I

SYASAL AIDAN 1980 SONRASI SLAM SERMAYE BRKM MODELNN ANALZ: TRKYEDE SLAM BANKACILII
NDEKLER Sayfa No NDEKLER TABLOSU......................................................................................... I-II ZET ............................................................................................................................. III ABSTRACT .................................................................................................................. IV KISALTMALAR ............................................................................................................ V GR ........................................................................................................................... 1-9

BRNC BLM GENEL HATLARIYLA SLAM EKONOMS

1.1. Kavramsal ereve ............................................................................................. 10 1.1.1. Mlkiyet ......................................................................................................12 1.1.2. Miras ve Veraset.......................................................................................... 15 1.1.3. Zekat ........................................................................................................... 16 1.1.4. Faiz Yasa.................................................................................................. 18 1.2. Faizsiz Bankacln Tarihi .................................................................................22 1.3. slam Ekonomisi Uygulamalar: slam Bankacl ...........................................28 1.3.1. slam Kalknma Bankas ve slami Bankalarn Kurulu Sreci..................... 30 1.4. slam Bankacl Yntemleri ............................................................................. 36 1.4.1. Mudarabe (Emek-Sermaye ya da Kar-Zarar Ortakl) .................................39 1.4.2. Mareke (Sermaye Ortakl) ..................................................................... 41 1.4.3. Murabaha (Pein Alp Vade ile Satma) ........................................................ 43
1.4.3.1. Klasik Murabaha........................................................................................ 44 1.4.3.2. Satn Alma Emri ile Murabaha Sat ......................................................... 44 1.4.3.3. Murabaha Yoluyla D Ticaretin Finansman ............................................. 45

1.4.4. care (Leasing) ............................................................................................ 45 1.5. slam Bankaclnn Kresel Boyutu ................................................................. 46

II

KNC BLM TRKYEDE SLAM BANKACILII

2.1. Trkiyede slami Sermayenin Geliimi ............................................................. 50 2.1.1. 1980 Sonras Trkiyede Ekonomi ve slami Sermaye .................................54 2.1.2. 1980 Sonras Trkiyede Siyaset ve slami Sermaye ....................................65 2.2. zel Finans Kurumlar ve Hukuki Sre ...........................................................71 2.3. Trkiyede slam Bankalarnn Fon Toplama Faaliyetleri ................................75 2.3.1. zel Cari Hesaplar ......................................................................................75 2.3.2. Katlma Hesaplar ........................................................................................ 76 2.3.3. zel Fon Havuzlar ..................................................................................... 79 2.4. Fon Kullandrma Faaliyetleri .............................................................................80 2.4.1. Nakdi Krediler ............................................................................................. 80
2.4.1.1. Kurumsal Finansman Destei.....................................................................80 2.4.1.2. Bireysel Finansman Destei ....................................................................... 82 2.4.1.3. Kar-Zarar Ortakl Yatrm ...................................................................... 82 2.4.1.4. Mal Karl Evrakn Alm Satm ............................................................. 83 2.4.1.5. Finansal Kiralama ......................................................................................83

2.4.2. Gayri Nakdi Krediler ................................................................................... 83 2.4.3. Dier Bankaclk lemleri ........................................................................... 84 2.5. Trkiyede slam Bankalarnn Mali Yaps ve Sektr indeki Konumu ........ 85 SONU ..................................................................................................................... 91-98 KAYNAKA.................................................................................................................. 99 ZGEM ................................................................................................................. 103

III

ZET Bu almada Trkiyede 1980den sonra slami sermaye birikim sreci analiz edildi. slami sermaye balamnda dnya genelindeki slam ekonomisi tartmalarna bakld. Serbest piyasa ekonomisi, slami evrelerde ekonomik model olarak genel kabul grmekte ve uygulamada faiz gibi birka sorun dnda slami adan sknt grlmemektedir. slami sermayenin ve slam bankaclnn geliiminde dnemin i ve d ekonomik, siyasi konjonktr belirleyici olmutur. Kapitalizmin 1970lerde yaad petrol krizinin kresel ekonomik etkileri, slami bankacln ortaya knda etkili olmutur. Bu balamda siyasal slamn geliimi ile slami sermayenin geliimi arasndaki iliki incelenmi ve bu ilikide bazen siyasetin bazen de ekonominin belirleyici olduu grlmtr. Trkiyede de 1980 sonras slami sermayenin geliiminde 12 Eyll askeri darbesi etkili olmutur. slam bankacl zel Finans Kurumlar adyla askeri skynetimden sonraki ilk hkmet tarafndan yasalatrlmtr. Trkiyede slami sermayenin geliiminde zel Finans Kurumlar nemli bir role sahip olmutur. Siyasal slamn gelimesine paralel olarak slami ekonomik kurumlar da 1990larn ortasna kadar ivme kazanmtr. 28 ubat sreci slam hem siyasal hem de ekonomik planda dzenin snrlar iine ekmitir. Kabul edilebilir snrlar iinde slami sermaye zellikle bankaclk alannda bymtr. slami bankaclk byrken, slami elerden uzaklap liberal ekonomi ile btnlemitir. Kresel kapitalist bir ekonomide kar maksimizasyonu hedefi, slami hedeflerden daha baskn gelmitir. Faizli ticari bankalar ile arasnda bir fark kalmamtr. Dat kar paylar slam bankacln temeli olan kar-zarar ortakl yntemiyle deil murabaha yntemi ile olumaktadr. slam bankacl iindeki pay % 90lara ulaan bu yntemde gizli faiz, glge faiz olduu konusunda genel kan vardr. slami mevduatlara kar-zarar ortakl esasna aykr olarak devlet garantisi ve gvence getirilmitir. slam fkhlarn da rahatsz eden bu gelimeler, slami esaslara gre i yaptn syleyen slami sermayenin temel sorunudur.

IV

ABSTRACT This study is analysed Islamic Capital Accumulation in Turkey after 1980s. In the context of Islamic capital, Islamic economy debates are examined in the world. Free market economy is usually accepted as an economic model in Islamic literature and there are not any problems according to Islamic perspective in practice except of some problems like interest. Local and international cycle of politics and economics are decisive in the factors which was efficient in the progressing of Islamic capital accumulation and Islamic banking. Global economic influences of petroleum crisis of capitalism in 1970s are affective on occurring of Islamic banking. In this context, the relation between progress of Islamic capital and progress of politic Islam is analysed and studied out that they supported their progress between them. 12 September Coup is effective on progress of Islamic capital in Turkey after 1980. Islamic banking is legalized under the name of Private Finance Foundation by first civil government after the Coups Martial Law. Private Finance Foundation has important role on improvement of Islamic capital in Turkey. In parallel to the progress of politic Islam, the progress of Islamic economic foundations are also accelerated till the mid of 1990s. 28 February Process is inhaled the Islam in the sense of politic and economic. While Islamic banking is growing, it retired from Islamic components and concreted liberal economy. Gain maximization aim is preponderated over than Islamic aims. There werent any differences between commercial and Islamic banks. Deposits in Islamic banks converged to Payback Guarantee of State like in commercial banks, contradictorily in Islamic Gain-Loss Principle. These expansions are main troubles of Islamic capital and Islamic banking who is defender of working in Islamic way.

KISALTMALAR ABD AKP ANAP DB DP DYP GEGP IMF KB FK RP KB Amerika Birleik Devletleri Adalet ve Kalknma Partisi Anavatan Partisi Dnya Bankas Demokrat Parti Doru Yol Partisi Gl Ekonomiye Gei Program Uluslararas Para Fonu slam Kalknma Bankas zel Finans Kurumlar Refah Partisi Katlm Bankalar

1. GR nanma ve balanma ihtiyacyla birlikte insan, ok tanrl dinlerden tek tanrl dinlere doru sadeleen bir tarihsel sre geirdi. Yaam koullar deitike inan ve inanma biiminde deiiklikler oldu. Peygamberleri, kutsal kitaplar ve inananlaryla her yeni dinin douu insanlk tarihinde nemli bir dnm noktas olarak ortaya kt. nsanln tarihsel yolculuunda derin ve etkili glerinden biri olan din, toplumsal hayatn da nemli bir boyutudur. Dar anlamda insann kutsal olanla ilikisini tanmlayan din, ortaya koyduu kurallar sistemiyle bir yaam biimi olarak da insan yaamnda nemli bir olgu olarak ilev grmektedir. slam semavi dinlerin sonuncusu olarak, bir yandan Arap topraklarna tanrnn hkmn tarken, dier yandan tm insanla ve dnyaya yeni bir dzenin buyruklarn getirmitir. slam mdahil bir dindir. Son din olma ilan, tm insanlk iin evrensel din olma misyonuyla rtr. Asl misyonu ise, tm insanl kurtulua ya da kyamete hazrlamaktr. Dier tek tanrl dinlerden farkl olarak, insann dnyevi yaamn tm eitlilii ve farkllyla, ilahi olana doru ve onun kurallaryla yrtme yetkisi, gc ve yeterliliinde olduunu syler. slami retoriin nemli bir argman olan bu btnsellik iddias, onun insan iin yaamn her ynn dzenleyen ve ona hkmeden ilahi buyruklarn olduu Kurandan yola klarak temellendirilir. slam inancna gre, dnyevi yaamn ahir zamana hazrlk zellii tayan bu snav ve snama sreci, eriatla ve onun kurallarna uygun yaamakla gerekliini bulacaktr. nanan ve Allah korkusuyla dinin yasak ettii eylerden kanan, takva sahibi, Mslman (Mmin), Melek Cebrail tarafndan vahiy yoluyla nce Mekkede, daha sonra

Medinede, Allahn szlerini Peygamberi Muhammede tayan kutsal kitap, Kurana inanr ve onun koyduu kurallara uymay taahht eder. kinci olarak Peygamberin snneti ne yani onun, hayatna, sz (hadis) ve davranlar ya da bakalarnn onun tarafndan onaylanan davranlarna bakar, ona gre yaar. Onun dzenlemedii ya da yoruma ak brakt alanlar iin slam alimlerinin Kuran ve Snnetten yola karak gr birlii ve ittifak ettii, icma yada eriat prensipleri temellerine dayanarak, tali derecedeki olaylar hakknda karar verdii kyasa bavurur. slam, tarihin farkl dnemlerinde, insanla tanr arasndaki vicdani balamdan ziyade, insann toplumsal ilikilerini dzenleyen ve yneten bir din olmutur. Dinin dnyevi yan, uhrevi yanna gre daha baskndr. slamda mmetin iradesini de snrlayan ilahi irade ve hakimiyet vardr; bu iradenin tecelli ettii bilgi ve hkm kaynaklar (Kuran- Kerim ve Snnet) vardr. 1 Bu sre hayatn, kltrel, ahlaki, sosyal, siyasal, ekonomik ve benzeri alanlarda dzenlenip rgtlenmekte ve ilahi olana doru ilerlemektedir. slami literatrde Asrsaadet olarak nitelendirilen, Peygamberin ve sonrasndaki drt halife dneminin - Hicretten, ilk drt halife dneminin sonuna kadar olan 30 yllk sreyi kapsar - ekonomik, siyasal ve toplumsal yaps, bu modelin uygulamas ve pratii olarak tanmlanmaktadr. Asrsaadet dnemindeki siyasi, ekonomik ve idari, uygulamalar hem ideal slam Devletinin ilk rnei olarak ve hem de ideal olana yaplan genel bir vurgu olarak ne karlmaktadr. Bu balamda peygamberin Medine pazarndaki alverii dzenlemek iin koyduu kurallar, genellikle siyasal otoritenin minimum mdahalesiyle ileyen rekabeti bir dzenin kurallar olarak tasavvur edilmitir.2 slam alimleri ve ileri gelenlerince her dnemde tarihsel bir model ve atf olarak nclln koruyan bu dnem, ayn zamanda gemie dnk zlemin de nostaljik bir yansmasdr. ou slamc yazar, slamn temel kaynaklarnda, her tr soruna ak ve belirleyici zmler bulunabilecei konusunda fikir birlii iindedir. Bu zmleri bulmak iin, Kurana ve slamn altn a olarak nitelendirilen asrsaadet dnemine gnderme yaparlar.

Hayrettin Karaman, slamn Inda Gnn Meseleleri, Cilt III, stanbul, z Yay., 2002, s:159-72. Neecan Balkan-Sungur Savran (der), Srekli Kriz Politikalar, Aye Bura, Dini Kimlik ve Snf, stanbul, Metis Yay., 2004,s.136.
2

20. yzylda slamn etkisinin art, II. Dnya savan takip eden yeniden paylam, ykm ve kurulu dneminde, slam lkeleri zerinden ve ounlukla uluslararas ilikiler alannda gzlenmitir. Bu srecin dnm noktalarndan olan II. Dnya sava sonrasnda, aralarnda slam lkelerinin de bulunduu corafyalarda nc dnyac ya da nc yol olarak tanmlanan stratejiyle hareket eden lke deneyimleri ortaya kmtr. Srecin dier bir nemli halkas, 1970lerde ba gsteren petrol krizi ve sonrasnda aniden zenginleen ve sermaye birikimi sramas yaayan nemli petrol rezervlerinin sahibi Arap ya da Krfez lkeleri nezdinde oldu. nc halka ise, ABDnin Sosyalist Sovyetler Birliiyle yrtt souk savan nemli bir paras olarak gelitirdii ve yrtt Yeil Kuak projesiyle ekillenmiti. 1991de Sovyetlerin dalmasnn ardndan dier sosyalist bloktaki lkelerde de yaanan paralel gelimeler, etnik ve dinsel bir hat zerinden Kafkasya, Balkanlar ve Ortadouda krlgan bir fay hatt yaratt. Son yllarda slamn, slami balaml terr ve iddet kavramlaryla birlikte anlr ve yaanlr olmas, uluslararas ilikiler veya politik gndemin dndaki slama olan ilgiyi de farkl bir mecraya ekti. teki zerine yaplan tartmalarda genelde slam refere edilirken, tek kutuplu dnyann adaletsizliine, pervaszlna ve dengesizliine yaplan vurgularda da slamn yeni bir alternatif ya da ikinci kutup olduu telaffuz edilmeye baland. Siyasal slamn 1980lerden sonra ama zellikle 1990larla birlikte ykselie gemesi slam eksenli akademik alma ve analizlere hz verdi. Bugn slam, dnyann birok lkesinde, siyasal, ekonomik ve felsefi planda yaplan aratrmalara ve tartmalara konu olmaktadr. 11 Eyll saldrlar ve sonrasndaki slami Terr olarak tanmlanan olaylar, nemli bir tetikleyen olsa da bu yeni durumun, s politik almalarn tesini de sorgulamay gerektiren bir etki yaratt yadsnamaz. Bugn iin farkl deerlendirmelere konu olan Siyasal slamn durumu, arka bahesinde ekonomik, sosyal, ahlaki, toplumsal deer ve normlar ile yeniden ele alnmaya balanmtr. slamn dinsel retisinin dnda felsefi, siyasal ve ekonomik yazn yeni okumalarla yeniden yorumlanmaya balad. slam ekonomisi kavram zerine 20. yy nn ikinci yarsnda, daha nceki gelenekte zerk bir alan olarak dnlmeyen konular alld ve yeni almalar ortaya kt. Kavramn ieriini oluturmaya dnk yaklamlar, kuramsal bir btn oluturma ve bu btnsellii slamn kendi iine dahil etme ynnde devam etti. slam Ekonomisi, slam Devleti,

Bkz. Karaman 2002, izaka 1993, Karako 1997, Kara 1994, Bula 2005.

slami Piyasa, slami Sermaye slami Sendika, Faizsiz Bankaclk, ve bunun gibi balklarda yine kutsal kaynaklarn yeniden yorumlanmas ve asrsaadet dneminin uygulamalar zerinden bir ereve oluturulmaya alld gzlendi.

slam ekonomisi kavram, slam tam bir yaam biimine dntrmeye alan Pakistanl dnr Seyyid Ebul-Ala Mevdudi (190379), Msrl Seyyid Kuttub (1906 66) ve Irakl Muhammed Bekir Sadr gibi nemli isimler zerinden gelitirilmeye balanmtr. Bu slamc dnrlerin dncelerinin ortak paydas slamn insanolunun eitim, tp, sanat, hukuk, politika ve ekonomi gibi her trl tecrbesini kapsad inancdr. rnein, Mevdudi piyasa etkinliklerinin slamn temel kaynaklarndaki davran kurallarna gre kstlanmas gerektiini vurgulamakla birlikte piyasa mekanizmasna olumlu bakar. Piyasaya kukuyla bakan Kuttub ve Sadr ise, kurallara bal z denetimin devlet denetimiyle desteklenmesi gerektiini savunurlar. Kuttub ve Sadr, ekonomik eitsizlie kar daha az hogrl olmalaryla dierlerinden ayrlrlar.3 Her iki yaklamda da 20. yzyln iki rakip ekonomik sisteminin ve bunlarn iinde varln srdrd politik atmosferinin etkisi hissedilmektedir: Piyasac bak asyla kapitalizmle daha bark ve yakn duran Mevdudiye karlk; devleti ve mdahaleci grleriyle sosyalizme daha yakn ve ondan esinlenmi olan Kuttub. slamc yazn, dindar Mslmana, bir yandan modern an karmak sorunlaryla baa kabilecek bir klavuz sunmaya alrken, dier yandan da ahlaki, sosyal, ekonomik ve siyasal ynden alternatif veya muhalif olma gayreti iindedir. slam ekonomisi yazn, beraberinde zekt, sosyal adalet, faiz yasa, faizsiz bankaclk, ticaret, kar vb. gibi alt ekonomik alanlardaki almalar ve aratrmalar beraberinde getirmitir. Kuttubun etkisi ranla snrl kalrken, Mevdudi belirlenimli slami ekonomik doktrin, daha yaygn bir etki alan buldu.

slam, bazen Weberin Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu4

eserinde

kapitalizmle Protestanlk arasnda kurgulad ilikiye paralel bir biimde deerlendirildi. Protestanlk ile kapitalizm arasndaki iliki, genel olarak din ile ekonomi arasndaki ilikiye geniletildiinde, Weberin din ile ekonomi arasnda kurduu pozitif iliki, ou slamc
3
4

Timur Kuran, slamn Ekonomik Yzleri, stanbul, letiim Yay., 2002, s:16.
Max Weber, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, ev. Zeynep Grata, Ankara, Ayra Yay., , 1999.

dnr tarafndan bugn slam ile ekonomi arasnda da kurulmaktadr. Marxn ekonomi ile siyaset, hukuk, kltr gibi alanlara dair gelitirdii formlasyon, ekonomik yap ve toplumsal yap arasndaki iliki, slamc yazarlar tarafndan da ele alnm ve bu koullama ilikisine yorum getirilmitir: slamda altyapy bir kelime ile tevhid oluturmaktadr. Tevhid birleme, birlik demektir. Doru ve nihai bilgi kayna Allahtr.5 Din ve ahlak ekonomiyi belirler: Din, evreni kuatan, en geni ereve olarak ekonomiyi de iine alr ve ona egemen olur Din ve ahlak ekonominin sonucu olmadndan, ekonomiye kkl bir ekilde etkili olabilir. Ticaret, zel teebbs, insann ekonomik igdsne verilmi olumlu bir cevap, balanm bir gerekleme hakkdr.6 slam fkhlar ve yazarlar tarafndan slam ekonomisi zerine yaplan almalar, slam dininin, gerek ekonomik gerekse de etik buyruklaryla, ekonomik hayata ve bu hayat iindeki bireyegiriimci veya ii olarak - sadece slami devlet iinde deil, serbest piyasa ekonomisinin hkm srd herhangi bir devlette de pozitif anlamda yn verdii zerinde durur. slamn iktisatla ilikisine pozitif bakan ve ekonomik gelikinlik ile slam dini arasnda balant olduuna dikkat eken hakim slami gr ve dinin belirleyiciliini savunan MSAD gibi slamc rgtler de pratik kantlarn nce Japonya imdilerde ise Asya Kaplanlar olarak bilinen G.Kore, Tayvan gibi lkeler zerinden rneklendirmektedirler (MSAD Raporu, 2001). Endonezya, Pakistan gibi slam Her ne kadar slamc dnrler ekonomik performanslarnda

kantlarn, benzer biimde hem Asya Kaplanlar hem de son dnemde Malezya, Devletlerinin cisimletirseler de, ekonomik kalknma ve gelimilik dzeyi ile slam dini arasndaki balanty negatif tanmlayan ve Mslman lkelerin geri kalmlnn nedeni olarak slam dinini gren dnrler de vardr.7 Bununla birlikte nemli bir tartma mecras olarak hala nmzde dursa da, liberalizm ve slam, en ok ekonomik alanda birbirine yakn grlm ve ilikilendirilmitir. slam ekonomisi kavramna dahil veya uygulamalarna rnek iddialarn, kapitalist serbest piyasa ekonomisi ile kurduu kavramsal ba, faiz gibi ksmi sorun alanlarnn dnda, temelde atmaz hatta ounlukla birbirini

Karaman, a.g.e., s:21. smail Kara (haz.) Trkiyede slamclk Dncesi, Sezai Karako, slamn Ekonomik Strktr, stanbul, Pnar Yay., 1987, s:406. 7 Kuran, a.g.e. s:224.
6

tamamlar grnmektedir. slam ekonomisi olarak tanmlanan alann, artc biimde, faiz dnda doutan kapitalizme yatkn ve hatta ikin olduu grlmektedir. Bu ereve doal olarak serbest piyasa ekonomisinin evrensel ve geerli tek ekonomik sistem olduu ve slam ekonomisinin de onun iinde bir model olduu grn de destekler: Serbest piyasa ekonomisi her kltrde, her toplumda ve her dnemde uygulanabilecek tek ekonomik sistemdir. Ancak serbest piyasa ekonomisi genel-geer-zorunlu tek bir modele indirgenemez.8 Liberal ekonomi teorisinin neo-liberalizm ve kreselleme kavramlar ile birlikte ele alnmaya ve deerlendirilmeye balad dnem, ayn zamanda slam ekonomisi kavramnn da gelitii dnemdir. Kavramsal dzeyde yrtlen tartmalar ve bu alandaki yaznn yannda, pratik uygulamalaryla da slam ekonomisi, uluslararas ekonomik sisteme alternatif deil, paralel bir seyir izlemitir. nsandan, kltrden ve adaletten nce kreselleme becerisini gsteren egemen ekonomik sistem olan kapitalizm, slam ve bu ereve iinde yaayan inanan entegrasyon srecinde sisteme dahil etmekte zorlanmamtr. Sermaye birikimi ve hareketlilii; byme, kalknma ve gelime modeli ve sreleri iinde ulus-devlet zeli ve dnya ekonomisi genelinde slami Bankaclk yoluyla ilevsel klnmtr. Kriz dnemlerini aacak yeni kanallar bulmakta tarihsel deneyimi olan kapitalist ekonomik sistem, sermaye birikimi ve kaynak yaratmada, slam nemli oranda zm orta yapmtr. Trkiyede de olduu gibi inanann gndelik ekonomik yaamnn reetesi olarak sunulan homoislamicus gibi slami insann ekonomisine ilikin modellerse, piyasa ekonomisinin sorunlu alanlarna kar daha ok ahlaki bir balamla tanmlanan ve her daim dinden ve dorudan yana olmann anahtar olarak ne karlan zmler olmaktadr.

Gnmz slam devletlerinde ve Trkiye gibi nfusunun % 99 u Mslman olan laik lkelerde veya aznlk ya da gmen olarak kenar mahallelerine, varolarna skt Hristiyan Avrupa lkelerinde, sradan Mslmann yaam tarz, her zamankinden daha fazla gncel ve dikkat ekici hale gelmitir. Cemaat ve tarikatlar gibi kapal siyasal ve sosyal gruplar iinde veya onlarn etki alannda, sradan dindarlarn iinde ve marjinallerin
8

Ahmet ATLIGAN, slamn Ekonomik Politikalar, stanbul, Nesil Yay., 1996, s:16. Bkz. MSAD, www.musiad.org.tr/yayinlarRaporlar/yayinlarRaporlar.asp.,1994

slam alglamalar ve yaamalar; tutum ve davran kalplar, modern yaamla kurduklar ba, ilgi ekmektedir. slam, bir deerler sistemi sunmakta mdr; sosyal, siyasal, ekonomik, kltrel ve ahlaki planda, mminin sradan gnlk hayatna yetebilmekte ve onun tm sorularna cevap retebilmekte midir? Dindar Mslmann dnyevi hayatyla olan ilikisinde inancnn etkisi hangi dzeydedir? nanan nasl yaamakta; ocuklarn nasl yetitirmekte, eitimini, i hayatn, parasn, serveti ve sermayesini neye gre ynlendirmektedir? Serbest piyasa ekonomisinin hakim olduu bir sistemde faizsiz kazan yada helal kazan yollar nelerdir? Dinin emrettii hkmler dorultusunda tasarrufunu deerlendirmek isteyenlerin ve bunlar ynetenlerin piyasa ve devletle olan etkileimi hangi boyuttadr? Kreselleen ve birbirine entegre olan ekonomilerde slami sermaye nereye ve nasl hareket etmektedir? slami bankalarn sermaye birikimi ve deerlendirme srecindeki konumlar, slamc irket ve holdinglerin lke ekonomilerindeki yeri ve rol nedir? Siyasal slamn ve slamc siyasetin finansman nasl salanmaktadr; devlet iktidarnn ve hkmetlerin slamc ekonomik ve siyasi rgtler, kurumlarla olan ilikisi ve bu srece etkisi nasl olmaktadr? Bu gibi sorular, son yllarda yaygn olarak sorulmakta ve doru cevaplar aranmaktadr. slamn ekonomisi, sermayesi, devleti ve sosyal adaleti, rasyonel ve nesnel bir zeminde tanmlanma ihtiyac tamaktadr. Bu yndeki almalar, kuramsal ve pragmatik anlamlar yklenerek 21. yzyln ve kreselleerek karmaklaan sorunlarnn zmnde yeniden anlam kazanacaktr.

Ulusal ve uluslararas yaznda son yllarda bu ierikte almalar artmakta, slam ekonomisi ve bankacl zerine nemli bir literatr olumaktadr. Fakat bu almalarn nemli bir blm slamc dnr ve yazarlar tarafndan yapld iin nesnel ve salkl verilere ulama ans azalmaktadr. Konunun, arka planda Siyasal slama destek veren bir ideolojik kurgu zerinden ele alnmas ise sk karlalan bir durumdur. Bu nedenle konunun farkl bak alaryla ele alnmaya ihtiyac vardr. Yaplan almalarn, kuramsal balam yannda onun pratik uygulamalar ve hareket ettii ekonomik-siyasal sistemle ilikiyi ele almas bu almay daha gereki yerlere gtrecektir. Bu nedenle almada, genel olarak slami ekonomik kurallar ve kurumlar, zelde ise slami bankacln kapitalizmle arasndaki ilikisi mercek altna alnacaktr. Bunu yaparken, slamda ticaret, sermaye, faiz, kar ilikisine gz atacak ama slam ekonomisine dair en popler ve yaygn

Bkz. Karako 1967, Karaman 1975 ve 1981, Atlgan 1996.

uygulama alan olan slam bankacl, almann odak noktasna oturtulacaktr. Kapitalist ve kresellemi bir dnya ekonomisinde slam bankaclnn konumu ve fonksiyonu, zel olarak Trkiyedeki slam bankaclndan yola karak aratrlacaktr. nceleyici bir aratrma tekniiyle yrtlecek bu alma, ilgili kitap, dergi, makale ve internette yer alan kaynaklardan faydalanarak oluturulacaktr.

Birinci blmde ncelikle genel hatlaryla slam Ekonomisi kavramnn kuramsal bir erevesi izilmeye allacak. Kavramn tarihsel geliimi, slam devletlerinin bu yndeki uygulamalaryla birlikte ele alnacaktr. slam ekonomisi kavramlarna genel olarak deinildikten sonra kavramn olmazsa olmaz unsurlarndan olan faiz yasa, slam bankacl temelinde ele alnacaktr. Faiz yasann temeli Kurandan ve asrsaadet dnemindeki uygulamalardan yola klarak incelenecektir. Buradan hareketle faizsiz bankacln tarihi geliimi nedenleriyle birlikte amlanmaya allacak. Blmde ayrca slamc dnrlerin kavramn ieriiyle ilgili tanmlamalarna, slam bankaclnn klasik yntemlerine yer verilecek ve blmn sonunda slam devletlerindeki ilk uygulamalardan kresel boyuttaki slam bankaclna uzanan sre, slam bankalarnn geldii boyut asndan ele alnacaktr.

kinci blmde slam bankaclnn Trkiyedeki oluum ve geliim sreci slami sermaye balamnda nedenleriyle birlikte ele alnacak. Trkiyede slami sermaye, Cumhuriyetten 1980lere kadar olan sreteki ekonomik gelimeler nda deerlendirildikten sonra 1980 sonrasn ekonomik, siyasi ve sosyal koullar slami sermayenin seyri asndan hem d hem de i koullayclarla birlikte ele alnacaktr. Yine bu blmde, Trkiyedeki slam bankalarnn ve bunlarn faaliyetlerinin politik anlam, siyasal slam ile olan ilikileri, slamc parti, cemaat ya da tarikatlarla ve ayn zamanda slami irketler ve holdinglerle olan karlkl ilikisi aratrlacaktr. Devlet ve hkmetlerin bu sreteki karlkl rolnn yannda, piyasann da slam bankaclna bak irdelenecektir. Trkiyenin ekonomik dzeni ve yaps iinde slam bankalarnn yeri, misyonuyla birlikte tarif edilirken, kriz dnemlerindeki seyri de aratrlacaktr. Ardndan slami bankaclnn ortaya k ve hukuki sre aktarlacak, Trkiye zelinde bu bankalarn ileyii teknik detay ile birlikte incelenirken slam bankalarnn kulland

yntemlerin dinen caizlii veya meruiyeti de sorgulanacaktr. Uzunca bir sre zel Finans Kurumlar (FK) daha sonra Katlm Bankalar olarak bilinen bankalarn mevcut yaplar, faaliyet biimleri ve sektr iindeki konumlar, ekonomik gstergeler ve karlatrmal istatistik bilgilerle ele alnacaktr.

Sonu blmnde ise bir ekonomik sistem olarak slam ekonomisi, bunun uygulanabilirlii, slam bankalarnn kapitalist bir dnya ekonomisindeki ilevsellii sorularna yant aranacaktr. slam bankacl uygulamalarnn ortaya k ile kapitalizmin global lekte 1970lerde yaad kriz arasndaki bant, sonrasnda iki kutuplu dnyann ideolojik politik ve ekonomik nesnelliindeki ihtiyalarna bal olarak aktarlrken, Kresel arasal slamn nerede fonksiyonelletirildiinin de cevab bulunacaktr. slam bankaclnn nereye denk dt Trkiyedeki ekonomide

uygulamalardan hareket ederek, slam bankaclnn eylemi ile sylemi arasndaki farkn nedenlerine yant verilecektir. slam bankaclnn kapitalist sermaye birikim srecinde, Trkiye ve kresel ekonomik sistemde nereye oturduuna yant bulmaya allrken, slami sermaye ad altnda birletirilen irket, holding, banka vb. ekonomik kurulularn lke iindeki ekonomik, politik ve ideolojik konumlar da irdelenecektir. Tm bunlarla i ie olmak zere slami bankacln kuramsal izgisi, teorisi ile pratik uygulamalar arasndaki ayla, kapitalizmin katalizrl arasndaki bant bulunacaktr. Bylelikle varolann ne olduu sorusuna verilecek cevap gelecekte de ne olabilecei ngrsn mmkn klacaktr.

BRNC BLM GENEL HATLARIYLA SLAM EKONOMS 1.1. Kavramsal ereve

slam ekonomisi kavram ksaca slam dininin ekonomik faaliyetlerini ve kurumlarn kapsamakta; slm deerlerden esinlenen toplumun iktisad sorunlarn incelemektedir. 9 slam dini inan ile ilgili esaslar yannda dnyaya ait dzenlemeler ve hkmler getirmi semavi bir dindir. slam, dnyevi hayat ebedilie gre ayarlar diyen slamc dnr Sezai Karako gibi, ou slamc yazar, slamn temel kaynaklarnda, her tr ekonomik soruna ak ve belirleyici zmler bulunabilecei konusunda fikir birlii iindedir. slm ekonomisinde, kii, kendi ekonomik faaliyetlerine yn verirken, Kur'an ve snnetin emirlerini gz nnde bulundurmak zorundadr. Kur'an ve snnette aka yasaklanmayan, onlarn zne uygun olan her tercih, slm bir slp ierisinde ifadesini bulabilir. 10 Kuran ve Peygamberin snnetinden yola klarak oluturulmaya allan bu alan, insanla insan ve insanla eya arasndaki ilikileri dzenleyen fkh ya da hukuk ile de yakndan ilgilidir. Konu insan ve davranlar yannda birbirleriyle olan ilikileri olunca, ahlakn da kavram iinde nemli bir etkisi olmaktadr. slam ekonomisi kavramnn, fkh ve ahlaka gereksinimi vardr ve bu yzden kavram, biraz slam ahlak, biraz da slam fkh (hukuku) ile birlikte ele anlr: Maddi yan, desteini ruhi yandan alr; onun iin slamn

M. A Mannan., slamda Ticaret ve Ticari likiler, ev. Bahri Zengin-Tevfik merolu, www.davetci.com/ekonomi_serideliller.htm s:2 10 Mannan, a.g.e. s:3

11

iktisat prensipleri dierleriyle, yani ahlaki, itimai veya pedogojik prensipleriyle bir btnlk arz eder ve kaynam halde bulunur.11

slam ekonomisi kavram, slam tam bir yaam biimine dntrmeye alan Pakistanl dnr Seyyid Ebul-Ala Mevdudinin (1903-1979) eserlerine dayanmaktadr. Mevdudi birok kitabnda slamn yalnzca birtakm ibadetlerden olumadn yazar. Mevdudi bu grn desteklemek iin aralarnda slam ekonomisinin de bulunduu eitli slami disiplinlerin kurulmasna nclk etmitir.12 amzn gncel ekonomik sorunlarna slami bir perspektiften zm bulunabilecei konusundaki dnceler, slam, kimi zaman alternatif bir ekonomik model olarak ne karrken kimi zaman da mevcut ekonomik yapnn eksiklerini ve sorunlarn tamir etmede en iyi tamamlayc unsur olarak ele almaktadr. Gnmz Mslmanlarnn ekonomilerinin hibiri, gerek anlamda slami deildir. ou kapitalizmin ya da sosyalizmin deiik uygulamalardr13 eriatn temel buyruklarn, peygamberin hayatn ve uygulamalarn sistemletirip kavramsallatrmaya alan slamc dnrler, bu almalar slamn nc yol, orta yol olma ideolojisiyle birlikte kurgulamtr.14 lk zamanlardaki gr, slami esaslara gre dzenlenmi bir ekonominin kapitalizmle sosyalizmin kusurlarndan muaf olmann yannda, bu iki sistemin gl yanlarn kendinde birletirdii ynndedir. imdilerde ise hakim olan gr slamn znde liberal ekonomiyle uyutuu ve hatta znde liberal olduu ynndedir.

slamc dnrlerin ekonominin slami ilkelere gre yeniden yaplandrlmas ynndeki grleri de benzer iki iddiaya dayanmaktadr. Birincisi mevcut sistemlerin baarsz olduu; ikincisiyse, slamn daha ilk dnemlerinde alternatiflerine kar rakipsiz stnln kantlam olduu iddiasdr. Egemen kapitalist ekonomik sistemi eitsizlik, verimsizlik ve ahlaki bunalmlardan sorumlu tutmaktadrlar. slam ekonomisinin kapitalizmin ve sosyalizmin zararl ynlerini dlayan, faydal yanlarn ise kapsayan ayr
11

Muhammed brahim smail, ada Ekonomik Doktrinler ve slam, (ev. Cemal Aydn), stanbul, Boazii Yay., 1990. s:16 12 Kuran, a.g.e., s:16. 13 Ekrem Han, slam Ekonomisinin Temel Meseleleri, stanbul, Kayhan Yay. 1998, s:34. 14 Oliver Roy, Siyasal slamn flas, stanbul, Metis Yay. 1994, s:179. Bu konuda bkz. Karaman 1987, Armaan 1996, Atlgan 1996, Muhammed smail 1990.

12

ve bamsz bir sentez ya da orta yol, nc yol olduu iddias mevcuttur. rnein kapitalizmde zel mlkiyet, faiz ve karn varlna karn, sosyalizmde zel mlkiyet, faiz ve kar yasaktr. slamda ise zel mlkiyet, ticaret ve kar helal, faiz ise haramdr. slamn temel kaynaklar zel mlkiyeti kutsarken, faizi yasaklayp ticareti serbest brakt iin slami esaslara uygun ekonomi, bu iki sistemin kusurlarndan arnm olacak, erdemlerini kendinde toplayacaktr gr hakimdir.

slamn temel kaynaklar eitli ekonomik kurallar ierse de tamamen slami ilkelere dayal bir ekonomik sistemden sz etmek olanakl deildir. Kendilerini slam iktisats olarak niteleyen bu ekoln savunucular, ilgilendikleri konularn zekat ve faizsiz bankacln ok tesine gittiini vurgulasalar da, genel bir ekonomik dzenden ve onun yasalarndan sz etmek olduka zordur.15 slam dini, kapitalist retim biiminin hibir zaman ekonomik formasyonun oluumu ynndeki geliimini hibir zaman engellenmemitir. 16 slam ekonomisi ayrt edici zelliklerini mlkiyet, miras ve vasiyet, hr teebbs, serbest ticaret ve kar, faiz yasa ve zekt zerine odaklar. Bunlara, ekonomik kararlarn slami ahlak szgecinden geirilmesi zorunluluu, din ve hesap verme uuru, israf yasa gibi ahlaki kurallar ve devletin ll mdahalesi eklendiinde genel hatlaryla slam ekonomisinin erevesi izilmi olur.

1.1.1. Mlkiyet slamda mlkiyet hakk kutsal metin araclyla tanrsal bir buyruk olarak tannmtr. yi bilin ki, gklerde ve yerde ne varsa phesiz hepsi Allahndr.17 Yeryzndeki mallarnn mlkiyeti nce onu yaratan Allaha sonra da onun emanetisi olan kullarna aittir. Mlk Allahndr, kul onun yeryzndeki bekisidir. Kuran, birok ayetinde insann kendi maddi refahn hor grmemesi ve Allahn bekisi kld mallarna sahip kmas gerektii zerinde durur. Allahn halifesi olacak kadar stn tutulmu bir yarata, dier yaratklar tasarruf etme hakknn verilmesi olaandr18 Mal, mminin Allah yolunda ilerlemesi iin bir vasta olarak grlrken, mlkiyet hakknn insann en
Kuran, a.g.e., s:15. Maxime Radinson, , slam and Capitalism, ev.Brian Pearce, New York, 1973. 17 Kuran (Trke anlam, ev. Abdullah Aydn,) stanbul, Karaolu Yay. 18 smail Kara (haz.) Trkiyede slamclk Dncesi, Sezai Karako, a.g.e., s:406.
16 15

13

doal hakk olduu grlr. Yaratln hedefi u hkmlerde somutlamaktadr: Yeri de varlklar iin yaratt19 ve Yeryzndeki her eyi sizin iin yaratt.20

Mlkiyet hakk doal ve igdsel bir haktr. Mlkiyet hakknn doal ve igdsel olmasnn iki sonucu vardr: Biri, emek ve ortaya karma, dieri de mlk balama ve bahetme.21 Mlk nce Allahn sonra tm insanln olmas nedeniyle genel, kamuya ait; ama emek srecinden geip ilendikten sonra da kiilerin yani zele aittir. Bundan dolay da kiiselleen ve zele konu olan mlk, miras ve vasiyet yoluyla balanp, bahedilebilir ve servet birikimi doal mecrasnda ilerler. Bunu rneklendiren bir hadis yledir:
Hz. Peygamberin hal hatr sormak zere ziyaretine gittii ar hasta olan bir sahabe kendisine, Ey Allahn Elisi, ben zengin bir adamm ve btn servetimi yoksullara miras brakmak istiyorum dedi. Hz. Peygamberin karl yle oldu: Hayr, yakn akraban dilenmeye terketmektense, miras onlara brakp bamsz yaamalarna imkn vermen daha iyi olur Ona servetinin ne te ikisini ne de yarsn yoksullara brakmasna izin verdi. Sadece te birini brakmasna msaade etti ve Peki fakat te bir bile ok dedi.22

Mlkn dnyevi dalm konusunda da slamda insann yaratltan farkl olduu ve bunun yaratcnn tercihi olduu fikri vardr. Dnya hayatnda onlarn geimliklerini bile aralarnda biz bldk. Kimini derece derece dierinin stne kardk ki bir ksm bir ksmn tutup altrsn23 nsanlar ayn deildir, yaratltan gelen farkl yeteneklerle donatlmtr. Zenginlik ve konfor karsnda btn insanlarn eitlii bir ideal olsa bile, mutlak ve katksz bir hayr getirmez nk her eyden nce tabii yetenekler eitli fertler arasnda ayn deildir24 Allahn insan eitli zelliklerde yaratt ve tabii zellikleri de eitli insanlar arasnda eit veya ayn datmad fikri bencillii, bireycilii, rekabeti ve kar merulatran bir alan amaktadr. Farkl zelliklerde ve yeteneklerde yaratlanlarn ayn zenginlie, servete yani mlke sahip olmalar da beklenemez. Allahn yaaynzn sebebi kld mallarnz akl zayf olanlara vermeyin25. nk nsann ve onun maddi ilerlemelerinin gemi tarihi yarmaya, topluluk iindeki bireycilie ve dnce, hareket
Kuran, Rahman suresi, Ayet 10. Kuran, Bakara suresi, Ayet 29. 21 Murtaza MUTAHARR, slam ktisadnn Felsefesi, stanbul, nsan Yay., 1997, s:41. 22 Buhariden aktaran Muhammed Hamidullah, slama Giri, Ankara, Diyanet Vakf Yay., 2004, s:221. 23 Kuran, Ez Zuhruf suresi, Ayet 32. 24 Hamidullah, a.g.e., s:218. 25 Kuran, Nisa suresi, Ayet 5.
20 19

14

hrriyetine dayanr.26 slamda mminin, kendi abasndan doan kazanlarndan kendisinin faydalanmas; ailesi veya miraslaryla servetini paylaacan bilerek almas, onun azmini, hrsn ve evkini perinler.

Grld zere slamdaki mlkiyet hakk ile liberal ekonomideki mlkiyet hakk ile arasnda teorik dzeyde ve uygulamada temelde bir benzerlik vardr. slamdaki mlkiyet hakknn sadece uhrevi, ilahi, ruhi olana yaplan atf ynnden bir fark vardr ve ekonomik kararlarn ve davranlarn ahlaki szgeten geirilmesi tavsiyesi yegane fark ve ayn zamanda tek sigorta olmaktadr. slam, kiinin zel alma, mlkiyet ve miras haklarn tanrsa da bu haklar liberal-kapitalist bir ekonomide olduu gibi snrsz deildir; din ve ahlak kurallaryla gereinde slam devletinin karmasyla bu haklar disiplin altnda tutulur27 zel mlkiyet ile kamu mlkiyeti arasnda zel bir ayrm ya da dzenleme yoktur. Ancak kiisel mlkiyet, zel mlkiyet, kutsal metinler araclyla korunmaktadr. Konuyla ilgili Ebu Davud, Trmzinin aktard bir hadis yledir:
Bir gn Hz. Muhammed sahabelerinden birini acnacak bir halde grd. Kendisine neden bu durumda olduunu sormas zerine sahabe: Ey Allahn resul yeterince malm mlkm var fakat bunlar kendi ahsm iin harcamak yerine yoksullara vermeyi tercih ediyorum cevabn verdi. Buna karlk Hz. Peygamber: Hayr, Allah kuluna verdiinin izlerini, onun zerinde grmeyi sever dedi.28

Mminin tasarrufu altna ald servetin snr, maddi bir snr olmaktan te maln, mlkn, zenginliin, emanetisi olduu ve dnyevi olanla ebedi olan arasndaki ayrm bilerek yaamas gerektii ynndeki ekonomik olana dnk ahlaki bir snrdr. Bu yzden Mlk sahibi olmak bazen zararl sonular douran bir fitne29 ve kiinin snand bir mecradr: Mallarnz ve ocuklarnz sizin iin bir bela ve denemedir. nk sizi bir takm gnahlara sokabilirler. Byk sevap ancak Allah katndadr. Kim Allah sevgisini mal ve evlat sevgisinden stn tutarsa, Allah onu byk bir mkfata eritirir30

Hamidullah, a.g.e., s:219. smail Kara (haz.) Trkiyede slamclk Dncesi, Sezai Karako, a.g.e., s:406. 28 Hamidullah, a.g.e., s:221. 29 Atlgan, a.g.e., s:18. 30 Kuran- Kerim, Teabun suresi, Ayet 15.
27

26

15

1.1.2. Miras ve Veraset Mlkiyet hakknn doal ve mantki sonucu olarak grlen miras, slamda bireyi toplumsal ve ekonomik hayatta srekli motive eden bir unsur olarak deerlendirilmektedir. Bununla beraber miras, lenin lmesiyle kalanlarn kendi hayat artlarn salayabilmeleri arasndaki geen zaman iin bir teminattr.31 Ve insann ldkten sonra da yaayan etkilerinin hukuku olarak merulatrlr. Herkesin emeinin rnnn yaarken hatta lmnden sonra da kendisine ait olmas, kendi gzetimi altnda bulunmas dncesi burada kilit bir neme sahiptir. Sosyal adan da mirasn gerekli olduuna inanlr. Ba yapma, hibe etme, vakfetme, iyiletirme ve karlksz hizmet etme hakk, topluma zarar vermedii srece kimsenin elinden alnamaz. 32

Servetinin kendi ldkten sonra ocuklarna ya da akrabalarna kalacan bilerek alan ve mlk edinen mminin, hrsl, azimli ve ruhen rahat olaca dncesi vardr. Kendi kazand ve biriktirdii servetini, ocuklarna, akrabalarna veya vasisine brakma hakk, mmine ekonomik hayatta adeta bir motivasyon arac olarak grlr. Miras, ahlaki adan meru hatta vgye deerdir. nk aile balarn glendirmeye vesile olmaktadr. Aslnda ocuklarna daha fazla huzur ve refah brakabilme umudu, anne ve babann faaliyetine dinamizm katar ve onlar zahmet ekmeye ynelten bir nedendir33

slamda servet zorunlu olarak belirli oranlarda ocuklar, baba, anne ve e arasnda paylatrlr. len kimse tarafndan braklan miras u ekilde taksim edilir: lk olarak cenaze masraflar karlr. kinci olarak borlarn denmesi iin gerekli miktar ayrlr ve bundan sonra kalan mirasn te biri eer vasiyetle braklmsa vasiyet edilen kiiye verilir. Sonra kalan miktar asl miraslara taksim edilir. E, anne, baba ve ocuklar birinci derece miraslardr. Bunlar yoksa ikinci derece miraslar olan akrabalara - day, amca, hala, teyze gibi - datlr. Ayn derecedeki akrabalar arasnda eitlik vardr.

smail Kara (haz.) Trkiyede slamclk Dncesi, Sezai Karako, a.g.e., s:222. Mutaharri, a.g.e. s:221. 33 Mutaharri, a.g.e. s:222.
32

31

16

slam len kimsenin mirasnn yakn akrabalar arasnda paylatrlmasnn zorunlu klm ve vasiyet yoluyla miras brakma yetkisini kstlamtr. slam ferde maln vasiyet yoluyla alacakllar ve miraslar dndaki kimselere brakma yetkisi verir fakat bir vasiyet servetin sadece te biri kadar olabilir.34 Kanuni miraslarn hibir hi bir vasiyete ihtiyac yoktur. nk onlar otomatik olarak lenin mallarna kanun tarafndan belirlenen oranlarda miras olurlar. Vasiyet sadece len birinin mirasna konma hakk bulunmayan kimseler iin kabul edilmitir.

1.1.3. Zekat Kelime olarak zekt, byme, oalma anlamna gelir. Terminolojik olarak verilen ey manasna gelmekte olup: Birinin mlkiyetinden, eran tespit edilmi bir nisbetin, Haimi ailesinden veya onlarn mvekkillerinden olmayan fakir bir Mslmana, veren iin bir menfaate yol amayacak tarzda aktarlmas ilemi35 olarak tanmlanmaktadr. Verilmesi dnyadaki mlkiyetin artmasna, oalmasna neden olan davrantr ve slamn be artndan biri olacak kadar da nemlidir. Sadaka zekatn dier bir ad olup genel kullanmda verilmesi dinen zorunlu olan sadakaya zekat; gnll verilene ise sadaka denmektedir. O dnemde sadaka vermek mecburi olmayp, deme zaman veya miktar saptanmamtr. Bunlara infak fi sebilillah Allah yolunda harcama veya tatavvu gnll yardm ad verilir.

Zekt Allahtan bir farz olarak senede bir kez, fakirlere, yoksullara, zekt toplayan memurlara, kalpleri slama sndrlmak istenenlere, klelere, borlulara, Allah yolunda cihat edenlere ve yolda kalanlara verilir. Sekiz tr mevcuttur: 1) Yoksullar 2) Zekt memurlar, 3) Kalpleri slama sndrlacak olanlar, 4) Kleler, 5) Ar bor altna girmi olanlar, 6) Allah yolunda cihat edenler (Askerler, renciler), 7) Yolcular ve 8) Fakirler iin olanlar.

34 35

Hamidullah, a.g.e., s:222. Nicolas P. AGHNIDES, slamn Mali Hkmleri, stanbul, nsan Yay., 2003, s:176-177.

17

Bu sekiz gider kalemi, bir toplumun btn ihtiyalarn pratik olarak karlayan bir nemde ve yeterlilikte grlmtr. Zekt diye tercme edilen sadakat kelimesi, normal dnemlerde Mslmanlarn hkmetlerine demeleri gereken btn vergileri iine alr: Tarm, madenler, ticaret ve sanayi, beslenen srler, tasarruflar vb. zerinden alnan vergiler; olaanst zamanlardaki geici vergiler, vatanda veya yabanc gayri Mslimlerden alnan vergiler, zorunlu olmayan dier btn katklar bunun dndadr. Zekat kurumunun amac yalnzca eitsizlikleri azaltmak deil, ayn zamanda devlete gelir salamakt. slam devleti, toplumun kaynaklarn slama hizmet edenlere aktarma yetkisiyle donatlm olup bunlar bayndrlk ilerine ve slamn yaylmasna harcayabiliyordu. Bylesi amalarn eitsizliklerle savam hedefiyle badaamayabilecei ortadadr36

Zekta konu olan mallar ve zekat oranlar yledir: Toprak rnlerinden, (r) 1/10 orannda, iftlik ve sr hayvanlarndan (Sevaim hayvanlar) 1/40 orannda; altn, gm gibi deerli metallerden % 2,5, ticaret mallarndan ve maden gelirinden % 20 orannda alnrd. Ayrca alacaklarda zektn kapsamna girmekte olup 1/40 oran geerlidir. Burada dikkat eken bir husus zekta konu olan mallarn veya alacan sermayeye dayal, gelir kayna olan, kazan salayan ve servet biriktirme arac olarak deerlendirilen zelliklerde olmasdr. Altn ve gm gibi deerli mcevherlerin de ayn kategoride deerlendirilmesi daha nce slam ekonomisi balnda ele aldmz ve faiz blmnde de ileyeceimiz gibi baz tartmalara ve gr ayrllarna sebebiyet vermektedir.

Dier semavi dinler gibi slamda kaynak dalmnda byk eitsizliklere, sosyoekonomik adaletsizlie ve dengesizlie kar kar. Zekat, bunun nlemi; toplumsal dengeyi ve sosyal adaleti salayc temel mekanizma ve sistem olarak karmza kar. Bunun yannda slam anlaynda zekt, zenginlerin, servet sahibi Mslmanlarn sevap kazanmalarnn bir yolu ve aracdr da. Zenginlerin malnn 1/40n datmalar suretiyle toplumsal adaletin salanaca dncesi kukusuz yetersiz kalmaktadr. En bata unu sylemek gerekir ki, zekt sistemini zenginlerden alnan bir tr gelir vergisi gibi dnsek
36

Kuran, a.g.e. s:43.

18

bile azalan oranl bir vergilendirme sz konusudur. rnein 40 koyunu olan biri bunun 1 tanesini zekt verirken, koyun says 120yi geince 2, 200 geince 3 ve nihayet 400e ulanca 4 koyun zekt olarak verilir, yani oran balangta %2,5 iken mal arttka %1e dmektedir.

Zekt sisteminin, Pakistan, Suudi Arabistan, Malezya gibi slam lkelerindeki uygulamalarna baklarak yaplan deerlendirmelerde de soysal adaleti ve toplumsal dengeyi salamakta yetersiz kald gzlenmitir. 198788 yllarnda Pakistanda zekttan elde edilen gelir, GSYHnin 0,35i kadard. Suudi Arabistanda ise 1970li yllarda zekttan elde edilen gelir GSYHnin 0.01 ile 0,04 arasnda kalmt. Malezyada 1988 yl itibaryla halkn yzde 8i kurallara uygun biimde zekat vermekteydi. 37

1.1.4. Faiz Yasa Riba ya da faiz, kelime olarak art, fazlalk ve ykseklik anlamna gelir. 38 Riba ayn zamanda haram kazan demektir. Terminolojik olarak ise parann kiralanmas karlnda hak edilen bedeldir. Faizin doumu iin, gerekli ve yeterli koul alacaklnn bir miktar paradan belli bir sre mahrum kalm olmasdr. 39

Faiz ilk alardan itibaren para ticaretiyle birlikte ortaya kmtr. Para ticaretinin yasal ya da yasad yolarla (tefecilik) yaplmasnda fark etmeyen tek fonksiyonu faizdir. Antik Hint, Msr, Babil, Yunan uygarlklarnda faizle ilgili yasaklamalar veya dzenlemeler sz konusudur. Aristo Politika adl eserinde: En ok tiksinmeyi hak eden ey, faizciliktir. nk bundan salanan kazan, dorudan doruya parann kendi varlndan ileri gelir ve parann douuna yol am olan amaca aykrdr. Zira para mbadele iin yaratlmtr diyerek faizin, parann mantyla ters dtn yazar. Saint Thomas ise Paray ve parann kullanm deerini ayr ayr satma imkan yoktur. Faiz,
37 38

Kuran, a.g.e. s:44. Nezih Hammad, ktisadi Fkh Terimleri, stanbul, z Yay.,1996, s:279. 39 Sami Uslu, slamda Faiz Yasa ve ada Finans, stanbul, Zafer Yay., 2005, s:17.

19

zamann bir fiyat ise hi kimse faiz talep etme durumunda deildir nk zaman btn insanlar iin ortaktr ve sadece tanrya aittir demi ve faizle parann zaman deeri arasndaki ilikiye yorum getirmitir.40

Faizi yasaklamayan bir tek din yoktur. Kurann faiz knamas Medine dneminde olmutur ve Nisa suresindeki eitli ayetlerden de anlalaca zere balang olarak Yahudilere yneliktir. Yahudilerin, zulm yapmalar, biroklarn Allah yolundan alkoymalar, yasaklanm olduu halde riba almalar ve halkn mallarn hakszlkla yemeleri yznden, kendileri iin helal klnm ho ve nefis eyleri onlara haram ettik.41 Yahudiler, kendilerine yasaklanmasna ramen riba (faiz) almakla sulanmaktadrlar. Yahudiler byle bir tavr benimsemekle Hz. Muhammedin kendilerininki ile ayn dini yaymakta olduu iddiasn reddetmekteydiler. Muhtemelen bu ribann yasaklanmasnn en byk nedenlerinden birisiydi. 42 Ayrca faiz yasana sosyo-ekonomik adan bakldnda, nfuzu ve ekonomik gc artan Yahudi tccar ve tefecilerin etkisinin krlmas isteinin ve bunun ardnda da ticari hayatn Mslmanlarn kontrolne gemesi arzusunun yatt grlebilir. Dnemin Ticaret merkezi olan iki nemli ehirden biri Medinede (Mekkeden sonra), Yahudi tccarlarn ekonomik hegemonyalarnn snrlandrlmas, mmetin ekonomik hayattaki egemenliinin ve paynn arttrlmasna dnk nemeli bir milat olarak dnlebilir.

Bu ayetlerde (Nisa, 160-161), Hicretten sonra 1. yl civarnda, Yahudilerin Hz. Muhammedin arsna ramen maddi yardmda bulunmay reddetmeleri ve ancak faizle bor para verebileceklerini sylemi olmalar etkili olmutur.43 Daha sonra gelen Ey iman edenler, faizi kat kat artrarak yemeyin. Allahtan korkun ki kurtulua eresiniz.44 ayeti ile tm Mslmanlara ynelik genel ancak ayn zamanda, sadece kat kat artrarak yemeyin denilerek, ksmi bir yasaklamaya geilmitir. Faizin hem tm Mslmanlara ve hatta insanla hem de tm ynleriyle her ekliyle kesin olarak yasaklanmas daha sonra gelen Bakara suresinin 275276278279. ayetleri ile salamlatrlm ve kesinletirilmitir:
Uslu, a.g.e., s:18-20. Kuran, Nisa suresi, Ayet 160161. 42 Montgomery W. Watt, Kurana Giri, Ankara, Ankara Okulu Yay., 2000, s:187. 43 WATT, a.g.e. s:187. 44 Kuran, Ali mran, Ayet 130.
41 40

20

Eer faizi terk etmezseniz, Allaha ve resulne kar savaa girdiinizi bilin. Eer faiz almaktan tvbe ederseniz sermayeniz sizindir 45

Faiz olgusu parann zaman deerine iaret eder. Parann zaman deeri modern finansn da belkemiini oluturur. Ksaca parann deerinin zaman karsnda korunmas gerektii dncesi zerine kurulu bu kavram, finansn faize hak kazandran temel bir kavramdr. rnein parann gelecekte enflasyon nedeniyle satn alma gc bakmndan deer kaybedecei varsaym vardr. Faizle ilgili kavramsal anlamda temel uyumazlk da burada dmlenmektedir. slamda hatta orijinal haliyle Hristiyanlkta, zamann sahibi Allahtr, dolaysyla zaman satlamaz; slamiyet parann zaman deerini reddeder. nk gelecekle ilgili her trl gelime sadece Allahn tasarrufu ve bilgisi altndadr.46 Bu gr ilk bakta hemen fark edilecei gibi, bankaclkta mevduatlara devlet garantisi verilmesi ya da slami bankalarn uygulamaya soktuklar Gvence Fonu ile sigortaclk gibi faizin dndaki baka konularda da akla baz soru iaretlerini getirmektedir. Zamann iinde tad en nemli unsur belirsizlik yani risktir. Sadece Allahn tasarrufunda ve onun bilgisinde olan, gelecekle ilgili belirsizliin (riskin), ortadan kaldrlmasna ya da tolere edilmesine ynelik bu giriimlerin, fkhtaki tartmalarda da yola klarak meruiyet sorunu tad sylenebilir.47 Ayn zamanda ticaret hayatnn olmazsa olmazlarndan biri vadeli satlar yani pein fiyatn zerine vade fark koyarak satmak da caizdir. Vadeli ticarete izin verilmesi, slamda zaman kavramnn dikkate alndn tartmasz biimde ortaya koymaktadr.

slam ticari kar ile faizle dn vermeden gelen kazan arasnda, bir ayrma gitmitir: Allah alverii helal, faizi ise haram klmtr.48 slam hukuku parann getiri salamasna kar deildir ancak faize kardr. Faiz yerine kar-zarar ortakl sonucunda elde edilecek kar payn ngrr. slamc yazarlar, bu yasan temel sebebinin, faizle dn vermede riskin tek tarafl olmasndan kaynakland grndedir. nk kii kar salamak amacyla bir miktar dn alr fakat artlar elverili olmayabilir veya iler
45 46

Kuran, Bakara suresi, 279. Uslu, a.g.e., s: 2021. 47 Bu konuda bkz. Zerka 2003, Karaman 2000 ve 2003, Uslu 2005. 48 Kuran, Bakara suresi, Ayet 275.

21

yolunda gitmeyebilir ve de faizi demek iin yeterince kar elde edilemeyebilir. te byle bir durumda, paray yani faizli borcu veren, bor verdii kii veya iletme zarar da etse, iletmenin zararlarna katlmaz ve faiziyle birlikte alacan tahsil eder. Borcun amac tketim de olsa yatrm da olsa, riskin her iki tarafa da ait olmas gerektii zerinden hareketle hak ilkesine aykr bir durum olduu ifade edilir. slam i hayatnda riskin paylalmasn ister.49 Dier bir gr ise paradan para kazanmann caiz olmamas; sermeyenin retken olmas fikridir. slam i hayatnda sermeye ile emein bilekesini ve bundan elde edilecek kazanc caiz bulur.50 Faizin baka bir olumsuz yan ise yoksullardan zenginlere kaynak aktararak gelir dalmn bozmasdr. Faiz ayrca insanlarn enerjilerini retken giriimlere harcamalarn engelledii iin de eletirilir.

Sermayenin ancak yatrm alannda bulunmas gerektiini savunan bu gr, altn ve gm gibi deerli madenlerin de bir servet biriktirme arac olarak saklanmas, alkonulmas, yatrm alannn dnda tutulmasna kar kar: Altn ve gmn saklanmas, almadan alkonulmas yasaktr. nk bu bir nevi faiz atmosferi dourur.51 Ancak slam ekonomisi balnda ele aldmz ve zekat blmnde de grdmz gibi bu ynde farkl grler mevcut olup uygulamalar da arlkl olarak aksi yndedir. zellikle Arap lkeleri ve lkemiz halk Mslman toplumunda altn, bir ziynet eyas olarak tercih edilmesinin yannda, zellikle bir servet biriktirme arac olarak da dnlmekte ve deerlendirilmektedir. Altndan ve gmten gelir getiren bir servet biriktirme kayna olarak zekt alnmas, onun bir sermaye olarak ilem grmesini merulatrr. Altn ve gmn sadece bir ziynet eyas olarak deerlendirilmesi veya saklanmas, slam ekonomisi iinde pek mmkn grnmemektedir.

slam ekonomisi literatrnde ve yrtlen tartmalarda faiz kritik bir neme sahiptir. Faiz yasa slam ekonomisinin ayrt edici zelliklerinden biri olarak ne karlmasnn tesinde, onunla zdelemitir. Yrtlen tartmalarn can damardr. Faiz, slami balamda ticaret, sermaye, bankaclk veya finans alanyla yakndan ilintilidir. slamda sermayenin retken olduu fikri ve muhakkak retim sreci sonunda kar elde
Uslu, a.g.e., s: 23. Bu konuda zellikle u kaynaklara baklabilir: Karako 1987, Uslu 2005, Atlgan 1996. 51 Karako, a.g.e. 405-408.
50 49

22

ederek kazan salamas fikri merudur. Sermaye ancak yatrm alannda bulunabilir ve meru saylr. Kazan, slamda emee dayanr; sermaye ancak emekle birleerek alrsa merudur.52 slam, parann altn gm gibi u anda olduka popler ve yaygn bir yatrm arac olan alternatiflerle ki buna kenz yani parann altrlmadan saklanmas ya da alkonulmas denir, deerlendirilmesi de doru bulunmaz.53 Kuranda bu konuda u yer alr: Altn ve gm biriktirip de Allah yolunda harcamayanlara ise ackl bir azab mjdele.54 Ancak sermaye ile faiz arasndaki iliki konusunda slam dnrleri arasnda, zellikle de altn ve gmn yatrm arac olarak deerlendirilmesinin caizlii konusunda tam bir mutabakat yoktur.55 Altn ve gmn ayn zamanda zekta konu olmas ve zekt verilecek mallar kategorisinde deerlendirilmesi tartmay temelde amaza srkleyen unsur olmaktadr.56

Faiz yasa ile bankaclk ve finans sektr arasnda birebir iliki vardr. Bu ereve pratik hayatta ve uygulamada kendi somutluunu daha ok bankaclk alannda gerekletirmitir. slam ekonomisi zerine yrtlen tartmalarda faiz ile bankaclk arasndaki birebir iliki kurulmu; slam bankacl, slam ekonomisinin belli bal nemli konusu haline gelmitir. 57

1.2. Faizsiz Bankacln Tarihi Parann ticari hayatta bir deiim arac olarak kullanlmaya balanmasyla beraber parayla ilgili kurumlar da ortaya kmaya balamtr. Parann ayar, standard, dolam, transferi gibi sorunlarla birlikte bor ve kredi alp verme gibi ihtiyalar parann fonksiyonlarn ve bu fonksiyonlarna uygun kurumlar koullamtr. Gelien ihtiyalar, deien retim ve ticari hayat bylelikle bankacl ortaya karmtr.

Karako, a.g.e. s:408. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Karako 1987, Mutaharri 1997. 54 Kuran, Tevbe suresi, Ayet 34. 55 Bu konuda bkz. Karaman 2002. 56 Bkz. Aghnides a.g.e. , Karaman a.g.e. 57 rnein: Armaan 1996, Zerka-Neccar 2003, Karaman 2000, Bayndr 2005.
53

52

23

lk bankaclk uygulamalarnn din adamlarnn etrafnda ve onlarn kutsal meknlar evresinde doup gelitii grlmtr. Tapnaklarn, mabetlerin ve din adamlarnn bulunduu veya yaad kutsal yerler, zamanla dini ihtiyalarn dndaki ihtiyalara da cevap vermeye balamtr. nsanlar dokunulmazlklar da olan din adamlarna gven duymular; bu gven, alnma ve kaybolma tehlikesiyle kar karya olan servetlerini din adamlarna emanet etmelerine neden olmutur. Emanetlerin bir ksm tanr adna sadaka ya da adak olarak mabetlere balanrken, din adamlar da bu balar nceleri ihtiya sahiplerine karlksz olarak dn veriyordu. Daha sonralar insanlarn buralara emanet ettikleri mallar eitlenip artm din adamlar da bu mallar artk belli bir bedel karlnda ihtiya sahiplerine bor vermeye balamlard. Bu bedel zamana bal olarak faizli geri deme eklinde gereklemekteydi. Bylelikle din adamlaryla zdeleen kutsal meknlar, banka-mabedler olarak dnyevi hayatn nemli bir adresi haline gelmilerdi. Kredi bir kazan kaps haline gelmeye balaynca din adalarnn yan sra baz zengin kiiler de bankaclk ileri yapmaya balamlard. Mezopotamyada Kzl Tapnak, Eski Yunanda Delos, Parthenon ve Apollon Tapna, banka mabetlerin ilk rnekleri saylrlar.58 Din adamlaryla bankaclk arasndaki iliki sonraki alarda dorusal ve paralel bir sre izlememitir. Ancak insanlarn mallarn, paralarn veya deerli eyalarn teslim etmede barol oynayan gven unsuru nemini kaybetmemitir. Balangta kaybolma veya alnma tehlikesine kar sadece korunma, saklanma amacyla emanet edilen servet daha sonralar kazan ve gelir elde etme amacyla deerlendirme balanmtr. Gven unsurunun yanna iyi bir kazan getirme beklentisi eklenmitir.

Arap yarmadasnda slamiyet ncesi ve sonrasnda paralel bir slamdan nce de Arap yarmadasnda faiz yaygnd. Bor zamannda denmezse faiz eklenir ve vade uzatlrd. Faizin slamiyet ncesindeki ticari hayatn nemli bir esi olduu ve bunun da sermayeyi tekelinde bulunduran dnemin ileri gelenleri tarafndan (Yahudi tccar ve tefeciler, Arap tccarlarn ileri gelenleri, kabile liderleri vb.) uygulandn gryoruz. slamiyetin yaygnlamas nfuzunu ve etki alann geniletmesi; ticari hayatn da hareket ve gelime alann bytmtr. zellikle Hz. mer dneminde ile younlaan ve fetihler
58

Bayndr, a.g.e., s:27.

24

yoluyla corafi snrlarn geniletmeye balayan slamiyet, Abbasiler dnemi ile birlikte zirve noktasna gelmi Atlas Okyanusundan in Seddine, Hint okyanusundan Hazar denizine kadar geniledi. Bu fetihler sayesinde Avrupa-Ortadou-Orta Asya arasndaki ve Kuzey Afrikadaki nemli ticari merkezler Mslmanlarn eline geti.

nemli kara, deniz ticaret yollar ve limanlarn Mslmanlarn eline gemesiyle birlikte Mslman tccarlarn says artm; tccar snf sermaye birikimini younlatrm, yaplan ticaret de niteliksel dnmlere uramtr. Arlkl olarak kk apta ehirleraras kervanlarla yrtlen ticaret; yerini blgeler, hatta ktalararas boyuta brakm ve bir anlamda dnemin ortak pazar kurulmutur. Kk ehir pazarlarnn yerini daha byk blge pazarlar alm; ticarete konu olan mallarn eit ve saysnda nemli deimeler olmutur. Bu durum ticarete araclk edecek kurumlarn domasna; imdiki bankalar gibi ilev gren arac kurumlarn olumasna neden oldu.59 slamiyetle birlikte hem deien itihat ve kurallara uygun bir ticari hayatn oluturulmas hem de byyen ve gelien slam devletinin ekonomisine yn veren bir kurumsallamann salanmas gerekiyordu. Bu ihtiyalar, imdiki faizsiz bankacln temeli olarak grlen Beytl-mal, Sarraflar, Cehbezler ve Dostluk ve Yardmlama Kurumlar ile Mudarabe irketleri tarafndan karlanmtr.60

Temeli Muhammed Peygamber tarafndan atlm olan Beytl Mal, slam devletinin her trl mal varl ve gelirlerinin topland, harcamalarnn yapld, parann basld, maa demelerinin yapld; hak ve borlanma yetkisine sahip ve ayn zamanda kiilere ticari kredi verebilen bir kurumdu. Modern devletin Hazine Mstearl, Merkez Bankas ve Maliye Bakanl ilevlerini bnyesinde toplayan kurum grnmndedir. Altn ve gm gibi deerli madenleri alp satmay, fiyat farkyla para bozmay meslek haline getirmi olan Sarraflar, bu dnemde bor para vermek, devlet byklerinin gelirlerini tahsil etmek ve demelerini yapmak; ayrca sermayesi olup iletme imkan bulamayan zellikle yksek rtbeli devlet memurlarnn sermayelerini iletmek gibi ilerin yannda yine bir banka gibi parann transferini blgeler aras naklini salamaktaydlar. Sarraflarn yannda zamanla banka gibi ilem yapan, kiilere bor vermenin yannda
59 60

Bayndr, a.g.e., s:32. Bayndr, a.g.e., s:32-33.

25

devlete de bor vermeye ve karlnda da vergi toplama hakk elde eden kiiler yani Cehbezler ortaya kmtr. Cehbezler devlete verdikleri borcun karlnda ve alacaklarna mahsuben belli bir blgenin vergilerini topluyorlard.61

Yardmlama kurumlarnn en nemlisi Para Vakflardr. Bunlar sosyal nitelikli olup banka ilevi gren; sermaye ihtiyac olanlara kaynak salayp karlnda vakfa kazan salayan dayanma kurumlar olarak ortaya kmtr. Ancak vakf para vakf olunca ve para salamann belli bir kazan elde edilerek yaplmas sz konusu olunca, kurumun sosyal ya da dayanma yn tartlr hale gelmi; her ne kadar uygulama Osmanl Devleti dneminde yaygn olarak grlmse de dinen caizlii tartlr olmaktan geri kalmamtr. Osmanlda para vakflar dnda esnafn kurduu esnaf sandklar, 18.19 yy. da Hindistan, Msr ve 20. yyda Malezyada eitli yardm ve tasarruf sandklar slam bankaclna geiin alt yapsna rnek olmutur.62

Faizsiz bankacla geiin temeli olarak grlen dier bir uygulama ise mudarebedir. slamdan nce varolan ve slamiyetle birlikte de devam eden bir ortaklk kurumudur. Sermayedar ve i adamlarnn ska bavurduu bu kurum, faizsiz bankacln en nemli altyapsn oluturur. Asrsaadet dneminde Arap tacirlerin hatta Hz. Muhammedin de bavurduu mudarebe, dnemin ticarete dayal ekonomisinin sermaye birikimi ve kaynak sorununa nemli oranda zm olmutur. Hz. Peygamber ve onun Hz. Ali, Hz. mer, Hz. Osman, Abdullah b. mer, Hz. Aie, gibi yakn sahabelerinin, mudarebe yntemiyle sermayelerini deerlendirdikleri bilinmektedir.63

Faizsiz bankacln ilk ortaya k M.. 2123 2081 yllarnda Babilde hkm sren Hammurabbiye kadar uzanr. nl Hammurrabi Kanunlarnn 100107. blmleri ikraz ilerinin nasl dzenleneceini gsterirken, zellikle faizsiz yatrmn ilk rnei olarak ortaya kmtr. Babillilerdeki uygulamadan hareketle ilk bankalarn tapnaklar, ilk bankaclarn da din adamlar olduu sylenmektedir. Daha sonraki yzyllarda bankaclk
Bu kurumun Osmanl devlet geleneinde mltezimler yoluyla uygulandn grmek mmkndr. Murat izaka, Risk Sermayesi zel Finans Kurumlar ve Para Vakflar, stanbul, lmi Neriyat, 1993, s: 18-30. 63 Bayndr, a.g.e. s:41.
62 61

26

hizmetlerinin mabetlerin tekellerinden kt; zellikle ticaretle ilgilenen srailden srlen baz zengin Yahudi ailelerin ellerine getii ve gittikleri yerlerde faizsiz kredi vererek sistemin ilk rneklerini oluturduklar gzlenmitir.

Faizsiz Bankacln altyapsn oluturan Mudaraba ve Muareke akitleri, hukuki altyaps 8. yzylda Hanefi fakihlerce tamamlanm, 11.-13. yzylda Venedikli tccarlar vastasyla Avrupaya gemitir. Avrupada commenda ve societas ad altnda da kullanlmaya balanmtr. Avrupallar bu akitleri, hi deitirmeden uygulamlardr. Bu ekilde, iki ticari blok arasnda benzer hukuki bir altyap da ticaretin kolaylkla gelimesine imkn tanmtr. Commenda akdi ile gerekletirilen ortaklklarn dier bir zellii ise snrl sorumluluu iermesidir. Sermaye sahibinin sorumluluu o dnemlerde Avrupada uygulanan akitlerin aksine yalnzca o ie yatrd sermaye ile snrl idi. Bylece mudarebe akdi nce talyanlar, daha sonra da spanyollar arasnda nemli bir uygulama alan bulmutur. Bu akitten yola klarak ada bir bankaclk modeli oluturulmutur. slam Dnyasnda banka hizmetlerinin ilk rabet grd dnemin Abbasiler devri olduu belirtilmektedir. Abbasiler devrinde tbbi hizmetlerde Hristiyanlardan yararlanld gibi, mali ilerde de en etkin hizmet veren Yahudilerden yararlanmakta mahsur grlmemitir.

9.

yzyl

sonuna

doru

gm

dirhem,

tamamyla

altn

standartlarna

dntrlm ve sikkelerin kalp olup olmad veya tai durumunu incelemek iin beytl mal (devlet hazinesi) idaresinde bu ii zerine alan ahbaz denen bankerlere yer verilmitir. Grevleri daha sonra ayrntl olarak belirtilmi divanal ahbazah kurulmutur. Bu divana ye olanlar yetkili bir banka gibi blgesinde kendisine tahsis edilen hkmet adna devlet gelirlerini toplard. Genellikle tacir olan ahbazlarn devlet hazinesi boald zaman devlete faizsiz bor verdikleri de belirtilmektedir. Osmanllarda Tanzimattan nceki dnemde mali piyasalarda Yahudiler bata olmak zere aznlklardan sarraflar piyasaya hakimdi. Sarraflar para bozma ileri yannda bakalarnn paralarn da iletir, polie alm satm ve ikrazla da urarlard. Byk sarraflarn en byk kazan kaynan Osmanl saray ve Hazine ile olan mali ilikileri olutururdu. Bunlara, ileri gelenlerinin iyerleri Galata'da bulunmas sebebiyle Galata Sarraflar son devirde ise

27

Galata Bankaclar ad verilmitir. 64 Yaklak 1400 yl boyunca, slam toplumlarnn ekonomik yaamlarn dzenleyen bankalar yerine byk lde bankaclk fonksiyonlarn yerine getiren kurumlar; Para Vakflar ve slami i Ortaklar olmutur.

Bir finansman messesesi olarak "Faizsiz Bankaclk"n dnyada ilk uygulamas Msr Arap Cumhuriyeti'ndeki Mit Gamr kasabasnda yaanmtr. Cemal Abdl Nasrn devlet bakanl dneminde btn bankalarn devletletirilmesi akmna kar alternatif olarak gelitirilen bir deneme sonucunda ortaya kmtr. Msr kylsnn (fellah) tarmsal ve ticari ihtiyalarn karlayan ve bunu yaparken "mteselsil kefalet" (tekeffl) felsefesine dayanan, daha ok "venture-capital" (risk sermayesi) ile "para vakf" karm zgn bir modelde alan bu kurulua "banka" sfatnn verilmesi bugn akademik bir tartma konusu olmaktadr. Model, hem bankacl, hem ticari ortakl (kr ve zarar ortakl), hem tekafl (sigorta) hem "barter" (takas), "icar" (leasing), factoring ve benzeri alt finansman metotlarn bir arada ve ayn at altnda, ayn zamanda hayata geirmi kendine zg bir modeldir.65 Ky Sand kavramna yakn bir metotla faaliyet gsterdii bilinen bu bankann fikir babas Dr. Ahmed El-Neccar'dr. Ayn zamanda bankann hissedar ve ilk idari personeli arasnda bulunan sz konusu Msrl eski dileri bakanl memurunun iktisat gemii incelendiinde, Alman ekonomi tarihinde (Prusya dneminde) grlen "toplumsal kalknma bankacl"na benzer prensiplerden etkilenmi olduu ve bunu, andaki ve corafyasndaki slmi ekonomik ve kltrel elerle birletirmeye alt dikkati eker. te yandan, ngiliz hkimiyeti dnemindeki Hindistan'n Mslman blgelerinde (Bugnk Pakistan vb.) grlen baz "kooperatif bankaclk" uygulamalarnn da dnyadaki ilk faizsiz finansman rnekleri arasnda saylmas doru olur.

Pakistanl dnr Muhammed Abdul Mennann nclnde tm slam lkelerinin katlmyla 1973te Ciddede yaplan slam lkeleri maliye bakanlar toplantsnda, Mslman lkelerin geri kalmlk kskacndan kurtulmalar amacyla slam
izaka, a.g.e. s:68. Prof., M. A ZERKA.- Prof., M. A.Neccar, slam Dncesinde Ekonomi Banka ve Sigorta, ev. Hayreddin Karaman, stanbul, z Yay., 2003.
65 64

28

kalknma bankas kurulmasna karar verildi. Ve 20 Ekim 1975te Trkiyenin de aralarnda bulunduu 29 lkenin katlmyla slam Kalknma Bankas kuruldu.66 Bu lkelerin ortak ve temel problemi olan kalknma, bankann adnda zdeleen bir problematii ifade etmektedir. Doal olarak da bankann, kurulu srecindeki temel amac, geri kalmlk ve az gelimilik kskacndaki Mslman lkelerinin bu durumdan kurtulmalarn salayacak finansman ihtiyacn karlamakla zdeleiyordu.

1.3. slam Ekonomisi Uygulamalar: slam Bankacl Modern finansal yntemlerin kullanlmas ve slami ilkelere uygun finans kurumlarnn ortaya k 1970lere denk gelir. 1970ler ve 1974 yl, dnya ekonomisinde 1929 dnya bunalmndan sonraki ikinci byk tkanmann yaand sreci kodlar. 1970'li yllarn bandan itibaren dnyada enerji fiyatlarnn artmaya balamasyla, birok endstri lkesinde olduu gibi, ABD'de de para politikalar, hzla artan enflasyonist basklara kar mcadele etmek zorunda kald. Durgunluk iinde enflasyon olarak tanmlanan Stagflasyon, hem hayat pahall (Enflasyon) hem de isizliin (Durgunluk) olduu yeni bir durumu ortaya karmtr. Petrol reten lkelerin retim kstlamalar ve ambargolar ile ba gsteren petrol krizi ve fiyatlarndaki art; gelimi ve gelimekte olan lkelerdeki hammadde ve yatrm maliyetlerinin artmasna; zellikle gelimekte olan lkeler iin byme trendin de dmelere neden olmutur. Gelimi lkelerde 1929 Dnya Ekonomik Bunalm sonucunda devletin, harcamalarn kamu lehine talebi arttrc ynde mdahalesiyle ekillenen ve II. Dnya savandan sonra sosyal devlet uygulamalarna dnen srecin bir sonucu olarak grlen, kar marjlarndaki ciddi dmeler, sermaye birikiminin tkanmasnn nedeni olarak grlmtr. Bu yeni krizin zm yeni bir dnemin balangcn iaret eder. Dnya ekonomi politikalarnda yeni bir eilim balamtr. thal ikameci strateji yerini dnya ticaretine alma stratejisine brakm; yeni pazarlar bulmann yannda refah devleti uygulamalarnn terk edilmesiyle mevcut pazarn da derinletirilmesi devreye sokulmutur. Sosyal devlet politikalarnn yerini yava yava neoliberal politikalar alm; bu erevede zelletirmeler yoluyla kamu alan zel sektre devredilmeye balanm, teknolojik atlmn ve zellikle
66

Bayndr, a.g.e. s:42.

29

de dayankl tketim mallarnda yaanan teknolojik deiimin hayata getii bir dnem balamtr. Bu srecin slami sermayenin dnya piyasalarna girii ve taze parann piyasalarda hareket etmesiyle i ie gemesi dikkat ekicidir. Sistem kendi tkanmasn aacak yeni mekanizmalar retmekte ok zorlanmamtr. Petrol zengini Mslman Arap lkeleri hem kalknma ideolojileri, hem de birikmi sermayeleri ile dnya piyasalarnn kapitalist buhranna kaynak olmutur. ncelikle, gelimi lkelere kalknmann motoru olarak grlen yatrma dnk sermaye mallar ve tketim mallar ithalatyla yeni pazar alternatifi oluturmulardr. Ardndan, kurulan slam bankalar araclyla yeni sermaye kaynaklarn dnya ekonomisine transfer etmi ve sermaye birikim srecindeki skkl amada kapitalist ekonomiye taze kan vermilerdir. slamn yeni kaynaklar ve sermayeleri ekonomik sistemin sermaye birikim srecindeki amaznda baka birok etkenle beraber hzlandrc-kolaylatrc bir ilev grmtr.

1974 ylndan itibaren petrol fiyatlarnda meydana gelen devaml ve hzl artlar, petrol reticisi lkelerde ve bu arada Trkiyenin komusu olan Ortadou lkelerinde nemli dviz rezervlerinin birikmesine yol amtr. Bu birikim, sz konusu lkeleri youn bir kalknma abasna itmi, lkeler yatrm ve buna bal olarak da ithalatlarn ksa bir zaman iinde kat be kat arttrmlardr. Sanayilemeye dnk kalknma stratejileri, retime dnk yatrmlar zorunlu klar. Makine ve sermaye mallar ihra eden lkeler iin yeni bir pazar ortaya kmt. Buna ramen hzl bir kalknmay ksa srede ortaya karacak alt yapnn mevcut olmamas, salanan tm kaynan ite yatrma dntrlmesine imkn vermemitir. Dier yandan biriken sermayenin dini ilkelere uygun yatrm alanlarnda deerlendirilmesi amaland iin, Dubai Islamic Bank, Sudan Faisal Islamic Bank, Msr Faisal slam Bankas ve Bahreyn slam Bankas gibi faizsiz bankaclk yapacak finansal kurulular birbiri ardna faaliyete geti. te kalknmann kayna olamayan veya atl kalan sermaye uluslararas piyasalarda kendi mecrasn bulmu ve yeni ekillenen kalknma stratejisinin bir paras olarak, piyasann kurallarna ve ihtiyalarna bal olarak hareket etmitir.

30

Petrol fiyatlarndaki bu art ayn zamanda petrol ithalats lkelerin, bu arada Trkiyenin petrol giderlerini hzla arttrarak, demeler bilnosunda ciddi sorunlara yol aarak, bu lkelerin dier alanlara tahsis edebilecei kaynaklarn ve sonuta kalknma hzlarn azaltc etki yapmtr. Bu olgular, petrol reticisi lkeleri d pazarlarda mal ve fiziki yatrm sahalar aramaya sevk ederken, petrol reticisi lkeleri de, bu kaynaklar lkelerine ekmek iin youn abalar harcamaya itmitir. Avrupa ve Amerikada yaymlanan gazete ilnlar ve gerekletirilen birok yatrm ve ortaklklar ile bat lkelerinde kurulan slam Bankalar bu abalarn somut delilleridir. 67 slami kurallar bire bir uygulanamaz, onlardan sadece esinlenilebilinir.68 slam ekonomisi olarak tanmlanan erevenin uygulamada sadece bankaclk ve finans alannda bir yaplanmaya gitmesi ve geliim gstermesi ilgintir. Bir bilno yapldnda slam ekonomisinin ortaya knn salt bankaclk sistemini ilgilendirdii grlr69 slami kurallara, buyruklara ve deerlere uygun ekonominin kendini bankaclk sektryle zdeletirdii gzlenmektedir. Gnmzde slam ekonomisinin gereklemesinin iki tipi sz konusudur. Devleti ve toplumcu slamc gr randa ve sadece Humeyni dneminde (19791989) varln srdrmtr. Muhafazakr teknokrat gr ise ksmen Pakistanda ve Ortadouda kimi slami banka ve mali kurulularda yrrle kondu. ki eilimde ayn zaman aralnda 1980lerden itibaren geliti. Bu adan iki gr mezhep arasnda fark da yoktur ve slam bankacl uygulamalar ortaktr.70

1.3.1. slam Kalknma Bankas ve slami Bankalarn Kurulu Sreci Anwar Qureshi (1946), Naime Siddiqi (1948), Mahmud Ahmad (1952) ve Mevdudinin (19501961) yapt teorik almalar, faizsiz finans kurumlarnn hangi esaslara gre faaliyet gsterecei konusuna nemli katk salad. Ayrca Muhammad Hamidullah tarafndan 19441962 yllar arasnda yaynlanan almalar da erevenin izilmesinde nemli bir rol oynad. Bu almalarda; faize dayal mevcut ticari bankaclk sistemine alternatif oluturmak iin kr-zarar ortaklna dayal bir kavramla almas

Kuran, a.g.e. s: 45. izaka, a.g.e., s:107. 69 Roy a.g.e., s:188. 70 Oliver Roy, Siyasal slamn flas, stanbul, Metis Yay., 1994, s:193.
68

67

31

planlanan farkl bir bankaclk tr nermek gibi bir ortak nokta n plana kyordu. 1970li yllarda dzenlenen bir dizi konferans, din limleriyle finans uzmanlarn bir araya getirerek, kurumsal erevenin belirginlemesine yardmc oldu. Bu konferanslardan sonra faizsiz bankaclk alannda faaliyet gsteren ilk finans kurumlar da kurulmaya baland. 1975 ylnda slam Konferans rgtne ye devletlerin katlmyla kurulan slam Kalknma Bankas da bu srece nemli katkda bulundu.

Kalknma srecinin bandaki tm lkelerin kendisine ynelen taleplerini karlamakta zorlanan Amerika Birleik Devletleri bu geliimin slm lkeleri arasnda bir an nce rgtlenerek byk apl bir oto-finansman kayna oluturmasn tercih etmi ve Dnya Bankas modelinde alacak birka byk blgesel banka kurdurarak bu ykn paylalmasna nayak olmutur. Bu amala Asya ve Afrika kalknma bankalarnn kuruluuna paralel olarak Cidde'de kurulan (1975) slam Kalknma Bankas'nn gerekten de slam lkelerindeki kamusal projelere yapt mali katklar nemli boyutlarda olmu, fakat ihtiyac karlamakta yeterli olmamtr. zel sektr projelerine finansman veremeyen KB' nin brakt boluu doldurmak zere baz Suudi, Kuveytli, Birleik Arap Emiri vb. zengin Mslmanlarn rgtlenmeleri sonucunda ilk zel slami bankalar olumaya balad. lk faizsiz finansal rn ve hizmet sunan banka olan Dubai Islamic Bank, 1975 ylnda deiik lkelerin Mslman iadamlar tarafndan kuruldu. 1977 ylnda da Msrda ve Sudanda Faisal Islamic Bank adyla iki zel banka faaliyete geti. Ayn yllarda Kuveyt Hkmeti de Kuwait Finance Houseu kurdu.71 nc rol oynayan bu finans kurumlar adeta havuza atlan ilk ta rol oynayarak, eitli slami finans kurulularnn kurulmasna nclk ettiler. Sadece on yl gibi ksa bir sre iinde eitli lkelerde 50den fazla faizsiz finans kurumunun kurulmas da, bu alanda yksek bir toplumsal talep olduunu ortaya koymaktadr.

slami bankalar dncesi ideolojik deil teknokrat bir slami ekonomi anlay zerine oturur; slami ekonomi maliyenin ve tali olarak da vergi alannn dna kmaz. 72 slami finans ve bankaclk, serbest piyasa ekonomisi iinde slami veya slami olmayan

71 72

www.ofkbir.org.tr/raporlar, Makaleler 1-2-3: Kresel Bankaclk, 2005. Roy, a.g.e., s:190.

32

devletlerde ekonomik sistemle entegrasyonda sorun yaamamtr. Sadece slami esaslara gre ynetilen devletlerde deil tm dnyada ve global piyasalarda entegrasyon ve alma biiminde de sorun yaanmamaktr. lk kurulan bankalar tabi olduklar mevzuat ve lke iindeki konumlar asndan gruba ayrabiliriz. Birinci gruptaki bankalar kurulduklar lkede ksmen veya tamamen muafiyet, istisna vb. salanarak kurulan bankalardr ki bunlara rnek: Sudan, Kuveyt, Bahreyn ve rdn bankalar verilebilir. kinci gruptakiler lkenin bankalar kanunu slami (Pakistan, ran) veya gayri slami olsun (Trkiye, Malezya, Birleik Arap Emirlikleri), slam bankalarnn btn faaliyetlerini iine alan zel kanunla kurulmu bankalardr. nc grup bankalar ne zel kanunu bulunan ne de muafiyet elde etmi bankalardr. Bunlara rnek olarak, Danimarka ve ngilteredeki slam bankalar verilebilir. 73

slami Bankaclk isminin kullanlmasna sadece ran ve Pakistan izin verirken, dier lkeler bu ismin kullanlmasna pek scak bakmamaktadrlar. Bu noktada en ilgin rneklerden biri, Suudi Arabistann, slami bankacln yaygnlamasna nderlik ettii halde, bankalarn slami banka ismini kullanmasna izin vermemesi durumudur. Ancak burada faaliyette bulunan bankalarn slami kurallara uygun bir ekilde faaliyet gstermesi ve faiz yasana kesin olarak riayet etmesi istenmektedir. te yandan, Msr, Kuveyt, Bahreyn, Katar, Birleik Arap Emirlikleri, Sudan, rdn, Trkiye ve Malezya gibi lkelerde, faizsiz bankacla, gerek genel bankaclk kanunlar, gerekse zel yasal dzenlemeler erevesinde msaade edilmektedir. Ancak bu lkelerde de slami Banka isminin kullanlmasna scak baklmyor. Bununla birlikte, ok sayda lkede faizsiz bankaclk yapan kurumlar ve geleneksel bankalar Faizsiz Finans Kurumlar veya Katlm Bankalar adyla faaliyet gsteriyor.

slam bankalar, geleneksel bankalarla rekabet ettikleri kimi lkelerde, zellikle Msr ve Kuveytte, btn banka mevduatnn ancak % 20sini ekmeyi baarmtr. Dier lkelerde ise bu oran giderek artmakta olsa da hala ok dktr. Bu bankalarn mterilerine kar zarar ortaklna dayanan hesaplar sunduklar, hesap sahiplerine faiz yerine koullara uygun kar pay verdikleri iddia edilmektedir. Ancak bankalar aktiflerini
73

Hayrettin Karaman, slam Dncesinde Ekonomi, Banka ve Sigorta, stanbul, z Yay., 2003.. s:29.

33

ounlukla hisse senetlerine, faiz getiren aralara aktardklarndan kar paynda grlen dalgalanmalar bankalarn, faiz oranlarnn hareketlerini izlediklerini gsteriyor. Banka yatrmlarnn getirileri deiken olduu ve vadeleri farkl zamanlarda dolabildii iin tasarrufuya verilen kar pay doal olarak bir dnemden tekine deiiklikler gstermektedir. slam bankalar, yatrm getirilerinin yapsn komisyon ya da hizmet bedeli ad altnda gizlemeye almaktadr. Kar paylarnn faize dayanan yatrmlarla desteklendii; slam bankalarnda alanlarn tasarruflarn bankalara yatrmay dnenlere, getirilerinin piyasadaki faizin altna dmeyecei teminatn vermelerinden anlalmaktadr. Nitekim geleneksel bankalarla rekabet ettikleri lkelerde slam bankalarnn szde faizsiz getirileri, geleneksel bankalarn aka faize dayanan getirilerine hemen hemen eittir. 74 Resmi olarak nceden belirlenmeseler de, herhangi bir dnemdeki kar paylarnn o dnemin ortalama faiz oranndan ok farkl olduu pek grlmemitir. slam bankalarnn iddialar gz nne alndnda bu durum olduka arpcdr. Ancak kar paylarnn geleneksel bankalarn faiz demelerinde olduu gibi faiz getiren aktiflerle desteklendii dnlrse bu durumun artc olmamas gerekir.

Msrda, belli bir oran amamak kaydyla faize izin verilmekle birlikte, faizsiz bankaclk ve geleneksel bankaclk bir arada yrtlyor. Geleneksel ticari faizli bankacla bir alternatif olarak gelien faizsiz bankaclk, Msrn finansal sisteminde nemli bir rol stlenmitir. 1977 ylnda Msr-Suudi Arabistan ortaklnda kurulan Msr Faisal Bankas ve daha sonraki yllarda tamamyla Msrllara ait olan Uluslararas Yatrm Bankas, Msr bankaclk sisteminde nemli rol oynayan iki byk faizsiz banka olarak ne kmamakta ve bu bankalar, toplam mevduatn % 17sini ellerinde tutmaktadrlar.75

Birleik Arap Emirlikleri (BAE) Ticaret Kanunu, faize birtakm snrlamalar getirmitir. BAEde ticari borlarda belli bir oran gemeyecek ekilde faiz alnabilmekte, ancak ticari olmayan borlarda faiz almak ceza mevzuatna gre su kabul edilmektedir. Benzer ekilde Kuveyt Anayasasnda yaplan deiiklikle, 1980 ylnda Ticaret
74

75

Kuran, a.g.e. s:47. www.ofkbir.org.tr/raporlar, Makaleler 1-2-3: Kresel Bankaclk, 2005.

34

Kanununda da buna uygun deiiklikler gerekletirildi. Bu deiiklikler gereince, ticari ilemler iin faiz alnabilecei hkmnn getirildii Kuveytte de BAEde olduu gibi ticari olmayan ilemlerde faiz almak yasad kabul ediliyor. Kuveyt, blgede faizsiz bankacln en fazla gelitii lkelerden biri. te yandan, BAEde ise Dubai Bankas dnda faizsiz bankaclk yapan bir banka bulunmamaktadr. Katarda da benzer ekilde sadece Katar slam Bankas faizsiz bankaclk ilemleri yapmaktadr. 76

Suudi Arabistan dier lkelerden farkl olarak Suudi Arabistandaki ulemann riba konusundaki tavr son derece kat olduu iin, Suudi Arabistanda faize kesinlikle izin verilmemektedir. Buna karlk bankalar, yaptklar ilemlerden komisyon alabilmektedirler. Suudi Arabistanda faiz ieren meseleler, idari mahkemelerce yarglanyor, bu mahkemeler finansal ve ticari meselelerde faize izin veren hkm veremiyorlar. Ayrca bu alanda en gl ve en etkili zel finansal kurum olan Dar AlMaal Al-Islami Group, Dallah Al Baraka Group ve Al Rajhi Bankaclk ve Yatrm irketi de yine Suudi Arabistan menelidir.

ran ve Pakistandaki durumun farkl olduu grlyor. ran Anayasasnn drdnc maddesine gre, btn yasal dzenlemelerin, slami standartlara dayandrlmas gerekmektedir. 1983te ran Parlamentosunun kard Faizsiz Bankaclk Yasas, btn faizleri ve faize dayal bankacln btn dallarn yasaklamt. Bylece faizsiz bankaclk randa zorunlu hale gelmiti. Pakistan Anayasas; yasalar, Kuran ve Snnetin Pakistanda temel kanun olduunu, Anayasa Mahkemesinin faiz deme ve tahsiline ilikin btn yasalarn slama zt olmamas gerektiini belirttii iin; 1981de Pakistandaki btn ticari bankalar, mudilerine faizli mevduat yerine, kr-zarara katlma hesaplar atlar. Pakistanda; faize dayal borlarn yerini sermaye yatrmlarna katlma senetleri, faizin yerini bankalarn zorunlu olarak tahsil ettikleri hizmet cretleri ve iletme ile banka arasnda yaplan murabaha ilemindeki geri satn alma ve fiyat ykseltme ald. Ancak banka cretleri ve fiyat ykseltmeleri, modern bankaclktaki faiz miktar kadar oldu.

76

www.ofkbir.org.tr/raporlar, Makaleler 1-2-3: Kresel Bankaclk, 2005.

35

Nfusunun arlkl bir kesimi Mslman ve Trkiye gibi laik bir lke olan Malezya, faizsiz bankaclk sistemine ikincil bir bankaclk sistemi olarak ve faize dayal bankaclk sistemiyle birlikte yer vermektedir. Malezya Merkez Bankas, dier lkelere model olacak biimde faizsiz bankacln ve finansal sisteminin altyapsn gelitirerek, ran ve Pakistanda kurulan basit slam bankacl sisteminden daha gelikin bir sistem kurmaya alm, lkede faizsiz sistemle alan bankalar ayr bir kanuna ve dzenlemelere tabi tutulmutur. lkede faaliyet gsteren btn slam bankalarnn hukuk kurallarna uygunluunu salamak iin merkezi bir konsey oluturuldu. 1983 ylnda karlan slam Bankaclk Kanunu ile Malezya Merkez Bankasna (Bank Negara), faizsiz usulle alan bankalarn lisanslama ve denetim yetkisi verildi. Ayn yl karlan Devlet Yatrm Kanunu ile faiz tamayan yatrm sertifikalar ve menkul kymetlerin de ihracna baland.77

Malezyada bankaclk alannda, slam Bankaclk Kanunu, Bafia Anlamas ve Merkez Bankas Anlamas, dzenleyici para olarak dual bankacla yumuak bir gei salyor. Malezyada yirmi yl nce faaliyetlere balayan faizsiz bankaclk, ksa sre iinde gelierek, 2001de finans sektrnn yzde 5ine, 2003 ylnda yzde 10una sahip duruma geldi. 78 Malezyada faizsiz bankacln zellikle son birka yldr hzl bir k trendi yakalamasnn nedeninin; bu lkenin kendine zg bir dual bankaclk modeli oluturmas ve faizsiz bankacln btn altyap ihtiyalarn yerinde dzenlemelerle salamas olduuna dikkat ekiliyor. 2020 ylnda faizsiz bankaclk iin dnyann finans merkezi olmak ve slami sermaye piyasalar arasnda balant kurulmas gibi hedeflerinin olmas, Malezyay, mevzuat konusunda olduu gibi, slami finansal rnler asndan da dnyann en dikkat ekici lkesi konumuna getirmektedir.

Btn ekonomiyi slami kriterlere gre yeniden yaplandrma abalar yalnzca birka lkeyle (Pakistan, Suudi Arabistan ) snrl olmakla birlikte bankaclk sektrnde slami yaplanma ok yaygndr. Gnmzde 60dan fazla lkede slam bankalar ya da

77 78

www.ofkbir.org.tr/raporlar, Makaleler 1-2-3: Kresel Bankaclk, 2005. Kuran, a.g.e. s:79.

36

ubeleri faaliyette bulunmaktadr.79 Bunlarn hemen hemen hepsi faizsiz bankaclk yaptklarn, yalnzca kar maksimizasyonunu hedeflemeyip ahlaki deerlere de arlk verdiklerini iddia ediyorlar. 1980li yllarn sonunda aralarnda en byk iki slam bankas grubunun da yer ald (Al Baraka ve Dar-al-Mal-al slami) ve Arap dnyas merkezli slam bankalarnn sermayeleri yaklak 2,6 milyar dolara, aktifleri de 22,9 milyar dolara ulamtr. 1980li yllarda bu bankalarn aktifleri ylda yzde % 18,8 orannda artm, daha sonra ise byme oranlar dmtr.80 Kuveyt Finans, Al-Baraka, Faysal Finans gibi slam bankalarnn slami devletlerle hibir ilgisi yoktur. Bunlar esas olarak saygn hisse senedi sahiplerinin tasarruflarn nemalandrmaya ve halkn tasarrufunu kendilerine ekmeye hizmet ederler.81

1.4. slam Bankacl Yntemleri Bir slam bankas prensip olarak iki eit mevduat kabul eder: Risksiz olmakla birlikte kazan salamayan i mevduat ve deiken kazan salayan ama sermaye kayb riski de tayan yatrm mevduat. Geleneksel bankalarn sunduu, getirisi nceden belirlenmi sigortal tasarruf hesaplar ise slam bankaclnda kuramsal olarak grlmez.82 slam bankalarnn kredi ilemleri risk paylam ilkesine dayanr. Bir slam bankas herhangi bir irkete kredi verdiinde, hem bu kredinin salayaca kar hem de ortaya kabilecek zarar paylamay kabul eder.

Faizsiz banka, eitli bankaclk fonksiyonlarn faizsiz olarak yerine getiren bankadr. Faizsiz bankalar, fon toplama ve tahsisini ortaklk baznda yerine getiren kurululardr. Prensipleri ortaklk olduu iin de nceden miktar belirli olan sabit bir faiz yerine, ancak faaliyet sonucu oran kesin olarak belli olabilen kr ve zarardan pay alrlar ve ortaklarna datrlar. Gerek slam bankalar gerekse mterileri, sermayelerinden kar etmek isterlerse doabilecek zarara ortak olmak zorunda olduklarndan, slam Ekonomisi kar-zarar ortakl mekanizmasna ok byk nem atfeder. slamn ilk dnemlerinde
Kuran, a.g.e. s:82 Nicolas D., Ray, Arab slamic Banking and the Renawal of slamic Low, Londra, 1995, s:16. 81 Roy, a.g.e. s.189. 82 Uygulamada ise bugn Trkiyede dahil olmak zere birok lkede Gvence Fonu yada baka adlarla tasarruflar devlet veya kurumlara aras birlikler tarafndan sigorta altna alnmtr.
80 79

37

kullanlm olan ve klasik slam hukukunda yeri olan iki kar-zarar ortakl teknii zellikle ilgi ekmitir ki bunlar mudarebe ve marekedir.

Gerek mudarebe, gerekse mareke gelimi ekonomilerdeki risk sermayesi (venture capital) sektrlerinin kulland finans tekniklerine benzetilmektedir. Bir risk sermayecisini geleneksel bir bankadan ayran nokta vardr. Her eyden nce banka, kredi bavurularn bavuru sahiplerinin finansal gcne gre deerlendirirken risk sermayecisi nerilen projelerin karllna nem verir. Dolaysyla maddi teminat olmayan ama kar getirme olasl yksek bir projenin sahibi, geleneksel bir bankadan kredi alamasa da risk sermayesi almay baarabilir. kincisi, geleneksel banka verdii kredilerden faiz kazanrken risk sermayecisi kar pay alr. ncs, risk sermayecisi geleneksel bir bankadan farkl olarak finansmanna katld projelerin baarya ulamasna gerektiinde uzmanlk servisleri salayarak katkda bulunur. kinci ve nc farkllklarn birbirleriyle balantl olduklar aktr. Risk sermayecisi, projenin yrtlmesiyle yakndan ilgiliyse de bunun nedeni kar edilmesi durumunda daha fazla para kazanacak olmasdr.

Faizsiz bankaclkta para sahibi Rab Al Maal, iletici Mudaribdir. Mudarib (ileten) , daha nce belirlenmi kurallara gre kazancn salar. Zarar halinde, Rab Al Maal (para sahibi ) etkilenmi olur; Mudaribe gelince, bu ileten, gsterdii gayret ve almalarn bedelini kaybetmi olur. Tabi ki, Mudaribin dikkatsizliinden ileri gelen veya taraflar arasndaki anlamann hkmlerine riayet edilmemesinden doan zararlar Mudaribe aittir. slma uygun bir i yaps ortaya koyan bu sisteme mudarabe denilmektedir. Gnmzde slam dnyas bnyesinde, mudarabe modeli ile organize edilmi ve eriat prensiplerine dayanan kurulular belirdii grlmektedir.

Faizsiz bankaclk yapan kurumlarn sunduu hizmetler de lkeden lkeye deimekle birlikte, baz ortak hizmet ve rnler n plana kmaktadr: Faize bal olmakszn kredi ve dn verme. Altn kle alm ve satm. Pein dviz alm ve satm.

38

Kredi mektubu. Garantiler. Faize bal olmakszn, nceden belirlenmi bir ticari getiri erevesinde, garanti karlnda finansman bonolar eklinde, ksa vadeli finansman salama.

Komisyon karlnda tm menkul kymetleri toplama ve deerlendirme hizmetleri.

Faizli olmamak kouluyla tm menkul kymetlerin (hisse senedi, yatrm sertifikas ve tahvil gibi) alm-satm.

Belirli amalar (ticaret, tarm, sanayi ve gayrimenkul gibi) iin zel fonlar kurma ve ynetme.

Mudarabe esasna gre finansman sunma. Mareke esasna gre finansman sunma. Azalan katlm prensibine gre finansman sunma. zel yatrm hesaplar hizmetleri, bankalarla birlikte dorudan yatrm. Finansal kiralama hizmetleri. Gayrimenkul alm ve satm. Finansal acente hizmetleri. nc ahslar iin nceden kararlatrlm kr prensibine gre alm ve satm hizmetleri (murabaha).

Aklar kapatmak amacyla zel fonlar oluturma. Projelerin fizibilite almalar iin teknik, ekonomik, finansal, ynetim ve pazarlama danmanl sunma.

Faiz yasana uygun ekilde dzenlenmi mortgage kredileri. slami ilkelere uygun olarak portfy ynetimi ve yatrm fonlar.

39

Bu hizmetlerin yan sra, faizsiz finans kurumlar, proje gelitirme ve bu projelere finansman salama, risk sermayesi prensibine gre finansman salama ve slami ilkeleri gz nnde tutarak ulusal ve uluslararas piyasalara kaynak transferi gibi eitli hizmetleri de sunmaktadrlar. Faizsiz bankaclkta yeni eilimler, teknoloji ve globalizasyonla birlikte ekillenmektedir. Faizsiz bankaclk sektrnde yer alan taraflar olarak yatrmc, tasarruf sahibi ve mteebbisler giderek daha sofistike rnlere ynelmektedir. Bu yeni rn eilimlerine yn veren temel unsurlar ise; o rnn bir likiditesi olmas (ikinci pazar), riski llebilir olmas (ratinge sahip olmal), getirisinin alternatiflere gre uygun olmas ile deerlendirilmektedir. Dier bir ifadeyle yatrmclar veya tasarruf sahipleri llebilir riski olan, likit ve yksek getirili sofistike rnleri talep etmektedirler. Faizsiz bankaclkta bilinen kar ve zarara katlma hesab artk ok klasik bir rn haline gelmitir. Bu gelimelere paralel olarak dnyada faizsiz yatrm fonlar ve menkul kymet rnleri ortaya kmtr ve her geen gn yenileri kmaktadr.

Bu rnler arasnda hisse senedine dayal yatrm fonlar, leasing fonlar, salk fonlar, emtiaya dayal yatrm fonlar, gayrimenkul yatrm fonlar, sigorta fonlar, teknoloji fonlar, bayan ve ocuk fonlar, yardm fonlar saylabilir. Bugnk konvansiyonel bankaclk enstrmanlar karsnda hemen her birine karlk gelen bir faizsiz enstrman bulunmaktadr. Gnmzde slmi finans kurulularnn para kullandrma yntemlerini yle sralayabiliriz: Mudarebe, mareke, murabaha, icare, kiralama-satn alma, vadeli sat, akreditif, dviz alm-satm, uluslararas piyasalarda mal alm-satm ve acil destek fonudur. zleyen blmde bu kavramlarn en nemlileri ayrntl olarak incelenecektir.

1.4.1. Mudarabe (Emek-Sermaye ya da Kar-Zarar Ortakl) Arapa bir kelime olup bir tarafn sermaye, dier tarafn ise emeini koyarak, ortak bir ticari faaliyet yapmalar ve oluacak kar anlalan oranda paylamalar olarak tanmlanr. Mudarabe yntemi faizsiz bankacn temelini oluturur. ada slam bankaclnn geleneksel ve temel yntemi olarak kabul edilir. slam ncesine dayanan bu finansman yntemi, 7. yzyldan itibaren Mslman olmayan eitli toplumlarda da

40

kullanlan ve slamiyet dnemi ile birlikte de meru kabul edilen bir ortaklk sistemidir.83 Muhammed Peygamber de ei Hatice ile mudarabe ortakl kurmu, bu ortaklk erevesinde Yemen, am, rdne seferler dzenlemi ve deri, hurma, yn satm karlnda giyim eyas ve kuma almt.84 Mudarabede bir yatrmc ya da bir yatrmc grubu, sermayesini bir giriimciye emanet eder; bir taraf ie sadece sermaye dier taraf da sadece emek koyar. Giriimci bu sermayeyi retimde ya da ticarette kullanr. Yaplan ticari faaliyet sonucunda elde edilen kazancn, karn, nceden belirlenen bir blm yatrmclara, kalan blm de harcad emek karlnda giriimciye kalr. Zarar edilmesi ve sermayenin batmas durumunda ise, sadece yatrmclar bu zarar stlenirken, zarardan giriimcinin payna den, sadece emeinin karlksz kalm olmasdr. slam ncesi dnemden itibaren varolan bu ticari ortaklk ekline, gnmz ada slam bankalar araclk etmekte tasarruf sahipleri ile giriimci arasnda kpr grevi grerek, araclk etmekte ve bunun karlnda da ticari kazan salamaktadr. slam Bankalarnn nc kiilere fon kullandrmas mterek mudarebe anlamas iinde cereyan eder. Bu anlama iinde nc kiilerle mudarabe anlamas kurduunda slam bankas rabbl-mal (sermayedar), fon kullanan ise mudarib durumundadr.85 Mudarib ie sadece emek ve ustaln katar. Fonu kullanacak mterisiyle mudarebe anlamasn yapt srada slam bankas isteyecei kr orann da mterisine bildirir. Kullanlacak fonun miktar ve artlarna gre slam Bankas mterilerden deiik kr paylar isteyebilir. Bu yntemle fon kullandrmak ve mali destek salamak, piyasaya yeni giren, mal kaynaktan yoksun giriimcilerin istifade etme amacna uygun den yoldur. Mudarabe usul daha ok ticaretin finansmannda kullanlr. Bu ticaret i ve d ticaret olabilir. Teebbs sonucu elde edilen kr daha nceden belirlenen oranlarda banka ile mterileri arasnda paylatrlr. rnein tasarruf sahibi ile slam bankas arasnda yaplan anlamada karn % 20sinin Bankaya, % 80nin de tasarruf sahibine verilecei;
Kuran, a.g.e. s:84. Bayndr, a.g.e., s:30. 85 Servet ARMAAN, Ana Hatlaryla slam Ekonomisi, stanbul, Tima Yay., 1996, s:40.
84 83

41

Banka ile giriimci arasnda yaplan mudarabe anlamasnda ise elde edilen karn % 80nin Bankaya, % 20sinin de giriimciye kalaca nceden belirlenir. Kr ve zararn ntr olmas halinde banka sermayesini aynen geri alr. Bu durumda ne bankaya ne de mteriye kr der. Zarar halinde ise, bu zarar banka, dolaysyla tasarruf sahibi tazmin eder. Mteri konumundaki giriimcininse geen sre iinde boa alm olmakla yeterli derecede zarara urad kabul edilerek, onun da zarar, emeiyle telafi etmesi yeterli grlmtr. Fakat zararn meydana gelmesinde giriimcinin kast ve ihmali varsa, bu zarar kendisine tazmin ettirilir. Bununla beraber banka, zarar ihtimallerini ortadan kaldrmak veya asgariye indirmek iin gerekli tedbirleri alr. Bu amala, sermayeye muhta bir ekilde elindeki projesiyle gelen mterinin bu projesini ok ynl olarak ettlere tabi tutar, yani fizibilitesini yapar. Projeye uygun ve krl grmesi halinde banka mterisine fon kullandrr. Ktye kullanma ihtimallerine kar banka mterisinden alm-satm ilerinin dzenli bir ekilde hesabnn tutulmasn isteyebilir. Ayrca mterilerin ktye kullanma eilimlerini ortadan kaldrmak iin beklenen miktarda kr yapamayan kiilere fon kullandrmama yoluna bavurabilir. Mudarabe, fkh bilginleri ve slam ekonomistleri tarafndan slami bankacln temelini oluturan yntemlerden biri olarak kabul edilse de slam bankalarnn pratik uygulamalarnda ve portfy kullanmlarnda (mareke ile birlikte) en az yer verilen rnlerden olmaktadr. Kar-Zarar ortakl olarak tanmlanan bu ortaklk sisteminin tasarruf sahibi asndan aslnda kara ortaklk, zarara katlanma olduu aktr. 86

1.4.2. Mareke (Sermaye Ortakl) Gerek kelime anlam olarak ve gerekse uygulamada iki tarafn belirli bir sermaye koyarak ortaklk kurmas demektir. Geleneksel slam bankacl yntemi olan Marekeye slam hukukunda irketu-inan denmektedir. Mudarabe anlamasnda bir taraftan sermaye, dier taraftan emek konulurken, marekede taraflar ie hem emek hem sermayeleriyle beraber koyulurlar. Marekede, ortakla katlanlardan birinin veya

86

Uslu, a.g.e. s:147.

42

birkann ii yapmasyla, tm ortaklar, iin yaplmasna katlmayanlar da dahil, kra nceden zerinde anlatklar oranda hak kazanrlar. Krn belirlenmesinde taraflarn rzalar esastr. Yani sermayeler eit olduu halde kr paylar farkl olabilir veya tersine, sermayeler farkl olduu halde kr paylar eit olabilir. Bu farklla neden olarak, ortakla katlanlardan bazlarnn ii daha fazla yapmalar veya daha kabiliyetli, uzman olmalar gsterilir. Hanefi ve Hanbeli mezheplerinin kabul ettii bu grn aksine, afii ve Maliki mezhepleri, taraflarn, kr sermayeye tabi olduu iin, sermayeleriyle orantl olarak krdan pay almalar gerektiini savunurlar. slam Bankalar ise, mareke metoduyla bankadan fon alan ortaklarn (banka ile mareke ortakl kurmu olan kii veya kurumlarn), irket ilerinin ve ticari faaliyetin yrtlmesinde, bankadan daha fazla emekleri getii iin daha fazla kr pay almalarn kabul ederek, Hanefi ve Hanbel mezheplerinin inanlarn uygulama yoluna gitmilerdir. Mareke finans yntemi yle uygulanr ve yrtlr: slam Bankas, orta durumundaki mterisi tarafndan istenilen sermayenin bir ksmn salama sorumluluunu zerine alr. Mteri ise kendi mal imknlar ve projenin zelliine uygun olarak proje sermayesinin geri kalann salar. Mteri kendi uzmanl nedeniyle istenilen ve alnan mal yardmn idare, denetim ve gzetiminin sorumluluunu zerine alr. Bu sorumluluklarn mterinin zerine kalmas ona krdan daha fazla pay alma hakkn kazandrr. Bu yntemde net gelir taraflar (banka ve ortak-mteri) arasnda yle dalr: Ortaklardan birisi olan mteri yapt i ve uzmanl nedeniyle bir pay alr. Gelirin geri kalan yatrma mal katks bulunan iki ortak arasnda, itirak paylaryla orantl olarak datlr. Zarar olduunda ise, zarar taraflarn ortaklktaki sermaye paylaryla orantl olarak datlr. Mudarabede sadece banka nezrinde tasarruf sahibi zarara katlanrken muarekede her iki tm taraflar zarara sermayeleri orannda katlanrlar. Mteri ilave bir zarara maruz braklamaz. Mareke yntemi genellikle sanayinin finansmannda, tehizat ve makine salanmasnda uygulanabilir. Bu yntem ticaretin finansmannda da kullanlabilmektedir.87
87

Uslu, a.g.e., s:148.

43

1.4.3. Murabaha (Pein Alp Vade ile Satma) Arapa bir kelime olup, satn alnan bir eyin zerine kar ilave edilerek bakasna satlmas anlamna gelmektedir. Murabaha slam hukukunda bir sat trdr. Satc maln maliyetini bildirir ve bu maliyetin zerine alcyla anlat miktarda kr pay koyar. Murabahada maln fiyat, kr marj ve nihai sat bedeli aka ortaya konur. Mal bedeli mteri tarafndan bankaya taksitler halinde geri denir. Pratik ve getiri oran yksek olan bu yntem slam Bankalarnn, zellikle faiz ortam iinde, ortaklk eitlerinin uygulama imknlarnn darald zamanlarda kullanlabilir. slam bankacl konusunda ilk dnen ve yazanlara arasnda murabahadan bahseden olmamtr. Fon kullandrma bakmndan slam bankaclnn zn oluturan yntemler mudarabe ve marekedir. Murabaha yntemini ise ilk olarak Dr. Sami Hammud 1976 ylnda sunduu doktora tezinde ortaya atmtr88 Bu yntem geleneksel slam bankacl yntemleri olan Mudarabe ve Marekeden sonra ortaya km olup uygulamada dierlerini geride brakmtr. slam bankaclnn teorik temeli, finansmann, nceden belli bir bedel, faiz, karlnda deil, kara veya zarara ortaklk karlnda yaplmasdr. Murabahada banka pein olarak satn ald mala belli bir kar ve vade fark koyarak mterisine satmaktadr. Bu durumda bankann kar nceden bellidir ve garanti altna alnmtr. Mterinin ald mal, makine, tehizat vs. ile edecei kar veya zarar bankay ilgilendirmemektedir. ada bankaclktaki faktring uygulamasna karlk gelmektedir ve sadece murabahada kar pay ile faktringde faiz fark vardr. Murabahann faizsiz bankacln fon kullandrma yntemleri iindeki oran dnyada % 95, Trkiyede ise %75-85 dzeyindedir.89 slam ekonomistleri ve fkh bilginleri, murabahann slama gre caiz olduu konusunda icazet verseler de slam bankacl iinde ulat oran onlar da rahatsz etmektedir: Murabaha usul, ekil bakmndan meru ve fkh kaidelerine uygun olmakla beraber, hasl ettii sonu itibaryla kapitalist banka ilemlerine yaklamaktadr.90 Ayrca murabahada, finansmandan en byk pay ticaret kesimine dmekte, sanayi ve ziraat kesimlerinin iletme sermayesini salamak iin yaplan murabahal finansmann pay ise dk kalmaktadr. Murabahann
Karaman, a.g.e., s:60. Bkz. Karaman 2003, Bayndr, 2005. 90 Karaman, 2003, s:61.
89 88

44

vade fark nedeniyle rtl faiz ierdii, normal ticarette bulunmas gereken risk faktrn iermedii, getirinin nceden belli olmas nedeniyle kardan ziyade faize benzedii ileri srlmekte ve bu alandaki tartmalar srmektedir.

Bilgi sahibi olan gzlemciler, ne mudarebenin ne de marekenin hibir zaman slam bankalarnn yatrm portfylerinde nemli bir pay oluturmad konusunda gr birlii iindedir.91 ran merkez bankasnn kaytlarna gre 1986 ylnda ran bankalarnn mal varlklarnn % 38i mudarebe ve marekeden oluuyordu. 2000 ylnda Pakistandaki kamu bankalarnn slamlatrlmas bitmek zereyken resmi raporlara gre lkedeki banka mal varlnn yalnzca %14 mudarebe ya da marekeden oluuyordu. Yine Kurann aktardna gre Pakistann finans evrelerinde yasal mudarabe ve mareke paynn hibir zaman % 2-3 gemedii ok yaygn bir grtr.92

1.4.3.1. Klasik Murabaha Satcnn ak bir szleme ile ald mal, maliyetine belirli bir kar ekleyerek satmasyla gerekleen murabahadr. Alc maln bedelini, pein veya taksitle deyebilir. Bu murabaha trnde taraflar, alc ve satc olmak zere iki kiiden oluur. Bu tr murabahann caizlii konusunda ittifak vardr. Kurandaki Ey iman edenler mallarnz aranzda hakszlkla deil karlkl rza ile yaplan ticaretle yiyin.93 ayeti bu ileme delil olarak gsterilir.

1.4.3.2. Satn Alma Emri ile Murabaha Sat Bir mala ihtiyac olup da gerekli kayna bulamayan mteri, bankadan sz konusu maln satn alnmasn ister. Burada mterinin hem bankaya maln satn alnmasn emretmesi, hem de bankann satn ald mal mterinin bankadan satn alma vaadi vardr. Mterinin bu emir ve vaadi zerine banka nitelikleri belirtilen mal satn alr. Maliyetinin zerine mteriyle anlatklar miktarda bir kr koyar. Mteri bankadan bu mal alr.
91 92

Kuran, a.g.e.,s:25-26.. Kuran, a.g.e.,s:25-27 93 Kuran, Nisa Suresi, Ayet 29.

45

Parasn bankaya taksitlerle ve bankayla anlat artlar erevesinde der. Trkiyede bu ynteme retim destei salanmas, Ortadouda ise satn alma emriyle yaplan murabaha ad verilmektedir. Bir rnek vermek gerekirse, mesel yeni doktor olmu bir kimse, iinde kendisine lzm olan tbbi tehizat alma gcnde olmad takdirde slam Bankasndan sz konusu tehizat kendisi iin satn almasn ister. Doktorun, ad geen tehizat bankadan alma vaadi vardr. slam Bankas tehizat satn alr. Maliyet fiyatnn zerine doktorla anlat oranda kr koyar ve bu krla tehizat doktora satar. Doktor tehizatn bedelini bankaya, aralarnda anlatklar ekilde taksitlerle der. Murabaha yntemi daha ok d ticaretin finansmannda, iletmelere ham madde ve yar mamul mallarn salanmasnda kullanlr.

1.4.3.3. Murabaha Yoluyla D Ticaretin Finansman Ticaret kesiminde murabahal finansman, daha ziyade d ticaret ve zellikle ithalatta kullanld iin dolayl olarak slam lkelerinin d ticaret btelerinin bozulmasna neden olmaktadr. Bunu bir rnekle aklamak gerekirse: Banka A lkesinden B lkesine sat yapmak isteyen ihracatdan, B lkesindeki ithalat tarafndan istenilen ve artnamesine uygun olan nitelikteki mal, tespit edilmi bulunan maliyet fiyat ve iletme kr snrlar iinde satn alr. Burada ortada yalnz B lkesindeki ithalat ajann bu nitelikteki mal almak isteine dair ve yasal olarak balaycl olan bir satn alma sz ve slam Bankasna vaadi vardr. Bu artlar erevesinde slam Bankas A lkesindeki ihracatdan mal alr. B lkesindeki ithalatya satar. thalat, banka ile anlat bir deme planna gre paray demeye balar.

1.4.4. care (Leasing) Mlkiyet mal sahibinde kalmak kaydyla szlemeyle belirlenen belli bir cret, kira, karlnda kullanma sahip olmak ve menfaatten yararlanmaktr. amzda ortaya kan yeni kiralama uygulamasnda ise, ounlukla menfaatin kayna olan maln

46

mlkiyeti de kiracya gemektedir. slam bankalar bugn leasing de denilen kiralama yoluyla da mterilerine fon kullandrrlar. Kiralama usulnn gnmzde gittike nem kazand bilinmektedir. Kiralama, daha ok orta ve uzun vadeli bir finansman metodudur. Kiralama, kiraya veren ile kiralayan arasndaki anlama zerine kurulur. Anlamada kirann bedeli ve sresi belirtilmelidir. Kiralanan maln mlkiyeti maln sahibi olan slam Bankasnndr. Kiralayan mteri maldan faydalanr. Buna karlk bir kira bedeli der. Kiralama mddeti maln kullanabilirlik lsne gre 5-15 yllk bir dnem olabilir. Menkul ve gayrimenkul deerlerin finansmannda kullanabilen kiralama yntemi, gnmz ekonomilerinde daha ok modern teknolojiye kolay yollarla sahip olabilmek amacyla kullanlmaktadr. Mesela slam Bankas bir gayrimenkul, bir tezgh mterisine kiraya verebilecei gibi, modern teknolojinin yeni bir rnn, mesela bir bilgisayar da mterisine verebilir. Normal olarak kendi imknlaryla bilgisayara sahip olmayan mteri bylece kolay ve ucuz bir ekilde bilgisayar elde etmi olur. lk uygulamalarnn 1950lerde ngilterede ve ABDde orta vadeli finansman ihtiyacnn karlanmas dncesinden doan leasing sistemi, slam bankaclnn murabahadan sonra en ok ve etkin kulland yntemlerinden biridir. Ve murabaha gibi tartmal alanlardan da birini oluturmaktadr. slam fkhlar geleneksel bankaclk yntemleri olan mudarabe ve muareke dndaki slam bankacl yntemlerinde uzlam ve tartmay sonlandrm deildir. zellikle de bu iki geleneksel yntemin artk slam bankalarnn fonlarn deerlendirilmesinde en az paylar almas sknt yaratmaktadr.94

1.5. slam Bankaclnn Kresel Boyutu Kurucusu Prens Muhammed Al Faisal olan ve merkezi Cidde'de bulunan Dnya slam Bankalar Birlii'nin en belirgin faaliyeti, konvansiyonel (klasik faizli) bankaclk standartlarn ve faizsiz finansman sistemini karlkl olarak birbirine adapte ederek iki

94

Karaman, a.g.e., s:63.

47

karde sistem arasndaki dil birliini gelitirmek ynndedir. Bu ibirlii dnyada slami faizsiz bankaclk yoluyla tasarruflarn toplanmas, toplanan fonlarn dnya ekonomisinin hizmetine sunulmas ve piyasann da fonlara kar paylarn salad mddete karlkl kullanm ilikisinin devamnda teorik veya pratik bir sorun kmayaca kestirilebilir. Faizsiz finansal rn ve hizmet sunan kurumlarn oluumu ve geliimi dnyada yeni bir gereksinimin sonucu olarak grlmektedir. Bu srete: Citicorp, Goldman Sachs, HSBC, Morgan Stanley, Standard Chartered, Banque National de Paris, ABN Ambro, Bank of America, Key Global, Sociate Generale gibi kurumlar sz konusu sektrde faaliyete baladlar. Commerzbank gibi Alman bankalarnn da faizsiz bankaclk rnleri sunma konusunda atlm gerekletirdii ve hatta Mslman nfusa sahip her lkede faizsiz finansal rnlere kar bir eilim olduu grlyor. Zaten, murabaha ve icara (leasing) gibi uygulamalarn uluslararas bankaclk jargonunda kendine yer bulabilmesi, bu gelimelerin nemli bir gstergesi saylyor.95 Bugn, sadece Mslman lkelerin sermayesi ile kurulmu FK'lar dnda, dnyann en byk bankalarnn da pay almaya alt 200 milyar dolar aan bir pasta sz konusudur. Citibank, HSBC, ANZ gibi dev bankalar sistemle ok yakndan ilgilenmekte ve daha fazla pay almaya almaktadrlar. 2001'de HSBC'nin yaplandrd slami ilemlerin bykl 1.75 milyar dolardr ve banka ayn yl ilk "slmi varla dayal d kaynakl kredi ilemini gerekletirmitir. Ortadou ve Pakistan, Malezya, Banglade gibi lkelerde sahip olduu itirakler ve yaygn ube a bankann bu alandaki teknik bilgisini her geen gn artrmasn salamaktadr. Bu ilgi, fiilen bu sistemde alan zel bankalar kurmak ve ubeler amak eklinde olduu gibi ayrca mevcut faizsiz bankalarla ortaklaa baz projelere katlmak metoduyla da olabilmektedir. Bu gelimenin arka plannda atl ve sakl duran nemli bir tasarrufun sermaye birikim srecine dahil edilerek aktive edilmesi gayretinin yannda, finans tekellerinin slami argmanlar kullanarak piyasadaki varlklarn eitlendirip bytme hedefi de vardr. 2005 yl verilerine gre seilmi lkelerdeki faizsiz bankacln bankaclk sistemi ierisindeki pay aadaki tablo 1 gsterilmitir;
95

www.ofkbir.org.tr/raporlar, Makaleler 1-2-3: Kresel Bankaclk, 2005.

48

Grafik 1: Seilmi lkelerdeki Faizsiz Bankacln Bankaclk Sistemi erisindeki Pay

25,00%

20,00%

15,00%

10,00%

5,00%

0,00% Oran

Malezya 10,40%

Kuveyt 22,00%

Msr 17,00%

Bahreyn 8,40%

Trkiye 3,33%

Kaynak: Uyan, 2006, s:15

Dnya Bankas Grubu, zellikle IMF ve IFC, Basel Komitesi ve Uluslararas Muhasebe Standartlar Komitesi, giderek artan bir ekilde faizsiz finansal rn ve hizmet sektryle ilgilenmeye balad. Ayrca sz konusu kurumlar sektrn gzetim ve denetimine, muhasebe standartlarna ve rn gelitirme srecine nemli katklar da salyorlar. Bu kurumlar slam Kalknma Bankas, slmi Finansal Kurulular Muhasebe ve Denetim Organizasyonu (AAOIFI), Malezya Menkul Kymetler Komisyonu ve Labuan Off-shore Finansal Hizmetler Kurumu ile yakn bir i birlii erevesinde alyorlar. Dnya Bankasnn zel sektr fonlayan bir kurumu olan IFC, 1997 ylnda Pakistanda mudarebeye dayal bir dizi leasing ilemi yapt. Bu gelimeler faizsiz finansal rn ve hizmet sektrnn global erevede byme eiliminde olduunu; piyasa boyutu, rn eitlilii, aktif ynetimi ve etik deerler gibi alanlarda da nemli katklar saladn ortaya koymaktadr. Sektrn corafi bazda genilemesi, zellikle son yllarda Krfezde, Malezyada ve Endonezyada kurulan yeni kurumlar yoluyla olmakla birlikte; ABD, ngiltere, svire, Almanya, Lksemburg, Kanada ve daha birok bat lkesinde de var olan slmi nfus nedeniyle faizsiz bankacla olan talebin ve bu alandaki rn ve hizmetlerin arttn grmek mmkndr. Faizsiz bankaclk, Gney Afrika, Rusya, Ortadou, Gneydou

49

Asya ve Avrupada ticari ve yatrm bankacl rnlerini sunarken, Avustralya, Amerika, ngiltere ve Almanyada ise hisse senedi ve yatrm fonlar aracl faaliyetlerinde younlam olduu grlmektedir.96 Ayrca kresel lde ticaretin finansman ve zellikle Kanadada ve ngilterede, konut finansmannn salanmasnda slam bankalarnn younluk kazanmas, sektrn global erevede giderek derinlik kazandn gstermektedir. Bu piyasadan pay almaya ynelik almalarn farkl bir izdm de Dow Jones slmi Piyasa endeksinin (DJIM) 31 Aralk 1995 tarihinde 1000 taban gstergesiyle ilk olarak ile faaliyete gemesiyle yaand. Bununla ilgili olarak yedi ayr indeks daha mevcuttur: Bunlar, teknoloji (IMTEC), ekstra likidite (IMXL), Avrupa (IMEU), Amerikan (IMUS), Kanada (IMCAN), ngiltere (IMUK) ve Asya Pasifik (IMAP) indeksleridir.97 Kresel planda slam bankacl ve slami sermayenin entegrasyon ve iselleme ile ilgili sreci kurumsallama ile devam etmitir. Bu gelimeler sistemin kendi iinde ve sisteme uygun yaplamasn hzla tamamladn gstermektedir. Kresel kapitalist ekonomik sistemin slami bankaclk, finans ve sermaye geninde faizi emen bir performans gsterdii aktr. Dnya ekonomisinde slami finans ve slam bankacl modeli ayn zamanda bir sermaye birikim modeli olarak ilev grmekte ve model, sistemin doasna uygun hareket etmektedir. Kresel sermaye birikim modeli iinde slam bankalarnn nemli bir etkisi grlmektedir. zleyen blmde Trkiyede slami sermaye balamnda slam bankacl spesifik olarak incelenecek olup, slam bankaclnn slami sermaye ve siyasal slamla olan ilikisi, Trkiyenin ekonomik ve siyasal dinamikleri zerinden tartlacaktr. Bu yaplrken, slam bankalarnn teknik ileyileri, fon toplama ve kullandrma yntemleri deifre edilerek bu bankacln slami nitelii irdelenecektir.

96 97

Kuran, a.g.e. 28. www.ofkbir.org.tr/raporlar, Makaleler 1-2-3: Kresel Bankaclk, 2005.

KNC BLM TRKYEDE SLAM BANKACILII 2.1. Trkiyede slami Sermayenin Geliimi Trkiye ve slam tartmas tarihsel kkleri itibaryla Osmanldan Trkiye Cumhuriyetinin balangc ve bugnne kadar srekliliini ve nemini koruyan bir kkene sahiptir. Trkiyenin gelime srecinin yaratt i elikiler, slami grlerin nem kazanmasnn tarihsel arka plann oluturan unsurlardan biridir.98 Nesnel ve salkl deerlendirmeler iin her dnemin kendi iinde ve kendini evreleyen koullarla birlikte ele alnmas zorunluluundan hareketle, sermayenin slami kurumlara kanalize olann nedenleriyle birlikte ele alrken, tarihsel koullar bilmek ve karlkl etkileimlerini hesaba katmak gerekmektedir. Dier yandan bir lkenin ekonomisini tek bana incelemek, i ie gemi bir dnya ekonomik ileyiinin geerli olduu gnmz koullarnda olduka g.99 olduundan uluslararas koullar ve kresel ekonominin dinamiklerini de hesaba katmak gerekmektedir. Cumhuriyetin kurulduu yllarda devlet ve toplum, ekonomik alt yapnn elimsiz tablosuyla kar karya kalmtr. Bu dnemde sermaye birikimi yok denecek kadar az ve retici gler, eitimsiz, kyl arlkl bir toplumun savalarla ylgn kesiminden ibaretti. 19231929 yllarnda sanayinin gelime hz, ekonominin tm dier sektrlerinin gerisinde idi. 100 Bunlarn zerine dnya kapitalizminin merkezlerinde 1929da patlak veren byk ekonomik buhran da eklendiinde, sanayinin ve sermayenin milliletirilmesi, ayn anlama gelmek zere devletletirilmesi ve sermaye birikim srecine devletin mdahalesi bir
Bura, a.g.e., s:129. Yakup Kepenek, Trkiye Ekonomisi, stanbul, Remzi Kitabevi,. 2000, s:491. 100 Korkut Boratav, Trkiye ktisat Tarihi, stanbul, Gerek Yaynevi,1995, s:64.
99 98

51

gereklilik halini almtr. Bu mdahale ayn zamanda ekonomideki gayrimslim hegemonyasnn azaltlmas anlamna da gelmitir. 1930larda planl ekonomik programlarla sanayilemeye dnk yatrmlar ve artan devlet ncl, 1950lere kadarki dnemin sermaye birikim srecindeki modeldir. Byk Buhran ve II. Dnya sava sonras tm az gelimi ve gelimekte olan lkelerde olduu gibi sanayileme ve kalknma ithal ikameci bir modelle uygulamaya konmutur. Sermayenin toplumsal gruplar ve kesimler elinde birikmesi ve yatrma dnmesi henz yok denecek kadar azdr.101 Toplumun herhangi bir kesimi servet ve zenginlikte ne km deildir. Toplumsal snflar ve snf karlarna dayal atmalar olgunlamamtr. thal ikameci sanayileme hareketi 1980li yllara kadar Trkiye sanayilemesinin temel karakteristiini oluturmutur. Ekonomide devlet gdml aktivasyon, devletin siyaset, toplum ve ideolojik plandaki gcn tahkim eden boyuttadr. Buna ramen devletiliin Trkiyede kapitalist gelime modelinin nemli bir urak noktas, paras olduu gzden karlmamaldr.102 Bu dnemin siyasal ve toplumsal yaps bir yandan yukardan aaya doru yrtlen kkl bir dnm dier yandan karmaay ieriyordu. Atatrk ve Milli ef dneminde yrtlen inklplar, toplumsal yapnn geleneksel diren noktalarn zorlarken siyasal yapy da benzer biimde rejim tehlikesiyle kar karya brakyordu. ki muhalif parti rgtlenmesinin ikisinin de slami retorikle iktidara ynelik mcadele oda haline gelmesi sistemin ayakta kalma mcadelesini tehlikeye sokmutur. Sekularizm toplumsal hayatn iersine nfuz etmekte zorlanyordu. Yaanan srete zor bir baka zoru dayatm ve 1946 ylna kadar devam edecek tek parti iktidarn koullamtr. II. Dnya savanda her alanda gerileyen bir ekonomik sre yaanm, sava yllar sonrasnda - 19461953 yllar arasnda - daralan ekonominin hem bymesine ve d ticarette korumacln gevetilmesi konusunda atlan ilk admlara tank olunmutur. Byyen ekonominin da almasnn tohumlar atlm, d ticaretin artt bir sre

Yakup Kepenek, a.g.e., s:30. Hatta buhran dneminin zorunlu duraanlna denk den liberalizmine karn devleti bir gelimenin dinamizmi ksa ve uzun dnem karlar asndan Trkiye burjuvazi iin daha faydal olduunu belirten grler mevcuttur. Daha fazla bilgi iin bkz. Boratav, 1995, s:73-85.
102

101

52

balamtr. 1946da Cumhuriyet tarihinin ilk byk devalasyonu yaplm ve ekonominin dnya ekonomisine entegrasyonu, liberalizasyon tedbirleri ile birlikte uygulamaya konmutur.103 1950li yllar, zel sermaye birikimine dorudan Kamu ktisadi Teekklleri katklarnn balangc olup, KTler bu dnemde zel sermaye ile ortaklklar kurmaya balamtr. 104 Bu yllar geni halk ynlar nezdinde refah ve bolluk ylar olarak hatrlanacak ve bunun politik milad olarak da Demokrat Parti (DP)nin iktidara geldii 1950 yl alnacaktr. Ancak ayn zamanda bu gelimeler Trkiyenin uluslararas kapitalizmin sava sonunda kurulan st organlarna ye olmas ve lkenin batl ve zellikle Amerikal uzman ve danmanlarn urak yeri haline gelmesi ile birlikte gereklemitir.105 Amerika Birleik Devletleri ile yaknlamann dikkat ektii bu dnem, 1950 ylnda Kore savana katlma karar ile pekitirilmitir. 1958de bir devalasyonla sarslan ekonomi, 1954-1961 yllar arasnda milli gelir ve byme hz bakmndan d yaam, da alan ekonominin kronik sorunu haline gelen d ticaret aklarnn korumac ve snrlayc kontrollerle dengelenmeyecei anlalmtr. Bu dnemde nceki dnemlere zt olarak tarmn byme hz sanayinin gerisinde kalmtr. Sanayilemenin fiili olarak hissedildii ve zel sektr sermaye yatrmlarnn toplam yatrmlar iindeki paynn artt bir dnemdir. Egemen gler blou iinde sanayi burjuvazisi ile sna rnlerin pazarlanmasna dnk ticaret sermayesinin, ifti gruplar ile d ticarete dnk ticaret sermayesi aleyhine geniledii sylenebilir. Bu yllar kalknmann nasl gerekletirilecei sorusuna verilen iki ayr yantn da youn olarak tartlmaya baland bir dnem olmutur.106 DP, sac kesimin her rengini Kemalist iktidarn 27 yllk varlna kar koyma niyetiyle, bnyesi iinde toplayarak iktidara gelmitir (Akaln, 2002). DPnin iktidarda olduu yllarda, byk toprak sahipleri ve ticaret sermayesi ekonomik gcne paralel
Boratav, a.g.e. s:74. Trkiye ekerin Tat Konserveye, TEKin anakkale Seramike, Makine Kimyann Tofaa, Devlet Malzeme Ofisinin Arelike ortak edilmeleri bu dnemde olmutur. Daha fazla bilgi iin Kepenek, 2000. 105 Trkiye Uluslararas Para Fonu, Dnya Bankas ve Avrupa ktisadi birlii rgtne 1947de, NATOya 1952de ye olmutur. 106 Ekonomi politikalarndaki bu iki farkl tutum da ak entegrasyoncu ve serbest piyasaya dayal ekonomi politikas ile korumac, ulusal, mdahaleci-devleti politikalardan olumaktadr. Bu iki farkl ekonomik felsefe, kken olarak serbest piyasay ycelten klasik ve neoklasik iktisat okullar ile zellikle Almanyada gelien korumac-mdahaleci okullar arasnda yrtlen tartmalara dayanmaktadr. Bu konu Trkiye gibi gei srecindeki lkelerin ounda bugn bile tartma alann gncel balklarndan birini oluturmaktadr. Bilgi iin Boratav 1995, Kepenek 2000.
104 103

53

olarak siyasi arenada slamc rengiyle daha fazla boy gstermi ve daha rahat hareket etmitir. Sosyal ve toplumsal dzlemlerde DPnin kendi sylemiyle nceki devlet iktidarnn statkocu, baskc, inkarc ve anti demokratik tutumlarna kar devleti, toplumu, ekonomiyi ve siyaseti dinden ve uluslararas ekonomiden yana esnettii, at bir sretir. Dinin toplumsal hayattaki etkisinin artt bu dnemde, slami siyasi oluumlarn ve toprak sermayesinin dini nvelerle filizlendii grlmektedir. DPnin politikalarn destekleyen slamc kesim, elde ettii dini ve iktisadi tavizlerle gleniini srdrm; zellikle, kk ve orta boy iletmeler erevesinde yaplanmasn gerekletirmeye ve salamlatrmaya balamtr.107 1960l yllarn bandan itibaren bilinli olarak girilen ithal ikameci bir sanayileme politikas, sanayilemeyi nce yaygnlatrm sonra da derinletirmitir. Bu dnemde tarmn milli gelirden ald pay, sanayinin gerisine dm, ar sanayi ve makinelemeye dnk sloganlar yrtlen kalknma ideolojisi siyasi hayatta poplist politikalarla sslenmitir. Egemen snflarn, ekonominin yapsal sorunlar ve snfsal zaaflar zerine ciddi tasarruflarda bulunduu, siyasal ve anayasal dzlemde bunun etkilerinin hissedildii bir eie gelinmitir. 27 Mays askeri darbesinden sonra sanayi sermayesinin nclnde daha demokratik ve meruiyeti bir yap oluturulmaya allmtr. 108 zellikle 1961 Anayasas, farkl snf ve katmanlarn siyaset sahnesine kendi ideolojileriyle dahil ve mdahil olmalarnn zeminini hazrlamtr. Sosyalist, Sosyal demokrat, Milliyeti ve slamc hareketler, radikal veya marjinal varyasyonlaryla birlikte siyaset sahnesinde ve toplumsal yapda ksa zamanda nemli hale gelmilerdir. Bu srecin nemli urak noktalarndan biri de 1969da Necmettin Erbakann daha sonra siyasi hayatnda ykseliinin balangc olacak olan Odalar ve Borsalar Birlii Bakanlna seilmi olmasdr. Bu durum hem kk ve orta lekli Anadolu sermayesinin geldii konumu, hem de bu sermayenin youn slami zellikler barndrdn gstermesi asndan nemlidir. Milli Nizam Partisinin kuruluu ve bu partinin ticaret ve sanayi burjuvazisinin kk ve orta lekli reticilerin karlar
107

Uur Seluk Akaln, Trkiyede Devlet Sermaye birliinin Ekonomi Politii, stanbul: Set Yay. 2002., s:142. 108 Neecan Balkan-Sungur Savran (der), Srekli Kriz Politikalar, Tlin ngen, Trkiyede Siyasal Kriz ve Krize Mdahale Etme Stratejileri stanbul, Metis Yay., 2004. s:78-80.

54

dorultusunda hareket etmesi, 1950 ylndan itibaren slamc kesimde balayan gelimelerin dzeyini gsteren bir somutlua ulamtr.109 Ykselen bu ideolojiler, siyasal planda devleti ve kendi i sorunlarn zememi egemen snflar korkutan boyuta ulam ve sistem 1971de yeniden kesintiye uramtr. 1971 askeri mdahalesi, 61 Anayasasna atfen yaplan elbise bedene bol geldi deerlendirmesine paralel olarak, anayasal ve siyasal dzlemi stabilize etmi ancak yine de devam eden yllarda sisteme ynelik alglanan tehdit, 12 Eyll askeri darbesinin zeminini oluturmaktan geri kalmamtr.110 Trkiye kapitalizmi 1980lere doru yeni bir krizin eiine gelmitir. 1971 askeri mdahalesiyle ancak bir sre kontrol altnda tutulabilen snf mcadelesi, yeniden canlanmtr. Trkiye kapitalizmi birikim sorununu bu srete de aamam ve artan snf mcadelesi, sna karlarda skmaya neden olmutur. Milliyeti cephe hkmetleri dneminde bir lde zlen snf ittifak sorunu yeniden gncel hale gelmi ve sermaye iinden farkl sesler ykselmeye balamtr. 111 Kriz sadece iktisadi tedbirlerle alabilecek bir boyuttan uzak olduundan beraberinde siyasi ve toplumsal koullarda da radikal nlemlere ihtiya duyulmutur. Snfsal kartlklar, atmalar younlam, farkl ideolojik kamplamalar toplumsal boyut kazanm ve siyasal iktidarn, krizi ynetememe sorunu daha da belirginlemitir. Uluslararas alanda ihtiya duyulan siyasi ve ekonomik yeniden retim ve hegemonya ilikilerinin de bir sonucu olarak Trkiye, yeni bir restorasyon dneminin arifesine gelmitir.

2.1.1. 1980 Sonras Trkiyede Ekonomi ve slami Sermaye 1980ler Trkiyenin ekonomi, siyaset, kltr ve ideolojisinde yeni bir paradigmaya getii dnemdir. 12 Eylln ncesinde Dnya Bankasnn Yapsal Uyum Programna angaje olan hkmet, ekonomiyi yeniden yaplandrma srecine girmitir. Dnya Bankasnn neoliberal ekonomi politikalar erevesinde uygulamaya konulan da ak, ihracata dayal yeni kalknma stratejisi, 12 Eyll Askeri kararlarnn hemen ncesine denk den 24 Ocak Ekonomik stikrar Programnn ana eksenini oluturmaktadr. 12
Akaln, a.g.e. s:143. ngen, a.g.e. s:82. 111 ngen, a.g.e. s:83.
110 109

55

Eyll darbesinin tarihsel anlam, Trkiye ekonomisini ve politik, hukuki, kltrel styapy sermaye birikiminin bu yeni srecine hazr hale getirmekti. 112 Bu balamda ekonomiyi tm ynleriyle uluslararas sermaye akmlarna aan ve serbest piyasa olgusunu her alanda ba tac yapan neoliberal eksenli yeni bir sre balamtr. Bu sre, dereglasyon yoluyla planl ekonominin tasfiye edilmesi, devletin sermaye birikiminin mantna aykr mdahalelerinin azaltlmas, yine buna paralel olarak kamunun mal ve hizmet rettii alanlar zel sektre devretmesi, zelletirme; uluslararas sermayeye finansal arbitraj olana salamak zere devalasyonlarn ve yksek faizin srekliliin salanmas, sosyal hizmetlerin (eitim, salk, emeklilik, konut ve benzeri) ticariletirilmesi ya da zelletirilmesi ve son olarak da sendikaszlatrma ve esnek almay ifade eder. Makro ekonomik dzenlemelerse tm parametrelerin bu ileyii mmkn klacak nlemleri almasn zorunlu klacak ekilde planlanmtr. Dnemin ekonomik kararlarnda imzas olan ve ekonominin ynetimini elinde bulunduran Turgut zal yeni srecin de nemli aktr olmutur. 12 Eyllde gerekleen rejim deiiklii 24 Ocak programlarnn nndeki engeli ortadan kaldrd ve zal sadece fiile deil, resmen ekonominin patronu haline getirdi. 113 1970lerle beraber bu yeni kalknma ideolojisi, dnemin uluslararas ekonomik ve siyasi g odaklar olan ABD, G7, IMF, OECD ve DB tarafndan, ithal ikameci eski ekonomik modelin ilerliini yitirdiine ynelik bir propaganda ile uygulamaya sokulmutur. Bu erevede merkez ekonomilerin, evre lkeler zerindeki yaptrmlar ve zorlamalar 1980 sonrasnda giderek younlamtr. 24 Ocak kararlar darbenin hemen ertesinde faaliyete geirilerek, ekonomi IMFnin denetimine sokuldu. Snf hareketi, ekonomi d askeri ve yasal yntemlerle byk lde kontrol altna alnd; cretler dondurularak, toplu szleme sisteminin yerini Yksek Hakem Kurulunun kararlar ald. Bylelikle darbe ve onu izleyen Anavatan Partisi (ANAP) iktidar eliyle yeni birikim rejiminin olmazsa olmaz koulu olan dk cretli bir ekonomi yaratma hedefi byk lde gereklemi oldu.114

Neecan Balkan, Sungur Savran (haz), Srekli Kriz Politikalar, Sungur Savran, 20.yyn Politik Miras, stanbul, Metis Yaynlar, 2004, s:28. 113 Boratav, a.g.e., s:122. 114 ngen, a.g.e. s:83.

112

56

Osmanl Devletinin son dnemleri ve Cumhuriyetin kuruluundan itibaren yaratlmaya allan kendi kendine yeten ve ekonominin belirleyicisi olan gl bir milli burjuvazi hedefi, bu dnemde daha somuttur. erde sermaye birikim srecinin ithal ikameci modelden, ihracata dayal ve da ak yeni srece geii, ekonomiyi kkl deiiklie uratmtr. Ticari ve mali sermaye ile rantiye tabakalarnn sanayicilere gre, ok daha avantajl bir konuma geldii, bylece ekonomik gelimede burjuvazinin yatrmc eleri yerine arac, tketici ve parazit elerin serpildii bir dnem balamtr.115 Bu yeni birikim stratejisi sanayi sermayesi yerine mali sermaye ile speklatif sermayenin genilemesine, dolaysyla retmeden zengin olan kk bir rantiye kesiminin bymesine yaramtr. Zamanla Sanayi sermayesi de rant ekonomisine adapte olmu ve faaliyet d alanlardan elde ettii gelirler bilanolarda nemli oranlarda yer tutmaya balamtr. Dnyada sermayenin geirdi niteliksel dnm, sermayenin genel olarak retken yatrmlardan ksa dnemli sermaye hareketlerine ynelmesi eklindedir. Sermayenin retken yatrmlara ynelmemesi ok nemli bir sorun olarak varln korumaktadr. Trkiyenin bu durumu gelimekte olan lkelere zg olan sermaye birikimi tkankln byk lde yanstmaktadr.116 hracata dayal da ak ekonomik modelin 1980ler Trkiyesinde iki nemli amaz vard. Bunlardan biri, ekonomiyi yeni srece uygun hale getirecek yapsal dnmler ve buna bal olarak devlet ve ekonomi ynetiminin yeniden dzenlenmesiydi. Merkez Bankas, Hazine Mstearl ve Devlet Planlama Tekilat gibi ekonomi politikalarnn belirlenmesi ve uygulanmasnda etkin olan kurumlarn bu srete IMF ve DBnn nerdii ekonominin neoliberal yaplanmasna uygun norm ve standartlara kavuturulmas gndeme alnmtr. evre ekonomilerinde ve bu balamda Trkiyede merkez ekonomiler tarafndan ortaya konan yeni kalknma stratejisinin yrtlmesinde ortaya kan bir dier amaz ise, i tasarruflarn yetersizlii ve/veya d kaynak gereksinimidir. Bu finansman ihtiyac, yatrmlarn yeterli lde yaplabilmesi ve istikrarl bir byme salanabilmesinde en nemli unsurdur.117
Boratav, a.g.e. s:123. Kepenek, a.g.e. s:495) 117 Ancak 1980 sonras izlenen ekonomi politikalarnn, ihracata dayal kalknma stratejisinin uygulanmasnda ihtiya duyulan finansman salamay yani i tasarruf yetersizliini gidermede ve d kaynak gereksinimini ortadan kaldrmay baaramad grlmektedir. Bkz. Akaln, a.g.e., s:88.
116 115

57

Finansman ihtiyacnn karlanmasnda, ekonominin da ak hale getirilme zelliiyle de uyumlu olarak, krediler yoluyla borlanma ve dorudan veya dolayl yatrmlar zerinden d kaynak salama yoluna gidilmitir. IMF ve DBs zerinden salanan krediler, artan bir bor ykyle beraber, ekonomiyi daha fazla baml hale getirmenin yolunu amtr. Yabanc yatrmclar iin ciddi kar marjlarnn garanti edildii sektrler, yeni yatrm alanlar, yedek igcnn emek piyasalarna girmesi ve devalasyonlarla birlikte ortaya kan ucuz igc, yatrm tevikleri ve vergi indirimleri gibi eitli avantajlar salanmtr. Scak parann hareket edecei vergisiz, speklatif yatrm alanlar; para akn ve transferini salayacak hukuki altyapnn oluturulmasn da beraberinde getirmitir. Rant yaratma ve aktarma yolu olduka geniletilmi, rant yaratmann boyutlar ve bunu elde edecek kesimin erevesi ise daraltlmtr.118 Kalknmay hzlandracak ve milli sermaye birikim srecine hizmet edecek i kaynan yaratlmas, yeni sermaye alanlarn da gndeme tamtr. Atl duran veya popler tabiri ile yastk alt tasarruflar aa kartacak ve ekonominin arkna dahil edecek bir politika, kendini bunun aracln yrtecek kurumlarla birletirmitir. Dnemin siyasi iktidarnn meclise bile danmaya gerek grmeden kanun hkmnde kararname ile yasalatrp, slami usullere gre faizsiz hizmet veren zel finans kurumlar, slami sermayenin bu srete ortaya kan kurumlarndan biridir. Tamamen yabanc sermaye ile kurulan ilk iki faizsiz finans kurumu olan Al-Baraka ve Faysal Finans gruplarnn krfez sermayesini Trkiyeye tayaca ve piyasann ihtiya duyduu yeni kaynaklar ortaya karp alternatif imknlar yarataca dncesi, o dnemde younlukla ilenmitir. Beraberinde bu kurulularn, bir taraftan slam lkelerinde mevcut ve yatrm yeri arayan ar birikmi sermayeyi Trkiyeye ekilebilecei, dier taraftan da i ie geen ilikilerden dolay lkeler arasndaki ticari ve mal akmlar kuvvetlendirecei varsaylyordu. Bu sistemle tasarruf kurumlarna akmayp yurt iinde ve dnda altn, dviz, bina, arsa eklinde tutulan ve hatta yn biimde saklanan manevi tasarruflarn retim srecine sokulma imkn yaratlp, doan ek kaynak dolaysyla, retim artarken, faizli ticari bankalar zerinde var olan talebin dmesi de mmkn olabilecekti.
118

Akaln, a.g.e. s:64.

58

Ancak yeni sermaye ve kaynak girileri, buna uluslararas sermayenin slami olan kesimi de dahil, kar maksimizasyonu hedefinden bamsz hareket etmemitir. slami Bankalarn, Mslman ve zengin krfez lkelerinin sermayesini Trk ekonomisine tayaca ve bylelikle piyasann ihtiyac olan yeni finansman kaynaklarna alternatif imknlar getirecei sylemi, bir beklentinin tesine geememitir. Dindar Mslmann yastk altndaki atl birikimini, servetini, aa kartp slami deerlere uygun olarak nemalandrmak amacyla aktive etmek ve bylelikle ekonomiye yeni finansman kaynaklar yaratarak, tasarruflar sermaye birikim srecine dahil etmek konusunda da benzer bir sre yaanmtr. zel Finans Kurumlarnn kurulularndan itibaren 20 yllk srete topladklar fonlar gsteren aadaki Grafik 2de 20 ylda % 44lk bir byme kat ettikleri ve 2005 yl itibaryla tm bankaclk sektr iindeki mevduatlarn ancak % 3,44lk (Bkz. Tablo 6) bir ksmn bu kurumlarn toplad grlmektedir.

Grafik 2: Toplan Fonlarn Yllar tibariyle Deiim Oran (ABD Dolar Baznda %)
800% 713% 700% 600% 500% 400% 300% 200% 100% 0% 1990 -100% 1995 2000 2001 -52% 2002 2003 2004 2005 175%

146% 47% 50% 53% 44%

Kaynak:Uyan, www.ofkbir.org, 2005.

59

Faizsiz Finans Kurumlar dnemin ekonomiyi da ama stratejisi ile uyumlu olarak dnya ekonomisi ile entegrasyonu hzlandran, eklemlenmeyi derinletiren ve karl alanlar uluslararas sermayenin kullanmna aan srecin bir halkasdr. zel Finans Kurumlar adyla faaliyete geen slam Bankalarnn, slami olma ve kaynaklar slami usullere gre deerlendirme konusu tartmal bir alandr. Ancak bu kurumlarn slami kesimden toplad fonlarn bir ksmn yine slami irketlerin sermaye ihtiyacna plase ederek kaynak transferinde araclk ettii ve topladklar tasarruflar ncelikli olarak ithalat stratejisi zerinden ibirliine girdikleri slami irketler ile holdinglere plase ettii kuvvetle muhtemeldir 119 Bu bankalar kendi z sermayelerini yeni sermaye kaynaklar olarak Trkiyeye transfer edip uzun sreli sermaye yatrmlarn finanse etmek yerine; yurtiindeki dier finansal kesim gibi yerli sermaye zerinden ksa vadeli finansman getirilerine ynelmilerdir. Ekonomisi yksek enflasyonlu ve sallantl lkelerde (ran-PakistanTrkiye) yaygn olarak faaliyet gsteren slam Bankalar, enflasyonun zerinde kar vermek zorunda olduklarndan kazanlarn sanayi retiminden elde edemezler ve bu zorunluluk speklasyon yapmalarn gerektirir.120 zellikle Al Baraka, Faysal Finans, Kuveyt Finans gibi yabanc sermayeli slam bankalarnn uluslararas ve Mslmanlarn ounluu oluturduu lkelerde faaliyet gsteren ok uluslu tekel zellii gsterdikleri rakamlarla ortaya kmaktadr. rnein Faysal Finans Suudi hanedanlarndan Prens Faysal Bin Abdlaziz tarafndan kurulmutur. Merkezi Cenevrededir. Cenevredeki Dar-al Mal-al slami adl 55 slami bankay da bnyesinde barndran bir finans tekeline baldr. Bankaclk sektr iinde slam bankalarnn toplad fonlarn 2005 itibariyle % 34 (bkz. Tablo 6) civarnda olduu ve bunlarn tamamnn reel sektre yatay bir ekilde kullandrldnda, bu sermaye aktarmnn ekonominin btn asndan ok nem tamayaca aktr. Ancak fonlar ideolojik ve politik tercihle slami kesime ynlendirildiinde ayn % 3-4lk sermaye aknn ok nemli olaca da aikrdr. Geni bir alandan toplanan sermayenin dar bir evrede aktive edilmesi, finansman asndan

G:Koreli otomotiv markalarnn ithaline bu dnemde balanm ve Hyundai, KIA, Proton gibi markalar hlas Holding, Jet-pa gibi slami irketlerin distribtrlnde Trkiye pazarna girmitir. 120 Roy, 2003, s:190.

119

60

nemli avantajlar salayacaktr. Bu avantaj kullanmnn yaratt sramalarn son 20 yllk dnemde slamc olarak kategorize edilen irketlerde grlmesi mmkndr. Bu bankalar ayrca siyasi iktidarn kayrmac politikalar ile nemli tevikler ve avantajlar alarak komisyon demeksizin Uzakdoudan dolaysz hammadde ithalatna balamlardr. Bir dnem slamc Sermayenin Uzak Dou lkelerine zellikle Gney Koreye olan ilgileri ve bu lkeyle younlaan ticari ilikilerin arka plannda bu sre yatar. Ticari ilikilerde uzak dou lkelerine ama zellikle Gney Koreye ynelen ilginin nedenlerinden bir dieri de daha nce deinildii gibi slami kesimin Gney Koreyi ekonomik model olarak kendisine rnek almasdr.121 Ayrca slami sermaye ile buluan finans kurumlarnn topladklar tasarruflar ncelikli olarak ithalat stratejisi zerinden ibirliine girdikleri slami irketler ile holdinglere plase ettii ynnde kuvvetli belirtiler vardr.122 slami Sermaye olarak adlandrlan varlklar faize ve faizle alan kurumlara kar mesafeli durularyla fark edilen i evrelerinin oluturduu bu kesim 1980den sonraki srecin zellikle sonraki on ylnda iktisadi faaliyetlerini ve birikim sreci iindeki payn arttrmtr. 1990larda kk ve orta lekli sanayi irketleri zerinden yrtlen slami sermaye ideolojisi, zaman zaman Anadolu Kaplanlar gibi yerel terim ve motiflerle tanmlanmtr. Bu tanmn iine ayn zamanda stanbulun byk lekli ve TSADda (Trkiye Sanayici ve adamlar Dernei) rgtl sermaye grubuna kar; Anadolunun kk-orta lekli ve MSADda (Mstakil Sanayici ve adamlar Dernei) rgtl sermaye gruplarnn rekabeti kodlanmtr.123 Necmettin Erbakann 1970lerde telaffuz etmekten holand ve potansiyel gcne srekli gnderme yapt kk ve orta lekli sanayi irketleri, zal ve sonras ANAP iktidarlarnn dinci i

MSAD raporlarnda ve bltenlerinde ska kalknma sreci, modeli ve ekonomide ahlakn, dinsel kkenli kltrn pozitif etkisini vurgulamas asndan G.Koreye yaplan atflar n plandadr. Bkz. MSAD Bltenleri ve Aratrma Raporlar, www.musiad.org.tr 122 G:Koreli otomotiv markalarnn ithaline bu dnemde balanm ve Hyundai, KIA, Proton gibi markalar hlas Holding, Jet-pa gibi slami irketlerin distribtrlnde Trkiye pazarna girmitir. 123 MSAD 5 Mays 1990da kuruldu. Bugn 26 ubesiyle faaliyette bulunan; 10 bine yakn iletmeyi temsil eden, 3000e yakn yesi bulunan bir meslek rgtlenmesi. Yaygn olarak MSAD raporlarnda ve genel kurul toplantlarnda yaplan konumalarda bu vurgu ska gemektedir. Ayrca detayl bilgi iin bkz. Bura 2004.

121

61

evreleri ve cemaatler lehine kayrmac politikalar ve sonrasndaki Refah Partisi (RP) iktidar dneminin zel tevik ve sbvansiyonlaryla serpilmitir. 1990lara gelindiinde ise yerli slami sermaye gruplar pazar paylarn arttrmak ve byyp holdinglemek iin bankacla ynelmeye balamlardr. Anadolu Finans 1991'de MSAD yesi sanayicilerin, hlas Finans 1995'de hlas Holdingin ve Diyanet leri Bakanlnn ve Asya Finans 1996'da Fettullah cemaatin kurumlar olarak faaliyete gemilerdir. Dier yabanc sermayeli ok uluslu slam Bankalarna da ya yerli ortaklar girmeye balam ya da belli cemaatler bu bankalar sahiplenmeye ve ticari ilikilerde mritlerine adres gstermeye balamlardr.124 slami Bankaclk sektrndeki bu deiim, slami sermayenin bu srete sanayi kesimindeki bymesini ve yeni kaynak ihtiyalarnn adresini gstermesi asndan da nemlidir. Ayn paralellikte kant sunan MSADn, 1991de kk ve orta boy iletmelerin ounlukta olduu sanayi irketleri tarafndan kurulduu gzden kamamaldr. Kurulu srecinde Anadolu Kaplanlar olarak adlandrlan kk ve orta boy sanayi sanayinin ve iadamlarnn devletten dlanml vurgusu vardr. Devletten dlanmlk devlet olanaklarndan faydalanamama, yeterince pay alamama da somutlanan ve TSAD hedef alan bir izgide yrtlmtr. Nitekim MSADn benimsedii retoriin en nemli zelliinin bu gen iletmelerin, stanbulda bulunan ve devlet destei ile bym eski iletmelere gre ne kadar dezavantajl olduklardr. 125 Ekonomide slami deerler zerinden rgtlenmeyi ve dayanmay salamlatran MSAD, piyasa ekonomisinin Trkiyedeki gncel tartma balklar olan zelletirme, liberalizasyon, ii cretleri ve sendikalama konusunda TSAD ile hemen hemen ayn tavr almtr. Fabrikalarnda altrdklar sendikal iilere ki bunlar Hak- yesi olsa da fark etmiyor, ynelik bask ve sendikal mcadeleye kar tavrlar nemli ipular vermektedir.
126

Misyonunu serbest rekabete dayal piyasa ekonomisinin ilerliini salamak ve

Bkz. Akaln 2002, Bura 2004. Kuveyt Trk ve Al Baraka Finans Kurumlar Nakibendilerin adnn getii kurumlardr. Diyanet leri Bakanlnn hlas Finansdaki ortaklk oran ise % 9 du. Tuncay zkan, Radikal, 8 Temmuz 1997.du. 125 Bura, a.g.e., s:134. 126 Bu konudaki nemli bir alma iin bkz.Dini Kimlik ve Snf Bir Msiad Hak-i Karlatrmas Bura 2004
124

62

salamlatrmak olarak tanmlamtr.127 MSADn sorunu liberal ekonomi deil, liberal ekonomide daha fazla paya sahip olmadr. Dindar muhafazakr burjuvazi kazan peinde komasnn meruluunu dini ve milli olmak zere iki temel zerine oturtmaktadr. Bu meruiyeti salama srecinde dindar tabana kar daha ok dini, devlet elitlerine kar ise daha ok milli argmanlar kullanmaktadrlar.128 RPnin hkmette olduu dnemde birazda siyasi iktidar olmann meruiyetinden kaynakl ve Trkiyedeki siyaset geleneine uygun olarak, gcn ekonomiye yanstlmas, tanmas istenmitir. Siyasette devlet imknlarnn, ekonomik karl olan deer, anlamna geldii uzun devlet gelenei boyunca deneyimlenen bir olgudur: Devlet kapitalizminin nimetlerinden yararlanarak daha hzl bymek ve rant elde etmek. slami sermaye bu dnemde siyasal rzgar da arkasna alarak piyasadan daha fazla pay almak derdindedir. 1990larn ortasnda finansman salayan bankalar, retken sanayideki irketleri ve iadamlar meslek rgtlenmesiyle bir btn oluturan slami sermaye, artk kendilerini piyasann klasik temsilcileri olarak grmeye balamlardr. Sitem, devletin ve piyasann dier oyuncularnn byle grmemesi zerinedir. Bu srecin bir dier nemli halkas slami holdinglerdir. Yaygn olarak 1990larla birlikte birbiri ardna ortaya kan slami holdingler, sermayenin farkl bir boyutta rgtleyip toplayan kurumlar olarak ortaya kmaktadr. Bu kurumlar ounlukla yurt dndaki Mslman Trk vatandalarn ve Trkiyedeki dini inanc nedeniyle parasn deerlendirmeyen/deerlendiremeyen kesimlerin kk birikimlerinde yatay ve dikey irket rgtlenmelerine giderek cemaat holdingleri kurmak zerine odaklanmtr. Toplanan sermayeyi, Mslman anavatan Trkiyede slami kurallara gre iletip deerlendirerek, astronomik kar paylar datacan taahht eden bu irketler daha ok resmi olmayan yollar ve yntemlerle almlardr. Paravan irketler, yasad oluumlar ve kayt d para transferi veya ticareti kullanmlardr. ok ortakl model olarak sunulan bu irketlerin saadet zinciri sisteminden pek fark yoktur. Hep yeni itiraki bulma ve yeni katlmclardan ald parann bir ksmn eski ortaklara kar pay olarak datp geriye

www.musiad.org.tr/vizyon/misyon Modern Trkiyede Siyasi Dnce, slamclk, ennur zdemir, Snfl Bir slam Ekonomisi mi?. stanbul, letiim Yay. 2005., s:875.
128

127

63

kalann da hzl dn olan yatrm alanna veya byk katlamalar yapabildikleri gayrimenkul speklasyonlarna aktarmakla zetlenebilecek bir ileyie sahiptir. Cemaat gruplarnn ve tekil dindar Mslmanlarn itirakleriyle irketleip ardndan da holdingleme srecine giren bu yaplarn para toplama srecinde din adamlar, imamlar veya dini kanaat nderlerini kullanmalar ve slami bankalarla paralel (%80) faizsiz kar pay vaad etmeleri dikkat ekicidir. Siyasi ynden bu holdinglerin birounun Milli Gr hareketi ile dorudan veya dolayl ilikileri olduu, karlkl olarak birbirlerini kullandklar ortaya kmtr. 129 Konya, Yozgat, K.Mara ve Karamanda younlaan bu holdinglerin byk oranda kayt d yollardan ve dini istismarla topladklar fonlar, ya dorudan gasp edilmi ya da retim srecine sokulmadan daha ok ksa vadeli finansal getiri salayan aralarla (Gayrimenkul piyasas, devlet tahvili, hazine bonosu, hisse senedi vb. gibi) ve ticari faaliyetlerle deerlendirilmitir. 70in zerindeki bu holdinglerden en bilinenleri hlas, Jet-Pa, YMPA, Kombassan, Noya, Endstri Holding gibi irketlerin tamamna yakn 10 yllk sre iinde sansasyonel ekilde iflas etmilerdir. Meclis aratrma komisyonunun konuyla ilikili raporuna gre 2000 ylna kadar 74 holdingin 1 milyona yakn yurt dndaki gurbetiden toplad para 12 milyar dolar civarndadr. Avrupadaki gurbeti tasarrufunun o gn itibariyle onda birini oluturan bu rakamn 10 milyar dolar batrlmtr.130 Bugn bu holdinglerden YMPA ve Kombassan dnda varln srdren yoktur. Bunlar hem ekonomik olarak iflas etmi durumdalar hem de hukuki olarak daval durumdalar. YMPA ve Kombassan ise ekonomik varlklarn srdrseler de haklarnda alm bulunan pek ok dava ve ileyen hukuki sre sz konusudur. slami sermayenin nemli mevzi kat ettii tm bu srecin 19831998 yllar arasndaki dnemde gerekletii dikkat ekmektedir. nce slam bankacl yapan zel finans kurumlar faaliyete gemi ve bu kurumlarnda finansman desteiyle, slami kk ve orta boy sanayi iletmeleri hem sayca artm hem de ekonomik performanslar bymtr. Akabinde Anadolu Kaplanlar olarak adlandrlan bu irketler MSADn kurulmasna nclk etmi ve slamc adamlarn rgtlemenin yannda siyasi
Bkz. slam Toplumu Milli Gr Tekilat eski bakan Ali Yksel ile yaplan rportaj, Akam Gazatesi 13.01.2003 tarihli say. 130 Sabah Gazetesi 06.06.2005 tarihli says.
129

64

dayanma ve ibirliini de gelitirmilerdir. Ayn dnemde slamc holdingler ortaya km ve slami bankalarla benzer kar pay vaad ederek zellikle yurt dnda yaayan Mslman Trklerin birikimlerini Trkiyeye transfer etmeye balamlardr. Bugn stikrarl bymesini devam ettiren ve slamc kimlii ile tannan lker, Boydak, gibi irketler ayn zamanda slam bankalarnn sahipleridir. Sanayi temelli retken sermayenin finans sermayesine srayp onu da bnyesine katmas kapitalizmin sermaye birikim srecine uygun bir seyirdir ve dier slam bankalar iinde geliebilecek srecin ipularn vermektedir.

1998de IMF direktrlnde uygulamaya konan Gl Ekonomiye Gei Program, 2000li yllarn sonuna doru yeni bir ekonomik krizin eiine gelmitir. 2000 Kasm ay krizin nc sinyallerini verdi. Tamamen IMFnin direktifleriyle ynetilen program, bir taraftan dviz kurunu sabitleyip faizi serbest brakyor, dier taraftan da yapsal reformlar ve zelletirme programlarn yrtlmesiyle mali disiplin salamay hedefliyordu. Yalnz kamu a, borlanma ihtiyacn tetikliyor; yksek faiz oranlar kamu borlanmasn daha da maliyetli hale getiriyor ve bor sarmal artarak devam ediyordu. Reel faizlerin yksek, kurun dk seviyelerde tutulmas, scak para giriini ve yksek arbitraj uluslararas mali sermaye iin karl alanlar haline getiriyordu. 2001in ubat aynda ise Cumhurbakan ile Babakan arasnda yaanan spontane bir siyasi gerilimle aa kan 2001 krizi, IMFnin gdmnde birebir uygulanan sabit dviz kuru, serbest faiz politikasna endeksli G.E.G.P.nn iflas anlamna gelmitir.

Etkin ve gl bir hkmetin yokluunda transfer edilen Kemal Dervi, ekonominin yeniden IMF program dorultusunda tek yrtcs olarak ekonomik programlar hayata geirmek iin transfer edilmitir. Ancak bu sre tek bana hkmet olacak gl bir tek parti iktidarna olan ihtiyac daha da fazla hissettirmitir. TSADn 1980lerin ANAP iktidar dnemine duyulan zlemi AKP projesine verilen destei beraberinde getirmitir.

65

2.1.2. 1980 Sonras Trkiyede Siyaset ve slami Sermaye 1980 sonrasnda devlet iktidarnn slamla artan oranl ilikisi siyaset ve ekonomik cephede younlam ve derinlemitir. Bu ilikinin i koullar ve d konjonktr tarafndan biimlenen ke talar vardr. 12 Eyll askeri darbesi Trkiye iin bir kavak noktasn ifade ederken Avrupa ve ABDde nemli deiimler olmu ngilterede Thatcher ve ABDde Reagan ynetimleri iktidara gelmiti. Basit bir iktidar deiikliinin ok tesinde anlamlar tayan bu sre Yeni Dnya Dzeni ad altnda ekonomi-siyaset ve ideolojide dnmn altn iziyordu. Tm dnyada kapitalizmin yeni evresinin ayrt edici zellikleri olarak neoliberalizm, dereglasyon, zelletirme, tahkim, esnekletirme, anti-refah devleti uygulamalar n plana karlyordu. 1980 sonras devlet ve siyaset ekonomideki dnmlere de bal olarak yeni bir dzleme tanmtr. 1970lerle birlikte ekonomik ve siyasi alanda glenmeye balayan slami hareket, siyasette koalisyonlar sreciyle iktidar orta olarak devlet tecrbesi yaam, g odaklar iinde kendine alan am ve siyasi iktidarn nimetlerinden faydalanarak Cumhuriyet sonras ara dnemin an kapatma ans yakalamtr. Kadrolama, uzmanlama ve devlet brokrasisi iinde derinlemeye dnk atlmlar bu dnemin tali siyasi kazanmlar olmutur. 1980li yllara gelindiinde, Trkiyenin iinde bulunduu siyasi kaos dneminde, karmaadan bamsz ve diri bir siyasi odak olarak g toplamaya devam etmi, 12 Eyll darbesinin kendisine ynelik gstermelik mdahalesi sonras yeni dneme glenerek tanmtr. Buradan slamc kesimlerin siyasi ve iktisadi alanda glenmesine izin verildii gibi bir izlenim de edinilmektedir.131 Dinsel ideolojiyi snf ve Krt dinamiine kar bir dalgakran olarak kullanan 12 Eyll rejimi, bu potansiyelin harekete gemesinde nemli bir rol oynamtr.132 hracata dayal ekonomik kalknma stratejisi, bir ideolojik formasyon haline dntrlm; Alternatif yoktur slogan ile ok youn bir ideolojik kampanya erevesinde halk kitlelerine ve kamuoyuna sunulmu; siyaset, kltr ve sosyal hayatn

131 132

Bu yndeki yaygn grler iin bkz. Akaln 2002, Bura 2004, ni 1997. Bura, a.g.e., s:91.

66

btn alanlarnda tamamlayc politikalarla birlikte yrtlmtr.133 Serbest piyasa ekonomisi, hr teebbs, orta direk, keyi dnme gibi 1980li yllarda yaygnlaan terimlerin ideolojik ierikli olduu aktr. ktisadi konularda liberal bir grnt tayan sylemin Trk Siyasi hayatnn en baskc dnemlerinden birinde yeermesi elbette rastlant deildir. Trk slam sentezi ile her trl tarih perspektifinden arndrlm ieriksiz bir Atatrklk ekseninde harmanlanan yeni resmi ideoloji, Ordunun tayclnda ve korumasnda hayata geirilmitir.134 Uygulamann yasal temelini de askeri rejimin glgesi ve direktifleri dorultusunda hazrlanm olan 1982 Anayasas oluturmutur.135 1980 sonras slamc hareket, deien d ve i koullara ve yeni dinamiklere bal olarak farkl bir srece girdi. Solun boaltt alann slami ideoloji tarafndan doldurulmasnda, hem uluslararas konjonktr hem de i koullarn ihtiyalar rtmekteydi. ABDnin, Sovyetler Birlii ve sosyalizmin yaylmasn nlemek zere uygulamaya soktuu ve slamn merkezinde yer ald Yeil Kuak Projesi olarak adlandrlan srecin, nemli halkalarndan ve uygulayclarndan biri de Trkiye oldu. Sovyetler Birliini ve sosyalizmi, corafi, ideolojik ve siyasal slami bir hatla evreleyerek kuatmak olarak tanmlanacak bu proje, tm dnyada Mslman lkeler iin Sosyalizm alternatifine kar slami ideoloji ve hareketleri tevik eden, destekleyen ve zaman zaman sbvanse eden bir grnt sergilemitir. 136 nc Dnyann sosyalizm yerine siyaseten slamla oyalanmas tercih edilmitir. ABDnin, Sovyetler Birliinin Afganistandaki harektna kar slami Taliban hareketini yllarca desteklemesi, bu srecin rnek uygulamalarndan biri olarak kabul edilebilir. Buna ek olarak, Sovyetler Birlii daldktan hemen sonra, tek kutuplu dnya iin zengin enerji kaynaklaryla hedef haline gelen Kafkaslar ve Ortadou siyasi atmalarnn yeni arenas olmutur. Blge, Orta Asyann hkimiyetini ele geirme anlamnda da kritik bir neme sahiptir. Trkiye ise Kafkaslar, Ortadou ve Orta Asyaya ynelik operasyonlar
133

Kltrel dezenformasyon, sosyal harcamalarn azaltlmas, bu balamda devletin kltlmesi, apolitikletirme, liberal politikalar referans alan merkez sa odakl tek tip partiler ve siyaset alannn oluturulmas. 134 Boratav, a.g.e., s:125126. 135 Akaln, a.g.e., s:60. 136 Akaln, 2002, s:61.

67

iin stratejik nemde bir ortaktr ve bu blgelerdeki toplumsal yap ve dini doku ile benzer zellikler tamas ve tarihsel akrabalklar olmas nemli bir avantajdr. Bunlarn bir sonucu olarak Trkiyede slamc ideoloji ve siyasi hat bir btn olarak bu srece uygun ve bilinli olarak korunmu, gelitirilmi ve n almtr. ABDnin Yeil Kuak projesi, Sovyetlerin de dalmasyla birlikte ilevini tamamlam ancak bu srete slamc hareketlere ve ideolojiye verilen destek, yeni bir tehlike yaratmtr. Radikalleen slamn, dnya genelinde yeni bir tehdit unsuru olarak tanmlanmas yine bizzat ABD nclnde olmutur. Artk her yerde olduu gibi Trkiyede de daha lml, reformist ve demokratik slama ihtiya duyulmaktayd. Trkiyenin iinde 12 Eyll ncesinde yaad siyasal atmalar ve snfsal mcadelede ulalan boyut daha nce de deindiimiz gibi slamc ideolojinin d koullara da paralel olarak kontrol altna alnmasn koulluyordu. 12 Eyll askeri darbesi sonrasnda sol siyaset ve sylemler ciddi derecede rselenmi, solun siyaset ve ideoloji alan hareketinden izole edilip boaltlmt. 1970li yllarn Trk ve slamc hareketlerinin muhalif siyaseti 1980 sonras devletin Trk-slam sentezi adyla resmi ideolojisi haline gelmi ve iktidar olmutu. Sovyetlerin de zlmesiyle dnya apnda ideolojik ve politik dzeyde skan solun yaad erozyon derinlemiti. Seksen sonrasndaki slamc hareketlerin toplumsal adalete ilikin eletirel vurgusu, sklkla bu durumun bir sonucu olarak deerlendirilmektir.137 Bu durum, ayn dnemin siyasi hareketlerinin ne kan politik sylemlerinde kolayca fark edilebilir. Milli Gr hareketinin ncs Necmettin Erbakann lideri olduu RPnin, temel siyaset manifestosu olarak ne kard Adil Dzen program, ekonomik ve sosyal adaleti ne karan, solun hareket alanna hitap eden kayg ve vurgularla doludur. Beraberinde yrtlen toplumsal dlanmlk vurgusu, kentlerin varolarndaki isizlerden gle gelen yeni iilere; Mslman entelektellerden, yeni giriimcilere, kk sanayicilere ve serbest meslek sahiplerine kadar toplumun pek ok farkl kesimini Siyasal slamn paydasnda birletirmitir. Bu kesimlerin byk ounluunun ideolojik ve politik dzlemde potansiyel olarak sol siyasetin etki alanna girmelerine ramen,
, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, slamclk, Nuray Mert, Trkiye slamclna Tarihsel Bir Bak, stanbul, letiim, 2004, s:417. Bkz. Adil Dzen Program, RP, 1994.
137

68

siyasetteki sola dair bolukla ilintili olarak realitede slamc-muhafazakr partilerin etki alannda kalmalar, boluun kimin tarafndan ve nasl doldurulduunu ortaya karmaktadr. Nitekim 1984teki yerel seimlerde oy oran % 4 olan RP, 1995 genel seimlerinde oy orann % 22ye, 1996 yerel seimlerinde ise % 36ya karmtr. 138 Dier taraftan, serbest piyasa fetiizmi ve ar bireycilik, geni toplum kesimlerinde ciddi bir yabanclama yaratt. Bu dnemde var olan tm deerler sistemi alt st olurken, geleneksel ve dayanmac toplumsal balar hzla zld. Buna karlk yaanan ideolojik ve kltrel yabanclamaya ve kimliksizlemeye duyulan tepkiler, gerici ideolojilerin iine yarad. Yeni ekonomik dzenin yol at kltrel kntye tepki duyanlarn byk bir blm dinci gericilik ile oven bir milliyetiliin peine takld. Siyasi partiler arasndaki ideolojik farkllklarn siliklemesi de bunu tetikleyen bir itki oldu. Uluslararas konjonktrden de ald cesaretle siyasallaan slam, 1990larn ortasna gelindiinde, artk rejimden bamszlama ynnde sinyaller veriyordu. Balangta slamc gericiliin denetimden kma potansiyelini ngremeyen emperyalist gler iin, siyasal slamn zamanla tm dnyada ykselie gemesi ve pek ok yerde ngrlenin aksine rejimin kontrolnden kmas durumu deitirdi. 139 Milli Gr hareketinin ve o dnemdeki baat siyasal rgt olan RPnin ekonomik srelerdeki alt yaps da bu dnemde belli bir olgunluk evresine girmitir 1991de Milli Gr hareketinin etkisinde rgtlenip faaliyete geen MSAD ekonomik bir meslek rgtlenmesi olmann yannda toplumsal projeleri ve hedefleri de olan bir rgttr. G.Kore, Endonezya, Malezya gibi Gney Dou Asya lkelerini hem ekonomik hem de toplumsal yaplaryla rnek almaktalar. Geleneklerin, kltrn ve esas olarak dinin ekonomik kalknmadaki rolne bitikleri anlam bu deerlemede n plan kmaktadr. Bu toplumlarn kltrel kimliklerine ve geleneklerine ballklar ile ekonomik yap ve ileyiin uyumu arasnda birbirini besleyen pozitif bir iliki kurulmakta ve benzer bir modelin Trkiye iinde uygulanabilirliinin tesinde kalknmasnn tek alternatifi olduu dnlmektedir. Kurulduu dnemin siyasal atmosferinde genelde slamn zelde ise Milli Gr hareketinin rzgrn arkasna alarak hareket etmitir. 1991de kurulan Anadolu Finanstan sonra 1995te nce hlas Finans, ardndan 1996da Asya Finans,
138 139

www.saadet.org.tr/raporlar, 2005. Bura, a.g.e., s:92.

69

olmak zere iki slami finans kurumu daha bu dnemde alm ve sektrdeki yabanc arl dengelenerek yerli slami sermaye birikiminin n almtr. 1980 sonrasnda slam sosyal ve siyasal hayatn her zamankinden daha nemli bir paras haline gelmiti. Askeri yetkililerin isteine uygun ama beklentileri dorultusunda gereklemeyen bu ykseliin Trkiyedeki tepe noktas, Necmettin Erbakan bakanlndaki RPnin 1994 ve 1995 seimlerinden birinci parti olarak kmas ile somutlua ulamtr. 1995 seimlerinden sonra RP-DYP tarafndan kurulan Refahyol hkmeti dneminde siyasal slamn sokakta ve meydanlardaki ykselii kart gleri de harekete geirmekte geciktirmemitir. Trkiyenin askeri brokrasisi nemli bir sivil kesim destei ve onay da alarak 28 ubat 1997de bu ykselie bir izgi ekti. Milli Gvenlik Bildirgesinde somutlanan hkmete ynelik mdahale, siyasi ve ekonomik gc ile byyen ve sistem iin tehdit unsuru haline gelen slamn yeniden dzen ii snrlara ekilmesini ifade ediyordu. Bu bildirgede rticai tehdit ad altnda toplanan tm kurum, rgt ve faaliyetler deifre edilmi bunlarla mcadele etme zorunluluunun alt izilmitir.140

Siyasal slamn laiklik zerinden rejime ynelen tehdidi ve bunu finanse eden ekonomik yaplar ve rgtleri devlet iin sorun tekil etmeye balamtr. 28 ubat tarihli MGK toplantsnda slamc irketler olarak deifre edilen ve bir anlamda ihtar ekilen bir liste hazrlanm; bu irketlerden alveri yaplmasnn dolayl olarak rejime zarar verdii ve bu irketlerin ekonomik glerinin ulat seviyenin tehlikeli boyuta geldii sylenerek zellikle basn aracl ile propaganda yrtlmtr.141 Bunda da byk oranda baarl olunmu ve bu irketler siyasal ve radikal slamla olan ilikilerini ya azaltm ya da snrlamlardr. MGK'nn 28 ubat kararlarnn ardndan zellikle 17 Nisan 1999 seimlerine kadar sren zaman diliminde 14 Austos 1997'de 8 yllk kesintisiz eitim kanunu TBMMde kabul edildi. Bu kanunla mam Hatip Liseleri dahil Meslek Liselerini ortaokul blmleri kapatld.

140 141

Milli Gvenlik Kurulunun 28 ubat 1997 tarih ve 406 sayl karar. Milliyet, 29 Aralk 1998.

70

21 Mays 1997'de Yargtay Basavcs Vural Sava'n, Anayasa Mahkemesinde Refah Partisi iin at kapatma davasnn 1 yl sonra sonuland. 17 Ocak 1998'de Anayasa Mahkemesi, Refah Partisi'ni, "laik Cumhuriyet ilkesine aykr eylemleri saptandndan" ierikli gerekeyle kapatlmasna karar verdi. RP'nin mallarnn Hazine'ye devredilmesi de kararlatrld. Necmettin Erbakan ve 6 partilinin be yl sreyle parti yelii yapmas yasakland. 1998 Kasm aynda eski RP'li stanbul Bykehir belediye bakan Recep Tayyip Erdoan'n belediye bakanl drld. Hizbullah, BDA-C gibi Radikal slamc hareketler ve Aczimendiler gibi radikal slamc cemaatlere ynelik adli operasyonlar yaplm ve bu hareketlerin liderleri tutuklanmt. Ekonomide slami sermayenin dzen dna km unsurlar haline gelen ve 28 ubat srecine gelindiinde saylar 100 bulan slamc holdingler, 2000li yllara gelindiinde ya iflas etmi veya etkisiz hale gelmilerdi. Sistemle yeniden barma koullar her alanda lml slam n plana karm, bu srecin siyasetteki karln AKP rgtlerken ekonomideki karln da MSAD stlenmek zorunda kalmtr. 142

2001 ylnda ortaya kan ekonomik ve siyasi krizin ardndan koalisyon hkmetleri ile ynetim sorununun alamayaca anlalmtr. Ekonomide IMFnin programlarn kararllkla uygulayacak ve siyasette istikrar salayacak bir ynetim talebi zellikle TSAD tarafndan dillendirilmekteydi. Teknokrat hkmet tartmalar altnda ordunun ynetime dolayl yoldan mdahale etmesini isteyen eitli i evreleri ve sivil brokrasinin kimi kesimleri de mevcuttu. Bu karmak dnemde 28 ubatn da etkisiyle siyasal slamn evriminde nemli bir krlmay ifade eden AKP, muhafazakr-demokrat bir retorikle siyaset sahnesine km ve Milli Gr hareketinin bir devam olmad noktasndaki keskin vurgu ile lml slami izgiye uygun sinyaller vermitir. 143 2003 erken seimleri ncesinde bata TSAD olmak zere eitli i evreleri ve siyasi gruplarla gren, ardndan ABD gezisine karak hem ABD ynetimine hem de IMF, Dnya Bankas gibi kurululara kendisini anlatan AKP yneticileri, seim ncesi dnemde iktidara uygun ve hazr olduunun sinyallerini verdi. nemli bir oy oran ile 2003 Kasm seimlerinde tek bana iktidar olan AKPye ilk olumlu tepkiyi ertesi gn MKB, dviz
28 ubat srecinden sonra MSAD yaynlarnda Milli Gr e ilikin dorudan gndermelerden kanld AKP iktidar ile birlikte nemli deiim sinyalleri verildii gzlenmektedir. Bkz. www.musiad.org.tr 143 Yaln Akdoan, AK Parti ve Muhafazakar Demokrasi, stanbul, Alfa Yay.2004, s:150-151.
142

71

kurlar ve faiz oranlar vermitir. Ekonominin ve i evrelerinin isteine, IMF ve piyasann beklentilerine uygun bir hkmet iktidara gelmiti. Trkiyede AKP iktidar 3 yla yakn bir sre zellikle IMFnin planlad ve ynettii bir ekonomik programn yrtcs olarak uluslararas ekonomi evrelerinde beeni toplamtr. Ekonomideki uygulayc performansyla IMFye en az sorun karan ve ekonomi politikalarna bal olarak anlamalara sadk kalan bir parti ve hkmet olmutur. Ekonomideki performans ile AKP slamc bir izginin deil IMFnin temsilcisi olduunun mesajn vermi ekonomide ayr alternatif bir programlar olmadn gstermitir. 2.2. zel Finans Kurumlar ve Hukuki Sre Trkiyede Faizsiz Finans ya da Faizsiz Bankaclk adyla gelien kurumlarn hukuksal ve yasal kurumsallama sreci, politik, ekonomik ve ideolojik faktrlerle birlikte deerlendirildiinde; gelimelerin, dnyadaki genel konjonktre bal olarak ve onlardan kopmadan ekillendii aktr. 16.12.1983 tarih 83/7506 sayl kanun hkmnde kararname ile zel finans kurumlarnn (FK) temeli atlmtr. Kenan Evren dneminin babakan Blent Ulusu'nun hazrlatt ve Turgut zal'n ilk babakanlk gnlerinde kabul edip hayata geirdii bu yeni bankaclk/finansman anlaynn esas amac, ekonomiye katlamayan mali deerleri yastk-altndan kararak yabanc sermaye ile birlikte ekonominin emrine tahsis etmektir. 25 ubat 1984 tarihinde Hazine ve D Ticaret Mstearl'nn, 21 Mart 1984 tarihinde T.C. Merkez Bankas'nn yaymlad teblilerle de sistemin ayrntlar dzenlenmitir. Bu dzenlemelerin iinde zel finans kurumlarnn Trk flas Kanunundan muaf tutulmalar, KBna salanan vergi muafiyeti, FKlarn T.C.Merkez Bankasnda tutmalar gereken mevduat karlk orannn %10 olmas gibi dzenlemelerdi. 144 Bu dzenlemelerin sektrde haksz rekabete yol aan faizli ticari bankalar aleyhine dzenlemeler olduu aktr. Balangta 83/7506 sayl kararname ile ynetilen FKlarn hukuki alt yaplarn glendirmek amacyla 17.12.1999 tarih ve 4491 sayl Bankalar Kanununda Deiiklik
144

Faik Bulut, slam Ekonomisinin Eletirisi, stanbul, Su Yay., 1999., s:244.

72

Yaplmasna likin Kanun, 19 Aralk 1999 tarih ve 23911 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Sz konusu kanunun 20. maddesine ilave edilen 6 numaral fkra ile FKlar mevcut alma prensiplerini koruyarak kanun kapsamna alnmtr. FKlara ilikin 83/7506 sayl kararname ve bu kararnameye istinaden karlm olan btn mevzuat yrrlkten kaldrlmtr. slami bankacln temel ilkleriyle eliki yaratmasna ramen, 2001 ylnda yaanan ekonomik-mali kriz, bankalarda olduu gibi FKlarda toplanan fonlar iin de bir gvence sistemine ihtiya bulunduunu gstermi, bunu salamak amacyla 4672 sayl kanun ile 4389 sayl Bankalar Kanununun 20/6. maddesi yeniden deitirilmitir. Bu dzenleme ile FKlar iin devrim saylabilecek deiiklikler sz konusu olmutur. 4672 sayl yasa ile getirilen deiiklikler unlardr: 1 2 3 4 zel Finans Kurumlar Birlii (FKB), imdiki adyla Trkiye Katlm Bankalar Birlii kuruldu. Gvence Fonu oluturuldu. Faaliyet izni kaldrlan FK larn tasfiyesine ilikin zel hkmler getirildi. ahsi sorumluluk messesesi getirildi.

zel Finans Kurumlar hzl bir gelime gstermilerdir. Srasyla; Faysal Finans Kurumu A.. 1985'te, Albaraka Trk zel Finans Kurumu A.. 1985'te, Kuveyt Trk Evkaf Finans Kurumu A.. 1989'da, Anadolu Finans Kurumu A.. 1991'de, hlas Finans Kurumu A.. 1995'de, Asya Finans Kurumu A.. 1996'da,

kurulmu ve bylece Trkiye'deki faizsiz bankaclk sisteminin temel kurumlar ortaya kmtr. Sektrdeki kurum says, iflas, irket evlilikleri ve isim deiiklikleriyle bugn bee inmitir. 2001 krizinden sonra hls Holding iflas ederek kapanm, 2005 ylnda

73

Anadolu Finans ve Family Finans birleerek Trkiye Finans Katlm Bankasn oluturmu, Asya Finansta 2006 ylnda ismini deitirip Bank Asya olmu ve ardndan MKBde halka almtr.
Grafik 3: Personel Saylar
7000 6003 5702 4789

6000

5000

Personel Says

4000

3520

3000 2185 2000 1935

2525

1000

0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Kaynak: Ufuk Uyan, 2006, www.ofkbir.org.tr

Grafik 4: ube ays

350 297

300 255 250

288

ube Says

200

188

150 110 100 60 50 19 2 0 1985 1990 1995 2000 2003 2004 2005 2006

Kaynak:Uyan, 2006, www.ofkbir.org.tr

74

AKP hkmeti tarafndan hazrlanp kanun teklifi olarak meclise sunulan ve 2 Temmuz 2005te kabul edilen ve TBMM tarafndan ikinci kez Cumhurbakanlna gnderilen 5387 numaral Bankaclk Kanunu ile zel finans kurumlarnn ismi, Katlm Bankalar olarak deitirilirken, zel Finans Kurumlar Birliinin ad da Trkiye Katlm Bankalar Birlii olarak deitirilmitir. Banka trleri, Mevduat bankalar ve Katlm Bankalar ile Kalknma ve Yatrm Bankalar olarak aklanmtr. Kurumlarn vasfn net bir ekilde ortaya koyan bu kanunda, katlm bankalar, zel cari ve katlma hesaplar yoluyla fon toplamak ve kredi kullandrmak esas olmak zere faaliyet gsteren kurulular ile yurt dnda kurulu bu nitelikteki kurulularn Trkiye'deki ubeleri olarak tanmlanmtr. Yeni kanun ile birlikte, zel Finans Kurumlar tarafndan oluturulan Gvence Fonunun yerini de Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu almtr. Bylelikle, faizli zel Finans Kurumlarnn kendilerini faizli ticari bankaclk yapan kurumlardan ayrrken nemli bir fark olarak sunduu gvencenin, grece devletten zerk kurumsall ortadan kalkm ve faizli bankalarla ayn devlet kurumu ve gvencesi altnda birlemitir. 145

Personel ve ube says bakmndan da nemli bir byme gstermi olan (Bkz. Tablo 3) zel finans kurumlarnn 1985 ylndaki ube says iki iken, 2006 Nisan ay itibaryla 297 ube ve 6003 personelle hizmet veren bir bykle ulamtr. Yukardaki tablolardan hareketle gelecekle ilgili tahminler aadaki gibi olmaktadr:

Tablo 1:ngrlen Projeksiyon Yl ube Saylar Personel Saylar

7,416 9,538 10,515 2008 483 2012 670 2014 746 Kaynak: Ufuk Uyan, a.g.e.,

Katlm Bankalar 10 yl iinde ube an bankaclk sektrnn %10larna karacaktr.

zel Finans Kurumlar, Gvence Fonunun ve slami ekonominin kural ve kurumlaryla elimediini gerekelendirirken en ok bavurduklar nokta, oluturulan Gvence Fonunun dier (faizli) bankalarda olduu gibi devlet garantisi altnda deil; kendi oluturduklar zel Finans Kurumlar Birlii (Finans-Bir) bnyesindeki zerk bir fon altnda olduunu ve bu fonun kaynaklarnn para cezalar, hisse devir ve sermaye giri pay komisyonlar, zaman amna urayan fonlar ve mevduat primlerinden finanse edileceini sylemeleriydi. Bkz. www.ofkbir.gov.tr, turkiyefinans.org.tr

145

75

Personel saysn 10 yl ierisinde bankaclk sektrnn %7.7sine karacaktr. Toplam KB sektr aktif bykl, 10 yl ierisinde bankaclk sektrnn %10una ulaacaktr.146

Son dnemde FKB nin FK lar adna, mterilere sermaye piyasas enstrmanlarn sunmak zere Sermaye Piyasas Kuruluna yapt bavurunun sonucunda, sermaye piyasasndaki fonlara araclk etmek zere FKlara arac kurulu satn alma veya arac kurumlara acentelik yapma hakk verildi. Bylece FKlar, bir arac kurumla acentelik szlemesi yaparak ubelerinde menkul kymet hizmeti sunabilme hakkna sahip oldular. slam evrelerinde genellikle caiz kabul edilen bu sistemin, gayrimslim evrelerle de ibirlii yaplmaa balanmas zerine, geni bir uygulamaya ynelmesinin nedeni, daha ncede deinildii gibi, ekonomik nedenlerden, ekonomik sistemin gereklerinden kaynaklanmaktadr. slami kesim elinde bulunan fonlarn ekonomiye aktarlarak kaynak, yatrm ve gelir sreci iinde kullanlmas istei, hemen hemen her lkede belli bir dzeyde ve yaygnlkta mevcuttur.

2.3. Trkiyede slam Bankalarnn Fon Toplama Faaliyetleri zel Finans Kurumlar tasarruf sahiplerinden zel cri hesaplar, katlma hesaplar ve zel fon havuzlar olmak zere yntemle fon toplarlar. 2004 yl sonu itibariyle, toplanan fonlarn yzde 76,8i katlma hesaplarndan, yzde 21,7si cari hesaplardan ve yzde 1,5i zel projeler iin salanan fon hesaplarndan olutu. Toplam tutar 4,6 milyar YTL olan katlma hesaplarnn % 38,8i TL, % 61,2si dviz cinsinden hesaplardan olumutur.

2.3.1. zel Cari Hesaplar Trk Liras ve yabanc para cinsinden, nama yazl olarak zel cri hesap czdan karlnda alabilen ve istenildiinde ksmen veya tamamen geri ekilebilme zellii
UYAN, Ufuk, Trk Finans Sisteminin ve Reel Sektrn Hizmetinde 21 Yl; Katlm Bankalar, www.ofkbir.org.tr/makaleler, 2006.
146

76

tayan, karlnda hesap sahibine anapara dnda kr ve dier nam altnda bir bedel denmeyen fonlarn oluturduu hesaplardr.147 Trk Liras ve yabanc para zerinden alabilirler. Vadesiz olmas nedeniyle istenildiinde ksmen veya tamamen ekilebilir. Anapara dnda faiz, kr ve dier nam altnda bir bedel denmez. Bankalarda alan vadesiz mevduat hesaplarna paralel olarak dzenlenmi olan zel cri hesaplarn vadesiz mevduatlardan tek fark, hesaplara bankalarda czi de olsa faiz denirken, slam bankalarnda her ne balk altnda olursa olsun bu hesaplara, mevzuat gerei bir bedel denmemesidir. slam Bankalar, katlma hesaplarna, cari hesaplardan ve z sermayesinden de kaynak aktarr ve bunlardan elde ettii kar, tamamen kendisi alr.148 Ayrca gerek kiiler tarafndan alan hesaplar, nce 2001 ylnda karlan 4672 sayl yasa ile zel Finans Kurumlar Birlii bnyesinde kurulan Gvence Fonu kapsamna alnm; daha sonra 2005 ylnda yasalaan 5387 numaral Bankaclk Kanunu ile Gvence Fonunun yerini Tasarruf Mevduat ve Sigorta Fonu almtr.

2.3.2. Katlma Hesaplar Trk Liras ve yabanc para cinsinden nama yazl olarak kr ve zarara katlma hesab czdan karlnda yatrlan fonlarn, FKlarca kullandrlmasndan doacak kr veya zarara katlma sonucunu veren, karlnda hesap sahibine nceden belirlenmi faiz veya baka nam altnda bir getiri taahht edilmeyen hesaplardr.149 Trk Liras ve yabanc para zerinden alabilirler. Nama yazl kr ve zarara katlma czdan karlnda alrlar. Hesap sahibine nceden bir getiri taahht edilmez. Hesaplarn iletilmesinden doan kr ve zarar paylalr. Katlma hesaplar vadeli olarak alr. Katlma hesaplar, bu hesaplardan kullandrlan fonlar sonucunda elde edilen kr veya zararn paylald, zarar edilmesi durumunda anaparann dahi geri denmesinin garanti edilmedii hesaplardr. Katlma hesaplarndan 30 gn nceden haber vermek artyla vadesinden nce para ekilebilir. Vadesinden nce ekilecek azami mebla; fonun yatrlm olduu vade grubunun ekim tarihinde kr gstermesi durumunda, o gne kadar
147 148

www.ofkbir.org.tr. Bayndr, a.g.e. s:104. 149 www.ofkbir.org.tr.

77

hesap sahibince yatrlm olan tutar kadar; ilgili vade grubunun zarar gstermesi halinde ise, fonun birim-hesap deeri kadardr. Hesabn bulunduu vade grubunun kr gstermesi halinde, ekilen mebla ile ekim tarihinde bu meblan karl olan birim-hesap deerine karlk gelen tutar arasndaki fark, yani ekilen parann o gne kadarki, ilgili vade grubuna kr kaydedilir. Yani vadesinden nce ekilen hesabn kr hesap sahibine verilmez, ilgili vade grubuna intikal eder. Vade bitimini takip eden be i gn iinde kapatlmayan hesaplarn vadesi, ayn vade ile yenilenmi saylr. Hesabn vadesinde yenilenmeyecei kuruma nceden haber verilebilir. Hesabn kapatlmas durumunda hesap sahibinin talep edebilecei miktar, hesabn vadesinin bittii gndeki birim-hesap deeri kadardr. Birim-hesap deeri, bankaya belli bir vade ile yatrlan mablan; ilgili vade grubunun zarar gstermesi halinde zarar, kr gstermesi halinde de kr ilaveli toplamdr. Birim-Hesap Deeri = Yatrlan Para Zarar veya, Birim-Hesap Deeri = Yatrlan Para + Kr Kr ve zarara katlma hesab sahiplerine kr datm, zel Finans Kurumlar Kurulmas Hakknda 83/7506 Sayl Kararname Eki Karara likin Tebli gereince yaplmaktadr. Hesabn almas fonun kurumca iletilmesi ve sonunda kr veya zarar ilavesiyle ekilmesi safhalarnda, ayr ayr deer lleri kullanlr. Bu deer lleri unlardr: 1. Birim deer 2. Hesap deeri 3. Birim- hesap deeri Katlma hesaplarnn Kurumca iletilmesi sonucu kr veya zarar edildiinde deien bir arlk birimidir. Katlma hesaplarnn oluturduu havuzun kr-zarar geliimini yanstr. Kurumun katlma hesaplarna fon kabul ettii ilk gn iin 100 olarak alnan birim deer her gn veya hafta sonu, o gn veya hafta iinde elde edilen kr veya

78

zararn ilavesiyle yeniden hesap edilir ve bir sonraki gn veya hafta sonuna kadar geerli olmak zere ilan edilir. Birim deer, kr veya zarar kaytlar yaplan fondaki mevcut aktifler deeri toplamnn bir nceki gn veya haftadaki hesap deerleri toplamna blnmesi ile bulunur. Fonun kr etmesi halinde birim deer ykselir, zarar etmesi halinde ise der. Birim deerin ykseklii fonun krlln gsterir. Hala faaliyet gsteren zel Finans Kurumlar veya katlm bankalarnda birim deer haftalk olarak hesaplanmaktadr. Katlma hesab fonlarna para yatran kiilerin bu fonda mevcut aktiflere katlma orandr. Bu, her bir hesap iin, hesaba para eklendike deeri artan, ekildike azalan bir katsaydr. Yatrlan parann hesap deeri o gnk birim deere blnerek bulunur. Bu katsay, kr- zarara katlma belgesinde gsterilir ve her hesaba para yatrld ya da hesaptan para ekildii zaman belge zerinde yeni hesap deeri yazlr. Fonda hesab olan kiilerin hesap deerlerinin ayr ayr toplam hesap deerleri toplam n oluturur. Birim deer ile hesap deerinin arplmas sonucu bulunan ve katlma hesab anlama sahibinin zerinde hak iddia edebilecei mebla gsterir. Hesabn ald gndeki birim-hesap deeri, haliyle hesabn kendisine eittir. Fonun iletilmesi sonucu kr elde edildiinde birim deer ykseldiine gre bu yeni birim deerin, hesap deeri ile arpm sonucu bulunan yeni birim- hesap deeri, fon sahibinin vade sonunda hak iddia edebilecei mebla yani yatrd para art krn gsterir150. Katlma Hesaplarnda anaparann aynen geri denmesinin garanti edilmedii ne srlmesine karn, klasik tanmla eliki yaratan bir olgu olarak, tasarruflar nce zel Finans Kurumlar Birlii tarafndan oluturulan Gvence Fonu kapsamnda 2001 krizi sonrasnda Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu kapsamnda devlet garantisi altna alnmtr. 2001deki yasal dzenleme ile birlikte katlma hesaplar ya da dier adyla kar-zarar ortakl hesaplarndaki tasarruflar, gvence altna alnmtr. 2001 krizi ile birlikte mevduatlara getirilen bu gvence, bankaya yatrlan parann zarar riskini de tolere eden bir sigorta ilevi grmektedir. Bu nedenle hem slam bankaclnn mantna ters bir
rnein: Bir mteri Kurum adna atrd katlma hesabna 1000 YTL yatrmtr. Parann yatrld gn geerli olan birim deeri 100 ise, Hesap deeri = 1.000 YTL / 100 = 10 YTL. Birim-hesap deeri = 10 x 100 = 1.000 YTL.
150

79

uygulama olduu hem de klasik bankalardaki mevduatlarn devlet gvencesi altnda olmas ile benzer zellik tad ynnde bir takm eletiriler ortaya kmtr. Buna slam bankalar tarafndan getirilen yant bunun 2001de yaanan krizin negatif etkilerini datmak iin bir zaruret olduu ynndedir. Bu zm panik ortamnda, piyasada oluan psikolojik skntlarn almasnda ciddi bir katk salayarak sistemin devamlln salam ancak slam bankacln daha da tartlr hale getirmitir.

2.3.3. zel Fon Havuzlar FKlarn, aydan ksa vadeli olmamak kaydyla, vade gruplarna bal kalmakszn, nceden belirlenmi projelerin finansman iin ve sadece o ie tahsis edilmek zere mstakil hesaplarda fon toplamak suretiyle zel fon havuzu oluturulabilmeleri salanmtr. 151 zel fon havuzlarnda toplanan katlma hesaplar, vadeleri itibariyle ve dier hesaplardan bamsz olarak ayr hesaplarda iletiliyor. zel fon havuzu oluturulmasnda klasik mevduat vadelerinin dnda bir vade ile proje finansmanna olanak salamas ngrlr. Burada nemli olan projenin kendisidir. Katlmclar, balangta vadesi, getirisi, tutar ve teminatlar belirlenmi olan bir projenin finansmanna katk salyorlar. Bunun haricinde son zamanlarda ska konuulan bir faizsiz finansal enstrman da faizsiz bono dur. Ekonomi gelitike yatrm alan somut varlklardan dier alternatiflere doru kaymaktadr. Dnyada rnekleri bulunan faizsiz bononun veya gelir ortakl senedinin ya da dier bir deyile, Sukuk cara nn (Varla Dayal Tahvil) Trkiyede de uygulanmasna ynelik, Hazine Mstearl ve FK Birlii nderliinde bir takm almalar yaplmaktadr.152 Ayn zamanda kaynak bulmada devlete alternatif bir imkn sunan Sukuk cara, devletin elinde bulunan otoyollarn, kprlerin, binalarn, barajlarn vb. iktisadi varlklarn gelirlerine bal olarak iletilmesi dnlen ktlar temsil ediyor. Kamunun borlanma ihtiyacna karlk olarak faizsiz bononun ihra edilmesi, hlihazrda Trkiye gibi ciddi bor sorunu olan lkelerde potansiyel bir taleple beklense de, bunun ekonomik sistem iinde ne kadar karlk bulaca ve baarl olaca tartmaldr.

151 152

www.ofkbir.org.tr. Yeni projeler iin bkz. www.ofkbir.org.tr

80

2.4. Fon Kullandrma Faaliyetleri Faizsiz bankaclkta toplanan sermayenin alm-satm, kiralama ve eitli ortaklk yntemleriyle yatrma dntrlmesi esastr. Faizsiz bankaclkta sermayeyi deerlendirme yntemlerinden alm satmda murabaha, kiralamada finansal kiralama (leasing), ortaklkta ise mudarabe ve mareke ne kar. Trkiyede zel Finans Kurumlar topladklar fonlar nakdi, gayri nakdi krediler ve dier bankaclk ilemleri olarak tanmlanan ve komisyon karl yaplan hizmetler yoluyla kullandryor. Nakdi krediler, slam bankaclna zel uygulamalar olarak vurgulanan retim destei, finansal kiralama, kar-zarar ortakl ve zellikle ihracatta kullanlan mal karl vesaik alm yntemlerini kapsamaktadr. Ancak bu yntemlerin piyasa ekonomisi kurallarna gre ekillendii konusunda grler vardr: Gnmzde FKlar mevduat toplarken gerekten faizsiz, topladklar mevduat plase ederlerken ise faize ok benzer enstrmanlar kullanmaktadrlar.153 Benzer eletiriler, faizsiz bankacln fon kullandrma yntemlerinin gizli faiz ierdii zerinde younlamaktadr. 154 Byle durumlarda zaruret baz mahsurlar mubah klar155 denilerek aresizlie kar bir k yolu aranmaktadr.

2.4.1. Nakdi Krediler zel Finans Kurumlarnn reel sektr finanse etme yntemleri aada yer almaktadr.156

2.4.1.1. Kurumsal Finansman Destei Murabaha ynteminin ada faizsiz bankaclktaki ad olan retim destei, kurumsal ve bireysel finansman destei ad altnda kurumsallatrlmtr. FK ile fon kullanacak iletme arasnda imzalanacak szleme dahilinde iletmenin ihtiya duyduu her trl emtia, gayri menkul ve hizmet bedelinin iletme adna satcya denmesi, bunun karlnda iletmenin borlandrlmas ilemidir. Bu yntemle kullandrlacak fonlar
153 154

izaka, a.g.e., s:110. Bkz. Kuran 2002, Bulut 1999. 155 Karako, a.g.e., s:408. 156 Uslu, a.g.e. s:144.

81

karlnda teminat alnmas ve alm satma ilikin belgenin bir suretinin FK tarafndan muhafaza edilmesi zorunludur.

Ticari bankalar gibi slam Bankalar da riske girmemek iin elinden geleni yapmakta, devlet garantileri ve mterilerine sigorta ettirdii sigortalar yoluyla riskten kamaktadr. Murabahada risk, kar-zarar ortakl yntemlerine gre yok denecek kadar azdr ve slam bankalar geliri ve kar daha garanti olan bu ynteme rabet etmektedir. Katlm bankalarnn fonlarnn byk ounluunu, retim destei olarak, fkhta bugn daha ok tartmal hale gelen, geliri ve oran, kar pay ile nceden bilinen murabaha yntemine gre deerlendirmeleri bu ynde eletirilerin de sklkla yaplmasna neden olmaktadr. Bunlardan en nemlisi piyasadaki faiz oran ile katlm bankalarnn kar pay oranlarnn paralelliini sorgulayan eletirilerdir.157 slam bankacl cephesinde piyasa faizi ile katlm bankalarnn kar pay oranlarnn paralelliine meruiyet araylar vardr: retim destei esasl almalarda, piyasada geerli olan oranlardaki kar oranlarndan daha ykseinin uygulanmas pek mmkn deildir. nk, toplam kredi hacmi iinde % 95 paya sahip olan klasik bankalar piyasa fiyatlarn oluturmada daha etkilidir.158 Ancak grld zere bu araylar, serbest piyasa ekonomisinin belirleyiciliini teslim eden ve katlm bankalarnn da piyasa koullarna gre hareket ettiklerini gsteren kabullenmelerin altn izmektedir.

Murabaha ynteminin slam Bankacl iindeki oran, daha nce de deinildii gibi dikkat ekmektedir. Kurumlarn topladklar fonlar Mudarabe ve Mareke yntemlerinden ziyade murabahaya bal yntemlerle deerlendirmeleri slam bankaclnn meruiyetini tartmal hale getiren boyutlara ulamtr. 2004 yl Aralk ay itibaryla Trkiyede zel Finans Kurumlarnn toplam kullandrlan fonlarn yzde 82si retim destei salanmas yoluyla kullandrlrken, kr-zarara katlma yntemiyle kullandrlan fon miktarnn toplam fonlar iindeki pay yzde 3,1, kira akdi (leasing-icare) yntemiyle kullandrlan fonlarn pay ise, yzde 15,2 olarak gereklemitir. slam Kalknma Bankasnn bile 1975 ile 1986 arasndaki dnemde kar-zarar ortaklnn pay

157 158

Bu ynde eletiriler iin bkz. Kuran, 2002, Roy 2003, Karaman, 2000. www.turkiyefinans.org.tr

82

% 55den % 1e inmi; murabahann pay ise sfrdan % 80in zerine kmtr (KB, 1987).

2.4.1.2. Bireysel Finansman Destei Ticari ilemlerin finansmannda kullanlmak kaydyla, bireysel ihtiyalar iin, gerek kii alclarn dorudan satcdan aldklar mal veya hizmet bedelinin, FK kurumu tarafndan alc adna satcya denmesi karlnda, alcnn borlandrlmas ilemidir. Gerek kiilerin ev, araba gibi ihtiyalarnn karlanmasna ynelik olarak mevzuata giren bu yntemde, fatural sistem terk edildi ve bylece nihai tketiciler iin ilave maliyet oluturan ek KDV zorunluluu ortadan kalkt. Gerek bir maln bulunmas kouluyla, bankalardaki tketici finansmanna paralel bir tarzda, bireylerin ihtiyalarnn karlanmas mmkn hale geldi. Ancak buradaki temel nokta, finansman gerekletirilen ilemin reel olmasn salamak asndan, finansman bedelinin finanse edilen maln satcsna denmesidir. Ticari ilerin finansman metodu olan retim destei sisteminde olduu gibi, bireysel finansmanda da kredi bedeli krediyi kullanana nakit olarak verilmez, alc yani krediyi kullanan tketici adna satcya denir. ada slam bankacl gelitike klasik banka ilemleri ve yntemlerini faaliyet erevesine dahil etmitir. Bunun en iyi rneklerinden biri klasik bankalardaki bireysel ihtiya kredi paketleriyle tam anlamyla rten bu bireysel finansman desteidir. Bu yntemde fon kullandrlrken klasik bankalar faiz ekleyip krediyi vadelendirirken, katlm bankalar kar pay ekleyip krediyi taksitlendirmektedirler ve yukarda bahsi getii gibi kar pay oran ounlukla faiz oranna bal olarak ve onunla paralel olmaktadr.

2.4.1.3. Kar-Zarar Ortakl Yatrm Fon kullanacak olan gerek ve tzel kiilerin tm faaliyetlerinden veya belirli bir faaliyetinden veya belirli bir maln alm satmndan doacak kr ve zarara katlmak zere bu kiilere fon kullandrlmas ilemidir. Kr zarar ortakl yatrm yntemi ile fon kullandrlmak iin FKnn fon kullandrlacak gerek ve tzel kiilerle Kr-Zarar Ortakl Yatrm Szlemesi imzalamas gerekir. Bu szleme FK ile gerek ve tzel kiiler arasndaki hukuki ve mli ilikileri dzenler. Trkiyede kar-zarar ortakl dier

83

lkelerde de olduu gibi pek tutulmamtr. Trkiyenin slami zel finans kurumlar kaynaklarnn en ok % 8ini, mudarebe ya da marekeya yatryorlar, geri kalann retim destei ad altnda bireysel-kurumsal finansman destei olarak murabaha yntemine gre deerlendirilmektedir.159

2.4.1.4. Mal Karl Evrakn Alm Satm D ticaret ve kambiyo mevzuat erevesinde, FK ile fon kullanan gerek ve tzel kii arasnda dzenlenen bir szlemeye istinaden, mal karl vesaikin, evrakn, FK tarafndan pein satn alnmas ve vadeli olarak fon kullanana daha yksek bir fiyattan satlmasdr. Bu yntemle gerekletirilen finansmanda da bir mal temsil eden vesaik karlnda kredi kullandrlr. 2.4.1.5. Finansal Kiralama 3226 sayl Finansal Kiralama Kanunu erevesinde tanr ve tanmaz mallarn FK tarafndan temin edilerek kiraya verilmesidir. FKlar ayr bir irket kurmakszn, yatrm bankalarnda olduu gibi, finansal kiralama ilemlerini ayn bnye ierisinde yerine getirirler. FKlar, finansal kiralama yntemi ile uzun vadeli fon kullandrrlar ve ticari bankalarn ksa vadeli kredi kullandrmay tercih ettikleri dikkate alndnda, FKlarn bu konudaki eksiklii, finansal kiralama irketleri ve yatrm bankalar ile birlikte giderdikleri grlr.

2.4.2. Gayri Nakdi Krediler zel Finans Kurumlar nakdi kredilerin yannda mterilerine gayri nakdi kredi hizmeti de sunarlar. Bu hizmetler;
159

Teminat Mektuplar Akreditifler Aval Kabul Kredileri Harici Garantiler

Bkz. Trkiye Finans Katlm Bankas Raporlar/Kar Pay Oranlar www.turkiyefinans.org.tr

84

Bu kurumlarca dzenlenen mektuplarn baz kamu idareleri tarafndan, kendi mevzuatlarnda banka teminat mektuplarnn geerli olduuna dair hkmlerin bulunmas gereke gsterilerek kabul edilmemesi zerine, Bankalar Kanununun 20/6. maddesine bu tereddtleri ortadan kaldracak ekilde bir hkm kondu. Bu hkme gre zel Finans Kurumlar; 2886 sayl Devlet hale Kanunu, 6762 sayl Trk Ticaret Kanunu, 1086 sayl Hukuk Usul Muhakemeleri Kanunu, 2004 sayl cra ve flas Kanunu, 6183 sayl Amme Alacaklarnn Tahsil Usul Hakknda Kanun, Dier mevzuatn teminat mektubuna ilikin hkmleri,

uygulamasnda banka olarak kabul edilmektedirler. Dolaysyla uygulamada banka teminat mektubu ibaresinin bulunduu ve yukarda belirtilen, ayrca yukarda belirtilmemekle birlikte teminat mektubuna ilikin hkmler ieren dier yasal dzenlemelerde, banka ibaresi ayn zamanda FK olarak kabul ediliyor ve FKlar tarafndan dzenlenen teminat mektuplar geerli oluyor. zel Finans Kurumlar, mterileri lehine harici garanti vermek, mterilerinin d ticaret ilemlerine araclk etmek ve bu balamda akreditif amak gibi bankaclk hizmetlerini de gerekletiriyorlar.

2.4.3. Dier Bankaclk lemleri zel Finans Kurumlar, faizin sz konusu olmad her trl bankaclk faaliyetlerini yapyorlar. Bu faaliyetler; zel cari hesaplar zerine keide edilmek zere ek karnesi vermek, Kredi kart ihra etmek, Seyahat eki vermek, Spot dviz alm satm yapmak,

85

Yurt ii ve yurt d havale ve transfer ilemleri yapmak, ek ve senet tahsil ilemleri yapmak, Fatura tahsilt yapmak, Kambiyo hizmetleri vermek, Kiralk kasa hizmetleri sunmak, Sigorta araclk hizmetleri sunmak,

gibi bankaclk hizmetleridir. 160

2.5. Trkiyede slam Bankalarnn Mali Yaps ve Sektr indeki Konumu zel finans kurumlar adyla ya da terminolojiye uygun imdiki adyla Katlm Bankalar, aadaki Tablo 4 de grld zere toplam aktif byklkleri asndan 1995 yl itibaryla tm bankaclk sektr iinde 78 milyon YTL ile %1.8 lik bir paya sahipken, 2001de 2365 milyon YTL ile %1e gerilemi, 2002 ylnda 3 milyar 962 milyon YTL ile tekrar % 1.8lik bir paya; 2003te 5 milyar 113 milyon YTL ile %2.2, 2004te 7 milyar 299 milyon YTL ile %2.3, 2005de 9 milyar 945 milyon TLlik aktif toplam ile tm bankaclk sektr iinde %2.5luk bir paya sahip olmutur. 1985 ylnda 22,3 milyon dolar civarnda olan z kaynaklar, 2005 yl sonu itibaryla 705,3 milyon dolara ulamtr.

160

Uslu, a.g.e. s:153.

86

Grafik 5: z Kaynaklar itibaryla Katlm Bankalar

3,00% 2,44%

2,50% 2,13% 2,00% 1,87% 1,50% 1,83% 2,01% 2,34%

1,00%

1,08%

0,50%

0,00% 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Kaynak: Uyan, 2006, www.ofkbir.org.tr

Tablo 2: Mevduat ve Fonlar Asndan FKlar Yllar 2002

142.387.988 3.206.000 145.593.988 2.25%

1995 Bankalar FK Toplam FK/Toplam

2.664.936 66.376 2.731.312 2.49%

2000
68.442.406 1.863.000 70.305.406 2.72%

2001
147.520.532 1.917.000 149.437.532 1.30%

2003
147.350.714 4.004.306 151.355.020 2.72%

2004
190.996.041 5.992.159 196.988.200 3.14%

2005
243.121.000 8.369.155 251.490.155 3.44%

Kaynak:Uyan, 2006, www.ofkbir.org.tr

Katlm Bankalar Tablo 2te yer alan Mevduat ve Fonlar asndan da ayn paralellikte bir seyir izledii ve 2001 yl hari 1995ten 2005 ylna kadar Katlm Bankalarnn dzenli ve istikrarl bir byme geirdii grlmektedir. Ancak 2001 ylnda yaanan ekonomik krizin bankaclk sektr iinde faizsiz bankaclk yapan zel Finans Kurumlarn daha derinden etkiledii de istatistiki verilerden kan nemli bir sonu ve zerinde dnlmesi gereken bir ayrntdr. Ekonomik krizin yaand 2001 ylnda, ticari Bankalar bir nceki yl 68 milyon YTL olan mevduatlarn 147,5 milyona kararak % 46lk bir byme gerekletirirken; zel finans kurumlar 1,8 milyon YTL olan mevduatlarn ancak % 10 arttrarak son 10 yln en dk byme orannda kalmtr.

87

Hatta o dnem kurlarda yaanan deiimi ve devalasyonu dikkate alp ayn yl dolar bazndaki bymeye baktmzda % 52lik bir klme olduunu grrz. 2001 krizinde Bankaclk sektrnde, yksek oranlarda fon k ile birlikte en ok panik havasnn ve paralel olarak gvensizliin zel finans kurumlarnda yaandn rakamlardan yorumlamak mmkndr. 2001 krizi ve beraberinde yaanan ekonomik gelimeler, batan ticari ve faizsiz bankalar161, faizsiz finans kurumlarn, piyasann kurallarna uygun ama slami ekonomi ve bankacln ilkeleri ile ters nlem almaya sevketmi ve bunun sonucunda Gvence Fonu adyla devletin ticari bankalara salam olduu mevduat garantisine benzer bir sigorta sistemine giderek mevduatlara gvence garantisi vermitir. zel Finans Kurumlar Birliinin insiyatifi ve kontrolnde olan bu fon daha sonra 2005 ylndaki yeni yasal dzenleme sonucunda Tasarruf Mevduat Sigorta Fonuna devredilmi ve devlet garantisi altna gemitir. Yaanan bu sre slam bankaclnn ilkeleri ve kurallarna dair tartmalar derinletirmenin yannda, slami bankalarn mudileri ile kurmu olduunu iddia ettii dinsel manevi ve gvene dayal ortaklk ilikisini de sorgular niteliktedir. Benzer bir gvensizlik rneinde 1986 ylnda Msrdaki Al-Rayan slami yatrm irketinin altn speklasyonu yaparak 100 milyon dolar kaybettii haberi, bu irketin hzla ve ok byk oranlarda kaynak kaybetmesine neden olmu; yksek getiri elde etme olasl ile Al Rayann hisselerini alp tutan tasarrufular, zarar etme riskleri arttnda, paralarn hzla ondan ekmeye karar vermilerdi. 162

hls Finans Kurumu A.nin. Bankalar Kanunun 20/6nc artlarnn gereklemesi nedeniyle BDDKnn 10 ubat 2001 tarih ve 171 sayl karar ile faaliyetine son verilmitir. Bkz.BDDK, 30.07.2001 tarihli aklama, www.bddk.org.tr. 162 Kuran, a.g.e., s:41.

161

88

Grafik 6: Yllar tibaryla Katlm Bankalarnn Toplad Fonlar

4,00% 3,44% 3,50% 3,00% 2,72% 2,50% 2,49% 2,00% 1,50% 1,30% 1,00% 0,50% 0,00% 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2,25% 2,72%

3,14%

Kaynak: Uyan, 2006, www.ofkbir.org.tr

Son iki yln (2004 ve 2005) verilerine gre katlm bankalarnn YTL baznda toplad fonlar ve karllk oranlarnda nemli bir art gzlenmektedir. 2004 ylna gre en byk art net kar oranlarnda yaanm ve 2004 yl itibaryla 114,8 milyon YTL olan kar, 2005 yl sonunda 250,1 milyon YTLye ykselerek rekor krmtr. Bu byme ve rekorlarn yaand yllarn Adalet ve Kalknma Partisinin tek bana iktidar olduu bir dnemi kapsad ve siyasi iktidarn da ekonomik eilimler zerinde etkili olup olmad verilerin deerlendirilmesi asndan nemlidir.

Tablo 3: Katlm Bankalarnn Temel inansal Gstergeleri Finansal Gstergeler Toplanan Fonlar TL YP TOPLAM 31 Aralk 2004 (Bin YTL) 2.262.362 3.729.797 5.992.159 4.894.665 111.711 7.298.681 891.851 114.835 31 Aralk 2005 (Bin YTL) 4.441.519 3.927.636 8.369.155 7.407.508 119.253 9.945.431 951.089 250.143 % Fark 96.3% 5.3% 39.7% 51.3% 6.8% 36.3% 6.6% 117.8%

Kullandrlan Fonlar Tasfiye Olunacak Alacaklar (Net) Toplam Aktif zvarlk Net Kar Kaynak: Uyan, 2005, s:8

89

Tablo 5te grld gibi 2004 ylnda bilno d ilemler reel olarak yzde 114,2 artarak 3,8 milyar YTL ye, bilno d ilemlerin bilno toplamna oran ise yzde 52,1e ykseldi. Bilno d ykmllklerin TP ve YP bileimi incelendiinde, Aralk 2003e gre TP ilemlerin arlnn yalnzca yzde 1,2 orannda artt grlyor. 2004 yl ve 2005 yl ilk alt aynda Katlm Bankalarn krllk performansnda iyileme grlyor. 2003 ylnda 74,5 milyon YTL net dnem kr aklayan Katlm Bankalar, bu tutar reel olarak yzde 24,5 arttrarak, 2004 ylnda 106 milyon YTL kr elde etti. 2005 ylnda ise sadece ilk alt ayda geen yln neredeyse tm ylnda elde edilen rakama ulalm ve 98 milyon YTL net kr elde edilmitir. 2004 ylnda yzde 11,1den yzde 10,7ye den z kaynak krll ise bu yln ilk alt aynda yzde 13,8e ulamtr.

Katlm bankalarndan toplanan fonlarn ksa vadeli tercihlerde younlamasnn bir nedeni, Trkiyenin uzun vadede ne olaca belli olmayan ekonomik koullarndan kaynaklanmakta ise de dier taraftan Katlm Bankalarnn da karllk ve getiri asndan zellikle ksa vadeli rnleri tercih ettikleri gzlenmektedir. Fonlarn zellikle bireysel ve kurumsal finansman destei altnda ksa vadeli ve getirisi garantili olan yntemlerle deerlendirilmesi, bu bankalarn, dier bankalarla rekabet edebilme gayretinden kaynaklanmaktadr. Ayn rekabet mteri portfy asndan da geerlidir. zel Finans Kurumlar adyla faaliyete balayp bugn Katlm Bankalar adyla devam eden slam Bankalarnn, 1985 ylndan itibaren sektr iindeki konumlarnn kriz dnemleri haricinde istikrarl bir biimde byd aktr. Bu bymenin toplanan fonlar, aktif yaps ve z kaynaklar ve karllk asndan birbirine yakn deerler tad grlmektedir. Tm bankaclk sektr iindeki oran banka, ube ve personel says asndan dk olsa da son yllarda nemli gelimeler gzlenmektedir. Gelecek projeksiyonlar da istikrarl bymeyi ngrmektedir. Bugn 5 banka ile faaliyette bulunan slam Bankalar, kresel ekonomideki ve bankaclk sektrndeki eilimlere bal olarak birlemelere gitmekte; piyasa eilimlerine gre formel deiikliklere de gitmektedirler.163 Bu finans kurumlar ilk olarak yabanc sermaye yatrm olarak kurulmu, belirli bir gven
Family Finans ile Anadolu Finansn birlemesiyle Trkiye Finans Katlm Bankas kurulmu; Asya Finans ise adn Bank Asya olarak deitirmitir.
163

90

ve istikrar kazandktan sonra da Anadolu Sermayesi olarak adlandrlan slamc irketler tarafndan sahiplenilmeye balanmtr.164 Gl slamc irketler kendi finansman kaynaklarn yaratma konusundaki gayretlerini ortak finans kurumlar aarak ilerletmitir. 1999 ylnda Boydak grubuna geen Anadolu Finans, 2005 ylnda gcn lker grubunun Family Finans kurumu ile birletirerek Trkiye Finans Katlm bankasn kurmulardr. Bu dnmlerin arka plannda ulusal ve kresel ekonomik srecin yannda, siyasal zeminin ve iktidar ilikilerinin de etkili olduu aktr.

Trkiyenin ilk faizsiz finans kurumu olan Faysal Finans Kurumu 2001 ylnda lker grubu tarafndan satn alnarak ad Family Finans olarak deitirilmitir.

164

SONU slam ekonomisi yazn 20. yzylda ciddi bir gelime gstermitir. Bu dneme kadar neden byle bir ihtiya duyulmad ya da neden bu tr bir yaznn gelimedii sorusu bu yzyln kendine zg nesnel koullaryla ilintilidir. Dnemin ideolojik-politik ve ekonomik zellikleri ile bunlarn belirledii iki kutuplu dnyann g dengeleri, bu sreci belirleyen ana etkenler olmutur. Sosyalizm ve kapitalizm arasnda yryen ideolojik, politik ve ekonomik rekabet, tm dnya zerinde belirleyici ve ayrtrc etkilere sahip olmutur. II. Dnya savandan sonra daha da belirgin hale gelen bu mcadele, dnyann gelimekte olan ve azgelimi evre lkeleri zerinde de hissedilmitir. Siyasi ve ekonomik bamszlk yannda kalknma ve gelime arzusundaki bu lkeler, emperyalizme kar ulusal bamszlk mcadeleleri verirken sosyalizm veya kapitalizmden ayr bir yol bulmaya alm, belli araylara girmi ancak bunlarn her ikisini belli llerde harmanlayan nc yollar ortaya karmlard. slam ekonomisi, oluturulmaya allan bu alternatif modellerden birisidir ve doal olarak dnemin konjonktrnn rn olmutur. Bu nedenle biraz sosyalizmden ama ounlukla kapitalizmden esinlenmitir.

Bu srecin mimarlar olan Fkhlar ve slam bilginleri, slam ekonomisinin kavramsal erevesinin oluturulmas srecinde etkin bir rol stlenmilerdir. zellikle Pakistan, Msr ve ranl fkhlarn bu alandaki gayretleri, bamsz bir slam ekonomisinin varln kantlama abas gibi grnmesine ramen aslnda yaptklar onu yenibatan oluturmak olmutur. slamn sadece manevi ve ahlaki yaam dzenleyen bir din deil ekonomik, siyasi, kltrel ve sosyal yanlaryla btnlkl ve bamsz bir sistem olduu ve dnyevi hayatn tm ynlerini ynetebilme yeterliliine sahip olduu iddias bu nemdeki yaygn grtr. slam ekonomisi yaznnn temel kaynaklar Kuran, snnet ve zellikle Asrsaadet dnemindeki uygulamalardr. Asrsaadet dnemindeki ticari hayat,

92

ortaklk ilikileri ve trleri, Medine Pazar tarz piyasa uygulamalar, bu btnn temel referans noktalardr. slamiyet ncesinde de varolan bu uygulamalar, slam ekonomisinin bamsz bir ekonomik sistem olarak bina edilmesinde yeterli olmamtr. Btnlkl bir ekonomik sistemden ziyade paral uygulamalar olarak ele alabileceimiz slami uygulamalardan sosyal adaleti salayacak ve blm dzenleyecek bir zm olarak ne sunulan zekt, Pakistan, ran gibi slam devletlerinde dahi uygulanamamtr. Ticaret, sermaye birikimi ve ortaklklara ilikin model olarak sunulan mudarabe ve mareke ortaklklar, faizsiz ticaret uygulamalar ise faizsiz bankaclk yaptn iddia eden kurumlarda dahi uygulanmaz veya tercih edilmez olmutur. Piyasa ilikilerini dzenleyecek model olarak sunulan Medine Pazar rnei ise sadece serbest piyasa ekonomisindeki rekabetin ve mdahalesiz serbest satn nemini vurgulamas asndan liberalizme kaynak oluturmaktadr. Mlkiyet konusundaki grlerde liberal ekonomiyle birebir uyumlu bir temel, miras konusunda ise vasiyete getirilen snrlama dnda herhangi bir orijinallik mevcut deildir.

slam ekonomisinin 20. yzyln ulus devlet snrlar iinde uygulanabilir, somut bir program olduu konusundaki iddialar ise sadece Mslmanlarn yaad laik devletlerde deil siyasi olarak slam devleti olarak tanmlanan rneklerde dahi pek mmkn olamamaktadr. Kreselleen ve ulusal snrlarn iine nfuz eden kapitalist dnya ekonomisi ncelikli olarak ulus ekonomileriyle entegrasyonda nemli mesafeler katetmitir. Kavramsal dzeyde yrtlen tartmalar ve bu alandaki yaznn yannda, pratik uygulamalaryla da slam ekonomisi, uluslararas ekonomik sisteme alternatif deil, ona paralel ve ikin bir seyir izlemitir. Liberal ekonominin ilkeleriyle slam ekonomisinin paralellii birok noktada kurulabilir. Mlkiyet, miras, ticaret, vergiler ve piyasaya bak as liberalizmle uyum halindedir. Faiz konusunda ise sylemde kalan ve reel olarak serbest piyasa ekonomisinin kurallar ve ileyiine tabi olan bir pratiin varl birok slamc yazar rahatsz edecek dzeydedir. slam ekonomisinin paral uygulamalar halinde ve sadece finans ve bankaclk sektrnde yaygn olarak pratie gemi olmas, onun hangi alanda ve nasl uygulanabilir olduunu kantlamaktadr.

Bu konudaki rnekler iin bkz. Kuran 2002 s:16-83..

93

slam Bankaclnn ortaya k ve gelimesinde 1970li yllarda ba gsteren petrol krizi ile yaanan sre etkili olmutur. II. Dnya savandan sonraki dnemde dnya ekonomisinde yaanan hzl bymenin ardndan kresel boyutta yaanan durgunluk ve enflasyon odakl bu kriz, OPEC yesi petrol zengini lkelerde ar sermaye birikimi yaratmtr. Petrol zengini Mslman Arap lkelerinde younlaan sermayenin, nce slami hassasiyetlerle az gelimi veya gelimekte olan Mslman lkeleri kalkndrmann finansmannda kullanlmas gndeme gelmitir. Bu ii yrtecek, sermaye birikimini ve akn koordine edecek finans kuruluu ihtiyacna bal olarak nce slam Kalknma Bankas ve ardndan dier ticari slam bankalar ortaya kmtr. Birikmi sermayenin slam bankalar araclyla Mslman lkelerin sanayilemesine ve e zamanl olarak kalknmasna aktarlmas retorikte kalm, gerekte ise sermaye slam bankalarnn elinde doasna da uygun olarak daha karl alanlara ve kresel piyasalara doru hareket etmitir. Yeni sermaye birikim modeline de uygun olarak sanayi sermayesinden finans sermayesine geilen bu dnemde scak para hareketleri uluslararas piyasalarda sermaye birikiminin tkankln amada katalizr ilevi grmtr. slami sermaye olarak deerlendirilen bu fonlar slam bankalar araclyla kapitalist dnya ekonomisinin karlarna uygun olarak hareket etmitir. Kresel ekonomide slam bankalar araclyla yaygnlaan ve derinleen slami sermaye, ekonomide byme ve gelimeye paralel olarak okuluslu irketler, uluslararas ortaklklar kurmutur. Tm dnya leinde Mslmanlarn tasarruflarn toplamak karl bir seenek haline gelmitir. slam bankalar araclyla alan bu ticari kap bugn dnyann birok lkesinde ok uluslu ticari finans tekellerinin de bavurduu bir yntem haline gelmitir. HSBC, Citibank gibi uluslar aras finans tekelleri de bnyelerinde slam bankacl modlleri amakta ve fon toplamaktadr. slami sylemlerle toplanan kk tasarruflar byk sermaye birikimleri haline gelmekte ve uluslararas altn veya hisse senedi borsalarndan, bono, tahvil veya speklatif amal para piyasalarna, slami olmayan usullerle deerlendirilmekte ve bir ksm tasarruf sahiplerine kar pay olarak geri dnerken bir ksm da uluslar aras finans tekellerinin kar hanesine girmektedirler. Kresel ekonominin dnya leinde yaad krizle belli bir blgede younlaan ve dini bir kimlikle rttrlen sermaye, slami bankalar araclyla yine dnya piyasalarna tanmtr.

94

Dnyada ve Trkiyede slami sermayenin geliimi, hem kapitalizmin ihtiyalar hem de politik g ilikilerine bal olarak ekillenmitir. slami dncenin sosyalizme alternatif olarak zellikle ABD ve kapitalist blok tarafndan tevik edilmesi, 1970li yllarn sonlarna doru Yeil Kuak projesi ad altnda yrtlmtr. deolojik, politik ve ekonomik cephede yrtlen bu sre zel olarak Sovyetler Birliini, genel olarak sosyalizmi slamla evrelemeyi hedefliyordu. Bunun somut karl slam devletlerine, slamc siyasal hareketlere ve slami sermayeye ak destek anlamna gelmitir. Sovyetler Birlii ve sosyalist lkelerdeki rejim deiikliklerinin ardndan 1990larn ortasnda bu sre tersine ilemeye balamtr. slama biilen misyon ve kullanlma devri sona ermi ancak kapitalizmin zaferini ve evrenselliini ilan ettii bu dnemde dnya zerinde yaanan ekonomik ve siyasi hakszlklar, sosyalizmin yokluunda, radikal-siyasi slami hareketler kullanmaya balamtr. Kuzey-gney, gelimi-az gelimi, Hristiyan BatMslman Dou veya Huntingtonun medeniyetler atmas olarak tanmlad yeni dnyann revize edilen mcadele hatt slama gelime alan amtr. slamn dnya genelinde siyasallamas ve yeni tehdit unsuru haline gelmesiyle, 1990larn ortasndan itibaren buna verilen destek geri ekilmi ve slami sermayenin zellikle radikal hareketleri besleyen unsurlar trplenmitir. slami sermayenin, partilerin, rgtlerin ve radikal-lml ayrmna gre yeniden tasnif edildii ve lml slamn koulland sre hzla dayatlmtr. Liberalizme entegre olmam, kayt d ve kontrol edilemeyen slami sermaye ile illegal-legal siyasallam radikal slamc hareketler ayn szgeten geirilmitir. Temel sorun slamn siyasi yanyla ilgilidir. En az srtme ekonomik alandadr nk liberalizm ile slami sermaye arasnda temel olarak bir sorun olmad gibi slami ekonomik kurumlar ve sermaye gruplar kresel ekonomiyle i ie gemi ve kurumsallamtr. D konjonktr balamnda Trkiyede de benzer sre ilemitir. 1980den sonraki neoliberal politikalar ivmesini i dinamiklerden ziyade d dinamiklerden alan, nemli bir krlma meydana getirmitir. slamc sermaye ad verilen olgunun ortaya kmas veya daha grnr hale gelmesinin de bu krlmaya nemli katks vardr. 1980 ncesi kuluka dneminde kollanan slamc akm, 1980den sonra gelitirilmi ve genilemitir. 12 Eyll

95

askeri rejimin tasfiye ettii sol siyasi hareketin brakt boluun slami ideoloji ile doldurulmas ve sosyalizm alternatifine kar bir kalkan olarak kullanlmas egemen uluslar aras tercihlerin yansmasdr Reel cretlerin drlmesi, emek piyasalarnda sendikaszlatrma, zelletirme ve siyasal bask rejiminin etkilerinin, toplumsal ve snfsal dzeyde hafifletilmesi misyonunu stlenen slami ideoloji, rejim iin alrken devlet brokrasisine ve toplumsal dokuya da rahata nfuz etme serbestliini yakalamtr. Bu dnemle birlikte byk oranda n alarak gelimesi, zendirilen Anadoludaki sermaye oluumunda Turgut zal dnemi politikalarnn dntrc ve hzlandrc etkisi olmutur. slami sermayeye salanan kolaylklar, tevikler ve yasal avantajlar ncelikle slami sermayenin finans ayan rgtlemitir. slami Bankalar, zel Finans Kurumlar ad altnda ve yabanc sermaye arlkl olarak faaliyete getiinde, slam cemaatler, gruplar ve irketlerde bu kurumlarla ticari ilikilere girmitir. Karlkl olarak birbirini besleyen slami sermaye ile siyasal slam, d koullar ve i politik tercihlerle de uyumlu olarak 1990larn ortasna kadar ivme kazanmtr. 12 Eyll rejiminin ve sonrasndaki ANAP hkmetlerinin devlet politikas olarak ilerlik kazandrd slamc akmlarn siyaset sahnesindeki ilerleyii RP araclyla ilerlerken, ekonomik dzlemde slami bankalar, irketler, holdingler ve MSAD araclyla yrtlmtr. RP iktidar ile fiili olarak devlet imknlarnn slami sermaye ve siyasal slamn amalarna uygun olarak ynlendirilmesi doruk noktasna km, her anlamda olgunlaan slami hareket daha da cretkr hareket etmeye balamtr. Bunu hem MSADn taleplerinde, hem slamc cemaatlerin faaliyetlerinde ve hem de slami holdinglerin oalmasnda grebiliriz. slam Bankalarnn Trkiyede de sermaye biriminde iki ynl ilev grd sylenebilir. Bu sistem bir yandan bankalara gitmeyen dindar kesimin tasarruflarn az da olsa bankaclk sistemine ekmi, dier taraftan da sermaye temininde bankalar kullanmayan dindar kesime fon salayarak gelimelerine katkda bulunmutur. Bylelikle ekonomide dini karakterini kimlik olarak kullanan, Mslmanlarn kalknmasna araclk eden ilevsel bir rol stlenmitir. slami irketleri ve holdingleri desteklemi, slami kimliini kullanarak piyasada i yapan irketleri sbvanse etmitir. Trkiyedeki slami sermayenin 1990larla birlikte sermaye birikim srecine kendi finans kurumlar ile dahil

96

olmas veya uluslar aras ortaklklara girmesi, siyasal slamn at alann iyi kullanlmasnn bir baka gstergesidir. Kapitalist dnyadaki genel politik eilimlere paralel olarak ABD ve egemen siyasi g tarafndan zellikle sosyalizme kar yrtlen mcadelede kullanlan ve Trkiyede bu misyonunu tamamlayan slamn, tasfiye srecine sokulmas, rejimi tehdit eden bir g haline gelecek kadar gelitiinin grlmesiyle akmtr. Siyasal ve ekonomik boyutta dnyadaki eilime benzer bir gelimeyle slamn siyasallat, iktidar istedii ve rejime muhalif bir izgiye tand fark edilmitir. Rejimin laik siyasal devlet yaps ile sorunu olan Siyasal slamn ekonomi ve piyasa ile bir derdi yoktur. Post modern darbe olarak da nitelendirilen 28 ubat mdahalesiyle dnyada olduu gibi Trkiyede de slamn siyasal, toplumsak ve ekonomik sahada sistem ii snrlara ekilmesi, lml slama vize verilmesi ve kayt d ekonomik uzuvlarn ya da radikal hareketlere destek veren slami sermayenin nne set ekilmesi sreci balamtr. Ordu ve sivil devlet brokrasisinin belirli unsurlaryla yrtlen bu sre, siyasette karln yeni bir siyasi harekette bulmutur. Dnemin ihtiyalar ile hassas snrlarn iyi kavrayan ve RPden kopan bir ekip tarafndan kurulan Adalet ve Kalknma Partisi, muhafazakr demokrat deerler ve lml slami izgiyi temsil iddiasyla siyaset sahnesine girmitir. RPde somutlaan radikal siyasal slamn politik yz, AKP ile lml bir izgiye ekilmitir. AKP, toplumsal dokuya yer etmi geleneksel deerlerin ve 20 yllk slami ideoloji maniplasyonunun avantajn kullanp, solun brakt siyasal boluu doldurmaya talip olurken, Trkiye ekonomisinin ve siyasi iktidar blounun icazetini almadan nce ABD ve Avrupaya lml slamc olduunu, IMFye de liberal olduunu kantlama gereksinimi hissetmitir. Ekonomide IMF politikalarnn katksz uygulaycs olan yeni hkmet, zelletirme ve ok uluslu irketlerin satn alma operasyonlarnn cumhuriyet hkmetleri iindeki rekoruna sahiptir. IMF direktiflerine bal olarak enerji ve bankaclk sektrnde IMFye bal zerk kurumlarn kurulmas ve sosyal gvenlikteki yeni yasal dzenlemeleriyle en liberal parti olma zelliini kantlamtr. Mslman Arap sermayesinin de devletin elindeki karl yatrmlar iin srekli davet edilmesi ve ykl miktarlarda slami sermaye girii bu dnemde hkmetin ynlendirmesi ile gelimektedir. Siyasal alanda hem tek bana hem de nemli bir oy oran ile iktidar olan AKPnin tek

97

bana iktidara geldii 2003 seimleri, slam Bankaclnn geliiminde de nemli bir eiktir. ncelikli olarak 2005te kard yeni Bankaclk Kanunu ile Gvence Fonu, Tasarruf Mevduat Sigorta Fonuna devredilmi, bylelikle slami sermayede devlet garantisi altna alnmtr. slami ilkelere gre bankaclk yaptn vurgulayan katlm bankalar 20032006 dneminde ekonomik ynden olduka baarl, hukuki ynden de sistemle entegrasyonun ve yasal gvencelerin tamamland bir sre yaamlardr. AKP ekonomideki gelimeleri siyaset sahnesinde baarl olarak kullanmay bilmitir. Muhafazakr demokrat izgisi iindeki baskn slami eleri kullanma konusunda dengeli bir siyaset izlese de, 2006 yl ortalarndan itibaren hem cumhurbakanl seimlerinin hem de genel seimlerin yaklamasyla bir taraftan tabanna dnk siyasi mesajlar vermeye dier taraftan da cumhurbakanl seimleri zerinden rejimin laik kesimleriyle tartmalara girmeye balamtr. Bu sre, tm dnyada yine global lekte yaanan ve zellikle gelimekte olan lkeleri vuran yeni bir ekonomik krizin zerine oturmutur. Ancak ayn dnemde bir yandan siyaset gerginleirken, AKPnin IMFnin program, mali disiplin ve zelletirme srecinden taviz vermeyeceini deklare etmesi dikkati ekmektedir. Liberal ve uluslararas piyasalarla i ie girmi kresel bir serbest piyasa ekonomisinde, bamsz bir ulus devlet ekonomisi uygulamas mmkn deildir. Sistemin her yerinde iler halde olan faiz olgusuyla birlikte liberal bir piyasada, slami deerlere gre alarak faizsiz bankaclk yapmak ve Mslman sermayesini nemalandrmak iddias gereki deildir. Kald ki ran veya Pakistan gibi resmi olarak slam devleti olan lkelerinin bile sadece bankaclk uygulamalarna bakarak slami ve faizsiz bir ekonomiye sahip olmadklar sonucuna varlmaktadr. Klasik ve geleneksel ortaklk yntemi ve slami bankacln temeli olan mudarabe ve mareke ile kar-zarar ortaklyla mterilerine helal kazan datma sz veren slami bankalar, bunun yerine fkhta hala tartmal olan murabaha yntemini kullanmay tercih etmiledir. Mudarabe ve marekeye dayal yntemlerle kar-zarar ortakl zerinden kazan elde etme tm dnyada slam bankaclnn gelir kalemlerinde % 10u gememektedir. Bunun yerine basit ticari bir uyulama olan murabaha yntemi baskn biimde kullanlarak komisyon, cret, kesinti ve kar pay ad altnda piyasadaki faiz oranlarna paralel ve ne kadar slami olduu tartmal

98

olan, kar datmlardr. Gelinen noktada klasik ticari bankalarn kulland kredi kart, ATM kart, teminat mektubu, leasing, faktoring, hisse senedi, bono vb. gibi bankaclk yntemlerinin hepsi slam bankalarnn da mevcuttur. Dier taraftan mevduatlarn tasarruf mevduat sigorta fonu ile devlet garantisi altnda olmas yine dier bankalarla ayn zellikte bir uygulamadr. Tek fark mminin kk birikimlerinin slami hassasiyetler kullanlarak toplanmasndadr. ada slam bankaclnn, geliimi, klasik ticari bankacla yaknlama ve benzeme sreci olmutur. slami sermaye, bankalar gibi eitli finans kurumlar araclyla, kuruluundan itibaren slami deerlerden ve kurallardan uzaklap kapitalizmin yrngesine doru kaymtr. slam bankalar, slam devletinin veya Mslman lkelerin slami ekonomik kurumlar olmaktan ziyade kapitalizmin kurumlar haline gelmilerdir. ok uluslu finans tekelleri haline gelen byk slam bankalar da uluslar aras piyasalarda rakipleriyle ayn koullarda ve ayn enstrmanlarla rekabet etmekte, kar maksimizasyonu hedefiyle tm dnyann karl alanlarna scak para aktmaktadrlar. Bu durum baz slam fkhlarn da olduka rahatsz etmektedir. slam bankaclnn meruiyet krizi slami sermayenin ve slamn meruiyet krizine dnmektedir. Bu kriz kapitalizmin egemen olduu bir dnya ekonomisinde ve siyasal sisteminde kanlmazdr. ngrlebilir bir gelecekte faize meruiyet kazandrlmas slamc evrelerde olas zm olarak grlmektedir. Bu dnm slam bankacl ve sermayesini rahatlatrken; kanlmaz olarak siyasal slam, slami ideolojiyi ve meruiyetini daha byk bir amaza srkleyecektir.

KAYNAKA

AGHNIDES P. Nicolas P. slamn Mali Hkmleri. stanbul: nsan Yay., 2003. AKALIN, Seluk, Uur. Trkiyede Devlet Sermaye birliinin Ekonomi Politii stanbul: Set Yay., 2002. AKDOAN, Yaln. AK Parti ve Muhafazakar Demokrasi, stanbul: Alfa Yay., 2004. ARMAAN Servet. Ana Hatlaryla slam Ekonomis. stanbul:, Tima Yay. 1996. ATLIGAN Ahmet. slamn Ekonomik Politikalar. stanbul: Nesil Yay., 1996. AYDIN Erdoan. slamiyetin Ekonomi Politii. stanbul: Cumhuriyet Kitapl, 2001. BALKAN, Neecan-SAVRAN, Sungur. Srekli Kriz Politikalar, 2000li Yllarda Trkiye. stanbul: Metis Yay., 2004. BAYINDIR Servet. slam Hukuku Penceresinden Faizsiz Bankaclk. stanbul: Rabet Yay., 2005. BORATAV, Korkut. Trkiye ktisat Tarihi. stanbul: Gerek Yaynevi, 1995 BURA, Aye, Dini Kimlik ve Snf. Der. Sungur Savran, Neecan Balkan, Srekli Kriz Politikalar. stanbul: Metis Yay:, 2004. BULA Ali. ada Dzenler ve Sistemler. stanbul: z Yay., 2005. BULUT Faik. slam Ekonomisinin Eletirisi. stanbul: Su Yay., 1999. ZAKA Murat. Risk Sermayesi zel Finans Kurumlar ve Para Vakflar. stanbul: lmi Neriyat Yay., 1993. DEMR mer. Anadolu Sermayesi ya da slamc Sermaye. slamclk. stanbul: letiim Yay., 2005. DUR Abdulaziz. slam ktisat Tarihine Giri. stanbul: Endls Yay., 1991. ESPOSTOL. L. John. slam. New York: Oxford University Pres,. 1998.

100

GKAY,

Kresel Bankaclk, www.ofkbir.org.tr/KBYayinlari.asp : 2005.

HAMDULLAH Muhammed. slama Giri. Ankara: Diyanet Vakf Yay., 2004. HAMMAD Nezih. ktisadi Fkh Terimleri. stanbul: z Yay., 1996. HAN, Ekrem Muhammed. slam Ekonomisinin Temel Meseleleri. stanbul: Kayhan Yay., 1998. HASEN El Ahmet. slamda Para. stanbul: z Yay., 1996 SMAL brahim Muhammet. ada Ekonomik Doktrinler ve slam. (ev. Cemal Aydn), stanbul: Boazii Yay., 1990. KALLEK Cengiz. Asrsaadette Ynetim Piyasa likisi. stanbul, z Yay., 1997. KARA smail. Trkiyede slamclk Dncesi. stanbul: Pnar Yay., 1994. KARAKO Sezai. slam Toplumunun Ekonomik Strktr. stanbul, Pnar Yay., 1987. KARAMAN Hayrettin. slamn Inda Gnn Meseleleri Cilt:I-II-III. stanbul: z Yay., 2000. KEPENEK, Yakup. Trkiye Ekonomisi. stanbul: Remzi Kitabevi,. 2000. KURAN Timur. slamn Ekonomik Yzleri. stanbul: letiim Yay., 2002. KUTTUB Seyyid. slamda Sosyal Adalet. ev.:Y. Tunagr-A. Mansur, stanbul 1968. MANNAN M. A. slamda Ticaret ve Ticari likiler. (ev. Bahri Zengin-Tevfik merolu), stanbul: z Yay., 2002. MERT, Nuray. Trkiye slamclna Tarihsel Bir Bak slamclk. stanbul: letiim Yay., 2004. MEVDUD, Ebul Ala. Faiz. ev. M. Hasan Baer, stanbul: 1979. MUTAHARR Murtaza. slam ktisadnn Felsefesi. stanbul: nsan Yay., 1997. NECCAR, Ahmed, Muhammed. Faizsiz Bankalar. stanbul: z Yay., 2003.

101

NGEN, Tlin. Trkiyede Siyasal Kriz ve Krize Mdahale Etme Stratejileri Srekli Kriz Politikalar. stanbul: Metis Yay., 2004. ZDEMR ennur. Snfl Bir slam Ekonomisi mi? slamclk. stanbul: letiim Yay. 2005. PEKZ Mustafa, Kxz Haftalk nternet Dergisi. www.koxuz.biz/ 2004. RADNSON, Maxime. slam and Capitalism. ev.Brian Pearce, New York: 1973. RAY Nicolas D. Arab slamic Banking and the Renawal of slamic Low. Londra: 1995. ROY Oliver. Kreselleen slam. stanbul: Metis Yay., 2003. ROY Oliver. Siyasal slamn flas. stanbul: Metis Yay. 1994. SAVRAN, Sungur. 20.yyn Politik Miras Srekli Kriz Politikalar stanbul: Metis Yaynlar, 2004. TANLL, Server. slam amza Yant Verebilir mi?. stanbul: Cem Yaynevi, 1993. USLU, Sami. slamda Faiz Yasa ve ada Finans, stanbul, Zafer Yay., 2005. UYAN, Ufuk. Trk Finans Sisteminin ve Reel Sektrn Hizmetinde 21 Yl www.ofkbir.org.tr/KBYayinlari.asp 2005. WATT Montgomery W. Kurana Giri. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2000. WEBER, Max. Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu. ev. Zeynep Grata, Ankara: Ayra Yay., 1999. ZERKA A. slam Dncesinde Ekonomi Banka Sigorta. stanbul: z Yay.,. 2003. www.albarakaturk.com.tr www.anadolufinans.com.tr www.asyafinans.com.tr www.davetci.com www.familyfinans.com.tr www.ishad.org.tr

102

www.musiad.org.tr www.milliyet.com.tr www.ofkbir.gov.tr www.turkiyefinans.org.tr

ZGEM 10 Eyll 1974te stanbulda dodum. lkokulu Saadetdere lkretim Okulunda , orta ve lise eitimimi Avclar 50. Yl nsa Lisesinde tamamladm. 1991-1993 yllar arasnda Anadolu niversitesi ..B.F ktisat blmnde okuduktan sonra stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Ekonometri blm 3. snfna yatay geile getim. renimime 1995-1997 yllar arasnda fiili olarak ara verip 2 yl zel sektrde altm. 1997 ylnda, ktisat Fakltesi Ekonometri Blmnn 4. snfndayken ..den ayrldm. 1998 ylnda Kocaeli niversitesi ..B.F Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blmne girdim. ngilizce hazrlkla birlikte 5 yllk eitimimi 2003 ylnda tamamlayarak mezun oldum. 2003 ylnda Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm, Siyaset ve Sosyal Bilimler Yksek Lisans Programna girdim. 2005 Austos aynda askerlik grevimi yerine getirme amacyla tez aamasndayken Y.L. kaydm dondurarak askere gittim. ubat 2006da askerlik hizmetimi tamamlayarak Y.L. tez eitimime kaldm yerden devam ettim.