Toryum Un Hizli Notronlarla Etkilesiminin Incelenmesi Study of Thorium Fast Neutron Reactions

YILDIZ TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS
TORYUM UN HIZLI NTRONLARLA ETKLEMNN NCELENMES
Yksek Fiziki zgr AKALI
F.B.E. Fizik Anabilim Dal Fizik Programnda Hazrlanan
DOKTORA TEZ
Tez Savunma Tarihi : 10 Mart 2006 Tez Danman : Prof. Dr. Metin SUBAI (YT) Jri yeleri : Prof. Dr. Nizamettin ERDURAN () Prof. Dr. Mehmet RN (YT) Prof. Dr. Melih BOSTAN () Do. Dr. Cenap zben (T)
STANBUL, 2006
NDEKLER Sayfa SMGE LSTES ....................................................................................................................... iv KISALTMA LSTES ................................................................................................................ v EKL LSTES ........................................................................................................................ vi ZELGE LSTES ................................................................................................................... ix NSZ...................................................................................................................................... xi ZET ........................................................................................................................................xii ABSTRACT ............................................................................................................................xiii 1. 1.1 2. 2.1 2.2 2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4 2.3.5 2.4 2.5 2.6 2.7 2.7.1 2.8 2.8.1 2.9 2.9.1 2.9.2 2.9.3 2.9.4 2.10 2.11 2.11.1 2.11.2 2.12 2.12.1 GR....................................................................................................................... 1 Dnyada ve Trkiye de Toryum ............................................................................ 5 TEMEL BLGLER................................................................................................. 8 Radyasyon ............................................................................................................... 8 Nkleer Reaksiyonlar .............................................................................................. 8 Bozunma Trleri...................................................................................................... 9 Bozunumu ............................................................................................................ 9 Bozunumu........................................................................................................... 10 Bozunumu ........................................................................................................... 11 n ve p Bozunumu ................................................................................................... 12 Dnm (IC) Bozunumu ................................................................................. 13 Radyoaktivite ve radyoaktif bozunma kanunu ...................................................... 13 Yar mr.............................................................................................................. 13 Radyoaktivitenin retilmesi ve Bozunmas .......................................................... 14 kili Reaksiyonlar .................................................................................................. 16 Birleik ekirdek................................................................................................... 16 Fisyon .................................................................................................................... 17 Fisyon rnlerinin Ktle Dalm........................................................................ 20 -In Madde Etkileimleri ................................................................................... 22 Fotoelektrik Olay................................................................................................... 22 Compton Salmas................................................................................................ 23 ift Oluumu ......................................................................................................... 23 Foton Azaltmas (Attenuation) .............................................................................. 23 -In lm ....................................................................................................... 24 Germanyum Detektrlerle -In Spektroskopisi ................................................. 26 Spektrumun ve TET in ekli ................................................................................ 27 Detektr Verimi ..................................................................................................... 29 lmlerdeki Belirsizlikler ................................................................................... 30 Rasgele Ezamanl Saym (Coincidance Summing) ............................................. 30 ii
2.12.2 2.12.3 2.12.4 3. 3.1 3.2 4. 4.1 4.2 4.3 4.4 4.4.1 4.4.2 4.4.2.1 4.4.2.2 4.4.3 5. 5.1 5.1.1 6.
l Zaman (Dead Time) ve Darbe Ylm (Pile-up) .......................................... 31 Foton Zayflatmas................................................................................................. 31 Veri Analizi statistii ........................................................................................... 32 DENEY DZENE ............................................................................................ 33 Inlama ve Transfer Sistemi ................................................................................. 33 Saym Sistemi ve Yazlm .................................................................................... 34 GAMMA DETEKTRNN HAZIRLANMASI .............................................. 38 Gamma Detektrnn Enerji-Kanal ve Enerji-Genilik Kalibrasyonu ................. 38 GMX Detektr Verim Kalibrasyonu ................................................................... 42 rnek Inlama Konumunda Ntron Aksn Belirlenmesi ................................... 45 Inlanm Toryum rneklerin Gamma Saymlar ................................................ 48 Saym Stratejisi...................................................................................................... 48 Analiz Yntemi...................................................................................................... 49 Fisyon rn ekirdeklerin Hviyetlerinin Belirlenmesi .................................... 50 ekirdek Bolluunun Belirlenmesi ....................................................................... 53 Analizler Kriterleri ................................................................................................ 53 DENEY SONULARI.......................................................................................... 55 Bulgular ................................................................................................................. 55 Yeni Bulgular ........................................................................................................ 73 TARTIMA VE SONULAR .............................................................................. 94
KAYNAKLAR....................................................................................................................... 109 EKLER ................................................................................................................................... 116 Ek 1 Th Genel Bilgiler ........................................................................................................... 117 Ek 2 232Th Doal Bozunumu .................................................................................................. 119 Ek 3 Th(n,f) Tesir Kesiti ........................................................................................................ 120 Ek 4 CAMAC ......................................................................................................................... 121 Ek 5 SPARROW KmaxNT .................................................................................................... 124 Ek 6 ROOT............................................................................................................................. 126 Ek 7 Deneyde kullanlan Cihazlarn Teknik zellikleri ........................................................ 128 ZGEM............................................................................................................................ 130
iii
SMGE LSTES A + ekirdek Ktle Numaras Negatif Beta Bozunumu Pozitif Beta Bozunumu Detektr Verim Enerji Bozunma Katsays Kat a Ntron aks Yarlanma Sresi (Yar mr) ekirdek Element Numaras
t1/2 Z
iv
KISALTMA LSTES ADC ADS Amp CAMAC CTRL NAEM DC ENDF EXFOR FWHM GMx HM HPGe HV JAERI JENDL MCA NNDC PLS TET Analog Dijital evirici Accelerator Driven Systems Amplifikatr Computer Aided Measurement and Control Controller ekmece Nkleer Aratrma ve Eitim Merkezi Doru Akm Evaluated Nuclear (reaction) Data File Nuclear Reaction Experimental Data Full Width at Half Maximum Germanium X-Ray Extended Histogramming Memory High Purity Germanium High Voltage Japan Atomic Energy Research Institute Japan Evaluated Nuclear Data Library Multi Channel Analyser National Nuclear Data Center Pulser Tm Enerji Tepesi
EKL LSTES ekil 1.1 ekil 1.2

111
Ag ve
132
Sayfa Te iin deneysel sonular ................................................................. 4
75-175 ktle numaras aralnda Th(n,f) reaksiyonunun toplam rn dalmlar (Mills,2005), (Tasaka vd, 2002), ( James vd, 1993), (England vd, 1992) ................................................................................................................... 5
ekil 2.1 ekil 2.2 ekil 2.3 ekil 2.4 ekil 2.5 ekil 2.6 ekil 2.7 ekil 2.8 ekil 2.9 ekil 2.10 ekil 3.1 ekil 3.4a ekil 3.4b ekil 3.4c ekil 3.5 ekil 3.6 ekil 4.1 ekil 4.2 ekil 4.3 ekil 4.4 ekil 4.5 ekil 4.6 ekil 4.7 ekil 4.8 ekil 4.9 ekil 4.10 ekil 4.11 ekil 4.12
226
Ra bozunum (Firestone R. B., 1996)......................................................... 10
- , +, EC bozunumlar (Firestone R. B., 1996) ............................................. 11 bozunumu, izomerik gei (Firestone R. B., 1996)........................................ 12 Fisyonda ekil biimleri (Krane K.S., 1988) .................................................... 18 Fisyonda potansiyel engeli................................................................................ 19 Fisyonda ktle dalm [3]............................................................................... 21 Fisyon potansiyel engeline kabuk etkisi ........................................................... 21 -In lmnde meydana gelen olaylar ........................................................ 27
24
Na spektrumu ................................................................................................. 28
TET ekli........................................................................................................... 29 Deney dzenei................................................................................................. 33 MCA Yazlm Ak izelgesi 1 .................................................................... 34 MCA Yazlm Ak izelgesi 2 .................................................................... 35 MCA Yazlm Ak izelgesi 3 .................................................................... 35 MCA yazlm komut blm........................................................................... 36 MCA yazlm kullanc n yz....................................................................... 37 Saym geometrisi .............................................................................................. 38 GMx Detektrn nlanmam
232
Th ile yaplan enerji-kanal kalibrasyonu
erisi.................................................................................................................. 40 GMx Detektr genilik kalibrasyonu erisi.................................................... 42 GMx Detektr mutlak verim kalibrasyonu erisi ........................................... 44 Inlama geometrisi........................................................................................... 45
27
Al(n,p)27Mg reaksiyonu SCA......................................................................... 46
Al(n,p)Mg reaksiyonu MCA spektrumu........................................................... 46 Inlama srasnda ntron aks geiimi........................................................... 47 MCA yazlm veri toplama sreleri ................................................................. 49 TET analiz program n yz a) Bozunum takibi b) rn bolluu tayini........ 50 Analiz yazlm eri uyum ara yz.................................................................. 51 ROOT ile hazrlanan analiz alt program kts ............................................... 52 vi
ekil 4.13 ekil 5.1 ekil 5.2 ekil 5.3 ekil 5.4 ekil 5.5 ekil 5.6 ekil 5.7 ekil 5.8 ekil 5.9 ekil 5.10 ekil 5.11 ekil 5.12 ekil 5.13 ekil 5.14 ekil 5.15 ekil 5.16 ekil 5.17 ekil 5.18 ekil 5.19 ekil 5.20 ekil 5.21 ekil 5.22 ekil 5.23 ekil 5.24 ekil 5.25 ekil 5.26 ekil 5.27 ekil 5.28 ekil 5.29 ekil 5.30 ekil 5.31 ekil 5.32
Analiz yazlm rn belirleme ara yz........................................................... 53

87 87 88 88 91 91 91
Kr87Rb t1/2=76.3 m 5 - bozunumundan gelen geileri ......................... 55 Kr87Rb t1/2=76.3 m 5 - bozunumu ............................................................ 56 Kr88Rb t1/2=2.84 h 3 - bozunumundan gelen geileri........................... 57 Kr88Rb t1/2=2.84 h 3 - bozunumu ............................................................. 58 Sr91Y t1/2=9.63 h 5 - bozunumundan gelen geileri ............................. 59 Sr91Y t1/2=9.63 h 5 - bozunumundan gelen geileri ............................. 60 Sr91Y t1/2=9.63 h 5 - bozunumu................................................................ 62 Rh104Pd t1/2=21.7 m 4 - bozunumundan gelen geileri....................... 63 Rh104Pd t1/2=21.7 m 4 - bozunumu ......................................................... 64 Ag113Cd t1/2=5.37 h 5 - bozunumundan gelen geileri ....................... 65 Ag113Cd t1/2=5.37 h 5 - bozunumu.......................................................... 66 Cs138Ba t1/2=33.41 m 18 - bozunumundan gelen geileri ................... 67 Cs138Ba t1/2=33.41 m 18 - bozunumu.................................................... 68 Ba139La t1/2=83.06 m 28 - bozunumundan gelen geileri ................... 69 Ba139La t1/2=83.06 m 28 - bozunumu...................................................... 70 Nd147Pm t1/2=10.98 d 1 - bozunumundan gelen geileri..................... 71
107 107 113 113 138 138 139 139 147 89 89 93 93 95 95
Kr89Rb t1/2=3.15 m 4 - bozunumu ............................................................ 73 Kr89Rb t1/2=3.15 m 4 - bozunumu ............................................................ 74 Sr93Y t1/2=7.423 m 24 - bozunumu .......................................................... 75 Sr93Y t1/2=7.423 m 24 - bozunumu .......................................................... 76 Y95Zr t1/2=10.3 m 1 - bozunumu .............................................................. 77 Y95Zr t1/2=10.3 m 1 - bozunumu .............................................................. 78 Tc104Ru t1/2=18.3 m 3 - bozunumu ......................................................... 79 Tc104Ru t1/2=18.3 m 3 - bozunumu ......................................................... 80 Ag116Cd t1/2=2.68 m 10 - bozunumu....................................................... 81 Ag spektrumu................................................................................................ 82 Xe135Cs t1/2=9.14 h 13 - bozunumu ........................................................ 83 Xe137Cs t1/2=3.818 m 13 - bozunumu ..................................................... 85 Xe137Cs t1/2=3.818 m 13 - bozunumu ..................................................... 86 Ba141La t1/2=18.27 m 7 - bozunumu........................................................ 87 Ba141La t1/2=18.27 m 7 - bozunumu........................................................ 88 Ba142La t1/2=10.6 m 8 - bozunumu.......................................................... 89 vii
104 104 116 116 135 137 137 141 141 142
ekil 5.33 ekil 5.34 ekil 5.35 ekil 6.1 ekil 6.2 ekil 6.3 ekil 6.4 ekil 6.5 ekil 6.6 ekil 6.7 ekil 6.8 ekil 6.9 ekil 6.10
142 146 146
Ba142La t1/2=10.6 m 8 - bozunumu.......................................................... 91 Ce146Pr t1/2=13.52 m 13 - bozunumu ...................................................... 92 Ce146Pr t1/2=13.52 m 13 - bozunumu ...................................................... 93
Fisyon ktle dalm ........................................................................................ 94 ekirdek geileri (Firestone R. B., 1996) ....................................................... 96 Hafif ktle grubu ekirdekler -1 ....................................................................... 98 Hafif ktle grubu ekirdekler -2 ....................................................................... 99 Vadi grubu ekirdekler -1 ............................................................................... 101 Vadi grubu ekirdekler -2 ............................................................................... 102 Ar grup ekirdekler -1.................................................................................. 105 Ar grup ekirdekler -2.................................................................................. 106 Ar grup ekirdekler -3.................................................................................. 107 Ar grup ekirdekler -4.................................................................................. 108 (Shcherbakov vd,
ekil Ek 2.1 Toryum bozunma emas ................................................................................ 119 ekil Ek 3.1 5.77keV-196MeV enerji aralnda Th(n,f) tesir kesiti 2001) ............................................................................................................... 120 ekil Ek 5.1 KmaxNT tasarm ve yazlm ekranlar............................................................ 124 ekil Ek 6.1 ROOT ekirdek snflar ................................................................................. 126
viii
ZELGE LSTES izelge 1.1 izelge 2.1 izelge 4.1 izelge 4.2 izelge 4.3 izelge 4.4 izelge 4.5 izelge 4.6 izelge 4.7 izelge 5.1 izelge 5.2 izelge 5.3 izelge 5.4 izelge 5.5 izelge 5.7 izelge 5.8 izelge 5.9 izelge 5.10 izelge 5.12 izelge 5.14 izelge 5.16 izelge 5.18 izelge 5.20 Sayfa Toryum rezervlerinin lkelere gre dalm (Hedrick J.B., 2002) .................... 6 14 MeV Ntron-etkilenmeli fisyonda ktle dalm karakteristikleri .............. 20
232
Th safszlklar .............................................................................................. 39
GMx detektrn nlanmam 232Th ile yaplan enerji-kanal kalibrasyonunda kullanlan gamma nlarnn enerji ve bolluklar ............................................. 41 GMx detektrn nlanmam
232
Th ile yaplan genilik kalibrasyonunda
kullanlan gamma nlarnn enerji ve bolluklar ............................................. 41 GMx detektrn verim kalibrasyonunda kullanlan gammalarn enerji ve bolluklar ........................................................................................................... 43 Sames T-400 ntron aks ................................................................................. 47 Deney sresi iinde lm yenileme zaman ve dosya dalmlar .................. 49 Tm belirsizlikler.............................................................................................. 54 402.5870.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ............................................. 56
87
Kr literatr bilgileri ........................................................................................ 57 Kr literatr bilgileri ........................................................................................ 59
196.301 0.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ............................................ 58

88
1024.30.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ............................................... 60 749.80.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ................................................. 61
91
Sr literatr bilgileri ......................................................................................... 62 Rh literatr bilgileri....................................................................................... 64 Ag literatr bilgileri ...................................................................................... 67 Cs literatr bilgileri ....................................................................................... 69 Ba literatr bilgileri....................................................................................... 71 Nd literatr bilgileri ...................................................................................... 72
203.770.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ............................................... 63

107
izelge 5.11 298.60.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ................................................. 65

113
izelge 5.13 1435.860.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ............................................. 68

138
izelge 5.15 165.85750.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ........................................... 70

139
izelge 5.17 91.1050.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ............................................... 72

147

89
Kr literatr bilgileri ........................................................................................ 74
izelge 5.21 168.499 0.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ............................................ 75 ix
izelge 5.22 izelge 5.24 izelge 5.26 izelge 5.28 izelge 5.30 izelge 5.32 izelge 5.34 izelge 5.36 izelge 5.38 izelge 6.1 izelge 6.2
93
Sr literatr bilgileri ......................................................................................... 76 Y literatr bilgileri.......................................................................................... 78 Tc literatr bilgileri ....................................................................................... 81 Ag literatr bilgileri ...................................................................................... 83 Xe literatr bilgileri....................................................................................... 84 Xe literatr bilgileri....................................................................................... 87 Ba literatr bilgileri....................................................................................... 89 Ba literatr bilgileri....................................................................................... 91 Ce literatr bilgileri....................................................................................... 93
izelge 5.23 9540.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri .................................................... 77

95

104

116

135

137

141

142
izelge 5.37 316.740.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ............................................... 92

146
Hafif grup ekirdekler....................................................................................... 97 Vadi grubu ekirdekler ................................................................................... 100
izelge 6.3a Ar grup ekirdekler...................................................................................... 103 izelge 6.3b Ar grup ekirdekler...................................................................................... 104 izelge Ek 1.1 Thoryum izotoplar ........................................................................................ 117 izelge Ek 4.1 CAMAC VERYOLU fonksiyon kodlar ...................................................... 123 izelge Ek 5.1 Komut snrlar ............................................................................................... 125 izelge Ek 5.2 Nesne snrlar ................................................................................................ 125
NSZ Toryum un Hzl Ntronlarla Etkileiminin ncelenmesi adl Doktora tezim, Trkiye Atom Enerjisi Kurumu, ekmece Nkleer Aratrma ve Eitim Merkezi Fizik Blm nde gerekletirilmitir. Doktora almam sresince bana yol gsteren, sahip olduu deneyimlerini benimle paylaan tez danmanm, Y.T.. Fizik Blm retim yesi Sayn Prof. Dr. Metin SUBAI' ya iten teekkrlerimi sunarm. Doktora almamda daima akl dantm, bilimsel konularda bilgisini ve yardmlarn benden esirgemeyen .. Fen Edebiyat Fakltesi Fizik Blm retim yesi Sayn Prof. Dr. Nizamettin ERDURAN a ve Y.T.. Fizik Blm retim yesi Sayn Prof. Dr. Mehmet RN e iten teekkrlerimi bir bor bilirim. almam yrttm ve her konuda bilgilerini ve tecrbelerini bana aktaran ve destek olan .N.A.E.M Fizik Blm alanlar, Do. Dr. A. skender REYHANCAN Gke TARCAN Yldray ZBR Cneyt zbayl Dr. Hamit ATASOY Dr. Adnan BAYKAL ve Dr. Adnan ELMALI ya teekkrlerimi bir bor bilirim. zgr AKALI Mart2006
xi
ZET Artan dnya nfusu beraberinde dnya enerji tketimini de arttrmtr. Enerji ihtiyac ve ekolojik kayglar gne, rzgar ve dalga gc gibi temiz doal enerji kaynaklar zerindeki aratrmalar artmtr. Bununla beraber bu kaynaklar ihtiyaca cevap vermekten uzak olduundan daha gvenli nkleer reaktr aratrmalar nem kazanmtr. C. Rubia nn enerji ykselticisi projesi Toryum zerine olan ilgiyi arttrm ve onu gelecek nesil reaktrlerin yakt haline getirmitir. Bu tip nkleer reaktrlerin tasarm fisyon rnleri hakknda detayl ve hassas bilgi gerektirir. Bu almada 232Th nin 14 MeV ntronlarla fisyonundan oluan rnlerin toplam bolluklar belirlenmi ve 52 ekirdek bildirilmitir. Deneyler D-T reaksiyonu ile ~14 MeV ntronlar reten SAMES T400 ntron jeneratrnde yaplmtr. Ntron jeneratrnn aks, ntron aktivasyon yntemi kullanlarak 27Al(n,p)27Mg reaksiyonu ile yaplmtr. Hzl ve kesin elektronik cevap alnabilmesi iin CAMAC sistemi ile HpGe GAMMAX detektr kullanlmtr ve sistemin tm kalibrasyonlar nlanacak rnek kullanlarak gerekletirilmitir. ekirdeklerinin hviyetlerinin tespiti iin ardk lm sistemi kurulmu ve ilgilenilen ekirdeklerin yar mr lmleri de gerekletirilmitir. Bu ardk sistem kullanlarak farkl bekleme sreleri verilmesi mmkn olmutur ve dier ekirdeklerin tm enerji tepesine katks elimine edilmitir. Kullanlan deneysel dzenek ile dier almalarda elde edilen bilgi zerindeki belirsizliklerin azaltlmas salanm ve daha nce bildirilmemi 10 ekirdek iin rn bolluklar belirlenmitir.
Anahtar Kelimeler : Toryum, Fisyon, 14 MeV Ntronlar, Toplam rn Bolluklar, CAMAC
xii
ABSTRACT The growing population on earth increases the world energy consumption. The need of energy and ecological care increased the researches on clean natural energy sources like sun, wind and wave power. Instead these sources are far away to respond the need; nuclear power with safer constructions becomes a leading research field. The proposal of energy amplifier of C. Rubbia increases the attention on Thorium and makes it the fuel of future generation nuclear reactors. The design of such reactors needs detailed and precise data on fission products. In this work, cumulative fission product yields in the fission of 232Th by 14 MeV neutrons have been measured and 52 nuclides are reported. Experiments are taken on SAMES T-400 neutron generator which produces ~14 MeV neutrons by D-T reaction. The neutron flux of the generator has been determined by neutron activation analysis of 27Al(n,p)27Mg reaction. A HpGe GAMMAX detector has been used with CAMAC system to ensure fast and accurate electronic response and all the calibrations of the experimental system was taken by the sample itself. For the identification of the nuclides consecutive counting strategy has been introduced and the half lives of the nuclides under interest have also been measured. By this consecutive counting strategy it became possible to give different cooling times by which the additive effect of other photo peaks have been eliminated. With the experimental setup the uncertainties of the data reported by other authors have been lowered and 10 unreported cumulative yields are reported.
Keywords : Thorium, Fission, 14 MeV Neutrons, Cumulative Yield, CAMAC
xiii
1 1. GR
Artan tketim ve gelien teknoloji ile gnmz enerji gereksinimi srekli artmaktadr. Bu artn karlanmasnda fosil yaktlarn kullanlmas ekosistem zerinde olumsuz etkiler yaratmakta, mevcut kaynaklarn hzl azalmas alternatif enerji kaynaklar zerindeki almalar hzlandrmaktadr. Ekosistemi etkilemeyen rzgar, dalga, gne gibi doal kaynaklar blgesel zmler olarak nem kazansa da, kaynan srekliliinin bulunmamas, evrim verimliliklerindeki yetersizlik ve depolanabilir olmamalar bu kaynaklarn ulusal bazda kullanmn azaltmaktadr. Fosil yaktlara dier bir alternatif olan Hidrojen yakt hcreleri enerji depolanmada bir zm sunsa da. Ulusal enerji ihtiyacnn yukarda belirtilen alternatif enerji kaynaklar ile karlanabilmesi mmkn grlmemektedir. Getiimiz yzyln ilk yarsnda nkleer fizikteki gelimeler, fisyon ve fzyon srelerinin, artan dnya enerji ihtiyacn karlayaca beklentisini oluturmutur. Gnmz fisyon reaktrleri ok byk teknolojik gelimelere ramen, hala toplumdan kabul grmemektedirler. Karlalan bu problemlerin, kabaca, fisyon srecine zg zellikler olduu sylenebilir. Bu problemler temelde nkleer atklarn ilenmesi ve depolanmas, bu atklardan nkleer silah yapmnn mmkn olmas ve nkleer kazalarn uzun sreli ve kalc radyasyon kirliliine yol amasdr. (ernobil ve 3-miles Island reaktrlerindeki szntlar gibi) Son zamanlarda, Uranyum reaktrlerinden kan ve yksek radyoaktiviteye sahip aktinitlerin bakalam (transmutation) almalar yaplmaktadr. Aktinitler olduka uzun mrl atklardr ve fisyon rnleri gibi daha ksa yar mrl ekirdeklere dntrlebilirlerse bu atklarn depolama maliyetleri ve radyoaktif kalma sreleri azalacaktr Bu amala gelitirilen sistemler, Hzlandrc Gdml Sistem (ADS) veya Hzlandrc Gdml Atk Bakalam (ATW) olarak isimlendirilmitir. Nkleer fiziin tarihsel geliimi asndan bakldnda ilk bakalam reaksiyonu 1919 ylnda Rutherford tarafndan -paracklar kullanlarak gerekletirilmi ve ilk suni radyoaktivite 1933 ylnda I. Curie and F. Joliot tarafndan -paracklar kullanlarak B ve Al un radyoaktif N ve O e bakalam ile elde edilmitir. Buna ramen ar ekirdeklerin Coulomb bariyeri bu tip paracklarn ekirdein iine girmesine izin vermeyecek kadar yksektir. O.E Lawrance n gelitirdii siklotron bu bariyerin almasna olanak salamtr. Dklme (spallation) sreci ile yksek gl hzlandrclarn eldesi, pek ok ama iin kullanlabilecek ok yksek akda ntron retimine olanak salar. Bakalam reaksiyonu iin
2 ykl paracklar, -nlar ve ntronlar kullanlabilirse de, ntronlar, Coulomb etkileimi yapmamalar ve yksek tesir kesitleri nedeniyle en uygun ve verimli zm sunmaktadr. (Gudowsk W.,1999) (Bauer G.S., 2001) Alternatif ntron kaynaklar elde etmek iin konusunda ilk deneyler 1940 larn sonlarna doru Amerika Birleik Devletlerinde E.O. Lawrance ve Sovyetler birliinde W.N. Semerov tarafndan gerekletirilmitir. 1960 larn sonlarnda Brookhaven National Laboratory (BNL) de, Na-soutmal hzl reaktr hedefi, eriyik tuz hedef veya He-gaz-soutmal hedef, kullanlarak hzlandrcl hzl retken (fast breeder) reaktr projeleri gelitirilmitir. Fakat ksa bir sre iinde, bakalam iin gerekli proton demeti akmnn yetersizlii nedeniyle bu almalardan vazgeilmitir. (Gudowsk W.,1999) Bir spallation ntron kayna evresine fisyon rnleri yerletirilerek radyoaktif malzeme yar mr ok daha ksa baka bir malzemeye dntrlebilir. Bu srecin verimini arttrmak iin, spallation hedefi, bir alt kritik reaktr ekirdeine (battaniye) sarlabilir. Bu ekilde yksek aktiviteye sahip aktinitlerin yaklmas (incineration) iin hzl ntronlara dayal bir ADS projesi (PHOENIX) BNL tarafndan nerilmi ve halen Japonya da OMEGA programnn bir paras olarak srdrlmektedir. Los Alamos National Laboratory (LNL), Pltonyum ve daha ar aktinitlerin yaklmas, baz uzun mrl fisyon rnlerinin bakalam ve enerji retimi iin Th/U yakt evrimine dayanan termal ntronlar kullanacak lineer hzlandrcl (LINAC) sitemler zerine almaktadr. Bunlarn yan sra, 1993 de, C. Rubbia ve ekibinin CERN de enerji retimi iin nerdii Th/U yakt evrimine dayanan siklotron tabanl hibrit sistem, dier sistemler ounlukla hafif su reaktrlerinin (LWR) atklarn ilemek zere tasarlandndan, Toryum yakt evrimine olan ilgiyi arttrmtr. (Koning A.J. vd.,1997) (Gudowsk W.,1999) (Bauer G.S., 2001) (Plendl H. S., 2001)
232 90 233 91 233 92 1 Th + 0 n 233 90 233 Th 91 Pa + -
233 Pa 92 U + 1 U + 0 n Fisyon rnleri + 21 n 0
(1.1)
Dolaysyla 235U ve
239
Pu kullanan gnmz reaktrlerine alternatif olarak 232Th ile alacak
reaktrler planlanmaktadr. Eer byle bir reaktrde hzlandrc iin harcanan enerjiden daha yksek bir enerji elde edilebilirse sistem kendi kendini altrabilir ve enerji retimi iin kullanlabilir. Toryum reaktr bununda bozunarak fisil olan
232
Th un bir ntron yakalayarak
233
Th a dnmesi ve
233
U oluturmas ile alr, fakat bu reaksiyonun kendini
srdrecek kadar ntrona ihtiya duymas nedeniyle parack hzlandrclarna gereksinim
3 vardr Bu yeni reaktrler, rettikleri nkleer atk, nkleer silah yapmna elverili malzeme ve kaza riski bakmndan mevcut reaktrlere gre byk avantajlar vaat etmektedir. Gerektende, Toryum reaktrleri Uranyum reaktrlerinin %3 kadar nkleer atk retmektedir. Uranyum reaktrlerinin atklar radyoaktifliklerini eyrek milyon yl srdrrken toryum reaktrleri iin bu sre sadece 500 yldr. Bu avantajlarn yan sra toryum reaktrleri uranyum reaktrlerine kyasla %80 orannda daha az Pltonyum retmektedir ki bu silah yapm iin kullanlmasn da zorlatrr. Toryum, Uranyum gibi fisil bir malzeme olmadndan zincirleme reaksiyon esnasnda kor erimesi gibi bir kaza (1986, Chernobyl nkleer kazas) riskini de oluturmaz. Ayrca, dnya toryum rezervi uranyum rezervinin katrdr ve doal Uranyum un %0.7 si dorudan reaktrde kullanlabilir nitelik tarken, toryum cevheri reaktrde dorudan kullanlabilir niteliktedir. Her iki durum gz nne alndnda ADS ler, alt kritik olmalar ve parack akmnn kesilmesi sonucu durmalar, hem uranyum reaktrlerinin aktinit atklarn bakalatrmakta hem de toryum yaktl reaktrleri altrmakta daha gvenli bir zm sunmaktadr. Yukarda belirtilen nedenler Toryum zerindeki ilgiyi arttrm ve onu gelecek nesil reaktrlerin yakt haline getirmitir. Toryum 1829 ylnda Jns Jakob Berzelius tarafndan kefedilmitir. Radyoaktif olduu ise 1898 ylnda Marie Curie ve Gerhard.C. Schmidt bamsz almalarnda gsterilmitir. Literatre bakldnda hzl ntronlarla toryum fisyonu almalar 1950 ylnda W.Nyer in Los Alamos Scientific Lab.daki tesir kesiti lmleri ile balar [9]. Toryum un 14.7 MeV ve 14.8 MeV enerjilerindeki ntronlarla fisyonundan oluan toplam fisyon rnlerinin (cumulative yield) belirlenmesine ynelik almalar ise 1988 Sun Tongyu, 1987 Li Wenxin, 1965 G.P.Ford, 1973 L.R.Battles, 1972 S.A. Rao, 1971 D.L.Swindle, 1971 J.Blachot, 1970 L.H.Gevaert, 1969 D.R.Nethaway, 1968 T.Mo, 1968 M.Thein, 1966 R.Ganapathy, 1964 K.M.Broom tarafndan gerekletirilmitir. Bu almalarda D-T reaksiyonu sonucu elde edilen 1414.9 MeV ntronlar kullanlmtr. DT reaksiyonlar iin Sames (Blachot, 1971), Cockcroft-Walton (CCW) (Tongyu ,1988, Wenxin,1987, Ford, 1965, Battles, 1973, Rao 1972, Swindle, 1971, Gevaert, 1970, Mo, 1968, Ganapathy, 1966, Broom,1964), ACCEL,1USAARK (Thein, 1968) ve ICT (Nethaway, 1969) hzlandrclar kullanlmtr. Bu deneylerde fisyon rnlerinin belirlenmesi iin beta sayc olarak orantsal sayclardan (PROPC), (Swindle,1971, Nethaway, 1969, Mo, 1968, Thein,
4 1968, Ganapathy, 1966, Broom,1964) ve gamma detektr olarak da NaI(Tl) kristal sintilatrler (NAICR) (Gevaert, 1970, Nethaway, 1969, Mo, 1968, Thein, 1968, Ganapathy, 1966, Broom,1964) ile GeLi yar iletken detektrlerinden (Tongyu ,1988, Wenxin,1987, Rao 1972, Blachot, 1971, Gevaert, 1970) yararlanlmtr. Inlanan rnekler Th (Thein, 1968) Th(NO3)4 (Tongyu ,1988, Wenxin,1987, Battles, 1973, Rao 1972, Swindle, 1971, Broom,1964) ve Th(CO3)2 (Mo, 1968, Thein, 1968) dr. Pek ok almada hata veya belirsizlik hesaplamalarnn ne ekilde gerekletirildiine yer verilmemitir. Belirsizlikler, genellikle saym istatistiinden kaynaklanan standart hata ve standart sapmalardr. Gamman bolluklarnn belirsizlikleri hata hesaplamalarna dahil edilmemitir. Yukarda belirtilen deneysel almalarda toplam 89 adet fisyon rn belirlenmitir. Bu rnlerden sadece 49 tanesi iin birden fazla veri bulunmaktadr. Bu veriler arasnda %100 e varan farkllklar vardr. Verilerdeki bu farkllklara rnek olarak, ekil 1.1 de 111Ag ve 132Te ekirdekleri toplam rn oranlar gsterilmitir. Sadece 1971 ylnda Blachot tarafndan yaplan alma gamma spektroskopisi bilgisine dayanmakta dier almalarda fisyon rnleri radyokimyasal yntemlerle belirlenmektedir.( Li Wenxin in 1987 ve Sun Tongyu nun 1988 ylndaki almalarnda radyo kimyasal yntemlerle gamma spektroskopisi birlikte kullanlmtr.)
2 A=111 Z=47 1.8 1.6 1.4

2.7 3.5 3.1 A=132 Z=52
1.2 1 0.8 0 2 4 6 8 10 12 14 16
2.3 1.9 5 7 9 11 13 15
ekil 1.1 111Ag ve 132Te iin deneysel sonular*
[1] K.M.Broom, [2] G.P.Ford, [3] R.Ganapathy, [4] M.Thein, [5] M.Thein, [6] T.Mo, [7] D.R.Nethaway, [8] L.H.Gevaert, [9] L.H.Gevaert, [10] J.Blachot, [11] D.L.Swindle, [12] S.A. Rao, [13] L.R.Battles, [14] Li Wenxin, [15] Sun Tongyu
5 Th un hzl ntronlarla fisyonunda, ktle numaralar 1174 arasnda deien 52 farkl elemente ait 1384 ekirdek oluaca hesaplanmtr. (Mills,2005, Tasaka vd, 2002, James vd, 1993, England vd, 1992). Bu hesap sonular kyaslandnda, deneysel almalara benzer sapmalar dikkat ekmektedir. Bildirilen ekirdeklerin yaklak yars her drt almada da yer almaktadr. Bu almalara ait ktle dalm grafii ekil 1.2 de verilmitir.
rn(%) 0.4
JENDL-3.3 K.TASAKA ET AL.
Toplam rnler
0.35 0.3 0.25 0.2 0.15 0.1 0.05 0 55
ENDF/B-VI T.R. ENGLAND ET AL JEF-2.2 M.JAMES AND R.MILLS JEFF-3.1 R.W.MILLS
75
95
115
135
155
175 A
ekil 1.2 75175 ktle numaras aralnda Th(n,f) reaksiyonunun toplam rn dalmlar (Mills,2005), (Tasaka vd, 2002), ( James vd, 1993), (England vd, 1992) Toryum zerindeki almalarn azlnn nedeni, Toryum un bu gne kadar nkleer yakt olarak deerlendirilmemesidir. Yaynlanan son deneysel alma 17 yl ncesine, gamma spektroskopisi ile yaplan alma ise, 34 yl ncesine dayanmaktadr. Geen zaman nkleer fizik asndan deerlendirilirse, detektr, lm ve analiz sistemlerindeki teknolojik gelimeler Toryum un hzl ntronlarla etkileiminin incelenmesine yansmamtr denebilir. Nkleer enerji santrallerinin planlanmas ve gerekletirilmesi iin gerekli bilginin olumas bu santrallerin hayata gemesini hzlandracaktr.
1.1
Dnyada ve Trkiye de Toryum
Nadir toprak elementleri ieren Monazit [(Ca, La, Th, Y)P04] minerali ayn zamanda Toryum ve bileiklerinin esas kayna olan bir Toryum fosfat mineralidir. Monazit yataklar iindeki Toryum rezervlerinin ton olarak lkelere gre dalmn izelge 1.1 de verilmitir.
6 izelge 1.1 Toryum rezervlerinin lkelere gre dalm (Hedrick J.B., 2002) lkeler Avustralya Hindistan Norve USA Kanada Gney Afrika Brezilya Malezya Dierleri Toplam Rezerv (ton) 300.000 290.000 170.000 160.000 100.000 35.000 16.000 4.500 90.000 1.165.500
Yurdumuzdaki Toryum ieren karmak cevher yata Maden Tetkik Arama nn havadan yapt aratrma ile 1959 ylnda bulunmutur. Sivrihisar ilesine bal Beylikahr yresinde yer alan bu yatakta, florit, bant ve nadir toprak elementleri ieren bir mineral olan bastnasit ((Ce,La)FCO3)gibi dier deerli mineraller de saptanmtr.[8] Tm minerallerin kafes yapsna giren Toryum, bastnazit mineralinin kafes yapsnda younlamtr. Saha, devlete iletilecek madenler kapsamna girdiinden Eti Holdinge devredilerek ruhsatlandrlmtr. Yaplan aratrmalar sonucunda yatakta %0.21 ortalama tenrl 380.000 ton Th02 rezervi olduu belirlenmitir. Yine almalar sonucunda bant ve flonit minerallerinin ekonomik bir ekilde kazanlabilecei anlalmtr. [7] Ancak nadir toprak elementlerinin ve Toryum un dorudan fiziksel yntemlerle elde edilmesi mmkn olmad iin, ncelikle, bunlar bir n konsantrede toplamak ve sonra u ilemi uygulamak gerekecektir. Bununla ilgili teknolojik sorunlar henz zlememitir. Beylikahr daki rezervlere ek olarak Malatya HekimhanKuluncakda 1996) Gelecekte daha ekonomik, gvenilir ve gvenlik ynnden daha gelitirilmi teknolojiler dnyada yaygn olarak kullanlacaktr. lkemizin bu gelimelerden uzak kalmas dnlemez. Avrupa Atom Enerjisi Kurumu (UAEA), 2001 ylnda nkleer enerjinin 21.yzyl enerji kaynaklar ierisinde yerini alabilmesi iin yaplmas gerekenleri saptamak ve bulunan benzer karakterli Toryum yatanda gerekli almalar tamamlandnda Trkiye nin Toryum potansiyelinde nemli artlar beklenmektedir. (DPT,
7 hem nkleer teknoloji reticisi hem de nkleer teknoloji kullancs ye lkeleri bir araya getirerek nkleer reaktrler ve yakt evrimlerinde yaplmas gereken yenilikleri belirlemek amacyla [4] Uluslararas Yeniliki Nkleer Reaktrler ve Yakt evrimi adnda bir proje balatmtr. Trkiye Atom Enerjisi Kurumu 2000 ylnda bu projeye katlma karar alm ve 2001 ylndan bu yana sz konusu projede aktif almaktadr. [11] Ayn zamanda bu projenin kapsamnda da yer alan kullanc lke gereksinimlerinin ve ltlerinin belirlenmesi hususunda Trkiye Atom Enerjisi Kurumu tarafndan bir alma yrtlmekte ve bu almada deiik nkleer yakt evrimi seenekleri de deerlendirilmektedir. (Zararsz S., 2003) Bu almann amac, toryumun hzl (~14 MeV) ntronlarla fisyonu ile ilgili nkleer verilerin (fisyon rnlerinin tayini ve bolluklarnn belirlenmesi, bozunum sreleri v.d.) gncel teknolojinin elverdii detektr ve lme sistemlerini kullanarak, gamma spektroskopisi yntemiyle elde edilmesi ve elektronik yolla bulunan verilerin gelimi hzl bilgisayarlarla deerlendirilmesidir. Bylece, yllar nce yaplan almalarda elde edilen birbirinden farkl sonulara daha doru ve duyarl bir bak getirilecektir. Tezin ilerleyen blmlerinde nkleer reaksiyonlar, radyasyonun madde ile etkilemesi ve nkleer lmler hakknda temel bilgiler (Blm 2) verilecektir. Bu temel bilgiler dorultusunda hazrlanan deney sistemi Blm 3 de aklanacaktr. Bu sistem ile alnan lmler Blm 4-5 de ve lm sonularnn deerlendirmesi Blm 6 da verilecektir.
8 2. TEMEL BLGLER
2.1
Radyasyon
Radyasyon, enerjinin bir yerden baka bir yere elektromanyetik dalgalarla tanmasdr. Atomik veya nkleer sreler asndan deerlendirdiimizde, radyasyon, drt genel tipte snflandrlabilir. Bunlar; grnr k, ykl parack radyasyonu (hzl elektronlar ve ar ykl paracklar), yksz radyasyon (elektromanyetik nm) ve ntronlardr. (Knoll G.F., 2000) Hzl elektronlar nkleer bozunma sonucu ortaya kan pozitif veya negatif beta paracklardr. Ar ykl paracklar ise ktlesi 1 akb den byk olan iyonlardr. Elektromanyetik nm, atomun elektron kabuklarnn tekrar dzenlenmesi esnasnda ortaya kan x-nlar ve ekirdein i geilerinden kaynaklanan gamma-nlardr. Ntronlar ise, pek ok nkleer srele ortaya kan ve yava ve hzl ntronlar olarak alt kategorilere ayrlan radyasyon trdr. (Knoll G.F., 2000)
2.2
Nkleer Reaksiyonlar
Nkleer bilimler asndan nkleer reaksiyonlar ok nemli bir role sahiptir. Bu reaksiyonlar ile farkl trlerdeki radyasyon retilip llebilir veya ekirdein iyaps hakknda bilgi elde edilebilir. Nkleer reaksiyonlar iki temel snfta toplanabilir.(Shultis J.K. ,2002) Bunlardan birincisi reaksiyona giren X ekirdeinin kendiliinden bir veya birka parack yaynlayarak deimesidir.
X Y1 + Y2 + ...
(2.1)
Bu tr reaksiyonlara doal radyoaktif bozunma denir. Bu bozunmalar blm 2.3 de aklanacaktr. kinci snfta yer alan reaksiyonlar ikili reaksiyonlar olarak adlandrlr. Bu tr reaksiyonlar genellikle belli bir kinetik enerji ile hareket eden bir nkleon veya hafif ekirdein (x), dier bir ekirdee (X) arpmas ve etkilemesi sonucunda (y) ve (Y) rn ekirdeklerini oluturmas eklinde gerekleir.
x+XY+y
(2.2)
Byle bir reaksiyon x ve y reaksiyona giren hafif paracklar olmak zere X(x,y)Y eklinde
9 bir ksaltmayla da ifade edilir. kili reaksiyonlar iki grup altnda incelenebilir. Birinci grup, reaksiyona giren ve kan ekirdeklerin veya nkleonlarn deimedii salma reaksiyonlardr. Bu reaksiyonlar sembolik olarak x+XX+x x+XX +x
*
Esnek Salma Esnek Olmayan Salma
(2.3)
eklinde gsterilir. arpma esnasnda ekirdekler arasnda kinetik enerji ve momentum transferi olur. Eer kinetik enerji korunuyorsa bu tip salmaya esnek salma, kinetik enerji korunmuyorsa esnek olmayan salma denir. Esnek olmayan arpmada kinetik enerjinin bir ksm i uyarlma enerjisine dnr. * iareti X ekirdeinin arpmadan sonra uyarlm durumda kaldn gsterir. kinci grupta ise, reaksiyona giren ve kan paracklarn kimliklerinin deitii X(x,y)Y iki cisim reaksiyonu, X(x,yz)Y paralanma reaksiyonu, X(x,)Y yakalama reaksiyonu gibi nkleer reaksiyonlar yer alr. Bu tip reaksiyonlar blm 2.7 de aklanacaktr. Her nkleer reaksiyonda toplam enerji (durgun ktle enerjisi + kinetik enerji), izgisel ve asal momentum, yk (Z: proton says) ve ktle (A: nkleon says) korunmaldr. Bu durumu bir rnekle aklamak gerekirse, Rutherford un havadaki azot ekirdeklerini paracklaryla arptrd, ilk nkleer reaksiyon olan, (,p) reaksiyonu verilebilir.
4 2
4 2
He
He+14 N 17 O +1 H 7 8 1
veya
14 7
N(, p)17 O 8
(2.4)
2.3 2.3.1
Bozunma Trleri Bozunumu
Alfa tanecikleri ilk olarak, Rutherford tarafndan 1903de Radyum un bozunumundan kan paracklarn yk/ktle oranlarnn llmesi ile bulunmutur. Coulomb itme etkisi sonucu oluan bu bozunum, ar ekirdeklerde ykc Coulomb etkisinin Z2 ile artmasndan dolay zellikle nemli hale gelir. Bu sreci anlk olarak ifade etmek yerinde olur, nk ak bir neden olmakszn bir miktar kinetik enerji annda ortaya kar ki bu enerjinin nedeni sistemin ktlesindeki azalmadan kaynaklanr. kan paracklar 4He atomlardr. Helyum atomlarnn anlk emisyon sreci
10
A Z
X N A 42YN 2 + Z
(2.5)
eklindedir.(Krane S.K. 1987) Bir nkleer reaksiyonda izgisel momentum ve enerjinin korunmas gerekliliinden, hareketle ayrma enerjisi Q aadaki gibi bulunur. (Shultis J.K. ,2002)
Q = 1 2 m m V 1 m 2 Y
(2.6)
ekil 2.1 226Ra bozunum (Firestone R. B., 1996) Bununla beraber, bu bozunma, her zaman ana ekirdein taban durumundan kz ekirdein taban durumuna olmaz, uyarlm seviyede kalan kz ekirdek bir -n yaynlayarak taban durumuna geer. Bu durum ekil 2.1 de 226Ra nn bozunum emasnda grlmektedir. 2.3.2 Bozunumu
Negatif elektron emisyonuyla bozunum radyoaktif bozunma srecinde ilk bulunan olgulardan biridir. Bu srecin tersi, yani bir yrnge elektronunun yakalanmas 1938 ylnda Alvarez in, yakalanan elektronun bo brakt yrngeye olan geilerden gelen karakteristik x-nlarn gzlemlemesi ile bulunmutur. 1934 ylnda Joiliot-Curies radyoaktif bozunmada pozitronu, yani pozitif ykl elektronu gzlemlemilerdir. Bu bozunma, bozunan kararsz ekirdein, A ktle numaras korunarak, kararl izobarna doru kaymasdr. Temel bozunum sreleri: (Krane S.K. 1987)
11
n p + ep n + e+ p + e- n
- (negatif beta bozunumu) + (pozitif beta bozunumu) (elektron yakalama)

(2.7a)
Alfa bozunumunun tersine beta bozunumunda tek bir enerjideki emisyon yerine bir enerji dalm sz konusudur. Bu enerji dalmn aklamak iin 1932 ylnda Pauli bozunma srecinde ikinci bir paracnda var olmas gerektiini ileri srm ve daha sonra Fermi, bu parac ntrino olarak adlandrmtr ve beta bozunumu aadaki ekilde ifade edilmitir. (Shultis J.K. ,2002) (Krane S.K. 1987)
A Z A Z A Z
X N ZA1YN1 + e + + X N ZA1YN+1 + e + + X N + e YN+1 +

A Z1
+ EC
(2.7b)
ekil 2.2 - , +, EC bozunumlar (Firestone R. B., 1996)
2.3.3
Bozunumu
Alfa ve beta bozunumlar ve pek ok nkleer reaksiyon, rn ekirdein uyarlm seviyede kalmasna neden olur. Bu uyarlm durumdaki ekirdek yaklak 10-9 s gibi bir sre iinde bir veya daha fazla -n yaynlayarak temel duruma geer. Bununla beraber, baz ekirdekler bu uyarlm seviyede daha uzun bir sre kalrlar. Bu uzun mrl uyarlm durumdaki ekirdeklere izomer denir ve bu ekirdeklerin -nlar yaynlayarak bozunmalar izomerik gei olarak isimlendirilir. -Inlar da x-nlar veya grnr k gibi bir elektromanyetik radyasyondur. Byle bir gei aadaki reaksiyon ile gsterilir. (Shultis J.K. ,2002) (Krane S.K. 1987)
A Z
X* A X N + N Z
(2.8)
12
ekil 2.3 bozunumu, izomerik gei (Firestone R. B., 1996) Nkleer spektroskopi asndan sahip olduumuz bilgi bu uyarlm durumlarla ilgilidir. Dolaysyla -n emisyonu nkleer spektroskopi asndan standart bir teknik haline gelmitir. Bu seimdeki dier bir nemli faktr ise radyasyonunun ve radyasyonuna gre havada sourulmasnn ve salmasnn ihmal edilebilir olmasdr. 2.3.4 n ve p Bozunumu
Bazen ntronca zengin bir ekirdek, ayn elementin farkl bir izotopuna n yaynlayarak bozunur. Kz ekirdek reaksiyon sonunda ounlukla uyarlm seviyede kalr ve bir -n yaynlayarak taban durumuna dner. Byle bir reaksiyon ematik olarak aadaki ekilde gsterilebilir.
A Z
X N A X * 1 +1 n 1 Z N 0
(2.9)
Bu bozunuma, ok seyrek rastlansa da nkleer reaktrlerde ok nemli bir role sahiptir. Fisyon sonucu reaktrde oluan bu tip rnler, olutuktan birka dakika sonra ntron yaynlayarak bozunurlar. (Gecikmi ntronlar) Bu ntronlar zincirleme reaksiyona katlarak, reaksiyonun
138 54
yavalamasna
ve
kontrol
edilebilir
olmasna
yardmc
olurlar.
Xe137 Xe +1 n 1 bu reaksiyona bir rnek olarak verilebilir. 54 0
Benzer ekilde protonca zengin birka ekirdek de proton yaynlayarak bozunur. Bu tip bir reaksiyon sonucunda kz ekirdek bir e- salarak ntr duruma geer. Bu reaksiyonun aadaki ekilde yazlr.
A Z
XN
A Z1
X* N
+1 p 0 1
(2.10)
13 2.3.5 Dnm (IC) Bozunumu
Uyarlm durumda kalan ekirdek -n yaynlayarak temel duruma geer, fakat bazen bu uyarlma atomik e- lara transfer olur (genellikle K-kabuu) ve e- nun atlarak ekirdein taban durumuna gemesi ve atomum pozitif ykl kalmas ile sonulanr. (Shultis J.K. ,2002)
A Z
X* N
A Z
XN
+ e
(2.11)
2.4
Radyoaktivite ve radyoaktif bozunma kanunu
Radyoaktivite, ilk olarak H. Becquerel in 1896 ylnda uranyum tuzlarndan kan grnmeyen nlarn geirmeyen malzemelerden geip fotoraf plakalar zerinde brakt izleri fark etmesiyle bulunmutur. Bir radyoaktif kaynan aktivitesi bozunma oran olarak tanmlanr ve bozunma sabiti ve N radyo aktif ekirdek says olmak zere
(dN dt )
N
(2.12)
temel bozunum kanunu ile verilir. Denklemin sa taraf birim zamanda bir ekirdein bozunma olasldr. Denklem 2.12 in zm, N0, t=0 daki radyoaktif ekirdeklerin says olmak zere, stel bozunma yasasn verir.
N ( t ) = N 0 e t
(2.13)
Bozunmann birimi, saniyede 3.7 1010 bozunma olarak tanmlanan Curie (Ci) dir. Hala oka kullanlsa da Confrence Gnrale des Poids et Mesures (GCPM) nin 1975 deki toplantsnda aktivitenin SI birim sistemindeki karl becquerel (Bq) olarak tanmlanmtr. (1 Bq = 2.703 10-11 Ci)
2.5
Yar mr
Yar mr, t 1 2 , bir radyoaktif malzemedeki t=0 anndaki ekirdeklerin saysnn yarya inmesi
iin gerekli sredir. Denklem 2.13 de N yerine N0/2 koyarsak yar mr iin
t 12 = ln 2
(2.14)
elde ederiz.
14 2.6 Radyoaktivitenin retilmesi ve Bozunmas
Kararsz bir ekirdek, kararl bir ekirdein ykl veya yksz paracklarla nlanmas ile suni olarak oluturulabilir. Laboratuar ortamnda hzl ntronlarla nlanan kararl bir ekirdekle bozunumu yapacak kararsz bir ekirdek elde edilebilir. Ntronlar yksz paracklar olduundan atomun yrnge elektronlar veya ekirdeiyle Coulomb etkileimi yapmazlar. Ntronlarn ekirdekle etkileimi, ekirdee girmeleri veya nkleer kuvvetler etkisinde kalmalar ile mmkndr. (Shultis J.K. ,2002) (Knoll G.F., 2000) Denklem 2.12 in zmnde t=0 annda N0 tane ekirdek olduunu ve zaman iinde buna bir katk olmadn kabul ettik. Bununla beraber pek ok uygulamada nkleer reaksiyonlarla aktiviteyi biz retiriz. Bu durumda, Denklem 2.12 in, aktivitenin retilmesi ve bozunmas srelerini dikkate alarak, tekrar deerlendirilmesi gerekir. Kararl ekirdeklerden oluan bir hedef, reaktre veya bir hzlandrcya konulduunda ntron veya ykl parack yakalayarak radyoaktif hale gelebilir. Bu srecin oluma hz (R) hedef atomlarnn saysna (N0), mermi paracklarn aksna (I) ve bir mermi paracn hedef ile etkileme olasl, yani, tesir kesitine () baldr. Tesir kesitlerinin barn (10-24 cm2 ) mertebesinde ve reaktr veya hzlandrc ntron aksnn 1014 /s cm2 mertebesinde olduu varsaylrsa saniyede bir paracn aktifleme olasl 10-10 mertebesinde bulunur. Bu nedenle nlama saatler srse dahi, hedef atomlarnn saysnn deiimi ihmal edilebilir ve aktifleme srecinin oluma oran iin R = N 0 (2.15)
yazlabilir. (Krane S.K. 1987) Bu srete oluan aktif ekirdeklerin saysn N1 ile gsterilirse, bu ekirdekler 1 bozunma sabiti ile kararl ekirdee bozunacak, dolaysyla N1 ekirdeklerinin says R ile artarken 1 ile azalacaktr:
dN1 = Rdt 1 N1dt

Bu denklemin zmnden rn ekirdek says
(2.16)
N1 ( t ) =
R 1 e 1t 1
(2.17)
ve aktivitesi A1 ( t ) = 1 N1 ( t ) = R 1 e 1t
(2.18)
15 olarak bulunur. Eer nlama sresi hedef ekirdeklerin yar mrlerine kyasla ok kk ise stel ifadeyi seriye ap sadece lineer terimi seilerek
A 1 ( t ) = R 1 t t << t 12
(2.19)
elde edilir. Byle bir reaksiyon ile elde edilen radyoaktif rnein deneysel olarak belirlenmesi iin Denklem 2.6 da lm sistemine gre dzenlemeler yapmak gerekir. Inlanan rnein saymna balamadan nce geecek bekleme sresi tb ve saym sresi (ts) iindeki bozunumu, ilgilenilen -n enerjisinin bolluunu I, bu enerjideki detektr verimini ve saym geometrisi: kat a gz nne alnarak gzlenen Tm Enerji Tepesi (TET) altnda kalan alan (pik aln)
1 1 e t i e t b 1 e t s P(E ) = N 0 (E ) I Z Z=
[(
)]
(2.20)
ifadesiyle bulunur. Seri Bozunma Karlalan dier bir durum ise, ilk bozunma sonunda oluan ekirdein de radyoaktif olmasdr. Bu durumu daha da genelletirip bozunmann bir seri zincir zerinde,
1 2 3 4......kararl ,olduu kabul edilirse bozunma iin;
dN i = i1 N i 1dt i N i dt
i = 1,2,3,4,...kararl
(2.21)
Genel denklemi yazlabilir. Bu denklemin zm aada verilen Bateman denklemleridir. (Shultis J.K. ,2002) (Faure G., 1986)
A n ( t ) = N 0 c i e i t
i =1 n
cm =
i =1
(2.22)
(
i =1 im
m )
Bu durum iinde 1 N1 = 2 N 3 = ... = n N n kalc denge durumu da mmkndr. (Krane S.K. 1987)
16 2.7 kili Reaksiyonlar
Reaksiyona giren herhangi bir ekirdek ifti iin mmkn pek ok rn seti vardr. Belirli bir reaksiyonu elde etme olasl genellikle mermi ekirdein veya nkleonun kinetik enerjisine ve rnlerin olutuu srece baldr. 40 MeV ve stndeki enerjilerle hareket eden nkleon veya hafif ekirdeklerin de Broglie dalga boyu, hedef ekirdein nkleonlarnn ebatlar ile kyaslanabilir byklktedir. Bunun sonucu olarak, bu mermi ekirdek veya nkleon, hedef ekirdein bir veya en fazla birka komu nkleonuyla etkileecektir. Bu dorudan etkilemeler ounlukla hedef ekirdein yzeyi civarnda oluur. Birka MeV lik enerjiyle hareket eden paracklarn de Broglie dalga boyu ise nkleonlarn ebatlarndan ok daha byktr ve bu nedenle ekirdein tamamyla, yani, birleik bir ekirdek (compound nucleus) oluturacak ekilde tm nkleonlarla ezamanl olarak etkileirler. Bu birleik ekirdek 10-14 s lik bir sre iinde olumas mmkn rnlerden farkl setleri verecek ekilde bozunur. (Shultis J.K. ,2002) 2.7.1 Birleik ekirdek
Birleik ekirdek olgusu ilk olarak 1936 ylnda Bohr tarafndan ifade edilmitir. Mermi paracklarn ekirdein btnyle etkilemesi sonucu oluan bir uyarlm ekirdein mr nkleer mrden (nuclear lifetime) gelen paracn hedef ekirdekten geme sresinden (10-21 10-17 s) uzundur. 10-15 10-13 s iinde birleik ekirdek bir veya daha fazla parack yaynlayarak bozunur. Birleik ekirdein uyarlm seviyeleri, parack yaynlayarak bozunduu iin sanal durumlar veya sanal seviyeler olarak adlandrlr. Bunun nedeni uyarlm ekirdein bal durumlarndan -n yaynlayarak yapt bozunmadan ayrt etmektir. (Shultis J.K. ,2002) (Knoll G.F., 2000) (Krane S.K. 1987) (Vandenbosch R.vd., 1973) Birleik ekirdek ieren reaksiyonlar bu nedenle iki aamaldr. Bu durum aadaki gibi ifade edilebilir. x + X ( x + X)* y + Y (2.23)
Birleik ekirdek, mr nkleer mrden uzun olduu iin ne ekilde olutuunu veya mermi paracn geli dorultusunu unutur. Bu nedenle, birleik ekirdein bozunmas sonucu oluan rnlerin, birleik ekirdee gre tm dorultularda yaynlanma olasl ayndr. Bunun yan sra, birleik ekirdein bozunma ekli de nasl olutuundan bamszdr. Farkl rnler vermek zere gerekleen bu bozunmalara k kanallar (exit channels) denir.
17 Bu tr ikili reaksiyonlar tanmlamak iin mermi paracn ve hafif reaksiyon rnn kimliine bal olarak standart bir isimlendirme kullanlr. Bunlara rnek olarak, mermi ekirdek ile hafif reaksiyon rn arasnda bir veya iki nkleonun transfer edildii Transfer Reaksiyonlar, ((,d),(d,p)), mermi ve hafif reaksiyon rnnn ayn olduu Salma Reaksiyonlar, baz dorudan reaksiyonlarda mermi paracn bir veya birka nkleon eliinde yaynland Tepme (knockout) Reaksiyonlar, ((n,2n),(n,np),(n,3n)), mermi paracn hedef ekirdek tarafndan yakaland Yakalama Reaksiyonlar, (n,) ve mermi paracn bir fotonu olduu Nkleer Foto Etki Reaksiyonlar, (,n), verilebilir. (Shultis J.K. ,2002)
2.8
Fisyon
1932 ylnda Chadwick tarafndan ntronun bulunmas ile eitli ekirdekler zerine ntronun etkilerinin incelenmesi almalar balamtr. Fermi ve arkadalar ntron yakalama reaksiyonu sonucunda oluan yapay radyoaktifliin - yaynlayarak bozunduunu ve bylelikle ekirdein ntron fazlaln dengelediini ortaya kardlar. Ntron almalarndaki dier adm ise doal olarak bulunan en ar element olan Uranyum dan, dier baz ar elementlerin bu yntem ile elde edilmesi olmutur. Hahn ve Strassman n 1939 da Uranyum ile gerekletirdii bir dizi deneyde bu izotoplar ve birok orta arlkta ekirdei kimyasal yntemler kullanarak belirlediler. yonlama odalarnda yaplan deneylerde ise ortaya kan enerjinin -bozunumundan kan enerjiden ok daha byk olduu gzlendi. Bu verilere dayanarak Meitner ve Frisch 1939da bu reaksiyonu fisyon olarak adlandrdlar. (Shultis J.K. ,2002) (Krane S.K. 1987) (Vandenbosch R.vd., 1973) Bir veya birka nkleonun katld yukardaki reaksiyonlardan farkl olarak, fisyon, ekirdein tm nkleonlarnn olaya katld bir reaksiyondur. Bu reaksiyonu aklamak veya ekirdek niin blnr sorusuna bir cevap bulmak iin, Bohr ve Wheeler sv damlas modeline dayanan bir kuram gelitirdiler. Bu kuramn mantksal taban Weizsacker n yar ampirik ktle formlne dayanr. Kresel bir ekirdek enerji kazandnda titremeye balar ve ekli deforme olur. Bu formldeki ilk ve baskn terim nkleer hacim ile ilikilidir ve balanma enerjisinin nkleon saysna balln ifade eder. ekirdein titreimi gz nne alndnda, nkleer hacim, nkleer younluun doyuma ulatn gstermek zere sabit alnmtr. Bundan dolay nkleer fisyonun sv damlas modelinde yer almaz. Ktle formlndeki ikinci terim yzey alan ile orantldr ve nkleer yzeye yakn nkleonlarn balanmas ile ilikili azalmay temsil eder. Bu terim kre iin en kk deerindedir ve
18 kresel ekilde titreim nedeniyle oluacak bozulmalar potansiyel enerjide bir arta neden olur. nc terim protonlar arasndaki itici etkiyi ifade eden Coulomb terimidir. ekildeki bir basklama (prolate) protonlar arasndaki mesafeyi arttraca iin Coulomb enerjisinde bir arta neden olur. Drdnc terim ise nkleon kompozisyonu ile ilikili simetri terimidir. Bu terimde dorudan nkleer hacim ile ilikili olduundan titreim sonucu oluacak deformasyondan etkilenmez. Bu kurama gre fisyon oluumunu yzey gerilimi ve Coulomb kuvveti arasndaki iliki belirler. Deformasyon yzey enerjisinde hzl bir arta Coulomb enerjisinde yava bir azalmaya neden olur. Limit durumda ekirdein enerjisindeki art durur ve ekirdek blnr. Bu ekil deformasyonu ekil 2.4 de gsterilmitir ve drdnc admda Coulomb itme kuvveti yzey gerilimine baskn karsa ekirdek blnr. (irin M., 2006) (Shultis J.K. ,2002) (Krane S.K. 1987) (Vandenbosch R.vd., 1973)
ekil 2.4 Fisyonda ekil biimleri (Krane K.S., 1988) Balangta kresel ekle sahip bir ekirdee uygulanan gerilmenin (ekil 2.4 de birinci adm) balanma enerjisine etkisi deerlendirilerek fisyon oluumu iin bir limit durum bulunabilir. Bu germe etkisi ile ekirdek elipsoit bir yap alr. Eer bu kresel ekilden sapma bir parametresi ile verilirse iki durum arasndaki enerji deiimi
E = B() B( = 0)
2 = a y A 2 3 (1 + 5 2 + ...) a c Z 2 A 1 3 (1 1 2 + ...) + a y A 2 3 + a c Z 2 A 1 3 5 2 = ( 5 a y A 2 3 + 1 a c Z 2 A 1 3 ) 2 5
(2.24)
olur. (Krane S.K. 1987) Eer ikinci terim birinciden bykse germe sonucu ekirdek enerji kazanmtr. Bu gerilmeye kar kararsz olan ekirdek fisyona urar. Bu nedenle kendiliinden fisyon art ay ac deerleri kullanlarak
Z2 > 47 A
(2.25)
olarak bulunur. (Krane S.K. 1987) Coulomb engeli -bozunmasnda olduu gibi blnme ilemini de engeller. Bu engeli amaya yetecek miktarda enerji verilebilirse btn ekirdekler fisyon reaksiyonu yapabilir fakat pratikte fisyon sadece ar ekirdekler (Toryum ve tesi) iin nemlidir. Fisyon bir bozunma tr olarak deerlendirilirse, kendiliinden fisyon yapacak ekirdeklerin bu engel byklnde veya oluacak iki ekirdein bu engeli delip
19 geebilecei bir byklkte enerjiye sahip olmalar gerekir. A300 ktleli bir ekirdek iin denklem 2.25 den elde edilen deer Z2/A=48 olur, baka bir ifadeyle byle bir ekirdek Coulomb engeli seviyesinde bir enerjiye sahiptir ve kendiliinden blnr. Bununla birlikte baz ekirdekler kendiliinden fisyon gzlenemeyecek kadar engelin altnda bulunurlar. Byle ekirdekleri, ntronlar veya fotonlar yardmyla engel yksekliine veya daha stnde bir ara duruma (birleik ekirdek) getirilecek bir enerji (Ef) verilerek bozunmalar salanabilir. Bu duruma indklenmi fisyon denir. Ef enerjisine aktivasyon enerjisi veya fisyon engeli denir. (Krane S.K. 1987)
ekil 2.5 Fisyonda potansiyel engeli Toryum ve tesindeki ekirdekler iin ntron/proton oran yaklak olarak 1.51.6 arasndadr. Blnme sonucu oluacak ekirdeklerinde benzer bir orana sahip olmas beklenebilir. Fakat fisyon sonucu oluan iki ekirdein kararl izotoplar iin bu oran 1.21.4 arasndadr. Blnme esnasnda her iki ekirdekte bu ntron fazlaln bir veya daha fazla sayda ntron yaynlayarak atar. Bu ntronlara ani ntronlar denir ve ortalama saylar rn blnme sonucu oluan ekirdeklere ve fisyonun gerekleme ekline (indklenmi fisyonda gelen paracn enerjisine) bal olarak deiir. (Shultis J.K. ,2002) (Krane S.K. 1987) (Vandenbosch R.vd., 1973) Fisyon reaksiyonunda ani ntronlara ek olarak gecikmi ntronlarda yaynlanr. Bu ntronlar fisyon rnlerinin - bozunumunun ardndan yaynlanan ntronlardr. (Krane S.K. 1987)
20 2.8.1 Fisyon rnlerinin Ktle Dalm
Fisyon reaksiyonunun gelime ekline gre rnlerin isimlendirilmesi reaksiyonun gelime eklini aklamak asndan nemlidir. Blnme sreci esnasnda ani ntronlar yaynlanmadan nce oluan ekirdeklere fisyon paralar (fission fragments) denir. Birincil fisyon rnleri veya bamsz rnler ani ntronlar yaynlandktan sonra fakat - bozunmas ncesindeki ekirdekleri ifade etmekte kullanlr. kincil fisyon rnleri veya toplam fisyon rnleri ise -bozunmas sonucunda oluan ekirdekleri ifade eder. (Vandenbosch R.vd., 1973) (Gnnenwein F., 1999) Fisyon reaksiyonu ile birka yz adet farkl ekirdek oluabilir. Oluan bu rnler tek tek belirlenemezler ama bir dalm gsterirler. Dalm bir merkez etrafnda (eit ktleli blnme durumuna gre) simetrik olmaldr, dier bir ifade ile, her ar rne karlk bir hafif rn bulunmaldr. Gerekte bu dalm asimetrik ktle dalm olarak ta ifade edilir. Gelen ntron enerjisi arttka bu dalm simetrik ktle dalmna doru kayar. Termal ntronlarla gerekleen
235
U fisyonunda Tepe/Vadi oran 620 iken 14 MeV ntronlarla bu
oran 6 ya der. ekil 2.6 da [3] eitli ekirdekler iin toplam rn dalmlar ve izelge 2.1 de (Vandenbosch R., 1973) 14 MeV ntronlarla oluan fisyon rn dalm iin karakteristik bilgiler verilmitir. (Ohtsuki T. vd., 1989) (Gindler J.E. vd., 1983) (Glendenin L.E., vd., 1980, 1981) (Rajasekaran M. vd., 1981) (Manohar S.B. vd., 1979) (Nethaway D.R. vd., 1969, 1970, 1972, 1977) (Ageno M. vd., 1941) (Segre E., vd., 1941)
izelge 2.1 14 MeV Ntron-etkilenmeli fisyonda ktle dalm karakteristikleri Hedef ekirdek
232
Ortalama Ktle Numaras Hafif Grup Ar Grup 91.5 95.5 97 138 137 137.5
Tepe Genilii Hafif Grup 13 16 16 Ar Grup -
Simetrik rn 1.3 1.0 0.8
Tepe/Vadi Oran 5 6 7
Th 235 U 238 U
21
ekil 2.6 Fisyonda ktle dalm [3] Sv damlas modelini gz nne alarak yaplan fisyon modellemesi fisyon reaksiyonunun anlalmas asndan nemli bir role sahiptir. Bu modele dayanarak, hedef ekirdein ktle numarasndaki artla, oluacak simetrik ktle dalmnn da daha ar ekirdeklere doru kaymas beklenir. Bunla beraber ekil 2.6 da, hedef ekirdee eklenen nkleonlarn hepsinin hafif rn ekirdeklere gittii grlmektedir. Bunun nedeni sv damlas modelinin tek parack etkisini gz nne almamasdr. Bu durum, kabuk model ile aklanabilir. ekil 2.6 daki taral alanlar, kabuk modeldeki sihirli ntron ve proton saylarna (2, 8, 20, 28, 50, 82, 126, 184) sahip fisyon rnlerinin bulunmas mmkn ktle blgelerini gstermektedir. Ar ekirdeklerin alt snrnda olaanst kararl 132 Sn 82 ekirdei bulunur. Hafif ekirdeklerde ise 50 byle bir etki grlmez. (Krane S.K. 1987) (Vandenbosch R.vd., 1973)
ekil 2.7 Fisyon potansiyel engeline kabuk etkisi
22 Kabuk yapsnn en nemli etkisi fisyon engelinde grlr. ekirdek gerilmeye balaynca enerji 2 ile orantl olarak artar. Deforme ekirdein tek parack durumlar da deiir. Baz durumlarda enerji deformasyon ile artarken baz durumlarda azalma gsterir. Bu tip bir etki fisyon bariyerinde ikinci bir potansiyel minimumuna karlk gelir. Bu durum ekil 2.7 de gsterilmitir. (Rejmund F. vd., 2000) (Krane S.K. 1987) (Vandenbosch R.vd., 1973)
2.9
-In Madde Etkileimleri
Bir malzeme ile -n temelde srele etkileir. Bunlar fotoelektrik emilim, Compton salmas ve ift oluumudur. Her durumda da serbest elektronlar kalr ve malzeme iinde aldklar yol boyunca yavalayarak elektron-iyon veya elektron-boluk iftlerinin oluumuna neden olurlar. Detektr sistemlerinde retilen bu iftleri, iftlerden dolay oluan ykn byklne bal olarak gelen radyasyonun enerjisini belirlemekte kullanr. 2.9.1 Fotoelektrik Olay
Fotoelektrik sourma srecinde, gelen foton atoma bal bir elektronla etkileir ve enerjisinin tamam sourulur. Etkilemeye giren e-, atomdan, Eb, balanma enerjisi olmak zere
Ee = E Eb
(2.26)
Ee enerjisi ile ayrlr. ok kk miktarda bir enerji atoma verilir fakat bu ihmal edilecek dzeydedir. Kopan bu elektron evresindeki malzemede yavalayacak ve enerjisini yitirecektir. Elektron kaybederek uyarlm seviyede kalan atom x-n veya Auger elektronu yaynlayarak taban seviyesine gemek isteyecektir. Eer bu etkilemeler gerekleirse aa kan enerji de kat malzeme tarafndan sourulur. Bu nedenle bu etkileme sonucunda gelen fotonun tm enerjisi etkileme blgesi civarnda malzemeye transfer edilir. (Knoll G.F., 2000) (Debertin K.vd., 1988) Her ne kadar fotoelektrik etkileme tesir kesiti () tek bir analitik ifade ile verilemese de element numarasna (Z) ve gelen fotonun enerjisine (E) bal olarak
= sbt Z n E 3.5
(2.27)
olarak tanmlanabilir. (Debertin K.vd., 1988) Bu denklemde n 4 ila 5 arasnda deer alr. Bu nedenle yksek Z li malzemelerin foton sourmada daha verimli olduklar aktr.
23 2.9.2 Compton Salmas
Compton salmas srecinde ise gelen fotonun enerjisinin belli bir ksm elektrona transfer olur ve kalan ksm ikinci bir foton gibi davranr. ok kk foton salma alarnda elektrona transfer edilen enerji sfra gider ve ikinci foton gelen fotonla hemen hemen ayn enerjiye sahiptir. 180o lik salma asnda bile ikinci foton nemli byklkte bir enerjiye sahip olur. Bu nedenle gelen fotonun enerjisi ilk etkileim noktasnda tamamyla sourulmaz. Yksek enerjili bir foton iin sre fotoelektrik sorulma ile tamamlanmadan ikincil fotonun enerjisini azaltacak pek ok Compton salmas oluur. (Knoll G.F., 2000) (Debertin K.vd., 1988) Toplam Compton tesir kesitinin Z ve E bamll yaklak olarak aadaki gibi tanmlanr.
= sbt ZE 1
(2.28)
2.9.3
ift Oluumu
Enerjisi birka MeV mertebesinde olan -nlar iin en bata gelen etkileim sreci ift oluumudur. Bu srete gelen fotonun enerjisi ekirdein Coulomb alannda bir pozitronelektron iftine dnr. Bu nedenle gelen fotonun enerjisi elektronun durgun ktlesinin iki katndan (1022 keV) byk olmaldr. Kalan enerji (E-2m0c2) ise iki parack arasnda kinetik enerji olarak paylalr. Her iki parackta yol aldklar malzeme iinde yavalarlar. Sonuta pozitron bir elektron ile reaksiyona girer ve yok olur. Eer bu sre pozitron kinetik enerjisini tamamen yitirdikten sonra oluursa enerjileri 511 keV olan iki foton oluur. Oluan bu fotonlar Compton salmas veya fotoelektrik sourulma sreleri ile malzemeyle etkileirler. (Knoll G.F., 2000) (Debertin K.vd., 1988) 2.9.4 Foton Azaltmas (Attenuation) alt balklarda tek bir fotonun detektr malzemesi ile etkileimi
Yukardaki
deerlendirilmitir. Eer tek enerjili bir foton demeti detektre ulamadan nce baka bir ortamdan geiyor ise bu -nlarnn zayflatlmasna neden olur. Bu srete oluan her etkileme bir fotonu ya emilim ya da salmalar sonucunda detektre ulamasn engeller ve ortamn birim uzunluu bana bu srelerin oluma olaslklar ile karakterize edilir. = + + (2.29)
Lineer zayflatma katsays olarak adlandrlan bu eitliin sanda kalan terimler srasyla
24 fotoelektrik sorulma, Compton salmas ve ift oluumunun etkilerini ifade eder. Bu etkilerden kaynaklanan zayflatma katsaylar NA Avagadro says, M malzemenin molar ktlesi ve tesir kesiti ve younluk olmak zere = N A M = N A M = N A M eklinde tanmlanr. Bir x kalnlndaki malzemeden geerek detektre ulaan fotonlarn says, N, malzemeye giren fotonlarn says, N0, cinsinden
N = N 0 e x
(2.30)
(2.31)
ile verilir. Bu denklemde stel ifade (/) x eklinde dzenlenecek olursa (/) ktle zayflatma katsays olarak adlandrlr. Bu katsay malzemenin fiziksel fazndan (halinden) bamszdr. (Knoll G.F., 2000) (Debertin K.vd., 1988)
2.10 -In lm Kat malzemeden yaplan detektrlerin yksek enerjili elektronlarn veya -nlarnn lmnde kullanlmas halinde detektr hacimleri edeer gazl detektrler iin olanlardan daha da kk olacaktr. Ancak, sintilasyon detektrleri bu tr lmler iin kat bir ortam salasa da zayf enerji znrlkleri bir dezavantaj olmaktadr. Detektr malzemesinin iinde bir fotoelektron (bilgi taycs) yaratmak iin gerekli enerji 100 eV mertebesindedir. Bu nedenle radyasyonun detektr malzemeleriyle etkilemesinde, ounlukla, birka bin foto elektron retilir. Bu denli kk bir saydaki istatistik dalgalanmalar enerji znrlnn iyiletirilmesine engel olur. statistiksel dalgalanmalarn etkilerini azaltmann tek yolu ise etkileme sonucunda oluacak foto elektronlarn saysn arttrmaktr. Yar iletken malzemenin radyasyon detektr olarak kullanm, tayclarn saysn arttrmakta iyi bir zm sunmaktadr. Bu detektrlerdeki temel bilgi tayclar radyasyon etkilemesi sonucunda oluan elektron-boluk iftleridir. Bu iftler temelde gazl detektrlerde oluan iyon iftlerine benzetilebilir ve uygulanan bir elektrik alan etkisi altndaki hareketleri detektrden gelen temel elektrik sinyalini oluturur. Yar iletken malzemeden yaplan basit kavak (yzey engelli) detektrlerin ykl parack radyasyonu ve ksa erimli radyasyon lmlerinde baar salamasna ramen, daha sokulgan radyasyon lmlerine uyarlanmas
25 zordur. Bunun nedeni aktif hacmin yetersizliidir. Normal saflktaki Si ve Ge detektrlerdeki etkileim derinlii 2-3 mm mertebesindedir ve -n lmleri iin gerekli detektr kalnl bundan ok daha fazladr. Etkileim derinlii yar iletken kavaa uygulanan gerilimin art ile ve malzemedeki net safszln azalmas ile arttrlabilir. Uygulanabilecek gerilim snrl olduundan malzemelerin safl gelitirilmi ve Yksek Saflkl Germanyum (HPGe) detektrler retilmitir. (Knoll G.F., 2000) (Debertin K.vd., 1988) HPGe detektrlerin en baskn zellii -n spektroskopisindeki mkemmel enerji znrlkleridir. Bu znrlk temelde faktre baldr, bunlar: yk tayclarnn saysndaki tabii istatistiksel bolluk, yk toplama verimindeki deiiklikler ve elektronik grlt katksdr. Bu faktrlerden hangisinin baskn olduu gelen radyasyonun enerjisine ve detektrn boyutlar ve kalitesine baldr. Tek enerjili bir -n iin yar ykseklikteki tm genilik (FWHM) aadaki ekilde tanmlanr.
2 2 2 2 WT = WD + WX + WE
(2.32)
Eitliin sa tarafndaki terimler srasyla tayc istatistii, tayc toplama ve elektronik grlt katklarn ifade eder.
2 WT terimi yk tayclarnn saysndaki istatistiksel dalgalanmalar belirtir ve F Fano
faktr, bir elektron-boluk ifti yaratmak iin gerekli enerji ve E gelen -nnn enerjisi olmak zere
2 WD = (2.35) 2 F E
(2.33)
ile verilir. Fano faktr 0.08 ve 2.96 eV alnrsa 1.333 MeV lik kalibrasyon enerjisindeki istatistiksel genileme 1.32 keV olarak hesaplanr. kinci terimin katks tamamlanmam yk toplanmasn ifade eder ki bu daha byk hacimli ve dk ortalama elektrik alana sahip detektrlerde nem kazanr. Bu deer uygulanan gerilim deitirilerek yaplacak bir seri deney ile belirlenebilir. Bunun yan sra elektrik alann iddetinin olabildiince arttrlmas da bu etkiyi azaltacaktr. nc terim tm elektronik donanmn sinyal eklinde yarataca genileme etkisidir. Bu etki sabit k gerilimi olan hassas bir darbe reticisi detektr n ykselticisine balanarak alnacak lmlerle belirlenebilir. lme asndan detektrn dier nemli bir zellii ise rettii sinyalin ekli ve ekillenme
26 zamandr (shaping time). ekillenme zamannn bilinmesi detektr sonrasnda kullanlacak elektroniin seilmesinde ve ayarlanmasnda nem tar. lmlerde herhangi bir balistik hata yaplmamas iin bu elektronik dzenein ekillenme zaman detektrn mmkn en uzun ykselme sresinden (rise time) byk olmaldr. Bir Ge detektr iin zaman znrl hem ykselme zamanna hem de olaydan olaya sinyal eklindeki deiikliklere baldr. Ge detektrlerin zaman znrl etkileyen iki faktr vardr. Bunlardan ilki yk toplama srecinin yava oluu, ikincisi ise sinyal eklinin radyasyon etkilemesi sonucu oluan elektron-boluk iftinin aktif hacim iindeki pozisyonuna bal olarak deimesidir. Ge daki elektronlarn 77 oK deki srklenme doyum hzlar 105 ms-1 mertebesindedir, bu hz ile bir elektronun 1 cm (detektr kalnl mertebesindeki bir mesafedir) yol almas 100 ns srecektir ki bu hzl detektrlere (organik sintilatrler) gre ok yavatr. Ge detektrdeki tayclarn bu sreye doyum hznda ulat deerlendirilirse zaman performansnn bundan daha iyi olamayaca grlr. kinci etkinin sonular bundan daha da ktdr. Detektr hacmi dzgn dalm bir nlamaya maruz kaldnda bu konumlar rasgele dalm gsterir ve k sinyalleri ekillerinde ok byk farkllklara neden olur. (Knoll G.F., 2000) (Debertin K.vd., 1988)
2.11 Germanyum Detektrlerle -In Spektroskopisi Gnmzde -n spektroskopisinde kullanlan balca iki tr detektr vardr. Bunlar inorganik sintilatrler (NaI(Tl)) ve germanyum yar iletken detektrlerdir. Bu iki grup arasndaki seim birok faktre dayansa da, temelde, saym verimi ve enerji znrl arasnda yaplr. NaI(Tl) detektrler, byk ebatlarda bulunabilirlikleri, yksek younluklar, -n etkilemesi sonucunda tm -n enerjisinin sourulmasna olanak salayan yksek atomik ktleye (iyot) sahip olmalarnn yani sra lm verimini arttracak zellikleri olmasna ramen enerji znrlkleri zayftr. Bu yetersizlii fisyon reaksiyonu gibi ok sayda rnn olutuu bir reaksiyonun -spektroskopisi ile deerlendirilmesinde oluacak karmak spektrumu analiz etmeyi gletirir. Bu nedenle, her ne kadar iyi bir Ge detektrn verimi NaI(Tl) un veriminin %5-10 u kadar olsa da enerji znrlndeki baars bu verim dezavantajnn nne geer. Bu detektrler kullanlarak yaplan lmler temelde -n ile detektr malzemesinin etkilemesi sonucunda oluacak ykn (-n enerjisi ile orantl) ykselticiler araclyla voltaja dntrlmesi ve ok kanall analizrlerle spektrum eklinde kaydedilmesine dayanr. ekil 2.8 de gelen -n ile detektr malzemesi etkileimi sonucunda oluabilecek
27 olaylar gsterilmitir. Gelen bir foton fotoelektrik olayla enerjisinin tamamn bir elektrona verebilir (ekil 2.8:2) veya pek ok Compton salmas yaparak her salmada enerjisinin bir ksmn kaybeder ve bir serbest elektron retir. ift oluumu sonucunda oluan pozitronun bir elektronla reaksiyonu sonucunda yok olmasndan kaynaklanan fotonlarda enerjilerini benzer ekilde yitirir. Her durumda da gelen -n enerjisinin tamamn detektr malzemesi iinde kaybederse bu bir Tm Enerji Tepesi (TET) (ekil 2.8:3) olarak gzlenir. Bunun yan sra gelen -n Compton salmalar esnasnda, enerjisinin tamamn transfer etmeden, detektr hacmi iinden karsa (ekil 2.8:1) bu Compton Blgesi olarak adlandrlan srekli bir spektruma neden olur. ift oluumundan gelen pozitronun yok olmasndan kaynaklanan fotonlardan birinin detektr hacmini terk etmesi (ekil 2.8:4) Tek Kama Tepesi ve her ikisinin k (ekil 2.8:5) ift Kama Tepesi olarak adlandrlr. (Knoll G.F., 2000) (Debertin K.vd., 1988)
1. Compton Salmas 2. Fotoelektrik Olay 3. ift Oluumu 4. Tek Kama 5. ift Kama
ekil 2.8 -In lmnde meydana gelen olaylar
2.11.1 Spektrumun ve TET in ekli Ge un dk atom numaras fotoelektrik sourulma tesir kesitinde NaI(Tl) detektrlere kyasla 10-20 katlk bir azalmaya neden olur. Oluacak TET inin altndaki alan, ayn verimdeki detektrler iin ayndr, fakat, fotoelektrik tesir kesitindeki bir dme TET altnda kalan alan azaltacaktr. Buna ramen enerji znrlndeki iyileme daha dar ve yksek bir TET e neden olacaktr ve bu da aktivitesi daha dk olan kaynaklardan gelen -nlarnn srekli spektrum (Compton continuum) stnde kalp llebilmesine olanak
28 salar. -Inlarnn srekli spektrumu Ge detektrden elde edilen spektrumun nemli bir ksmn oluturur. Compton / fotoelektrik tesir kesiti oran Ge da NaI e gre daha yksektir. Bu nedenle gerekleecek etkilemelerin ou TET yerine bu srekli spektrum iinde yer alr. Ge detektrlerde yksek enerjili -nlarnn neden olduu ift oluumunda pozitronun yok oluu esnasnda meydana gelen 2 fotondan birinin veya her ikisinin aktif hacimden etkilemeden kma olasl ok yksektir. Bu fotonlar gelen -n enerjisinin bir ksmnn llememesine neden olacaklarndan ka pikleri spektrumda gzlenecektir. Eer her iki fotonda aktif hacmi etkilemeden terk etmise gelen -n enerjisinden 1022 keV daha dk olan bir ift Ka piki gzlenir, sadece biri ktnda ise 511 keV luk bir enerji azalmas ile Tek Ka piki gzlenir. Bu etkiler ekil 2.9 da gsterilmitir.
ekil 2.9 24Na spektrumu Eer TET altnda kalan alan belirlenecekse, Ge detektrde gzlenen TET in ayrntl ekli nem kazanr. ekil 2.6 da TET ekli ile ilgili baz ayrntlar verilmitir. Pek ok uygulamada TET ekli olarak Gausyen dalm kullanlr. Bu dalm Y genlik ve X merkez olmak zere
f ( x ) = Ye ( x X )
2
2 2
(2.34a)
eklinde ifade edilebilir. Dier bir gsterim ise, N, TET altnda kalan alan olmak zere f (x) =
2 N e ( x X ) w 4 ln 2
2 2
(2.34b)
denklemi ile gsterilir. Bu denklemde w, FWHM ile belirtilmitir ve Y/ e deki yar genilik olan ya w=2.35 ile baldr.
29 Bununla beraber bu dalma bir kuyruk fonksiyonu elik eder. Bu kuyruk detektrn belirli blgelerindeki yetersiz yk toplama veya aktif hacimden ikincil elektronlarn ve frenleme radyasyonu (Bremsstrahlung) gibi eitli nedenlerden kaynaklanabilir. ekilde ksa-dnem ve uzun-dnem olmak zere iki parada ifade edilen kuyruk ekillerinden uzun-dnemli olan arka-plana (background) bir eklenti olarak deerlendirilebilirken ksa-dnem kuyruu TET ekline daha ok etki eder. Bu etkilerin analitik ifadeleri iin pek ok alma yaplmtr. Bu analitik ifadelerle ilgili bilgi Debertin vd.,1988 de verilmitir.
ekil 2.10 TET ekli
2.11.2 Detektr Verimi Tm radyasyon detektrleri, aktif hacmi ile etkileen her kuantum radyasyonu iin bir k sinyali retirler. Alfa veya beta gibi ykl paracklar detektr iine girdiklerinde detektr atomlarn ya iyonize ederler ya da uyarlm hale getirirler. Menzilinin az bir miktarn kat ettiinde bu ykl paracklar bir sinyal oluturacak kadar etkileme yapm olurlar. Bu nedenle yar iletken radyasyon detektrlerinin ykl paracklarn tamamn algladklar, yani verimlerinin %100 olduu sylenebilir.
30 Dier taraftan -nlar veya ntronlar gibi yksz paracklarn, detektr tarafndan alglanmas iin belli sayda etkileme yapmalar gerekir. Bu yksz paracklarn erimleri ok uzun olduundan detektrlerin bu paracklar iin verimleri %100 den azdr. Bu nedenle detektre gelen paracklardan ne kadarnn alglanabildiini belirlemek nemlidir. ki tr saym verimi tanmlanabilir: Mutlak ve gerek. Mutlak verim,
abs =
kaydedilen sinyaller kaynaktan yaynlanan radyasyon kuantas says
(2.35)
ile tanmlanr ve hem detektr zelliklerine hem de saym geometrisine baldr. Gerek verim ise,
int =
kaydedilen sinyaller detektre gelen radyasyon kuantas says
(2.36)
ile tanmlanr ve detektrn grd kat adan bamszdr.(Knoll, 2000) Saf Germanyum (HPGe) detektrlerin mutlak verimlerinin belirlenmesi, -n
spektrometresinde uzun sredir tartlan bir problemdir ve getiimiz on yllar iinde bu konu zerinde pek ok alma yaplmtr. (Debertin K.vd., 1988) Genel kabul grm bir metodun bulunmamasnn iki temel nedeni vardr; bunlar detektrlerin deiken boyutlar ve kaynaklarn gamma n z sourmalardr. Bununla beraber detektr veriminin belirlenmesi iin en iyi yol deneysel yntemdir. (Karamanis vd., 2002)
2.12 lmlerdeki Belirsizlikler Her deneysel alma, doas gerei, belli bir hatay ve belirsizlii beraberinde tar. Bu hatalar ve belirsizlikler baz durumda yaplan almann doasndan kaynaklanan fiziksel nedenlerle ilgili baz durumlarda ise kullanlan l sistemi ile ilgilidir. almada elde edilen bulgularda bu hata ve belirsizliklerin belirtilmesi ve eer mmknse bunlarn dzeltilmesi gerekir. 2.12.1 Rasgele Ezamanl Saym (Coincidance Summing) Rasgele ezamanl saym, bir radyoaktif ekirdein iki veya daha fazla fotonu detektrn alglama sresinden daha ksa bir srede yaynlamas durumunda oluur. Bu durumda,
31 detektr ilk gelen fotonlarn toplam enerjilerine karlk bir sinyal retecektir, ilk alglanan fotonun TET ne katkda bulunacak bir dier etkileimin yitirilmesine neden olur. Bu etki artan toplam verim veya azalan detektr kaynak mesafesi ile artar. Fakat saym hzndan bamszdr. Bu etkiden dolay yaplacak dzeltmeler sadece lm yaplan ekirdein bir standart eine gre ayn saym geometrisinde yaplmas zel durumunda ihmal edilebilir. (Knoll G.F., 2000) (Debertin K.vd., 1988) 2.12.2 l Zaman (Dead Time) ve Darbe Ylm (Pile-up) l sistemlerinde kullanlan elektronik donanmn bir sinyali ileyebilmesi iin belirli bir zamana ihtiyac vardr. Dolaysyla, bu sre iinde gelen yeni bir sinyale cevap vermez. Bu durum TET lmlerinde kayplara neden olur. lm elektroniinin kulland bu sre l zaman olarak adlandrlr. Bu etki tamamen saym hzna baldr ve lm geometrisinden bamszdr. Bu etkiye ounlukla analog-saysal dntrcler (ADC) neden olur. Yar iletken detektrler gelen fotonlara cevap vermekte daima hazrdrlar, hibir l zaman etkisi gstermezler. Benzer ekilde n ykseltici ve ykseltici de gelen sinyalleri ilemekte l zamana sahip deildir. Bir sinyali ilerken gelen dier sinyali bekletmez veya yok etmezler. Bununla beraber snrl zaman znrl nedeniyle bazen ardk gelen iki sinyal st ste binebilir ve ekli bozulmu bir sinyal ortaya kar. Bu durum darbe ylm olarak adlandrlr. Darbe ylm sonucu oluan sinyalin ekli iki foton arasndaki sreye baldr ve spektrum zerinde iki orijinal sinyalin bulunmas gerekenden farkl bir enerjiyi temsil eder. Her iki etkinin belirlenebilmesi iin pek ok n ykselticide test girii bulunur. Bu girie balanacak, frekans ve genlii sabit, hassas bir darbe reteci ile alnan lmler spektrumda ilave bir TET e neden olacaktr. Gerek llen numuneden gelen, gerekse darbe retecinden gelen sinyaller ayn l zaman etkisine maruz kalacaktr. Gerek lm sresi iinde darbe retecinin retecei darbe says ile llen darbe says arasndaki orana dayal olarak bu dzeltmeler yaplr. (Knoll G.F., 2000) (Debertin K.vd., 1988) 2.12.3 Foton Zayflatmas Eer verim kalibrasyonunda kullanlan kaynak ile zerinde allan kaynak farkl ise foton zayflatma etkileri nedeniyle bir dzeltme yaplmas gerekir. Bu dzeltme blm 2.10.5 de verilenler dorultusunda incelenen rnein kalnlnn artyla stel olarak artar.
32 2.12.4 Veri Analizi statistii lmenin amac bir fiziksel bykl belirlemektir. Bu deer hem dorudan lmeden elde edilebilir hem de lmeden elde edilen bilgilerden matematik hesaplamalarla tretilebilir. Her iki durumda da sonu deeri elde etmek ve belirsizliini ifade etmek iin istatistik yntemlerden faydalanlr. -n ve x-n spektroskopisinde ilgilenilen foton enerjisi, rnein aktivitesi veya TET altnda kalan alan gibi bilgiler dorudan elde edilmez fakat llen dier byklklerden belirlenir Bir deeri belirlemek zere, fakl yntemlere dayanan veya fakl laboratuarlarda yaplan deneylerde elde edilen sonular farkllklar gsterir. Bu deerler hem birbirlerinden hem de bilinmeyen gerek deerden sapma gsterir ve bir dalm oluturur. Bu dalmlar istatistiksel yntemler kullanlarak incelenebilir. Nkleer lmlerde elde ettiimiz bilgi pozitif tamsaylardr ve Poisson dalm ile aklanr. Tek bir lmn sonucu N N eklinde verilebilir. Burada eder. Yukarda da belirtildii gibi, nkleer lmlerde belirlenmek istenilen deerler farkl deerler kmesinin matematiksel hesaplamalar sonucunda elde edilir. Bu durumda bu deerler kmesine ait belirsizliklerin deerlendirilmesi, llmek istenilen byklk X olmak zere X=F(Z1,Z2,Z) fonksiyonuyla ifade ediliyorsa ve Zk byklklerinin belirsizlikleri zk olarak alnrsa birleik belirsizlik
F s 2 (x) = k =1 Z k
N lmdeki belirsizlii ifade
2 s (z k ) zk
(2.37)
ile tanmlanr. Eer X arpmlarn oran eklinde ifade edilebilirse Denklem 2.35 aadaki gibi tekrar dzenlenebilir.
s(z ) s( x ) = k x k =1 z k 2 2
(2.38)
33 3. DENEY DZENE
3.1
Inlama ve Transfer Sistemi
ekmece Nkleer Aratrma Eitim Merkezi, Fizik Blmnde bulunan deney dzenei temel ksmdan olumaktadr. Bunlar: dk enerjili iyon hzlandrcs Sames T-400 (Tarcan G. vd., 1989) ve ntron kaynandan (Elmal A., 2001) (Suba M. vd., 1999, 1998) oluan nlama sistemi, nlanacak rnein saym odasyla nlama odas arasnda transferini salayan rnek Transfer Sistemi (TS) (zbir Y. vd., 1998)ve lmleri salayan saym sistemidir. Sames T-400 dk enerjili iyon hzlandrcs ile hzlandrlan dteronun, kat trityum (TiT) hedefe arptrlmas ile enerjileri aya bal olarak 13.6-14.9 MeV arasnda deien hzl ntronlar aadaki fzyon reaksiyonu ile salanr. (Suba M. vd., 1999, 1998)
3
H + d n + 4 He + 17.6 MeV
(3.1)
Inlanan rnein, ntron kaynann (hzlandrc hedefi) bulunduu nlama odasndan, saym odasna hzl ve gvenli bir ekilde getirilmesi gerekir. Bu amala tasarlanan TS, rnei nlama konumundan, basnl hava yardmyla (ortalama 780 ms iinde) HpGe detektrn nne getirmektedir.
ekil 3.1 Deney dzenei
34 3.2 Saym Sistemi ve Yazlm
Deney dzeni ekil 3.1 de ematik olarak gsterilmitir. Saym odasndan TS ne yerletirilen rnek, bir PC tarafndan kontrol edilen eitli elektromanyetik vanalar araclyla basnl hava kullanlarak nlama odasna transfer edilir. nceden tespit edilen nlama sresince nlanan rnek yine TS ile saym odasna geri getirilir. Gamma-X detektr ile alnan sinyaller test giriine darbe reteci balanan n ykseltici sonrasnda ykselticiye getirilir. Ykseltici kndan CAMAC zerinde bulunan ADC a girilir ve ADC de evrimi yaplan bilginin HM ye transferi ECL veri yolu zerinden yaplr. ADC, HM ile CAMAC kontrolr arasndaki veri ak CAMAC veri yolu zerinden salanmaktadr. Elde edilen histogramlar SCSI veri yolu ile PC ye aktarlr. Tm sistemin kontrol SPARROW firmasna ait KmaxNT [10] yazlm gelitirme platformu kullanlarak hazrlanan bir MCA yazlm ile salanmaktadr (Negele J.W. vd., 2001) (Kawabata M. vd., 2000). Bu yazlma TS in kontroln salayan bir dinamik balant ktphanesi entegre edilmitir. CAMAC sisteminin yaps Ek 4 de, KmaxNT ile ilgili ayrntl bilgi Ek 5 de ve deneyde kullanlan NIM ve CAMAC modllerinin teknik zellikleri ise Ek 7 de verilmitir.
ekil 3.4a MCA Yazlm Ak izelgesi 1 CAMAC sistemi zerine hazrlanan bu yazlm ile drt girili bir ADC araclyla alnan bilginin ekranda gsterilmesi ve dosyalanmas mmkndr. Ak emas ekil 3.4 de verilen bu yazlm temel giri bilgisi olarak parametre says (kullanlacak ADC girilerinin says) nlama, bekleme sreleri ve toplam saym ve yenileme sresi bilgisini alr. Bunlarn yan sra her bir spektrum elde edildikten sonra HM in silinmesi durumu, gsterimin ekran ve/veya dosya zerine yaplacana dair n seimler yaplarak CAMAC modllerini programlar ve TS ni balama konuma getirir.
35
ekil 3.4b MCA Yazlm Ak izelgesi 2 Sistem nlama yapmak zere kontrolleri Sames T-400 kontrol nitesinden devralr ve rnei nlama odasna transfer eder, transfer iin geen sreyi deney raporuna kaydeder. Inlamay balatt anda Canberra85 zerindeki SCA balatr. Inlama sresince huzmenin nn ak tutar. Inlama sresi dolduunda hedefi huzmeye kapatr ve rnei tekrar saym odasna getirir. Bu srete hedefi kapann ak kald sreyi (ti) ve transfer sresini (tt) deney raporuna kaydeder. Bekleme sresi (tb) kadar durduktan sonra CAMAC modllerine lme balama komutu gnderir. 4 H HM temizle? H tS sresi bitti mi? tY sresi bitti mi? E Veri Oku H Ekran 3
1 E
Ekran
Dosya
Kaydet
Bitir
Veriyi Bilgisayara Aktar ekil 3.4c MCA Yazlm Ak izelgesi 3
36 lk dng sonunda elde edilen spektrum(lar) PC ye transfer edilir ve CAMAC modllerine devam bilgisi gnderilir. kinci saym sresince ilk saymda elde edilen bilgiler dzenlenerek nce dosyaya yazdrlr ve ardndan ekrana gnderilir. Tm kayt ve gsterim ilemleri en fazla 150 ms iinde tamamlanr. Bu zaman takip eden sreleri etkilemeyecek kadar ksadr. Hazrlanan bu yazlmn kullanc n yz ayrntlar ekil 3.5 ve tam grnm ekil 3.6 da verilmitir. Ekrann sol st kesinde gerekli zaman parametreleri iin giri ve yenileme dmeleri yer almaktadr. Bunlarn hemen sanda sistemin o anki durumunu belirten bilgi satr, aktif ADC girilerinin seimi ve ktnn ekran ve/veya dosya zerine yaplmasn salayan aralar yerletirilmitir. Daha sadaki ksmda ise her okuma sonrasnda HM in temizlenmesi durumu ve lm aralklarnn sabit veya deiken olmasn salayan aralar yerletirilmitir. En sada ise nlama balatlmasn salayan dme ve nlama ve transfer zamanlarn gsteren gstergeler yerletirilmitir. Bunlarn hemen altnda, MCA sistemini hazrlayan, hafza ve ekran ktlarn temizleyen dmelerle, lm balatma dmesi yer alr. Eer nlama yaplacaksa sisteme ikinci bir balama komutu verilmesine gerek yoktur. Sistem nlama ve bekleme sreleri toplamnn sonunda otomatik olarak sayma balar. Balatma dmesinin altnda deney raporunun tutulduu metin blou bulunur. Sistem ile ilgili tm ayarlamalar ve bunlarn ne zaman balad ve bittii veya ne kadar srd bilgisi bu bloa sral olarak kaydedilir. Metin blounun altnda anlk spektrum bilgilerinin bulunduu histogram gstergeleri yer alr ve bunlarn solunda saymn balad andan itibaren alnan toplam spektrum ana histogram gstergelerine aktarlr. Her yenileme esnasnda anlk spektrum bilgisi temizlenir.
ekil 3.5 MCA yazlm komut blm
37
ekil 3.6 MCA yazlm kullanc n yz
38 4. GAMMA DETEKTRNN HAZIRLANMASI
4.1
Gamma Detektrnn Enerji-Kanal ve Enerji-Genilik Kalibrasyonu
Her hangi bir radyoaktif kaynaktan izotropik olarak kan -nlarnn belli bir detektr tarafndan alglanma miktar, detektr ile kaynak arasndaki mesafeye baldr ve azalan mesafe ile art gsterir (kat a). Bu nedenle lmlerde mmkn en yksek sayma ulaabilmek iin detektr kristali ile TS nin saym odasndaki bal en yakn mesafede tutulmutur. TS nin saym odasndaki Al bal sourulmay azaltacak ekilde tekrar tasarlanmtr. Bu tasarmda balk zerinde 15 mm apnda dairesel bir alan kartlm ve bu blge mayler ile kapatlarak saym veriminde art salanmtr. Saym geometrisi ayrntlar ekil 4.1 de ematik olarak gsterilmitir. rnek ile Ge kristal arasndaki mesafe 21.2 mm dir.
4.5 mm Ge Kristali 42.4 mm 8.8 mm Mayler 1.5 mm
PET
TS
45 mm
Be 0.5mm 3 mm Al
Teflon Tavan
ekil 4.1 Saym geometrisi
Bu almada -nlarnn deteksiyonu iin 10 cm kurun zrh iine yerletirilmi bir GAMMA-X HPGe (ORTEC GMX10-180P) detektr kullanlmtr. Detektrn pencere kalnl (Berilyum) 0.5 mm, kristalinin ap 45 mm, kristal kalnl 42.4 mm, Ge kristal ile Be pencere arasndaki mesafe 3.0 mm dir. alma gerilimi -2500 Volt, enerji ayrma gc (FWHM) 1.33 MeV' de 1.8 keV' dir. Darbe ylm ve l zaman dzeltmeleri detektrn n ykselticisinin test giriine pulser (darbe reteci) balanarak yaplmtr. (Dematte L. vd., 2002)
39 Hesaplamalara temel oluturacak kalibrasyon lmleri iki aamada gerekletirilmitir. lk olarak standart kaynaklar (137Cs, 60Co,
133
Ba,
241
Am)*,(152Eu)** kullanlarak 1500s lik saymlar
yaplmtr. Bu saymlar kullanlarak yaplan ikinci derece polinomal fonksiyonla ilk enerji/kanal ve genilik kalibrasyonu gerekletirilmitir. kinci aamada ise, 0.09 g arlnda, 12.7 mm apnda, 0.0508 mm kalnlnda, %99.885 saflkta (safszlklar izelge 4.1 de verilmitir) nlanmam (232Th)*** ile 57600s (16h) saym alnmtr. Saym geometrisinde alnan bu spektrum ile rn hesaplamalarnda kullanlacak enerji-kanal ve genilik kalibrasyonu gerekletirilmitir. Enerji-kanal kalibrasyonu iin yaplan ikinci derece uyum erisi ekil 4.2 de, genilik kalibrasyonu iin yaplan uyum erisi ise ekil 4.3 de gsterilmitir. Bu uyumlarda kullanlan enerji seviyeleri srasyla izelge 4.2de 4.3 de verilmitir. (Chatani H., 1999) (Mulgin S.I. vd., 1997) (Debertin K.vd., 1988) izelge 4.1 232Th safszlklar Fe % 0.05 Si % 0.03 Al % 0.015 Ca Sr % 0.01 % 0.01
Amsterdam International Limited (1Q167, 1R513, 1S731, 1U587) R1347 Set No:141 IDV Holland BV (A3035) Reactor Experiments Inc. Lot No: 182 Catalog No: 512B
**
***
40
ekil 4.2 GMx Detektrn nlanmam 232Th ile yaplan enerji-kanal kalibrasyonu erisi
41 izelge 4.2 GMx detektrn nlanmam 232Th ile yaplan enerji-kanal kalibrasyonunda kullanlan gamma nlarnn enerji ve bolluklar Reaksiyon
232
E (f) keV(%) Ra 63.81 1 (0.263 13)
Th 9
228
14.05 10 y
99.509 6 (1.26 7), 129.065 1 (2.42 9), 145.849 10 (0.158 8), 153.977 10 (0.722 21), 199.407 10 (0.315 5), 209.253 6 (3.89 7), 270.245 2 (3.46 6), 321.646 8 (0.226 11), 328.000 6 (2.95 12), 338.320 3( 11.27 19), 340.96 5(0.369 21), 409.462 6(1.92 4), 463.004 6(4.40 7), 478.33 5(0.209 15), 562.500 4(0.87 3), 583.41 5(0.111 10), 755.315 4(1.00 3), 772.291 5(1.49 3), 794.947 5(4.25 7), 830.486 228 228 8(0.540 21), 835.710 6(1.61 6), 840.377 7(0.91 4), 904.20 4(0.77 3), Ac Th 6.15 h 911.204 4( 25.8 4), 964.766 10(4.99 9), 968.971 17( 15.8 3), 1033.248 9(0.201 13), 1065.18 4(0.132 10), 1095.679 20(0.129 10), 1110.610 10(0.285 23), 1153.52 4(0.139 10), 1247.08 4(0.50 3), 1459.138 15(0.83 8), 1495.910 20(0.86 4), 1501.57 5(0.46 3), 1557.11 4(0.178 13), 1580.53 3(0.60 4), 1588.20 3(3.22 8), 1625.06 5(0.255 18), 1630.627 10(1.51 4), 1638.281 10 (0.47 3), 1666.523 13 (0.178 13),
228 228
Ac (X-Inlar) 105.604 (0.72 5), 108.582 (0.277 18)
Th 224Ra 84.373 3 (1.220 20), 131.613 4 (0.1305 18), 166.410 4 (0.1036 15), 1.912 y 215.983 5 (0.254 3) 224 220 Ra Rn 240.986 6 (4.10 5)
3.66 d
212 212 212 212
Pb 212Bi 238.632 2 (43.6 3), 300.087 10 (3.30 3) 10.64 h Pb (X-Inlar) 74.815 (10.28 23), 77.107 (17.1 4) Bi 208Tl
60.55m
39.857 4 (1.06 9)
Bi 212Po 727.330 9 (6.67 9), 785.37 8 (1.102 13), 1078.62 10 (0.564 19), 60.55m 1620.50 10 (1.47 3) 208 208 Tl Pb 277.358 10 (6.31 9), 510.77 10 (22.6 3), 583.191 2 (84.5 7), 763.13 8 3.053m (1.81 5), 860.564 5 (12.42 10) izelge 4.3 GMx detektrn nlanmam 232Th ile yaplan genilik kalibrasyonunda kullanlan gamma nlarnn enerji ve bolluklar Reaksiyon E (f) keV(%)
99.509 6 (1.26 7), 129.065 1 (2.42 9), 153.977 10 (0.722 21), 209.253 6 (3.89 7), 270.245 2 (3.46 6), 328.000 6 (2.95 12), 338.320 3( 11.27 228 Ac 228Th 19), 409.462 6(1.92 4), 463.004 6(4.40 7), 562.500 4(0.87 3), 6.15 h 794.947 5(4.25 7), 835.710 6(1.61 6), 911.204 4( 25.8 4), 964.766 10(4.99 9), 968.971 17( 15.8 3) 212 212 Pb Bi 238.632 2 (43.6 3)
10.64 h
212
Bi 208Tl
60.55m
39.857 4 (1.06 9)
42
ekil 4.3 GMx Detektr genilik kalibrasyonu erisi
4.2
GMX Detektr Verim Kalibrasyonu
Foton spektrometresindeki -n izgileri ounlukla 60 keV ile 3 MeV aralndadr. Bu blgede 22Na, 24Na, 46Sc, 54Mn, 57Co, 60Co, 85Sr, 88Y, 95Nb, 113Sn, 131I, 134Cs, 137Cs, 139Ce, 141Ce,
140
La, 198Au, 203Hg, 241Am standart kaynaklar kullanlarak verim kalibrasyonu yaplabilecei
152
gibi 122-1458 keV aralnda sadece vd.,1988)
Eu da tek kaynak olarak kullanlabilir. (Debertin
Bu almada mutlak verim kalibrasyonu yaplmtr. Deneyde kullanlacak, nlama ncesi ve sonras ayn saym geometrisinde saylmtr.
232
232
Th, rnei
Th nin yar mrnn
1.405 1010 y olmasndan dolay kalc dengede olduu kabul edilmi ve aktivitesi, bozunma sabiti, m rnein ktlesi, NA Avagadro says, A ekirdek ktlesi, p saflk olmak zere
A = m
NA p = 364.99 bozunma = 364.99Bq s A
(4.2)
olarak hesaplanmtr ve bu aktivite Toryum un doal serisi iinde kullanlmtr. Detektr verimi bulunmasnda
228
Ac ve
212
Biun izelge 4.4de verilen enerji deerleri kullanlmtr.
llen verim deerleri iin,
43
abs = 1 8 a i (log E E o )i1 E i =1 (4.3)
Fonksiyonu kullanlarak uyum erisi elde edilmitir. (Gray vd., 1985). Burada E0=1 keV iin ai katsaylar belirlenmi ve bulunan uyum erisi ekil 4.4 de gsterilmitir.
izelge 4.4 GMx detektrn verim kalibrasyonunda kullanlan gammalarn enerji ve bolluklar Reaksiyon E (f) keV(%)
99.509 6 (1.26 7), 129.065 1 (2.42 9), 153.977 10 (0.722 21), 209.253 6 (3.89 7), 270.245 2 (3.46 6), 328.000 6 (2.95 12), 338.320 3( 11.27 19), 228 Ac 228Th 409.462 6(1.92 4), 463.004 6(4.40 7), 562.500 4(0.87 3), 794.947 5(4.25 6.15 h 7), 835.710 6(1.61 6), 911.204 4( 25.8 4), 964.766 10(4.99 9), 968.971 17( 15.8 3), 1495.910 20(0.86 4), 1588.20 3(3.22 8) 212 212 Bi Po 1078.62 10 (0.564 19)
60.55m
44
ekil 4.4 GMx Detektr mutlak verim kalibrasyonu erisi
45
4.3 rnek Inlama Konumunda Ntron Aksn Belirlenmesi
Fisyon reaksiyonu sonucu oluacak rnlerin miktar Denklem 2.15 e gre reaksiyon tesir kesiti, ekirdek says ve ntron aksna baldr. Tesir kesiti reaksiyona zg bir byklk olduundan, oluacak rnlerin bolluu Th ekirdeklerinin saysna ve ntron aksna bal olarak deneysel adan kontrol edilebilir. (Shcherbakov vd, 2001) (Baek W.Y. vd., 2000) (Jakbek J. vd., 1998) (Chan D.W.S. vd., 1982) Th ekirdeklerinin saysndaki art baka bir deile rnein kalnlnn artmas, Th un yksek ktlesi nedeniyle dk enerjilerde hacim iindeki sourmay arttracandan deneysel adan ntron aksnn ykseklii bu reaksiyonun olma olasln arttrmakta nem kazanr. Bu nedenle nlama esnasnda mmkn en yksek ntron aksna ulaabilmek amacyla nlanacak rnein ntron reten hedefe mmkn olabildiince yakn olmas salanmtr (ekil 4.5). TS nin nlama odasndaki Alminyum bal cidar ile teflon tavan iinde bulunan PET rnek kapslndeki rnek arasndaki mesafe 30.3 mm dir. Hedef odas bal ile ntron reten hedefin bulunduu Al balk temas halinde tutulmutur.
Teflon Tavan PET Dteron Hzmesi
ekil 4.5 Inlama geometrisi Sames T-400 hzlandrcsnda ntron aksnn belirlenmesi iin aktivasyon yntemi kullanlm Al(n,p) standart reaksiyonundan yararlanlmtr. Bu amala 13 mm apnda 9 mm yksekliinde silindirik yapda 1.5831g Al2O3 pellet rnek nlama konumunda 1802 s sresince nlanmtr.
46 Inlama sresince ntron aksndaki deimeleri izlemek iin, ntron reten hedefin altna yerletirilen, NE102A plastik sintilasyon detektrnden yararlanlp, 1s aralklarla alnan saymlar, SCA olarak alan Canbera85 ile kaydedilmitir. (ekil 4.6)
30000 25000 20000 SAYIM 15000 10000 5000 0 0 500 1000 ZAMAN (s) 1500 2000
ekil 4.6 27Al(n,p)27Mg reaksiyonu SCA 28s bekleme sresi sonunda 2400s sreyle saym alnmtr. Bu saymlarda standart reaksiyonunda (t1/2=9.458m)
27 27
Al(n,p)27Mg
Mg izotopunun 843.76 keV (I = 0.718) ve
1014.44 keV (I = 0.28) enerjili -nlar izlenmitir. (ekil 4.7)
ekil 4.7Al(n,p)Mg reaksiyonu MCA spektrumu
47 Ntron aks hesaplamalarnda kullanlan tesir kesiti Flatenkov vd. lerinin deneysel verilerine dayanlarak yaplan uyum erisinden yararlanlmtr. (Reyhancan I.A. vd.,2003, Suba M. vd. 1999, 1998) (Flatenkov A.A., vd., 1997). Denklem 2.20 kullanlarak yaplan hesaplamalar sonucu bulunan ntron aks izelge 4.5 de verilmitir. Yukarda bahsedilen ntron ak deiimi izleme detektr
232
Th nlamas sresince ntron
aksnda oluabilecek deiikliklerin dzeltilmesi iin de kullanlmtr. Bu nlama esnasnda 1s aralklarla alnan SCA lmleri ekil 4.8 de verilmitir. Her iki nlamadaki ortalama ntron saymlar kullanlarak dzeltme faktr oransal olarak hesaplanm ve Th nlamas sresince ak (250 kV 160 A hzlandrc alma koulunda) 9.54 107 n/cm2s olarak belirlenmitir.
izelge 4.5 Sames T-400 ntron aks E (I) keV (%) 843.76 3 (71.8 4) 1014.44 4 (28.0 4) Al(n,p)Mg ort Th(n,f) ort ntron/s.cm2 9.92 107 9.30 107 9.61 107 9.54 107
60000 50000 40000
SAYIM
30000 20000 10000 0 0 500 1000 1500 2000 ZAMAN (s) 2500 3000 3500 4000
ekil 4.8 Inlama srasnda ntron aks deiimi
48
4.4 4.4.1 Inlanm Toryum rneklerin Gamma Saymlar Saym Stratejisi
Genellikle bir ekirdein spektroskopi yntemiyle hviyetinin tanmlanmas, o ekirdee ait gamma nlarnn enerjilerinin llmesi ile yaplmaktadr. Bununla beraber fisyon reaksiyonu sonucunda ok sayda farkl ekirdek ortaya kmakta ve bu ekirdekler (fisyon paralar) ilk olarak ani (prompt) ntronlar yaynlayarak birincil (bamsz) fisyon rnlerine sonrasnda ise -, IT, vb. reaksiyonlarla ikincil (toplam) fisyon rnlerine bozunmay srdrmektedir. (bkz. Blm 2.8) (Chung C. vd., 1981) (Ford G.P. vd., 1976) Toryumun hzl ntronlarla fisyonu sonucunda oluacak toplam rn dalm zerine yaplan hesaplamalarda bildirilen ekirdekler incelendiinde, oluan ekirdeklerin mikrosaniye ile 1021 yl arasnda deien yar mrleri olduu ve bu ekirdeklere ait, enerjileri 0 ila 2 MeV aralnda ve bolluklar 1 in stnde, 30 binden fazla gamma izgisi bulunduu belirlenmitir. Bundan dolay elde edilen gamma spektrumlar hem oluan ekirdeklerin yar mrleri nedeniyle zaman iinde deiim gsterir hem de bu ekirdeklere ait gamma izgilerinin saysal okluundan dolay karmak bir yapya sahiptir. lm sresi iinde ksa yar mrl ekirdeklere ait TET ler geri alan (background) spektrumu altnda kalarak llebilirliklerini yitirirler ve daha yksek yar mrl ekirdeklerin tespitinde belirsizliin artna (TET/Compton orann azaltarak) neden olurlar. Bu etkiyi ortadan kaldrmak farkl bekleme sreleri vermekle mmkndr. Birinci blmde sz edilen 89 fisyon rn ekirdein hviyetlerinin tespit edildii deneysel almalar incelendiinde bu ekirdeklerin byk ounluunun gn (17 adet) ve saat (48 adet) mertebesinde yar mre sahip olduklar ve kimyasal yntemlerle tespit edildikleri grlmtr. Gamma spektroskopisi ieren almalarda ise elde edilen sonular ounlukla spektroskopik olarak takip edilen bir ekirdein (99Mo t1/2 = 65.94 saat) kimyasal tespitine dayanan dzeltmeler iermektedir. Yukarda belirtilen nedenlerden dolay ekirdeklerin hviyetlerinin kesinlikle belirlenmesi iin yar mrlerinin de llmesine gerek vardr. Bu nedenle, MCA yazlm, saym sresince yenileme zaman aralklar ile spektrum toplayacak ekilde dzenlenmitir. Deneyde belirlenmesi muhtemel izotoplarn yar mrleri ok geni bir zaman aralnda deitiinden yazlm sabit ve/veya deiken zaman aralklarnda ardk veya toplam lm alabilecek ekilde yaplandrlmtr. Deiken aralkl bir lme sresi yapsnn (ekil 4.9) salad dier bir avantaj ise her analizde farkl bekleme zamanlar verilebilmesidir.
49
ekil 4.9 MCA yazlm veri toplama sreleri
4.4.2
Analiz Yntemi
Hazrlanan MCA yazlm ile 21s lik bekleme sresi sonrasnda 78856 s lik saym sresi iinde 1, 2, 5, 10, 50 s aralklarla, 2429 spektrum alnmtr. lm sresi iindeki dalmlar izelge 3.1 da verilen bu spektrumlarnn analizi iin Microsoft firmasna ait Visual Basic [1] [5] yazlm kullanlarak bir analiz program hazrlanmtr.
izelge 4.6 Deney sresi iinde lm yenileme zaman ve dosya dalmlar Saym Sresi tS (s) 0-5 5-14 14-96 96-916 916-9106 9106-78856 Saym Yenileme Sresi tY (s) 5 1 2 5 10 50 Alnan (Kaydedilen) Spektrum Says 1 9 41 164 819 1395
Bu programn nyz kullanlarak her bir ekirdek iin yar mrne, - bozunum serisi iindeki dier ekirdeklerin yar mrne ve ilgilenilen gamma-n enerjisinin 0.5 keV civarnda gamma-n enerjisi olan dier ekirdeklere gre farkl bekleme ve saym srelerine sahip spektrumlar dzenlenerek iki ayr grsel kt hazrlanmtr. Bunlardan birincisi ilgilenilen ekirdein genellikle 4 yar mrlk bozunumu sresince yar mrnn 1/3 orannda oluturulan ardk 12 spektrumu ve ikincisi ise ayn bekleme sresine sahip ve ekirdein 2 yar mr sresince bozunumunu ierir (ekil 4.10).
50
ekil 4.10 TET analiz program n yz a) Bozunum takibi b) rn bolluu tayini
4.4.2.1 Fisyon rn ekirdeklerin Hviyetlerinin Belirlenmesi
ekirdek hviyet tayini iki aamal bir sre ile gerekletirilmitir. Her iki srete hesaplamalar CERN de gelitirilen, ROOT ([2]), c++ yorumlaycsnda hazrlanan alt programlarda yaplmtr. (Brun R. Vd., 2004, 2005). Birinci aamada ilgilenilen ekirdein yar mr gz nne alnarak hazrlanan seri spektrumlardan ilki kullanlr. Bu spektrumda seilen enerji aral, balang (yeil) ve biti (krmz) imleleri ile iaretlenir. aretlenen bu blgedeki TET says ve TET merkezleri belirlenir. Bu belirlemede, n ilgilenilen aralktaki TET says, c3i TET genlii, c3i+1 TET merkezi, c3i+2 TET genilii olmak zere f G (x ) = c 3i e
i =1 n 1 x c 3 i +1 2 c3i + 2
f B (x ) = c 0 + c1 x + c 2 x 2 f (x ) = f B (x ) + f G (x )
(4.4)
ikinci derece bir geri alan (background) fonksiyonu ile minuit algoritmas kullanlarak uyum yaplmtr. (Eadie W.T., vd., 1971) (James F., 1981) Elde edilen uyum sonular ve grafikler dosyalanarak ana programa iletilir ve elde edilen verinin grafiksel gsterimleri yaplr. Bunun yan sra alt program daha sonra kullanlabilmesi iin yaplan tm ilemleri ROOT a zg bir dosya biimi iinde saklar. Eri uyum program seilen aralkta 24 adet TET iin parametreleri ve parametre hatalarn tutabilir. Seilen herhangi bir TET iin girilen aralktaki muhtemel ekirdekleri, bu ekirdeklere ait dier gamma-n enerjilerini ve bu enerjilerle akabilecek dier ekirdekleri bir veri taban yardmyla listeler (ekil 4.11).
51
ekil 4.11 Analiz yazlm eri uyum ara yz Gerekletirilen bu ilk uyum sonularnn grsel kontrol yaplr. Her bir TET iin veri tabanndan ekirdek hviyetleri belirlenir. kinci aamada ise c3i+1 (merkez) ve c3i+2 (genilik) parametreleri sabit tutularak, ardk oluturulan tm spektrumlarda TET genlikleri belirlenir. lgilenilen aralktaki her TET iin belirlenen parametreler ardk spektrumlarda kullanlarak,
Pi = c 3i c 3i + 2 4ln 2
(4.5)
TET altnda kalan alanlar hesaplanr. (Debertin K., 1988) Hesaplanan bu alanlar kullanlarak her bir TET iin deney zamanna bal olarak TET alanlarnn deiim grafikleri oluturulur ve radyoaktif bozum kanununa (denklem 2.13) gre eri uyumu yaplarak izlenen her bir -izgisi iin yar mr tespit edilir (Debertin K., 1988). ekil 4.12 da yaplan bu incelemelerin grafiksel gsterimi verilmitir. Bu ekilde, 5676 s aralklarla hazrlanan 12 spektrumdan seilen 142.39-171.09 keV enerji aralnda veri bir histogram nesnesinde toplanmtr ve bu veriye denklem 4.4 uyarnca uyum yaplmtr. Yaplan uyum sonucu grltden temizlenen bilgi altta gsterilmitir.
52
ekil 4.12 ROOT ile hazrlanan analiz alt program kts
53
4.4.2.2 ekirdek Bolluunun Belirlenmesi
Yar mr ve gamma-n enerjisi ile hviyeti belirlenen ekirdein bolluunu bulmak iin alnan ikinci spektrum (analiz) kullanlr. Bu spektrum zerinde eri uyum alt program ile belirlenen TET iin, TET altndaki alan hesaplanr ve Blm 2 de verilen Denklem 2.20 kullanlarak rn bolluu belirlenir. Elde edilen grafik ve sonular rn ara yzne aktarlr ve dosyalanr. (ekil 4.13)
ekil 4.13 Analiz yazlm rn belirleme ara yz
4.4.3
Analizler Kriterleri
Yukarda belirtilen yntemle yaplan analizlerde JEF-2.2 (James M. vd., 1993) [6] veri tabanndan alnan fisyon toplam rn dalm bilgileri, BNL National Nuclear Data Center [9] (NNDC) den alnan yar mr, -n enerjisi ve -n bolluu bilgileri kullanlmtr. Bu bilgilerin seimi iki kstas ile yaplmtr. Bunlardan ilki, yar mr snrlamasdr ve saymlara balamadan verilen bekleme sresi iinde 4 yar mr geiren (yar mr 5s nin altnda olan) ekirdekler deerlendirmeye alnmamtr. kinci kstas ise JEFF-2.2 de belirtilen ekirdeklerin toplam rn bolluklardr ve bolluu 10-6 dan az olan ekirdekler seim kriteri d kabul edilmitir. ekirdek bolluklarnn belirlenmesi iin kullanlacak bekleme srelerinin belirlenmesinde, ncelikle, aratrlan ekirdein bulunduu - zinciri iinde kendinden ntronca zengin ilk ekirdein yar mr, daha sonra bu ekirdein - bozunumundan yaynlanan -n enerjisi
54 blgesindeki ekirdekler gz nne alnmtr. Yaynlanan -nlar en yksek bolluktan balayarak azalan sralama ile deerlendirilmi, bylece bolluk deerine en uygun -n enerjisi ile eletirilmitir. Bu deerlendirmede ilgilenilen ekirdein seilen -n TET altnda kalan alana, ilgilenilen enerji aralnda bulunmas muhtemel dier ekirdeklerin katksn belirlemede, denklem 2.20; 1 indisi ilgilenilen ekirdei ve 2 indisi bulunmas muhtemel ekirdei ifade etmek zere oranlanmtr.
P2 (E ) P1 (E )
Y2 Z 2 I ( 2) Y1 Z1I (1)
(4.6)
ve TET alanna etkisi 3/1000 den daha az olan ekirdekler ihmal edilmitir. Fisyon reaksiyonundan oluacak ekirdeklerin bolluklarnn belirlenmesinde karlalan belirsizlikler izelge 4.7 de verilmitir.
izelge 4.7 Tm belirsizlikler Belirsizlik Kayna Genilik Kalibrasyonu Detektr Verimi Ntron Aks Tesir Kesiti Dier fisyon rnlerinin TET alanna katks Ortalama Belirsizlik (%) 1.65 3.23 3.22 0.87 <0.3
55
5. DENEY SONULARI
Bu blmde, yukarda belirtilen yntemin geerliliini ortaya koymak asndan yaplan analizlerden bazlarna yer verilmitir. lk alt blmde asimetrik ktle dalmnn tepelerinde ve vadisinde yer alan dakika saat ve gn mertebesinde yar mre sahip ekirdekler iin yaplan hesaplamalara ve ikinci alt blmde ise ilk olarak bu tez dahilinde bolluklar belirlenen ekirdeklere yer verilmitir.
5.1
87
Bulgular
Kr
87
Kr ekirdeinin rn bolluunun belirlenmesinde 76.3 dakikalk yar mr ile
87
Rb
ekirdeine dkld - bozunumundan gelen 402.587 keV enerjili ve %49.6 bolluklu n izlenmitir.
ekil 5.1 87Kr87Rb t1/2=76.3 m 5 - bozunumundan gelen geileri -In enerjileri 402.5870.5 keV aralnda olan ve fisyon rnlerinde bulunmas muhtemel dier ekirdekler aratrlm ve bulunan ekirdekler izelge 5.1 de verilmitir. Yaplan deerlendirmeye gre ekirdek tespitine ve tespit edilen ekirdein toplam rn bolluuna etki edecek -n kayna - zincirindeki 87Br ekirdei olarak belirlenmitir.
56 izelge 5.1 402.5870.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri Reaksiyon

135 89 87
Yar mr 6.57 h 2 3.15 m 4

76.3 m 5
E (keV) 403.03 4 402.25 20

402.587 10
f (%) 0.232 3 0.32 4

49.6 20
Toplam rn 5.901E-02 5.681E-02

4.902E-02
Toplam rn Belirsizlii 6.024E-03 5.928E-03

1.662E-03
I 135Xe
Kr 89Rb
Kr 87Rb
151 121 154
Nd 151Pm Cd 121In
12.44 m 7 13.5 s 3
402.33 2 402.51 10 402.15 10 403.00 8
0.25 4 3.48 19 1.539 43.4 20
3.325E-03 2.495E-03 4.969E-04 3.481E-06
7.913E-04 1.268E-04 1.102E-04 9.227E-07
Pm 154Sm 2.68 m 7 162 Gd 162Tb 8.4 m 2
Bu seimler dorultusunda 227 s lik (87Br (t1/2=55.60 s) ekirdeinin 4 yar mr) bekleme zaman seilmitir ve
87
Kr, yar mrnn 1/3 byklnde, 1526 s aralklarla alnan 8
spektrumda takip edilmitir. Yaplan hesaplamalar sonucunda yar mr 76.27 dakika olarak belirlenmitir (ekil 5.2). Bu hesaplamalarda TET enerjisi 402.61 keV olarak alnmtr. Bu bulgular izlenmekte olan -n TET nin 87Kr ye ait olduunu gstermektedir.
ekil 5.2 87Kr87Rb t1/2=76.3 m 5 - bozunumu Toplam fisyon rn bolluunun belirlenmesi iin 227 s bekleme sresine ve 9150 s saym sresine sahip ikinci bir spektrum oluturulmutur. Darbe retici yntemi ile sistem l zaman %3.45 olarak belirlenmitir ve bu deere gre Denklem 2.34b ile hesaplanan TET
57 alanlar dzeltilmitir. Bu enerjideki detektr verimi %3.073 dr. Bu bilgiler ve 2.20 denklemi kullanlarak
87
Kr iin toplam rn bolluu %3.53 ve blm 2.12.4 de belirtilen yntemle
belirsizlik 1.98 olarak hesaplanmtr. izelge 5.2 87Kr literatr bilgileri Bu Tez Toplam rn (%) Belirsizlik (%) 3.53 0.198 Tongyu (1988) 4.57 0.23 JENDL 3.3 4.781 0 ENDF B-VI 5.395 1.101 JEF 2.2 4.902 0.166 JEFF 3.1 4.97 0.139
88
Kr
88
Kr ekirdeinin rn bolluunun belirlenmesinde 2.84 saatlik yar mr ile 88Rb ekirdeine
dkld - bozunumundan gelen 196.301 keV enerjili ve %25.98 bolluklu -n izlenmitir.
ekil 5.3 88Kr88Rb t1/2=2.84 h 3 - bozunumundan gelen geileri

-In enerjileri 196.301 0.5 keV aralnda olan ve fisyon rnlerinde bulunmas muhtemel
dier ekirdekler aratrlm ve bulunan ekirdekler izelge 5.3 de verilmitir. Yaplan deerlendirmeye gre ekirdek tespitine ve tespit edilen ekirdein toplam rn bolluuna etki edecek -n kayna 101Mo ekirdei olarak belirlenmitir.
58 izelge 5.3 196.301 0.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri Reaksiyon

88
Yar mr
2.84 h 3
E (keV)
196.301 10
f (%)
25.98 17
Toplam rn
4.817E-02
Toplam rn Belirsizlii
3.805E-03
Kr 88Rb
140 147
Xe 140Cs
13.60s 10
196.2 2 196.64 4 195.93 4 195.977 14 196.1 2 196.461 9 196.75 15
0.220 14 0.204 17 2.77 7 6.7 3 0.37 8 16.63 22 0.21 11
3.221E-02 1.830E-02 1.589E-02 1.345E-02 1.004E-02 1.440E-04 3.269E-07
5.292E-03 1.439E-03 1.989E-03 1.645E-03 1.549E-04 3.744E-05 9.337E-08
Nd 147Pm 10.98 d 1 101 Mo 101Tc 14.61m 3

148 104 157 164
Ce 148Pr Mo 104Tc Sm 157Eu Tb 164Dy
56 s 1 60 s 2 482 s 4 3.0 m 1
Bu seimler dorultusunda 3517 s lik (101Mo ekirdeinin 4 yar mr) bekleme zaman seilmitir ve 88Kr, yar mrnn 1/3 byklnde, 340 s aralklarla alnan 9 spektrumda takip edilmitir. Yaplan hesaplamalar sonucunda yar mr 2.835 h olarak belirlenmitir (ekil 5.4). Bu analizlerde TET enerjisi 196.17 keV olarak alnmtr. Bu bulgular izlenmekte olan -n TET nin 88Kr ait olduunu gstermektedir.
ekil 5.4 88Kr88Rb t1/2=2.84 h 3 - bozunumu Toplam fisyon rn bolluunun belirlenmesi iin 3517 s bekleme sresine ve 20410 s saym sresine sahip ikinci bir spektrum oluturulmutur. Darbe retici yntemi ile sistem l
59 zaman %2.662 olarak belirlenmitir ve bu deere gre Denklem 2.34b ile hesaplanan TET alanlar dzeltilmitir. Bu enerjideki detektr verimi %6.5101 dir. Bu bilgiler ve 2.20 denklemi kullanlarak
88
Kr iin toplam rn bolluu %4.32 ve blm 2.12.4 de belirtilen
yntemle belirsizlik 1.77 olarak hesaplanmtr. izelge 5.4 88Kr literatr bilgileri Bu Tez Toplam rn (%) Belirsizlik (%) 4.32 0.177 Blachot (1971) 4.97 0 Tongyu (1988) 4.58 0.31 JENDL 3.3 5.133 0 ENDF B-VI 5.067 0.249 JEF 2.2 4.817 0.38 JEFF 3.1 5.33 0.32
91
Sr
91
Sr ekirdeinin rn bolluunun belirlenmesinde 9.63 saatlik yar mr ile 91Y ekirdeine
dkld - bozunumundan gelen 1024.3 keV %33.5 bolluklu -n izlenmitir.
ekil 5.5 91Sr91Y t1/2=9.63 h 5 - bozunumundan gelen geileri

-In enerjileri 1024.30.5 keV aralnda olan ve fisyon rnlerinde bulunmas muhtemel
dier ekirdekler aratrlm ve bulunan ekirdekler izelge 5.5 de verilmitir. Yaplan
60 deerlendirmeye gre ekirdek tespitine ve tespit edilen ekirdein toplam rn bolluuna etki edecek -n kayna 97Nb ekirdei olarak belirlenmitir.
izelge 5.5 1024.30.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri Reaksiyon

91
Yar mr
9.63 h 5
E (keV)
1024.3 1
f (%)
33.5
Toplam rn
5.915E-02
5.242E-04
Sr 91Y
140 97
Xe 140Cs
13.60s 10 72.1 m 7
1024.7 2 1024.4 3 1024.3 3 1024.3 3 1024.1 3 1024.3 5
0.26 5 1.09 7 0.3 3 0.11 0.195 0.14 3
3.221E-02 3.049E-02 4.969E-04 4.969E-04 4.908E-04 2.166E-04
5.292E-03 1.053E-03 1.102E-04 1.102E-04 1.095E-04 3.932E-05
Nb 97Mo
Pm 154Sm 2.68 m 7 154 Pm 154Sm 1.73 m 10

154 154 74
Nd 154Pm
25.9 s 2 8.12 m 12
Ga 74Ge
Bu seimler dorultusunda 17327 s lik (97Nb ekirdeinin 4 yar mr) bekleme zaman seilmitir ve 91Sr, yar mrnn 1/4 byklnde, 8667 s aralklarla alnan 7 spektrumda takip edilmitir. Yaplan hesaplamalar sonucunda yar mr 9.62 h olarak belirlenmitir (ekil 5.6). Bu analizlerde TET enerjisi 1024.34 keV olarak alnmtr. Bu bulgular izlenmekte olan
-n TET nin 91Sr ait olduunu gstermektedir.
ekil 5.6 91Sr91Y t1/2=9.63 h 5 - bozunumundan gelen geileri
61 Toplam fisyon rn bolluunun belirlenmesi iin 17327 s bekleme sresine ve 60700 s saym sresine sahip ikinci bir spektrum oluturulmutur. Darbe retici yntemi ile sistem l zaman % 2.703 olarak belirlenmitir ve bu deere gre Denklem 2.34b ile hesaplanan TET alanlar dzeltilmitir. Bu enerjideki detektr verimi % 1.1953 dr. Bu bilgiler ve 2.20 denklemi kullanlarak
91
Sr iin toplam rn bolluu %4.55 ve blm 2.12.4 de belirtilen
yntemle belirsizlik 2.67 olarak hesaplanmtr. Bununla beraber

91
Sr in uzun yar mr ve
91
97
Nb nedeniyle seilen bekleme sresi lm
istatistiini kt ynde etkilemektedir.
Sr ekirdei iin 749.8 keV enerjili ve %23.68
bolluklu -n, teyit amacyla, takip edilmitir.

dier ekirdekler aratrlm ve bulunan ekirdekler izelge 5.7 de verilmitir. Yaplan deerlendirmeye gre ekirdek tespitine ve tespit edilen ekirdein toplam rn bolluuna etki edecek -n kayna - zinciri iindeki 91Rb ekirdei olarak belirlenmitir.

91 91 86
Sr 91Y
Yar mr 9.63 h 5 58.4 s 4 55.0 s 8 46.9 s 10 34.5 s 5 11.30 h 1
E (keV) 749.8 1 749.73 25 749.5 7 750.05 7 750.2 5 749.86 3 750.26 10
f (%) 23.68 17 0.112 20 0.72 13 5.8 4 0.13 4 0.884 16 2.10 20
Toplam Toplam rn rn Belirsizlii 5.915E-02 5.242E-04 5.767E-02 4.455E-02 2.706E-02 7.634E-03 1.230E-03 2.217E-04 2.614E-03 5.240E-03 1.244E-03 1.737E-04 1.512E-04 5.720E-05
Rb 91Sr Br 86Kr I 136Xe Ru 109Rh
136 109 77
Ge 77As
156
Pm 156Sm 26.70 s 10
Bu seimler dorultusunda 282 s lik (91Rb ekirdeinin 4 yar mr) bekleme zaman seilmitir ve
91
Sr, yar mrnn 1/4 byklnde, 8667 s aralklarla alnan 10
spektrumda takip edilmitir. Yaplan hesaplamalar sonucunda yar mr 9.57 h olarak belirlenmitir (ekil 5.7). Bu analizlerde TET enerjisi 749.80 keV olarak alnmtr. Bu bulgular izlenmekte olan -n TET nin 91Sr ait olduunu gstermektedir.
62
ekil 5.7 91Sr91Y t1/2=9.63 h 5 - bozunumu Toplam fisyon rn bolluunun belirlenmesi iin 282 s bekleme sresine ve 69295 s saym sresine sahip ikinci bir spektrum oluturulmutur. Darbe retici yntemi ile sistem l zaman %2.79 olarak belirlenmitir ve bu deere gre Denklem 2.34b ile hesaplanan TET alanlar dzeltilmitir. Bu enerjideki detektr verimi %1.5396 dr. Bu bilgiler ve 2.20 denklemi kullanlarak
91
Sr iin toplam rn bolluu %4.55 ve blm 2.12.4 de belirtilen
yntemle belirsizlik 2.40 olarak hesaplanmtr. izelge 5.8 91Sr literatr bilgileri Bu Tez Toplam rn (%) Belirsizlik (%) 4.55 0.24 Broom (1964) 5.52 0.52 Blachot (1971) 5.9 0 Tongyu (1988) 5.71 0.31 JENDL 3.3 5.839 0 ENDF B-VI 5.85 0.275 JEF 2.2 5.915 0.052 JEFF 3.1 5.992 0.24
107
Rh
107
Rh ekirdeinin rn bolluunun belirlenmesinde 21.7 dakikalk yar mr ile
107
Pd
ekirdeine dkld - bozunumundan gelen 203.77 keV enerjili ve %66 bolluklu -n izlenmitir.
63
ekil 5.8 107Rh104Pd t1/2=21.7 m 4 - bozunumundan gelen geileri

dier ekirdekler aratrlm ve bulunan ekirdekler izelge 5.9 de verilmitir. Yaplan deerlendirmeye gre ekirdek tespitine ve tespit edilen ekirdein toplam rn bolluuna etki edecek -n kayna 115Ag ekirdei olarak belirlenmitir. Bununla beraber deney genel saym sresi iinde
115
Ag in 4 yar mr sresince bir bekleme zaman vermek mmkn
deildir. Bu nedenle bekleme sresi - zincirindeki 107Ru n yar mrne gre belirlenmitir ve denklem 4.6 ya gre yaplan oransal analizde bu seimin TET alanna etkisi %0.77 olarak bulunmutur. Bu deer hesaplanan toplam rn bolluuna belirsizlik olarak dahil edilmitir.

144 144 100 116 107 115 152 154
Yar mr 11.5 s 2 11.5 s 2 7.1 s 4 11.8 s 4

21.7 m 4
E (keV) 302.52 15 302.52 15 303.2 1 302.6 5

302.77 20
f (%) 0.49 7 0.25 7 0.22 3 3.2 12

66 5
Toplam rn 3.214E-02 3.214E-02 1.833E-02 1.088E-02

1.050E-02
Toplam rn Belirsizlii 6.258E-03 6.258E-03 2.739E-03 1.616E-03

1.786E-03
Ba 144La Ba 144La Zr 100Nb Pd 116Ag

Rh 107Pd
Ag 115Cd Nd 152Pm
20.0 m 5 11.4 m 2
302.7 2 302.9 2 303.10 20 303.2 3 302.30 15
0.70 7 0.104 14 0.58 1.2 4 1.6 3
8.395E-03 1.715E-03 4.969E-04 2.295E-04 3.481E-06
4.060E-04 4.268E-04 1.102E-04 6.587E-05 9.227E-07
Pm 154Sm 2.68 m 7 155 Nd 155Pm 8.9 s 2

162
Gd 162Tb
8.4 m 2
64 Bu seimler dorultusunda 902 s lik (107Ru ekirdeinin 4 yar mr) bekleme zaman seilmitir ve
107
Rh, yar mrnn 1/3 byklnde, 434 s aralklarla alnan 10
spektrumda takip edilmitir. Yaplan hesaplamalar sonucunda yar mr 20.75 dakika olarak belirlenmitir (ekil 5.9). Bu analizlerde TET enerjisi 302.70 keV olarak alnmtr. Bu bulgular izlenmekte olan -n TET nin 107Rh ait olduunu gstermektedir.
ekil 5.9 107Rh104Pd t1/2=21.7 m 4 - bozunumu Toplam fisyon rn bolluunun belirlenmesi iin 902 s bekleme sresine ve 2600 s saym sresine sahip ikinci bir spektrum oluturulmutur. Darbe retici yntemi ile sistem l zaman %3.556 olarak belirlenmitir ve bu deere gre Denklem 2.34b ile hesaplanan TET alanlar dzeltilmitir. Bu enerjideki detektr verimi %4.303 dr. Bu bilgiler ve 2.20 denklemi kullanlarak
107
Rh iin toplam rn bolluu 9.94ve blm 2.12.4 de belirtilen yntemle
belirsizlik 0.643 olarak hesaplanmtr. izelge 5.10 107Rh literatr bilgileri Bu Tez Toplam rn (%) Belirsizlik (%) 0.993 0.064 Tongyu (1988) 0.97 0.27 JENDL 3.3 1.015 0 ENDF B-VI 1.068 0.168 JEF 2.2 1.05 0.179 JEFF 3.1 1.178 0.188
65
113
Ag
113
Ag ekirdeinin rn bolluunun belirlenmesinde 5.37 saatlik yar mr ile
113
Cd
ekil 5.10 113Ag113Cd t1/2=5.37 h 5 - bozunumundan gelen geileri

dier ekirdekler aratrlm ve bulunan ekirdekler izelge 5.11 de verilmitir. Yaplan deerlendirmeye gre ekirdek tespitine ve tespit edilen ekirdein toplam rn bolluuna etki edecek -n kayna 129Sn ekirdei olarak belirlenmitir.

113 113 104 129 117 117 121
Yar mr 68.7 s 50
5.37 h 5
E (keV) 298.3 1
298.6 1
f (%) 10.1
10
Toplam rn 1.131E-02
1.131E-02
Toplam rn Belirsizlii 1.103E-03

1.103E-03
Ag 113Cd
Ag 113Cd
Tc 104Ru Sn 129Sb Ag 117Cd Ag 117Cd Cd 121In
18.3 m 3 6.9 m 1 5.34 s 5 13.5 s 3
298.6 2 298.4 1 298.1 1 299.06 15
0.11 3 4.2 5 0.46 12 22.4 13 1.00 14
1.004E-02 3.668E-03 2.753E-03 2.753E-03 2.495E-03
1.549E-04 4.003E-04 7.629E-04 7.629E-04 1.268E-04
72.8 s +20- 298.1 1
66 Bu seimler dorultusunda 1657 s lik (129Sn ekirdeinin 4 yar mr) bekleme zaman seilmitir ve
113
Ag, yar mrnn 1/3 byklnde, 6444 s aralklarla alnan 8

232
spektrumda takip edilmitir.
Th bozunma serisinden gelen
208
Pb in 300.087 keV enerjili
%3.3 bolluklu -nnn deiken Compton kuyruu yar mr izlemesini engellemitir. Kuadratik formda kabul edilen arka-plan (background) dzeltmesi yapldktan sonra oluan TET alanlar Denklem 2.34b ile hesaplanmtr. Darbe reteci yntemi ile l zaman dzeltmesi yaplan alanlara radyoaktif bozunma kanununa gre eri uyumu (ekil 5.11) yaplmtr. Bu uyum sonucunda yar mr 5.92 saat olarak belirlenmitir. Bu analizlerde TET enerjisi 298.65 keV olarak alnmtr.
ekil 5.11 113Ag113Cd t1/2=5.37 h 5 - bozunumu Toplam fisyon rn bolluunun belirlenmesi iin 1657 s bekleme sresine ve 38670 s saym sresine sahip ikinci bir spektrum oluturulmutur. Darbe retici yntemi ile sistem l zaman %2.657 olarak belirlenmitir ve bu deere gre Denklem 2.34b ile hesaplanan TET alanlar dzeltilmitir. Bu enerjideki detektr verimi %4.37 dir. Bu bilgiler ve 2.20 denklemi kullanlarak
113
Ag iin toplam rn bolluu %1.28 ve blm 2.12.4 de belirtilen yntemle
belirsizlik 2.18 olarak hesaplanmtr.
67 izelge 5.12 113Ag literatr bilgileri Bu Tez Toplam rn (%) Belirsizlik (%) 1.28 0.218 Broom (1964) 1.1 0.08 Ford (1965) 1.28 0.04 Ganapathy Gevaert Rao (1966) (1970) (1972) 1.2 0.1 ENDF B-VI 0.786 0.045 1.26 0.08 JEF 2.2 1.131 0.11 1.09 0.05 JEFF 3.1 1.277 0.051
Wenxin Tongyu JENDL (1987) (1988) 3.3 Toplam rn (%) Belirsizlik (%) 1.38 0.12 1.53 0.07 1.22 0
138
Cs
138
Cs ekirdeinin rn bolluunun belirlenmesinde 33.41 dakikalk yar mr ile
138
Ba
ekil 5.12 138Cs138Ba t1/2=33.41 m 18 - bozunumundan gelen geileri

68 deerlendirmeye gre ekirdek tespitine ve tespit edilen ekirdein toplam rn bolluuna etki edecek -n kayna - zincirindeki 138Xe ekirdei olarak belirlenmitir.

138
Yar mr
33.41m18
E (keV)
1435.86 9
f (%)
76.3 15
Toplam rn
5.411E-02
7.296E-03
Cs 138Ba
Cs 138Ba 2.91 m 8 146 Pr 146Nd 24.15m18

138m 132 129
1436.0 2 1436.0 4 1436.3 4 1436.1 12 1436 1 1436.3 3
19 0.159 11 2.0 4 0.30 13 0.90 6 0.36 9
5.411E-02 2.766E-02 1.889E-02 1.633E-02 1.304E-02 1.004E-02
7.296E-03 5.812E-03 1.420E-03 2.271E-03 3.267E-03 1.549E-04
Sb 132Te
2.79 m 7
Sb 129Te 4.40 h 1 83 22.3 m 3 Se 83Br

104
Tc 104Ru
18.3 m 3
Bununla beraber 138Xe, %81 orannda IT geii yapan 138mCs izomerini de beslemektedir. Bu nedenle 4077 s lik (138Xe ve 138mCs ekirdeklerinin yar mrleri toplamnn 4 kat) bekleme zaman seilmitir ve
138
Cs, yar mrnn 1/3 byklnde, 1002 s aralklarla alnan 10
spektrumda takip edilmitir. Yaplan hesaplamalar sonucunda yar mr 33.41 dakika olarak belirlenmitir (ekil 5.13). Bu analizlerde TET enerjisi 1435.46 keV olarak alnmtr. Bu bulgular izlenmekte olan -n TET nin 138Cs ait olduunu gstermektedir.
ekil 5.13 138Cs138Ba t1/2=33.41 m 18 - bozunumu Toplam fisyon rn bolluunun belirlenmesi iin 4077 s bekleme sresine ve 4010 s saym
69 sresine sahip ikinci bir spektrum oluturulmutur. Darbe retici yntemi ile sistem l zaman %3.009 olarak belirlenmitir ve bu deere gre Denklem 2.34b ile hesaplanan TET alanlar dzeltilmitir. Bu enerjideki detektr verimi %0.8842 dir. Bu bilgiler ve 2.20 denklemi kullanlarak
138
Cs iin toplam rn bolluu %5.44 ve blm 2.12.4 de belirtilen
yntemle belirsizlik 3.12 olarak hesaplanmtr. izelge 5.14 138Cs literatr bilgileri Bu Tez Toplam rn (%) Belirsizlik (%) 5.44 0.312 Sun Tongyu (1988) 5.47 0.58 JENDL 3.3 5.156 0 ENDF B-VI 6.091 0.95 JEF 2.2 5.411 0.73 JEFF 3.1 5.719 0.343
139
Ba
139
Ba ekirdeinin rn bolluunun belirlenmesinde 83.06 dakikalk yar mr ile
139
La
ekil 5.14 139Ba139La t1/2=83.06 m 28 - bozunumundan gelen geileri

70 dier ekirdekler aratrlm ve bulunan ekirdekler izelge 5.15 de verilmitir. Yaplan deerlendirmeye gre ekirdek tespitine ve tespit edilen ekirdein toplam rn bolluuna etki edecek -n kayna - zincirindeki 139Cs ekirdei olarak belirlenmitir.

139 88
Yar mr
83.06m28
E (keV)
165.857511
f (%)
23.7 24
Toplam rn
5.606E-02
4.779E-03
Ba 139La
Kr 88Rb Ba 144La Ru 110Rh
2.84 h 3 11.5 s 2 11.6 s 6
165.98 4 165.90 7 166.1 2 166.06 3 165.8 5
3.104 14 0.28 5 0.65 20 0.62 12.7 20
4.817E-02 3.214E-02 1.013E-02 4.969E-04 2.444E-04
3.805E-03 6.258E-03 1.455E-03 1.102E-04 6.240E-05
144 110 154
Pm 154Sm 1.73 m 10 156 Sm 156Eu 9.4 h 2
Bu seimler dorultusunda 2227 s lik (139Cs ekirdeinin 4 yar mr) bekleme zaman seilmitir ve
139
Ba, yar mrnn 1/3 byklnde, 1661 s aralklarla alnan 8
spektrumda takip edilmitir. Yaplan hesaplamalar sonucunda yar mr 83.15 dakika olarak belirlenmitir (ekil 5.15). Bu analizlerde TET enerjisi 165.57 keV olarak alnmtr. Bu bulgular izlenmekte olan -n TET nin 139Ba ait olduunu gstermektedir.
ekil 5.15 139Ba139La t1/2=83.06 m 28 - bozunumu
71 Toplam fisyon rn bolluunun belirlenmesi iin 2227 s bekleme sresine ve 9950 s saym sresine sahip ikinci bir spektrum oluturulmutur. Darbe retici yntemi ile sistem l zaman %2.942 olarak belirlenmitir ve bu deere gre Denklem 2.34b ile hesaplanan TET alanlar dzeltilmitir. Bu enerjideki detektr verimi %7.3001 dir. Bu bilgiler ve 2.20 denklemi kullanlarak
139
Ba iin toplam rn bolluu %6.03 ve blm 2.12.4 de belirtilen
yntemle belirsizlik 2.37 olarak hesaplanmtr. izelge 5.16 139Ba literatr bilgileri Bu Tez Toplam rn (%) Belirsizlik (%) 6.03 0.237 Tongyu (1988) 6.13 0.52 JENDL 3.3 5.488 0 ENDF B-VI 5.644 0.418 JEF 2.2 5.606 0.478 JEFF 3.1 5.797 0.232
147
Nd
147
Nd ekirdeinin rn bolluunun belirlenmesinde 10.98 gnlk yar mr ile
147
Pm
ekirdeine dkld - bozunumundan gelen 91.105 keV enerjili ve %27.9 bolluklu -n izlenmitir.
ekil 5.16 147Nd147Pm t1/2=10.98 d 1 - bozunumundan gelen geileri

dier ekirdekler aratrlm ve bulunan ekirdekler izelge 5.17 de verilmitir. Yaplan deerlendirmeye gre ekirdek tespitine ve tespit edilen ekirdein toplam rn bolluuna etki edecek -n kayna 108Ru ekirdei olarak belirlenmitir.

147
Yar mr
E (keV)
91.105 2
f (%)
27.9
Toplam rn
1.830E-02
1.439E-03
Nd 147Pm 10.98 d 1 148 56 s 1 Ce 148Pr

116 104 108 128 153
90.89 3 91.0 2 91.0 2 91.33 7 91.15 10 91.455 5 90.870 5 91.266 5
2.12 12 7.8 5 4.9 5 2.38 6 3.60 10 1.94 11 3.28 16 7.00 10
1.345E-02 1.088E-02 1.004E-02 9.990E-03 9.660E-03 8.609E-04 8.609E-04 1.795E-06
1.645E-03 1.616E-03 1.549E-04 1.940E-03 1.922E-03 9.704E-05 9.704E-05 7.462E-07
Pd 116Ag Mo 104Tc Ru 108Rh Sn IT 128Sn
11.8 s 4 60 s 2 4.55 m 5 6.5 s 5
Pm 153Sm 5.25 m 2 153 Pm 153Sm 5.25 m 2

67
Cu 67Zn
61.83h 12
Bu seimler dorultusunda 1097 s lik (108Ru ekirdeinin 4 yar mr) bekleme zaman seilmitir. Bunu yan sra ilgilenilen izgisi blgesinde
228
Ac e ait %0.158 bolluklu
145.849 keV enerjili -n bulunmaktadr. Detektr verim lmleri iin alnan 16 saatlik nlanmam 232Th spektrumu kullanlarak bu izgisinin srekli etkisi kaldrlabilir. Toplam fisyon rn bolluunun belirlenmesi iin 57630 s saym sresine sahip bir spektrum oluturulmutur. Darbe retici yntemi ile sistem l zaman %2.783 olarak belirlenmitir ve bu deere gre Denklem 2.34b ile hesaplanan TET alanlar dzeltilmitir. Bu enerjideki detektr verimi %9.3806 dr. Bu bilgiler ve 2.20 denklemi kullanlarak 147Nd iin toplam rn bolluu 1.76 ve blm 2.12.4 de belirtilen yntemle belirsizlik 0.657 olarak hesaplanmtr. izelge 5.18 147Nd literatr bilgileri Bu Tez Toplam 1.76 rn (%) Belirsizlik 0.066 (%) Thien Nethaway Tongyu JENDL ENDF (1968) (1969) (1988) 3.3 B-VI 1.7 0.12 1.81 0.13 1.64 0.16 1.775 0 1.788 0.111 JEF 2.2 1.83 JEFF 3.1 1.865
0.144 0.112
73
5.1.1
89
Yeni Bulgular
89
Kr ekirdeinin rn bolluunun belirlenmesinde 3.15 dakikalk yar mr ile
Rb
ekil 5.17 89Kr89Rb t1/2=3.15 m 4 - bozunumu

dier ekirdekler aratrlm ve bulunan ekirdekler izelge 5.19 da verilmitir. Yaplan deerlendirmeye gre ekirdek tespitine ve tespit edilen ekirdein toplam rn bolluuna etki edecek -n kayna 89Rb ekirdei olarak belirlenmitir.

135 89
Yar mr 6.57 h 2
3.15 m 4
E (keV) 220.502 15
220.948 9
f (%) 1.75 3
20.1 12
Toplam rn 5.901E-02
5.681E-02

5.928E-03
I 135Xe Te 133I Ru 107Rh Pr 149Nd Ru 109Rh Ru 109Rh Cd 117In Cd 117In
Kr 89Rb
133 107 149 109 109 117 117
55.4 m 4 3.75 m 5 2.26 m 7 34.5 s 5 34.5 s 5 3.36 h 5 2.49 h 4
221.1 1 220.49 5 220.76 16 220.64 5 220.6 3 220.92 3 220.92 3
0.24 5 0.53 5 0.40 6 2.4 3 0.59 15 0.24 16 1.17 8
2.342E-02 1.050E-02 1.001E-02 7.634E-03 7.634E-03 4.231E-03 4.231E-03
2.016E-03 1.786E-03 9.285E-04 1.737E-04 1.737E-04 9.968E-04 9.968E-04
74 Bu seimler dorultusunda 26 s lik (89Rb ekirdeinin (t1/2 = 4.40 s) 4 yar mr) bekleme zaman seilmitir ve
89
Kr, yar mrnn 1/3 byklnde, 63 s aralklarla alnan 7
spektrumda takip edilmitir. Kuadratik formda kabul edilen arka-plan (background) dzeltmesi yapldktan sonra oluan TET alanlar Denklem 2.34b ile hesaplanmtr. Darbe reteci yntemi ile l zaman dzeltmesi yaplan alanlara radyoaktif bozunma kanununa gre eri uyumu (ekil 5.18) yaplmtr. Bu uyum sonucunda yar mr 3.03 dakika olarak belirlenmitir. Bu analizlerde TET enerjisi 220.96 keV olarak alnmtr. Bu bulgular izlenmekte olan -n TET nin 89Kr ait olduunu gstermektedir.
ekil 5.18 89Kr89Rb t1/2=3.15 m 4 - bozunumu Toplam fisyon rn bolluunun belirlenmesi iin 26 s bekleme sresine ve 366 s saym sresine sahip ikinci bir spektrum oluturulmutur. Darbe retici yntemi ile sistem l zaman %8.569 olarak belirlenmitir ve bu deere gre Denklem 2.34b ile hesaplanan TET alanlar dzeltilmitir. Bu enerjideki detektr verimi %5.9082 dir. Bu bilgiler ve 2.20 denklemi kullanlarak 89Kr iin toplam rn bolluu ve blm 2.12.4 de belirtilen yntemle bulunan deerdeki belirsizlik hesaplanm ve bulunan sonu ve literatr deerleri izelge 5.20 da verilmitir. izelge 5.20 89Kr literatr bilgileri Bu Tez 4.69 0.46 JENDL ENDF JEF JEFF 3.3 B-VI 2.2 3.1 5.473 5.872 5.681 5.808 0 0.717 0.593 0.348
Toplam rn (%) Belirsizlik (%)
75
93
Sr ekirdeinin rn bolluunun belirlenmesinde 7.423 dakikalk yar mr ile
93
ekil 5.19 93Sr93Y t1/2=7.423 m 24 - bozunumu

-In enerjileri 168.499 0.5 keV aralnda olan ve fisyon rnlerinde bulunmas muhtemel
dier ekirdekler aratrlm ve bulunan ekirdekler izelge 5.21 de verilmitir. Yaplan deerlendirmeye gre ekirdek tespitine ve tespit edilen ekirdein toplam rn bolluuna etki edecek -n kayna 148Ce ekirdei olarak belirlenmitir.
izelge 5.21 168.499 0.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri Reaksiyon

93
Yar mr
7.423m24
E (keV)
168.499 4
f (%)
18.4 10
Toplam rn
5.432E-02
4.358E-03
Sr 93Y
148 117 151
Ce 148Pr Cd 117In
56 s 1 3.36 h 5
168.52 4 168.63 5 168.39 5
0.34 5 0.29 5 0.92 9
1.345E-02 4.231E-03 3.329E-03
1.645E-03 9.968E-04 7.922E-04
Pm 151Sm 28.40 h 4
Bu seimler dorultusunda 227 s lik (148Ce ekirdeinin 4 yar mr) bekleme zaman seilmitir ve 93Sr, yar mrnn 1/3 byklnde, 148 s aralklarla alnan 8 spektrumda takip edilmitir. Kuadratik formda kabul edilen arka-plan (background) dzeltmesi yapldktan sonra oluan TET alanlar Denklem 2.34b ile hesaplanmtr. Darbe reteci
76 yntemi ile l zaman dzeltmesi yaplan alanlara radyoaktif bozunma kanununa gre eri uyumu (ekil 5.20) yaplmtr. Bu uyum sonucunda yar mr 7.50 dakika olarak belirlenmitir. Bu analizlerde TET enerjisi 168.26 keV olarak alnmtr. Bu bulgular izlenmekte olan -n TET nin 93Sr ait olduunu gstermektedir.
ekil 5.20 93Sr93Y t1/2=7.423 m 24 - bozunumu Toplam fisyon rn bolluunun belirlenmesi iin 227 s bekleme sresine ve 890 s saym sresine sahip ikinci bir spektrum oluturulmutur. Darbe retici yntemi ile sistem l zaman %6.467 olarak belirlenmitir ve bu deere gre Denklem 2.34b ile hesaplanan TET alanlar dzeltilmitir. Bu enerjideki detektr verimi %7.2308 dir. Bu bilgiler ve 2.20 denklemi kullanlarak 93Sr iin toplam rn bolluu ve blm 2.12.4 de belirtilen yntemle bulunan deerdeki belirsizlik hesaplanm ve bulunan sonu ve literatr deerleri izelge 5.22 de verilmitir. izelge 5.22 93Sr literatr bilgileri Bu JENDL ENDF JEF JEFF Tez 3.3 B-VI 2.2 3.1 4.06 5.451 5.742 5.432 5.567 0.339 0 0.227 0.436 0.334
95
Y ekirdeinin rn bolluunun belirlenmesinde 10.3 dakikalk yar mr ile
95
Zr
ekirdeine dkld - bozunumundan gelen 954 keV enerjili ve %15.8 bolluklu -n izlenmitir.
77
ekil 5.21 95Y95Zr t1/2=10.3 m 1 - bozunumu

-In enerjileri 9540.5 keV aralnda olan ve fisyon rnlerinde bulunmas muhtemel
dier ekirdekler aratrlm ve bulunan ekirdekler izelge 5.23 de verilmitir. Yaplan deerlendirmeye gre ekirdek tespitine ve tespit edilen ekirdein toplam rn bolluuna etki edecek -n kayna - zincirindeki 95Sr ekirdei olarak belirlenmitir.
izelge 5.23 9540.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri Reaksiyon

95
Yar mr
10.3 m 1
E (keV)
954.00 20
f (%)
15.8
Toplam rn
4.855E-02
4.286E-03
Y 95Zr
126 154
Sb 126Te
12.35 d 6
953.7 4 953.97 8
1.20 10 1.24
1.229E-03 4.969E-04
3.393E-04 1.102E-04
Pm 154Sm 1.73 m 10
Bu seimler dorultusunda 97 s lik (95Sr ekirdeinin (t1/2= 23.90 s) 4 yar mr) bekleme zaman seilmitir ve
95
Y, yar mrnn 1/3 byklnde, 206 s aralklarla alnan 10
spektrumda takip edilmitir. Kuadratik formda kabul edilen arka-plan (background) dzeltmesi yapldktan sonra oluan TET alanlar Denklem 2.34b ile hesaplanmtr. Darbe reteci yntemi ile l zaman dzeltmesi yaplan alanlara radyoaktif bozunma kanununa gre eri uyumu (ekil 5.22) yaplmtr. Bu uyum sonucunda yar mr 12.88 dakika olarak
78 belirlenmitir. Bu analizlerde TET enerjisi 953.48 keV olarak alnmtr. Bu bulgular izlenmekte olan -n TET nin 95Y ait olduunu gstermektedir.
ekil 5.22 95Y95Zr t1/2=10.3 m 1 - bozunumu Toplam fisyon rn bolluunun belirlenmesi iin 97 s bekleme sresine ve 1240 s saym sresine sahip ikinci bir spektrum oluturulmutur. Darbe retici yntemi ile sistem l zaman %6.135 olarak belirlenmitir ve bu deere gre Denklem 2.34b ile hesaplanan TET alanlar dzeltilmitir. Bu enerjideki detektr verimi %1.2622 dir. Bu bilgiler ve 2.20 denklemi kullanlarak 5.24 da verilmitir. izelge 5.24 95Y literatr bilgileri Bu JENDL ENDF JEF JEFF Tez 3.3 B-VI 2.2 3.1 4.79 4.555 4.821 4.855 4.745 0.496 0 0.487 0.429 0.759
95
Y iin toplam rn bolluu ve blm 2.12.4 de belirtilen yntemle
bulunan deerdeki belirsizlik hesaplanm ve bulunan sonu ve literatr deerleri izelge
104
Tc ekirdeinin rn bolluunun belirlenmesinde 18.3 dakikalk yar mr ile
104
Ru
79
ekil 5.23 104Tc104Ru t1/2=18.3 m 3 - bozunumu

-In enerjileri 3580.5 keV aralnda olan ve fisyon rnlerinde bulunmas muhtemel
dier ekirdekler aratrlm ve bulunan ekirdekler izelge 5.25 de verilmitir. Yaplan deerlendirmeye gre ekirdek tespitine ve tespit edilen ekirdein toplam rn bolluuna etki edecek -n kayna 105Tc ekirdei olarak belirlenmitir.

135 140 147 111 114 107 107 105 105 104
Yar mr 9.14 h 2 13.60 s 10 56.4 s 10 5.5 h 1 2.42 m 6 21.7 m 4 3.75 m 5 7.6 m 1 7.6 m 1
18.3 m 3
E (keV) 358.39 3 358.4 2 358.1 357.9 1 358.5 3 357.84 20 358.5 5 358.4 5 358.3 1
358.0 1
f (%) 0.221 8 0.112 20 1.663 0.119 21 1.63 20 0.41 3 0.11 5 0.58 24 2.5 5
89
Toplam rn 5.993E-02 3.221E-02 1.814E-02 1.203E-02 1.165E-02 1.050E-02 1.050E-02 1.018E-02 1.018E-02
1.004E-02
Toplam rn Belirsizlii 6.090E-03 5.292E-03 1.427E-03 7.906E-04 2.796E-03 1.786E-03 1.786E-03 5.918E-04 5.918E-04
1.549E-04
Xe 135Cs Xe 140Cs Ce 147Pr Pd 111Ag Pd 114Ag Rh 107Pd Ru 107Rh Tc 105Ru Tc 105Ru

Tc 104Ru
Bu seimler dorultusunda 1827 s lik (105Tc ekirdeinin 4 yar mr) bekleme zaman seilmitir ve 104Tc, yar mrnn 1/3 byklnde, 366 s aralklarla alnan 8 spektrumda takip edilmitir. Kuadratik formda kabul edilen arka-plan (background) dzeltmesi yapldktan sonra oluan TET alanlar Denklem 2.34b ile hesaplanmtr. Darbe reteci yntemi ile l zaman dzeltmesi yaplan alanlara radyoaktif bozunma kanununa gre eri uyumu (ekil 5.24) yaplmtr. Bu uyum sonucunda yar mr 18.11 dakika olarak belirlenmitir. Bu analizlerde TET enerjisi 357.91 keV olarak alnmtr. Bu bulgular izlenmekte olan -n TET nin 104Tc ait olduunu gstermektedir.
ekil 5.24 104Tc104Ru t1/2=18.3 m 3 - bozunumu
81 Toplam fisyon rn bolluunun belirlenmesi iin 1827 s bekleme sresine ve 2190 s saym sresine sahip ikinci bir spektrum oluturulmutur. Darbe retici yntemi ile sistem l zaman %3.338 olarak belirlenmitir ve bu deere gre Denklem 2.34b ile hesaplanan TET alanlar dzeltilmitir. Bu enerjideki detektr verimi %3.542 dir. Bu bilgiler ve 2.20 denklemi kullanlarak verilmitir. izelge 5.26 104Tc literatr bilgileri Bu JENDL ENDF JEF JEFF Tez 3.3 B-VI 2.2 3.1 0.813 0.994 0.951 1.004 0.962 0.0401 0 0.143 0.015 0.106
104
Tc iin toplam rn bolluu ve blm 2.12.4 de belirtilen yntemle bulunan
deerdeki belirsizlik hesaplanm ve bulunan sonu ve literatr deerleri izelge 5.26 da
116
Ag ekirdeinin rn bolluunun belirlenmesinde 2.66 dakikalk yar mr ile
116
Cd
ekil 5.25 116Ag116Cd t1/2=2.68 m 10 - bozunumu
82
dier ekirdekler aratrlm ve bulunan ekirdekler izelge 5.27 de verilmitir. Yaplan deerlendirmeye gre ekirdek tespitine ve tespit edilen ekirdein toplam rn bolluuna etki edecek -n kayna - zincirindeki 116Pd ekirdei olarak belirlenmitir.

139 97
Yar mr 39.68s 14 16.744h 56.4 s 10 8.6 s 3

2.68
E (keV) 513.88 11 513.41 18 513.8 513.40 15
f (%) 0.84 8 0.55 5 0.281 88.4

76
Toplam rn 4.610E-02 3.046E-02 1.814E-02 1.088E-02

1.088E-02
Toplam rn Belirsizlii 5.440E-03 1.050E-03 1.427E-03 1.616E-03

1.616E-03
Xe 139Cs Ce 147Pr Ag 116Cd

Ag 116Cd
Zr 97Nb
147 116 116 105 127
m 513.40 15
Ru 105Rh Sn 127Sb
4.44 h 2 2.10 h 4
513.73 10 513.9 4
0.20 5 0.27 8
1.018E-02 6.789E-03
5.918E-04 9.378E-04
Bu seimler dorultusunda 49 s lik (116Pd ekirdeinin 4 yar mr) bekleme zaman seilmitir ve 116Ag, yar mrnn 1/3 byklnde, 54 s aralklarla alnan 12 spektrumda takip edilmitir. Bu analizlerde TET enerjisi 513.38 keV olarak alnmtr.
ekil 5.26 116Ag spektrumu
83 Toplam fisyon rn bolluunun belirlenmesi iin 49 s bekleme sresine ve 323 s saym sresine sahip ikinci bir spektrum oluturulmutur. Darbe retici yntemi ile sistem l zaman %8.251 olarak belirlenmitir ve bu deere gre Denklem 2.34b ile hesaplanan TET alanlar dzeltilmitir. Bu enerjideki detektr verimi %2.2912 dr. Bu bilgiler ve 2.20 denklemi kullanlarak 116Ag iin toplam rn bolluu ve blm 2.12.4 de belirtilen yntemle bulunan deerdeki belirsizlik hesaplanmtr ve bulunan sonu ve literatr deerleri izelge 5.28 de verilmitir. izelge 5.28 116Ag literatr bilgileri Bu JENDL ENDF JEF JEFF Tez 3.3 B-VI 2.2 3.1 1.77 1.34 1.027 1.088 0.636 0.374 0 0.189 0.162 0.286
135
Xe ekirdeinin rn bolluunun belirlenmesinde 9.14 saatlik yar mr ile
135
Cs
ekil 5.27 135Xe135Cs t1/2=9.14 h 13 - bozunumu

dier ekirdekler aratrlm ve bulunan ekirdekler izelge 5.29 de verilmitir. Yaplan deerlendirmeye gre ekirdek tespitine ve tespit edilen ekirdein toplam rn bolluuna etki edecek -n kayna 135I ekirdei olarak belirlenmitir.

135 90
Yar mr
9.14 h 2
E (keV)
249.794 15 90
f (%) 1.37 12 0.289 12 2.53 11 0.89 5 0.521 0.383 12 1.11 9.3 8 0.91 7 18.3 9 0.394 16 0.60 10
Toplam rn
5.993E-02
6.090E-03
Xe 135Cs
Kr 90Rb Ba 144La Ce 146Pr Pr 147Nd Ce 147Pr Te 129I Ag 113Cd Mo 105Tc Pr 151Nd Nd 152Pm Sb 128Te
32.32 s 9 11.5 s 2 13.4 m 4 56.4 s 10 69.6 m 2 68.7 s 50 35.6 s 16 18.90 s 7 11.4 m 2 38.83 h 5 9.01 h 3
249.32 3 249.52 11 249.5 2 250.1 250.62 5 249.9 4 249.7 1 249.6 1 250.15 5 249.805 8 249.7 2
4.823E-02 3.214E-02 2.763E-02 1.830E-02 1.814E-02 1.585E-02 1.131E-02 1.016E-02 2.973E-03 1.715E-03 1.238E-03 6.439E-04
6.601E-03 6.258E-03 5.807E-03 1.439E-03 1.427E-03 2.181E-03 1.103E-03 5.893E-04 7.169E-04 4.268E-04 1.521E-04 1.437E-04
144 146 147 147 129 113 105 151 152 77
13.52m 13 250.89 6
As 77Se
128
Bu seimler dorultusunda 47327 s lik (135I ekirdeinin 2 yar mr) bekleme zaman seilmitir. Hem
135
Xe in hem de
135
I in uzun yar mrleri deney sresi iinde yar mr
tayinine olanak vermemektedir. Bu analizlerde TET enerjisi 249.79 keV olarak alnmtr. Toplam fisyon rn bolluunun belirlenmesi iin 47327 s bekleme sresine ve 31350 s saym sresine sahip bir spektrum oluturulmutur. Darbe retici yntemi ile sistem l zaman %2.856 olarak belirlenmitir ve bu deere gre Denklem 2.34b ile hesaplanan TET alanlar dzeltilmitir. Bu enerjideki detektr verimi %5.2707 dir. Bu bilgiler ve 2.20 denklemi kullanlarak verilmitir. izelge 5.30 135Xe literatr bilgileri Bu JENDL ENDF JEF JEFF Tez 3.3 B-VI 2.2 3.1 5.96 4.986 5.195 5.993 5.242 0.233 0 0.358 0.609 0.21
135
Xe iin toplam rn bolluu ve blm 2.12.4 de belirtilen yntemle bulunan
85
137
Xe ekirdeinin rn bolluunun belirlenmesinde 3.818 dakikalk yar mr ile
137
Cs
ekil 5.28 137Xe137Cs t1/2=3.818 m 13 - bozunumu

dier ekirdekler aratrlm ve bulunan ekirdekler izelge 5.31 de verilmitir. Yaplan deerlendirmeye gre ekirdek tespitine ve tespit edilen ekirdein toplam rn bolluuna etki edecek -n kayna - zincirinde bulunan 137I ekirdei olarak belirlenmitir.

137 135 144 98 96
Yar mr
3.818m13
E (keV)
455.490 3
f (%)
31.2
Toplam rn
5.653E-02
5.297E-03
Xe 137Cs
Te 135I Ba 144La
19.0 s 2 11.5 s 2 51.3 m 4 9.6 s 2 39.5 m 8 3.85 d 5 34.5 s 5
455.6 3 455.64 12 455.04 10 455 455.4 2 456 1 455.9 2
0.114 11 1.44 3 0.82 3 0.352 4.8 5 0.11 7 0.163 22
3.646E-02 3.214E-02 2.476E-02 2.193E-02 1.378E-02 1.097E-02 7.634E-03
6.255E-03 6.258E-03 2.039E-03 2.383E-04 2.770E-03 1.139E-03 1.737E-04
Nb 98Mo Y 96Zr Sb 130Te Sb 127Te Ru 109Rh
130 127 109
Bu seimler dorultusunda 97 s lik (137I ekirdeinin (t1/2= 24.5 s) 4 yar mr) bekleme zaman seilmitir ve
137
Xe, yar mrnn 1/3 byklnde, 76 s aralklarla alnan 9
spektrumda takip edilmitir. Kuadratik formda kabul edilen arka-plan (background) dzeltmesi yapldktan sonra oluan TET alanlar Denklem 2.34b ile hesaplanmtr. Darbe reteci yntemi ile l zaman dzeltmesi yaplan alanlara radyoaktif bozunma kanununa gre eri uyumu (ekil 5.29) yaplmtr. Bu uyum sonucunda yar mr 3.98 dakika olarak belirlenmitir. Bu analizlerde TET enerjisi 455.32 keV olarak alnmtr. Bu bulgular izlenmekte olan -n TET nin 137Xe ait olduunu gstermektedir.
ekil 5.29 137Xe137Cs t1/2=3.818 m 13 - bozunumu
87 Toplam fisyon rn bolluunun belirlenmesi iin 97 s bekleme sresine ve 460 s saym sresine sahip ikinci bir spektrum oluturulmutur. Darbe retici yntemi ile sistem l zaman %8.174 olarak belirlenmitir ve bu deere gre Denklem 2.34b ile hesaplanan TET alanlar dzeltilmitir. Bu enerjideki detektr verimi %2.6437 dir. Bu bilgiler ve 2.20 denklemi kullanlarak 137Xe iin toplam rn bolluu ve blm 2.12.4 de belirtilen yntemle bulunan deerdeki belirsizlik hesaplanm ve bulunan sonu ve literatr deerleri izelge 5.32 de verilmitir. izelge 5.32 137Xe literatr bilgileri Bu JENDL ENDF JEF JEFF Tez 3.3 B-VI 2.2 3.1 5.55 5.17 6.209 5.653 5.521 0.421 0 0.982 0.53 0.331
141
141
La

88 deerlendirmeye gre ekirdek tespitine ve tespit edilen ekirdein toplam rn bolluuna etki edecek -n kayna - zincirindeki 141Cs ekirdei olarak belirlenmitir.

141 131 83
Yar mr
18.27m 7
E (keV)
190.328 5
f (%)
46.0 14
Toplam rn
5.560E-02
1.779E-03
Ba 141La
Te 131I Sn 127Sb Sm 157Eu
30 h 2 22.3 m 3 2.10 h 4 482 s 4
190.52 6 190 1 190.1 4 190.273 17
0.118 16 0.22 11 0.58 8 1.13 4
2.170E-02 1.304E-02 6.789E-03 1.440E-04
1.162E-03 3.267E-03 9.378E-04 3.744E-05
Se 83Br
127 157
Bu seimler dorultusunda 105 s lik (141Cs ekirdeinin 4 yar mr) bekleme zaman seilmitir ve 141Ba, yar mrnn 1/3 byklnde, 365 s aralklarla alnan 9 spektrumda takip edilmitir. Kuadratik formda kabul edilen arka-plan (background) dzeltmesi yapldktan sonra oluan TET alanlar Denklem 2.34b ile hesaplanmtr. Darbe reteci yntemi ile l zaman dzeltmesi yaplan alanlara radyoaktif bozunma kanununa gre eri uyumu (ekil 5.31) yaplmtr. Bu uyum sonucunda yar mr 17.76 dakika olarak belirlenmitir. Bu analizlerde TET enerjisi 190.12 keV olarak alnmtr. Bu bulgular izlenmekte olan -n TET nin 141Ba ait olduunu gstermektedir.
89 Toplam fisyon rn bolluunun belirlenmesi iin 105 s bekleme sresine ve 3222 s saym sresine sahip ikinci bir spektrum oluturulmutur. Darbe retici yntemi ile sistem l zaman %4.456 olarak belirlenmitir ve bu deere gre Denklem 2.34b ile hesaplanan TET alanlar dzeltilmitir. Bu enerjideki detektr verimi %6.6623 dr. Bu bilgiler ve 2.20 denklemi kullanlarak 141Ba iin toplam rn bolluu ve blm 2.12.4 de belirtilen yntemle bulunan deerdeki belirsizlik hesaplanm ve bulunan sonu ve literatr deerleri izelge 5.34 de verilmitir. izelge 5.34 141Ba literatr bilgileri Bu JENDL ENDF JEF JEFF Tez 3.3 B-VI 2.2 3.1 3.94 5.664 5.714 5.56 6.106 0.197 0 0.383 0.178 0.977
142
142
La
90
dier ekirdekler aratrlm ve bulunan ekirdekler izelge 5.35 de verilmitir. Yaplan deerlendirmeye gre ekirdek tespitine ve tespit edilen ekirdein toplam rn bolluuna etki edecek -n kayna sresi iinde
151 151
Nd ekirdei olarak belirlenmitir. Bununla beraber saym
Nd in 4 yar mr sresince bir bekleme zaman vermek mmkn deildir.
Bu nedenle bekleme sresi 116Ag nn yar mrne gre belirlenmitir ve denklem 3.4 de gre yaplan oransal analizde bu seimin TET alanna etkisi %6.07 olarak bulunmutur. Bu deer hesaplanan toplam rn bolluuna belirsizlik olarak dahil edilmitir.

142 132 131 116 127 151 153
Yar mr
10.6 m 2
E (keV)
255.300 12
f (%)
20.5 5
Toplam rn
4.958E-02
3.773E-03
Ba 142La
I 132Xe Te 131I Ag 116Cd Sn 127Sb Nd 151Pm Nd 153Pm
2.295h 13 30 h 2 8.6 s 3 2.10 h 4 12.44m 7 31.6 s 10
255.1 2 255.44 7 254.9 3 255.3 4 255.68 1 255.33 6
0.237 20 0.316 14 6.45 0.12 4 14.8 3 1.18 5
3.090E-02 2.170E-02 1.088E-02 6.789E-03 3.325E-03 8.161E-04
1.380E-03 1.162E-03 1.616E-03 9.378E-04 7.913E-04 9.373E-05
Bu seimler dorultusunda 26 s lik (116Ag ekirdeinin 4 yar mr) bekleme zaman seilmitir ve
142
Ba, yar mrnn 1/3 byklnde, 212 s aralklarla alnan 12
spektrumda takip edilmitir. Kuadratik formda kabul edilen arka-plan (background) dzeltmesi yapldktan sonra oluan TET alanlar Denklem 2.34b ile hesaplanmtr. Darbe reteci yntemi ile l zaman dzeltmesi yaplan alanlara radyoaktif bozunma kanununa gre eri uyumu (ekil 5.33) yaplmtr. Bu uyum sonucunda yar mr 9.99 dakika olarak belirlenmitir. Bu analizlerde TET enerjisi 255.14 keV olarak alnmtr. Bu bulgular izlenmekte olan -n TET nin 142Ba ait olduunu gstermektedir.
91
ekil 5.33 142Ba142La t1/2=10.6 m 8 - bozunumu Toplam fisyon rn bolluunun belirlenmesi iin 26 s bekleme sresine ve 1261 s saym sresine sahip ikinci bir spektrum oluturulmutur. Darbe retici yntemi ile sistem l zaman %6.358 olarak belirlenmitir ve bu deere gre Denklem 2.34b ile hesaplanan TET alanlar dzeltilmitir. Bu enerjideki detektr verimi %5.158 dir. Bu bilgiler ve 2.20 denklemi kullanlarak verilmitir. izelge 5.36 142Ba literatr bilgileri Bu JENDL ENDF JEF JEFF Tez 3.3 B-VI 2.2 3.1 3.68 4.978 5.082 4.958 5.357 0.221 0 0.402 0.377 0.589
142
Ba iin toplam rn bolluu ve blm 2.12.4 de belirtilen yntemle bulunan
146
Ce ekirdeinin rn bolluunun belirlenmesinde 13.52 dakikalk yar mr ile
146
Pr
92
ekil 5.34 146Ce146Pr t1/2=13.52 m 13 - bozunumu

dier ekirdekler aratrlm ve bulunan ekirdekler izelge 5.37 de verilmitir. Yaplan deerlendirmeye gre ekirdek tespitine ve tespit edilen ekirdein toplam rn bolluuna etki edecek -n kayna
134m 105
Ru ekirdei olarak belirlenmitir. Bununla beraber 105Ru in 4
yar mr sresince bir bekleme zaman vermek mmkn deildir. Bu nedenle bekleme sresi I n yar mrne gre belirlenmitir ve denklem 3.4 de gre yaplan oransal analizde bu seimin TET alanna etkisi %10.32 olarak bulunmutur. Bu deer hesaplanan toplam rn bolluuna belirsizlik olarak dahil edilmitir.

132 146 113 105 149
Yar mr 2.295h 13
13.52m13
E (keV) 316.7 4
316.74 3
f (%) 0.128 20
56 3
Toplam rn 3.090E-02
2.763E-02

5.807E-03
I 132Xe
Ce 146Pr
Ag 113Cd Ru 105Rh Pr 149Nd I IT 134I Sn 130Sb Tb 163Dy
5.37 h 5 4.44 h 2 2.26 m 7 3.52 m 4 3.72 m 7 19.5 m 3
316.3 1 316.44 15 316.35 10 316.3 10 316.48 5 316.4 2
1.343 20 11.1 4 2.70 10 0.24 24 1.33 3 8.3 8
1.131E-02 1.018E-02 1.001E-02 9.242E-03 2.810E-03 1.097E-06
1.103E-03 5.918E-04 9.285E-04 1.243E-03 5.634E-04 3.799E-07
134m 130 163
93 Bu seimler dorultusunda 847 s lik (134mI ekirdeinin 4 yar mr) bekleme zaman seilmitir ve 146Ce, yar mrnn 1/3 byklnde, 270 s aralklarla alnan 7 spektrumda takip edilmitir. Kuadratik formda kabul edilen arka-plan (background) dzeltmesi yapldktan sonra oluan TET alanlar Denklem 2.34b ile hesaplanmtr. Darbe reteci yntemi ile l zaman dzeltmesi yaplan alanlara radyoaktif bozunma kanununa gre eri uyumu (ekil 5.35) yaplmtr. Bu uyum sonucunda yar mr 13.30 dakika olarak belirlenmitir. Bu analizlerde TET enerjisi 316.78 keV olarak alnmtr. Bu bulgular izlenmekte olan -n TET nin 146Ce ait olduunu gstermektedir.
ekil 5.35 146Ce146Pr t1/2=13.52 m 13 - bozunumu Toplam fisyon rn bolluunun belirlenmesi iin 847 s bekleme sresine ve 1621 s saym sresine sahip ikinci bir spektrum oluturulmutur. Darbe retici yntemi ile sistem l zaman %3.846 olarak belirlenmitir ve bu deere gre Denklem 2.34b ile hesaplanan TET alanlar dzeltilmitir. Bu enerjideki detektr verimi %4.0887 dir. Bu bilgiler ve 2.20 denklemi kullanlarak 146Ce iin toplam rn bolluu ve blm 2.12.4 de belirtilen yntemle bulunan deerdeki belirsizlik hesaplanm ve bulunan sonu ve literatr deerleri izelge 5.38 da verilmitir. izelge 5.38 146Ce literatr bilgileri Toplam rn (%) Belirsizlik (%) Bu Tez 2.17 0.221 JENDL 3.3 2.251 0 ENDF B-VI 2.412 0.593 JEF 2.2 2.763 0.581 JEFF 3.1 2.45 0.564
94
6. TARTIMA VE SONULAR
Bu tezde yar mrleri 2.68 dakika (116Ag) ile 32.501 gn (141Ce) arasnda deien 52 ekirdein hviyeti tespit edilerek Toryum fisyonu sonucu ortaya kan rn ekirdeklerin toplam rn bolluklar gamma spektroskopisi yntemi ile belirlenmitir. Bu ekirdeklere ait bolluklarn greli iddetlerinin ktle numarasna gre dalm ekil 6.1 de verilmitir. Asimetrik ktle dalmnn grld bu grafikte oluan tepe/vadi oran (1/0.2) literatrde bildirilen 5 oran ile uyum iindedir. (Vandenbosch R., 1973) (Glendenin L.E. vd.,1980) Tespit edilen ekirdeklerin 14 tanesi hafif ekirdeklerin yer ald grupta (izelge 6.1), 10 tanesi vadi blgesinde (izelge 6.2) ve 28 tanesi ar ekirdeklerin yer ald grupta (izelge 6.3) tespit edilmitir. Bu izelgelerde yaplan son deneysel almadaki (Tongyu S., 1988) bulgular JEF-2.2 veri tabannda bildirilen bolluklar ve yaplan hesaplamalar sonucunda belirlenen yar mr ve toplam rn bolluu bilgileri listelenmitir.
1.2 1 Greli Bolluk 0.8 0.6 0.4 0.2 0 80 90 100 110 120 130 140 150 Ktle Numaras (A)
Ktle Dalm
ekil 6.1 Fisyon ktle dalm Toryum un hzl (14 MeV) ntronlarla fisyonu ile ilgili deneysel literatr almalar deerlendirildiinde spektroskopisi lmlerinin 1970 ylndan balad ve GeLi detektrlerin lmlerde kullanld grlmektedir. Kullanlan detektrlerin enerji znrlkleri bu tezde kullanlan detektr ile kyaslanrsa Wenxin L. nin 1987 (1.33 MeV de 1.9 keV) ve Tongyu S. in 1988 de (1.33 MeV de 2.0 keV) gerekletirdii almalar nem kazanmaktadr. Bu almalarda detektr verim kalibrasyonunun standart kaynaklarla
95 yapld (Tongyu S., 1988) (Wenxin L., 1987) bildirilmitir. Buna ramen bu almalarda da sadece saym istatistiine dayal hatalar bildirilmi ve detektr verimi, ntron aks, gamma bolluklar belirsizliklerinin hesaplamalara dahil edildiine dair bir bildirim yaplmamtr. Sadece Tongyu S. lmlerde z-sourma dzeltmelerinin 0.89-1.0 arasndaki oranlarla gerekletirildii bildirilmitir. Bu tez almasnda detektr enerji, genilik ve verim kalibrasyonlar nlamada kullanlan rnek ile nlama ncesi saym geometrisinde gerekletirilmitir. zlenen bu yntem ile geometri ve z-sourmadan kaynaklanan hesaplamalar mutlak verim lmlerine dahil edilerek lmlerde belirsizliklerin azalmas salanmtr. Toplam rn bolluklarnn belirlenmesinde saym istatistiinin yan sra verim ve -n bolluklar zerindeki belirsizliklerde sonulara dahil edilmitir. Bu belirsizlikleri ieren sonularn byk ounluunun literatrde bildirilen deerlerden daha dk olduu grlmtr. Deneysel literatrle kyaslandnda daha yksek belirsizliklerin toplam lm sresine kyasla uzun yar mre sahip (gn mertebesinde) ekirdeklerde ve yar mr ile kyasla ok yksek bekleme zaman verilen ekirdeklerde saym istatistiinden kaynakland anlalmtr. Bununla beraber,
87
Kr,
89
Rb,
91
Sr,
92
Sr,
93
Sr,
93
Y,
94
Y,
128
Sn,
134
Te,
135
I,
142
La,
143
Ce
ekirdekleri iin toplam rn bolluklar gerek daha nceki deneysel almalardan gerekse de hesaplama almalarndan dk hesaplanmtr. Daha nce yaplan deneysel almalarda kullanlan -n iddetleri ve gncel deerler ile kyaslandnda %12 ye ulaan farkllklar grlmtr. Ayrca benzer farklar yar mr deerlerinde de sz konusudur. Bu almada nkleer veri olarak daha nceki deneysel almalarda kullanlan nkleer veriler kullanldnda 91Sr,
142 93
Y, 94Y, 128Sn, 135I ekirdeklerinin toplam rn bolluklarnn belirsizlik

87
snrlar iinde daha nceki almalara yaklat grlmtr. La,

143
Kr,
89
Rb, 92Sr,
93
Sr,
134
Te,
Ce ekirdeklerinde -n iddetleri yan sra yar mr farkndan kaynaklanan
etkiler daha baskndr fakat bu tezde bekleme srelerinin her ekirdek iin farkl oluu ve literatr almalarnda nlama, bekleme ve saym sreleri ile ilgili bilgilere yer verilmediinden yaplabilecek dzeltmelerin etkisi deerlendirilememitir. Nkleer verideki farkllkla dnda Stronsiyum a ait bulgularn gerek daha nceki deneysel almalardan gerekse de hesaplamalar sonucu bulunan deerlerden dk olduu gzlenmitir. Bu etkinin nedeni
91
Sr,
92
Sr ve 93Sr - reaksiyonu ile bozunan
91
Rb,
92
Rb ve 93Rb n ayn zamanda
ntron atarak bozunma yapmalar (ekil 6.2) olduu deerlendirilmitir. Bununla beraber lmleri esnasnda ntron lm yaplmadndan bu bilgiyi destekleyecek deneysel veri bulunmamaktadr.
96
ekil 6.2 ekirdek geileri (Firestone R. B., 1996) ekirdek hviyetinin tespiti ve bolluklarnn belirlenmesinde kullanlan yntem zellikle ksa yar mrl (2-20 dakika) ekirdeklerin belirlenmesine olanak salamtr. Yakn geometride yaplan saymlar ve lm sresinin balangcndaki yksek aktivite sistem l zaman zerinde olumsuz etkilere yol amtr. lm sresinin ilk 5 dakikas iinde %8.5 mertebesinde olan bu etki ilk 20 dakikada %4 e 1 saatte %2.5 e dmektedir. Kullanlan ardk lm sistemi veri transferleri nedeniyle sisteme %1.3 byklnde bir l zaman katks yapmaktadr. l zaman zerinde iyiletirme bu almada seilen 1, 2, 5, 10 ve 50 s aralkl lmler yerine 15, 60, 120, 600 s aralkl lmler alnarak toplanan spektrumlarn saysnn azaltlmasyla yaplabilecei gibi CAMAC sisteminde paralel bal iki hafza modl kullanlarak da giderilebilir. Bu tarz bir iyiletirme zellikle ksa yar mrl ekirdeklerin hviyetinin tespitine ve bolluklarnn belirlenmesinde oluacak belirsizliklerde azalmaya neden olacaktr.
97
izelge 6.1 Hafif grup ekirdekler NNDC BNL f (%) (Hata) JEF-2.2 Toplam rn (Hata) Son Deneysel alma Toplam rn (Hata) t1/2 Bu Tez
ekirdek
t1/2 (Hata)
E(keV) (Hata)
Toplam rn (Hata)
83 34
84 35
Se
Br Kr
22.3 m
(3)
356.70
(4)
70
41.6 75
(5)
1.304E-02
(3.267E-03)
1.00E-02
(2.20E-03)
22.31 m
31.18 m 4.48 h 76.27 m 2.84 h 3.03 m 13.97 m 9.62 h 2.71 h 7.50 m 9.93 h 17.78 m 12.88 m _
9.65E-03
(7.18E-04)
31.80 m
(8)
881.6 (1) 151.195

(6)
3.545E-02
(5.104E-03)
3.76E-02
(4.30E-03)
3.15E-02
(1.85E-03)
85 m 36
4.480 h
(8)
4.350E-02
(3.248E-03)
3.80E-02
(1.70E-03)
3.73E-02
(1.43E-03)
87 36
88 36 89 36
Kr Kr Kr Rb Sr Sr Sr Y Y Y
76.3 m
(5)
402.587
(10)
49.6
(20)
4.902E-02
(1.662E-03)
4.57E-02
(2.30E-03)
3.53E-02
(1.98E-03)
2.84 h
(3)
196.301
(10)
25.98
(17)
4.817E-02
(3.805E-03)
4.58E-02
(3.10E-03)
4.32E-02
(1.77E-03)
3.15 m
(4)
220.948
(9)
20.1
(12)
5.681E-02
(5.928E-03)
_ 5.36E-02
(2.80E-03)
4.69E-02
(4.60E-03)
89 37
15.15m
(12)
1031.92
(6)
63
(3)
6.016E-02
(5.936E-03)
4.59E-02
(2.48E-03)
91 38 92 38
9.63 h
(5)
749.8 (1) 1383.93

(5)
23.68
(17)
5.915E-02
(5.242E-04)
5.71E-02
(3.10E-03)
4.85E-02
(2.85E-03)
2.71 h
(1)
90
(3)
5.335E-02
(1.952E-03)
5.31E-02
(1.90E-03)
4.16E-02
(1.71E-03)
93 38
7.423 m
(24)
168.499
(4)
18.4
(10)
5.432E-02
(4.358E-03)
_ 5.44E-02
(2.80E-03)
4.06E-02
(3.39E-03)
93 39
10.18 h
(8)
266.9 (1) 918.74

(5)
7.3
(4)
5.493E-02
(4.391E-03)
4.11E-02
(3.63E-03)
94 39
18.7 m
(1)
56 15.8 93.06
5.323E-02
(5.868E-03)
5.09E-02
(2.70E-03)
3.24E-02
(1.63E-03)
95 39
97 40
10.3 m
(1)
954.00
(20)
4.855E-02
(4.286E-03)
_ 3.75E-02
(1.10E-03)
4.79E-02
(4.96E-03)
Zr
16.744 h
(11)
743.36
(3)
3.046E-02
(1.050E-03)
3.57E-02
(1.54E-03)
98
ekil 6.3 Hafif ktle grubu ekirdekler -1
99
ekil 6.4 Hafif ktle grubu ekirdekler -2
100
izelge 6.2 Vadi grubu ekirdekler NNDC BNL JEF-2.2 Toplam rn (Hata) 1.589E-02
(1.989E-03)
ekirdek
Son Deneysel alma Toplam rn (Hata) 1.51E-02

(1.70E-03)
Bu Tez Toplam rn (Hata) 1.62E-02

(2.10E-03)
t1/2 14.61m
E(keV) 191.92
2
f (%)
t1/2
101 42
Mo Tc
18.21 89 15.7 5
13.58 m 18.11 m 4.31 m
104 43
18.3 m 3 4.44 h 2
358.0 1 676.36
8
1.004E-02
(1.549E-04)
_ 1.01E-02
(4.00E-04)
8.13E-03
(4.01E-04)
105 44
Ru
1.018E-02
(5.918E-04)
1.11E-02
(5.85E-03)
107 45
Rh Ag Ag Ag
21.7 m 4 5.37 h 5 20.0 m 5 2.68 m 10
302.77
20
66 5 10 18 76
1.050E-02
(1.786E-03)
9.70E-03
(2.70E-03)
20.75 m 5.92 h 28.88 m
9.94E-03
(6.43E-04)
113 47 115 47
298.6 1 229.1 1 513.40

15
1.131E-02
(1.1028E-03)
1.53E-02
(7.00E-04)
1.28E-02
(2.18E-03)
8.395E-03
(4.060E-04)
_ _ 7.90E-03
(6.00E-04)
1.13E-02
(1.64E-03)
116 47
8.395E-03
(4.060E-04)
1.77E-02
(3.74E-03)
117 48
Cd
2.49 h 4 40.06m
1
273.349
18
27.9
4.231E-03
(9.968E-04)
2.46 h
7.39E-03
(5.94E-04)
123 m 50
Sn Sn
160.32
5
85.7 97.2 19
7.812E-03
(2.004E-03)
5.50E-03
(6.00E-04)
35.4 m 12.6 m
7.56E-03
(3.39E-04)
125 m 50
9.52 m 5
331.9 2
1.770E-03
(4.821E-04)
5.00E-03
(2.50E-03)
6.52E-03
(6.32E-04)
101
ekil 6.5 Vadi grubu ekirdekler -1
102
ekil 6.6 Vadi grubu ekirdekler -2
103
izelge 6.3a Ar grup ekirdekler NNDC BNL f (%) 39

(4)
ekirdek
JEF-2.2 Toplam rn (Hata) 6.789E-03

(9.378E-04)

(3.50E-04)

(9.91E-04)
t1/2 2.10 h
(4)
E(keV) 1114.3
(4)
t1/2 2.22 h 57.73 m _ _ 3.95 h 41.48 m 21.6 m _
127 50
128 50 127 51
Sn Sn Sb Sb Sb Sb Sb Te Te
59.07 m
(14)
482.3
(2)
59 (3) 25.8
(7)
1.242E-02
(2.348E-03)
6.90E-03
(5.00E-04)
5.17E-03
(5.13E-04)
3.85 d
(5 )
473.0 (4) 754.0

(1)
1.097E-02
(1.139E-03)
1.15E-02
(7.00E-04)
1.19E-02
(2.61E-03)
128 51
9.01 h (3) 4.40 h (1 ) 39.5 m (8) 23.03m (4) 3.204 d (13) 55.4 m (4) 41.8 m (8) 20.8 h (1) 52.5 m (2) 6.57 h (2) 9.14 h (2) 3.818 m (13)
100 (5) 43 65 (4) 46.2 88.0 (18) 55 (3) 22.7 12) 87.0 (17) 65.1 (19)
6.439E-04
(1.437E-04)
2.40E-03
(2.00E-04)
2.95E-03
(1.18E-03)
129 51
812.8 (5) 182.330 (9) 943.4 (1 228.16 (6) 912.671 (4) 210.465 (16) 529.872 (11) 884.090 (2) 1260.4097 249.794 (15) 455.490 (3)
1.633E-02
(2.271E-03)
1.14E-02
(6.00E-04)
1.11E-02
(9.25E-04)
130 51
1.378E-02
(2.770E-03)
5.80E-03
(3.00E-04)
5.96E-03
(3.60E-04)
131 51
2.238E-02
(1.237E-03)
2.06E-02
(1.90E-03)
2.37E-02
(1.97E-03)
132 52
3.085E-02
(1.378E-03)
3.55E-02
(1.60E-03)
2.70E-02
(1.45E-03)
133 m 52
2.030E-02
(2.154E-03)
2.72E-02
(2.10E-03)
2.30E-02
(2.29E-03)
134 52
Te I I I
5.085E-02
(4.626E-03)
4.93E-02
(1.70E-03)
43.05 m _ 62.16 m 6.39 h _ 3.98 m
4.00E-02
(2.59E-03)
133 53
4.092E-02
(2.096E-03)
5.16E-02
(2.20E-03)
3.70E-02
(1.71E-03)
134 53
5.727E-02
(4.220E-03)
_ 5.24E-02
(1.80E-03)
6.85E-02
(4.66E-03)
135 53
28.70 5.901E-02 (6.024E-03) (17) 90 31.2 5.993E-02

(6.090E-03)
4.14E-02
(2.30E-03)
135 54
Xe Xe
_ _
5.96E-02
(2.33E-03)
137 54
5.653E-02
(5.297E-03)
5.55E-02
(4.21E-03)
104 izelge 6.3b Ar grup ekirdekler NNDC BNL f (%) 31.5 (6) 76.3 (15) 23.7 24) JEF-2.2 Toplam rn (Hata) 5.199E-02
(7.095E-03)
ekirdek

(3.00E-03)

(2.22E-03)
t1/2 14.08 m (8) 33.41 m (18) 83.06 m (28) 12.752 d (3) 18.27m (7) 10.6 m (2) 91.1 m (5) 32.508 d (1) 33.039 h (6) 3.01 m (6) 13.52 m (13) 10.98 d (1) 1.728 h (1)
E(keV) 258.411 (20) 1435.86 (9) 165.8575 (11) 537.261 (9) 190.328 (5) 255.300 (12) 641.285 (9) 145.4433 (14) 293.266 (2) 724.33 (3) 316.74 (3) 91.105 (2) 114.314 (11)
t1/2
138 54
Xe Cs Ba Ba Ba Ba La Ce Ce Ce Ce Nd Nd
14.28 m 33.41 m 83.15 m _ 17.76 m 9.99 m 91.82 m _ _ 2.81 m 13.30 m _ 1.58 h
138 55
5.411E-02
(7.296E-03)
5.47E-02
(5.80E-03)
5.44E-02
(3.12E-03)
139 56
5.606E-02
(4.779E-03)
6.13E-02
(5.20E-03)
6.03E-02
(2.37E-03)*
140 56
24.39 5.683E-02 (2.295E-03) (7) 46.0 (14) 20.5 (5) 47.4 5.560E-02
(1.779E-03)
5.91E-02
(5.20E-03)
5.70E-02
(3.02E-02)
141 56
_ _ 5.62E-02
(1.60E-03)
3.94E-02
(1.97E-03)
142 56
4.958E-2
(3.773E-03)
3.68E-02
(2.21E-03)
142 57
4.996E-02
(3.803E-03)
4.30E-02
(1.88E-03)
141 58
48.29 5.565E-02 (1.784E-03) 42.80 4.840E-02 (4.667E-03) (13 ) 59 56 3 27.9 19.2 (13) 3.432E-02
(7.100E-03)
4.53E-02
(4.90E-03)
5.95E-02
(4.34E-03)
143 58
5.29E-02
(7.00E-03)
3.67E-02
(1.67E-03)
145 58
2.79E-02
(5.20E-03)
2.98E-02
(3.56E-03)
146 58
2.763E-02
(5.807E-03)
_ 1.64E-02
(1.60E-03)
2.17E-02
(2.21E-03)
147 60
1.830E-02
(1.439E-03)
1.76E-02
(6.57E-04)
149 60
1.005E-02
(9.291E-04)
6.10E-03
(3.00E-04)
8.65E-03
(1.12E-03)
-In bolluundaki belirsizlik dahil edilmemitir.
105
ekil 6.7 Ar grup ekirdekler -1
106
107
108
109
KAYNAKLAR
Ageno M., Amaldi E., Bocciarelli D., Cacciapuoti B.N., Trabacchi G.C., (1941), Fission Yield by Fast Neutrons, Physical Review, Vol 60, 67 Alexander J.M., Coryell C.D., (1957), Nuclear Charge Distribution in the Fission of Uranium and Thorium with 13.6 MeV Deuterons, Physical Review, Vol 108, 1274 Arya A.P., (eviren : ahin Y.), (1999), ekirdek Fiziinin Esaslar, Aktif Yaynevi, Trkiye Baek W.Y., Kim G.N., Cho M.H., Ko I.S., Namkung W., Grigoriev Yu.V., Faikov-Stanczyk H., Shvetshov V.N., Furman W.I., (2000), Investigation of -multiplicity spectra and neutron capture cross section of 232Th in the energy region 21.5-215 eV, Nuclear Instruments and Methods in Physics Researsh B, 168, 453-461 Battles L.R., Chittenden D.M., (1973), Yields of low mass products in the fission of 232Th by 14.8 MeV neutrons, Journal of Inorganic and Nuclear Chemistry, Vol.35, 3075 Bauer G.S., (2001), Physics and technology of spallation neytron sources, Nuclear Instruments and Methods in Physics Researsh A, 505-543 Becker J.A., Bauer R.W., (1986), Fragment angular distribution for neutron fission of 232Th, Physical Review C, Vol 34, 594 Blachot J., Carraz L.C., Cavallini P., Monnand E., Schussler F., (1971), Direct gamma spectroscopy analysis of fission products from U-235, application to the mass distribution of fission products from fission of Th-232 by 14 MEV neutrons, J.of Radioanalytical Chemistry Vol.7, 309 Boldeman J.W., Gogny D., Musgrove A.R. de L., Walsh R.L., (1980), Fission fragment angular distribution for neutron fission of 230Th, Physical Review, Part B, Condensed Matter, Vol.133, 874 Broom K.M., (1964), 2.95-MeV and 14.8 MeV neutron-induced fission of Review, C, Vol.22, 627
232
Th, Physical
Brun R., Rademakers F., Canal P., Antcheva I., Buskulic D., West N., Lyons E., Panacek S., Kubarovsky A., (2005), ROOT Users guide 5.08, Cern ,Cenevre Brun R., Rademakers F., Canal P., Antcheva I., Buskulic D., West N., Lyons E., Panacek S., Kubarovsky A., (2004), ROOT Users guide 4.08, Cern ,Cenevre Caldwell J.T., Dowdy E.J., Berman B.L., Alvarez R.A., Meyer P., (1980), Giant resonance for the actinide nuclei: Photoneutron and photofission cross sections for 235U, 236U, 238U and 232 Th, Physical Review C, Vol 21, 1215. Chan D.W.S., Egan J.J., Mitler A., Sheldon E., (1982), Analyses of fast neutron inelastic scattering cross sections to higher (vibrational) states of 232Th and 238U I. Stanford formalism, Physical Review C, 841. Chatani H., (1999), Measurement of gamma-ray intensities of 231Th using semiconductor detectors, Nuclear Instruments and Methods in Physics Researsh A, 425, 277-290 Chung C., Hogan J.J., (1981), Fission of 232Th at energies up to 90 MeV, Physical Review C, Vol 24, 180
110 Debertin K., Helmer R.G. , (1988), Gamma- And X-ray Spectrometry With Semiconductor Detectors, Elsevier, North-Holland, Amsterdam. Dematte L., Hambsch F.J., Bax H., (2002), Discrimination of pile up in fission fragment detection experiment, Nuclear Instruments and Methods in Physics Researsh A, 480, 706712 Dickens J.K., McConnell J.W., (1983), Yields of fission products produced by thermalneutron fission of 229Th, Physical Review C, Vol 27, 253. Eadie W.T., Drijard D., James F., Roos M., Sadoulet B., (1971), Statistical Methods in Experimental Physics. North-Holland Elmal A., (2001) Ksa Yar mrl ekirdeklerin Yarlanma Srelerinin Belirlenmesi YT Fen Bil. Enst. Doktora Tezi, 32, stanbul. England T.R., Rider B.F., (1992), Evaluation and Compilation of Fission-Product Yields, ENDF-349. Erten H.N., Grtter A., Rssler E., von Gunten H.R., (1982), Charge distribution in the reactor-neutron-induced fission of 232Th, Physical Review C ,2519. Faure G., (1986), Principles of Isotope Geology, John Willy & Sons, ABD. Firestone R. B., (1996), Table of Isotopes CD-ROM 8th Edition, Willey Interscience, ABD Flatenkov A. A., Chuvaev S.V., Aksenov V.N., Yakovlev V.A., (1997), Systematic Measurement of Activation Cross Sections at Neutron Energies from 13.4 to 14.9, INDC (CCP)-402, International Atomic Energy Agency Ford G.P., Leachman R.B., (1965), Fission mass yield dependence on angular momentum, Physical Review B, Condensed Matter Vol.137, Issue.4, 826 Ford G.P., Norris A.E., (1976), A compilation of yields from neutron-induced fission of 232Th, 235U, 236U, 237NP, 238U, and 239Pu measured radio chemically at Los Alamos , Los Alamos Scientific Lab. Reports, No.6129 Friedman W.A., (2004), Isotopic yields and isoscaling in fission, Physical Review C. Vol.69, 031601 Ganapathy R., Kuroda P.K., (1966), Mass distribution in the fission of neutrons, Journal of Inorganic and Nuclear Chemistry Vol.28, 2071
238 232
Th by 14.8 MeV
Ganapathy R., Ihochi H., (1966), Yields of molybdenum isotopes in the fission of 232Th and U by 14.8 MeV neutrons, Journal of Inorganic and Nuclear Chemistry Vol.28, 3071 Gevaert L.H., Jervis R.E., Sharma H.D., (1970), Cumulative yields in the 14 MeV neutron fission of 232Th and 238U in the symmetric region, Canadian Journal of Chemistry Vol.48, 641 Gindler J.E., Glendenin L.E., Henderson D.J., Meadows J.W., (1983) Mass distribution in monoenergitic-neutron-induced fission of 239Pu, Physical Review C , Vol 27, 2058
Glendenin L.E., Gindler J.E., Ahmad I., Henderson D.J., Meadows J.W., (1980) Mass distribution in monoenergitic-neutron-induced fission of 232Th, Physical Review C ,152 Glendenin L.E., Gindler J.E., Henderson D.J., Meadows J.W., (1981) Mass distribution in
111 monoenergitic-neutron-induced fission of 235U, Physical Review C , Vol 24, 2600 Gnnenwein F., (1999), Decay Modes in Spontaneous Fission, Nuclear Physics A, 654, 855c-863c Gudowsk W., (1999), Accelerator-driven Transmutation Projects. The Importance of Nuclear Physics Research for Waste Transmutation., Nuclear Physics A, 654, 436-457 Gray P.W., Ahmad A., (1985), Nuclear Instruments and Methods in Physics Research A 237 577. Hedrick J.B., (2002), U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries, 172-173. Jain R.K., Prokofiev A.V., Smirnov A.N., Tommasimo L., (2001), Measurement of high energy neutrons by fission reactions Radiation Measurement , 34, 129-132 Jakbek J., Nuiten P., Pluha J., Pospil S., ior M., tekl I., Timorack S., Vobeck M., (1998), Coincidence gamma-gamma spectroscopy system for neutron activation analysis Nuclear Instruments and Methods in Physics Research A, 414, 261-264 James F., (1981), Determining the statistical Significance of experimental Results. Technical ReportDD/81/02 and CERN Report 81-03, CERN James M., Mills R., (1993), Neutron-induced Fission Product Yields, JEF-2.2. Karamanis D., Lacoste V., Andriamonje S., Barreau G., Petit M., (2002), Experimental and Simulated Efficiency of a HPGe Detector with Point-Like and Extended Sources, Nuclear Instruments and Methods in Physics Research A 487 477487. Karamian S.A., Adam J., Belov A.G., Carroll J.J., Norseev Yu.V., Stegailov V.I., Chaloun P., (2000), Light-mass yields and fine structure of mass distribution in 232Th photofission, Physical Review C, Vol 62, 024601. Kawabata M., Mutoh M., (2000), Developments of data acqusition system using Windows NTTM workstation, Nuclear Instruments and Methods in Physics Research A, 454, 460-467. Knoll G.F., (2000), Radiation Detection and Measurement, John Willy & Sons, ABD. Koning A.J., Delaroche J.-P., Bersillon O., (1997), Nuclear data for accelerator driven systems: Nuclear models, experiments and data libraries, Nuclear Instruments and Methods in Physics Research A, 414, 49-67 Krane S.K., (1987), Introductory Nuclear Physics, John Willy & Sons, ABD. Kruger P., Sugerman N., (1955), High-Energy Fission of Heavy Elements. Nuclear Charge Dependence, John Willy & Sons, ABD. Kudo H., Muramatsu H., Nakahara H., (1982), Fission fragment yields in the fission of 232Th by protons of energies 8 to 22 MeV, Physical Review C ,3011 Manohar S.B., Venkatesan P.P., Deshmukh S.M., Prakash S., Ramaniah M.V., (1979) Mass distribution in the neutron induced fission of 232U, Physical Review C , Vol 19, 1827. Mills R.W., (2005) Neutron-induced Fission Product Yields, JEFF-31. Mo T., Rao M.N., (1968), Symmetric fission of Inorganic and Nuclear Chemistry Vol.30, 345
232
Th by 14 MeV neutrons, Journal of
112 Mulgin S.I., Okolovich V.N., Zhdanov S.V., (1997), Two parametric method for silicon detector calibration in heavy ion and fission fragment spectroscopy, Nuclear Instruments and Methods in Physics Researsh A, 254-259 Myers W.A., Kantelo M.V., Osborne R.L., Prindle A.L., Nethaway D.R., (1978), Fast neutron fission of 240Pu, Physical Review C, Vol.18, 1700 Negele J.W., Koonin S.E., Mller P., Group, (2001), Design for real-time data acquisition based on streaming technology, Fusion Engineering and Design, 1011-1016 Nakanishi H., Kojima M., LABCOM Nix J.R., Sierk A.J., (1978), Dynamics of induced fission, Physical Review C, Vol.17, 1098 Nikkinen L., Pathak B.P., Lessard L., Grant I.S., (1980), Independent yields of Rb, In and Cs isotopes in the proton-induced fission of 232Th, Physical Review C, Vol.22, 617 Nishio K., Yamamoto H., Kanno I., Kimura I., Nakagome Y., (1997), A system for correlation measurement of fission fragments and prompt neutrons for thermal neutron induced fission, Nuclear Instruments and Methods in Physics Research A, 385, 171-178
235
Nethaway D.R., Mendoza B., Voss T.E., (1969), Low-yield products from fission of U, and 238U with 14.8-MeV neutrons, Physical Review Vol.182, 1251
232
Th,
Nethaway D.R., Mendoza B., (1970), Fission of 233U 14.8-MeV neutrons, Physical Review C, Vol.2, 2289 Nethaway D.R., Mendoza B., (1972), Fission of Physical Review C, Vol.6, 1821 Nethaway D.R., Prindle A.L., (1977), Fission of Review C, Vol.16, 1907
234
U and
236
U with 14.8-MeV neutrons,
240
Pu with 14.8-MeV neutrons, Physical
Ohtsuki T., Hamajima Y., Sueki K., Nakahara H., (1989), Systematic analysis of mass yield curves in low-energy fission of actinides, Physical Review C, Vol.40, 2144 Ohtsuki T., Nagame Y., Tsukada K., Shinohara N., Baba S., Hashimoto K., Nishinaka I., Sueki K., Hatsukawa Y., Hata K., Sekine T., Kanno I., Ikezoe H., Nakahara H., (1991), Mass yield curves in low-energy proton-induced fission of 233U, 235U, 236U, 239Pu, 242Pu, 244Pu, 241 Am, and 243Am, Physical Review C, Vol.44, 1405 Ouyang X.P., Li Z.F., Ho Y.K., Zhang Z.B., (2002), A charge collection method for measurement of pulsed fast-neutron flux, Nuclear Instruments and Methods in Physics Research A, 481, 493-501 zbir Y., Gltekin E., Erduran N., SubaM. ve Tarcan G., (1998), " Bir Ntron reteci iin Dngl alan Hzl rnek Tama Sistemi Gelitirilmesi ve Yapm", NAEM T.R.-999. Prindle A.L., Sisson D.H. Nethaway D.R., Kantelo M.V., Sigg R.A., (1979), Fission of 241 Am with 14.8-MeV neutrons, Physical Review C, Vol.20, 1824 Plendl H. S.,(2001), Introduction, Nuclear Instruments and Methods in Physics Research A, 463, 425-427 Rao S.A. (1972), Charge distribution in the fission of Physics Vol.5, 171
232
Th, Physical Review, C, Nuclear
Rajasekaran M., Devanathan V., (1981), Nuclear level density and the mass distribution of
113 fission fragments, Physical Review, C, Vol 24, 2006 Rejmund F., Ignatyuk A.V., Junghans A.R., Schmidt K.H., (2000), Pair breaking an devenodd structure in fission fragment yields, Nuclear Physics A, 215-234 Reyhancan I. A., Bostan M., Durusoy A., Elmal A., Baykal A., zbir Y., (2003), Measurements of isomeric cross sections for (n,2n) reaction on 140Ce, 142Nd and 144Sm isotopes around 14 MeV, Annals of Nuclear Energy, Vol. 30, Is. 15, 1539-1547 Saroha D.R., Gupta Raj K., (1984) Fine structure in nuclear fission charge distribution yields and odd-even charge effects as the dynamical fragmentation process, Physical Review C, Vol.29, 1101 Schmidt K.H., Benlliure J., Junghans A.R., (2001) Fission of nuclei far from stability, Nuclear Physics A, 693, 169-189 Segre E., Seaborg G.T., (1941) Fission Products of Uranium and Thorium Produced by High Energy Neutrons, Physical Review, Vol.59, 212 Semkow T.M., Wahl A.C., Robinson L., (1984) Yields of In and Sn products from thermal14-MeV-neutron-induced fission of 235U, Physical Review C, Vol.30, 1966 Shcherbakov O.A., Donets A.Yu., Evdokimov A.V., Fomichev A.V., T.Fukahori, Hasegawa A., Laptev A.B., Petrov G.A., Tuboltsev Yu.V., Vorobyev A.S., (2001) Neutron-Induced Fission of 233-U, 238-U, 237-Np, 239-Pu And 232-Th in the Energy Range 1 - 200 MeV, Journal of Nuclear Science and Technology., Vol.2 , Issue.1, 230, Tokyo. Shultis J. K., Faw R. E., (2002), Fundamentals of Nuclear Science and Engineering, Marcel Decker Inc., ABD Sigg R.A., Kantelo M.V., Sisson D.H., Prindle A.L., Nethaway D.R., (1983), Fast neutron fission of 241Am, Physical Review C, Vol.27, 245 Smith A.B., (1962), Elastic and Inelastic Scattering of Fast Neutrons from Review, 718
232
Th, Physical
232
Smith J.R., Richardson A.E. (1991), Independent yields from the photofission of the Zp and statistical-dynamic models, Physical Review C, Vol 44, 1118
Th, and
Suba M., Erduran M. N., Bostan M., Reyhancan I. A., Gltekin E., Tarcan G., zbir Y., Durusoy A., (1998), (n,) Reaction Cross Sections of 44Ca, 45Sc, and 51V Nuclei from 13.6 to 14.9 MeV, Nuclear Science and Engineering,Vol. 130, 254-260 Suba M., Gltekin E., Reyhancan I. A., zbir Y., Tarcan G., Sirin M., Erduran M. N., (1999), 16O(n,p)16N Reaction Cross Sections Around 14 MeV, Nuclear Science and Engineering,Vol. 135, 260-266 Swindle D.L., Wright R.J., Ward T.E., Kuroda P.K., (1971) Distribution of Low-MASS fission yields in the 14.8 MeV neutron induced fission of 238U and 232Th , Journal of Inorganic and Nuclear Chemistry, Vol.33, 651 irin M., (2006) ekirdek Fizii -ekirdeklerin zamandan bamsz zellikleri- YT, stanbul. DPT, (1996), Yedinci Be Yllk Kalknma Plan (1996-2000),DPT, Ankara. Tarcan, G., Gltekin, E., zbir,Y., Baykal, A.,Suba, M., Atasoy, H. ve peki, E., (1989),
114 Hzl Ntron Inlama nitesi Sames T-400 Tantm ve Karakteristiklerin Tayini, NAEM AR.-262 Tasaka K. et al., (2002) Neutron-induced Fission Product Yields, JENDL-3.3. Thein M., Rao M.N., Kuroda P.K., (1968), Mass distribution in 14.8 MeV neutron-induced fission of 232Th, Journal of Inorganic and Nuclear Chemistry Vol.30, 1145 Tongyu S., Wenxin L., Tianrong D., Ming F., (1988), Mass distribution in the 14.7 MeV neutron-induced fission of 232Th, High Energy Physics and Nucl. Physics, Chinese ed.Vol.12, Issue.2, 221 Tovesson F., Hambsch F.J., Oberstedt A., Fogelberg B., Ramstrm E., Oberstedt S., (2002), Neutron-Induced Fission Cross Section of 233Pa between 1.0 and 3.0 MeV, Physical Review Letters, Vol.88, 062502 Vandenbosch R., Huizenga J.R., (1973), Nuclear Fission, Academic Press Inc., ABD Velkovska J., McGrath R.L., (1999), Fission fragment mass reconstruction from Si surface barrier detector measurements, Nuclear Instruments and Methods in Physics Research A, 430, 507-511 Viola V.E., Kwiatkowski K., Walker M., (1985), Systematics of fission fragment total kinetic energy release, Physical Review C, Vol 31, 1550 Vladuca G., Hambsch F.J., Tudora A., Oberstedt S., Tovesson F., Oberstedt A., Filipescu D., (2004), Calculation of the neutron-induced fission cross section of 233Pa, Physical Review C, 69, 021604 Vladuca G., Tudora A., (2001), Improved Los Alamos model applied to the neutron induced fission of 235U and 237Np, Annals of Nuclear Energy, 28, 419-435 Vobeck M., Jakbek J., Granja Bustamante C., Konek J., Pluha J., Pospil S., Rubek L., (1999), Multielement industrial activation analysis based on gamma-gamma coincidence spectroscopy Analytica Chimica ACTA, 386, 181-189 Wenxin L., Tongyu S., Xiuhua S., Ming F., Tianrong D., Manjiao Z., (1987), Charge distribution in the 14.7 MEV neutron induced fission of TH-232: Independent yields of isotopes of Rh, Ag, In and Sb., High Energy Physics and Nucl.Physics,Chinese ed. Vol.11, 376
INTERNET KAYNAKLARI [1] msdn.microsoft.com/ [2] root.cern.ch/ [3] www.britannica.com/ [4] www.iaea.org/ [5] www.microsoft.com/ [6] wwwndc.tokai.jaeri.go.jp/jendl/j33/j33.html [7] www.maden.org.tr/yeni3/genel/toryum(umitatalay).htm
115
[8] www.mta.gov.tr/ [9] www.nndc.bnl.gov/ [10] www.sparrowcorp.com/kmax.html [11] www.taek.gov.tr/
116
EKLER
Ek 1 Ek 2 Ek 3 Ek 4 Ek 5 Ek 6 Ek 7
Th Genel Bilgiler
232
Th Doal Bozunumu
Th (n,f) Tesir Kesiti CAMAC SPARROW KmaxNT ROOT Deneyde kullanlan Cihazlarn Teknik zellikleri
117
Ek 1 Th Genel Bilgiler
Elektronik zellikleri Kabuklar

Yrngeleri
: 2,8,18,32,18,10, : 6d2,7s2
1. yonizasyon Potansiyeli : 6.08 eV 2. yonizasyon Potansiyeli : 11.504eV 3. yonizasyon Potansiyeli : 20.003eV Erime Noktas Kaynama Noktas zgl Iss Fisyon Iss Buharlama Iss Isl letkenlii : 1750 oC : 4000 oC : 0.12 J/g K : 16.10 kJ/mol : 514.40 kJ/mol : 0.540
Termal zellikleri
ekilsel zellikleri
yon Yarap Kovalent Yarap Atomik Hacmi Younluu (293 K) Kristal Yaps : 1.05 A : 1.65 A : 19.9 cm3/mol : 11.7 g/ cm3 : Yzey Merkezli Kbik (FCC) izelge Ek 1.1 Thoryum izotoplar Ana ekirdek
209 90 210 90 o o
J (13/2+) 0+
T1/2 3.8ms+69-15 9ms+17-4 140ms25
Bozunma Tr :%99 :%100 :%100 :%3 :%100
GS-GS 823851 805317 783910 76656 80716 80716 942410
Kz
Q-deeri(keV) ekirdek
205 88 206 88
Th Th
Ra Ra Ra Ra Ra Ra Ra
213 90
Th Th Th Th Th (1/2-) (8+,11-) 0+
209 88
211 88 212 88
215 90 216 90
1.2s2 180S40 26.0ms15 0.252ms7
216 90
212 88
213 88
217 90
118 Ana ekirdek

218 90
219 90 221 90
J 0+
T1/2 109ns13 1.05S3
Bozunma Tr :%100 :%100 :%100 :%100 :%100 :%100 :%90 :%100 :%100 :%100 :%100 :%100 -:%100 :%100 -:%100 -:%100 :%100 -:%100
-
GS-GS 98499 951050 86285 81296 75674 73047 69205 6451.510 6146.4315 5520.1222 5168.112 4770.015 389.517 4082.814 1243.114 2705 193070 1000SY
Kz
Q-deeri(keV) ekirdek
214 88
215 88 217 88
Th Th
Ra Ra Ra Ra Ra Ra Ra Ra Ra Ra Ra Ra Pa Ra Pa Pa Pa Pa
Th Th
(7/2+) 0+ (5/2)+ 0+ 3/2+ 0+ (1/2+) 0+ 5/2+ 0+ 5/2+ 0+ 1/2+ 0+ (1/2+) 0+
1.73ms3 2.8ms3 0.60s2 1.05s2 8.72m4 30.57m10 18.68d9 1.912y2 7340y160 7.538E+4y30 25.52h1 14.05E+9y6 22.3m1 24.10d3 7.1m2 37.5m2
222 90
223 90
218 88
219 88 220 88
Th Th Th Th Th
224 90
225 90
226 90
221 88
222 88 223 88
227 90
228 90
229 90 230 90
Th Th Th
224 88
225 88 226 88
231 90
Th Th
231 91
228 88 233 91
232 90 233 90
Th Th
234 90
235 90 236 90
234 91
235 91 236 91
Th Th
119
Ek 2 232Th Doal Bozunumu
232 90
Th
1.4 E10 y
228 88
224 Ra 228 Ac 228 Th 88 Ra 89 90 5.7 y 6.1 h 1.9 y
3.6 d
220 86
216 Rn 84 Po 55 s
%99.987
216 84
Po
0.145 s %0.013 0.145 s
212 82 216 85
Pb
30 ms
At
10.6 h
212 83 212 83
Bi Bi
%33.7
212 83
Bi
60.55 m %66.3 60.55 m
208 81
Tl
212 84
Po
3 s
3.1 m
208 82
Pb Pb
208 82
ekil Ek 2.1 Toryum bozunma emas
120
Ek 3 Th(n,f) Tesir Kesiti
ekil Ek 3.1 5.77keV-196MeV enerji aralnda Th(n,f) tesir kesiti (Shcherbakov vd, 2001)
121
Ek 4 CAMAC
CAMAC hemen hemen tm nkleer fizik laboratuarlar ve pek ok endstriyel alanda kullanlan bir modler sistemdir. Amerikan NIM ve Avrupa ESONE komitelerinin standartlarnn bir birleimidir. Temel kullanm veri toplama olmakla beraber uzaktan programlanabilir tetikleme mantksal uygulamalar iinde kullanlabilir. CAMAC standartlar, modller, modl panolar ve pano beslemeleri iin elektriksel ve fiziksel zellikleri belirler. Her bir bamsz pano bir kontrolr tarafndan kontrol edilir. Panolar birbirlerine paralel balanabilecei gibi dallar halindeki yaplar kme srcler araclyla oluturulabilir. Bunlarn yan sra lokal fiber optik alara 500 m mesafe iinde 62 adet pano 45 Mbyte/s veri transfer hz ile balanabilir. CAMAC n fonksiyonu VERYOLU denilen standart bir pano arka-plan zerinde pek ok elektronik modln bir ara-yz zerinde toplanmasdr. Modllerin yerletirildii bu pano zerinde 1 ile 25 arasnda numaralanm 25 adet istasyon bulunur. 25 numaral istasyon en sadadr ve CAMAC kontrolrl iin ayrlmtr. 1 ile 24 arasndaki raflar dier fonksiyonel modllere aittir. (pek ok kontrolr ift genilikte retildiinden genellikle 24 numaral istasyon da kontrolr tarafndan kullanlr.) Modl beslemesi, adres, kontrol ve veri yollar VERYOLU tarafndan salanr. Tipik bir VERYOLU ileminde pano kontrolr istasyon numaras (N), alt adres (A) ve fonksiyon kodundan (F) oluan bir CAMAC KOMUTU yollar. Cevap olarak modl, geerli komut kabul edildi (X) cevab yollar ve komut dorultusunda almaya balar. Eer komut veri transferi gerektiriyorsa, oku (R) veya yaz (W) hatlar kullanlr. Burada dikkat edilmesi gereken nokta oku ve yaz komutlarnn modle deil kontrolre uygulanmasdr. Bu ilemler iki zamanlama sinyali tarafndan kontrol edilir.
stasyon Numaras
Her normal istasyon, kontrol istasyonu tarafndan ayr bir ula gnderilen bamsz bir sinyalle istasyon numaras hattnda (N) adreslenir. Panoya nden bakldnda en solda kalan istasyon 1 numaral istasyon olmak zere istasyonlar onluk tabanda numaralandrlrlar.
Alt Adres (A8, A4, A2, A1)
Bir modln farkl paralar drt A hattndaki sinyallerle adreslenir. Bu sinyal modl iinde dekod edilerek 0 ile 15 arasndaki 16 alt adresten birinin seilmesi salanr.
122
Fonksiyon (F16, F8, F4, F2, F1)
Seilen modl veya modllerin belirtilen alt adreslerindeki fonksiyonlarn ilenmesi F veri yolu zerindeki be hat ile salanr. 0 ile 31 arasnda numaralanm bu 32 fonksiyonu ieren sinyal modl iinde yorumlanr.
STROBE Sinyalleri (S1, S2)
Veri yollarn ayrmak iin iki adet tetik sinyali retilir. Bu sinyaller yerletirilen modllerin VERYOLU zerinde birbiri ile haberlemesi veya modller iindeki operasyonlarn hazrlanmas iin kullanlr. Her iki durumda da yaplacak ilem VERYOLU ndaki KOMUT tarafndan belirlenir. S1 sinyali VERYOLU zerindeki sinyallerin durumunu deitirmeyecek eylemlerde kullanlr. Bir okuma veya yazma ilemi gerekletiren modller bu ilemi S1 sinyaline cevaben yaparlar. S2 sinyali ise VERYOLU zerindeki sinyallerin durumunu deitirecek, rnein, k VERYOLU na bal bir bellein temizlenmesi gibi eylemlerde kullanlr.
Veri
Seilen modl ile kontrolr arasnda 24 bit veri paralele olarak transfer edilebilir. Her iki yndeki transfer iin bamsz okuma ve yazma hatlar vardr. Herhangi bir yazma ilemi ncesinde kontrolr veya veri kayna W hatt zerine sinyalleri gnderir. W sinyalleri S1 sinyalinden nce kararl bir duruma ular ve S2 tarafndan deitirilmedii takdirde ilem sonuna kadar kararl yapda kalrlar. Ayn prosedr R hatt zerinde yaplan okuma ilemleri iinde geerlidir.
Durum Bilgisi
Durum bilgisi Benimle lgilen (L), Megul (B), Komut Kabul Edildi (X) ve Cavap (Q) hatlarnda tanr. Benimle lgilen (L): N hatt gibi L hattda VERYOLU zerinde her bir istasyon iin bamsz olarak bulunur ve bir B sinyalinin olmamas durumunda panoya bal normal cihazlarn kontrolrden ilgi istemesini salar. Eer VERYOLU nda B sinyali varsa L sinyali onu reten modl tarafndan yok edilir. Megul (B): VERYOLU zerindeki komut veya ortak kontrol ilemleri sresince sistemin belli ksmlarn kilitlemek iin kullanlr. Komut Kabul Edildi (X): Adreslenmi bir modl bir komut aldnda X=1 sinyali retmek zorundadr.
123 Cavap (Q): VERYOLU ilemleri esnasnda bir modln seilen zelliinin (fonksiyonunun) durumu hakknda bilgi salamak iin kullanlr. Tm okuma ve yazma ilemleri sresince Q hatt komut alndktan S2 sinyaline kadar geen sre iinde sabit kalr. Dier ilemlerde ise her hangi bir zamanda deiebilir.
Ortak Kontroller
Ortak kontrol sinyalleri herhangi bir adreslendirme komutu gerektirmeksizin tm modller zerine etki eden sinyallerdir. Bu sinyaller Hazrla (Z), Dondur (I), Temizle (C) sinyalleridir ve herhangi bir istenmeyen durumu engellemek iin Z ve C sinyallerine S2 tetii elik etmelidir. Hazrla (Z): Z sinyali dier tm sinyal ve kontrollerden nceliklidir. Tm birimleri ister veri ister kontrol oldun tm kayt belleklerini sfrlar ve L sinyallerini yok eder ve durdurur. Z sinyali reten tm birimler buna bir S2 tetii ve B sinyali elik ettirmelidirler. Dondur (I): Bu sinyalin varl tm aktiviteyi durdurur. B sinyali varken ya deitirilmemelidir yada 200 ns den daha az olmayan k ve ini zamanna sahip olmaldr. Temizle (C): Bu komut tm kayt belleklerini temizler. Yukarda belirtilen bu komut ve kontrollerin VERYOLU zerindeki yerleimi izelge Ek 4.1 de verilmitir.
izelge Ek 4.1 CAMAC VERYOLU fonksiyon kodlar 15-12 11 10 9 8 7-4 3 2 1 0
Kontrol Komutlar N/U 31-28 C G2 27 CL 26 C G1 25 L 24 N/U 23-20
Okuma Komutlar R G1 RC G 1 R G 2 19 18 17 Yazma Komutlar Dis N/U WS G 2 WS G1 W G 2 W G1 R G1 16
Kontrol Komutlar N/U Status Enb ++Reg
124
Ek 5 SPARROW KmaxNT
Sparrow firmas tarafndan gelitirilen KmaxNT, veri toplama ve kontrol uygulamalar gelitirmek iin tasarlanm genel amal bir yazlm sistemidir. Pek ok sayda grafik kullanc-arayz aralar, endstri standartlarndaki modler aygtlar iin yksek seviyeli destek, gl bir yazlm dili, ticari olarak bulunan ara-yzler iin srcler, harici kod uzantlar iin balantlar, ok parametreli veri ynetimi, olay dosyas sralama ve tekrar gsterimi ve histogram gsterim ve analiz aralar ierir. Program tasarm ve alma olarak iki moda sahiptir. Tasarm modunda; modler aygtlarn yerleimi, grafik ara-yz tasarm, kod yazm ekran bulunmaktadr. Birinci ekran, endstri standartlarndaki cihazlarn CAMAC modl zerindeki fiziksel diziliini, ayn sralama ile tekrarland ve srclerinin tanmland aygt ekrandr. kinci ekranda, tanmlar yaplan bu cihazlarla ilgili komut dmeleri, ayar giri/k kutular, veri gsterim nesneleri gibi grsel balantlarn grafik olarak saland uygulama ekrandr. nc ekran ise program kodunun yazld metin ekrandr.
ekil Ek 5.1 KmaxNT tasarm ve yazlm ekranlar Tipik bir veri toplama uygulamasnda, veri d sensorlar ve elektronikte oluur. Bu analog sinyal nceden belirtilen kstaslara gre d elektronik dzenekte test edilir ve analog-dijital dnm yaplr. Kstaslara uyan byle bir olay alglandnda bilgi kontrol elektroniine iletilir. Kontrol yazlm bu sinyali algladnda veriyi donanmdan okur ve bilgisayara transfer edilir. Bu ilemler ezamanl olarak gerekleir. Okunan bu bilgi olay kayd denir ve bir veya birden fazla parametreye ait bilgiyi ierebilir. KmaxNT yazlmnn bu ilemleri gerekletirmek iin WRDIO, BLKIO ve BUFIO komutlarn kullanr. Bu okuma ilemi kullancnn grsel ara-yzde bir tua basmas ile yaplabilecei gibi zamanlama kontrolleri kullanlarak belli aralklarla otomatik olarak da gerekletirilebilir. Bunun yan sra d elektroniin talebiyle de okuma ilemi gerekleebilir. KmaxNT program iinde uygulama ekran tasarm yapmakta kullanlan 22 kontrol
125 bulunmaktadr. Bu kontrollerin alma zamannda ilevlerini dzenlemek iin 136 kelimelik bir dil kullanlr. Bu dil 4 deiken tr, 6 n tanml olay, 13 n tanml deiken, 7 sadece okunabilir ve sadece yazlabilir bellek, 10 matematik operatr, 19 matematik ilem ve 87 komuttan olumaktadr. Yazlmn kullanlabilir deiken veya olay tanm asndan bir snr olmamakla birlikte i ie yaplabilecek tanmlamalar snrldr, bu snrlar izelge Ek 5.1 ve izelge Ek 5.2 de verilmitir.
izelge Ek 5.1 Komut snrlar Komut ie ar ie Karar ie Dng Toplam Deiken Dizi Boyutu Metin Ekran Komut Says Metin Kutusu Karakter Boyutu Metin Uzunluu Snr 128 128 128 32.000 32.000 32.000 255
izelge Ek 5.2 Nesne snrlar Nesne Tr Ara ubuu Kontrolleri 1-B Histogram/Sralama Kanallar 2-B Histogram/Sralama Kanallar 1-B / 2-B Blgeleri 1-B / 2-B aretileri 2-B Blge Noktalar Snr Snrsz 32.768 4.000.000 Snrsz Snrsz Snrsz
126
Ek 6 ROOT
ROOT 1994 ylnda, yeni nesne tabanl programlama tekniklerinin bilimsel anlamda kullanlabilirliini salamak zere CERN de yazlmaya balanm ve 1995in sonunda ilk srm yaynlanmtr. u anda tm yksek enerji ve nkleer fizik laboratuarlarnda veri izlemek, saklamak ve incelemek iin kullanlmaktadr. ROOT Komut Satr Yorumlaycs, Histogram ve Eri Uydurma, Grafik Kullanc Ara-yz Aralar, ki Boyutlu Grafikler, Giri/k, Koleksiyon Snflar, Kod Metni lemcisi gibi oka kullanlan zelliklerin yan sra Boyutlu Grafikler, Paralel leme (PROOF), alma Zaman Tip Tanmlama (RTTI), Soket ve A letiimi, Paracklar gibi daha az kullanlan zellikleri destekler. (Brun R. Vd.,2005,2004)
ekil Ek 6.1 ROOT ekirdek snflar
127
ROOT Kodlama Karlklar
Snflar T ile balar Snf olmayan trler _t ile biter Veri yeleri f ile balar ye fonksiyonlar byk harf ile balar Sabitler k ile balar Genel deikenler g ile balar Statik veri yeleri fg ile balar Enumerasyon trleri E ile balar Yereller ve parametreler kk harf ile balar Alma/Atama komutlar Get ve Set ile balar
: TLine, TTree : Int_t : fTree : Loop() : kInitialSize, kRed : gEnv : fgTokenClient : EColorLevel : nbytes : SetLast(), GetFirst()
ROOT Snflar
ROOT 108 Temel snf ve 681 snftan oluan bir pakettir. Hemen hemen tm snflar TObject snfndan kaltm ile tretilmitir. Bu snf, ROOT iindeki dier tm nesnelere temel davran ve protokol kazandrdndan sistemin bir btn halinde almasn salar. Bu snf araclyla; Nesne I/O (Read(), Write()), Hata Ayklama (Warning(), Error(), SysError(), Fatal()), Sralama (IsSortable(), Compare(), IsEqual(), Hash()) , Aratrma (Dump(), Inspect()), Bask (Print()), izim (Draw(), Paint(), ExecuteEvent()), Bit lamleri (SetBit(), TestBit()), Hafza Tahsisi (operator new and delete, IsOnHeap()), Tr bilgisine Eriim (IsA(), InheritsFrom()), Nesne Arama (Browse(), IsFolder()) gibi ilemler gerekletirilir. ROOT snflarn ilevsel olarak 4 balk altnda toplayabiliriz. Bunlar, grsel ara-yz salayan TCanvas, TPad gibi tayc snflar, TH1, TH2, TGarph, TGraphErrors gibi histogram ve grafik snflar, TMath, TMatrix, TArray, TMinuit, TFormula gibi matematik snflar, TStyle, TMarker, TAxis gibi yardmc snflar ve TObject, TDirectory, TSystem gibi Giri/k ve sistem snflardr. Bununla beraber TObject temel snf kullanlarak kullanc snflar da sisteme entegre edilebilir.
128
Ek 7 Deneyde kullanlan Cihazlarn Teknik zellikleri Dedektr
: GMX-10180-P : 3-2000 keV : 60 cm2 : %10 : 5.9 keV FWHM 0.665 keV 1.33 MeV FWHM 1.8 keV
lm Aral Aktif Alan Rletif TET Verimi znrlk
TET Compton Oran

NIM MODLLER Ykseltici
: 40 : 1
: ORTEC 973 High Rate Spectroscopy Amplifier : 93 : x1.25-375 : Kazan : < 0.007 (% / oC) : DC : < 7,5 (V/ oC)
Z0 Kazan Scaklk Katsays
Toplam nonlinearite
Pulser
: 0-10 v k iin < 0.05 (%)
: ORTEC
CAMAC MODLLER Kontrolr ADC
: SPARROW SCM-301 SCSI Crate Controller : ORTEC AD413A CAMAC Quad 8k ADC
alma zellikleri
: FERAbus veya CAMAC zerinden okuma, sfr ve tama korumas, master gate veya bamsz gate, tekil veya coincidance modu : 0 +10V aralnda 4 adet : 8064 kanal (1.25 mV/kanal) : 6 s/ giri (5 s evrim iin 1 s mux ayar zaman), FERAbus okumas 100 ns/kelime : dinamik menzilin %99 unda %0.025 az
Analog Giri znrlk evrim Zaman ntegral nonlinearite
Diferansiyel nonlinearite : dinamik menzilin %99 unda %1 az Scaklk Katsays : Kazan : < 50 ppm / oC
: Zero Offset : < 50 ppm/ oC LLD HLD : 0-512 mV (2mV/bit) : +10.2 V
129
Hafza
: ORTEC CAMAC FERAbus Histogramming Memory : 32768 kanal : 24 bit (16,777,215 saym/kanal) : CAMAC komutlar ile seilen 2x16,384 kanal, 4x8192 kanal, 8x4096 kanal, 16x2048 kanal, 32x1024 kanal
Hafza Bykl Hafza Kapasitesi Hafza Kurulumu
FERAbus transfer Hz : 100 ns/kelime
130
ZGEM
Doum tarihi Doum yeri Lise Lisans Yksek Lisans Doktora
21.10.1971 stanbul 1982-1989 1989-1995 1995-1998 1998-2005 Kadky Anadolu Lisesi Yldz niversitesi Fen-Ed Fak. Fizik Lisans Blm Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits Fizik Anabilim Dal, Fizik Program Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits Fizik Anabilim Dal, Fizik Program
alt kurum(lar)
1996-Devam ediyor YT Fen-Ed Fak. Fizik Blm Aratrma Grevlisi

Toryum Un Hizli Notronlarla Etkilesiminin Incelenmesi Study of Thorium Fast Neutron Reactions

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Toryum Un Hizli Notronlarla Etkilesiminin Incelenmesi Study of Thorium Fast Neutron Reactions

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

YILDIZ TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

TORYUM UN HIZLI NTRONLARLA ETKLEMNN NCELENMES

Yksek Fiziki zgr AKALI

F.B.E. Fizik Anabilim Dal Fizik Programnda Hazrlanan

EKL LSTES ekil 1.1 ekil 1.2

Sayfa Te iin deneysel sonular ................................................................. 4

Ra bozunum (Firestone R. B., 1996)......................................................... 10

Th ile yaplan enerji-kanal kalibrasyonu

Al(n,p)27Mg reaksiyonu SCA......................................................................... 46

Analiz yazlm rn belirleme ara yz........................................................... 53

107 107 113 113 138 138 139 139 147 89 89 93 93 95 95

142 146 146

Th ile yaplan genilik kalibrasyonunda

Kr literatr bilgileri ........................................................................................ 57 Kr literatr bilgileri ........................................................................................ 59

196.301 0.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ............................................ 58

203.770.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ............................................... 63

izelge 5.11 298.60.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ................................................. 65

izelge 5.13 1435.860.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ............................................. 68

izelge 5.15 165.85750.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ........................................... 70

izelge 5.17 91.1050.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ............................................... 72

izelge 5.19 220.9480.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ............................................. 73

Kr literatr bilgileri ........................................................................................ 74

izelge 5.21 168.499 0.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ............................................ 75 ix

izelge 5.23 9540.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri .................................................... 77

izelge 5.25 358.00.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ................................................. 80

izelge 5.27 513.40.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ................................................. 82

izelge 5.29 249.7940.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ............................................. 84

izelge 5.31 455.4900.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ............................................. 86

izelge 5.33 190.3280.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ............................................. 88

izelge 5.35 255.3000.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ............................................. 90

izelge 5.37 316.740.5 keV aralndaki ve fisyon rnleri ............................................... 92

Hafif grup ekirdekler....................................................................................... 97 Vadi grubu ekirdekler ................................................................................... 100

Anahtar Kelimeler : Toryum, Fisyon, 14 MeV Ntronlar, Toplam rn Bolluklar, CAMAC

Keywords : Thorium, Fission, 14 MeV Neutrons, Cumulative Yield, CAMAC

233 Pa 92 U + 1 U + 0 n Fisyon rnleri + 21 n 0

Pu kullanan gnmz reaktrlerine alternatif olarak 232Th ile alacak

Th un bir ntron yakalayarak

U oluturmas ile alr, fakat bu reaksiyonun kendini

srdrecek kadar ntrona ihtiya duymas nedeniyle parack hzlandrclarna gereksinim

2 A=111 Z=47 1.8 1.6 1.4

ekil 1.1 111Ag ve 132Te iin deneysel sonular*

0.35 0.3 0.25 0.2 0.15 0.1 0.05 0 55

ENDF/B-VI T.R. ENGLAND ET AL JEF-2.2 M.JAMES AND R.MILLS JEFF-3.1 R.W.MILLS

Dnyada ve Trkiye de Toryum

Esnek Salma Esnek Olmayan Salma

Bozunma Trleri Bozunumu

- (negatif beta bozunumu) + (pozitif beta bozunumu) (elektron yakalama)

X N ZA1YN1 + e + + X N ZA1YN+1 + e + + X N + e YN+1 +

ekil 2.2 - , +, EC bozunumlar (Firestone R. B., 1996)

Xe137 Xe +1 n 1 bu reaksiyona bir rnek olarak verilebilir. 54 0

13 2.3.5 Dnm (IC) Bozunumu

Radyoaktivite ve radyoaktif bozunma kanunu

14 2.6 Radyoaktivitenin retilmesi ve Bozunmas

dN1 = Rdt 1 N1dt

16 2.7 kili Reaksiyonlar

20 2.8.1 Fisyon rnlerinin Ktle Dalm

U fisyonunda Tepe/Vadi oran 620 iken 14 MeV ntronlarla bu

Tepe Genilii Hafif Grup 13 16 16 Ar Grup -

Simetrik rn 1.3 1.0 0.8

ekil 2.7 Fisyon potansiyel engeline kabuk etkisi

-In Madde Etkileimleri

23 2.9.2 Compton Salmas

ekil 2.8 -In lmnde meydana gelen olaylar

ekil 2.10 TET ekli