C..

Sosyal Bilimler Dergisi Mays 2001 Cilt : 25 No:1

113-132

TRKYEDE ULUSAL KLTR TARTIMALARI BALAMINDA ADA UYGARLIK SORUNU Recep Ercan
z Trk toplumu son iki yzyldr srekli olarak ulusal kltr kimliini bulma abas iinde olmutur. zellikle Cumhuriyet sonras ulusallama srecinde nemli dnmler salamakla birlikte, bu srece ilikin yaanlan siyasal, etnik ve dinsel atmalar, ulusal kltr/kimlik kazanmnda toplumsal uzla/sentezin kurulamadn gstermektedir. O halde lkemiz ulusal kltr oluturma srecini henz tamamlamamtr ve bu konuda sorunlar yaamaktadr. Bu sorunlarn almas noktasnda nerilen yaklamlar ideolojik sylem boyutunda kart kltr modelleri yaratmtr. Bu da toplumda ulusal sentez yerine, atma ve ynszlk duygusu yaratmtr. Bu almada, ulusal kltrn oluturulmasna yn veren kltr sentezlerinin tarihsel kaynaklarna gidilerek temellendirilmesi yaplm ve bu konuda yaplan tartmalara dikkat ekilmitir. Anahtar Szckler Ulus, ulusal kltr, kltrel kimlik. Problem of Contemporary Civilisation Within the Context of Discussion of National Culture in Turkey. Abstract The Turkish society has been trying to find its national identity for the last two hundred years. Especially after the declaration of the Republic, the nationalization process had achieved important transformations in the society. However, the political, ethnic and religious conflicts point to the fact that the national-cultural identity problem has still not found a social solution which can be called a consensus or a synthesis. It can be deduced that in our country the generation of a cultural identity has not been yet completed. For the solution of this problem the proposals on the ideological level have produced counter cultural models. This has, instead of a national culture, created conflict and a sense of indirection. In this study, origins of the prevalent theses on national culture are investigated. Attention is drawn on recent discussions. Key Words Nation, national culture, cultural identity.

Giri Trklerin slam kabul ve sonrasnda, zellikle 15. yzyldan sonra farkl dil, din ve rklarn etkisiyle Osmanl mmet kimliinin iinde kendi kimliini eritmitir (Levis, 1991: 327). Devletin resmi dilinin dahi Trke olmad dnlrse, Trklerin gerek Hristiyan Bizansla, gerek slam Arapla ilikileri belki evrensel kltre katklar yadsnamaz ancak, Ahmet Aaolunun belirttii gibi, Trkler slam-i sorumluluun altnda her eyini, dilini, edebiyatn, iktisadn ve hatta Trkln unutmutur (Aaolundan aktaran Trkdoan, 1988: 39). Trkler ulusal kurtulu savayla birlikte ulusal kimlik arayna girmitir. Ancak, sorun u ki, Cumhuriyetle birlikte yerletirilmek istenilen

Trkiyede Ulusal Kltr Tartmalar Balamnda ada Uygarlk Sorunu kimlik, Trklk ya da Trkiye bilinci hangi temeller zerine oturtulmaldr. Halkn tarihi birikimi ve deneyimi bir olanak alan sunabilir mi, yoksa tam tersine bir ekince ve rkeklik mi oluturmaktadr. Bu sorunlara yant bulabilmek iin nce ulusallama ve ulusal kltr kavramna aklk getirmek gerekmektedir. nk ulusal kltr, ulusallama srecinin kendisidir ayn zamanda. Ulus, ulusallama srecinin ortaya kard bir olgu olarak ada dnyann son iki yz ylda ulat en dikkat ekici gelimedir. Ne var ki, tm toplumlar ulus kimliine ayn zaman diliminde benzer sreleri izleyerek ulamamlardr. Batda 15. yzyla kadar uzanan ulusallama srecine, Sanayi Devrimi ve Fransz Devriminin ateledii aydnlanmann etkisi byk olmutur. Sanayi Devrimi ekonomik gelime ve ulusal pazarn oluturulmasn salanmtr. aylan bu gelimeyi pazar btnlemesi (1983: 9-11) olarak deerlendirmektedir. Fransz Devrimi de siyasal ve ideolojik dzlemde ulusalcl ve ulusal devletlerin oluumunu hzlandrmtr. Tm Dou toplumlar ise, bu gelimelerin uzanda kalmtr. Batya en yakn Osmanl Devletinde dahi, Batdaki dnmler yaanmamtr. Bunun bir ok nedeni olmakla birlikte belki de en nemlisi devletin rgtlenme yapsndan kaynaklanmaktadr. Devletin tm kurum ve kurulular mevcut statkoyu korumaya yneliktir. Gvene gre bunun birka nedeni vardr. Osmanl Devleti, mkemmel (kutsal) bir toplum/ynetim dzeni kurduuna (kurabileceine) inanm. Bu dzeni deitirip gelitirebilecek her trl yenilie iddetle kar km. Bastrm, susturmutur... Osmanl Devleti, kendi dzenini kanlmaz deime ve zlmelere kar korumak isterken, her trl bilimsel (pheci), felsefi (deerlendirici) ve teknolojik (uygulayc) dnceyi engellemi, grkemli bir mparatorluu yalnzca yksek iman, ynetim gcyle yaatmaya alm, baaramamt (Gven, 1985: 122). Dolaysyla Osmanlda, her trl gelime ve deiimin n merkezi otorite tarafndan tkanmtr. Bu nedenle ne bilim, ne de felsefe geliebildi. nk bilime ve felsefeye ihtiyac yoktu. Cumhuriyetin eiine kadar Ortaa iskolastii ile geldi. Bunu fark ettiinde ise zaten ge kalmtr. Osmanl Devleti, Bat karsnda zellikle askeri ve ekonomik alanda gerilemeye balaynca, -genelde Dou-Bat atmas zerine kurulan g dengesi- smrgeleme ve tek tarafl bamllk srecine girmitir. inde bulunduu koullardan kurtulmak iin Batllamay k yolu olarak gren Osmanl, kurumsal dzeyde yaplacak deiikliklerle ve askeriyenin glendirilmesi ile sorunun zleceini sanmtr. Bu nedenle yaplan tm deiiklikler styap reformlar ile snrl kalmtr. Reform hareketleri toplumsal tabana indirilemedii iin doal olarak baarl olamamtr. nk, reform talebi halkn deime isteinden deil, ynetimin kendini glendirme isteinden kaynaklanmtr. Sonuta tm abalar mparatorluun yklmasn nleyememitir. Bu ykntdan ancak, Mustafa Kemal Atatrkn nderliinde Kurtulu Sava vererek baarya ulalm, yeni bir ulus devlet domutur. Ulus devletlerinin ortaya k ayn dneme rastlamad iin aylan, tarihsel srete daha nce uluslaan ve ekonomik gelimesini salayan lkelerle, azgelimi lkeler arasnda bamllk ve atma olmak zere iki ynl

114

Recep Ercan etkileim olduunu sylemektedir (1983: 10). Bunun sonucunda erken uluslaan gelimi lkeler, henz uluslaamam geri kalm lkelere her ynyle mdahale ederek ekonomik, toplumsal ve kltrel yaplarn nemli lde deiiklie uratm, arptmlardr. Nitekim Avcoluda, Dou-Bat arasndaki kartln Osmanl aleyhine bozulmas zerine Osmanly ekonomik, politik, sosyal ve askeri olarak buhrana soktuunu belirterek, bundan sonraki ilikilerin Batnn ak pazar, yar smrge tipi bir iblmnn gelimesi biiminde yorumlamakta ve toplumun normal geliimini engellediini sylemektedir (1969: 26). Bu durum, geri kalm lkelerde birbirine zt eilimlerin i ie olduu bir dizi tepkinin domasna yol amtr. Bat kurumlarn reddetme ya da kabul etme mant zerinde kurulan yerlilik / yabanclk; Dou / Bat sorunu gibi kutuplamalar, sz konusu gelimenin sonucu olarak ortaya kmtr (Gle, 1992: 19). Osmanl Devleti, 18. yzyldan beri srdrd reform hareketleriyle, devleti ve brokrasiyi modernletirirken, kltrel kimliini Osmanllk ve slamlkta bulmaya almtr. Yani brokraside Batc ve laik, ama kltrde tutucu ve geleneksel davranmtr. Halbuki, ulusallama ile ulusal kltr yaratma sreci birbirinin btnleyicilerdir. Osmanl aydn ve brokrasisi bunu fark edememitir Cumhuriyet dnemin de bu glklerin almasna allm, zaman zaman skntlar yaanmakla birlikte, ulusal devletin kurulmas ve onun biricik dayana olan ulusal ideoloji oluturma abalar, ulusal kltr politikalarnn ekillenmesine yn vermitir. Bu anlamda cumhuriyet tarihi boyunca ulusal kltr kavram, ulusal devlet sreciyle birlikte ele alnmtr. Glee gre Cumhuriyetle balayan uluslama, ulusal/kltrel kimliimizi aramak ve yaratmak asndan byk bir deiimi harekete geirmitir. Uluslamamz gerekletii lde ulusal kltr yaratlacak, ulusal kltr ve kimliimizde uluslama srecimizin taycs olacaktr (Gle, 1992: 152). Bu adan baknca ulusal kltrn bileenleri, Trk devriminin zne uygun olarak; ada, laik, halk, milliyeti, ulusal bilince ve karaktere uygun olarak ulusal btnl salam, kendine zg dili, sanat ve edebiyatyla, ksaca tarihe, bilime ve doaya uygun olarak deimek, gelimek ve gelecei gven duygusuyla yaamak olmaldr. Ulusal Kltr Tartmalarna Yn Veren Tarihsel Kaynaklar Ulusal kltr konusunda bugn de yaanan tartmalarn kayna Tanzimat dneminden itibaren yaanan ulusallama srelerinde arayan Gle (1992: 40) ve Gven (1985: 118) ulusal kltr konusunda eitli kesimlerin grlerini/tezlerini birbirine benzer u noktalarda toplamaktadrlar: 1. Anadolucu 2. Orta Asyac 3. Trk slamc 4. Batc 5. Atatrk(ler) 6. ada Kltr Sentezci(ler). Bu snflandrmaya giren grlerin ounun birbiriyle akmas nedeniyle burada, yukardaki tezleri de kapsayacak lde Kkmerin (1969: 9) Doucu-slamc ve Batc-Laik(ler) olarak yapt snflama temel alnmtr. Benzer snflamalar dier yazarlarda da grmek mmkndr. rnein Kongar, siyasal boyutta devletisekinci cephe ile gelenekiliberal cephe ayrmn yapmaktadr (1999: 665-666). Trkiye iki yzyldr sren ulusallama abalarna kout olarak kltrel alanda iki kesimin

115

Trkiyede Ulusal Kltr Tartmalar Balamnda ada Uygarlk Sorunu atmasna sahne olmutur. Bunlardan birincisi Batc-laikcephedir. Bu kesimin iinde yer alan gruplara Tanzimatlar, Jn Trkler, ttihatlar ve Kemalistler dahil edilebilir. Bu cephenin karsnda bulunan ikinci grup ise, Doucu-slamc cephedir. Bu grubun iinde Trk, slamc gibi akmlarn etkili olduu dikkat ekicidir. Gnmze kadar yansyan dnsel/ideolojik atmann taraflarn bu cepheler oluturmutur. Her iki akmn da, ulusallama ve ulusal kltrn oluturulmas noktasnda Trk toplumuna yn vermeye altklar sylenebilir. Ancak her iki akmn da k noktas, zgnlkten ziyade Dou Bat ekseninde bir yknmecilie dayanmtr. Trk aydnnn kendisi deil de, bir bakas gibi olma dncesi sanrm kendisine ve halkna olan gvensizlikten kaynaklanmaktadr. Bu da Trk aydnn, gl uluslar karsnda aalk kompleksine itmitir. lhan, siyasal otoritenin resmi ideolojisi olarak dikte ettirilen ithal modellerin da bamll artrmaktan baka ie yaramadn belirterek yar brokrat Trk aydnn kmsemektedir (lhan, 1996: 103). Kkmere gre, Ulusal kurtulu sava vermi bir toplumun bugn gelinen noktada tekrar emperyalizmin kskacna srklenmesi dndrcdr (1969: 12). nk ulusal bamszlk, tam olarak ekonomik bamszlkla glendirilememitir. Bat kapitalizmi 19. yzyl bandan beri gerektike Batclaik brokratlara, gerektike slamc evrelere snm, halk kitlelerini kullanarak etnik ve dinsel temelde kar karya getirmitir. Bu blme ile Bat, Trkiyede gerek bir geliimin olanaklarn kilitlemi, nn tkam, adeta hapsetmitir (Kkmer, 1969: 141). Bunu amann yolu, siyasal bamszl takip eden ekonomik bamszl da baarabilmekten gemektedir. Da baml olarak geri braktrlm lkelerde ulusal kltrn geliebilmesi olanakl deildir. Bugn Trkiyenin bu duruma srklendiini sylemek abart olmasa gerek. Trk toplumunun nnde ulusal bamszlk, ulusal kltr sorunlar hala zmlenebilmi deildir. Cumhuriyet tarihi boyunca bu tr sorunlar i politikaya malzeme yaplm, siyasal konjonktrn etkisiyle toplum kesimleri atmaya srklenmitir. Ulusal kltr politikas konusunda yaanlan karklklarn altnda yatan problem, Trk devrimini ve gidi ynn yeterince kavrayamamakta aranmaldr. Cumhuriyetin ilk dneminde uygulanan devrimci program, ulusal kltr oluturma noktasnda Trk toplumuna bir yn vermi olsa da, zamanla bu yn duygusunun kaybedildii, yolundan saptrld bilinmektedir. Trk devriminin k noktas anti-emperyalist, ulusal ve tam bamsz ada Trkiyeyi kurmaktr. Bunun yolu yknmecilikten deil, zgn ve bilimsel yaratclktan gemektedir. Dnya kltrlerinin kesime noktas olan Anadolu uygarlklar, bize bu deneyimi, binlerce yln birikimi olarak sunmutur. Yeter ki kltrel geliimin alt yaps doru anlalabilsin. Ulusal bilin, ancak tarih bilinciyle birlikte oluabilir. Tarih bilinci olmayan toplumlarda ulusal bilin geliemez. Ancak, tarih bilinci gemie taklp kalmak, gemie zlem duymak, gemiin zihniyetine dnmek, gemie ait ne varsa aynen yaatmak deildir. Tarih, bugnn anlay ile yeniden yorumlanmal ve ona yeni anlamlar yklenmelidir. O zaman tarih, insan ve toplum yaamnda gurur kayna,

116

Recep Ercan zenginlik kayna oluturur. Aksi durumda tarih bir antikadan, hayat zorlatrmaktan baka bir ey deildir. Bu anlamda uygarlk, tarihin diyalektik kavray, tarihin bir sentezi ve yeniden yorumudur. Onun iin, tarihin her dnm noktas kendi koullarnn rn olarak anlam kazanr. Tanzimat Batcl ile Atatrk Batclnn fark da buradadr. Attila lhann deyiiyle birincisi, ok uluslu bir mmet imparatorluunda beliren komprador batcl, tekisi uluslam bir lkede kendini gsteren bilinli batclk (lhan, 1999: 7983). Birincisinde, batllar yle istedi diye teslimiyete dayal yknmecilik sz konusuyken, ikincisinde bilinli ve zgr iradenin tercihi sz konusudur. Bu farkllklara bir ok adan baklabilir. yle ki, Cumhuriyet kadrolar, Tanzimat Batclarnn dini erevede kalarak sorunlara zm arama mantn yadsmlar; yerine Batdaki ulusal devlet ve uygarlklarn temel ilkesi olan laiklii benimseyerek ada zm araylarna ynelmilerdir. Osmanl Tanzimatlnn devlete dnk yz Batl-laik iken topluma dnk yz Doulu-dini kalmtr. Cumhuriyet Kadrolar ise, toplumsal ve ynetsel alanda laiklik ilkesi, neredeyse sekinci-brokrat kesimin elinde seklarizme dntrld gerekesiyle eletirilmitir. Nitekim Kurtulu Savanda, Kemalist Kadro ile ittifak eden tara eraf, yeni devletin kimlii konusunda anlamazla dm, ilerici brokrasinin karsnda tutucu bir tavr sergilemitir. Bu direnme bugnde srmektedir. Laik ve anti-laik gler arasndaki mcadele ulusun kltrel kimlik sorununun zlemedii anlamna gelmektedir. Trk aydnnn bu noktada duyarll hep ideolojik sylem boyutunda kalmtr. Atatrk, Trkiye Cumhuriyetinin temeli kltrdr derken, Trk aydnlanmasnn nn aacak kltr devriminin nemine iaret etmektedir. Bugn ulusal devlet ve ulusal ideoloji oluturulmu fakat, ulusal kltr henz oluturulamamtr. Modern Trkiyenin kurulmas yolunda nemli admlar atlm olmasna ramen, tarihten getirilen kltrel mozaik nedeniyle Trkiye bugn hala ulusal kltr sorununu tartmaktadr. Doulu muyuz ya da Batl myz sorunsaln amak iin, ksmen doulu, ksmen de Batl zellikler tamakla birlikte zgn bir toplum olmann gerei kavranlamamtr. Gelecein Trk toplumunu oluturma noktasnda devreye sokulan devrimler, Trk aydn tarafndan yeterince anlalamad ya da anlalmak istenmedii iin farkl ynlere ekilmeye allmtr. Bu noktada Trk Devriminin uygulanmas ve yorumlanmas, ideolojik tercihlere gre farkllamaktadr. Doucu slamc Cephe Aralarnda kk farklar olmakla birlikte, siyasal yaammzda Doucu-slamc olarak adlandrlan akmlar, ulusal kltr konusunda uygulanacak politikalarn belirlenmesinde daha ok tarihi ve slami deerleri ne karmaktadrlar. Trkler ve slamclar baz unsurlar ne karma noktasnda ayrmlatklar sylenebilir. Kltrel deerlerin tarihi kaynaklarn, Orta Asya Trklerine dayandran Trkler ile, Trklerin slam dinini kabul etmeleriyle birlikte kltrel yaamlarnda slam kimliinin daha belirleyici olduu dnen slamclarn, din faktrne ncelik tanmalar, ulusal kltrn kaynaklarn Orta Asya Trk, Seluklu ve Osmanl kltrleriyle temellendirmeye alrlar. Dier bir deyile, Trk kesimlerin daha ok Orta Asyac tarih tezine, slamc

117

Trkiyede Ulusal Kltr Tartmalar Balamnda ada Uygarlk Sorunu kesimlerin ise, Trk-slam sentezine dayal tarih tezine dayandklar sylenebilir. Kendilerini slamc ve Trk olarak ifade eden bu kesimler, ulusal kltr konusunda temel referanslarn Gkalpin ulusal kltr anlayna dayandrrlar. Bu kesimin nde gelen sosyologlarndan Trkdoan, kendi dncelerini kartlarna gre tanmlama yoluna gitmitir. Ona gre, tihatlar ve kltrde Hmanistler, Batya sonuna kadar ak radikal Batcdrlar. Trkler ve slamclar ise, Dou-Bat sentezi yannda slam-Trk sentezini de Gkalp ve Mehmet Akifin brakt yerden itibaren devam ettirmeye alyorlard (Trkdoan, 1988: 192). slamc ve Trk kesimlerin referans aldklar dnce kalplarna bakldnda Tanr da kadar Trk, Hra da kadar Mslmanm slogannda netlemektedir. Konuya bu ekilde bakldnda bir ok noktada dncelerine katlmasak da Cumhuriyet dnemi dnce akmlarnn ekillenmesinde, zellikle belli bir kesim zerinde Gkalpin etkisi olmutur. O nedenle burada Gkalpin ulusal kltr konusunda dncelerine ksaca deinmek yerinde olacaktr. Ona gre ulusal kltr, bir milletin dini, ahlaki, hukuki, akli, estetik, lisani, iktisadi ve fenni hayatlarnn ahenkli bir btn (Gkalp, 1972: 30) olarak tanmlamaktadr. Bundan sonra Gkalp, zerinde en ok tartlan aydn ve halk kltr ayrmna gitmitir. Gkalpin bu konuda grlerini Trkdoan u ekilde zetlemektedir. Gkalp, ulusal kltrn kaynan halkta ve halkn rettii deerlerde bulmaktadr. Bunun yannda bir de aydnlarn/sekinlerin bireysel iradelerinin rn olarak tek tek yaptklar kltr vardr ki, Gkalp buna, aydn kltr ya da medeniyete karlk gelen tehzip adn vermektedir. Dolaysyla bu tr kltrel unsurlar yapay, sekinlere ait olduu iin de aristokratiktir. Halbuki tm toplumun ortaklaa rettii kltr doaldr. Kendiliinden olutuu iin de demokratiktir. Aydn kltr, belli bir eitim ve bilginin sonucunda olutuu iin deiebilir, bir ulustan baka bir ulusa aktarlabilir. Byle bir kltr ise ulusal deil, evrenseldir. Ulusal olan ise halkn kltrdr, yani harstr. Bu nedenle deimez, bir ulustan dierine aktarlamaz (Trkdoan, 1988: 23). Grld gibi Gkalp kltr, halk ve aydn kltr olarak iki ayr yapda ele almas ve birini dierinden stn grmesi gereksiz bir zorlama ve bilimsel olmayan bir yaklam olarak deerlendirilebilir. Gkalp bu yaklamyla kltrel geliime set eken muhafazakar ve rk dncelere kaynaklk etmitir. Nitekim Turhan ve dierlerinin yaptklar bir ok almada bu ayrm grmek mmkndr. Turhana gre, ulusal kltr temel iki kaynaktan beslenir. lki, byk ehirlerde yaayanlarn ve aydnlarn temsil ettii aydn kltr, dieri de, kk ehir, kasaba ve kylerde yaayan geni halk kesimlerinin temsil ettii halk kltrdr (Bkz. 1980). Trk-slamc kesimlerin bu yaklamlarnda dikkat eken esas nokta, ulusal kltrden anladklar halk kltrdr. Onlara gre halk kltr, halkn kendine zg deerlerinin toplam olarak grdkleri manevi kltr unsurlardr. Bu deerler, dier kltrel unsurlara gre daha nemli grlmektedir. Bundan dolay kltrel deime konusunda bu evreler daha tutucu davranrlar. nk onlara gre halk kltr deimemelidir. Benzer bir yanlg da, kltrn halkla ilikisinden dolay demokratik olduu vurgusudur. Sanki kltr seim sand da, genel oyun sonucuna gre belirlenmektedir. Trk ve slamclarn ulusal kltre statik adan yaklamlar, bu gruplar Batllama hareketlerine kar daha seici ve

118

Recep Ercan mesafeli durmaya zorlamtr. Bu ekilde kendi kltrlerini yabanc kltrlerin onlara gre- ykc etkisinden koruyabileceklerini dnmlerdir. Trkslamc grler, dier Batc-laik grlerin aksine Kemalizmin kltr politikasn tarihi kklere inmek, Batdan ve Doudan gelebilecek tesirlerden korunmak olarak yorumlanmaktadr. Trkdoana gre Trk ve slamclar, kltrde hmanistler olarak niteledikleri kesimlerin, tasavvur ettikleri tarzda Latin-Yunan kklere ynelik bir radikal Batllamaya kapal olduklarn, ancak Gkalpin de onaylad kadar adalamaya/modernlemeye taraftar olduklarn, bylece, bir yandan Trk tarihine ynelik kklere inerken, Kemalist ideolojinin dnce yaammzdaki dorultusunu koruduklarn iddia ederler. te yandan kltrde hmanistler olarak niteledikleri kesimlerin ar laikleme veya laiklii seklarize etmek suretiyle bir din haline getirdiklerini iddia ederek bu eilimi dladklarn, kutsal bir alanda halkn inanlarn zgrce yrtme hakkn savunduklarn sylerler. Bylece, iki sistem arasndaki davran btnl salanm olmaktadr ki, slam-Trk sentezinin anlam da budur... (Trkdoan, 1988: 192). Burada Trkdoann grlerinin hi birine katlmadmz hemen belirtelim. Trk ve slamc kesimlerin dnceleri, daha ok batllama kartl zerine dayand iin, bu kesimlerin Batllama srecine ilikin eletirileri u noktalarda toplanabilir. Batdan model alma yada taklitilik, kendi insanmzn hayal gcn, yaratc zekasn kreltebilir. Toplumlarn tarihi geliimleri farkldr. Bu yzden bir toplum iin uygun olan bir model, baka bir toplum iin uygun olmayabilir. Bu balamda Bat toplumlar ve Bat medeniyeti, Hristiyan kltr ve snfl toplumun bir sonucudur. Trkdoana gre, kltrde Batclarn etkisiyle, Atatrkn Dil ve Tarih Tezine kart olarak, kltrel hmanizm adyla Yunan-Latin kklere dnlmesi ve youn olarak klasiklerin Trkeye evrilmesi sonucu, genlii kltrel bolua srklemiler ve kltrel alanda ikili -dalist- yapnn yaratt elikiler yaanmtr. Trkdoana gre, bu elikilerin kltrel yaammz zenginletirdii sylenemez. zellikle, 1940-1950 yllar arasnda uygulanan kltr politikasnn, Orta Asya Trk kltr geleneinden uzaklap, -devletin gdmyle- Latin-Yunan kklerine inilmesi yoluyla Trk toplumuna yeni medeniyet ve kltr odaklar sunulmaya alldn vurgulayan Trkdoan, bu amala Ky Enstitlerinin ve halkevlerinin k noktasnn, ky ocuklarnn beynini ykayarak ulusal gler yerine, hmanist, ulusal dokusu zayf Marksist kuaklar yetitirildiini syler. Trkdoana gre Kemalizm, Batclarn elinde adeta bir ta bebek gibi dondurulmu, yaanan hayata uyumu engellenmi, zellikle militarist laiklie kadar gtrlmtr. Bu ekilde lkede solcuMarksist gruplarn yaygnlamas salanmtr. nk, Trkdoana gre, hmanizm ile komnizm bark kardeler gibidir (1988: 15-17). Trkdoann bu fazla ideolojik ve bilimsel temelden yoksun grleri, ulusal kltr tartmalarna bir katk sunduunu sanmyoruz. Nitekim Gkberk (1980: 2), 1950den sonra ileriye deil de geriye gidiin sz konusu olduunu belirterek, bu geriye gidiler insanlar ister istemez dar bir milliyetilie gtrdn sylemektedir. Ona gre. 1940larda yaplan byk eviri faaliyetleri bir Rnesanst. Aydnlanmann itici gcnden vazgeerek dnyaya almak yerine kendi dar evrene, -Gkberk buna tara kltr demekte- kapanmada bu taral

119

Trkiyede Ulusal Kltr Tartmalar Balamnda ada Uygarlk Sorunu ufkun etkisi byk olmutur. Bununla birlikte Trk-slamc evrelerin, 18. yzyldan itibaren Batya ynelen Osmanlnn temel yanlgsnn, kendi gelime dinamiklerini oluturmalar yerine, Batdan ithal yolunu semeleri noktasndaki eletirileri, genel kabul grd sylenebilir. Genelde Trk aydn, hangi kesimden olursa olsun Batllama konusunda kt bir taklitilie kardr. Ancak sknt, zgn kltr kalplarnn ortaya konmasnda yaanmaktadr. Bu konuda Trkiyede henz bir uzlann salanamamas, ulusal kltr tartmalarnn nemli bir sorunu olarak grlmektedir. yle ki, Trk-slamc grlerin iinde Batllamaya ynelik eletiriler, Kemalizmi ve laik Cumhuriyeti olumsuzlamaya kadar gidebilmektedir. Cumhuriyet tarihinde 19501960 aras dnem, nemli bir dnm noktas olmakla birlikte, Kemalist ideolojiye eletirel ve reddiyeci/muhalif yaklamlar Cumhuriyetin kuruluundan beri hep olmutur. Bu eletirilerin k noktas, Trk Devriminin, kk bir aznln ya da tek bir kiinin dayatmas sonucu millete ramen yaplmas noktasndadr. zellikle Cumhuriyeti bir dayatma olarak deerlendirenlerin bu eletirileri laiklik, uluslama, kltr politikalar, kurumsal deiiklikler... noktasnda toplanabilir. Bu evrelere gre Trk Devrimi, yknmeciliin, tercmeciliin sonucunda Trkiye Batllatka batm, smrgelemi, yabanclarn gdmne girmitir (Tanr, 1998: 306). Batllamann bir sonucu olarak ortaya kan yabanclamann yannda keyfi dayatmaclk da slamcmuhafazakar grlerin Trk Devrimine ynelttii nemli eletiri noktalarndandr. Ali Fuat Bagil, bu dayatmay otoriter bir idarenin indi ve zmreci grleri, din ve maneviyat dmanln dourmutur. Nurettin Topu da benzer grleri savunarak, buna istibdat ynetimi demektedir. Ahmet Kabakl ise bu ynetimi, milleti terbiye etmek ve yeniden yaratmak iddiasnda olduu iin eletirmektedir. Tanre gre bu eletiriler, daha ok din ve laiklik konusundaki duyarllktan kaynaklanmaktadr (1998: 306). slamc-Trk kesim, Aydnlar Oca bnyesinde rgtlenerek, zellikle 1980 askeri ynetimi ve sonrasnda devletin etkili organlarnda ulusal kltr politikalarn biimlendirme ve devletin resmi ideolojisi olarak topluma sunulmasnda aktif olarak rol oynamtr. Ulusal kltr tartmalar, 1980 sonras oluan siyasal kimlik ve kltrel yabanclama sorununa zm olarak dayatlan Trk-slam Sentezine, hakl gereke oluturmak ve bu alanda oluan ideolojik boluu doldurmak iin, bu kesimler tarafndan ortaya atlm bir sorundur. Bu kesimlerin kltr politikalarna, otoriter ve totaliter bir yaklam benimseyerek, bireyin glendirilmesinden ve toplumsal refahn artrlmasndan ok, bunlarn stnde glendirilmi bir devlet imgesi yaratmaktadrlar. Bunlara gre, bugn yaanan ulusal kltr sorunlarnn kkeninde Bat emperyalizmi, hmanizm akm ve aydn ihaneti yatmaktadr. Bu yaklam, bilimsellikten ziyade tamamen duygusal ve ideolojik tavrn yansmas olarak grlebilir. Batc Laik Cephe Muhafazakar-slamc cephenin karsnda yer alan ve Cumhuriyetin ilk yarsnda etkili olan Batc-laikcephe, Trk Devriminin amacnn ada uygarlk dzeyini yakalamak ve bunun iin yaplmas gereken en rasyonel tutumun Batllamak olduu noktasndadr. nk an en ileri uygarl Bat

120

Recep Ercan olduuna gre, yaplmas gereken eyin Batya ynelmek olduunu savunurlar. Bundan dolay Batc-laik aydnlar, Niyazi Berkes, T. Zafer Tunaya, Doan Avcolu vb., Trk Devrimini adalama tezleri iinde deerlendirirler. erif Mardin, Mnci Kapani gibi baz yazarlar, adalama tezine yakn anlamda modernleme ve batllama kavramlarn kullanmaktadr. En ok vurgu yaptklar noktalar bamszlk ve ulus kavramlardr. zellikle Cumhuriyetin ilk yllarnda milliyetilik ve anti emperyalizm uluslama srecinin nemli argmanlardr. adalama srecinde toplumsal devrimlerin nemini vurgulayan Batc-laik kesimler, zellikle laiklik ilkesini adalamann nn aan en nemli kltr devrimi olarak grrler. Trk devrimini tanmlama noktasnda baz yazarlar, Doan Kuban, Suat Sinanolu Trk devrimini Hmanizma, Trk Hmanizmas, Kltr Devrimi olarak tanmlamakta, zer Ozankaya, Erol Cihan gibi yazarlar Trk Rnesans, Macit Gkberk, lhan Arsel, Server Tanilli, lhan Seluk gibi yazarlar ise, Aydnlanma anlamnda tanmlamlardr (Tanr, 1998: 303). Buna benzer bir tanmlamay Gle yaparak, deerli almasnda Batc-laik grleri ve bu grlerle ilgili bir ka nemli temsilcilerini; 1- Anadolucular/Anadolu Hmanizmi (Sinanolu, Gnyol, Anday, Balk). 2- Atatrkler(Kongar, een, lhan). 3- ada Kltr Sentezciler (Gven, Timur, Yavuz, Belge, Tuncay, Ortayl ve Anday) olarak snflandrmaktadr (Gle, 1992: 138-139). Bu snflamaya giren yazarlarn grleri baz farkllklar gstermekle birlikte, ierik olarak ardk ara tonlar andrdklarndan ayn kategoride deerlendirilebilecei dnlm ve bu anlamda Batc-laik cephe altnda sunulmutur. Bunun yannda Cumhuriyet aydnlanmasna, Batc-laik kesimlerin yannda belirli llerde liberallerin ve Marksistlerin de nemli katk sunduklar sylenebilir. Anday, Batnn be yz yldr sren uluslama sreci dikkate alndnda Trkiye tarihinde Cumhuriyet dneminin yerini belirlemenin henz erken olduunu sylemektedir. Ona gre Cumhuriyet, gelecei kurma noktasnda kendini anlamlandrma ve bir yere oturtma srecindedir. Bizde uluslama, sosyalleme ve adalama srelerinin birlikte yrtlmesi bir takm atmalara yol amakla birlikte sancl gemektedir (Anday, 1998: 13). Andayn grlerinden anladmza gre, Cumhuriyet tarihi boyunca yaplan ve yaplmak istenilenler; dil, tarih, sanat vs. bir ulus yaratma ve bu adan bakldnda kendini arama ve bulma abas olarak grlebilir. Bu noktada Trk Devriminin temeli olarak laiklemeyi gren Sinanolu, Dounun mistik ve dogmatik deerler dzeninin braklarak aklc ve insancl temellere dayanan Batl deerleri nermektedir (Sinanolu, 1980: 66). Trk devriminin nemli bir aamas olan kltr devrimi, laiklik sayesinde din ideolojisinin basksndan kurtarlm birey ve toplum kavray sunmaktadr. Trk Devriminin gelimesini engelleyen Dou kaynakl kltr elerini gelimenin nnde en byk engel olarak gren Gnyol, Trk Devrimini, khnelemi gelenekler ve inanlarnn etkisiyle yklan Osmanlnn yerine ada bir toplum kurma abas olarak grmektedir (1986a: 129). Ona gre Trk toplumunu ileriye gtrmenin yolu, banazlktan, kr inanlarn basksndan kurtarmaktr. nk Gnyol, Trkiyenin ba sorununu softalk, banazlk olarak grmektedir (Bkz. 1986b).

121

Trkiyede Ulusal Kltr Tartmalar Balamnda ada Uygarlk Sorunu Kltrde Batcln nemli isimlerinden Eybolu ise, sorunu uygarlk srecinde ele almaktadr. Bu konuda sentezci bir yaklam benimseyerek kltr sorununu zmlemeye almaktadr. Ona gre uygarlk, insan baars olmakla birlikte, zerinde yaanan, topran besledii bir birikim olarak belli bir dnemle snrlandrlamaz ve daha gerilere gider. Gerilere gidildike uluslarn tarihinin kartn, dolaysyla gemii anlamlandrmann, snrlandrmann tamamen keyfi olduunu, o nedenle ulusun kendisiyle ilgili karar kendisinin vermesi gerektiini syler. Bamszlk sava ile yeniden doan ulus, gemiini bilginler gibi ok uzakta deil, herhangi bir rk ve din gzetmeksizin ayn haklar erevesinde ektii budayn kknde aramtr. nsan, gemii ile hesaplaarak geliir. Bilim de, dnce de, sanat da, tohumlar nereden gelirse gelsin ancak belli bir topran artlar iinde, yani gemii ile uzlaarak yaratc olabilir (Eyubolu, 1967: 183). Bu balamda yaplmas gereken gemiimizi, topraklarmzda arayp bulduumuz her deeri, Eti, Yunan, Roma, Bizans, Seluk, Osmanl, ne olursa olsun benimsemek. Eskiyi srtmzdan atp, dncemize ve bugnk hayatmza maletmek; devam ettirmek deil yeniden yaatmak.... Eskinin srtndan geinenlerin yeniyi bomalarn nlemek (Eyubolu, 1967: 185) gerektiini syleyen Eypolu, Anadolu-Trk sentezi olarak grd Trk Hmanizmasn, tm Anadolu uygarlklar arasnda bir kltr sreklilii olarak grmekte ve bu uygarlklara sahip kmaktadr. Grld gibi, Cumhuriyet dneminin farkl kltrel ynelimleri, tarihin ok ynl yorumundan kaynaklanmaktadr. Uygarlk tarihi, nesnel gerekliin tesinde beklentilerimize uygun den ideolojik temelli ynelimlere gre anlamlandrmas ya da yorumlanmas sonucunda yaanlan kltrel sorunlar, lkenin salkl bir kltr politikasna kavuabilmesi iin bu ikilemin nasl alabileceinde dmlenmektedir. Bugn yaplmas gereken bize gre, Dou mu? ya da Bat m? tercihinde odaklamak yerine, ne gemite takl kalarak, ne de gelecei gz ard ederek, gemiten gelecee uzanan kltrel sreklilii doru anlamak ve kendinden bir eyler katarak onu iyi ilenmek gerekir. Nitekim Trk-slamc grlere kar duran, ancak takliti Batcl da yanl bulan Tanpnar, bu konuda yle sanyorum ki, ne maziyi sevmek, ne Garb tanmak ve ona hayran olmak bizim iin kafi deildir. Mazi nihayet gemi bir zamandr; bizde, ancak kendisine iimizden bir eyler katarak hakkyla yaayabilir. Biz ise bugn bile deiliz; yarnz (Tanpnar, 1998: 105). O halde Tanpnara gre yaplmas gereken, zgn kltrle beslenen Trkiyenin geleceini kurmaktr. Bu zgven Trk toplumunda vardr. Bat ve Dou, bu zgveni gerekletirmek iin ancak kaynak sunmaktadr. Trk toplumu bu kaynaa sahip. O halde yaplmas gereken Tanpnara gre, Trk devriminin sunduu olanaktan yararlanarak adalamay gerekletirmektir. Bir dnem Cumhuriyet kadrolarnn Osmanly yadsmasnn sonucu olarak Tanpnarn, kltrel gemie ilgisizlii eletirilebilir. Ne diyordu Tanpnar, bizim iin asl olan miras, ne mazidedir, ne de Garbtadr; nmzde zlmemi bir yumak gibi duran hayatmzdadr (1998: 108). Tanpnara gre, nmzde duran hayat ada uygarln kendisidir. Tanpnarn, ada Trkiyenin kurulmas iin, gerekli olan zgn kltrn yaratcla dayandrlmas dncesine katlyoruz O zaman tarihin bize ykledii Dou ile Bat arasnda dengeli bir senteze

122

Recep Ercan ulaabilmek olasdr. Bu noktada Tuncay, daha sentezci bir tutum taknarak, Trkiyenin kltr mirasna sahip klmas gerektiini ancak, seiciliinde art olduunu, buna karar vermek iinde kltr mirasmzn iyi anlalmas gerektiini syler (1983: 58). Bu anlamda Tunayda baz yazarlar gibi Batllamann olumsuz etkilerine vurgu yapmakla birlikte bugn sahip olduumuz olumlu bir ok toplumsal deeri Bat etkisine borlu olduumuzu bildirmektedir. Bu tartmalara Kltr felsefesi nda bakan Yavuz, Trk kltrnn dnden bugne geirdii aamalar ciddi bir eletiriden geirerek kltr zerine grlerini ounun yapt gibi dnden bugne deil, bugnden dne giderek temellendirmektedir. Gemiin yorumu ancak imdinin bak asyla yaplabilir. Ona gre, Tanzimatla balayan kltrel ikilik Cumhuriyet dneminde de devam etmi, kltrel kopuu hzlandrmtr. Bunu amak iin uygulanan bir takm tezler -ar pozitivist/Batc/ar niversalist ve yeni ulusu/rk/partiklarist ve 1940lardan sonra uygulanan halklk/ar romantizm/seklarizm, Anadolucu/hmanizm ve Osmanlclk- tepeden inmeci kltr politikalar olduu iin, toplumsal ve tarihsel gerei zorlayan tek yanl, indirgemeci bir yaklamla, Trk kltrnn kkenlerinin Orta Asya, Osmanl ya da Anadoluda m? olduu, sorunu zmekten ziyade kltrde ikicilii krklemitir. Halbuki Yavuza gre yaplmas gereken, iinde yaadmz toplumun, yapsal zelliklerini dikkate alarak gemi kltrlerle olan kkl bantlarn karmaktr (1975: 11-17). Cumhuriyet dneminin hzl ulusallama ve ada uygarla bir an nce katlma sreci, Trk halknda geleneksel ve modern/laik kltrler arasnda atmaya neden olmutur. Bundan dolay ulusal kltr konusu, Cumhuriyet sonras modernleme srecinde Trk aydnn ilgi oda olmutur. Geleneksel ve modern deerler, ulusal kltr kavramnn ilerici ve gerici kullanmlarn da beraberinde getirmektedir. Bu noktada Kongar, ulusal kltr, bir ulusun doaya ek olarak rettii tm maddi ve manevi deerleri yani kltr, o ulusu, insanlk ile (farklarn unutmadan) kaynatrmak iin kullanmak tarihe, bilime uygun olduundan ilerici kullanmdr. Buna karlk, bir ulusun maddi ve manevi deerlerini, o ulusu insanlk ailesinin dna karmak, ya da insanl kk grmek iin kullanmak, kltrn gerici kullanm (Kongar, 1984: 15) noktasnda Kongar, kltrn ilerici ve gerici ynne iaret etmektedir. Bu sorunsal amak iin Atatrk, geleneksel kltrn karsna, ada ve ulusal bir kltr geirmenin yollarn aramtr (een, 1984: 20). Trkiyenin iki yz yldr amaya alt ulusallama ve ulusal kltr sorunu , tarihin deiik aamalarnda Dou ve Bat, eski ve yeni, alaturka ve alafranga kar karya geldii halde, dinsel ve siyasal yaylmaclk yznden uzun sre gerek bir sentez yakalayamadan yan yana yaamtr. Tarihte Rusya ve Japonya bu sentezi baarabildii iin bugn gl lke konumundadr. Trkiye ve dier slam lkeleri ise, bu sentezi baaramadklar iin azgelimilik zincirini kramamaktadr. Trk toplumu, ada Batnn emperyalist yznn dayatmas sonucunda ynszlk duygusu yaamaktadr. Tarihte ilk defa Atatrk, ada Batnn emperyalist yznn yine Bat uygarlnn olanaklar ile yok edilebileceini gstermitir. Atatrkn kar olduu uygar Bat deil, Emperyalist Batdr. O, emperyalist Bat ile savam, ama Bat uygarln

123

Trkiyede Ulusal Kltr Tartmalar Balamnda ada Uygarlk Sorunu benimsemitir. Atatrke gre Batllama, adalamaktan ve bir zihniyet deiiminden baka bir ey deildir. Atatrkn ada uygarla ve bilime sk sk vurgu yapmasnn nedeni budur. B. Akarsuya gre, bizim Bat karsnda sorunumuz bir ka ynl. Kimimiz Bat emperyalizmi ile Bat kltrn birbirine kartryor. Kimimiz de kltrle uygarln birbirinden bamsz ayr eyler olduu inancnda direniyor. Bu sorunsallk alamad srece Atatrkn tek uygarlk tek kltr dedii evrensel kltrle btnleme mmkn olmayacaktr.
Kavramsal Ayrma Btnleme Balamnda ada Uygarlk Sorunu

ada uygarla ulamann nemini vurgulayan lken, ulusal kltr konusunu ada uygarlk sreciyle aklar. Ona gre, modern kltr karsnda kulaklarn tkayanlarla onun kklerine inmeyi istemeyen ve yalnz yemilerini devirmekle iin zlebileceini sananlar, ya da kltr medeniyetten ayrarak, eski ile yeniyi, nasyonal ile enternasyonali, Bat ile Douyu, ksaca iki ayr dnya grn hem ayrmak hem uzlatrmak kabil olacan sananlar, hatta kltr ve medeniyet ikiliini kaldrmak iin modernlemeyi yalnz ekilde, teknikte ve ekonomik gelimede gren ve bunun derin bir kltr paradoksunun asl modern kltr seviyesine erimedike ve bu faaliyete katlmadka elde edilemeyeceini anlamayanlar... kltrn z anlamna asla girememilerdir. Uygarln her ada ve her blgedeki yaratc, retici faaliyet olduunu ve her ada bu faaliyetlerden en glsnn tekilere rehberlik ettiini, bir lke veya bir ulus iin modernlemenin, bu yaratc-retici faaliyet seviyesine erimek olduunu, bunun ise hibir zaman yaratc uluslarn eserlerini almak, kltrn rnlerini benimsemek, ksaca ekillerini almakla mmkn olamayacan anlayamamlardr (lken, 1998: 113). Birbirleriyle derece farkll olan ancak, zde ayn kapya kan modernleme kartlar ile onu basit bir uzlatrma konusu olarak grenler, her iki durumda da, ya modern kltrn gelimesinin nn tkamlar ya da, zgn kltrel yaratcl durduracak lde dier kltrlere ar hayranlk beslemilerdir. Gkalp ve dierlerinin, kltr-uygarlk ayrmna gelince, lkene gre bu yapma ve gereklikten uzak gr, iki ayr dnyann ayn zamanda yan yana yaayabileceini sanmaktan ileri gelen bir yanlln kurban olmaktadr. Bu ekilde kltrn, birbirinden bamsz iki ayr formu dnldnde ne bamsz olarak geliebilmekte, ne de birbirini etkileme imkan bulabilmektedir. Halbuki gerek kltrde sanat, hukuku, ahlak, felsefeden ve bilimden ayrmann olana yoktur (lken, 1998: 114). lkene gre bunlarn hepsi ulusal ve hepsi uluslararasdr. Bir Akdeniz veya Avrupa kltrnde btn bu kurumlar, btn bu evrenin uluslar tarafndan ilendii iin bu kltr ve evreye gre uluslararas, uluslardan her birine gre de ulusaldr. Sanatsn, ahlaksn, hukukusunu, filozofunu ulusal, bilim adamn uluslararas sayan bir kltr evresi olamaz. lkene gre, bilim ve teknii Batdan alalm, fakat ahlakmzda, hukukumuzda arkl kalalm, sanatmz, felsefemiz ulusal olsun diyemeyiz. Byle bir piyasann olmadn syleyen lken, ada ve bileik etkinlikleri olan bir uluslar dzeyinden sz etmektedir. Atatrkn de iaret ettii bu uygarlk dzeyine ancak, yaamn her alannda reterek girilebilir. Bu

124

Recep Ercan deerlere hibir katk sunmadan sadece almak ulusu bir yere gtrmez. Bu katky salayacak olan belli bir dnya gr ve zihniyettir (lken, 1998: 115). Bu zihniyete sahip olunamaynca, uygarlk dzeyini tutturabilmek ok zor grnyor. Bu durumda Atatrkn Trk ulusunun nne koyduu hedefe ulamak, sadece bir topya olarak kalmaktadr. Kltr-medeniyet ayrmn Atatrk de gereksiz bir zorlama olarak grmektedir. Bu konuda yapt bir konumada medeniyeti harstan ayrmak gtr ve lzumsuzdur. Kltr bir toplumun devlet hayatnda ynetim, hukuk, siyaset-, fikir hayatnda ilim, itimaiyat, gzel sanatlar-, iktisadi hayatta endstri, ulatrma-, yapabildii eylerin tamamdr (nan, 1968: 276) demitir. Atatrk Trkiye Cumhuriyetinin temeli kltrdr derken anlalmas gereken, ada uygarla ulamada hareket noktas olarak toplumsal dinamizmin temelini kltre dayandrmasdr. O halde kltr, insani bir tavr olarak okumak, anlamak, grebilmek, grebildiinden mna karmak, intibah almak, dnmek, zekay terbiye etmektir. Anlalmaldr ki kltr insana zgdr. nsann mutluluu ve toplumun refah iin en ksa zamanda uygarlk dnyasnda yerimizi almalyz. D dnyaya gzmz kapayp kendimizi soyutlayamayz demektedir. Atatrk bir baka konumasnda deiik lkeler vardr, ama tek bir uygarlk vardr. Ulusun ilerlemesi iin bu uygarla katlmak gerekir. Atatrk, bylece Trkiyenin adalama hedefini gstermi olmaktadr. Ancak, adalama ya da ada uygarlk dzeyine hangi yollardan ulalaca konusunda Trk insannn zihni bulanktr. Tanzimattan bugne Trk toplumunun adalama talebi, kendi istenci dnda, hep tepeden inme uygulamalarla gerekletiinden birbiriyle atan ikici tarih tezleri ulusal kltre yn vermeye almtr. Yukarda Trk-slamc tarih tezleri ile Batc-laik tarih tezlerinin ulusal kltr zerine yaklamlar ele alnmt. Her iki tarihi tezin de, kltr sorunlarna yaklam, uygarln bir ynn ele alp dierini dta brakmas sonucu ada bir sentez sunmaktan geri kalmlardr. Trk-slamc evrelerin, tarihe ve manevi deere ar vurguda bulunarak bugn ihmal etmeleri, Batc-laik evrelerin de Cumhuriyet ncesi Trk tarihini yok sayarak bugne ar vurgu yapmalar, ulusal kltrde sreklilik deil, tam tersine kopmalara neden olunmutur. Trkiyenin bugn de srmekte olan ulusal kltr sorunlarn amak iin tarihi deneyimlerden mutlaka yararlanlmal ve kltrde sreklilik salanmaldr. Atatrk bu sorunlar nda kltrel gelimeyi bir uygarlk ya da uygarlama sorunu olarak grmektedir. Bir taraftan uluslararas kalknma yarnda geride kalmamak iin abalarken, dier taraftan kendimize zg deerlere de bal kalmamz gerektiini bildirmektedir. Bylece gemiten kopmadan gelecee uzanmak sz konusu olabilmektedir. Deien dnyada yeni gelimelere ayak uydurmak genellikle kltrmzden kopmay beraberinde getirmektedir; bu ise tehlikelidir. Benliimizi kaybetmek demektir (Sayl, 1984: 327). Bamszln yeni kazanm bir ulus iin bu kayglar yerinde ve anlalr. Atatrk, milli kltrmzde kendimize ait zel izgilerin silinmemesi gerektiini vurgulam, kendi benliimizden fedakrlk yapmaktan ve kr krne taklitilie sapmaktan kanmamz tlemitir. Atatrk, 1921 ylnda Bursada

125

Trkiyede Ulusal Kltr Tartmalar Balamnda ada Uygarlk Sorunu toplad Milli Eitim Kongresinde, eitim program zerine yapt bir konumada, eski devrin hurafelerinden, bize zg vasflarmzla hi de mnasebeti olmayan yabanc fikirlerden, Doudan ve Batdan gelebilecek tm etkilerden tamamen uzak, milli ve tarihi seciyemizle uyumlu bir kltr kastediyorum. nk milli dehamzn tam bir ekilde gelimesi ancak byle bir kltr ile salanabilir. Herhangi bir ecnebi kltr, imdiye kadar takip olunan yabanc kltrlerin zararl neticelerini tekrar ettirebilir. Kltr, harset-i fikriye -dnsel/entelektel kltr- si, milletin seciye -karakter-si ile orantldr, uyum halindedir (Sayl, 1984: 328) demitir. Atatrk harset-i fikriyye sz ile tarih, toplumbilim gibi kltrn dnsel ynne arlk vermektedir. Buradan hareketle diyebiliriz ki Atatrk, milli kltrn kendine zg renklerinin olduunu ama, bunlarn bile genel kltrn iinde deimez, statik ele alnamayacan, geleneklerin iinde skp, yerinde saymann tehlikeli olduunu belirtir. Atatrk, ulusal kltr konusunda bilime, ayr bir nem verir. Kltrde ve uygarlkta ilerlemenin itici gcnn bilim olduuna inanr. Ulusal kltr/Cumhuriyet Trkiyesini ada uygarln stne karmaktan anlalmas gereken budur. Kltr kavramna tarihsel yaklam, onun tarihin belli bir dnemini kapsayan tamamlanm, statik bir alglamay engellemektedir. Aksi durumda kltrel geliimin deiik tarihsel evrelerini kmseme, insanln kltrel yaam biimlerinin en ilkelinden en gelimiine doru ilerlemelerini grmezlikten gelme elikisine drebilir. Tarihin dinamik bir unsuru olarak kltr, btn alar iin geerlidir. nsan d dnyay deitirmekle kalmyor, ayn zamanda kendisini de deitiriyor. nsann evrenselliini belirleyen de bu tarihsel geliimin kendisidir. O halde insann doal ve toplumsal koullar, onun tamamlanmam bir olanak alandr. Kltr kavram, deerler alan olarak dnld kadar, ayn zamanda tek tek bireylerin bilgi birikimlerinin sonucu olarak uzmanlam bilgilerin de toplamdr. Bu haliyle kltrn tm unsurlar ayrlmaz paralar olarak birbirini destekleyici ve btnleyici olmak durumundadr. Bu balamda ulusal kltr, ulusal ve uluslararas, yerel ve evrensel, maddi ve manevi, kltr ve uygarlk ayrmnda ele almak, kltrn bir ynn dar snrlarna hapsetmek olur. Kltr, adalama srecinde olan bir toplumun en dinamik unsurudur. Bunun bilincinde olarak ada uygarlk dzeyine kmak olarak hedeflenen de, ulusal kltrn uygar dnyaya almas sorunudur. Eyubolu Uygarl, tm insanln ortak emek rnnn bir birikimi olarak grmektedir. Eer uygarlk yeterince anlalmamsa zellikle geri kalm toplumlarda, en kolay, en ucuz yarar salayan, emeksiz kazan getiren bir olanaklar ortam olarak anlalr. Bu tpk Gkalpn Batnn bilimini, tekniini alalm, trelerini brakalmanlayna benzemektedir. ine geleni almak olan bu yaklam ilk bakta olumlu gibi grnse de yersiz ve aldatcdr. nk uygarlk bir btndr. Bir blm alnp bir blm atlmaz. Uygarlk bir anlay ortamdr; bir bulu, bir dnce alandr. Onun iine girilir ya da uzandan geilir. Uygarlk tpk sindirim sistemi gibidir. Doas ve kendi istenci gerei neyi sindirecei ve neyi sindirmeyeceini kendisi karar verir. Bu onun yaps, alma dzeni gereidir.

126

Recep Ercan Kendisine yabanc olan kusar, uygun olann sindirir, zmser (Eyubolu, 1990: 256). Osmanl Devletinin, dnya egemenlii iddias bir dnem sonra, baz gelimelerin de aleyhine ilemesiyle, Bat karsnda gerilemeye balyor. Bunun sonucu olarak yaad sorunlar amak ve her eyin aleyhine iledii koullar tersine evirebilmek iin, zorunlu olarak Batllamay k yolu olarak grmtr. Bu tercih, Cumhuriyet dneminde de devam etmi, gen Cumhuriyet ynn, Batllama politikalarna gre belirlemeye almtr. Ancak bu politikalarn ierii ve ynelimi konusunda yaanlan ikilik, farkl tutumlar, bugnde devam etmektedir. Trkiyenin uygarlk tarihindeki yeri ve bugnk konumu henz belli deildir. Batdan baknca ne kadar Douluyuz. Doudan baknca ne kadar Batlyz. Belki soruna bu ekilde de bakmamak gerekir. Batya ramen Batllama ya da Baty reddetme noktasnda yaplan tartmalar bir ok nedene dayandrlabilir. Bunlardan biri, modernliin Batnn tekelinde olmay ya da olmamas gerektii, dieri de nesnel koullarda kabulne dayanmasdr. Tarihsel srete Dou-Bat ayrm/atmas nedeniyle duyulan tepki ya da zgven sorunu Osmanlnn Batya gre ileride olduu dnemlerde bu sorun yoktu- bu kar duruta etkili olmutur. Dnyann farkl yerlerinde ve farkl dnemlerinde, deiik uygarlklar kurulmu, bunlar arasnda sadece ncelikler deimitir. Grnrde uygarlklar aras rekabet olarak grlen Dou-Bat atmasnn art alannda bata smrgeletirme olmak zere pek ok neden nemli rol oynamtr. rnein, antik Yunan-Roma ve ran arasnda siyasi egemenlik mcadelesinde biri Baty, dieri Douyu temsil etmitir. Daha sonralar hal seferlerin sonucu olarak Hristiyan Bat ile slam dnyas/Trkler arasndaki kutuplama ve atmalarda ayn kategoride deerlendirilebilir. Ancak bu atmalar karlkl kltrel etkileimi de salam ve bu anlamda tek bir zgn medeniyetten sz etmek mmkn deildir. Bu kltrel temaslar sonucunda slam dnyasnda balayan tercme faaliyetleri, antik Yunann birikimlerinden de yararlanlarak slam medeniyetinin en parlak dneminin yaand bilinmektedir. zellikle Farabi, bn-i Sina, bn-i Rt gibi filozoflarn katklaryla oluturulan felsefi gelenek sadece slam dnyasn deil, spanya zerinden tm Baty etkilemitir. Batnn Doudan ald bu kltr as sayesinde bin yl sren l topran zerinden atabilmitir. Batnn etkilendii bu kltr sentezine 12. yzyl Rnesans da denilmektedir. Bu entelektel/dnsel kalknma sreci bir Doululama hareketidir. Daha sonraki srete Osmanl-Bat rekabetinde stnlk bu sefer Batya gemi ve bunun sonucunda Osmanlnn takip ettii siyaset Batllama olmutur. Bunda okta alacak bir ey yoktur. nk uygarlklar tarihine bakldnda ok deiik blgelerde, deiik adlarla uygarlk bayran tayanlar olmutur. Ayn zamanda bu uygarlklar kendisinden sonra gelebilecek dier uygarlklara rehberlik etmitir. Bu anlamda Osmanlnn Batllama hareketi, yeni bir ulusun douuna, temellerinin atlmasna yol amtr. O nedenle bizim Batllama abalarmz uygarlk ve kltrel gelime bakmndan nem tamaktadr. Belki Rusya ve Japonya gibi lkeler bize gre daha enerjik davrandklar iin daha baarl olmulardr. Sonu olarak tarihte, daha ok

127

Trkiyede Ulusal Kltr Tartmalar Balamnda ada Uygarlk Sorunu dnsel kltr unsurlarnda olmak zere srekli bir etkileim yaanmtr. Daha nce slam dnyasnn antik Yunandan etkilendiini ve slamn da gnmz Avrupasn etkilediini sylemitik. Halbuki tarihte, Yunanllar etkileyen de byk lde Msr ve Mezopotamya uygarlklar olmutur (Sayl, 1991: 443453). Trklerin kltr evresinin etkisinde kald bilinmektedir. Bat kltr bunun son halkasdr. Bat kltrnn bir takm temelleri Anadoludadr. Atatrkn Anadolu ile ilgilenmesi, Trk tarihini bir hanedan tarihinden karp iinde yaanlan topraklarn kltr katlarna kadar inmesi birazda bundandr. Batllamayla ilgilidir. M. Gkberke gre, bizi Batya balayan zerinde yaadmz topraklarn tarihsel kltr kodlardr. Ona gre, Anadolu bizim son lkemiz, baka yere gidecek deiliz. Bu topra, corafyasyla olduu kadar tarihiyle de ok iyi bilmemiz gerek. Hem onun kltr katlar zerinde otur, hem de bundan bana ne de. Nasl deriz bunu, ne hakla deriz? Biraz bilinci olan bir toplum byle bir eyi nasl syleyebilir? Bu deerleri brakp toplumumuzun deerlerini, Arabistan topraklarnda, daha uzak yerlerde aramak, olacak ey deildir (Gkberk 1986: 52). Gkberkin bu ifadeleri, Trk-slamc kltr kodcularna da yant niteliindedir. Ona gre, Yunan mucizesi birden bire ortaya km deildir. Anadoludan Batya yaplan nlarla olmutur. O nedenle bugnk bilimsel felsefenin bu topraklardan kmas bizim amzdan bir ans olduu kadar bir sorumluluk da yklyor, onu benimsemeye zorluyor. Uygarlama hedefine ulamak iin Anadolu uygarlklarnn nemi tarihsel bir miras olarak iyi kavranmaldr. Ancak bu tarihsel bilin bizi dnyaya tayacaktr. Yoksa ounun iddia ettii gibi Trk tarihi, Orta Asya ve slamlktan ibaret deildir. O nedenle hi bir kltr, yalnzca kendisi deildir. Birbirinin okuluna gitmeyen kltrler abucak bzlp gdkleir. Nitekim yukarda farkl kltrlerin etkileiminden doan nemli tarihsel baarlar vurgulanmt. Bylece Trk kltr de, kltrler iinde bir kltr olarak kendinde farkl uygarlklarn masn bulur. Uygarlklar arasndaki kltr temaslarnn arlk noktas dnsel kltrdedir. Bu kltr alan eitli uluslar arasnda zsel olarak byk farkllklar gstermez. Sorun, kltr ile uygarlk kartln kaldrmaktr. Bylece, sadece var olan kltr tketmek deil, kltr reticisi olarak evrensel kltre ne tr katk sunmak gerekir. Bundan dolay bu trden kltrel temaslar, znde toplumlarn kendi kltrlerinden temel sorunlarda kopmalarn, kendi kltrlerinin temel unsurlarna yabanclamalar sonucunu dourmaz. Bu gibi kltr temaslarnda bilinsiz yknmecilik, ister istemez geri planlarda kalr (Sayl, 1991: 336). nk, genel kltrn ok nemli ve geni bir kesimi entelektel veya dnsel kltr kesimidir. Uluslarn ortak mal olarak, dil ve ulus snrlarn aar. Bu nedenle evrenseldir. Byle olunca bu kltrden bilinli bir ekilde yararlanmak, kendi z kltrne, ulusal kltre yabanclama sz konusu deildir. Bir kltr, diliyle, rnleriyle, treleriyle olduu gibi alnrsa ancak o zaman kendine yabanclamadan sz edilebileceini syleyen B. Akarsu, oysa biz Batl dnn temellerine inip, kendi dilimize ve kendi tarihimize dayanarak kltr alanmz geniletmek istiyoruz demektedir (bkz. Kaynarda

128

Recep Ercan 1986: 192). Kltr alveriiyle ne uluslar ulusallklarn, ne de bireyler bireyselliklerini yitirebilirler. Nitekim, tarihte tm uygarlklar bu tr temaslar sonucu domutur. Gvene gre, her toplum ortak kurum ve benzer deikenlerden kendine zg, yepyeni btnler oluturur. Bu sentez biriciktir, millidir, zgndr (1985: 115). E deyile uluslar, benzer malzemeden deiik sanat eserlerini yaratan sanatlara benzer. Gvenin bildirdiine gre, dnya zerinde tm kltrlerin %90n ortak kkenlidir. Uluslar, toplumlar bunu kalplatrr, biimlendirir. Dnya zerinde bu ekilde on bini akn kltr vardr. Dolaysyla kltrleme (acculturation) sonucu zgn kltr yok olmamakta ya da, bozulmaya (aculturation) yz tutmamaktadr. Batnn be yz yla yakn srede geirdii evrimleme srecini, Trk toplumu ksa srede amaya almaktadr. Bu hzl geiin mutlaka bir takm sanclar olmaktadr. Bugn Trk toplumunun yaad sorunlar, deiime yeterince ayak uyduramamasndan, deiimi yeterince zmseyemeyiinden kaynaklanyor. Yoksa kltrel etkileimin bozucu etkisinden deil. O halde uygarlk tarihinde Doululama ya da Batllama gibi kltrel temaslar sz konusu olduuna gre, Osmanlnn zellikle 18. yzyldan itibaren bavurduu Batllama hareketleri yadrganmamaldr. Kald ki, Trk Toplumunda Batllama hareketi, Dou kltrnden tamamen bir kopu, Batya her eye ramen yaslanma olay deildir. Eer uygarlk alannda bir lkenin nnde nemli lde yol alm bir rnek varsa, onu grmemek. olas deildir. Nitekim Atatrk bunun farknda olarak, 27 Ekim 1922de Bursada retmenlere ynelik konumasnda ... bu hayat ancak ilim ve fen ile olur. lim ve fen nerede ise oradan alacaz ve her ferd-i milletin kafasna sokacaz...ilim ve fen iin kayt ve art yoktur... hi bir delil-i mantkiye istinat etmeyen bir takm ananelerin, akidelerin muhafazasnda srar eden milletlerin terakkisi ok g olur; belki de hi olmaz (Par ve nen, 1981: 193). diyerek toplum ve ulus yaamnda bilim ve tekniin nemini vurgular. Atatrk, bilim dnda baka bir yola aramann cahillik, gaflet ve doru yoldan ayrlmak olduunu syler. Atatrk, ulusal kltrn dnsel ynne verdii nemden dolay her konumasnda, kltrn dinamik ynne vurgu yapmaktadr. Atatrke gre kltr, gelitirilmeli ve srekli klnmaldr, aksi durumda herhangi bir aamada dondurulup braklrsa uygarlk oluturmak zorlar demektedir. 30 Austos 1924 ylnda Dumlupnar da yapt konumada, Efendiler... medeniyet yolunda yrmek ve muvaffak olmann art- hayattr... Asrlk khne zihniyetlerle, maziperestlikle muhafaza-i mevcudiyet mmkn deildir(1959: 181). te bundan dolay Dou ile Bat arasnda bir tercih yapmak tartmasndan ziyade an gerisinde kalmamak kaygs zerinde meseleye yaklamak gerekmektedir. nk, uygarln gc karsnda direnme bounadr. Bu gcn karsnda Ortaa zihniyetleriyle, ilkel hurafelerle yrmeye alan uluslar yok olmaya mahkumdur (1959: 212). te yandan Atatrkn 1926 ylnda Vatan gazetesinde yaynlanan u szler uygarln gcn vurgulamas bakmndan nemlidir. Uygar olmayan insanlar, uygar olanlarn ayaklar altnda kalmaktan kurtulamazlar. Uygarlk yle bir ktr ki, ona ilgisiz kalanlar yakar, yok eder. lke mutlaka ada, uygar ve yeni olacaktr. Bizim iin bu hayat davasdr. Halk refah iinde, bamsz, zengin olmak istiyor. Trk milletinin gelimesine yzyllardan beri set eken engelleri

129

Trkiyede Ulusal Kltr Tartmalar Balamnda ada Uygarlk Sorunu kaldrmak ve hayatmza ada uygarln yasalarn ve aralarn vermek iin harcadmz abalarn ulusun genel beenisiyle karland kesindir (Par ve nen, 1981: 192). Atatrkn gsterdii ada uygarlk dzeyine ulama hedefi, gelinen mesafe itibariyle kmsenemez. F. Rfk Atay, biz ilim kafas ile bilmiyorduk. Tefekkr kafas ile dnmyorduk. Fakat, Tanzimattan beri hi olmazsa mukayese yapma imkanlar elde etmitik. Bir karar vermek lazmd. Bu karar veremiyorduk. Mustafa Kemal bu karar vermiti (Atay, 1980: 392) Artk bundan sonra ada uygarlk yolunda yaplmas gereken ne varsa yaplacakt. Hilafetin kaldrlndan yaz devrimine kadar tm deiiklikler, be yl gibi ksa zamanda uygulamaya kondu. Yaplan devrimler, adalamay engelleyen, ilerlemenin nn tkayan tm engelleri kaldrmak iindir. Artk bundan sonras eitim sorunudur (Atay, 1980: 446). Ataya gre, uygarlk mcadelesinin kesin zaferi, Cumhuriyetin kurulu aamasnda gerekletirilen medeni kanun ve laiklikle kazanlmtr. Trkiyenin ada toplum olarak gnenmesi ve insanca yaayabilmesi iin, halk iyi bir eitimden geirilmeliydi. Ancak Ataya gre bu, zellikle nitelik bakmndan yeterince baarlabildii sylenemez. Geri, iyi bir eitim konusunda objektif ltler ideolojik kayglardan dolay henz oluturulamad gibi, farkl kesimlerin eitimden farkl beklentileri, sorunlar daha da derinletirmitir. Bu sorunlar Trk toplumunun geleneksel yapsnda nemli zlmelere neden olmu, kltrel etnik, dinsel, siyasal vb.- atmalar toplumsal yaamn bir paras olmutur. Bu tr atmalar, kltrn dinamik yapsnn doal sonucu olarak grlebilir. Ancak bu dinamizm, salkl bir senteze ulatrlabildii lde ulusal baardan sz edilebilir. Ulusal kltrn ayrc, karakteristik zellikleri dil, tarih, mzik, gzel sanatlar gibi- dier uluslarla olan farklln gstergeleridir. Bu alanda yaplan deiiklikler ulusal kltrn geliim dinamiklerinden kopuk olmamaldr. Atatrk, ulusal kltrn ayrlmaz zellii olarak grd milli his, milli vicdan, milli uur, milli deha gibi kavramlara sk sk vurgu yaparak, dier uluslarda az rastlanlan konukseverlik, alkanlk, cesaret, insan sevgisi ve saygs gibi erdemlerin, Trk ulusunun nemli zellikleri olduu ve korunmas gerektiini syler. Fakat, bununla birlikte Atatrk, ulusal kltrn bu zel alanlarnda da byk gelimelerin gerekleebileceinden sz eder. Yani, ulusal kltrn bu alanlarnda da, geleneklerin belli bir dzeyinde saplanp kalma ya da genel olarak yerinde sayma sz konusu olmamaldr. Ksaca Atatrk, ulusal kltr, genel kltr elerinin toplam olarak dnmekte ama daha ok entelektel/dnsel kltre arlk vermektedir. Bu balamda kltr, duraan bir yap deil, gelitirilmesi gereken bir uygarlama srecidir. Atatrkn ada uygarln stne kmak olarak grd hedef, ulusal kltrn bu zelliidir. Atatrk ayrca, uygarlk ile kltr birbirine denk saymaktan baka, bir an uygarl dendii zaman o an en yksek uygarlnn kastedilmesi gereini ifade etmitir. Bu uygarla ulusal kimlik kazandrmak iin, ulusal uygarlk yerine, ulusal kltr kavram kullanmtr. Ancak, uygarl evrensel ieriinden dolay, ada kltr dzeyi ile deil, ada uygarlk dzeyi ile karlatrmtr.

130

Recep Ercan Sonu Sonu olarak denilebilir ki, Trkiye, Dou ve Bat kltrleri arasnda etkileimin en youn yaand tarih hazinesidir. Ona bu olana, yaad corafya sunmaktadr. Anadolu uygarl, binlerce yldr tarihi birikiminin taycs olarak, zerinde barndrd kltrlerin bilekesinden yeni ve parlak bir uygarlk kurabilir. Yeter ki sahip olduu kltrel birikimin farkna varabilsin ve onu, ada uygarln zne uygun olarak akln ve bilimin nda yeniden yorumlayabilsin. Kald ki, ulusal kltr sorunlar zerine tartmalar, uygarlk srecinin dnda tutulduunda tarihsel kopmalara neden olmaktadr. nk, tarihin belli bir dnemle snrlandrlarak ele alnmas ve Trk Devriminde yaanlan sapmalar nedeniyle bu kopmalar kanlmazdr. Bu balamda ulusal kltr ne sadece gemite, ne de sadece gelecekte aramak yerine, gemiten gelecee uzanan kltrel birikimde ve sreklilikte aramak gerekir. Ancak o zaman gelimi bir tarih ve ulus bilinci yaratlabilir. Ulusal kltrn geleceini tek bana tarih de belirlemeyeceine gre, bugnden tarihe yn vermek gerekir. nk, tarihi yapan insanlarn kendileridir. O halde ulusal lekte yaplmas gereken, zgn ve ada bir kltrel sentezi oluturmaktr. Kaynaka ANDAY, M. Cevdet. (1988), Cumhuriyet Yllar ve Kltr, 75 Yln inden 22 Yazardan Semeler, ., (Yay. Haz. Ahmet Oktay), Yky, stanbul, Ss.13-16. ATATRKN SYLEV VE DEMELER (1959), Cilt II, Trk nklap Tarihi Enstits Yaynlar, Ankara,. ATAY, Falih Rfk. (1980), ankaya, Bate Yaynlar, stanbul. ATTLA, lhan. (1996), Aydnlar Sava, Bilgi Yaynevi, Ankara. AVCIOLU, Doan. (1969), Trkiyenin Dzeni, Bilgi Yaynlar, Ankara. EEN, Anl. (1984), Kltr ve Politika, stanbul. EYUBOLU, smet Zeki. (1990), Uygarln kmazlar, Uygarlk Yaynlar, stanbul. EYUBOLU, Sabahattin. (1967), Gelenekler stne, Denemeler , ., an Yaynlar. GKALP, Ziya. (1972),Trkln Esaslar (Haz. Mehmet Kaplan), Trk Kltr Yaynlar. GKBERK, Macit. (1980), Deien Dil Deien Dnya, ada Yaynlar, stanbul. GLE, Cengiz. (1992), Trkiyede Kltrel Kimlik Krizi, V Yaynlar, Ankara. GNYOL, Vedat. (1986a), adalk ve Atatrk, Gler Yzl Ciddilik, ., ada Yaynlar, stanbul.

131

Trkiyede Ulusal Kltr Tartmalar Balamnda ada Uygarlk Sorunu GNYOL, Vedat. (1986b), Softalk, Gler Yzl Ciddilik, ., ada Yaynlar, stanbul. GVEN, Bozkurt. (1985), Kltr Konusu ve Sorunlarmz, Remzi Kitabevi, stanbul. LHAN, Attila. (1999), Hangi Bat, Bilgi Yaynevi, Ankara. NAN, Afet. (1968),Atatrk Hakknda Hatralar Belgeler, Ankara. KAYNARDA, Arslan. (1986), Felsefecilerle Syleiler, Elif Yaynlar. KONGAR, Emre.(1999), 21. Yzylda Trkiye, Remzi Kitabevi, stanbul. KONGAR, Emre. (1984), Kltr zerine, ada Yaynlar, stanbul. KKMER, dris. (1969), Dzenin Yabanclamas Batllama, Ant Yaynlar, stanbul. LEWIS; Bernard. (1991), Modern Trkiyenin Douu (ev. M. Kratl), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. PAR, Arif Hikmet. M. Agah nen. (1981), Atatrk Anlamak, Serhat Yaynevi, stanbul. SAYILI, Aydn. (1984), Atatrk Milli Kltrmz, Erdem, Cilt 1, Say: 2. SAYILI, Aydn. (1991), Msrllarda Mezopotamyallarda Matematik, Astronomi Tp, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. SNANOLU, Suat. (1980), Trk Hmanizmi, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara. AYLAN, Gencay. (1983), Ulusallk Ulusal Kltr ile lgili Baz Notlar, Bilim Sanat, ., Say: 36. TANR, Blent. (1998), Kurtulu Kurulu, ada Yay., stanbul. TANPINAR, A. Hamdi. (1998), Asl Kaynak, 75 Yln inden 22 Yazardan Semeler , ., (Yay. Haz. Ahmet Oktay), Yky. TUNAY, Mete. (1983), Bilinecei Bilmek, Alan Yaynlar, stanbul. TURHAN, Mmtaz. (1980), Garpllamann Neresindeyiz, Btn Eserleri 1, Yamur Yaynlar. TRKDOAN, Orhan. (1988), Deime-Kltr Sosyal zlme, Trk Dnyas Aratrma Vakf Yaynlar, stanbul. LKEN, H. Ziya. (1998), Modernleme abalar, 75 Yln inden 22 Yazardan Semeler , ., (Yay. Haz. Ahmet Oktay), YKY. YAVUZ, Hilmi. (1975), Felsefe Ulusal Kltr, Trk Kltr zerine, ., ada Yaynlar, stanbul.

132