Birleik Arap emirlikleri de bulunmaktadr. Bu Arap lkelerinin silahlanmasnda dikkate deer bir durumdur.70 Trkiye srail arasndaki ittifakn, Ortadouda bar srecinin ynn tayin etmekte kuvvetli bir etkisi olduu aikardr. Bugn blgede birok devlet arasndaki problem ve atma alanlar ikinci plana dmtr. Trkiye ile srail arasndaki ittifak Araplar birlemeye zorlamaktadr.

Amikam NACHMAN : A Triangular Relationship: Turkish Israeli Cooperation and ts mplication For Greece, Cahiers detudes sur la Mditerrane Orientale et Le Monde Turcoranien, No :28 Juin-December 1999 69 Armaan KULOLU : Ortadoudaki Gelimelerin Trkiyenin Gvenliine Stratejik Etkileri, ASAM Stratejik Analiz Dergisi (Haziran 2005), Cilt 6, Say 66, 73. 70 Selehattin E.AKIRG L : Kirli Silah Yayor , Yeni afak (04.08.2003)

68

45

Trkiye srail ibirlii uzun sredir aralar bozuk olan Suriye ve Irak arasndaki ilikilerin dzelmesine yol am, baz Arap lkelerinin rana kar tutumunda bir lde yumuama gzlenmesine neden olmutur. Yakn gelecekte Ortadouda yine bu balamda allmam cephelerin olumas kuvvetle muhtemeldir.71

2.2. Ortadou Blgesindeki Yeni Oluumlar Karsnda Savunma ve birlii htiyac

ABD Iraka yapt mdahale ile blge lkelerine gzda vermi ve onlardan daha demokratik yapya doru deimek zorunda olduklar hissini yaratmtr. Blgedeki otoriter rejimli lkeler, yaadklar bask sonucu ve ABDnin Irakta yaptklarna da bakarak, kendilerini, ABD mdahalesine maruz kalmadan deitirmek zorunda hissetmeye balamlardr. Libyann Kitle mha Silahlar aratrma programlarn durdurup, lkenin bu konuda denetlenmesine izin vereceini aklamas bu erevede deerlendirilebilir.72 Krfez Sava, uluslararas sistemin yan sra, Ortadou alt sistemini de deitirmitir. zellikle, Irakn iine dt durum Trkiyenin gvenlik alglamalarn etkilemeye balamtr srail Golan tepelerinin ve Filistinin galleri ve Kudsn durumu gibi nedenlerle mevcut durumun deimesine karyken, Trkiyede kendi toprak btnlne ynelik sorunlarn(Suriyenin Hatay zerindeki iddialar ve su meselesinde dzenlemelerin deimesi, PKK terr vb.) zmlenmesi, komu lkelerden Irak, rann ve Kbrsn statkosunun hali hazr durumu ile devamndan yanadr.73

71 72

Yavuz Gkalp YILDIZ : a.g.e.( stanbul, 2004),305. Armaan KULOLU : a.g.m.(Haziran, 2005), 79. 73 Serhat ERKMEN : a.g.m., 27.

46

Ancak

Arap

milliyetilii

ve

slami

radikalizm

bu

statkonun

devamndan yana olmayp tekil devletlerin dierlerinin i meselelerine mdahale etme arzu ve yeteneini hala cesaretlendirmektedir. Ak savaa dk riskli dk maliyetli ekici bir alternatif de, devrimci gruplar vastas ile yrtlecek gizli savatr. Bu gr as; ran, Suriye, Libya, Sudan, Cezayir, Msr, srail, Lbnan ve dier yerlerde saldrlarda bulunan gruplar desteklemektedir.74 Ortadou blgesindeki gvensizlik ortam, blge lkelerini askeri harcamalara yneltmekte, bu da mevcut gerilimin daha da artmasna sebep olmaktadr. Bu gerilim nedeniyle veya darbe, devrim yada etnik gruplardan kaynaklanan bir nedenle meydana gelebilecek kk apl bir sava ve rejim deiiklii, zellikle Irak, Msr, rdn yada Suudi Arabistanda dn olmayan kaos ortam yaratma riski tamaktadr. Blgedeki mevcut durumun bir gecede deimesine sebep olabilecek bu tarz bir gelime hem srail hem Trkiye asndan byk tehlike arz etmektedir. Bu balamda, Ortadoudaki petrol reticisi lkelerin stratejik

konumlarn zayflatarak bu lkelerden gelebilecek tehditleri azaltmay hedefleyen bu ibirlii, ABDnin de desteiyle ok kuvvetli bir bask arac olarak, yakn gelecekte Ortadou lkelerinin siyasal rejimlerinde de deiime neden olabilir. Rejim deiiklii nedeniyle ortaya kacak Kuzey Irak benzeri bir oluum, bu blgede birok kkten dinci rgtn meydana kmasna, kararsz bir durumun olumasna ve kontrol zor bir corafyann meydana gelmesine etkide bulunabilir. Bu nedenle bu ibirliinin kapsam ve erevesi, muhtemel oluumlar kontrol edecek ve iki lkenin gvenlik stratejileri ile rtecek ekilde esnek, deiken ve zmleyici olmak zorundadr.

74

Alptekin DURSUNOLU ( stanbul,2000), 334.

Stratejik

ttifak,

Trkiye- srail

likilerinin

yks,

47

2.3. Kararsz Bir Corafyada G Birlii

Bugnk Ortadou, I. Dnya Sava sonras dnemde izilmitir. Sycoss-Picott Anlamas ile blge lkelerinin birounun snrlar ngiliz ve Franszlarn istekleri dorultusunda ekillenmitir. O dnemdeki sava galibi iki devletten ngiltere, Irak ve rdn, Fransa ise Suriye ve Lbnan devletlerini yaratmtr. Ayn etnik kkenden insanlar drt ayr lkeye paylatrlmtr. O dnemde yaratlan bu suni devletlerdeki kargaa ve problemler gnmze kadar uzanmtr. Bugn, Afganistan savayla balayan ve Irak sava ile devam eden srete, ngiltere ve Fransann ksmen boaltt Ortadou corafyasn, kendi kresel siyasetini deniz ar operasyonlarla emniyet altna almak isteyen ve hegemonik diktatrln tek tarafl ilan eden ABD doldurmutur. SSCBnin dalmasyla birlikte tm dnyada olduu gibi Ortadouda bir boluk meydana gelmitir. Bu tarihten itibaren ABD blgede kendisine kar olmakla birlikte baz rejimleri desteklerken(r. Suudi Arabistan), Irak ve Suriye gibi kendisi ile deolojik anlamda uyum salama potansiyeli daha yksek olan rejimleri kertmeye almaktadr. Dahas, destekledii ve Ortadouyu deitireceine inand kreselleme almalar blgede baardan uzak alabildiince bir kaos ortam yaratmaktadr.75 Dier yandan, kresellemeden kaynaklanan ideolojik basknn ve kimlik sorununa alternatif zmlerin belki de en ok tepkiyle karland yer Ortadou blgesidir. Araplarn ou kresellemeyi emperyalizmin arac olarak grmekte ve buna ciddi anlamda bir diren gstermektedir. Batl deerlerin oluturduu bask karsnda bu ekilde bir tepki, baz lkelerde

75

Serhat ERKMEN : a.g.m., 19.

48

dine daha fazla ynelme ve ortaya kan muhafazakr liderlere sarlma ynnde ortaya kmaktadr.76 Arap dnyasnda en ok ileri srlen savlardan birisi de, devletlerin snrlarnn yapay olduu ve emperyalist gler tarafndan oluturulduudur. Dolaysyla yapay olarak oluturulmu snrlarn doal ayrm noktas olamaz ve bu nedenle de meru deildir. Bu sav ayn zamanda Irakn Kuveyti igal ederken dayand dncelerden biridir.77 Ortadou blgesi buraya kadar bahsettiimiz birok problemle bouurken bir de bu corafyaya Arap ve Mslman ounlua ramen, bir Yahudi devletinin zorla monte edilmesi ile adeta sorunlar yuma haline gelmitir. Bu nedenle Ortadounun bnyesel yaps bir trl srail devletini kabul edememitir. Arap ve Mslmanlarn ounlukta olduu bir corafyada farkl din ve rktan gelen bir devletin yaayamayaca noktasndan hareketle, blgenin nfus yapsnn deitirilmesi ve blgede ok uluslu ve ok dinli yeni bir yaplanmann gndeme geldii grlmektedir. Kuzey Irakta ortaya kacak Arap olmayan yeni bir devlet ile Gney Irakta ortaya kacak Snni olmayan yeni siyasal yaplanma, Ortadou blgesinin ok uluslu ve ok kltrl bir yapya doru dnmesine yardmc olacaktr. Bu yeni yaplanma Irak paralarken, Suriyede yaayan Alevilerin, Snnilerin ve de Drzlerin yeni eyalet yaplanmalar ierisinde yeniden rgtlenmeleri de, blgenin ok kltrl yapya dnmesine yeni katklar salayacaktr.78 Bu Trkiyenin kucana byyen bir Krdistan sorunu, srail iinde her ne kadar balangta kontroll ve kendi yararna gibi gzkse de, ap
Sonja Hegasy:, A moment of nclusion: Reaction in the Arap World, Middle East Policy,Cilt.9,Say 4 (Aralk 2002)., 83. 77 Serhat ERKMEN : a.g.m., 20. 78 Anl EEN : Orta Dou Yeniden Yaplanrken, Avrasya Dosyas, Cilt 5, Say 1 ( lkbahar 1999), 262.
76

49

gittike byyen ve bydke sorunlar da e zamanl oalan, kontrol imknsz hale gelecek bir corafya anlamna gelmektedir. Aslnda eski bir Trk atasznde belirtildii gibi ylann ba kkken ezilmelidir tabiri bu ilikinin amalarndan birini ok iyi aklamaktadr. Her iki lkede gelitirdii stratejik ibirlii ile kendi menfaatleri dnda gelien olaylara bymeden, zamannda mdahale edebilmeyi ve gerektiinde g birlii ile sinerji yaratmay hedeflemektedir. Bu kararsz corafya her trl soruna gebe olup her an patlamaya hazr bir saatli bomba durumundadr. Bu saatli bombann patlamasndan sonra az veya ok mutlaka evresindekilerin etkilenmesi sz konusudur. O yzden Orta Dou corafyasnn kontrol amacyla Trkiye srail stratejik Ortakl iki lke iinde byk nem arz etmektedir.

2.4. Nkleer Silahlanmay Kontrol abalar

ran, 22 Temmuzda Trkiye, srail ve tm Orta Dou lkelerini endielendiren orta menzilli fze olan Saab 3n(1300 km. menzilli) at denemelerini gerekletirdi. Bylece Orta Dou lkeleri arasnda silahlanmada fzeler dnemine girilmi oldu.79 Son zamanlarda dnya gndemini en ok megul eden balklar arasnda rann nkleer program yer almaktadr. ran, 1968 ylndan itibaren Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlamasna (NPT) taraf olduunu ileri srerek, bu antlamann kendine salad haklar kullanmak istediini ve ayrmcla uramak istemediini belirtmektedir. NPT Antlamasnn IV.

Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Mdrl:, D Basnda Trkiye Blteni, http://www.byegm.gov.tr/yaynlarmz/DISBASIN/1998/08/14X08X98.HTM#%205, Mainichi Shinbun (Japon Gazetesi 13 Austos 1998),(Eriim Tarihi : 02.04.2006)

79

50

Maddesi erevesinde, antlamaya taraf lkelerin nkleer tesis kurma ve nkleer faaliyetleri barl amalarla kullanma hakk olup ayn antlamann II. Maddesi, taraf lkelerin imkn ve kabiliyetlerini nkleer silah gelitirme ynnde kullanmalarn ve bu ynde bir niyete sahip olmalarn aka yasaklamtr.80 Ortadou blgesinde rann nkleer gce sahip olmas, dier blge lkeleri zerinde siyasi ve stratejik bir stnlk kazanmasna olanak salayacaktr. Bu durum blgede bal bana bir gvensizlik ve ileriye ynelik bir belirsizlikle birlikte istikrarszlk da yaratacaktr. zellikle Trkiyenin yan bandaki bir komusunun nkleer gce sahip olmas, ister istemez o lkeyi blgede baat bir faktr haline getirecektir. Anlalaca gibi byle bir oluum da Trkiye asndan hi de arzu edilen bir durum deildir. Dolays ile rann nkleer g elde etme abalarn kayg ile takip edilmesi gerekmektedir. Dier bir deyile, Ortadouda nkleer gce sahip ve dnyann drdnc petrol reticisi bir lkenin, nkleer gce sahip olmayan teki lkelere kar byk bir stnlk salayaca tartlmaz bir gerektir. ran, ABD sayesinde hem Afganistanda Taliban, hem de Krfezde Irak tehdidinden kurtulmutur. zellikle Iraktaki ve Iraka komu krfez lkelerindeki ii nfus vastasyla etkisini tm krfez blgesine geniletmitir. Bu suretle ran, tarihinde jeopolitik potansiyelinin zirvesine ulat bir dnemi yaamaya balamtr. Amerika ve ngilterenin Irakta baarl olmas, keza Afganistanda istikrarn kurulmas rann elinde dersek mbalaa etmemi oluruz. Hal byle iken, Trkiyenin Ortadou, Kafkasya ve Trk cumhuriyetlerinde blgesel g olma veya sz sahibi olma iddias, kendisi de nkleer teknolojiye sahip

80

Arzu Celalifer : Trkiye- ran likilerindeki Dnm Noktalar ve Son Gelimelerin Deerlendirilmesi, Uluslararas Stratejik Aratrmalar Kurumu(USAK), http://www.turkishweekly.net/turkce/yazarlar.php?type=13&id.=92(Eriim Tarihi : 20.02.2006)

51

olmad takdirde, hele Avrupa Birliinin de dnda kalrsa inandrc olmaktan ok uzak kalacaktr.81 Konu srail asndan incelendiinde; Ortadouya srailden sonra ikinci bir nkleer gcn girmesi hi phesiz blgede halen yaygn olan gvensizlii ve gergin ortam alabildiince arttran bir problem olacaktr. srailin dier korkusu da, rann uydu yoluyla erken uyar sistemine kavumu olmasdr. ran, Rusyann da destei ile kendi uydusu olan Sina1 uydusunu yrngesine yerletirmitir. ran nmzdeki gnlerde baka uydular da uzaya gnderme niyetinde olup, bu uydular ahap 4 fzeleri ile uzaya gndereceini belirtmitir.82 ABD ve srail bu gelimeler nda rann nkleer gce ulamasna asla izin vermeyeceklerini ve gerekirse bir askeri harekta bile girieceklerini aklamlardr. randa saldrya uramas durumunda silahl kuvvetlerinin cevabnn derhal, kesin ve ykc olacan aklamtr. rann sz konusu durumu, sraile byk rahatszlk vermektedir. Dier yandan bu tehlikenin bertaraf edilmesi de o kadar kolay gzkmemektedir. nk rann nkleer tesislerini bir yerde toplamayp lke geneline datt ve topran derinlerine gmd konusunda istihbarat bilgileri mevcuttur. Ayrca rann Rusyadan ald Tor M-1 fzesavar sistemleri ile gl bir hava savunma sistemine sahip olmas bu lkeye ynelik saldr seeneklerini zorlatrmakta ve kstlamaktadr. Ayn ekilde bu lkenin btn dnyada terr faaliyetlerine girime kapasitesinin bulunmas da bir dier

81

zdem SANBERK : Asimetrik Komuluk Riski, Radikal Gazetesi (1 ubat 2006) Sinan OGAN : rann Nkleer Krizine Farkl Bir Bak, Trkiye Uluslar aras likiler ve Stratejik Analizler Merkezi(TRKSAM), http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=1&yazi=736( Eriim Tarih : 20.02.2006)
82

52

endie kaynadr. Zaten Batl uzmanlar da rann nkleer tesislerine ynelik bir askeri saldrnn baarl olacana kesin olarak garanti verememektedir.83 lke yzlmnn kkl nedeniyle Stratejik bir derinlie sahip olmayan ve rana mdahaleyi planlayan srailin, bu a kapatmak iin ranla 450 km snr olan Trkiyeden yardm almadan bir operasyona girimesi ok zayf bir ihtimaldir. Dolays ile Trkiye - srail Stratejik ibirlii bu noktada byk nem kazanmaktadr. Ancak Trkiyenin karar alma srecinde, karsna iki ucu keskin bir bak dikilmektedir. rana yaplacak bir mdahale ile ran rejiminin yklmas, blgede bir Krt devletinin kurulmasnn son halkasn tekil edecektir. Dier yandan rann nkleer silahlara sahip olmas Trkiye asndan kabul edilemez bir olgudur. Son zamanlarda ABD ve srailden st dzey siyasi ve istihbarat elemanlarn Trkiye ziyaretindeki sklk, Trkiye srail Stratejik birliinin daha da nemli hale gelmesi ve yeni boyut kazanmas olarak deerlendirilebilir. Burada gz ard edilmemesi gereken en nemli husus, her iki tarafta bu stratejik ibirliinin gereklerini dierinin politikalarna en az zarar verecek ekilde yerine getirmesidir. Uygulanacak hal tarz ok iyi ett edilmelidir. Yaplacak bir hatann telafisi olmad gibi bedelinin de ok ar artlarda denmesi sz konusudur.

2.5. Terr ve Terrle Mcadelede birlii htiyac

Terr,

bugn

dnyada

uzmanlarn

"asimetrik

sava"

diye

nitelendirdikleri yeni bir sava tr, daha acmasz ounlukla masum insanlara zarar vermek suretiyle etkili olmaya alan, nerede ve ne zaman ortaya kaca belli olmayan sinsi bir tehlike olarak adlandrlmaktadr. Terr
83

Sinan OGAN : a.g.m., 3.

53

biimindeki savan ne ordular, ne klasik silahlar, ne de grevlendirilmi komutanlar mevcuttur. Daha da kts uzun vadeli yenme ya da yenilme sonucu netlik kazanacak bir amac da yoktur. Trkiye zellikle 1984 ylndan itibaren PKK terr rgt ile tanmas ile bu kavram yakndan tanm ve ne anlama geldiini 35 bin insan, 150 200 milyar dolar maddi kayp, yaklan, yklan ve tahrip edilen bir altyap, Dou ve Gneydou Anadolu blgesinin geri kalmas, blgede salkl bir gven ortamnn oluturulamamas gibi bir ok ar bedel deyerek renmitir.84 Terr yznden neredeyse yarm asrdr kaybettiimiz insan says ABDnin 2. Dnya Savandaki ve Vietnam Savandaki kayplarna ok yakn, hemen hemen Kore Savandaki Amerikan kayplar ile ayndr. Terr nedeniyle meydana gelen ekonomik kayp, birok lkenin gayri safi milli hslasndan ok daha fazla olup bu rakam, Trkiyeye ekonomik alanda bir lke kurabilecek kadar ok paray kaybettirmitir. Bu kayplarn sonucunda oluan isizlik, yatrmlardaki ve gelirdeki dme ve PKK terr nedeniyle gerilen ortam, demokrasiden ve insan haklarndan verdiimiz tavizler de cabasdr.85 in kt yan, Trkiye terrle mcadelede kazand birok baarya ramen hibir zaman tam anlamyla terrn bittiinden veya ne zaman biteceinden emin olamamtr. nk terr uyuyan bir yanarda gibidir. Ne zaman sinsi yzn gsterip faaliyete geeceini kestirmek gerekten ok zordur. Terr destekleyen lkelerin kar ve menfaatleri dorultusunda hangi admn nerede atlacan tahmin etmek neredeyse imknszdr. Bu adm 11 Eyllde Amerikada kiz kulelere uak arpmas, baka bir gn stanbulda patlayan bombalar eklinde veya Londrada metroda patlayan bir
84

Adnan ZDORU : Terr ve Bat, Ortadou Gazetesi, http://www.ortadogugazetesi.net/haber_d.asp?haber=3816 (Eriim Tarihi 20.02.2006) 85 Nilgn GLCAN : PKK Mcadelemiz Baarl m ?.Turkish Weekly ,15 Ekim 2005

54

bomba eklinde kanl yzn tm arpkl ile gstermektedir. Bilnoya bakldnda en ok zarar gren kesim, masum, olan bitenden habersiz, terrle hibir alp veremedii olmayan insanlar olmaktadr. srailde benzer ekilde yllardr terrle mcadele iinde olup terrizmden en ok etkilenen lkelerin banda gelmektedir. Bu tr terr eylemlerinin en byk nedeni srail Filistin ihtilafndan kaynaklanmaktadr. 1982 ylnda balayan terr eylemleri sraili terrle mcadele konusunda etkili tedbirler almaya zorlamtr. zellikle canl bomba ve bomba ykl kamyonlarla dzenlenen terr eylemleri sraili terrle birlikte yaamaya mahkm etmitir. Terr ve iddet olaylarndan bunalan srail, Filistin tarafndan geen eylemcileri kontrol etmek ve terr eylemlerini engellemek maksadyla 750 km uzunluunda bir duvar inasna dahi balam olup dnyadan gelen birok tepkiye ramen bu duvarn yapm almalarna tm hz ile devam etme karar almtr.86 srailde terr nedeniyle meydana gelen eylem ve saldrlarn, alnacak tm tedbirlere ramen devam etmesi muhtemeldir. nk blgedeki Arap nfusu sraili kurulduu gnden itibaren dman olarak alglamtr. Dier yandan, Filistin seimlerinde srailin terr rgt olarak nitelendirdii Hamasn baar ile kmas da, srail tarafndan arzu edilen bir durum olmamtr. Dolays ile sraili bulunduu corafyada nmzdeki gnlerde birok problemin bekledii aikrdr. Buraya kadar bahsettiimiz terr konusundaki benzer problemler iki lkeyi birbirine yaklatrmaktadr. Babakan Recep Tayip Erdoann 1 Mays 2005 tarihinde sraile yapm olduu ziyarette, srailin Lbnan snrndan

86

Hrriyet (24 ubat 2004)

55

geite kullanlan insansz hava arac ve yeralt kablosu gibi konularda srailli yetkililerde temasta bulunulduu basnda yer almtr. Terr ve Terrle mcadele srecinde iki lkenin de birbirinden renecei birok ey olduu muhakkaktr. Ancak iki lke iinde ortak problem tekil eden terr problemi ne yazk ksa dnemde zmlenecek gibi grnmemektedir. Bununla birlikte Terre kar iki lkenin etkili ibirliinin, olaylarn engellenmesi ve mcadele bakmndan baarl bir sonu douraca gz ard edilmeyecek bir gerektir. Ancak Terr konusunda sraille birlii gelitirilirken son zamanlarda bu lkenin kuzey Iraktaki faaliyetleri de dikkatle takip edilmelidir. lkemiz menfaatine ters den bir davran mutlaka engellenmelidir.

3.

TRK YE

SRA L

ASKER

B RL N N

TRK YEYE

SALAYACAI FAYDALAR

3.1 Stratejik Ortakln Trkiyeye Blgesel G Olma Yolunda Katklar

Trkiye bugn; Avrupa, Asya ve Afrika ktalarnn birletii noktada bir kpr, dnya g dengesini etkileyebilecek srekli ve ok ynl kar ve g atmalarna sahne olan, Ortadoudaki petrol kaynaklarna yaknl ve Orta Asya'daki Trk devletleri ile tarihi ve kltrel balar nedeniyle avantaja sahip, nemli bir jeopolitik ve jeostratejik konumdadr. Trkiye ayn zamanda Bat Avrupann en byk topraklarna sahip devletidir. Askeri gc btn NATO lkeleri iinde ABDden sonra ikinci

56

srada gelmektedir. 185 dnya lkesi iinde nfus itibaryla 16., toprak bykl itibaryla 32. ve ekonomik gc itibaryla 16. srada olan bir dnya devletidir.87 Trkiye, jeopolitik ve jeostratejik mevkii itibariyle;88 - Dnyann en nemli petrol rezervlerine sahip Ortadou ve Hazar Havzas, - nemli deniz ulatrma yollarnn kava durumunda bulunan Akdeniz Havzas, - Tarihte her zaman nemini srdrm olan Karadeniz Havzas ve Trk Boazlar, - SSCB ve Yugoslavya'nn dalmas sonucu yapsal deiikliklere urayan Balkanlar, - Etnik atmalar yannda, zengin tabi kaynaklara sahip Kafkasya ve bunun daha tesinde, Orta Asya'nn oluturduu corafyann merkezinde etkili bir konumda bulunmaktadr. ktay birbirine balayan ve ok nemli bir jeostratejik konuma sahip olan Trkiye, ayn anda bir Avrupa, Asya, Balkan, Kafkas, Ortadou, Akdeniz ve Karadeniz lkesidir. Ksacas Trkiye bir Avrasya lkesidir. Trkiye'nin jeostratejik nemini daha da arttran zellikleri ise;

87 88

Onur YMEN : Trkiyenin Gc ( stanbul, 1998), 356. Milli Savunma Bakanl Resmi nternet http://www.msb.gov.tr/Birimler/GnPPD/GnPPDBeyazKBol1Kis2.htm (Eriim 21.02.2006)

Sayfas : Tarihi :

57

- Demokratik, lik, sosyal hukuk devletine sahip ve piyasa ekonomisini kabul etmi bir lke olarak bat sistemlerini uygulamas ve Batnn tm kurumlaryla btnlemeyi benimsemi olmas, - 1990'l yllardan itibaren byk deimelere sahne olan Balkanlar, Ortadou, Kafkasya ve Orta Asya lkeleriyle tarihten gelen kltr birliine ve gelien olumlu ilikilere sahip olmas, - Kafkasya ve Orta Asya petrol ve doal gaznn batya ulatrlmas iin belirlenen gzerghlardan birini ve en nemlisini ihtiva etmesi, - BM ve NATO'nun bar koruma, blgesel gvenlik ve istikrara ynelik giriimlerine itirakleri ve bazlarnda stlendii nc rol ile Avrupa gvenlik mimarsi zerinde tartlmaz bir arlnn olmas, nitelik ve nicelik olarak Avrupa'da ve blgesinde gl bir Silhl Kuvvetlere sahip olmasdr. Trkiye; Ortadou'ya bar ve istikrarn egemen olmasnn, gerek kendi gvenlii, gerek blgesel ve global bar ve gvenlik asndan kilit bir nemi haiz olduu grndedir. Trkiye'nin Ortadou blgesine ynelik bar ve dengeli politikas devam etmektedir. Bu erevede, bir yandan tarihsel yaknl olan Arap ve slm dnyasyla ilikilerine nem vermekte, Filistin halknn meru haklarn savunmakta, dier yandan da srail'le hibir blge lkesinin aleyhine olmayan, bar, istikrar ve refahn tesisine hizmet edecek iliki ve i birliini srdrmektedir.89 Blgede cumhuriyet ve demokrasi ile idare edilen, tek Mslman ve laik bir lke olan Trkiye, yetmi milyona yaklaan nfus potansiyeli, zengin yeralt ve yerst kaynaklar ve her geen gn gelimekte olan ekonomik ve

89

Milli Savunma Bakanl internet sayfas : http://www.msb.gov.tr/Birimler/GnPPD/GnPPDBeyazKBol2Kis4.htm (Eriim Tarihi 25.02.2006)

58

teknolojik gc ile blgede mevcut politik, askeri ve ekonomik dengeyi bulunduu tarafa kazandrabilecek milli gce ve corafyaya sahip bir devlettir. Bu zellikleri ile ulusal ve uluslararas gvenlii etkileyen ok ynl tehdit ve risklerin oluturduu istikrarsz bir blgede yer alan Trkiye'nin kalcln, toprak btnln ve ulusal karlarn korumak zere, i ve d tehditleri karlayabilecek, caydrc ve d politikay destekleyen yeterli bir silahl gc elde bulundurmas gerekmektedir. Deien dnya koullar ve ortaya kan yeni grevlerin zellikleri gzetilerek Silahl Kuvvetlerimizin gnn gerektirdii modern ve etkin yapy srdrmesi zorunlu olup Silahl Kuvvetlerimizin gl durumda tutulmas, ulusal gvenliimiz ynnden byk nem tamaktadr. Trkiye'nin blgesel g durumunun pekitirilmesi iin, Trk Savunma Sanayinin, Silahl Kuvvetlerin gereksinimlerini yeterli lde karlayacak nemdedir.90 Trkiye Blgesel g olma yolunda elinde etkili bir silahl g bulundurmak zorundadr. Bugn silahl kuvvetlerin modernizasyonu iin en etkili zm yolu srail ile askeri ibirliidir. Ancak bu ibirliinden anlalmas gereken, iki lkenin Ortadou problemlerine paralel ve birlikte yaklamas deildir. ki lkenin de blge sorunlarna gre rten zmleri olduu gibi birbirinden tamamen farkl politikalar da mevcut olabilir. Trkiye tarih boyunca kazanm olduu byk devlet vasfn hala korumaktadr. Bugn, olaanst deiken olan dnya ve Ortadou siyaseti, Trkiyenin ok boyutlu, dengeli ve canl bir d politika izlemesini daha da olanak ve yeteneklere sahip olmas yaamsal

Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezerin 11 Ekim 2005 tarihinde TBMMde yapm olduu al konumasndan alnmtr, http://www.cankaya.gov.tr/tr_html/KONUSMALAR/01.10.2005-438.html(Eriim Tarihi : 22.02.2006)

90

59

gerekli klmaktadr. Ekonomik ve askeri gcmz, ada devlet yapmz, sorunlar karsnda sergilediimiz zmden yana yaklamlar, lkemizin uluslararas alanda nemli bir aktr olduunu aka ortaya koymaktadr. Bu nedenle hedefe ulama yolunda srail ile srdrlen stratejik ibirlii, bugn iin anlaml ve gereklidir. Her iki lkede bu ilikiden memnun gzkmektedir. Ama unutulmamas gereken en nemli husus, uluslararas ilikilerde devletlerin hisleri ile deil menfaatleri dorultusunda hareket ettiidir. Trkiyenin srail ile olan stratejik ibirliini, bu bilinle devam ettirmesinin blge politikalarn kendi gcne dayanarak ve bamsz olarak oluturmas asndan gerekli olduunu deerlendiriyorum.

3.2. Trk Silahl Kuvvetlerinin Modernizasyonu ve Savunma Sanayinin Geliimi Asndan Trk srail likileri

26

Austos

1996

tarihinde

imzalanan

Savunma

ve

birlii

Antlamas takip etmitir.

nda, srail ncelikle Trkiyenin 54 adet F-4 uann

modernizasyonuna talip olmutur. Daha sonra bunu birok proje ve antlama

O tarihten bu gne kadar ki lke arasnda yaplan antlamalara gre uygulamaya konulan projelerden bazlar unlardr.91 - Arrow Fze-Savar Fze Sistemi(Bu sistem srail ve ABDnin

ortaklaa gelitirdii bir sistem olup retiminde Trkiye- srail ibirlii ngrlmektedir. Ancak retimi iin ABD onay gerekmektedir)

91

Yavuz Gkalp YILDIZ; a.g.e.(2004)., 299.

60

- Popeye Fzesi(ularnda kamera bulunan, havadan havaya veya karaya atlan 150 km menzilli akll tip bir fzedir), - Daliah Anti Radyasyon Sistemi, - Harpy Anti-Radyasyon Fzesi(Bu fzeler 6 saat havada kalma kabiliyetine sahip olup dman radarlarn tespit edip imha etmektedir) - Havadan hbar Kontrol Ua, - Harpoon Gdml Fzeler, - nsansz Hava Aralar, - M60 A3 Tanklarnn Kapasitesinin Ykseltilmesi, - Helikopter Taarruz Helikopterleri ve Modernizasyonu, - Galil Piyade Taarruz Tfei, - Simlatrler, - Lahat Lazer gdml tanksavar mhimmat, - F-4 ve F-5 Uaklarnn Modernizasyonundan olumaktadr. Yukardaki maddelerden de anlalaca gibi projelerin byk ounluunun askeri arlkl olduu grlmektedir. Trkiye- srail Stratejik birliinin temelleri Trkiyenin askeri ihtiyalarna zm bulma amal atlmtr. Ancak balangta bu dorultuda balayan ilikiler zamanla dier alanlara da yaylarak zellikle ekonomik ve ticari alanlarda da ivme kazanmtr.

61

kili Askeri ve Ticari likiler kapsamnda yrtlen baz projelerin mali boyutlarna gelince; srail 632 milyon dolar bedelle Trkiyeye ait 54 adet F-4 uan modernize etmi, 687.5 milyon dolar bedelle M-60 tank ihalesini alm, 36 milyon dolara yksek irtifa keif podu ihalesi ve 183 milyon dolara TSKnn sistem nsansz Hava Arac (Heron) ihalesini kazanmtr.92 Bu ilikinin gelimesindeki dier bir boyut da, srail ile kyaslandnda Trkiye, ucuz igc imknna sahip olmasnn yannda gerek AB, gerekse Trk Cumhuriyetler ve Bamsz Devletler Topluluu(BDT) lkelerine corafi yaknl nedeniyle bata tekstil olmak zere dier sna alanlarda nemli ibirliine frsat sunmaktadr. srailde Trkiyenin bu durumunu ok iyi alglayp Trkiye ile olan ilikilerini her alanda gelitirme yoluna gitmitir. Trkiye ilk olarak 1974 ABD silah ambargosundan sonra Milli Savunma Sanayini gelitirme karar vermi ve uygulamaya gemitir. Ancak o tarihte Trkiye bugn de olduu gibi gelimekte olan ve sanayilemeye alan bir lke konumunda olmutur. Ayrca askeri d yardmlardan yararlanmaya balad 1950'li yllardan itibaren Milli Savunma Sanayini gelitirme faaliyetlerine gereken nemi vermemitir. Yerli savunma sanayini gelitirme konusundaki devlet giriimi ise askeri vakf giriimlerinden daha sonra Milli Savunma Bakanlna(MSB) bal olarak kurulan Savunma Sanayini Destekleme Fonu'nu kullanan bu kurulu daha sonra daresi tarafndan Savunma Sanayi balatlmtr. Ayn zamanda oluturulan Savunma Sanayini Destekleme Mstearl'na(SSM) dntrlmtr.93

92 93

Barkn IK : srail, F-4 Uaklarnda kinci Paketi de stiyor, Milliyet ( 7 Mays 2005) Aytekin Z YLAN(E.Tug.); Savunma Sanayinde Teknoloji Politikas, http://www.aselsan.com.tr/DERGI/temmuz2000/tek.htm (Eriim Tarihi : 02.03.2006)

62

Trkiye karlamaktadr.

anda

TSK

ihtiyalarnn gereken

yzde

80ini

dardan harcamalar

Trkiyenin

yapmas

savunma

mevcuttur. Bu harcamalar ulusal bir savunma sanayinin kurulmasn zorunlu klmaktadr. Trk Savunma Sanayi, kendi ordusunun ihtiyalarnn yarsn karlayabilecek konuma gelse -ki bu yaklak 2,5-3 milyar dolarlk bir ciro demek- o zaman uluslararas dzeyde de rekabet gcne kavuma imkanna sahip olacaktr.94 Savunma sanayinde Trkiyenin sraille ibirliine girmesi, bu lkenin ileri teknoloji gelitirmeye yatrm yapma politikasn uygulamasndan dolaydr. Hemen btn savunma sistemlerini, gelitirerek retebilmi olan srail, savunma sanayinde uygulad bu politika ile ayn zamanda srail ekonomisinin de temellerini atmtr. nk savunma amacyla gelitirilen teknolojiler sivil sanayide de kullanlmtr. Bu durum sivil sanayinin geliiminde byk rol oynam, savunma sanayindeki yatrm ve geliimler lke sanayinin adeta lokomotifi olmutur. srail, devlet olarak izdii savunma sanayi stratejisi erevesinde, bata elektronik olmak zere, katma deeri yksek, kritik teknolojilerde ihtisaslama karar alp "milli teknoloji dzeyini" olduka ykseltmi ve irketlerinin zgn rn gelitirebilmesinden dolay byk ticari avantajlar salamtr. Askeri sistemler iin gelitirilen yeni teknolojilerin yeni ve st dzey sivil sistemlerin gelitirilmesi iin de kullanlmas nedeniyle bu yaklam srail'in ekonomik kalknma mucizesinin en nemli esi olmutur.95 Bugn itibar ile savunma sanayi iki lke arasnda nemli ibirlii alanlarndan birisidir. sraille 1996 ylnda balayan iliki sraili Trkiyenin savunma sanayi alannda en nemli ortaklarndan birisi konumuna getirmitir. Trkiye kendi savunma sanayisini gelitirirken srailden teknoloji desteini ve
Erkan ACAR : yazlm yapmamz ABD engelledi, Aksiyon, say 15, 18.10.2004, http://aksiyon.com.tr/detay.php?id=16910 (Eriim Tarihi :12.03.2006) 95 Aytekin Z YLAN(E.Tug.) : a.g.m.
94

63

ortak proje gelitirmeyi lke menfaatleri asndan yararl ve gerekli olarak grmtr. Ancak burada dikkat edilmesi gereken en nemli husus, Trkiyenin savunma sanayisini gelitirirken, mutlaka sahip olduu ve rettii her rn tamamen bamsz ve zgr olarak kullanabilme yeteneine sahip olmasdr. Dier bir deyile blgesinin en gl ordusu olarak bilinen TSKnn donanm ynnden hibir lkeye baml olmamas gerekliliidir. Trkiyenin en nemli kurumlarndan biri olan TSKnn gc, lkenin blgedeki etkisini arttrmakta ve blgeye istikrar ve gven getirmektedir. Bu nedenle gl silahl kuvvetlere sahip olma ve savunma sanayinde da bamlln mmkn olan nispette azaltlmas byk nem arz etmektedir. Ulu nder Atatrkn verdii Yurtta Sulh Cihanda Sulh direktifinin uygulanabilmesi, gl ve her an harbe hazr olmay gerektirmektedir.96 Bu konuda gzel bir rnek vermek gerekirse; dnyann en gelimi sava uaklar arasnda saylan F-16'larn milli elektronik harp yazlmna sahip olmas, F-16 fabrikasnn Trkiye'de kurulduu 1980'lerde sorun olmutur. Trk F-16'lar o dnemde NATO yazlmna sahip olduu iin Ege zerinde Yunan uaklarn rakip olarak tanyamamtr. Grmeler sonunda, Yunan uaklarnn 'tannmasn' salayan milli yazlmn Trk uaklarna yklenmesi zerine anlama salanmtr. Ancak milli yazlm snrl kalm, rnein radar kapasitelerine yansyamamtr.97 Benzer bir durumda Trkiye'nin 10 yl kadar nce at saldr/keif helikopteri ihalesinde yaanmtr. En uygun sistem olarak kabul edilen ABD meneli Bell helikopteri, seyrsefer bilgisayarnn kaynak kodlarnn

96 97

Armaan KULOLU(E.Tmg.);a.g.m., 83. Murat YETK N : Milyarlk Oyuncaklar, Radikal (8 Mays 2005)

64

Trkiye'ye verilmesi konusunda retici firma ile anlama salanamad iin alnmam, ihale iptal edilmitir. Yine uaklara taklacak bomba sistemlerinde de benzer sorunlar yaanmtr. Somut bir rnek vermek gerekirse Trkiye'ye (bir baka NATO lkesi) Fransa'dan 'Durandal BLU107 bombalarndan verilmitir. Dman slerindeki pistlerin tahribi amacyla gelitirilmi bu bombalarn zerindeki Fransz- srail yazlm, F-16 ve F-4 sava uaklarndaki ABD meneli yazlmlarla uyumlu olmamas ve kaynak kodlarnn salanamamasndan dolay tatbikatta dahi gereince kullanlamamtr. Bu nedenle pahal oyuncaklar olarak askeri depolarda son kullanm tarihlerinin dolmasn beklemeye balamlardr.98 Askeri kaynaklar, srail'le yaplan grmeler sonucu, hem modernize edilmekte olan 54 F-4 sava ua, hem de insansz hava aralarnn yazlm kaynak kodlarnn salanmas konusunda anlamaya vardklarn, bunun nemli bir gelime olduunu sylemektedir. Kaynak kodlar sorunu, Harp Akademileri Komutan Hava Orgeneral Faruk Cmert tarafndan 11-12 Mart 2005 tarihlerinde stanbul'da dzenlenen bir toplant sonunda ilk kez net ve st dzeyde dile getirilmitir. Orgeneral Cmert bu konumada u uyarda bulunmutur;99 "Aldmz birok silah sistemlerinde kaynak kodlarna giremediimiz iin, bu silahlar arzu ettiimiz hedeflere kullanamyoruz. Dnyann en mkemmel elektronik harp sistemini alsanz bile, eer ulusal yazlm kabiliyetine sahip deilseniz, bu sistem hibir ey ifade etmemektedir. Ancak zamanla yar konusunu da gz ard etmemeliyiz. Vaktinden sonra edinilen bir silahn, Silahl Kuvvetlere bazen yarar da olmamakta, bouna para harcanmaktadr"
98 99

Murat YETK N : a.g.m Murat YETK N : a.g.m.

65

Mesele hata gtrmez oranda nemlidir. Birinci Krfez Savanda Komumuz rak yazlmlar kendine ait olmayan silahlarn ne anlama geldiini ac tecrbeler yaayarak renmitir. O tarihlerde Irakn elinde ok gl silahlar ve savunma sistemleri mevcut olmasna ramen hibirini altramamtr. nk Batdan ald sistemleri Batllar krletmitir. Dolaysyla ilk Krfez Savanda Saddamn uaksavar sistemleri, elektronik at kontrol sistemlerini kullanamamtr. Irak birlikleri Radarlarn atklar an radar ikazn alan uak, radara fze yollam ve uaksavar mevzileri yok edilmitir. Dolays ile Trkiyenin blgesinde etkili ve caydrc bir unsur olmas, kulland silah, ara ve elektronik cihazlarn tamamen milli yazlmlarna sahip olmasndan gemektedir. Hali hazr durumda srail dnyadaki en gelimi silah, teknoloji ve sanayi rnleri reten lkelerin banda gelmektedir. Trkiye, teknoloji olarak an gerisinde kalmamak iin bu lke ile ticari ve askeri ilikilerini gelitirmek zorundadr. Ancak bu ilikide Trkiye savunma sanayinin temellerini salam atacak ekilde tedbir almak durumundadr. Teknolojik ve kullanm baznda kendi milli yazlmlar ile Trkiyenin retecei ve sahip olaca tm rn, sistem ve teknoloji lkemizin caydrclk vasfn daha da arttracaktr. Bu sayede gerek Ortadou, gerekse dier blge komularmzla ilikilerimizde Trkiyenin bu zellii onu blgede lider lke pozisyonuna ykseltecektir. Unutulmamas gereken en nemli husus, gerek yazlm gerek yetki olarak tam olarak kullanamadmz her silah, teknoloji ve sistem aslnda bizim deil onu reten lkenin maldr. htiya duyduumuz hayati bir durumda eer bu ara ve silahlar etkili olarak kullanamyorsak, yada msaade edilmiyorsa bunlara harcanan her kuru boa gitmi ve yanl kullanmla ekonomimize zarar vermi bir kaynak israf olarak deerlendirilecektir.

66

3.3. Orta ve Uzun Vadede Gelitirilebilecek Sivil ve Askeri birlii Alanlar

Trkiye ve ekilde sralanabilir.

srail arasnda askeri ibirliinin dnda ok eitli

alanlarda da nemli ibirlii imknlar bulunmakta olup, bunlar aadaki

- Ticari birlii - Ortak Yatrm - 3. lkelerle ibirlii - Enerji alannda ibirlii - Turizm alannda ibirlii - Tarm alannda ibirlii - Ulatrma alannda ibirlii - Biliim alannda ibirlii Dier yandan Trkiyenin nmzdeki dnemde Dou ile Bat arasnda nemli bir enerji koridoru olaca gz nne alndnda, Trkiyenin dahil olduu nemli petrol ve doal gaz projelerinde srailin de yer almas mmkn gzkmektedir. Bu projeler;100

100

Ekrem GVEND REN : Trkiye- srail Ekonomik likileri, Gr Dergisi, Say 56, (Eyll 2003) Gr Dergisi(Tusiad) Ekim-Kasm 1998,

67

- Bak - Ceyhan ham petrol boru hattnn gereklemesi durumunda sraile petrol salanmas, - Msr doalgaznn karadan geecek bir boru hattyla Trkiyeye nakledilmesi halinde, srailin de doalgaz ihtiyacnn bir blmnn sz konusu hattan karlanmasdr. Bu gelimelerin nda Son olarak 3 Ocak 2005 tarihinde, Dileri Bakan Abdullah Gl, srail Trkiye Konseyi Ynetim Kurulu yeleri ile Kudste bir araya gelmitir. Toplantya, D Ekonomik likiler Kurulu(DE K), Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii(TOBB), Mstakil Sanayici Adamlar Dernei(MS AD) temsilcilerinin yan sra srail tarafndan Konseyi kar kanat Bakan Alon Liel Bakanlnda RAD, Mer, Tadiran, Tahal, Merhav, ECI, Bateman gibi telekom, mhendislik, su artma, inaat alanlarnda faaliyet gsteren firma temsilcileri itirak etmilerdir. Toplantnn sonunda, Trk Telekomun zelletirilmesi, savunma sanayinde ibirlii, su ve sulama alanlarnda ibirlii, Trkiyede gvenlik ve turizm alannda ortak yatrm, tarm projelerinin zelletirilmesi, petrol ve enerji alanlarnda Orta Asya Cumhuriyetleri iin Trkiyeyi kaynak lke olarak kullanma, gibi konular zerinde mutabakata varlmtr.101 Bunun yannda Babakan Recep Tayyip Erdoan, 1 Mays 2005 tarihinde yapm olduu srail ziyaretinde, 17 tane askeri Proje iinde alma balatlmas talimat vermitir. Milli Savunma Bakan Vecdi Gnln de itirak ettii bu ziyarette srailden 880 milyon dolar bulan askeri ara ve gerelerin alm konusunda alma yaplmtr.102

DE K nternet Sayfas : http://www.deik.org.tr/genel/2005117114320Israil-AbdullahGl-3doc. (Eriim Tarihi : 4 Ocak 05) 102 Necdet B. S VASLI : srail Gezisi, Sadece Turistik Bir Gezi mi ?, Ortadou Gazetesi, http://www.ortadogugazetesi.net/haber_d.asp?haber=2851(Eriim Tarihi : 05.03.2006)

101

68

Benzer gelimeler Tarm alannda gerekletirilmi olup GAP daresi ve srail arasndaki ilikiler, 1993 ylndan beri yrtlmektedir. Mart 1998de GAP Blgesinden bir grup giriimci, srail'i ziyaret etmi ve ortaklaa ikili grmelerde bulunmulardr. GAP daresi ve srail Dileri Bakanl Uluslararas birlii Merkezi (MASHAV), 1997 ylnda ibirlii almalarn balatmtr. Bu ibirlii kapsamnda, GAP daresi ve MASHAV Mutabakat Zaptnn (MZ) genel erevesi tanmlanm olup GAP-MASHAV MZnn nihai hali 1 Ekim 2003 tarihinde imzalanmtr. Belirlenen ortak ibirlii alanlarna ynelik olarak tespit edilmi olan ortak eitim balklar erevesinde; "entegre blgesel kalknma" iin uygulamal eitim programlar, "krsal kalknma" konularnda eitim ve danmanlk hizmetleri, "ekonomik kalknma program" erevesinde yerel ekonomik giriimler, "talebe bal" deniz ar eitim programlar ngrlmtr. srail ve anlurfa'da 1997 ylndan itibaren balayan kurslarda srasyla 117 ve 99 kii eitime itirak etmitir. 103 GAP-MASHAV MZ aadaki konular kapsamaktadr:104 - Kurumsal kapasiteyi glendirmek amacyla ok-disiplinli kurslar, - Sulama ve gbreleme kurslar, - Tarmsal eitim ve yaym kurslar, - Entegre Blgesel Kalknma Ynetimi zerine Uluslar aras kurslar, - srail'de MASHAV tarafndan yaplan kurslara GAP daresi ve ilgili kurumlardan personel katlmn kapsamaktadr.
Ayrntl bilgi iin bknz:.http://www.gap.gov.tr/Turkish/Uiliski/dkp7.html#y4(Eriim Tarihi : 04.03.2006) 104 http://www.gap.gov.tr/Turkish/Uiliski/dkp7.html#y4(Eriim Tarihi : 02.03.2006)
103

69

Sz konusu MZ kapsamnda en son olarak, 23 ubat - 4 Mart 2004 tarihleri arasnda, anlurfa'da, Blge'deki teknik uzmanlarn ve iftilerin kapasitelerinin gelitirilmesi amac dorultusunda srail'den gelen uzman eitmenler ile gerekletirilen "Basnl Sulama ve Gbreleme" konulu bir eitim program dzenlenmitir. 19 20 Nisan 2004 tarihlerinde Ankara'da en son gerekletirilmi olan Trkiye srail Karma Ekonomik Komisyonu Toplants'na ynelik hazrlk almasnda; GAP Blgesi'nde yatrm yapmak isteyen yerli ve yabanc yatrmclara danmanlk, eitim ve bilgilendirme hizmeti sunmak zere, Giriimci Destekleme Merkezleri(G DEM) kurulmutur. Bu ibirlii erevesinde, GAP Blgesi ve srail'deki yatrmclarn biraraya getirilmesi; srail'in sulama konusundaki deneyimlerinden yararlanlmas, krsal kalknma, sosyal kalknma ve evre ynetimi gibi blgesel kalknmann eitli sektrel boyutlarna ilikin uygulamal eitim programlarnn dzenlenmesi nerileri, D Ticaret Mstearl'na resmi olarak sunulmutur.105 Bu gelimeler nda sraille 2005 yl Ocak Temmuz dnemi ihracatmz 843 Milyon Dolara ulamtr. Bu rakamlara gre srail en ok ihracat yaptmz lkeler sralamasnda 12. srada yer almakta ve sraile ihracatmz toplam ihracatmzn %2,05ini oluturmaktadr. Ankara Forumu almalar kapsamnda Gazze eridindeki Erez Sanayi Blgesinin yeniden canlandrlmas almalar srailde yank bulmaktadr.106 Her iki lkenin karlatrmal stnlkleri bir araya getirildiinde ve ekonomilerin tamamlayc zellikleri, corafi yaknln salad avantajlar

Karma Ekonomik Komisyon Toplantlar Kapsamnda Yabanc lkelerle likiler : http://www.gap.gov.tr/Turkish/Uiliski/dkp7.html#y4 (Eriim Tarihi : 27.02.2006) 106 .TC TEL-AV V Bykelilii Ticaret Mavirlii Temmuz 2005 Aylk Raporu : http://www.counsellors.gov.tr/upload/IL/TEMMUZ2005.doc (Eriim Tarihi : 03.03.2006)

105

70

gz nne alndnda Trkiye ile srail arasnda son derece geni ekonomik ibirlii olanaklarnn mevcut olduu grlmektedir. 1990l yllarn balarndan itibaren hzla gelien iki lke ilikileri, blge lkelerinin tepkisini ekmemek iin bu gne kadar mmkn olduunca dengeli bir politika izlenerek yrtlmtr. Trkiyenin sraille gelitirdii ilikiler ve ortaklaa yrtt projeler Ortadou Bar Srecinin balamas ile birlikte Arap Vetosunun kalktna ilikin bir rahatlama ortamndan da istifade edilerek daha da gelimitir. Ancak Ortadouda salkl bir istikrar yaps oluturulmadan ve tam olarak bir bar ortamna ulalmadan Trkiye srail ilikilerinin denge politikas ekseninde devam edecei deerlendirilmektedir.

NC BLM

STRATEJ K ORTAKLIIN ORTADOU BLGES NE ETK LER

1. TRK YE SRA L ASKER B RL NE TEPK LER

1.1. Stratejik birliine Dnyadan Gelen Tepkiler

Trkiye

srail arasnda imzalanan Askeri Eitim ve

birlii

Antlamasnn herhangi bir devlete kar yneltilmi olmadna ilikin aklamalar resmi makamlarca srekli dile getirilmi olmasna ve Trkiyenin 17si slam Konferans rgt yesi toplam 29 lke ile benzer askeri eitim ve savunma sanayi ibirlii antlamalar bulunduunu aklamasna ramen, bata Arap dnyas olmak zere Yunanistan, Ermenistan bu antlamaya tepki gstermilerdir. Antlamann imzalanmas ve aa kmasndan itibaren bu konu haftalarca dnya ve Arap basnnda yer almtr.107 Antlamaya tepki gsteren lkelerin savunduklar en nemli tez, iki lkenin Ortadou ve komu lkelere kar bu antlamay imzalayarak ibirliine gittii ve bu durumun blgedeki bar ortamn tehdit eden bir unsur haline geldii olmutur. srail ve Trkiyenin bu ibirlii ile zellikle Suriye, Irak
107

Trel YILMAZ : a.g.e., 67.

72

ve rana kar pozisyon stnl yaratt ve blge lkeleri zerinde byk bir tehdit oluturduu uluslararas platformlarda defalarca dile getirilmitir. Yine bu eletiriler kapsamnda sz konusu antlama ile Trkiyenin sraile s verdii ve srailli pilotlar eittii, sraile Suriye ve ran zleme olana tand, Trkiyenin bu yardmna karlk srailin de Suriye, Irak ve ran snrlarnda konulanm bulunan Trk birliklerinin eitimi ve donatm konusunda Trkiyeye yardmc olduuna ilikin deiik yorumlar da yaplmtr.108 Bu eletirilerin dozu, 5 9 Ocak 1998de Trkiye, srail ve ABD tarafndan Dou Akdenizde icra edilen ve rdnn de gzlemci olarak katld Reliant Mermaid (Gvenilir Denizkz I Tatbikat)ndan sonra daha da ykselmitir. Hatta 16 Eyll 1998 tarihinde Kahirede toplanan slam Konferans rgtnn yapm olduu toplantda Trkiye srail birliinin, Arap ulusal karlarn tehdit ettii ve Ortadounun haritasn deitirmek konusunda atlm bir adm olarak deerlendirilmi ve Trkiyenin Antlamay yeniden gzden geirmesi istei dile getirilmitir. Rusya ise, Trk srail anlamasna endielerini eitli vesilelerle ifade etmitir. Dnemin Rusya Dileri Bakan Yevgeni Primakov Ekim 1997de sraile yapm olduu ziyaret srasnda, zellikle istihbarat alanndaki ibirlii nedeniyle, Rus endiesinin yannda Suriyenin kayglarnn da anlayla karlandn sylemitir109. Rusya ayrca Ocak 1998de, Trk srail Amerikan Gvenilir Denizkz I tatbikatn da knamtr. Dier yandan NATOnun genileme srecinden endie eden Rusya, NATO yesi Trkiyenin ABD ve srail ile askeri/stratejik ibirlii yaparak Kafkasyadaki askeri varlna meydan okuduunu dnmekte, bu blgede

108 109

.O.Metin ZTRK : a.g.m., 255. .Efraim NBAR : a.g.e, 63.

73

Trkiyenin siyasal ve askeri alandaki abalarndan rahatszlk duymaktadr. Rusya bu duruma tepki olarak, Suriye, Ermenistan ve Gney Kbrs Rum Kesimi ile gelitirdii ilikilerle Dou Akdenizde etkinlik salayarak, hem NATOnun genileme srecine karlk verme hamlesi yapmakta, hem de Krfez ve Hazar havzasn kontrol altnda tutmaya almaktadr. Bu balamda Moskova Trkiyenin Orta Asya lkelerindeki aktifliini durdurma yollar aramakta, Araplarla ayn cephede yer alan Krtlere destek vermektedir.110 Bu antlamaya ABD, Ortadou lkelerine gre olduka farkl bir a ile yaklamtr. Kafkaslarda, Ortadouda ve Balkanlarda Souk Sava sonras etkin rol oynamak isteyen ABD, blgede Trkiyeye nemli bir misyon yklemek istemitir. Bu misyonun bir gerei olarak Ortadou lkelerinin tersine, bu Statejik birliine tam destek vermitir111. ki lke ilikilerinin ABDnin blgesel politikalar iin ok nemli olduu tartlmaz bir gerektir. Bat lkeleri ise bu Antlamay, blgelerinde Arap ounluktan olmayan demokrasi ile ynetilen ve piyasa ekonomisine sahip iki lkenin blgedeki yalnzlna bir zm bulma amal ibirliine gitmeleri eklinde yorumlamlardr. Yine baz evrelerce o dnemde Avrupa Birlii tarafndan istedii destek kendine gsterilmeyen Trkiyenin gvenlik aray iine girdii ve bu sorunu sraille ibirliine girerek zme yoluna gittii eklinde dile getirilmitir. Konuyu zetlemek gerekirse Trkiye srail Stratejik

birlii,

antlamann imzaland tarihten gnmze kadarki sre iinde, tm dnya basnnda birok kez yer alm ve birok uluslararas ilikiler uzman tarafndan tm ynleri ile deerlendirilmitir. ki lkenin imzalam olduklar antlamann kapsamnn basna yansd eklinden ok daha byk apl

110 111

.Yavuz Gkalp YILDIZ : a.g.e.(2004), 305. .Hseyin AKYOL : Ortadou Denkleminde srail-Trkiye likileri (Ankara,1998), 13.

74

olduu ifade edilmi ve bu konuda deiik senaryolar retilmitir. Ortadou blgesinde deiik menfaat ve karlar olan lkelerin ounluu bu ibirliine temkinli ve sorgulayc bir tarzda yaklarken, bata ABD olmak zere ngilterenin ban ektii baz Avrupa lkeleri ise bu ibirliini, olmas gereken bir durum olarak deerlendirmitir. Hlihazr durum itibar ile Trkiye ve srail Antlamadan doan herhangi bir ykmllkleri ile birbirine kar ak bir destek faaliyetinde bulunmamlar, ancak baz olaylara karlkl olarak ilgisiz ve tarafsz kalma yolunu semilerdir. Bu durum birok lke tarafndan iki lkenin kar ibirliinde bulunduu eklinde yorumlanmtr. Mesela PKK olaynda srail tarafsz grnmeyi tercih ederken, Trkiyede Filistin bar srecinde konuyu iki lkenin i sorunu olara algladn belirtmi ve soruna mdahil olmama yolunu tercih etmitir. Ancak dnyadan gelen yorumlar bu duruma tezat tekil etmitir. Mesela PKK liderinin Kenyada yakalanmasnda srail istihbaratnn Trk istihbaratna yardm ettii konusunda d basnda birok yaz yer alm, keza srailli pilotlarn karlkl mbadele kapsamnda Konya ovasnda yapm olduu eitimler yine uluslararas basn tarafndan srailin Suriye, Irak ve rana kar hava kefi yapt ve istihbarat bilgileri toplad eklinde yorumlanmtr. Antlamann ardndan yaplan speklasyonlar ve ileri srlen abartl iddialar bir yana, gerekte bu ittifak Ortadounun stratejik haritasn deitirebilecek ve hatta srailin stratejik bakmdan tecrit edilmiliini sona erdirebilecek bir potansiyele sahiptir ve Trkiye ile srail arasnda glenerek devam edebilecek bir ilikinin balad anlamna gelmektedir.112 Dolays ile Trkiye ve srailin Ortadouda Stratejik

birliine

gitmeleri konusunda tm dnyada nmzdeki dnemde birok senaryo ve grn oluturulaca kuvvetle muhtemeldir. nk iki lkenin ibirliinden
112

.Yavuz Gkalp YILDIZ : a.g.e.(2004), 292.

75

meydana gelen sinerji etkisi Ortadouda menfaati olan bir ok lkeyi tedirgin etmektedir. stelik bu ilikinin arkasnda ABD gibi bir gcn de desteini ak olarak ifade etmesi bu lkeler asndan bir amaz oluturmaktadr. Bahse konu lkelerin blge ile ilgili politikalarn olutururken ister istemez bu ibirliini gz nne almak zorunda olmalar kendilerini rahatsz etmektedir. Dolays ile bu ibirliine tepkilerin kaynandaki asl nedenin bu yaklam tarz olduu deerlendirilmektedir.

1.2. Ortadou ve Arap lkelerinden Gelen Tepkiler

Arap lkelerinin ou, Trkiye ile srail arasndaki yaknlamay, Trkiyenin 1949 ylnda sraili tanmasndan sonra slam dayanmasna ynelik ikinci bir ihaneti olarak alglamtr. ki lkenin, ikili ilikilerin nc taraflara kar olmad eklinde aklamalar da Araplarn endielerini yattrmada yeterli olmamtr. Stratejik likiye Araplarn ortak olarak ilk tepkisi 1996da Kahire de toplanan Arap zirvesinde olmutur. Suriyenin Trkiyenin knanmas iin sunduu nerge yumuatlarak zirveden Ankaray pakt tekrar deerlendirmeye ve Arap lkelerinin haklarn ihlale ynelik giriimlerden uzak durmaya aran bir karar karlmtr.113 ran ise Antlamann imzaland tarihlerde Trkiyenin sraille zellikle askeri alanlarda imzalad antlama ile kendisini operasyonlarnda blgeye slam dnyasndan uzaklatrdn iddia etmi ve Trkiyenin Kuzey Iraka ynelik yapm olduu srailli uzmanlarn da girdiini, bu durumun Ortadouda dengeleri bozacan ne srmtr. Arap- srail Bar Sreci kapsamnda Trkiye srail ilikilerinin gelimesi ve ibirliinin olumas ile
113

Efraim NBAR : a.g.e., 71.

76

bu ibirliinin Azerbaycan ve Orta Asyaya doru ilerlemesi ile blgesel rekabet sinyalleri alnmaya balamas ile birlikte kaplmtr
114

ran, byk endieye

. ran ayrca Trk srail Askeri Anlamasn kendi gvenliine

nemli bir tehdit olarak algladn her frsatta dile getirerek Trkiyenin slam ve Arap dnyas ile ilikilerini bu balamda koparmaya almaktadr. Bunun somut gstergesi Aralk 1997de Tahranda yaplan slam lkeleri zirvesinde yaanmtr. Trkiye srail ibirlii ylesine youn bir biimde eletirilmitir ki, Sleyman Demirel toplanty terk etmek zorunda kalmtr.115 Trkiye srail Stratejik birliinden en fazla etkilenen ve en byk tepkiyi gsteren lke Suriye olmutur. Trkiye ve srailin stratejik ibirliine gitmesi her iki lke ile de komu olan Suriyenin kuatlmlk hissine kaplmasna neden olmutur. Suriye, PKK terr rgtnn kurulduu tarihten itibaren bu rgte kar aka destekte bulunmay ve bu sayede ortaya kan dolayl bir sava ortam sayesinde Trk ekonomisinin kalknmasn nleme ve Trkiyenin blgede etkili ve lider bir lke olmasn engelleme konusunda hibir saknca grmemitir. stelik PKK sorununun yannda, Su ve Hatay sorunu yllardr Suriye ile Trkiye arasnda problem tekil etmitir. 16 Eyll 1998 ylnda dnemin Kara Kuvvetleri Komutan Atilla Atein konumas ile balayan Trkiye Suriye gerginlii, bir anlamda Suriyeyi keye sktrmtr. Muhtemel bir sava durumunda Trkiyenin kararl tavr yllardr PKK Terr rgt liderinin lkesinde yaamasna izin veren Suriyenin geri adm atmasna neden olmu ve Abdullah calann Suriye snrlarnn dna karlmas ile son bulmutur. phesiz bu olayda Trkiyenin kararl ve etkili tavrnn yannda Suriyenin muhtemel bir savata Trkiye muhakkaktr. Bu nedenle Suriye, her srail ibirliinin boyutlar Trkiye srail konusunda tam olarak fikir sahibi olamamasnn da byk rolnn olduu platformda

114 115

Trel YILMAZ : a.g.e., 67. Yavuz Gkalp YILDIZ : a.g.e.(2004), 302.

77

yaknlamasndan duyduu rahatszl dile getirmi ve iki lkenin stratejik ibirliinin kendisine kar olduunu beyan etmitir. Suriyeden sonra Trkiyeye kar en kat tutum taknan ikinci lke Libya olmutur. Libya Trkiyenin Suriyeye kar yapaca muhtemel bir saldry kendisine kar yaplm sayacak kadar cretkr aklamalarda bulunmutur. Hatta Libya Devlet Bakan Muammer Kaddafi bununla da kalmayp lkedeki Trk irketlerini kapatp Yunanl irketlerin almasna izin vereceklerini sylemitir.116 Irakta Trkiye srail ibirliine kar Suriyeye benzer ekincelerini dile getirmi ve iki lke arasndaki bu ibirliini tenkit etmitir. Ancak anlamann kendinden ok ran ve Suriyeye ynelik olmas, Irakn daha ok bekleme politikas uygulamasna neden olmutur. Bunda birazda Irakn 1991 ylnda 1. Krfez Savandan km olmas ve BM tarafndan bir dizi ambargoya maruz braklmas da byk bir etken olmutur. Savatan ekonomik bir ykm iinde kan Irak, eski gcn kaybetmi olmann da etkisi ile stratejik ibirliine byk apl bir tepki gstermemitir. Aslnda bireysel tepkilerden ok Arap lkeleri Trkiyenin srail ile ilikilerinden rahatszlklarn hem slam Konferans Tekilatnn toplantlarnda hem de Arap Birlii toplantlarnda toplu olarak dile getirmilerdir. Bu tepki, 16 Eyll 1998de Kahiredeki Arap Birlii toplantsnda Trkiyenin knanmas eklinde olmutur. Daha sonra her platformda Trkiyenin sraille olan ibirliinden duyulan rahatszlk dile getirilmitir. Araplarn bu ibirliine tepkileri devam ederken, Ortadou blgesinde Trkiye srail Stratejik birliine dier Arap lkelerine nazaran Trkiyeyi

116

Ebubekir CEYLAN : Arap Milliyetilii ve Dosyas( srail zel), C.5, S.1 ( lkbahar 1999), 221.

Yeni

Ortadou

Fotoraf, Avrasya

78

tam olarak karsna almayp bekle gr politikas izleyen iki Arap lkesi olmutur. Bunlar Msr ve rdndr. Askeri birlii Antlamasnn imzalandnn duyulmasndan sonra, 2 Mays1996 tarihinde dnemin Msr Dileri Bakan Amr Mousa Trkiyeye gelmi ve kendisine Trk yetkililer tarafndan Antlamann detaylar hakknda bilgi verilmitir. Ancak bakan Msra dnnde yapt aklama da Trkiye srail arasnda imzalanm olan Askeri Antlamann sadece bir eitim antlamas olup saldrgan ama tamadna kar kendisine verilen bilgiler konusunda aklamtr. tereddtleri
117

olduunu

ve

tam

olarak

tatmin

olmadn

Msr zaman zaman Trkiyenin

sraille olan Stratejik

birliini

eletirmekle birlikte yukarda da bahsettiimiz gibi Trkiye ye tamamen dmanca ve hasmane ekilde bir tutum taknmamtr. Bunun en nemli nedenlerinden biri 1993 ylnda balayan Ortadou Bar Sreci ve bu balamda gelien ABD Msr yaknlamas ile birlikte ABDnin Msra her yl vermeye balad 2 milyar dolar civarndaki yardm olduu deerlendirilmektedir.118 Trkiye srail yaknlamasna blge politikalar asndan olumlu bir yaklam gsteren dier bir lke de rdn olmutur. Hatta rdn bu konuda bir adm daha atarak 5 9 Ocak 1998 ylnda srailin Hayfa liman aklarnda icra edilen ve Trkiye, ABD ve srailin itirak ettii Gvenilir Denizkz I tatbikatna gzlemci statsyle katlm ve bu nedenle Arap dnyasndan byk tepki almtr. Ortadou da sraille bar antlamas imzalam iki Arap lkesinden biri olan rdnn de ABD ile scak ilikilerinin mevcut olmas ve bu balamda, ABD ile 24 Ekim 2000 tarihinde Serbest

117 118

Trel YILMAZ : a.g.e., 70. Tayyar ARI : a.g.m., 238.

79

Ticaret Antlamas imzalamas119 iki lkenin ibirliine scak bakmasndaki nemli etkenler olarak gzkmektedir. Trkiye srail birliktelii karsnda szl olarak rahatszln dile getiren ve Trkiye srail ittifakn kendilerine bir tehdit olarak deerlendiren Araplar, sylem bazndaki tepkilerini o tarihlerde uygulamaya da geirip blgesel ittifaklarda deiiklik yapmaya ve aralarndaki saflar kapatmaya ynelmilerdir. NATO yesi olan Trkiyenin srail ile ibirliini bu balamda Araplar ulusal gvenliklerine bir tehdit olarak grmler ve bu grlerini gnmze kadar tamlardr. Bu balamda 1997 Haziran aynda bir araya gelen sekiz Arap lkesi(Suriye, Msr, Suudi Arabistan ve Basra krfezindeki be kk Arap lkesi ) sraili dlayacak bir Arap ortak pazar kurulmas konusunda adm atmlardr. 120 Ancak, blgesel kar ittifak giriimleri baarszla uramtr. ran ve Irakn atan karlarn ve ikisi arasndaki uzun savan(1980 1988) yaralarnn yannda Suriye Irak rekabeti, Trk srail kart bir ittifak kurulmasn nlemi ve hatta bu ortakla kar dzenlenecek egdml hareketlere kar da ciddi snrlar koymutur.121 Trk ve srail arasndaki zellikle 90l yllarda balayan hzl ve youn ilikilerden dolay, Araplarn tepkileri kendilerine gre tutarl ve artc deildir. Bu tepkilerin dozunun zaman zaman artmasnda iki lke arasndaki ilikilerin boyutunun yannda yine Trkiye ve srail st dzey yetkililerin yapm olduu aklamalarn da byk etkileri olmutur.

119

Ayrntl bilgi iin bkz.D Ticaret Mstearl, http://www.dtm.gov.tr/pazaragiris/ulkeler/urd/urd-ulk-dis.htm (Eriim Tarihi : 12.03.2006) 120 Yavuz Gkalp YILDIZ : a.g.e(2004), 303. 121 Efraim NBAR : a.g.e., 76.

80

Zamann srail Savunma Bakan Yitzhak Mordechainin Trk basnna yapm olduu aklamada; 122 Bir saldr durumunda topraklarmzn kullanlmas ya da savunulmas iin Trkiye ile aramzda bir antlama yoktur. Ancak, eer ran, Irak veya Suriye gibi lkeler, Trkiyeye kar iddete bavurmak isterlerse, bilmelidirler ki, birleik bir kuvvetle kar karya geleceklerdir. Bu tabirden o dnemde anlalan, taraflar gerektiinde birbirlerinin hava sahlarn, hava alanlarn ve deniz limanln kullanabilecekleri olmutur. Bu nedenle Trkiye, srail ile ibirliinden, stratejik anlamda caydrcln arttrmasn beklerken; srailin buna karlk olarak, stratejik derinlik elde etme beklentisi iinde olmutur.

1.3 ten Gelen Siyasi ve Politik Tepkiler

Trkiye

ile

srail

Askeri

Eitim

ve

birlii

Antlamasnn

duyulmasndan itibaren her iki lkenin de iinden bu ibirliine muhalif sesler ykselmi, bu antlamann balangta gizli olarak yaplmas nedeniyle birok kesim antlama hakknda olumlu ve olumsuz tepkilerini dile getirmitir. Bu tepkiler her iki lke basnnda da uzun sre yer alm ve stratejik ibirliinin bilinen detaylar hakknda fikirler ileri srlm ve konu geni apl olarak tartlmtr. srail ile ilikilerin gelimesi ve Askeri Eitim ve birlii Antlamas konusunda o dnemde Trkiyede mevcut olan grler genel olarak grupta toplanabilir.123

122

Mustafa K BAROLU : Turkey and srael Strategize, Middle East Quarterly, Winter 2002, Volume IX, Number I, 64.

81

- Trkiyede bulunan slamc kesim, Askeri Antlamaya dini nedenlerle balangtan itibaren iddetle kar km, - slamc kesimin sz konusu dncesinin tersine Arap dnyas ile ilikileri tarihi adan deerlendirerek, Araplarn Trklere kar hibir zaman dosta davranmadn dnen ve Araplarla ibirliini Trkiye asndan faydal grmeyen dier bir kesim, srail ile imzalanan Askeri Eitim ve birlii Antlamasn savunmu, - Bu kesimin dnda kalan dier bir grupta Araplardan Trkiyeye fayda gelmediini kabul etmekle birlikte, Trkiyenin Ortadouda 100 milyon Arapla yaamaya mahkm olduunu, bu nedenle onlarla dman olmak yerine ilikilerimizi gelitirmemiz gerektiini vurgulamlardr. Trkiye srail ilikilerine en byk tepkiyi slami kesim gstermitir. Bu kesimin zellikle Filistine kar besledikleri sempati bu gr daha da kuvvetlendirmitir. zellikle slami basnda yer alan birok haberde iki lke ilikileri tenkit edilmi ve Trkiyenin Ortadouda sraille deil Araplarla birliine gitmesi gerektii yorumlar yer almtr. 1996 1997 yllar arasnda Babakanlk yapm ve bu kesimin ncs olan Refah Partisi lideri Necmettin Erbakanda iktidara gelmeden nce benzer sylemleri dile getirmitir. Erbakan daha da ileri giderek Trkiyenin hem Yahudilerle hem de Bat ile olan ilikilerini eletirmi ve slam lkeleri ile her alanda btnlemeyi savunmutur. Bu nedenle iktidara geldiinde zellikle srail tarafnda endie oluturan, slami arlkl RefahYol hkmeti, beklenenin aksine sraille normal ilikiler yrtm ve bu konuda var olan politikay deitirmedii gibi, bu dnemde srail'le ilikiler daha da ilerlemitir. ktidara geldikten ksa bir sre sonra RefahYol hkmeti daha nce grmeleri balayan, ancak kendi

123

The Turkish- sraeli Affair, The Economist, Vol.348, No.8086, September 1998, 55-56.

82

hkmetleri dneminde sonulanan 54 Fantom uann modernizasyonu anlamasn imzalamtr. Ayn ekilde grmelerine daha nce balanan Serbest Ticaret Anlamas bu hkmet srasnda Meclis'ten geirilmitir. Yine iki lke arasnda savunma alannda bilgi transferini ve teknisyen ve aratrmaclarn karlkl eitimini ngren Savunma Sanayi birlii Anlamas, 28 Austos 1996'da imzalanmtr. Belki dierleri kadar ilgi ekmeyen ancak ok daha nemli bir husus da Refah Parti'li baz milletvekillerinin eitli vesilelerle srail'i ziyaret etmeleri ve Ankara'da yaplan srail'in kuruluu kutlamalarna katlmalar olmutur.124 Dier yandan bu birliine zellikle Trk i dnyasnn baz

kesimlerinden de byk tepkiler gelmitir. Bu kesimin savunduu gre gre sraille gelien ilikiler Trkiyenin Arap dnyas ile ticaret ilikilerini olumsuz ynde etkilemektedir. Bu ilikiden rahatszlk duyan Arap lkeleri Trk mallarna kar tepki gstermektedir. Araplar sraille yakn ilikilerinden dolay Trkiyenin ticari mallarna rtl bir ambargo uygulamaktadr. zellikle gda rnleri ihracatnda da bu kesim tepkilerini zaman zaman dile getirmi ve zor durumda olduklarn beyan etmitir. Genel bir Trk Politikas perspektifinden konuyu incelediimizde, 1990l yllarda babakanlk yapan Mesut Ylmaz ve Tansu iller gibi liderler srail ile iyi ilikiler gelitirmek yolundaki isteklerini, kamuoyuna verdikleri demeleri ve gerek politikalar ile gstermilerdir. 1996 ylndan itibaren Blent Ecevit ve sraile kar souk tavr olan Alparslan Trkete artan ilikileri desteklemeye karar vermitir. Trkein bak asna gre, 1996 askeri antlamasyla Trkiye Ortadou blgesindeki en gl devleti yanna

Meliha ALTUNIIK : Trkiye- srail Frsatlar Snrllklar,Gr Dergisi(Tusiad) EkimKasm 1998, http://www.tusiad.org/yayin/gorus/37/html/sec9.html(Eriim Tarihi : 15.03.2006)

124

83

ekmekle birlikte Yunanistan ve Suriye ile olan anlamazlklarnda da byk bir g kazanmtr.125 Bugn Trkiye srail ilikilerinde en ok tepki eken olay Kuzey Irak ve Suriye konusunda iki lkenin kar birliinin snrl ve rtmyor olmasdr. Gerekten, Trkiye'nin aksine, srail'in Kuzey Irak'taki durumdan rahatsz deil hatta memnun olduu sylenebilir. srailin blgedeki Krt liderlerle birok temas olduu hatta blgede zengin Yahudi i adamlarnn toprak aldklarna dair ciddi duyumlar mevcuttur. Trkiye dier yandan srail ile Suriye arasnda tekrar balayacak bir bar srecinde daha nceki mzakerelerde olduu gibi Trkiye'nin karlarna aykr gelimeler olabileceinden korkmaktadr. Bu nedenle Trkiyede gerek basnda gerek politikaclar arasnda srailin son dnemlerdeki hareketlerinin kuku ile izlenmesi ve Trkiyenin sraille akan lke menfaatlerinde kendine has politikalar retmesi ve bamsz hareket etmesi konusunda ciddi gr ve ikazlar dile getirilmektedir. srail tarafnda ise Trkiyeyle olan ilikilere dikkat ekici boyutta hemen hemen hi muhalif hareket gzlenmemitir. sraillilerin ounun Trkiyenin stratejik neminin farknda olmamasna ramen, genel kamuoyunda Trkiye ile iyi ilikiler gelitirmenin gerekliliine ynelik hatr saylr bir gr hakimdir. Bu gne kadar srail, Trkiye ile her seviyede ilikilerini gelitirmek iin byk aba harcam, daha youn ekonomik ilikiler ve gelitirilmi kltrel balantlar konusunda aba harcamtr.126 Son yllarda srail basnndan baz yazarlar; Trkiye ile srail ittifaknn gnmzde eski parlakln yitirdiini, bu ilikinin Arap devletlerinin srail ile resmi bir ilikiye scak bakmayp, en ufak eilim dahi gstermedii dnemde bir anlam ifade ettiini, ancak Msr ve rdn, hatta Filistinli liderlerle yaplan
125 126

Efraim NBAR : a.g.e., 96. Efraim NBAR : a.g.e., 94.

84

bar anlamalarndan sonra bu ibirliinin neminin azaldna dair dncelerini dile getirmilerdir. Bu tepkilerin boyutu zellikle blc ba Abdullah calann yakalanmas ile daha da fazlalam hatta Jerusalem Postun Mart 1999 saysnda kan bir yazda Trk srail ilikisinin bir d politika hezimeti olarak gsterilecek kadar ileri gitmitir. kili ilikinin srailin Krtlerle iyi ilikilerinin gelitirilmesinde bir amaz oluturduu ve PKK liderinin yakalanmasndan sonra srailin tehlikeli bir srece girdiinin alt izilmitir.127 Ancak iten gelen bu tepkilere ramen iki lke ilikilerinde gnmze kadar anormal bir gerileme olmamtr. Bu nedenle, son dnemlerde srail basnndan gelen tepki bazndaki sz konusu sylemlerin, eski ivmesini kaybeden ikili ilikilerin tekrardan 90l yllardaki seyrine ulatrlmas amal ve son yllarda askeri ihalelerde srailli firmalarn devre d kalmasna bir tepki olarak bilinli bir ekilde dile getirildii deerlendirilmektedir.

2. STRATEJ K B RL N N BLGEYE ETK S

2.1. Trkiye srail Askeri birliine Kar Oluumlar

Trkiye srail Stratejik birliinin duyulmasndan itibaren byk tepki gsteren Arap devletleri, balangta bu tepkilerini daha ok Trkiyenin slam dnyasna kar ihanet ettii ve bir an nce bu ibirliinden vazgemesi
Blent ARAS : srail- ran-Trkiye lsnde Gelien likilere Alternatif Bir Bak, Avrasya Dosyas( srail zel), Cilt 5 Say 1 ( lkbahar 1999), 204.
127

85

gerektii,

tezi

zerinde

younlatrmlardr.

Ancak

gerek

slam

konferanslarnda gerek Arap lkelerinin st dzey yetkilileri tarafndan her frsatta dile getirilen ikili ittifaka kar sulayc ve tepki dolu aklamalara ramen Trkiyenin kararlln gren Arap lkeleri, bu ibirliine kar ittifak oluturma arayna girmilerdir. Dier yandan blgenin Mslman ve en byk aktrlerinden biri olan Trkiyenin souk sava yllarnn tam tersi bir politika ile Ortadou blgesine ynelmesi de etnik ve kltrel adan Trklerle tarihi balar olan Araplar zerinde psikolojik olarak bir rahatszlk ve bask oluturmutur. Trkiye srail ittifak, ilk olarak 1980lerin banda ortaya kan Tahran ve am stratejik ortakln glendirmitir. Bu tarihten itibaren Suriye ve ran blgesel politikalarn birlikte retmeye balamlardr. Trk srail yakn ilikilerine karlk olarak, Msr ran ilikilerinde de buzlar zlmeye balamtr. Gemite ran slam Cumhuriyeti, sraille yapt bar antlamasndan dolay Msr ile diplomatik ilikilerini keserken, Msr, slam ynetim tarafndan tahttan drlen aha snma hakk tanmtr. Mays 1997de, ran Dileri Bakan Velayetinin Kahireye tarihi ziyaretini yapmas ve Mbarekin o yl iinde Tahranda yaplacak slam Konferans rgt( K) zirvesine katlma niyetini aklamasyla ilikilerde soukluk sona ermitir128. Yine bu tarihten sonra iki lke arasnda, Msrn slam devriminden nce rana olan borcunun denmesi konusunda olumlu gelimeler olmutur. Trkiyenin Ortadou blgesinde etkinliinin artmas ile yine Suudi Arabistan ran yaknlamas sz konusu olmu ancak, zellikle Suudi Krallnn dini retisi Vehhabizm, ii ve Snni varln reddederek, Suudi siyasi gcn destekleyen bir ideoloji olduu iin ran bu ilikiye pek scak bakmamtr.
128

ran Irak savandan sonra blgede Arap devletlerinin

Efraim NBAR : a.g.e., 76.

86

karlarn tehdit eden Trk srail ittifakn dengelemek iin Arap ran ilikilerinin gelitirilmesi abalar da sylemde dile getirilmesine ramen uygulamada pek baarl olamamtr. Yine 90l yllarda blgede Irak Suriye rekabeti de Trkiye srail ittifakna kar blgesel bir ittifak kurulma abalarn engellemitir. Trk srail ortakl Suriyenin Ermenistan ve Yunanistan ile daha iyi ilikiler gelitirmesine ve onlarn ranla balant kurmalarna yol amtr. Ancak, 1990larn sonlarna gelindiinde, Ermenistan ve Yunanistan politikalarn deitirerek Trkiye ile daha iyi ilikiler araynda olmulardr.129 Dier yandan, bilinen ittifaklarn dnda blge lkelerine dardan baz lkelerin destei ile stratejik g kazandrma gayretleri gzlenmitir. Trkiye ve srailin hem stratejik anlamda hem de savunma sanayinde gelitirdikleri ortakln karsnda son yllarda Rusya, Kuzey Kore ve inin teknik yardmlar ile rana, Ortadou ve dnyada kayg ile izlenen fze retim yetenei kazandrmlardr. Bu yetenee yakn tarihlerde rann uranyum zenginletirme abalar da eklenince ister istemez blgede olarak deerlendirilmitir. Ortadou blgesinde zellikle 2. Krfez Savandan sonra, siyasi ve iktisadi faktrler blgede ister istemez deiime yol amtr. Son zamanlarda kresellemenin etkileri de blgede daha hzl ve derin deiimleri zorunlu klmaktadr. Bu deiimleri Ortadou lkelerinin hi birinin, tek bir milletten olumayan sbit ve kkl devlet olmamas, blgedeki bir ok liderin zamann doldurup politik sahneden ekilmesi, kalanlarnda ounun yal olmas ve dinamiklikten uzak hedefsiz bir politika izlemelerini de eklersek, gnmzde Trkiye srail Stratejik ittifaknn karsnda Araplar arasnda ciddi bir srail ve Trkiyeden sonra rann etkili bir aktr olarak ortaya kmaya balamas

129

Efraim NBAR : a.g.e., 78.

87

ittifakn

oluumu

beklemek

pek

mantkl

bir

dnce

olarak

gzkmemektedir.

2.2. Arap lkelerinin Silahlanma abalar

Ortadou, yksek askeri harcama ve yksek meblalarda silah almlar ile dikkati ekmektedir. zellikle ran Irak Sava ncesinde balayan ve gnmzde hat safhaya ulaan silahlanma sorunu blge halklar zerinde psikolojik etki yapmakta ve blgenin uluslararas kurulular tarafndan kontrol altnda tutulmas gerektii dncesine yol amaktadr. Bu durum blge lkeleri zerinde bir bask oluturmakta ve lkelerin kendi rejim ve siyasal yapsn korumak iin daha da silahlanmasna sebebiyet vermektedir. Blgede bir yanda gvenlik, dier yanda nfuz ve hkimiyet mcadelesi silahlanmann temelini oluturmaktadr. Blgede silahlanma, komu lkeler zerinde bir bask unsuru yaratrken, lke gelirlerinin byk ksmn eriterek lke ekonomisinin ve toplumsal ihtiyalarn gerektirdii yatrmlarn yaplmasn engelleyen bir unsur olarak dikkat ekmektedir. Ortadou askeri harcamalar bakmndan dnyann en youn askeriletirilmi blge olma zelliini halen korumaktadr. Souk sava ve Krfez savalar dnemlerinde, askeri harcamalarn, Ortadou lkelerinin milli gelirlerinin % 50sine yakn dzeyde gerekletii gzlemlenmitir.130 Blgede atmalarn veya gerginlik ortamnn canl ve taze tutulmas dnyadaki silah satan lkelerin ncelikli hedefi olmutur. zellikle blgedeki petrol reten lkelerin petrol satndan salad gelirleri tekrardan dnya piyasasna ekmek iin ABD ve Bat lkeleri blgede silahlanmay tevik
130

A.mer PEHL VANOLU : Ortadou ve Trkiye ( stanbul, 2004), 402.

88

etmitir. Bu durum blge istikrarnda uzun sreli kesintilere sebebiyet vermitir. Trkiye ve srailin 1996 ylnda balatt Stratejik birlii blge lkeleri zerinde adeta bir bomba etkisi yaratmtr. Kurulduu tarihten itibaren sraili blgede bir ban ba olarak gren Arap lkeleri, ncelikle Mslman bir lkenin sraille ibirliine girmi olmasn kesinlikle kabul edilebilir bir davran olarak grmemilerdir. birliine giren iki lkenin blgenin en kuvvetli askeri gcne sahip olmas da Araplarn evrelenmi hissi yaamalarna sebep olmutur. Dier yandan blgenin demokratik ve laik iki lkesinin bu tarz bir stratejik ibirliine girmesi blgede hemen hemen tamamna yakn otokratik ve dini ynetim tarz ile ynetilen Ortadou lkeleri zerinde kendi rejimlerini koruma igds oluturmutur. Dahas Arap lkeleri Trkiye ve srail birlikteliini, ABD ve Bat lkelerinin emperyalizme dayal fikirlerini zorla kendilerine empoze edecek ve dalmalarna sebep olacak bir tehdit olarak alglamlardr. Bu nedenle Ortadou lkeleri bu ibirlii karsnda sratle silahlanmaya balamlardr. zellikle 2003 ylnda ABDnin Irak igali sonucu mevcut Saddam ynetiminin devrilerek yeni bir ynetimin kurulmas, Arap lkeleri zerinde byk bir endieye sebep olmu ve srann kendilerine gelebilecei tezinden hareketle var gleri ile rejimlerini koruma ve silahlanmaya koyulmulardr. Bu lkelerden Suudi Arabistann 2004 yl itibar ile 15 yldr sadece ngiltereden ald uak fze ve sava gemilerinin tutar 50 milyar sterlin civarndadr131. rann nkleer bomba elde etme almalar tm dnyay karsna alma pahasna tm hzyla devam etmektedir. Suriyenin zellikle souk sava yllarnda edindii Kitlesel mha Silahlar(KIS) konusunda son zamanlarda basnda birok haber yer almaktadr. Birleik Arap Emirlikleri de

131

A.mer PEHL VANOLU : a.g.e., 404.

89

dnyada son yllarda en byk silah alan lkeler arasna katlmtr132. Keza yakn komumuz Yunanistan ve blgeye uzak olsa da baz kaynaklarda Ortadou lkesi olarak gsterilen Pakistan da son dnemde ciddi anlamda silah alan lkeler arasndadr. Burada dikkat edilmesi gereken en nemli husus; ABDnin, 30 35 yllk politikas incelendiinde, yle bir tablo ortaya kmaktadr. ABD blgede bir sklet merkezi alp bir devleti ncelikle desteklemekte ve silahlandrmakta, bu devlet ABDnin blgesel karlarna engel olabilecek bir duruma gelince de ABD bu devletin karsna geip, baka bir devlete ayn destei vermektedir. 1979 ncesinde Msra kar ABD, srail ve ran birliktelii; 1979dan sonra rana kar ABD, srail ve Irak birliktelii;1990dan sonra da Iraka kar ABD, srail ve Trkiye birliktelii133 Dolays ile Ortadou lkelerinin silahlanma srecinde bu konuda gz ard edilmemelidir. u aamada karsna geilecek ilk g aktrn Trkiye olduu kuvvetli bir ihtimaldir. Dier yandan, bu silahlanma yar birok Ortadou lkesinde ekonomik ykma sebep olmutur. Bir ksm lkelerde balatlan ekonomik yatrmlar baarsz olmutur. Cezayirde i sava, Libyada kt ynetim ve BM ambargosu, Suudi Arabistanda son on yldaki bte a, bu lkeler iin tehlike oluturmaktadr. Bu nedenlerden dolay mesela Suudi Arabistanda fert bana den milli gelir 1973 ylnda petrol fiyatlarnn artt dneme nazaran %60 orannda azalmtr134. Silahlanma blgede iki amaca hizmet ran gibi gzkmekle birlikte ABDye blgesel prestij kazandracak dier blgesel

Selahattin E.AKIRG L : a.g.m (Eriim Tarihi : 25.01.2006) O.Metin ZTRK : Ortadou Nereye gidiyor? Deiimin aretleri ve Trkiye, Son Hadiselerin Inda Ortadou ve Filistin (Ankara: Trk Ocaklar Ankara ubesi Yaynlar, Temmuz 2004), 40. 134 Cordesman Antony H. : The Trans Atlantic Aliance : is 2004 the Year of the greater Middle East?,Center for Strategic and nternational Studies, Washington, January 2004
133

132

90

etmektedir. Birincisi silah retici lkelere milyarlarca dolar transfer edilmekte, ikinci olarak meydana gelen kaos ortamndan dolay, blgedeki petrol ABDnin kontrol ve gzetiminde tm dnyaya makul fiyattan pazarlanmaktadr. Grld gibi Ortadouda son srat bir silahlanma yar devam etmektedir. Birok lke bu yarta varn younu silahlanmaya aktmaktadr. Akas ABD ve Bat silah reticileri de bu durumdan hi rahatsz deil bilakis ok memnun gzkmektedirler. Blgede ise 450 milyon civarnda bir toplum, devletlerinin ekonomik glerini yanl kullanmas nedeni ile endie, kaos, sava, hastalk, alk ve en nemlisi yarnndan umutsuz yaamaya mahkum edilmektedir.

2.3. Blgesel G Olma Yolunda Mcadele

Ortadou, her devirde g mcadelelerine sahne olduu gibi, ayn zamanda kltrlerin ve dinlerin de kesime noktasnda bulunmaktadr. Blge bu zelliinin dnda birok inan guruplar ve milletlerden olumutur. Bu milletlerden birou ayn dili ve dini paylamasna ramen hemen hepsinin farkl kar alanlar ve politikalar mevcuttur. Bugn itibar ile blgenin stratejik konumu, Souk Sava dnemine gre olduka farkllam durumda olup blgede devletler; radikal, geleneksel, otokratik, demokratik, ABD yanls veya kart zelliklerle tanmlanmaktadr. Blge corafyas incelendiinde ounluun Arap nfusundan

olmasna ramen etkili blge aktr olma potansiyeli olan lke dikkat ekmektedir. Bu lkeler, Trkiye, ran ve srail olup hibiri Arap kkenli

91

deildir. Bu lke de askeri g ve savunma sanayi asndan etkili konumdadrlar.135 2. Krfez Sava ncesi bu listeye Irak ve Suriyeyi de eklemek mmkn olabilirdi ancak, ABD mdahalesi sonras Irakn bugnk durumu malumdur. Suriye ise Souk Sava yllarndaki SSCB destekli gcn kaybetmi, ekonomik ve askeri ynden zayflamtr. Ortadou corafyasnda gemite sz sahibi bu iki lke bugn iin blgesel liderlik mcadelesinin ok uzanda kalmlardr. Blgenin dier lkelerinden Suudi Arabistan, son yllarda byk lde silahlanmasna ramen Vehhabilii yayma faaliyetleri ve kurulduundan beri blgede etkili bir devlet vasfndan uzak hareket etmesi nedeniyle Araplara liderlik edecek bir konumda deildir. Msr ise bugn itibar ile blgede srailden sonra en ok Amerikan yardm alan lke konumundadr. Ekonomisini ayakta tutmasnda en byk destek ABD yardmlardr. Dier yandan sraille yapm olduu bar sebebi ile Arap dnyasnda eski saygnl ve poplerlii kalmamtr. srail, kurulduu tarihten itibaren blge corafyasna zorla monte edilmesi nedeniyle Araplar tarafndan dlanmtr. Bu gn iin ABD desteini arkasna alarak gerek teknoloji, gerekse ekonomik adan byk atlm kaydetmitir. Ancak blgede stratejik derinlie sahip deildir. Bu nedenden dolay Trkiye ile askeri ibirliine girerek bir anlamda stratejik derinliini arttrma yoluna gitmitir. Gcn, daha ok elinde bulundurduu nkleer g ve ABDdeki Yahudi lobisinin Amerikan d politikasna olan etkisinden almaktadr. srail blgede ciddi anlamda yaylma ve genileme politikas olan bir devlet olup, bu politikalar kendilerine kutsal kitaplar Tevratta bahsedilen Vaat edilmi topraklar a sahip olma emri ile de desteklenmektedir. Blge
Armaan KULOLU(E.Tmg) : Krfez Savandan 10 Yl Sonra Ortadoudaki Askeri Durum, ukurova niversitesi Stratejik Aratrmalar Merkezi, http://strateji.cu.edu.tr/ORTA_DOU/05.php (Eriim Tarihi 21.03.2006)
135

92

lkeleri ile hibir ekilde kltrel ve siyasi balar mevcut olmayp tamamen dman bir corafya ile evrilidirler. Blgesel liderlik konusunda hibir Ortadou lkesi tarafndan kabul grmemekle birlikte, lke politikalarn genellikle ABD yaptrml olarak uygulamaya geirmektedirler. Dolays ile dnyada u andaki tek sper gcn destei ile blgedeki kalclklarn pekitirmeye, bu sayede blgede isteklerini ABD destei ile gerekirse zorla gerekletirmeye alan bir lke konumundadr. Ancak, gc ABD destei ile snrl olup bu destein kesilmesi durumunda blgede hibir siyasi etkinliinin kalmayaca deerlendirilmektedir. ran, blgede ok uzun zamandr kkl devlet geleneine sahip, dnyann drdnc petrol reticisi olan, dzenli petrol pompalayarak kazanlarn arttran ve ii mezhebinin merkezi konumuyla Arap dnyasnda etkili bir konuma sahiptir. stelik bu gcn son yllarda Nkleer gce sahip olma yolunda da etkili admlar atarak daha da arttrmtr. Nkleer bomba atma yeteneine sahip olacak bir rann blgede bu yetenee sahip olmayan devletlere gre stratejik stnlk salayaca ve gler dengesinde blgenin lideri haline gelecei tartlmaz bir gerektir.136 sraille drt kez sava yapp istediklerini elde edemeyen Araplar, u an gemite Msrn etrafnda toplandklar gibi Arap olmamasna ramen ran destekler konumdadrlar. Ancak rann rejim ihra etme tehdidi ve iilik propagandas nedeniyle birok Arap lkesi ranla ilikilerini imdilik belirli bir mesafede tutmay tercih etmektedir. zellikle Suudi Arabistandaki iilerin bu lkenin petrol blgelerinde younlam olduu dikkate alnrsa, bu tehdidin boyutlar daha iyi ortaya kmaktadr. rann blgesel liderlie ulamas, ancak nkleer silah retebilme ve bu nkleer silahlar fzelerle hedeflerine ulatrma kabiliyetine sahip olmas durumunda gerekleecek bir ihtimal olarak deerlendirilmelidir.

136

zdem SANBERK : Asimetrik Komuluk Riski, Radikal (1 ubat 2006)

93

Ancak burada en nemli husus rann nkleer silaha sahip olmas durumunda, Trkiyenin Ortadou, Kafkasya ve Trki Cumhuriyetlerinde blgesel g olma veya sz sahibi olma iddias, kendisi de nkleer teknolojiye sahip olmad takdirde, hele Avrupa Birliinin de dnda kalmas halinde, inandrc olmaktan ok uzak kalacaktr. 137 Trkiye ise Ortadou corafyasnda, Bat ile tam entegrasyonu hedeflemesinin yannda Mslman kimlii nedeniyle ayn zamanda slam medeniyetine de ok yakn konumdadr. Dolays ile Trkiye yeni yzyln ilk eyreinde Avrupa Birlii emsiyesi altnda elde edecei etkin konumunun yannda, bin yldr iinde yer ald durumundadr.138 Trkiye ayn zamanda blgesinde gvenlik ve strateji reten bir lke konumundadr. Ortadou lkelerinin ounda gvensizlik ve kargaa ortam hakimdir. nk bu lkelerde dzenli bir istikrar sz konusu deildir. Blge lkelerinde demokrasi mevcut olmayp ayrca terr hareketlerini de desteklemektedirler. Buna karlk Trkiye, gl silahl kuvvetleriyle, demokratik bir lke oluuyla, ekonomik gcyle, terre ve uyuturucu kaaklna kar ak tavryla blge lkeleri arasnda bir gven abidesi konumundadr. Blgede ileriye dnk planlanacak btn politikalarda Trkiyenin gz ard edilmesi neredeyse imknsz bir durumdur. En son olarak Irakn ABD tarafndan igalinde grld gibi, blgede Trkiyeden yoksun bir hareketin bedelleri ok ar olmakta hatta geri tepmektedir. Elbette Trkiyenin de kendine has birok problemi mevcuttur. Ancak bu problemlerin hi biri Trkiyenin blgesel konumunu zedeleyecek byklkte ve stesinden gelinemeyecek apta deildir. slam emsiyesi altndaki nc konumuyla ift tarafl olarak bir lider lke olma potansiyeline sahip tek lke

137 138

zdem SANBERK : a.g.m. Faruk MERCAN : Nerdeyiz Nereye Gidiyoruz? Kresel Bir Aktrn Gc, Zaman Gazetesi (15 Aralk 1999)

94

Dier yandan Trkiye, son zamanlarda blgesindeki bu konumunun farknda olduunu gsteren admlar atmaya balamtr. Mesela 16 ubat 2006 gn Hamasn srgndeki lideri Halid el Meal Ankaraya davet edilmitir. Bu davet Trkiyede ve dnyada ok tartlm, hatta srail, Hamas liderini, blc rgt lideri Abdullah calanla kyaslayp benzer durumda Trkiyenin tepkisinin ne olacan sormutur. Fakat bu hadisenin grnen tarafndan ziyade esas zerinde durulmas gereken nemli dier ynnn incelenmesinin daha uygun olacan deerlendiriyorum. Trkiye, cumhuriyet tarihinde ilk defa kendisini direkt olarak ilgilendirmeyen bir olaya mdahale etmitir. Bu durum, imdiye dek srdrlen pasif, statkocu, silik bir d politikadan vazgeildiine ilikin bir sinyaldir. ayet bu byle devam ederse ki etmelidir, Trkiye blge ve dnya meselelerinde rol oynayan etkili bir devlet haline gelip medeniyetler atmasnn srd gnmz ve gelecek tarihlerde kendinden sz ettirecek ve mutlaka dikkate alnmas gereken nemli bir aktr olacaktr139. Bu nedenle Trkiye, Ortadou blgesinde lider lke potansiyeli olan ok az sayda lkeden biri hatta deyim yerindeyse en gls olduunun idraki ve bilincinde olmaldr.

2.4.

Stratejik

birlii

Balamnda

Trkiyenin

Ortadou

Blgesindeki stikrar Oluumuna Katks Ne Olabilir?

Kendisini sadece askeri gvenlie endekslemeyen, aksine d politika vizyonunu belirlemede demokratiklemeye ve ekonomik kalknmaya ynelen Trkiye, Ortadou, Balkanlar ve Kafkasya geninde kilit bir devlet, blgesel g olma kimliiyle Ortadou blgesinde bar ve istikrarn salanmasnda yapc, aktif bir rol oynama kapasitesine sahiptir. Trkiyenin
139

Yusuf GED KL : Medeniyetler atmas, karikatr krizi, Ufuk tesi Dergisi, Mart 2006, http://www.ufukotesi.com/yazigoster.asp?yazi_no=20060323 (Eriim Tarihi : 24.03.2006)

95

bu rol oynamas bugn iin hem gereklidir hem de kendisinden talep edilecektir. nk Trkiyenin Irak ve Ortadouda bar ve istikrarn salanmasnda rol oynayacak ve bu sreci etkileme gc ve yetisi olan siyasi aktrlerle temas ve grme iinde olmas ve bu blgede siyasi eilimi istikrara doru dntrme giriimlerini ok tarafl aktif ve yapc d politika anlayyla srdrmesi ok nemlidir.140 Bugn Ortadouda mevcut bar senaryolar iinde srail Babakan Ariel aronun beyin kanamas geirerek komaya girmesi ve mteakiben aktif politikann dna kmas, Hizbullahn Lbnan, Hamasn Filistinde kazand seim baarlar, Ortadoudaki dengelere ve istikrar oluumuna yn verecek byk gelimelerdir. Hamas ve Hizbullahn seim zaferlerinin Ortadounun dier lkelerine sramas, ABDnin Irak igali balamnda Ortadouda balayan ABD kartl ortamnda ran ve Suriye ilikilerinin giderek canlanmas da ster istemez Trkiyenin blgede sz sahibi olmas iin gelimelere mdahil olmasn gerektirmektedir. Trkiye de bu bilinle hareket ederek son zamanlarda aktif d politika retmeye balamtr. Bu politikann balang noktas olarak Trkiye, srail ve ABDnin bask ve antajlarna ramen, blgesel nem ve prestijine uygun olarak davranp, Hamas lideri Meali ubat 2006da misafir etmi ve herkese gereken mesaj vermitir. Batnn Mealin Ankara Ziyareti nemli bir srecin ilk admn oluturmutur. Ortadouda bar, istikrar ve demokrasi istediini syleyen ideal rnek dedii Trkiyenin Ortadouda bar ve istikrar konusunda zerine deni yapmaya baladnn ilk iaretleri bu ekilde gzlemlenmeye balamtr141. Hamas Liderinin Trkiyeyi ziyareti, Trkiyeyi Ortadouya model olarak gsteren ABD ve Batnn sylemlerinde ne kadar samimi olduunu da test edecek bir giriimdir aslnda. rnek veya Lider lke demek evresindeki gelimelerin her admn yakndan takip edip, gereken
140 141

E.Fuat KEYMAN : Trkiyenin Irak Politikas", Radikal Gazetesi (12 Mart 2006) Mmtazer TRKONE : Hamas ve Ahmet Davutolu, Zaman Gazetesi (23 ubat 2006)

96

zamanlarda arl ve politikalar ile blgesel gelimelere yn veren lke demektir. Bunun dnda bir hareket, blgesel liderlik ya da liderlik anlayyla badamamaktadr. Dier yandan, sraille samimi ilikileri olan Trkiye, Filistin

meselesinde srail tarafndan her sz, her duruu Terr olarak ilan edilen Hamasn liderini davet ederek, beklenmedik bir vurula bir dizi gelimeyi balatmtr. Trkiyenin hamlesi gerekten terr dndaki seeneklerin zellikle demokratik zmlerin nn amtr. Trkiyenin hamlesi elbette sorunu tek bana zmede yeterli deildir ancak sorun iin ok deerli bir destein, yani demokrasinin Filistinliler iin bir are olarak muhafaza edilmesine ok kritik bir katkda bulunmutur.142 Trkiye, eer, Ortadouda aktif ve stikrar ve gvenlik iin yapc bir rol oynayacak ve Ortadouda etkili bir siyasi aktr olacaksa, Filistindeki ve yakn evresinde meydana gelen gelimelere birinci derecede mdahil olmak durumundadr. nk Trkiye, srail ile de ilikileri bulunan, laik ve ayn zamanda ABnin katlmc lkesi ve ayrca NATO yesi olarak Bat sisteminin bir parasdr. Bu kozlar, Trkiyenin Ortadou diplomasisinde ve Bat sistemi ile ilikilerinde de uygun ve doru yntemlerle kullanld takdirde nemli imknlar sunmaktadr.143 Trkiyenin sraille gelitirdii Stratejik birlii, Mslman lke olarak Ortadou lkeleri ile tarihi balar ve bu blgeyi Avrupaya balayan nemli corafi ve siyasi konumu, Orta Asya ile etnik ve kltrel balar, kendisinin blgesindeki her trl gelimenin dnda kalmasnn imknszlnn da en ak gstergesidir aslnda. Tarih, Corafya uluslararas ilikiler teorilerinin dnda olan birine dahi Ortadou, Asya ve Avrupa haritasn gsterseniz Trkiyenin sadece haritadaki konumuna bakarak yukarda saydmz
142

Cengiz ANDAR :Hamasn Geleceini nceden Biliyordum; Byle Deil, Bugn Gazetesi (17 ubat 2006) 143 Cengiz ANDAR : a.g.m.

97

zelliklerinden farkl eyler dile getirmeyecektir. Trkiyenin bu zelliini, I. Dnya Savandan beri ok iyi ett edip her frsatta zayflatmak, yok etmek bu da mmkn olmuyorsa kabuuna ekilmi bir lke olara tarih sahnesindeki konumunu pasif bir lke olarak devam ettirmek iin, gnmze kadar binlerce senaryo ve entrika retilmitir. Bu politikalar Trkiye kart lkeler tarafndan nispeten baarl olsa da, Trkiyenin dinamizmini, gcn ve blgesel arln engelleyememitir. nk kkleri binlerle ifade edilen bir tarih ve kltrel balara sahip medeniyeti yok etmek o kadar kolay gzkmemektedir. Ortadou, dnyann sayl istikrarsz blgelerinden biridir. Osmanlnn bu blgeden ekilmesinden sonra cetvelle izilmi suni haritalar, dinler ve mezhepler asndan zengin bir blge, milletleme srecini tamamlamam uluslar, zengin petrol yataklarnn blgede bulunmas, su ktl ve suyun paylam problemleri, demokratik rejimlerin mevcut olmay, blgede istikrarszl hazrlayan ve devam etmesine elverili ortam oluturan nemli faktrlerdir. 500 yl akn Ortadouyu yneten Trkiyenin bu blgedeki rol ne olmaldr, ya da bu roln tam olarak kullanabiliyor mu? Trkiyenin blgedeki pozisyonu nemlidir ve blgedeki istikrar ve kalc bar ortam iin gemite olduu gibi bugn de bir mittir. Trkiyenin slam dnyasndaki yeri nemlidir ancak ayn zamanda Batya yaknl savunmakta olup blgede ahsna mnhasr bir yeri vardr.144 Bu nedenle blgesel politikalar olutururken her trl ihtimal ok iyi ett edilmelidir. Ortadouda etkili bir lke olmak iin Trkiyenin potansiyeli vardr ama nemli olan bu potansiyelin nasl ve ne ekilde kullanlacadr. Gemite atalarmzn at koturduu topraklarda bar ve huzur ortamnn

Tark TAVADOLU : Kan Kokan Topraklar, Ortadou Gazetesi, http://www.ortadougazetesi.net/haber_dv.asp?haber=16708 (Eriim Tarihi 22 ubat 2006)

144

98

yeniden tesis edilmesi iin Trkiyesiz bir zmn hayata geirilmesi imknsz gzkmektedir. Gelecekte Trkiyeye bu konuda ok i decei muhakkaktr. Trkiyenin Ortadoudaki istikrarn zmnde bizzat yer almas iin ABD tarafndan son zamanlardaki srarl talepler, blgede Trkiyenin model lke olarak gsterilmesi ve son olarak Hamas liderinin Trkiye ziyareti bu srecin baladnn birer iareti olarak alglanmaldr.

3. BYK ORTADOU PROJES NDE TRK YE VE VER LEN ROLLER

SRA LE

3.1. Byk Ortadou Projesi ve Trkiye

Byk Ortadou Projesi(BOP), tanm tam olarak yaplamasa da, son zamanlarda en gzde kavramlardan biri olmutur. ABD ad bir hayli gsterili ve arpc olan BOP ile demokratik olmayan sistemlerle ynetilen Ortadou lkelerinde demokratik reformlarn desteklenerek blgeye bar ve huzur getirilmesinin amalandn beyan etmitir. Bu projenin Souk Savan sona ermesinden sonra ABD tarafndan hayata geirilmeye balandnn emareleri yava yava ortaya kmaya balamtr. 11 Eyll olaylarn bahane eden ABD, ilk olarak Afganistan igali neticesi Orta Asya blgesindeki kontrol ele geirmi, Kafkaslar ve Azarbeycanda kendisine problem tekil etmeyeceini deerlendirdii mevcut statkoyu devam ettirmi, gerektiinde Grcistandaki turuncu devrim benzeri mdahalelerle kendine yakn ynetimlerin ibana gemesini salamtr. Daha sonra Irakn igali neticesi sadece Irak deil mevcut corafyada Irakn yakn komular ran, Suriye hatta Suudi Arabistan bile bask altna almaya balamtr.

99

Uzun yllar boyunca dnyann gndeminde petrol ve srail ile kalan Ortadou, ABDnin blgeye mdahaleleri sonucu dnya gndemini oluturmaya balam ve son olarak ABDnin Irak igal etmesi ile btn gzler bu blgeye evrilmitir. Bu durum ABDnin, hegemon konumunu srdrebilmek iin Ortadouda kkten bir deiime ihtiya duymas olarak deerlendirilmitir. Bunun nedeni de, ABDnin son yirmi yldr hatta daha da fazla uygulad blge politikalarnn kendisi iin srekli olarak bekledii sonular retmemesi olarak gsterilmitir.145 ABD kaynaklarnda yaynlanan muhtelif inceleme
146

ve

deerlendirmelerde BOPun hedefleri aadaki gibi tanmlanmaktadr. - Enerji kaynaklarna sahip blgelerin kontrol, - Enerji ulam yollarnn kontrol ve denetimi, - Asimetrik tehdidi oluturan terrist eylemlerin nlenmesi, - Kkten dinci slam zeminine lml slamn oturtulmas, - ABD ulusal karlarnn Ortadouda korunmas,

- Blgede blgesel g konumuna erimi devletlerin bu etkinliinin azaltlmas, - Askeri glerin kltlmesi ve bu glerden ABD karlarna uygun ekilde istifade edilmesi,

Serhat ERKMEN:, ABD, Byk Orta Dou ve Trkiye, ASAM Stratejik Analiz Dergisi, Cilt 5, Say 52 (Austos 2004) 146 A.mer PEHL VANOLU : a.g.e, 408

145

100

- Terrist eylemlerde uygulanabilecek olan kitle imha silahlarnn yok edilmesi, mali ve ekonomik yardm suretiyle blgede ABD nfusunun yaygnlatrlmas, - Bat kartlna yol aan ynetimlerin nlenmesidir. Gelimi ekonomisi, yetimi insan gc, gen ve dinamik nfus yaps, laik, demokratik ve gl devlet yaps ile bulunduu corafyada ne km bir lke olan Trkiye, ABD tarafndan, Ilml slam modeli ile lanse edilerek balangta BOP, daha sonra Geniletilmi Byk Ortadou Projesi (GOP) olarak adlandrlan oluumda rnek lke olarak n plana karlmtr. ABD tarafndan zellikle 2000li yllarda aktif olarak Uluslararas ilikiler literatrne sokulan bu terimin, dnce aamasndaki oluumu ok daha eski tarihlere dayanmaktadr. Son yllarda ABDnin ortaya att BOP, daha II. Dnya Sava srasnda ngilizler tarafndan dnlmtr. Churchill, 30 Ocak 1 ubat 1943teki Adana Mlakatnda nnyle grt gnlerde, Yenice istasyonunda sekreterine zetle unlar yazdrmtr;147 Osmanl mparatorluunu paralamakla hata ettik. Ortadouda

kuvvetli bir Trkiye lazmdr. Acaba imdi gene ve Trkiyenin kuvvetli bir ekirdek tekil edecei bir birlii, bu topraklarda kuramaz myz ? BOP, ngiltere tarafndan savatan sonra gerekletirilmek istenmitir. ngilterenin buna verdii isim Ortadou Pakt olmutur. BOPun mimarlarna gre Trkiyeyi ve blgedeki slam lkelerini lml bir slami rejimle ynetmek en doru hareket tarzdr deerlendirilmesi
147

evket Sreyya AYDEM R : kinci Adam, Cilt II ( stanbul 1967), 163.

101

yaplmaktadr. BOPun iinde rnek lke olarak yer alacak bir Trkiyenin kar karya kalaca en byk tehlike, laik demokratik yapsnn, ulusal birliinin ve lke btnlnn korunamamasdr. Projenin znde var olan bu tehlike, Trkiye Cumhuriyetinin bekasn ve laik, demokratik yapsn tehdit etmektedir.148 Genelkurmay Bakan Orgeneral Hilmi zkkn 20 Nisan 2005te Harp Akademilerinde yapt konumada, benzer konulara eilerek BOP hakknda yle demitir: 149 Blge lkelerinin demokratiklemedeki yardm ve baarsnn, mmkn dardan olaca

yaplacak dayatmalardan ziyade, lkelerin bunu kendiliklerinden yapmalarna verilecek teviklerle deerlendirilmektedir. Trkiyeyi model olarak gstererek; nfusun byk bir blm Mslman olan lkelerin kolaylkla demokratik bir yapya dnebilecei sonucunu karmak yanltc olabilir. Genelkurmay Bakannn yapm olduu konumada, Ortadou blgesinde Trkiyenin model lke olarak gsterilerek benzer lkeler yaratmak ideolojisinin yanll vurgulanmaktadr. nk Trkiyenin mevcut resmi ideolojisinde ve siyasetinde slam din olarak mevcut olmayp devlet laiktir. stelik Trkiye siyasetinde, slam kltr olarak da yoktur ve esas problem buradadr.150 Gerekten, ABD ynetimi Trkiyeyi yakndan ilgilendiren ve

Ortadouda model bir lke olarak Trkiyeyi gsterdii bu projeye start verirken blge lkelerinin byk ounluu bu plana tepki gstermitir. Msr, ran ve Suudi Arabistan ynetimi bamszlklarnn tehlikeye girdiini

148 149

A.mer PEHL VANOLU : a.g.e, 417. Yusuf GED KL : Genelkurmay Bakan Orgeneral Hilmi ZKKn Konumas, http://www.ufukotesi.com/yazigoster.asp?yazi_no=20050523 (Eriim Tarihi : 01.04.2006) 150 Yusuf GED KL : a.g.m.(22.03.2006)

102

belirterek kar kmlardr. nk proje ile ulus devlet anlay yklmak istenmektedir. Proje kapsamnda 22 lke olup bu lkelerden 220 eyalet oluturulmaya edilmektedir.
151

allmakta

ve

bu

da

ABD

tarafndan

alenen

ilan

Blge lkelerinin hakl olarak tepkisini eken bu projenin hayata geirilmesi durumunda Trkiyenin yakn evresinde birok lkede etnik, mezhepsel ve ynetim olarak byk deiimlerin meydana gelmesi kanlmazdr. nk bu deiimlerin neticesi, Ortadouda yeni blnmeler corafya asndan baktmz zaman blgede yeni sorunlarn ortaya kmasn tetikleyecek bir unsur olacaktr. Trkiyenin yakn corafyasnda meydan gelecek bu kriz alanlar Trkiyenin hem d politika asndan, hem etnik, toplumsal ve siyasal istikrar asndan byk sorunlarla kar karya kalmasna neden olacaktr. Byk Ortadou teriminin kapsad geni alana Akdenizin gvenlii de dhil edilmelidir. Bat Avrupa ve ABD deiik alardan Trkiyeyi Avrupa ktas dndaki alanlarda grmek istemektedirler. Eski Sovyetler Birliinden tehdit alglamayan Avrupa, Dou Akdenizden gelecek olan siyasal slamn terrnden korktuu iin yaratt tehdide bir denge aramaktadr.152 Bu gelimeleri ok iyi ett eden Trkiye, son dnemlerde kendisine uzun dnemde sorun tekil edecek problemleri zellikle AB ile scak ilikiler gelitirerek bertaraf etme yoluna gitmitir. Avrupa birlii lkeleri, zellikle enerji havzalarnn kontrol ve planlanmasnda oluum dnda kalmlardr. Bu nedenle; birlik iindeki lkelerden zellikle Fransa ve Almanyann ban ektii AB lkeleri kendi blge politikalarn olutururken, Trkiyeye nemli derecede ihtiya duymaya balamlardr. Balangta Trkiyeye kar kat

nal MET N:, Byk Orta Dou Projesi, http://www.ufukotesi.com/yazigoster.asp?yazi_no=20041174(Eriim Tarihi : 26.03.2006) 152 .Hasan KN :Akdenizin Gvenlii ve Trkiye, ASAM Jeo ekonomi Dergisi,Cilt I, Say 2, Yaz/Sonbahar 1999, 60.

151

103

bir tutum taknarak birlik dnda kalmas iin hibir yumuama gstermeyen ABnin birden bire ark ederek Trkiyenin ABne alnmas iin seferber olmasnn ardndaki en nemli etkenin bu dnce olduunu deerlendiriyorum. BOPta, Trkiyenin uygulayaca en nemli hal tarz, AB ile yakn ilikilerini koruyarak, Amerika ve sraille de blge politikalarnn oluumunda lke menfaatleri iin gerekli durumlarda paralel hareket etmesidir. Ancak lke menfaatleri ve Trkiyenin bamsz yapsna kar bir oluum sz konusu olduunda, arln ortaya koyma cesaretini de gstermelidir. Trkiye Cumhuriyeti, BOP ya da GOP corafyasnda bin yldan fazla hakimiyeti olan siyasi iradenin, zellikle Osmanl dneminde baaryla uygulanan Osmanl Bar ve ahenkli bir medeniyetin varisi olan bir devlettir. Eer bu blgede gerekten bar, huzur ve demokrasi isteniyorsa, Trkiye bu srecin dnda kalamaz ve BOPun Trkiyenin katks olmadan uygulanabilmesi de mmkn deildir. nk, BOPun, sraile destek

olabilme, blgenin enerji kaynaklarna kolayca eriebilme, ve ABDnin emperyal emellerine hizmet gibi perde arkasndaki emellerini gz ard etmemek artyla; demokrasi, huzur ve bar konusundaki hedeflerine ulaabilmesi iin blgenin merkez lkesi konumundaki Trkiyenin Projeye aktif itirakinden baka bir hal tarz gzkmemektedir.153 Bu gn Afganistann igali ile balayp Irakn igali ile devam eden srete, zellikle ABD iin iler hite yolunda gidiyor gibi gzkmemektedir. Bu nedenle; son zamanlarda Amerikan st dzey yneticileri Trkiye ile deyim yerindeyse mekik diplomasisi oluturmaya balam durumdadr. yle veya byle ABD Trkiyenin bu oluumda desteine muhta durumdadr. Mslman bir corafyada yanna Mslman bir lkeyi almadan kendi bana politikalar retmenin neredeyse imknsz olduu tm akl ile Irakta
153

kendini

gstermitir.

Trkiye

Ortadoudaki

gelimelerin

tm

Hasan Celal GZEL : BOPa Doru Bakabilmek, Radikal Gazetesi (14 Mart 2006)

104

aamasnda sz sahibi olup pozitif kazanmlar elde etmek istiyorsa mutlaka aktif bir d politika yrtmek durumundadr. Bu sebepten dolay, Trkiye blge ile ilgili politikalarn olutururken, yakn corafyasnda meydana gelen bu gelimelerden taraf olsa da olmasa mutlaka etkilenecei gereini gz ard etmemelidir. Dier yandan, bir yeniden yaplandrma giriimi olarak sunulan ve Trkiye asndan ciddi sorunlar douracak bir dizi hedefe sahip olan BOPnin hayata geirilebilirlii, Amerikan ynetiminin genileyen Ortadounun sorunlar ile gerekten yzleebilmesi cesareti belirleyecektir. Bata Filistin sorunu olmak zere, ok sayda ciddi problem, bizzat uluslar aras sistemin rettii yapsal sorunlar olup, Trkiyenin bu projede AB perspektifini kaybetmeden, dinamik role sahip olmas, hem bu blge, hem de Trkiye iin anlaml sonular dourmas asndan faydal olarak deerlendirilmektedir. 154

3.2. Trkiye Projesine Etkileri

srail Stratejik

birliinin Byk Ortadou

Trkiye ve srail arasnda 1996 ylnda imzalanan Askeri birlii Antlamas ile kuvvetlenen iki lke ilikilerinin -zaman zaman inili kl seyir izlese de- gnmze kadar ulamasndaki en nemli etkeni, iki lkenin de ilikiye gereken nemi vermesidir. ki lke arasndaki ibirliinin ortaya kmas ile tm Arap lkelerinin tepkilerini eken bu stratejik ortaklk, blgede sraille ilikiye giren ilk Mslman lkenin Trkiye olmas asndan anlamldr. O tarihe kadar, btn devlet politikalarn srailin Filistin topraklarndan sklp atlmas tezi zerine kuran Arap devletleri iin,

154

Blent ARAS : Byk Ortadou nisiyatifi ve Trkiye, http//www.turkishtime.org/28/tr_24_2asp (Eriim Tarihi : 28.03.2006)

105

Trkiyenin sraille balatm olduu bu ibirlii, Arap dnyasna bir ihanet olarak alglanm ve her frsatta Trkiye, bu ilikiden vazgemesi iin ikaz edilmitir. Ancak zaman, Trkiyenin ne kadar mantkl daha dorusu blge politikalarn oluturmas asndan ne kadar gereki hareket ettiinin bir gstergesi olmutur. stelik Trkiyeyi zamanla rdn ve Msr izlemi olup bu devletler Arap rkndan olmalarna ramen sraille iliki kurmakta saknca grmemilerdir. Bugn iin slam lkeleri iinde sraille kapsaml ilikilere sahip tek lkenin Trkiye olmas, onu slam lkeleri ile srail arasndaki ilikilerin kurulmasndaki anahtar lke pozisyonuna getirmitir. Dier yandan Trkiye slam lkeleri iinde laik olan tek lke olarak rnek tekil etmektedir. Trkiyenin nemli baka bir zellii de Medeniyetler Uzlamasnn kilit lkesi durumunda olmas, bu zellii ile de slam dnyasnda oluan Amerikan kartln tersine evirebilecek belki de dnyadaki tek lke konumunda bulunmasdr155. Afganistann ve Irakn gal srecinde ABDnin Trkiyeye nemli bir rol vererek mterek hareket etme istei, srf bu sebeplerden kaynaklanmaktadr. Nitekim Afganistanda ABDnin istei dorultusunda ekillenen bu sre, Iraka Trkiyeden yoksun olarak giren ABD iin tam zt bir istikamette ilemeye balam ve gn getike daha da ktleme eilimine girmitir. te ABDnin Trkiyeyi vazgeilmez bir dost olarak grmesi ve BOPta rnek lke olarak vitrine karmasnn arkasnda yatan en byk etkenlerden biri bu dncedir. ABD, Trkiye srail ibirliini dnya kamuoyunda ortaya kmasndan itibaren, desteklediini ve yannda yer aldn her frsatta dile getirmitir. nk ABD iin srailin Ortadoudaki gvenlii ncelik srasnda balarda yer almaktadr. Dier yandan, Trkiye srail ttifaknn en byk etkilerinden
155

Y.Gkalp YILDIZ : a.g.e.(2004), 259.

106

biri de, Ortadouda ilk kez Bat yanls demokrasilerden meydana gelen bir ittifakn oluturulmas ve blgedeki baskc rejimlere kar deimeye ynelik bask yaratan bir unsur olarak ortaya kmasdr. Bu ittifaka kar gsterilen byk tepkilerin kaynandaki asl nedenin, blgedeki rejimlerin kendileri iin Trkiye srail ittifakn bir tehdit olarak alglamalardr. Trkiye, srail ile zellikle askeri alanda iliki kurarak bu alandaki sanayisini blge lkelerinden daha ileri seviyeye getirmeyi hedeflemekte ve Orta Asya kaynaklarna ulamada ABD ve srail ile ibirlii yapmaktadr. Trkiye bu politikas ile Ortadoudaki petrol reticisi lkelerin stratejik konumlarn zayflatarak, srail ve ABDnin blge politikalarnn uygulanmasnda yardmc olmakta ve bu lkelerden kendisine gelebilecek tehditleri azaltmaya almaktadr.156 Trkiye srail Stratejik ibirliinin BOPnin oluturulmas aamasnda en nemli etkilerinden biriside, Trkiyenin siyasi ve kltrel balar sebebiyle ABD ve srailin politikalarnn sadece Ortadou blgesi ile snrl kalmayp Orta Asyaya kadar uzanmasna yardmc olmasdr. zellikle enerji balamnda bu lkeler ile iliki kurmak zorunda olan ABD ve srail iin Trkiye, yine kpr vazifesi grmektedir. stelik Orta Asya lkeleri ile yaplacak ticari ilikilerde de Trkiyeyi yanna alan bir lke iin Trkiye, ilave bir katma deer oluturmaktadr. Yukarda bahsedilen nedenlerden dolay Trkiye srail Stratejik birlii, Ortadou politikalarnn oluturulmas ve uygulanmas asndan ok byk nem arz etmektedir. zellikle Mslman bir corafya ile evrili olup blgede hibir ekilde kabul grmeyen Yahudi kkenli srailin ve Irakn igali ile blgede nefret tohumlarnn yeermesine sebep olan ABDnin, blge lkelerinin negatif dncesinin deitirilmesinde ve Ortadou lkeleri ile planladklar politikalarn hayata geirmeleri iin bavuracaklar tek adresin
156

Y.Gkalp YILDIZ : a.g.e.(2004), 309.

107

Trkiye olduu aikrdr. Trkiye bu bilinle hareket etmesi durumunda blgede vazgeilmez bir lke olduunu bir kez daha kantlam olacaktr.

3.3. Byk Ortadou Projesi ve sraile Kurgulanan Roller

ABD, BOP ile blgede corafi dzenleme yapmak istemekte olup amac, Batnn politikalarn tamamen blgede uygulamak ve oradaki toplumlar ynlendirmeye almaktr. Fakat hedef bununla da snrl olmayp Araplar ve Mslmanlar Batnn basks altna alnmak istenmektedir. Bu nedenle BOP ile srailin blgede byk rol sahibi olmas planlanmaktadr.157 Ortadou corafyasnda srail kurulduu tarihten itibaren Araplar tarafndan dman olarak alglanm ve Araplarla drt sava yapmtr. Bu nedenle ABD, srailin gvenlii ve varlnn korunmas iin bu lkeye her trl destei gstermitir. ABD, srailin blgede varln idame ettirmesi ve Arap srail dmanlnn zmlenmesi iin her trl bar giriiminde yer alm ve genellikle srail lehindeki zmleri desteklemitir. srailin gvenlii, ABDnin bundan nceki Ortadou politikalarnda nasl ncelikli bir hedefse, BOPnin de vazgeilmez hedefleri arasnda yer almaktadr. ABD blgeyi sraile kar bir tehdit oluturmayacak

ekilde

dntrmeyi tasarlamaktadr. Blgeye zgrlk ve demokrasi getirecei sylemiyle yola klmasna ramen blgenin ksa dnemde demokratikleme potansiyeli neredeyse yok gibidir. Suudi Arabistan, Bahreyni, Birleik Arap Emirliklerini, Katar dndnzde bu lkelerin bir demokratikleme

157

Tuba ZDEN : Demokrasi Gelecekse Biz Getirmeliyiz, Aksiyon Dergisi, Say 573, 28 Kasm 2005, http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=22910(Eriim Tarihi 17.03.2006)

108

hedefinin, hatta halkn byk bir ksmnn byle bir beklentisinin bile olduunu sylemek neredeyse imknszdr.158 Blge lkelerinin 1948 ylndan, yani srailin kurulduu tarihten itibaren silahlanma yarna girmesinde, srailin byk etkisi bulunmaktadr. Arap lkeleri tarafndan balangta, sraili kurulduu corafyada yok etme amal balayan silahlanma yar, son yllarda srailin dnyann en gl lkesi ABDyi de ardna alarak zellikle nkleer adan blgesel bir g haline gelmesi sonucu, bu lkelerin kendi varlklarn koruma iin silahlanmalar ekline dnmtr. Bu nedenle sraille sava tehdidini gereke gsteren baz blge lkeleri btelerinin neredeyse % 70ine yakn bir miktarn silahlanmaya ayrmtr. Dolays ile petrol zengini lkeler, petrolden gelen gelirlerini silah edinme amal kullanmalar nedeni ile ekonomilerine kazandramam, petrol sahibi olmayan Suriye benzeri lkeler de son yllarda ekonomik krize srklenmilerdir. Dier yandan blgede ciddi anlamda silah sahibi olan lkelerde Irak benzeri igal ve rejim deiiklii tehdidiyle kar karya kalmlardr. Mevcut corafyadaki en son durum srailin beklentilerini fazlas ile tatmin eden bir hal tarz almtr. Kendisi iin potansiyel tehdit olan Irak bertaraf edilmitir. Suriye yine Amerika tarafndan tehdit edilmektedir. ran uranyum zenginletirme faaliyetleri sonucu nkleer silah retmekle sulanarak zerinde yine bask oluturulmaktadr. Dolays ile srail bu durumdan olduka honut gzkmektedir. Dier yandan BOPa gre, Filistinin rdnde kurulmas sz konusudur. Bylece Bat eria ve Gazze srailin lke alanna dahil edilecektir. Byle bir hal tarznn Araplar ve Filistin tarafndan kabul edilmesi elbette mmkn deildir. Bu tarz bir uygulamaya dier Arap lkeleri de kar

Tayyar ARI : Byk Ortadou ve Trkiyeye Yansmalar, 2023 Dergisi, Say 39 (15 Temmuz 2005), 56.

158

109

kaca iin BOPnin bu ekliyle Filistin sorununun zmnde olumlu bir etken olmayaca kuvvetle muhtemeldir.159 Son durum itibar ile srail, blgede Krtler hari etraflarnn kendilerine dman olduunu dnmektedir. srail, rann nkleer silah gelitirmenin eiinde olduunu deerlendirmekte ve Suriyenin, kendisi Gazze eridinden ekilirken, Filistin terrn desteklemeyi planladn iddia etmektedir. srail baz alanlarda bu dncelerini fiiliyata geirmi ve zellikle Irakn ABD tarafndan igal edilmesinden sonra Krtlerle yakn ilikiye girerek kendisi iin tehlikeli olacan deerlendirdii ii oluumunu dengeleme gayreti iine girmitir.160 srail Ortadou blgesi ile ilgili politikalarn ABD zerinden

yrtmektedir. Blgedeki zellikle Arap lkeleri ile olan husumeti nedeniyle faaliyetlerini genellikle dikkat ekmeden gizli olarak gerekletirmektedir. Bu nedenle srailin BOPla ilgili politikalar hakknda basnda ve kamuoyunda oluturulmu grler genellikle varsaym ve srailin blgedeki faaliyetlerinden dolay fikir yrtlerek meydana getirilmi karsamalardan ibaret olmaktadr. Son zamanlarda basnda ve kamuoyunda srail vatandalar

tarafndan Kuzey Irakta toprak satn alnd ve Krtlere destek verildiine dair birok haber yer almaktadr. Bu durum hakl olarak Irakn toprak btnlnn korunmasndan yana tavr alm olan Trkiyenin tepkisini ekmitir. Bu tepkilerin neticesi Trkiye srail ilikilerinde 90l yllara nazaran bir yavalama ba gstermi, Trkiye BOP ile ilgili politikalarna temkinli yaklama yolunu tercih etmitir. srailin

159

Anl EEN : B Plan, Byk Ortadou Projesi ve Trkiyeye Yansmalar (Jeopolitik Deerlendirme Toplants), 2023 Dergisi Say 39 (15 Temmuz 2004), 70. 160 Seymour M.HERS, ev.Sleyman Bulut : B Plan, 2023 Dergisi, Say 39 (15 Temmuz 2004), 19.

110

Ancak Trkiyenin bu tepkilerine karlk, srail tarafndan hem resmi kurumlarn, hem de baz dnce kurulularnn, srailin Irakn paralanarak kuzeyde bir Krt Devleti oluumunu desteklemedii, byle bir durumun blge istikrarn bozacana ilikin aklamalar ve grleri gndeme gelmektedir. Bu yeni yaklamn, srailin Trkiye ile zayflayan ve hatta bozulmaya yz tutan ilikilerini tamir etme ve yeniden gelitirme maksad ile gndeme getirmesi olarak deerlendirilmektedir. 161 Hi phesiz Irakn blnmesiyle kurulacak bir Krt devleti, srailin iine gelecektir. nk Krt devleti srailin iki temel dman ran ve Irak zayf drecei gibi, kendisi iin blgede rakip olan, ayn hayat sahasn paylat Trkiyeyi de rakip olmaktan uzaklatracaktr. Daha sonraki yllarda, blgede kurulmu olan bu Krt Devletinin, Trkiyeyi de etnik ve siyasi bir kavga ortamna srklemesi ve Trkiyenin zayf drlmesi ile Trkiyenin de bir ksmnn bu devlete ilhak gndeme gelebilecektir. Bu sayede srail asndan blgede rakip durumundaki bir lke daha zayf drlm olacaktr.

4. TRK YEN N ORTADOU LKELER

LE ORTA VE UZUN

VADEDEK L K LER N N MUHTEMEL BOYUTLARI

4.1. Trkiye srail Askeri birliinin Arap lkeleri zerindeki Olumsuz Etkisinin Dzeltilmesi

161

Armaan KULOLU(Em.Tmg.) : Ortadoudaki Gelimelerin Trkiyenin Gvenliine Stratejik Etkileri, ASAM Stratejik Analiz Dergisi, Say 62 (Haziran 2005), 78.

111

Son yllarda Trkiye, srailin zellikle Iraktaki politikas nedeniyle bu lke ile ilikilerini yavalatma yoluna gitmitir. Gelecekte kendisine tehlike oluturacak ekilde srailin Kuzey Iraka szmas tehlikesini gren Trkiye, bu lke ile ilikilerinde daha temkinli hareket etmeye balamtr. Dier yandan, Trkiyede 2002 ylnda yaplan seimler sonucu Adalet ve Kalknma Partisinin iktidara gelmesi sonras, Arap dnyas ile ilikileri daha da gelitirme ve karlkl gven salama ynnde bir eilim ba gstermitir. 1 Mart tezkeresinin TBMMden gememesi ve bu balamda Trkiyenin Amerikan kuvvetlerinin topraklarn kullanmasna msaade etmemesi, Babakann srailin Filistindeki uygulamalarna tepki gsterip Hamas Lideri eyh Ahmet Yasinin Mart 2004te suikast sonucu ldrlmesi zerine sraili Devlet Terr uygulamakla sulamas, 8 Haziran 2004 tarihinde ABDnin Georgia eyaletinde toplanan G-8 zirvesinde yine Babakan Recep Tayyip Erdoann Filistin ve Iraktaki durumun ihmal edildii, bu durum nda reformlardan sz etmenin gereki bir yaklam tarz olmayaca, reform gerekletirmek iin ncelikle bu meselelerin zlmesi gerektii, ancak bundan sonra blgeye dardan projeler sunulabilecei ne ilikin aklamalar, Arap lkelerinin byk ounluunun Trkiyeye kar tutumlarnda deiiklik gstermesine neden olmutur.162 Yeni bir politika ile Trkiyenin son dnemlerde ortaya koyduu tutum, Arap ve Mslman lkelerle yaknlamasn salamtr. Arap lkelerinin Trkiyenin bu politikalarnn yannda yer aldnn ilk gstergesi; 14 16 Haziran 2004 tarihinde stanbulda yaplan Knn Genel Sekreter seimleri olmutur. Trkiyenin aday Ekmeleddin hsanolu Malezya ve Bangladeli adaylardan ok daha fazla oy alarak Genel Sekreter seilmitir. Bu olay bir anlamda Trkiyenin Arap ve Mslman lkelere kar uygulam olduu

162

Sena El-Said:, Yeni Trkiye, El Wafd Gazetesi (Msr, 18 Haziran 2004) http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/DISBA06/SIN/2004/06/23x06x04.HTM (Eriim Tarihi : 07.04.2006)

112

politikalarn, bu lkeler tarafndan takdir edilmesi ve kabul grmesi olarak alglanmtr. Yine bu balamda Devlet Bakan Krat Tzmen, 5 Mays 2005 tarihinde stanbulda dzenlenen Trk-Arap Ekonomi Forumunda; Trkiye ve Arap lkelerinin tmnn birlikte srdrlebilir kalknmalarn salayacak ortak ticaret, enerji ve ulatrma programlarn sratle uygulamalarnn zamannn geldiini sylemitir. Bakan; Trkiyenin 2000 ylndan itibaren komu ve evre lkeler stratejisi uyguladn dile getirmi ve bu strateji iinde Arap lkelerinin zel bir yeri olduunu aklamtr. Tzmen, Arap lkelerine 2000 ylnda 2,8 milyara olarak balayan ihracatn 2004 ylnda 11,7 milyar dolara, yine ayn dnemde 4,5 milyar dolar olan ithalatn 7,6 milyar dolara ykseldiini ve Arap lkeleri ile Trkiye arasnda yaklak 20 milyar dolarlk bir ticaret hacmi oluturulduunu beyan etmitir. Devlet Bakan 2005 yl itibar ile Arap lkeleri ile ticaret hacminin 24 milyar dolara ulaacan da beklediklerini sylemitir.163 Yine Devlet statistik Enstits(D E) verilerine gre 2004 ylnda

Ortadou lkelerine Trkiyeden yaplan ihracatta %49,1lik bir art salanrken, bu lkelerden yaplan ithalatta % 18lik bir art kaydedilmitir164. Bu deerler, Trkiye Arap lkeleri arasndaki son yllarda siyasi boyutta balayan yaknlamann ticari boyutta da ayn paralellikte gelimeye baladnn en byk gstergesi olmutur. Dier yandan gerek K gerekse Trk Arap Ekonomik Forumu gibi toplant ve uygulamalarn Trkiyede yaplmas ve Trkiyenin bu toplantlarda ev sahibi lke olarak aktif bir politika uygulayarak Arap devletleri ile ekonomik ve siyasi balamda iyi ilikiler gelitirmeye balamas, Trkiyenin bir dnem

Basn Yayn Enformasyon Genel Mdrl : Anadoluya Haberler, http://www.byegm.gov.tr/yayinlarimiz/anadoluyahaberler-yeni/2005/mayis/ah_06_05-05.htm (06.04.2006) 164 Emre Kozlu : Ekonomi, Garanti Bankas Dergisi (Austos 2004), 37.

163

113

souk olan Trkiye Arap lkeleri ilikilerini tekrardan canlandrma amal bir hamlesi olarak deerlendirilmektedir. Gerekten de ayn corafyay paylaan komu lkelerin birbirleri ile siyasi, ticari ve ekonomik anlamda ilikilerinin scak olmas, bu sayede paylalan corafyada ilikilerin iyi komuluk, gven ve dostluk duygular ile pekitirilmesi arzu edilen bir durumdur. Trk Arap ilikilerinin gelimesinde nemli etkenlerden biriside, ABD bankalarnn, 11 Eyll olaylarnn ardndan Ortadou kaynakl fonlar gzetim altna almaya balamasdr. ABDnin Arap sermayesi zerinde denetim amal bu basks sonucu kendilerine baka yatrm alanlar arayan Krfez Sermayesinin gznde Trkiye'nin deeri, AB ile yaknlamadan sonra daha da artmtr. Dnyann en byk gayrimenkul irketlerinden biri olan Emaar'n orta Dubai Bank'n Ba Yneticisi Ziad Makkavi'nin, nmzdeki be ylda Krfez'de aa kacak olan sermayenin 600 milyar dolar bulabileceini sylemesi, Trkiye'nin bu sermayeyi ekebilmek iin Arap lkeleri ile ilikilerin gelitirme ynnde kuvvetli admlar atmasna neden olmutur. Krfez lkelerinin verecei d ticaret fazlasndan ortaya kacak nakit parann Trkiye ekonomisine kazandrlmas, lke ekonomisinin istikrar bakmndan olduka nemli bir kaynak olarak grnmektedir. Bu balamda, "faizsiz bankaclk" sistemi yaygnlatrlarak, Arap sermayesine uygun bir bankaclk potansiyelinin oluturulmas ve bu erevede "Krfezbond" ad ile Krfez lkelerine ynelik tahvil karlmas almalarna balanmtr.165 Btn bu gelimelerin yannda, blgesinde ekonomiden siyasete ve savunmaya kadar birok uluslararas ve blgesel oluuma ye olarak Bat ve Avrupa dnyasnda btnleen Trkiyenin Irak, Balkanlar ve Kafkasyada meydana gelen temel olaylarn merkezinde olmasn salayan corafi
Aybike KOCA : Arap Sermayesinden Beklenen lev, Tusam-Ulusal Gvenlik Stratejileri Aratrma Merkezi, http://www.tusam.net/makaleler.asp?id=317&sayfa=7(Eriim Tarihi 12.04.2006)
165

114

konumunun yan sra blgedeki nemi de gittike artmaktadr. Btn bu gelimeler Trkiyenin nc bir rol oynamasnn nn amaktadr.166 Trkiyenin bulunduu corafya tarihte olduu gibi bugn de ok kritiktir. Trkiye, 1996 ylndan gnmze kadarki srete sraille stratejik ibirlii iinde hareket ediyorsa, ayn ekilde Arap ve slam dnyas ile de iyi ilikiler yrtme gayreti iine girmesi gayet normal bir durum olarak alglanmaldr. nk uluslararas ilikilerde lke menfaatleri her eyden nce gelmektedir. 1996 ylnda sraille gelitirilen ibirlii, Trkiye iin o tarihte gerekli ve anlaml bir hareket olmutur. Bu sayede Trkiye Souk Sava sonras dnemdeki gvenlik kayglarna bir lde zme kavuturmutur. Ancak, zellikle 2. Krfez Harekt sonras Irakn ABD tarafndan igali ile Ortadou blgesinde birok dinamik temelden oynam ve deimitir. Yine, 1984 ylnda balayp gnmze kadar devam eden ve yz milyar dolarlara mal olan PKK terr, Trkiyeye insani ve ekonomik boyutta ok kan kaybettirmitir. PKK terrn gerek iten gerekse dardan destekleyen birok lke olduu aikrdr. Yine Szde Ermeni Soykrm iddialar ile Trkiye birok dost diye tabir ettiimiz Avrupa lkesi tarafndan keye sktrlmak istenmektedir. Ayn ekilde Avrupa Birliine yapm olduumuz bavuru ile girmi olduumuz uzun ve meakatl yolda nmze insan haklar bata olmak zere, Kbrs, aznlk iddialar ile yasama, yrtme ve yarg da lke btnln tehlikeye sokacak eitli dzenleme ve dayatmalar konmaktadr. Btn bu bahsettiimiz sorunlar tek tek ele alndnda, Trkiyenin bilinli ve etkili bir d politika yrtmesi gereklilii tm akl ile karmza kmaktadr. Bugn itibar ile Trk-Arap ilikileri ivmelenen bir srete gelime gstermektedir. Trk- srail ilikilerinde ise gemi yllara gre bir yavalama gzlemlenmektedir. Trkiye aslnda iyi incelendiinde gayet dzgn bir d politika yrtmektedir. Kendine yakan bir rol stlenerek
166

Sena El-Said : a.g.m.

115

corafi yapsndaki kpr zelliini siyasi boyuta da tamaktadr. Trkiye ile ticarete giren Arap lkeleri, dolayl olarak Trkiye zerinden AB pazarlarna uzanmaktadr. Yine Arap lkeleri tarafndan vetolu olan srail rnlerinin ou Trkiye aracl ile Arap lkeleri ile bulumakta, yine Arap lkelerinden gelen mal ve ticari rnler sraile ynlendirilebilmektedir. Bu durum Trkiyeye olaanst bir nem kazandrmaktadr. Bugn, Trkiye Arap lkeleri ile gelien ticari ve ekonomik ilikilerinin yannda sraille ilikilerini hibir zaman tam olarak kesmemi, ancak lke menfaatlerinin bir gerei olarak yavalatmtr. Bu durum likilerin balamas ve bitiinde byk bir devlet olarak inisiyatifin Trkiyenin elinde olduunun bir gstergesidir. lke menfaatlerinin bir gerei olarak bu corafyada Trkiyenin politikalarnn aksi ynde hareket edecek bir lkenin Trkiyenin tepkilerini ekip bu kazanmlarndan mahrum olaca muhakkaktr. Trkiye Ortadou corafyasnda adeta etin bir satran

msabakasndaki gibi talarn ok dikkatli ve zenle hareket ettirmelidir. nk oynad her tan olaanst etkileri olaca gibi karsndan da ayn ekilde hamleler gelmesi kanlmazdr. Bu oyunun Trkiye asndan en kt taraf, oynanmak zorunda olmas ve yaplan yanl bir hamlenin telafisinin ne yazk mmkn olmamasdr. Bu yzden Trkiye corafyasnda her zaman usta oyuncu kimliiyle hareket etmelidir.

4.2. Trkiyenin Ortadou lkeleri

le Orta ve Uzun Vadeli

likilerinde Muhtemel Politikalar Neler Olabilir?

Souk Sava sonras dnemin en nemli sonularndan biride blgeleraras etkileim alanlarnn ve lkeleraras ilikilerin Souk Sava yllarna gre deimeye balamasdr. ki kutuplu dnya dzeninde nispeten kopuk olan karlkl blgesel ilikiler, gnmzde yeni bir dinamizm kazanarak kuvvetli bir etkileime girmitir. ift kutuplu dnya dzeninde ABD

116

SSCB rekabetinin meydana getirdii ortamdan beslenen lkeler, bu dzenin Dou Blou aleyhinde iflas etmesi ile d yardm ve destein kesilmesi sonucu bu desteklerinden mahrum kalm ve varlklarn devam ettirmek ii yeni politikalar retme arayna girmilerdir. Bu durum, bir taraftan blgesel glere yeni manevra alanlar aarken, dier taraftan da yeni gvenlik riskleri ortaya karmtr. Ortadoudaki bu yeni durum ve oluumlarn Trkiyeye yansmas ise Trkiyenin, Ortadouda sadece NATOnun bir yesi olarak deil, kendi ulusal stratejilerini de gzeten bir blgesel aktr olarak hareket etmeye balamas eklinde olmutur. Bu corafyada blgesel aktrlerin manevra alanlar genilerken, ABDnin blge zerindeki hkimiyet kurma, enerji kaynaklarnn makul fiyatla ve srekli olarak dnyaya sevki, gvenlik emsiyesi oluturma gayretleri ve blgeyi yeniden yaplandrma faaliyetleri blgeleraras etkileim alanlarnn nemini daha da arttrmtr. Artk blgede, birbirinden bamsz blge politikalarnn deil, birbirlerini etkileyen ve belirleyen blgeleraras etkileim stratejilerinin n plana kmas kanlmaz bir durum haline gelmitir.167 Trkiye bu gelimelerin nda gemiteki politikalarnn bir ksmn yava yava terk etmeye balamtr. nk Ortadou corafyasnda, tarihin her dneminde ayakta kalan toplumlar yaadklar dnem itibar ile blgesel g konumunda olan devletler olmutur. Trkiyenin yakn corafyasndaki oluumlara mdahil olmamasnn ya da seyirci kalmasnn en ac etkilerini 1991 ylndaki Krfez Harektnda grmtr. Sava nedeni ile blge lkeleri ile Trkiye arasndaki ticaret tamamen durma noktasna geldii gibi, sava sonunda Trkiye, ekonomisinde milyarlarca dolar kayp, Saddam rejiminden kap Trkiye snrna ylan binlerce Pemerge ve beraberinde PKK militanna insani yardm ve snr amak gibi bedeller demek zorunda
167

Erdal MEK : Trkiyenin Ortadou Politikas ( stanbul, 2005), 160.

117

kalmtr. 1991deki mdahaleden sonra Trkiyeye verilen szler tutulmad gibi Kbrs, terr, su anlamazl gibi konularda Trkiyenin tezleri ve yaklamlar uluslararas evrelerden destek bulamamtr. Dolays ile blgedeki olaylara tarafsz bir ekilde yaklamn dahi kendisine ar bedeller yklediini gren Trkiye, bu tarihten itibaren uluslararas toplumda kendine yeni mttefikler aray iine girmitir. Trkiye, bugn itibar ile stikrarsz blgede kltrel, tarihi, corafi, stratejik faktrler dikkate alndnda evresi iin umut olabilecek bir durumda olmasna ramen, kuruluundan gnmze kadar bu problemli blgede sasol kavgas, Alevi-Snni problemi, PKK, laik-anti laik atmas gibi toplumun byk kesimlerini birbirine dren, her anlamda Trkiyenin geliimini baltalayan problemlerle uramtr. Yakn gelecekte de bu lkeyi oluturan insanlar arasnda ayrlk tohumlar ekecek benzeri sorunlarla yz yze gelme ihtimali ok yksektir. stelik Batl mttefiklerimiz tarafndan, 11 Eyllde irkin yzn gsteren terre kar ABDye salanan koulsuz destein sz konusu Trkiye olunca, aznlk problemi, insan haklar erevesinde mcadele ve hatta terristlerin zgrlk savas eklinde lanse edilmesi ekline dnecei kuvvetli ihtimal dhilindedir.168 Dier yandan 1959 ylndan beri ABye yelik iin bekleyen ve en son 1999 ylnda Helsinki zirvesi ile aday lkeler arasna ancak alnabilen Trkiyenin nne, AB tarafndan bir sr n koul ve yaptrm konmutur. Trkiyenin kendisinden istenen tm koullar yerine getirse dahi birlie kabul edilip edilmeyecei belirsizdir. in daha kts Trkiyenin ABnin dnda kalmas durumunda, Kbrs sorunu, Yunanistan ile olan problemler gibi sorunlar ABnin ortak d politikasnn zaman iinde kuvvetlenmesi ile Yunanistan ile Trkiye arasndaki bir sorundan ziyade AB ile Trkiye arasnda bir sorun olarak deerlendirilip, Trkiye karsnda AB gibi bir devi
dris BAL : Blgesel Gvenlik ve Trkiyenin nemi, Trkiyenin Gvenlii Sempozyumu Bildiriler, Frat niversitesi Yayn, (Elaz ,2002), Polis Akademisi nternet sayfas : http://www.pa.edu.tr/tr/baskanlik/index.php?sayfa=14&id=7(15.05.2006)
168

118

bulabilecektir. Bu nedenle, Trkiyenin yakn gelecekte AB yeliini elde edemezse, alternatif politikalar retmesi elzem ve kanlmaz bir durum haline gelecektir. Orta vadede birlik dnda kalm bir Trkiye iin, belki de ABnin kendisi, Trk egemenlii, bamszl ve karlar iin en byk tehdit olacaktr. Yukarda bahsettiimiz nedenlerden dolay Trkiye Souk Sava yllarndan sonra evresinde kendisine yakn mttefikler arayna balam ve ilk olarak 1996 ylnda sraille Stratejik birliine girmitir. Trkiye sraille ibirliine girerken bu lkenin arkasndaki byk destei yani ABDnin de bu ilikide Trkiyeye destek salayacan mit etmitir. Ancak 2. Krfez Harekatndan sonra srailin Irakta Trkiyeyi rahatsz eden baz oluumlar desteklemesi sonucu, Trkiye blgesinde aktif politikalar retmeye balam ve blge lkeleri ile mttefik ilikiler aray iine girmitir. Bu politikann yakn gemiteki en byk iareti Hamas liderinin Trkiyeye davet edilmesi ve Diyanet leri Bakan Ali Bardaklolunun, Avrasya Din ras yeleri ile birlikte Iraka yapaca ziyarettir. Trkiye Iraktaki ii Snni atmasnda zerine den grevi ok iyi alglayarak blgesindeki problemleri zecek bir blgesel g olarak hareket etmeye balamtr. Tpk tarihinde, Sultan Abdulhamit-i Saninin slam dnyasnn en karanlk anda, ii Snni uzlamas iin bir bar taarruzuna girierek bir yandan Basra Vilayetine ihtimamla eilirken, br yandan ayn amala Cemalettin Afganiyi Niantanda tahsis ettii konakta lene kadar misafir etmesi gibi169 Trkiyenin blgesinde Merkez lke olarak evresinde cereyan eden olay ve gelimelere zaman geirmeden ok iyi analiz ettikten sonra lke menfaatleri dorultusunda mdahale etmesi kadar doal bir davran yoktur. nk yakn evresinde meydana gelen her gelimenin bir ekilde Trkiyeye
169

Mmtazer TRKONE : Kuds Yeniden na Etmek, Zaman Gazetesi (05 Mart 2006)

119

etki edecei gz ard edilemez bir gerektir. Bugn Trkiye, siyasi, tarihi ve kltrel nedenlerden dolay blgesinde ve dnyadaki dengelerin korunmasnda, istikrarn salanmasnda nemli bir konuma sahiptir. Bu blgede Trkiyeyi hesaba katmamak veya oluumlarn dnda tutmak mmkn deildir. Bu nedenle; Ortadouda Trkiyenin aktif politika yrtme abalarna ilikin sinyaller yava yava kendini gstermeye balamtr. Trkiye bu aktif politika kapsamnda gerektiinde blge lkeleri ile K baznda etkileime girmekte hatta genel sekreter seiminde kendi adayn setirmekte, gerektiinde yeni ekonomik ibirlii oluturma almalarnda bulunmakta, gerektiinde tm dnyay ve Stratejik birlii iinde olduu sraili ok eden bir kararla Hamas liderini lkesine davet edebilmektedir. Artk Trkiye gemi dnemdeki suskun ve tarafsz d politikasnn bir ie yaramadndan hareketle, blgesindeki her trl hareket ve oluumun iinde tarafsz ya da tek bana kalmadan hareket etme bilincine ulamtr. Zaten Bugn itibar ile Ortadou politikasnda en byk risk, geni cepheli bir bloklama hareketinin karsnda yalnz kalmaktr. Kendisi de bir Arap lkesi olan Msrn Camp David Antlamasndan sonra, dier Arap lkeleri tarafndan bir blok eklinde dlanmasnn, Msrn blgesel etkinliini ne derece olumsuz etkilemi olduu unutulmamaldr. Zaruri olarak ortaya kacak bir kutuplama karsnda da, Arap olmayan dier Mslman lke olan ran ile ilikilere zen gsterilmelidir.170 Byk gler arasnda yaanan dinamik rekabet ortam, Trkiyenin yeni blgeleraras strateji araylarnda ve Ortadou politikasnn ekillenmesinde dikkate alnmas gereken nemli hususlardan biridir. Fransann Suriye, ngilterenin Irakn smrge gemii zerindeki etkileri, Almanyann Berlin Badat demiryolu projesine kadar uzanan blge
170

Erdal MEK:, a.g.e, 166.

120

politikas, Rusyann tarihi Avrasya stratejisinin Ortadou unsuru ve hepsinden nemlisi uluslararas sistemin hegemonik gc olan ABDnin, Ortadou politikasnda yegane g olma iradesi, Trkiyenin blgesel politikalarndaki nemli parametrelerdir. AB Trkiye ilikilerindeki bunalm, Rusya ile Trkiye arasnda sregelen Avrasya stratejisi elikisi ve ABDnin Irak ve Krt politikasnda yeni opsiyonlara ak tavr, Trkiyenin blgesel arln etkileyecek nemli unsurlardr.171 Trkiye artk blgesinde kendisine dikte ettirilen politikalar

uygulamaktan ziyade kendi politikalarn retmek zorundadr. Trkiye yakn gelecekte karsna kan problemleri iyi analiz edip ierideki tm kurumlar ile de birlikte hareket etme yeteneine ulap bu yeteneini de ekonomisine ve d politikasna yanstabilirse, blgesinde bir ekim ve etki merkezi olur. Trkiye bu hali ile zellikle Ortadou ve Kafkaslar blgesinde birok lkenin beklentilerine cevap verebilir, onlarla etkileime girer ve blgesinde dikkate alnan bir lke pozisyonunu elde eder. Bu durumdaki bir Trkiye kendi i problemlerini zmesinin dnda, blgeye bar, istikrar ve gvenlik getirilmesinde nc rol oynayabilir ve kk oyuncu olmaktan kp blgesel byk bir aktr durumuna gelebilir. Burada unutulmamas gereken en nemli husus, Ortadou blgesi zayfl ve pasiflii kaldramayan bir corafyadr. Blgede tarih boyunca hep gller ayakta kalabilmitir. Trkiyede bu corafyada uzun sre ayakta kalmak istiyorsa gl ve etken bir lke olmak zorundadr.

171

Erdal MEK : a.g.e, 166.

121

SONU

Jeopolitik ve Jeostratejik konumu itibar ile dnyann en istikrarsz blgesinde yer alan Trkiye, Souk Sava sonunda Dou Blokunun kyle bir anda birok tehdit ile kar karya kalmtr. Bu dnemde Trkiyenin D Politikasn ekillendiren yeni oluumlar ve sorunlar Trkiyeyi sraille ilikilerini gelitirip stratejik birliine gitmesine neden olmutur. ki lke arasnda balayan yaknlamann bir ittifaktan da te olduu, 1996 ve 1997de imzalanan antlamalardan belli olmaktadr. Trkiye 90l yllarda yakn evresinde tehdit olarak alglad oluumlar karsnda denge oluturmaya alm, gerek d politika gerekse i politika alanlarnda aktif bir strateji uygulamaya baladnn sinyallerini sraille Stratejik birliine giderek gstermeye balamtr. Bu yaknlamann Trkiye asndan fayda ve mahsurlarn gnmze kadar olan sre iinde deerlendirmek gerekirse nce faydalarndan balamann daha uygun olacan deerlendiriyorum. - lk olarak Suriye, bu ibirlii sayesinde kendini embere alnm hissetmi ve gerek Trkiye gerekse sraille yapaca muhtemel bir savata dier lkeyi de gz ard edemeyecei gerei ile yz yze gelmitir. Suriye, baz d politika sylemlerinde dile getirildii gibi iki taraftan sktrlarak bir nevi tost psikolojisi iine sokulmutur. - Ayn ekilde blgenin gl lkelerinden bir olan ran iinde Trkiye srail Stratejik birlii tehdit oluturmutur. rann iki lke ile de yapaca sava veya kk apl bir harektta mutlaka dier lkeyi dikkate almas gerekmektedir. stelik Nkleer gce ulama almalarn devam ettiren rann, bu ibirlii sayesinde srailin Trkiye sayesinde yan bana kadar sokulduu hissi yaamasna sebep olmutur. nk rann nkleer gce

122

ulamas durumunda, bu lkeye harekt dzenleyeceklerini ABD ve srail her frsatta dile getirmektedir. Ancak iki lkede, rann corafi konumu ve nkleer tesislerinin lke iinde yaylm durumda olmas sebebiyle, istihbarat bilgilerine ulama ve dzenlenecek harektn devaml asndan, Trkiyenin desteine muhta durumdadr. - Trkiye 2000li yllarda ordusunu yeniden donatmak iin 150 milyarlk bir askeri proje balatm durumdadr. Ancak ABD ve AB lkeleri tarafndan, gerek Egede Yunanistan Trkiye arasndaki denge, gerekse Gneydoudaki terr olaylarnn insan haklar boyutu n plana karlarak, -ekonomik boyutu karlanmasna ramen- baz silahlarn Trkiyeye satlmasnda Trkiyenin karsna mantkla badamayan byk problemler ne srlmektedir. Trkiye, sraille ibirliine girerek kendisine kar uygulanan bir nevi silah ve askeri teknoloji ambargosunu krmtr. Bu seimde srailin askeri teknoloji ve silah alannda dnyadaki en ileri dzeyde lkeler arasnda yer almasnn da byk etkisi olmutur. - ASALA st dzey kadrosunun Lbnanda etkisiz hale getirilmesi ve PKK liderinin Trkiyeye getirilmesi olayna benzer rtl operasyonlarda iki lkenin aktif ibirlii ve istihbarat bilgileri paylam sz konusu olmutur. ki lkenin yapm olduklar antlamalarda karlkl personel mbadelesi ve iki lke topraklarnda eitim faaliyetleri icra edeceklerini belirtmilerdir. srail askeri yetkililerinin Trk birimlerine ran, Irak ve Suriye snrlarnda eitim yardm yapacana dair antlamada ima edilen maddeler, iki lke arasndaki antlamann amalarndan birinin de bu lkedeki PKK kamplarna kar Trkiyenin etkinliinin arttrlmas giriimi olarak alglanmaldr. - Bu ittifak sayesinde Trkiye, 90l yllarda Yunanistann ban ektii ve Suriyenin de katld evreleme politikasn etkisiz hale getirmi, Balkanlarda Yunanistana kar elini glendirmi ve Kafkasyada kendine kar oluturacak ittifaklarn nnde bir engel oluturmay amalamtr.

123

- Bugn Suriye, ran ve Irak evreleyen sk bir askeri ve gvenlik emberi oluturan bu ibirlii sayesinde Ortadou lkeleri, blgedeki en byk, gelimi askeri gcn dikkate alarak politikalarn oluturmaktadr. Bu durumda blgede srpriz bir saldr veya sava olasln en aza indirmekte ve blge istikrarna pozitif etkide bulunmaktadr. - Trkiye ABDdeki Yahudi lobilerinden, szde Ermeni soykrm ve Trkiyeye verilen yardmlar konusunda Rum ve Ermeni lobilerine kar destek salamaktadr. Trkiye- srail Stratejik birliinin Trkiye asndan mahsurlar ise; - Trkiye sraille gerekletirmi olduu ittifak nedeni ile Arap

lkelerini karsna almtr. Araplar milli davalarnda Trkiye tarafndan bu ibirlii nedeniyle ihanete uradklarn dile getirmi ve Trkiye ile ilikilerinde souk davranma yoluna gitmilerdir. - ABDnin Irak igal etmesi ile balayan srete Trkiye ve srail politikalar Irakn toprak btnl ve Krt meselesi yznden atmaktadr. Trkiye Irakn toprak btnln savunurken, srail Irakn paralanmasndan yanadr. Yine Krt meselesinde Ortadouda, Arap olmayan bir devletin bu corafyada kurulmas ile srail blgede kendine Arap olmayan bir mttefik lke hayal ederken, Trkiye byle bir oluumu, ulusal btnln tehdit eden bir unsur olarak alglamaktadr. - Trkiye sraille ibirlii nedeni ile blgede yeni oluumlara ve bloklamalara uzak durmaktadr. Bu durum Trkiyenin karsna ileride kacak frsatlar deerlendirme asndan zafiyet meydana getirmektedir. Dier yandan Trkiyenin bu tavr olmaktadr. srail zerinde rahatlamaya sebep srail Kuzey rak ve Ortadouda Trkiyenin karlar ile

rtmeyen faaliyetlerde bulunabilmektedir.

124

Trkiye

srail Stratejik

birliinin iki lke iinde, bahsedilen

konularn dnda birok fayda ve mahsur olduu muhakkaktr. Bunlarn iinden gerek Trkiye, gerekse srail asndan ikili ilikilerde n plana kan faaliyet ve politikalarn bir sralama dhilinde belirtilmesi uygun bulunmutur. Sonu olarak; Trkiye srail Stratejik birlii, kurulduu gnden gnmze kadar olan sre iinde, iki lkeye de birok kazanm salamtr. Bu ynyle iki lke arasnda zellikle 1996 ylnda balayan ittifakn o dnem iin bilinli ve her iki lke tarafnda isteiyle gerekletii muhakkaktr. Bu sayede iki lkenin toplam gc blgesel adan ok stn bir hale gelmitir. Ancak bu ibirliinde sorgulanmas gerekli olan en nemli nokta, Trkiye ya da srailin herhangi bir nedenle yakn evresinden lke/lkelerle muhtemel bir savaa yada blgesel atmaya girmesi durumunda dier tarafn nasl hareket edecei konusudur. Bu nedenle bilinen yn ile silahlarn yenilenmesi, teknoloji transferi, ortak eitim ve bilgi paylam gibi konular kapsayan bu stratejik ibirlii, ittifakn esas ksmn oluturmakta ve bugn iin devam etmektedir. ki lkenin bunlarn dndaki alanlarda nasl bir ortak yol izleyecekleri tamamen zamana, o anki d politikaya, lke menfaatlerine ve lke yneticilerine bal olacaktr. Ancak u noktann altn izmeden de gememekte fayda vardr. Trkiye srail ittifak zaman zaman inili kl bir seyir izlemesine ve blgedeki son gelimeler nda stratejik neminin azalma ihtimaline ramen, her iki lke iinde hala nemini korumaktadr. rten karlara dayal esnek bir antlamann kurallar halen yrrlktedir. Yakn gelecekte iki lke arasnda blgesel politikalardan kaynaklanan ufak tefek srtmelere ramen bu ilikinin tamamen bitmesi ya da sonlanmas ok uzak bir ihtimal olarak gzkmektedir.

125

KAYNAKA ACAR, Erkan. Yazlm Yapmamz ABD Engelledi, Aksiyon Dergisi, Say 15, 18 Ekim 2004 AKAR, Atilla. Byk Ortadou Kuatmas, Yeni Dnya Dzeninin Ortadou Aya. stanbul : Tima Yaynlar, 2004 AKYOL, Hseyin. Ortadou Denkleminde srail-Trkiye likileri. Ankara : teki Yaynevi,1998 ALTUNIIK, Meliha Benli. Trkiye ve Ortadou Tarih, Kimlik, Gvenlik. stanbul : Boyut Yaynclk, 1999 ANAT, Lewin. Turkey and Israel: Reciprocal and Mutual Imaginery in the Media, 1994-1999, Journal fo nternational Afffairs, Cilt 54, say 1, Gz 2000, 239-251 ARAS, Blent. Trkiyenin srail Politikasn Anlamak, Turkishtime, 15 Austos-15 Eyll 2005(25.01.2006) ARAS, Blent. srail- ran-Trkiye lsnde Gelien likilere Alternatif Bir Bak, ASAM Avrasya Dosyas( srail zel), Cilt 5 Say 1, lkbahar 1999, 204. ARAS, Blent. Byk Ortadou nisiyatifi ve Trkiye,

http//www.turkishtime.org/28/tr_24_2asp (Eriim Tarihi : 28.03.2006). ARI, Tayyar. ABD- srail likileri ve Orta Dou Bar Sreci, ASAM Avrasya Dosyas, srail zel Eki, Cilt 5, Say 1, lkbahar 1999, 238. ARI, Tayyar. Byk Ortadou ve Trkiyeye Yansmalar, 2023 Dergisi, Say 39, 15 Temmuz 2005, 55-56.

126

ARMAOLU, Fahir. Filistin Meselesi ve Arap srail Savalar(1948-1988), Ankara : Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1989 AYDEM R, evket Sreyya. kinci Adam. stanbul : Remzi Kitapevi,1967, 2nci Cilt,163. BAL, dris. Blgesel Gvenlik ve Trkiyenin nemi, Trkiyenin Gvenlii Sempozyumu Bildiriler, Elaz : Frat niversitesi Yayn, Ceren Matbaas, 2002 BAYURT, Erhan ve Ufuk ANLI. Trk- srail Gizli ttifak 1958de kurulmu, Aksiyon Dergisi, Say 552, 04 Temmuz 2005 CELAL FER, Arzu. Trkiye- ran likilerindeki Gelimelerin Deerlendirilmesi, Uluslararas Dnm Noktalar ve Son Stratejik Aratrmalar

Kurumu(USAK),http://www.turkishweekly.net/turkce/yazarlar.php?type=13&id .=92 (Eriim Tarihi : 20.02.2006) CEYLAN, Ebubekir.Arap Milliyetilii ve Yeni Ortadou Fotoraf, Avrasya Dosyas( srail zel), Cilt 5, Say 1, lkbahar 1999, 221.

Cordesman Antony H. The Trans Atlantic Aliance:is 2004 the Year of the greater Middle East?, Center for Strategic and Washington,January 2004, ANDAR, Cengiz. Hamasn Geleceini nceden Biliyordum;Byle Deil, Bugn Gazetesi, 17.02.2006 AKIRG L, E.Selehattin. Kirli Silah Yayor, Yeni afak Gazetesi, 04.08.2003 nternational Studies,

127

EEN, Anl. Orta Dou Yeniden Yaplanrken, Avrasya Dosyas, Cilt 5, Say 1, lkbahar 1999, 258-268. EEN, Anl. B Plan, Byk Ortadou Projesi ve Trkiyeye Yansmalar (Jeopolitik Deerlendirme Toplants), 2023 Dergisi Say 39, 15.07.2004, 7071. DEM R, Metehan. Multi-Containment Politikalar Tepki ttifak, ASAM

Avrasya Dosyas ( srail zel), Cilt 5, Say 1, lkbahar 1999, 193-199.

DURSUN, Davut.

Trkiye- srail

ilikilerinde

yeni

dnem

mi? (Eriim

http://www.yenisafak.com.tr/arsiv255./2005/Mays/03/ddursun.html Tarihi : 04 Ocak 2006)

DURSUNOLU, Alptekin. Stratejik ttifak Trkiye- srail likilerinin yks. stanbul: Anka Yaynclk, 2000 EFRA M, nbar. Trk- srail Stratejik Ortakl. ev.Suna ERCAN-zgl ERDEML . Ankara : Avrasya Strateji Aratrmalar Merkezi Yaynlar, 2001 ERKMEN, Serhat. Trk- srail likilerinde Yeni Bir Dnem mi? , ASAM Stratejik Analiz Dergisi, Haziran 2005,26-35. ERKMEN, Serhat. ABD, Byk Orta Dou ve Trkiye, ASAM Stratejik Analiz Dergisi, Cilt 5, Say 52, Austos 2004, 17-32. EROLU, Cevat. srailin Beka Stratejisi ve Krtler, stanbul : Sayfa Yaynlar, 2003

128

GED KL , 24.03.2006)

Yusuf:,

Medeniyetler

atmas,

karikatr

krizi,

http://www.ufukotesi.com/yazigoster.asp?yazi_no=20060323 (Eriim Tarihi :

GLCAN, Nilgn. PKK Mcadelemiz Baarl m ?, Turkish Weekly ,15 Ekim 2005 GLE Mustafa ve Ouz GENCAY, Irak Savann Glgesinde Trkiye Ortadou lkeleri Ticari likileri. Ankara : T.C. Babakanlk D Ticaret Mstearl Ekonomik Aratrmalar ve Deerlendirme Genel Mdrl Yayn, 2003 GNER, Ahmet. Trk- srail Antlamasnn Bilinmeyenleri, Aksiyon Dergisi, Say 76, 18.05.1996 GVEND REN, Ekrem. Trkiye- srail Ekonomik likileri, Gr Dergisi, Say 56, Eyll 2003 GZEL, Hasan Celal. BOPa Doru Bakabilmek, Radikal Gazetesi, 14 Mart 2006 HEGASY, Sonja. A moment of nclusion: Reaction in the Arap World, Middle East Policy, Cilt.9, Say 4, Aralk 2002, 83 M.HERS, Seymour. B Plan. ev.Sleyman BULUT. 2023 Dergisi, Say 39, 15 Temmuz 2004, 17-22. ISRAEL, Shakak. Ak Srlar, srailin D Politikas ve Nkleer Srlar ev.Ahmet Emin DA. stanbul : Med-Cezir Yaynlar : 2003 JARED Diamond Medeniyetler Nasl Ayakta Kalr Ya da Yklr K ev.Elif Kral. stanbul : Tima Yaynlar, 2006

129

KEYMAN, E.Fuat. Trkiyenin Irak Politikas", Radikal Gazetesi, 12 Mart 2006 K BAROLU, Mustafa. Turkey and srael Strategize, Middle East Quarterly, Winter 2002, Volume IX, Number I, 64 KOCA, Aybike. Arap Sermayesinden Beklenen Gvenlik 12.04.2006) KOZLU, Emre. Ekonomi, Garanti Dergisi, Garanti Bankas Yaynlar, Austos 2004, KN , Hasan, Akdenizin Gvenlii ve Trkiye, ASAM Jeo ekonomi Dergisi,Cilt I, Say 2, Yaz/Sonbahar 1999, 58-61. KULOLU, Armaan. Ortadoudaki Gelimelerin Trkiyenin Gvenliine Stratejik Etkileri, ASAM Stratejik Analiz Dergisi, , Cilt 6, Say 66, Haziran 2005, 74-83. KULOLU, Armaan. Krfez Savandan 10 Yl Sonra Ortadoudaki Askeri Durum, ukurova niversitesi Stratejik Aratrmalar Merkezi, http://strateji.cu.edu.tr/ORTA_DOU/05.php ( Eriim Tarihi : 21.03.2006) KURT, Ramazan. Trkiye- srail likilerinin Gelecei, Ortadou Gazetesi, http://www.ortadogugazetesi.net/haber_dv.asp?haber=14440 (Eriim Tarihi : 17.11.2005) MERCAN, Faruk. Nerdeyiz Nereye Gidiyoruz? Kresel Bir Aktrn Gc, Zaman Gazetesi, 15 Aralk 1999 Stratejileri http://www.tusam.net/makaleler.asp?id=317&sayfa=7 lev, TUSAM Ulusal Merkezi, (Eriim Tarihi :

Aratrma

130

MET N, 26.03.2006)

nal.

Byk

Orta

Dou

Projesi,

http://www.ufukotesi.com/yazigoster.asp?yazi_no=20041174 (Eriim Tarihi :

NACHMAN , Amikam. A Triangular Relationship: Turkish Israeli Cooperation and ts mplication For Greece, Cahiers detudes sur la Mditerrane Orientale et Le Monde Turco- ranien, No :28, Juin-December 1999 OGAN, Sinan. rann Nkleer Krizine Farkl Bir Bak, Trkiye Uluslararas likiler 20.02.2006) YMEN, Onur. Ulusal karlar, Kreselleme anda Ulus-Devleti ve Stratejik Analizler Merkezi(TRKSAM), (Eriim Tarihi : http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=1&yazi=736

Korumak, stanbul : Remzi Kitapevi, 2005 YMEN, Onur. Trkiyenin Gc, stanbul : AD Kitaplk A., 1998 ZDEN, Tuba:, Demokrasi Gelecekse Biz Getirmeliyiz, Aksiyon Dergisi, Say 573, 28 Kasm 2005 ZMEN, Sleyman. Ortadouda Etnik, Dini atmalar ve srail, stanbul : IQ Yaynclk, 2001 ZTRK, Osman Metin. Trkiye- srail Askeri birlii zerine, ASAM

Avrasya Dosyas( srail zel Says), lkbahar 1999, 250-257. ZTRK, Osman Metin. Ortadou Nereye gidiyor? Deiimin aretleri ve Trkiye, Son Hadiselerin Inda Ortadou ve Filistin, Trk Ocaklar Ankara ubesi Yaynlar, Ankara : Temmuz 2004, 37-55.

131

ZTRK, Recep. Bat Faktrnn Etkisinde Trkiye- srail Politikas, Ankara : Odak Yaynevi, 2004 ZDORU, Adnan, Terr 20.02.2006) ve Bat, Ortadou

likilerinin

Gazetesi, Tarihi :

http://www.ortadogugazetesi.net/haber_d.asp?haber=3816(Eriim

PEHL VANOLU, A.mer. Ortadou ve Trkiye, stanbul : Kasta Yaynevi, 2004 PERMA, Hazbay. Political Troubles between Turkey and Israel?, The Washington Instute for Near East Policy,Peacewatch, say 459 26 Mays 2004, http://www.washingtoninstitute.org./templateC05.php?CID=2150 (Eriim Tarihi : 18 Ocak 2006) SANBERK, zlem. Asimetrik Komuluk Riski, Radikal Gazetesi, 1 ubat 2006 SENA, El-Said:,Yeni Trkiye, El Wafd Gazetesi(Msr), 18 Haziran 2004, http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/DISBA06/SIN/2004/06/23x06x04.H TM (Eriim Tarihi : 07.04.2006) S VASLI, Necdet B, srail Gezisi, Sadece Turistik Bir Gezi mi ?, Ortadou Gazetesi, http://www.ortadogugazetesi.net/haber_d.asp?haber=2851 (Eriim Tarihi : 05.03.2006) MEK, Erdal. Trkiyenin Ortadou Politikas. Yaynlar, 2005 TAVADOLU, 10.04.2006) Tark. Kan Kokan Topraklar, Ortadou Gazetesi, stanbul : Kum Saati

http://www.ortadougazetesi.net/haber_dv.asp?haber=16708 (Eriim Tarihi :

132

TAVLAS, Nezih : Trk srail Gvenlik ve stihbarat likileri, ASAM Yaynlar( srail zel), Cilt 5, Say 1, lkbahar 1999, 76-1001. TRKONE, Mmtazer. Hamas ve Ahmet Davutolu, Zaman Gazetesi, 23.02.2006 TRKONE, Mmtazer. Kuds Yeniden na Etmek, Zaman Gazetesi, 05.03.2006 YAMUKOLU, Cihan. Ortadouda Barla Savaanlar, Ankara : Alp Ofset Matbaaclk, 2003 YASSIKAYA, 2006) : YETK N, Murat. Milyarlk Oyuncaklar, Radikal Gazetesi, 8 Mays 2005 YILDIZ, Yavuz Gkalp. Global Stratejide Ortadou, stanbul : Der Yaynlar, 2002 YILDIZ, Yavuz Gkalp. Oyun inde Oyun Byk Ortadou, stanbul : IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2004 YILMAZ, Trel. Trkiye- srail Yaknlamas, Ankara : maj Yaynevi, 2001 Z YLAN, Aytekin(E.Tug.).Savunma 02.03.2006) Sanayinde Teknoloji Politikas, Tarihi : Sernur. Trkiye- srail Stratejik Snrlar,

birliinin

www.sbu.yildiz.edu.tr/YLTezleri/tez3.htm - 27k ( Eriim Tarihi : 22 Ocak

http://www.aselsan.com.tr/DERGI/temmuz2000/tek.htm(Eriim