H DROLOJ

DERS NOTLARI
KT MF N AAT MHEND SL BLM H DROL K ANAB L M DALI TRABZON 1

1. H DROLOJ YE G R
1.1. Hidrolojinin Tan m Canl lar n ya amas byk lde suya ba l oldu undan, insano lu, yarad l ndan gnmze su ile ilgilenmek durumunda kalm t r. Bu mecburiyet, insanlar , suyun e itli zelliklerini inceleyip renmeye, suyun hareket kanunlar n bulmaya ve sudan yararlanma ve suyun zararlar ndan korunma yollar n belirlemeye yneltmi tir. Suyun hareketini inceleyen bilim dal na "hidromekanik" ve uygulamal hidromekani e de "hidrolik" ad verilir. Hidroloji ise, suyun yer kresindeki da l m n ve zelliklerini inceler. Hidrolojinin en yayg n olan tan m yledir: Yer kresinde (yani yeryznde, yeralt nda ve atmosferde) bulunan sular n olu umunu, dola m n (evrimini), da l m n , fiziksel ve kimyasal zelliklerini ve evre ile olan kar l kl ili kilerini inceleyen temel ve uygulamal bilim dal na Hidroloji denir. Bu tan ma gre, hidroloji bir ok bilim dallar yla yak ndan ili kilidir ve aralar nda kesin bir s n r izmek de gtr. Ancak, atmosferdeki su ile meteorolojinin, denizlerdeki su ile o inografinin ve yeralt ndaki su ile jeolojinin daha ok ilgilendi ini sylemek mmkndr. Burada daha ok hidroloji biliminin in aat mhendisli i a s ndan nemi incelenmektedir. Hidroloji inceledi i konulara gre a a daki blmlere ayr lmaktad r: a) Hidrometeoroloji: Ya ekillerini, ya lar n olu ma sebeplerini ve olu ma tarzlar n ve suyun e itli yollardan atmosfere dn n inceler. b) Patamoloji: Yzeysel ak halindeki akarsu ve nehirleri inceler. c) Limnoloji: Gl ve rezervuarlarda bulunan sular n e itli durumlar n inceler. d) Kriyoloji: Kar ve buzullarla ilgili olaylar inceler. e) Jeohidroloji: Yeralt sular n n meydana geli ini, dola m n ve suyun zemine s zmas konular n inceler. 1.2. Hidrolojinin nemi Su ile ilgili her trl mhendislik al malar "su kaynaklar n n geli tirilmesi" ad alt nda toplanmaktad r. Bu al malar n gayeleri yle s n fland r labilir: a. Suyun kullan lmas iin yap lan al malar: Su getirme, sulama, su kuvveti tesisleri, akarsularda ula m vb.. b. Su miktar n n kontrol al malar : Ta k n zararlar n n azalt lmas ve nlenmesi, drenaj (kurutma) ve kanalizasyon tesisleri vb.. 2

c. Su kalitesinin kontrol al malar : Suyun kirlenmesinin azalt lmas ve mmknse nlenmesi iin yap lan koruyucu tesisler ve ar tma yap lar vb.. Btn bu al malar iin yap lacak tesislerin planlama, projelendirme, in aat ve i letme a amalar nda hidroloji bilimi hayati bir neme sahiptir. rne in, ta k n koruma amal yap lacak bir baraj n dolu sava n n projelendirilmesinde, baraj n yap laca akarsu zerinde olu mas beklenen ta k nlar n bykl ve yinelenme (tekerrr) aral klar bilinmelidir. Benzer ekilde, sulama iin yap lacak bir gletin beslendi i akarsuyun ortalama debisi bilinmelidir ki o glette belirli bir srede (rne in 1 y lda) birikecek suyun hacmi tahmin edilebilsin. Hidroloji ile ilgili tm verilerin tahmininde bir yan lma ihtimali daima sz konusudur. nk hidroloji, mevcut gzlemler yard m yla gelecekle ilgili tahminlerin yap lmas n gerektirir. Bu nedenle, hidroloji biliminde kesin sonular elde edilemez; ancak, bir olay n gerekle mesi ihtimalinden sz edilebilir. Hata ihtimalini azaltmak iin, elde yeterince uzun sreli ve gvenilir verilerin bulunmas gerekir. Bu verilerin bulunmamas veya yetersiz olmas durumlar nda e itli istatistik tekniklerinden yararlan larak en do ru sonu elde edilmeye al l r. 1.3. Hidrolojik al malar n Safhalar a. Gzlem ve lmlerin Yap lmas : Ya , buharla ma, ak gibi hidrolojik olaylar n gzlenmesi veya llmesi, hidrolojik al malar n ilk safhas n te kil eder. lmler yard m yla, olaylarda etkin olan yasa ve prensiplerin bulunmas na bir temel haz rlanabilir. Hidrolojik olaylar laboratuarda benze tirmek ok zor oldu undan, lmlerin do rudan do ruya tabiatta gerekle tirilmesi gerekmektedir. Bunun iin, yeterince s kl kta ve kalitede bir lm a n n kurulmas ve lmlerin hassas bir ekilde ve s k aral klarla yap lmas gerekir. b. Verilerin lenmesi: Gzlem ve lmler sonunda elde edilen ok say daki dzensiz ve da n k veriler bir araya getirilerek kay tlara geirilmelidir. Bilgisayarlar n geli imi ile kay tlar n tutulmas hayli kolayla m t r. c. statistik Analiz Tekniklerinin Verilere Uygulanmas : Btn tabii olaylarda oldu u gibi hidrolojik olaylarda, zamanla de i en pek ok de i kenin etkisi alt nda meydana gelirler ve nceden kesin olarak belirlenemeyen bir nitelik ta rlar. rne in; bir akarsudaki 20 y ll k ak m lmlerini kullanarak, gelecek 50 veya 100 y lda grlebilecek en byk ta k n debisini kesin olarak belirlemek mmkn de ildir. Bu de er, e itli istatistik teknikleri yard m yla ve belirli bir yan lma ihtimaliyle tahmin edilebilir. d. Matematik Modellerin Kurulmas : Akarsu havzalar ndaki hidrolojik parametreler, (rne in ya ile ak ), aras nda gerekte var olan matematik ba nt lar n a kl a kavu turulmas iin matematik modeller kurulur ve bu modellerin do rulu u gzlem ve lm sonular yla kar la t r larak kontrol edilir. Gelecek y llarda elde edilen 3

yeni veriler kullan larak modeller daha do ru hale getirilir. Verilerin sresi ne kadar uzun olursa, kurulan modeller de o derece gere e yak n sonular verir. 1.4. Hidrolojik evrim Tabiatta de i ik durumlarda (kat , s v ve gaz) bulunan su, srekli bir dola m halindedir. Suyun tabiatta dola t yollar n tmne "hidrolojik evrim" ad verilir. Hidrolojik evrimi izlemeye, evrimin herhangi bir noktas ndan ba lanabilir. rne in atmosferden ba lanacak olursa, s ras yla u olaylarla kar la l r ( ekil 1.1). Atmosferde buhar halinde bulunan su, yo unla arak ya halinde yeryzne ula r. Bu suyun yakla k % 60-75'i buharla arak ve bitkiler zerinden terleyerek atmosfere geri dner. Bir k sm bitkiler taraf ndan tutulur, bir k sm da s zarak ve szlerek yeralt na geer. Geriye kalan miktar ise akarsu, gl ve denizlere yzeysel ak eklinde ula r. Yeralt na ula an su da yeralt ak eklinde yeryzne ula arak yzeysel ak a kat l r. Deniz ve gllere ula an su ise buharla arak atmosfere geri dner. Bu ekilde evrim tamamlanm olur. Bu dola m iin gerekli olan enerji gne ve yer ekimiyle iletilir. ekil 1.2'de, hidrolojik evrimin mhendislik hidrolojisi a s ndan ematik gsterilimi verilmi tir. Bu ekilde, tabiattaki e itli biriktirme sistemleri aras ndaki ili ki grlmektedir. Trkiye'de ya an y ll k ortalama 670 mm ya n % 68'i buharla ma, terleme ve szlme ile atmosfere ve yeralt na gitmekte, % 32'si ise yzeysel ak a gemektedir. 1.5. Yeryznn Su Dengesi Hidrolojinin temel denklemi, ktlenin korunumuna dayanan su dengesi denklemidir: (1.1) Burada; x ve y s ras yla, gz nne al nan hidrolojik sisteme birim zamanda giren ve sistemden birim zamanda kan su miktarlar , S sistemde biriken su miktar ve t zaman gstermektedir. Bu e itlik, herhangi bir t zaman aral iin yaz l rsa, bu t zaman aral nda sisteme giren su ile kan su aras ndaki fark, biriktirme miktar na e it olacakt r. (1.2) 4

ekil 1.1. Hidrolojik evrim 5

ekil 1.2. Bir Sistem Olarak Hidrolojik evrim 6

2. YA I
2.1. Giri Havan n herhangi bir ekilde ykselmesi ile iindeki nemin so umas sonucu yo unla p yeryzne d mesi olay na "ya " denir. S v haldeki ya a ya mur ad verilir. Kat haldeki ya ise kar, dolu, i veya k ra eklinde olabilir. Hidrolojik bak mdan en nemli ya lar ya mur ve kard r. Ya mur sonucu olu an sular ok k sa srede ak a geerken, kar sular n n eriyip ak a gemesi daha uzun bir srede olur. Ya lmleri, di er hidrolojik lmlere oranla daha kolay ve gvenilir bir ekilde elde edilebildi inden, yurdumuzda uzun sreli 2500'e yak n lm istasyonu mevcuttur. 2.2. Ya n Meydana Gelmesi 2.2.1. Gerekli artlar Havadaki su buhar n n ya halinde yeryzne d mesi iin gerekli artlar: a. Atmosferde yeterince su buhar bulunmal d r. b. Hava ktlesi so umal d r. Hava so uyunca, su buhar ta ma kapasitesi de azal r. Belirli bir s cakl ktan sonra da su buhar s v haline gelir. c. Yo unla ma olmal d r. Yo unla ma olay , "yo unla ma ekirde i" ad verilen ok kk tozlar zerinde gerekle ir. d. Yeryzne d ebilecek irilikte (yakla k 1 mm) damlalar olu mal d r. 2.2.2. Ya lar n S n fland r lmas Ya n olu mas iin gerekli artlardan biri olan havan n so umas , hava ktlesinin yukar do ru hareket etmesiyle olur. Ya lar, bu ykselmenin nedenlerine gre "konvektif", "orografik" ve "depresyonik" olmak zere gruba ayr l r. Yeryzne yak n havan n fazla s n p ykselmesi sonucu so umas ile olu an konvektif ya lar (k sa sreli, iddetli ve yersel), zellikle etraf da larla evrili olan blgelerde ve daha ok yaz aylar nda grlrler. Bir s cak hava ktlesi ile bir so uk hava ktlesinin d ey bir cephe boyunca kar la malar halinde, s cak hava yukar ya, so uk havada a a ya do ru hareket eder. Bylece s cak havan n yukar da so umas ile olu an depresyonik (siklonik, cephe) 7

ya lar, orta iddette ve uzun sreli olup olduka geni alanlarda etkili olabilirler. Yurdumuzda meydana gelen ya lar n o u bu ekildedir. Nemli hava ktlelerinin da dizilerinin a mas s ras nda so umas sonucu olan orografik ya lar, lkemizde, denize paralel da s ralar n n denize bakan yamalar nda grlrler. Bunlardan ayr olarak gnmzde suni ya mur teknolojisinden (gm iyodr kristallari kullan larak) de faydalan larak ya mur ya d r lmaktad r. 2.3. Ya n llmesi Yatay bir yzeye d en ve d t yerde kalarak birikti i kabul edilen su stununa "ya yksekli i" ad verilir ve genellikle mm cinsinden ifade edilir (1mm = 1 kg/m2). 2.3.1. Ya murun llmesi a. Yaz c Olmayan lekler (Plviyometre): D ey kenarl bir kap bu maksatla kullan labilir. Ancak, lmlerde bir standart sa lamak iin ayn tip kaplar n kullan lmas daha iyi olur. En ok kullan lan plviyometre tipi, 20 cm apl bir silindir eklindedir. Okuma hassasiyetini art rmak iin, bu silindirden daha kk ikinci bir silindir i k sma yerle tirilmi tir. Plviyometreler, yaln zca belirli bir zaman aral ndaki toplam ya yksekli ini verirler, ya yksekli inin zamanla de i imini kaydedemezler. Bu nedenle, kullan m alanlar giderek azalmaktad r. b. Yaz c lekler (Plviyograf): Bunlar, ya yksekli inin zamanla de i imini kaydederler. 1. Tart l plviyograflar: Ya mur, alt taraf na yay monte edilmi bir kovada toplan r; ya mur ya d ka kova a rla arak a a do ru hareket edip dnen bir k t erit zerindeki yaz c ucu hareket ettirir ve bylece ya yksekli inin zamanla de i imi kaydedilir. Bu sistemle, olduka hassas ve do ru lmler yap labilir. Trkiye'de en yayg n olarak kullan lan plviyograf tipidir. 2. Devrilen koval plviyograflar: Giri kab na ya an ya mur kk bir kovada toplan r. Kova dolunca devrilir ve her devrilme ile yaz c bir u k t erit zerinde hareket eder. Bir kovac k devrilince yerine bir di eri geerek dnel erit zerinde basamakl izgiler elde edilir. Hassasiyeti daha azd r. 3. amand ral plviyograflar: Kaptaki su seviyesinin ykselmesi ile su yzeyinde bulunan bir amand ra (yzge), yaz c bir ucu hareket ettirerek k t erit zerinde yaz yazmas n sa lar. Ayr ca, radarlar yard m yla da ya mur lmleri yap lmaktad r. 8

ekil 2.1 e itli plviyograf tipleri 2.3.2. Kar n llmesi Kar n llmesinde, ya mur lekleri kullan l r. Kar n donmas n nlemek iin lm aletine kalsiyum klorr veya etilen glikol gibi antifriz maddeler konur. Kar n erimesiyle olu acak ak miktar n hesaplamak iin kar n su e de erinden yararlan l r. Kar n su e de eri: Kar eridi inde olu acak su miktar n n su yksekli i cinsinden de eridir. Kar n yo unlu u ile kar yksekli inin arp m na e ittir. Yeni ya m kar n yo unlu u 0.1, eski (s k m ) kar n yo unlu u ise 0.3-0.6 aras ndad r. 2.3.3. lm Hatalar Ya n llmesi s ras nda yap labilecek hatalar, ya de erlerinin yanl llmesine neden olabilir. Ba l ca hata nedenleri ve bunlara kar al nabilecek tedbirler unlard r: a. Rzgr tesiri: Rzgr nedeniyle, ya n bir k sm n n le e girmesi engellenir. Bunu nlemek iin, ya le i rzgr etkisinden uzak bir yere konur; ayr ca rzgr perdeleri de kullan labilir. b. le in etraf ndaki engeller: Ya le inin etraf ndaki a a, bina gibi yksek engeller, do ru lm yap lmas na mani olur. Tedbir olarak, leklerin, engel yksekli inin en az iki kat uza na yerle tirilmesi gerekir. c. lek kab nda buharla ma: Tedbir olarak, su yzeyinde ince bir ya tabakas te kil edilir. d. Civardan s rayan damlalar: lek, yerden en az 1 m ykse e yerle tirilmelidir. 9

2.3.4. Ya lekleri A Ya n yerel da l m n n renilebilmesi iin bir lm a n n kurulmas gerekir. zellikle da l k blgelerde ya miktar ve iddeti h zla de i ti inden, bu yerlerde olduka s k bir lm a kurulmal d r. Dnya Meteoroloji Te kilat , (WMO), optimum lek s kl olarak, dz blgelerde 600-900 km2de, da l k blgelerde ise 100-250 km2de bir ve ayr ca en ok 500 m kot fark yla lek yerle tirilmesini tavsiye etmektedir. Trkiye'de lmler DM ve DS taraf ndan yap lmaktad r. 2.4. Ya Verilerinin Analizi 2.4.1. Tan mlar a. Ya sresi (t): Bir ya n ba lama an ile sona eri i aras nda geen sredir. b. Toplam ya e risi: Bir yaz c lekten al nan ya kay tlar dzenlenerek, toplam ya (P) ordinatta, zaman (t) apsiste olmak zere toplam ya n zamanla de i imini veren grafi e "toplam ya e risi" denir. c. Ya iddeti (i): Birim zamanda d en ya yksekli ine "ya iddeti" denir. (2.1) Birimi mm/saat, cm/saat vb.'dir. Hafif ya larda 1 mm/saat, iddetli ya larda 10-20 mm/saat olabilir. d. Hiyetograf: Ya iddetinin zamanla de i imini gsteren grafi e "hiyetograf" denir. Ya iddeti (i) ordinatta, zaman (t) apsiste gsterilir. e. Ya frekans : Belirli bir iddetteki bir ya n belli bir zaman sresi iinde (1 y l, 10 y l, 50 y l vb.) olu ma veya yinelenme (tekerrr) say s na "ya frekans " ad verilir. ekil 2.2 Toplam ya e risi ve hiyetograf 10

2.4.2. Verilerin Homojen Hale Getirilmesi Bir ya le inin yer veya konumunda, lme ynteminde veya evre artlar nda yap lan de i iklikler sonucu, bir istasyonda llen eski ve yeni ya de erleri aras ndaki homojenlik bozulmu olabilir. Homojenli in bozulup bozulmad n belirlemek ve bozulmu sa homojenli ini sa lamak iin "ift toplama ya yntemi" kullan l r. Bu yntemde, en son gzlem y l ndan ba lanarak; yatay eksene, o blgedeki btn ya istasyonlar n n y ll k ya lar n n ortalamas , d ey eksene ise, homojenli inden phelenilen istasyonun gzlem de erleri y ml olarak noktalan r. aretlenen noktalar n aras ndan izilen do runun e iminde bir k r kl k (de i iklik) meydana gelmi se, de i ikli in olu tu u y ldan nceki gzlem de erlerinin homojen olmad na karar verilir. Bu verileri homojenle tirmek iin, o y ldan nceki veriler, k r kl n oldu u noktadan nceki do runun e iminin (m1) k r kl ktan sonraki do runun e imine (m2) oran (m1/m2) ile arp l r ( ekil 2.3). Bu yntem, yaln zca ya lar iin de il, her trl hidrolojik veriler iin de kullan labilir. ekil 2.3. ift toplama ya yntemi 2.4.3. Eksik Verilerin Tamamlanmas Bir istasyondaki kay tlar n bir k sm eksik ise, bu eksik verileri tamamlamak iin yak nda bulunan leklerin kay tlar ndan faydalan l r. Bunun iin u e itlikten yararlan l r: (2.2) 11

Burada: n yak nda bulunan istasyon say s , Px eksik ya de eri, Nx ya de eri eksik olan istasyonun ortalamas , Pi yak ndaki i istasyonunun eksik olan y la ait ya de eri, Ni i istasyonunun ortalama ya de eridir. rne in, yak nda 3 istasyon varsa (A,B ve C), n=3 olur ve e itlik u hale gelir: (2.3) 2.4.4. Ortalama Ya Yksekli inin Hesab Bir blgedeki e itli noktalarda ya gzlemleri yap lm sa, o blgenin ortalama ya yksekli i e itli yntemlerle hesaplanabilir. Burada en ok uygulanan yntem a klanacakt r. Bir blgenin ortalama ya yksekli i yle tan mlan r: (2.4) Burada: Pi her istasyonun ya de eri, Ai istasyonun temsil etti i alan, A toplam aland r. Ortalama ya n hesab nda a a daki yntem kullan l r: a. Aritmetik Ortalama Yntemi: Bu yntemde, blge iindeki tm istasyonlar n de erlerinin ortalamas al narak blgenin ortalama ya yksekli i bulunur. ok basit olan bu yntem, da l k blgelerde ve iddetli ya lar s ras nda uygulanamaz. nk bu durumlarda ya iddeti ok k sa mesafelerde h zla de i ebilir. Ya leklerinin olduka niform oldu u 500 km2den kk blgelerde bu yntem uygulanabilir. b. Thiessen Yntemi: Blgedeki ya istasyonlar n n da l m niform de ilse uygulanan bu yntemde, blge iinde olmayan yak ndaki ya istasyonlar n n verileri de kullan labilir. Birbirine yak n istasyonlar do ru paralar yla birle tirilir; bu do ru paralar ndan orta dikmeler k larak her bir istasyona ait bir okgen (Thiessen okgeni) te kil edilir. Her bir okgenin s n rlad alan n o istasyonla temsil edildi i varsay larak ve 2.4 e itli i yard m yla ortalama ya yksekli i hesaplan r. c. zohiyet Yntemi: Bu yntem, zellikle da l k blgelerde iyi sonular verir. Ya yksekli i ayn olan noktalar birle tiren izohiyetler (e ya yksekli i e rileri) izilir. ki ard k izohiyet aras ndaki alanda ya yksekli inin, izohiyetlerin de erlerinin ortalamas na e it oldu u varsay larak ortalama ya yksekli i 2.4 e itli iyle bulunur. 12

ekil 2.4 Thiessen yntemiyle ortalama ya yksekli inin hesab ekil 2.5 zohiyet yntemiyle ortalama ya yksekli inin hesab 2.4.5. Ya Yksekli i Alan Sre (P-A-t) Analizi Bir ya s ras nda ya yksekli inin yerel da l m n belirlemek iin e ya e rileri izilir. Ya merkezinden uzakla t ka ya yksekli inde bir azalma olur. Bu azalma oran , ya sresi ile ters ynde de i ir. Yani, k sa sreli bir ya n yerel de i imi, uzun sreliden daha fazlad r ( ekil 2.6). Belli bir ya sresi iin, ya yksekli inin, merkezden uzakla t ka azalmas u e itlikle ifade edilir: (2.5) Burada; P0 merkezdeki ya yksekli i, A ya alan , P alan A olan blgedeki ya yksekli i, k ve n her ya sresi iin belirlenen sabitlerdir. Bir f rt na s ras ndaki ya yksekli inin f rt na merkezinden uzakla t ka azalmas n belirlemek iin ya yksekli i (P, mm), ya merkezinden itibaren llen alan (A, km2) ve ya sresi (t, saat) aras ndaki ili kiler grafik olarak gsterilir. Bu nedenle a a daki i lemler yap l r: 13

a) lgili yaz c ya leklerinin (plviyograf) kay tlar incelenerek, ya n ba lang c ndan itibaren belli zaman aral klar nda (genellikle 3-6 ar saat) ya an toplam ya de erleri tablo halinde verilir. b) Her bir (t) sresi iin e ya yksekli i e rileri (izohiyetler) izilir. c) Her bir (t) sresindeki izohiyetlerin aras nda kalan alanlar (A, km2) okunarak, alansal ya de erleri bulunur. E er her bir istasyonda, her bir (t) iin okuma yap lmam ve baz istasyonlarda plviyometre ile sadece toplam ya de erleri llebilmi se, her bir (t) sresindeki ya n alansal da l m n n, toplam ya n alansal da l m na e it oldu u varsay l r. d) Her bir (t) iin, tek eksenli logaritmik ka tta (A-P) e rileri izilir. ekil 2.6 Ya Sresinin Ya n Yerel Da l m na Etkisi 2.4.6. Ya iddeti -Ya Sresi li kisi (i-t) Ya n bir alan iindeki da l m n n bilinmesinin yan nda, zaman iindeki da l m n n da bilinmesi gereklidir. Ya sresi bydke ya n iddeti azal r. iddet-sre ili kisini veren genel ifade a a daki gibidir. Denklemde, i ya iddeti, t ya sresi, a ve b blgesel sabitlerdir. (2.6) Ya sresinin 2 saatten byk olmas durumunda, c ve n blgesel sabitler olmak zere a a daki gibi hesaplan r: (2.7) 14

2.4.7. Ya Yksekli i Sre - Tekerrr (P-t-T) Analizi Bir havzadaki veya blgedeki e itli tekerrr sreli (T), ya yksekliklerinin (P), ya sresi (t) ile de i imini belirlemek iin, ya yksekli i-ya sresi-tekerrr sresi aras ndaki ili kiler belirlenir. Bu maksatla a a daki i lemler yap l r: a) e itli srelere ait y ll k en byk ya ykseklikleri, kkten by e dizilir ve her bir de erin a lmama ihtimali, (2.8) e itli i ile hesaplan r. Burada, m s raya dizilmi de erin s ra numaras ve N veri say s d r. Ya de erleri ordinatta, ihtimal de erleri apsiste al narak, Gumbel Da l m grafik ka d nda i aretlenerek, e itli tekerrr srelerine (T) kar l k gelen ya de erleri (P) tahmin edilir. Noktalar aras nda en uygun do ru izilirken, ya de erleri ile, (2.9) de erleri aras nda basit do rusal regresyon analizinden yararlan l r. Tye Kar l k gelen pler ya grafikten okunur, ya da, a a daki e itlikten bulunur. (2.10) E itlikten bulunan (p) de eri 2.9 e itli inde yerine konularak (y) de eri hesaplan r. y ile P (ya yksekli i) aras ndaki regresyon do rusundan P de erleri hesaplan r. b) Her bir (T) sresi iin Pi/P24 de erleri hesaplan r. Burada P24 24 saatlik ya yksekli idir. Daha sonra, her bir (T) ve (t) de eri iin, a a daki de er hesaplan r. (2.11) c) Pi de erleri, ( 24iortPPP eklinde dzeltilir. d) ift eksenli logaritmik ka tta P-t-T e rileri izilir ( ekil 2.7). Ya yksekli i-sre-tekerrr analizine benzer olarak, ya yksekli i yerine ya iddeti dikkate al narak, ya iddeti-sre-tekerrr (i-t-T) analizleri yap labilir ( ekil 2.8). 15

2.4.8. Muhtemel Maksimum Ya Bir havzada belli bir ya sresi iin fiziksel olarak mmkn olabilecek en byk ve a lmas ihtimali ok kk olan ya a "Muhtemel Maksimum Ya " ad verilir. Bu ya , zellikle, y k lmas halinde ok byk can ve mal kayb na yol aabilecek barajlar n dolu savaklar n n boyutland r lmas nda dikkate al n r. Muhtemel maksimum ya n tahmin edilmesi al malar nda meteoroloji uzmanlar yla i birli i yap lmal d r. Muhtemel maksimum ya n hesab nda kullan lan yntemler ikiye ayr l rlar: a. Fiziksel Yntemle Muhtemel Maksimum Ya Hesab : Bu yntem ile hesapta, havzada, e er var ise daha nceden gzlenmi olan iddetli ya lar kullan l r. E er bunlar yoksa, benzer zellikler gsteren yak n havzalardaki iddetli ya lar (f rt nalar) havzaya ta n r. Ta ma i lemi yap lan havzalar birbirlerine ne kadar yak nsa, hesaplar n gvenilirli i de o kadar artar. Her iki havzan n iklim zellikleri ve topografyalar birbirine benzer olmal d r. Havzada mevcut olan veya di er bir havzadan ta nan ya de erleri, e itli tekniklerle bytlerek, o havzada olabilecek en byk ya de erleri tahmin edilir (maksimizasyon). Fiziksel yntemle maksimizasyon i leminde a a daki e itlikten yararlan l r: (2.12) Burada, Pmax muhtemel maksimum ya yksekli i, Pac tarihi f rt nadan al nan veya ta nan ya yksekli i, Wmax maksimum gerek ya abilir su yksekli i de eri (maksimum doyma s cakl na (Td)max ba l olarak meteorolojik tablolardan al n r) ve Wac f rt nan n gerek ya abilir su yksekli idir ve 12 saatlik hakim doyma s cakl na kar gelen de er(meteorolojik tablolardan). Fiziksel yntemle Muhtemel Maksimum Ya hesab , pek ok meteorolojik lme dayand iin, olduka zor bir i lemdir. Tarihi f rt nalar n do ru belirlenmesi ve dikkatli bir ekilde ta nmas gerekir. Bunun yan s ra, bu yntemle yap lan hesaplar olduka do ru tahminlerin yap lmas na olanak vermektedir. b. statistik Yntemle Muhtemel Maksimum Ya Hesab : Fiziksel yntemin uygulanabilmesi iin, elde yeterince uzunluk ve gvenilirlikte meteorolojik veriler yoksa, istatistik yntem kullan l r. Bu yntem ile hesapta a a daki gibi i lem yap l r: Denklemde, P ve S, 24 saat sreli y ll k maksimum ya ykseklikleri de erlerinin aritmetik ortalama ve standart sapmas d r. Bu yntemin uygulamas olduka kolay olmas na kar l k, elde edilen sonular fiziksel yntem ile elde edilenlerden daha hatal olmaktad r. (2.13) 16

ekil 2.7 Ya yksekli i-sre-tekerrr (P-t-T) e rileri ekil 2.8 Ya iddeti-sre-tekerrr (i-t-T) e rileri 2.5. Kar Kar erimesinden meydana gelen su miktar n n hesab , baraj haznelerinin dolmas iin gerekli su miktar n n belirlenmesinde ve daha da nemlisi, zellikle ilkbahar ve yaz aylar nda akarsulardaki ak m debisinin ve ta k nlar n tahmin edilmesinde byk bir neme sahiptir. Ayr ca, yaz ortalar nda ime ve sulama suyu temininde byk rol oynayan pek ok da p narlar n n kayna da p narlar civar ndaki erimekte olan kar y nlar d r. 2.5.1. Kar n zellikleri a. Kar n Yo unlu u: Kar numunesinin eritilmesi sonucu olu acak su hacminin, numunenin ilk hacmine oran na kar yo unlu u denir. Yeni ya m kar n yo unlu u 0.1, yksek da lardaki eski kar ktlelerinin yo unlu u 0.5 ve s k m buzul karlar n n yo unlu u da 0.8 civar ndad r. 17

b. Kar n Su Muhtevas : Bir kar numunesi, buz kristalleriyle bu kristallerin etraf ndaki su tabakas ndan olu ur. Numune iindeki su miktar na kar n su muhtevas ad verilir. c. Kar n Kalitesi: Bir numunede, buz eklindeki k sm n toplam kar a rl na oran d r. Drene olmam Bir kar y n n n kalitesi 0.90dan byktr. Erime srecinde ise bu de er, erime h z na, kar y n n n yap s na ve zeminin s zma kapasitesine ba l olarak 0.70 ve daha a a lara inebilir. 2.5.2. Kar Erimesi Kar n erimesine neden olan ba l ca faktrler ve bu faktrler nedeniyle olu acak erime miktarlar a a da gsterilmi tir: a. Hava Konveksiyonu Yoluyla Kar Erimesi: Konveksiyon yoluyla havadan su al nmas , donma noktas n n stndeki s cakl a ve hava hareketinin h z na ba l d r. 6 saatlik srede eriyecek kar suyunun yksekli i (kar n su e de eri), (2.14) formlyle hesaplan r. Burada, y6 kar n su e de eri (cm), V ortalama rzgar h z (km/saat), T hava s cakl (C) ve Kl deniz seviyesinden yksekli e ba l bir katsay d r. Kl a a daki gibi hesaplan r: (2.15) Buna gre rnek olarak, deniz seviyesinde Kl=0.00184 ve 500 m ykseklikte Kl=0.0173 eklini al r. Ancak orman rtsnn etkisi nedeniyle akarsu havzalar ndaki Kl de erleri yukar daki de erlerden kk olmaktad r. Hesaplar yap l rken, rzgar h z ve s cakl k de erleri iin gnlk ortalama de erlerin kullan lmas yerine, bir gn 6 ar saatlik dilimlere ayr larak bu dilimlerdeki ortalama de erler kullan lmal d r. b. Su Buhar n n Yo unla mas yla Kar Erimesi: Su buhar n n yo unla mas sonucu 6 saatlik srede eriyecek kar suyunun yksekli i a a daki forml ile hesaplan r: (2.16) 18

Burada, e buhar bas nc (doygun buhar bas nc nispi nem, mb) ve K2 bir katsay d r. K2 0.00915 olarak al nabilmektedir. Ancak tabii havzalarda daha kk de erler alabilmektedir. c. S cak Ya murla Kar Erimesi: S cak ya murla kar erimesi a a daki gibi hesaplan r: (2.17) Burada, P ya murun yksekli i (cm) ve Ty ise ya mur suyunun s cakl d r (C). d. Gne Radyasyonuyla Kar Erimesi: Gne li bir havada, gne nlar n n direkt etkisi sonucu nemli lde kar erimesi olabilir. Gelen radyasyonun kar taraf ndan yans t lan k sm na albedo denir ve bu de er tam olarak belirlenemez. Bu nedenle, gne radyasyonu sonucu kar erime miktar n tahmin etmek olduka zordur. Bir fikir vermesi a s ndan, 12 saatlik srede eriyen kar n su e de eri, (2.18) eklinde hesaplan r. Burada, y0 bulutsuz bir atmosferde 12 saatlik kar erimesi (cm) ve m bulutluluk derecesidir. Bulutsuz havada m=0 ve tamamen bulutlu havada ise m=1dir. lkemizde, y0 de erleri Mart, Nisan, May s ve Haziran aylar nda s ras yla, 0.89 cm, 1.065 cm, 1.22 cm ve 1.345 cm olarak nerilmektedir. e. Derece-Gn Yntemiyle Kar Erimesi Hesab : Kar erime miktar n n tahmininde yukar daki meteorolojik verilerin elde edilememesi durumunda, kar erimesi a a daki yntemle hesaplan r: (2.19) Burada, y gnlk kar erime miktar (cm), K bir katsay (cm/derce-gn) ve T gnlk ortalama s cakl kt r (C). K katsay s , rzgar h z na, s cakl na, nispi neme, ya yksekli ine, enlem dercesine ve bulutlulu a ba l d r. Ortalama bir de er olarak K=0.229 cm/C/gn olmakla beraber, bu de er her havza iin ayr ayr belirlenmelidir. 19

3. BUHARLA MA 3.1. Giri Buharla ma, suyun s v halden gaz haline gemesi olay d r. Su yzeyindeki molekller yeterli bir kinetik enerjiye sahip olduklar nda, kendilerini tutmaya al an di er molekllerin ekim etkisinden kurtularak sudan havaya f rlarlar. Su yzeyi civar nda sudan havaya ve havadan suya do ru srekli bir molekl ak m vard r. Sudan havaya geen molekllerin fazla olmas olay na "buharla ma" ad verilir. Buharla ma, su, slak toprak, kar, nehir, gl ve deniz yzeylerinden olabilir. Bitkiler zerine d en ya n burada kalmas olay na "tutma", bitkiler zerinden suyun havaya kmas na da "terleme" (transpirasyon) denir. Buharla ma ve terleme olaylar n n ikisine birden "evapotranspirasyon" denir. Buharla ma, su mhendisli i a s ndan byk bir neme sahiptir. zellikle baraj gllerinde (rezervuarlarda) biriken suyun nemli bir k sm buharla ma yoluyla atmosfere geri dnmekte ve bu sudan yararlan lamamaktad r. rne in, tm barajlardan bir y lda buharla an su miktar , Seyhan Nehrinin ayn srede getirdi i suya e ittir. Buharla ma mekanizmas n bilmek ve buharla may azalt c nlemler almak, su potansiyelinden yararlanma a s ndan byk bir nem ta maktad r. 3.2. Buharla man n Bile enleri Buharla ma, su, slak toprak, kar, nehir, gl ve deniz yzeylerinden olabilir. Bitkiler zerine d en ya n burada kalmas olay na tutma, bitkiler zerinden suyun havaya kmas olay na da terleme (transpirasyon) ad verilir. Buharla ma ve terleme olaylar n n ikisine birden evapotranspirasyon denir. Buharla man n ba l ca bile enleri unlard r: a) Serbest su yzeyinden (akarsu, gl ve deniz) buharla ma (EW), b) Herhangi bir bitki rtsnn bulunmad toprak yzeylerinden zemin buharla mas (Eb), c) Nemli bitki yzey alanlar ndan buharla ma (E ), d) Bitkilerden buharla ma (Et), e) e itli bitkilerle rtl alanlardan toprak buharla mas (El=Eb + E + Et) f) Blge buharla mas (E=El + EW) g) Potansiyel buharla ma (meteorolojik artlar alt nda mmkn olabilecek maksimum buharla ma miktar ) (EP=max(El + EW)). 20

3.3. Buharla may Etkileyen Faktrler a. Hava S cakl : Hava s cakl artt ka, su yzeyindeki buhar bas nc (ew) ile hava bas nc (ea) aras ndaki fark byr ve buna ba l olarak da buharla ma miktar da artar. b. Rzgr: Rzgrl havalarda havan n hareketi artaca ndan, su yzeyi yak nlar nda suya doymu olan hava buradan uzakla arak daha az rutubetli hava bu blgeye gelir. Sonu olarak, rzgr, hava sirklasyonunu sa layarak buharla ma miktar n n artmas na yol aar (rzgrl havalarda ama rlar n daha abuk kurumas rne i). c. Gne enerjisi: 1 gram suyun buharla mas iin suyun s cakl na ba l olarak 539-597 kalori gereklidir. Bu enerji direkt olarak gne ten sa lan r. d. Suda erimi tuzlar ve su yzeyindeki kimyasal maddeler: Suda erimi tuzlar ve su yzeyindeki kimyasal maddeler buharla may azalt rlar. e. Hava bas nc : Hava bas nc n n artmas buharla may az da olsa azalt r. 3.4. Su Yzeyinden Buharla ma 3.4.1. Buharla ma Miktar n n Hesab Meteorolojik artlara ba l olarak su yzeyinden gnde (1-10) mm aras nda su buharla r. Buharla ma olay n etkileyen parametrelerin ok olmas nedeniyle, buharla ma miktar n n nceden kesin olarak belirlenmesi imkns zd r. Ancak, e itli yntemlerle bu miktar tahmin edilebilir: a. Su Dengesi Yntemi: Daha nce belirtilen 1.2 e itli i yard m yla, gz nne al nan di er de i kenler (X, Y ve S) biliniyorsa, buharla ma miktar tahmin edilir. b. Enerji Dengesi Yntemi: Su ktlesine enerjinin korunumu ilkesi uygulanarak buharla ma miktar tahmin edilebilir. Ancak, bu yntemin uygulanmas iin gerekli olan meteorolojik parametrelerin hesaplanmas olduka gtr ve bu nedenle yntem pek fazla kullan lmamaktad r. c. Ampirik Formller: e itli ara t rmac lar taraf ndan geli tirilen ampirik formller, buharla ma hesaplar nda s ka kullan lmaktad r. Bunlar n genel yap s yledir: (3.1) Burada; E buharla ma miktar , ew ve ea s ras yla, su yzeyindeki buhar bas nc ve hava bas nc , w rzgr h z , A, b, n ise her forml iin ayr ayr belirlenen katsay lard r. Ampirik formllerin en byk dezavantaj , yaln zca belirli artlar alt nda iyi sonu vermeleridir. 21

3.4.2. Buharla man n llmesi Su yzeyinden buharla may lmek iin buharla ma tavas veya buharla ma le eni ad verilen cihazlar kullan lmaktad r. Ancak, tavadan olu an buharla ma, rezervuar veya gl gibi byk su ktlelerinden olu an buharla madan farkl d r. Bunun en nemli sebebi, tavadaki su ktlesinin az olmas nedeniyle, hava s cakl ndaki de i ikliklere daha duyarl olmas d r. Ayr ca, tavan n cidarlar ndan s yans mas ve al veri i olmas da aradaki farka etki etmektedir. 3.4.3. Buharla ma Miktar n n Azalt lmas Baraj gllerinden buharla an su miktar nemli rakamlara ula p byk su ve para kayb na neden oldu undan, buharla ma miktar n azaltmak iin tedbirler al nmal d r. Bu tedbirler, ana gruba ayr l r: a. Baraj gl yzeyinin kk tutulmas : Baraj yeri seilirken, mmkn oldu unca, s ve geni alanl baraj yerine, derin ve kk alanl barajlar tercih edilmelidir. e itli baraj alternatifleri iin, (yzey alan /depolama hacmi) oranlar belirlenip en kk orana sahip alternatif seilmelidir. b. Rzgr h z n n azalt lmas : Rzgr h z artt ka buharla ma miktar da artaca ndan, rzgr h z n azaltarak buharla ma miktar kltlebilir. Bu maksatla, gl yamalar nda am a alar yeti tirir. c. Kimyasal yntemler: Rezervuar yzeyleri, buharla may azaltan ince bir ya tabakas yla kaplanarak buharla ma azalt l r. 3.5. Zemin ve Kar Yzeyinden Buharla ma Zemin yzeyinden buharla ma, su yzeyinden buharla maya benzemekle beraber, zellikle zemin geirimlili inin az olmas durumunda su parac klar n n (partikllerinin) buharla abilmesi iin daha fazla diren mevcuttur. Zeminin st blgelerinde yeterli miktarda su bulunmas halinde, zemin yzeyinden buharla ma miktar su yzeyinden buharla ma miktar na yak n olur. Yer alt su seviyesinin yzeyden itibaren 2-3 mden a a da olmas halinde buharla ma ihmal edilebilecek seviyelere d er. Kar yzeyinden buharla ma miktar ok rzgarl havalarda, gnde en fazla 5 mmye kadar kabilmekle beraber, ayda en fazla 20-30 mmye kadar ula abilir. Bu de er de ayn artlarda su yzeyinden buharla man n % 20-25i kadard r. 22

3.6. Terleme ve Tutma Bitkilerin ya ayabilmeleri iin gerekli suyu kulland ktan sonra geri kalan k sm n yapraklar ndan buhar halinde havaya vermelerine terleme (transpirasyon) denir. Terleme, bitkilerin byme mevsimlerinde ve gndz saatlerinde olur. Bitkiler topraktan ald klar suyun nemli bir k sm n terleme yoluyla atmosfere geri verirler. Terleme miktar bitki cinsine gre 0.1-7 mm/gn aras nda de i ir. Bitkiler taraf ndan tutulan ve yeryzne ula amayan ya tutma olarak adland r l r. Bitkiler taraf ndan tutulan suyun nemli bir k sm k sa bir sre sonra buharla aca ndan, tutma kay plar da uzun bir sre iinde buharla ma kay plar olarak de erlendirilmelidir. Tutma kay plar , bitki ile rtlen alan n oran na ve bitkilerin tutma kapasitesine ba l d r. Ya n ba lang c nda maksimum olan tutma miktar , dal ve yapraklar n suyla dolmas sonucu zamanla azal r ve bitkilerin tutma kapasitesine ula ld ktan sonra tamamen sona erer. zellikle ya iddetinin az ve bitki rtsnn s k olmas durumunda tutma miktar nemlidir. Tutma kapasitesi i ne yaprakl a alarda 0.7-3 mm aras ndad r. Bu a alar zerlerine d en ya n % 25-30unu, yaprak dken a alar ise % 10-15ini tutarlar. 3.7. Evapotranspirasyon Kay plar 3.7. 1. Potansiyel Evapotranspirasyon Kay plar Bir blgede, terleme ve buharla ma yoluyla meydana gelen su kayb na "evapotranspirasyon kay plar " ad verilir. Bir blgedeki toplam evapotranspirasyon kayb n belirlemek iin e itli yntemler ileri srlm tr. Bu yntemlerde, y ll k evapotranspirasyon kayb , y ll k ortalama s cakl n ve y ll k ya yksekli inin bir fonksiyonu eklinde verilir. Coutagne forml: (3.2) Turc Forml: (3.3) Burada; U y ll k evapotranspirasyon kayb (mm), P y ll k ya yksekli i (mm), T y ll k ortalama s cakl kt r (C). Bitkilerin su ihtiyac n n belirlenmesinde ise Blaney-Criddle yntemi kullan l r: 23

(3.4) Burada; U ayl k su ihtiyac (mm), k bitki cinsine ba l bir katsay , p gz nne al nan aydaki gndz saatlerinin, tm y ldaki gndz saatlerine oran (gne lenme oran ), t ayl k ortalama s cakl kt r (C). K katsay lar de i ik bitkiler iin 0.45-1.10 aras nda de erler almaktad r. Gne lenme oran (p), blgenin enlem dercesine ve mevsimlere ba l olarak ilgili tablolardan al n rlar. 3.7. 2. Gnlk Evapotranspirasyon Kay plar Gnlk potansiyel Evapotranspirasyon kay plar , enerji dengesi ve ktle tarsferi denklemlerine dayanarak Penman taraf ndan nerilen a a daki forml ile hesaplan r: (3.5) (3.6) (3.7) Burada, U gnlk evapotranspirasyon yksekli i (mm), E ktle transferinin etkisi, H net radyasyon, A ve B gnlk ortalama s cakl n fonksiyonlar , w2 yerden 2 m ykseklikteki rzgar h z (m/sn), R ayl k ortalama radyasyon, r yzeyin radyasyon yans tma yzdesi ve S parlak gne n n grnme yzdesidir. Btn bu de erler daha nceden dzenlenmi tablolardan al narak kullan lmaktad r. Yukar daki forml ile hesaplanan evapotranspirasyon de erleri potansiyel (maksimum) de erler olup, gnlk gerek evapotranspirasyon de erlerini hesaplamak iin, bu de er k n 0.6, ilkbaharda ve sonbaharda 0.7 ve yaz n ise 0.85 ile arp lmal d r. 24

4. SIZMA Yeryzne d en ya n yerekimi ve kapiler etkilerle zemine szlmesine "s zma" ad verilir. Zemine s zan su, zemin nemini art rarak yzey alt ak n meydana getirir. Geriye kalan k s m ise, daha derinlere szlerek (perkolasyon) yeralt suyuna kar r. Ya suyunun zemine s zmas (infiltrasyon) ak a geecek su miktar n azalt r ve geciktirir. Bylece bitki yeti mesi iin gerekli zemin nemini olu turur. S zma, yzeysel ak azaltan bir faktr olmas n n yan nda, yeralt suyunun en nemli kayna olmas yla da hidrolojik evrimde nemli bir yer tutar. 4.1. S zma Kapasitesi Belirli artlar alt nda birim zamanda zemine s zabilecek maksimum su miktar na "s zma kapasitesi" denir (mm/saat, mm/gn). S zma kapasitesini etkileyen faktrler unlard r: Zeminin tane bykl ve geirimlili i, zeminin ya ncesindeki rutubet durumu, bitki rts, organik maddeler, zemin yzeyinin durumu ve topra n i lenme ve kullan lma ekli. S zma kapasitesi, su dengesi yntemiyle hesaplanabilir. Bu yntem hem tabii havzalarda hem de laboratuarda infiltrometre denen cihazlarla, kk deneme havzalar nda uygulanabilir. e itli zemin trleri iin maksimum s zma miktarlar Tablo 4.1de verilmi tir. nfiltrasyon s n f Tablo 4.1 e itli zemin trleri iin s zma S zma kapasitesi (mm/saat) kapasitesi de erleri Zemin cinsi Kil, silt <1 ok az Killi silt 1-5 Az Kumlu silt 5 20 Az-orta aras nce kum 20 63 Orta Orta-iri kum 63 127 Orta-yksek aras ri kum-ince ak l 127 254 Yksek ri ak l > 254 ok yksek