http://genclikcephesi.blogspot.

com

i l g i l i

G O T T H A R D

J A E S C H K E

http://genclikcephesi.blogspot.com

TARH-KLTR DZS: 201

S A V A I N G L Z

L E

L G L

B E L G E L E R I I

http://genclikcephesi.blogspot.com

Dizgi - Yaymlayan: Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti. Mays 2001

http://genclikcephesi.blogspot.com

GOTTHARD

JAESCHKE

S A V A I N G L Z

L E

L G L

B E L G E L E R I I

Trkeye eviren: C e m a l Kprl

Cumhuriyet

NDEKLER Y MUSTAFA KEMAL PAA: 1- Sultan Mehmed Vahdettin'in Ona Gvenmesi 2- Adana'dan stanbul'a Dek 3- Yakup evki Paa ve Samsun Blgesindeki Gven Yokluu 4- Mustafa Kemal'in 9. Ordu Mfettiliine Atanmas 5- Mustafa Kemal Anadolu'da: A. Samsun B.Havza C. Amasya . Erzurum D. Sivas E. Ankara 6- Ankara vestanbul Hkmetleri Arasnda ngilizlerin Artan Kararszl... VI. TTHATILIK VE YEN TRK ULUSULUU VE. "SAVA CANLER": 1-stanbul'da 2-Malta'da 3- Tutuklularn Karlkl Olarak Geri Verilmesi 7 7 10 15 ....24 39 39 48 54 63 71 81 92 104 113 113 127 133

http://genclikcephesi.blogspot.com

V MUSTAFAKEMALPAA 1 - Sultan Mehmet Vahdettin'in Ona Gvenmesi Charles H. Sherril, anlarnda (1) yle yazyor: "Yaz g, kendisini byk felket olarak gstermekten haz duyar... Yunan istila ordusunu zmir ehrine att; ayn zamanda Samsun'da da ayn oyunu oynad... u koulla ki, burada ze hir, panzehrini (Mustafa Kemal'i) bulacakt. Yazg, ikili amaca hizmet iin, ikili kukla (let) kulland: Birinci kukla, Lloyd George; Trkiye'nin gcn yok edip btn organla rn felce uratarak mttefikler arasnda paylamay kolay latrmak umuduyla Yunanllar Trkiye'nin istilasna k krtarak onlara yardmda bulundu. kinci kukla olan Padiah ise, Mustafa Kemal'in uzaklara, Samsun'a umum mfetti (genel denetmen) atanmasna onay vererek saygnln d rmeyi, kendisini huzursuz klan bu kiilii bakentten sonsuza dek uzaklatrmay dnd." Bu szlerin belirttii asl dnce doru olmakla birlikte, (okuru) Mustafa Ke(1) Ch. H. Sherrill, A Year's Embassy to Mustafa Kemal (1934), 66. 7

2. dana'dan stanbul'a dek 7 Kasm'da Mustafa Kemal'e geici olarak iten el ek tirilmesi ve zzet Paa ile mtarekenin yorumu zerinde telgraf al veriinin ngilizlerce renilmemesi, kendisi he sabna bir talih eseri olmutu (11); yoksa, onun da Ali hsan Paa'nm urad sondan kurtulmas g olurdu. Perapalas'ta oturduu srada, Daily Mail habercisi G. Ward Price ile bir konuma yapmt. Price bu konuma konusunda unlar bildiriyor (12): "Perapalas mdr bana bir ar ge tirdi... Mustafa Kemal Paa... ile kahve imek iin.." Yk sek stihbarat Subay Albay T. G. G. Heywood Price'm, bu nun bir sakncas olup olmad konusundaki sorusuna, "Onun ne istediini anlamakta hibir salanca yoktur" diye yant vermiti. Price, szn srdrerek, "M. Kemal, yap mak istedii bir neri iin Britanya resm makamlaryla na sl balant kuracan" bildirmemi benden rica etti; 'Bu sa vata yanl cephede savatk' dedi, 'Eski dostumuz Britanyallarla asla savamak istemezdik; bu istenmeyen sava, Enver Paa gibi Alman dostlarmca yaplan basknn sonucu oldu. Biliyoruz, partiyi yitirdik. Yanl ynlere gtrlen si yasetimizin bedelini ar demeye hazrlanmalyz. Anado lu'nun, Mttefik Devletlerce blnerek paylalacan pek iyi biliyordum. Franszlarn, Anadolu'nun dnda tutulma sndan, zellikle kayg duyuyoruz. Orada, bu topraklar ze rindeki bir Britanya ynetiminden pek yle honutsuzluk gsterilmemesi gerekir. ngilizler Anadolu iin sorumluluk (11) TV 3390; Atay 270-82; TH150-53, 63,202; Bayur 180-189; apolyo 232-249; si. Ansiklopedisi 1729. (12) Price, Extra-special Correspondent (1957), 104. 10

kabul edecek olurlarsa, Britanya ynetiminde bulunan de neyimli Trk valileriyle ibirlii yaparak alma gereini duyacaklardr. Byle bir yetki iinde hizmetlerimi sunabile ceim uygun bir yerin bulunup bulunmayacan bilmek is terim...' dedi. Albay H., bu konumay nemsiz grerek dik kate almad ve 'Birok Trk generali kendileri iin hemen bir i aryorlar' dedi. Yllarca sonrayd, kinci Dnya Sava gemiti. stanbul'da Rfat (Refet Bele?) admda bir Trk generaliyle karlatm. Bu general, benim Mustafa Kemal ile konumamda hazr bulunmutu. Onun bu hizmet nerisinde iten olduunu, o zaman bu neri kabul edilmi olsayd, Yakn Dou tarihinin deiik bir yne dnecek olduunu sylyordu; kendisi hl bu d ncedeydi." Sonucun zerine bir soru iareti koymak gerekse bile, Mustafa Kemal'in dorulanm ve belgelenmi olan bu sz leri, gene de, aklama gerektirmektedir.. Onun bu szlerinin nedeni, zzet Paa kabinesinde Harbiye Nazrlna atanmas iin gsterdii abalarn nedenleriyle ayn olsa gerekir (13). General Harington'un onunla konuma isteinin bir sylenti olduu ne derece kukusuzsa, Dr. Rsim Ferit'in (Talay) de ziyaret iin General Birdvvood katnda araclkta bulunmu olmasnda da bir gerek pay bulunsa gerekir. Her iki general de, 1918'de stanbul'da bulunmuyorlard; ama yine de bu ikinci olay, olaslktan uzak deildir (14). Gazetecilerin, Mustafa Kemal ile yaptklar konuma nn daha byk bir nemi vardr. Birinci konuma, 17 Ka(13) ASDIV13. (14) apolyo 273; Bayur 230. 11

sim 1918 tarihinde Minber gazetesinde kmtr (15). Mus tafa Kemal, "ngilizlere kar beslediiniz duygular konu sunda biraz bilgi verir misiniz?" sorusuna, "Bu savata n gilizlerle Anburnu, Anafarta ve Filistin cephelerinde pek ok arpmaya katldm. Ben bu arpmalarda... her za man, yurdumun savunmasndan baka birey olmayan asl grevimi yaptm ve bunun iin askerlik hizmetimi anmsa myorum; dolaysyla da yreimde gceniklik ve dman lk duygusu yer bulmamtr. ngilizlerin Osmanl ulusunun zgrln tanmada gsterdikleri sayg ve insanlk kar snda, yalnz benim deil, btn Osmanl ulusunun da, ngi lizlerden daha iyiliksever bir dost bulamayaca kansyla duygulanmalan pek doaldr." kinci konuma, 18 Kasm tarihli Vakfta kmtr (16): "Hkmetimizle brakma imzalayan devletlerin ve bu devletler adma brakma koullarn belirleyen Britanya Hlrimeti'nin, Osmanllara kar olan iyi niyetlerinden ku kulanmak istemem. Sz konusu belge hkmlerinin uygu lanmasnda yanl anlamay gerektirecek bir yan grlyor sa, bunun nedenini hemen anlamak ve karmzdakilerle an lamak gerekir. Doal olarak, bu grev hkmetlere der. Benim bildiime gre, hkmetimiz bu konuda gereken gi riimlerde bulunmutur ve bulunmaktadr..." Britanya Yksek Komiserlii, Foreign Office'in yner gesine uyarak, dikkatini zellikle "Teceddt Frkas"nda (Yenileme Partisi) yeniden rgtlenen "ttihatlar"a y nelttiinden dolay, Mustafa Kemal'in "Sz" gazetesine (15) Kopyas Vakfta: 25 7 1923. ngiliz basnnda bir evirisi saptanamad gibi, bu konuda Foreign Office'e bir rapor gnderilmemitir. (16) ASD 111(1961), 1. 12

verdii ve "Gazetenizin 29 Aralk 1334 (1918)... saysnda, kimi kaynaklardan size bildirildiine gre benim Teceddt Frkas'na girdiim konusunda bir haber yaymlanmtr. Bu haber doru deildir. Ben asker sfat ve makammla ilgimi srdrmekteyim. Dolaysyla gerek olmayan bu haberin yalanlanmasn rica ederim (17)" anlamndaki yalanlama, nemlidir. Mustafa Kemal'e yakn olan (18) "Minber" ga zetesi de, 1 Aralk tarihinde, G. Ward Price'in u aklama sn yaymlamt: "Trklere kar, ben ancak imdi gerek ten bir yargya varabildim. ngiltere'ye gider gitmez yapa cam ilk i, Trklerin bykln tantmak olacaktr. Bu almamn iyi etkiler yaratacama inanyorum." ngilizler, brakmadan hemen sonra Sultan'm, zerinde nemle dur duu ngiliz dostluunu yeledii kansna vardklarndan ve Mustafa Kemal'in ise Padiah katnda "makbul (kabul edilebilir)kii" (persona gratissima) olduunu rendikle rinden, bu konuda bir kuku duymalar iin hibir neden yoktu. Mustafa Kemal'in Ocak-Mart 1919 aylarndaki al malar konusunda pek gvenilmez haberler vardr. Kendi sinden birok kez konuma ricasnda bulunmu olan Rev. Frew'niin (19), "nce, ttihat ve Terakki'nin cinayetlerini onaylamalsn" yolundaki isteiyle ilgili olarak 1926 tarihli anlarnda kendisi unlar yazm bulunuyor: "ttihat ve Te rakki'nin temsilcisi deilim, ancak... (bu) yurtsever bir der(17)Tunaya413; Bayur 196. (18) Alay 69. (19) sko Presbiteryen Kilisesinin Padiah'myakn ilgisini kazanm olan papaz, kendi giriimiyle, "ngiliz Muhipleri [Dostlar] Cemiyeti"yle elele gizem li bir dostluk politikas ortaya karmt. (Luke II 82; Rey 260, 268, 298; N.I 209-215,313: Atay 94). 13

nekti. Balangcndan sonrasna dek, ben de bu dernek iin de bulundum... ok eksiklikleri ve yanllar olabilir; ama yurtseverlii tartmann ok tesindedir.." Olaslkla, Mus tafa Kemal'in tutuklanmasnn dnld sylentisi, bu konumadan sonra ortaya kmtr. M. Kemal, Yksek Ko miser Sforza'mn kendisini anlayarak, "Ekselans, bir teh like karsmda sefarethanenin emrinize hazr olduunu ben de syleyebilirim" dediini belirtmektedir. Bu konuda, Sforza da unlar sylyor: "Bb- l (Osmanl Hkmeti) Mustafa Kemal'i stanbul'dan uzaklatrmakla... tehlikeyi tamamyla gidereceini sanmaktayd. Kemal'in n halk arasnda yaygmd. stanbul'daki kimi Britanya ajanlar, ilk igal gnlerinde (onu) Malta'ya gndermeyi dnmlerdi. Bu renilir renilmez, Mustafa Kemal'in dostlar bana gelerek, bir tehlike doarsa kendisinin talyan sefarethanesi ne smabilip snamayacarn sordular. Ben talya'nn, es ki kahraman bir dman korumay kukusuz reddetmeye cei yantn verdim. Bu yantm... Mustafa Kemal'in tutuk lanmasyla ilgili her trl tasandan vazgeilmesi iin yetti." (20) Bu sylentinin iyzn aratrmak pek g olacaktr. Mttefiklere kar Trk kkrtmalar konusunda arasra nemsiz yaknmalar Londra'ya bildiren Yksek Komiser lik raporlarnda, bu tutuklama sylentileriyle iligili bir bilgi yoktur. "tilaf ve Hrriyet Frkas" evrelerinde M. Kemal'e gven beslendiinden dolay, bu sylentiye inamlmad aktr. O halde, nasl olmutu da bu gven ortaya kmt? Kardei Yzba Ali'yi, "Hrriyet ve tilaf Fnkas'mn etkili kiilerinden" birinin kzyla evlendirmek isteyen Meh(20) Atay 94 v.d.; Sforza, Btisseurs 350, 358. 14

met Ali'nin, bu vesileyle Mustafa Kemal'le grmelerine babas smail Fazl Paa'nm nasl yol gsterdiini, Ali Fuat Cebesoy anlatmaktadr: "Ama ttihat olduunu sylyor lar, doru mu?" diye M. Ali'nin saknca ileri srmesi zeri ne, onun bu duraksamasn, "ttihat deildir. Sava srasn da ve hatt daha nce Enver Paa ile olan mcadeleleri bu nu kantlamaya yeter, sanrm," diyerek kolayca datmt. Ali'nin dnnden sonra, Mehmed Ali, M. Kemal'i Kuz guncuk'ta tanm ve ondan yle iyi bir izlenim edinmiti ki, ona "elinden gelen her trl yardm yapacana ve frka ileri gelenlerini inandrmaya alacana sz vermiti." Bu szn de sonradan Dhiliye Nzn olduu zamanda (7 Ni san 1919) tutmutu. Bu arada, ili'deki evine de sk sk git miti. Bir seferinde de, Bahriye Nzn Avni Paa'y yannda getirmiti. M. Kemal bunu u szlerle dorulamaktadr: "Artk sanki ahbap olmu gibiydik... Bir kez bu kiilerce Cercle d'Orient'dabir le yemeine anlanmtm... ngi lizlerle anlamak zere olduklarndan sz etti. Kutladm ve ok houna gidecek memnunluk belirtileri gsterdim." (21) Bu szler, onun diplomatlktaki ustalnn kantdr (22). 3. Yakup evki Paa ve Samsun Blgesindeki Gven Yokluu Mustafa Kemal Paa'ya verilen 6 Mays 1919 tarihli ynerge, grevi ngryordu: 1- Samsun blgesinde esenliin ve gvenin yeniden kurulmas; 2- Silhlarn top(21) Cebesoy 33 v. dd., 60 v.d.; Atay 101 v.d. (22) G. Jaschke, Byk inklap ve Diplomat Atatrk (V. Trk Tarih Kongresi, 14 v. dd). 15

lanmas; 3- Varsa, almakta olan ralarn kapatlmas. Acaba Foreign Office dosyalarnda bu konuda ne gibi bilgi ler vardr? Ermeni propagandas, Karadeniz Ordusu Bakomutan lk stihbaratna, zellikle 9. Ordu Komutan Yakup evki Paa aleyhine malzeme topladndan, General Milne bu nedenle onun geri arlmasn istemiti. 17 ubat'ta ngiliz War Office'ine u raporu gnderdi: "Verdiim emirlere g re Mver-y Kafkas'n (Kafkas tesi) boaltlmas 2 u bat'ta tamamland... General evki Paa'y 9. Ordu Komu tanlndan uzaklatrdm..." 26 Mart'ta "Kendisinin hemen stanbul'a arlmas ve emMerimizi daha byk bir gven le yapacak bir subayla deitirilmesi" iin, Harbiye Nzn'mn emir vermesi gerektiini syledi (23). akir Paa, bu nun zerine 3 Nisan'da, "9. Ordu kaldrlmtr" emrini ver di. Bu ordu 15. Kolorduya dntrlerek, Kzm Karabekir Paa'nm komutasna verildi. "Sivas vilyetiyle Canik mutasarrfl (dorudan doruya bakanla bal bulunan) III. Kolordu blgesindedir." Yakup evki Paa, Kars telsiz istasyonunun yklarak ortadan kaldrlmasndan dolay Mil ne tarafndan sorumlu tutulduundan (24), hemen ayn gn de stanbul'a gelmesi emrini ald. Calthorpe ile Arnet, Samsun'daki huzursuzluk konu sunda, daha Kasm 1918 sonunda, "Samsun'da brakma hkmlerinin henz uygulanmam olduunu ve Hristiyanlan toptan ldrmek iin Mslman halkn silhlandnld(23) Y.. 14.4.'de Erzurum'dan ayrld ve 26.4.'de stanbul'a vard; K.K. 12.4'de stanbul'dan karak 3.5'de Erzurum'a vard (TH1169). (24) Ayn. yer. 170,223 v.d.; Karabekir 17. 22; Byklolu 36,47. 16

n" ileri srerek yalanmlar (25) . "Samsun blgesindeki Rum ekyasn" tepelemek iin 15. Frka, Aralk ay ban da Batum'dan Samsun ve Sinop'a geldi (26). Calthorpe, 17 Ocak'ta Samsun'daki American Tobacco Company'nin (Amerikan Ttn irketi) "...Btn Mslmanlarn ve zel likle kyllerin silahlandrld" konusundaki 11 tarihli ra porunu Londra'ya yollad. Bunun zerine, Foreign Office (Dileri Bakanl) 8 ubat'ta, "Bildirilen durumlarn ge mi ya da subay gndererek dzeltilmesi iin gerekli nlem leri alabilir misiniz?" diye sordu. Webb, ayn 13'nde, "...Olaan koullara dn, btn blgenin tamamyla silh tan arndrlarak salanabilir ki... ancak byk asker g lerle... yaplabilir"; 17'sinde de, "Bakomutanlktan Samsun ve Tarbzon'a... kabilecek bir grlt ve patrdy nlemek iin... asker glerin Amasya, Sivas ve Kayseri'de durmas kouluyla gnderilmesini istedim" diye rapor verdi. Milne, Samsun'a 200 kii gnderdi. Bu askerlere elik eden Rawlinson, "Askerlerin Rum halknca her trl sevin gsterile riyle karlandklarn" yazmaktadr. Calthorpe'un 4 Mays'ta gnderdii Yzba A.C. Elliot, (Samsun), 29 Mart tarihli raporunda, "2 Hintli subayla 50 Rajput ve Hintli Mslman, ayn 25'inde Samsun'dan Merzifon'a gittiler; yerlerine, aym 28'inde vardklar zaman bir Trk okuluna yerletirildiler... Ben de, aym 28'inde oraya varnca... Ame rikan misyonerlerinin 12 binasnn boaltlmasn emret tim... Trkler bu emre ivedilikle uydular" denmektedir. Bir Trk raporundaysa yle deniyordu: "9 Mart 1919'da, 200 (25) Harbiye Nezretinin 30. II ve Webb'in 2. 12. tarihli telgraflar. (26) THI 164; Kle I 105 v.d.; Byklolu 36. 17

kiilik bir ngiliz mfrezesinin Samsun'u ve 30 Mart'ta Merzifon'u igal ermeleri, Pontosu etelerin saldrlarn ve eylemlerini artrd". (27) Milne'nin stihbarat Brosu'nun birok raporlar bunu dorulad: "ou Rum asll asker ka aklar... Samsun Sancanda, yaklak 300 kii... aramba asker komutannca silhlandrlan Trk kylleriyle at yorlar. Rumlar, Trkler de ayn yolda davranp, kiisel do kunulmazlk gvencesi verirlerse silhlarn brakacaklar." Suffolk alayndan Temen J.S. Perring, 20 Mart'ta, "Ayn 13'nde Samsun'a vardk. 200 Hintli Britanya askeri saye sinde gvenlii iyi bulduk... Merzifon'u ve iinde de Amas ya'y ziyaret ettim" diyordu. Yardm subay Yzba L. H. Hurst, 24 Mart ve 4 Nisan tarihli raporlarnda, Bafra ve Ve zirkpr'deki durum konusunda bilgi veriyordu. Webb ve Calthorpe, btn bu raporlar (28) Foreign Office'e ilettiler; bunlarn ayn zamanda, bilgi edinilmesi ve gereken nlem lerin alnmas ricasyla Osmanl Harbiye Nezreti'ne de gnderilmi olduu grlmektedir. Foreign Office dosyala rnda bununla ilgili bir kayt bulunmamakla birlikte, Webb'in aadaki, 25 Nisan 1919 tarihli raporu belki de bu dosyalarda bulunmaktadr: Trkiye Hariciye Nezretine, A. Calthorpe imzasyla yazlm, 21 Nisan 1919 tarihli (28a), 9. Trk Ordusu'nun silhtan anndnlmasmn yetersizliiyle ilgili bir mektubun kopyas: "Ekselans; Erzurum, Erzincan, Bayburt ve Sivas (27) Rawlinson 138; TH1174. (28) 8., 27.3., 16., 28.4.1919 tarihli raporlar, 7.4. tarihinde Samsun'da Rumlar, byk bir gsteri yapt (N. 11. 140). (28a) indekiler HTVD 66'da. 18

blgelerindeki asker durumun memnunluu verici olmad n sayglarmla bildiririm; 2- LX. Trk ordusu snrn beri sine ekildiinde, bu ordunun bir blm sumla Erzurum ve Erzincan ynetim blgeleri arasnda yol boyunda bulu nan kylerde yerletirilmi, geri kalanysa snrla Samsun arasndaki ky yolunda kalmtr. Bu orduya komuta eden General evki'nin siyasal almalar, ilkbaharda eitli ra porlarda birok kez bildirilmitir. Bu nedenle, Britanya Se lanik Kuvvetleri Bakomutanlnca Osmanl Harbiye Nezreti'ne General evki'nin grevden alnmas konusunda ynerge verilmiti; 3- imdi eitli kaynaklardan rendii me gre Erzurum, Erzincan, Bayburt ve Sivas'ta batan ba a kurulan ralarca, zellikle Trk ordusundan grnte bamsz, ama aslmda asker denetim altmda devirme as ker toplanmtr. Bakomutanlktan kan ynergelere aykr olan bu kaamak eylemler istee uygun olmaktan btnyle uzaktr; bu durum hemen durdurulmayacak olursa, iler cid dlik kazanabilir; 4- Bu an durumu, ekselansnzn gr ne sunmakla birlikte sz konusu ralarn asker toplamlar n engellemek iin ilgili makamlara hemen ynerge veril mesini rica ederim; 5- Bu durumla ilgili olarak yaplacak giriimler konusunda, elden geldiince hzla bilgi verilmesi ni de dilemekteyim." Hriciye Nezreti, 25 Mays'ta u yant verdi: "27 (?) Nisan tarihli szl notaya yant olarak, 1- Os manl Kafkas Ordusu'nun Rus cephesine ayrlm olan 11., 12.,9. ve 3. tmenleri, Kafkasya ile Azerbaycan'n boaltl masndan sonra u mevzilere varmlard: 11. Tmen, Van ile Bayezit blgesinde; 12. Tmen snrla Horasan arasnda; 9. Tmen, Erzurum ve Hasankale blgesinde ve 3. Tmen, 19

Tortum ile snr arasnda; 15. Tmen, Batum'dan geriye dnmesininden soma Samsun-Amasya blgesinde; 5. Kaf kas Tmeni'nin drt taburu snrla Trabzon arasnda; geri kalanlar da Trabzon'la Samsun arasndaki yolda bulunmak ta olup, Sivas'n gneyine doru yrmektedir. General Milne Genel Kararghnn btn bu mevzilerden ve hare ketlerden haberi vardn. 2-9. Ordu kaldnlmtr. Bu ordunun komutan Yakup evki Paa hastalanarak 26 Nisan'da stan bul'a dnmtr. General Milne'nin Genel Kararghnn da bildii gibi, Haydarpaa Hastahanesi'nde tedavi edilmekte dir. 3- Son zamanlarda 1310-1313 snfl ykmllerden imdiye dek ertelenenler silh altna alnmtr. Britanya makamlarnn istekleri zerine bunlarn arlar 16 Nisan 1335 (1919) tarihli emir gereince durdurulmutur. Bu ko nuda gerekli bilgi, 28 Nisan'da Byk Erkan- Harbiye (Ge nel Kurmay) Genel Karargh Bakan ve Harbiye Nezreti Ordu Dairesi araclyla General Deedes'e verilmitir. 4Kimi ralarn, Osmanl Ordusu dndaki kurumlar iin, hem de ordunun denetim ve gzetimi altnda, acemi erleri askere ardklar haberinin aslsz olduunu belirtirim. General Milne Genel Kararghnn say ve durumlarn pek iyi bildikleri bu kurumlardan baka hibir rgt bulunmad gibi, herhangi yolla askere ar da yaplmamtr. Gene ral Milne Genel Kararghnn, silh bnakmas anlamas nn uygulamasyla ilgili istekleri tamamyla yerine getiril mitir. Bu brakma anlamas maddelerinin uygulanmas konusunda yava davranlm olmasna gelince; bu konu ta ma ve haberleme aralarnn eksikliinden ileri gelmi olup yalnzca iyi niyetle bunun nlenmesi baanlamamtr. Belirli sayy aan tfekler sklm, toplarn kamalar aln20

m ve ayn durumda bulunan makineli tfekler de istan bul'a getmlmitir. Britanya denetim subaylar bu ilerin ay rntlarm bilmektedirler. Bir Mslman ras'nn Kars'ta varln rendikse de, bununla madd ve manev hibir ilikimiz bulumadn zellikle eklemek gereini duyuyo ruz. Bu ra, Britanya makamlarnca datlm, ama yeni den oluturularak o zamandan bu yana bu makamlarn onaylaryla yerine bir bakas gemitir. 5- Van vilyetinde olduu gibi, Erzurum vilyetinde de bugne dek etelerce hibir haydutluk yaplmamtr; Trabzon ve Sivas vilyetle rinde de kimi bireysel sradan hrszlklardan baka bir olay olmamtr. Yalnz Samsun'da byk sayda Rum eteleri hrszlk yapmaktadr. Ancak Dou vilyetlerinde siyasal nitelikte en ufak bir olay olmad gibi, siyasal hibir hay dutluk olaylarna da rastlanmamtr. 6- Geri hibir rg tn, hatt tohum olarak bile bulunmad saptanmsa da, mparatorluk Hkmeti, gvenliin herhangi yolla bozul masn nlemek iin Yldrm Ordulan'nm eski komutan Tugeneral Mustafa Kemal Paa'y bu yrede bulunan Os manl ktalarna Genel Denetmen olarak atamtr. 7- Yuka rdaki haberlere ek olarak kimi grlerimi de aada belir tiyorum: Btn sulamalar ve karlan btn grltler, Er menilerin eserleridir; bunlar bar konferansnn kararlarn dan dlemknklna uram olmak korkusuyla hedefleri ne ulamak iin dolaplar evirerek huzursuzluk uyandrma ya almaktadrlar. Asl ve esas olmayan yaknmalar daha nceden tasarlanm olan planlarn bir blmn oluturmaktadn. Dou vilyetlerinde karlarn erimeye balad bu mevsim, Ermeni etelerinin eylemlerine de uygun bulun maktadr. Eylem zgrlne sahip olmalar iin, Ermeni 21

etelerinin izlenmemesi gerekmektedir. Trabzon, Van, Erzu rum ve Sivas vilyetleri garnizon glerinin zayflatlmas ve yerlerinden uzaklatrlmas, planlarnn iinde bulun maktadr. Bunlar, Dou vilayetlerimizdeki ktalarmzn Kafkasya iin tehlikeli olabilecei sansn uyandrmak ve bu blgelerin bylece boaltlmasn salamak olan hedefle rine bylece varacaklarn ummaktadrlar." Calthorpe, bu notay 31.5. gnl raporlarla birlikte Curzon'a gnderdi: "Trkiye Hriciye Nezreti'nden Erzu rum'un asker durumu konusunda 21 Nisan tarihli mektuba verilen yant Lord hazretlerine gndermekle onur duya rm." 25 Nisan tarihli raporda (13 Mays'ta alnmtr) u sayfa kenar notu bulunmaktadr: "Bu, Ermenistan'la ilgili Paris kararna kar koymak iin Gen Trkler'ce bilerek ve isteyerek oluturulan bir rgt gibi grnmektedir. Bar tamsilciliine bir kopya. W. E. Edmonds. 14. 5.", 31 Mays tarihli rapordaysa, yalnzca u kayt varchr: "(14.6.'da aln mtr) Copy D. M. I. (= Department of Military Intelligen ce, War Office) and P. D. (Peace Delegation)." (Trkesi: ngiliz Asker Haberalma Blm ve Bar Delege Kurulu na birer kopya). Webb, 21 Nisan tarihli notadan baka, 25 Nisan'da da Damat Ferit Paa katnda bir giriimde bulunmutur. Bununla ilgili olarak u bilgi verilmektedir: "Bugn Sad r z a m l a (A) Sava sulularna yaplacak davran (bk. a. bl. VII) ile (B) Genel gvenlik konusunda konu tum. Damat Ferit: -Hkmet Mttefik Devletlerin asker makamlaryla ibirlii yaparak... halkn silhtan arnd rlmasna karar verdi. Ben (Webb): -Asker denetim su-

22

baylarnn bu ile grevlendirilen Trk ktalaryla mem leket ilerinde birlikte almalarna onay verilip veril meyeceini Bakomutanlktan, doal olarak sormak is terdim... D. F. -Byle bir davran "act of presence" (ha zr bulunma) mnevi destek olurdu... W.: -lk atlacak adm, haydut etelerinin silhlarnn alnmas... D. E: Makedonya (tarihi), bunun iin byk sayda asker kta ya gereksinme bulunduunu gstermitir... Ben bekilik kurumunun... Hristiyanlar tatmin edecek bir sistem ol duu kadar, kadrolar boalm olan jandarmann glen dirilmesini ucuza salayan ekonomik bir ara da olaca dncesini ileri srdm ve en nce Hristiyan snma clarn memleketlerine geri verilmeleriyle ilgili konulara dikkati ektim." Curzon, 19 Mays'ta u yant gnderdi: "25 Nisan tarihli yaznz ilgiyle okudum. Trkiye Hris tiyanlarnn imdiki durumuna elverili olarak gstermi olduunuz yardm ve korumadan dolay takdirlerimi be lirtmek isterim.".. Webb, Bekilik kurumu dncesini, Milne'in yerinde olarak belirttii sakncalar zerine, son radan brakmtr (29). Mustafa Kemal'in atanmas konusunda herhangi bir ra porun bulunmay son derece artcdr. Nisan sonunda Mavera-y Kafkas'ta bulunduu anlalan Milne, bu konuda War Office'e yazm olsayd, yaznn bir kopyasn kesinlik le Calthorpe'a gnderirdi. Calthorpe'un 21 Nisan tarihli no tasna yantm uzun zaman beklemi olmas da anlalamaz. (29) 17.9 tarihli Patrikliin yalanmas ve Milne'in 18 11 1919 tarihli ra poru; kr. Dursunolu 64. 23

4. Mustafa Kemal'in 9. Ordu Mfettiliine Atanmas Calthorpe'un 21 Nisan tarihli notasyla, Mustafa Ke mal'in 16 Mays 1919'da stanbul'dan yola k arasnda geen zaman, 1 - Mfettilie atanmasyla ilgili 30 Nisan ta rihli irdeye dein; 2- Grevine ve yetkileriyle ilgili yner geye dein; 3- Bandrma vapurunun 16 Mays'ta yola kma sna dein olmak zere blme ayrlr. Damat Ferid'in Calthorpe'un notasn nce Dhiliye Nzn Mehmed Ali'ye gstermi olmas kabul edilebilir. O da Damat Ferid'e, "Olay yerine yetkili ve gl bir kimseyi gndermek pek uygun dur" diye neride bulunmu; "rnein kimi salk veriyorsu nuz?" sorusunaysa, "Hatrma Mustafa Kemal Paa geliyor" diye yant vermi; bunu bildiren Ali Fuat Cebesoy, 20. Ko lordu Komutam olarak Ankara'da bulunmakla birlikte, Mus tafa Kemal'i Mehmet Ali'ye tantmak iin araclk yapm olan babas smail Fazl Paa, bu "nemli konuma" metnine bal kalarak, aynen ona yazmt. Damat Ferid'in "Kemal Paa'y bir kez grmek ve huyunu suyunu anlamak" isteme sine de, tamamyla inamlabilir. Bu nedenle onu "iki gn son ra" Cevat Paa ile "le yemeine Cercle d'Orient'a" anlad. Onun hakknda pek iyi bir izlenim edinerek, ayrl s rasnda, "Tantmza memnun oldum. Sizin gibi sekin, gen ve deerli komutanlar bize ok gerekli olacak," demi ti. Hemen ertesi gn, "Harbiye Nazn Mir akir Paa'ya, Samsun'daki olaym incelenmesiyle Mustafa Kemal Paa'mn grevlendirilmesi emrini vermi"ti (30). (30) Cebesoy 46, 48, 60 v. dd. 24

Damat Ferit nlemlerini ngilizlerle skca anlaarak al maya nem verdiinden, onun bu konuyu da akir Paa'ya bildirmeden nce, "siyasal grevli" olarak her zaman kona na girip kan Ryan ile grm olmas, ok olasdr. Ryan, bu konudaki anllan arasnda unlar anlatmaktadr (31): "Trk Hkmeti ilkbaharn banda gvenliin, mer kez denetim altnda daha iyi salanabilecei amacyla be lirli sayda genel denetim grev noktalar kurmaya karar verdi. Bunlardan ilki ve olaslkla bu makama tek atanan (32) Mustafa Kemal'di. Paa, aslnda sekin ve esiz bir as kerdi; ancak, bu zamana dek dikkati ekecek hibir siyasal rol oynamamt. Aka syleyeyim ki, Damat Ferit Paa Nisan 1919'da genel denetmenlik plan konusunda benimle konutuu zaman, M. Kemal ad bana hibir ey ifade etme miti. Ben, (Paa'ya deil), igdsel olarak plana gven sizlik gsterdiimden, Ferit'e bu plann aklc olduu konu sundaki kukularm bildirdim. Kendisi, M. Kemal ile bir likte yemek yediini, ball konusunda ondan doyurucu ve gvenilir yantlar aldn, kendisi de onu yle bir subay ve centilmen olarak kabul ettiini syleyerek, bana yeniden gven verdi. Ferit'in bu szlerinin ve davrannn itenlii ne inanyorum. Atatrk'n, Nisan'da greve atanmasn ka bul ettii zamandaki gerek niyeti konusunda bir yargya varmak ok zor olduu gibi; dorudan doruya eyleme ge tiinde de onun davranlarn kstlamak olanakl deildi; (31) Sir Andrew Ryan, The Last of the Dragomans (1951), 131. (32) Yanl! "Yldrm Ktaat (Ktalan)Mfettiligi" 28.12.1918'den be ri Konya'dayd ve bu greve Mersinli Cemal Paa atanmt (Byklolu 46). Mustafa Fevzi Paa 14.5.1919'da "Birinci Ordu Ktaat Mfettii" olarak atan mt (TV 3549). 25

nk, ne Trkiye iinde kk ve dank hizmetler stle nen mttefikler, ne de (Sultan'm yardm altnda da olsa) hkmet, halk zerinde ok byk bir etkisi olduunu ken disi deneyerek renmi olan Mustafa Kemal'in arsna kar ufak bir etki yapabilirlerdi." Fevzi akmak, Ryan'n sylediklerini yle tamamla maktadr (33): "gal glerinin irtibat (balant) subaylar sik sk yanma gelerek, benden Samsun sorunu konusunda ayrntl bilgi almak istiyorlard. M. Kemal Paa'nm Alman larn ve Enver Paa'nm aleyinde olduunu syleyerek yeni grevine gidince btn bunlarn (gvensizlikten doan kar klk olaylar) ortadan kalkacan anlatyordum. Bu ne denle M. Kemal'in eylemini onaylyor, hatt abuklatnyorlard." ngiliz Dileri Bakanl dosyalarnda, bu ko nuyla ilgili hibir ey yoktur; belki ngiltere Sava Bakanl dosyalarnda kimi bilgilerin bulunmas olasl vardr. Bununla birlikte, byle bir dosya almasna gerek de yok tu; nk, bir zamanlar Sultan'm ve Damat Ferit'in gveni ni kazananlar, kesinlikle ngilizlerin de gvenine uygun g rlmlerdi. akir Paa ile M. Kemal arasnda, Kemal'in kendisinin haber verdii grme de, byle olmutur. G rme, Mustafa Kemal'in u szleriyle son bulmutu: "Memnuniyetle giderim...; yalnz... grevimin biimini be lirlemek gerekir. Sizi zmeyeyim; isterseniz Erkn- Harbi ye Reisinizle (Genel Kurmay Bakam) grerek bunu sap tayalm." akir Paa, "Hay hay!" dedi (34). akir Paa'nm ve Damat Ferit'in yanyana imzalarn tayan "9. Ordu Kta at Mfettii" atanmas konusundaki irde, 30 Nisan'da (33) Akm'20.5.1948; Kle 1107. (34) Atay(3) 106 v.d. 26

karld. Bu irde "Takvim-i Vaky"de (5 Mays tarih ve sa y 3540) yaymlandktan sonra, 6 Mays tarihinde de basn da duyuruldu. uras kayda deer ki, "kdam" gazetesi 1 Mays'ta u haberi vermiti: "Mustafa Kemal Paa, btn Dou Ordular Genel Mfettilii'ne atanmta.'' Daha nce 30 Nisan'da da akir Paa, "Sivas, Van, Trabzon, Erzurum vilayetleriyle Samsun sanca mlk memurlarnn, Mustafa Kemal Paa'nm bildirecei ileri yapmalarnn, bir genel geyle emir buyrulmas dileimizdir" szlerini tayan bir genelgenin, bu vilyetlerle Samsun sancana bildirilmesi ni, Damat Ferit'ten rica ediyordu. Harbiye Nezreti, Musta fa Kemal'in iradeyi alm olduunu, 5 Mays'ta Genel Kur may Bakanl'na bildirdi (35). Genelgeyse, ertesi gnn tarihini (6 Mays) tar. "6 Mays Tlimamme"sinin (Ynergesinin) (36) olu turulmas konusunda, 1926'da "dikte edilen" (yazdrlan) ve ancak 1944'te yaymlanan "Gazi'nin Hatrat"ndan (anlar) baka, General Kazm nan'm (37) bir mektubu da vardr ki, her ikisi de balca noktalarn tmnde birbirlerine uy maktadrlar. M. Kemal'in diktasna dayanan tam yetkisinin geniletilmesi konusu, zellikle nem tar. Milne'nin dze ni zerine, (3 Nisan 1919 tarihli eriirle) 3. Kolordu'nun 15. Kolordudan ayrlmasna (38) karlk her iki kta da yeni Ordu Mfettiliinin emrine verilmekte, ktalarn yneti minden baka bar ve gvenlikle ilgili konularda dorudan (35) Faik Reit Unat, Mustafa Kemal Paa'ya 9. Ordu Ktaat Mfettii s fatyla verilen vazife ve salahiyetlere dair baz vesikalar (Ta.V.II No. 12 belge 23; HTVD 1-2; Gkbilgin 79.) (36) Unat, Vesika 7; HTVD 3; TH1232; Gkbilgin 80. (37) Atay 107-111; Cumhuriyet no. 3241, 17.5.1933. (38) TH1223. 27

doruya bu mfettilik emrine balanmakta; Harbiye Nez reti subaylarn atanmalar ve grevden alnmalar gibi per sonel ilerine de karma hakkm elde etmi bulunmaktadr. Sivil makamlardan yalnz akir Paa'nm 30 Nisan tarihli yazsnda ad geen vilyetlerle "Erzincan ve Canik msta kil livalar"nn mfettiliin emirlerini dorudan doruya yerine getirmesi gerektii gibi, bu vilyetlere komu olan Diyarbakr, Bitlis, Mmretlaziz, Ankara ve Kastamonu da mfettiliin sylediklerini dikkate alacaklardr." Mfet tilik, askerlikle ilgisi olmayan iler konusunda da ilgili y ce makamla haberleecek ve Harbiye Nezretini, konudan, (somadan) haberli klmakla yetinecektir. akir Paa, 6 Ma ys'ta Meclis-i Vkel'nn (Bakanlar Kurulu) tartmalar s rasnda oluturduu ynergeyi (39) "M. TLemaY e gnderen, buna gre, ynerge nceden Meclis'e vekillerce tartlm gibi grnyordu; ama bu doru deildi; tam tersine, sz geen makamlara gereken emirlerin verilmesi ricasyla a kir Paa tarafndan 7 Mays'ta Sadretle (Sadrazamlk makamyla) Dhiliye Nezreti'ne gnderilmiti. Bunun zerine ynerge "Vkela Meclisf'nde 17 Mays'ta okundu ve ieri i uygun grld (40)." Dhiliye Vekili (ileri Bakan) Mehmet Ali, bunu, 18 Mays'ta, mfettilik blgesinin y nergede ad gemeyen "Kayseri ve Mara bamsz mutasarnflklan"na geniletilmesi (41) nerisiyle birlikte Harbi ye Nezreti'ne gnderdi. Tevfik Byklolu'na gre, "M. Kemal Paa'ya bu den li geni yetkiler veren tarihsel ynergenin, ordu ve memleket (39) Unat, Ves, 4; HTVD 4; Karabekir 1174. (40) Unat, Ves. 6; HTVD 7; Gkbilgin 81. (41) HTVD 12. 28

zerindeki sda igal denetimine karn nasl hazrlanp kabul olunduu da, gerekten aydnlanmas gereken bir bilmecedir (42)." Ynerge bylece, grne gre ne 27 Nisan'da Kars'ta bulunan (43) ve belki de Mays bamda geri dnm bulunan Bakomutan Milne'e, ne de Asker Atae Deedes'e gsterilmitir. u halde Damat Ferit, M. Kemal'e gvenilebi leceine kefil olduundan, ngilizler hibir pheye dme milerdir. Yalnz, Karadeniz Britanya Ordusu Kararghnda Binba van Millingen'in yannda War Office'in irtibat suba y yardmcs olan Bennett, son zamanlarda aksini ileri sr m ve unlar yazmtr: (44) "Sultan; Trk ordusunun sa vam dnda kald konusunda gvence vermek amacyla M. Kemal'in komutas altnda bir kurulun gnderilmesi nok tasnda, Mttefik Devletler Yksek Komiserleriyle anla mtr. Haziran'm 8. gnnde (benim 23 yama bastm doum gnm), bir Trk kurmay subay odama geldi ve Mustafa Kemal Paa ile yanndakiler iin vize istedi. Listeyi okuyunca, orada Trk ordusunun en eylemci 35 generaliyle kurmay albaylarnn bulunduunu anladm. Vizelerini ver mek istemedim... Listeyi Genel Karargha gtrmeye karar verdim ve ynerge istedim; grev bamda bulunan kurmay subaya, bu kurulun bana barlardan ok savalarn listesi gibi geldiini syledim. Konunun Britanya Yksek Komise rinden sorulacan, bu sre iinde beklememi sylediler. Yaklak olarak bir saat soma, ieri anldrm; geri dnerek vizelerin verilmesi enirini aldm. Padiah'm M. Kemal Paa'ya kesin gveninin bulunduunu anlattlar." Tarihin tpa(42) Bykholu42. (43) Rawlinson 177. (44) John Godolphin Bennett, Witness (1962), 23. 29

tp uymas, bu sylenenlerin doru olduu dncesini vere bilir; ancak M. Kemal, 8 Haziran'da Havza'da bulunuyordu. Ona elik edenlerin says da 35 deil (45), 18'di ve aralarn da bir tek general bile yoktu. Harold Nicolson, M. Kemal'in atanmas konusunda unlar yazyor (45a): "Mondros brakmas... bugn bize rastgele, iyimser ve ho bir hava estirebilir..; Trkiye'nin si lhtan anndrnlmasyla ilgili hldimleri kesin deildir;., bu hkmler Anadolu'da yer yer dank olarak, acmacak denli az, bir avu mttefik denetim subaynn gzetim ve deneti mi altmda yrtlmektedir.. ok gemeden anlalmtr ki, askeri ktalar terhis edilmedii gibi silahlar da teslim edil memitir... Mttefik devletler... Trk Hkmetine uyarma larda bulunmalar iin stanbul'daki Yksek Komiserlerine emir verdiler. Damat Ferit Paa, buna yant olarak, yerel garnizonlarn bakentten gnderilen yazl emirlere aldrma-. maya eilimli bulunduklarn; tek umudun, brkma koul larna uyulmasn zorlamak zere etkili bir kiinin zel g revle gnderilmesi olduunu bildirmitir. Bu hizmet iin, t tihat ve Terakki Cemiyeti'ne kar herkesin pek iyi bildii antipatisini ve sava srasndaki Almanlara muhalif zihniye tini ileri srerek Mustafa Kemal'i salk vermitir. Yksek Komiserler, ilkin bunu olumlu karlamamlar, ama elde et tikleri bilginin, Mustafa Kemal'in aslmda gvenlerine lyk olmad kansn uyandrdm, somadan Damat Ferit'e bildirmilerdir. Bununla birlikte, bu srada Kemal'e, Perapalas'taki yatak odasnda (!) hizmete atanm olduuyla ilgili (45) Mehmet Arif, Anadolu inklb (1340/1924), 26; Selekl 194;HTVD INo. 1, s. 9 (eksik). (45a) Nicolson 117. 30

bildiride bulunulmutu. Bu bildiriyi, kendisine elik eden Harbiye Nezreti Mstear ve dostu smet Bey (46), Damat Ferit ile devletler dncelerini deitirmeden nce Anado lu'ya gemesinin daha iyi olacan aritrmtr. M. Kemal, ivedilikle eyasn toplayarak bir istimbotla o gece Karade niz'e kmak zere hareket etmitir. Bu aralk, M. Kemal'in tutuklanmas ve Malta'ya srlmesi iin bir emir de karl mtr." Dlemle gerek, nasl da birbirlerine karyor! Clair Price'n dnceleri daha da dlemcidir: (47) "Mttefik Devletler genel kurmay ynergesinin, aklc her hangi bir eylemde bulunulmasn salayacak biimde dei tirilmesi iin, Kemal saat harcad; bylece deien y nerge, ivedilikle (genel olarak Mttefiklerin maas saylan) sadrzam Damat Ferit Paa'nn nne kondu; Paa da oku madan imza etti. Dzeltilen asl metnin ikinci kopyalar Mttefikler Genel Kararghnca Anadolu'daki alt rtbedeki subaylara verilmek zere gnderildi. Yarnn tarihileri, Da mat Ferit ile M. Kemal arasndaki ilikinin gerek iyzn anlayabilirler, ama biz Kemal'in, hem mttefiklerin, hem de Osmanl Hkmetinin temsilcisi olup somalarda Erzurum Valilii hizmetini grmek zere (!) dnldn pek iyi biliyoruz (48)." Oysa, Amiral Calthorpe'un 23 Haziran 1919 tarihli telgraf nasl da yaln bir etki brakmaktadr (49): "Mustafa Kemal Paa, yaklak bir ay nce Samsun'da asker genel denetmen olarak Sadrzam tarafndan, kuku(46) 24. 10. - 22.11. 1918 (TV 3402). (47) Eliot Grinnell Mears, Modern Turkey (1924), 557. C. Price o zaman- ' lar stanbul'da gazete habercisiydi; kr. "The Rebirth of Turkey" (1923) adl ki tap. (48) Br. VII300.411; Lloyd George 1286; bk. a. sayfa 149. (49)Br.VNo.433. 5. 31

suz tam bir iyi niyetle atanm bulunuyordu. Ancak Sam sun'a vardktan sonra, kendisini ulusal duygularn ve ya banc dmanlnn oda durumuna getirmi olduu g rld." Calthorpe'un ve Milne'in, Damat Ferit'in M. Ke mal'e gvenilebilecei konusundaki szlerine kaplm ol duklarn, Calthorpe'un raporu da kamtlamaktadr. Bunun dndakilerin hepsi de sonradan ortaya srlm masallar dr; Padiah'm ve Damat Ferit'in, Kemal'in stanbul'da bu lunmasna dayanamadklan sav da byledir. Bu sav doru olsayd, Kemal'i her ikisi de herhalde "kukulu kii" kay dyla ngiliz stihbaratna (Intelligence Service) haber verir lerdi. Mustafa Kemal'in kendisi de, yola kmadan ksa bir zaman nce "Bekiraa Bl"nde Fethi Bey'i ziyaret etti i zaman, (50) "Bb- li ve Saray, benim hakkmda derin bir aymazlk iinde bulunuyorlar. Konudan henz ngilizle rin haberleri yoktur," demiti ki, 1927 Ekim tarihli byk Nutuk'undaki (Sylev) szler de buna uymaktadr: "Bana bu yetkiyi, onlar bilerek ve anlayarak vermediler (51)." akir Paa'mn, "Yola kmasnn abuklatmlmas rica edilir (52)" szlerine karn, M. Kemal'in daha on gn stanbul'da kalmas, Kurmaylar Kurulu'nu oluturmak, nemli konu malar yapmak ve zellikle Genel Kurmay'la, 27 ubat'taki istei zerine 8 Mays'ta donanma hizmetinden terhis edilen Rauf Bey'le grmek iindi (53). O, anlarnda Damat Fe(50) Yunus Nadi, Mustafa Kemal Paa Samsun'da (Atatrk Ktphanesi: 7, 1955), 17; kr. Atay 113 v.d. ve Hilmi Uran, Htralarm (1959), 119. (51) N. 17. (52) Ta. V, 4; HTVD 4. (53) TV 3549; Cebesoy 67; YT IH 17. 32

rit'le yapt bir konumasn yle anlatmaktadr (54): "Ra uf Beyefendi, ben sizi... bir dost olarak grmeye ar dm... stifanz Zt- ahaneye (Padiah'a) verildi. Pek zl dler..." Ben: "Hkmet bugn yanl bir yoldadr. Bu gi dile orduyu isyan ettirecektir... Nurettin Paa gibi bir zmir vali ve kumandann grevden alp yerine Selnik'i dma na teslim etmi olan Nail (Ali Ndir) Paa'y oturtuyorsu nuz... Ordu buna dayanamaz." Ferit Paa: "Aman ne diyor sunuz?" Ben: "Kesinlikle bir ayaklanma olacaktr." Ferit Pa a, bir aknlk iinde yzme bakakald... ve yalnzca, "Pek iyi efendim," diyebilerek ar ar yerinden kalkt... bir sre soma da istifam kabul ettiler." Damat Ferit'in, M. Ke mal'in sz dinlemezliini hesaba katmam olduunu, bu fkra da gstermektedir. Kendisini "ulusun oban" sayan ve uyruklarndan ayr ayr itaat isteyen Sultan iin de durum byledir; Ferit de, istenen bu itaate uymay eriate uygun bir ykmllk saymaktayd; 16 Mart'ta Rumlarn gsterilerin den soma vilyetlere gnderdii telgrafta da (55), "Yasaya bakaldranlara kar duraksanmayacaktr. Hkmetin btn emirlerine uyunuz. eriat- islmiyenin dahi bize emri bu dur." demektedir. Bir "fahr-i yaver-i hazret-i ehriyri"nin (Padiah yaverinin), Efendisine kar bakaldrabiimesi, her ikisi iin de yalnzca dnlemeyecek bir eydi! M. Kemal, "ordu mfettilii" yetkisini aldktan soma, duygularm olaanst szlerle yle anlatmaktadr: "Talih bana yle uygun koullar hazrlam ki.. Bakanlktan kar ken, duyduum cokudan dudaklarm srdm anmsyo(54) YTII403. (55) stikbl (Trabzon) 18.3.1919; k. Damat Ferit'in Genelgesi: 8.3.1919 (TV3491) 33

rum. Kafes alm, nnde geni bir evren, kanatlarm r parak umaya haznlanan bir ku gibiydim." (56) Ancak, o daha bir sre, byk bir direnle duygularm gizleme sana tn kullanmak zorunda kalacakt. Yalnzca, planlarn bilen Kazm (nan) Paa ile ilgili deil, ayn zamanda akir Paa ile de, yola kma dek, "gveni sarsmadan" almak zo rundayd. akir Paa, ilgili btn asker makamlar, M. Ke mal'in mfettilie atanmasndan, Kemal'in dorudan do ruya emrine verilen kolordular "ynerge kopyasn" da ek leyerek telgrafla haberli klmt. Kzm, hemen 30 Nisan'da iki gambotla motorbotun M. Kemal'in emrine ve rilmesini, Bahriye Nezretinden (Donanma Bakanl) rica etmiti (57). M. Kemal 6, 7 ve 13 tarihlerinde, "en az iki bi nek otomobilinin verilmesini" ve "brakmayla somadan alman kimi kararlarn, jandarma genel gleriyle askerin genel yerleimini ayrntl olarak gsterir bir krokinin ve mfettiliinin denekleriyle kiisel deneklerin ve olaan d harcamalarn bildirilmesi"ni (58) bakanlktan da rica et mekteydi. Kazm Karabekir, 8 Mays'ta kir Paa'dan b tn Anadolu'nun siyasal ve asker koullarm gsterir ayrn tl bir ifre almt (59). M. Kemal, daha 11 Mays'ta, Sivas vali ve kolordu kumandamndan ve Samsun mutasarrfndan "ekya etelerinin slm ve Grc, Rum ve Ermeni olduk larna gre saylan ve bunlarn etkileri" konusunda, telgraf la bilgi istemiti (60). 12 Mays'ta, Mehmet Ali, Samsun (56)Atay 111. (57) HTVD 5-6; Taa. V. 1, 5, 8 (3-5 tarihli yant); Gkbilgin 81. (58)HTVD9-11. (59) Ayn. yer. 66; Karabekir 26. (60) HTVD 61, 34

blgesindeki Rum etelerine kar elverili nlemleri Harbi ye Nezreti'nden rica etti (61). 10 Mays'ta Milne her bir frkada ancak 1500 tfek kalmasna izin verilmesi konusun daki emrini kesin bir dille anmsatyordu (62). imdi artk sra, M. Kemal'in veda ziyaretlerine gel miti. Bunun tarihini saptama ii, kimi glkler dourmak tadr. M. Kemal'in kendisi, Cevat Paa ile birlikte Damat Ferit'in evinde akam yemeine, (galiba) 14 Mays gn arl bulunduunu kabul etmektedir (63). (Marmara k knde) 8 Temmuz 1932 tarihinde verilen ay ziyafetinde de, bu tarihin 13 Mays olduunu sylemiti (64). Bu tarih, ger ee daha yakndr; nk Damat Ferit, 14 Mays'ta Webb'in notasndan ve izmir'den gelen telgraflardan dolay yle byk bir heyecana tutulmutu ki, sakin bir konuma yapamazd. M.Kemal, bu bulumada diplomasideki ustal n bir kez daha gstermi bulunuyordu. Damat Ferit'te uyanan hafif bir kukuyu, M. Kemal, Cevat Paa'nn da yardmyla, hi glk ekmeden databilmiti. Ertesi gn, Sultan'm katna kabul edilmesi iin bir "Irde-i Seniye" (Padiah istei) alacakt. Bu ziyaret konusunda sylenenler de birbirine uymamaktadr. M. Kemal, 1932'de: "Maysn 14. akam, yedi buukta Yldz Saray'na gittim," diyordu; ancak, 1946'da Falih Rfk, u szleri not etmiti: "Zt- a haneyi ziyaret etmek zere Bb- l'den ayrldm (65); by le olmakla birlikte, Mehmet Ali'nin, "...Yunanllar izmir'e (61)Ayn. yer. 1049. (62)THI 179. (63) Atay 115; bylece keza Afet inan: Belleten 114 ve Atatrk hak. Ha tralar ve belgeler (1959), 35. (64) apolyo (295). (65) apolyo, 301; Atay 121. 35

kyor," diye bard ve biroklarnn "protesto edece iz!" diye karlk verdikleri toplantda, Nazrlarla kesin olarak 15 Mays'ta grtne gre, Yldz Saray'nda ka bul edilmesi de bu tarihe uygundur. Demek ki, 1932 tarihin de bir yanllk olsa gerektir. Aslnda bu tarih konusunun byk bir nemi de yoktur; ama Sultan'm, "Paa, paa, dev leti sen kurtarabilirsin!" (66) diye aknca syledii szn nemi byktr. "Kafamdaki bilmeceyi de zmeye ura yordum," diyen Mustafa Kemal, tamamyla hakl olarak u dnceyi belirtiyor: "...stanbul'a egemen olanlarn siya setlerine kar gelen Trkleri tepelersem, Vahdeddin'in is teklerini yerine getirmi olacaktm." Bykeli Sherrill, M. Kemal'in kendisine 15 Mays 1919'daki durumu anlatrken yapt betimlemeyi ele alyor: "Salonun penceresinden dman zrhllarna bir bak." "Geri sultan bir kez yabanc askerleri grmeye dayanamadndan (67) kkten bir daha ayrlmayacan sylemekle birlikte, btn dncesi, kent teki garnizon ktalarnn varlyla tilaf devletlerinin gs terdikleri byk g stnlyle erevelenmi bulunuyor. Damat Ferit'in "Protesto edeceiz!" siyasetinden baka bir politikann gdlebileceini dnemiyordu. Bundan dolay M.Kemal'in veda srasnda syledii, "Elimden gelen hiz mette kusur etmeyeceime gven buyurunuz... grlerini anladm...; bana emir buyurduklarnz bir an unutmayaca m" szleri de onu memnun etmiti. Atatrk konusunda btn yazlanlarda, M.Kemal'in 16 (66) apolyo'nun (302) syledii "Dikkat ve ballkla alrsanz" ekle mesi, M.Kemal'in kendi dnceleridir; kesinlikle yanl anlam olsa gerek: Atay 122; ZC19: "en byk bir ilh iyilie ulama". (67) Rey 262. 36

Mays'ta da Cuma selmlk trenine katld konusu (68) hl gzden kam bulunmaktadr. Padiah'tan ayrlmas, demek ki, burada olmutu. M.Kemal stanbul'dan, "Bandr ma" vapuruyla saat 16'da ayrldndan (69) selmlk tre niyle yola k zaman arasndaki ara, pek ksayd. Szde bir ngiliz torpidobotu'nun (Bandrma) vapurunu batracayla ilgili dikkat ekici yk de bu zamana denk dmektedir (70). Rauf Bey'in limana giderken, "Canm, tutuklamak isti yorlarsa, dar kmanz neden beklesinler; burada tutukla malarna ne engel var?" dediini anlatmtr (71). J.Presland'n asker atae Deedes'den aktararak bildirdii haber, inanlr nitelikte deildir. Bu habere gre, szde "Kemal Anadolu'ya aka ekyay ortadan kaldrmak iin gitmi imi; gerekteyse, hemen hemen umutsuzluk yznden kar gaaya doru soysuzlaan, gc kesilmi bir halkn arasnda bayram ykseltmi (72) imi. Deedes bir an iin Mustafa Kemal'in kader izgisine deinmi. Mttefiklerin Yksek Komiserleri, M.Kemal'in Yunanllarla talyanlarn istekleri ne (hatt stanbul'daki Trk Hkmetine karn) kar koy mak iin Trkleri toparlamak iin Anadolu'ya gittiiyle ilgi li bir bilgi almlar ve Deedes, Cemal (!) Ferit Paa'y uyar(68) stanbul basn: 17.5.1919; Cumhuriyet 6.7.1960.: Padiah'n katma kabul buyurulan kimseler ve kimi nemli olaylarn kaydedildii defterler: 12 ve 16 Mays. (Haluk Y.ehsuvarolu). (69) Alemdar 17.5. (Kemal'inresmiyle!). (70) Atay 124; Y.Nadi 18; N. 123; Hayat 18.5.1956 (Hsrev Gerede). (71) YTIII17. ismail Hakk Tevfk Okday'a gre (zel mektup) Bennett 15.5.'te bundan sz etmi. Bunu 16.5.de Yzba Neet araclyla M.Kemal'e bildirmi. Gvensizlik gsteren Bennett'in, "M.Kemal'in tutuklanmas gerekir," demek istedii aktr. Ancak bu onun kendi dncesi olup, Yksek Komiser lik asla buna katlmamtr. (72) Presland, Deedes Bey, 308. 37

mak iin gece yans ivedilikle Bb- li'ye gnderilmi; an cak bu haberleri bildirdii zaman, yal adam, vcudu koltu a dayanm bir halde... ona yavaa, 'ok ge kaldnz ek selans! Ku utu!' demi." Btn bunlarn masal olduu ak! Ama bunda gerek pay ne olabilir? Acaba bunlan Deedes'den duymu olan bir tank bugn yayor mu? Cevat Paa'nm 15 Mays'ta M.Kemal'e teslim ettii ifre anahtarnn, onca byk bir deeri vard (73). Milli Mcadele bittikten soma, zmir'de kabul ettii gazetecilerin (74), "Paa hazretleri, bu zaferi neyle kazandnz?" sorusu na, "Telgraf telleriyie!" (75) yamtn verdii sylenmekte dir. Fevzi Paa'nm ok ustalkla maskelemi olduu yardm da, onun iin olaanst bir deeri vard. Paa, herhangi bir kukayu uyandrmamak iin, Damat Ferit'in ricasn kabul ederek Cemalettin Efendi'nin bakanlndaki "Ffeyet-i Nsha"ya da (28 Nisan-10 Mays) elik etmiti. M.Kemal'in ayrntlaryla anlatt vedasm, Fevzi yle tamamlamtr (76):" Cevat Paa, Fevzi Paa ile birlikte " ordu mfetti lii oluturulmas", "silhlann elde edilmemesi", "Anado lu'da bir ulusal ynetim oluturulmas", "Kuvay- Milliye (ulusal gler) oluturulmas" ve "kar saldrya geilmesi" konusunda be maddelik bir program yaptlar. M.Kemal, bu be maddeyi uygun grd... ve byk bir direnle unlar * syledi: "Aslnda, ben de bunu gerekletirmek zere Ana dolu'ya gidiyorum. Kahraman ulusumun sinesinde hayatm feda edinceye dein alacam"... "Heyecanla ayaa kalk(73) TV 3549; N. 114; Kle 1108. (74) Halide Edib, Yakup Kadri, Falih Rfk, Mehmet Asm: zmir'den Bursa'ya(1922). (75) apolyo 349; World Politics XI 519 (Dankwart A.Rustow). (76) Akn 20.5.1948; Kle 1108. 38

tk... Yurdun kurtarlmas iin, hep birlikte alacamza... yemin ettik". Mustafa Kemal'in, Mttefiklerin Kz Kulesi'ndeki de netimleri iin syledii, "Ne ahmaklk! Silhla cephane ar yorlar. Bizse, kafamzla inancmz gtrrz," (77) sz, ekici olduu gibi, inandrcdr da... 5. Mustafa Kemal Anadolu'da A. Samsun M.Kemal'in stanbul'dan yola k, hkmetin ve l keyi igal eden devletlerin dikkatini kendisi zerine eken zmir facias glgesi altnda getii gibi, Samsun'a varta da bu glgeden yararlanld; nk orada karargh kurmu olan ngiliz subaylar, Trklerin kendilerine uygun grlen hakszlktan duyduklar son derece byk heyecan karsn da anlay gsterdiler. Onun Damat Ferit'e gnderdii 22 Mays tarihli rapor, bunu kantlamaktadr (78). Aslma bak lrsa, "Mill Mcadelenin almas iin" durum zellikle Samsun'da uygun olmaktan ok uzakt. 9 Mart'tan beri ora da bulunan 200 kiilik ngiliz-Hint ktas, 17 Mays'ta 100 kiilik bir gle desteklenmiti (79). Kzm Karabekir'in, Erzurum'a geerken yolda, 17 Nisan'da Samsun'da saptad , "Rumlarn krkar ellier kiilik eteler halinde kasabay (77) Muzaffer K'rn Htralar (Zafer 19.5.1960)-Bsbtn uydurma: Hatt- hmyun (14.5.1919): Mevlnzde Rifat, Trk nklabnn yz (Ha lep). II36 (Selek 1190'dan alnt). (78) Bykloglu 49 (79) HTV 68. 39

tehdide balam" olmalar durumu, M.Kemal'in varnda da geerliydi (80). Buna karlk, M.Kemal'in elinde 19 Ma ys'ta hibir g ve ara-gere yoktu; nk brakmadan sonra orada bulunan zayf Trk ktas Pontosulara kar evre dalarda daha kolaylkla savunma rgt kurabilecek lerini doru olarak deerlendirdiklerinden, byk ounluk la oralara ekilmilerdi (81). Atatrk, durumunu 1937'de yle anlatmt (82): "Ben, 1919 senesinde Samsun'a kt m gn elimde hibir madd g yoktu. Yalnz byk Trk ulusunun soyluluundan doan ve benim vicdanm doldu ran, yksek ve manev bir g vard." Trk ulusuna olan bu inancm "ulusal bir sr" (83) olarak yreinde saklyordu. 13 Mays'ta, Temen J.S. Perring, Temen C. Hadkinson ile Dhiliye Nezreti'nden Mithat ile birlikte Bolu San ca iinden geerek yaptklar bir denetim gezisinde, "H ristiyanlarn ok az zarara uradklarn...; genel gvenliin iyi" olduunu bildirirlerken; Samsun'da denetim subay Yzba alter de, "Silhl etelerin saysnn oaldn; btn yollarn tehlikeli olduunu ve Hristiyanlar iin geil mez olduklarn" haber veriyordu. Samsun'da yardm subay L.H.Hurst da, "Ekyaln gcnden bir ey yitirmemi ol duunu (84)" ayn biimde, telgrafla bildiriyordu. M.Kemal, 19 Mays'ta 15. ve 20. kolordulanyla emrine verilmi olan vilyetlere "Birka gn kalacam" bildirmek(80)Karabekirl9. (81) Kle 1107. ' (82) Cumhuriyet 1.4.1937; ASD JJ. 284; Afet nan. Atatrk Hakknda H tralar ve Belgeler 104; YT1356: Kandemir, 19 Mays gn Samsun'da; Bykholu37; Coar 244. (83)N.I. 12. (84) Webb ve Calthorpe'un 19., 20. ve 28.5. tarihli raporlar. 40

le yetinerek "lkenin gvenlii" konusunda bilgi rica etti (85). Bu sralardaysa, Britanya Genel Kararghnda kuku lar uyanm bulunuyordu. Milne, 19 Mays'ta Harbiye Nezreti'ne u yazy gndertti (86): "u konuyu ekselansnza bildirmekle onur duyarm: 9. Ordu'nun kurulmasndan vazgeildikten soma, 9. Ordu Ge nel Mfettii'nin ve onun Genelkurmay Bakan'mn, geni bir kurmaylar kuruluyla Sivas'a gnderilmelerinin nedeni anlalamamaktadr. Bu subaylarn nasl bir grev alacaMarnn, kurulmas d nlen rgtn nitehinin ltfen aklanmasn rica ederim. Karadeniz Ordusu Bakomutan adna: Tugeneral Duncan Bu yazda, ne dnlen bir tutuklama, ne de grevden alma konusunda bir istek var. ok daha alacak konu, Mne'in, Cevat Paa'mn 24 (!) tarihiyle verdii u yantla yetinmi olmasdr (87): "General Milne cenaplarna... Sava srasndaki ordu komuta rgt, lkenin her yerinde ortadan kaldrlmtr. Ancak, geni bir alana dalm bulunan ktalarn, Nezret adna her trl durumlarm denetlemek ve verilen emirlerin ne derece uygulandm grmek iin, tpk Konya'daki Yl drm Ktalar Mfettilii gibi olmak zere, 3. ve 15. kolor dular iin de, 9. Ordu Ktalar Mfettilii kurulmutur. Bu mfettilik, ayrca o yredeki silh ve tfek kollaryla ka(85) HTVD 62. (86) HTVD 15, 493 (Fpreign Office dosyalarnda yok!); K.nan tarihin de yanlyor. (87) Ayn. yer'. 16. 41

malarn evkinin hzlandrlmasna ve hibir kargaaln ortaya kmamasna alacaktr. Bu grevlerin yaplmas iin uzunca geziler yapacak olan bu mfettilie, not yazla rnda da belirtildii gibi ne Sivas ve ne de baka bir srekli yer gsterilemediini belirtmekle onur duyarm. Basri K zm Cevat" Gerekten Samsun'dan gelen ilk raporlar, dindirici nite likteydi. Yzba Hurst, 21 Mays'ta yle yazyordu (88): "Son birka gnde genel durum daha sakindir... Kmil (!) Paa, 19 Mays'ta buraya geldi. Denetleme gezisi yapmak ve sknu korumak amacyla ierlere gidecektir. Sancak iindeki genel durumu kendisiyle grtm" (89). M.Kemal'in Samsun'dan gnderdii sekiz rapor vardn. Bunlar, geri kendi "kalkma program"mn (90) belirti lerini gsteriyor idiyse de, "asayisizliin nedenlerinin sap tanmas" gibi greve ballk grn altnda btk bir be ceriyle gizlenmi, stanbul'da da hkm sren byk ulusal coku gnlerinde dikkati ekmemitir. M.Kemal, 20 Mays'ta Damat Ferit'e, 19 tarihli genel gesinin Yunan askerlerinin karlmasna kar "avutucu ol duunu" syledii gibi, ordunun "Yce Padiah'a ... tam bir ballk" besledii, yeni hkmetin "ulusun haklarn koru yacana inanc" olduu gvencesini de vermitir. Damat Ferit, buna 21 Mays'ta u yamt gndermitir: "...Salk ve esenlikle Samsun'a varnzdan doan sevinle, btn ile(88) Calthorpe'un 28.5. tarihli raporu. Kr. Trk Kltr VJH 35. (89) Sivas'ta dolaan sylentilere gre,". ..Ermeniler mal ve mlklerini ge ri almak iin buraya gelecekti". Bu nedenle Ermeniler onunla buluacaklar, ona almalarnda yardm edeceklerdi (!) (Armenian Affairs, New York, 1,1949/50, 296). (90) Bykholu 50.. 42

rinizde baarl olmanz diliyorum... (9.1)" Ayn gnde, "grevimin yerine getirilmesini" gletireceinden ve hal k huzursuz edeceinden dolay (92), ngilizlerin 17 Ma ys'ta yaptklar gibi haber vermeden asker karlmasnn ve ktalarnn lke iine gnderilmelerinin nlenmesini, Harbiye Nezretinden rica etmitir. "Asayisizlik" konusun d a k i , 22 ve 24 Mays tarihli be ayrntl rapor gndermi tir (93). Bunlarla jandarmann glendirilmesini rica etmi; Harbiye Nzn evket Turgut Paa da, 26 tarihinde bunu ya pacana sz vermitir (94). akir Paa, 30 Nisan'da szde var olan "ralar" konusunda, 15. Kolordu'dan bir rapor ri ca etmiti (95). M.Kemal, ayn 20'sinde Kzm Karabekir'e bunu anmsatm; o da 24'nde, "Hibir yerde ne ra u beleri kurulmu ve ne de emirlere ve kurallara aykn olarak asker toplanmtr (96)" diye yant vermitir. Ona aym 21'inde, "Biran nce zt- linizle bulumak istiyorum; ama asayisizlik" yznden Samsun Sancanda birka gn kalmak zorunluu vardr" (97) diye yazyordu. 23'nde de ondan, "gizli ve kiiye zel" ifreyle, mitingler dzenleyerek izmir'in igalini protesto etmesi"ni (98) rica etti. Ayn gnde, Ankara'daki Ali Fuat Paa ile balant kur du (99). Aym 24'nde, Merzifon, Vezirkpr, Amasya, La p) ASDIV No. II; Karabekir, Vesikalar. Basn Samsun'a vardm aym 21 'de bildiriyor. kdam ayrca, "Grevine balamtr" diye kaydediyor. (92) HTVD 68. (93) Ayn.yer. 1051, 69,71, 77; Byklolu 36,49; ASD IVNo.l2. (94) HTVD 78, 82. (95) Yaymlanmamtr; HTVD 66'da belirtilmitir. (96) Ayn.yer. 67. (97)N.IIINo.lO. (98) Karabekir 34. (99) N.I. 12. 43

dik, Havza gibi kimi yaknmalarn belgeleri de... kendisi in celemek ve nlemler almak iin" ertesi gn Havza'ya gide ceini Harbiye Nezretine bildirdi. Havza Kaymakam Fah ri, bunu daha nce ayn 23'nde bildirmiti (100). M.Kemal Havza'da banyo kr alaca bahanesiyle, aym 24'nde Samsun'da veda ziyaretlerini yapt. O gn Hseyin Rauf Bey de stanbul'dan ayrlyordu (101). B. Havza Kk Havza kasabasnn, M.Kemal'in orada bakald r bayran am olmas gibi bir onuru vardr. u var ki, onun 1927 yl Nutkunda sylemi olduu u szlerin de dikkate alnmas gerekir (102): "tilaf Devletlerine kar dmanca bir tavr alnmayacakt ve Padiah ve Halife'ye canla bala bal kalmak, asl koul olacakt." Geri Musta fa Kemal, "havas (sekin) demlen insanlarn anlay" olan bu koulu reddediyordu; ama o yalnz devrimci deil, aym zamanda usta bir diplomam; dncelerini beceriyle sakla masn biliyordu. En iyi dostlar bile, "gezisinin nerelere olacan", kimi zaman bilememekteydiler. 16 Mart 1920 tarihindeki meydan okuyuuna dein, ngilizlere aktan aa dmanlk gstermekten saknd gibi, halkn h kmdarlk lehindeki duygularm dikkate alarak Byk Mil let Meclisi'nin 1 Kasm 1922'deki kararma kadar da Sultan ile bozumaktan kand. Havza'da ngilizlerin ve onlarla (100) HTVD 72; Gkbilgin 85; Zbeyrolu Mehmet Fuat, Yurdumuz Hav za (1925) 34. (101) YTIII17. " (102)N.I8. 44

birlikte Damat Ferit'in partiyi yitirdiklerini farketmelerine dek oyununu srdrd. Sultan'a, daha sonralar sk sk yap t gibi, bir ballk telgraf yollad (103) ve Damat Ferit Paa'y da, Ferit'in Patrikhaneler kanalyla kayg uyandrc haberler almasna karn birok gn aldatmay srdrd. Sait Molla, 23 Mays'ta, kurucusu bulunduu "Trki ye'de ngiliz Muhipleri Cemiyetini" koruyup kayrmalarn btn belediye bakanlarndan istedii zaman (104), M.Ke mal 26 tarihli genelgeyle "Ulusal bamszlmzn ve siya setimizin kurtarlmasnn, ancak ulusun tek vcut olarak sa vunmasyla baarlabilecei" (105) gryle "siyasal serven"lerden kanlmasn uyarsnda bulundu. Daha ayn 18'inde bir "Redd-i lhak Cemiyeti"nin kurulmu bulundu u Havza'da, ulusal kalkmann rgtlenmesi almalar, Mustafa Kemal'in "mitingler dzenleyerek ulusal gsteriler"de bulunulmas iin yapt aryla, ayn 28'inde doru una varmt (106). Damat Ferit, daha ayn 29'nda, kendi sine, "rtl denein onaylanarak ivedilikle yrelerine gnderilmesi" iin, Dhiliye Nezretine emir verdiini, ona telgrafla bildirmiti. Bu denek, 1 Haziran "Meclis-i Vke l (Bakanlar Kurulu) kararyla" kesin olarak saptand (107). Damat Ferit, 24 tarihli "Ordu Mfettilikleri Hakknda Tali mat Msveddesi (Ordu Denetmenlikleri Konusunda Yner ge Tasars)" iin Meclisi Vkelca kk deiiklikler ya plmas isteiyle, 29 tarihinde Harbiye Nezretine bildiride (103)"rade-iMilliye"debelirtiliyor;No.I.Krs.ZCI lOveASDI 15:11.6. (104) Bk. yu. Bl. I not 11. (105) N.I. 19, III No. 25. (106) N116; Zbeyroglu 37. (107) HTVD 88; Gkbilgin 84. 45

bulundu (108). Ayn gnde, M.Kemal ngilizlerce "Bam sz Krdistan" olarak planlanan blge konusunda, evket Turgut Paa'dan bilgi rica etti ve 30 tarihinde de, "tilaf Devletlerinin Trk ulusal onuruna, yasal haklarna kar z limce saldrlarndan dolay" (109) duyulan genel heyecan konusunda, ona bilgi verdi. Ayn gnde Bakanlar Kurulu, yalnzca "Yunan glerinin okluundan tr direnilemeyecei" (110) kararn veriyordu; ama bu kararda, Mustafa Kemal'e kar hibir ey yoktu! Sivas Vilyeti'ne dnen Ermeni gmenler, "ta yerin den oynattlar". Bunlar izmir'e Yunanllarn kmasndan bu yana kendilerini tehdit edilmi duyumsamaktaydlar. 23 Mays'ta (Anadolu'nun her yerinde olduu gibi) Sivas'ta da bir miting yapld. Ermeni Patrikliine gnderilen bir rapor da yle denilmektedir: "zmir'in igali vesilesiyle miting, "Cihat" ilam tehdi di, Sadrzam'n Drtler Meclisi'ne gnderdii tehdit telgra f (111), Trkleri son derece heyecanlandrd ve onlar daha da denetlenemez duruma getirdi..." Calthorpe bu raporu, u mektubuyla birlikte Londra'ya gnderdi: "Bireysel kimi du rumlarda... Patrikhanenin vilyet temsilcileri bir dereceye dek durumu abartadursunlar, lkedeki ilerin bugnk du rumu, memnunluk verici olmaktan ok uzaktr..." (112) Bundan dolay Calthorpe, Ermeni snmaclar korumak iin "ilgili yneticilere" ynerge verilmesi ricasyla Bb- li'ye 24 Mays'ta bir nota vererek gereinin yaplmasn (108) HTVD 73-75; Gkbilgin 82. (109) HTVD 90, 92; Gkbilgin 140. (IO)THII 1,102. (111) Anlalan, 15.5.1919 tarihli protesto notas kastedilmektedir. (112) Further Corresp. II No. 69 (1.7.1919 tarihli Calthorpe'un raporu). 46

uygun grmektedir (113). Damat Ferit, "Grevlilere hemen telgrafla kesin emir verilerek... zel inceleme yaplp, sonu cunun hemen ... bildirilmesi" iin evket Turgut Paa'ya 31 Mays'ta ricada bulunmutur. Turgut Paa, "Mustafa Kemal Paa'ya yazalm," diye emir vermitir. 2 Haziran'da evket Turgut'un, "Bugne dek gelen raporlardan, 3. Kolordu mn tkasnda gndelik haydutluklardan baka bir ey olmad bilinmekle birlikte..." (114) kaydyla M.Kemal'e ngiliz no tasnn bir kopyas gnderilmitir. O da, 3 Haziran'da (var aym 4') (115) yant vermitir: "tilaf Devletleri, ulusumu zun haklarna ve bamszlna dokunmadka... Msl man olmayanlarn korku duymasna hibir neden yoktur... ancak, zmir yresinde grlmekte olan eylemlere kar benzer eylemler yaplmasna... ulusal gsterileri engellemek ve durdurmak iin kendimde ve hi kimsede, g ve takat gremeyeceim..." Aym gnde (3 Haziran) btn asker ve sivil makamlara bir genelge gndererek "ulusal tam bam szln..." "asl koul" olduu konusunda Paris'e gitmekte olan Bar Temsilciler Kurulu'na ynerge verilmesi ve bu nun tilaf Devletlerine bildirilmesi iin gsteriler dzenlen mesini ve Sadrzam ile kiisel olarak Sultan'a telgraflar e kilmesini istedi; bylece ngilizlerle Damat Ferid'in, soru nun iyz konusunda artk kukulan kalmam oluyordu. "Aldandklann anladlar" (116). Bunun zerine Milne, 6 Haziran'da u istekte bulundu (117): (113) N.118; HTVD 1052'de tam metin. (114) HTVD 1053; N.118. (115) N.119; HTVD, 95,1054 (116) N.1.20; Kle 109. Damat Ferit 6.6. tarihinde Paris'e hareket etti. (117) HTVD 494; Foreign Office'in dosyalarnda yoktur (!). 47

"General Kemal Paa ile kurmaylarn vilyetlerde bulu nularnn istenir birey olmadm ekselansnza bildirmek le onur duyarm. Sekin bir generalle kurmaylar kurulunun lke iinde dolamalar, kamuoyunu tedirgin etmektedir. Ben askerlik bakmndan bunlarn almalarn gereksiz grmekteyim. General Kemal Paa ile yanndakilerin hemen (118) stanbul'a dnmeleri iin emir vermenizi dilerim. G.F.MTLNE Karadeniz Ordusu Bakomutan" Calthorpe bu yazy 8.6.'da bir nota ile dorulad: "Ek selans Hriciye Nzn; 1- Ekselanslarnza bildirmekle eref duyanm ki, kimi kt niyetli kiilerin huzursuzluk karma ya giritikleri ve kankla yol atklan konusunda Samsun Sancamdan kayg uyandnc haberler bana kadar geldi. 2M.Kemal Paa'nn bu hareketlerde nder rol oynad sap tanmtr. 3- Karadeniz Ordusu Bakomutanmca, M.Ke mal'in dnmesi iin Trkiye Savunma Bakanlna ynerge verilmitir. 4- te, zellikle rksal ve dinsel nitelikte bir kanklk olursa, bundan doacak ok rktc sonulara dik katinizi ekmek isterim. 5- Dolaysyla, kendilerinin yne timleri altndaki blgelerde kacak herhangi bir kanklktan, kiisel olarak kendilerinin sorumlu tutulacaklan konu suyla ilgili olarak hemen sivil memurlarn uyanlmalanm di lerim. 6- Sivas vilyetindeki durum konusunda srekli ola rak tarafma sk sk bilgi verilmesini de aynca istemekte yim... (119)".

(118) Asl metinde al izilmitir! (119) 11.6.1919 tarihli rapor. 48

evket Turgut Paa, Milne'in notasna 8 Haziran tarihli u yant verdi (120): "M.Kemal Paa'nn 9. Ordu Ktalar Mfettiliine atanmasndaki en etkili nedenlerden biri Y ce ngiltere Devleti temsicisinin Bb- li'ye verdii bir no ta olmutur. Bu nota zerine, Sadzam Paa siyasal temsil ciyle (Ryan!) grm ve bir denetmen gndereceini sy lemi; hibir itiraza da uramamtr. zellikle o sralarda, (igalci) devletlerin kararghlarnn da silhlarn toplanma d ya da (kendilerine) gnderilmedii konusunda birok yaknmalar vard. Dolaysyla btn yaknmalarn nn almak ve hem de Hkmetin brakma gereince sorumlu bulunduu lkede gvenlik ve denetimi salam olmak iin Heyet-i Vkelca tartlarak lke gvenlik blgesine ay rlm ve her blgeye bir de mfetti (denetmen) atanmtr ki, M.Kemal Paa da bunlardan biridir. Yani ... tarih ve ... numaral notunuzla da (121) isteye rek uygun grdnz gibi Yakup evki Paa'nn yerine atanmta Ancak barla ilgili bir rgt olduu iin Ordu Komutam deil, "Ordu Mfettii" samn tamaktadr. By le bir denetmenin vilyetleri dolamasnn, kamuoyunu ra hatsz m edeceinin ya da tam tersine yattracann m deerlendirilmesini, lkenin deneyimli bir askeri ve evlad ve zellikle bu ite sorumlu bir mesul bir nazr (bakan) ol duum iin cizlerine (bana) bnaklmasm, sayglarmla y ce kiiliklerinden diler ve sekiz aydan beri sren bir brak madan soma, artk biraz da Trklerle Mslmanlar ltfen gveninize uygun grmenizi pek rica ederim." (120) HTVD 18; Byklolu 42. alacak derecede yrekli ve arbal bir dil! (121) Trk Genelkurmay belgeliklerinde bulunmamtr. 49

evket Turgut, (Meclis-i Vkel kararna uyarak) M.Kemal'e (122) aada verdiimiz, 8 Haziran tarihli telgraf gnderdi: "Elinizin altodaki istimbotlardan (motor lu tekne) biriyle buraya terifiniz rica olunur." Bylece, M.Kemal ile Harbiye Nezreti arasmda, Ke mal'in 8 Temmuz'da grevinden alnaca zaman biten ho bir saklamba oyunu balamaktadr. Bunu herkes yeterince bilmektedir. Acaba, ngiliz Dileri Bakanl bu konuda neler anlatmaktadr? Yzba Hurst, 12 Haziran'da Calthorpe'a bir rapor gnderdi; o da bu raporu, o aym 21'inde ilgili makama iletti: "Haziran'm l'inci gn evirmenim Capt. alter... ve Capt. Elliott ile birlikte Samsun'dan ayrldm... nceki akam, Samsun Metropoliti Mgr. Germanos... Hav za Piskoposundan kayg verici bir haber aldm-, bu habere gre Mustafa Kemal Paa'nn u anda oradaki rgtn ta mamladktan soma epey bir Rum'u hapse atm olduunu bana bildirmektedir. Bu durum beni, Kemal Paa'mn gre vini kukuyla karlayan Deedes'in telgrafryla birletirdik ten soma bir gece iin Havza'da kalma kararma gtrd... Rum Piskoposu bana... 30 Mays'ta camide zel bir yin ya pldn ve bunu, Belediye nnde bir mitingin izlediini anlatt (123). Tanklarna gre M.Kemal, sylev vermemi. Bu miting'de ... Fuat Efendi adnda bir kimse, ok sert bir konu ma yapm:... Orada hazr bulunanlar, zmir'i kurtarmak (122) HTVD 19; ZC110; MArif 27. (123) Zbeyrolu'na gre (s.3 8) 3.6. tarihinde, "cuma gn". Yanlyor ol sa gerek; nk o gn, cuma deildi. Mr. Getchell, Fuad' ihbar etmi. alter (T tn Rejisinde, Galata) grevden alnmasn istemi, somadan bu karar Refet'in ie karmasyla (1922'de) geri alnmtr. 50

iin gerekirse canlarn ve mallarn vermeye hazrlanmaya davet edilmi..,.Ertesi sabah (2.6.?) General M.KemaPi zi yaret ettim. Beni drstlkle kabul etti. Memuriyeti hakkn da kuku beslediime konusunda hibir belirti vermedim. Genel durumu ve gvenliin yeniden salanmas iin alna cak nlemler konusunda konutuk. Bana, Havza'da kalmas nn olas olduunu, birka zaman iin hava ve suyundan ya rarlanacan, ama daha bir sre iin Amasya'ya gitmek is tediini syledi. Soma daha uzaklara gitmek istediini ... ondan soma da yine Trabzon ve Erzurum blgelerim dola abileceini anlatt... Kemal'den soma Kaymakam Fahri Bey'i ziyaret ettim... ve hapishaneye gittim. 9 Rum... birka gndenberi tutuklanmlard. Fitnenin ayaklanm olduu duygusu iinde, leden soma saat bir buukta Havza'dan ayrldm ve saat soma Merzifon'a vardm. Yolda katr ykl (belki 30-40 kadar) birok kafileler dikkatimi eke rek askerlerle karlatk. Capt. Levien, durumu byk bir kaygyla karlad... Soma Amerikan Kurulu'na bavur duk... Mr. Getchell, (30 yla yakn Trkiye'de bulunan) Dr. White, Dr. Marten ve Mr. Pye, u sralarda durumun ok ciddi olduunu onayladlar... Capt. Levien durumu Capt. Salter'e bildirmek zere, ertesi sabah Samsun'a gitti. Aym 3'nde ve 4'nde; kentteki Mslman halkn korkun bir ruh duromunda bulunduunu ve slam etelerinin oluturul duunu... Merzifon Hristiyanlarnn panie kaplm olduk larn gsteren epey bir bilgi aldk Hac Hamdi Efendi Basmacolu Dr. Marten'e, ok yaygn bir propagandann... l kenin devletlerce paralanmas ve denetim altna alnmas erevesinde yaplmasndan ok... sonuna dein sava paro las erevesinde yapldn sylemiti. 4 Haziran'da Sivas 51

ekiplerinden Yzba Miles, Yzba Richard (124), Te men Isaacs ve deiik rtbeli yedi kii... geldiler. 7 Hazi ran'da Yzba Miles ve ben, Mr. Getchell ile birlikte Kay makam Ahmet Efendi, asker komutan Mehmet Bey, mft ve kadyla bulumak zere hkmet konana gittik. Ksa bir konumaya yol atm... Onlar gibi lkelerinde huzur ve mutluluun geri gelmesi isteinde, lkenin yeniden dirilii iin birlikte almak umudunda bulunduumuzu belirttik. Bu kimi gr ve bo szler istenen etkiyi yapma benziyordu... 8 Haziran'da, Amerikan Kurulu'na on adet telgraf (gecikmi, nk M.Kemal Havza hattn kendi ileti leri iin srekli olarak kullanyordu) geldi... zmir iin pro testo mitinginin... 9 Haziran'da yaplacam... Rumlarla Er menilerin de arldn duydum. Sylevler kusursuzdu. Bu davrann szl protestoyla snrl olmas dncesi ve riliyordu... Mezrifon'da hazr bulunmas bile, kendisinin ge ri arlmasna yetecekti... Yunanllara kar kesin bir ey lem dzenlenmi olup, zmir'in geri alnmas olanaksz ol duu aklkla belli olur olmaz, bu eylemin de geveyecei dncesindeyim. Refet Bey de son gece Kavak'tan ayrla rak akall'ya gitmitir (11.6). Britanya memurlarnn do kunulmazl masal, ne yazk ki bylece ortadan kalkm tr; ancak Samsun'dan (dman topraklan iinde olduu gi bi) byk silhl bir mfreze askerin eyleme gemesiyle mmkn olabilecektir. Bu konuda iki olaslk var: 1- G venlii yeniden salamak iin yeterli sayda askeri karaya karmak; 2- Burada bulunan askerleri geri ekerek lkeyi kendi yazgsyla babaa brakmak. Bir nc olaslk da; (124) Kr. HTVD 68. 52

Britanyal memurlar grevlerinde brakmaktr ki, uygula mada tutsak ve Mslmanlarn maskaras olacaklar iin bu, dayanlmaz bir ey olur." (125). Mustafa Kemal, Merzifon olaylar konusunda 5, 10, 11 ve 16 Haziran'da raporlar gndermiti (126). Bu raporlarda, Hurst'n orada yaplan mitingi yasaklamak istediini, ama somadan mitingin olaysz ve dzenli gemesinden dolay kaymakama "itenlikle teekkr ettiini" de belirtmitir. "Rum ve Ermeni etesi" konusunda, 4, 5, 11 ve 12 Hazi ran'da ayrntl bilgiler vermitir (127). alacak bir eydir ki, evket Turgut Paa onu "Meclis-i Vkel'da tartarak yerel gvenliin ve susuz yerel Mslmanlarn saldrdan koruyarak orduca savunma yaplmas" konusunda (Rawlinson'a dantktan soma!), ama (gizli olarak) Ermenilerin s nn gemelerim nlemek iin yetldlendirmitir (128). Burada, zellikle Kars Hkmeti'nin zorla datlndan soma (12.4.1919), varlm srdren "Oltu Hkmeti" (Mslman rasi)mn korumas sz konusuydu (128a). Milne'nin 6 Haziran tarihli yazsnn Mustafa Kemal'in eline ulamasyla Sultan'm kendisini "Ordu Mfettilii" grevinden almas arasnda, ancak ksa bir zaman geebilir di. Bundan dolay, daha Havza'dayken, 12 Haziran'da, "Bu gn artk bir niformam yok. Size daha nce de bildirdiim gibi, yalnzca bir ulus adamym" (129) demitir. Husrev'in (125) Gerekten de, Britanya denetim subaylar aylarca sonra da incinme den Anadolu'da dolamlard. (126) HTVD 64,101-103,107. (127) Ayn.yer. 20, 64, 65,83,103, 1054; ZC110; Gkbilgin 138. (128) 11.6.1919 tarihli ynerge: HTVD 82. (128a) Sami nal, Milli Mcadelede Oltu (1968). (129) Tarih Dnyas III1002. 53

(Gerede) daha ayn 7'sinde Kazm Karabekir'e bildirmi ol duu (130) Amasya gezisini, aym 13'nde yapmt. C. Amasya evket Turgut Paa'nn 8 Haziran'da General Milne'e bildirmi olduu mfettilik blgesinin oluturulmas karar, 7 tarihli kararnameye gre 15 Haziran'da uygulama ya kondu (131). Ancak Calthorpe'un 17 tarihli notasndan anlaldna gre (132), Milne buna izin vermekten kan mt: "...Anadolu'nun 10 (?) blgeye ayrlmasn... ve bir tek General'in ynetiminde... gvenliin korunmasn n gren plan, benim onaymla karlanmaz (133). General Mustafa Kemal'in Sivas blgesindeki grevi, aslnda zc sonulara ulam bulunmaktadr. Dolaysyla Osmanl Hkmeti'nin... General M.Kemal ile btn maiyet subaylar nn geri arlmalar iin hemen emir verilmesini istemekle onur duyarm". ngiltere Dileri Bakanlnn, bu sralar da M.KemaPin etkisini hl ne denli kmsedii, Calt horpe'un 23 Haziran tarihli raporunun bir sayfa kenar no tundan anlalmaktadr (134): "M.Kemal'i hi tanmam; Rauf Bey ise, elbette Malta'da, teki ttihat ve Terakki n derleriyle birlikte eylemden yoksun bulunmaldr; ancak o, zgrln, olasdr ki, silh bnakmas anlamasn im za etmi olmasna borludur; ama bu yiit ve zarif subayn (130) N.116; Zbeyroglu 42; Karabekir 60. (131) N.I 6; bk. yu. not 108,120; HTVD 74 No.h belgenin aklanmas. (132) 24.6.1919 tarihli, Curzon'arapor. (133) Kaldrlmas ancak 16.8.1919'da: HTVD 58. (134) Bk. yu.not49. 54

Trk denizciliindeki durumu Enver'in ordudaki durumu na benzer". G.K.(Idston) 24 Haziran evket Turgut'tan "arlma nedeninin (135) ltfen aklanmasn" 11 Haziran'da rica eden M.Kemal, ondan u ksa yant ald: "stanbul'a arlmanz, Hkmet-i Seniyenin (Osmanl Hkmeti'nin) karandr." M.Kemal, evket Turgut'un iptal ettii telgrafn karalamasnda bulunan "ger ek nedeni" gizlice Cevat Paa araclyla renmiti: ngi liz istei (136). Bunun zerine Ali Fuat kanalyla Padiah'a uzun bir telgraf gnderdi (137). Bu telgrafta, "Milli Mcdele"nin hedeflerini aklad: "... Ulus, batan aa uyank olup devletin ve ulusun bamszl ve yce saltanatn ve halifeliin haklarm onaylayp dorulamak"...Kendisine ge lince, "Ali hsan ve Yakup evki Paa'lann sonuna ura mak" ve "Malta'ya gitmek ya da en daha az kts, eylem sizlie mahkm edilmek" istemediim bildirdi ve en sonun da da, "Kulluumun sonsuz ballnn her zaman arttn, yce (Padiah'n) gvenlerine sunmaya cesaret eylerim," diyordu. imdi stanbul'da, Dhiliye Nzn Ali Kemal, ile ri eline alm bulunuyordu. Ali Kemal, Meclis-i Vkel'mn, 17 Haziran'da "milis oluturulmas"yla "ulusal savunmann gsterilmesi"ni engellemesini ve aym 23'nde de Mustafa Kemal'i grevden almasn salamay baard. Bu kararlan evket Turgut da imza etti (138). Onlan genelgeye ayr(135) bk. yu. not 122. (136) HTVD 20-22; N120; Atay 120 (ifre!). (137) ZCI10; tarihi yok, belki 11.6'da;bk. yu. not 103. (138) Gkbilgin 143-149; ZC111. 55

di. M.KemaPin grevden alnmasyla ilgili olanysa, elbette (mahremane (gizli)) olarak 18, 23 ve 26 tariMerinde btn vilyetlere bildirdi (139). kdam'm 27 tarihli saysnda, "9. Ordu Mfettilii grevinden alnm olan Kemal Paa'dan Yce Padiah Hazretlerine... ekilen bir telgrafta, Yce Pa diaha kar ballklarn sunmutur" (140) haberi kt. Gerekte kabinenin ulusal duygularla yorulmu olan ye leri, Ali Kemal ile evket Turgut'u aym 26'snda istifa et mek zorunda braktlar (141). evket Turgut, aym 28'inde bile, ayrca Bar Kurulu'nun ilerim kolaylatrmak zere hemen Dersaadet'e (s tanbul'a) gelmesini "arkada ve dostu sfatyla" Mustafa Kemal'den rica etmiti. M.Kemal, 1927 tarihli byk Nutuk'unda Ali Kemal'in 26 tarihli veda yazsn ve Sultan'n, "Saray her dakika ve kaytsz artsz size aktr. Grlerini zi sabrszlkla beMeyeceim" diyen yamtm iln etmitir. Ali Kemal ise, bir konumasmda (142), bundan byle Peyam'da (bir gazete) yazacan ve bylece de lkeye "hiz metlerin en byn" yapabileceini sylemiti. Foreign Office'in dosyalarnda, ayrca u konumalar da yer almtr (143): 1- Tugeneral Deedes ile birlikte Ali Kemal'i ziyaret le ilgili tarihsiz (20 Haziran'da m?) Mr. Ryan'n muhtras; bunda, "Geen gn (17.6.), lkeyi Yunan istilasma kar sa(139) "L'Entente" 22., teki basn: 23., 24., 26.6; N. 125 v.d.; Yunus Nadi, Yeni Gn'den Cumhuriyet'e Kadar No. 113; Aydemir, Tek Adam D" 78. (140) ayan hayret olarak, sansrden gemi metin! (141) Pech 71; kr. HTVD 27: "Azlime dir bir irde tammyorum (G revden alnmamla ilgili Padiah kararm tammyorum.)" (M.Kemal'den evket Turgut'a, 28.6); Trkgeldi II230. (142) Sabah 30.6. (29 tarihli L'Entente'a gre). (143) Further Corresp. II No. 62,-65: Calthorpe'un raporlar: 22. ve 27.6. 56

vunmadindan dolay Hkmet'in siyasetini Meclis-i Vke lna aktan aa eletiren Cevat Paa'nm... epey geni ola rak ulusal savunma hareketi olmak zere, Karasi ynnde dzenledii yeni karklklardan" sz edilmektedir... Ali Kemal, M.Kemal'in Amasya'dan Fevzi Paa'ya ve btn ko lordu komutanlarna gnderdii bir telgraf anlatmakta, onurlu telgraf memurlarndan hibirinin bu emirlere uyma yacaklarn umduunu, edenler olursa, divn- harbe (sava mahkemesi) verileceini bildirmektedir. M.Kemal bu telgrafyla Bakomutanlk yetkisini stlendii gibi, sivil makam larla kesin olarak ibirlii etmektedir... Ali Kemal, Yunan saldrs aralksz olarak srerse... kenmsinin ve dostlarnn ok g durumda kalacaklarn syledi... Ar yurtseverlere kar yumuamamas iin General Deedes ile birlikte kendi sini inandrdm; tek bir kvlcm yangn tutururabilirdi ve bu Trkiye iin bir felket olurdu... Yunanllarn ilerleyileri smrlanm, bu konuda gereken giriimlerde bulunulmutu. Ah Kemal, Sultan'n bar iin tek bana sorumluluk kabul etmekten ekindiini, seimleri de bu nedenle yelediini syledi... Ben dedim ki ... : 'Bar, yelemeye bal olma yan, dayatlan bir bar olacaktr ve bu durum, Sultan'n ulu suna kar ve tarih huzurunda savunmasn oluturacaktr...' O, Sultan'm iinde bulunduu glkleri bir tr "Saltanat ras" toplayarak gidermeyi... dnd... Kukusuz ki bu, Ferit Paa siyasetinin bugn askerlerle srmesini isteyenler arasmda kesin bir dnce ayrldr. Biz... ilerin akn kendi haline brakacak olursak... birka gn iinde ar ulus u bir hkmeti iktidarda grm oluruz... 2- Mr. Ryan'rn 23 Haziran tarihli muhtras: "Dn Sabri Efendi (General Deedes ile bana) "Mustafa Kemal'i ba57

kaldrya srklemeden (!) geri ekmeye alyoruz," dedi.. "Biz, Calthorpe'un pek yakn bir zamanda Bb- li'ye igal snrlarn resmen bildireceini umduunu syledik. Sabri... hkmetin M.Kemal ile esasl olarak uraacak gte olma dn kabul etti.. Sonunda, Ali Kemal'in durumu baaracak gte olmadm ve dinsiz olduu iin de kt grl ol duunu syleyerek onu eletirdi. Onun yerine gemek ister gibi bir hali vard. Daha iyinin, iyinin dman olduunu ona anmsattm." Bu konumalar, Ali Kemal'in dmesinin gizli neden lerini gstermektedir: "Meclis-i Vkel'nn ye ounluu, Mustafa Kemal'in geri dneceini ummaktadn. Bu nedenle daha nce verilmi olan (Paa'nn) grevden alnmas kara rndan dnlmtr". Sultan'm emrine uymayarak eylemli olarak balam olan devrimin reddi konusunda btn kabi ne yeleri (Fevzi ve Cevat Paa'lar dmda) birlemilerdi. Ancak "Kuva-y Milliye" araclyla yaplan direni konu sundaki hkmler de birbirlerinden ayrlyordu. evket Tur gut, 19 Haziran'da "bar tartmalar"n dikkate alarak "ulusal rgf'n, Yunanllara kar saldrda bulunmaktan uzak tutulmasn 14. Kolordu'dan isterken, Sabri, 21 Hazi ran'da durumun ciddilii konusunda onun dikkatini ekiyor, bu konuda, "Meclis-i Vkel"ca pek esasl grmelerin yaplmas gerektiim sylyordu (144). Damat Ferit ile ona (Paris'te bulunduu uada) veklet eden Sabri Efendi, hi bir ans tanmadklar Kuva-y Milliye'nin savamm kabul etmemelerine karn, savamda manen hakl olduunu reddedemiyorlard. Bu balamda, Damat Ferit'in 23 Haziran'da Paris'te vermi olduu bir notada yle denilmektedir: (144)HTVD 116,23. 58

i; ama o, bu dncelerden bambaka, apak sonular karyordu: 10 Haziran'da aadaki genelgeyi gnderdi (146): "Ulusun haklarm ve bamszlm savunma amacyla ulu sal vicdandan doan gsterilerden sz ederek benim de giri imlerde bulunmam iin kimi vilyetler ve livalarla (o d nemde kaza ile vilyet arasndaki ynetim birimi; sancak) kazalardaki birok Mdafaa-i Hukuk-u Milliye (Ulusal Haklar Savunma) ve Redd-i lhak Cemiyetlerinin (lhakn Reddedilmesi Dernekleri) gnderilegelen telgraflarn al maktaym. Geirdiimiz u lm kalm gnlerinde genel olarak ulusa her yerdeki zlemler ve gsterilerle salanma sna kararl olarak allan ulusal bamszlmz urunda btn varlmla altm temin ederim. Bu kutsal zlem urunda ulusla birlikte sonuna dek alacam ve (bunun iin) btn kutsal inanlarm adna sz veririm." 21 Haziran'da Amasya'dan yazd nl "esas noktalan"yla stan bul'a yazd mektuplarda; Havza'dayken ald bu karar "... sonuna dek bir ulus bireyi gibi alacam, ulusa kar btn kutsal inanlarm adna sz veririm (147)" diyerek dorulamtr. (145) Osmanl Temsilciler Kurulu'nun notlan: Notes de ia D' elegation ttomane, (Paris 1919), s. 14. (146) Trk nklap Tarihi Enstits Arivi 114-51659; kr.N. III. No. 19. (147) N. 122, III No. 26,27; THIII, 1117; Gkbilgin 145 v.d. 59

Calthorpe, 8 Temmuz'da unu bildiriyordu: (148) "Britanya'l subay Yzba Perring'in (?) (149) 22 Haziran'da grt M.Kemal, stanbul, zmir ve Antalya'nn igali nin, brakma hknuerinin bozulmas niteliinde olmasn dan yaknmtr. O, Almanlardan nefret etmekte, Komite ile birlememekte, ama Mttefiklerin o davranlarndan dolay ac bir dlemknklna uram bulunmaktadr." Mustafa Kemal, bu ayn 26'smda Amasya'dan Erzurum'a gitti; 3 Temmuz'da oraya vard. Bu gnlerde ngilizlerle Sultan h kmeti onu geri dnmeye zorlamak iin byk abalar gs terdiler. General Milne, 30 Haziran'da Harbiye Nzn Ferit Paa'ya yazyordu (150): "Ekselans! Size bildirmekle onur duyarm ki: 1- Sivas ve Konya yresinde silhl eteler oluturarak Mttefiklerin karlanna aykr davranlarda bulunulmas konusunda cidd eylemlerde bulunulduu, ald m raporlardan anlalmaktadr. 2- Bu eylemlerin ttihat ve Terakki Komitesi ajanlannca ynetildii, Osmanl Hkme ti'nden ayn, bamsz hedefleri olduu grlmektedir. Bu eylemler, grlebildii kadar, propagandayla snrlanm bulumaktadr. 3- Bu eylemlerin balca yreklendiricileri Sivas'ta Mustafa Kemal Paa; Konya'daysa General Cemal Paa'dr. Bu her iki General, Ordu Guruplan Mfettilikleri ne atanmlard. 4- General Mustafa Kemal Paa'nn gre vinden alnmasn 6. 6,'da Osmanl Harbiye Nazrndan rica etmitim. Bu ynerge, 8 Haziran'da Osmanl Harbiye Nz(148) Br. IV No. 446. (149) Ayn. yer. No .470: Terme-nye-Niksar-Erbaa-Amasya'ya gezisi ko nusunda 30.7.1919 tarihli rapor. (150) Ayn.yer. No. 460; Calthorpe'un 3. ve 17.7.1919 tarihli raporlar. .60

nnca hemen yerine getirildiyse de, bu subay emri yerine ge tirmekten uzak kalmtr. Bu davrann daha da gelimesi nin n alnmasnn nemi nedeniyle yukarda ad geen generallerin hemen stanbul'a anlmalan iin Osmanl Hkmeti'yle temasa gemenizi rica eder, Ekselansnz saygyla selmlarm. George E Milne..." Calthorpe, bu yaznn bir kopyasn 2 Temmuz'da Hri ciye Nzn Safa Bey'e vererek, unlan da ekledi: "5- Ekse lansnza, 17 Haziran tarihli, ayn anlama gelen bir mektup la bavurmutum, ancak bu mektubuma bir yant verilmedi i gibi ierii de uygulanmad. 6- erden haber alman bakaldn olaylarnn ortaya kmasndan doan tehlikeler ko nusunda renilen bilgilerin rknl ve General Musta fa Kemal ile Cemal Paa'lann kaytsz artsz (151) ve sre siz olarak geri anlmalannm ivedi zorunluu zerine bir kez daha dikkatinizi ekmek grevim gereidir. 7- Mektu bum alndktan soma ne gibi bir ilem yapldnn, bana hemen bildirilmesini de rica ederim. A. Calthorpe." Safa, bu mektuba 10 Temmuz'da (!) yant verdi (152): "Kemal Paa, padiah istemiyle grevlerinden alnmtr. Dolaysyla artk kendisinin hibir sfat yoktur. Olay nc Asker Blge'nin btn sivil ve asker makamlan(151) Sabri (olduka saf olarak!) Mustafa Kemal'in (Ali hsan gibi) tutuk lanmayacana sz verip veremeyeceini Calthorpe'dan sormutur (bk.yu.not 143). (152)Br.rVNo.460. 61

nm bilgilerine sunulmutur... Cemal Paa... u sralar, bir haftadan ok bir zamandan beri stanbul'da bulunmakta dr... zmir'in igalinden nce kkrtmalar olmad iin, bunlarn yalnzca ttihat ve Terakki yandalarna yklen mesi doru deildir ve (bu olaylar) hereyden nce, Helen ktalarnn kesinlikle zr kabul etmez istilasmdan soma, o yrelerde oluturulan Rum eteleriyle anlama halinde ya plan iitilmemi dehet ve zulmlerden ileri gelmi bulun maktadr... Mslmanlarn heyecan; Ermeni Cumhuriyeti topraklarnn Sivas'a dek genilemesi sylentisi ve Trabzon Vilyeti ilesinde Pontos Cumhuriyeti adyla yeni bir Yu nan devletinin oluturulmas konusundaki sylentilerle da ha da oalmtr... Nazr Vekili.." Bu aralk u olay olmutu: Karadeniz Ordusu Haber Alma Kurulu'nun 25 Austos (153) tarihli raporuna gre "Kk Cemal, 12 Haziran'da 23. Frka'nm denetimi iin Afyonkarahisar'a geldi... Kyleri dolat... Halkn, arl dklar zaman savamalarn istedi. Onun ziyaretlerinden soma her yerde epey bir huzursuzluk ykseldi. Yaklak Temmuz ortalarnda yakalanan bir telgraf, Cemal Paa'nm bamszlk eylemlerine katlm olduunu ve Ankara'da bir kongre toplamak istediini ortaya kard.. Konya Valisi, Britanya denetim subaymm ie karmasn istedi... Bu olay da, Cemal Paa'nm stanbul'a arlmasn gerektirmitir (154)". (153) Webb'in 7.9.1919 tarihli raporu. (154) Konya talyanlarca igal edilmiti. Vali Cemal amansz Kemalist d manyd; kr N. I. 35, III No. 30-33. 62

M.Kemal, gezisi srasnda iki telgraf ald (155): Birin cisi Ali Fuat'tan (Trkgeldi) 2.7.'a. Erzincan'a gelen u telgraft: "... evketmeab Efendimiz Hazretleri (Padiah), hakknzda gsterdikleri ilgi ve iyicil tavr gereince zel olarak aadaki vasiyetlerin bildirilmesine beni grevli bu yurmulardr.. Harbiye Nezretinden iki ay sreyle hava de iimi istenilerek durum akla kavuana ve bar kurula na dek (!) seilecek bir kent ya da kasabada dinlenmeleri, en uygun yol olarak anmsanmaktadr." 2. telgraf, Ferit Paa'dan Mamahatun'a bu gece gelen 30 Haziran tarihli telg raf olup, bunda da ayn rica yinelenmektedir: "Mustafa Ke mal bu ricaya uyarsa, dmanlarmzn isteklerine... son ve rilmi olacaktr." . Erzurum (Kemal Paa,) Erzurum'a vardktan sonra, 3 Tem-, muz'da "Yurdun yok edilmesine ynelik neriler karsn da... ulus arama bir birey olarak olarak karmasnn rnek bir yurtseverlik olduunu," Ferit Paa'ya bildirdi. Yeniden telgraflarn alnp verilmesinden soma, sonun da 8 Temmuz'da oktan beri beklenen bilgiyi Ali Fuat'tan (Trkgeldi) ald: "Yksek memmluklanna, gerei grld iin son verilmi olduundan, hemen, gecikmeksizin Dersaadete (stanbul) dnmeleri Hazret-i Padiah iradesi gereidir, efendim (156)" Bunun zerine 9 Temmuz'da isti fasn vilyete verdi; dileke ayn 10'unda stanbul'a gnde rildi. Aym 8.'inde ve 9'unda, bir genelgeyle btn sivil ve (155) ZC113; HTVD 28; TH Fi I, 119; Gkbilgin 151. (156) ZC 114 v.d.; HTVD 29, 30; TV 3596: 13.7.; basn 14; N. 117. 63

asker ynetimlere bildirildi (157). Genelgesinde yle di yordu: "...Bundan sonra kutsal amacmz iin her trl z veriyle almak zere ulusun sinesinde, bir sava birey olarak bulunmakta olduumu btn ilgililere duyururum". Bahriye'den (Donanma) serbest kaldktan soma (8 Mays), bir birey olarak 24 Mays'ta stanbul'dan kaan Rauf, u de mete bulunmutu: "... Yurt ve ulusun kurtulu ve bam szl, saltanat ve halifelik makammn dokunulmazl sa lanncaya dek, Mustafa Kemal Paa ile almaya btn kut sal inancmzla ahd ve misk (yemin) ettiimizi bildiririm." (158). Ferit Paa, Milne'in istei zerine, 8 Temmuz'da u ge nelgeyi gnderdi (159): "Her ne ad altnda olursa olsun, zel bir takm rgtler kurulmasna... meydan verilmemesi ve buna girienler hakknda iddetli kovuturma yaplmas, Meclis-i Vkel kararyla duyurulur." Cevat Paa, ayn gn Mustafa Sabri'ye: "Ordu... Dvel-i tilafiye-i Muazzamaya (Byk tilf Devletlerine) kar hibir ey yapamamak ac zinde bulunuyor, ama lkenin eitli yerlerinde nedensiz olarak yabanc askerleri grmek, dayanlmaz bir durumsa da, bunun nne siyaset olarak gemek gerekir," (160) ve yine Milne'in, 8 Temmuz'da Refet'in Samsun'da Britanya ktalar yerine bir Gurkha taburunun konulduundan dolay protesto ettiini bildirmesi zerine, Calthorpe, General Deedes araclyla Sadrzam'dan Refet'in hemen geri ar larak stanbul'a dnmesini istedii gibi, bu vesileyle de (157) Y.Nadi, Yeni Gn'den...No. 122; Unat, Ta. Ves. 1325, Yeni Seril 5'de. (158) Gkbilgin 153. (159) HTVD 34, 1039; (Atman) 92. (160)HTVD24. 64

"M.Kemal'in geriye alnmas isteini" yineledi. Sabri, "Mustafa Kemal'in ordudan istifa ettii iin hkmetin bundan byle onunla resmi balants olmadn" bildirdi; ancak Calthorpe, "Mustafa Kemal'in yasa d sayldnn, Dou vilyetlerinin btn asker ve sivil memurlarna bildi rilmesini" istedi: "Bu ynerge tarafmdan grlecektir... Dahildeki hareketin kapsamn ya da yksek Trk komuta snn su ortaklnn derecesini imdiden kestirip deerlendiremem. General Milne ile btn konularda sk temasta duraca m (161)." diye yamt verdi. Times, aadaki raporlar yaymlyordu (162): "Damat Ferit Paa kabinesinin durumu, cidd olarak tehlikededir... Sadk Bey... imdi kabineyi reddeden bir bildiri yaylamtr (163)..., kimi vilyetlerde durum memnunluk verici deilse de, bunu bir facia gibi ele almak da pek aklc olmasa ge rek... Trk Ordusu... cidd hibir ey yapacak durumda de ildir; pek az topu gc ve donanm vardr. Rauf Bey'in (?) ulusal asker rgt (Bat Anadolu'da) daha da noksan dr... Geri basm ve ay dm snf, lk seslerini btn par laklyla ykseltiyorlarsa da, Trk halknn davranlarnda umutsuzluktan ok boyun eme belirtileri grlmektedir. (16.7.) Mustafa Kemal Paa (!): ...dmanlar; Paa'nn baz eylemlerini, nemleri bakmndan belki -de dostlar denli abartmaktadrlar... Paa Dou vilyetlerinde ulusal bir ordu oluturuyorsa da, brakma hldmerini yrek temizliiyle kabul ederek, harp ara ve gerelerini teslim etmektedir...(161) Br. IV No. 448. Refet 13.7.'de grevden alnd (TV 3600). (162) The Times L, 16., 17.7. (C.C. 2., 9., 11.7.) (163)drki. 7.; Sabah3.7. 65

(19.7.) M.Kemal Paa... Hkmete yasa d iln edilmi tir... Trk Hkmeti mahfilleri ve Ermeni halk... az ok si nirlidir..." Damat Ferit Paris'ten dndkten soma, 20 Temmuz'da bir genelge gnderdi (164): "Paris Konferans'nda bulundu um alt haftalk yokluum srasnda, Anadolu'nun iine dt karklk ve kargaalk, ok zcdr. Hepimizin uymakla ykml olduumuz Kanun-u Ess (Anayasa) hkmne gre, stanbul saltanat merkezi olduundan, yasa ma kurulunun (meclisin)Padiahmzca almas zorunlu dur... Bu nedenle bir "Milli Kongre"nin hazrlklar, Kanunu Ess'ye aykr olup, kesinlikle bunun nne geilmeli dir." Ayn gnde "pek gizli" kaydyla bir genelge (165) karld: "Yksek ra, yaratltan gelen sekin zelliklerim takdir ettii Trk ulusuna kar iyiliksever dncelerle do ludur. ...Dnen bir beyni olan btn Mslmanlar iin, Dersadet'teki tahta sahip olan Hkmet'in tarih bir onur ve sevin kayna olmaz... Trk, daha uygun durumda i bana getirilsin,... kendi almasnn ve eyleminin gelimesine olanak tannsn. Bel ki, o zaman Trk... kendi lkesinin ve dolaysyla dininin an ve grkemini arttrmay baaracaktr." Damat Ferit, Yksek Komiser Calthorpe ve Defrance'm M.Kemal ile Rauf'un tutuklanmalarm istemeleri karsnda bu hlyalar dan syrld. Bu istee uygun bir kabine kararm, ancak "be gnlk sert bir savam"dan soma elde etti. O, hl Mustafa Kemal'e sempatisi olan nznlara olduu denli "Hrriyet ve (164) TV 3604:22.7.; Gkbgin 169; Br. Iv No. 472, Encl. 2. (165)GkbilginI 171. v.d. 66

itilaf Frkas" bakan Sadk'a kar da iki yanl bir savam yrtmek zorundayd; Sadk 21 Temmuz'da teki partilerle birlikte ona kar bir bildiri yaymlamt: " 1 - Dn kurulan nc Damat Ferit Kabinesi, Anayasa'ya aykr bir kabine dir. 2- (Damat Ferit) d siyaseti ya da mparatorluun i i lerini ynetme konusunda gereken nitelikten ve zellikler den yoksundur. 3- Damat Ferit Paa, ulusun kutsal haklarn savunmak gcnde olmad gibi, kesinlikle gvenilir de deildir." Calthorpe, 23 Temmuz'da bu kabine konusunda unlar bildiriyordu: "Ulusularn, bu kabine yelerinin o unun kiiliinde ya aba gstermeyen muhalifleri ya da lml sempatizanlar vardr." ve aym 27'sinde, "...Bat, H ristiyan Devletleri'nin hibirinden bir yardm beklemeyip bunu srf kendi abalarndan bekleyecekleri, btn Trklere ak grnmektedir... u uada seim propagandas, ulusal duygulan glendirici kimseleri ortaya karaca iin, pek istenmeyen bir durumdur; ama... Meclis'in burada toplan masn yasaklamak, onun lke iinde herhangi bir yerde toplanabilmesini... stanbul Hkmetini ve Padiah'a bal l reddeden Anadolu'da, bamsz, belki de ok tutucu ve Avrupa'ya dman bir hkmetin kurulmasn nleyemez." (166). 29 Temmuz'da, Meclisi Vkel'ca Mustafa Kemal ve Rauf iin kararlatrlan tutuklama emri, Dhiliye Nzn dil ile Harbiye Nzn Nzm Paa tarafndan, 29 ve 30 ta rihlerinde kanlmtr (167). dil, emri u gerekeye da(166) Br. Iv No. 465,467,471,472; drak 23.7.1919; TV 3604; nal 2046; Trkgeldi II232. (167) HTVD 48; Karabekir 98; Cebesoy 119; Gkbilgin 170; Byklolu 48, 53; Reit Paa'nrn Hatralar 76 v.d.; Y.Nadi No. 122; Ta. V. Yeni Seri 17. 67

yandrmt: "M.Kemal Paa ve Rauf Bey haklarnda, nce leri hkmete pek byk bir gven duygusu belirtilmekte olduu halde, son zamanlardaki davranlar hkmeti bu tr emirler vermek zorunda brakmtr..." The Orient News, "Bu, tpk Lenin ve Troki'nin tutuk lanmalarn emretmeye benzer (168)" diye alay etmiti. Yunanllarn zmir'e asker karmalar, silh brak masnn aka bozulmas anlamna geldii halde, M.Kemal balangta silhlarn teslimiyle ilgili olan 20. bent hkm ne, hi deilse grnte uymutur. Bununla birlikte, Erzu rum Kongresi'nin alnda (23 Temmuz) artk kendisini buna bal grmedi; stelik, "elviye-i selse"deki ( vilyet:Misk- Mill metninin ikinci maddesinde belirtilen Kars, Ardahan ve Artvin) Krtlerle savaan Ermenilerce s nrlarn olas ihlline kar koymak iin Harbiye Nezreti ona gizlice yetki vermiti. Kongre, 25 Temmuz'da bundan soma silhlarn transit olarak Ermenistan'dan geirilmesinin engellenmesi kararn verdi. General Beach ile birlikte, bu konuyu daha 1 Haziran'da dzene koymu olan Yarbay Rawlinson, bunun zerine, silhlarn Batum'a tanmasn dan vazgeilmesiyle ilgili olarak Kzm Karabekir'den bir telgraf almt. Buna gre, artk imdiye dek olanlarla yeti nerek "clear the line" balangla Milne'e rapor vermekten baka yapacak bir eyi kalmyordu (169). Kongre Kurulu, ayn 24'nde M.KemaPin "Sevgili Padiahmza... yce Hi lfet makanma ve saltanatlarna sonsuza dek bal olaca" gvencesini vermekle, Kongre'nin Anayasa'ya aykr oldu u konusunda Damat Ferit'in savn bir karaalna olarak (168) Tarik ve Vakit 2.8.1919. (169) Rawlinszon 184, 226; Karabekir 88. 68

reddetmek zorunda olduunu belirttikten soma, Kzm Karabekir, 1 Austos'ta Harbiye N z n Nzm Paa'ya, "M.Kemal Paa ve Rauf Bey'in eylem ve davranlannda yurdun ve ulusun ama ve karlarna ve yrrlkte olan ya salara kar saylabilecek hibir davran olmadn grd n" (170) bildirdi. imdi Milne'nin tepesi atmt. 2 Austos'ta Nzm Paa'ya fkeli bir tezkere (not) gnderdi (171): Batum'a, bundan soma silh gnderilmesinin engel lenmesinin, "uzun glk karma silsilelerinin ve hilelerin sona erdirilmesi amac"n tadn, "silhlarn Dersaadet'e gnderilmesi" emrine uyulmazsa "brakma hMmlerinin uygulanmasn salayacak baka yntemlere bavurmak zo runda kalacam" (24. bend) bildirdi. Milne, alt "Ermeni" vilyetinin igal edilemeyeceini, hi kukusuz oktan beri bilmekteydi; ama Damat Ferit, Mustafa Kemal ve Rauf'un yurtseverce eylemlerini "yanke sicilik" olarak nitelemek yakkszlm gstermi (Nzm Paa'ya 3 Austos tarihli notu) ve Calthorpe'a 5 Austos'ta stanbul'dan aynlnda "Komite'ye kar eyleme gemek konusunu desteklemekten tamamyla memnun olacaz," diyerek "Tutuklu kiilerin Malta'ya srlmesini" (172) rica etmiti. Mr. Hohler'e, 4 Austos'ta, "Mustafa Kemal ve ortakla rnn (!) Anadolu'da yarattklan durumdan ok tellanm olduunu" syleyen Padiah,-bu generalin aym 9'unda ordu dan "atlmas"na, unvan (fahr-i yver-i hazret-i ehriyr (Pa diah yaverlii)), rtbe ve nianlarndan yoksun klnmasyla (170) N. III No. 39; Karabekir 85,99; THII1,225; Byklolu 53 not 75. (171) HTVD 49 (Foreign Office dosyalarnda yok mu?) (172) Ayn.yer. 46; Br. IV No. 475. 69

ilgili bir irade imzalad (173). dil, bir genelgesinde, "Tekilt- milliye (ulusal rgt) ad altmda toplanan glerin... da tlmasnda... gecikilmesinden lkece ne denli byk zarar lar doaca, General Milne'in ifadesiyle dorulanmakta" olduunu aklyor, buna kar eylemde bulunanlarn, "her kim olursa olsun, hemen yakalanarak... tutukluklamp hzla Dersaadete getirilmeleri gereklidir," diyordu (174). Ancak bu aralk, ngiliz Kararghnda kararlarn birden deitii grld; buna belki de Rawlinson'un, 6 Austos'ta M.Ke mal ile Karabekir'le vedalamas srasnda ulusal eylemin zerinde yaratt olaanst izlenimden soma 11 Austos'ta ngiltere Savunma Bakanl'na ve 14 Austos'ta ah sen stanbul'da Milne'e verdii bilgi yol amt (175). 11 ta rihindeki durumla ilgili olan raporsa yledir: "...edindiim son hkm, byle bir kalkmann byk umut ve basanlara sahip olduu merkezindedir. ve Ermeniler, aslnda balanndan byk bir ie girimi olduktan gibi, hkmet edebi lecek bir yetenek de gsterememilerdir...". "Erzurum Konferans'mn yaymlad bildirinin bir zetini" de raporuna eklemitir. Curzon, ayn 18'inde "Sultan'n esenliim gve ne almas, ama "ttihat ve Terakki Komtesi"nin iktidara gel mesini ve komiteyi destekleyenlerin de eylemlerini nleye cek zor kullanmamas konusunda Webb'e ynerge verdi (176). Webb, Anadolu'nun tamamyla boaltlmasnn, Milli Mdafaa Partisi'nin asl varlk nedenini ortadan kaldnarak zayflatacan (?) anlatmt (177). (173) Br. IV No. 474; TV 3621; bk.yu.bl. V not 7. (174) 10.8. tarihli basn; Cebesoy 140; THII2, 52. (175) Karabekir 105; Rawlinson231v.dd.;WarO. to ForeignO: 4.9.1919. (176) Br. IV No. 489. (177) Ayn.yer. No. 486; bk. yu. bl. IV not 120. 70

Kendisini 29 ve 30 Austos'ta huzurlarna kabul etmi olan Feldmareal Wilson'un, Curzon'dan daha ok Rawlinson'un raporunun etkisinde kalm olduu kabul edilebilir. Atina'da igder (maslahatgzar) olan Mr. Russell'in 31 ta rihli raporu da belirtilmelidir: "... Yunanlnn kiilikleri e kici deildir; oysa ki, Lord Cenaplarnn da pek iyi bildikle ri gibi, Trk zyaps, ngilizlerin ounun duygularn b yk lde okamaktadn (178)". Yalmz, Damat Ferit ulusal eylemi hafife almakta srar ediyordu: "M.Kemal Paa'nm eylemi, hibir asker nitelik tamamaktadr ve ulusun iste ine dayanmamaktadr... alevleri sm bir saman ateinden baka birey deildir..." (179). D. Sivas Sivas Milli Kongresi (Erzurum Kongresi gibi) yine Sultan'a ballk beyannda bulundu (5 Eyll) (180): "... mmet-i Muhammedi (Mslmanlar) kan alatan Heyet-i Vkel'mn ulusal isteme dayanmadn... gz nnde bu lunduran bu zavall ulus, Meclis-i Umumi'nin Kanun-u Essmizdeki kesin akla karn hl toplanamadm gre rek yurdun yklmasna engel olacak son nlemleri almak iin Umumi Kongre"sini yapt... Ballk ve kulluun belir tilmesini dinsel ve ulusal bir grev sayarak kurban bayram nn... mutlu gemesini... diler..." Sultan, 20 Eyll'de teek kr etti ve yaymlad bir bildiriyle "bir an nce... seimle(178) Rawlinson251; Br. IV No. 500. (179) Peyam 5.9.1919 (Le Temps'a gre); E.Z. Karal, Trk inklabnn Ma hiyeti ve nemi (Tarih Semineri Dergisi, istanbul 1937), 1 135. (180) rde-i Milliye 14.9.; Y.Nadi No. 139, Samsun'da 85; Maurice Pernot, La Question turque (1923), 312. 71

rin yaplacana" sz vermekle birlikte "lkenin dzen ve gvenliini bozacak davranlardan kanma" ricasnda bu lundu; nk, "Devletimizin birlik ve btnln... sala yacak bir bar" elde edileceim umuyordu (181). Sultan, bu bildirisinde ne demek istediini, 18 Eyll'de Robert Raynaud'ya, huzuruna kabul ettii srada daha ak olarak yle anlatt (182): "... Yunanllarn zmir'de yerlemeleri... uy ruklarmzn byk kin ve fkesini kkrtt. htilalcilerin; kullandklar aralarla, dvamzn kutsalln lekelememe leri gerekir... Uyruklarmz sz dinler durumda tutmak, hem onlarn hem de bizim bamszlmz... korumak istiyoruz". Padi ahn bu szlerle Kongre'nin 12 Eyll'de alm olduu "ha berlemenin kesilmesi" kararm (nk Telgraf Bamdr Refik Halit, "sevgili Padiahmza" gnderilen telgraflar alkoymutu) antrm olduu akt (183). Telgrafhanele rin igalleri, kukusuz bir devrim eylemiydi. The Times, bu vesileyle u haberi veriyordu (184): "Bir Anadolu Cumhuri yeti... Bakaldrranlann nderi: M.Kemal...; Sultama dei tirilmesinin, balca amalarndan biri olduu, insanlarn toplu olarak bulunduu kimi yerlerde ileri srlmektedir." "Renin" gazetesi, bunu u aadaki szlerle yinelemektey di: "M.Kemal Paa, Anadolu'da bir ulusal eylem oluturma ya alyor. Bu ne ocuka bir dlemdir! Btn dnyann gcne kar... savatan ezilmi olan zavall Anadolu'nun gcyle... kafa tutmasnn ne hkm olabilir? Anadolu'da ne kalmtr, ne vardr ki direni eylemi yaplabilsin?" (181) Tark 21.9.; TV 3651; N. HI No. 98; HTVD221. (182) Journal des D'ebats 22.9.; Peyam 24.9.1919. (183)N.I. 101 v.dd. (184) The Times 22.9., 2.10. (C.C. 18., 27.9); Renin 11.10.; E.Z.Karal 136. 72

3. Damat Ferit Kabinesinin dramatik sonu. 11 Eyll'den beri stanbul'da Yksek Komiser olarak bulunan Amiral de Robeck, u raporlar vermektedir (185): "Sadr zam... u sralarda kendisine kar bir bakaldr olduunu, pek az hkmet gcnn ona kar hareketine izin vermeye ceini ve onu durdurmak iin tarafmzdan bir harekete ge ilmeyeceini sylemektedir... -M.Kemal'in etkisi giderek yaylyor... D. Ferit dedi ki, Eslriehir'e bir kerede iki bin ki i gnderilmesi gerekecektir, (not: Milne'nin yant: Vilyetlerdeki Trk ordusunun hemen hemen tamam ulusu dur... 2000 kii... ya ulusulara katlacak, ya da i sava ya pacak.) Kendisine brakma sresince hibir yan tutmaya camz anlattm... yle sanyorum ki, konu ak: Sadrzam istifa edecektir..." (Curzon'un notu: Damat Ferit'e ans tan myoruz, ama onu elden geldiince yreklendirmeliyiz.) Hohler: Damat Ferit bize kar byk bir drstlk ve dost lukla davrand; bu gnlerde kendi lkesi iin elinden geleni yapt... Halk savatan tamamyla yorgundur, ama M.Kemal, etesiyle... Kongreler yapmakta... birbiri ardsra kentlerin ynetirnini eline almaktadr. Ferit son dakikaya dek... bir g gndermek iin ok istekliydi; onun bu isteini nledik. Sonuta, gerekten M.KemaPe yardm etmi olduk... -lan Smith: Her iki yan dan da saldrya uradk... Ulusular, biz ngilizlerin kendi lerini silh gcyle yere sermek iin ortaya kmayacam z ok iyi biliyorlar... zmir, halkn ngiltere'ye olan gveni ni sarst; nk buna, ak davranlaryla ngilizlerin ken dileri yol atlar. Damat Ferit, kendi lkesi iin Mustafa Ke(185) 23., 30.9,3., 6., 8., 10.10. (Br. IV No. 521,529,533,534,538,543). 73

mal kadar almt; ama lke tmyle hi byle dnme mektedir; onun, Mttefiklerin btn istelderini kabule ha zr, zayf bir kimse olduu grnde bulunuyor, zellikle ngiltere tarafndan tutulan, ngiltere ne sylerse onu yapan biri olarak gryor... Ferit, Milli Hareketin gerek arln dan habersizdir. Kendi hesabna, Sultan' yanl ynlendir mitir (186)... - Ferit Paa, ngiltere'ye ve Fransa'ya gitmeyi istemek tedir. (Curzon: Trkiye ile hesaplalmcaya dein, ne Pa ris'e ne de Londra'ya hibir itirazmz yok)- Hkmet dei iklii... bu lkenin politik durumunda tam bir deiiklik ifade eder... Ferit Paa'mn durumu, kendisinin sandmdan ok daha umutsuzdur. Benim kendisine, Fransz meslekta m ve General Milne ile dammadan soma, M.Kemal Paa ile dorudan doruya ilikiye gemesinin daha doru olaca konusunda yaptm antrmay cokuyla kavrad. Bir denbire lke iinde dncesini belirtti. Tasars, bizim d ndmzden ok daha bykt. Ancak olaylar yle hz la deiti ki, g gsterisinde bulunmak dncesine geri dnd; Eskiehir'e gnderilecek 2000 kiilik g, Ulusula r frenleyecek ve sonunda stanbul'un tehlikeye dmesini nleyecekti (!). Ferit Paa'mn umutlan, ne yazk ki, ok ykseklerde dolayordu. Onun asker gnderme nersini destekleyemezdik... (29 EylPde kendisine haber verildi)... Ferit Paa hkmetine son lm vuruu vurulmutu... Ulus ular, eylemlerini Konya'ya dein uzatmlard. Onlarn en byk dman olan Vali (Cemal Bey), 24 Eyll'de oradan kamak zorunda kald." (186) Simavi II257: "Mehmet VI. ... enitesinin elinde bir alet-i er (k tlk arac) oldu." - Trkgeldi II244: "Padiah tarafndan okunabilecek gazete Sabah gazetesi, bir dereceye kadar kdam gazetesidir." 74

Yeni Ali Rza Paa Kabinesi, Sivas Kongresi kararla ryla dnde grnmeye ne denli abalarsa abalasn, i ve d politikada dnce ayrlklar bulunduu, ok geme den ortaya kt. Salih Paa ile Amasya'da yaplan grmeden de anla laca gibi, Mustafa Kemal Paa bu kabineye boyun e meyi kabul edemezdi. Bu kabine de, Damat Ferit gibi, tilaf Devletlerinden herhangi biriyle savaa girimenin olanak szlna inanl bulunuyordu: "Pek aktr ki, tilaf Devlet lerinden herhangi birine kar bugn silh gcyle bir baa r elde edilmesi dnlemez; bu gibi davranlarn... devle ti her bakmdan yeni bir takm zorluklara sokacandan ku ku duyulamaz (187)." ngiltere Dileri Bakanl'nm dosyalar, Sivas'ta Mustafa Kemal Paa'ya kar ngiliz politikasmn gelime sini ve evrelerini gsterme bakmndan ok ilgi ekicidir. Damat Ferit Paa'nm "Trkiye'nin ngiltere'ye, ama yalnz ngiltere'ye bal olmas iin 8 Eyll'de yineledii neriye kar, kendisine "yalnzca bu neriyi geri almasn salk ver dim," diyen Webb, Trk halknn, Mttefiklerden acmasz ca ve adaletsizce davran grd inancyla babaa bra klmamas gerektif'ne (188) inanm bulunuyordu. Burada sz konusu, yalnzca bu kanya kesin olarak aykr ban ko ullan deil, ayn zamanda Ulusularn karsma bir Britan ya ktasnn kanlamayama gre, dolaysyla onlan baka yollardan zarara sokmamakt. Basra Krfezinde Britanya si yasal temsilci vekili Yzba Edward Noel'in almas, ite (187) Cemal Paa'mn 1.11.1919 tarihli telgraf (Bykloglu 32,45). (188) Br. Iv No. 506-507; bk. yu. bl. I not. 13, 82. 75

bu balamdadr (189). Bu kiinin, 21 Temmuz'da ziyaret et tii Hohler unlar yazmaktadr: "Noel buraya Badat'tan geldi; sevimli bir insan, ama an m an: Krt havarisi... korkanm ki, altmdan bir Krt Albay Lawrence kacak... Trklere kar entrikalara girmeyi dnmyoruz." Noel, Malatya'daki baarszl yznden Kahire'den Haleb'e dnme emri ald. Mr. Ryan'm 19 Kasm tarihli muhtrasn da yle deniyor: "Noel, Kurdistan durumunu renmek zere isteklere... zerklikle ilgili konulan iin gnderilmiti. Ne yazk ki, Malatya'da Galip Bey'e rastlad... Diyarba kr'n Trk komutan... Bedirhnleri ve Noel'i tutuklama enirini vermiti. Noel protesto etti (Osmanl Hkmet'inden tavsiyesi vard). Sivas'ta Ulusulan ezmek isteyen Damat Ferit ile bir Kurdistan yaratmak isteyen Hain Albiyon (n giltere) arasnda bir anlamann bulunduunu anladlar. Bu samayd." Acaba yle miymi? Bu konuda, Svres Szlemesi'nin 62-64'nc bentleriyle, D.Ferit'in, 1920'de Krtleri Mustafa Kemal aleyhine kullanmak iin yapt neri (ki bunda "Mustafa Kemal'den nefret ediyorsunuz... o halde birlikte Krtleri Mustafa Kemal aleyhine kullanalm (190)" deniyordu) karlatnlsm... kinci bir olay, Eskiehir yresi komutan Kaymakam Atf'm 7 Eyll'de tutuklanmasdr (191). Milne, Trk Ulusal gcnn askerleriyle bir arpma olaslndan ekindii iin, ayn 17'sinde ngiltere Savunma Bakanl 'na sormu(189) N. I 83, 94 v. dd., 216, III No. 56 v. dd.; Br. IV No. 451,464, 523, 616; Ryan 140. (190) Br. XIII No. 103. 109. (191) N. 1121; Cebesoy 185; Br. IV No. 513, 542, 567. 76

tu: "Her ne denli ulusal devinim aktan aa Mttefiklere kar yaplmamaktaysa da, gizliden gizliye Mttefikler aley hine alldna eminim... Hametli Kral Hkmeti'nin, Anadolu demiryolunun stndeki vilyetlerde iln edilen ha rekta katlmam isteyip istemediinizi bilmek isterim: Trk sivil ynetimini destekleyeyim mi, yoksa desteklemeyeyim mi? Eskiehir ve Karahisar'da iki Hint taburu var... Gerekirse g kullanarak hat boyundaki sivil ynetimi destekleyip des teklemeyeceim konusunda bir karar verilmesini istiyorum... Durum hzla geliebilecei iin, bu konuda ivedi yant veril mesini rica ederim." Amiral de Robeck, ingiltere Dileri Bakanl'na bu yazmn bir kopyasm, unlar da ekleyerek gnderdi: "u hedefi badatrmak pek gtr: 1- (Sulta nn) yasal hkmetini desteklemek, 2- Bnakma koullar nn sk skya uygulanmasn srdrmek, 3- Ulusularn git tike artmakta olan kin ve fkeleri karsmda yansz kalarak edilgin davranmak..." Dikkat ekicidir ki, dosyalarda yalnz Curzon'un, 26 Ekim (!) tarihli u ynergesi vardr: "War Of fice; Hat boyundaki sivil ynetimin desteklenmesi iin g kullamlmamasnm ve btn mfrezelerin (bunlarn burada tutalmas Ulusulara aktan aa dmanla girime teh likesi yaratyorsa) geri ekilmesinin, General Milne'e bildi rilmesini istemektedir." Bu aralk, M.Kemal 25 EylPde Es kiehir'de General Solly-Flood'a, Amiral de Robeck'e veril mesini kendisi rica ederek unlar yazmt: "7 Austos ve 11 Eyll 1335'te (1919) toplanan Erzurum... ve Sivas Kong relerinin ilnlarnda, ulus, yasal amalarm dnyaya bildir meyi istemektedir; ... kimi kt niyetliler, ulusal vicdandan fkran eylemi, Mslman olmayan kimselere ynelik gibi gstermeye almaktadrlar. 77

18 Eyll 1335'te genelge niteliindeki resm bildiriler de, Padiah'm uyruklannm tmnn ayn haklara sahip bu lunduklar, btn vilyetlerle bamsz livalara bildirilmi ti... Dolaysyla lkemizde dinginliin srmekte olduunun bir olumlu emir olduunu belirtir ve dorularm. ... Heyet-i Temsiliye adna... Mustafa Kemal." Merzifon'un 20 EylPde, Samsun'un da 25 Eyll-4 Ekim'de boaltlmalar, ngiltere'nin yanszlk politikasna hazrlk olarak grlebilir (192). Bu eilim, Ali Rza Paa Hkmeti'nin ynetimi ele almasyla doal olarak glen miti. General Harbord'un kurmay bakan General Mc Coy, Mr. Hohler'e, "Kuruluna iyi davranan Mustafa Ke mal'in, kendisinde ok iyi bir izlenim braktn", syle miti. Hohler, "M. yle ki, Mustafa Kemal ile konumalara girimeye tamamyla hazrlanm bulunduklarn" anlatm t. 10 Ekim'de Sultan Ahmet Camisi'nde "zmir ehitleri" iin, hibir engele uramadan yaplan byk gsteriler gibi ulusal bir eyleme kar davramlar ortaya yeni bir durumun ktnn kamtyd (193). Re Robeck, 18 Kasm'da (194), "...zmir'in Yunanllarca igalinin, Trk yurtseverliini bel ki de "Umumi Harb"in (I. Dnya Sava) uyandrabilece inden iddetli olarak kkrtabileceini ve bu yurtseverli in, Mustafa Kemal bar koullarna direnilmesi kararn verirse, onun, Mttefiklere byk skntlar verecek bir g (192) N. III No. 153; ASD IV 99; Coar 245; Br. IV No. 533: "a sign of weakness": "bir zayflk belirtisi". (193) Br. V No. 549; US H 850: "the dignified and able chiefs of the Tur kish National movement at Sivas and Erzurum" (Sivas ve Erzurum Trk Milli Hareketinin deerli ve iini bilen balan): 11.10.1919 tarihli basm; GkbilginlI 54. (194) Br. IV No. 598,616. 78

olarak ortaya kmasna yol aacan" anlatyor. 4 Aralk'ta da, "... bununla birlikte ulusal eylemin genel eilimini ve varmak istedii hedefi ne denli kukuyla karlarsam kar layaym, Yksek Komiserliin Trkiye'nin siyasetine kar mama konusundaki politikasna kar hesapl bir harekette bulunmamak iin kendimi dikkatle frenlemekteydim," di yordu. Ancak bu kanma; kendisini tehlikede duyan Sultan'n kendisini korumaya, doal olarak, engel olmad. Webb, 8 Ekim'de: "Milli Parti'nin Padiah'n tahttan indiril mesi konusunda verecei karan nlemek iin bir giriimde bulunmann olanakl grlmediini" bildirmektedir. Hohler'in bir muhtrasnda (4 Kasm) yle deniyordu: "... imdiki Sultan" ...de Robeck'in 29 Eyll'deki, "salk ve esenliinin gvence altma alnmas" szne karn, "Yldz'da kaygl bir titreyi iinde oturmaktadr (195)". Bununla birlikte, Londra'da Venizelos'un siyasete desteklenmesi srdrld srece, Mustafa Kemal ile Milne aralarnda ancak bir tr mtarekenin sz konusu olabileceini her iki taraf da doal grmekteydi. Milne, 20 Ekim'de unu bildiriyordu (196): "Ulusalc eylemi, Trki ye kamuoyunu glendirdi ve bu eylemi destekleyenler, Trkiye'de iktidan eline geirdiler; bugn daha da ounu yapacaklardr...; nderleri silhl direni dncesine y nelmektedirler...; bunlar atele oynuyorlar. Bundan dolay asker gcne gerek duyulabilecek bir duruma kar seyirci kalmak uygundur." Ertesi gn de, Cemal Paa'ya yle ya zyordu (197): "General Ali Fuat'n, Ankara-Bilecik do(195) Ayn.yer. No. 538, 578; bk. yu. bl. I not 27. (196)Br.IV998. (197) HTVD 1065,1068. 79

lavlarnda ulusu eteler iin yeni yeler toplad, Refet (!) Bey'in de Konya ve Beyehir yresinde ayn amala bunlar kayda geirerek silahlandrd konusunda bilgi edinmi bulunuyoruz. Gerek dzenli ordu ve gerekse si lhl eteler iin ye toplatlmasnn, brakma hkmleri ne aykr olduu ve vilyetlerde huzursuzlua yol aabile cei hesap edildii iin, bu ie bir son vermek zere bu kimselere emir verilmesini rica etmek zorundaym." Cevat Paa, bu yazya, 21 Ekim'de, "Sessizlik ve gvenin yalnz Yunan igalinin kaldrlmasyla yeniden kurulabilecei" hakl yantn verdi. Bunun zerine Milne, 3 Kasm'da, "Trk ktalarnn Milne hattnn 3 kilometre gerisine ekil mesini" emretti (198). Bu emrin zorla yaptrlabilmesi iin, Milne'in emrine, o zamanlar elinde bulunan gten ok daha byk gler verilmesi gerekliydi. Milne unu da bilmekteydi: Zayf ktalar Anadolu demiryolunun ko runmas iin gnden gne daha da yetersiz kalyordu. An cak bu durum, Paris'te olduu gibi stanbul'da da anlal mak istenmiyordu. Sir Eyre Crowe ile de Robeck, bu kta larn kaldrlmas aleyhinde bulundular: "... Hat boyundan ekilmek (Milliyetilerce) zafer olarak deerlendirilebile cei gibi... bar koullarnn onlarca kabulne kar mu halefetlerini de artracaktr... Mustafa Kemal eyleminin bastrlmas, kukusuz, iste e son derece uygundur; ama bunun iin ok byk gce gereksinme vardr." (Ama, ngiltere'nin yeniden savaa gir mek gibi bir istei asla yokta!) (199).

(198) Bk. yu. bl. IVI not. 115. (199) Br. rVNo. 610, 624, 638: 29.11., 11. ve 26.12.1919 tarihli yazlar. 80

E.. Ankara Curzon, yeeni Rawlinson'a, "Mustafa Kemal'i yeni den grp Kemalistlerin nasl bar koullan (olanaksz g rlm olan Misak- Mill koullanndan baka) kabule hazr olduklanm, elden geldiince kesin olarak anlamaya aba gstermesi iin" ynerge verirken ne dnm olabilir? (200) Mustafa Kemal'in oktan beri Sivas'ta bulunduu bi lindiine gre, yeeni bunu Erzurum'da nasl aratracakt? 26 Aralk 1919'da yeniden Erzurum'a vardmda, Mustafa Kemal'in "ulusal devrim hkmetinin ba kararghn An kara'da kurduunu" haber ald. Kzm Karabekir Anka ra'dan bu konuyu sordu ve 8 Ocak 1920'de u yant ald: "Ravvlinson, hkmet yetkililerinden, Heyet-i Temsiliye'yle (Temsilciler Kurulu) grme konusunda ynerge alm yetkili bir kimseyse, bir an nce Ankara'ya gelmesi yararl grlmektedir." ki hafta soma bunu u ynerge izledi: "n gilizler... Rauf Bey'i tutuklarlarsa karlk olarak Anado lu'da da ngiliz subaylar tutuklanacaktr. Dolaysyla... Rawlinson'u karmamak iin imdiden nlemler alnmas n rica ederim (201)". Geri Ravvlinson srekli olarak ifreli telgraflarla Milne ile ilikide bulunduu ve kendisine resm bir haber verilmedii halde, yaknda kanklm bir kanlklk kacan duyumsamakta hi glk ekmemiti...; Trk makamlannm onayyla, 2 Mart'ta (grubundan be ki iyi)... kyya gnderdi...; yanm saatlik bir srede... her an geleceini tahmin ettii stanbul'dan dolayl bir iaret ortaya kar kmaz, hemen aynhnak zere... her trl hazrlklan(200) Rawlinson 251,282 vd. (201) Karabekir 415,417,449. 81

E.. Ankara Curzon, yeeni Rawlinson'a, "Mustafa Kemal'i yeni den grp Kemalistlerin nasl bar koullan (olanaksz g rlm olan Misak- Mill koullarndan baka) kabule hazr olduklann, elden geldiince kesin olarak anlamaya aba gstermesi iin" ynerge verirken ne dnm olabilir? (200) Mustafa Kemal'in oktan beri Sivas'ta bulunduu bi lindiine gre, yeeni bunu Erzurum'da nasl aratracakt? 26 Aralk 1919'da yeniden Erzurum'a vardnda, Mustafa Kemal'in "ulusal devrim hkmetinin ba kararghn An kara'da kurduunu" haber ald. Kzm Karabekir Anka ra'dan bu konuyu sordu ve 8 Ocak 1920'de u yant ald: "Rawlinson, hkmet yetkililerinden, Heyet-i Temsiliye'yle (Temsilciler Kurulu) grme konusunda ynerge alm yetkili bir kimseyse, bir an nce Ankara'ya gelmesi yararl grlmektedir." ki hafta soma bunu u ynerge izledi: "n gilizler... Rauf Bey'i tutuklarlarsa karlk olarak Anado lu'da da ngiliz subaylar tutuklanacaktr. Dolaysyla... Rawlinson'u karmamak iin imdiden nlemler alnmas n rica ederim (201)". Geri Ravvlinson srekli olarak ifreli telgraflarla Milne ile ilikide bulunduu ve kendisine resm bir haber verilmedii halde, yaknda kanklm bir kanlklk kacan duyumsamakta hi glk ekmemiti...; Trk makamlannm onayyla, 2 Mart'ta (grubundan be ki iyi)... kyya gnderdi...; yanm saatlik bir srede... her an geleceini talimin ettii stanbul'dan dolayl bir iaret ortaya kar kmaz, hemen aynlmak zere... her trl hazrlklan(200) Rawlirson 251,282 vd. (201) Karabekir 415, 417,449. 81

m kendisi yapt; ancak o bir haber bekleyedursun, 16 Mart'ta tutukland (202). Acaba onu ve Konya'daki Yzba CampbeH'i, olaylarn tel iinde unutmular myd? Curzon, 1919 Maysnda " Bykler"ce gafil avlan mken, bu kez 1920 Martnda, dnp tandktan soma stanbul'un "gvencesini salamak zere igali" ve millet vekillerinin meclisten alnarak tutuklanmas gibi, ngiltere demokrasi tarihinde ei grlmemi, pek kt sonular ve recek bir karar ald. M.KemaPin, olaanst rgtleme ye tenei sayesinde Erzurum ve Sivas Kongrelerinde ak anla tmm ve 16 Mays 1919'dan beri byk bir g olarak b ym olan "ulusalclk" dncesinin Londra'da kk g rld besbellidir. Ezici seim zaferinden ve stanbul'da 12 Ocak'ta son Osmanl meclisinin alndan soma, ya Mustafa Kemal ile bir uzlama yolu aranmas ya da onunla ak bir savaa giriilmesi gibi iki ktan birinin yelenmesi gerekiyordu; ancak ne yazk ki ikinci kta karar klnd. Commander Sir Harry Luke de, 25 Aralk 1919 tarihli raporda yle yazyordu (203): "Trkiye'yi ar bir bar kabule zorlamak istersek... dvmek zorunda kalacaz." 4 Ocak 1920 tarihli nl muhtrasnda da nemli grler vardr (204): "Kemal'in Anadolu'daki ulusu partisi, krl mas olanaksz sert bir cevizdir; ama stanbul'da Sultan ile bir ulusal parti olursa... bu daha da kayg verici bir sorun olacaktir." ubat tarihli Londra Konferansndaki szler, da ha anlalmaz bir durumdadr. Cambon, 14: "Sultan Anado lu'ya gidecek olursa ulusal partinin basma geecektir; ulu(202) Rawlinson 286 v.d., 359. (203) Br. IV No. 647. (204)Ayn.No. 646 s. 999. 82

sal ordunun da bana geecek ve sonsuz karklklara yol aacaktr." -Curzon, 28: "Mustafa Kemal'in son gnlerde Erzurum vilyetine atandn haber aldm". -Cambon, 3 Mart: "lk aama, ulusal nderlerin tutuklanmasdtr. Trk ler, btn Doulular gibi, kendilerine yumuak davranlrsa, kstahlanlar. Dolaysyla Sultan'a bu adamlar tutuklamas sylenmeli; buna gc yetmezse, o zaman bunu biz kendi miz yapmalyz." -Lloyd George, 5 Mart: "Devinimsiz kal mamz, btn dnyay dlemkrklma uratacaktr... Mustafa Kemal, sradan bir haydut ya da ekya reisi deil dir (!), ama kendisine sempati gsterdii, Trk Hkmetin ce dorulanan bir vali bulunmaktadr: Erzurum Valisi." stanbul ulusularna kar zor kullanarak M.Kemal'in bar koullarn kabule zorlanabilecei sansnn, Lond ra'da gerekten bulunduuna inanmak gtr. Hi olmazsa stanbul'da olsun "gvenlii salamak" istendiiyse apa ktr (205). Webb, 17 Ocak'ta verdii bir raporda, "Defrance'm, Anadolu'da mttefik subaylarna misillemeye ya plabilecei gerekesiyle, Cemal ve Cevad'm tutuklanma larna kar olduunu" bildiriyordu. Bu yzden, mtte fik komiser, ayn yirmisinde, "ortak bir nota"yla her iki Nzr'm istifalarn istemekle yetinmilerdi. De Robeck, 6 ubat'ta (Mara olayndan ve Gelibolu'da bir mhimmat ymann apulundan soma), " ilerine karmama si yasetini bnakmay, an ulusulara dman gzyle bak may ve kar olanlara, kabul edilir ban koullanmn Mt tefiklere kar kesinlikle boyun emenin ve onlarla ibirli inin bir dl olarak ileri srlmesini (!)" salk verdi. (205) Br. VII47, 300,362,411; Lloyd George 1286 v. dd. . 83

Curzon, "Britanya Hkmeti 'nin, ktalann izilen snrla rn dndaki blgelerden ekerek stanbul'da toplamak ni yetinde olduunu, ayn 25'inde De Robeck'e bildirdi. De Robeck ise, ayn 29'unda yle yazmaktayd: "Yksek Mttefik Komiserleri, Hkmet'in denetimi dnda olan ulusu rgte alaya almyorlar... Ben ulusu arlarn haklarndan gelmek iin Padiah'm evresinde lml bir blok oluturulmasn hedef tutan bir siyaset gdlmesin! neriyorum... Yksek Mttefik Komiserleri, bu blok siya setinin, yumuak bir bar olmazsa boa kaca zerinde srarla durmutur." Lloyd George 3 Mart'ta, "Trkler ancak kar konulamaz gler araclyla akl yoluna sokulabilir ler" demekteydi. Ayn 4'nde, de Robeck ile Defrance, "Mttefikler bar zorla kabul ettireceklerse... durumlarm tek olanakl olan yerde, yani stanbul'da glendirerek di reniilere stn gelip onlar zayflatmak zorunda oldukla r" konusunda dn birliine varmlardr. Lord Derby de, "stanbul'da alnmas nerilen nlemlerin, Fransa Hkmeti'ni huzursuz ettiini, geri birleik bir eyleme hazrlan makla birlikte Trkiye'nin geri kalan blgelerinde batan baa kacak sonularndan da korktuklarn... kapsamn hi kimsenin bilemedii, sonunu nceden dnemedikleri bir sava olasln dehetle grdklerf'ni, ayn 5'inde bil diriyordu. Curzon, "Kentin sivil ynetimini, De Robeck ile Defrance'm stlenilmesini, ulusu nderlerin tutuklanp Trk meclisinin kapatlmasn... salk veren benzer telgraf lar gnderdiini", ayn 10'unda Konferans'a bildirdii za man, Scialoja: "Mustafa Kemal'in, Anadolu'nun bir yerinde toplanan 84

ve ok daha tehlikeli durumlar yaratan resmi rgtnn, e kirdek olarak da olsa varlna rastlanabilir! (206)" demiti. Buna gre, sonulan aka grlebilecek olmasna karn, 16 Mart'ta zora bavurmakla Mttefiklerin "ba kentte herhangi bir cidd bakaldn eylemi tehlikesi olmaya ca" dncesi doru kmsa da, bylece, M.KemaPin ekmeine de ya srlm oluyordu. Calthorpe'un basma, 15 Mays'ta zmir'de geldii gibi, bu kez de Milne, uursuz etkilerini kukusuz sezmi olduu asker igal gibi nankr bir grevle kar karya bulunuyordu. Halide Edip (Advar), "stanbul'da iddet eylemine bavurmakla, ulusal dire niin saygnlm byk oranda arttrdndan dolay (M.'e) teekkr iin her trl nedenimiz vardr," diye yazmakta haklyd. Padiah ise, ok zavallca bir rol oynuyordu. Rauf Bey, tutuklanmasmdan bir iki saat nce, bir Parlamento ku rulu eliinde kendisini ziyaret ettiinde, "Misk- Millf'yi (28 Ocak) antrarak, "Ulusun sizden istedii, Meclis karan olmadan herhangi bir uluslararas belgeyi imzalamamak tadr. Yoksa, gelecei ok karanlk gryoruz," dedii ve ri cada bulunduu zaman, Padiah ayaa kalkarak "Rauf Bey, bir ulus var, koyun srs. Buna bir oban gerek; o da be nim" demiti (207). Mttefikler, 16 Mart'ta (1920) stanbul iini sona erdir dikten soma, Mustafa Kemal'e kar eyleme gemekte duraksadlar. Mareal Wilson, 3 Mart'ta, "Bu smokinli kimse(206) Br. IV No. 662,663 not 4,681, VII No. 27,45 App. 2,55, VIII No. 2, XIII No. 10,11,20.: N. 1260 v.d.; Ili No. 239,240; Bykloglu 56 n. 83. (Ak ba!). (207) Robert W. Graves, Storm Centres (1933), 329; (Advar), Ordeal 64; 499; Luke II 71 v.d.; Sylemezolu III 327; TV 3800; Gaillard 145, 156; Pech 116; Churchill 375; N.1298 v.d. 85

lerin (yani, Meclisi li'nin (Yce Meclis)yelerinin) d nce ve davranlarrnm bilgisizce, rkek, farfara ve verim siz" olduunu syleyerek (Meclis yelerim) alaya almakta dr. Genel Kurmay'm 15 Mart tarihli bir bilgirgesinde, Tr kiye'deki durum yle anlatlmaktadr: "Siyasal g ulusu larn eline gemitir... Ulusun tm savatan kesin olarak bkmtr; ancak halk... topraklarnn paralanarak Rumlar ve Ermenilere teslim edilmesini nlemek zere amansz bir biimde savaa hazr bulunmaktadrlar... Direni, igal edi len blgede ekilen aclarla oranl olarak artmaktadr... Trkler olaanst dvdrler... Zaman Mustafa Kemal'in lehinedir. Ar bir szleme sunmann olas sonulan: a) onaydan... kanma; b) Meclis'in Anadolu'ya kamasyla, orada yeni bir hkmetin ku rulmas..." (208). Fevzi Paa, 27 Nisan'da Byk Millet Meclisine katlr ken yle demiti (209): "... itenlikle diyordum ki, korku tarak bir ey yapamazsnz. Bizi tatmin ederseniz, bize ya ama hakk verirseniz, biz her eyi yapmaya haznz... Bir ri camz, ters etki yaparak hergn kabineye nota bombardma nna yol at." Gerekten, yalnz 17 ubat'tan 31 Mart'a de in Bb- li'ye be nota verildi; ama bu notalar Foreign Office'in dosyalarnn XIII. cildinde eksik olarak vardr. Londra Konferans''nda Berthelot, 17 ubat'ta, "Fransa'nn, Trk Hkmeti'nin ulusularn savamlanm durdurmak zorunda kalaca dncesinde olduunu" aklamtr. 19 tarihinde de Robeck, "Hkmet'in, srf ulusu eylemin i gdsel bir refleksi gibi dnlebilecei" zerinde dur(208) CaVell JJ 229; Br. XIII No. 23. (209) ZC191. 86

mu, "Mime hattna uyulmasn" yeniden istemitir. Saf Bey, "Hkmet'in imdi dahi ulusu eylemden tamamyla farkl bulunduu (210)" yantn vermiti. Kara Vsf, 3 Mart'ta, "Kuv-y Milliye'nin... cephesinin kilometre ge riye alnmas konusunda onbe gn nce itilaf temsilcilerin ce verilen notaya, Hkmet red yant vermiti. Dn sert bir nota verilmi olmasndan dolay, Hkmet(in) bugn... isti fa etmi" olduunu bildiriyordu (211). Ali Rza Paa'mn is tifasndan soma, aym glklerle kar karya kalan Salih Hulusi Paa da, Ryan tarafndan 16 Mart'ta verilen notaya (212), aym gn u yant veriyordu: "Mttefik glerin bol olduu ve bir karkln nlenebilecei istanbul'da, byle bir karklk olmad gibi beklenemez de.. Anadolu ey lemleri; Yunan igaliyle, bu igalin sonucu olan dehet ve nefretten kaynaklanmtr. Bu eylemlerin daha da genile mesi, Byk Ermenistan ve Pontos Yunan Devleti yaratl mas niyetinin sylenti olarak dolamasndan ileri gelmi tir..." Fevzi Paa, 17 Mart'ta General Shuttlevvorth'a, ehzadeba'nda insan boazlanmas olayn, gnderdii bir notla protesto etmitir (213). Bundan soma Yksek Komiserler, iki notayla (birincisi 26 ve ikincisi 31 Mart'ta) "Kuv-y Milliye eylemlerinin resmen red ve mahkm edilmesi"ni istemilerdir. Salih Pa a, buna 29 Mart'ta, bu eylemlerin "yasal haklarn savun mas" olduu yantn vermi olup, De Robeck bu yanttan, Mustafa Kemal'in red ve mahkm edilmesi deil, tam tersi(210) Br. VII No. H, VJH No. 6. (211) N. No. 424; Pech 114. (212) Br. XJII No. 24,27 (tam metni baslmamtrr); Pech 118; Ziemke 482. (213) HTVD 499. 87

ne onayland anlamn karmtr. 1 Nisan'da da, "uzun bir nota"yla "kuv-y igaliye"ce (igal gleri) yaplan hu kuka aykr ilemler protesto edilmitir (214). Artk Damat Ferit Paa'nn dnemi gelip atmt. Mebsn Meclisi Bakanvekili Hseyin Kzm Bey'in, "Ferit Paa'mn Sadarete getirilmesinin lke ve saltanat iin dahi felket olacaf'n belirtmesi zerine, Hnkr (Padiah) f keyle, "Ben istersem Rum Patriini de, Ermeni Patriim de getiririm, Hahambay da getiririm," demi (215). Damat Ferit, "ngilizlerin srarc olduklarn ve bunun karsnda Hriciye Nzn sfatyla fetva iln etmeyi kabul ettiim ve bu konuda gvence verdiim" ileri srmtr. Foreign Offi ce dosyalarnda bu sav destekleyebilecek hibir ey yoktur. "Fetva'nn yabanc sran deil, kin ve ahmaklktan doduu bilinmektedir (216)" diyen Ahmed Reit (Rey), byk ola slkla, hakldr. Damat Ferit, bir ngiliz subaynn (!) hazr bulunduu toplantda, Sadrzam olarak atanmasyla ilgili 5 Nisan tarihli hatt- hmyununu okuttuktan soma, "yalanc ulusuluk davasyla kiisel tukulanna yurt ve ulusu feda edenlere kar", 11 tarihli bir muhtra kard. "Haydutlarn ... nass- kerm (Kur'n hkmleri) gereince ldrlmele rinin gerektii"yle ilgili eyhlislam Drrzde Abdullah'n ayn zamanda kan fetvas, kukusuz tehlikeli bir silht; nk, dindar halkn "Halife-i slam'a kar ballk" gs termesi, pek doal bir greviydi; Mehmet Rfat'n kar fet vasnda bildirdii gibi, "Halife-i Mslimn'i (slamlarn ha lifesini) kurtarma ve Memlik-i Osmaniye'yi (Osmanl l(214) Br. XIII No. 36,42; inal 2124; Gaillard 165; Pech 120. (215) Trkgeldi U 260; inal 2053. (216) Rey 284; nal 2056. 88

kesini dmandan temizlemek" de ayn yle bir grevdi. Bir yanda, hanedannn gc tkenmi grnen, sallantda bir hkmdarn hi ilgisiz sempatizanlar; bunlarn karsnda da M-Kemal'in, genel olarak maneviyat ok yksek olan yandalar bulunduuna gre, bu dinsel atmada kesin so nutan kuku duyulamazd (217). De Robeck'in 7 Nisan'da "Britanya ibirlii konusunda hibir umut olmad"m bildirmesinin, Sultan'm verdii "paa" rtbesiyle Balkesir valiliine ykseltilen erke Anzavur'un 16 tarihinde ar bir yenilgiye uramasnn, 18 tarihli kararnameyle kurulan "Kuv-y lnzibtiye"nin (hal kn aznda: Hilfet Ordusu) Sapanca evresinde 14 Haziran'da ldrc bir dayak yemesinin ve hemen bunu izleye rek zmit'te ngilizlerce silhlarnn ellerinden alnmasnn ve hepsinden de an olmak zere, ngilizlerle btn dosta ibirlii dlerine anszn son veren Paris'te 11 Mays'ta be lirlenmi ban koullarn renmesinin, Damat Ferit iin ac dolu srprizler dizisi oluturduu aktr. ngilizler; ulusu glerle arpma durumunda olarak..., ban koul larnn hemen hemen birletiim dndkleri btn Trk lere kar yeni bir savam srdrlp srdrlememesi ko nusuyla, birdenbire kar karya geldiler. Damat Ferit, "Anadolu'da ulusal eylemi bastrmak zere, 7 binden 50 bi ne dek silhli g oluturulmas nerisini ileri srmt. General Milne, "Byle bir gcn oluturulmasmdan nce Hkmet'in ban anlamasn imza etmesi" gerektiim bil dirmi, Curzon da bu gr paylamt (218). (217) nal 2051; Siavi 265 v. dd.; Br. IV No. 509,578, Xni No. 50; Karabekir 638; Byklolu, Trakya'da Milli Mcadele II82 v. dd. (218) Br. XHI No. 48,54, 81-85; TH 2,79, VI42,75,79 v.d.; HTVD 1178; Byklolu 58 n. 88; London Gazette 7.1.1921, Suppl. 165. 89

Kendi aralarnda hl birok anlamazlk bulunan tilaf Devleti Yksek Komiserleri'nin gzleri nnde, 22 Mays'ta, Sultan Ahmet Meydam'nda bar koullan aleyhi ne etkili bir miting dzenlendi; "papalam" olan Sultan ise, "Kuv-y lnzibtiye"nin 16 savasma 5. rtbeden Me cidiye nisam vermesi, bir sava mahkemesinin 11 Mays'ta verdii idam hkmn ayn 24'nde onaylamas ve 22 Tem muz'da bar diktasna imzalanmasn onaylayarak (219) saygnln ve onurunu hie indirdi. Bu srada, "Yksek ra" tarafndan "grevlendirilmi" olan Yunan Ordusu, za ferden zafere kouyordu (8 Temmuz'da Bursa, 25'inde Edir ne). "Ankara'ya bir kol gnderilmesi" iin Paraskevopoulos'un nerisiniyse, Milne, bu plann Yunan ktalarn Anadolu'nun iinde tehlikeye drebilecei ve bu yzden onlan tehlikeden kurtarmak iin (!) ngiliz yardmna gerek gsterecei "asker nedenler"iyle reddetti. Damat Ferit'in "M.Kemal'e kar Krtlerin kullanlma s" nerisini de nglitere Krallk Hkmeti, teekkr etmek le birlikte, kabul etmedi. Ferit, de Robeck'i 16 Temmuz'da ziyaret ettii srada, "Anlamann son derece an olduunu, bununla birlikte genel felketi nlemek iin "imza edilmesi gerektiini, bunun kendisi gibi aklc insanlarca anlalm bulunduunu kabul ediyordu; ama ne re ki, lke sorum suz lgnlarla dopdoluymu. Yunanllar Ankara'ya, hatt Sivas'a gnderilecek olurlarsa, bu ilerleyi bir asker gezinti (!) niteliinde kalacak, Erzurum'a yaklalmcaya dein hi bir skntya uramhnayacakt (!)." 4 Austos tarihli "Ana dolu bakaldns" aleyhine bir baka muhtradan soma, Da(219) Br. XIII No. 64; TV 3852,3911; Basn: 24.5. ve 24.7.; Milli Nevsal 1181;Gaillard205;nal2062;THII2,394;N.n 103; Anatolical 143. 90

mat Ferit geici olarak kt. "Tam d herhangi bir za manda olabilirdi... Her yandan dmanlarla evrilmitir.. (220)" Sevres Szlemesinin imzas (10 Austos), Milne'e s tanbul'daki konumunu bir bakasna brakmak iin bavuru da bulunma frsatn verdi (19 Austos). Kendisine nasl nankr ve umutsuz bir grev yklenmi olduunu oktan anlamt. Mustafa Kemal'in iddetli bir adam (hotspur) ol mad, emrindeki babozuk alaynn balantdan yoksun bir g olduu, Mttefiklerin talihsiz Ermenistan dnda baka her konuda anlamay zorla kabul ettirebilecek gle ri bulunduu... Yunanllarn dvalarndan emin olduklar (The Times: 22.5.1920) konularnda ingiltere'de hl da yaygn bulunan dncelerin tersine, Milne, ingiltere'nin Venizelos'un dlemsever dmcelerinin uygulanmas iin kendisini ortaya atacak yeterli gc bulunmadn ve bu konuda istekli de olmadn pek iyi bilmekteydi. Milne, Mustafa Kemal iin, bir zamanlar Alfred Rawlinson'un ki tabnn ikinci blmnn nsznde yazd gibi, "silh ve mhimmatlarnn toplanmasn brakma koullarna uygun olarak dzenlenmesi konusundaki yetkin yapt, Yunanlla ra zmir'e asker karmalar ve imdiki nl Mustafa Ke mal'in vilyetlerde Sultan'm etkisini srdrebilmek iin sahneye kmas zerine anlamn yitirdii" dncesinde olabilir. Ancak bu ifte olaydan beri, durumun ngiltere aleyhine olarak srekli ktlemi olmas, aslnda onun su u deildir. (220) Br. XI No. 99,101-103,109,121; HTVD 1178; TV 3921; Byk-' lotu 62.- D.Ferit 3.7.'de Ankara'da idama mahkm olundu: Millet Yolu (Bur sa), 5.7. 91

O elinden gelen hereyi yapm ve bundan dolay (Lord sanyla) feldmareallie ykseltilmeye hak kazanmtr. Ar dl olan Korgeneral Sir Charles Harington, 26 EylPde ata narak 8 Kasm'da stanbul'a gelmi, tamamyla deimi bir durumla karlamt. O zaman Mareal Wilson'un kendisi ne somadan ne derecede iyi bir tavsiyede bulunduunu pek. iyi anlamtr: "Trklerle dost oluncaya dek, hibir zaman yararl bir i yapm olmayacaz (221)." 6. Ankara ve stanbul Hkmetleri Arasnda ngilizlerin Artan Kararszl Mustafa Kemal'in "Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti"ni kurduunu bildiren, kendi eliyle imzalad 30 Nisan 1920 tarihli mektubu ngiltere Dileri Bakanl'na vard zaman (222), bu konu pek ciddiye alnm deildi. Son Osmanl Meclisi Mebusam'nn ksa zaman nce (11 Nisan) kapatlm ve ortadan kaldrlm olmasnn ifade et tii anlam, Sevres Antlamas'mn imzasndan soma ayrdna varld; nk anayasann 7. maddesine gre, gerekli olan "Barla... ilgili... anlamalarn imzasnda Meclis-i Umumnin (Meclis'in) onay..." alnamamt. Dikkat eki cidir ki, Mttefikler Sultan'n Hkmetini "geici bir onaya yanatrmak" iin aylarca alt (223). lkin Yksek Komiser'e Sultan ile "resm nitelii varm gibi" "zel" (i) (221) Br. XXIII No. 167; The Times 5.11. (C. C. 3.); Rawlinson 109; Harington 87. (222) Br. XXIII No. 58; D. E. Webster, The Turkey of Atatrk (1936), 86; Echo de I'slam (Paris) No. 10, 10, 7. 1920; Gaillard 172; Y. Nadi No. 52; Hkimiyet-i Milliye 9. 5.; zmir'e Doru 19. 5. (223) Bk. aa. bl. VIII 3. 92

ilikiler kurulmas iin yetki verilmiti. 21 Austos 1920'de, Sultan bu ilk balant frsatmdan "derdim yanmak" iin De Robeck ile grmek konusunda yararland. Ona bu frsa tn, "daha mutlu bir gelecek iin hayrl fal olduunu umdu ran parlak bir etken olduunu (!)" syledi. Bununla "Byk Britanya ile dostluu" kastetmi olduu apakt. Bu dostlu u kazanmak iin, M. Kemal'in eylemini imdiye dek oldu undan daha ak olarak reddetmeyi uygun gryordu. 7 Eyll tarihli irde-i seniye ile Kemal'in rtbesini kayma kamla ve efendilie indirdi (224). Bununla birlikte, onunla M. Kemal arasnda gerek g oran bakmndan hemen hemen kuku duyulamazd. Ryan, 23 Eyll muhtrasnda, "stanbul Hkmetinin he men hemen iflas etmi" olduunu sylyor; ancak, "Ulus ularn da., i tartmalarla zayflad"nm sanldn da ekliyordu. Bu inan, kimi ngilizlerin hl "Bakomutanlk Muharebesi"ne dek sarldklar bir saman pyd. Buna karn, Yunan-Trk savann bu iki yl iindeki gelime y n; mzkereye girimek kendilerine ok ar gelmekle bir likte yava yava "Trkiye Byk Millet Meclisi" Hkme tini bir gerek olarak kabul etmeye onlar zorlad. Venizelos'un srpriz oluturan d zerine, yalnz Fransa deil, ngiltere'de de mnevi hava deiti. Bununla birlikte, Damat Ferit, Sir Adam Block'un salk vermesi zerine daha nce 16 Ekim'de istifa etmiti. Sir Horace Rumbold'un, 1 Ka sm'da "Trkiye ile olaan diplomatik ilikilerin yeniden balamasma dek Yksek Komiser sanyla Bykeli" ola rak atanmasyla amirallerin yerine deneyimli bir diplomat (224) Bk. yu. bl. I not 20; Br. XIIINo. 114, 123; Luke II195; TV 3949. 93

gemi oluyor idiyse de amirallerin en g koullar altnda olaanst beceri gstermi olduklar da yadsnamaz. Rumbold ulusulara tavr ve davranlarnn tehlikelerini akla mak zere, Fransa Hkmetince nerilen (20 Austos) ve balangta bir ehzadenin bakanl ve mttefik diplomat larn ona elik etmeleriyle bir "Osmanl Kurulu"nun gnde rilmesini uygun grmt; ancak, Hkmetin bu kurul yola kmadan nce anlamann onaym... reddettii iin, kuru lun gitmesi ertelendi. Aslnda, zzet Paa Kurulumun tam baarszla urayaca nceden kestiriliyordu. Bu nedenle, Londra'da gerekler daha ok hesaba katlarak, "Mustafa Kemal Paa'nm (!) ya da Ankara'nn kendilerine gereken yetkiyi verdii temsilcilerin, Osmanl Kurulu temsilcilerinin yansra bulunmalar" kouluyla zzet Paa Kurulu, Londra Bar (Antlamas Maddelerini) Deitirme Konferansma arlmak zorunda kalnd. Konferansn dramatik ak bi linmektedir (225). Dikkate deer olan ve daha az bilinen konuysa, ngiliz lerle Sultan'm Ankara Hkmeti'ne kar olan farkl anlaylandn: 10 Kasm 1920'de, Rumbold "Kemalistler Ermenistan istila ettiler...; eylemlerinde baarl olmaya olan g venleri, her zamankinden daha byktr... Mttefiklerin s tanbul'daki kta kontenjanlarnn srekli olarak indirilmesi beni cidd olarak huzursuz ediyordu..." demekteydi ve 20 Ocak 1920'de, Rumbold, "...M. Kemal, artk bir ete reisi gibi grlemez. Ankara Hkmeti, btn devlet ilevlerini yerine getirmektedir. Trkiye'nin durumu tm olarak he men hemen iinden klmaz bir hal almtir. kar yolun... (225)Br.XfflNo. 113,128,139, 142, 144Encl., 149, 158, 172; N. E 87. 94

Padiah' esas destek olarak almak, ona tam bir gnlle ke sin yardmda bulunmak, bugn (bizi) Kemalist Hkmeti tanmak zorunda brakacak seenekten kanp... derece de rece yeni durumu gelitirerek mmkn olabileceini" sy lyordu. Bu seenekse, gelmekte gecikmedi. 16 Mart'ta Britanya Hkmeti, Ankara ile ilk uzlamasn yapt; bu gz altna alnanlarla ilgili Vansittart-Bekir Sami Mbadele (karlkl olarak alp verme) Uzlamas'yd(226). 14 Haziran'da Churchill, Avam Kamaras'nda Trkiye ile gerek ve srekli bir ban yaplmas lehinde konutu. Aym 23'nde, benzer biimde mdahalede bulunan Austen Chamberlain de, "mttefik devletlerin servislerinin Yunan hkmetine nerildiinden... dtan mdahale ya da tavsiye kabul edil memek... sorumluluun Yunanhlar zerinde kalacan" bil dirdi (227). Peki ama bir Yunan yenilgisi, ngiltere iin de bir felket olmaz myd? O zamanlar stanbul'da her eyden nce Boazlar blgesinin yanszlnn dnlm olduu grlyordu. Harington, 26 Mart'ta zmit'te bulunan Yunan frkasna "imdiki Trk-Yunan savanda Mttefiklerin sk yanszln dorulamak amacyla (228)" bakomutanl braktktan soma Yksek Komiser, 13 Mays'ta Boaz larda drt yansz blgenin saptanmasn kararlatrdlar (229). Rumbold, 18 Mays tarihli raporunda belirtmi olduu (226) Br. XmNo. 174; Corresp. VI No. 23. T.B.M.M. 20.1.1921'de gei ci: Anayasay kabul etti (Kanun No. 85); bk. aa. bl. VH 2. (227) The Times 15., 24.6.1921. (228) Corresp. \T No. 8; Pech 194; Harington 100, 107; The Times 19.4.1921. (229) The Times ve Trk basn: 19.5 tarihli, (ilm: 18); Ziemke 158 (me tin); Echo de I'slam IH 307 (Harita); Graves 330 (Derince'de snr izgisi). 95

gibi, iki tarafnn da yenemeyecei umudunu (nk tam bir Yunan zaferi, ulusularn zaferinden daha az felketli ola cakt) 7 Eyll'de Kemalistlerin (Yunanllar kadar) gsz kaldklarn Sakarya Muharebesi uasnda yinelemiti. Curzon da, 14 Kasm'da zafersiz bir ban istiyordu. Buna kar n, (bar koullarm) yeniden gzden geirmek iin Pa ris'te toplanan Bar Konferans'nda, Kemalistlere bir yl ncesine gre daha byk izinler vermek zorunda kald. Bekir Sami, 1921'de Roma zerinden geziye km ve Sforza'nm araclyla Londra'ya an almt; 1922'de de ngilizler zmit'ten stanbul'a Yusuf Kemal'in emrine zel bir tren verdiler. Geri Harmsworth, Avam Kamarasnda 7 Mart'taki bir aklamasnda, yant olarak "Sultan ile banm yaplmas gereklidir" demiti, ama bu yamt Montagu'nn, "Tann esirgesin! Brakan da ngiliz halk olaylan rensin!" diye lk atmasna neden olmutu. Ama Chamberlain, 10 Mays'ta, "Ne yazk ki Mttefiklerin imdi Kemalistlere kar etkili bir nlem alacak bir durumda olmadklann" aa vurmutu. Savan, yenen ve yenilen olmadan bitecei dncesi, grlyor ki, 1922'de ngiltere'de ok yaygnd. Dahas, Harington 3 Haziran'da ngiltere Savunma Bakanl'na u raporu gndermiti: "M. Kemal ile arkadalan, her zamankinden daha ok direnmekte, aklc koullan bile ka bul etmemektedirler... imdiki durum bir kmazda. Taraf lardan birinin tekini bir karara zorlamas olasl yoktur... Kemalist ordu, derlenip toparlanm deildir... ve ok olas dr ki, byk ounluk savatan yorgundur... Britanya'nn saygnl, stanbul ve evresinde bugn ok yksek bulu nuyor". Henderson, 25 Temmuz'da unlan bildirdi: "M. Ke mal yardmclaryla Enver'ci hizipciler arasnda (!)... Rauf 96

Bey'e aracs gzyle bakyorlar... Ulusal Pakt'n asl ruhu nu oluturan (230) cmlesi (M. Kemal'in nutkunda) ince bir ibaredir". Bakomutanlk Muharebesi, onu bu yanl dn cesinden pek abuk uyandracakt. Harington, gerei renmek ve doru kararlar almak konusunda savam verirken hizmetlerin en ykseini gr mtr. Ama bakalar da durumu daha iyi grmeye bala dlar. Bu arada Rumbold 18 Eyll'de u raporu veriyordu: "Amiral de Brock bana Yunanllarn eylemlerinden (birok yerde Mslmanlar camilere toplayarak yakmak gibi) id det ve nefretle sz etmiti." "Harington'un, bir konferans toplanmcaya dek (Asya ve Avrupada, gerisinde duracaklar snrlan Trk ve Yunanllara karlkl tantma konusunu dzenlemek iin) Mustafa Kemal'le bulumak zere Mu danya'ya gideceini", Curzon Poincar'ye (ayn 22'sinde) sylemiti. Ronaldshay bu olay "ngiliz-Fransz grmele rinde dnm noktas" olarak adlandrmtr. Ertesi gn Po incar, Curzon ve Sforza, silh bmakma anlamasn imza lamak iin Mudanya'y buluma yeri olarak nermeyi (231)kararlatrdlar. O gnlerde Londra'da egemen olan byk sinirlilik havas iinde, Rumbold'un (23'te) yapt akllca bir neri olmutu ki, ngiliz Kabinesi de bunu ayn 25'inde kabul etti: "Zorunlu olarak, durum gnden gne de imektedir. Krallk Hkmeti 'nin genel ynergelerine uya rak, Amiral de Brock, General Harington ve benimle birlik(230) Corresp. VII No. 45, VIII No. 38, X No. 47,159; Turkey 197; The Times 8. 18.3., 11.5.1922; OMI403; N. II230 v. dd.; ZCXXI431 (20.7.1922): Bakumandanlk sfat ve yetkileri...: "Misk- Millmizin ruh-u aslsi ile mterfik netice-i kat'iyyeye vsl olacamz gne kadar devam eder (Ulusal And mzn asl ruhuyla badaan kesin sonuca ulaacamz gne dein srer)." (231) Corresp. Turkey I No. 571, 595; Rolandshay III304. 97

te bu sorunla, btn yeteneimizi kullanarak ve tam bir z grlkle ilgilenmemizi neriyorum." Harington, ayn 27'sinde Mustafa Kemal'e yazd bir mektupta, "Yunan glerinin, konferansn toplanmasndan nce gerisine eki lecekleri hatt saptamak zere Mudanya ya da izmit'te ken disiyle bulumay" neriyordu. Mustafa Kemal, aym 28'inde u yant verdi: "imdi bulunduklar yerde kalmalar ve olaylarn kmasna meydan verilmemesi iin ktalarmza emirler verdim. Geri Ankara'ya dnyorum... ancak ilk frsattan yararlanarak sizinle bulumak onurunu bekleyece im." Aym 29'unda, Harington'a (Curzon'un kar kt) bir kabine karar bildiriliyordu; bu kararda, "anakkale Trk komutanna bir ltimatom gndermesi, ktalarm H.'m belirledii zamandan soma ekmezse Britanya glerinin Trklere ate edeceklerini bildirmesi emrediliyordu. Verile cek ekilme sresi ksa olacak"t. Harington, bu ltimatomu cebinde tutmaya karar verdi; ama bunu yapacak yerde, Mustafa Kemal'e bir telgraf ekti: "iletinizi Amiral Dumesnil ile General Pelle araclyla aldm... Ktalarnz gvenli bir uzakla ekmenizi nemle rica ederim" demiti. Musta fa Kemal, barn salanmasna katkda bulunmak amacyla, ktalarna istenen emri verdi. Mudanya grmelerinde de, her iki tarafta bar istei stn geldi. M. Kemal, Haring ton'a: "ismet Paa ile Ekselansmz arasmda karlkl olarak var olan iten takdir duygulan iin" teekkr etti. Churchill, (gc, soukkanll ve sabnndan dolay) Harington' v mekte elbette haklyd (232). (232) Ayn. yer. No. 614,654; The Times 2.10 (C. C. 30.9.); Omrchill 435; Harington 127; Trkgeldi 1158 v. dd.; ASDIV No. 462,463,468,476; Bykloh, Trakya 1443 v. dd.; Nicolson 272 v. dd.; Harington 158. 98

1918-1922 yllan arasnda, Mustafa Kemal'e kar y rtlen ngiliz politikas konusunda birok genel dnceler arasmdan kimilerim buraya alalm. Curzon: "Yunanllar z mir'e ktktan soma, yaayan her Trk bir tek duyguya sa hip olabilmitir: Mustafa Kemal'in temsil ettii yurtseverlik dvasna kar derin sempati". Henderson (amlannda): "Pa diah Hkmetini yapay olarak ayakta tutmak iin gsterdi imiz abada geree hibir zaman uymayan bir durum var gibi geliyordu bana; oysa ki, Anadolu'da gerek Trkiye'nin tamam, M. Kemal'in arkasnda sapasalam duruyordu." Sonunda Graves: "Mustafa Kemal ile Trkiye'de kalan b tn teki mert unsurlara kar talihsiz Sultan Vahdettin ile onun saf sadzam Damat Ferit'e yardm ederken, kukusuz ki yanl ata oynadk (233)." ngiltere Dileri Bakanl dosyalanndan anlald gibi, Sultan'n M. Kemal'e kar durumu znt verici bir blm oluturur. Mustafa Kemal'in, kendisine verilen gre vin tam tersini yapmasndan dolay ona hazrlad dlemknklmdan doan aclan anlalsa bile, gene de gerekten ulusal duygulan bulunan bir hkmdarn, ulusunu VT. Meh met'ten daha iyi anlamas gerekirdi; zellikle de, ulusulann kesin zaferinin ancak bir zaman sorunu olduunu, hi deilse en ge 1922 ilkbahannda anlamalyd. Sultan, Mus tafa Kemal'in, "Zt- hne'nin (Padiahn), Trkiye B yk Millet Meclisi'ni tandn ksa bir hatt- hmyunla iln buyurmalarn" istemesiyle 28 Ocak 1921'de kurduu "altn kpr"ye, hnkr, Tevfik Paa araclyla verdii ya ntta, "stanbul'un tamamyla tilaf Devletlerinin eline ge(233) Bk. yu. bl. IV not 107; SirNevile Henderson, Water Under the Brid ges (1945), 105; Graves, Storm Centres 330. 99

meinden" korktuu ve Mustafa Sabri'nin de yazd gibi, "Ankara'da baka, yeni bir hkmet ve saltanat kurmann Halife'nin kutsal haklarna mdahale demek olaca" yan tn vererek ayak basmad (234). Oysa Rumbold 9 ubat'ta, "stanbul Kemalist yandalanyla dopdolu," diyordu. Sultan, Rumbold'u 21 Mart'ta kabul ettii srada, "Bir avu ekya, tam bir etki kurmular... Ankara'nn nderleri bu lkede di kili bir aac olmayan, kan ba ya da bir ilgisi bulunmayan kimseler... M. Kemal, kkeni belli olmayan bir Makedonya l devrimci...daha ok bir Srp'a benziyor (!)... onlarn ara snda gerek bir Trk yok... Gerek Trk, zne baldu, ama kendi tutsaklmn yks gibi dlemsel, yanl be timlemelerle aldatlarak yldrc yntemlerle korkutulur. Bunlar yle haydutlardr ki, kendilerine teslim olacak av ararlar." 23 Mays'ta Rumbold ile Ryan' zel olarak huzuruna kabul ettiinde, "Yunanllar yok etme siyaseti izliyorlar; An kara nderleri kiisel amalama bal olarak, fesatl des tekliyorlar. Masum halk, her ikisinin de kurbandr. Kendi lkesi, lgn dnceli halkla dolup tayor. Onlar Bolevik yardmna gveniyorlar... Hereyden nce, gdlecek siyaset Trkiye'yi ve soma da dnya barn tehdit eden tehlikeyi gidermek amacyla Bolevikleri Kafkasya tesine atmak ol mal; Dou ve Bat Trakya yanszlatnlmal... ve Avrupa ile Asya arasmda tampon blge olumal (!). Ne Atina, ne de Ankara saldrmayacak... gereken, araclk deil, devletlerin adaletli bask glerinin eyleme gemesidir." (235) (234) N. II 89 v. dd.; Peym- Sabah 9, 2.1921; ZC VII412. (235) Corresp. VI No. 57, 71, VHNo. 51. 100

Yusuf Kemal, ubat 1922'de, stanbul zerinden Pa ris'e gittiinde, Sultan tarafndan; zzet Paa'nm ileri srd ne gre Sultan'm kendisini armas; Tevfik Paa'nm sylediine gre ise, kendisinin istekte bulunmas zerine kabul edildi. Tevfik Paa, "Sultan'm, Yusuf Kemal'in gre vi konusunda u ya da bu yoldan bir dnce ortaya atm olduu"nu yadsmaktadr. Yusuf Kemal, 6 Mart'ta Trkiye Byk Millet Meclis'ine, kendisinin Sultan'dan "Meclis'in tannmasn" istediini, ama ne yazk ki belirsiz ve olumsuz yamt alm olduunu bildirmitir (236). VI Mehmet, byle ce son frsat da karm oldu. Padiah, 6 Nisan'da Rumbold'a, "Ankara'nn asker devrim rgt, yalnzca eski tti hat ve Terakki Fnkas'nn yeniden dirilmesi olup, Yunan is tilasnn uyandrd duygulan ileterek gz boyamaya ola nak veren ulusuluun maskesi altnda g2:lenmitir. Halkn % 90' Ankara'nn gidiine yrekten kardr; ancak onlann bask yntemleriyle bakaldrmalan nlenmitir," de miti. Rumbold ekliyor: "Ben, Mttefiklerin Trkiye'de iki li sistemin karsnda olduunu syledim. Onlarn umutlan, Anadolu'nun boaltlmasn hesaba katan bir ban anlama snn Ankara'y varlk nedeninden yoksun klaca nokta snda toplanmaktadr. Sultan, Anadolu'nun Kemalistlerin yrylerine uygun olmayacak biimde boaltlmasn rica etti". Ryan'a gnderdii bir haberci aracdyla, ayn ricay 10 Nisan'da da yineledi: "gal edilen topraklar merkez h kmete teslim edilmelidir; yoksa, Kemalistlerin etkisi ola anst oalacaktr (237)" zzet Paa, 17 Temmuz'da Henderson'a, "Mustafa Kemal ordusunun askerleriyle Anadolu (236) Ayn, yer. X No. 57; N.II 154; ZC XVIII 63; Karabekir 1094, 1109. (237) Corresp. X No. 92,94. 101

kyllerinin saylarnn birdenbire kabard grn be lirttikten sonra, "Bu kampanya durmaldr. Bara da, dev letlerin merkez hkmetiyle dorudan doruya bir zm yolu konusunda anlatktan soma varlabilir... Sultan, dev letlerin Trkiye'ye ayrca baz izinleri vermeleri durumunda bu bar tasarsnn Ankara'ya hkmetmek gcn kendisi ne verecei umuduna kaplmaktadr," demiti. 20 Hazi ran'da, gene zzet, "Merkez Hkmet'in; yalnzca kendisi nin dta tutulaca Mttefik Devlet temsilcileriyle ulusu lar arasnda bir buluma dncesinden pek ok kayg duy duunu" aklamt. Sultan, 7 Austos'ta (karsnda Rumbold oturduu halde) ulusu nderlere kar aza alnmaz aalayc szler savurdu; "Bunlar," dedi, "Bir devlet deil, belki asiler ve devrimciler topluluudur; ttihat ve Terakki Frka'snm yeniden ortaya kdr. Bunlar, eitli adlarla... kendi bencilce amalan iin bu lkeye egemen olmaya a lmlardr... Bunlar bolevikten baka birey deildir." Rumbold yamt verdi: "Ne yazk ki, Ankara bir zm yolu bulma konusunda hesaba alnacak bir etken olduu gibi, g rebildiim kadar, yok etmenin yolunu bilmediimiz bir g tr de.." Sultan, bunu izleyerek, uzun konumalar yapt ve bu arada unlan syledi: "Kendisi ve Hkmet'i ban yap maya ve bu hedefe ulamak iin zverilerde bulunmaya ra zdr... Asl koullarsa, bansn Trkiye'nin bamszlnn ve slam dnyas iinde yaamasnn salanmas olmaldr. imdi Ankara'da uyumazlklar vardr. Mttefikler, enerjik bir davran yolu tutmaldrlar. Ulusularn gc abartlmaktadn. Yunanllar kmal, ancak boaltlan topraklar ya va yava yasal hkmete devredilmelidir... Kemalistler ya sad davranlanm srdrmekte srar ederlerse, o zaman 102

bar, stanbul Hkmeti'yle yaplmaldr... sileri yok et mesi iin yasal hkmet desteklenmelidir (238)." Ulusal ordunun zmir'e giriinden (9 Eyll) soma, Tevfik Paa kabinesi Mustafa Kemal'e bir kutlama telgraf gn dermeye karar verdi (10 Eyl.); ancak Sultan bunu ho gr medi. Rumbold aym 12'sinde u bilgiyi veriyordu: "Ulusal coku ve zgven, becerikli rgtlerce ve ulusu basnca (son yollarda) dikkatle alevlendirilmiti. ok byk bir ka labalk (10.9. akam), "Hrriyet-i Ebediye tepesi"ne doru yola ktnda, bu coku dorua ulamtr... zzet Paa, z gn grnmeyi srdryor. Padiah, Ankara'nn, yeni du rum karsnda Trkiye'nin tek hkmeti olduu konusunda daha da gururlanacan duyumsamaktadr. Padiah, Kemalci nderlerin srekli olarak dman olduu iin, bu dn ce zzet'i ok etkilemitir. O, (14.9) hkmetin srarna kar n, Padiah'm Mustafa Kemal'e kutlama telgraf ekme mekte srarl bulunduunu dorulamtr (238a). zzet Paa, 23 Eyll'de de, M. Kemal'in "Yeni bir hanedan kurma" pe inde olduunu sylyordu (239).

(238) Corresp. Turkey I No. 3, 63, 65, 140. (238a) Belgelerle Trk Tarih Dergisi 1, 1967, 6. (239) Corresp, Turkey 1 No. 413, 593; Le Journal d'Orient, no. 1310. 103

VI. TTHATILIK VE YEN TRK ULUSULUU Osmanl mparatorluu'nun savata yklyla birlikte, Gen Trklerin, trde (mtecanis) bir siyasal devlet (Os manlclk) kurmak, zorunluluk durumunda aznlklar trkletirmek, Msr gibi bir zamanlar yitirilen topraklan, Mslmanlan dayanmaya ararak yeniden kazanmak (Panis lamizm) ve son olarak da yabanc lkelerde bulunan "Trk kardeleri, elden geldiince" ana ulusla birletirmek dleri de yklmt. 1918 ylnda, bu sonuncu hedefi yani Pantrkizm'i ya da Turancl ksmen de olsa gerekletirmek iin, srpriz yaparcasna bir frsat kt (1). Mondros bra kmas koullan iln edilince, devleti 14 Ekim 1918 gn ne (yani izzet Paa kabinesi kurulana) dek yneten Enver, Talt ve Cemal Paalar, birka politikacyla birlikte, 1-2 Ka sm gecesi katlar (2). Osmanl ittihat ve Terakki Cemiyeti, 5 Kasm'da "Teceddt Frkas (Yenilik Partisi)" adm alma (1) G. Jaschke, "Der Turanismus der Jungtrken" u. "Die Republik Aserbeidschan": Die Welt des Islams 23,1941,1-69 da. (2) Kapt- Ltn. Baltzer: Mitteil, des Bundes d. Asienkampfer No. 11, 10. 11.1933. 104

ve 175 maddelik yeni bir program yapma kararma vard; "a. ve d siyaset yeni esaslara dayanarak ittihat ve Terakld'ninkinden bsbtn ayr bir yol izleyen bu frkayla ittihat ve Terakki Cemiyeti ileri gelen yelerinin ilikileri kesile cektir... b. Mahkeme edilenlerle edilecekler..." Tunaya'ya gre "Teceddt Frkas, istanbul'da verimli bir almada bulunamamtr." Ancak bu partinin resmen hibir zaman yasaklanmam olduu grlmektedir. M. Kemal, bu parti ye katldm kesin olarak yalanlamtr (3). ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin eski hedefleri artk sz konusu olmamakla birlikte, yerine aym derecede zorunlu bir hedef gemitir: Trkiye'nin ulusal snrlar iinde ko runmas. Lloyd George ile Wilson da, 5 ve 8 Ocak 1918 ta rihindeki demelerinde buna sz verdiklerinden, bu noktada yaplacak propaganda umutsuz grnmemekteydi. Ancak Mttefiklerin gizli sava szlemelerine dayanarak Trki ye'yi kar blgelerine ayrmay, Ermenilerle Rumlara sahte istatistikler dzenleyerek byk topraklar vermeyi tasarla dklar ok gemeden anlald. O zaman Adana, izmir, Edirne, Trabzon ve Erzurum gibi, zellikle tehdide urayan yerlerde ulusal savunma eylemleri ortaya kt. Gz doktoru Esat Paa ile yn Reisi Ahmet Rza, oluturduklar "Milli Kongre" ile "Vahdet-i Milliye (Ulusal Birlik)" kurullarn birletirmeye abaladlar (4). M. Kemal, hangi "Cemiyef'in uygulama bakmndan en nemli olduunu biliyordu: "Vilyt- arkiye Mdfaa-i Hukk-u Milliye Cemiyeti (Dou illeri Ulusal Haklan Savunma Dernei)". Kendisi, ta iin (3) Tunaya 407,412 v.'dd.; bk. yu. bl. V. not 17, Zaman 6.11.1918. (4) Ayn, yer. 417,429,478,481,484,489,506; Bykloglu, Trakya 1 124, H No. 22; smail Arar, Atatrk... ile ilgili kitaplar (1960), 701 v. dd. 105

bandan beri bu dernekle birlikte alt (Sleyman Nazif) (5). Brakmann ilk aylarnda, btn ulusal birlik ve grup larda ne denli doru ve iyi dnceler ileri srlrse srl sn, uygulamada sonu pek nemsiz olmutu. Halide Edip, kendisinin de katld bu abalar (Wilson Birlii) u sz lerle alaya almakta elbette hakldr: "leri grmek zere mecliste toplandlar, oturdular, konutular ve daldlar." Mandaclm (Koruyuculuu) salamak iin Sivas kongre sinde bile abalanan Amerika konusunda, doru olarak un lar sylemiti: "Sempatisi tamamyla Ermenilere ynelik olan Amerika... yardmc olmaktan ok, tehlikeli grnmek tedir (6)". Bununla birlikte Ahmet Rza, Ahmet Rstem (Bilinski), Galip Kemli (Sylemezolu), Hseyin Rgp (Baydur), Cami (Baykurt) (zmir Mdfaa-i Hukk-u Os maniye Cemiyeti), Dr. Nihat Reat (Belger) ve bakalarnn Avrupa'da ve zellikle Fransa ve talya'da, Trkiye'nin he men hemen yalnzla terkedildii bir zamanda, Rumlarla Ermenilerin trl propaganda yazlama kar gsterdikleri direniin etkisi kmsenmemelidir. Bu almalar, rnein Pierre Loti, Claude Farrere, Berthe-Georges Gaulis'in ve hatt Aubrey Herbert, General Townshend General J. B. B. Dickson, Kennworthy gibi "Trk dostu" ngilizlerin szle riyle ortaya kmalarna hizmet etmitir. Bu arada kr (Saraolu) ve Mahmut Esat'n (Bozkurt) da ilerinde bu lunduu, Lausanne'daki renci grubu da anlmaldr. "Mill Mdfaa Partisi (Ulusal Savunma Partisi)"nin hedefleri daha az belirgindir. Rumbold bu parti iin, 31 Mart 1919'da, Bern'den u bilgiyi veriyordu: "ki buuk ay (5) N. 12 v. d.d., HI No- 7; Dursunolu 17, 33,143 v. dd. (6) (Advar), Ordeal 16,20. 106

nce, Mahmut Muhtar Paa Mnih'e giderek orada Cemal ile Talt'la bulumu; bunlar svire'de Trkiye eliliiyle (7) ibirlii yaparak 'Mill Mdfaa Partisi' adyla bir ko mite oluturmulardr ki, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ka mufle edilmi eklidir. Trk elisinin yardmyla Mart ay nn 25'inde, Cenevre konsolosluunda bir toplant yaplm; halifeliin Trkiye'den ayrlmamasna... ve var olan btn partilerin Trkiye'nin toprak btnl iin almak zere bir tek ulusal parti olarak birletirilmesine karar verilmitir." Balfour'un 1 Nisan 1919'da Curzon'a yazd da buna ben zemekteydi: "Mdfaa-i Hukk-u Osmaniye Cemiyeti ge nel merkezi; Mahmut Muhtar, Salih Mnir Paa'larla, Muhtar-el Kevkebi, A. Cevdet (kdam gazetesi sahibi), Reit Saffet'den (Atabinen) olumutur." Asker atae Deedes'in emrindeki Binba G. G. Barker'in, 14 Mart tarihinde bir tramvay arabasnda bul duu ve Calthorpe'un 26'da Londra'ya gnderdii bir kitapk ok daha dikkat ekicidir: "Arkadalar! Kendi mizi savunma gn geldi. Masum Alman ve Rus uluslar eyleme gemilerdir... Wilson, Clemenceau, Lloyd Geor ge ve benzerleri "Cemiyet-i Akvam (Kavimler Toplulu u)" ad altnda pek etkili bir kandrma arac kardlar... Gzlerinizi anz; hedefiniz... mutluluun yaylmas dr... Komiserlerimiz... sizi eekler gibi kullanan 'bey'lerinizden kurtaracaktr; yaasn kutsal ve byk Bolevizm!" (8) (!)

(7) Brakmann imzalanmasmdan nce, Trk gmenlerinin isvire'de ki eylemleri iin kr. Belleten XXXI113. (8) Grne baklrsa "Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas"nn nc107

Bu yeni ulusuluu, uzun sre, yalnz ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin yeniden dirilii olarak gren ingilizlerin duru mu, dikkati ekecek denli belirsizdir. Balangta, hemen hemen btn Trklerin ngiliz'lerin dostluunu kazanmak iin gze arpan isteklerde bulunmalar karsmda, ttihat ve Terakki Hkmeti'nin (yani zzet Paa kabinesi) silh b rakmas hkmlerinin uygulanmasna ve sonu olarak ba r koullarna boyun eerek gururlarnn krlmasna (!) dek iktidarda kalmasn yeliyorlard (9). General Staff'm (Ge nel Kurmay) mtelligence'inin (haber alma blmnn) 28 Kasm 1918 tarihli bir raporunda, Trk ulusu 3 gruba b lnmekteydi: 1- ttihat ve Terakki; 2- lkenin refahn iste yen ve 3- Asl amacm bar ve gvenlik iinde yaama il kesine balayan siyasal grten yoksun halk.. Bunlardan ikincisinde olanlar, Trkiye'nin bamszln istemekte dirler, ama kendi hallerine braklrlarsa Trklerin ynetim de btnyle yeteneksiz olduklarn bilmektedirler. "Memur luklarn ounda, hl eski ttihat ve Terakki Frkas'nm yeleri bulunduundan, "Edirne'de Asker Denetim Subay" olan Yarbay L; L. R. Samson genel hizmetin bozulmasn nlemek iin memurlarn ancak uzun bir srede ve yava yava deitirilmelerini nerdi. Milne, ulusularn Fransz-Ermeni ve talyan amalama kar koymalarndan, 3 Ocak 1919 tarihli bir raporunda sz etmi grnmektedir: "Vilyetlerde ve zellikle Adana ve Antalya'da, ttihat ve Terakki Komitesi'nin eylemli bir pro paganda yapmas kararlatnlrmtr." Curzon, 25 Mart tarihli muhtrasnda, "Trk ulusulamdan ve hl da eylemli ola(9) Br. V No. 741 not 3; Belleten XXX 118; bk. yu. bl. I not 80: Balfour'un Calthorpe'a 9.11.1918 tarihli mektubu. 108

rak, Paris'deki gecikmeler yznden yreklenmeye balayan ttihat ve Terakki Komitesi'nin geride kalan yelerinden" sz etmektedir (10). 19 Nisan tarihli The Times, VVebb'in 7 tarih li raporuna aratrmada bulunarak unlar sylemitir: "Tr kiye'de huzursuzluk srekli artmaktadr. zmir'de durum hi bir olumluluk gstermemekte, Trklerle Rumlar en nemsiz kkrtmalar karsnda birbirlerinin stne atlmaya hazn bu lunmaktadrlar... ttihat ve Terakki Komitesi, rgtn, gc nn en son snrna dek gizlice kurmak iin kesin soluk ala cak zaman ve frsat bulmutur. lkenin iinde pek ok kii, tilaf Devletlerinin zaferini kabul etmez grnmektedirler. Odesa, Msr ile baka yerlerde geen olaylar, sansrn sk basksna karn renilmektedir (11)." "Tam bir Trk sefer berlii ve gl bir Jn-Trk rgt karsnda bulunulduu"nu, karaya kan Yunanllar saptamlardr (12); ancak, Yunan ileri hareketine kar kan ulusal eylemi, Calthorpe bile, yalnzca ttihat ve Terakki Komitesi yandalarnn bir eylemi olarak grmtr: "Genel gvenlik, gittike daha k tye gidiyor... ulusal eylemin yaylmas, haydutlua taze bir iddet vermitir; bir Hallar seferi iin toplanan gler, zel likle Trk bamszlnn savunulmas iindir... M. Kemal Paa ve onunla birleenler... etkilerini yerel memurlara zorla kabul ettirmektedirler... eylem, kendiliinden olma deil... ama ttihat ve Terakki Komitesi'nin nderlerinin yreklendirmesiyle, hl var olan rgtn de yardmyla bir gereklilikmi gibi ortaya km grnmektedir (13)." (10) Nicolson 78; Cmd. 1614 (1922). (11) Bk.yu. bl. IV not 29: Yunan Kzlha hakknda. (12) General Nider'in21.6.1919tarihliraporu: Karacebe 115; SelekI223. (13) Calthorpe'un 30.7.1919 tarihli rapora: Br. IVNo. 470. 109

Sultan, Enver Paa ve yandalarna kar derin bir kin beslemekte ve bunlarn cezalandnlmalanm isteyerek ngi lizlerin sevgisini kazanmak dncesindeydi. Bunun iin, The New York Herald gazetesinden William Elis'e 1919 y lnn Mart aynda u aklamada bulunmutu: "ttihatlara sava atm. Onlar sonuna dek izleyeceim." (14) Sultan, Yunan propagandasna kar koymak iin zmir'den (19 Mart) ve Trabzon'dan gelen (27 Nisan) kurullarn kabul s rasnda, zmir karmasndan sonra oluan "Patriyotik (Yurtsever) Komiteler" iin Damat Ferit'in gstermi oldu u anlayn tpksn gsterdiyse de, M. Kemal bu kar koymay rgtlemeye balad zaman, bunu, tpk ngilizler gibi Yeni ttihatlk; Mustafa Kemal'i de "si" olarak dam galad. Nitekim Sultan, Ahmed Reid'e unlar sylemiti: "Bu da ttihatln yeni bir gelimesidir... bunlara eskilerin yardaklar demiyorum, bunlar ayn yolun yolcular olarak gryorum." (15) Damat Ferit de. 30 Temmuz'da Hohler'e: "Komiteler gene 9 bal ylan kafalarm kaldryorlar ve ka binesi yeleri ekilmek iin, ondan (M. Kemal'den) emir alyorlar (16). Ulusal eylemin, ttihat ve Terakki Komitesi'nin bir diri lii olduu konusundaki srekli karaalmalar, Mustafa Ke mal'i Sivas Kongresi yelerini, 5 Eyll'de, yle ant imeye ynlendirdi: "Saadet ve selmet-i vatan ve milletten baka hibir maksad- ahs takip etmeyeceime, ...ttihat ve Te(14) Simavi II222; bk. yu. bl. I not 12. (15) Rey 256; bk. yu. bl. IV not 24; kdam 28.4.1919; bk, yu. bl. V not

(16) Br. IV No. 471; kr. 467 (Calthorpe'un 27.7.1919 tarihli raporu: "Bun lar filvaki (gerekten) ttihat ve Terakki'yi tamamen ve canl bir ekilde diriltmilerdir." 110

145.

rakki Cemiyeti'nin ihyasna almayacama ve mevcut frk- siysiyeden hibirinin ml-i siysiyesine hadim ol mayacama vallahi ve billahi (Yurdun mutluluk ve esenli inden baka hibir kiisel ama gtmeyeceime... ttihat ve Terakki'nin yeniden dirilmesine almayacama ve var olan siyasal partilerden Mbirine siyasal emellerine yardm c olmayacama vallahi ve billahi)" (17). M. Kemal ayrca General Harbord'a, 22 Eyll'de unlar syledi (18): "... biz eylem ve hedeflerimizi... yurt ve ulusun varl, erin ve mutluluu iin daha nce tanmladmz snrlar iinde tut may gerekli gryoruz (19). Turanizm'in zararl bir gr olduuna gerekten inanm bulunuyoruz. Srmrlarrmzdan uzaklarda bulunan bu gibi kuruntu ve dlemleri geerli saymyoruz. Biz yalnz yurdumuzun yrei ve varlmzn ba olan bakenti ve hilfeti savunmak istiyoruz". Bununla birlikte, Damat Ferit yine de bundan soma bile, M. Ke mal'in k noktasnn dorudan doruya ttihat ve Terakki olduunu syleyerek sulamalarm srdrm ve ttihat ve Terakki localarnn yeniden alacam ileri srmtr. (20) Hohler, Amerikal General Mc Coy'a, 14 Ekim 1919'da de mitir ki: "Biz yurtseverlie (o Mustafa Kemal'in bu niteli ini pek vmektedi) kar kacaklarn en sonuncusuyuz; ama, korkarm ki o da ttihat ve TerakM'nin ruhunu miras alm olmasn!" Sir Eyre Crowe, Curzon'a 29 Kasm'da, "M. Kemal'in eylemi, aslnda ttihat ve Terakki Komite(17) n. 163; rde-i Milliye No. 1; Vehbi Cem Akun, Sivas Kongresi (Si vas 1945), 127; demir 18. (18) US 1919 E 883; Report Harbord, Exhibit C. (19) Erzurum ve Sivas Beyannameleri, Madde 6. (20) Br. IV No. 513, Nicolson 117. 111

si'nin eyleminin ayndr; Rum, Ermeni ve Krtlerin youn bulunduu blgeleriyle tm Trkiye'yi, btn yabanc de netimlerden uzak tutma hedefim gtmek anlamnda emper yalisttir." (21) 1921 yl yaznda, Kemalist dmam merkezlerde M. Kemal ile Enver Paa arasndaki tartmalardan pek ok ey umuluyordu. Rattigan'm 8 Haziran tarihli bir raporunda yle denilmektedir: (22) "Ulusular grubunun Kemalist ve ttihat ksmlar arasmda bir anlamazln ortaya kt syleniyor; bunlarn her ikisi de saldrgan ve an ulusu dur." Bu sralarda "ttihatln korkutucu hayaleti", stan bul'da evrede dolayor. 11 Eyl'de, Harington 23 ttihat nn teslimini istemiti. Bunlar, sylendiine gre, mttefik igal glerinin gvenliini saldrmak konusunda giriimde bulunmulard (23). 5 Kasm tarihli "The Times", Batum'da ttihat ve Terakki Ahli (Halk) Sovyet Frkasna dnen; Enver, Halil, Kk Talt ve Dr. Nzm taraflarndan imza lanan bir muhtray sz konusu etmektedir (24). Rumbold 29 Kasm'da, tam bir ulusu olan M. Kemal ile Enver Paa yandalan arasndaki bir savamdan; Henderson da, daha 25 Temmuz 1922'de M. Kemal ile Enverciler arasmda Rauf Bey'in araclndan sz etmitir (25).

(21) Br. IVNo. 549 Encl. 1, 610. (22) Corresp. VH No. 61. (23) 13.9.1921 tarihli basn. (24) K. Sami Sabit Karaman, istikll Mcdelesi ve Enver Paa (izmit 1949); Karabekir, Enver 222; Trk Yurdu No. 301. 26 v.d. (25) Corresp. DC No. 40; bk. yu. Bl. V not 230,237,238. 112

VII "SAVA CANLER'' 1- stanbul'da Trk "sava sulularnn" izlenmesi konusunda, Horatius'un "Parturiunt montes, nascetur ridiculus mus (Bir dan doumu beklenirken, gln bir fare dodu)" dizesi (Ars Poetica (iir Sanat)) anlabilir. Bu sulularn bu iten ko layca syrlmalar, M. Kemal sayesinde mmkn olmutur. Enver, Talt ve Cemal Paa'lann kamalarndan soma "Orta Avrupa Devletleri ile olan ilikilerin Trkiye tarafn dan kesilmesi zorunluunun" tnyle kapsayan Brakma'nn 23'nc maddesine karn, Bykeli Rifat Paa, bu Paalarn teslimini 11 Kasm 1918 szl notasyla istemiti (1): "Trkiye bykelilii, hkmetinin ynergesi gerein ce Talt, Enver ve Cemal Paalarn, Dr. Nzm, Bedri, eski vali Azm (Azmi!) ve Bahaettin kir'in Trk makamlarna verilmelerini Almanya Hkmeti'nden rica etmekle onur duyar. (2) Bu kimseler... byk miktarda devlet parasn (1) Fuat Selim'e (Bern) 27.11.1918 tarihli yaz; Calthorpe'un 9.1.1919 ta rihli raporu. (2) Regierung des Rates der Volksbeaufttagten (10.11.1918). 113

yanlarna aldklar gibi Ermeni sorununda barol oyna makla da suludurlar. Osmanl Hkmeti, stanbul'daki Al man makamlarnn bunlarn kamalarna da yardm etmeleri dolaysyla, bunlarn verilmesinden kanmayacaklarm um maktadr." Alman Dileri Bakanl, 16 Kasm'da u yamt verdi: "... Almanya Hkmeti... onlar geri vermeye, 11 Ocak 1917 Geri Verme ve Teslim Szlemesi hkmleri ye rine getirilirse, memnuniyetle hazndr. Dolaysyla, her ey den nce 5. bentte ngrlen hukuksal belgelerin, yani ilgili mahkemenin tutuklama emrinin verilmesini rica eder..." Rifat Paa, szlemeden ngrlen formalitelerin yerine geti rilmesini hkmetinden telgrafla rica ettiini, ancak imdi lik sulu kimselerin, 7. bent gereince kamalarna engel olunmasn ayn 18'inde yant olarak bildirmitir. Buna, D ileri Bakanl, 2 Kasm'da bu kimselerin geici olarak tu tuklanmalar iin gereken nlemlerin hemen alnaca yan tn vermitir: "Yaplan geici soruturmaya gre... Enver Paa Almanya'da bulunmamaktadm ...Talt Paa'ya gelince; Osmanl mparatorluu Hkmeti, Almanya'nn Ermeni so rununun cereyan ettii btn zamanlardaki dncesini bil mektedir (3). Osmanl tarihinin bu zc olaymda Talt Paa'nm oynad rol konusunda bir yargya varmak, Alman Hkmetinin yetkisinde olmad gibi, Hkmet onu savun mak istememekle birlikte, ortaya kan vahice insan kr mnda, bu knm yapanlan bilerek kkrtmak ve yreklen dirmekte ne derece ilgili olduunu belirleyecek gc olma dn da sanmaktadr. Belki de, bunlar siyasal nitelikte su lar olduu iin, bu sulan ileyenlerin geri verilmeleri, 3. bent gereince olanakszdr. Hrszlk ve rvet konusuna (3) Deutschland und Armenien 1914-1918, yaynl.: Johannes Lepsius (1919). 114

gelince de; Talt Paa'nm zyaps, namusu ve eilimleri gz nnde bulundurulursa, kesinlikle gerekddr... Pa a'nm iktidar konumunda bulunduu srece servet toplamadnm herkese bilinen bir gerek olmas, onun hkmet zararna zengin olmay asla dnmediini kantlar...(4)' Calthorpe, 11 Ocak 1919'da bildiriyordu: "Bu kiiler, bu konuda cezalandrc nlemlere zellikle nayak oldukian iin Enver, Talt ve Bahattin kir v.b.'nin tutuklanmasyla, bir ibret dersi olacak yolda cezalandrlmalar kadar hibir ey yararl deildir. Bu konunun ilk aama olarak baarl mas olanann salanmasn ummak isterim." Balfour da, bu kimselerin geri verilmelerinin Almanya Ban Szleme sinde de ngrldn, 25 ubat'ta yant olarak bildirmi tir. Damat Ferit de, Clemenceau'ya gnderdii 30 Haziran tarihli bir mektupla, Talt... Paalann, Versailles szleme sinin 228-229'ncu maddeleri gereince geri verilmelerini "insansal bir ilem" olarak istemiti. Sir Eyre Crowe, 10 Temmuz'da Curzon'a, "Talt ve arkadalanmn... listede bu lunmalan gerektiini bildirerek, bu konudaki formaliteleri hazrlamakla Sir E. Pollock'un grevlendirilmesini" rica et ti. Curzon; Talt Paa'nm Austos'ta, Berlin'de, Britanya asker kurulunun bir yesine, "ngiltere Kraliyet Hkmeti, kendisi ve arkadalanyla ibirliine raz olursa Trke ko nuulan topraklar zerinde birlik olarak bir Trkiye'nin ku rulabileceini" sylemi olduunu duyduu zaman, ok f kelenmiti. 6 Ekim'de Paris, Washington ve Roma bykel ilerine, "Krallk Hkmeti'nin, teslimi istenmek zere olan bu adamla herhangi bir yolla grmelerde bulunmasnn son derece yakksz bir i olaca grnde olduunu ve (4) Talat Paa hakknda kr. Atay 13 ve Enver Bolayr, Talat Paa'nm Ha tralar (1946). 115

byle bir nerinin, bundan sonra reddedilmesi gerektiini"de anlatmt. 5 Aralk'ta De Robeck'e de u ynergeyi verdi: "... Enver, Talt, Ceml, Nzm, Bahattin kir, Az mi, Bedri... listeye alnmaldr. smail Hakk Paa*mn da bu listeye alnmasn neriyorum. Baka bir neriniz var m?" De Robeck, ayn 12'sinde buna, "nerilecek baka bir ad bilmedii; yalnz Azmi adndan, herhalde Trabzon Valisi Ceml Azmi'nin kastedildiini; stanbul Polis Mdr Az mi 'ninse Antalya'ya geen alan biri olduunu herkesin bildii" yantn vermiti. Bunu Webb de, 28 Ocak 1920'de u szlerle tamamlamt: "Azmi, Kasm'da erkenden Bur dur'a gitmi, ulusu glere hizmetini sunmusa da redde dilmitir; o zaman Antalya'ya dnm, ama oradan da Ro dos'a gnderilmitir." Liste 10 ubat'ta Berlin'de sunulmu, ama Curzon'un 6 Aralk 1919'da Pollock'a gnderdii ve "siyasal nemi olanlarn en byklerinden" diye niteledii "yediler", buna karn teslim edilmemilerdir. Bu kimseler, bu sralarda bir sava mahkemesince, 5 Temmuz'da stan bul'da yokluklarnda (gyaben) idama hkm giymilerdir. Sultan, zellikle nefret ettii Enver Paa'y daha nce 1 Ocak 1919'da bir emriyle ordudan kartmt (5). "Sava Canileri" konusunda, stanbul'da geen birok dvay anlatmak, burada uzun srecektir. Ancak tarihsel nemi dolaysyla bir iki olay anmak yerinde olacaktr. D valar, 25 Aralk 1918 tarihli bir kararnameyle "tehcir"den (zorunlu g) dolay "adalet makamlarna" havale edildik ten soma, 8 Ocak 1919 tarihli Padiah iradesiyle zel "Divn- Harp"ler (sava mahkemeleri) oluturuldu (6). Sultan,

(5) TV 3407, 3436, 3597. (6) Ayn. yer. 3430, 3445; Dstur XI 81. 116

istediimiz (yani mgilizlerin istedii) her bir kimsenin ce zalandrlmasna hazr olduunu; yalnz geni lde bir ey leme geilirse bunun bir ayaklanmay kamlayamayacandan korktuunu, kendisinin tahtndan atlaca ve belki de ldrleceini... Sert davranmas durumunda Mttefiklerin kendisi iin yardmlarn salayp salayamayacan bil mek istediini (7) belirtti. Tevfik Paa Hkmeti, 30 Ocak'ta 27 ittihat ve Terakki nderlerini tutuklatt ki (8), Calthorpe bunu "ok iyi bir balang" olarak niteliyordu! Calthorpe, ayn gn verdii raporda, "Bu kimselerden kimi lerinin tehlikesizce hapsedilmeleri iin Trkiye dma gn derilmeleri kesinlikle gerekli grlrse, Malta'ya gndere bilir misiniz?" diye Londra'dan sormas zerine, 5 ubat'ta u ynergeyi ald: "Bu kimselerin: 1- Brakma hkmleri ne uymada kusurda bulunmak; 2- Bu hkmlerin yerine ge tirilmesine engel olmak; 3- Britanyah stleri (mir) ve su baylar aalamak; 4- Tutsaklara kt davranmak; 5- Gerek Trkiye'de ve gerekse Azerbaycan (Mver-y Kafkas) Er meni ya da baka rklarn yesi olan uyruklara saldn ve taknlklarda bulunmak; 6- Emlkin yama, apul ve ben zeri yollarla tahribine katlmak; 7- Sava yasa ve yntemle riyle ilgili konulara uymamak... gibi nedenlere dayanlarak size ya da en yakn mttefik ste ya da memura sizin ya da stn grne gre teslim edilmeleri iin hemen giriimde bulunmalan konusunda Trk Hkmetine ynerge veriniz. Kafkasya'da, Irak ve Suriye'de igal altnda bulunan toprak(7) Calthorpe'un 10.1.1919 tarihli raporu. (8) Milne'in 31.1.1919 tarihli raporu; Trkgeldi JJ 187; nal 1721, 1724: Mttefikler 36 kiinin tutuklanmasn istemilerdir; Trke stanbul, 31.1., 2.2.: adlan; Pech29; Selek 178. 117

larda sava yasa ve yntemlerine kar bu gibi konularda su ileyen Trklerin yarglanmalar iin asker mahkemeler oluturulmaktadr. Krallk Hkmeti, Osmanl mparatorlu u'nun mttefiklerin igalleri dndaki topraklarnda, yu karda ad geen sularla sulandrlan Trklerin Trk ma kamlarnca yarglanmalar ve cezalandrlmalarn kabul edemez. Dolaysyla, bu gibi sulularn Malta'daki toplama kampma gtrlmek, mttefiklerin bunlar iin somadan ve recekleri karara uygun olarak yarglanmak ve cezalandrl mak zere bize teslim edilmeleri iin srar ediniz. Bunlar yarglama yntemleri konusunda henz bir karar verilme mitir; ancak, bu konuda Paris'te grmeler yaplmakta dr." Calthorpe, 9 ubat'ta bildiriyordu: "Tutuklamalarn et kisi, her bakmdan ok iyi olmutur; yle sanyorum ki, s tanbul'da ttihat ve Terakki komitesini, belki biraz olsun yldrmtr. Reit Bey... ayn 6'snda intihar etmitir." (9) Franchet d'Esperey, 11 ubat'ta Calthorpe'a sulularn ce zalandrlmalar konusunda kendisiyle ayn dcede oldu unu, ama "Osmanl mparatorluu'nun, igal altnda bu lunmayan ksmlarnda sulular ortaya karmak, onlara kar dva amak ve cezalandnlmalarrm salamak yetkisi nin, doal olarak, mttefik asker makamlarnn tam bir g zetimi ve denetimi altnda olmak kouluyla, Trk makamla rnda bulunduunu" yazmtr. General, ertesi gn Milne ya da Calthorpe'un haberi olmadan (!) Sait Halim Paa, Hayri Efendi, eski Ayan (Se nato) bakan Topal Rfat, Ali Mnif, Cvit, brahim, k r, Ahmet Nesmi, Halil, Hoca Ali Galip, mer Naci ve (9) 26.1., 7.2.1919 tarihli basn. 118

Yunus Ndi'nin tutuklanmalarn Tevfik Paa'dan istedi, Webb, ayn 13'nde diyordu ki: "Bu, kesin bir asker iga le doru byk bir ilerleyiin belirtisi gibi grnmektedir. Bu istein dayand ilkenin mttefik hkmetlerce kabul edildii konusunda bilgim yoktur. Ancak bunlar, (5.2. ta rihli) yediler grubunda bulunmamaktadrlar." Calthorpe ise, daha nce aym l'inde "Britanya, sava tutusaklarma kt davranta ve eziyette bulunmakla ilgili 23 kiinin Britanya asker makamlarna teslimini istemiti ki, Reit Paa buna yant olarak, aym 16'smda, bunun "dorudan doruya egemenlik hakkna kar" olduunu bildirmiti. Lord Derby ise, aym 19'unda Fransa Hkmeti'nin; Calt horpe'a verilen 5 tarihli ynergeyle ilgili u aklamada bulunduunu bildirmitir: "Sulularn, doal olarak bu gi bi dvalar iin yetkili olmayan bir yarglar kurulunca yar glanmak zere, Trkiye'nin dna gnderilmesi konusu... kendi dncesine gre byle bir giriim... bir tr alma izlenimini uyandrma tehlikesi yaratacandan ve kimi Trk memurlarnn, bu sularndan synlmamakla birlikte, tam tersine halkn sevgisini kendilerine daha ok ekmele ri sonucunu da verebileceinden, uygun deildir... Fransa Hkmeti, sulu grlen btn kiilerin tutuklanmalar konusunda... giriimde bulunulmas iin Calthorpe ile Milne'in, General Franchet d'Esperey'e ricada bulunmala rn ummaktadr... ve bu dvalar, daha dnce aamasn dayken bar konferans ayn trden sular ilemi olan dman subay ve memurlarnn yarglanmalar iin mttefikleraras bir mahkeme kurulmasna karar verecek olursa, bunlarn o mahkemeye devir ve teslim edilmeleri olanakl olacaktr. Ancak Fransa Hkmeti, bugnk durumda, ayr

119

ayr kiisel giriimlerle konferans kararma zarar verebile cek davranlardan kamlmasm, Mttefiklerin ortak g revi saymaktadn." Curzon buna u yant (25 ubat) veri yordu: (10) "Amiral Calthorpe'a gnderilen 5 tarihli ynergenin hedefi, yedi kategoriye ayrlm olan sulularn, yarglana rak gvenli bir yerde tutulmalaryd... Bu gibi sulularn yarglanmalarn ve cezalandnlmalann, sanki bunlar asker mahkemelerce yetkili olarak yarglanamazm diye Trk makamlarna bnakmak, istee uygun deildir... Malta, mer kez bir durumda olduu iin seilmiti... Fransa Hkmeti, Malta'y istemiyorsa... seilecek baka gvenli bir yeri, memnunlukla kabul ederiz..." Ayn gnde, Balfour 5 ubat tarihli yedi maddelik notann verilmesi iin ricada bulundu. Nota 5 Mart'ta Damat Ferit'e verildi. Paa, Sultan'n Ocak ayndaki, "stediiniz herhangi birini tutuklamaya hazrm" yolundaki szlerim, bu vesileyle de yineledi. Dhiliye Naz r Ceml, bunun zerine, 9 Mart'ta 22 "Gen Trk" tutuk latt. Bunlarn yarglanmalar iin, 8 gnl kararnameyle ye ni bir sava mahkemesi kuruldu (11). Webb, Franchet d'Esperey'nin kendi basma hareket etmesinden ve Trk Hk metinin uluslar hukukuyla ilgili kar kmalarndan dolay, ayn 11 'inde u aklamay yapt: "Notalar Fransa'nnkiyle karlatrmak isterdim ki, tutuklama isteUerimizin birbiri ne uymayan ayr ayr eyler deil, belki birbirini tamamla yan istekler olduu grlsn. Ancak, ayr ayr ilkelerden (lO)Corresp.IINo. 18. (11) TV 3493, 3503; Dstur XI135; Trkgeldi II197; Simavi H 221; Hlit Ziy Uaklgil, Saray ve tesi (1941), IIIII; TIH1192; Liste: Sz 11.3.1919; Pech 29 (Enterne Liberale); nal 1893. 120

yola kacak olursak, o zaman bunun bu isteklerin gerek lemesi olanakb olmaz... Ancak, kendilerine su yklenen bu kimseleri bulup tutuklamak, Trk makamlaryla uyumlu bir alma olmadan da olanakl deildir, ite imdi bu uyumlu almay salam bulunuyoruz. Bunlarn bize tes lim edilmeleri konusunda artk srarda bulunmakla, korka rm ki istekli yrk at ok yorularak znk diye durmasn! Byle yapacak olursam, yeni kabine, durumunu olanaksz lk iinde grr ve daha iyi, daha drst bir kabine umudu kalmaz. neriyorum: imdilik... tutuklananlann gvenli bir yerde koruma altnda ratulmalaryla yetinelim. Sulu gr lenlerin su dereceleri ok, pek ok deiiktir ve insan kr mnn kantlanmas konusu da ondan daha az zor deildir. Bunlar konusunda bir yargya varabilecek bir mahkeme de, kesinlikle Uluslar Birlii (Cemiyet-i Akvam) gibi bir kuru lua oluturulabilecek gibi grnmektedir. Yukardaki nedenlerden dolay hi ivedi davranmamak, bana ok daha gvenli grihmektedir." Webb, 14 Mart'ta, sava tutsaklarna kt davrananlarn listesini vermi oldu unu, ama (ad deiiklikleri gibi) birok yanla dikkati ekmek zorunluunu duyduunu bildirdi. Calthorpe, 6 Nisan'da Balfour'a unlar yazyordu: "... rnein, savaa ne den olmak gibi, yalnzca siyasal ama uruna hi kimsenin tutuklanmasm istemedim; oysa Franchet d'Esperey bunu yapmtr... Ermenilere zulmetmekten sulu btn kiileri yakalamak iinse, Trklerin tmyle idam edilmeleri gere kirdi... Onaynza sunulmak zere tutuklanan kiilerin tes lim edilmeleri yerine tutuklanmalannm srdrlmesini ne riyorum." Boazlyan Kaymakam Kemal iin ilk idam hkm 8 121

Nisan'da verildi. Hkm 10 Nisan'da yerine getirildi. Calthorpe, bu idam hkmnn yol at ok byk tepkiyi, ayn 17'sinde yle anlatyor: "imdi bize, Hkmet'in ayn iddeti geni oranda ve hem de yksek konumlarda bulun mu olan sululara uygulama cesaretim gsterebilip gste remeyeceini anlamak kalyor. Kemal'in topraa verilmesi, sempati gsterilerine yol amt. Onun onurlu dva uruna ilk ehit ve kurban olarak grlmesi eiliminin genileme sinde ttihat ve Terakki Komitesi'nin sregelen etkisinin bu lunduu grlmektedir (12). Sadrzam, gsterilerin kor kunluundan sz etmektedir... Hatt onun yandalarndan birou, bu idam hkmn, sululara uygulanan adaletli bir ceza olmaktan ok, tilaf Devletlerine zorunlu bir dn gibi grmektedirler." Edmons, "Trklerin binde biri bile, Hristianlann ldrlmelerinden dolay aslmaya hak kazanan bir tek Trk'n var olabileceini dnememeleredir... imdi, sulularn koruma altmda Trkiye'den kaldrlp bir mtte fik mahkemesinin emrinde tutulmas bizim iin bir kazan tr;... Sadrzam... sulularn devir ve teslim ediliinden t r memnun olabilir." Buna karlk Kidston da yazmtr ki: "Ancak, Bar Konferans bu sorunda ne yaplaca, bir mttefik malkemesinin kurulup kurulmayaca... ya da ku rulduunda da yetkisine ne gibi sularn girecei konusunda bir karara hl varm deildir. Padiah, Kadky gsterisin den yle korkmutu ki, kendisinin istei zerine, Mustafa Sabri'nin vermi olduu ama kendisinin yeter grmedii fetvaya bir ek koydurmak istedi: (12) Bir grg tan (Yzba E.La Fontaine, denetim subay, Kadky) 12.4. tarihinde "masum slam ehidine ithaf szlerini tayan elenkler kondu unu bildiriyordu.' Kr. Pech 46. 122

"Sava mahkemesince idama hkm giydirilen Ke mal'in yarglanmas hakka ve adalete uygun olarak yapl dysa (!), verilen idam hkmnn evraklarda yazl fetva ve eri hkmlere uygun olduu arz edilir." (13) Webb, bu kiiler iin yargcn verdii hkme kar Da mat Ferit'e kaygsn belirttiinde, Ferit, "imdi gvenebile cei bir mahkemeye sahip olduundan dolay gven iinde bulunduu" yantn vermiti; ama ayn 27'sinde ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne kar alan mahkeme ngilizleri tat min etmedii gibi, kendisine inan da vermemiti. zellikle Ziya Gkalp'n, 17 Mays'ta, "Ulusumuza iftira etmeyiniz. Trkiye'de bir Ermeni katl-i m (bir ulusu yok etmeye y nelik toplu ldrme eylemi) deil, bir Trk-Ermeni mukatelesi (birbiribi ldrme) vardr. Bizi arkadan vurdular; biz de vurduk," (14) diye verdii ifadeden hi holanmam olsa gerektir. Damat Ferit, 19 Mays'ta, "Ksmen Mttefiklerin istekleri, ksmen de Trk hkmetinin giriimiyle, trl nedenelerden dolay tutuklanan kimselerin mahkemelerinin gelimesi konusunda dlemknklma uradn; sulama nedeni bulmann ok zor olduunu; kanlara dayanarak davranmanm ondan da zor olduunu anlam... onun iin bun larn imdi Malta'ya gnderilip gnderilmeyeceini" Webb'den sormutu. Bunu bildiren Webb, unlar da ekle miti: "Yukardaki grler tamamyla bir yana, son olaylar (zmir!) bu kiilerden tmnn ya da kimilerinin serbest b raklmalar iin... giriimde bulunulacan olas gstermek tedir... (15) Byle giriimlerin engellenmesi gereinin apa(13) Trkgeldi 202 v. dd. Padiah hkm 9.4.1919'da onaylad. (14) 18.5.1919tarihli basn; Mecmuas XXI157; apolyo, Ziya Gkap 137; Gaillard 175: "...yansz devletlerin gerei aratrmak iin yardmda bulun malarm isteyen nota". Curzon, bu gibi kurullardan edinilen kt deneyimlerden dolay bu istei reddetti (Edmonds'un 25.2.1919 tarihli sayfa kenar notu). (15) evket Turgut Paa, Bekiraa Bl'ndeki tutuklularn serbest bra klmasndan, daha 23 Mays'da kayg duymaktayd: (Advar) 35; kr. Atay i 14. 123

k olduu, kendisine dantm General Milne'in de onlar Malta'ya gndermek zere tat buluncaya dek teslim al mak iin hazrlkl bulunduu.." Ayn gn Mi ne'e bir liste gnderdi ve bu listede "daha nemli kiiler" diye krmz X iaretiyle gsterilmi olarak Rahmi, Yunus Ndi, Ubeydullah Efendi, Ziya Gkalp ve Sait Halim Paa vard. 22 Mays'ta, sabah gazeteleri tutuklanm olan 41 kii nin Trk Hkmeti'nce serbest brakldm haber verince... VVebb'in huzuru tmyle kat... hemen General Duncan ile grmeyi grev bildi... General, Fransz ve Britanya asker lerinden oluan bir muhafz ktasna (hapishanenin kapsn tutmak zere) emir verdi. Ayn 30'unda bunu rapor eden Cathorpe, unlar ekliyordu: "Sulular kaacak olursa, bun larn, zellikle bakentte yalnz imdiki hkmetin deil, ayn zamanda Mttefikler'in de hem madd hem de manev karlarna aykr olarak karklklar karmasndan korku lan ttihat ve Terakki Komitesi'nin an yandalanmn hepsi nin hemen ekirdeini oluturacaklan da apakt. Bundan baka, geri bu adamlarn, bir panik ktmda ya da halk arasnda kan kanklklar sonucunda, hkmet tarafndan serbest braklmalarndan korkmak iin nedenler olmasa bi le, bunlarn mahkemeleriyle ilgili ilemler yle araksak ve yle nemsizdir ki, maskaralk (farce) bile onun yannda kk kaim Bu adanlan, bu gibi durumlarda kaamayacaklan ama yetkin ve olgun bir adaletin snrlan iine almacakan bir yere srp uzaklatrma konusundaki (bundan ay nce (5.2.) ngiltere Krallk Hkmeti'nce de onaylanan) dnceye hemen geri dnmek gerei domutur. Bu ama la Krallk donanmasnn hizmet gemisi "Princess Ena"y bu ie ayrma olanan bulduuma gre, rastlant da bu ge-

124

rei desteMemitir. Tutuklular, sorunun ivedi zm konu sunda tamamyla duyarl olan Britanya asker makamlaryla uyumlu olarak 28 Mays'ta gemiye alnp, hemen o gece yo la kld (16). Calthorpe ayn 28'inde Hriciye Nezreti'ne gnderdii bir notada, unlar yazyordu: "Dileim zerine Milne... Mttefiklerce sonunda kararlatrld gibi, yarg lanp cezalan verilinceye dek tehlikesizce bir hapishaneye yerletirilmek zere... 67 kiiyi... teslim ald." stanbul'da eletiriler ykselince, "Times" habercisi unlan bildiriyordu (17): "Eletirenler, bunlarn lkeden uzaklatnlmalannm en sonnuda yaplacak yarglamaya bir zaran olmayacan unutmaktadnlar. Trkiye ile yaplan ban szlemesinin h kmlerinde, olaslkla bunlar arasnda mttefik devletlere kar su ileyenlerden ya da adam ldrenlerden kimileri nin Trk mahkemeleri dnda yarglamnalan koulu bulu nacaktr... Bunlarn srlmeleri... saknma nlemi olarak dnlmelidir." Hemen, yalnzca sava kabinesi yelerinden on iki kii de Robeck'le Sir Harcy Luke'un 9 Eyll'de ziyaret ettikleri Mondros'ta gzaltna alndar. Sir Harry Luke, zyaamyksnde diyor ki: "Amiral ve ben, onlan grmek zere ky ya ktk; ak syleyeyim ki, Prens Sait Halim ve erkek kardei Abbas Hilmi'yi (Halim?) arkadalaryla dikenli telle evrili kk bir adr iinde grerek zldm... zntl grnyorlard... yaka ve boyunbalan olmayan istanbulin setreleri (istanbulin denen kumatan yaplm uzun etekli ceket) iinde yakksz bir klktaydlar. Hapislerinde gste(16) Simavi II237; Y.Ndi No. 109; Trkgeldi 218; inal 1911: "Mevkuf lar (tutuklular) be ngiliz otomobiline vk gibi dolduruldular." (17) The Times 5.6.1919 (C.C. 31.5.) 125

rilen gereksiz iddete kar bir tek szle de olsa yaknmadlar; bizi sanki, kendi selmlk dakelerindeymiesine bir in celikle, anlarna uygun bir biimde selmladlar..." (18) Aym 18'inde, belki de, de Robeck'in olas aracl zerine, bunlar da Malta'ya getirildiler. Milne, 28 Haziran'da Bekiraa Blmde gz hapsi ne alnm olan teki 112 kiinin iyi korunmamalanndan yaknd. Gerekten, Halil Paa 8 Austos'ta kamay baar mt (19). Damat Ferit, stanbul'da arkas kesilmeyen tutuk lamalarn yerine "tehlikeli kimselerin" "srlmesini istiyor du. Bylece, Ahmet Emin (Yalman) ile gz doktoru Esat Paa, ay sreyle Ktahya'ya srldler (20). stanbul'un 16 Mart'ta resmen igali zerine, Mttefiklerce tutuklama lar yaplmasnn hukuksal sakncalar da ortadan kalkt. imdi tutuklanma sras M.Kemal'in yandalarna gelmiti; bunlar da Malta'ya getirildiler (21). Mustafa Kemal de kar nlem olmak zere Erzurum'da Rawlinson'u, Konya'da da Campbell'i tutuklatt (22). stanbul'da son olarak Yakup evki Paa 21 Nisan'da tutuklanarak, 6 Mays'ta Malta'ya getirildi (23). ngiltere'ye ho grnmek isteyen Damat Fe rit, yeni sadrazaml srasnda ayrca bir "zorla g ettirme mahkemesi" kurdurdu. Bayburt Kaymakam Nusret, 20 Temmuz'da lme mahkm edilerek 5 Austos'ta asld (24). Enver Paa'nm (18) Luke II 51. De Robeck II. 9.da stanbul'a geldi (basn 12.) (19) Calthorpe'un 6.7. tarihli raporu; HTVD 947; Tarik 12.8.: TV 3731. (20) Br. IV No. 478; A.E.Yalman, Turkey in My Time (1956), 85 v. dd. (21) HTVD 575-577, 637, 651, 653. (22) Rawlinson 287; Karabekir 529. (23) TH1171: Bykhoglu 36,47. (24) 6.8. tarihli basm; ZC III 170; TV 3924; Kanun No. 80,271; Bykh oglu 62. 126

daha sonra 1921'de Almanya'dan uzaklatrlmas, Damat Ferit iin zayf bir avuntu olmu olabilir (25). 2- Malta'da Trkiye ile ban szlemesi beklenedursun, ngiltere Savunma Bakanl, 17 Aralk 1919'da "Law Officers of the Crown" (Krallk Hukukulan) ile yapt dammadan son ra, 5 ubat tarihli telgrafta sz edilen "ilk suu ileyen sululann (bu sular yalnz igal edilen topraklarda ya da Mver-y Kafkas'ta ilenmilerse)" asker mahkemelerce yarglanmmalan gerektii konusunda stanbul, Kahire ve Badat Bakomutanlklarna ynerge verilmesini ngiltere Dileri Bakanl'na nerdi. teki sulular, "uluslararas bir mahkemede yarglanmalanm beklemek zere Malta'ya gnderileceklerdi. De Robeck, 6 Aralk'ta liste gnderdi: "A (16 ad): Britanya sava tutsaklanndan baka kiilere kar zulmeden sulular: 1. Ahmet Agayeff, Azerbaycan dele gesi, propagandac ve gazeteci... 16. Ziya Gkalp, Ergani mebusu; B: ktidarda bulunmalan srasnda yaplan zulm lerden sorumlu (17 ad): ... 21. (22 ad): Zulm yapmaktan sorumlu olduklan pek bilinmeyenler: ...42'inci Hseyin Ca hit Bey..." Milne 20 Ocak'ta unlan sylyordu: (26) "Malta'daki kimselerin) ban imza edilinceye dek orada tutulmalan dncesindeyim. Geri bunlann mahkemeye gnderil meleri dnlmemise de, ben kiisel olarak, bunlann S vey hatlan dolaysyla serbest dolamalann, buradaki Bri tanya ordusunun kan ve esnelii iin tehlike yarattklann (25) Corresp. VIII No. 5: Lord d'Abernon'un 5.7.1921 tarihli raporu. (26) Webb'in 27.1.1920 tarihli raporu. 127

ve onlarn tatuklanmalanm hakl karmak iin geni mal zeme salandn dnmekteyim." Sevres antlamasnn imzasndan ksa bir zaman nce, Mr. Fitzmaurice ngiltere Dileri Bakanl Haberleme Dairesi'ne (Intelligence Service) 21 Temmuz'da u raporu verdi: "Bunlarn ou Trk Hkmeti'nce... hapsedildikten soma bize verilmitir. Bunlar, Trkiye'de Almanlar lehine sava ynetimini ve soma da Kemalci ulusuluu temsil et milerdir. Ban hkmlerine kar direnmeleri yznden hapis sreleri uzamtr... imdi bunlann salverilmeleri... (Trk Hkmeti'nin) saygnln azaltaca gibi... Kemal ciler iin de bir zafer gibi yorumlanacaktr... A snf: Bri tanya sava tutsaklanna kt davranmaktan, bnakma ko ullarn bozmaktan, Rum ve Ermenilere saldnda bulun maktan ve daha birok konulardan suludurlar... tutuklu olarak elde rutulmalan gerekir: (64 ad)...; De Robeck bunla rn... ban szlemesinin yrrlne dek tutuklu bulunma lar iddetle salk verilmektedir.... Smr dna kanlan bu kiilerin masraflan A ve B snflannda yzn altmda olup, Sultan Hkmeti ban hkmlerini, muhalif ulusulara zor la kabul ettirmek durumuna geer gemez olabildiince azalacaktr (27)." "Law Officers of the Crown" Gordon Hewart ile Ernest M.Pollock, 4 Austos 1920'de bir muhtra vermilerdi; burada yle denilmekteydi (28): " smf var dr: 1- Siyasal sulular; 2- Zorla g ettirme (tehcir), gasp, yama ve adam ldrmeyle sulananlar; 3- Sava tutsaklan na kt davrananlar; yine kimi kiiler daha vardr ki, bunla rn tutuklanma nedenleri saptanamamtr... nc grup (27) Br. XIII No. 100. (28) Ayn. yer. No. 122, Encl. 128

kiilerin kinniMerini saptamak, Trk adlanmn birbirlerine benzemelerinden dolay g olmaktadr." Malta'da gzalt sresinin umulmayacak denli uzamas, af mlekelerinin sunulmasn bu kiilere anmsatmtr. Bu dilekeler daha nce de verilmi, ama hibiri kabul edilme miti: (28a) 1- Sait Halim Paa: Malta'llann nl hukukulanndan Dr. L.F.Mizzi, hapishanede tahtakurulanndan yaknan Sait Halim Paa'nm gz hapsi altmda kendi evinde yaamas iin giriimde bulunmasn Calthorpe'dan rica etmi (23 Ni san 1919) (29). Bu konuda "mavi kitap"ta, onun hakknda hak tanrlk gstermi olan Sir Louis Mallet'i "tank" gs termiti. Calthorpe ise, "Trkiye'nin, iki sadk dostu (!) ngilte re ile Fransa'ya kar lkesini bilerek, herkesin gzleri nnde savaa srklenmesine izin verirken, o hkmetin banda bulunan ve ayrca Ermenilerin dehet uyandran l drlmelerinde, bir sre de olsa sadrzam olan bir kimse iin kendisine mdahale talebinde bulunulmasna kar a knln" belirtti. Dr. Mizzi, "Sait Halim'in, hkmetinin en isteksiz yesi olduunu ve geen olaylarn nlenmesi iin elinden gelen hereyi yapt" syleyince, Calthorpe mazeretinin glnlne iaret etti. Malta valisi Lord Plumer, 4 Kasm 1919'da 2755 numaral sava tutsa Sait Halim'den ald bir dilekede, "kendisinin sava tutsa olma masna karn, 30 Mays'tan bu yana Mondros'ta, 21 Ey(28a) Malta'da tutuklu bulunan 114 Trk, 22.1.1921 tarihinde Londra, Pa ris ve Roma Dileri Bakanlklarna dilekeler gndermitir. (Echo de l'Islam, 15.2.tarihliNo.22). (29) Kr. Yunus Ndi, Samsun'da 10. 129

ll'den sonra da Polverista tutsak kampnda tutulduunu be lirterek kentte bir otelde kalmasna izin verilmesini" rica et tiini bildiriyordu. De Robeck, onun bu dilekesini 6 Aralk'ta, "kendisine niin ayrcalkl davramlmas gerektiinin nedenini anlamad"n (30) belirten sayfa kenar notuyla Londra'ya havale etti. 2- Ali hsan Paa: ngilizler Ali fisan' Haydarpaa'ya geldii 2 Mart 1919 tarihinde tutuklamlard (31). Paa, hemen Milne'e bavurdu: "Ben Nusaybin'deyken... Halep'te General McAndrew'ya serbeste ve ivedi seyahat etmekliim iin bana bir Britanyal subay ve bir miktar asker eli inde zel bir tren verilmesini rica ettim ve bu isteim de kabul edilmiti. Ben buraya Britanya askerlerinin korumanl altnda getirilmedhn; tersine bana yardm eden arkada larla birlikte... Britanya'nn geleneksel adaletinden byle bir davran asla beklemezdim... Ben Bakanln bana verdii emri yerine getirdim." Webb, 18 Mart tarihli u raporu veri yordu: "O imdi burada asker hapishanede, ksa bir zaman sonra da, Malta'ya gnderilecek. Ben onun suunun 5.2. gnl ve 233 No.'lu telgrafnzn 1. maddesine balanmas gerektii grndeyim." Ali hsan, 3 Nisan'da Malta'dan Londra'daki sve ortaeliliine bir mektup gnderdi. Mektubu alan ngiltere Dileri Bakanl, "Onun 6. Ordu'dan alnmas iin verilen emir dnda, Trk Hkme tince mtuklanmas ve lke dma srlmesiyle ilgili bir ka rar alnp alnmadmm, ltfen bildirihnesi"ni isteyen sayfa kenar notuyla, ayn 25'inde Calthorpe'e havale etti. Webb buna, ayn 28'inde: "Hayr, o srf Britanya makamlarnca (30) K. ama yu. not 18 (Mondros'da ziyaret) (31)Bk.yu.bl.IInot.33. 130

gtrlmtr," diye yant verdi. Sir Eyre Crowe, 13 Mays'ta Curzon'a, "Onun Malta'da tutuklu olarak tutulmasnun nedenleri konusunda yazl bir bilgim yok; ancak Malta'da tutulmasna karar verilmesi konusunu size ve ngiltere Sa vunma Bakanlna brakmak dncesindeyim." Bunun zerine War Office, ayn 14'nde Kahire'ye u telgraf ek ti: "Ali hsan Paa'dan bir ok yaknma aldk... Onun hak knda yelenecek tavsiyeniz varsa, ayrntl olarak bildiril mesi." Foreign Office dosyasnda da u kayt vardr: "War Office bize, onun stanbul'a geri gnderilmesini nermek tedir....; bir yanllk yapld sonucuna varld anlal maktadr." Allenby, 21 Mays'ta, "Onun hakknda engelleyi ci dadandndan baka bir tercih hkmmz yoktur; her hangi bir emir ona verilmezse, kendisinin stanbul'a geri gnderilmesine kar kmayacam, daha nce de mektup la Calthorpe'a bildirmitim," diye yant verdi. Ama yine de tutuklu kald. 3- Cevat: (stanbul'un eski merkez komutam): General Townshend, onun serbest braklmas iin 25 Temmuz'da yle bir ricada bulunmutu: "Grevi srasnda Bykada'da tutsaktm. Ondan her zaman saygl ve incelikli davran grdm. Enver kart Trk grubunun zel hmna uram olduunu sanyorum... Bu szlerimin onun serbest brakl masn salayacam umuyorum." 4- Hayri Efendi: Durumu, Yksek Komiserliin 21 Austos 1919 tarihli toplantsnda sz konusu oldu: "Malta valisi, onun dizanteriye yakalandn, salnp salmamayacam sordu. Defrance, ilke olarak ayrcalk yaplmasna kar olduunu syledi... durumun Damat Ferit Paa'dan sorulma131

s isteniyordu." Webb'in yant vermesi kararlatrld: "Ha pisten salverilmesi pek hoa gitmez." 5- Rahmi: Granville, 16 Ocak 1920'de Rahmi'nin u dilekesine gnderdi: "...Ekselansnz bana 22 Kasm 1917'de, 'Hkmetimin ve btn Britanyallann, ekselans nzn Aydn vilyeti iindeki Britanya uyruklarna gster dikleri sempatiden ve gl yardmdan dolay sonsuz ve de rin teekkrlerimi sunarm' diye yazmtnz. Bu sonsuz te ekkrlerin, benim Malta'ya srlmemde sonutlatn g rnce aknlm ok byk olmutur." Bu dilekeyle ilgili olarak, Edmonds'un verdii yant yledir: "Rahmi Bey'in salverilmesi Kralhk Hkmeti'nden bu zamana dek birok kez istenmi olmakla birlikte... tutuklu kalmasnn birok nedeni (31a) vardr." Bu ve bunun gibi ou durumlarda, s tanbul'u "ttihat ve Terakki Komitesi'nin z elerinden" korumak istei, srgnlerin Malta'da tutuklu bulunmas iin yeterli nedeni oluturmaktayd (32). 6- Liman von Sanders: Durumu zellikle ackldr. 1913-1918'de Trk Ordusu MareaPinin gzaltna alnma syla, Trkiye'nin de ulusal onuru zedelenmi oluyordu. Bu ba su, Franchet d'Esperey'nin zerinde toplanmaktadn. Fransz Generali, bir Rum Ortodoks papaznn incelenme yen iftiras zerine, Mareal'in 29 Ocak 1919'da yola k srasnda, Amiral Calthorpe'un serbeste uurlanaca ko nusunda verdii szn ngilizlerce bozulmasna yol amt. Mareal, 25 ubat'ta tutuklanarak Malta'ya gtrlm ve (3la) Br. XIII No. 100: "Rahmi... zmir Britanya kolonisine kar hesaba dayanan bir ycegnllk gstermi olmakla birlikte, iddetli Rum dmany d." (32) Bk. yu. not. 15. 132

nceleri kendisine bir sulu gibi davranlmt. Bkp usan madan verdii dilekelere karn, braklmas en sonunda Feldmareal Henry Wilson'un kiisel olarak Foch'a bavur masndan sonra, ancak 21 Austos'ta gerekleti. General irrwait.es, 1 Austos'da Curzon'a yle yazyordu: "...Tutuklanmasmm yzkaras, Mareali lkesine geri vermekten baka bir istei bulunmayan Britanyallann zerinde kal maktadr." 3- Tutuklularn Karlkl Olarak Geri Verilmesi Gzaltna alnanlarn karlkl olarak geri verilmesi dncesi, ilk nce TBMM'nin 18 Temmuz 1920 tarihli tu tanayla ortaya kyor. Toplantda, Rawlinson'un Kzm Karabekir'e gnderdii bir mektubu okundu. Mektupta y le deniyordu (33): "... tutsaklarn karlkl olarak geri veril mesiyle ilgili herhangi bir neriye, kurul yeleri onay vere ceinden, ben size bildiriyorum ki, Meclis-i li'ye (Yce Meclis'e) bu trden her trl neriyi gndermeye tamamy la hazrm..." Ali kr (Trabzon): "Malta'ya gnderilenler den bir ounu kurtarabiliriz" dncesini belirtti ("Hepsi ni!", diye haykrmalar). Hriciye Vekili Muhtar' n istei zerine, tasar, zerinde almas iin kendisine verildi. Curzon 20 Austos'ta de Robeck'e (34): "Haklarnda dva almas dnlmeyenlerin, ilk uygun frsatta salverilmesi iin; haklarnda dva alacaklarn da adlarnn seilmesi iin, bu tutsak ve srgnlerin listesi, basavc tarafndan gzden geirilmelidir. (33) ZCII335. (34) Br. XIII No. 122. 133

Albay Rawlinson ve Yzba C.L. Campbell (Kon ya'da) ile (16 Mart'tan bu yana tutuklu olarak tutulan teki rtbelilerden kk bir blm) kimi Trk tutsaklarla deitnebilir" diye yazyordu. Ksa bir sre sonra, Foreign Office'e artc bir neri geldi. Sir Harry Luke (Tiflis), Azer baycan Hriciye Komiseri Hseyinov'un 6 Eyll'de kendisi ne verdii bir telgraf kopyasn gndermiti. Telgrafn anla m uydu: (35) "Moskova'da ierin'e: Bunu Litninov'a gnderin (36): ...Azerbaycan Sovyetler ras Hkmeti, Baku'da tutuklu olarak tutulan ngilizlerin, stanbul'da tu tuklu Kemalci Trklerle deitirilmesine onay verir... 28.8". Curzon, yetkisizlik ynnden bu tartmalar reddetti ve 27 Nisan'da Baku'daki Kzl Ordu'nun eline dm olan ngi lizlerin Tiflis'teki Britanya Elilii araclyla Kasm'da serbest braklmalarm salad (37). Curzon'un, Rawlinson'un serbest braklmasn (ki Curzon buna ok nem veriyordu) salamak iin ilk girii mi Milne'i atlayarak yapm olduu grlyor. De Robeck, 15 Ekim'de u raporu verdi (38): "Tutsaklarmz ulusula rn ellerinden kurtarmay ne denli istersek isteyelim, ne ya zk ki, bu i imdilik uygulama olanandan yoksun bulun maktadr... Mustafa Kemal (asker makamlarla) konumay reddetti. Ankara'ya giden istanbul kurulu, mttefik eleman larn iererek hesaba katacak olursa, o zaman temsilcileri miz konuyu ulusu nderlerle birlikte ele almaya yetkili k(35) Luke II188,191. (36) 12.2.1920 tarihli Kopenhag uzlamas gereince (Cmd. 587; The Ti mes 10.3.1920). (37) Luke II196; The Times 10.5., 19.6., 13.8., 23.9., 11.11.1920. (38) Br. XIII No. 156,164 (Curzon 26.10.: Evet!); bk. yu. bl. V not 225. 134

lnabilirler." De Robeck, izzet Paa'dan, kendisi 3 Aralk'ta yola kmadan nce asker ve sivil Britanyal sava tutsakla rnn salverilmesini salamak iin elden gelenin yaplmas n rica etti: "Ben ona bir liste gnderdim... Bunlarn serbest braklmalar... Trk Hkmeti'nin gzmzdeki saygnl n arttracaktr". Bu liste, Genel Savata Almanya impara torluu ile Mttefiklerince sava yasalar ve sava treleri gibi konularda ilenen sular konusunda inceleme yaplarak rapor verilmesi iin, Basavc tarafndan daha nce 1 Kasm 1918'de oluturulan komitece hazrlanmt. Rumbold'un 20 Kasm tarihli raporuna gre, "Ulusu larn olas istekleri, lkeden asker nedenlerle uzaklatrlan ok nemli siyasal tutsaklarn Anadolu'daki Britanya tutsaklanyla deitirilmesi olsa gerekti (39)"; izzet Paa'nn daha nce Ankara'daki baanszlmdan soma, bu konunun tartlmas iin Londra'nn bar koullarn deitirme konferansmdan yararlanlaca akla yakn grlyordu. 19 ubat tarihli "The Times"da, Tugeneral Campbell'in bir mektubu kmt; bunda, "Olum Yzba C. L. Campbell de bunlarn arasndadr. Geri arlma emri ona varmam tr... yalnz 22 Mays tarihli bir mektup eline gemitir... (40) ... Ulusal geleneimiz, insafszca yakalanm olan Bri tanyal subay ve kiilerin nceden salverilmesi koulu ol madan bir Britanya Hkmeti'nin ulusulardan oluan bir kurulu kabul olumlamasm gerektirmektedir." Ancak bu, o denli basit deildi. Aslnda, Mttefiklere kar zor durumda (39) Br. XIII No. 177, 189. (40) Rawlinson ancak 1.8.1921'de bir mektup gnderebilmiti; bu mektu bu bir Bulgar subay, bir sigara iinde ele geirmi ve Ekim'de Harington tara fndan belgelendirilmiti (Rawlinson 342,350). 135

olan Bekir Sami, tutsak dei-tokuunda da boyun emeye kendisim zorunlu grmt. Bylece, 16 Mart 1921'de aa daki uzlamaya varld: TUTSAKLARIN HEMEN SALIVERLMES N ANLAMA Madde 1 - Kendi istekleri dnda Trkiye'de alkonu lan Britanya sava tutsaklar ve baka Britanya yurttalar ya da Britanya glerinin teki yeleri hemen salverilerek stanbul'a gnderileceklerdir. Bu gibi kimselerin gnderil meleri ii, bu tutsaklar imdi ellerinde tutan Trk makam larnca, harcamalar da bunlarca salanarak yapdacaktir. Madde 2 - imdi Britanya makamlarnn elinde bulu nan Trk sava tutsaklanyla gzaltna alnm olan sivillerin lkelerine geri verilmelerine hemen balanarak, bu i elden geldiince hzla srdrlecektir. Ancak bu madde, sava du rumunun srd srece, 1 Austos 1914'te Trk mpara torluunun parasn oluturan topraklarda yaplan sava yasas ve greneklerini (customs) bozmaktan ya da adam ldrme suundan dolay yarglanmalar kararlatrlan kim selere uygulanmayacaktr. Britanya Hkmeti, bar duru munun geri gelmesinden nce stanbul'a gelmeyecek olan herhangi zel kimselerin tahliye edilmelerini de bu koula balamakta ve bu koula uyulmamas durumunda onlar hapsetme ve tutuklama hakkn elinde tutmaktadr. Madde 3 - Bu anlama, imzas tarihinde yrrle gi recek ve en hzl biinde uygulanacaktr. Ek 1 - Trkiye'de istekleri dnda tutulmu olduklar Krallk Hkmetince bilinen ve birinci madde gereince 136

tahliye edilecek olan kimselerin listesi. Bu liste kesin (me tinde: mnhasr) deildir. Bu listede ad gememi olmas, herhangi bir kimsenin tahliye edilme hakkm etkilemez: - Mr. John Medlicott, Kayseri'de (41). - Lieut- Colonel A. Rawlinson, Royal Garrison Artil lery. - Captain C. L. Campbell, Argyll and Sutherland High landers. - zel 975075 H. Carter, 85'inci Makineli Tfek Ko lordusu - zel 129401 AHillyer (ayn), - zel 59194 R. Leadbetter (41a), (ayn). - zel EMT 44405 T.J. Mahney, 1158 Company Ro yal Army Service Corps (42). (ad izilmi) - Lance-Corporal 135424 H. T. Ankers, 766 Company Royal Army Service-Corps. - zel 33952 T. Galloway, 1st Gordon Highlanders. - Sepoy 1637 H.Hakumatmi, 24th Punjabis. - Sepoy 1896 Hakimsmah, (ayn). - Sepoy 2219 H.Katarsing, (ayn). - Sepoy 43279 C.D.Rsaijiway-Amr, (ayn). - Sepoy 43761 Gangapeshad (ayn). - 9069 Bhisti (ad bilinmiyor), Machine Gun Corps. - Bhisti Ramgoo, Royal Garrison Artillery. - Interpreter 897 Polskof (42a). - (aym) 766 Guragossian. - (aym) 930 Kudodoian. (41) zgn metinde izilmi. M... 1920 Nisan banda Toroslar'da Fran sz ktaanyla birlikte tutsak alnd: Br. XIII No. 164.. (41a) Rawlinson 372: Leadbeater. (42) Bir irlandal: Rawlinson'a ihanet ettii iin bir Britanya sava mah kemesine verilmiti (Rawlmson 296, 360). (42a) Rawlinson 299: Polakoff. 137

Ek 2 - ngiltere Krall Hkmeti'nin 2. madde gere ince tahliye edilecek kimseler iin hazrlad liste: 2675 Hseyin Cahit Bey. - 2682 Tevfik Hdi Bey. - 2684 Yusuf Rza Bey. - 2689 Fethi Bey. - 2691 Rahmi Bey. - 2692 isma il Cambolat Bey. - 2693 Mithat Bey. - 2697 Mmtaz Bey. 2702 Atf Bey. - 2703 Ferit Bey. - 2705 Hseyin Kadri Bey. - 2708 Haydar Ahmet Bey. - 2709 Sami Bey. - 2713 Aziz Jehangirov. - 2715 Hassan Khan Jehangirov..- 2716 Muhammed Bey Ali Bekov. - 2717 mrahim Bey Jehangirov. 2718 Zekeriya Bey. - 2720 Mussa Bey Slaahkova. - 2721 Yussuf Yussupof. - 2722 Dan Uddin Ha ya da Tauchitgan Mamlejeff. - 2725 Rachinski Matroi. - 2727 Muklis Mainedov. - 2728 Salh Cimcoz Bey. - 2731 Ubeydullah Bey. 2735 brahim Pirizade Shib Bey. - 2736 Ahmed Nesimi Bey. - 2739 Hac Ahmet Paa. - 2740 Hmit Rza Bey. 2742 Zlfi Bey. - 2752 Fahri Paa. - 2754 Abbas Halim Pa a. - 2755 Sait Halim Paa. - 2756 Mithat kr Bey. - 2757 Hac dil Bey. - 2759 Ziya Gkalp Bey - 2760 Halil Bey 2762 Ali Mnif Bey. - 2763 Ahmet kr Bey. - 2764 Ah met Agayeff, alias (takma ad) Aaolu Ahmet. - 2765 H seyin Tosun Bey. - 2767 Arif Bey. - 2770 Mrsel Paa. 2772 Cemal Paa. - 2773 Cevat Paa. - 2775 Esat Paa. 2776 Hseyin Rauf Bey. - 2777 evket Bey. - 2778 Vsf Bey. - 2779 Mehmet eref Bey. - 2780 Edirneli Faik Bey. 2781 Nman Usta. - 2782 Ali Sait Paa. - 2784 Sleyman Nazif Bey. - 2785 Cell Nuri Bey. - 2786 islam Ali. - 2787 Ahmet Emin Bey. - 2788 Mehmet Muammer Bey. - 2791 Evis Avni Kuds (dorusu: Enis Avni "Aka Gndz") 2793 Kel Ali Bey. - 2974 Ali Seyit. - 2979 Abdsselmi Pa a. - 2803 evki Paa. - 2805 Ali Cenni Bey. 138

Ek 3 - Her iki tarafn onay olmadan istanbul'a gelme mek kouluyla 2. madde gereince tahliye edilmek zere hazrlanan kimselerin listesi : 2772 Cemal Paa. - 2773 Cevat Paa. - 2777 evket Bey. - 2803 evki Paa. S.Bekir Robert Vansittart Mart 16, 1921 10 Austos 1920 Sevres Antlamas'nda (43) Versail les Ban Szlemesinin 228-230. maddelerine benzer u hkmler vardr: "Mttefik Devletlerin, sava yasa ve greneklerini boz makla sulanan kiilerle (226) bu mttefik devletlerden bi rinin uyruklanna kar su ileyen kimselerin, ilk anlanla rn kendi asker mahkemeleri huzuruna, ikincilerinse o dev letin asker mahkemeleri huzuruna getirilmesi hakk (227) ngrlmt ve sonunda Trk Hkmeti adam ldrme suunu ilemi ...kimseleri Mttefik Devletlere teslim et meyi stlenir... Mttefik Devletler bunlar iin bir mahke me... Milletler Cemiyeti'nce uygun bir zamanda (!) kurula cak... bir mahkeme gsterme hakkn sakl tutmaktadr (230). Britanya Hkmeti, 16 Mart 1921 tarihli dei-toku anlamasyla, hi olmazsa bu hkmlerden bir kan olsun sakl tutmak iin giriimde bulunmutu. "Law Officers of the Crown" (Krallk Hukukulan), Sevres Antlamas'nn onay pek kukulu bir durum ald iin, bunlarn uygulana bilirlii konusunda kayg belirtmi olabilirler. Mustafa Ke mal onlan bu kayglanndan kurtard. Anlamann tam met(43) Cmd. 964: Treaty Series No. II (1920). 139

nini renince, Ravvlinson'un 16 Nisan'da Trabzon'dan Er zurum'a getirtilmesini emretmiti (44): "Hkmetimiz, do al olarak byle bir szlemeyi kabul edip onaylayamazd; nk byle bir szlemeyi onaylamak, Trk uyruklanmn Trkiye iindeki harekt zerinde, yabanc hkmetinin bir tr yarglama yetkisini onaylamak olurdu." (45). Curzon bundan dolay ok fkelenmiti. nk szleme, 16 Mart'ta imza edilmekle resmen yrrle girmiti. Ancak Bekir Sami, (9 ve 12 Mart tarihli szlemelerde olduu gibi (bk. a. bl. LX)) yetkisini amt. Curzon, 9 Mays'ta Padi ah Hkmeti'nin siyasal temsilcisi Reid Paa'ya (46), "Ankara Hkmetinin apak kt niyetinden" dolay ya knmada bulundu: "yle bir uzlama M, daha ok Trklerin lehine: 29 Britanya tutsana karlk... Malta'daki 40 Trk' teslim etme isteini gsterdik... Bekir Sami Bey, Roma'da ... Malta tutsaklanmn o ana dek teslim edilmedi inden ac ac yalanmt. yi niyetimizi gstermek isteiyle o zaman bunlarn hepsim talya'ya gnderdik. Byle olduu halde, Britanyal tutsaklarn tahliyeleriyle ilgili hibir haber duymadk." Reit Paa ona, Ankara Hkmeti zerindeki etkisinin pek az olduundan dolay Dr. Nihat Reat'la g rmesini salk verdi. M. Kemal, "Nutuk"ta yle sylyor: "Bu szlemeyi onaylamamakla birlikte, ngilizler kimi Trk tutsaklarn serbest braktklarndan, biz de karlk olarak elimizde bu lunan ngiliz tutsaklarndan bir blmn serbest braktk." Yusuf Kemal, 9 Haziran'da Hmit'i atlayarak Bb- li'ye, (44) Rawlinson 327; Coresp. VHNo. 31; The Times 18.5.1921. (45) N. II110. (46)Corresp. VHNo. 31. 140

"II Britanya tutsaklannrn Trabzon'a gnderildiklerini, geri kalanlarn Malta'da tutuklu 24 Trk tutsayla dei-toku edileceini" (47) bildirdi. Sorun, Malta'dan salverilen Edirne mebuslar Faik ve eref Bey'lerin karlanmalar dolaysyla TBMM'de 25 Ni san 1921'de sz konusu oldu. 27 Mays'ta, "Rawlinson ve benzeri ngilizlerin bu madur Trk ocuklar teslim edil medike geri verilmesini neririz," denildi. Vehbi Efendi'nin (Konya), "Bu lkenin felketine yol aanlardan da orada adam var," diye kar kmas zerine, Faik yant ver di: "... biz bu adamlar iin de adalet istiyoruz... bunlar da... bu lkenin ocuklandn." kinci bakan Dr. Adnan dedi ki: "Hkmet kendisi burada syledi ki, (ngilizleri) brakma yacaz." nerisi zerine "takrir (nerge)" oylamadan soma Heyet-i Vekile'ye (Bakanlar Kurulu) havale edildi (48). Sir Charles Harington, Ravvlinson'un kitabnn III. b lmnn "nsz"nde unlar sylyor: "Buraya Kemalist Trkiye'sinde Albay R. gibi birok (?) tutsaklarmz olduu nu bilerek geldim... (49) Bunlarn tahliyelerinin salanmas iin ngiliz Dileri Bakanl'mn btn abalan boa gitti. Sonunda kimi haberler aldm (50). Bunun zerine Foreign Office onlann tahliyesi iin istediim yola bavurmam ko nusunda bana izin verdi. Bylece M.Kemal ile dorudan doruya balantya getim. Gerekten de, hemen hemen onunla buluacaktm (!). Amacm, yalnzca tutsaklann tah(47) The Times 14.6 (C.C.12.); 4.7.. (C.C.2): Mr. J.Medlicott... temen Bowling ve dier alt Britanyal esir ile buraya... Antalya yolu ile gelmitir. (48) ZC X77,329; HM 14.6.; Corresp. VIII No. 7. (49) Rawlinson 247. (50)Bk.yu.not.40. 141

yesini salamakt." Anlalan, Harington bununla, karan lkta kalm olan, eski Binba Henry olaym antrm ol mal. Mustafa Kemal, bu konuda "Nutuk"ta (51), "5 Tem muz 1921'de Zonguldak'a gelen bir ingiliz torpidosu, Gene ral Harington'dan bana bir mektup getirmiti," dedikten sonra Ajax sava gemisinde bulumak gibi fantastik bir neriyi ieren mektubun Trke evirisini veriyor, bunu da Henry'nin "yanl anlalma"sna verdii yamt izliyor: "Bu mektuba bir yamt gelmedi. Ancak Temmuz'un ye dinci gn, stanbul'da Hmit Bey'i gren ngiliz gderi (maslahatgzar) M. Rattigan, bir tccar sfatyla Anado lu'ya gelen Binba Henry'ye, General Harington'n orada ki ngiliz tutsaklarnn yerlerinden ve salk durumlarndan haber almaya almas iin uyanda bulunduunu... bildir mi." Rawlinson'm serbest braklmas konusundaki art c giriimleri tamamlamak iin Japon Bykelisi Ushida, General Harington'a "Britanya sava tutsaklarnn tahliyesi konusunda Trklerin zerindeki btn etki gcn kullan may" nerdi (52). kmaza girmi olan grmeler konusunda en etkili sz zzet Paa'nn syledii grlmektedir. Rumbold 1 Austos 1921'de ona, "Ulusular lmllk gstermekle karlann(n nerede olduunu) anlayacaklar," deyince, zzet Paa, "Tutsak dei-tokuunda hepe heple karlk verilme lidir," demiti. Rumbold birok Trk'n, Ermenilere zulm yapmakla ve Britanya sava tutsaklarna kt davranmakla kesin olarak sulandklanna ve eninde sonunda yarglanacaklanna iaret etmiti (53). Sabrlarnn tamas yznden, (51) N. II152; Corresp. IX No. 55. (52) Ayn. yer. VIH No. 38: 6.9.1921 tarihli Rumbold'un raporu. 142

Malta'da gzaltna alnanlardan 16 kii, aralarnda Ali hsan Paa olduu halde, 6 Eyll'de talya'ya katlar (54). "Ti mes" 5 Ekim'de stanbul'dan (C.C.3.) u haberi verdi: "Bri tanya Hkmeti, Malta'da gzaltnda bulunan 51 Trk'n Anadolu'da tutuklu tutulan 17 Britanya uyruuyla deitiril mesine karar vermitir." Rumbold aym 25'inde "lk evir men vekili Matthews'un Anadolu'daki Britanya sava tut saklarnn dei-tokuunyla ilgili bir belgeyi Hmit Bey'den alm olduunu" (55) bildirdi. Belge yleydi: "Belgeye imzasn koyan ben Hmit Bey, Anadolu'da bulunan her trden Britanya tutsann Malta'daki her tr den Osmanl tutsaklanyla hepe hep ilkesine dayal olarak 1, 10 ve 21 Ekim tarihli muhtralardaki koullarla Hametlu ngiltere Kral'nm Yksek Komiseri Ekselansn bana 4 Ekim 1921 tarihinde verdii mektup ieriine uygun olarak dei-tokuunu Ankara'daki TBMM Hkmeti adna kabul ettiimi belirtirim." stanbul, 23 Ekim 1921 (mza) A. Hmit Yusuf Kemal, ayn aym yirmisinde, dei-tokuun ine bolu'da aym 30'undan soma yaplmasn nererek, bu arada "ad geen evirmen arasmda Rus uyruundan ve Anka ra'daki Sovyet Elilii grevlilerinden biri olan Poliakoff 'tan sz etmi; doal olarak, onun gnderilemeyeceini" de ekleyip, sonunda, "lkemizin imdiki durumundan haberlisiniz. Bu dei-tokutan soma herhangi bir yerde (53) Ay. yer. No. 18: 6.8.1921 tarihli rapor. (54) A. 1. Sabis, Harp Htralarm V 34; The Times 16.9., 4.10.1921. (55) Corresp. IX 14; The Times 26.10.1921: 59 Trk tutuklusu; N.II IH; Ryan 156. 143

Britanya uyruklu bir kii bulunacak olursa, onun yola k mas iin her trl kolaylk salanacaktr. Bu konuda iyi ni yetimizden kuku duymak iin hibir neden yoktur," demi tir. Bununla birlikte, somadan zellikle bulunamayan birka Hintli'den dolay tei-tokuun uygulanmasnda glkler ktn, Ravvlinson'un anlaryla Tugeneral Franks'm 4 Kasm tarihli raporu da gstermektedir (56). Asker Atae Albay Baird, 30.10'da Ravvlinson'la arkadan Trab zon'dan alp 1.11.'de dei-tokuun yaplaca nebolu'ya getirdi. Rumbold Franks'a, bulunamayan Hintlilerden vaz geilmesi iin ynerge verdi. "Trk tutsaklardan 11 kiinin stanbul'a dnmelerine izin verildi." tekiler (48) Anka ra'ya gittiler (57). Franks, Hseyin Rauf'un geri verilme sinden nce onunla bir grme yapmt: "Pek iyi izlenim ler edindim". Rawlinson, herhangi bir gazeteye stanbul'da deme vermekten kanmtr. Baka bir zaman da, "lke mizin kamlamaz siyasetinin, olabilirse, her zaman Trki ye ile dosta ilikiler kurmak zorunda olduunu dnyor dum ve hl da aym dncedeyim," demitir. Rawlinson bylece, askerlerinin de kendisiyle paylat sekin nitelik leri bulunduunu gsterdii gibi, (Britanya askerlerinin en yetkin geleneklerim srdrdn de gstermitir), siyasal ngrsyle de sekinlemitir (58). 23 Ekim tarihli bu uz lama, ngiliz-Trk ilikileri tarihinin en zc bir blm nn kapand anlamna gelmektedir (59). (56) Corresp. IX No. 36: Rumbold'un 28.11.1921 tarihli raporu. (57) Aksz'c (bir gazete) Hsn'nn "stikll Harbinde Kastamonu" (1933) 105 adl yaptnda 59 Trk'n adlarm kapsayan liste. (58) Rawlinson 330, 355, 362. (59) 9.11.1921 tarihinde Curzon'un Lordlar Kamaras'nda verdii sylev: "Rawlinson'un serbest braklmasm salamak iin Trk isteMerini kabul etme ye karar verdik". (The Times, 10.11). 144

http://genclikcephesi.blogspot.com