T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI SLAM TARH BLM DALI

ABBASLER ve FATIMLER DNEMNDE

YAHUDLER
(132-656/750-1258)
(Doktora Tezi)

NUH ARSLANTA

stanbul, 2007

T.C. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI SLAM TARH BLM DALI

ABBASLER ve FATIMLER DNEMNDE

YAHUDLER
(132-656/750-1258)
(Doktora Tezi)

NUH ARSLANTA

Danman: Prof. Dr. MustafaFAYDA

stanbul, 2007

NDEKLER
NDEKLER ........................................................................................................................................... NSZ ..................................................................................................................................................... V KISALTMALAR .......................................................................................................................................X GR...........................................................................................................................................................1 I. SLM TARH KAYNAKLARI ....................................................................................................... 1 1. Kronikler ........................................................................................................................................ 1 2. Tabakt (Biyografi) Kitaplar ve ehir-Blge Tarihleri ................................................................. 3 3. Gayr-i Mslim Hukukuna Dair Yazlm Kitaplar ......................................................................... 5 4. Tefsir, Hads ve Siyer Literatr .................................................................................................... 6 5. Seyahatnameler ve Corafya Kitaplar........................................................................................... 7 6. Kltr ve Tekilt Tarihi Kitaplar ................................................................................................. 9 7. Dinler ve Mezhepler Tarihine Dair Kitaplar (Milel ve Nihal Literatr)..................................... 10 II. YAHUD TARH KAYNAKLARI................................................................................................. 13 1. Rabban Yahudilere Ait Kaynaklar .............................................................................................. 13 a. Responsalar (eelot uTvot: 31 ........................................................................................ )
b. Kronikler.................................................................................................................................................. 21 c. Geniza Dokmanlar ................................................................................................................................ 27

2. Kara Kaynaklar ........................................................................................................................... 35 III. ARATIRMALAR ......................................................................................................................... 38 BRNC BLM ....................................................................................................................................47 HUKUK HAYAT ....................................................................................................................................47 I. SLM DARESNDE YAHUDLER .............................................................................................. 47 1. Haklar........................................................................................................................................... 55 2. Ykmllkler ............................................................................................................................. 61 II. CEMAATN MERKEZ DARES .................................................................................................. 64 1. Resl-clutluk............................................................................................................................ 70
a. Kurum Merkezi ........................................................................................................................................ 74 b. Yetkileri ve Nufzu.................................................................................................................................. 75 c. Devletle rtibat ........................................................................................................................................ 76 d. Kurumun Zayflamas ve Gerilemesi ....................................................................................................... 78

2. Yeivalar ...................................................................................................................................... 83
a. Irak Yeivalar: Sura ve Pumbedita .......................................................................................................... 84 a. 1. Yeiva Grevlileri ........................................................................................................................... 88 a. 2. Yeivalar Aras Mcadele ve Pumbeditann Glenmesi .............................................................. 94 a. 3. Gerileme ve k.......................................................................................................................... 97 b. Filistin Yeivas ..................................................................................................................................... 100 b. 1. Yeiva Grevlileri......................................................................................................................... 102 b. 2. Yeivann Sra Tanmas .......................................................................................................... 105 b. 3. Gerileme ve k........................................................................................................................ 107

3. Kurumlarn Gelirleri................................................................................................................... 108

a. Resl-clutluun Gelirleri.................................................................................................................... 108 b. Yeivalarn Gelirleri............................................................................................................................... 109

4. Kara Cemaatinin daresi............................................................................................................ 113 III. YAHUDLERN ADL MESELELER ........................................................................................ 115 1. Taraflardan Birinin Mslman Dierinin Yahudi Olduu Davalar............................................ 116 2. Her ki Tarafn da Yahudi Olduu Davalar................................................................................ 122 3. slm Mahkemelerine (Bey Doar) ntikal Eden Yahudilere Ait Davalara rnekler ................. 127 IV. GAYR-I MSLMLERE UYGULANAN KILIK-KIYAFET DZENLEMELER .................... 138 1. slm Dnyasnda Klk-Kyafet................................................................................................. 138 2. Yahudilerin Kyafeti................................................................................................................... 142 3. Klk-Kyafet Dzenlemeleri ve Yahudiler ................................................................................ 148 V. BROKRAS HAYATINDA YAHUDLER ................................................................................ 154

1. Abbas daresinde stihdam ........................................................................................................ 156 2. Ftm daresinde stihdam......................................................................................................... 159 3.Yahudi Tabipler........................................................................................................................... 164
a. Abbaslere Hizmet Eden Yahudi Tabipler.............................................................................................. 164 b. Fatmlere Hizmet Eden Yahudi Tabipler .............................................................................................. 166

4. Yahudi Cehbezler....................................................................................................................... 169 5. stihdam Yasaklar...................................................................................................................... 175 VI. MESH HAREKETLER VE SYANLAR .................................................................................... 179 1. Yahudilikte Mesih nanc ........................................................................................................... 179 2. Abbas ve Fatm Dnemi Din ve Edeb Literatrnde Mesih .................................................. 181 3. Karalerde Mesih Anlay.......................................................................................................... 184 4. Mesih Hareketler....................................................................................................................... 186
a. Eb sa el-sfahan Hareketi-syan ........................................................................................................ 188 b. Mikn syan....................................................................................................................................... 192 c. Oluum Srecinde Biten Bir Mesih Hareket ......................................................................................... 192 d. David Alroy (bnr-Rh) Hareketi-syan ........................................................................................... 194

KNC BLM.....................................................................................................................................197 SOSYAL HAYAT...................................................................................................................................197 I. SLM EHRLERNDE YAHUDLER........................................................................................ 197 II. YAHUD MAHALLES................................................................................................................. 201 1. Sinagog....................................................................................................................................... 204 2. Bet din ........................................................................................................................................ 205
a. Bet din Grevlileri.................................................................................................................................. 206 b. Bet dinin Grevleri................................................................................................................................. 210 b.1. Cemaatin ahlak ve din yapsn korumak..................................................................................... 210 b.2. Gvenlik ve asayii salamak ........................................................................................................ 213 b.3. Sat, devir-teslim, vasiyet ve ticaret belgelerini takip etmek ........................................................ 213 b.4. Cemaat ierisinde yardmlar toplamak ve datmak ..................................................................... 215 b.5. ksz ve yetimlerin mallarn idare etmek ve eitimlerini salamak............................................. 216 b.6. Adak ve yeminleri takip etmek ve ynlendirmek........................................................................... 218 b.7. Yahudi esirleri satn alp azad etmek ............................................................................................. 218 b.8. Klelerin durumuyla ilgilenmek .................................................................................................... 220 c. Bet dinlerin Verdii Cezalar: Krba ve Herem ..................................................................................... 221 d. Bet Dinlerin Geliri ................................................................................................................................. 222

3. Eitim-retim Kurumlar......................................................................................................... 223 4. Mikve ......................................................................................................................................... 226 III. MAHALLE MENSUPLARI ......................................................................................................... 227 1. Cemaat Grevlileri ..................................................................................................................... 229
a. Parnas ..................................................................................................................................................... 230 b. Mtemet ya da Yed-i emn (Neeman) .................................................................................................... 232 c. Cemaat Kasab (ohet)........................................................................................................................... 233

2. Cemaat leri Gelenleri ................................................................................................................ 236 3. Kohenler ve Levililer ................................................................................................................. 242 4. Kleler ve Cariyeler ................................................................................................................... 245 IV. YAHUD ALES ......................................................................................................................... 252 1. Ailenin Oluumu ........................................................................................................................ 252
a. Evlilik Ya............................................................................................................................................. 256 b. Evlilie Hazrlk..................................................................................................................................... 258 b. 1. Mehir ............................................................................................................................................ 258 b. 2. eyiz (Nedunya/Drahoma) ........................................................................................................... 262 b. 3. Ketuba: Mehir ve eyiz Senedi .................................................................................................... 265 c. Sz ve Nian........................................................................................................................................... 269 d. Nikh...................................................................................................................................................... 273 e. Dn ve Hupa ...................................................................................................................................... 276 f. Gerdek Gecesi......................................................................................................................................... 279

2. Aile i Yaam............................................................................................................................ 281

a. Ailede Hak ve Vazifeler ......................................................................................................................... 281 b. Cinsel Hayat........................................................................................................................................... 286

ii

c. Kadnlarn det Dnemi ........................................................................................................................ 290 d. ocuklar................................................................................................................................................. 292 d. 1. ocuun bereketlendirilmesi ........................................................................................................ 295 d. 2. Snnet (Brit mila) ......................................................................................................................... 295 d. 3. sim Koyma .................................................................................................................................. 297 d. 4. lk Oul (Behor)............................................................................................................................ 302 d. 5. lk Oulun Azad (Pidyon ha-Ben) ............................................................................................... 303 d. 6. Kz ocuklar................................................................................................................................ 304 e. Aile i Anlamazlk ve Kadna iddet .................................................................................................. 305

3. Ailenin Dalmas ...................................................................................................................... 309

a. Boanma (Giruin) ................................................................................................................................. 309 b. Boama Belgesi...................................................................................................................................... 315 c. Karalerde Boanma.............................................................................................................................. 318 d. ddet ....................................................................................................................................................... 319

V. LM VE CENAZE....................................................................................................................... 320 1. Cenazenin Defin in Hazrlanmas............................................................................................ 322 2. Cenazenin Defni......................................................................................................................... 324 3. Cenaze Masraflar ...................................................................................................................... 327 4. Yas Tutma .................................................................................................................................. 328 VI. BR ARADA YAAM.................................................................................................................. 331 1. Rabbanler ve Dierleri .............................................................................................................. 331 2. Karaler ve Dierleri................................................................................................................... 337 3. Bir Arada Yaamdan Kesitler..................................................................................................... 337
a. Komuluk likileri................................................................................................................................. 337 b. Ticar Ortaklklar.................................................................................................................................... 344 c. Mterek Meknlar ................................................................................................................................ 346 d. Mterek Zamanlar ................................................................................................................................ 347 e. Hz. Peygambere ve Mslmanlarn Mukaddestna Bak ................................................................... 348

NC BLM .................................................................................................................................350 DN HAYAT ..........................................................................................................................................350 I. BADET HAYATI........................................................................................................................... 350 1. Rabbanlerde Gnlk badet (Tefila: 053 ..............................................................................)
a. Vakit....................................................................................................................................................... 350 b. Kble ...................................................................................................................................................... 351 c. badete Hazrlk ...................................................................................................................................... 352 c. 1. Abdest ve Teyemmm .................................................................................................................. 352 c. 2. badet Elbisesi ............................................................................................................................... 354 d. Abbasler Dneminde Gnlk Bir badetin Yapl ekli ...................................................................... 357 e. badetle lgili Baz Hususlar ve Secde Meselesi..................................................................................... 364

2. Karalerde Gnlk badet.......................................................................................................... 366 3. Haftalk badet: Sebt (abat: 863 .............................................................................................) 4. Rabbanlerde Oru (Taanit: /Tsom: 173 ......................................................................... )
a. Tevratta Emredilen ya da Bahsi Geen Orular .................................................................................... 372 b. Din Adamlar Tarafndan hdas Edilen Orular ..................................................................................... 375 c. Dier Orular ......................................................................................................................................... 377

5. Karalerde Oru .......................................................................................................................... 378 6. Hac ve Kuds Ziyaret (Hag ve Aliya le-regel: 973 ............................................) - 7. Zekt (Teruma: 583 .............................................................................................................. ) 8. Yamur Duas (Tefilat ha-Geem: 783 ....................................................................... ) II. MABETLER................................................................................................................................... 388 1. Tarih Sinagoglar........................................................................................................................ 389 2. slam Dnemde n Edilen Sinagoglar .................................................................................... 391
a. Irak ve evresi ....................................................................................................................................... 393 b. Filistin ve Suriye Blgesi ....................................................................................................................... 393 c. Msr....................................................................................................................................................... 395

3. zel Sinagoglar .......................................................................................................................... 397 4. Sinagoglarn Tamirt................................................................................................................. 397

iii

5. Sinagoglarn Tefrit ................................................................................................................. 398 6. Sinagoglarn Geliri ..................................................................................................................... 400 7. Sinagog Grevlileri .................................................................................................................... 401
a. Hazan (aliah Tsubur)............................................................................................................................ 401 b. Hademe (Hdim/ama) ........................................................................................................................ 405

IV. MEZARLAR VE MEZARLIKLAR .............................................................................................. 406 1. Irak ve evresindeki Mezar ve Mezarlklar ............................................................................... 409 2. Filistin Blgesindeki Mezar ve Mezarlklar ............................................................................... 410 3. Mezar Ziyareti ............................................................................................................................ 414 IV. TRBELER.................................................................................................................................. 415 1. Irak Blgesindeki Peygamber Trbeleri..................................................................................... 417
a. Danyl (as) Trbesi ................................................................................................................................ 417 b. zeyir (as) Trbesi................................................................................................................................. 419 c. Hzkl (as) Trbesi.................................................................................................................................. 421 d. Hananya, Miail ve Azarya Trbeleri .................................................................................................... 424

2. Filistin Blgesindeki Peygamber Trbeleri................................................................................ 424

a. Atalar Trbesi......................................................................................................................................... 424 b. Nebi Samuel Trbesi.............................................................................................................................. 426

V. ZYARETGHLAR ...................................................................................................................... 428 1. ran ve Irak Blgesindeki Ziyretghlar..................................................................................... 428

a. Ester ve Mordehay Ziyaretgh .............................................................................................................. 428 b. Ktip (Sofer) Neriya olu Baruh Ziyretgh......................................................................................... 429 c. Nebi Nahum Ziyretgh ........................................................................................................................ 430 d. Badat ve evresindeki Ziyretghlar ................................................................................................... 430 d. 1. Khin Yua Ziyaretgh (Yehoua ben Yehotsadek Kohen Gadol) ............................................. 430 d. 2. eyh shak Ziyaretgh (eyh Yitshak Gaon) ............................................................................... 431 d. 3. Brosak Ziyaretgh........................................................................................................................ 431 d. 4. Rabbi Meir Ziyaretgh................................................................................................................. 431

2. Filistin ve Msr Blgesindeki Ziyaretghlar.............................................................................. 432

a. Peygamber Kabirleri .............................................................................................................................. 432 a. 1. Hz. Yusufun (as) Kabri................................................................................................................ 432 a. 2. Hz. uaybn (as) Kabri................................................................................................................. 432 a. 3. Hz. Davudun (as) Kabri ............................................................................................................... 433 a. 4. Hz. Elyesan (as) Kabri................................................................................................................ 435 a. 5. Peygamber Ovedyann Kabri ....................................................................................................... 435 b. Yahudi Byklerinin Kabirleri............................................................................................................... 436 b. 1. Rahel Ziyaretgh.......................................................................................................................... 436 b. 2. Yeu b. Nunun Kabri ................................................................................................................... 436 b. 3. Kaleb b. Yefunnenin Kabri.......................................................................................................... 438

VI. BAYRAMLAR VE KUTLAMALAR ........................................................................................... 438 1. Sebt (abat: 834 .......................................................................................................................)

a. Sebt Gn............................................................................................................................................... 438 b. Sebt Zevki (Oneg abat)........................................................................................................................ 440 c. Sebt Yasaklar ........................................................................................................................................ 442 c. 1. Yasa Ama abalar................................................................................................................... 446 c. 2. Sebte Riayet Etmeyenlerin Cezalandrlmas ................................................................................ 447

2. Bayramlar (Moadim: 744 ................................................................................................... ) a. Fsh: Hamursuz Bayram (dl-Fatr) (Pesah/054 .............................................................................. )
a. 1. Fsh Hazrlklar ........................................................................................................................... 451 a. 1. a. Mayal Arama ve Yakma (Bidikat ve Biur Hamets) ............................................................ 451 a. 1. b. Mayal (Hamets) Satma (Mayaly Elden Muvakkaten karma) ........................................ 453 a. 1. c. Fsh Ekmei (Matsa) Hazrlama ......................................................................................... 453 a. 2. Fsh Sederi ................................................................................................................................... 455 a. 3. Bayramlama ve Kutsal Meknlar Ziyaret ................................................................................... 456 b. Haftalar Bayram (dl-esb/dl-unsura/dl-hitb) (avuot/754 .......................................... ) c. Tia be-Av Gn (954 .............................................................................................................. ) d. Ylba (Ress-sene) (Ro ha-ana/264 .................................................................................. ) e. Kefret Gn (Yevml-Keffre) (Yom Kipur/364 ..................................................................... ) - f. ardaklar Bayram (dl-mezalle) (Sukot/764 ................................................................................... ) f. 1. Hoana Raba (Yedinci Gn)......................................................................................................... 470

iv

f. 2. imini Atseret .............................................................................................................................. 472 f. 3. Tevrat Hatmi: Simhat Tora (274 ......................................................................................) g. Hanuka Bayram (474 ........................................................................................................................) h. Purim Bayram (dl-Fevz) (574 ...................................................................................................... )

SONU ....................................................................................................................................................479 BBLYOGRAFYA ................................................................................................................................487 I. KAYNAKLAR ................................................................................................................................ 487 II. ARATIRMALAR......................................................................................................................... 495 III. ANSKLOPED MADDELER .................................................................................................... 516

NSZ
Tarih aratrmalar ierisinde belki de allmas en zor konulardan biri farkl din ve kltre sahip milletlerin bir arada yaama tecrbesi konusudur. Tarihte deiik sebeplerle din ve kltrler, farkl din ve milletlerin hakimiyeti altnda yaamak zorunda kalmlardr. Bu durum gnmz dnyasnda da hl byledir. Tarih, gl devletlerin hakimiyetine ald milletlerin din, dil, kltr ve deerlerini zorla da olsa deitirmeye alt rneklerle doludur. Bunu tarihinde en fazla yaamak zorunda kalan millet ise, Yahudilerdir. Milattan nceki srgnlerle dnyann deiik yerlerine dalan ve her zaman da aznlkta kalan Yahudiler, yaadklar yerlerdeki her idare deiiminde efendilerini deitirmek zaruretiyle kar karya kalmlardr. slamn hakim olduu corafyada daha nce Pers-Ssn ve Roma-Bizans hakimiyetinde yaayan Yahudiler iin bu husus istisnadan ziyade bir kural gibiydi. slm fetihleriyle beraber deiik din ve milletler Mslmanlarn hakimiyetine girdi. Ancak slmn btn gayesi insanlar slmla buluturmak ve bu bulumann nndeki engelleri bertaraf etmekti. Bu bulumann salanabilmesi iin de ayn toplumda beraberce yaanmas, gzelliklerin gnllerde yer etmesi gerekirdi. Bu sebeple dini farkl olsa da, hakimiyeti altna ald insanlara yeni bir stat kazandrd ve bunu belli prensiplere balad. te Yahudiler yeni dinin hakimiyetine bu stat ile girmilerdir. Balangta asrlarn getirdii dierine kar temkini elden brakmayan Yahudiler, bu yeni din ve mntesiplerinin alageldikleri idarelerden ok farkl olduunu anlamakta gecikmediler. Bir tebaas olarak yaadklar devlette anlama hkmlerini ve grevlerini yerine getirdikleri mddete haklarn elde etmede pek sknt ekmediler; vezirlik de dahil deiik grevlere ykselebildiler. nceki dnemlerde olduu ekilde Abbas ve Fatm idarelerinde de kendi mahallelerinde kendi din ve kltrleri erevesinde yaayan Yahudilerin i ilerine karlmad. dareleri kendilerine brakld, cemaat ii ekimelere dahi gerekli olmadka mdahale edilmedi. Yahudiler istedikleri takdirde Mslman komularyla paylatklar sosyal alanlardan da dlanmadlar. Bu birliktelik neticesinde toplumsal dnm yaayan Yahudiler yeni idarede tara toplumundan kentli topluma dntler. Ac ve tatl pek ok olay paylatlar. Hatta Ortaan sonu ve mteakip asrlarda slm dnyasnda yaanan korkun d de Mslman komularyla beraber yaadlar. Yahudi tarihine eilmek iin elbette baka sebepler de vardr. lah bir din mensubu olmalar, Kurnda kendilerinden ok fazla bahsedilmesi, Hz. Peygamberin Medinede en fazla iliki kurduu kimseler olmalar, asrlar sren srgnlerde din ve kltrel kimliklerini muhafaza etmeleri, ok erken dnemlerden itibaren yazl bir kltre sahip olmalar gibi nedenler, Yahudi tarihinin deiik kesitlerinin aratrlmasn gerekli klmaktadr. Dier taraftan kreselleme sreciyle beraber dnyada eitli din ve etnik unsurlarn din, tarih ve kltrne bir merak uyanmaya balamtr. Aslnda bu, meraktan da te ayn toplumu paylaan farkl kimliklerin birbirini anlama, karlkl hogr ve sayg ierisinde bir arada yaamas asndan da nem tamaktadr. te yandan 11 Eyllle balayan srele eitli din ve etnik gruplarn bir arada karlkl sayg ve hogr ortamnda yaamasnn kymeti bir kez daha anlalm; ayn toplumu ve kiz Kulelerde olduu gibi, ayn mekan paylaan insanlarn, yeri geldiinde ayn

vi

kaderi de paylatklar grlmtr. Bu sebeple bahsi geen gruplarn birbirini anlamalar ve iyi tahlil etmeleri gerekmektedir. Bu noktada da tarihilere gemite yaanan olaylarn gnmz insanna sunulmasnda ok nemli ve hassas bir grev dmektedir. Bu adan tarihteki bu mterek tecrbenin, gnmz Mslman-Yahudi ilikilerinin olumlu manada gelitirilmesi iin de ortaya konmas gerekmektedir. Yukarda bahsedilen sebeplerden hareketle yksek lisans tezimizde balangtan Emevler dnemine kadar getirdiimiz slam dnem Yahudi tarihini,(*) kald yerden devam ettirmek istedik ve asrlar boyu bir arada yaadmz Yahudilerin gayri Mslim tebaa olarak Abbasler ve Fatmler dnemindeki durumunu aratrmaya karar verdik. alma Giri ve ana blmden olumaktadr. Girite, bavurulan kaynaklar ve aratrmalar tantlmtr. slm tarihi ve Yahudi tarihi olarak iki balkta ele alnan kaynaklardan Yahudi tarihine dair olanlar zerinde, Trkiyede bu konuda daha nce yaplm bir almada yer verilmi olduunu tespit edemediimiz iin biraz uzunca durulmutur. I. Blmde Yahudilerin aratrlan dnemlerdeki hukuk statleri ele alnmtr. Bunlarn Mslman idarecilerle ilikileri konusunda kaynaklara geen rnekler tespit edilmi, haklar ve ykmllkleri incelenmitir. Bu blmde cemaatin merkez idaresi de detaylca anlatlmtr. Yahudi cemaatinin devlete kar temsilcileri reslcalutluk ve yeivalarn tarihi, yetkileri, gelirleri, kurumlar olarak ilikiler ve aralarndaki mcadeleler ile gerileme ve k evreleri aratrlmtr. Bu blmde ayrca Yahudilerin slm mahkemelerine mracaatlar ve bunun sebepleri, klk-kyafet konularnda hakim kltr mensuplarna yknmeleri, devletin deiik kademelerinde istihdamlar ve mesih hareketler zerinde durulmutur. Yahudilerin sosyal hayatnn ele alnd II. Blmde Yahudilerin slm ehirlerindeki yerleim yerleriyle balanm, daha sonra kurum ve mensuplaryla aratrlan dnemlerde bir Yahudi mahallesinin profili karlmaya allmtr. Sinagog etrafnda younlaan cemaatin idar kurumu bet din ve grevleri, eitim-retim kurumlar ve mikve gibi Yahudi mahallesinin vazgeilmez unsurlar ele alnm; cemaat grevlileri, cemaat ileri gelenleri, kohenler, Levililer, kle ve cariyelerin cemaat ierisindeki konumlar anlatlmtr. Bu blmde ayrca Yahudi ailesi, ailenin oluumu, aile ii yaam ve ailenin dalmas zerinde de durulmutur. Blm, Yahudilerin genelde dierlerine zelde ise Mslman komularna bak, komuluk ilikileri, ticar ortaklklar ile bunlarn mterek zaman ve mekanlardaki birliktelii ile ilgili rneklerle bitirilmitir. III. Blmde ise Yahudilerin din hayat incelenmitir. Gnlk ve haftalk ibadetler, oru, hac ve zekat gibi deiik din vecibeler, zellikle kendi kaynaklarndan hareketle ortaya konmaya allmtr. Bu blmde ayrca mabetler, mezarlklar, trbe ve ziyaretghlar ile bunlarn bakm, onarm, gelir ve grevlileri gibi konular ele alnmtr. Blmn en ilgi ekeceini zannettiimiz bal ise Yahudi bayram ve kutlamalardr. Bu balkta bir Yahudinin sebt gn ile bayram kutlamalar zellikle

(*)

alma kitap olarak neredilmitir: Emeviler Dneminde Yahudiler, Gkkubbe Yaynlar: stanbul 2005.

vii

responsa ve Geniza dokmanlarna yansyan bilgilerden hareketle kurgulanmaya allmtr. Bu aklamalardan anlalaca zere, tezde Yahudilerin sadece din, hukuk ve sosyal hayatlar ele alnm olup iktisad hayat ile ilm ve fikr faaliyetler darda braklmtr. Bunun iki nemli sebebi vardr: Birincisi, her konunun derinlemesine ele alnmas sebebiyle mevcut haliyle bile aratrmann olduka hacimli olacak olmas; ikinci ve asl nemli sebep ise, tezde ilenen konularn daha ok cemaat merkezli; iktisad, ilm ve fikr faaliyetlerin ise bir ynyle slm toplumunun bir yesi ve yaadklar corafyann etkisiyle gsterdikleri faaliyet alanlar olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu sebeple her iki konu da doktora sonras bir baka almaya braklmtr. Yahudilerin din, hukuk ve sosyal hayatlarnn ele alnmas bizi bir baka mecraya srklemitir: o da Abbas ve Fatm idaresindeki Yahudi cemaatlerinin bir arada elen alnmas zarureti. Tezde de grlecei zere, Abbas idaresinde yaayan Yahudiler hakknda slam kaynaklarnda bilgi yok denecek kadar azdr. Ayn dnemle ilgili Yahudi kaynaklar ise birka ksa kronik ki, bunlar da esasen yeiva merkezli anlatlardr- ve responsalardan ibarettir. Bunlarla da bir tarih in etmek bir hayli zordur. Fatm Yahudileri ile ilgili temel kaynak ise Geniza dokmanlardr ve bu dokmanlar deiik aratrmaclar tarafndan nemli lde allmtr. Bu sebeple tezimizde her iki dnem ve blge kaynaklar kullanlarak bilgiler birbiriyle tamamlanmaya allmtr. Dnemsel farkllk slam tarihi asndan bir problem gibi gzkse de, Yahudilerin statleri Fatm idaresinde de ayn olduu iin slam dnem Yahudi tarihi asndan ok fazla bir problem tekil etmemektedir. Zira, Yahudiler slam dneme gelinceye kadar zaten cemaat organizasyonlarn tamamlam, cemaat ii hayatlarn oluturduklar gelenek, gelitirdikleri kurumlarla dzene sokmular ve belli kurallara balamlard. Bu sebeple Iraktaki bir Yahudi cemaati ile Filistin veya Msrdaki bir cemaatin tekiltlanma, din ve sosyal hayattaki kabul ve uygulamalar arasnda ok da fark yoktur. Hatta Fatm idaresinde yaayan ou Yahudi, Iraktaki din otoritelere hem idar hem de gelenek (minhag) asndan- ballklarn devam ettirmilerdir. Ancak konular ilenirken cemaatler aras veya blgesel farklklara dikkat ekilmi; varsa bunlara iaret edilmitir. Aratrmada salt Yahudiler ibaresi kullanldnda, Yahudilerin ounluunu oluturan Rabbanler kast edilmektedir. almada Abbasler dneminde ortaya kan, slam dnyasnn her tarafna yaylan ve gnmze kadar da varl devam ettiren Karaler de anlatlmtr. Ancak kaynaklarda bunlar hakknda Rabbanler kadar bilgi zenginlii olmad belirtilmelidir. Konular anlatlrken bunlar hakknda yeterli bilgi varsa mstakil bir balk, yoksa her konunun sonunda birka cmle ile bilgi verilmeye allmtr. Tezin ortaya kmasnda pek ok insann destek ve gayreti vardr. ncelikle alma konusunun tespiti ve gelien srete madd ve manev desteini hibir zaman esirgemeyen, ufuk ac teklif ve tavsiyeleriyle yol gsteren ve byk bir titizlikle de tezi inceleyen danman hocam Prof. Dr. Mustafa Fayda Beye en kalb kranlarm sunmay bir bor bilirim. Tezin aratrma safhasnda gzel bir tevafukla srail Hkmeti tarafndan Trk Hkmeti emrine verilen aratrma bursu ile bir retim yl sresince (24.10.200324.06.2004) srailde Hayfa niversitesinde alan dili (brnce) renme ve tezle ilgili

viii

aratrma yapma ve konularn uzmanlaryla grme frsat olmutur. Bursu takdir eden MEB D likiler Genel Mdrlne kran borluyum. Ayrca srailde bulunduum srada dil kursu (ulpan), krtasiye ve yurt masraflarn karlayan YEM (lim Yayma Eitim Merkezi) ve Trk Petrol Vakfna da teekkr ederim. Yine srailde bulunduum srede her trl problemimle ilgilenen rehber hocam Hayfa niversitesi Yabanc Diller Fakltesi retim yesi Dr. Saida Mejdidova; akademik branice metin okumalarna zaman ayran Hayfa niversitesi retim yesi Dr. Ofer Livne Kafriye; gerek srail ii gerekse dndan kaynak, makale ve materyal temininde yardmlarn esirgemeyen Hayfa niversitesi Ortadou Tarihi Blm retim yesi Prof. Dr. Yehoua Frenkel ile Kuds bran niversitesi Tarih Fakltesi retim yesi Dr. Miriam Frenkele; ktphane taramalar, Yahudice-Arapa metinlerin okunmas ve deerlendirmesinde yardmc olan Hayfa niversitesi doktora rencisi arkadalarm Eraf Eb Zerk ve Noam Aloniye yardmlarndan dolay teekkr ederim. Trkiye Hahambas genel sekreteri Yusuf Altnta ile Trkiye Hahambal Din Kurul (Bet din) yesi Rav Yeuda Adoni Beyler olmasayd, tezin en nemli kayna rmce responsalarn okunamayacan itiraf etmeliyiz. zellikle Altnta Beyin iki buuk- yl boyunca sebtte sbut etmeyip her Cumartesi gn, tatillerini dahi teleyerek zamann vakfetmesini asla unutmayacam. Kendisine minnet borluyum. Yazm safhasnda deerli vakitlerini ayrarak hazrlanan blmleri sabrla okuyup deerli tenkitleriyle olgunlatran Prof. Dr. smail Yiit ve Dr. Glgn Uyar ile yeri geldike tezle ilgili grlerini paylaan bata blm bakanmz Prof. Dr. Ziya Kazc olmak zere, anabilim dalndaki dier retim yelerine de katklarndan dolay teekkr ederim. Ayrca uzun soluklu bu aratrma srecinde gerek yurtdnda bulunduum gerekse ktphane ve eve kapandm dnemlerde btn imknlarn seferber ederek ibadet vecdi ierisinde her trl fedakrla katlanan annem, eim ve kzlarma da mteekkirim.

Nuh ARSLANTA 4 ubat 2007, Kartal STANBUL

ix

KISALTMALAR
a.g.e. AJSreview a. mak. a. mlf. Ar. trc. a.s. AFD b. bkz. BSOAS BT - B.T. Ab. - B.T., A.Z. - B.T., B.B. - B.T., B.K. : Ad geen eser. : AJS (Association for Jewish Studies) Review. : Ayn makale. : Ayn mellif. : Arapaya tercme. : Aleyhisselam. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. : bin, ibn-i, ben. : Baknz. : Bulletin of the School of Oriental and African Studies. : Babil Talmudu. : Babil Talmudu, Avot. : Babil Talmudu, Avoda Zara. : Babil Talmudu, Baba Batra. : Babil Talmudu, Baba Kama.

- B.T., B.M. : Babil Talmudu, Baba Metsia. - B.T., Bek. - B.T., Ber. - B.T., Bez. - B.T., Er. - B.T., Git. - B.T., Hag. - B.T., Hul. : Babil Talmudu, Bekorot. : Babil Talmudu, Berahot. : Babil Talmudu, Betza. : Babil Talmudu, Eruvin. : Babil Talmudu, Gitin. : Babil Talmudu, Hagiga. : Babil Talmudu, Hulin.

- B.T., Keth. : Babil Talmudu, Ketuba. - B.T, Kid. : Babil Talmudu, Kiduin.

- B.T., M.K. : Babil Talmudu, Moed Katan. - B.T., Meg. : Babil Talmudu, Megila. - B.T., Men. : Babil Talmudu, Menahot. - B.T., Neda. : Babil Talmudu, Nedarim.

- B.T., Nid. - B.T., Pes.

: Babil Talmudu, Nida. : Babil Talmudu, Pesahim.

- B.T., Sanh. : Babil Talmudu, Sanedrin. - B.T., Shab. : Babil Talmudu, abat. - B.T., Shebu. : Babil Talmudu, iviit. - B.T., Sot. - B.T., Suk. : Babil Talmudu, Sota. : Babil Talmudu, Suka.

- B.T., Taa. : Babil Talmudu, Taanit. - B.T., Yeb. : Babil Talmudu, Yevamot.

- B.T., Yom. : Babil Talmudu, Yoma. c. . der. DEFD DA EJd ERE Haz. HJ HUCA Hz. IC IS A b. br. trc. ED ng. trc. JE : cilt. : oul. : Derleyen. : Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi. : Encyclopedia Judaica. : Encyclopedia of Religion and Ethics. : Hazrlayan. : Historia Judaica. : Hebrew Union College Annual. : Hazreti. : Islamic Culture. : Islamic Studies. : MEB slam Ansiklopedisi. : branice : braniceye tercme. : (AF) slam limleri Enstits Dergisi. : ngilizceye tercme. : The Jewish Encyclopedia.

xi

JESHO Orient. JH JJLP JJS JLA JNES JQR o.s. JQR n.s. JRAS JSS JWH Kr. m. M. M.. M.S. MFD MW nr. PAAJR Research. R. REJ s. SAFD SMJR SI TT [t.y.] trc.

: Journal of the Economic and Social History of the : Jewish History. : Journal of Jewish Lore and Philosophy. : Journal of Jewish Studies. : The Jewish Law Annual. : Journal of the Near Eastern Studies. : Jewish Quarterly Review, Old Series. : Jewish Quarterly Review, New Series. : Journal of the Royal Asiatic Society. : Journal of Social Studies. : Journal of World History. : Karlatr/Karlatrnz. : Milad. : Mina. : Milattan nce. : Milattan Sonra. : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. : The Muslim World. : Neir/Nereden. : Proceedings of the American Academy for Jewish : Rav (Yahudilerde din adamlar iin kullanlan bir paye). : Revue des Etudes Juives. : Sayfa. : Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. : Studies in Muslim-Jewish Relations. : Studia Islamica. : Toplumsal Tarih (Dergisi). : Tarih yok/Tarihsiz. : Tercme

xii

vb. vd. ve dr.

: ve benzeri. : ve devam. : ve dierleri.

xiii

GR
I. SLM TARH KAYNAKLARI 1. Kronikler slam dnyasnda hicr III/IX. asrdan itibaren, o dneme kadar yazlan deiik monografi ve derlemeler, hacimli tarih kitaplarnda bir araya getirilmeye balanmtr. Daha ok saray ve hilafet merkezli hdiselerinin esas alnd bu kitaplarda gayr-i Mslimlerin cemaat ii yaantlarndan neredeyse hi bahsedilmemektedir. Bu, Mslman tarihilerin gayr- mslimlerle ilgilenmedikleri ya da onlardan bilinli olarak bahsetmedikleri anlamna gelmemektedir. Ayn durum Bar Hebraeus gibi Hristiyan tarihiler ile Yahudi tarihi Natan ha-Bavlde de grlr. Yahudi kaynaklar da Mslmanlara neredeyse hi atf yapmamaktadr. ha-Bavl de Seder Olam Zutasn Badat Yahudi cemaatini merkeze alarak yazm; slam toplumuna, daha dorusu, hilafet sarayna ise ancak cemaati ilgilendiren ynyle atfta bulunmutur. Geniza da bile Mslmanlara yaplan atf olduka azdr.1 Bu durum o dnemde kaleme alnan kroniklerin zelliinden ve o dnemin tarih anlayndan kaynaklanmaktadr. slam tarih kaynaklarnda genelde gayr- mslimlere zelde ise Yahudilere ancak devleti ilgilendiren vergi, isyan ya da herhangi bir gayr- mslim brokratn yolsuzluu ya da adam kayrcl gibi konular balamnda deinilmitir. Aratrma safhasnda bilgi bulabileceimizi dndmz pek ok kronik taranmtr. Ancak belirtilmelidir ki, aada anlatacamz zere, Yakub ve Mesd dnda, ou kronie, daha ok anlatlan dnemin tarih seyrini takip iin mracaat edilmitir. slm dnyasnda olup biten olaylar iin Taber (. 310/922)2 ve onun mtemmimi saylan ve Taberden sonraki asrlarn otoriteleri kabul edilen bnl-Esr (. 630/1232)3 ve bn Kesre (. 774/1373)4 mracaat edilmitir. lk slam tarihilerinden sosyo-kltrel tarihiliin ncleri kabul edilebilecek Yakub (. 292/904) ve Mesd (. 345/956) eserlerinde Yahudilerle ilgili olduka kymetli bilgiler vermilerdir. Yakub, corafya kitabnda (el-Bldn) birka bilgi dnda Yahudilerle ilgili ok fazla bilgi vermez. Trhinde5 ise onlar Kitab- Mukaddes arlkl olarak anlatr. Yahudi tarihini Hz. Ademden balayp Hz. saya kadar getiren Yakb, Zerubavel zamannda srgnden Kudse dnle bitirir. Ancak Yakubnin Trhini asl nemli klan, tarih anlatm ierisinde kendi zamanndaki Yahudi inan, ibadet ve din uygulamalar hakkndaki verdii malumttr. Konular polemikten uzak, tarafsz bir ekilde anlatan Yakubnin verdii bu bilgilerin, gzlemlerine ve ada baz Yahudilerin anlatmna dayand anlalmaktadr.
Geniza zerine aratrmalaryla tannan Goiteinin bu tespiti iin bkz. Goitein, A Mediterranean Society, Berkeley: University of California 1967, II, s. 277. 2 Taber, Trhut-Taber, nr. Muhammed Ebul-Fadl brhm, I-XI, Beyrut 1967. Tezin birka yerinde XI. asrn ikinci yars ile XII. asrn ilk eyreindeki olaylar Taber tarihine bir zeyl olarak kaleme alan Hemednye de mracaat edilmitir. Bkz. Hemedn, Tekmilet Trihit-Taber, Albert Yusuf Kenan, Beyrut 1958. 3 bnl-Esr, el-Kmil fit-Trh, nr. C.J. Tornberg, I-XIII, Beyrut 1965. 4 bn Kesir, el-Bidaye ve'n-Nihaye, I-XIV, Beyrut 1977. 5 Yakb, Trhu'l-Ya'kb, I-II, Daru Sdr: Beyrut 1960.
1

Yahudilerin ibadet vakitleri, ibadetlerinde okuduklar dualar, ibadet ekilleri ve orular hakknda verdii bilgiler olduka kymetlidir. Yakubnin en detayl anlatm ise, Yahudilerin hayvan kesim usul ile ilgilidir. Baka hibir yerde bulamadmz bu bilgi, Yahudi responsalarnda yer alan bilgilerle de rtmektedir ki, bu anlatm Mslman melliflerin dier din mensuplarna ilgi ve dikkatli gzlemlerini gstermesi asndan da nemlidir. Okuduu kitaplarla yetinmeyen ve bilgisini slm dnyasnn deiik blgelerine kt gezilerle gelitiren ve zenginletiren Mesd de, farkl toplum ve kltrler hakknda bizzat kaynandan bilgi almas ynyle farkl bir tarihidir. Her ikisini de Fustatta yazd Mrc ve et-Tenbhten almamz iin olduka kymetli bilgiler derlenmitir.6 Mesd, eserlerinde anlatt toplumlarn rf-adet, inan-ibadet, yiyecek-giyecek, bayram ve mabetleri gibi kltr unsurlarna da yer vermitir. Gittii yerlerdeki dinlere kar olduka ilgili olan Mesd, Taberiye, Rakka ve Badat gibi ehirlerde Yahudi cemaatinin ilim adamlaryla tartmalara girmi; Nablusta bulunduu srada Samirlerden dinleri hakknda bilgi almtr. Mesd, srailoullar tarihini yaratltan Babil srgn dnne kadar getirir. ada Sadiya Gaonla resl-clut Davud b. Zakkay arasnda yaanan iktidar kavgas ve bu kavgada Abbas saraynn tutumu, Tevratn rmceye evrilmesi, Yahudi orular, Yahudi mezhepleri, bunlarn o dnemde nasl isimlendirildii, mezheplerin prensipleri, srail peygamberleri ve Ahid Sand gibi Yahudi mukaddestna dair konularda olduka ilm ve tarafsz tarih bilgiler vermitir. Baz konularda Yakub ile benzer bilgiler vermesi, ondan faydalanm olmas ihtimalini glendirmektedir. Yahudilerin ilk dnem fetihler srasndaki durumu, slm ehirlerinde iskn, baz slm ehirlerindeki Yahudi mahalleleri ve Mslman idarecilerle diyalogu gibi konularda Belzurnin (. 279/892) iki kymetli eserinde bilgiler bulunmaktadr.7 Tenhnin (. 384/994) Nivrul-Muhdaras, bn Miskeveyhin (. 421/1030) Tecribl-memi ve Sbnin (. 448/1056) el-Vzer isimli eserlerinde8 Yahudi cehbezler ve sayrafler ile bunlarn ekonomik faaliyetleri hakknda nemli bilgiler verilmitir. Bu melliflerin brokrat olmas, idar ve ekonomik konulardaki uzmanlklar ve pek ok resm vesikay vermeleri, bu bilgilerin kymetini artrmaktadr. Bu kroniklerde Halife Muktedir dneminin Yahudi cehbezleri Yusuf (Yosef) b. Finhasla ile Harun b. mrann devletle srdrdkleri ekonomik ilikiler konusunda Yahudi kaynaklarda dahi bulunmayan bilgiler yer almaktadr. Aratrmada kendi dnemlerindeki Yahudiler hakknda bilgi vermese de peygamberler ve Yahudi tarihinin dier byk ahsiyetleri konusunda bilgi veren bn

Mesd, Mrc'z-Zeheb ve Medin'l-Cevher, nr. M. Muhiddin Abdlhamid, I-IV, Msr 1964; etTenbh vel-rf, nr. Abdullah smail es-Sv, Beyrt 1981. 7 Belzur, Fthul-Bldn, nr. Abdullah Ens et-Tabb- mer Ens et-Tabb, Beyrut 1987; a.mlf., Ensbl-Erf, nr. Halil Esmine, II/6, Kuds 1993; IV/A nr. Max Schlonger, Jerusalem 1971. 8 Tenh, Nivrul-Muhdara ve Ahbrul-Mzkere, I-VIII, nr. Abbd es-Slic, Dru Sadr: Beyrut 1971-1973; bn Miskeveyh, Tecribl-mem ve Tekibl-Himem, I-VII, nr. ve trc. H.F. Amedroz, Oxford 1920-1921; Hill b. Muhassin es-Sb, el-Vzer (Tuhfetl-umer f Trhil-vzer), DrulFikril-Hads: Beyrut 1990.

Kuteybenin (. 276/889) el-Merifi, Dnevernin (. 282/895) el-Ahbrut-Tvl ve Hamza el-sfahnnin (. 360/970) Trhu Sinl-Mlknden de faydalanlmtr.9 Kroniklerden kendi dnemleriyle ilgili kymetli bilgiler veren baz kaynaklara da bavurulmutur. Bunlarn bir ksm Msr, am ve Filistin gibi blge tarihlerini kronolojik olarak anlattklar iin, kendi dnemlerinde Yahudilerin dahil olduklar olaylar veya baz Yahudi brokratlarla ilgili bilgiler iermektedir. Bunlardan bnlKalnis (. 555/1160), bnl-Cevz (. 597/1201), bnt-Tktak (. 709/1309), bn Tariberd (. 812 veya 813/1409 veya 1410), bn Zahre ve bn Haldunun (. 808/1406) eserleri zikredilmelidir.10 Aratrmada slam dnyasnda yaayan Hristiyan tarihilerin eserlerinden de istifade edilmitir. slam ve Yahudi kronikleri gibi, bunlar da tarih olaylar Hristiyanlar merkeze alarak anlatmlarsa da, dnemin siyas manzaras, gelien olaylar, devletin Yahudileri de ilgilendiren gayr-i Mslim tebeaya kar tavr, mabetlerle ilgili durum, yazldklar dnemde Yahudilerin dahil olduklar baz olaylar ya da Yahudi vezir, tabip vb. brokratlar gibi deiik konularda bu kroniklerde de bilgi bulmak mmkndr.11 2. Tabakt (Biyografi) Kitaplar ve ehir-Blge Tarihleri Tabakt kitaplarna aratrdmz dnemde yaam olan Yahudi brokratlar, zellikle de Yahudi vezir ve tabipler konusunda mracaat edilmitir. Mslman mellifler tarafndan kaleme alnan bu kitaplarda Yahudi brokrat ve tabiplerin ahsiyetleri, yetitikleri ortam, Mslman idareci ve ileri gelenlerle irtibatlar ile sosyal hayatlar hakknda ok kymetli bilgiler vardr. Bu kitaplarda sz konusu ahsiyetlerin ismi, kronolojik unsurlar, zellikle de vefat tarihlerine ok dikkat edilmitir. Kiilerin hayatlarnda balarndan geen belli bal olaylara deinilmi; tp ya da idar hayata ynelik grleri nakledilmitir. Zaman zaman kendi cemaati ya da Mslman ilim, din veya meslektalaryla arasnda geen baz vakalar anlatlm, dneminde meydana gelen nemli siyas olaylara yer verilmitir. Siyas tarihlerde ihmal edilen pek ok bilgiyi barndrmas sebebiyle biyografi kitaplar, sosyo-kltrel hayatn nemli kaynaklar arasndadr.

bn Kuteybe, el-Merif, nr. Servet Ukke, Drl-Merif: Msr 1969; Dnever, el-Ahbrut-Tvl, nr. Abdlmnim mir-Cemaleddin e-eyyl, Kahire 1960; Hamza el-sfahn, Trhu Sinl-Mlkil-Arz vel-Enbiy, Beyrut: Drul-Mektebetil-Hayt, [t.y.]. 10 bnl-Kalnis, Trihu Dmak, nr. Sheyl Zekkr, Dmak 1983; bnl-Cevz, el-Muntazam f Trhi'l-mem, I-X, Dru Sdr: Beyrut 1358; bnt-Tktak, el-Fahri fi'l-dbi's-Sultaniyye ve'dDvel'l-slamiyye, Beyrut: Daru Sadr, [t.y.]; bn Tariberd, en-Ncmz-Zhire fi Mlki Msr velKhire, I-XVI, Msr ts.; bn Zahre, el-Fedill-Bhire f Mehsini Msr vel-Khire, nr. Mustafa esSakk-Kmil Muhendis, Kahire 1969; bn Haldun, Mukaddime, I-II, trc. Sleyman Uluda, stanbul 1988. 11 Tezin deiik blmlerinde mracaat edilen bu kroniklerden bazlar unlardr: Theophanes (. 213/818), The Cronicle of the Theophanes (Annu Mundi 6095-6305- A.D. 602-813), ngilizce trc. Harry Turtledove, Philedelphia 1982; Sad b. Batrk (328/940), et-Tarhl-Mecm alet-Tahkk vet-Tasdk, nr. L. Cheikho, Beyrut 1909; Yahya b. Said el-Antak (. 458/1067), Tarhul-Antk- el-Marf bi-Sleti Trhu tha, nr. mer Abdsselam Tedmr, Trablus (Lbnan) 1990; bn Rhib, Trh, nr. Luvis elYesui eyho, Beyrut 1903; Bar Hebraeus (. 680/1286), Abul Farac Tarihi, I-II, trc. mer Rza Dorul, T.T.K. Basmevi: Ankara 1945.

Tabakt literatrnde tabipler zerine yazlan kitaplarda Yahudi tabipler hakknda nemli bilgiler yer almaktadr. eitli milletlerden nl bilgin ve filozoflarnn hayatn dokuz tabakaya ayrarak inceleyen Endlsl hekim tp ve felsefe tarihisi bn Clcl (. 384/994?), yedinci ve sekizinci tabakada gayr- mslim tabipleri incelemi ve bu blmlerde Yahudi tabiplerden de bahsetmitir.12 bn Clcln bu eseri sonraki dnem tp tarihileri bnl-Kft ve bn Eb Usaybiann balca kaynaklarndandr. Endlsl olmasna ramen, slam dnyasndaki bilimsel faaliyetlere itirak eden Yahudi ilim adamlarnn faaliyetleri, Yahudi takvimi ve Irak dnda kurulan yeivaya dikkat eken ilk Mslman biyografi mellifi ise, bn Sid el-Endelsdir (. 462/1070).13 Yahudi tabipler hakknda Beyhaknin (. 565/1169) Tetimmesinde de kymetli bilgiler yer almakta, zellikle Yahudi tabip Ebl-Berekt (. 547/1152?) hakknda verdii bilgiye baka kaynaklarda rastlanmamaktadr.14 Genelde tabipler zelde ise Yahudi tabip ve filozoflara yer veren bnl-Kft15 ve bn Eb Usaybiann eserleri16 hususen belirtilmelidir. bn Eb Usaybiann on be baptan meydana gelen kitabnn sekizinci bbndan itibaren Abbasler dneminde slm dnyasnn deiik blgelerinde yetien Mslman ve gayr- mslim hekimlerin hayat, tp ilmine katklar ve dnemin idarecileriyle olan ilikileri hakknda bilgi verilmitir. Tabiplik dnda Yahudiler devletin dier baz kurumlarnda da istihdam edilmilerdi. Kad ya da vezir gibi Mslman brokratlarn hayatnn anlatld biyografilere, bunlarn, devletin bir tebeas olan Yahudilerle ilikileri, adliyelik olaylar ya da vezirlerin Yahudi tccar ve cehbezlerle ilikileri konusunda kymetli bilgiler yansmtr. Konuyla ilgili Cehiyar (. 331/942),17 Sb (. 448/1056)18 ve bnsSayrafnin (542/1147)19 vezirleri; Kind (. 350/961)20 ve Veknin (. 306/918)21 kadlar anlatt tabaktlarda kymetli bilgiler vardr. Mslman alim, ir ve dier sanatlarn ayn toplumu paylatklar Yahudi komularyla ilikileri konusunda da baz tabakt kitaplarna bilgiler girmitir.22

bn Clcl, Tabaktl-Etbb vel-Hkem, nr. Fud Seyyid, Kahire 1955. bn Sid el-Endels, Tabaktl-mem, nr. Louis Cheikho, Beyrut 1912. 14 Beyhak, Tetimmet Svnil-Hikme (Trihu Hukemil-slm), I-II, nr. Muhammed ef, Lahor 13511352. 15 bnl-Kft, hbrul-Ulem bi-Ahbril-Hukem (Trhul-hkem), nr. Julius Lippert, Leipzig 1903. 16 bn Eb Usaybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbb, nr. Rza Nizar, Beyrut [t.y.]. 17 Cehiyr, el-Vzer ve'l-Kttb, nr. Mustafa Sak ve dr., Kahire 1401/1980. 18 Hill b. Muhassin es-Sb, el-Vzer (Tuhfetl-Umer f Trhil-Vzer), Drul-Fikril-Hads: Beyrut 1990. 19 bns-Sayraf, el-Knn f Dvanir-Resail: el-re il men nlel-Vezre, nr. Eymen Fuad Seyyid, Kahire 1990/1410. 20 Kind, el-Vlt vel-Kudt (Trhu Vlti Msr), nr. Rhuvon Guest, Messet Kurtuba: [t.y.]. 21 Vek, Ahbrul-Kudt, I-III, Beyrut: el-Mektebetl-Asriyye [t.y.]. 22 Bilgi bulduumuz tabakt kitaplar unlardr: bnl-Mutez, Tabakt-uar, nr. Abdssettr Ahmed Ferrc, Drul-Marif: Kahire 1981; Ebl-Ferec el-sfahn, Kitbl-En, I-XXV, Kahire 1963; Eb Yal, Tabaktl-Hanbile, nr. Muhammed Hmid el-Fkk, Drl-Marife: Beyrut [t.y]; Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, I-XXIII, nr. uayb el-Arnvd ve dr., Beyrut: Messesetr-Risle, 1984/1405; Sbk, Tabakt-fiiyyetil-Kbr, I-X, nr. Mahmud Muhammed Tannh, Abdlfetth Muhammed el-Hulv; Kahire 1964; bn Mflih, el-Maksadl-Ered f Zikri Ashbi(l-mm) Ahmed, nr. Abdurrahman b. Sleyman el-Useymin, I-III, Riyad 1410/1990.
13

12

slam dnyasnda yazlan ehir ve blge tarihleri, genel tarihlerde anlatlanlar tamamlama ya da onlarda olmayanlara deinmeleri asndan nemlidir. Bu almalarda Yahudiler, mabetleri, bayramlar ve Mslmanlarla ilikileri konusunda nemli bilgiler yer almaktadr. Konuyla ilgili olarak yanllkla bnl-Fuvtye nisbet edilen,23 ancak VIII. asrda yaam mehul bir mellife ait olduu anlalan ve Badatn gnlk hayatndan bahseden Kitbl-Havdiste24 zaman zaman Yahudilerden de bahsedilmitir. 628/1230 ylnda Badatta Yahudilikten Mslmanla geen sonra da irtidat eden bir Yahudi ile Yahudilerle klan mterek yamur dualar gibi sosyal hayata dair verdii bilgiler olduka kymetlidir. Kitaptaki en nemli bilgi ise son dnemlerdeki baz Badat gaonlarnn tensip belgeleri ile ilgili verdii bilgidir. Hatb el-Baddnin (. 463/1071) Trhu Baddnda da baz Yahudi brokratlarn hayatna yer verilmitir.25 ehir tarihlerinden Bahel (. 292/905) ve Uleymnin eserlerine de mracaat edilmitir.26 Blge tarihlerinden Msrn anlatld kitaplarda Yahudilerle ilgili ok kymetli bilgiler verilmitir. bn Abdlhakemin (. 257/870) fethinden zamanna kadar Msr tarihini anlatt Fthu Msr ve Ahbruh27 adl kitabnda Msrn idaresi ve brokratlar, bu balamda da Yahudi tebea ile zaman zaman yaanan problemler hakknda bilgiler bulunmaktadr. Msr tarihi hakknda bir dier kymetli alma da Makrz (. 845/1441) tarafndan kaleme alnmtr.28 Ksaca el-Htat olarak isimlendirilen almada, Msrn topografyas, tarihi, ehirleri, camileri, saray ile medreseleri ve dier kurumlar anlatlm; blgenin bir sakini olarak Yahudilere de mstakil bir blm ayrlmtr. Tezin deiik blmlerinde olduka fazla nakilde bulunduumuz bu eserde Yahudi mezhepleri, mabetleri, ibadetleri, din gn ve bayramlar ile rf ve detleri konusunda olduka kymetli bilgiler yer almaktadr. Ancak Makriznin zellikle Yahudi ibadeti konusundaki kayna orijinal olmayp Makdisnin el-Bed vet-Trhinden nakilden ibaret olduunu belirtmek gerekir. Temizlik, abdest ve ibadet elbiseleri konusu ile ilgili verdii bilgiler Makdis ile neredeyse ayndr. Makrizyi tezimiz asndan nemli klan bir dier husus da Fatm saraynda grevlendirilen Yahudi brokratlarla ilgili verdii bilgilerdir. 3. Gayr-i Mslim Hukukuna Dair Yazlm Kitaplar lk dnem slam fetihleri srasnda mmet bilinci zerine kurulan slam toplumuna katlmak iin Mslman olmak gerekiyordu. Ancak Mslman olmayan, kendi inancn da terk etmek istemeyenlere de beraberce yaayabilmek iin ak bir kap braklmt: Mslmanlarn devlet gelirlerine katk salamak, yani vergi (cizye) vermeleri artyla bu topluma katlabilirdi. Buna karlk slam devleti, gayr-i mslim
Mustafa Cevad tarafndan bnl-Fuvatye nisbetle neredilen bu almann daha sonra VIII. asrda yaam ismi mehul bir mellife ait olduu tespit edilmitir. Bkz. een, Mslmanlarda Tarih ve Corafya Yazcl, stanbul 1998, s. 238; Cengiz Tomar, bnl-Fuvat, DA, XXI, s. 47-49. 24 Kitbl-Havdis: el-Havdisl-Cmia vet-Tecribn-Nfia fl-Mietis-Sbia, nr. Bear Avvd Maruf-md Abdsselam Raf, Beyrut: Drl-Garbil-slam, 1997. 25 Hatb el-Badd, Trhu Badd, I-XIV, Drl-ktbil-lmiyye, [t.y]. 26 Bahel, Trhu Vst, nr. Krks Avvd, Beyrut 1986. Uleym (921/1522), el-nsl-cell bi-tarhilKuds vel-Hall, I-II, Amman 1973. 27 bn Abdlhakem, Fthu Msr ve Ahbruh, nr. Muhammed el-Huceyr, Beyrut 1996. 28 Makriz, el-Htatul-makriziyye (Kitbl-Meviz vel-tibr bi Zikril-Htat vel-sr), I-II, Kahire [t.y.].
23

vatandalarna her trl gvenceyi salamakla mkellefti. Ehl-i zimme denilen gayr- Mslim vatandalarn her eyi, Mslmanlar gibi hukukun gvencesi altndayd. Dolaysyla slam idaresinde Yahudilere ne Ssn devletindeki gibi pislik ve dejenerasyonun kayna ne de Hristiyanlarn nazarndaki gibi Hz. sann katilleri gzyle baklyordu. Mslman hakimiyetiyle beraber Yahudilerin hem hukuk hem de sosyal statlerinde byk bir deiim ve geliim yaanmt. Yahudilerin devlet ierisindeki hukuk statleri, slam literatrnde ahkm, hara ve emvl tr kitaplar ile bu konuda yaplm mstakil almalarda ortaya konmutur. Bu kitaplarda gayr- mslimlerin hukuk statleri erevesinde devlet bakan ile tebeann karlkl haklar, dil ynetimin gerei, demekle ykml olduklar vergiler, devletler ve kamu haklarna tecavz sular kapsamnda ceza hukukuna ilikin meseleler, mlkiyet edinme haklar, kutsal topraklar da dahil seyahat ve yerleim hrriyeti gibi konular zerinde durulmutur. Bu bile, Mslmanlarn gayr- mslimleri nasl tabi karladklar ve hayatlarnn bir paras olarak grdklerini anlamak iin nemli bir gstergedir. Kitaplarda zimmlere yumuak davranlmas, durumlar hakknda zaman zaman vali ve vergi memurlarndan rapor istenmesi, yneticilerin uyarlmas istenerek zimmlere hakszlk yaplmamas ve vergileri hakkaniyet esasna gre toplanmas, onlara zorluk karlmamas belirtilerek ayet ve hadslerden nakillerde bulunulur ve idareciler uyarlr. Konuyla ilgili Eb Ysufun (. 182/798) Kitbl-Harc ve Kitblsrna,29 Eb Ubeydin (. 224/837) Kitbl-Emvli30 ile Mverdnin (. 450/1058) el-Ahkm's-sultniyyesine31 ok sk mracaat edilmitir. Mverdnin gayr- mslim bir tebeann tenfz (icrac bakanlk) vezirliine atanabilecei gr olduka dikkat ekicidir. bn Kayym (. 751/1350) ise gayr-i Mslim hukukunu mstakil bir almada ele almtr.32 Zimmlerin hak ve ykmllkleri konusuna eyzer de (. 774/1372) ihtisaba dair kitabnda zel bir blm ayrmtr.33 Bu almalarda sadece hukuk konular deil, gayr- mslimlerle komuluk, onlarla evlilik ve ticaret gibi sosyo-kltrel konulara da deinilmitir. 4. Tefsir, Hads ve Siyer Literatr Kurn gayr- mslimlere zimme ad verilen hukuk bir stat kazandrm; Bu stat de Hz. Peygamberin uygulamalar ile ekillenmitir. Hicretten sonra Medinede karlalan Yahudiler elbette ki zimm deildi. Bunlar, Hz. Peygamberle belli konularda anlaan ve ayn toplumun paylalmas sebebiyle de belli ykmllkler altna giren ve bunu da bir belge (Medine Vesikas) ile kabul eden topluluklard. Ancak beklenen peygamberin kendilerinden kmamas zerine hayal krkl yaayan Medine Yahudileri, Hz. Peygamberi zor durumda brakmak amal sorulardan balayarak ii halk pheye drmek, slma olan inanlarn sarsmak, Mslmanlar aalamak, fiil tacizde bulunmak ve dmanla ibirlii yapacak boyuta kadar tamlard. almamzda grlecei zere Talmud otoritesini kabul etmi, tipik bir Rabban topluluk olan Medine Yahudilerinin din anlay ile aratrdmz dnemdeki
29 30

Eb Ysuf, Kitbl-Harc, Beyrut [t.y.]; a.mlf., Kitbl-sr, nr. Ebl-Vef, Kahire 1355. Eb Ubeyd, Kitbl-Emvl, trc. Cemaleddin Saylk, stanbul 1981. 31 Mverd, el-Ahkms-Sultniyye ve'l-velyti'd-diniyye, Beyrut 1985. 32 bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, nr. Subhi Salih, I-II, Beyrut 1983. 33 eyzer, Nihyetr-Rtbe f Talebil-Hisbe, nr. el-Bz el-Arn, Kahire 1946.

Yahudilerin din anlaylar pek de farkl deildi. Aratrmada hem slmn ilk karlat Yahudi topluluklar olmas hem de sonraki dnemlerde Rabban anlayta bir farklln meydana gelip gelmediini tespit asndan Medine Yahudilerine de zaman zaman atfta bulunulmu; Hz. Peygamberin bunlara kar tavr, kble ve oru gibi din inanlaryla; evlilik ve cinsellik gibi sosyo-kltrel hayata dair kabul ve uygulamalar hakknda bilgi verilmitir. Medine Yahudilerine Yahudi kaynaklarda hi deinilmemitir; bunlar tarih sayfalarnda yer almalarn slam kaynaklarna borludur. almada bu konularla ilgili olarak hem tefsir34 hem hads35 hem de ilk dnem slam tarihi (Siyer) kaynaklarna36 mracaat edilmitir. 5. Seyahatnameler ve Corafya Kitaplar Aratrmada farkl din mensuplarnn seyahatnamelerine ve deiik corafya kitaplarna da mracaat edilmitir. Herhangi bir toplum ve medeniyetin iyi anlalabilmesi iin, o medeniyetin kaynaklar kadar, o toplumdan olmayanlarn o medeniyete bak da nemlidir. Daha ok seyahatnamelerde ortaya kan bu bakla, sadece madd olaylar ve varlklar deil, tarihi iin anlalmas zor olan konular, yani insanlarn zihniyeti, kafa yaplar, dnyaya, dierine ve komularna bak daha iyi anlalr hale gelir.37 Bu deerlendirme, Yahudiler iin dnldnde daha bir nem kazanmaktadr. Zira kendi mahallelerinde, din ekseninde da kapal bir cemaat olarak yaayan Yahudilerin cemaat ii yaamlarna dair kymetli bilgiler, o cemaatin bir ferdi, yani ierden biri olarak gzlemlerini aktaran Yahudi seyyahlar tarafndan yaplmtr. Tezi hazrlarken nemli Yahudi seyahatnamesinden faydalanlmtr. Bunlardan ilki Eldad ha-Dani Seyahatnamesidir (880ler). IX. asrn ikinci yarlarnda, Dou Afrikadan balayarak iki kez yolculua kan seyyah, ilk yolculuunda Habeistan, Msr, Kuzey Afrika (Marib) ve spanyay; sonraki yolculuunda ise Yemen, Basra ve Badat ziyaret ederek Kuzey Afrika zerinden Endlse gemitir. Eldadn seyahatnamesi kaybolan Yahudi kabilelerin o dnemde hl yaad eklinde bir bilgi vermesi sebebiyle o dnem Yahudilerinde ok heyecan uyandrmtr. Abbasler dneminde bertaraf edilen sahte Mesih Eb sann gittii belirtilen, Ortaa Yahudilerinin hayal dnyalarnda yaattklar topik Yahudi yurdu Sambatyon hakknda
Mracaat edilen tefsir kaynaklar unlardr: bn Eb sm (. 287/900), el-hd vel-Mesn, I-VI, nr. Bsim Faysal Ahmed el-Cevbire, Riyad 1991; Taber (. 310/922), (Tefsr) Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn, I-XXX, Darul-Fikr: Beyrut 1405/1984; bnl-Cevz (. 597/1201), Zdl-Mesr f lmitTefsr, I-IX, el-Mektebetl-slmiye: Beyrut 1404; Kurtub (. 671/1272), (Tefsr) el-Cm li-AhkmilKurn, I-XX, nr. Ahmed Abdlalm Berdn, Kahire 1372/1967; bn Kesir (. 774/1373), TefsrulKurnil-Azm, I-IV, Beyrut 1991. 35 Mracaat edilen hads kaynaklar unlardr: Abdrrezzak (. 211/826), el-Musannef, I-XI, nr. Habbrrahman el-Azam, Beyrut 1403/1983; Ahmed b. Hanbel (. 241/855), Fezils-Sahbe, I-II, nr. Vasiyyullah b. Muhammed Abbas, Mekke 1983; Buhr, Sahih, nr. Mustafa el-Boa, I-VI, Beyrut 1407/1987; Mslim (. 261/874), Sahih, nr. M. Fuad Abdlbak, I-V, Beyrut [t.y]; Eb Davud (. 275/889), Snen, Cidde 1998/1419; Tirmiz (. 279/892), el-Cmis-Sahh, nr. Ahmed Muhammed akir, Kahire 1975. 36 Mracaat edilen ilk dnem slm tarihi kaynaklar unlardr: bn Him, (. 218/833), es-SretnNebeviyye, nr. Mustafa Sakk ve dr., I-IV (ki mcelled), Beyrut [t.y].; Vkd, (. 207/822), Kitb'lmez, nr. Marsden Jones, I-III, Beyrut 1966; bn Sad, (. 230/884), et-Tabaktl-Kbr, nr. hsan Abbas, I-IX, Beyrut 1405/1985. 37 lber Ortayl, Osmanly Yeniden Kefetmek, stanbul 2006, s. 90.
34

bilgi veren yegane kaynak Eldad ha-Danidir. Seyahatnamenin ngilizce tercmesi E. Nathan Adler tarafndan neredilmitir.38 slam dnyas Yahudileriyle ilgili en kymetli bilgileri ise Tudelal Benjamin (1165-1173) ile Ratisbonl Petachiann (1170-1187) seyahatnamelerine borluyuz. Milad XII. asrda slam dnyasn gezen bu Yahudi seyyahlar Bizans, Yahudi, slm ve Trk tarihi hakknda ok nemli bilgiler vermilerdir. Bu adan seyahatnameler sadece Yahudi tarihi asndan deil, dnya tarihi asndan da nemlidir. Msr, Irak ve Filistin gibi o dnemde Yahudi cemaatlerinin bulunduu btn slam corafyasn gezen bu seyyahlar, gezdikleri yerlerde yaayan dindalar hakknda ok kapsaml bilgiler vermilerdir. Seyahatnamelerde Yahudilerin nfusu, meslek ve kazan yollar, mabetleri (sinagoglar), eitim-retim kurumlar, mezarlar ve ziyaretghlar ile cemaat liderleri gibi din, ticar ve sosyo-kltrel hayatnn deiik ynleriyle ilgili ok deerli bilgiler sunulmaktadr. Benjamin ortaa slam ehirlerini Kitab- Mukaddes dneminde Tevratta zikredilen isimleriyle zikretmitir. Seyyahlarn byk slam ehirleri (Badat, Dimak, skenderiye vb.) hakknda verdikleri bilgiler olduka kymetlidir. Petachiann Badatl kadnlarn peeli olduu; Benjaminin slam halifesinin Yahudilerin siyas temsilcisi resl-clutu kabul protokol, Abbs halifesi el-Mstencidin Yahudi dinine vkf ve brnceyi okuma-yazma derecesinde iyi bildii gibi bilgiler, hem Yahudi hem de slam tarihi asndan olduka orijinaldir. Seyahatnameler Dinler ve Mezhepler tarihi asndan da nemlidir. Seyyahlar gezdikleri corafyadaki, gerek Epikurus, Kara ve Samir gibi Yahudi mezhepleri gerekse Drz,39 Ha ve slam dnyasnda ortaya kan dier itizl (heterodox) cereyanlarla ilgili olarak bu alanlarda almalar yapan ilgili aratrmaclara gzlem ve szl rivayete dayal bilgiler sunmaktadr. Seyahatnamelerin ortaan ticar hayatyla ilgili verdii bilgileri de nemlidir. Seyahatnamelerden ehirleraras mesafeler, ehirlerin ticar balantlar, ithalt ve ihract durumlar, ticaret mallar ve bilhassa Yahudilerin ilgilendii ticar alanlarla ilgili nemli bilgiler yer almaktadr.40 Mslman seyyahlardan ise Nsr- Hsrevin (. 1061) Seyahatnamesi zellikle belirtilmelidir.41 Abbas ve Fatm hakimiyetindeki blgeleri gezen Nsr- Hsrevin, Kudsteki Yahudilerin baz din uygulamalar, Yahudi byklerinin kabirleri, zellikle de Hz. brahimin el-Hall (Hevron) ehrindeki trbesi, trbe ziyaretileri ve bu ziyaretilere salanan imknlar konusundaki anlatm olduka kymetlidir. Tezin birka yerinde de Wilkinsonun nerettii iki ayr Hristiyan hacnn gzlemlerinden baz nakillerde bulunulmutur.42 Bunlardan biri 724-730 yllar arasnda Kudse ziyarette bulunan ve rahibe Hugeburc tarafndan nakledilen St. Willibalde dieri ise 870lerde slm dnyasn gezen Kei Bernarda aittir. Bunlar zellikle

Bkz. Eldad the Danite, Jewish Travellers, nr. ve trc. Elkan Nathan Adler, London 1930, s. 4-21. Drzlerle ilgili slm kaynaklar dnda bilgi veren ilk yabanc kaynak Benjamindir. 40 Bkz. Benjamin (mi-Tudela/Tudelal) (XII. asr), Tudelal Benjamin & Ratisbonlu Petachia Ortaada ki Yahudi Seyyahn Avrupa, Asya ve Afrika Gzlemleri, trc. Nuh Arslanta, stanbul 2001, s. 31-92; Petachia (Ratisbonlu) (XII. asr), a.g.e, s. 93-121. 41 Nsr- Hsrev, Sefernme, nr. Yahya el-Hab, Beyrut 1983. 42 Bkz. Willibald, Hugeburg: Life of the St. Willibald, Jerusalem Pilgrims iinde, trc. ve nr. John Wilkinson, Warminster, England 1979, s. 125-136; Bernard the Monk, A Journey to the Holy Places and Babylon, Jerusalem Pilgrims iinde, trc. ve nr. John Wilkinson, Warminster, England 1979, s. 141-145.
39

38

Filistin blgesindeki Yahudi sinagoglar ve blge halknn birbiriyle ilikileri konusunda bilgiler vermitir. Corafya kitaplarnda da, bata kronikler olmak zere dier tarih kaynaklarnda ihmal edilen blge halklar, mabetler, mezarlklar, rf-adet, giyim-kuam, yemek ve mutfak kltr gibi sosyo-kltrel hayatla geim kaynaklar, meslekler ve i kollar gibi ekonomik hayata dair pek ok bilgi bulmak mmkndr. Mukaddes ve bn Havkal gibi corafyaclarn ayn zamanda seyahatlere karak almalarnda gzlemlerine de yer vermesi, bu kaynaklarn nemini daha da artrmaktadr. slm corafya kitaplarnda, slm ehirlerindeki Yahudi mahalleleri43 ya da Yahudilerin slm mahallerinde ikamet ettii sokak ve caddeler, sinagoglar, bata peygamberler olmak zere dier Yahudi byklerinin kabirleri, Yahudilerin trbedarlk yaptklar ziyaretghlar, trbe ziyaretleri, buralara yaptklar adak ve vakflar, hac, oru ve sinagoglarda kandil yakma gibi deiik ibadet ve detler, giyim-kuam ve moda, gayr-i Mslimlerin blgelere dalm, blgelerin ekonomik durumu ve bunlarn bu blgelerdeki ekonomik arlklar gibi ok deiik konularda bilgi bulmak mmkndr.44 6. Kltr ve Tekilt Tarihi Kitaplar Kltr tarihine dair kaleme alnan eserler, siyas tarihe arlk veren kitaplarda yer almayan ya da ksaca bahsi geen bir takm konular tamamlama asndan olduka nemlidir. Tezde Abbasler dneminde bu konuda kitap telif eden iki nemli mellifin eserlerinden istifade edilmitir. Bunlarn biri Chiz (. 255/869) dieri ise Yakubdir (. 292/904). Chiz, Mslman mellifler arasnda sosyo-kltrel tarihe en fazla arlk veren biri olarak dikkat eker. Badat ve Smerrda halifelerin ve devlet byklerinin muhitinde kalan ve onlara kymetli kitaplar takdim eden Chizin eserlerinde konu danklna rastlanmakla birlikte, yaad toplumdan ve toplum hayatndan bahis asla ihmal edilmez. Gnlk hayatn ou deiik meselelerinin ustalkla ifade edildii eserler, o dnem kltrnn unutulmaya yz tutmu ou ynne de k tutmaktadr. Chiz, almamzda kullandmz eserlerinde Yahudiler hakknda ok kymetli bilgiler vermektedir.45 Yahudilerin nde olduklar meslek gruplar, kuma boyalarnn terkibini bir sr gibi saklamalar, birine herem iln edildiinde ofar alnmas, resl-clutun cemaatine verdii cezalar, genelde Ehl-i kitabn zelde ise Yahudilerin gdalar ve temizlik konusundaki anlaylar, Yahudilerin kadna ve cinsellie bak, o dnem slam dnyasndaki moda anlay, Yahudilerin hakim kltrle btnleme abalar, dnsel adan etkilendikleri ynler ve buna bal olarak ortaya kan yeni fikir akmlar gibi ok deiik konular zerinde durmutur. Chizin iyi bir gzlemci olduu, Yahudiler arasnda hayvanlarn melezletirilmesi yasa ve iki farkl cinsin kark
Mesel bn Havkal sfahandaki el-Yahudiye hakknda en fazla bilgi veren yegane kaynaktr. Bkz. bn Havkal (IV/X. yzyl), Kitb Sretil-arz, nr. J.H. Kramers, Leiden 1938-39, s. 362-367. 44 Tezde faydalandmz corafya kitaplar unlardr: Yakb, el-Bldn, nr. M.J. de Goeje, Brill 1896; stahr (. 340/951-52den sonra), Meslikl-Memlik, nr. M.J. de Goeje, Leiden 1967; bnl-Fakh (. III-IV/IX-X. asr), Kitbl-Bldn, nr. Ysuf el-Hd, Beyrut 1996; Mukaddes (. 380/990), Ahsen'tTeksm f Ma'rifeti'l-Eklm, nr. M.J.de Goeje, E.J.Brill: Leiden 1906; Ykt el-Hamev (575-626/11791129), Muceml-Bldn, I-V, Beyrut ts.; Kazvin (. 682/1283), srul-Bild, Dru Sadr: Beyrut [t.y.] 45 Tezde Chizin u kitaplar kullanlmtr: Kitb'l-hayevn, I-VII, Beyrut 1969/1388; et-Tebassur bitTicre, nr. Hasan Hsn Abdlvehhb, Matbaatr-Rahmniyye: Msr 1354/1935; el-Beyan vetTebyn, I-IV, Beyrut: Darl-Fikr, 1968; et-Tc f Ahlkil-Mlk, nr. Ahmed Zeki Paa, Kahire 1914.
43

dokunmas (Yahudilikteki eatnez) gibi ihtisas gerektiren bilgilere dahi dikkat ekmesinden anlalmaktadr. Kltr tarihine yer veren dier eser ise Yakubnin (. 292/904) Mkeletnnsdr.46 Eser, Abbas kltr zellikle de o dnemin elbise ve moda anlay, halife ve devlet adamlarnn klk kyafet konusunda baz yaptrm ya da uygulamalar hakknda bilgi vermektedir. ran geleneinin Abbas saraynda benimsenme srecini bu eserden takip etmek mmkndr. Ayrca eserde verilen bilgiler slam dnyasnda gayr-i Mslimlere uygulanan klk-kyafet dzenlemelerinin psiko-sosyal ynnn daha iyi anlalmasn da salamaktadr. Kltr tarihi ile ilgili olarak bir szle de dikkat ekmek istiyoruz. Bu szlk bn Manzrun (. 711/1311) Lisnl-Arabdr.47 Szlkte kimi terimler aklanrken Yahudilere ait terimlere de yer verilmitir. Yahudilere zg elbiseler, Sebt vb. nemli gnler, sinagog, beytlmidras gibi kurumlar, buralarda verilen eitim ve buralarn dier amalara ynelik kullanmlar, slm dnyasnda klk, kyafet ve balklar konusunda kymetli bilgiler yer almaktadr. Yahudiler hakknda tekilt tarihi kitaplarnda, zellikle de bata ktipler olmak zere gayr- mslimlerin ileriyle uraan devlet brokratlarna alma klavuzu olarak yazlan kitaplarda da bilgi verilmitir. Bu almalar, gayr- mslimlerle ilgili yazmalar, bunlarn haklar ve uymak zorunda olduu kurallar, herhangi hukuk bir meselede bunlara yaptrlacak yeminler, oru ve hac gibi ibadetler, Yahudi mezhepleri, bayramlar ve kutlama ekilleri gibi konularda ok kymetli bilgiler barndrmaktadr. Konuyla ilgili tezde kullanlan en erken tarihli kitap, Hrizmnin (. 387/997) Smn ktiplerin idar ilerde ihtiya duyduu teknik terimleri anlamalar iin kaleme ald Mefthu'l-'ulmudur.48 Yahudi mezhepleri hakknda kymetli bilgiler veren eseri asl nemli klan, VIII-IX. asrdaki mesihi akmlardan bahsetmesidir. Hrizm Yahudi cemaatinin siyas ve din otoriteleri hakknda da kymetli bilgiler vermitir. Hemen hemen ayn konulardan bahseden ve tezde youn olarak yararlandmz dier almalar arasnda bn Memmt (. 606/1209), Nveyr (. 733/1333), mer (. 749/1349) ve Kalkaendnin (. 821/1418) eserleri zellikle belirtilmelidir.49 7. Dinler ve Mezhepler Tarihine Dair Kitaplar (Milel ve Nihal Literatr) Balangta slam dnyasnda ortaya kan mezhepler ve dier dinleri konu edinen kitaplara maklt, diynt ve frak gibi isimler verilmi; II. asrdan itibaren ise bu kitaplar milel ve nihal eklinde adlandrlmaya balanmtr. Milel ve Nihal balkl eserler yalnzca slm frkalarn deil, dier dinleri ve bu dinlerin mezheplerini de incelemektedir. slm hakimiyetinin genilemesine paralel olarak Mslmanlar farkl inan mensuplaryla karlam; bu da gerek kendi hakimiyetlerinde yaayan gerekse komu olduklar eitli din ve mezheplere mensup
Yakb, Mkeletn-Ns li-Zemnihim, thk. William C. Millward, Beyrut: Drl-Kitbil-Cedd 1980. 47 bn Manzr, Lisnl-Arab, I-XV, Beyrut: Dru Sdr, [t.y]. 48 Hrizm, Mefthu'l-'Ulm, Kahire 1342/1923. 49 bn Memmt, Kavnnd-Devvn, nr. Azz Sryl Atiyye, skenderiye 1943 [ed. Fuad Sezgin Islamic Geography 43]; Nveyr, Nihyetl-Ereb f Fnnil-Edeb, I-XVIII, Kahire: Vezarets-Sekfe vel-rd, [t.y.]; mer, et-Tarf bil-Mustalahi-erf, Msr 1312/1894; Kalkaend, Subhl-A f Snatil-n, I-XV, nr. Muhammed Hseyin emseddin, Beyrut 1987.
46

10

insanlarn inanlarn deerlendirme zaruretini ortaya karmtr. Dolaysyla slm dnyasnda slm d dinlerle ilgili aratrmalar ok erken dnemlerden itibaren balamtr.50 Konuyla ilgili olarak tezde kullandmz eserlere Rfzlere reddiye olarak yazlan, ancak Zeydlikteki vasiyet anlayn anlatrken Yahudilerin siyas kurumu resl-clutluk hakknda kymetli bilgiler veren Zeyd alim Ksm b. brahimin (. 246(860) er-Redd aler-Revfz adl risalesi ile balamak istiyoruz. Resl-clutluun belli ailelerin tekelinde olmasn ilikteki vasiyet sistemine benzeten mellif, bu arada resl-clutluun Yahudiler nezdindeki nemi, gelirleri, resl-clutluun fizik art ve halife ile grmeye giderken kendisini tayan hizmetliler hakknda ok kymetli bilgiler vermitir. slam kaynaklarnda resl-clutlukla ilgili detayl bilgi veren yegane kaynak, bu risaledir. Ksm b. brahimin eserine dorudan ulama imkn bulamadk; ancak resl-clutla ilgili Yahudice-Arapa metin Berlindeki bir yazma (Glaser 101 fol. 110a) esas alnarak lomo Pines tarafndan aynen neredilmi ve Franszcaya da tercme edilmitir.51 Biz almamzda bu Yahudice-Arapa metinle baz Yahudi aratrmaclarn bu metni esas alarak brnceye yapt tercmeleri kullandk.52 Dier dinler, zellikle de Yahudi inan ve ibadeti hakknda kapsaml bilgi veren ilk mslman mellif ise Mutahhar b. Tahir el-Makdisdir (. 355/966dan sonra).53 Dier dinlerle ilgili, nceki Mslman melliflerin derledii bilgiye dayanan Makdisyi, dierlerinden ayran en nemli zellik, bilgiyi kaynandan alma konusundaki titizlii ve baz dinleri tanmak iin uzun ve yorucu seyahatlere kmasdr. Mesel Makdis, Basrada alemin yaratl konusunda bir Yahudi alimle tarttn belirtir (II, s. 81). Kurn ve hadse aykr olmadka Ehl-i Kitaptan bilgi alnabileceini savunan Makdisnin Yahudilikle ilgili en nemli kayna Tevrattr. Tevratn tercmesini okuduunu belirten mellif (III, s. 26) zaman zaman Tevrattan nakillerde bulunmutur (Bkz. II, s. 80; III, s. 61). Makdisnin Yahudilik hakkndaki grleri olduka bilimsel ve tarafszdr. Ruh, lm ve ahiret gibi inanlarla ilgili bilgileri Tevrattan nakleder. Mezhepler ve prensipleri ile aralarndaki farkllklar dikkatli bir ekilde vermeye alr. Kitabnda bizim tespitimize gre- Yahudilikle ilgili tarafszln yitirdii yegane husus, Yahudilerin detli kadna kar tavrdr (Bkz. IV, s. 38). brnceyi en azndan okuyacak kadar bildii anlalan Makdis, Yahudilie ait ayet (pisuk), Kuds (Urialim/Yerualayim), Elohim, Adonay gibi baz terimlerin orijinal ifadelerini kullanr. Onun en ilgin tutumu ise Tevrattaki ayetlerin brnce metinlerini Arap harfleriyle vermesidir.54 Bu ynyle Makdisnin slam
Konuyla ilgili detayl bilgi iin bkz. mer Faruk Harman, Milel ve Nihal, DA, XXX, s. 57-58. S. Pines, Une Notice sur les Rech Galuta chez un ecrivain arabe du IXe Siecle, REJ 100 (1936), s. 71-73. 52 Bkz. Grossman, - Raot ha-Gola be-Bavel bi-Tkufat ha-Geonim [Gaonluk Dneminde Irakta Resl-clutluk] Yerualayim 1984, s. 101; Hirschberg, ha-Yahudim be-Aratsot ha-slam [slam daresinde Yahudiler], Perekim be-Tolodot ha-Aravim ve ha-slm, ed. Hava Lazarus Yafe, Tel Aviv 1967, s. 297. 53 Makdis, el-Bed vet-Trh, I-VI, Kahire: Mektebets-Sekfetid-diniyye, [t.y]. 54 Makdis zellikle Beirn-nbvve (Hz. Peygamberin nceki kitaplarda mjdelenmesi) konusunu anlatrken Faran Dann (bkz. Tesniye, 33/2) Mekkeyi ifade ettiini ve smailin zrriyetinin burada oalacann Tevratta bildirildiini (bkz.Tekvin, 17/20) detaylca anlatr ve Ehl-i kitabn (zellikle de Yahudilerin) konuyu arptrmamas iin bu ayetleri Arap harfleriyle yazar. Mesel Makdis yukarda
51 50

11

dnyasnda Arapa-Yahudiceyi kullanan ilk (btn slam tarihinde de belki de son) Mslman alim olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Milel ve Nihal adn tayan eserlerin ilkini kaleme olan Abdlkhir elBadadnin (. 429/1037) el-Fark Beynel-Frak isimli eseri55 slam mezhepleri hakknda yazlan en nemli eser olmas dnda Mikaniye gibi Yahudi frkalar hakknda bilgi vermesi ve ayn dnemde ortaya kan slam frkalarnn Yahudi frkalaryla ortak dndkleri noktalarn gstermesi asndan da nem tamaktadr. Samirye, Anniye ve Riye gibi Yahudi mezhepleri hakknda bilgi veren bir dier kaynak da Ebl-Melnin (. 485/1092) Kitb Beynil-edyndr. 485/1092 ylnda Farsa olarak yazlan ksa risale, dnemin sultannn huzurunda slm ncesi dinler ve slmdaki 73 Frkaya dair yaanan bir tartma zerine kaleme alnmtr. slm ncesi dinler ve mezhepler konusunda kayna Hrizm olduu anlalan risalede zaman zaman farkl bilgilere de yer verilmitir. Eserde Yahudi mezhepleri dnda Tevratn Yetmiler Tercmesi, resl-clutlukluk, hbr ve ahbar gibi baz din otoriteler hakknda da bilgi verilmektedir.56 Konuyla ilgili bir dier nemli kaynak da ehristnnin (. 548/1153) el-Milel ve'n-Nihalidir.57 Din sahiplerini Mslmanlar, Ehl-i kitap ve kitap tr metinlere sahip olanlar eklinde e ayran ehristan, Ehl-i kitab da Tevrat ve ncil gibi kitaba sahip olanlar ile kitap tr metinlere sahip olanlar eklinde ikiye ayrmakta; Ehl-i kitapla mmlerin farkn ortaya koyduktan sonra Yahudilerden balamak zere Ehl-i kitab anlatmaya balamaktadr. ehristan Anniye, seviye, Yudgniye ve Samri mezhepleri hakknda nemli bilgiler verir. Konular mantk bir rg ierisinde anlatan ehristan, temel kavramlara da aklk getirmektedir. Milel ve Nihal literatr arasnda deerlendirilebilecek, ancak onlardan ok farkl bir eserden daha bahsetmek istiyoruz. Deiik milletlerin takvimleri, bunlarn ortaya k sebepleri, ay ve yl farklar ile takvimlerindeki din gn ve bayramlarla ibadetlerini tespit gayesiyle kaleme alnan bu eser, Brnnin (. 453/1061 [?]) elsrl-Bkiyesidir.58 Eserde Yahudi takvimi, bayramlar, Purimde Haman kuklalarnn yaklmas gibi kutlama ekilleri, ibadetler, snnet ve Sebtle ilgili uygulamalar hakknda dier kaynaklarda bulunmayan bilgiler yer almaktadr. elsrl-Bkiye slam dnemde yeni bir mezhep olarak ortaya kan Anniye mezhebi ve bu mezhebin kurucusu Anan b. Davidin eceresi ile resl-clutluk kurumunun idar nfzu hakknda bilgi vermesi ynyle olduka kymetlidir. Eser ayrca Yahudilikte din adamlar tarafndan ihdas edilen orular ve bunlarn tutulma zaman hakknda bilgi veren, Yahudi kaynaklar da dahil, yegane kaynak olma zellii tamaktadr.
bahsedilen Tesniye 33/2yi Arap harfleriyle yle yazar: . Bkz. el-Bed vetTrh, V, s. 31-32. fadenin Tevrattaki brnce metni ise yledir: . Arap harfleriyle brnce yazd dier rnekler iin bkz. I, s. 64, III, s. 2, IV, s. 35. 55 Abdlkhir el-Badad, el-Fark Beynel-Frak ve Beynl-Frkatinciye minhum, nr. Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, Beyrut 1990. 56 Ebl-Mel, Kitb Beynil-edyn, trc. Yahya Hab, Mecellet Klliyyeti'l-db, XIX/1, Kahire 1957, s. 11-58. 57 ehristn, el-Milel ve'n-Nihal, nr. Muhammed Seyyid Kiln, I-II, Kahire 1961. 58 Brn, el-srl-Bkiye anil-Kurnil-Hliye [Chronologie Orientalischer Vlker von Alberuni], nr. C. Eduard Sachau, Leipzig 1923.

12

Son olarak Milel ve Nihal kitaplar arasnda saylabilecek, ancak reddiye amal yazlan iki kitaba daha iaret etmek istiyoruz. Bunlarn ilki, Chizn (. 255/869) erRedd aln-Nasr isimli risalesidir.59 Risale, Yahudilerin meslekleri, bir takm din inanlar ve slam dnyasnda ortaya kan fikir hareketlerine kar tutumlar ile ilk dnem Mslman-Yahudi ilikilerinden bahseden en eski risale olma zellii tamaktadr. Her ne kadar bn Kuteybe, Chizi, Mslmanlara kar Hristiyanlarn delillerini zikrederek onlara cevap vermeyi ksa tutmakla itham etse de,60 Chiz getirdii deliller, kulland dil, metot ve slup asndan slm ilim tarihinin en nemli ahsiyetlerinden biridir. ou konuda yazan bir ilim adamnn Hristiyanlarn iddialarna dikkat ekip dier ilim adamlarnn bunlara cevap vermesine k tutmasn, tenkide deil, takdire ayan bir tutum olarak kabul etmek daha uygun olacaktr. Reddiye gayesiyle yazlan dier kitap ise, Samuel b. Yahya b. el-Maribnin (. 570/1174) fhml-Yahd adl eseridir.61 Hayatnn ilk yllarn Yahudi olarak yaayan el-Marib, daha sonra ihtida etmi ve eski dini ve dindalarn eletiren bir de risale yazmtr. Yahudi kltryle yetien el-Marib, Yahudilerin inat, haset ve kibirleri sebebiyle Kurn, slm ve Hz. Peygamber hakkndaki gerekleri rttn belirterek Yahudiliin znde olmayan, din adamlar tarafndan cemaati bir arada tutma ve Yahudi kimliini koruma gayesiyle getirilen pek ok yasa da iddetle tenkit eder. Yahudi kaynaklardan hareketle bunlarn aslszln ortaya koymaya alan mellifin en byk tenkiti ise, bu yasaklarn dindenmi gibi olmasna yneliktir. Risalede Yahudilerin Hz. Peygambere, Kurna ve Mslmanlarn mukaddestna bak, Yahudi olmayanlara ve bunlarn imal ettii gdalara kar tavrlar, Mesih (fhm, Alroy isyan hakknda bilgi veren ilk kaynaktr) ve mesih a, Sebt ve yasaklar gibi ok deiik konularda olduka kymetli bilgiler verilmitir. II. YAHUD TARH KAYNAKLARI 1. Rabban Yahudilere Ait Kaynaklar a. Responsalar (eelot uTvot: ) slm dnyasndaki fetvalara62 tekabl eden ve Yahudi hukukunda eelot uTvot (ksaca uT) olarak isimlendirilen responsa, Talmudun derlenmesinden sonra balayp gnmze kadar gelien bir hukuk faaliyetidir. Kkeni slam ncesi (Talmudik) dneme dayanan63 responsa, tarih ve edeb literatr olarak deerini
Chiz, el-Muhtr fr-Reddi alen-Nasr, nr. Muhammed Abdullah erkav, Beyrut 1991/1411. Bkz. bn Kuteybe, Tevlu Muhtefil-Hads [Hads Mdfaas], trc. Mehmet Hayri Krbaolu, stanbul 1989, s. 136. 61 Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, nr. Muhammed Abdullah e-erkv, Drl-Hidye 1986. 62 Maimonidesin olu Avrahama gnderilen sorular fetev olarak isimlendirilmitir. Bkz. Goitein, Geniza Papers of a Documentary Character in the Gaster Collection of the British Museum, JQR, n.s. 51 (1960), s. 36. 63 Talmudta Babilli din adam Samuelin babasna deiik yerlerden sorular gnderildii belirtilir (B.T., Yev. 105a). R. Samuelin baz Talmudik konularda R. Yohanana hacimli mektuplar yazd rivayet edilir (B.T., Hul. 95; Git. 60b). Talmudta ayrca Babil blgesinde kendi davasnda hakl olduunu ispat iin Babilli din adamlarna Filistin blgesindeki din adamlarndan hukk grleri muhtevi, responsa olarak kabul edilebilecek baz belgelerin getirildii belirtilir (B.T., Sanh. 29a). Konuyla ilgili ayrca bkz. Curt Leviant, Masterpieces of Hebrew Literature, A Treasury of 2000 Years of Jewish Creativity, Ktav Publishing House: New York 1969, s. 272.
60 59

13

slam dnemde kazanmtr. slm fetihleriyle geni blgelerin tek bir hakimiyet altna girmesi, Talmud otoritesinin snrlarn da geniletmiti. Filistin ve Irak blgesine uzak, ancak idar adan bu yeivalara bal olan cemaatlerin, gndelik hayatta karlatklar meseleleri cemaat otoritelerine sorma gibi bir alkanlklar vard. Sadece gndelik meseleler deil bet dinlerin olmad veya yerel bet dinlerin grlerine gvenilmeyip gr ayrlna dlen konularda da yeivalara sorular gnderilirdi.64 Dilleri ounlukla Armce, ksmen de brnce ve Arapa olan bu literatr, nemli olaylar ve sekinlerin tarihini esas alan kroniklerin tersine, sradan Yahudi halk katmanlarnn din ve sosyal hayatnn nabznn att en nemli kaynak zellii tamaktadr. Responsalar idar, ticar, inan ve Yahudi dncesi, tarih, tefsir, agada ve ibadet gibi gndelik hayata ynelik ok deiik alanlar konu edinmektedir.65 Responsa literatr esasen slam dnemde ve de Abbasler zamannda balayan bir hukuk faaliyeti olduu iin,66 aratrma dnemimizin en nemli kaynaklar arasndadr. Filistin blgesine ait responsalar hakknda ok fazla bilgi yoktur. Ancak deiik cemaatlere, zellikle de Kuzey Afrika cemaatlerine gnderilen responsalar gidi gzerghndaki Yahudi cemaatleri tarafndan da karlaabilecekleri problemler iin istinsah edilerek arivlerine alnd iin gnmze daha ok Irak yeivalar tarafndan yazlan responsalar ulaabilmitir.67 Bu responsalarda konular genelde Babil Talmudu esas alnarak cevaplandrlm, cevaplar (daha dorusu fetvalar), Talmudu anlayabilecek seviyede bulunmayan cemaatler tarafndan bir kanun gibi kabul edilip uygulanmtr.68 Responsalar zamanla konusuna, corafyasna ya da responsa mellifi gibi baz kriterler esas alnarak derlenmeye balamtr. Ancak ou derleyici, genelde responsalarn mukaddimesindeki ifadelerden ziyade konuyu n plana kard iin, ou zaman sorularn hangi cemaatlerden gnderildiini ve bu sorular cevaplayan gaonlarn kimliini tespit etmek gtr.69 Responsalarda ahs adlar nadiren zikredilir. Bunun yerine Tevrattaki kabile isimleri tercih edilmitir. Erkeklere Yahuda, Levi, Ruben, imon, Dan gibi kabile adlarna nispetle, kadnlara ise Rahelin veya Rebekann kz eklinde hitap edilmitir.70

Groner, ha-Geonim [Gaonlar], Manhig ve Hanhaga, Kovets Maamarim, eds. Irad MalkinZeev Tzahor, Yerualayim 1992, s. 157. 65 Golb, Sixty Years of Genizah, Judaism 6 (1957), s. 8. 66 Brody, The Geonim of Babylonia and the Shaping of Medieval Jewish Culture, Yale University Press: New Haven and London 1998, s. 185. 67 Assaf, Tekufat ha-Geonim ve Sifrutiha, Hartzaot ve iurim [Gaonluk Dnemi ve Edebiyat], nr. Mordehay Margoliot, Yerualayim 1955, s. 213. 68 Grossman, ha-Zika beyn ha-Mivne ha-Hevrati le-Yetsira ha-Ruhanit be-Kehilot Yisrael biTkufat ha-Geonim [Gaonluk Dnemi Yahudi Cemaatlerinde Sosyal Yap ile Ruhani Faaliyetler Arasndaki liki] Tsiyon 53 (1988), s. 260; Graetz, History of the Jews, 1891, III, s. 119. 69 Freehof, A Treasury of Responsa, Philadelphia 1963, XIII; Twersky, Responsa, EJd, XIV, s. 85. 70 Mesel, imon ibadet esnasnda iken Reuben geldi ve ibadetini bozdu.Bu durumda ne gerekir? Responsa iin bkz. Tuvot Geoney Erets Yisrael ve Bavel [Filistin ve Irak (Babil) Gaonlarnn Responsalar], Horev 12 (1956-57), s. 205 (8. responsa).

64

14

Responsalar ylda iki kez yaplan Nathan ha-Bavlnin Yarhey Kala ya da Hodey Kala ad verdii dnemsel toplantlarda hazrlanrd.71 Responsann yazm sadece gaonun yetkisindeydi. Prensip olarak gaon tarafndan yazlsa da zaman zaman gaonun emriyle yeivann ikinci rutbedeki otoritesi olan avlar tarafndan da yazlabilmitir.72 Responsalarda din adamlar responsann gidecei yere ne yapmalar talimat verirken, responsann yazld Irak veya Filistindeki uygulamalar (minhag) hakknda da bilgiler verilmitir. Bu ynyle responsalar slam dnem Yahudilerinin dini anlama, yorumlama ve uygulama ekillerini tespit asndan fevkalde nem tamaktadr. Responsalar genelde ounlukla Talmud dili olan rmce ya da brnce olarak kaleme alnmtr. IX. asrdan itibaren Arapann geni Yahudi kitlelerin dili olmaya balamasyla beraber responsalarn dili de deimeye balam; bu asrdan itibaren nce Arapa kelime ve terkipler kullanlmaya;73 Sadiya Gaon zamanndan itibaren ise Arapa olarak yazlmaya balamtr.74 Dnya edebiyat tarihinde deiik nedenlerle yazlan mektuplar ierisinde din ve tarih nem tayan, kendisine bir misyon yklenen ve her eyden nemlisi de bir milletin varln salayan en nemli mektuplar belki de brnce uT ad verilen bu Yahudi fetva mektuplar, yani responsalardr. Bu responsalarla ocuklar eitilmi, rnek hukuk metinleri olarak derslerde rencilere okutulmutur. Thomas Jeffersonun da dedii gibi, nasl ki bir mektup, mektup sahibinin hayatyla ilgili yegane ve gerek bir vesika kabul ediliyorsa, responsalar da Yahudi tarihinin en nemli vesikalar olup hayatlarnn deiik vechelerindeki ruhu yanstan bir ayna konumundadr.75 Drt, be ya da on bine yakn koleksiyonu olduu tahmin edilen responsalar zamanla konusuna, corafyasna ya da responsa mellifine gre baz kriterler esas alnarak koleksiyon (Kovatsim) ya da derleme/risale (derc/Konteresim) eklinde bir araya getirilmeye balamtr.76 Tezimizde kullandmz en nemli responsa derlemesi Ginzbergin derleyip nerettii kymetli almasdr. Derlemesini eelot uTvot ha-Geonim min ha-Geniza aar be-Mstrayim (Geonica) ( 77) adyla nereden Ginzberg (1873-1953), almasna ald responsalar Geniza dokmanlarna
ha-Bavl, ( Seder Olam Zuta) [Ksa Dnya Tarihi], Seder ha-Hahamim ve Korot ha-Yamim, edited from printed books and manuscripts by Adolf Neubauer, II, Oxford 1887, s. 88. 72 Goitein, (MS) A Mediterranean Society, Berkeley: University of California 1967-1988, II, s. 12. 73 Mesel erira Gaona ait klelere dair bir responsada ocuk iin el-veled gibi Arapa ifadeler girmitir. Bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 83. 74 Ashtor, Sifrut ha-Geonim ha-Rionim ve ha-Gemara [Erken Dnem Gaonlarnn Eserleri], Mahanayim 57 (1960-61), s. 113. Arapa responsa rnekleri iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 37-38 (35. responsa) [Hayy Gaonun bu responsas lm sonrasndaki yas kurallar ile ilgilidir]; Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 58 [Hayy Gaonun yabanclarla evliliin yasak olduuna dair bir fetvas]; Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 106 [Kohen Tsadekin Fsh bayramnda Yahudi olmayan birine yaptrlan matsa ile ilgili fetvas]. 75 Bkz. Kobler, A Treasury of Jewish Letters, I, s. XXIII. 76 Groner, ha-Geonim, s. 154; Brody, The Geonim of Babylonia, s. 186-187; Twersky, Responsa, EJd, XIV, s. 85. 77 ( eelot uTvot ha-Geonim min ha-Geniza aar beMstrayim [Msrdaki Genizada Bulunan, Gaonlara ait Responsalar], nr. Louis Ginzberg, II, 2nd edition Hermon Press: New York 1968.
71

15

girenlerden semi ve bunlar muhtevalar ile ilgili ksa bir ngilizce zetle herhangi bir yoruma girmeksizin neretmitir. Ginzbergin almasn asl kymetli klan ise, ilk cildinde gaonlar ve faaliyetleri ile ilgili detayl bilgilere yer vermesidir. Ginzberg bu almasyla o zamana kadar gaonlarn cemaatin sadece din hayatn ynlendiren kimseler olduu kabuln ykm, gaonlarn din liderden ziyade cemaati her ynyle sevk ve idare eden kimseler olduunu ortaya koymaya almtr. Zaten Ginzbergin hayat boyunca savunduu temel dnce, responsa ve Yahudi hukukunun dier telift olmakszn Yahudi tarihinin tam olarak anlalamayacadr.78 Bu sebepten olsa gerek responsalar Yahudi hayatnn din, hukuk ve sosyo-kltrel ynlerine k tutacak ekilde semeye gayret etmitir. Ginzberg responsalar Genizann Cambridge niversitesi Ktphanesindeki Taylor-Schechter Koleksiyonu ile Oxfordtaki Bodleian Koleksiyonundaki yazmalarndan derlemitir. Biz almamzda ilk cilde atflar Geonica, responsa metinlerinin yer ald ikinci cildi ise yukardaki brnce balyla vermeyi uygun bulduk. Responsalar tarih bir kaynak olarak kullanan ve responsalardan hareketle Yahudi cemaatinin hukuk ve sosyo-kltrel hayatlaryla ilgili derli-toplu alma yapanlarn ilki ise, bizim tespitimize gre, Jacob Manndir (1888-1940). J.Q.Rin deiik saylarnda tefrika edilen hacimli makalelerinde,79 yeivalarn diyaspora cemaatleriyle ilikisi, yeivalara yaplan yardmlar, gaonlarn Genizada bulunan baz responsalar, Yahudilerin slm idaresindeki hukuk stats, cemaat organizasyonu, Mslmanlar ve dier cemaatlerle ilikileri, slm mahkemelerine mracaat, kleler, bet dinin faaliyetleri gibi hukuk ve sosyo-kltrel hayata dair pek ok responsa, bazen metinde bazen de dipnotlarda brnce ya da Armce asllar da verilmek suretiyle belli konu balklarnda verilmitir. Aratrmada responsa derlemelerinden en fazla Simha Assafn (1889-1953) almalarndan faydalanlmtr. Assafn Kuds brn niversitesinde grev yapt srada dnyann deiik ktphanelerindeki yazmalardan derleyip nerettii nemli almas kullanlmtr. Bunlar Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza ( ( ) Yerualayim 1929), Toratan (Tora) el Geonim ve Rionim ( ( ) Yerualayim 1933) ve Tuvot ha-Geonim () (Yerualayim 1942) adl derlemelerdir. Assaf ilk almasnda Antonin Kapustinin (. 1894) sahip olduu ve lmnden sonra St. Petersburg Devlet Ktphanesine balanan (1899) yazmalardaki responsalar esas almtr.80 Yahudi tarihinde Antonin Koleksiyonu olarak hret bulan bu tasnifte sadece responsalar yer almamaktadr. Koleksiyonda Tevrat yazmalar, Tevrata yaplan rmce ve Yahudice-Arapa tefsirlere ait yazmalar ile Kara literatre ait baz kitaplar da yer almaktadr.81 Antonin Koleksiyonundaki baz responsalar ilk olarak Avraham Harkavy (1835-1919)

Bkz. Ginzberg, Geonica, I, s. viii. Bkz. The Responsa of the Babylonian Geonim as a Source of Jewish History, JQR n.s. 7 (19161917), s. 457-490; JQR n.s. 8 (1917-1918), s. 339-366; JQR n.s. 9 (1918-1919), s. 139-179; JQR n.s.10 (1920-1921), s. 121-151; s. 309-365; Addenda to The Responsa of the Babylonian Geonim as a Source of Jewish History, JQR, n.s. 11 (1920-21), s. 433-471. 80 Bkz. Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), neredenin girii (Hakdama), . 81 Assaf frsat bulduka gittii St. Petersburg ktphanesindeki Antonin Koleksiyonunun gzel bir katalogunu 1963 ylnda neretmitir. Bkz. Abraham I. Katsh, Manuscripts, Hebrew, EJd, XI, s. 899 vd.
79

78

16

tarafndan neredilmitir.82 1927 ylnda St. Petersburga ilk ziyareti srasnda Dov lomo isimli arkadann da yardmyla baz responsa yazmalarnn mikrofilmlerini Kuds brn niversitesine getirten Assaf da responsalar bu koleksiyondan semitir. Dier almalarnda ise Antonin yannda Firkovitch Koleksiyonu,83 Oxford ve Cambridgeteki Geniza koleksiyonlar, Kahirede Yakov N. Motsrnin zel ktphanesinde bulunan baz yazma responsalar ile gaonlarn hukuk alannda yapt dier almalar (halakot) da neretmitir. Responsalar aynen nereden Assaf, okunamayan baz kelimeleri tahmin yoluyla parantez ierisinde vermi; okuyamadklarn ise olduu gibi brakmtr.84 Gaon responsalarndan bazlar ise ok detayl olarak kaleme alnmtr. slam dnemde bu trn nemli rnei vardr ve bunlardan da tezde byk lde istifade edilmitir. Mufassal responsalarn ilk rnei Sura Gaonu (858-871) Amram ben enann Sederidir ( : ' Seder R. Amram Gaon) [Amram Gaonun Dua Kitab].85 spanya Yahudi cemaatinden Yitshak b. imonun gnlk, haftalk ve bayramlarda okunan dualar ve bunlarn ibadet esnasndaki sralar hakknda sorulan bir soruya cevap olarak yazlan Seder kitab,86 slam (Abbasler) dnem(in)de kaleme alnan ve gnmze ulaan ilk dua kitab olmas ynyle87 de fevkalde nemlidir. Sederde gnlk, haftalk ve bayram ibadetlerinde okunacak dualar ve bu dualarn okunma sras anlatlm ve dualarn metinleri verilmitir. Daha sonra spanya ve Avrupa Yahudi cemaatlerinin en ok kulland dua kitab zellii kazanan Seder,88 telif tarihine kadar Yahudi din adamlarnn dua ile ilgili grlerini ve tespit ettikleri dualar aktarmas bakmndan da nem tamaktadr. Babil gelenei (minhag ha-Bavli) esas alnarak hazrlanan kitap, iki blmden olumaktadr. lk blm hafta boyunca gnlk hayatta okunan dualara; ikinci blm ise Sebt ve bayram gnleri dualarna ayrlmtr. Kitap sadece bir dua kitab deil, ibadetlerle ilgili bir takm hukuk (halaha) grler ihtiva etmesi ynyle bir fkh kitab zellii de tamaktadr.89 Irak blgesi Yahudilerinin gnlk, haftalk ve bayramlar ile dier zel gnlerinde okuduklar dualar ve bunlarn
Harkavynin bu almas eelot uTvot el Geonim ( ) adyla 1887de neredilmitir. Bkz. Krauss, Tekufat ha-Geonim be-Or ha-Geniza [Geniza Dokumanlar Inda Gaonluk Dnemi], ha-iluah 40 (1922), s. 79; Assaf, Tekufat ha-Geonim ve Sifrutiha, s. 219. 83 Hayat boyunca Yahudi tarihiyle ilgili yazmalar toplayan Avraham Firkovitchin (1786-1874) bu sekin derlemesi 1859 ylnda St. Petersburg Imperial Librarye alnmtr. Bkz. Katsh, Manuscripts, Hebrew, EJd, XI, s. 899 vd. 84 Bkz. Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), Neredenin girii (Hakdama), .- Assafn bu derlemesi Yakov Motsrnin himayesinde neredilmitir. Bkz. a.g.e., s. 270. 85 Amram (ben ena) Gaon (. 871), ( ' Seder) [Amram Gaonun Dua Kitab] Part I, Hebrew text with Critical apparatus translation with notes and Introduction by David Hedegard, Motala 1951; Part II, The Order of Sabbath Prayer, Text edition with an Annotated English translation and Introduction by Av Tryggve Kronholm, Centraltryckeriet: Boras 1974. 86 Seder Amram Gaon, I, s. 2-3, ng. trc. 3-4. 87 Assaf, Tekufat ha-Geonim ve Sifrutiha, s. 181. Ephrat ve Elman, Sederin ilk kanonik dua kitab olduunu belirtmektedir. Bkz. Orality and the Institutionalization of Tradition: the Growth of the Geonic Yeshiva and the Islamic Madrasa, Transmitting Jewish Traditions: Orality, Textuality, and Cultural Diffusion, eds. Yaakov Elman-Israel Gershoni, Yale University Press: New Haven-London 2000, s. 127. 88 Brody, The Geonim of Babylonia, s. 192; Margaliot, Halakot Erets-Yisrael min ha-Geniza, s. 20. 89 Seder Amram Gaon, I, s. XX (Neredenin girii).
82

17

tertibi konusunda ilk elden kaynak olan bu kitaptan Abbas dnemi Yahudi ibadet hayat anlatlrken olduka istifade edilmitir. Ayn konuda o dnemle gnmzdeki ibadet ve dua ekillerini mukayese asndan dou ve Trk Yahudileri tarafndan okunan (mellifi mehul) bir dua kitab da incelenmi ve zaman zaman da atfta bulunulmutur.90 Mufassal responsalarn bir dier nemli rnei de erira Gaonun (906-1006) geretidir ( - geret Rav erira Gaon-Meturgam le-Laon haKode).91 Rav erira Gaonun Mektubu manasna gelen geret, Kayravan Yahudi cemaati bakan Yakov b. Nissim b. ahinin (. 1107) 987 [4747 Yahudi Yl] ylnda Pumbedita gaonu (968-1006) eriraya Mina, Tosefta, Baraita ve Talmudun derlenmesi konusunda sorduu bir soruya cevap olarak rmce hazrlanmtr. erira Gaondan byle bir bilgi istenmesinin sebebi, slam dnemde ortaya kan ve sadece Yazl Kanunu (Tevrat) kabul eden Karalerin Szl Kanunla (Mina ve Talmud) ilgili eletirilerine cevap vermek olarak izah edilmektedir.92 Bilindii zere Yahudiler Hz. Musaya Yazl Kanunla (Tevrat) beraber Szl Kanunun da verildiini ve bu kanunun din adamlar tarafndan nesilden nesile ifah olarak aktarldn kabul etmektedir. Bu, Yahudilerin ounluunu oluturan Rabbanlerin en temel kabuldr. Mabedin yklmasndan sonra cemaatin deiik yerlere dalmas ve bunun getirdii ihtilaflar Szl Kanunu bozulma ve kaybolma tehlikesiyle kar karya getirmiti. Bu tehlikeye kar baz din adamlar birtakm derlemeler yaptysa da btn Yahudilerce kabul gren ilk Mina derlemesi, Yahuda ha-Nasinin (II. asrn sonu III. asrn ba) bakanlnda gerekletirilmi ve btn Yahudiler tarafndan da kabul edilmitir. Mina dndaki dier derlemelere ise Baraita ad verilmitir.93 Minann tedvininden sonra Filistin ve Babildeki din adamlarnn Mina zerine yaptklar yorum ve erhler, Talmud ad verilen ve yapld corafyaya gre adlandrlan iki Talmudu (Filistin ve Babil) ortaya karmtr. Mina alimlerinin grleri nas kabul edilerek yaplan bu almalarda Mina, aklen ve naklen temellendirilmeye allmtr. lave manasna gelen Toseftann tasnifi Mina gibi olmakla beraber, Minada bulunmayan ve Baraita ad verilen derlemelerdeki grlerin tartld almalardr.94 te erira Gaon kitap hacmindeki bu responsasnda Minann kayda geme sreci ve bunda emei geen din adamlar (Tannayim, Amorayim ve Savorayim) hakknda bilgi vermektedir.95 almasn hazrlarken hem o gne kadar gelen szl gelenekten hem de

Bkz. Sidur Kol Yakov ke-Minhag Aram-Tsova (( ) Siddur Kol Yaakob according to Minhag of Aleppo), with English Translation, eds. Rabbi Shimon H. Alouf-Sam CattonDavid A. Tawil, Sephardic Haritage Foundation, Inc: USA 1996; Trke trc. Sidur Kol Yaakov, trc. Liliane Zerbib (Kazes), stanbul 2005. 91 erira Gaon (1000ler), ( geret Rav erira Gaon-Meturgam le-Laon ha-Kode) [Rav erira Gaonun Mektubu], nr. ve brnceye trc. R. Nosson Dovid Rabinowich, Jerusalem 1991; ng. trc. The Iggeres of Rav Sherira Gaon, trc. R. Nosson Dovid Rabinowich, Jerusalem 1988. 92 Bkz. erira Gaon, geret, Neredenin girii, s. 11. 93 Konuyla ilgili bkz. Judah ha-Nasi, EJd, X, s. 367 vd. 94 Herr, Tosefta, EJd, XV, s. 1283 vd. 95 Yahuda ha-Nasiye kadar Mina almalaryla ilgilenen alimlere ise Tannayim ad verilmekteydi. rmce muallim manasna gelen Tanna, m. 10 ylndan itibaren kullanlmaya balamtr. Yahuda ha- Nasiye gelinceye kadar 200den fazla Yahudi alim bu unvan kullanmtr. Minann toplanmasnda byk emei geen Yahuda ha-Nasiden sonra Talmudu derleyen alimlere ise Amorayim ad verilmektedir. Bu alimler m. 220-470 tarihleri arasnda Talmudu derlemilerdir. Talmudu erh ile

90

18

Pumbedita Yeivasnn arivi96 ile Seder Tannayim ve Amorayim gibi Talmud tarihi ve metodolojisine dair daha nce hazrlanm kitaplardan faydalanan erira, kendi yeivas (Pumbedita) hakknda Suradan daha fazla bilgi vermektetir.97 Tezimizde geretin zellikle gaonlardan bahseden son blmnden ok fazla istifade edilmitir. Bu blmde slam dnem Yahudi din adamlar (gaonlar), bunlarn faaliyetleri, karlalan yeni olaylar karsnda gelitirdikleri itihadlar, cemaat ii iktidar mcadeleleri ve yeivalarn faaliyetleri gibi konularda ok kymetli bilgiler yer almaktadr. Biz, daha nce baz basklar yaplan geretin98 R. Nosson Dovid Rabinowich tarafndan yaplan son ve mkemmel kabul edilen nerinin, yine niri tarafndan yaplan brnce tercmesini ngilizce tercmesiyle karlatrarak kullandk. geret literatrnn tezimizde kullandmz son nemli rnei ise Maimonidesin (1135-1204), geret Teymandr ( - Yemen Yahudi Cemaatine Mektup).99 Yemen Yahudi cemaati lideri Natanel el-Feyymye yazlan kitap hacmindeki bu mektupta Hz. Peygamberin risaleti, Yahudi kaynaklarda gelip gelmeyeceinin mjdelenmesi ve kaynaklardaki ifadelerin yorumu, Mesih, mesihin gelmesi ile ilgili hesaplar, Yahudiliin astrolojiye bak gibi konular zerinde durulmutur. Muahhar kaynak olmasna ramen Mektup, Yahudi Mesihler, zellikle de Eb sa el-sfahan hareketinin ortaya k ve gelien sre, Yahudi cemaatinin bu harekete kar tepkisi ve Yahudilerin Hz. Peygambere bak gibi, baka kaynaklarda yer almayan orijinal bilgiler vermesi asndan olduka nemlidir. Yukarda da belirtildii zere responsa literatr ile alakal olarak bahsedilen konular daha ok Irak gaonlarnn responsalaryla ilgilidir. slam dnemde Filistin Yeivasna ait responsalar hakknda bilgi yok denecek kadar azdr. Bu azlk responsalarn Geniza dokmanlarnda yer almamasyla izah edilmektedir. Iraktan gnderilip gzergh olarak Fustattan geen ou responsa, buradaki bet dinin arivinde saklanrken, Akdenize kys olmas sebebiyle gidecei yerlere (Msr, talya, spanya veya Fransa) dorudan ulama imknna sahip Filistin responsalarnn byle bir ans olmam; bu sebeple de Genizaya girememitir.100 Ancak slam dnem Filistinine ait, responsa literatr ierisinde deerlendirilen birka kaynak da yok deildir. Bunlardan en nemlisi Filistin blgesindeki din adamlarnn fetvalarnn yer ald ve slam dnemde (VIII ve IX. asrlar) derlenen Sefer ha-Measim liVney Erets Yisrael ( ) -adl derlemedir.101 slam dnemde, Talmudun tamamlanmasndan sonra hukuk alannda Filistin blgesindeki halakot tr eserler
megul olan Yahudi alimlere ise rihler manasna gelen Savorayim denmektedir. erh almalarnn yapld dnem ise Savorayim a (500-540) olarak adlandrlmaktadr. 96 Mesel erira Sura Yeivas hakknda bilgi verirken genelde Rivayete gre, Anlattklarna gre (... )eklinde ifadeler kullanr. Bkz. erira Gaon, geret, s. 141, ng. trc. 125. 97 erira Gaon, geret, Neredenin girii, ;.Brody, The Geonim of Babylonia, s. 278. 98 geret daha nce A. Neubauer (Bkz. Seder ha-Hahamim ve Korot ha-Yamim, edited from printed books and manuscripts by Adolf Neubauer, I, Oxford 1887, s. 3-46) ve Benjamin Lewin (Haifa 1921) tarafndan neredilmitir. 99 ( geret Teyman) [Yemen Yahudi Cemaatine Mektup], nr. lomo Goldman, New York 1950. Maimonides bu bilgileri yazl bir kaynaktan ziyade ifah bir kaynaa dayandn belirtir. 100 Mannin deerlendirmesi iin bkz. Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, [Gaonluk Dnemine Dair eitli Meseleler], Tarbits 5 (1933-34), s. 289. 101 ([ ) Filistin Yahudilerinin Fetvalar]

19

Mease (hukuk faaliyeti) olarak isimlendirilmitir.102 Konuyla ilgili olarak Filistindeki ilk hukuk derlemesi de sonradan bu ekilde (Sefer ha-Measim) isimlendirilecek olan bu eserdir. Derleme brnce yazlmakla beraber, zaman zaman rmce de kullanlmtr. Sefer ha-Measimde arazilerin kiralanmas, kadn, aile, evlilik ve boanma; din bayramlarn kutlanmas, Sebt gn ve gdalara dair pek ok konu ilenmitir. Mahkeme kararlar olmas, Filistin blgesindeki Yahudi cemaatinin din ve sosyo-kltrel hayatn anlama asndan olduka nemlidir. almada Yahudilerin Mslman Araplardan ziraat iin arazi kiralayp kiralayamayacaklar, Araplar (Yimaelim) tarafndan esir alnan kar ve koca ile ilgili birtakm fetvalarn yer almas, kitabn bir Talmud erhi deil, Iraktaki halakot kitaplarnda olduu gibi, slam dnemde pratik hayata ynelik din ve hukuk hkmleri ierdiini gstermektedir.103 Kitapta deiik konularla ilgili ou ksa olan fetvalar (ya da kararlar), herhangi bir sistem ya da dzene bal ve de birbiriyle ilgisi olduuna baklmakszn alt alta sralanmtr. Margaliot, bu durumdan hareketle kitapta yer alan hkmlerin bet dinden kan kararlar (imu bet din) olduu grndedir.104 Mann de Kuds Yeivasnn Taberiyede iken yeiva mahkemesine getirilen davalarda verilen kararlar olduunu belirtir.105 Sefer ha-Measimin Oxfordtaki Geniza koleksiyonunda bulunan ksmlar Jacob Mann;106 Cambridgedeki Geniza koleksiyonunda bulunan blmler ise Zvi Meir Rabinowitz107 ve Mordehay Margaliot108 tarafndan neredilmitir. Mahkeme kaytlar olmas ve Filistin blgesinde pratik hayata ynelik yukarda bahsedilen bilgileri ihtiva etmesi nedeniyle derlemeden tezimiz iin kymetli bilgiler tespit edilmitir. Filistin otoritelerine ait responsalarn ksm bir derlemesi de Assafn bir almasnda yer almaktadr.109 almada deiik gaonlara ait responsalarn baz aratrmaclar tarafndan yaplan antoloji eklindeki ngilizce tercmeleri de kullanlmtr. Kullanlan antolojik rnein ilki Koblera (18821965) aittir.110 ki cilt halinde yaplan derlemede ilk cildin II. ksm slam dnem gaonlarnn responsalarna ayrlmtr. rmce, brnce, Arapa ve spanyolca gibi deiik dillerde yazlm responsalar ngilizceye evrilmi ve her responsann banda da o responsann yazl gayesi ve mellifi ile ilgili kymetli bilgiler verilmitir. Ayn metotla bir baka alma da Freehof (18921990) tarafndan hazrlanmtr. O da kendine zg bir tasnifle deiik gaonlarn eitli konulardaki
Konuyla ilgili bkz. Baker, Judaeo-Arabic Material in the Cambridge Genizah Collections, BSOAS LVIII (1995), s. 451; Menachem Elon, Maaseh: In Post-Talmudic Times, EJd, XI, s. 645. 103 Bkz. Rabinowitz, -, Sefer ha-Maasim liVney Erets Yisrael, Siridm Hadaim [Sefer ha-Maasim liVney Erets Yisraelin Yeni bir Yazmas], Tarbits 41 (1971-72), s. 281. 104 Margaliot, - , , Halakot Erets-Yisrael min ha-Geniza [Genizada Filistin Blgesine Bulunan Hukuk Metinleri], Yerualayim 1974, s. 3. 105 Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 1. 106 Mann, -Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 1-14. 107 Rabinowitz, Sefer ha-Maasim liVney Erets Yisrael, Siridim Hadaim [Sefer ha-Maasim liVney Erets Yisraelin Yeni bir Yazmas], Tarbits 41 (1971-72), s. 275-305. 108 Margaliot, - , , Halakot Erets-Yisrael min ha-Geniza [Genizada Filistin Blgesine Ait Bulunan Hukuk Metinleri], Yerualayim 1974, s. 41-53. 109 Bkz. Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 116 vd. 110 Franz Kobler, A Treasury of Jewish Letters, Letters from the Famous and Humble, I-II, Philadelphia 1954.
102

20

fetvalarn derleyerek ngilizceye evirmitir.111 Paltoy, Natronay, Nahman, Amram, erira ve olu Hayy ile Maimonidese ait responsalardan oluan benzer bir baka derleme de Finkel tarafndan yaplmtr. zellikle kitabn ilk blmnde din ve sosyokltrel hayata dair deiik responsalarn bire bir ngilizce tercmeleri verilmitir.112 Irak blgesi Yahudileri tarihine dair baz aratrmalarda da responsalar esas alnm ve cemaat hayatna dair kymetli bilgiler verilmitir. Moshe Hershlerin Sebt gn ve yasaklar,113 A. Yitshak Agusun ibadet hayat, Mesih ve bet dinin vazifeleri ile ilgili baz responsalar kulland kymetli makalesi114 zellikle belirtilmelidir. Samuel Poznanski de yeivalarn faaliyetleri, yeivalardaki renim metodu, Yahudi olmayanlarla ilikiler, bayramlarla ilgili kurallar, evlilik ve ibadet hayatna dair baz meseleleri responsalardan hareketle ilemitir.115 Responsa literatr ierisinde deerlendirilebilecek kymetli bir almaya daha iaret etmek istiyoruz. Vigtor Aptowitzer (18711942) tarafndan hazrlanan bir aratrmada gaonluk kurumunun cemaat ii yazmalarda sdar ettii belgeler neredilmitir. Dul ve yetimlerin mallarnn idaresi iin vas tayini, bet dinlerin kararna uymayanlara verilen herem ve dier cezalarn yerel cemaatlere duyurulmas iin hazrlanan yazlar, mahkemelere celp emri gibi baz belgeler rmce orijinalleriyle neredilmitir.116 slam dnem Yahudileri, hayatn Talmudun belirledii kurallar erevesinde devam ettiren bir cemaatti. Responsalarda gaonlar fetvalarn verirken konuyla ilgili grlerini teyit sadedinde Talmuda da atfta bulunmulardr. Bu sebeple responsalar Mina ve Talmudtan bamsz dnmek mmkn deildir. Bir hukuk klliyt olmalar ve responsalara da kaynaklk tekil etmeleri ynyle tezin gerekli yerlerinde Mina ve Babil Talmudundan da faydalanlmtr. Gaonlarn grlerini temellendirmek ve cemaat ierisindeki baz uygulamalarn Talmudik dnemdeki durumuna atfta bulunmak iin bu kaynaklara mracaat edilmi; varsa slam dnemdeki yeni uygulamalara da iaret edilmitir.117 b. Kronikler yi bir tarihi hafzaya ve tarih uuruna sahip Yahudilerin buna oranla fazla tarih kaytlarnn olmamas ilgintir. Hem slm ncesi hem de slam dnemde Yahudiler
Solomon Freehof, A Treasury of Responsa, The Jewish Publication Society of America: Philadelphia 1963. 112 Avraham Yaakov Finkel, The Responsa Anthology, London 1990. 113 Hershler, Tuvot Geonim ve Kadmonim: Halakot abat [Erken Dnem Gaonlarnn Sebtte (abat) Dair Fetvalar], Sefer Zihron le-Samuel Kalmen Mirsky, eds. Gersion Appel-Morris Epstein-Hayim Leaf, Sura Institute for Research, Jerusalem, Yeshiva University, New York 1975, s. 35-53. 114 Agus, Tuvot Geoney Erets Yisrael ve Bavel [Filistin ve Irak (Babil) Gaonlarnn Responsalar], Horev 12 (1956-57), s. 194-216. 115 Poznanski, Inyanim onim ha-Nogaim liTkufat ha-Geonim [Gaonluk Dnemine Dair Deiik Konular], ha-Kedem (1907) no.1-4, s. 133-148; ha-Kedem 2-3 (190810), s. 24-51; s. 91-113. 116 Aptowitzer, Formularies of Decrees and Documents from a Gaonic Court, JQR, n.s. 4 (1913-1914), s. 23-51. 117 Bkz. The Mishnah, nr. Herbert Danby, Oxford University: Oxford 1992; the Babylonian Talmud, translated into English with notes under ed. Rabbi I. Epstein, I-XVIII, The Soncino Press: London 1978.
111

21

ok fazla kronik yazmamtr. Purim, Fsh vb. bayramlara zel agadalarn (kssa) olmas, Tevratn ayn zamanda bir tarih kitab zellii tamas, Yahudilerde kronik yazma geleneinin nndeki engeller olarak kabul edilebilir. Ayrca yeivalarn ve muhtemelen yerel bet dinlerin halka ynelik dzenledikleri pirke ad verilen haftalk toplantlarda da Yahudi kssalarnn nemli bir yer tekil etmesi,118 bu tarihi hafzann canl kalabilmesini salad anlalmaktadr. Ancak ksa da olsa slam dnemde baz Yahudi kronikler de kaleme alnmtr. Fakat slam kroniklerinin saray merkezli anlatm gibi, bu kroniklerin de genel zellii meseleleri yeiva merkezli anlatmalardr. Durum byle olunca da slam dnem Yahudi tarihi, ilim adamlarnn ve bunlarn telif ettii eserlerin bir tarihi olarak ne kar. Malter, slam dnem Yahudi tarihini genel tarihten ziyade, bir eitim-retim tarihi, olaylar tarihinden ziyade din edebiyat tarihi olarak tarif eder.119 Aada bizim, olaylar kronolojik olarak anlattklar iin kronikler balnda verdiimiz ou kaynan muhtevas deerlendirildiinde Malterin bu tespitinin olduka yerinde olduu grlecektir. Abbas dnemi Yahudilerinden bahseden kroniklerin en nemlisi Natan haBavlnin (m. X. asr) Seder Olam Zutasdr ( : Ksa Dnya Tarihi].120 haBavl, Sadiya Gaonun ada idi. Aslen Kayravanl olup uzun sre Badatta eitim grm; eitimini tamamladktan sonra Kayravana dnm ve Rav Huielin yeivasnda ders vermeye balamt. Kroniindeki baz ifadelerinden onun Sura Yeivasnda eitim grd anlalmaktadr.121 Kroniin, 960larda Kayravan Yeivas mensuplarnn Irak yeivalar hakkndaki meraklarn gidermek zere kaleme alnd belirtilmektedir.122 Resl-clutla gaonlar arasnda yaanan olaylarn ahidi olmas, dnemin din, siyas ve kltrel hayat hakknda bilgiler vermesi dolaysyla kronik ok nemlidir. haBavl, Resl-clutluk ve yeivalar hakknda verdii bilgilerle Irak Yahudilerinin en nemli tarih kaynadr.123 ha-Bavl, blmden oluan kroniinin son blmnde yeivalar hakknda bilgi verir. Sura ve Pumbedita yeivalar bakanl, yeivalarn faaliyeti, eitim-retim faaliyetleri ve yeivalarn gelirleri gibi baka hibir yerde bulunmayan bilgiler ha-Bavlde yer almaktadr. Yine o, resl-clutluk kurumu, yetkileri, geliri ile resl-clut seilen birinin Sebt gn sinagogda yaplan bir trenle greve balamas gibi baz konularda da bilgi veren yegane kaynaktr. O ksa da olsa
Her pirke, hukuka (halaka) dair bir soru (elta, oalin ve dorin) ile balar, ardndan Yahudi tarihine dair bir kssa (agada) ele alnr ve detaylca anlatlrd. Bkz. Mirsky, Types of Lectures in the Babylonian Academies, Essays on Jewish Life and Thought, Presented in Honor of Salo Wittmayer Baron, ed. Joseph L. Balu-Philip Friedman-Arthur Hertzberg-Isaac Mendelsohn, Columbia University Press: New York 1959, s. 379. 119 Bkz. Malter, Saadia Gaon: His Life and Works, Philadelphia 1921, s. 20 120 ha-Bavl (m. X. asr), ( Seder Olam Zuta) [Ksa Dnya Tarihi], Seder ha-Hahamim ve Korot ha-Yamim, edited from printed books and manuscripts by Adolf Neubauer, II, Oxford 1887, s. 6888. 121 ha-Bavl, Sura gaonu Sadiyann Resl-clut Davud ben Zakkayla mcadelesinde Sadiyaya zor gnler yaatan resl-clut taraftar Haleften (b. Sarcado) ( )bir kelime oyunu ile Kelev (Kpek) ( )eklinde bahseder. Bkz. s. 81. 122 Bkz. Baron, Saadias Communal Activities, Saadia Anniversary Volume, American Academy for Jewish History: New York 1943, s. 27; a.mlf., SRHJ, VI, s. 213. 123 ha-Bavlnin kroniinin, onun Badat Yahudilerine dair yazd Ahbru Badad adl eserinin baz blmleri olabilecei de kabul edilmitir. Bkz. Gil, be-Melht Yimael, I, s. ;Abraham David, Nathan ben Isaac ha-Kohen ha-Bavli, EJd, XII, s. 858.
118

22

dneminin cemaat ileri gelenleri ve zenginleri hakknda da bilgi vermitir. ha-Bavl kendi dneminde ahit olduu baz cemaat ii ekimelere yer veren ilk kaynak olarak kabul edilmektedir. Resl-clut Ukba ile Gaon Kohen Tsadek arasnda yaanan nfuz mcadelesi ile Resl-clut Davud ben Zakkay ve Sadiya kavgasnn detaylarn da ona borluyuz. ha-Bavlnin, kitabnda zikrettii baz yerleri, zellikle de Badat ve evresini ok iyi bildii anlalmaktadr.124 Pumbedita arivinden ve baz Rabban kaynaklardan nakiller yapan erirann tersine ha-Bavlyi, rivayet ettii olaylarn hem ada hem de olaylarn getii Badatta yaamas sebebiyle eriradan daha gvenilir kabul etmek mmkndr. ha-Bavlnin Seder Olam Zutas ilk kez A. Neubauer tarafndan brnce olarak neredilmi; bu sebeple de uzun sre kroniin brnce olduu zannedilmiti.125 Ancak gerek Israel Friedlandern aratrmasnda gerekse sonraki almalarda kroniin Yahudice-Arapa yazld ve sonraki dnemlerde brnceye evrildii ortaya kmtr.126 Kroniin gnmze ulaan ve Resl-clut Ukba ile Pumbedita gaonu Kohen Tsadek arasnda yaanan kavgann anlatld Yahudice-Arapa ksm ise, YahudiceArapa metin ve ngilizce tercmesi Israel Friedlander tarafndan J.Q.R.de neredilmitir.127 Seder Olam Zuta hem dil hem de slup asndan dneminin slam tarihi kitaplar gibidir. Kronik Hz. Ademden balayp mellifin zamanna kadar gelen olaylar Yahudileri merkeze alarak ksaca anlatmas ve kendi zamanndaki olaylar ise daha detayl vermesi asndan slam tarihlerine benzemektedir. Abbas dnemi Yahudilerinin bir dier nemli kronii de X. asr Badatnn zengin bir Yahudi ailesi olan ve cemaat ierisinde de saygn bir konumda bulunan Netiraoullar Kroniidir. Kroniin gnmze ok kk bir ksm ulaabilmitir. Baz aratrmaclar Netiraoullar kroniinin Yahudice-Arapa nshasnn, Seder Olam Zutann kaybolan bir paras olabilecei kanaatindedir.128 Kronik, IX. asrn sonu ile X. asrn ilk yarsnda Abbas sarayndaki etkin bir Yahudi aileyi anlatmaktadr. Kroniin Yahudice-Arapa yazlan ve gnmze ulaan ksm Netirann Halife Mutazdn bir ryasn anlatarak balar. Netira, vezir bn Ebl-Baln btn Yahudilerin ldrlmesine dair yazd gizli bir ferman ortaya karr; aynen Haman kssasndaki gibi, kar bir fermanla cemaatini lmden kurtarr ve veziri de ipe gnderir. Kronikte Netirann halife nezdinde ok saygn bir yeri olduu, bu nfzunu da cemaati lehine kulland belirtilir. Abbas halifeleri Mutazd (892-9029, Mktef (902-908) ve Muktedir (908-932) dneminde yaayan Netira, 916 ylnda lmtr. Kronikte Netirann oullar hakknda da nemli bilgiler vardr. ki olundan Sehl hakknda ok fazla bilgi verilirken dier olu Yitshak hakknda bir cmle dnda baka bilgi yer almamaktadr. Bu da kroniin Sehl tarafndan yazld ya da yazdrldn akla getirmektedir. Kronikte Sehlden dindar, cemaatine sahip kan, cmert, sadece Yahudilere deil Ehl-i Beytin fakirlerine dahi yardm edecek kadar hayrsever ve
Mesel, Kasr- bn Hbeyre ve Karmisnle ilgili verdii bilgiler iin bkz. ha-Bavl, s. 78. Ginzberg kroniin brnce yazldn iddia eder. Tartmas iin bkz. Geonica, I, s. 22-28. 126 Bkz. Waxman, A History of Jewish Literature, New York-London 1960, I, s. 422. 127 Bkz. Friedlander, The Arabic Original of the Report of Nathan ha-Babli, JQR n.s. 17 (1905), s. 747761. 128 Waxman, A History of Jewish Literature, I, s. 423; Abraham David, Nathan ben Isaac ha-Kohen haBavli, EJd, XII, s. 858.
125 124

23

insancl biri olarak bahsedilir. Kronik yazld srada Sehlin krk yanda; sekiz yanda Netira isminde de bir olu olduu belirtilir. O srada kardei Yitshakn ise yirmi yedi yanda olduu kaydedilmitir. Yitshak hakknda Sehlin orta olduu dnda baka bilgi yoktur. Kroniin gnmze ulaan Yahudice-Arapa ksm brnce tercmesiyle beraber A. Harkavy tarafndan yaynlanmtr.129 Biz aratrmamzda hem Yahudice-Arapa ksm hem de bunun brnce tercmesinden faydalandk. Tez de Katolik dnme Norman Ovadya tarafndan kaleme alnan bir kronik de kullanlmtr. Normann kronii Abbas Halifesi Mukted zamannda yrrle konulan kyafet dzenlemeleri, Yahudilerin Badatta dedikleri cizye miktar, baz eitim-retim kurumlar hakknda bilgi veren ilk elden kaynaktr. ok az bir blm gnmze ulaan kroniin, Genizann Budapete Kaufmann Koleksiyonundaki iki varaklk blm Alexander Scheiber tarafndan; Taylor-Schechter (T-S) numara 8.271 tasnifli koleksiyondaki (Cambridge) baz ksmlar da Goitein tarafndan neredilmitir.130 Kroniin tamamnn gnmze ulamamas hakikaten slam dnyas Yahudileri tarihi asndan byk bir kayptr. Tezimizde Kudsn fethinden hemen sonra Yahudilerin Kudse yerlemeleriyle ilgili ok ksa bir blm ulaan anonim bir kroniin XI. asrda yazlan ya da istinsah edilen bir blm de kullanlmtr. Genizann Taylor-Schechter (T-S), Arabic Box 6 (1) tasnifinde kaytl Yahudice-Arapa bu ksa kronik, Assaf tarafndan brnce tercmesi ile neredilmitir.131 Kronikte, XI. asrda Kuds Yahudilerine dair ksa da olsa baz bilgiler bulunmaktadr. slam dnyas Yahudilerinden bahseden, ancak incelediimiz corafya dnda yazlan iki kymetli kronie daha sahibiz. Bunlardan biri Endlste dieri ise talyada kaleme alnmtr. Endlste kaleme alnan kronik Avraham ibn Daudun (1110-1180) Sefer haKabalasdr ( : ' Rivayetler Kitab).132 Rabbinik bir aileye mensup olan bn Daud Kurtubada domu, days Baruh b. Yitshakn (10771126) terbiyesinde yetimitir. Kitab- Mukaddes, Mina, Talmud, Yahudi ilahiyat ve felsefesi ile slm hakknda ok yetkin olduu belirtilen bn Daud, Sefer ha-Kabalay 1160larda yazmtr. Eserin, Szl Kanunu (Mina ve Talmud) reddeden ve buna ok iddetli tenkitler ynelten Karalere bir cevap olarak yazld belirtilmektedir.133 Eserde Hz. Musadan balayarak mellifin zamanna kadar Szl Kanunun aktarlmas ve bu aktarm gerekletiren Yahudi ulemas hakknda bilgi verilmektedir. Bu balamda srasyla Kitab- Mukaddes, II. Mabed dnemi, Tannayim, Amorayim, Saborayim,
Bkz. Harkavy, Netira ve Binav: Mipaha Kavoda be-Yisrael be-Yeme Rav Sadiya Gaon [Netira ve Oullar: Sadiya Gaon Zamannda Yahudiler Arasnda Saygn Bir Aile], Brahat Avraham Berliner [Festschrift zum Siebzigsten Geburtstage A. Berliner's: Gewidmet von Freunden und Schlern], eds. A. Freimann-M. Hildesheimer, Frankfurt A.M. J. Kaufmann 1903, s. 34-43 (Hebrew Section). 130 Bkz. Alexander Scheiber, Kata Nosef mi-Megilat Ovedya ha-Ger ha-Normandi, Kiriyat Sefer 30 (1954-55), s. 93-98; Goitein, Obadyah, a Norman Proselyte, JJS 4 (1953), s. 74-84. 131 Bkz. Assaf, Makorot u Mahkarim be-Toldot Yisrael [Yahudi Tarihine Dair Kaynaklar ve Aratrmalar] Yerualayim 1946, s. 17-23. 132 bn Daud (1110-1180), ( ' Sefer ha-Kabala) [The Book of Tradition] [Rivayetler Kitab], a critical edition and notes by Gerson D. Cohen, Philadelphia 1967/5728. 133 Konuyla ilgili detaylar iin bkz. bn Daud, Sefer ha-Kabala, Neredenin girii, s. XLIII vd.
129

24

Gaonim ile Msr, Kayravan ve zellikle de spanyadaki Yahudi din adamlar hakknda bilgiler verilmitir. Tezimiz asndan gaonlarn anlatld ve Kuzey Afrikada yeni Yahudi cemaatlerinin oluum srecinden bahsedildii VI. ve VII. blmler olduka nemlidir. Kronikte Abbas ve Fatmler dnemindeki Irak ve Filistin Yeivalar, buralarda hizmet veren din adamlar ve bunlarn ilm faaliyetleri, baz resl-clutlar, cemaat ii ekimeler, Irak yeivalarnn dier cemaatler zellikle de Kuzey Afrika ve spanya ile ilikileri, Kara-Rabban ekimesi ve bunlarn hac mevsiminde Zeytin Danda birbirine iln ettii heremler ve Karaler hakknda ok kymetli bilgiler yer almaktadr. Sefer ha-Kabaladaki en kymetli bilgi ise, Sura ve Pumbedita yeivalarn kapatlmann eiine getiren ve Yahudi tarihinde Drt Esir olarak hret bulan olay detaylaryla vermesidir. Sura Yeivasndan yardm toplamak zere giden ve deniz yolculuu srasnda esir alnan drt din adamnn sergzeti; satn alndklar cemaatlerde yeni okullar (bet midraim) kurmalar ve bunlarn zamanla bamsz yeivalara dnme sreci, Yahudi kronikler arasnda sadece Sefer ha-Kabalada anlatlmaktadr.134 Sefer ha-Kabala ilk kez 1514 ylnda talyada (Mantua) neredilmitir. Daha sonra A. Neubauerin kronikleri derledii kitapta135 tekrar neredilen almann son ve mkemmel basks Gerson D. Cohen tarafndan yaplmtr. brnce metni yannda ngilizce tercmesini de yapan Cohen, tercme ksmnda terim, ahs ve yer isimleri hakknda dipnot dmek suretiyle ok kymetli tamamlayc bilgiler vermitir. talyada kaleme alnan ve slam dnyas Yahudileri hakknda da bilgiler ieren kronik ise Sefer Yuhasin ( ) ya da mellifine nispetle hret bulan Megilat Ahimaetstir ( 631.) Ahimaets b. Paltiel isimli, 1017 ylnda Gney talyann Capua ehrinde dnyaya gelen bir Yahudi tarafndan kaleme alnan kronikte,137 IX. asrdan zamanna kadar mellifin ailesinin tarihi anlatlmaktadr. Bu sebeple kronik Megilat Yuhasin (ecere Kitab) olarak da isimlendirilmektedir. talyaya Mabedi ykan Roma mparatoru Titus (79-81) srgnyle gelen Ahimaets ailesi138 sadece talyada deil, Kuzey Afrikadaki baz cemaatlerin liderliini de yapmlard. Sefer Yuhasin bir aile kronii olmasna ramen sadece Ahimaets ailesinin tarihi anlatlmamtr. Kronikte Bizansn talya Yahudilerine kar takip ettii siyaset,139 talya Yahudilerinin tarihi, slam dnyasndaki Yahudilerin bu corafya ile irtibatlar,

Drt Esirin hikayesi iin bkz. bn Daud, Sefer ha-Kabala, s. 46 vd, ng. trc. 63 vd. Kitabn VII. blmn oluturan bu ksmn ngilizce tercmesi daha nce yine Gerson D. Cohen tarafndan sreli bir yaynda neredilmitir. Bkz. The Story of the Four Captives, PAAJR 29 (1960-61), s. 55-131. 135 Bkz. Seder ha-Hahamim ve Korot ha-Yamim, edited from printed books and manuscripts by Adolf Neubauer, I, Oxford 1887, s. 47-84. 136 Ahimaets ben Paltiel (1017-?), ( Sefer Yuhasin) [The Chronicle of Ahimaaz] [ecere Kitab] translated with an Introduction and Notes Marcus Salzman, New York 1966. 137 Kroniin bizzat mellifi tarafndan verilen bu bilgi iin bkz. Ahimaets, Sefer Yuhasin [The Chronicle of Ahimaaz], s. 22-23, ng. trc. 100. 138 Bkz. Ahimaets, Sefer Yuhasin [The Chronicle of Ahimaaz], s. 3-4, ng. trc. 61. 139 Mesel Yahudileri zorla Hristiyanlatrmaya zorlayan mparator Basilin (867-886) Bizans tarihilerinin dahi bahsetmedii ve dede efatya tarafndan stanbulda tedavi edilen kz hakknda bilgi veren yegane kaynak Ahimaets kroniidir. Bkz. Sefer Yuhasin [The Chronicle of Ahimaaz], s. 7, ng. trc. 71. Kronikte Ahimaetsin dedesi efatyann Basilin ldn annda halkna haber verdii de belirtilir. Bkz. a.g.e., s. 15, ng. trc. 85. Kronik ayrca Yahudilere uygulanan baz yasaklar kaldran mparator VI. Leo dnemi (886-912) iin de bir kaynaktr. Leonun anlatld ksm iin bkz. a.g.e., s. 8, ng. trc. 74.

134

25

Fatmlerin Gney talyaya dzenledikleri ilk seferler140 ve Muizz zamannda asker seferlerden de bahsetmesi sebebiyle dier milletlerin tarihi iin de nemli bir kaynaktr.141 Kronikte Muizzin Oria ehrine dzenledii bir sefer srasnda efatya ailesini de esir ald, ancak aileye iyi muamelede bulunduu, ailenin olu Paltielin nce Muizzin mneccimi, yapt yorumlarn hep isabetli kmas nedeniyle de daha sonra mstear olarak tayin edildii, uzun uzun anlatlr. Bizans imparatorunun elisi ile frikiyede Fatmler adna gren kimse, bu Paltieldir.142 Fatmlerin Msr ve Filistine hakim olmalar hakknda ksa da olsa nemli bilgilerin verildii kronikte143 ailenin slam dnyasndaki dindalarna ve mabetlere yaptklar madd yardmlar ile Filistin ve Irak yeivalarna verdikleri destekle ilgili de ok kymetli bilgiler yer almaktadr. Mslmanlarn talyaya dzenledikleri bir sefer srasnda baz Yahudi ileri gelenleriyle beraber Oriadan esir alnan Yahudi tabip Musa b. Elazardan bahseden (Kronikte Paltiel olarak bahsedilmektedir) yegane Yahudi kaynaktr. 1054 ylnda Oriada kaleme alnan Sefer Yuhasin144 ilk kez Toleda Cathedral Ktphanesinde bulunan eksik bir yazmasndan A. Neubauer tarafndan Yahudi kronikleri derledii almasnda neredilmitir.145 Kronik daha sonra bu neir esas alnarak ikisi de Kudste olmak zere, biri 1944te B. Klar; dieri 1965te R. Mirkin tarafndan iki kez daha neredilmitir. Son ve mkemmel neri ise, bizim de kullandmz, giri, bilgilendirici notlarla zenginletirilmi ve brnce metni yannda ngilizce tercmesi de yaplan Marcus Salzman neridir. Tez de ok ge dnemlere ait olsa da kullandmz bir kronik daha vardr. O da Yosef ben Yitshak Sambarinin (1640-1703) Divrey Yosef isimli ( ' : Likutim mi-Divrey Yosef le-Rav Yosef ben Yitshak Sambari) [Rav Yosef Sambarinin Rivayetlerinden Baz Paralar] kroniidir. Osmanl dneminde Msrda yaayan Sambarinin Divrey Hahamim adl bir dier kronii ise gnmze ulamamtr. 1672 ylnda yazlan ve iki blmden oluan Divrey Yosefin Hz. Ademden balayp Savorayim dnemine (500-540) kadarki Yahudi tarihinin anlatld ilk blm gnmze ulamamtr. Gnmze ulaan ksm ise ilk halifeler dneminden mellifin yaad dneme kadar ki Yahudi tarihidir. Memluk ve Osmanl tarihi ile o dnem Yahudileri iin ilk elden kaynak kabul edilen Sambaride resl-clutluk, nagidlik kurumunun balamas, Msrdaki Dumh, lys ve baz Kara sinagoglar ile bayramlar ve kutlamalarn sonraki dnemlerdeki durumu ile ilgili nemli bilgiler yer almaktadr. Halen Bodleian Ktphanesi (No. 2410) ve The Alliance Israilite Universelle Ktphanesinde (Paris) (AIU H 130) iki ayr yazmas bulunan Divrey Yosefin mevcut ikinci ksmnn byk bir blm A. Neubauer tarafndan neredilmitir.146

Bkz. Sefer Yuhasin [The Chronicle of Ahimaaz], s. 9, ng. trc. 74. Muizzin seferleri iin bkz. Sefer Yuhasin [The Chronicle of Ahimaaz], s. 16-17, ng. trc. 88-89. 142 Bkz. Ahimaets, Sefer Yuhasin [The Chronicle of Ahimaaz], s. 16-17, ng. trc. 88-89. 143 Bkz. Sefer Yuhasin [The Chronicle of Ahimaaz], s. 21, ng. trc. 97. 144 Salzman, Sefer Yuhasin [The Chronicle of Ahimaaz], Neredenin girii, s. 5, 9. 145 Bkz. Seder ha-Hahamim ve Korot ha-Yamim, edited from printed books and manuscripts by Adolf Neubauer, II, Oxford 1887, s. 111-132. 146 Bkz. Sambari (1640-1703) ( ' Likutim mi-Divrey Yosef le-Rav Yosef ben Yitshak Sambari) [Rav Yosef Sambarinin Rivayetlerinden Baz Paralar], Seder ha-Hahamim ve Korot ha-Yamim, edited from printed books and manuscripts by Adolf Neubauer, I, Oxford 1887, s.
141

140

26

c. Geniza Dokmanlar slm idaresine girilerinden itibaren ilk iki veya iki buuk asrlk dnem, bir dier tabirle hicretin ilk iki buuk asr, Yahudi tarihinin bilgi asndan en karanlk dnemlerini tekil etmektedir. Bu tarihlerde hem slam hem de Yahudi kaynaklarnda onlara yaplan atflar yok denecek kadar azdr. Bu, Yahudi tarihi aratrmaclarnn paylat genel bir kanaattir.147 Buna karlk slam dnem Yahudilerinin klasik a olarak kabul edilen Sadiya Gaonla (. 942) Maimonidesin olu Avraham (. 1237) arasndaki dnem hakknda ise ok fazla bilgi vardr. Bu durumu da XIX. asrda kefedilen Geniza dokmanlarna borluyuz.148 Yahudi tarihi aratrmalarnn deerli uzman Goitein bu dnemi Geniza Dnemi (950-1250) olarak nitelemektedir.149 Herhangi bir sinagogun, brnce yazlm din kitaplarn sakland odasna veya bir baka blmne Geniza ad verilmektedir. slm ve Kpt geleneinde olduu gibi Yahudi geleneinde de iinde din konularla ilgili yazlarn bulunduu katlarn/kitaplarn imh edilmesi ho karlanmamtr.150 imdiye kadar sadece Fustatn (Eski Kahire) bir sinagogu ile el-Bestn beldesinin bir kabristannn Genizalar kefedilebilmitir. Bu ikisi ilim camiasnda Kahire Genizas olarak hret bulmutur. Ancak her Yahudi cemaatinin bir Genizas olduu bilinmektedir. En mehuru Fustat olmakla beraber Kahire, skenderiye, el-Mahalle ve Dimyt gibi Msrn dier baz ehirlerinin genizasndan da gnmze bir takm belgeler ulamtr.151 Geniza dokmanlar Fustatta 882 ylnda Yahudiler tarafndan satn alnarak sinagog haline getirilen St. Michael kilisesinin mahzeninde bulunmutur.152 Aslnda bir Hristiyan kilisesi olan yap, Tolunolu Ahmed (868-884) zamannda 56. Kpt patrii Michaelden kendi dneminde yaplacak asker bir seferin ihtiyalarna katkda bulunmas istenmi, 20.000 dinarlk meblan temininde zorlanan patrik bu kiliseyi Yahudilere satarak gerekli paray temin etmiti.153 Goitein, bu kilisenin Rabban

115-162. Divrey Yosefden seilmi baz ksmlar ise Me'ora'ot Olam isimli bir baka derlemede (Smyrna/zmir, 1756) neredilmitir. 147 Mesel bkz. Fischel, - ) ( Re Galuta (Resl-calut) be-Sifrut haAravit [Arapa Kaynaklarda Resl-clut], Magnes Anniversary Volume, Jerusalem 1938, s. 181; Grosmann, - ha-Aliya le-Erets-Yisrael biTkufat haKivu ha-Muslimi ha-Riona [lk slam Dnemde Yahudilerin Filistine Yapt Gler], Catedra 8 (1978), s. 136; Goitein, Yahudiler ve Araplar, s. 123-124; Stillman, The Jews of Arab Lands, s. 27-28. 148 Genizadan ilk kez 1752 ylnda Msra yolculuk yapan Heinrich Heine bahsetmitir. Heinrich gnlnde Fustattaki sinagog arivini dolatn yazar. 1840 ylnda ise Avraham Firkovitch (1786 1874) sinagog arivinden baz yazmalar incelemek zere Rusyaya gtrm; bu tarihlerden sonra Yahudi aratrmaclarn gelerek dokmanlar memleketlerine gtrmesi sebebiyle Geniza dnyann deiik ktphanelerine dalmtr. Bkz. Golb, Sixty Years of Genizah, Judaism 6 (1957), s. 3-4. 149 Goitein, Meeting in Jerusalem: Messianic Expectations in the Letters of the Cairo Geniza, AJSreview 4 (1979), s. 44. 150 Goitein, The Cairo Geniza as a Source for the History of Muslim Civilisation SI 3 (Paris 1955) s. 75. 151 Bkz. Golb, Legal Documents from the Cairo Genizah, JSS 20 (1958), s. 18. 152 Teicher, The Oldest Dated Document in the Genizah?, JJS vol. 1, No:3 (1948-49), s. 157. 153 bn Rhib, Trh, nr. Luvis el-Yesui eyho, Beyrut 1903, s. 132; Kahle, The Cairo Geniza, Oxford 1959, s. 3; Gil, Yediot al Bete Kneset be-Teudot ha-Gniza [Geniza Dokmanlarna Gre Yahudi Sinagoglar], Kneset Ezra Sifrut ve hayyim be-Beyit ha-Kneset, Esufot

27

Yahudilerden Irakllar geleneine (Minhag Bavl) bal Yahudiler tarafndan sinagog yaplmak zere satn alndn belirtir.154 Fustatta bulunan Geniza, iki ynyle dierlerinden farkllk arz etmektedir: lki, bu genizann on binlerce dokmann arivlendii bir mekn olmas; ikincisi ise, sadece kutsal saylan yazlarn deil, bata Arapa ve Yahudice-Arapa (brn harfleriyle Arapa yazlm metinler) olmak zere brnce haricinde yazlan ticar vb. belgelerin de bu genizaya girmi olmasdr. Ticar vb. belgelerin genizaya girme sebebi, elbette ierisinde Allah kelimesinin gemesi sebebiyledir.155 Ayrca Fustatn, dou ile bat arasnda bir gei noktas ve nemli bir ticaret ehri olmas dolaysyla, Filistinle Kuzey Afrika, spanya ya da Gney Arabistan ile Hind ve in arasndaki yazmalarn takip edildii bir merkez haline gelmitir. Hzl yazmak gayesiyle gaonlar baz kararlarn ya da responsalarn belki de emsal tekil etmesi iin bir nshasnn gzerghtaki cemaatler tarafndan da arivlenmesini istiyor ya da o cemaatler iin de responsann bir nshasn gnderiyorlard.156 Dier Yahudi cemaatlerinin dokmanlarnn arive girmesinin sebebi budur. Dokmanlarn kaynana gelince; ounluu Msr dndaki blgelere ait olan dokmanlarn geldii yerler unlardr: Sicilya ve spanya da dahil Kuzey Afrika; Filistin ve Suriye; Irak (Bu blgeye ait belgelerin ounluu resl-clutluk ve yeivalardan gelmitir); Yemen, Hindistan ve Bizans.157 Genizann yardan fazlasn (zel veya i/ticar) mektuplar oluturmaktadr. Genel itibariyle bu mektuplar Arapa papirslerin deiik koleksiyonlarndaki mektuplardan nemli derecede ayrlmaktadr. ounlukla bunlar daha kapsaml ve girift, ifade bakmndan da daha duygu ve dnce ykldr. Genizadaki ikinci byk yeknu ise senetler ve mukaveleler oluturmaktadr. Bunlardan tayin belgeleri, kamusal ierikli kararnameler ile Yahudi otoritelerin sdar ettii genelge veya karar gibi belgeler, resm bir mahiyet tamaktadr. Bu belgelerin ounluunu ise menkul ve gayr- menkullerin devir-teslimi, kiraya verilmesi, borlarn denmesi, kefillik belgeleri, ortaklk akdi ve feshi, vasiyet ve hibeler, kle ve cariyelerin azad veya bunlarn bir i acentesi ile yapt szlemeler ve zellikle de evlilik ve boanma belgeleri gibi olanlar ise zel zabtlar tekil etmektedir. Evlilik akitlerinde daima, gelin tarafndan getirilen eitli eyalarn kyem takdirlerinin yazl olduu bir takvim (cetvel) yer alrd. Takvimdeki listede yer alan eyalarn kymetleri, dnemin ekonomik seviyesi hakknda bilgi veren en zengin kaynaklardan biridir. Genizada ayrca ticar ve zel hesaplar, ktphane demirba listeleri, terikeler, vergi, vakflar gibi din kurumlara ait gayr- menkullerin icar mukaveleleri, hibe ve bata bulunanlarn, vergi mkelleflerinin ve hayr kurumlarndan yardm alan kimselerin isim listeleri, tbb reeteler ve takvimler gibi listeler de bulunmaktadr. Genizada bet dinlerin fakirlere, dullara, kszlere,
Maamarim Mogeet le-Ezra Fleischer, eds. S. Elizur-M.D.Herr-G.Shaked-A.Shinan, Yerualayim 1994, s. 313. 154 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 148-149. 155 Goitein, Religion in Everyday Life as Reflected in the Documents of the Cairo Geniza, Religion in a Religious Age, ed. S.D. Goitein, Association for Jewish Studies: Cambridge, Massachusetts 1974 iinde, s. 5. 156 Bir rnek iin bkz. Gil, Erets Yisrael, I, s. 596-597. 157 Goitein, The Cairo Geniza as a Source for the History of Muslim Civilisation SI 3 (Paris 1955) s. 77-78.

28

hastalara ve sakatlara yapt yardmlar; yoksul ve kimsesiz ocuklarn eitimi ve zellikle de ibadet ve cenaze gibi din ileriyle dier sosyal hizmetlerle ilgili belgeler de yer almaktadr. Genizada aile hayatyla ilgili de zengin bir dokman bulunmaktadr. Bu belgeler o dnemde evliliin formalite bir ilem deil, gerek bir mukavele olduunu gstermektedir. Bunlar her iki tarafn ekonomik ve sosyal konumu hakknda gerekten nemli ve kymetli bilgiler ieren dokmanlar konumundadr. Pek ok evlilik mukavelesi, mahkeme karar ve kaytlar yannda sadece aile meseleleriyle ilgili mektuplar da vardr. Dier yandan, Geniza dokmanlarndan mslman idarelerin (ksmen Abbas, ounlukla Fatm ve Eyyb) gayr- mslim tebeaya ynelik idar politikalarnn pratikte nasl uyguland hakknda da bilgi elde edilebilir.158 Kefinden sonra Yahudi tarih yazmnda yeni bir r aan Geniza dokmanlarnn bulunmasna kadar zellikle Irak Yahudileri ile ilgili bilgiler daha ok erira Gaonun gereti gibi kronolojik bilgilerin arlkta olduu almalara ya da responsalara dayanyordu. Ancak Genizada bulunan dokmanlar yeiva gaonlarnn faaliyetleri, dier cemaatlerle yazmalar ve Sadiya ve Ben Meirde olduu gibi cemaat ii bir takm kavgalarn da daha iyi anlalmasn salamtr.159 Ayn durum Filistin ve Msr Yahudileri tarihi iin de geerlidir. Genizaya kadar daha ok baz mahkeme kaytlar bilinen bu blgelerin Geniza dokmanlaryla birlikte pek ok mahkeme kayd, noter belgesi ve tccarlarn yazmalar ve cemaat idaresiyle ilgili belgeleri gn yzne kmtr.160 Geniza dokmanlar sadece Yahudilerin deil, Mslmanlarn Filistin, Msr ve Kuzey Afrikann sosyo-ekonomik tarihi iin de en nemli kaynaklardan biridir.161 Geniza dokmanlarnda Karaler hakknda ksmen bilgi bulunursa da Samirlere yaplan atflar ok nadirdir. Bu sebeple Geniza dokmanlar Rabban Yahudiler iin ilk elden kaynak zellii tamaktadr.162 Genizada arlkl dil brnce ve Yahudice-Arapa olmakla birlikte Armce dokmanlar da bulunmaktadr. Aslnda bet dinde hazrlanan belgeler profesyonel ktipler (soferim) elinden kt iin genelde brnce, ksmen de Armce kaleme alnmtr.163 Ancak slm toplumuyla ok fazla hair-neir olan tccarlarn yazmalar ise genelde Yahudice-Arapa yazlmtr.

Bu ynyle dokmanlar, slm tarihi iin de nem arz etmektedir. zellikle Fatmler dneminde Hindistan ve Uzakdou ile gelitirilen deniz ticaretine dair ilk elden kaynak bu dokmanlardr. Bir ksm Goitein tarafndan neredilen slm dnyasnn atar ve toplardamar olan Msr ve Hindistan-in arasndaki ticar hareketlilii, burada aktif olarak faaliyet gsteren Yahudi tccarlarn mektuplar nda detaylaryla ortaya koymak mmkndr. Grohmannn bu ticar trafik hakknda hibir Arapa dokmann olmad [Tespit Goiteine Grohmann tarafndan ifah olarak aktarlmtr. Bkz. Goitein, What would Jewish and General History Benefit by a Sytematic Publication of the Documentary Geniza Papers, PAAJR 23 (1954), s. 32.] tespiti de gz nnde bulundurulursa, dokmanlarn slm ticaret tarihi asndan arz ettii nem daha iyi anlalacaktr. Bu adan dokmanlar hl aratrmaclarn ilgisini beklemektedir. Bkz. Goitein, The Cairo Geniza as a Source for the History of Muslim Civilisation SI 3 (Paris 1955) s. 79-81; a.mlf., Religion in Everyday Life, s. 5; a.mlf., Jewish Society and Institutions under Islam, s. 172. 159 Bkz. Marx, The Importance of the Geniza for Jewish History, PAAJR 16 (1946-47), s. 192-193. 160 Marx, The Importance of the Geniza for Jewish History, PAAJR 16 (1946-47), s. 203. 161 Gil, Erets Yisrael, I, s. 184. 162 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 8. 163 Golb, Legal Documents from the Cairo Genizah, JSS 20 (1958), s. 19.

158

29

imdiye kadar pek ok Geniza dokman neredilmitir. Dnyann deiik ktphanelerinde bulunan Geniza dokmanlarnn nemli bir yekununun mikrofilmleri Kuds brn niversitesi ktphanesine toplanmaya allmaktadr. srailde bulunduumuz srada grme frsat bulduumuz bu dokmanlarn bilimsel neirleri, ounluunu nc kuak Yahudi tarihilerin oluturduu akademisyenler tarafndan hummal bir ekilde devam etmektedir. slm dnyas Yahudilerinin en nemli tarihi kaynaklar arasnda kabul edilen Geniza dokmanlarn tarih bir kaynak olarak kullananlarn ilki Jacob Manndir (18881940). 1908 ylnda yksek renim iin Londraya giden Mann hayatnn bu dnemlerinde responsalara ilgi duymu ve almalarn bu alanda yapmaya balamken, daha sonra aratrma sahasn Genizaya kaydrmtr.164 ki dnya sava (I. ve II. Dnya Savalar) arasnda kaleme ald almalar ok deerlidir. Geniza aratrmalarnda Msr ve Filistin Yahudilerinin cemaat organizasyonuna younlaan Mann, almalarnda daha ok, Genizada yer alan dokmanlar kronolojik ve tarihi ereveye oturtmaya alr. Genizaya dayal olarak hazrlad en nemli almas The Jews in Egypt and in Palestine under the Fatimid Caliphs adl eseridir.165 Eserde Fatmlerin Msra hakim olmasndan (969) Maimonidesin lmne kadar ki (1204) dnemle ilgili baz dokmanlar neretmitir. Geniza dokmanlarn bir ummana benzeten ve maksadnn bir bina in etmekten ok Yahudilerin Filistin ve Msrdaki tarihlerine dair bir iskelet oluturmak olduunu belirten Mann,166 ilk ciltte sz konusu blgelerdeki cemaat ii baz olaylar ve bu olaylarda rol alan ahslarla ilgili dokmanlarn muhtevalarn zetlemi, son blmde cemaatin organizasyonunu anlatmtr. kinci ciltte ise dokmanlarn brnce metinlerini vermitir. alma yukarda da belirtildii zere cemaatin yaplanmasn konu edinen belgelerin bir araya getirilmesinden ibarettir. Mann almalarnda daha ok brnce metinleri neretmeyi tercih etmitir. The Jews in Egypt adl eserinde birka dokman ki bunlar da ok ksa metinlerdir- ile Texts and Studieste ise 10-15 dokman dnda, nerettii metinlerin neredeyse tamam brncedir. Birok terim asl haliyle brnce olarak braklmtr. Bu da brnce bilmeyen aratrmaclarn ngilizce olarak kaleme alnan kitaptan yeterince istifadesini zorlatrmaktadr. lk nerinde yaplan baz okuma yanllar Mannin bir baka makalesinde tashih edilmitir.167 Biz Fatm dnemi Yahudilerinin cemaat organizasyonu, zellikle de Filistin Yeivas ve idarecileri hakknda bilgi verirken daha ok bu esere mracaat ettik. Ancak Manni okumadan nce Goiteinin almalar, zellikle de A Mediterranean Societysinin okunup genel bir kanaat edinildikten sonra cemaat ii meseleler ve yeiva ile ilgili baz problemlerin derinlemesine aratrlmas iin The Jews in Egyptin okunmasnn faydal olaca belirtilmelidir. Mann Filistin Yeivas ile ilgili Genizada baz dokmanlar da bir dier eseri Texts and Studieste neretmitir. Asl olarak gaonlarn baz responsalarnn ilendii eserin III. Blmnde lomo b. Yahuda gibi baz Filistin gaonlarnn mektuplarna da yer verilmitir.
Mannin hayat iin bkz. V. Recihert, Jacob Mann, American Year Book 43 (1941), s. 407-414. Mann, The Jews in Egypt and in Palestine under the Fatimid Caliphs, I-II, Oxford University Press: Oxford 1969. 166 Bkz. Mann, The Jews in Egypt, I, s. 5. 167 Bkz. Mann, A Second Supplement to the Jews in Egypt and in Palestine under the Fatimid Caliphs, HUCA 3 (1926), s. 257-309.
165 164

30

Geniza dokmanlarna younlaan ve tezimizde almalarndan faydalandmz bir dier Yahudi aratrmac da Moshe Gildir. Gil, Geniza dokmanlarn slam dnem Filistinini anlatt ve eserinin VIII. blmn de Yahudilere ayrd Erets-Yisrael biTkufat ha-Mslimit ha-Riona (634-1099),168 isimli eserinde ok fazla kullanmtr. Eserin ilk cildinde genel bir anlatm yaplm; bu blmde kullanlan dokmanlara dipnotlarda atfta bulunulmutur. Eserin ikinci ve nc ciltlerinde ise atf yaplan dokmanlar aynen neredilmitir. Bu ciltlerde 43 daha nce neredilmi olmakla beraber 600den fazla dokman orijinal haliyle (brnce ya da Yahudice-Arapa) yaynlanm, daha sonra da brnce tercmesi verilmitir. Kullandmz dokmanlardan Filistin Yeivas, grevlileri, cemaatle ilikileri, bu blgedeki rf, det ve ibadetle ilgili uygulamalar, cemaat ii ilikiler, mabetler, cemaatin yardmlama kurumlar, Karalerle ilikiler gibi deiik konularda kymetli bilgiler derlenmitir. Gilin Geniza dokmanlarn kulland bir dier kitab da Yahudi yardmlama kurumlarn anlatt Documents of the Jewish Pious Foundations from the Cairo Genizasdr.169 ou XIII. asra ait olmak zere deiik tasniflerde yer alan 147 adet Geniza dokman, ksa bir giriten sonra metin ve ngilizce tercmesiyle beraber neredilmitir. Bu dokmanlarda sinagoglara hibe, ba ve mirastan pay ayrmak suretiyle yaplan yardmlar hakknda nemli bilgiler yer almaktadr. Gilin Geniza dokmanlaryla ilgili tezde kullandmz bir dier nemli almas da Eviyatar Gaon Tomardr ( : Megilat Eviyatar). Filistin Yeivas gaonu (1084-1109) Eviyatara ait bu tomar Yeivann son dnemlerine dair en nemli kaynaktr. 1082 ylnda David b. Danielin Filistin Yeivas gaonluu iin bakaldrmas zerine, gaonluun Eviyatar ailesine ait olduunu ispat iin kaleme alnmtr. Seluklularn Filistine hakim olma srecinde kaleme alnan tomar, yeivann Kudsten Sra tanmas, yeivann son dnemlerinde verilen gaonluk mcadeleleri (Daniel b. Azarya ile Yosef ha-Kohen b. lomo Gaon, David b. Daniel ile Eviyatar Gaon mcadelesi) gibi konularda ilk elden kaynaktr. Geri tomar tarih bir alma deildir. Eviyatar gaonun din, kiisel ve ideolojik dnyasnn bir rndr; ancak satr aralarnda yeiva ile ilgili gelimeleri takip mmkndr. Tomar ilk kez Schechter tarafndan neredilmitir.170 Gil daha sonra tomarn tahkikli ve yorumlu bir nerini yapmtr. Aratrmamzda tomarn bu nshas kullanlmtr.171

(634-1099) - - Erets-Yisrael biTkufat ha-Mslimit ha-Riona [slam Dnemde Filistin (634-1099)], I-III, Yerualayim 1983. 169 Gil, Documents of the Jewish Pious Foundations from the Cairo Geniza, Leiden: E.J. Brill 1976. Kitap E. Ashtor tarafndan iki ayr sreli yaynda tantlmtr. Bkz. Bibliotheca Orientalis 35 (1978), s. 311312; ha-Mizra ha-Hada 28 (1979), s. 125-127 (Hebrew Section No. 201). 170 Bkz. Schechter, Saadyana, Geniza Fragments of Writings of Saadya Gaon and Others, Cambridge 1903, s. 86-104. 171 Gil, '' Megilat Eviyatar- Makor le-Toldot Maavakiya el Yeivat Yarualayim be-mi-Hatsit ha-iniya el ha-Mea he-yod-alef [XI. Asrn kinci Yarsnda Yaanan Kuds Yeivas Gaonluu Mcadelesi in Bir Kaynak Olarak Eviyatar Gaon Tomar], Perekim be-Toldot Yerualayim be-Yemey ha-Beynayim [ ,] ed. Benjamin Z. Kedar-Zvi Baras, Jerusalem 1979, s. 39-106. Gil, tomar Filistin tarihi dokmanlar arasnda tekrar neretmitir. Bkz. Gil, Erets Yisrael, III, s. 391-413 (559 no.lu dokman).

168

31

Gil, Filistin Gaonluu,172 Filistin ve Msrdaki Yahudi mabetleri173 ve giderleri,174 zellikle de Kuds Yahudileri ile ilgili hazrlad baz makalelerini de175 Geniza dokmanlarndaki bilgilerden hareketle hazrlamtr. Aratrmada bunlar da kullanlmtr. Geniza dokmanlarnn ounu gzden geiren ve belli bir senteze ulaan ilk ilim adam ise lomo Dov Goiteindir (1900-1985). Dindar bir Rabbinik ailede dnyaya gelen, Geniza dokmanlarnn anlalmas iin vazgeilmez art olan Yahudi dini ve kltrn kk yata renmeye balayan Goitein, Frankfurt niversitesinde Joseph Horovitzin gzetiminde Arapa ve slmiyt zerine younlamas ve Kurnda badet [Prayer in Quran] balkl doktoras (1923) sebebiyle de slm dini ve kltrne olduka vakft. Bu sebeple Goitein, slm kltryle yorulan ve kendi deyimiyle Araplaan Yahudilerin miras olan Genizadaki dokmanlarn anlalmas ve yorumlanmas iin tam bir donanma sahipti. Genizay ilk kez 1948 ylnda Budapeteye yapt bir gezi srasnda kefetmi; Budapetede bulunduu esnada XIX. yzyl Yahudi ilim adamlarndan David Kaufmanna ait koleksiyonu inceleme frsat bulmu ve bu tarihten itibaren de Geniza zerine younlamt.176 Goiteinin Geniza dokmanlarn kullanarak hazrlad en nemli almas A Mediterranean Society: The Jewish Communities of the Arab World as Portrated in the Documents of the Cairo Geniza (Berkeley-Los Angeles 1967-1988) adndaki abidev eseridir. Yazar balangta kitab cilt olarak tasarladn belirtmise de,177 verimli aratrmas neticesinde kitap 5 cilde ulam, son cilt lmnden yl sonra (1988) yaynlanmtr. Geniza vesikalarna istinaden Arapa ve brnce pek ok vesikay kullanarak hazrlad bu eser, Ortaa Akdeniz evresinin sosyal, kltrel ve ekonomik tarihi ile slm dnyas, daha dorusu Fatmler dnemi Yahudilerinin siyas ve sosyokltrel tarihleri iin ok nemli almadr. Kitapta zellikle, daha nce hakknda pek bilgi bulunmayan orta tabaka halk kesimine arlk verilerek XVI. yzyla kadarki Yahudi, Mslman ve dier halklarn oluturduu toplum incelenmitir. Ciltlerin muhtevas ksaca yledir: I. ciltte (1967) Geniza vesikalarnn Akdeniz sosyal tarihi
Gil, -le-Toldot Geoney Erets Yisrael [Filistin Gaonlarnn eceresine Dair Notlar], Tarbits 44 (1974-75), s.144-150. 173 Bkz. Gil, Yediot al Bete Kneset be-Teudot ha-Gniza [Geniza Dokmanlarna Gre Yahudi Sinagoglar], Kneset Ezra Sifrut ve hayyim be-Beyit ha-Kneset, Esufot Maamarim Mogeet le-Ezra Fleischer, eds. S. Elizur-M.D.Herr-G.Shaked-A.Shinan, Yerualayim 1994, s. 311-326. 174 Bkz. Gil, Supplies of Oil in Medieval Egypt: a Geniza Study, JNES 34 (1975), s. 64-73. 175 Aratrmada kullandmz bu makaleler unlardr: Gil, [ ]9901-836 hunot ha-Yahudim bi-Yerualayim biTkufat ha-Kivu ha-Mslimi haRiona 638-1099 le-Sifira [slm Dnemde (638-1099) Yahudilerin Kudsteki Yerleim Yerleri], alem 2 (1976), s. 19-40; a.mlf., The Authorities and the Local Population, The History of Jerusalem, The Early Muslim Period 638-1099, ed. Joshua Prawer-Haggai Ben-Shammai, Jerusalem 1996, s. 101120; a.mlf., The Jewish Community, a.g.e., s. 163-199.; a.mlf., The Political History of Jerusalem during the Early Muslim Period, a.g.e, s. 1-37. 176 http://www.princeton.edu/~geniza/goitein.htm from: American Philosophical Society Year Book 1987, by Mark R. Cohen (12.02.2003). 177 Yazar, Minority Selfrule and Government Control in Islam [Studia Islamica-Ex. Fasc: Memoriae J. Schacht Dedicato, 31, s. 101-116] adl makalesinde (s. 111) kitabn II. cildini hazrlamakta olduunu belirtmi, Yahudiler ve Araplar adl kitabnn Seilmi Bibliyografyasnda sz konusu kitabn III. ve son cildinin neredileceini okuyuculara duyurmutur.
172

32

asndan kaynaklk deeri (s. 1-29), Yksek Ortaalarda (969-1250) Akdeniz Havzas (s. 29-75), toplumun alan kesimleri (s. 75-130), ticaret ve finans dnyas (s. 148-273), kara ve deniz ticareti (s. 273 vd.);178 II. ciltte (1971) Akdeniz evresindeki, daha dorusu slam dnyasndaki Yahudi cemaatinin organizasyonu, kurumlar ve cemaat temsilcileri (s. 1-40), yerel cemaatler (s. 40-91), sosyal hizmetler (s. 91-143), ibadet (s. 143-171), eitim ve meslek snflar (s. 171-273), cemaatin komular ve devletle ilikileri (s. 273 vd.);179 III. ciltte (1978) aile (s. 1-47), evlilik (s. 47-160), ekirdek aile (s. 160-312), kadnn dnyas (s. 312 vd.);180 IV. ciltte (1983) gnlk hayat (s. 1-150), giyim-kuam ve sslenme (s. 150-226), yiyecek ve iecekler (s. 226-261), binekler (s. 261 vd.); V. ciltte (1988) ise bir sosyal varlk, bir mmin ve ilim adam olarak fert ele alnmtr. almada slam dneme ait ok saydaki teknik ve tabirlere aklk getirilmitir. alma, olaylar konuma tarznda takdim etmesi ynyle de olduka arpcdr. Mellif sadece belgelerle deil, aratrmasna konu olan halk ile de sanki ayn dnemde yayormu gibi ili-dldr. Goiteinin bir baka baars da metne, dile, metinlerdeki dnya grne ve deerlerine sadk kalmasdr. Mellif toplum ve kltr hakkndaki ada kavramlara dayanan analizden adeta kaar. yi bir derleme olan alma, malzemelerin muhtevasnn sunumu ile de mkemmeldir.181 alma yakn zamanda Jacob Lassner tarafndan tek cilt halinde muhtasar olarak neredilmitir.182 Tezin btn blmlerinde kitaba ok fazla mracaat edilmitir. Goiteinin Geniza vesikalarna dayal olarak hazrlad bir dier nemli almas da Letters of Medieval Jewish Traders (Princeton, New Jersey 1973) adl eseridir. Ortaa Yahudi tccarlarn ticar faaliyetlerini, Genizadaki zel yazmalara (mektuplar) istinaden ortaya koymaya alt kitap, Yahudi tccarlarn dnemin dnya ticaretindeki yerini ve nemini gstermesi asndan fevkalade nemlidir. slam dnyasndaki Kayravan, Remle, Fustat gibi nemli ticaret ehirlerinde yaayan Yahudi tccarlarn kendi dindalarna gnderdii mektuplar (s. 23-73, 10 adet), XI. asra ait yazmalar (s. 73-145, 20 adet), bir tccar-banker, ilim adam ve cemaat lideri olarak XI. asrn nemli bir Yahudi simas Nahoray b. Nissime ait mektuplar (145-175, 7 adet), Hindistanla ticar balantlar olan Yahudi tccarlara ait mektuplar (s. 175-231, 13 adet), XII. asr ve sonrasna ait baz mektuplar (231-273, 18 adet), hesap izelgelerinin yer ald mektuplardan baz rnekler (s. 273-299, 6 adet), yolculuk ve nakliyeye dair baz vesikalar (s. 305-340, 12 adet) olmak zere, ticarete dair seksenden fazla Geniza vesikasnn ngilizce tercmeleri verilmitir.183

Bu cildin Eliyahu Ashtor tarafndan yaplan tantm iin bkz. Bibliotheca Orientalis 26 (1969), s. 24142. 179 Bu cildin A. L. Udovitch tarafndan yaplan tantm iin bkz. Journal of the Economic and Social History of the Orient XVII, Part 2 (1974), s. 215-220. 180 Bu cildin Eliyahu Ashtor tarafndan yaplan tantm iin bkz. Bibliotheca Orientalis 38 (1981), s. 423428. 181 Deerlendirme iin bkz. Humphreys, slam Tarihi Metodolojisi, trc. Murtaza Bedir-Fuat Aydn, stanbul 2004, s. 327. 182 Bkz. A Mediterrenean Society, an Abridgment in one Volume, revised and edited by Jacob Lassner, Berkeley-Los Angeles-London 1999. 183 Kitabn Eliyahu Ashtor tarafndan yaplan tantm iin bkz. Rivista Storica Italiana 87 (1975), s. 32429.

178

33

Goiteinin Geniza dokmanlarna dayanarak hazrlad ok kymetli makaleleri de vardr. Yerel cemaatlerin yaplanmas,184 Filistin Yeivas gaonlarnn grev ve yetkileri,185 kle ve cariyeler,186 cemaatin din ve sosyal hizmetlerini yrten grevliler,187 cemaatin din anlay ve bunun pratik hayata yansmas,188 eitimretim189 gibi pek ok konu Goiteinin Geniza zerine yapt aratrmalarda bulduu dokmanlar kullanarak hazrlad makalelerde ele alnp ilenmitir. Geniza dokmanlarna dayal olarak yaplan dier baz aratrmalar da zikretmek gerekir. Schechter Genizada bulunan Sadiya Gaona ait birtakm mektuplar ile birka dua ve evlilik dokmanlarn baz makalelerinde ilemitir.190 Filistin blgesiyle ilgili baz dokmanlar Assafn bir almasnda bir araya getirilmitir.191 Bareketin Geniza dokmanlarna dayanarak Fustat Yahudilerine dair monografik bir almas vardr.192 Gottheill, Geniza dokmanlarndaki belgelerden hareketle Fustat sinagogu ile ilgili kymetli bir makale neretmitir.193 Yine Gottheil Washingtondaki Freer Koleksiyonunda tasnif edilmi elli kadar Geniza dokmann meslekta William H. Worrelle birlikte neretmitir.194 Bu dokmanlardan mezar ziyaretleri, Karalerle Rabbanler arasndaki ekimeler ve Fatm idaresinin buna kar tavr, bizzat Rabbanler ierisindeki baz ekimelerin anlatld baz dokmanlar kullanlmtr. Derlemede ayrca baz ketubalar da ngilizce tercmesiyle beraber verilmitir. almada atfta bulunduumuz dokmanlar -belirtilmedii mddete- Fustat ehrine aittir. Farkl ehirlere ait dokmanlarn ait olduu yerler belirtilmitir.

Bu konuda Goiteinin u makalesi olduka nemlidir: Goitein, Minority Selfrule and Government Control in Islam, SI-Ex. Fasc: Memoriae J. Schacht Dedicato, 31, s. 101-116; a.mlf., The Local Jewish Community in the Light of the Cairo Geniza Records, JJS 12 (1961), s. 133-158; a.mlf., Jewish Society and Institutions under Islam, Jewish Society through the Ages, eds. H.H. Ben-Sasson-S. Ettinger, Schocken Books: New York 1969, s. 170-184. 185 zellikle u makaleler zikredilmelidir: Goitein, New Documents from the Cairo Geniza, Homenaje a Milas-Vallicrosa I, Barcelona 1954, s. 707-720; a.mlf., , - Ro Yeivat Erets-Yisrael ke-Ro ha-Yahudim be-Medina ha-Fatmit, Mismahim Ararvim al ha-Geonot ha-Yisraelit [Fatmler Zamannda Yahudilerin Ba Olarak Filistin Gaonu], Erets-Yisrael 10 (1970-1071), s. 100-113; a.mlf., New Sources on the Palestinian Gaonate, Salo Wittmayer Baron Jubilee Volume, New York-London 1974, English Section, I, s. 503-537. 186 Goitein, Slaves and Slavegirls in the Cairo Geniza Records, Arabica 9 (1962), s. 1-20. 187 Goitein, The Social Services of the Jewish Community as Reflected in the Cairo Geniza Records, JSS 26 (1964), s. 3-22; 67-85. 188 Goitein, Religion in Everyday Life as Reflected in the Documents of the Cairo Geniza, Religion in a Religious Age, ed. S.D. Goitein, Association for Jewish Studies: Cambridge, Massachusetts 1974 iinde, s. 3-17. 189 Goitein, Side Lights on Jewish Education from the Cairo Geniza, Gratz College Anniversary Volume, on the Occasion of the Seventy-fifth Anniversary of the Founding of the College 1895-1970, ed. Isidore David Passow-Samuel Tobias Lachs, Philadelphia 1971, s. 83-111. 190 Bkz. Schechter, Saadyana, Geniza Fragments of Writings of Saadya Gaon and Others, Cambridge 1903; a.mlf., Geniza Specimens: Liturgy, JQR, o.s. X (1898), s. 654-659; a.mlf., Geniza Specimens: a Marriage Settlement, JQR, o.s. XIII (1900), s. 218-221. 191 Bkz. Assaf, - Makorot u Mahkarim be-Toldot Yisrael [Yahudi Tarihine Dair Kaynaklar ve Aratrmalar] Yerualayim 1946. 192 Elinoar Bareket, Fustat on the Nile, The Jewish Elite in Medieval Egypt, Brill 1999. 193 Richard Gottheil, An Eleventh-Century Document Concerning a Cairo Synagogue, JQR n.s. 19 (1907), s. 467-539. 194 Gottheil-Worrell, Fragments from the Cairo Genizah in the Freer Collection, London 1927.

184

34

2. Kara Kaynaklar Tezde slam dnemde ortaya kan bir mezhep olmas dolaysyla Karalere de yer verilmi; anlatlan konuyla ilgili yeterli bilgi varsa belli balklar altnda, yoksa her konunun sonunda ksaca deinilmitir. Jacob Mann, Karalerle ilgili Geniza dokmanlarn Yahudi tarihi metinlerini derledii Texts and Studies in Jewish History and Literature195 adl kymetli aratrmasnn ikinci cildinde bir araya getirmitir. Ksa bir muhteva tantmndan sonra brnce metinlerin aynen neredildii almada Kudste Kara varl, Kara yeivasnn kuruluu, ve burada yetien mehur Kara din adamlar, Rabbanlerle Karaler arasndaki din ve sosyal ilikiler, bu balamda yaplan evlilikler, evlilikler srasnda koulan artlar, ketuba rnekleri, Karalerin Rabbanleri eletirdii noktalar, Kara nian, nikh ve boama usul ve belgeleri ile ilgili nemli dokmanlar neredilmitir. Bu dokmanlar tezin deiik blmlerinde kullanlmtr. Karalerde Rabbanlerdeki erira Gaonun gereti veya bn Daudn Sefer haKabalas gibi Kara din adamlarnn silsilesini anlatan hacimli eserler telif etme gelenei yoktur. Karalerde bu tr rnekler ok ge dnemlerde ortaya kmtr. Bunun ilk rnei, bnl-Hiti David b. Seadelin (XV. asrn yars) Kroniidir. bnl-Hiti, Badatn 150 km. dousuna den Hit kasabasnda domu; ancak Kahirede eitim grmt.196 Yahudice-Arapa yazd kronikte, Anan ben Davidten balayarak kendi zamanna kadar Kara din adamlarnn hayat ve eserleri hakknda bilgi vermitir. Kronik XIV. asrn sonlarnda yaam Kahire dayan Samuel ha-Rofe ben Moenin hayatyla bitmektedir. bnl-Hiti risalesinde gnmze ulamayan baz yazmalardan faydalanm ve birtakm ifah rivayetlere de yer vermitir.197 Kara tarihi asndan ok nemli olan kroniin Yahudice-Arapa metni, George Margoliouth tarafndan ngilizce tercmesiyle beraber neredilmitir.198 Tezde en ok kullandmz Kara kaynak ise Eb Yusuf Yakb elKirkisnnin (940dan sonra/X. asr), Kara inan, hukuk ve ibadetleri hakknda kaleme ald Kitbl-Envr vel-Merkb adl eseridir.199 Irak blgesinde Kirkisn (Karkisiy) ya da Kurkusnda (tarih Circesium/Karkemi) doan Kirkisn,200 Kara ilahiyatlarnn en nemlilerindendir. Bu alannda iki nemli kitab vardr. Bunlardan ilki, Kitbr-Riyz vel-Hadik isimli eseridir. 938 ylnda telif edilen kitap, Arapa olup Tevrattaki ahkama ait olmayan ifadelerin tercme ve erhidir.201 Kirkisannin asl
Mann, Texts and Studies in Jewish History and Literature, I-II, Hebrew Union College Press: Cincinnati, Ohio, USA, 1931. 196 bnl-Hiti hakknda bkz. Samuel Poznanski, Karaite Literary Opponents of Saadia Gaon in the Fourteenth to Nineteeth Centuries, JQR, o.s. XX (1908), s. 220. 197 Bkz. Nemoy, Ibn al-Hiti, David ben Seadel, EJd, VIII, s. 68. 198 Margoliouth, Ibn al-Hitis Arabic Chronicle of Karaite Doctors, JQR, o.s. IX (1897), s. 429-443. 199 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, I-II, nr. Leon Nemoy, The Alexander Kohut Memorial Foundation: New York 1940 200 Bacher, Qirqisani, the Karaite, and His Work on Jewish Sects, JQR o.s. VII (1894), JQR o.s. VII (1894), s. 686. 201 f erhi menit-Tevrt elleti hiyye ayril-ferid. Bkz. Bacher, Qirqisani, the Karaite, JQR o.s. VII (1894), s. 690; Poznanski, The Karaite Literary Opponents, JQR 18 (1906), s. 216. Kitbrriyzn gnmze ulaan ksm H. Hirschfeld tarafndan [bkz. Qirqisani Studies, London 1918, s. 39-59] neredilmi; G. Vajda tarafndan da Franszcaya tercme edilmitir. Bkz. Chiesa, A Note on Early
195

35

nemli eseri ise Kitbll-Envr vel-Merkbdr. Kara literatrnde Arapa yazlm kitaplarn en mkemmeli olarak kabul edilmektedir.202 Sadiya Gaonun ada olan Kirkisn, eserini Sadiyann Kitbl-Emntn yazmasndan (m. 933) drt yl sonra, 315/927 ylnda kaleme almtr.203 slam dnem Kara literatrnn zirvesi kabul edilen Kitbll-Envr204 13 blmden olumaktadr: I. Giri, Yahudi ve Hristiyan mezhepleri, 19 bap; II. Din konularda aratrma ve tenkidin gereklilii ve nemi; hkm karma metotlar ve zellikle kyas yoluyla hkm karma ilkeleri, 28 bap; III. Dier Yahudi mezhepleri iddialar ve bunlarn grlerinin tutarszl, 25 bap; IV. Din ykmllklere dair Tevrat ifadelerini yorumlama prensipleri, 68 bap; V. Snnet ve Sebtle ilgili hkmler, 40 bap; VI. 10 Emir, bunlarla balantl hkmler (V. blmde Sebt detaylaryla ilendii iin bu blm dahil edilmemitir) ve ibadete dair ahkm, 104 bap; VII. Yeni ayn ve baharn giri zaman ve bunlarn tespit iin gerekli kurallar (Aviv), 21 bap; VIII. Haftalar bayram ve hkmleri, 15 bap; IX. Dier bayramlar, 24 bap; X. Temizlik kurallar, temiz ve temiz olmayan gda ve hayvanlar, 66 bap; XI. Nikh ve evlilik hkmleri, 31 bap; XII. Yiyecek, giyecek ve talite taklan tsitsitle ilgili kurallar, 42 bap; XIII. Mirasa dair hkmler, 14 bap.205 Kirkisan slam dnem Yahudi mezheplerinin ortaya k ve benimsedii prensipler hakkndaki en nemli kaynaklarmzdan biridir. Kirkisannin konuyla ilgili kayna ise Davud el-Mukammisdir.206 Tezde Filistinliler ve Irakllar arasndaki kabul ve uygulamalardaki farkllklar konusunda Kirkisannin eserine ok sk mracaat edilmitir. Her iki mezhep arasnda kabul ve uygulamada elliden fazla fark olduunu belirten Kirkisan207 bu konuda dorudan Rabban kaynaklara ve Irakllarla Filistinliler arasndaki meseleleri konu edinen mstakil bir esere mracaat ettiini syler.208 Kirkisan, Arapa literatre olduka aina biridir. O ayrca Rabbanlerin en nemli kaynaklar olan Mina ve Gemaray da ok iyi mtalaa etmiti.209 Kirkisn Kudste yaayan Karalerden baz ynleriyle farkl dnmtr. Kitbll-Envrda Yahudilikteki emirler ile gda, miras, ibadet ve muamelta dair din hkmlerin Kara yorumunu vermitir. Kirkisnnin kitab, kendi zamannda (X. asr) var olan bata Rabban olmak zere dier din mezhep ve fikir akmlarnn grleri hakknda bilgi vermesi asndan olduka nemlidir. Her ne kadar polemik amal kaleme alnsa da onun kitabnda ada Rabban Yahudilerin din, hukuk, sosyo-kltrel ve gndelik

Karaite Historiography, s. 59, 18. dipnot. Tekvinin 12 babnn Arapa tefsiri ise ngilizce tercmesiyle beraber Chiesa tarafndan neredilmitir. Bkz. Chiesa, A New Fragment of al-Qirqisanis Kitab alRiyad, JQR, n.s. 78, nos. 3-4 (1988), s. 175-185. 202 HarkavyKohler, Karaites and Karaism, JE, VII, s. 440. 203 Bkz. Margoliouth, Ibn al-Hitis Arabic Chronicle of Karaite Doctors, JQR, o.s. IX (1897), s. 432, ng. trc. 437; Poznanski, The Karaite Literary Opponents, JQR 18 (1906), s. 216. 204 Lasker, Rabbanism and Karaism: The Contest for Supremacy, Great Schism in Jewish History, ed. Raphael Jospe-Stanley M. Wagner, Ktav Publishing House: New York 1981, s. 56. 205 Chiesa, A Note on Early Karaite Historiography, Essays in Jewish Historiography, ed. Ada Rapoport-Albert, Scholars Press: Atlanta-Georgia 1991, s. 60. 206 Friedlander, Jewish-Arabic Studies, JQR, n.s. 3 (1912-13), s. 242. 207 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 48, ng. trc. Nemoy, s. 377. 208 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 51, ng. trc. Nemoy, s. 382. 209 Nemoy, Karaite Anthology, s. 43.

36

hayatlarna dair de ok kymetli bilgiler bulunmaktadr. Kirkisn ayrca gnmze ulamayan mezhepler ve baz mesih hareketler hakknda da bilgi vermitir.210 Biz almamzda zellikle Yahudi mezheplerinin anlatld blm olduka fazla kullandk. Bu blmn muhtevas ilk kez Bacher tarafndan ksa bir anlatmla tantlmtr.211 Bu alma Kirkisannin nemini anlama asndan olduka kymetlidir. Kitabn mezheplere dair blm, Tevrat ve Talmudtaki ifadelerin tahrici ve bilgilendirici dipnotlarla Nemoy tarafndan ngilizceye de tercme edilmitir. almamzda bu tercme de kullanlm ve dipnotlarda da iaret edilmitir.212 Nemoy ayrca Kara din adamlarnn gnmze ulaan baz kitaplarn da antoloji eklinde derleyerek ngilizceye evirmitir.213 Karalerin kabul ve uygulamalar ile ilgili olarak ilk elden kaynak olan bu kitaplar da tezin deiik ksmlarnda kullanlmtr. Nemoyun antolojisinde ngilizceye tercme ettii ve aratrmamzda da kullanlan kaynaklarn ilki, Karaliin kurucusu Anan b. Davidin Sefer ha-Mitsvotudur (Ar. Kitb-er/Din Vecibeler).214 Kara hukuk almalarnn ilki ve en nemlisi kabul edilen Sefer ha-Mitsvot, Rabbanlerin ulhan Aruhu mesabesinde kabul edilmektedir.215 Mevcut ksmlarda haram gdalar, giyilmesi haram olan giysiler (aatnez), tsitsit, ziraata dair baz hkmler, cinayet, Tevrat kraat, temizlik, ibadet iin sinagoga giri, hamd, haert, snnet, Sebt ve bayramlar, kadnlara dair hkmler, hibe ve veraset gibi konulara deinilmitir.216 Gnmze ulaan 6 varaklk bir ksm A. Harkavy tarafndan ilk kez Likutey Kadmoniyot isimli derlemenin Kara literatrne ayrlan ikinci cildinde neredilmitir (St. Petersburg 1903).217 Bu ksm Nemoy tarafndan ngilizceye evrilmitir.218 Nemoyun ksmen ngilizceye evirdii bir dier kitap da Karaliin kurucusu saylan Bnyamin en-Nihavendinin Yahudi ceza hukuk alannda Sefer Dinim ( . Ar. el-Kavnn) adl hukuk kitabdr. Kitaptan ahitlik, borlar, hediyeler, miras ve vasiyet, evlilik ve zina ile ilgili hkmlere dair seilen baz blmler, Nemoy tarafndan ngilizce olarak neredilmitir.219 Nemoy ayrca Yafet b. Alinin Rut kitabnn ilk iki babna yapt tefsir220 ile Sehl b. Matsliahn Yakov b.
Kitbl-Envr vel-Merkb, I-II, nr. Leon Nemoy, The Alexander Kohut Memorial Foundation: New York 1940. Bkz. Nemoy, Karaite Anthology, s. 44; Schur, Toldot ha-Karaim, s. 51-52. 211 W. Bacher, Qirqisani, the Karaite, and His Work on Jewish Sects, JQR o.s. VII (1894), s. 687-710. 212 Bkz. Nemoy, al-Qirqisanis account of the Jewish Sects and Christianity, HUCA 7 (1930), s. 317399. Mezheplerin anlatld bu blm ayrca Bruno Chiesa ve Lockwood Wilfrid tarafndan da tercme edilmi ve mstakil bir kitap olarak neredilmitir. Bkz. Yaqub al-Qirqisani on Jewish Sects and Christianity, Verlag Peter Lang: Frankfurt am Main-Bern-New York-Nancy 1984. 213 Nemoy, Karaite Anthology, Excerpts from the Early Literature, translated from Arabic, Aramaic, and Hebrew Sources with notes Leon Nemoy, Yale University Press: 1952. 214 Simha-Levi kitabn Arapa baln Kitbl-vasy eklinde vermektedir. Bkz. Sefer Ro Pina, s. 17, Ar. trc. 42. 215 Schur, Toldot ha-Karaim, s. 23-24. 216 Simha-Levi, Sefer Ro Pina, s. 20, Ar. trc. 45-46; Cohen, Anan ben David and Karaite Origins, JQR, n.s. 68 (1977-78), s. 142. 217 Cahn, The Rise of the Karaite Sect, s. 8; Simha-Levi, Sefer Ro Pina, s. 19, Ar. trc. 44. Bu blm Harkavynin yeeni Zvi Harkavy tarafndan 1969 ylnda Kudste gzden geirilerek yeniden baslmtr. Bkz. Zvi Harkavy, A Fragment of Anans Sefer ha-Miswot, from the Yevpatoria Manuscript, JQR, n.s. 66 (1975-76), s. 109. 218 Bkz. Nemoy, Karaite Anthology, s. 11-20. 219 Bkz. Nemoy, Karaite Anthology, s. 23-29. 220 Bkz. Nemoy, Karaite Anthology, s. 84-107.
210

37

Samuel isimli bir din adamna yazd ve Yahudi olmayanlarla ilikiler ve Rabbanlerin kendine gre baz hatalarn sralad bir mektubunu da neretmitir.221 III. ARATIRMALAR XIX. yzyln ikinci yarsndan sonra Batda yaayan Yahudi ilim adamlar bata responsa klliyat olmak zere, Geniza ve Yahudi kronikler zerine hummal bir alma balatmlardr. Bunlarn bir ksm belli konularda monografik almalar yaparken bir ksm da btn Yahudilerin manev hayat ve tarihinin tam ve anlalr bir resmini ortaya koymaya almtr. Goitein, bu almalarn Yahudilerin hem kendilerine saygnln ve gvenini artrdn hem de diyasporadaki kaderlerinin daha iyi anlalmasna vesile olduunu belirterek srail Devletinin kurulmasna nderlik eden mill hareketin domasna sebep olmak gibi byk de bir ilev grdn syler.222 Bu gn bata A.B.D. olmak zere dnyann dier niversitelerinde birok Yahudi tarihinin bulunmasnn, bu gayretlerin bir neticesi olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Yahudi tarihinin ilk genel derlemesi Heinrich Graetz (1817-1891) tarafndan gerekletirilmitir. Avrupa Yahudileri arlkl olsa da slam dnyas Yahudileri tarihine de uzun bir blmn ayrld History of the Jews223 isimli kitab, o gne kadar ihmal edilen pek ok kaynan kullanlmas ynyle bir ilktir. Daha ok siyas konularn ilendii kitapta sosyal ve ekonomik konulara pek deinilmemitir. Kitabn III. cildinin III-XIV. blmlerinde slam dnyas Yahudileri anlatlmtr. Anlatmnda dipnot vermeyen Graetzin kaynaklarn tespit etmek g olmakla beraber, mesel iskn konusunda verdii bilgilerden Belazurnin Fthul-Bldn gibi, baz slm kaynaklarn okuduu anlalmaktadr. Genel Yahudi tarihi ierisinde slam dnyas Yahudilerine geni yer ayran bir dier Yahudi tarihi de Salo Wittmayer Barondur (18951989). A Social and Religious History of the Jews224 adl eserinde klasik ortaan anlatld III-VIII. ciltlerinde slam dnem Yahudi tarihine yer verilmitir. III-V. ciltlerde daha ok siyas ve sosyal meseleler, VI-VIII. ciltlerde ise slam dnyas Yahudilerinin kltrel ve ilm baarlar anlatlmtr. Baron Arapa bilmedii iin slm kaynaklaryla ilgili bilgisi ikinci el almalara dayanmaktadr. Baronun Yahudi cemaatlerinin organizasyonunu anlatt bir baka almas daha vardr.225 Tezde genel Yahudi tarihi ile ilgili olarak bu kitaplar ile zaman zaman Grayzel, Sharon ve Johnsonun226 kitaplarna da mracaat edilmitir. Tezde slam dnyas Yahudileri dair mstakil aratrmalar da kullanlmtr. Hepsi de Yahudi tarihiler tarafndan hazrlanan bu almalar da olduka nemlidir. Bunlardan Goiteinin Yahudiler ve Araplar alar Boyu likileri ile Lewisin slm Dnyasnda Yahudiler adl almalar nitelikli bir giri, hedef olarak popler; ancak
Bkz. Nemoy, Karaite Anthology, s. 109-123. Bkz. Goitein, Yahudiler ve Araplar, trc. Nuh Arslanta-Emine Buket Salam, stanbul 2004, s. 168. 223 Graetz, History of the Jews, I-VI, The Jewish Publication Society of America: 1891. 224 Baron, A Social and Religious History of the Jews, I-XI, Columbia University Press: New York 1957. 225 Baron, The Jewish Community Its History and Structure to the American Revolution, I-III, The Jewish Publication Society of America: Philadelphia 1945. 226 Grayzel, A History of the Jews, The Jewish Publication Society of America: Philadelphia 1952; Sharon, srail Ulusunun Tarihi, Yerualayim 1981; Paul Johnson, Yahudi Tarihi, trc. Filiz Orman, stanbul: Pozitif Yaynlar, 2000.
222 221

38

bilgi ykl olmalar ynyle olduka kymetlidir.227 Stillmann The Jews of Arab Lands, A History and Source Book (Philadelphia 1979) adl almas ise muhtasar, ancak iyi tasarlanm bir almadr. lk blmde Hz. Peygamber dneminden itibaren XIX. asra kadar slm dnyas Yahudilerinin ksa bir tarihi anlatlm (s. 3-112), ikinci blmde konuyla ilgili kaynaklardan seilen baz metinlerin bire bir tercmesi yaplmtr. Ancak gerek Hz. Peygamber dnemi gerekse sonraki dnemlerle ilgili seilen metinlerle, Mslmanlarn Yahudilere kar olumsuz bir tavr iinde olduklar eklinde bir tablo izilmek istenir gibidir. Bu ynyle baz aratrmaclar tarafndan da tenkit edilmitir.228 Mark R. Cohenin Ha ve Hilal Altnda Ortaada Yahudiler229 isimli kitabnda ise slam dnyas Yahudileri ile o dnemde Yahudilerin Avrupadaki durumu mukayeseli olarak anlatlmtr. yi bir aratrma rn olan kitapta Arap-srail ekimesi neticesinde ortaya atlan ve belli bir taraftar da bulan Zulm ve eziyet asndan slam dnyasnda da Yahudilerin Avrupadaki dindalarndan pek de farkl olmad eklindeki haksz eletirilere tarih bilgilerle cevap verilmektedir. Swartzn bir makalesi de bu konuya ayrlmtr.230 slam dnyas Yahudilerini genel hatlaryla ele alan iki nemli makaleye de iaret edilmelidir.231 Irak ve Filistin Yahudilerinin tarihine dair ok kymetli monografiler ve makaleler kaleme alnmtr. Tezde kullandmz bu almalardan belli ballar unlardr: Irak blgesi Yahudileri tarihi, Yahudiler tarafndan daha ok Gaonluk Dnemi olarak isimlendirilmektedir. Irak Yahudileri hakknda Sassoon, Ganme ve Recvann232 mstakil aratrmalar vardr. Irak blgesi Yahudileri hakknda yakn zamanlarda Moshe Gilin de kymetli bir kitab yaynlanmtr.233 Kronikler ve responsalarn arlkl olarak kullanld kitap, slm ncesi Yahudi tarihinin anlatmyla balayarak Yahudilerin slam dnemde durumunu incelemektedir. Drt ciltten mteekkil kitabn ilk cildinde yeivalar, cemaat ii ekimeler, slam dnem Yahudi mezhepleri ve Yahudilerin ekonomik faaliyetleri ortaya konmaya allmtr. Kitab asl nemli klan ise, Irak blgesi ile ilgili Kahire Genizasndaki dokmanlarn neredilmesidir. 846 adet dokmann neredildii son ciltte (II-IV) Irak ve ran Yahudileri ile ilgili Filistin ve Msrda ticaret yapan Irak kkenli Yahudi tccarlarn Genizaya giren yazmalar yer almaktadr. Tezde almann ilk cildi ile dier ciltlerdeki dokmanlardan faydalanlmtr. Irak Yahudileri hakknda, Irak blgesi gayr-i Mslimlerini alan

Goitein, Yahudiler ve Araplar alar Boyu likileri, trc. Nuh Arslanta-Emine Buket Salam, stanbul 2004; Bernard Lewis, slm Dnyasnda Yahudiler, trc. Bahadr Sina ener, Ankara 1996. 228 Bkz. Humphreys, slam Tarihi Metodolojisi, s. 322. 229 Cohen, Ha ve Hilal Altnda Ortaada Yahudiler, trc. Ahmet Fethi, stanbul 1996. 230 Bkz. Merlin Swartz, slmn Douunu zleyen Yllarda Arap Topraklarndaki Yahudilerin Durumu, trc. Levent ztrk, SAFD 2 (2001), s. 469-488. 231 Bu makaleler unlardr: Hayyim Ziv Hirschberg, ha-Yahudim be-Aratsot ha-slam [slam daresinde Yahudiler], Perekm be-Tolodt ha-Aravm ve ha-slm, ed. Hava Lazarus Yafe, Tel Aviv 1967, s. 263-315; Ashtor, Prolegomena to the Medieval History of Oriental Jewry, JQR n.s. 50 (1959-1960), s. 55-68; 147-166. 232 Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, Letchworth 1949; Ganme, Nzhet'l-mtk f trhi yehdi'l-'Irk, Badat 1924; Recvan, Mucez Trihu Yehdil-Irk, Kuds 1998. 233 Gil, - be-Melhut Yimael biTkufat ha-Geonim [Gaonluk Dneminde Mslman Hakimiyetinde (Yahudiler)], I-IV, Yerualayim 1997.

227

39

Mslman aratrmac Yzbek de baz balklar altnda bilgi vermitir.234 Irak merkezli, gaonlar ve resl-clut tarafndan ynetilen cemaatlerle ilgili yaplm nemli almalardan biri de Tekufat ha-Geonim ve Sifrutiha, Hartzaot ve iurim235 adl eseridir. almalarnda daha ok slm dnyas Yahudilerinin sosyo-kltrel ve sosyoekonomik tarihlerini karmaya alan Assaf, Mannin tersine, daha ok YahudiceArapa metinler zerine younlamtr. Assaf bu almasnda Yahudilerin slam dnemdeki kltrel ve ekonomik dnmlerini ele alr. Resl-clutluk ve gaonluun tarihi ve yaplanmasnn anlatld en nemli brnce almalardan biri kabul edilmektedir. almann ikinci blmnde ise Filistin Yeivas anlatlmtr. almada ayrca ksa da olsa Karaliin ortaya k ve Rabbanlerin bunlara kar tavr ele alnmtr. Baz aratrmalarda resl-clutlarla gaonlarn cemaat zerindeki nfz mcadelesi, Netira, Yosef b. Finhas gibi Yahudi cemaat ileri gelenlerinin cemaat ierisindeki yeri konularnda nemli bilgiler verilmitir. Kraussun, Tkufat ha-Geonim be-Or ha-Geniza,236 Poznanskinin Inyanim onim ha-Nogaim liTkufat haGeonim,237 Mannin nyanim onim le-Heker Tkufat ha-Geonim238 adl makaleleri bunlardan en nemlilerdir. Kraussun almas, responsa derlemeleri konusunda bilgi veren almalarn ilki olma zellii tamaktadr. Poznanski ise daha ok Yahudi olmayan komularla ilikiler ve gdalar konusunda Yahudi cemaatlerinin tutumu zerinde durmutur. Yosef b. Finhas ve Aharon b. Amram gibi X. asr Badatndaki cemaat ileri gelenleri ve bunlarn cehbez olarak Abbas saray ile irtibatlar Fischel tarafndan allmtr.239 Ashtorun slam dnemde Yahudilerin bayram kutlamalar, Yahudi cemaatinin din ve sosyal yaplanmasna dair Geniza ve responsalara dayal aratrmalar olduka bilgilendiricidir.240 Hirschbergin responsalardan hareketle slam dnemde Yahudilerin slm mahkemelerine mracaat konusundaki olduka nemli bir makalesi zellikle zikredilmelidir.241
Bkz. Yzbek, Trhu Ehlz-Zimme fil-Irk, Riyad 1983. Tekufat ha-Geonim ve Sifrutiha, Hartzaot ve iurim [Gaonluk Dnemi ve Edebiyat], nr. Mordehay Margoliot, Yerualayim 1955nr. Mordehay Margoliot, Yerualayim 1955. Assafn kitab, aslnda Kuds brn niversitesinin almasndan sonra (1925) niversitenin eitli fakltelerinde ve Institute of Jewish Studiesde gaonluk dnemi ve edebiyat zerine verdii derslerde anlatt konular olup, ayn niversitenin rektrln yapt srada rencisi Mordehay Margoliot tarafndan kitap haline getirilmitir. 236 Krauss, Tekufat ha-Geonim be-Or ha-Geniza [Geniza Dokumanlar Inda Gaonluk Dnemi], ha-iluah 40 (1922), s. 76-80; s. 225-234. 237 Poznanski, Inyanim onim ha-Nogaim liTkufat ha-Geonim [Gaonluk Dnemine Dair Deiik Konular], ha-Kedem no.1-4 (1907), s. 133-148; ha-Kedem 2-3 (190810), s. 24-51; s. 91-113. 238 Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, [Gaonluk Dnemine Dair eitli Meseleler], Tarbits 5 (1933-34), s. 148-179; s. 273-304; Tarbits 6 (1934-35), s. 66-88. 239 Bkz. Fischel, Jews in the Economic and Political Life of Islam, London 1968. 240 Tezde kullandmz bu makaleler unlardr: Ashtor, Yom ha-Kipurim beYeme ha-Beynayim [Ortaada Yom Kipur (Kefret Gn) Kutlamalar], Mahanayim 49 (1960), s. 126-128; a.mlf., ha-Tsom be-Galut Sfarad ve Yimael be-Yeme ha-Beynayim [Ortaa spanya ve Dou Yahudilerinde Oru], Mahanayim 82 (1963), s. 46-47. 241 Hirschberg, Arkaot el Goyim be-Yemey ha-Beynayim [Ortaada Yahudilerin Yabanc Mahkemelere Mracaat], Mazkeret Kovets Torani le-zaher Rabenu Gaon Yisrael Rav Yitshak ha-Levi Herzog, eds. S.J. Zevin-Z.Warhaftig, Yerualayim 1962, s. 493-506.
235 234

40

Cemaatin devlet nezdindeki siyas temsilcisi resl-clutlar hakknda da baz almalar yaplmtr. Bunlarn ilki Pinesin Une Notice sur les Rech Galuta chez un ecrivain arabe du IXe Siecle, balkl makalesidir.242 Resl-clutluk tarihi hakknda Goode,243 Fischel244 ve Gilin245 de birer makalesi vardr. Resl-clutluun slam dnemdeki durumu ve konuyla ilgili kaynaklardaki bilgiler Grossman tarafndan toplanarak brnceye tercme edilmitir.246 Cemaatin din liderleri gaonlar ve faaliyetleri hakknda ise Marx,247 ohat,248 Mann249 ile Gronerin250 iki makalesi belirtilmelidir. Fazla olmasa da Irak dndaki Yahudilerin tarihi ile ilgili baz aratrmalar da yaplmtr. Bu konuda Sassoonun Basra Yahudileri hakknda kaleme ald bir makalesi,251 Fischelin sfahan Yahudileri252 ile Friedlander ve Lichtenstadterin Arabistan Yahudilerine dair yazdklar makalelere iaret edilmelidir.253 Filistin ve Msr Yahudileriyle ilgili olarak kaynaklar blmnde Geniza Dokmanlar anlatlrken iaret edilen Mann ve Gilin hacimli eserlerinin ilk ciltlerindeki genel anlatmlar ile makaleleri tekrar hatrlatlmaldr. Bunun haricinde yeivalarn pirke faaliyetleri, Filistin Yeivas gaonluu, mer b. Abdlazizin Mescid-i Aksann temizliiyle grevli Yahudi hizmetileri grevden alma sebebi, Zeytin Danda hac ibadeti srasnda yaplan trenlerle, Tevrat hatmi (Simhat Tora) ve dier baz bayramlarn kutlanmas gibi deiik konulara dair baz Geniza dokmanlarnn brnce metinleri, Mann tarafndan ksa bir muhteva tantmyla beraber neredilmitir.254 Grossmann slam dnemdeki Yahudi hacc255 ve Filistin
242

Pines, Une Notice sur les Rech Galuta chez un ecrivain arabe du IXe Siecle, REJ 100 (1936), s. 7173. 243 Goode, The Exilarchate in the Eastern Caliphate, 637-1258, JQR, n.s. 31 (1940-1941), s. 149-169. 244 Fischel, - ) ( Re Galuta (Resl-calut) be-Sifrut ha-Aravit [Arapa Kaynaklarda Resl-clut], Magnes Anniversary Volume, Jerusalem 1938, s. 181-187. 245 Gil, The Exilarchate, The Jews of Medieval Islam, Community, Society and Identity, ed. Daniel Frank, E.J.Brill: Leiden-New York-Kln 1995, s. 33-65. 246 Bkz. Grossman, - Raot ha-Gola be-Bavel bi-Tkufat ha-Geonim [Gaonluk Dneminde Irakta Resl-clutluk], Yerualayim 1984. 247 Marx, Studies in Gaonic History and Literature, JQR, n.s. 1 (1910-11), s. 61-104. 248 ohat, Sugiyot biTkufat ha-Geonim [Gaonluk Dnemine Dair Baz Meseleler], Mahkarim be-Toldot am Yisrael ve Erets-Yisrael, ed. B. Oded-U. Rappaport-A. Shochat-J. Shatzmiller, Haifa 1972, II, s. 63-82. 249 Mann, The Last Geonim of Sura, JQR, n.s. 11 (1920-21), s. 409-422; a.mlf., Gaonic Studies, Hebrew Union College Jubilee Volume (1875-1925), ed. D. Philipson et al. Cincinnati, 1925, s. 223-262. 250 Groner, mi-Sifrey Halaha el Geonim [Gaonlarn Yahudi Hukukuna Dair almalar], Aley Sefer 15 (1988-89), s. 31-36; a.mlf., ha-Geonim [Gaonlar], Manhig ve Hanhaga, Kovets Maamarim, eds. Irad Malkin-Zeev Tzahor, Yerualayim 1992. 251 Sassoon, The History of the Jews in Basra, JQR n.s. 17 (1926-1927), s. 407-469. 252 Bkz. Fischel, Yahudiya: le-Reit ha-Yiuv ha-Yahudi be-Paras [Yahudiye: Yahudilerin rana lk Yerleimi], Tarbits 6 (1934-35), s. 523-526. 253 Bkz. Friedlander, The Jews of Arabia and the Gaonate, JQR, n.s. 1 (1910-11), s. 249-252; a.mlf., The Jews of Arabia and the Rechabites, JQR, n.s. 1 (1910-11), s. 252-257; Lichtenstadter, Some References to Jews in pre-Islamic Arabic Literature, PAAJR 10 (1940), s. 185-194. 254 Bkz. Mann, Texts and Studies in Jewish History and Literature, I-II, Hebrew Union College Press: Cincinnati, Ohio, USA, 1931. 255 Yahudi hacc ile ilgili Hirschbergin de bir makalesi vardr. Bkz. Inyaney Har ha-Zeytim biTkufat ha-Geonim [Gaonluk Dneminde Zeytin Dana likin Baz

41

Yeivasnn Afrika ve spanya Yahudileriyle irtibatn anlatt iki makalesi olduka nemlidir.256 Yeivalarn dier blgelerdeki Yahudi cemaatleriyle olan ilikileri Menahem Ben-Sassoon257 tarafndan da allmtr. Msr Yahudileri hakknda Mslman iki aratrmacnn almalarna iaret edilmelidir: Seyyide smail Kif ve Kasm Abduh. Seyyide smailin slam dnem Msrndaki ehl-i zimmeyi konu edinen kitabnda Yahudiler de anlatlmtr.258 Kasm Abduhun kk hacimli bir almas sadece Yahudilere hasredilmitir.259 Onun dier almas ise Seyyide smailde olduu gibi Yahudileri ehl-i zimme balamnda ele almaktadr.260 Ancak sadece slam kaynaklara dayanan almalarda Yahudi kaynaklarn kullanlmamas bir eksikliktir. Fustat Yahudi cemaati zerine Bareketin Geniza dokmanlarna dayal olarak hazrlad kymetli bir almas261 ile Msr Yahudilerinin yaadklar yerleri tespite ynelik Golbun bir makalesi de262 tezde kullanlmtr. slam dnem Yahudilerinin cemaat yaplanmas ve organizasyonu konusunda ise Baer263 ve Ashtorun264 iki kymetli makalesi vardr. slam dnem Yahudilerinde kadn ve aile, ailenin oluumu, aile ii yaam ve dalmas konularnda ise ok kymetli aratrmalar yaplmtr. slam dnemde Yahudi kadnnn cemaat ierisindeki durumu, Yahudilerin kzlarla ilgili anlay, kzlarn eitim-retim durumu, evlilie hazrlk, nian, nikh, dn, kadnn aile ierisindeki konumu, eleriyle ilikiler, aile ii geimsizlik, kadna iddet, boanma ve dullarn durumu gibi deiik konular, bata Friedman olmak zere265 farkl Yahudi
Bilgiler], Yediot ha-Hevra ha-vrt le-Hakirat Erets-Yisrael ve Atikotiha (BJPES), 13 (1946-47), s. 156164. 256 Grossman, - ha-Aliya le-Erets-Yisrael biTkufat haKivu ha-Muslimi ha-Riona [lk slam Dnemde Yahudilerin Filistine Yapt Gler], Catedra 8 (1978), s. 136-144; a.mlf., The Yeshiva of Eretz Israel: Its Literary output and Relationship with the Diaspora, The History of Jerusalem, The Early Muslim Period 638-1099, ed. Joshua Prawer-Haggai Ben-Shammai, Jerusalem 1996, s. 225-269. 257 Ben-Sassoon, Varieties of inter-Communal Relations in the Geonic Period, The Jews of Medieval Islam, Community, Society and Identity, ed. Daniel Frank, E.J.Brill: Leiden-New York-Kln 1995, s. 1731. 258 Seyyide smail, Msrul-slmiyye ve Ehlz-Zimme, Kahire 1993. 259 Kasm Abduh, el-Yehud f Msr, Kahire 1987. 260 Kasm Abduh, Ehlz-Zimme fi Msril-Usrl-Vst, Kahire 1977. 261 Bareket, Fustat on the Nile, The Jewish Elite in Medieval Egypt, Brill 1999. 262 Golb, The Topography of the Jews of Medieval Egypt, JNES 33 (1974), s. 116-147. 263 Baer, ha-Yesudot ha-Hathalot el rgun haKehila ha-Yahudit be-Yeme ha-Beynayim [Ortaa Yahudi Cemaati Organizasyonunun Kkeni], Tsiyon 15 (1948-51), s. 1-41. 264 Ashtor, -Kavim li-Dmuta el ha-Kehila ha-Yahudit be-Mtsrayim be-Yeme ha-Beynayim [Ortaa Msrndaki Yahudi Cemaatlerinin Baz Hususiyetleri], Tsiyon 30 (1965), s. 61-78; 128-154. 265 Friedmann bu konularla ilgili u almalarndan faydalanlmtr: Poligamya Teudot uTuvot min ha-Gniza [Yahudilerde ok Elilik- Genizadan rnek Dokmanlar], Tarbits 43 (1973-74), s. 166-198; a.mlf., , , Ribuy Naim be-Hevra Yahudit, Makorot Hadaim min ha-Gniza: Matsav ha-Mahkar [Yahudi Toplumunda ok Evlilik: Genizadan Konuyla lgili Yeni Dokmanlar], Peamim 25 (1985), s. 3-12; a.mlf., Termination of the Marriage upon the Wifes Request: a Palestinian Ketubba Stipulation, PAAJR 37 (1969), s. 29-55; a.mlf., The Ethics of Medieval Jewish Marriage, Religion in a Religious Age, ed. S.D. Goitein, Association for Jewish Studies: Cambridge, Massachusetts 1974 iinde, s. 83-102; a.mlf., The Minimum Mohar Payment as Reflected in the Geniza Documents: Marriage Gift or

42

aratrmaclarn yaptklar almalarda ortaya konmaya allmtr.266 Geniza dokmanlarnda bulunan Kara ve Rabban cemaatlere ait ketubalar, iki farkl Yahudi aratrmac tarafndan toplanmtr. Yahudi kadnlarn sosyal gvencesi iin mal haklarn koruma altna alan ketubalar, genelde slam dnyas Yahudilerinin, zelde ise taraflarn ekonomik durumu hakknda bilgi verdii gibi, Yahudi cemaatinin din yaants ile rf ve detleri konusunda da nemli bir kaynak zellii tamaktadr. slam dnemde Karalerin hazrladklar baz ketubalar Schlanger tarafndan derlenmitir.267 57 adet ketubann seildii aratrmada dokmanlarn metin ve tercmeleri verilmi ve bunlar hakknda deerlendirmeler yaplmtr. Rabban ketubalar ise Friedman tarafndan derlenmitir.268 ki cilt halinde yaynlanan almann ilk cildinde nian, nikh ve boanma sreci anlatlm; ikinci ciltte ise ketuba metinleri ve ngilizce tercmeleri verilmitir. Kitapta Filistin blgesine ait 65 adet ketuba neredilmitir. Genizaya bu belgeler ksmen XI. ve XII. asrlardaki Rabbanlerle Karaler arasnda vuk bulan evlilikler neticesinde, ounlukla ise aile arivlerinden intikal etmitir.269 Ketubalar sadece bizi ilgilendiren yn ile okuduk; ancak sosyal bir tarih aratrmas iin bu belgeler ayr bir aratrma konusu olarak durmaktadr. Ketubann kkeni ve ortaya k sreci Zeitlin tarafndan gzel bir almada ele alnmtr.270 Tezimizde Karaler zerine yaplan baz kymetli aratrmalardan da faydalanlmtr. Karaliin douu, geliimi, yaylmas ile inan ve uygulamalar konusunda nemli bir aratrma Hebrew Review adl sreli yaynda tefrika edilen bir makaledir. Tefrika aslnda P. Beerin Yahudilik ve mezhepleri hakknda Almanca olarak yazd bir kitabn Karalere ait blmnn tercmesidir.271 Karaliin genel

Endowment Pledge, PAAJR 43 (1976), s. 15-47; a.mlf., Divorce upon the Wifes Demand as Reflected in Manuscripts from the Cairo Geniza, JLA 4 (1981), s. 103-126. 266 Tezde bu konularla ilgili olarak u aratrmalardan faydalanlmtr: Baskin, Hinuh Naim Yahudiyot ve Haskalatan be-Yeme ha-Beynayim beAratsot ha-slam ve ha-Notsrit [slam ve Hristiyan Dnyasndaki Yahudi Kadnlarn Eitim-retimi], Peamim 82 (2000), s. 31-49; Yehoshua Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim [Gaonluk (slam) Dneminde Yahudi Kzlar], Divrey ha-Kongres ha-Olami ha-Esiri le-Madaey haYahadut, Yerualayim 16-24 be-Ogust 1989, Hativa Gmel: ha-Yetsira ha-Ruhanit ha-Yahudit, I, Yerualayim 1990, s. 163-170; Ashtor, Sidrey ha-Nisuin be-Galot Yimael be-Yeme ha-Beynayim [slm Dnyas Yahudilerinin Evlenme detleri], Mahanayim 83 (1963), s. 34-35; Avraham Grossman, Medieval Rabbinic Views on Wife-Beating, 800-1300, JH 5 (1991), s. 53- 62; Gershon Weiss, Financial Arrangements for a Widow in a Cairo Geniza Document, Gratz College Anniversary Volume, on the Occasion of the Seventy-fifth Anniversary of the Founding of the College 1895-1970, ed. Isdore David Passow-Samuel Tobias Lachs, Philadelphia 1971, s. 275-283; a.mlf., Amendments to Marriage Contracts from the Cairo Geniza, Jewish Tradition in the Diaspora, Studies in Memory of Prof. Walter J. Fischel, ed. Mishael Maswari Caspi, California 1981, s. 97-107; Philip C. Hammond, A Divorce Document from the Cairo Geniza, JQR, n.s. 52 (1961-62), s. 131-153. 267 Judith Olszowy Schlanger, Karaite Marriage Documents from teh Cairo Geniza, Legal Tradition and Community Life in Medieval Egypt and Paletsine, Leiden: Brill 1998. 268 Mordechai A. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I-II, The Jewish Theological Seminary of America, Tel Aviv-New York 1980. 269 Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 29. 270 Solomon Zeitlin, The Origin of the Ketubah, JQR, n.s. 24 (1933-34), s. 1-7. 271 Hebrew Review, The Sect of the Caraites, [trs. from Geschichte, Lehren und Meinungen aller religis Sekten der Juden [History, Doctrines, and Opinions of all Religious Sects among the Jews, by P.Beer], Brn 1822 (vol. I, p.125 et seq.)], May 13, 1836, s. 268-72; May 20, 1836, s. 281-84; May 27, 1836, s. 301-304; June 17, 1836, s. 334-36; June 24, 1836, s. 349-352, 380; July 22, 1836, s. 414-416.

43

tarihi Schur tarafndan brnce olarak kymetli bir aratrmada ortaya konmutur.272 Mezhebin douu ve geliimi ise Cahn tarafndan hazrlanan bir kitapla,273 Cohen274 ve Nemoyun275 nitelikli makalelerinde ele alnmtr. slam dnyasnda doan Karaliin Bizans ve dier yerlere yaylmas, Kudsteki Kara yeivas ve bu yeivada yetien Bizansl Kara din adamlar hakknda Margolioth ve Ankorinin kymetli aratrmalarndan faydalanlmtr.276 Hazar Trkleri arasnda yaylmas ise lkemizde merhum aban Kuzgun tarafndan allmtr.277 Nemoyun antolojik almasna benzeyen, ancak metin nerinden ziyade muhtevalar zetlenen bir alma da Msr Kara cemaati byklerinden Toviya Simha Levi tarafndan yaplmtr. almada Anan, Bnyamin en-Nihavend ve Daniel Kumisye ait baz eserlerin Msrdaki deiik ktphanelerde bulunan yazmalarndan hareketle bu din adamnn deiik konulardaki grleri deerlendirilmitir.278 Anan ben Davidin ibadetle ilgili grleri ise Mannin bir makalesine konu olmutur.279 Erken dnem Kara ibadeti konusunda Nemoyun kapsaml bir makalesinden faydalanlmtr.280 badet konusunda faydalanlan bir dier aratrma da Margoliouthun Dimak Karalerinin ibadetine dair nerettii bir risaledir.281 Ge dnemlere ait bu risaleden abdest, ibadet elbisesi ve ibadette okunan dualar gibi Kara ibadetinin sonraki dnemlerde ald ekil tespit edilmitir. Karalerin en temel sylemi olan Kudse g ve Kudste bir Kara mahallesinin kurulmas, cemaat idaresi ve cemaat liderleri Ben-Shammainin deiik aratrmalarnda derinlemesine incelenmitir.282 Kara dncesinin slamiyetten etkilendii ynler Laskern bir makalesinde ortaya konmutur.283

Bkz. Schur, - Toldot ha-Karaim [Karailerin Tarihi], Yerualayim 2003. Zvi Cahn, The Rise of the Karaite Sect, A New Light on the Halakah and Origin of the Karaites, New York 1937. 274 Martin A. Cohen, Anan ben David and Karaite Origins, JQR, n.s. 68 (1977-78), s. 131-145; s. 224234. 275 Nemoy, Anan ben David-A re-appraisal of the Historical Data, Semitic Studies in Memory of Immanuel Lw, ed. Alexander Scheiber, Budapest 1947, s. 238-248; a.mlf., Early Karaism-The Need for a New Approch, JQR, n.s. 40 (1949-50), s. 307-315. 276 Bkz. G(eorge) Margoliouth, The Writings of Abul-Faraj Furkan Ibn Asad, JQR, o.s. XI (1899), s. 187-215; Zvi Ankori, Karaites in Byzantium, The Formative Years, 970-1100, New York 1957; a.mlf. The Correspondence of Tobias ben Moses the Karaite of Constantinople, Essays on Jewish Life and Thought, Presented in Honor of Salo Wittmayer Baron, ed. Joseph L. Balu-Philip Friedman-Arthur Hertzberg-Isaac Mendelsohn, Columbia University Pres: New York 1959, s. 1-38. 277 aban Kuzgun, Hazar ve Karay Trkleri, Ankara 1985. 278 Toviya Simha-Levi, - Sefer Ro Pina [Temel Kaynaklar], brnce trc. ve nr. Yusuf elCemil, Adod 2002. 279 Mann, Anans Liturgy and his half-yearly Cycle of the Reading of the Law, JJLP 1 (1919), s. 329353. 280 Bkz. Nemoy, Studies in the History of the Early Karaite Liturgy: the Liturgy of al-Qirqisani, Studies in Jewish Bibliography History and Literature in honor of I. Edward Kiev, ed. Charles Berlin, Ktav Publishing House, Inc. New York 1971, s. 305-332. 281 Margoliouth, An Introduction to the Liturgy of the Damascene Karaites, JQR 18 (1906), s. 505-527. 282 Bkz. Haggai Ben-Shammai, Between Ananites and Karaites: Observations on Early Medieval Jewish Secteranianism, Studies in Muslim-Jewish Relations, ed. Ronald L. Nettler, Harwood Academic Publishers in coorperation with the Oxford Centre: Luxembourg 1993, s. 19-29; a.mlf. The Karaites,
273

272

44

slm dnyasnda kamu dzenini bozmamak ve vergilerini demek artyla gayr-i Mslimlere her trl gvence ve zgrlk tannm ve de garanti altna alnmtr. Tezde genelde gayr-i Mslimlerin zelde ise Yahudilerin hukuk statleri konusunda ise Tritton, Hamidullah, Zeydan ve Karamann eserlerinden faydalanlmtr. Gayr-i Mslimlere kar takip edilen ilk dnem uygulamalar konusunda ise Faydann kymetli almasna mracaat edilmitir.284 Tezde Abbas dneminin sosyo-kltrel ve sosyo-ekonomik ynlerini ele alan baz aratrmalar da kullanlmtr. Yahudilerin de, bir paras olarak yaadklar slm toplumunun o dnemdeki din, siyas ve sosyo-kltrel durumunun btncl bir yaklam ierisinde sunulduu bu aratrmalarla o gnk toplum ve Yahudilerin bu toplumdaki yerleri anlalmaya allmtr. Bu aratrmalardan X. asr slam dnyasnn anlatld ve hl da nemini koruyan Adam Mezin almas zellikle belirtilmelidir.285 Ayn konular farkl bir slupla deerlendiren bir dier aratrmac ise Mazaheridir.286 Tarih konularda ise Hitti, Hasan brahim ile lkemizde yaplan bir slm Tarihi derlemesinden faydalanlmtr.287 Yahudilerin klk-kyafetleri konusu aratrlrken slm dnyasnda Abbasler dneminde yaygn olarak kullanlan klkkyafetler ve moda anlay konusunda Ubeyd ve Ahsann kitaplarna mracaat edilmitir.288 Yahudilerin slam dnemde kullandklar isimler konusu Steinschneidern bir dizi makalesine konu olmutur.289 slam dnyas Yahudilerinde halk inanc, popler kltrden etkilenmeleri konusu ise Bergmann bir makalesinde ortaya konmutur.290 Trbe ve Mezar ziyaretleri ile buraya yaplan yolculuklar ve bu yolculuklar srasnda okunan ilahiler ise Hayat ile Ben-Yakovun iki kymetli makalesinde anlatlmtr.291 Asrlarn birliktelii neticesinde oluan ve ataszlerinde
The History of Jerusalem, The Early Muslim Period 638-1099, ed. Joshua Prawer-Haggai Ben-Shammai, Jerusalem 1996, s. 201-223. 283 Bkz. Lasker, Islamic Influences on Karaite Origins, Studies in Islamic and Judaic Traditions, Papers Presented at the Institute for Islamic-Judaic Studies, II, eds. William M. Brinner-Stephen D. Ricks, Atlanta-Georgia 1989, s. 23-47. 284 Bkz. Tritton, The Caliphs and their non-Muslim Subjects, London 1930; Hamidullah, slmda Devlet daresi, trc. Kemal Kuu, Ankara 1979; a.mlf., slmda Devletler Hukuku, trc. Abdlkadir ener, ED 3 (1977), 283-299; Zeydan, Ahkmz-Zimmyyn vel-mstemenn f dril-slm, Beyrut 1988; Karaman, Mukayeseli slm Hukuku, I-III, stanbul 1991 (zellikle III. cilt); Fayda, Hz. mer Zamannda Gayr- Mslimler, stanbul 1989. 285 Adam Mez, slmn Rnesans Onuncu Yzylda slm Medeniyeti, , trc. Salih aban, nsan Yaynlar: stanbul 2000. 286 Ali Mazaheri, Ortaada Mslmanlarn Yaaylar, trc. Bahriye ok, stanbul 1972. 287 Hitti, Siyas ve Kltrel slam Tarihi, trc. Salih Tu, I-IV, stanbul 1980; Hasan brahim Hasan, SiyasiDini-Kltrel-Sosyal slam Tarihi, trc. smail Yiit ve arkadalar, stanbul 1992; Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, I-XV, stanbul 1992, III, 453-479. 288 Ubeyd, el-Melbisl-Arabiyyetil-slmiyye fil-asril-Abbas, Badad 1980; M.M. Ahsan, Social Life under the Abbasids, London 1979. 289 Bkz. Moritz Steinschneider, An Introduction to the Arabic Literature of the Jews, JQR, o.s. X (1898), s. 119-138; s. 513-540; JQR, o.s. IX (1897), s. 224-239; JQR, o.s. XI (1899), s. 115-149; 305343; 480-489; 585-625; JQR, o.s. XII (1900), Supplement to 20, s. 114-132; 195-212; 481-501; 602617; JQR, o.s. XIII (1901), s. 92-110; 296-320; 446-487. 290 Judah Bergman, Jews and Moslem in their Populer Beliefs, Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 3 (1947-48), s. 126-136 (XXXV-XLIV). 291 imon Hayat, irey ha-Aliya le-Keverot ha-Kadoim be-Bavel [Iraktaki Yahudi Trbelerini Ziyarete Gidilirken Okunan lahiler], evet ve Am, Bem Livrr Beayt Hevr ve Terbt el Yehadt Sfarad ve ha-Mizrah ba-Erets ve ba-Gola, second series, vol. II (1973), s.

45

ifadesini bulan Mslman halktaki Yahudi imaj, Arap edebiyatndaki Yahudilerle ilgili ataszleri derleyen iki ayr makalede ilenmi; bunlar da tezin deiik yerlerinde kullanlmtr.292 Tezin hazrlanmas srecinde pek ok ansiklopedi maddesi okunmutur. Bibliyografyada ayr bir balk altnda verilen bu maddeler J.E., EJd., .A., D..A., The New Standart Jewish Encyclopedia ve Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisinde293 yer almaktadr.

461-475; A. Ben-Yakov, - d al-Ziyara be-Bagdad [Badat Yahudilerinin dzziyre Kutlamalar], Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 1 (1945-46), s. 37-41. 292 Bkz. Shimon L. Khayyat, The Interrelationship between Jews, Christians, Moslems and Others, as Reflected in Arabic Proverbs, Essays on the Occasion of the Seventieth Anniversary of The Dropsie University (1909-1979), eds. Abraham I. Katsh-Leon Nemoy, The Dropsie University: Philadelphia 1979, s. 237-263; Avihai Shivtil, The Image of the Jew in Yemenite Proverb, Israel and Ishmael, Studies in Muslim-Jewish Relations, ed. Tudor Parfit, Curzon 2000, s. 167-174. 293 J.E: The Jewish Encyclopedia (a descriptive record of the history, religion, literature and customs of the Jewish people from the earliest times to the present day) eds. Cyrus Adler [and others], I-XI, New York: Funk & Wagnalls, 1901-1906; EJd: Encyclopedia Judaica, I-XVII, ed. Cecil Roth-Geoffrey Wigoder, Keter Publishing House: Jerusalem 1972; .A: MEB slm Ansiklopedisi, I-XIII, stanbul 19401988; D..A: Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, I-XXX (Neri halen devam ediyor); Cecil RothGeoffrey Wigoder, The New Standart Jewish Encyclopedia, New York 1970; Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Geliim yaynlar, stanbul 1986.

46

BRNC BLM HUKUK HAYAT

I. SLM DARESNDE YAHUDLER Uzun srgn asrlarnda Yahudi tarihi genel manada bir zdrap ve ile tarihidir. Dlanmlk, aalanmlk, bask ve zulm, slm ncesi Yahudi tarihinin genel bir kural gibidir. Yahudi kltrnden gelen Samuel b. Yahya el-Marib, Mslmanlar dnda Yunan (Roma-Bizans), Fars (Pers-Ssn), Asur, Babil, Keldan veya Hristiyan, Yahudileri hakimiyetine alan ou milletin Yahudilere kar nesillerini yok etme (istisl), mesken, mabet ve bilimsel birikimleri olan kitaplarn yakma, ibadetlerine engel olma gibi sistemli bir ekilde bask ve zulm yaptklarn belirtir.1 Mesel slam ncesi dnemde Ssniler Yahudilerin snnet olmalarn yasaklamlar; ibadet etmelerine de engel olmulard.2 Ssn toplumunda Yahudiler dnyadaki pisliin ve dejenerasyonun kayna olarak grlyor, din gnlerini kutlamalar yasaklanyor, cenaze trenleri gibi pek ok ayin ve trenlerinden de rahatszlk duyuluyordu.3 Roma ve Bizansn tavr da Ssnlerden pek farkl deildi. Mslmanlarn Kuds fethinden nceki dnemde Mabedin bulunduu alan (Har ha-Bayt/Temple Mount) Roma ve Bizans idaresi tarafndan plk haline getirilmiti. Kara alim Solomon ben Yeruhim, Yeremyann Mersiyeleri kitabnda yer alan Aralarnda Yerualayim (Kuds) murdar oldu(1/17), ayetini tefsir ederken, Hristiyan Roma ve Bizansn (Edomoullar) Mabedi yktktan sonra Mabed alann plk haline getirdiklerini, Romal kadnlarn pis hayz bezlerini bu alana attklarn belirtir.4 Bir baka Kara lim Sehl b. Matsliahn da Sefer ha-Mitsvot adl kitabnda zikrettiine gre Yahudilerin Kudse giremedii asrlarda buras molozlar ve akallarn diyar olmutu. Douda oturan Yahudiler ibadet etmek iin Maziaha (Taberiye) gelirlerdi. Sehl, Allahn izniyle (Mslmanlar sayesinde) Mabedin alanndan snnetsiz (arelim) putperestlerin putlarndan temizlendiini, bu sayede Yahudilerin putlarn bulunduu bir mekanda ibadet etmekten kurtulduunu syler.5

Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, nr. Muhammed Abdullah e-erkv, Drl-Hidye 1986, s. 143-144. 2 Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 145. 3 Grayzel, A History of the Jews, Philadelphia 1952, s. 223; Morony, Iraq after the Muslim Conquest, Princeton-New Jersey 1984, s. 314. 4 Assaf, - Makorot u Mahkarim be-Toldot Yisrael [Yahudi Tarihine Dair Kaynaklar ve Aratrmalar], Yerualayim 1946, s. 18. 5 Assaf, Makorot u Mahkarim, s. 17; Hirschberg, Inyaney Har haZeytim biTkufat ha-Geonim [Gaonluk Dneminde Zeytin Dana likin Baz Bilgiler], Yediot haHevra ha-vrt le-Hakirat Erets-Yisrael ve Atikotiha (BJPES), 13 (1946-47), s. 162. Mslmanlarn Karalere kar efkatli muamelesi, Sehlin Zekarya kitabna yapt tefsirde de dile getirilmitir. Bkz. Poznanski, The Karaite Literary Opponents of Saadiah Gaon in the Tenth Century, JQR 18 (1906), s. 245.

47

Mslmanlarla Yahudilerin bir arada yaama tecrbesi, Hz. Peygamberin Medineye hicretiyle balamtr. Hicretten sonra hazrlanan Veskada Yahudilerle Mslmanlarn ehirdeki konumlar belirlenmi, Yahudiler belirtilen artlara uyduu mddete ilikiler de bar zere kalmtr. Hicretin ikinci ylnda Hz. Eb Bekirin tartt Yahudi Finhasa: Allaha yemin olsun ki aramzda bir szleme olmasayd, boynunu vururdum sz,6 Mslmanlarn bu szlemedeki artlara riayetteki titizliini gstermesi asndan nemlidir. Zaten Yahudiler hicretin ilk be ylnda Veskadaki artlara riayet etmedikleri iin Medineden karlm veya Ben Kureyz rneinde olduu gibi savaanlar ldrlmek suretiyle cezalandrlmlard. Ancak Yahudilerden kaynaklanan bu durum slm tarihinde bir istisnadr ve kendilerine uygulanan ceza da Tevrata gre verilmitir. Chiz Mslmanlarla Yahudilerin Medinede karlatklarn; burada yeni dine dman olan Yahudilerin halk pheye drdn, kararszlarn kafasn kartrdn, toplumu dman ve hasetilerle doldurduklarn belirtir. kinci safhada ise Mslmanlara dil uzatmaya, toplumda dmanlk, kavga ve ihtilaf krklemeye baladklarn, hile ve tuzaklar kurarak Mslmanlarla savamak iin canlarn ve mallarn seferber ettiklerini belirtir. Neticede Chiz btn bu yaplanlarn Mslmanlarla Yahudiler arasndaki fke ve kinin katlanarak iyice yerlemesine yol atn ifade eder. Chiz bunu psikolojik bir sebeple temellendirmeye alr: Yahudiler Medinede Mslmanlarla komu idiler; komularn dmanl akrabalarn dmanlna benzer. nsan ancak tandna dmanlk eder; yakn ilikide bulunulan kimselerin ayplar daha fazla gze batar. Yaknlk ve sevgi derecesine gre de dmanlk artar.7 Ancak belirtilmelidir ki, ilk fetihlerle genileyen slam dnyasnda hakimiyet altna alnan Yahudi cemaatlerine kar Mslmanlarn Chizin belirttii gibi temelli bir kin ve fke tutmad tarihen sabittir. Yahudiler iin geerli olsa da, Mslmanlar asndan onlara kar dmanln beslenmedii bilinen bir gerektir. Zaten Yahudilere kar genelde sabr ve savunma siyaseti takip eden Mslmanlar da Medinedeki durumun bir istisna olduunun tamamen bilincinde idiler. Mslmanlar Medinedeki olaylar Yahudilerin saya kar tutumunu bahane eden Hristiyanlar gibi bir kan davasna dntrerek ebedi bir dmanlk konusu haline getirmemilerdir. Bunun en somut delili, Medineden btn Yahudilerin deil, sadece Vesikada verilen sze sadk kalmayanlarn srlmesidir. Medinede Yahudilerin kalmas,8 din deitirmeler yaansa dahi akrabalk ilikilerini ve ticar ortaklklarn devam ettirmeleri, hayatn dier alanlarnda normal akn srd gstermektedir.9 Hz. Peygamber zamannda Hayber Yahudileri Peygamberimize gelerek baz Mslmanlarn bahelere ve hurmalklara girip hibir demede bulunmakszn mahsulleri topladklarndan ikayet etmi; Hz. Peygamber de mescitte toplad Mslmanlara Yahudilerin mallarna bu ekilde tasallutun haram olduunu belirtmi; bu
bn Him, I, s. 559. Chiz, el-Muhtr fr-Reddi alen-Nasr, nr. Muhammed Abdullah erkav, Beyrut 1991/1411, s. 5859. 8 Mesel, Hz. Peygamber veft ettiinde zrh Medinede yaayan bir Yahudide rehin idi. Bkz. bn Sad, I, s. 488. 9 Mesel, Peygamberimizin Yahudi kkenli ei Safiye, Hz. mer zamannda Medinedeki Yahudi akrabalarna yardm ederdi. Bkz. ez-Zebd, Tecrd, II, 306-307.
7 6

48

konumadan sonra Mslmanlar bu tr davranlar terk etmilerdi.10 Benzer bir ihtar daha sonralar bn Abbas tarafndan da yaplm; cizyelerini veren gayr-i Mslimlerin her trl masuniyeti olduunu belirten bn Abbas, rzalaryla vermeleri dnda zimmlerin mallarna dokunmann haram olduunu sylemitir.11 Hz. Peygamber zimmlere zulmeden ve tayamayacaklar vergi yk ykleyenlerin hasm olduunu belirtmitir.12 Hz. Peygamberin vefatnda son szlerinden biri de Zimmlerle ilgili konudaki hassasiyetimi koruyunuz olmutur.13 Ayrca zimmye bilerek zarar veren kimsenin lanetli (meln) olduunu belirten Hz. Peygamber, zimmyi haksz yere ldren kimsenin Cennetin krk yllk mesafeden alnan kokusunu dahi alamayacan syleyerek14 zimmlerin haklarnn korunmasna dikkat ekmitir. Hlid b. Veld zimmlerin mallarna dokunmay kesinlikle yasaklamt.15 Zimmler konusuna btn idaresi boyunca ok hassasiyet gsteren Hz. merin,16 vefat esnasnda vasiyetlerinden biri de uydu: Benden sonra halife olacak kimseye, yaplan anlamalar gereince zimmlere haklarnn tastamam verilmesini, can ve mal emniyetlerinin salanarak bu uurda gerekirse savamalarn, glerinin yetmeyecei iler yklememesini vasiyet ederim.17 Yine Hz. mer yolda rastlad m bir Yahudinin dilendiini grnce ona, kendisini bu hale drenin ne olduunu sormu; Yahudi de yaland iin alamadn ve ihtiya iinde olduunu sylemiti. Bunun zerine mer: Genliinde cizyesini aldmz insanlar ihtiyarlnda perian bir vaziyette brakmak bize yakmaz diyerek dilenci Yahudiye yardm etmi ve memurlarna bu durumda olan zimmlerin aratrlarak yardm edilmesini emretmiti. Ayrca o, Kurndaki zektn sarf yerlerinden biri olarak belirtilen miskinleri, ehl-i kitabn fakirleri olarak yorumlam, zimmlere bu fondan yardm edilmesini emretmiti.18 Yine Hz. merin Hre gibi Yahudilerin youn olarak bulunduu ehirlerde Sasnler zamannda dedikleri vergileri ar bularak cizye miktarnda indirime gittii bilinmektedir.19 Fetihlerle Mslmanlarn idaresi altna alnan Yahudi cemaatleri her ynyle rahatlama srecine girmilerdi. slam fetihlerine kadar Yahudiler Kudse ancak senede bir kez girebiliyorlard. slam fetihleriyle beraber Yahudilere be yz yldr (135-638) uygulanan Kudse giri yasa kaldrld. Yahudiler ibadet ve bayramlarn rahata kutlamaya baladlar. X. asr Kara mfessirlerinden Daniel Kmis, Daniel kitabnn 11/32. ayetini tefsir ederken, Mslmanlarn (smailler/Yimaelim) fethine kadar Bizans (Negev) tarafndan Yahudilerin Filistin topraklarnda rahat yz grmediklerini,
Vkd, II, s. 691; bn Eb sm, el-hd vel-Mesn, II, s. 29. Bilgi iin bkz. bn Kesr, Tefsr, I, 402. 12 Eb Yusuf, Kitbl-Harc, Beyrut [ty], s. 125. 13 Mverd, el-Ahkm's-Sultniyye ve'l-Velyti'd-Diniyye, Beyrut 1985, s. 183. 14 Buhr, Cizye, 5. 15 Eb Ubeyd, Kitbl-Emvl, trc. Cemaleddin Saylk, stanbul 1981, s. 25. 16 Sikasta uramasndan drt gece evvel Hz. mer, Huzeyfe b. Yemn ve Osman b. Huneyfe zimmlere vergi koymaktaki usullerini sormutu. Bkz. Eb Ubeyd, s. 60. 17 Eb Yusuf, s. 125. 18 Eb Ysuf, s. 126. Zektn sarf yerleri iin bkz. Tevbe, 9/60. Ayn olay Yahudiden bahsetmeksizin Eb Ubeydde de anlatlmaktadr. Bkz. Eb Ubeyd, s. 61, 66-67. 19 Eb Ysuf, s. 38.
11 10

49

slam idaresiyle beraber Yahudilerin Kudse girmelerine, yerlemelerine msaade edildii, onlara bir mahalle tahsis edildii, o gnden beri dnyann her yerinden ibadet ve ilim tahsili iin pek ok Yahudinin Kudse gelip yerletiini belirtir.20 slm fetihleri srasnda Bizansn iddetli basks altnda yaayan Filistin blgesi Yahudilerinin parmen iml etmeleri yasakt. Yahudiler parmeni Yahudi olmayanlardan almak zorunda kalmlard. Bu yasak slam idaresiyle beraber kaldrlm; Yahudiler din adan ok nemli olan parmeni istedikleri ekilde iml etmeye balamlard.21 slm dnyasnda dokuma sanayiinde nemli etkinlikleri olan ve baz kk boyalarn terkibini sr gibi saklayan Yahudilerin22 ayn asrlarda (IX-XI. asrlar) Bizanstaki dindalarnn ipek dokumacl yapmalar yasakt. Bu yasaa uymayanlar iddetle cezalandrlmakta idiler.23 Yahudilerin ierisine girip dinsel arnma gerekletirdikleri havuz olan mikve Roma ve Bizans dneminde Yahudilere yasaklanmt.24 Oysa slam dnemde Yahudiler bu vecbelerini yapabildikleri gibi, mikvelerini de rahata in edebilmi ve din gereklerini de herhangi bir engelle karlamakszn yerine getirebilmilerdir. Hristiyan lkelerden farkl olarak slam dnyasnda Yahudiler ihtiyaca binaen istedikleri yerde sinagog in edebilirlerdi. Oysa Hristiyan lkelerde Yahudilerin ehir merkezlerinde sinagog inlarna msaade edilmiyor; daha ok ehir dna itiliyorlard.25 Sonraki dnemlerde de gayr- mslimler rahat ve sakin bir hayat srmeye devam etmilerdir. Gayr- mslim tebea vergisini deyip herhangi bir siyas entrikaya bulamad srece kendilerine hep iyi muamelede bulunulmutur.26 Muaviye, Emev halifeleri ierisinde gayr- mslimlere kar en lml olanyd. Bir keresinde Muhammed b. Mesleme ile Muaviyenin arkadalarndan bir Yahudinin bulunduu bir mecliste Hz. Peygamber zamannda ldrlen Kab b. Erefin meselesi alm; Yahudi, Muhammed b. Meslemeye Hz. Peygamberin onu haksz yere ldrdn sylemiti. Hz. Peygambere dil uzatlmasna dayanamayan bn Mesleme
Gil, The Jewish Community, The History of Jerusalem, The Early Muslim Period 638-1099, ed. Joshua Prawer-Haggai Ben-Shammai, Jerusalem 1996, s. 166. 21 Gil, - - Erets-Yisrael biTkufat ha-Mslimit ha-Riona [slam Dnemde Filistin], Yerualayim 1983, I, s. 416. Yahudi tarihinde Filistin Yeivasnn Irak yeivalar karsndaki gerileme sebepleri arasnda bu yasan etkili olduu da belirtilmektedir. 22 Bkz. Chz, et-Tebassur bit-Ticre, nr. Hasan Hsn Abdlvehhb, Matbaatr-Rahmniyye: Msr 1354/1935, s. 24. 23 X. asra ait bir Yahudi kaynakta Bizansta ipek imalt ve ticaretinde Yahudilere konan yasak u ekilde belirtilmitir: Ham ipekle ilgilenen kiiler bu mallarn Yahudilere kesinlikle satamazlar. Bkz. Lopez, Silk Industry in the Byzantine Empire, Speculum 20 (1945), s. 23. 24 Bloch, The Biblical and Historical Background of Jewish Customs and Ceremonies, Ktav Publishing House: New York 1980, s. 40. 25 Gil, Yediot al Bete Kneset be-Teudot ha-Gniza [Geniza Dokmanlarna Gre Yahudi Sinagoglar], Kneset Ezra Sifrut ve hayyim be-Beyit ha-Kneset, Esufot Maamarim Mogeet le-Ezra Fleischer, eds. S. Elizur-M.D.Herr-G.Shaked-A.Shinan, Yerualayim 1994, s. 312. 26 Baron, (SRHJ) A Social and Religious History of the Jews, I-XI, Columbia University Press: New York 1957, III, s. 165; Lewis, slm Dnyasnda Yahudiler, s. 72.
20

50

Yahudiyi ldrmek iin msaade istediyse de Muaviye msaade etmemi ve onu odadan kartmt.27 mer b. Abdlaziz, valisi Adiyy b. Ertda yazd bir mektupta zimmlerden ya ilerleyen, i yapamayacak duruma denlerle, geim vastasn kaybedenlerden cizye almamasn ve bu durumda olanlara beytlmalden maa balanmasn emretmiti.28 slam dnyasnda mslman topluluklar arasnda yaanan mcadele ve sava dnemlerinde dahi gayr- mslimlere rahat bir yaama imkn tannmt. yle ki, kendilerinden olmayanlarla evlenmenin caiz olmadn ve onlarn sorgusuz sualsiz ldrlebileceini savunan Hricler bile,29 Mslmanlara taknd acmasz tavr, gayr- mslimlere taknmamlardr. Ziyd b. Ebhinin Basra valilii srasnda Basra zerine yrmeye karar veren bir isyanc grup yolda rastlad bir toplulua kim olduklarn sormu, onlarn Biz Yahudileriz cevab zerine kendilerini serbest brakmt.30 Oysa ayn msamaha Basra yaknlarnda Biz Mslmanz diyen bir baka toplulua gsterilmemi ve hepsi de ldrlmlerdi.31 Gayr- Mslimlerin Mslmanlarn fitne dnemi adn verdii en kark zamanlarnda bile rahat ve sakin bir hayat yaamalarna bir rnek de Basra ve evresinde srekli huzursuzluk kayna olan Hriclere kar daha sert nlem almak iin Kfe halkn kendisiyle beraber olmaya aran Haccacn, Kfe mescidinde yapt bir konumasnda grlr. Haccac, Kfe mescidinde halk yle uyarmt: ...Dmanlarmzla mcadele etmek istemeyenler, gitsinler Hrede Yahudi ve Hristiyanlarla beraber otursunlar.32 Abbaslerin kudretli yargc Eb Yusuf, Halife Harun Rede o gne kadar sre gelen uygulamann zimmlere yumuak davranmak, durumlar hakknda zaman zaman vali ve vergi memurlarndan rapor istemek ve onlara nasihat etmek ve tavsiyelerde bulunmak olduunu belirterek halifeye de bu yolu takip etmesini tavsiye eder. Halifeden zimmlere hakszlk yapmamasn, vergileri hakkaniyet esasna gre toplamasn ve onlara zorluk karmamasn ister.33 Seyyah Benjamin Abbas Halifesi Mstencidin (halifelii: 555-566/1160-1170) Yahudi tebeasna kar ok merhametli olduunu haber verir.34 Badatla ilgili gzlemlerini anlatrken Badat Yahudilerinin halifenin himayesinde gvenli, itibarl ve mutlu bir ekilde hayat srdklerini zikreder.35 Aslnda slm tarihinin her dneminde slam dnyasndaki i ekimeler ya da dier gayr- mslimlerin tavrlarna binaen zimmler slam toplumunda bazen zor durumlar yaasa da zimmet ad verilen, Allahn emri ve Hz. Peygamberin uygulamalar neticesinde ekillenen bu statye her zaman dikkat edile gelmitir. Bu hassasiyet dolaysyladr ki, slam idaresinde gayr- mslimler, devlete olan sadakatleri
27 28

Belzur, Ensabl-Erf, nr. Max Schlonger, Jerusalem 1971, IV/A, s. 136-137. Eb Ubeyd, s. 62, 66. 29 Taber, Trhut-Taber, nr. Muhammed Ebul-Fadl brhm, Beyrut 1967, V, s. 568. 30 Belzur, Ensabl-Erf, IV/A, s. 148; bnl-Esr, el-Kmil fit-Trh, nr. C.J. Tornberg, Beyrut 1965, III, s. 417. 31 bnl-Esr, III, s. 418. 32 Taber, IV, s. 266. 33 Eb Yusuf, s. 125. 34 Benjamin, Tudelal Benjamin & Ratisbonlu Petachia Ortaada ki Yahudi Seyyahn Avrupa, Asya ve Afrika Gzlemleri, trc. Nuh Arslanta, stanbul 2001, s. 61-62. 35 Benjamin, s. 65.

51

devam ettii mddete devlet iinde devlet olmaktan da te bir statye sahip olmulard. Din veya siyas liderler devletle-cemaat arasndaki irtibat temin eden kimselerdi. Bu slam idaresi asndan da, pratik amal bir uygulamayd. Vergilerin toplanmasndan bu kimseler sorumlu olduu gibi Yahudilere de zerk yaplanma ve kendi mahkemelerinde yarglanma hakk tannmt.36 Yahudilerin dier din mensuplar arasnda bir arada yaamak iin yine Mslmanlar tercih etmeleri dikkat eken bir dier noktadr. slam dnemde Tinns nemli bir dokuma ve ticaret merkeziydi.37 ehir halk da arlkl olarak Kptlerden olumaktayd. ehrin bu zelliine ramen, Kpt nfus arlkta olduu iin Yahudiler bu ehre fazla yerlememitir. Ashtor, ounluu XI. asra ait Geniza dokmanlarnda Tinnsten genelde buraya ticar amala gelen Yahudiler mnasebetiyle bahsedildiini belirtir ve bunlarnda daim deil, geici sakin olduklarn syler.38 Benzer ekilde Yahudiler, davranlarn gayri ahlk bulduklar Drzler arasnda da temelli yaamyorlard. Drz kylerine sadece i iin ve gn birlik gidip geliyorlard.39 Dier taraftan Rabban Yahudiler omron (Samaria) ve Nablus gibi sadece Samirlerle meskun yerlerde de yaamay tercih etmiyorlard.40 Oysa ayn dinin deiik mezhebi olan Rabban, Kara ve Samirler, Dimak ve Kayseriye gibi Mslmanlarn da bulunduu ehirlerde birbiriyle bark bir halde yayorlard.41 Bu barta en nemli rol Mslman idarecilerin tavrdr. Takip edilen bu tavrla normalde bir araya gelmeyen farkl mezhep mensuplarnn birbirine tasallutu da nlenmitir. Kara Daniel Kmis, Mslman idarecilerin Kudste din gruplara her konuda byk bir zgrlk verdiini belirterek slm dnyasnn deiik corafyasnda Rabbanlerin zulmnden kurtulmak isteyen Karaleri Kudse ge u szleriyle tevik eder: Rabbanlerin korkusundan azn amaya korkanlar!...Mslmanlar (Yimaelim) Musann emirlerini tam manasyla uygulayan Karalere her konuda yardmc olmaktadr. Bu yardmlarndan dolay kendilerine medynu krnz. u anda onlarn hakimiyetindesiniz. O halde silkinin ve Tanrnn buyruklarn btn sraile retinDanielde buyrulan (11/3334) kimseler gibi (Rabbanlere uyanlar) olmayn. Artk Mslman kralln sayesinde Tanr, Rabban boyunduruunu sizden kaldrmtr.42
36

Goitein, Minority Selfrule and Government Control in Islam, SI-Ex. Fasc: Memoriae J. Schacht Dedicato, 31, s. 109; Bareket, Fustat on the Nile, The Jewish Elite in Medieval Egypt, Brill 1999, s. 22; Swartz, slmn Douunu zleyen Yllarda Yahudilerin Durumu, SAFD 2 (2001), s. 475. 37 Ykt, Muceml-Bldn, Beyrut [t.y], II, s. 51-52. 38 Ashtor, The Number of Jews in Medieval Egypt, JJS 19 (1968), s. 4-5. 39 Seyyah Benjamin Saydada yaayan Drzleri yle anlatr: Bunlar fuhuta o kadar ileri gitmilerdir ki, erkekler kz kardeleriyle evlenirler. Ylda bir gnlk orular vardr. Bir araya geldiklerinde yer, ier ve kadnlarn deitirip birbirlerinin hanmlaryla beraber olurlar. Onlar len bir insann iyi olmas durumunda ruhunun yeni doan bir ocua, kt olmas durumunda ise bir kpee veya bir eee getiine (tenashe) inanrlar. Bu anlattklarmn hepsi onlarn sama sapan aptalca inanlardr. Bunlar arasnda ikamet eden herhangi bir Yahudi yoktur. Ancak kendilerine kolaylk saland iin buraya zanaat ve kuma boyacs baz Yahudiler gelip gitmektedir. Bkz. Benjamin, s. 46 40 Benjamin, s. 48. 41 ehirde ayrca 100 Kara ve 400 Kutim (Smir) yaamaktadr. Bunlar birbiriyle bark bir halde yaarlar. Ancak birbirleriyle kesinlikle evlenmezler. fadeler Yahudi seyyah Benjamine aittir. Bkz. s. 58. Kayseriyede 200 Rabban ve 200 de Samir yaard. Bkz. Benjamin, s. 48. 42 Nemoy, Karaite Anthology, Excerpts from the Early Literature, translated from Arabic, Aramaic, and Hebrew Sources with notes Leon Nemoy, Yale University Press: 1952, s. 38; Simha-Levi, Sefer Ro Pina [Karaliin Temel Kaynaklar], brnceye trc. ve nr. Yusuf el-Cemil, Adod 2002, s.

52

Barta Mslmanlardan himaye gren Yahudiler savata da ayn himayeyi grmlerdir. Fatmlerin Filistine hakim olmalarnn arefesinde Bizans, slm dnyasna kar balatt aknlarda grnr bir baar elde etmiti. Bizans tarihine ftuhat devri olarak geen Nikephoros Phokas (imparatorluu 963-969) ve Ionnes imiskes (imparatorluu 969-976) dneminde asrlardr sabit kalan Toroslar snr delinmi, Akdenizde Girit, Anadoluda Mara, Raban, Dulk ve Halep ehri zapt edilmiti. O srada Hamdanlerin merkezi olan Halepin istil ve yamasyla, Bizans iin en tehlikeli merkezin bertaraf edilerek dou istikametinde ilerlemek zere yolun almas demekti. Antakyann zaptndan sonra ldrlen Nikephoros Phokasn istil giriimi halefi Ionnes imiskes tarafndan srdrlm; Mezopotamya ve Meyyafrikne yapt taarruzla ie balayan yeni imparator, Antakyadan Hmsa kadar olan yerleri hakimiyeti altna almakla kalmad gibi, Balebek ve Dimak da istil etmiti. Dimakn istilsndan sonra Filistin topraklarna da giren imiskes sahil kentleri Taberiye, Nsra (Nazareth), Akk, Beyrut, Sayda (Sidon) ve nihayet Kayseriyeyi de ele geirmiti. Kanl katliamlarn yaand istillarn sonunda imiskes, Ermeni kral III. Aota gnderdii mektupta zaferini u szlerle duyurdu: Mucizeleri duy ve haberin olsun ki, btn Fenike, Filistin ve Suriye Araplarn hakimiyetinden kurtarlm olup Roma hakimiyetine boyun emi durumdadr.43 Bizansn bu baarlar Yahudiler tarafndan endie ile takip edilmiti. Kudsn de igal edilecei haberleri bu endieyi daha da artryordu. stil edilen yerlerdeki Yahudilere kar Hristiyanlarn ne tr bir tavr takndklar hakknda kaynaklara bilgi gememitir. Ancak Kudse hkim olunmas durumunda Hristiyanlarn Yahudileri Kudsten tekrar karaca dilden dile dolayordu. Dnemin Kara mellifleri eserlerinde bu konuya deinmilerdir. Salmon ben Yeruhim Kitab- Mukaddesin 40. Mezmurunu tefsirinde Hristiyanlarn bu gayesini Snnetsizler (elAralm/Bizansllar) Kudsten karmak ve bizi ehirden tekrar ayrmak istemektedirler. Allaha duam odur ki, Allah onlarn bu muradn gerekletirmesin ve ilerini de asla kolaylatrmasn , szleriyle dile getirir.44 Bir baka Kara alim Yefet b. Eli 11. Mezmurun ilk drt ayetinin tefsirinde Bizansllarn yegane gayesinin Kuds ele geirerek Yahudileri ehirden srmek olduunu, ancak bunu asla gerekletiremeyeceklerini belirtir: Onlar Yahudileri Rabn Mukaddes Mabedinden srp karmak istiyorlar. Oysa (Ey Hristiyanlar) Mukaddes Mabedte olan Rab sizin gibi murdar ve sizin gibi snnetsizler arasnda nasl barnsn!?45 Bizansn yukarda bahsedilen istils srasnda bu ehirlerde yaayan Yahudilerin sna yine slm dnyas olmutu. Yahudi kaynaklara geen bilgiye gre Tarsustan

109, Ar. trc. 149; Mann, A Tract by an Early Karaite Settler in Jerusalem, JQR, n.s. 12 (1921-22), s. 257, 283. 43 Bizansn slm dnyas karsndaki bu baarlar iin bkz. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, trc. Fikret Iltan, Ankara 1995, s. 264-276; Sharon, The History of Palestine from the Arab Conquest until the Crusades (633-1099), A History of the Holy Land, ed. Michael Avi-Yonah, Jerusalem 1969, s. 22021. 44 smmel-n, el-aralm f hl yadrib aleyn li-yahricn minel-Kuds ve yferrik beynen ve beyneh. Ve ercu bi-fadlillh l ytimme mrdehum vel yshile umrahum. Yahudice-Arapa bu tefsir metni iin bkz. Mann, Texts and Studies in Jewish History and Literature, Hebrew Union College Press: Cincinnati 1931, II, s. 18-19. 45 Gil, The Political History of Jerusalem during the Early Muslim Period, The History of Jerusalem, The Early Muslim Period 638-1099, ed. Joshua Prawer-Haggai Ben-Shammai, Jerusalem 1996, s. 21-22.

53

kaan ok saydaki Yahudi, Filistindeki Bniyas ehrine yerlemiti.46 Nitekim bu endielerinde de hakl idiler. nk bir asr sonra Kuds Hallarn eline dtnde Yahudiler sinagoglarna doldurularak yaklmt.47 Ayrca ehir civarndaki maaralarda gml Yahudilerin mezarlar paralanarak bina yapmnda kullanlmt.48 ehirdeki Yahudilerin tamamn sren Hallar, tek bir Yahudi ailenin kalmasna, o da ar bir vergi karlnda kendilerine kuma boyamas artyla msaade etmilerdi.49 Yine elHall (Hevron) ehrindeki Yahudi sinagogu da Aziz Avraham adyla kiliseye evrilmiti.50 Geici olarak Hristiyan Hallar tarafndan igal edilen slam topraklarnda bile Yahudiler iin durum son derece felaketti. Hallarn Filistin blgesini igal etmelerinden sonra blgede yaayan Yahudilerin snaklar yine Mslmanlar olmutur. Mslmanlarn iyi muamelelerinden dolay ilk Hal seferleri srasnda Hayfadaki Yahudiler Hristiyanlara kar Mslmanlarla beraber savamlard.51 Askaln Hallarn eline dtkten sonra ehir Yahudilerinin ou Mslman Msrn Bilbs ehrine snmt.52 Benzer ekilde Hal katliamndan kaan el-Hallli Yahudiler de yine Bilbse snmt.53 Kuds Hallar tarafndan igal edilince (1099) hem Karaler hem de Rabbanler ehri terk ederek Mslmanlarn hakimiyetindeki dier ehirlere yerlemilerdi. ehrin Salahaddin Eyyb tarafndan fethedilmesinden sonra ise tekrar gelip ehre yerlemilerdir.54 Mslmanlar Yahudileri asla dlamadlar; aksine slam toplumuyla kaynaan Yahudiler o dnemin en iyi brokratlar ve tccarlar oldular. Eer Yahudiler Sasan dnemindeki gibi dlanm olsalard, dierine kar banazla ve onlar en azndan din ve edeb literatrlerinde aalamaya devam edeceklerdi. Ama Mslmanlarn gayr- mslim politikalar onlarn radikallemesini de nlemitir. slam idaresinin msamahakr tavrn din nderler olan gaonlarn slam mahkemelerine kar lml tavrlarndan da anlamak mmkndr. slam ncesi dnemde dierlerine (Yahudi olmayan, goy) kar (drst ahitlik vb. konularda) gelitirilen sert Talmudik kurallar slam dnemde yumuam ya da yumuatlmtr.55 Bu yumuamada slamn Yahudilere bak ve Mslmanlarn Yahudilere kar izledii politikalarn nemi de belirtilmelidir. Yahudilerin tarihten beri sregelen krsal kltrden ehir kltrne geii slam dnemde gereklemitir. Bugnk dnya ekonomisi ve kltrel hayatndaki Yahudi
46

Goitein, (MS) A Mediterranean Society, Berkeley: University of California 1967-1988, II, s. 214; Gil, Erets Yisrael, I, s. 176. 47 bn Tariberd, en-Ncmz-Zhire fi mlki Msr vel-Khire, Msr [t.y.], V, s. 150; bn Rhib, s. 72. 48 Benjamin, s. 51. 49 Bkz. Petachia, Tudelal Benjamin & Ratisbonlu Petachia Ortaada ki Yahudi Seyyahn Avrupa, Asya ve Afrika Gzlemleri, eviren Nuh Arslanta, stanbul 2001, s. 118. 50 Benjamin, s. 51. 51 Baron, SRHJ, III, s. 102; Swartz, slmn Douunu zleyen Yllarda Yahudilerin Durumu, SAFD 2 (2001), s. 479. 52 Ashtor, The Number of Jews in Medieval Egypt, JJS 18 (1967), s. 24. 53 Gil, Yediot al Bete Kneset be-Teudot ha-Gniza, s. 319. 54 Mann, Texts and Studies, II, s. 42. Karaler ise ok fazla dn yapmamlar, Dimak ve Msr gibi gittikleri yerlerde ikmete devam etmilerdir. 55 Mesel bkz. Hirschberg, Arkaot el Goyim be-Yemey ha-Beynayim [Ortaada Yahudilerin Yabanc Mahkemelere Mracaat], Mazkeret Kovets Torani le-zaher Rabenu Gaon Yisrael Rav Yitshak ha-Levi Herzog, eds. S.J. Zevin-Z.Warhaftig, Yerualayim 1962, s. 500.

54

katksnda, slam dnemde kazanlan bilgi ve tecrbenin azmsanmayacak bir katksnn olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Irak, Suriye ve Filistinde Mslman hakimiyetinde Yahudiler mreffeh ve rahat bir hayat srmlerdir. Oysa ayn dnemde Batda Hristiyan hakimiyetindeki yerlerde Yahudilerin herhangi bir ehirdeki nfusu bini gemezdi.56 Yahudi seyyah Benjaminin gezisi srasnda Hal igali altnda bulunan yerleim birimlerindeki Yahudi aile ya da nfus 1, 2, 3, 10 ya da 20 gibi, onlarla ifade edilmesine karn; ayn blgede Mslmanlarn hakimiyetindeki ehir ve kasabalarda yaayan Yahudi ailelerin says yzler, binler hatta on binlerle ifade edilmesi dikkate deer bir olgudur.57 Bu bile Mslmanlarn Yahudileri benimsemelerinin en byk delillerinden biridir. Yahudi msteriklerin de belirttii gibi, Ortaa Yahudileri denince aslnda kast edilen slam dnyas Yahudileridir. Ortaada dnyann dier yerlerinde de Yahudiler vard; ancak ortaalarda dnya Yahudi nfusunun byk ounluu slam dnyasnda, Mslmanlarn idaresinde yayordu.58 slm hukukunda gayr- mslimlerin seyahat, tanma ve ikmetleri konusunda herhangi bir engel bulunmad iin59 Yahudiler slam dnyasnn her tarafna dalm durumda idiler. Halifeliin gerilemeye ve k srecine girdii sonraki dnemlerde Yahudi topluluklarnn azlna vurgu yapan ortaa aratrmaclar bile, ortaan sonlarna kadar Yakn Douda yine de geni Yahudi topluluklarnn yaadn belirtmektedirler.60 1. Haklar lk dnem slam fetihleri srasnda Mslman olmak tebeala kabul anlam tamaktayd. mmet bilinci zerine kurulan slam toplumuna katlmak iin Mslman olmak gerekiyordu. Mslman olmayan, kendi inancn da terk etmek istemeyenlere de ak bir kap braklmt: Mslmanlarn devlet giderlerine ortak olmalar, yani vergi (cizye) vermeleri artyla bu topluma katlabilirdi. Buna karlk slam devleti, dier vatandalar gibi bunlara da her trl gvenceyi salamakla mkellefti. Bu artla slm toplumuna dahil olan bir gayr- mslimin can da mal da aynen bir Mslman gibi hukukun gvencesi altndayd.61 Zimmden mal alan Mslmana, bir Mslmandan alnm gibi muamele yaplr ve cezalandrlrd.62 Halife ya da valinin bir Mslman ya da bir zimmnin sahip olduu topraklar alarak bakasna tahsis etmesi veya rzas dnda bir tasarrufta bulunmas yasaklanmtr.63 Hatta zimmlerin Mslmanlarn en

Graetz, History of the Jews, The Jewish Publication Society of America: 1891, III, s. 426-427. Avrupann Roma (200 Yahudi) (Benjamin, s. 35), Arles (200 Yahudi) (Benjamin, s. 34), Salerno (600 Yahudi) (Benjamin, s. 37), Amalfi (20 Yahudi) (Benjamin, s. 37), Selnik (500 Yahudi) (Benjamin, s. 40) ve Kostantiniye (2.000 Yahudi) (Benjamin, s. 43) gibi byk ehirlerinde yaayan Yahudilerin says yzlerle ifade edilirken; ayn dnemde slam ehirlerinde Yahudi says binler ve on binlerle ifade edilmektedir: Dimakta 3.000 (Benjamin, s. 55), Badatta 40.000 (Benjamin, s. 64), Kfede 7.000 (Benjamin, s. 70), Hemednda 30.000 (Benjamin, s. 76), sfahnda 15.000 (Benjamin, s. 77), irzda 10.000 (Benjamin, s. 77) Yahudi yaamaktayd. 58 Gil, Erets Yisrael, I, s. 406. 59 Bkz. Eb Ysuf, s. 127. 60 Bkz. Ashtor, Prolegomena to the Medieval History of Oriental Jewry, JQR n.s. 50 (1959-1960), s. 56. 61 Eb Ubeyd, s. 184. 62 Eb Ysuf, s. 176-177. 63 Eb Ysuf, s. 60.
57

56

55

mukaddes kabul ettikleri Mekke ve Medineden dahi hukuken arazi satn alabilme haklar vardr.64 Gayr- menkul olan bir zimmnin tarla ya da bahesini kendi dindana ya da bir Mslmana satmasnn nnde herhangi bir engel yoktur.65 Mslmanlar hara gelirlerinin azalmas endiesiyle herhangi bir yasak getirmeyi dnmemilerdir. Benzer ekilde din sebeplerle sabatik ylda (emita) tarlalar nadasa brakldnda66 Yahudi kaynaklarda Mslman idarenin lke ekonomisi asndan menfi bir tasarruf kabul edilebilecek bu uygulamaya herhangi bir mdahalesinden bahsedilmemektedir. Genelde gayr- mslimler zelde ise Yahudiler slam dnyasnda getto tipi belli mekanlarda yaamaya mecbur edilmemilerdi. stedikleri ehirde ya da mahallelerde yaayabilirlerdi. Bunun en tipik rnei, Hayberli olup da sadece Hz. merin srd Teym ve Erihada deil, sonradan kurulan slam ehirlerine gelip yerleen Yahudilerdir.67 slam dnyasnda meslek gettolar da yoktu. XII. asrda Bizansta bask ve iddet altnda inleyen ve Hristiyanlar tarafndan baya ilerde altrlan dindalarnn68 tersine slam dnyas Yahudileri kabiliyeti ve imkn varsa vezirlik de dahil tabiplik, cehbezlik ve sayraflik gibi o dnemin en gzde mesleklerinde hibir engelle karlamakszn faaliyet gstermilerdir. Yahudi tccarlarn ticar faaliyetlerine de herhangi bir engel sz konusu olmamtr. Niaburlu bir Yahudi skenderiyede, Maribli bir Yahudi Fustatta, Irakl ya da ranl bir Yahudi tccar da Filistin ya da Msrda rahata ticar faaliyetlerini yrtebilirdi. Maribin en cra kesinden kalkp gelen bir Yahudi Msrda ikmet edebilir ya da Irakta bir ticaret acentas kurabilirdi.69 Hatta o dnemde dokumaclk, kuma boyacl ve kle ticareti gibi baz meslekler Yahudilerin tekelinde idi. Yahudilerin mabetleri, mezarlar ve kabul ettikleri dier kutsallarn da bir masuniyeti vard. Asrlarca Mslmanlarla i ie yaayan Yahudilerin Zeytin Dandaki mezarlar Abbas ve Fatm dnemlerinde herhangi bir zarar grmezken, Hal igaliyle beraber mezarlar yamalanm; ou mezarn ta ve mermeri Hallarn
Gayr- mslimlerin arazi vergileri tartlrken Mekke, Medine ve civarndan satn alacaklar arazilere hara konmayaca belirtilir. Bkz. Eb Ysuf, s. 121. 65 Eb Ysuf, s. 121; Mverd, Ahkms-Sultniyye, s. 188. 66 slam dneme ait bir mahkeme kararnda sz konusu ylda rn ekmenin yasak olduu belirtilir. Margaliot, - , , Halakot Erets-Yisrael min haGeniza [Genizada Filistin Blgesine Bulunan Hukuk Metinleri], Yerualayim 1974, s. 42 (Sefer haMeasime ait bir mahkeme kararnda yer almaktadr). 67 Mesel hicr IV. asrda Badatl bir grup Yahudi Hayberli olduunu syleyerek cizye vergisinden muaf olmak istemiti (Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, nr. uayb el-Arnvd ve dr., Beyrut: MessesetrRisle, 1984/1405, XVIII, s. 280; Sbk, Tabakt-fiiyyetil-Kbr, IV, s. 35). Benzer talepler baka zamanlarda Filistin (Taberiye) (Bkz. Gil, [638-1099] ha-Masim be-Erets Yisrael biTkufat ha-Kivu ha-Mslimi ha-Riona (634-1099) [lk slam Dnemde (638-1099) Filistinde Vergi], Tsiyon 45 (1980), s. 275; a.mlf., Erets Yisrael, II, s. 453-454) ve Msrdaki baz Yahudiler tarafndan da dile getirilmitir (Goitein, Mediterranean Society, II, s. 386). 68 Petachia, s. 121. 69 1100 tarihli bir dokmanda Niaburlu, ancak skenderiyede ticar faaliyetini srdren Yahudi tccar shakn sipari listesinde Suriyeden getirilmesini istedii deirmen talarndan bahsedilmektedir. Goitein, Mediterranean Society, I, s. 153. Dier rnekler iin bkz. Tuvot ha-Geonim (,) nr. Simha Assaf, Yerualayim 1942, s. 7-8 (5. responsa).
64

56

Kudsteki binalarnda kullanlmak zere tahrip edilmiti.70 el-Hall ehrindeki Yahudi sinagogu ise Hal igalinden sonra kiliseye evrilmiti.71 Ayn Hallar igallerinden sonra Remledeki Yahudi sinagogunun mtemiltnda yer alan Nebi Samuel Trbesini Kudsn iki mil kadar uzana den iloya tam;72 Yahudilerin mihmandarln yapt ou trbeye el koymu ve Yahudileri de kovmutu. Ayrca el-Halldeki Atalar73 trbesinde olduu zere, Yahudilerin mukaddes mekanlar Yahudi inancna aykr ikonlarla doldurulmutu.74 Oysa slam hakimiyetinde Yahudilerin elinde braklan trbelerin, idare ve sorumluluu da tamamen kendilerine verilmiti. Hatta Bizans dneminde snrl izinle girebildikleri el-Halldeki Atalar trbesinin idaresi slam fetihlerinden sonra Yahudilere verilmiti.75 Yahudilerin kutsal meknlarn ziyaret konusunda da herhangi bir engel yoktu. Bir Geniza dokmannda Bilbse her hafta ibadet iin deiik yerlerden Yahudilerin geldii belirtilir. Ashtor bunun sebebini, kasabada sadece tek bir Tevrat Tomar (Sefer Tora) olmasndan ve bunun da kasabadaki yegane sinagogda bulunmasndan kaynaklandn belirtir.76 slm dnyasnda din vecibeleri gerei kesimlerini kendi usullerine gre yapan Yahudilerin, ayn dnemde Hal igali altndaki Filistinin ou ehirlerinde bu kesimleri yasaklanmt.77 Din hrriyetler asndan dikkat eken bir baka husus da Yahudilerin yaadklar ehirler neresi olursa olsun, slam topraklarnda istedikleri yere gmlebilme zgrldr. Kuds ve Filistine defnedilme bunun en tipik rneidir. Geniza dokmanlarnda konuyla ilgili ok fazla bilgi vardr. rann Kazern78 ve mul ehrinden;79 Msrn Fustat ve Feyym ehrinden (Msr/Erets Pitom),80 Kuzey Afrikann Kayravan81 ehrinden, Yahudi cenazelerinin getirilip Kuds veya Filistine defnedildikleri kaytlara gemitir. Oysa Hallar dneminde Yahudilerin Filistinde deil cenaze defnetmeleri, yaama haklar dahi yoktu. Bu dnemde Yahudiler cenazelerini yine slam hakimiyetinde bulunan Atalarn kabirlerinin bulunduu el-Hall ehrine defnetmeye balamlard.82 Din zgrlkler konusunda dikkat eken bir baka uygulama da Mslman yneticilerin cemaatler aras dolaan gezici Yahudi vaizlere (daran ve hazan)
Bilgiyi Hallar dneminde Kuds ziyaret eden Yahudi seyyah Benjamin vermektedir. Bkz. Benjamin, s. 51. 71 Benjamin, s. 53. 72 Benjamin, s. 54. 73 branice Avot. Yahudilerin, Allahn kendileri ile ahit yapt atasna brahim, shk ve Yakba verilen isimdir. Daha sonraki dnemlerde Allah, onlara hep bu Atalar ve ahitlerini hatrlatacak veya bu ahitler sebebiyle ltuflarda bulunacaktr. Bkz. Cecil Roth-Geoffrey Wigoder, The New Standart Jewish Encyclopedia, s. 1506 74 Bkz. Petachia, s. 119-120. 75 Braslavski, Machpelah, EJd, XI, s. 673. 76 Ashtor, The Number of Jews in Medieval Egypt, JJS 18 (1967), s. 27. 77 Goitein, Mediterranean Society, I, s. 430, 87. not. 78 Mann, Texts and Studies, II, s. 281. 79 Bkz. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 166. 80 rnekler iin bkz. Assaf, Makorot u Mahkarim, s. 34. bkz. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 176. 81 Goitein, Tsavoot mi-Mtsrayim miTkufat ha-Geniza [Geniza Dnemine Ait Baz Vasiyetnameler], Sefunot 8 (1964), s. 107, 5. dipnot. 82 Gil, Erets Yisrael, I, s. 517.
70

57

herhangi bir mdahalede bulunmamalardr. erira Gaondan rendiimize gre Ssnlerin son dnemlerinde gaonlarn pirke faaliyetleri yasaklanmt.83 Bizansta da Justinian zamannda karlan bir kanunla re pirkenin (archipherekitai) metnin manasn arptmamas iin sadece Greke ve Tevratn bu dildeki tercmesinin kullanlmas zorunlu hale getirilmiti.84 Mslman hakimiyeti ile beraber nemli bir din hizmeti olan bu faaliyet tekrar balamtr. 987 yl hari,85 Abbas ve Fatmler dneminde hem Filistinde hem de Irakta kesintisiz devam etmitir.86 Mslmanlar bu faaliyetlere engel olmadklar gibi ieriine de mdahale etmemilerdi. Benzer ekilde Abbasler ve Fatmler dneminde eitli cemaatleri dolaarak konumalar yapmak Yahudiler arasnda olduka yaygn bir detti. Gezici vaizler halkn din duygularn atelemek ve dine tevik asndan olduka etkili idiler.87 Mslman idareciler bu kimseleri asla bir tehlike olarak grp engel olmadlar. lgintir, bu tr faaliyetlere engel yine Yahudi cemaatinin kendisinden gelmitir. 1030 tarihli bir dokmanda Basradan Fustata gelen Avraham ben Aharon el-Basrye halk, yerel cemaat idarecileri hakknda yanl bilgilendirecei endiesiyle engel olunduu, daha sonra da herem ilan edildii belirtilir. Konuyla ilgili baka rnekler de vardr.88 Yahudiler kanun nnde de eitti. Bir Yahudi davasn kendi mahkemesine gtrmek istemezse, bir slm mahkemesine getirebilirdi. Hz. merin, Yahudi olarak len halasnn mirasn isteyen Eas b. Kaysa miras vermedii; miras kadnn Yahudi akrabalarna devrettii belirtilir.89 mer b. Abdlaziz zamannda Msr kads bn Huceyrenin Yahudilerden ald bir mal zerine Yahudiler kararn haksz olduunu belirterek halifeye mracaat etmilerdi. Olay tahkik ettiren halife, Yahudilerin hakl olduunu grnce mallarn kendilerine iade ettirmiti.90 1141 tarihli bir Geniza dokmannda Fustat yeiva bakannn ticar ilerini takip eden klesi (ulm) Saf,
erira Gaon, ( geret Rav erira Gaon-Meturgam le-Laon ha-Kode) [Rav erira Gaonun Mektubu], nr. ve brnceye trc. R. Nosson Dovid Rabinowich, Jerusalem 1991, s. 139, ng. trc. 124. 84 Mirsky, Types of Lectures in the Babylonian Academies, Essays on Jewish Life and Thought, Presented in Honor of Salo Wittmayer Baron, ed. Joseph L. Balu-Philip Friedman-Arthur Hertzberg-Isaac Mendelsohn, Columbia University Pres: New York 1959, s. 379, 391. Kanunun metni iin bkz. Kahle, The Cairo Geniza, Oxford: Basil Blackwell 1959, s. 316 (Ek 1). 85 Mann, Bveyh kardeler Samsamddevle ile erefddevle arasnda, 987 ylnda meydana gelen iktidar mcadelesinde, Badatta Trklerle Deylemliler arasndaki atmalar srasnda Yahudi cemaatinin o ylki dnemsel toplanty gerekletiremediklerini belirtmektedir. Bkz. Mann, Texts and Studies, I, s. 90. 86 Bu faaliyet gaona zg bir imtiyaz olarak devlet tarafndan garanti altna alnmt. Bkz. Goitein, - , Ro Yeivat Erets-Yisrael ke-Ro ha-Yahudim be-Medina ha-Fatmit, Mismahim Ararvim al ha-Geonot ha-Yisraelit [Fatmler Zamannda Yahudilerin Ba Olarak Filistin Gaonu], Erets-Yisrael 10 (1970-1071), s. 100-106; a.mlf., New Sources on the Palestinian Gaonate, Salo Wittmayer Baron Jubilee Volume, New York-London 1974, English Section, I, s. 524-525. 87 Mann, Texts and Studies, I, s. 402-403. Bir dokmanda Dimakta vaaz yapan bir gezici vaizin halk zerindeki etkisi yle anlatlr: Onun konumalaryla kalpler Allah korkusuyla doluyor, Allaha ibadete itiyak duyuyor. Gnahkrlar ise pimanlk duyarak Allaha bir yol tutuyor. 88 Gil, Erets Yisrael, II, s. 177. Dier rnekler iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, II, s. 217-218; Bareket, Fustat on the Nile, s. 52-53. 89 Abdrrezzak, el-Musannef, nr. Habbrrahman el-Azam, Beyrut 1403/1983, VI, s. 16-17 (Hadis no. 9858). 90 Bkz. Kind, el-Vlt vel-Kudt (Trhu Vlti Msr), nr. Rhuvon Guest, Messet Kurtuba: [t.y.], s. 332-333. Olay bn Huceyrenin ikinci kadl srasnda meydana gelmitir.
83

58

Ayzabta komisyonculuk yapan bn Cemhir isimli bir mslmana Berbere limannda zina yapt eklinde bir ithamda bulunmutu. Durumun iftira olduunun anlalmasndan sonra ehir kads tarafndan krba cezasna arptrlan Yahudi kle lgna dnm ve kady tehdit edercesine: Ben, Yeiva bakannn ulm, Saf, krba yiyecek yle mi? szleriyle meydan okuyabilmiti.91 Halifelerin zaman zaman bana buyruk emirlerine, dnemin Mslman hukukular kar durmular ve engel olmulardr. Gncel tabiriyle slam hukuk adamlar hukukun stnln her eyden stn tutmulardr. Bunun en gzel rnei Halife Msterid zamannda 515 (1120-1121) ylnda Badatta Mesihin kmas ayias zerine Abbas idaresinin Yahudileri ya aralarnda ktn iddia ettikleri peygamberi gstermeleri ya da Mslman olmalar arasnda brakt muhayyerlie, dnemin kdlkudt bnd-Demagnnin kar karak engel olmasdr. Olay, konuyla ilgili yegne kaynak olan bir Yahudi mektubunda her ne kadar aresizlik psikolojisiyle esrarengiz bir tarzda nakledilmise de92 halifeyi bu kararndan dndren kdl-kudtn tavr bellidir: Eyleme dklmemi bir olay niyet okuyarak cezalandrmak hukuk deildir. Yahudi yneticileri cemaatle ilgili bir problemleri olduunda X. asrda randevu almak suretiyle,93 XII. asrda ise haftalk Perembe gn yaptklar mutat grme ile94 dorudan halifeye iletme imknlar vard.(*) Dier taraftan cemaat ii ihtilaflarda Mslman idareler Yahudilerin i meselelerini kendilerine brakm, sadece arabuluculuk grevi stlenmilerdir. Mslman idareciler gayr- mslimlerin i ilerine asla karma taraftar deildi. Cemaat ii seimler, tayinler ya da aziller hep cemaatin yetkisine braklmt. Mslman idareciler yeni tayinlerde cemaatin kesin kararn beklerdi.95 Bunun en belirgin rnei Abbasler dneminde gaonluun resl-clutluk kurumu yannda cemaatin resm temsilcisi olarak ortaya kmasdr. slam ncesi dnemde Yahudi cemaatinin Ssn devleti nezdindeki yegane temsilcisi reslclutluktu.96 Yeivalar sadece din ilimlerle megul olan din adamlarnn oturup ilim yaptklar bir yerdi. Bunun dnda herhangi bir idar otoriteleri yoktu.97 Ancak Abbasler dneminde din cemaatlere verilen zerklik dolaysyla resl-clutluk yannda gaonluk da idar temsilcilik olarak n plana kmaya balamtr. Din bir otorite olmalar dolaysyla cemaat nezdinde saygn bir yeri olmas, vazifenin belli aileler arasnda dolap durmas ve nemli gelir kaynaklarna sahip olmalar, cemaate
Goitein, Teuda min ha-Namal Afrikan Ayzeb [Afrika Liman Ayzaba Dair bir Geniza Dokman], Tarbits 21 (1949-50), s. 186-188. 92 Kdl-kudt Halifeye Yahudilere eziyet edenlerin mutlaka ilah cezaya arptrldn, stelik Yahudilerin bu tr cezalandrmalara kar tahammll insanlar olduunu syler; bunun zerine de halife de vazgeer (s. 75, 16a, 1-8. satr). Bkz. Goitein, A Report on Messianic Troubles in Baghdad in 112021, JQR n.s. 43 (1952-53), s. 73-76. 93 ha-Bavl, s. 85. 94 Benjamin, s. 66. (*) Siyas bir kurum olmas ve de slam idaresiyle ok fazla irtibatl bulunmasndan kaynaklanan bir etkiyle resl-clutlarn bir halife kadar gsterii vard. ha-Bavlnin rivayetine gre resl-clut herhangi bir i iin makamndan ayrldktan sonra vezirlerinkine benzer bir tahtrevana biner; gzel elbiseler iinde 15 kadar insan arkasnda ona elik ederdi. Yolda karlat Yahudiler ellerini ona uzatarak dokunmaya alr ve sitayikr ifadelerle selamlard (ha-Bavl, s. 83, 85.) Bu tablolar Mslmanlar hi de rahatsz etmemitir. 95 Goitein, Minority Selfrule and Government Control in Islam, s. 113. 96 Ginzberg, Geonica, I, s. 15. 97 Ginzberg, Geonica, I, s. 8.
91

59

vergi koyabilmeleri, gaonluu bamsz bir idar kurum haline dntrmtr.98 Bu da resl-clutlarla yaanan etin mcadeleler neticesinde gereklemitir. yle ki, erira Gaon Abbasler dneminde resl-clutlarn sk sk azletmeleri dolaysyla Sura gaonlarnn dzenli bir kronolojik tespitini yapamamaktan yaknr.99 Cemaat ii meselelerde mslman idareciler Yahudi cemaatinin tercihine saygl davranm, cemaat ierisindeki yeni oluumlara mdahale yoluna gitmemi, cemaati i ilerinde kendi haline brakmtr. Mesel 825lerde Halife Memun dneminde reslclutluk mcadelesine girien Daniel ile David b. Yahuda arasndaki kavgada Abbas idaresi tarafszln korumutur. Taraflar meseleyi Memuna gtrdnde halife daha nce kard bir kanuna atfta bulunarak on kii dahi olsa isteyenin diledii lideri seebileceini hatrlatmakla yetinmitir.100 Benzer ekilde, Sadiya Gaonla Reslclut Davud b. Zakkay arasnda yaanan kavgada taraflar Abbas idaresine mracaat ederek zm aramlar; Halife Muktedir veziri Ali b. say grevlendirerek baz Mslman alim ve kadlarn da itirak ettii uzlama toplantsnda taraflar bartrlmaya allmt.101 Ancak cemaat ierisinde bir zm retilemeyince cemaat ierisinde iki ayr otorite ortaya km ve nihayetinde devlet araya girerek cemaatin ounluunun iradesi dorultusunda mdahalede bulunmutur.102 Sadiya taraftarlar gaonun rvetle el ektirildii grndedir. Bu bilgi doru da olabilir; ancak burada devlet nezdinde cemaatin resm temsilcisinin de resl-clut olduu unutulmamaldr. Benzer ekilde Fatm idaresi de 1040larda Filistin Yeivasnda lomo ben Yahuda ile Natan b. Avraham arasndaki liderlik mcadelesine balangta mdahil olmam; ancak gaonun istei zerine cemaatten Davud b. shak isimli bir Yahudiyi arabulucu tayin etmiti. Fakat bu kimse de mevcut tartmay alevlendirme dnda bir fonksiyon icra edememiti.103 ki yl kadar sren cemaat ii kavgada btn uzlatrma abalar boa knca Fatm halifesi, dokmanda yer alan ifadeyle olanlardan rahatsz olduu ve nezdinde eit olan tebeas arasndaki bu adaletsizliin kaldrlmas ve meselenin zm iin Emir Mntehabd-Devleyi (Dizbir) arabulucu olarak tayin etmi;104 ve iki grup arasnda Kuds Uzlamas (Heskem Yerualayim) ad verilen bir uzlama metni hazrlanmt (8 Ekim 1042).105 Dier taraftan cemaat iindeki hesaplamalarda da madur olan gruplarn sna yine mslman idareler olmutur. shak b. (srail b.) veyhin lmnden
Ginzberg, Geonica, I, s. 14; Stillman, The Jews of Arab Lands, A History and Source Book, Philadelphia 1979, s. 31. 99 erira Gaon, geret, s. 145, ng. trc. 130. 100 Grossman, - Raot ha-Gola be-Bavel bi-Tkufat ha-Geonim [Gaonluk Dneminde Irakta Resl-clutluk] Yerualayim 1984, s. 63-64. 101 Mesd, et-Tenbh vel-rf, nr. Abdullah smail es-Sv, Beyrut 1981, s. 98. 102 Bkz. erira Gaon, geret, s. 162, ng. trc. 151; Grossman, Raot ha-Gola be-Bavel bi-Tkufat haGeonim, s. 107. 103 Dokmanlar iin bkz. Stern, A Petition to the Fatimid Caliph al-Mustansir concerning a Conflict within the Jewish Community, REJ 128 (1969), s. 214-216, 220-221. Dokmanlar daha sonra Gil tarafndan tekrar neredilmitir. Bkz. Gil, Erets Yisrael, II, s. 345 vd.; 354-355. 104 Mann, The Jews in Egypt and in Palestine under the Fatimid Caliphs, I-II, Oxford University Press: Oxford 1969, I, s. 145-146; a.mlf, Texts, I, s. 328; Gil, Erets Yisrael, II, s. 347, 355. 105 Gottheil-Worrell, Fragments, Fragments from the Cairo Genizah in the Freer Collection, London 1927, s. 196-202 (43. dokman). Yahudice-Arapa ayn dokman Gil tarafndan da neredilmitir. Bkz. Erets Yisrael, II, s. 359 vd.
98

60

sonra, 640/1242 ylnda yerine tensip edilen Daniel b. Samuel b. Eb Reb (ha-Kohen) kdl-kudtlk tarafndan gaon tayin edildikten sonra bir grup Yahudi ile makamna doru gitmek iin ayrldnda, yolda kendisinin gaon olmasn istemeyen kalabalk bir grubun tal saldrsna uram; ancak gaon Mslman gvenlik glerinin mdahalesiyle kurtulmutu. Olaya karanlarn elebalar tutuklanm ve cezalandrlmlard.106 Goitein hakl olarak gayr- mslim tebea ile slam idaresi arasndaki bu ilikiyi Ortaan Din Demokrasisi eklinde adlandrmaktadr.107 Eb Ysuf, Halife Harun Rede milletlerin helk olma sebebini, haklar olmayan mallar gasp etmek, tebeasna demeye mecbur olmadklar vergiler yklemek ve onlara zulmetmek eklinde zetler.108 Ayn alim bu tr icraatlarn sadece idarecilerin deil, uzun vadede devletlerin mrn de azalttn ve neticede ykma gtrdn belirtir.109 Mslman idareciler bu din ve sosyolojik gerein tamamen bilincinde idiler. 2. Ykmllkler Mslmanlarn gayr- mslimlere tand ve salad bu haklar karsnda gayr- mslimlerin de uymas gereken baz kurallar vard. Maverd, cizye vererek slm himayesine giren gayr-i Mslimlerin uymak zorunda olduu kurallar iki balkta deerlendirir: ilki, her gayr- mslimin anlamalar srasnda art koulmasa dahi kesin olarak uymak zorunda olduu kurallar (mstehak); dieri ise anlamalar srasnda art koulan, zamandan zamana ve idareden idareye deien kurallar (mstehab). Maverd, her gayr- mslimin uymas zorunlu olan (mstehak) kurallar u ekilde sralar: 1. Kurna sayg ve onun tahrif ya da tebdil edildii gibi bir takm iddialarda bulunmama; 2. Hz. Peygamberi yalanclkla itham etmeme, hafife almama ve Ona hakaret etmeme;110 3. slmiyeti ktlememe ve iftira etmeme; 4. Mslman bir kadna tecavz etmeme, zina yapmama veya onunla evlenmeme;111 5. Mslmanlar dinlerinde pheye drmeme, Mslmanlarn mal ve dinine tecavzde bulunmama; 6. Dmanlara yardmda bulunmama, casusluk yapmama ve onlarn mallarna gz dikmeme.112 lk dnem slm fetihlerinde ad o zaman konmasa da bu (mstehak) artlar deiik ifadelerle de olsa hep dile getirilmiti. Hz. merin bir kavimle anlama yapt zaman onlara Mslmanlara yardmc olmalarn, dmana yardm etmemelerini, Mslmanlar artmamalarn ve herhangi bir mcrimi himaye etmemelerini art kotuu; buna karlk can, mal ve ailelerini korumay tekeffl ettii belirtilir.113 Hukuk kitaplarnda gayr- mslimlerin domuz beslemesi, ha karmalar ve arap imal etmeleri hakknda bahsedilen bir takm yasaklar114 Mslmanlarla beraber yaadklar
Kitbl-Havdis, s. 269-270. Goitein, New Sources on the Palestinian Gaonate, s. 116. 108 Eb Ysuf, s. 106. 109 Eb Ysuf, s. 106. 110 Bu maddeye Chiz da dikkat eker. Bkz. er-Redd aln-Nasr, s. 65. 111 Mslman bir kadna tecavz eden zimmye, mslmana tatbik edilen had tatbik edilir. Bkz. Eb Ysuf, s. 178. 112 Mverd, Ahkms-Sultniyye, s. 184; bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, nr. Subhi Salih, Beyrut 1983, II, s. 790-791, 796-797; Kalkaend, Subhl-A f Snatil-n, nr. Muhammed Hseyin emseddin, Beyrut 1987, XIII, s. 365. 113 Eb Yusuf, s. 39. 114 Eb Ubeyd, s. 124.
107 106

61

mahallelerle snrlamak daha yerindedir. Eb Ubeyd gayr- mslimlerin bunlar -kendi mahallelerinde olmas artyla- yapmalarnn hibir mahzurunun olmadn belirtir. Yahudilerin (veya gayr- mslimlerin) kendi mahallelerinde kendi dinlerine gre msaade edilen din pratiklerini uygulamalar ve yaamalarnn nnde hibir engel yoktu.115 mer b. Abdlaziz kendi dinlerince msaade edilmesi sebebiyle zimmlere herhangi bir arap yasann konmayacan sylemi; bunun anlamalar gerei kendilerine tannan bir hak olduunu belirtmitir. Ancak o, gayr- mslimlerin Mslmanlara da satabilecei endiesiyle arap ticaretini yasaklamt.116 Maverdnin tasnifinde gayr- mslimlerin arta bal olarak uymas gereken kurallar da vardr. Bu kurallara anlama srasnda art koulmamsa, gayr- mslimlerin uyma zorunluluu yoktur; yani zimmleri balayc deildir. Ancak anlamada art koulur ve gayr- mslimler de bu arta riayet etmezlerse, bu durumda slam idaresi tarafndan cezalandrlabilmektedirler. Maverdnin mstehab adn verdii arta bal kurallar ise unlardr: 1. Kendi elbiseleri olan yr giymeleri ve bellerine znnar takmalar; 2. Mslmanlardan daha yksek binalar yapmama; 3. Din ayinlerini ve din kitaplarn okumay kendi ilerinde yaparak Mslmanlarn iitecekleri ekilde yapmama ve Mslmanlarn yannda zeyir ve sann Allahn olu olduunu sylememe; 4. kilerini aktan imeme, ha ve domuzlarn if etmeme; 5. l definlerini, yaslarn ve atlarn nmayie dntrmeme; 6. Ata deil katr ve merkebe binme.117 Tarih kitaplarna geen bilgilerden yukarda bahsedilen yasaklarn gnlk hayata nasl yansdn baz ynleriyle tespit etmek mmkndr. Ha ve domuz Yahudilerin en nefret ettii hususlar olduu iin onlar ilgilendirmemektedir. Benzer ekilde yr ve znnar da Hristiyanlara zg giysiler olduu iin Yahudileri ilgilendirmemektedir. Ancak arap Yahudilikte yasak deildir; hatta baz durumlarda ibadetin bir parasdr. Responsalara yansyan bilgilerden slam dnemde Yahudilerin arap imal etmelerinin nnde hibir engel olmamtr. Hristiyanlarn sembol ha ve yrna karlk, Yahudilerin ofar ve din kisvesi taliti koyabiliriz. Mslmanlarn, Yahudilerin ofar almalarn engellediklerine dair kaytlara herhangi bir bilgi gememitir. Chizin herem cezasnn ofarla iln edildii bilgisinden,118 Yahudilerin ofarlarn aktan aldklar veya en azndan kendi mahallelerinde herhangi bir engellemeye tabi tutulmadklar anlalmaktadr. Yahudi kaynaklarda yer alan bilgiye gre, resl-clut seiminden sonra da ofar ttrlrd.119 Benzer ekilde Yahudilerin din kisvesi olan taliti giymelerinde de herhangi bir mahzur yoktu. Hz. Ali, omuzlarndan aaya doru al rten bir topluluu,
Eb Ubeyd, s. 125; bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 816. Eb Ubeyd, s. 131. Ayrca bkz. bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 816. 117 Mverd, Ahkms-Sultniyye, s. 185. Ayrca bkz. Kalkaend, Subhl-A, XI, s. 99-100. 118 Chiz, Kitb'l-Hayevn, Beyrut 1969/1388, IV, s. 26-27. Chiz, ofar iin e-abbr () ifadesini kullanr ve kelimenin Farsa kkenli olduunu belirtir. 119 ha-Bavl, ( Seder Olam Zuta) [Ksa Dnya Tarihi], Seder ha-Hahamim ve Korot haYamim, edited from printed books and manuscripts by Adolf Neubauer, II, Oxford 1887, s., s. 83. O dnemin cemaat bakan olmas dolaysyla ofar ttrme adeti gnmzde srail devletinde devam ettirilmektedir. srailde bulunduumuz srada (2004), bir televizyon programnda cumhurbakan seilen Moe Katsavn srail Parlamentosundaki (Kneset) yemin treninde de ofar ttrldne ahit olmutum.
116 115

62

beytlmidraslarndan kan Yahudilerin elbiselerini (talit) sarktmasna benzetmitir.120 Responsalarda talitle ilgili sorularn da yer almas,121 Yahudilerin talitle ilgili karlatklar problemleri gstermesi yannda, gnlk hayatlarnda rahatlkla giyindiklerini de gstermektedir. Dier taraftan evlerin giri kaplarna aslan mezuzalara da herhangi bir engelin getirilmedii anlalmaktadr. nk responsalarda din adamlarna mezuza ile ilgili pek ok soru gelmitir.122 Yahudi inannda eve giri ve kta mezuzalarn taklmas din bir gerekliliktir. Boyanma (be-malven)123 ya da daha nce mezuza olmayan evlere mezuza taklmas gibi sorular, kira ya da satn alma gibi el deitirme durumlarnda evlere mezuza takldnn gstergesidir.124 Mslman idarecilerin Yahudilere bu konuda da herhangi bir kstlama getirmedikleri anlalmaktadr. Gvenlik endiesi ile zimmlerin silah edinmeleri, silah tamalar ve evlerinde silah bulundurmalarna msaade edilmemitir.125 Hatta ata binme yasa da bir ynyle bununla ilgilidir.126 Daha ilk dnemlerden itibaren gayr- mslimlerle yaplan anlamalarda bu tr artlara rastlanmaktadr.127 Aslnda devletin gayr-i Mslimlerden ald cizye vergisi, onlar koruma garantisi anlamna geldii iin zimmlerin silah tamalarna da gerek yoktur. Devlet asndan ykmllk, vergisini ald gayr- mslim tebeay dmandan da korumaktr.128 Silahn devletin koruma greviyle
bn Manzr, XI, s. 333. Mesel Hilay Gaon (Sura gaonu: 788-796) Yahudi olmayanlarn bardandan ya da anandan su iecek kimselerin, bardan ya da anan kenarna talitini koyduktan sonra imeleri gerektiini belirtir (Bkz. eelot uTvot ha-Geonim min ha-Geniza aar be-Mstrayim, ( )nr. Louis Ginzberg, II, 2nd edition Hermon Press: New York 1968, II, s. 39. Bundan sonra eelot uTvot, nr. Ginzberg eklinde verilecektir) ki, bu talitin darda rahatlkla kullanldn gstermektedir. 122 Bir responsada mezuzada yazl ema duasnn baz harflerinin dald, bozulduu ve bunun tekrar yazlp yazlmayaca sorulmu; gaon da bir mezuzada toplam 7 harflik bir bozulma meydana gelmi ya da yanl okumaya sebebiyet verecek ekilde tahrip olmusa, bunun tekrar yazlmas gerektiini belirtmitir (Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza ( ,) nr. Simha Assaf, Yerualayim 1929, s. 69 (141. responsa). Mezuzalar gizli anlam, ifre vb. mahiyette asla yazlmamaldr. apka gibi () (ke-kova), kuyruk () (ke-zanav) ya da baka ekillerde yazlmamal, normal bir metin olarak yazlmaldr (Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 69 (142. responsa). Gaonik mahkeme serke insanlara verilen ahramta cezas ile ilgili cemaatlere gnderdii yazda, cezaya arptrlan kimsenin kaplarndan mezuzalarn sklmesini emreder. Bkz. Aptowitzer, Formularies of Decrees and Documents from a Gaonic Court, JQR, n.s. 4 (1913-1914), s. 26-27. Karaler mezuzalar sadece sinagoglarn kaplarna asarlard. zel mekanlara ait kaplarda mezuzalar yoktu. Mezuzalarda ise 10 Emrin getii Tevrat ayetleri yer almaktayd. Bkz. Hebrew Review, The Sect of the Caraites, May 20, 1836, s. 282; Nemoy, Karaite Anthology, s. XXV; Schur, - Toldot ha-Karaim [Karailerin Tarihi], Yerualayim 2003., s. 67. 123 Daha nce mezuza olan bir evde, mezuzann kirele (be-malven) zerinin boyanmas durumunda, bu mezuzann geerli olup (kaer) olmad (pasul) sorulmu; gaon da boyanan mezuzann geersiz (pasul) olduunu ve tekrar yazlp usulne uygun bir ekilde aslmas gerektiini belirtir. Tuvot ha-Geonim miToh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 69 (140. responsa). 124 Konuyla ilgili dier responsalar iin bkz. Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 69 vd. 125 bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 760. 126 Nsr- Hsrev Msrda ata sadece askerlerin bindiini haber verir. Bkz. Nsr- Hsrev, Sefernme, nr. Yahya el-Hab, Beyrut 1983, s. 105. 127 Mesel bkz. Eb Yusuf, s. 138 (Eb Ubeyde b. Cerrhn Dimak halkna kotuu art). 128 Mverd, Ahkms-Sultniyye, s. 183.
121 120

63

balantl olduu Yahudi kaynaklara yansyan bir bilgiden daha iyi anlalmaktadr. XII. asrda Irak blgesini gezen seyyah Petachia, Polos kasabas Yahudi cemaat liderinin, kendisini Badata gtrmesi iin altm kiilik silahl bir grup tekil ettiini belirtir. Badat yeivas bakannn zel misafiri olan seyyah o blgede lde yaayan bir topluluun (seyyah bunlar eramim-Mcrimler olarak isimlendirir) halifenin otoritesini tanmadn ve blgede soygun ve talan yaptklarn syler.129 Petachiann anlatt bu olaydan devletin koruyamad zimm vatandalara silahlanma izni verdii anlalmaktadr. Seyyahn dier baz yerlerde de silahl muhafzlarca bir dier cemaate kadar gtrlmesinden130 silah tayan baka Yahudi cemaatleri de olduu anlalmaktadr. Gayr- mslim zimmet ahdini bozarsa, kendisine tannan himaye de kalkm olurdu; yani bir Mslman ldrr, Mslman bir kadnla zina yapar veya Mslman bir kadn nikhlamaya kalkarsa zimmye tannan himaye de kalkard. Hz. mer ve Eb Ubeydenin Mslman kadnlara tecavz eden iki gayr- mslimin Biz, sizinle bunun iin anlamadk, diyerek boyunlarn vurduklar rivayet edilir.131 Mslman kadna zina iftirasnda bulunana ise krba cezas verilirdi.132 Zimm, bir Mslman dininden dndrmeye alrsa, yol keser, dmanla ibirlii yapar, Mslmanlarn gizli bilgilerini onlara ifa ederse zimmet anlamas sona erer; gayr- mslim de idam edilirdi.133 Ancak belirtilmelidir ki, bu ceza ona gayr- mslim olduu iin deil, toplum dzenini bozduu iin verilmektedir. nk slam hukukunda ayn crmleri bir mslman ilerse, mslmann alaca ceza da ayndr. II. CEMAATN MERKEZ DARES Abbasler dneminde Yahudi cemaatlerinin liderliini, Yahudi tarihinde nemli yeri olan mill veya din ahsiyetlerin neslinden gelen kimseler yapmtr. Balangta cemaatin devlet nezdindeki yegne temsilcisi resl-cluttu. Ancak zamanla cemaatin idaresine yeivalar da talip olmu; cemaatin idaresi konusunda sk sk yaanan mcadele ve rekabet sebebiyle Yahudilerin yaad blgeler 4 ayr idar blgeye (reut; . reuyot) ayrlmtr. Bu ayrln 825lerde Halife Memun dneminden sonra gerekletii kabul edilmektedir. O zamana kadar resl-clutluun her iki yeivadan da st konumda olduu belirtilir.134 Abbas ve Fatmler dneminde Yahudi cemaatleri idar adan u drt kuruma balyd: 1. ran (Paras) ve Irakn dousuna den blgelerde yaayan Yahudiler reslcluta balyd.135 Natan ha-Bavlnin resl-cluta denen yllk vergilerden bahseden
Petachia, s. 104. Bkz. Petachia, s. 108. 131 Olaylar iin bkz. Eb Ysuf, s. 178-179; Eb Ubeyd, s. 213-214; bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 790. 132 bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 798. 133 eyzer, Nihyetr-rtbe f Talebil-hisbe, nr. el-Bz el-Arn, Kahire 1946, s. 107. 134 ohat, Sugiyot biTkufat ha-Geonim [Gaonluk Dnemine Dair Baz Meseleler], Mahkarim be-Toldot am Yisrael ve Erets-Yisrael, ed. B. Oded-U. Rappaport-A. Shochat-J. Shatzmiller, Haifa 1972, II, s. 63; Gil, - be-Melhut Yimael biTkufat haGeonim, Yerualayim 1997, I, s. 81; Recvan, Mucez Trihu Yehdil-Irk, Kuds 1998, s. 52. 135 ha-Bavl, s. 86; Gil, Erets Yisrael, II, s. 406; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 28.
130 129

64

rivayetinden anlald kadaryla Hulvn, Nehrevan, Kasr- bn Hbeyre Yahudileri de resl-clutun otoritesini benimsemiti.136 XII. asrda Tudelal Benjamin resl-clutun idar hakimiyetindeki yerler hakknda detayl bilgi vermektedir: Irak (inar), ran, Horosan, Yemen (Sebe), Diyarbakr (Diyarkala), Mezopotamya (Aram Naharayim), Ararat dalar, Sibirya, Asve dalar, Trkmen (Togarmim) diyar, Grcistan (Gurgan) topraklar ve Amu Derya rma (Gihon),137 Nihvend138 ve sfahan.139 phesiz bu ifadelerden sz konusu yrelerdeki her cemaatin deil, bunlardan bir ksmnn reslcluta bal olduunu anlamak daha uygun olacaktr. nk seyyah Petachia, Pumbedita Yeivas gaonun ran, Dimak ve Iraktaki (baz) Yahudi cemaatlerine grevli tayin ettiini haber vermektedir.140 Resl-clutluun, idaresi altndaki cemaatlere grevli yetitirmek iin bir de yeivas vard. Kaynaklara yeivayla ilgili ok fazla bir bilgi yansmamtr. Resl-clut konumu itibariyle siyas bir lider olduu iin, yeiva av bet din vastasyla ynetilmekteydi. Av bet dinler resm olmasa da fiiliyatta gaonluk vazifesi yapmlardr.141 2. Irakn bats ve kuzeyindeki blgeler, bu balamda Vst, Basra, Kmis ( ?), Hindistan (Ofir)[*], (Iraka gre) kuzeydou ve gneyden baz cemaatler Sura Yeivasna balyd.142 ha-Bavlnin bilgi vermedii kuzeydou ve gneyde Suraya bal ehirler hakknda baz responsalarda bilgi bulabilmekteyiz. Mesel Musul ve Ahvz Surann nahiyeleri idiler; ancak bu ehirler Surann Sadiya sonrasndaki 45 yllk kapanmas srasnda Pumbedita Yeivasna balanmt.143 3. Yemen dahil Irakn gney blgeleri ile Horasan, Pumbedita Yeivasna braklmt.144 Ayrca Serene isimli sahte mesihin pimanlk duyan mntesiplerinin eski mezheplerine dnmeleri konusunda ne yapmalarn Pumbedita Yeivasna sormalarndan145 Suriye Yahudilerinin bir ksmnn da Pumbeditaya bal olduunu anlyoruz. Petachiann anlatmndan XII. asrda Dimak, Irak ve randaki baz cemaatlerin de Pumbeditaya bal olduu anlalmaktadr.146

Bkz. ha-Bavl, s. 86. Benjamin, s. 66. 138 Benjamin, s. 74. 139 Benjamin, s. 77. 140 Bkz. Petachia, s. 100. 141 Konuyla ilgili kaynaklara geen yegne rnek, resl-clut Hasday zamannda (850den sonra) av bet din olarak olarak grev yapan R. Tsameh ben lomodur. R. Tsamehin baz responsalar gnmze ulamtr. Brody, The Geonim of Babylonia and the Shaping of Medieval Jewish Culture, Yale University Press: New Haven and London 1998, s. 41. [*] Kitab- Mukaddes dneminde altn ve deerli talaryla hret bulan Ofire Hz. Sleyman zamannda baz seferler dzenlenmiti. Bkz. I. Krallar, 9/28; 10/11; II. Tarihler, 8/18. Graetz, Ofirin Hindistan olduunu belirtmektedir. Bkz. Graetz, III, s. 97-98. 142 ha-Bavl, s. 86. 143 Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, [Gaonluk Dnemine Dair eitli Meseleler], Tarbits 5 (1933-34), s. 167-168. 144 ha-Bavl, s. 86; Friedlander, The Arabic Original of the Report of Nathan ha-Babli, JQR n.s. 17 (1905), s. 753, ng. trc. 756. 145 Bkz. Graetz, III, s. 121; Finkel, The Responsa Anthology, London 1990, s. 5. 146 Bkz. Petachia, s. 100.
137

136

65

4. Bizans hakimiyetinde iken Suriye, Filistin, ksmen Kuzey Afrika, talya ve spanyada baz yerlerde yaayan cemaatler, Filistin Yeivasna tabi idi.147 Bu durum ksm deiikliklerle Abbas ve Fatmler dneminde de devam etmitir. Msr, Suriyenin nemli bir ksm, Filistin148 ve zellikle Marib149 Filistin Yeivasna balyd. Geniza dokmanlarndan hareketle Filistin Yeivasna bal olan Yahudi cemaatlerini tespit etmek mmkndr. Msr-Fustat ve Filistindeki cemaatlerden baka slam dnyasnn dnda talya ve Sicilya Adas Yahudileri de Filistin Yeivasna balyd. 1035 tarihli bir Geniza dokmannda ise Gaon Efrayim b. emarya Sicilya Yahudilerinin Filistin Yeivasna 35 dinarlk bir yardmndan bahsetmektedir.150 Ahimaetsin kroniinden talya Yahudilerinin yardmlarn Filistin Yeivasna gnderdii bilinmektedir.151 Yeivaya Mainz, Fransa, Almanya ile Palermo ve Arles gibi Avrupa ve talyann deiik yerlerindeki baz cemaatlerden de sorular gelmekteydi.152 Sonraki dnemlerde yeivalara gnderilen renciler ve responsalardan slam dnyasnn deiik yerlerindeki Yahudi cemaatlerinin hangi yeivalara bal olduunu tespit edebilmekteyiz. Yemen ve Yemme Yahudileri Iraktaki yeivalara balyd.153 Ancak Fatmler dneminden itibaren Msrn Hindistanla olan ticareti daha da artt iin Gney Arabistandaki Yahudi cemaatlerinin ou Filistin Yeivasna balanmt.154 Geniza dokmanlarndaki bilgilere gre slm dnyas dndan Filistin Yeivasna bal cemaatler unlard: Venedik,155 talya,156 Sicilya,157 Almanya158 ve Kuzey Afrikadan baz cemaatler.159 Ancak tekrar belirtilmelidir ki, bu ifadelerden btn ehrin ya da blgenin yeknesak olduu anlalmamaldr. Mesel Pumbedita gaonu Hayya talyann Barco ( )ehrinden bir soru gelmiti.160 Yine ayn gaona Sicilyadan ve Mainzden baz cemaatler de soru gndermilerdi.161 Yahuday Gaona
Gil, [638-1099] ha-Kiduat Nehasim u Mamon al-yedey Nostrim ve Yahudim le-Tuvat Yerualayim bi-Tkufat ha-Kivu ha-Muslimi ha-Riona (638-1099) [slm Dnemde Yahudi ve Hristiyanlarn Kudse Yapt Yardmlar], Cathedra 18 (1981), s. 65; Stillman, The Jews of Arab Lands, s. 33. 148 Gil, Erets Yisrael, II, s. 406; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 28. 149 Ben-Sassoon, Varieties of inter-Communal Relations in the Geonic Period, The Jews of Medieval Islam, Community, Society and Identity, ed. Daniel Frank, E.J.Brill: Leiden-New York-Kln 1995, s. 28. 150 Gil, Erets Yisrael, II, s. 597. 151 Ahimaets, ( Sefer Yuhasin) [The Chronicle of Ahimaaz] [ecere Kitab], translated with an Introduction and Notes Marcus Salzman, New York 1966, s. 4, ng. trc. 65. 152 Mann, The Jews in Egypt, I, s. 73-74; Gil, Erets Yisrael, I, s. 450-451. 153 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 11. 154 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 21. 155 Grossman, The Yeshiva of Eretz Israel: its Literary output and Relationship with the Diaspora, The History of Jerusalem, The Early Muslim Period 638-1099, ed. Joshua Prawer-Haggai Ben-Shammai, Jerusalem 1996, s. 245-246. 156 Gney talyal Ahimaets isimli Yahudi, Kudse farkl zamanlarda kez hac ziyaretinde bulunmu, her seferinde de dier kalemlerle birlikte Tevrat talimi yapan rencilere 100er dinar bata bulunmutu. Bkz. Ahimaets, Sefer Yuhasin [The Chronicle of Ahimaaz], s. 4, ng. trc. 65. 157 XI. asrda Filistin Yeivas Sicilya Yahudilerinden yardm istemi, onlar da cmerte yardmda bulunmulard. Bkz. Mann, The Jews in Egypt, I, s. 73. 158 Filistin Yeivas ile Almanya cemaatlerinin irtibat iin bkz. Grossman, The Yeshiva of Eretz Israel, s. 248 vd. 159 Grossman, The Yeshiva of Eretz Israel, s. 256-257. 160 Bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 281. 161 Grossman, The Yeshiva of Eretz Israel, s. 246.
147

66

(757-761) Sebt gn yasaklaryla ilgili Kln cemaatinden gelen bir sorudan, bu cemaatin de Sura Yeivasna bal olduu anlalmaktadr.162 Yerel cemaat liderlerinin yeivalara ball, daha ok mezun olduu yeivaya balyd. Bir baka ifadeyle gaonlar, yerel cemaatler zerinde yeivalarnda yetitirdikleri rabbiler vastasyla otoritelerini kuruyordu.163 Bir makama bal blgenin idar ve hukuk sorumluluu da bal bulunduu makama aitti.164 Dierlerinin bu konularda hkm ve icraat hakk yoktu.165 Her birimin kendi iinde geni yetkileri vard.166 Dier cemaatlerden yeivalara gelen sorularn yeivann sadece birine gnderilmesi gerektii Yahudi otoriteler tarafndan srarla istenmitir. Sura Gaonu Nahon zamannda (871-879) Kayravan Yahudi cemaati ayn soruyu hem Suraya hem de Pumbeditaya gnderince, Nahon Gaon her yeivann meselelere yaklamnn farkl olduunu belirterek, bundan sonra benzer ekilde hareket edilmemesini sert bir dille ifade etmitir.167 Bir cemaatin gaona ya da resl-cluta ball, ibadetlerde onlara yaplan dualarda dile getirilirdi. Belli kalp cmlelerin kullanld bu dualarda gaona, reslcluta ve bunlarn ailelerine hayr dua; muhaliflerine ve dmanlara ise beddua edilirdi.168 Irak yeivalar Filistin Yeivasna kyasla daha istikrarl kurumlard. nk Filistin Yeivas slam ncesi dnemde ok skntlar ekmi; Filistindeki siyas olaylardan dolay sk sk yer deitirmiti.169 Dier taraftan Irak yeivalar Abbas devleti gibi dneminin en gl devletlerinden birinin himayesine mazhar olmutu. Badatn nemli bir ticaret merkezi olmas, deiik yerlerden gelen pek ok tccarn bu yeivalarla balant kurmasn salamt. Oysa Filistin Yeivas Kuds gibi, ticaret merkezinden ziyade din bir merkezde bulunuyordu. Bu sebeple de daha ok hac maksatl ziyaretler sebebiyle irtibat kurabiliyordu.170 Ayrca Irak blgesinde Davud soyundan gelen resl-clutlarn Yahudi cemaatleri nezdinde nemli bir saygnl da vard.171 Kara hareketle mcadele de Irak yeivalarnn prestijini artrmt. Yahudi cemaatlerini bu harekete kar korumak iin yeivalar diyaspora Yahudileri ile sk

Bkz. Hershler, Tuvot Geonim ve Kadmonim: Halakot abat [Erken Dnem Gaonlarnn Sebtte (abat) Dair Fetvalar], Sefer Zihron le-Samuel Kalmen Mirsky, eds. Gersion Appel-Morris Epstein-Hayim Leaf, Sura Institute for Research, Jerusalem, Yeshiva University, New York 1975, s. 38 (10. responsa). 163 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 12. 164 Resl-clutu (slm) dnya(sn)daki Yahudilerin ba olarak tarif eden Brn, Yahudilerin onun emrinde olduunu ve resl-clutun pek ok meselede aralarnda hkm verdiini belirtir. Bkz. elsrl-Bkiye anil-Kurnil-Hliye [Chronologie Orientalischer Vlker von Alberuni], nr. C. Eduard Sachau, Leipzig 1923, s. 12. 165 ha-Bavl, s. 81-82. 166 Krauss, Tekufat ha-Geonim be-Or ha-Geniza [Geniza Dokumanlar Inda Gaonluk Dnemi], ha-iluah 40 (1922), , s. 230. 167 Mann, Texts and Studies, I, s. 561. 168 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 19. Filistin Yeivasnda gaonluk yapan Ben Meir ailesine yaplan rnek bir dua iin bkz. Mann, A Second Supplement to, s. 265. 169 Grossman, The Yeshiva of Eretz Israel, s. 263. 170 Grossman, The Yeshiva of Eretz Israel, s. 265. 171 Grossman, The Yeshiva of Eretz Israel, s. 265.

162

67

irtibata gemi; bu da Irak geleneinin (minhag Bavl) o dnem Yahudi dnyasnda yaylmasna sebep olmutu.172 Ancak bu taksimata ramen yeiva mevki hrs ve maddiyta tamah etmeleri nfzlarna katma mcadeleleri de eksik cemaatleri arasnda yaanan en nemli olmutur. bakanlar ya da resl-clutlarn makamsebebiyle birbirinin yetki alanlarn kendi olmamtr. Abbasler dneminde Yahudi problem idar alan (reut) konusunda

Yerel cemaatler asndan ise bir idareye bal olmak ilelebet ayn idarenin hakimiyetinde kalmak anlamna gelmiyordu. Mesel Yemen Yahudileri Pumbedita Yeivasna balyd; ancak Nehemya Gaon (960-967) zamannda ona kar gelmiler ve Pumbeditann idar yetkisinden kmlard.173 Bunlar XI. asrn ortalarnda reslclutun idaresine; XII. asrn balarnda ise bakanl o srada Msrda bulunan Filistin Yeivasnn idaresini kabul etmilerdi.174 1170lerde Pumbedita gaonu Samuel b. Alinin Sebt yasaklarna dair yazd bir responsadan, bu tarihlerde yine Pumbeditann yetkisine balandklar anlalmaktadr.175 Maimonidesin mehur Mektubunu (geret Teyman) Yemen Yahudilerine gndermesinden Msrn bu dnemlerde Yemen cemaatine gz diktiini gsterdii gibi, bu cemaatin idare konusundaki istikrarszln da gstermektedir. Benzer ekilde Basra Yahudi cemaati de X. asrn sonuna kadar Sura Yeivasnn idar yetkisine bal kalmt;176 ancak Sura gaonu Samuel b. Hofninin lmesinden sonra (1034) sorularn Pumbeditaya gnderen Basra Yahudileri Hayy Gaon zamannda Pumbeditaya balanmtr.177 Cemaatin idare deitirmesindeki en nemli etken Hayy Gaonun karizmas olmaldr. Yine 940lara kadar Suraya bal olan Musul, Surann 45 yllk kapanmas dneminde Pumbeditaya balanmt. Gelirleri Pumbeditann olduu gibi, 943te buraya gaon Halef tarafndan Efrayim bar Satia adl bir dayan tayin edilmiti.178 Ayn tarihlerde Ahvzn idaresi de Pumbeditaya gemiti. Ancak ehre yeiva dayan olarak tayin edilen Ben Artli ha-Bars isimli din adam Suradan seilmiti.179 Irak ve Filistindeki din merkezler yetki alanlarndaki yerlerin idarelerini ellerinde tutmaya ve bu otoritelerini de her zaman hissettirmeye alrlard. Ancak Abbas ve Fatmler dnemlerinde resl-clutlukla-yeivalar ile yeivalarn kendi aralarndaki asl ekime, yetki alanlar dnda kalan yerlerde, yani Msr ve Kuzey Afrika cemaatlerini yetki alanlarna alma konusunda yaanmtr. Bu cemaatlerin X. asrdan sonra uluslararas ticaret sayesinde bir hayli zenginlemeleri, din merkezlerin dikkatini bu cemaatler zerine ekmitir. Dier taraftan youn nfus hareketlilii
Grossman, The Yeshiva of Eretz Israel, s. 266. Ben-Sassoon, Varieties of inter-Communal Relations in the Geonic Period, s. 22. 174 Ben-Sassoon, Varieties of inter-Communal Relations in the Geonic Period, s. 22. 175 Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, Letchworth 1949, s. 69. 176 ha-Bavl, Basrann aidatlarn Suraya gnderdiini belirtir. Bkz. s. 86. Ayrca Basradan Suraya okumak iin renciler de gelirdi. Bkz. Sassoon, The History of the Jews in Basra, JQR n.s. 17 (19261927), s. 409. 177 Abramson, - ba-Merkazim ve bi-Tfutsot bi-Tkufot ha-Geonim [Gaonluk Dneminde Merkezlerde ve Srgnde Yahudi Cemaatleri], Yerualayim 1965, s. 15; Mann, The Responsa of the Babylonian Geonim, JQR n.s. 7 (1916-1917), s. 470. 178 Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 167. 179 Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 168.
173 172

68

sebebiyle bu cemaatler birden bire gelimi ve genilemiti. Ayrca bu cemaatlerdeki baz Yahudiler Kuzey Afrika ve Endlsteki Mslman hkmdarlarn saraylarnda nemli makamlara ykselmilerdi. Bunlarn hem cemaatleri zerindeki nufzundan hem de uluslar aras siyasetteki etkinliklerinden faydalanlmak istenmitir.180 Bat, Kuzey Afrika ve Endlsteki Yahudi cemaatler ise, din ve mill ahsiyetlerin soyundan gelenler tarafndan deil, bilgi ve kabiliyeti sayesinde cemaat ierisinde veya Mslman idare nezdinde ne kan kimseler tarafndan idare edilmekteydi.181 Doudaki din ve idar merkezler bu cemaatleri kendilerine balamak iin blgede cemaat zerinde etkin olan liderlere Ro kele, Ro seder, Aluf, Haver, Haver be-Sanedra raba,182 Yadid ha-yeiva (Yeiva dostu), Sagen hayeiva (Yeiva yardmcs), Bahor ha-yeiva veya Sgulat ha-yeiva (Yeivann sekini)183 gibi payeler datmlardr. Paye datma konusunda Irak yeivalar ok cmertti.184 Yeivalarn paye datm, kurumlara toplanan yardmlar artrmaya matuftu.185 Ayrca bu cemaatlerin liderleri gaonlar tarafndan kendilerine dua ve halaha (Yahudi hukuku) kitaplar ithaf edilmek suretiyle de taltif ediliyordu. Amram Gaon mehur Sidurunu Kayravan cemaat lideri Yitshak b. imona,186 Sadiya Gaon Msrdaki hemehrilerine,187 Samuel ben Hofni de Kitbl-esm ves-sft isimli kelm kitabn Kuzey Afrika cemaat lideri brahim b. Ataya ithaf etmiti.188 Abbasler dneminde yeivalar tarafndan datlan payelerin bu ekilde fazlalamas ile yeivalarn otoritelerinin zayflamas arasnda doru bir orant vardr. Yeivalar ayrca deiik cemaatlere meulah (eli/gezici vaiz) ad verilen kimseler gndermek suretiyle kendi Yahudilik anlayn (minhag) dier cemaatlerde yaymaya almaktayd.189 Irak blgesindeki yeivalar zellikle IX. asrdan itibaren Kuzey Afrikadaki cemaatlerin reutluunu stlenmek iin olaanst bir gayrete girimilerdi. Hem hakimiyet alanlarn genileterek mntesip kazanmak hem de yeivalara madd

Ben-Sassoon, Varieties of inter-Communal Relations in the Geonic Period, s. 23-24. Ben-Sassoon, Varieties of inter-Communal Relations in the Geonic Period, s. 24. 182 Bkz. Goitein, Mediterranean Society, II, s. 22 vd.; Hirschberg, ha-Yahudim be-Aratsot ha-slam [slam daresinde Yahudiler], Perekim be-Toldot ha-Aravim ve ha-slam, ed. Hava Lazarus Yafe, Tel Aviv 1967, s. 302. 183 Dokmanlar iin bkz. Mann, The Jews in Egypt, I, s. 278-279; Bareket, Fustat on the Nile, s. 95. 184 Cohen, Jewish Self-Government in Medieval Egypt, The Origins of the Office of Head of the Jews, Princeton University Press: Princeton New Jersey 1980, s. 136. 185 Bareket, Fustat on the Nile, s. 94. 186 Amram Gaon, ( ' Seder) [Amram Gaonun Dua Kitab], I, s. 2-3, ng. trc. 3-4. Deerlendirme iin bkz. Kobler, A Treasury of Jewish Letters, Letters from the Famous and Humble, Philadelphia 1954, I, s. 75. 187 Elbogen, Saadias Siddur, Saadia Anniversary Volume, American Academy for Jewish History: New York 1943, s. 251. 188 Sklare, Samuel ben Hofni Gaon and his Culturel World, Texts and Studies, E.J. Brill: Leiden-New York-Kln 1996, s. 87. 189 Grayzel, A History of the Jews, s. 259; Sklare, Sameul ben Hofni Gaon, s. 86. X. asrda Filistin Yeivasnn bir elisinin Venedike gnderildii; her Sebt gn burada cemaate konumalar yapan temsilcinin yeiva iin yardm toplad belirtilmektedir. Bkz. Grossman, The Yeshiva of Eretz Israel, s. 245.
181

180

69

destek salamak amacyla Talmud erhleri ve gezici vaizler gndermek suretiyle bu cemaatlerle sk iliki kurmak ve ilikileri gelitirmek istemilerdir.190 Kuzey Afrika ve Endls Yahudileri doudaki din merkezlere bekledikleri kadar yardm etmeseler de, grnrde onlara hep bal kalmlard. Ancak yukarda bahsettiimiz, yeivalar tarafndan bu liderlere datlan payeler uzun vadede yeivalarn aleyhine olmu; sonraki dnemlerde din, hukuk ve siyas otonomilerinin bir gerekesine dnmtr. XI. asrdan itibaren bu cemaatler, din merkezlerden bamsz yerel cemaatler (kehilot) olarak ortaya kmaya balayacaktr.191 Bu konuda ilk harekete geen ise spanya Yahudileridir. X. asrn ortalarnda Hasday b. aprutun vezirlii srasnda192 R. Moe ve olu (Hanoh) Kurtubada Irak yeivalarndan bamsz bir yeiva kurmutu.193 XI. asrn balarnda Hayy Gaon 1006 tarihli Kayravana gnderdii bir mektubunda orada R. Huiel adnda akll, Tevrat (Tora) bilgisinin zirvesinde ve Yahudi hukukuna (halaha) vkf biri olduunu sevinerek rendiini belirtir; ancak onun eskiden olduu zere Badata renci gndermemesini hayretle karlar.194 Bu cemaatler ierisinde sadece Marib Yahudileri eski ballklarn korumulardr. XI. asrdan itibaren doudaki din merkezlerden ayr mstakil cemaatler olma yoluna giren gruplarn tersine bunlar, Filistin topraklarnn mukaddesliine inandklar iin kutsal saydklar Filistin Yeivasna ballklarn hep devam ettirmi ve yardmlarn da dzenli olarak gndermilerdir. Bunlar ayrca Mslman idareciler nezdindeki nfuzlarn gerektiinde yeivann ve yetki alanndaki dier cemaatlerin lehinde de kullanmlard.195 1. Resl-clutluk Resl-clut, slam dnemde Yahudilerin devlet nezdindeki siyas temsilcisine verilen addr.196 Clut, srgn manasnda olup Yahudilerin Kudsten (Yerualayim/Beytl-Makdis), bir dier deyile vatanlarndan ayr yaadklar yer iin kullandklar bir tabirdir.197 Yahudiler srgn gittikleri Babil topraklarnda yine Hz. Davud ailesine mensup kimseler tarafndan ynetile gelmitir. XI. asrda bir Fransz Yahudisi resl-clutluk kurumu hakknda unlar syler: Gnahlarmz yznden devletimizi ve gcmz kaybettiimizde biz srgn nesli, Davud neslinden birini reis olarak tayin etmekle emir olunduk. Ona itaat eder ve yabanc krallara kar bizi temsil etmesi iin elimizden geldiince ona yardmc oluruz. Srgnde yaayanlar zerinde resl-clut hl idare
Grossman, ha-Zika beyn ha-Mivne ha-Hevrati le-Yetsira ha-Ruhanit be-Kehilot Yisrael biTkufat ha-Geonim [Gaonluk Dnemi Yahudi Cemaatlerinde Sosyal Yap ile Ruhan Faaliyetler Arasndaki liki], Tsiyon 53 (1988), s. 261. 191 Ben-Sassoon, Varieties of inter-Communal Relations in the Geonic Period, s. 27. 192 bn Sid el-Endels, Tabaktl-mem, nr. Louis Cheikho, Beyrut 1912, s. 88-89. 193 bn Daud, ( ' Sefer ha-Kabala) [The Book of Tradition] [Rivayetler Kitab], a critical edition and notes by Gerson D. Cohen, Philadelphia 1967/5728, s. 47-48, ng. trc. 6465; Mann, The Responsa of the Babylonian Geonim, JQR n.s. 7 (1916-1917), s. 487. 194 Mann, Texts and Studies, I, s. 110, 120 vd. 195 Ben-Sassoon, Varieties of inter-Communal Relations in the Geonic Period, s. 28. 196 Brn, el-srl-Bkiye, s. 12; ohat, Sugiyot biTkufat ha-Geonim, s. 63. 197 Hrizm, Mefthu'l-Ulm, Kahire 1342/1923, s. 24.
190

70

hakkna sahiptir; kimse ona kar gelmemelidir.198 Benzer ekilde bir resl-clutun Ebl-Esved ed-Delye kendisinin Yahudiler nezdindeki saygn konumu hakknda unlar syledii rivayet edilir: (Hz.) Davudtan bana gelinceye kadar yetmi nesil gemitir; ancak Yahudiler hl bana sayg gsterir, ailemden intikal eden imtiyazlarm tanr ve beni korur. Oysa sizinle Peygamberiniz arasnda bir nesil bile gemeden siz Peygamberinizin torunu Hseyini katlettiniz.199 Yahudiler arasnda Davud ailesine duyulan sayg, spanya Yahudi lideri Samuel ha-Nagidin Filistin gaonu Daniel b. Azaryaya gnderdii bir methiyede de dile getirilmitir: Keke kanatlarm olsayd da Rabbin evine usam ve Davudoullarnn (ihtiamn) tem etseydim.200 Yahudiler srgn yllarnda ayakta kalma ve varlklarn devam ettirmelerindeki en temel etkenin, Davud soyundan gelen resl-clutlar olduu inancndayd.201 Hz. Davud gibi gl bir kraln soyundan olmas ve srgn dneminde Yahudileri ynetmesi dolaysyla slam dnemin ilk resl-clutu Bostan, g ve kudret sembol grlm ve kendisi her eye gc yeten manasnda uzun kollu (oreh yad/ ) olarak isimlendirilmiti.202 Gaonluklarn belli aileler elinde dnmesi gibi, slam dnemde resl-clutluk Hz. Davud ailesine mensup aileler arasnda el deitirmitir. Bu sebeple resl-clutlar Yahudiler arasnda hep Hz. Davudun soyundan gelen kimseler arasndan kmtr.203 Abbasler dneminde 941 ylna kadar Bostan ailesinin elinde kalan kurum, bu tarihte ksa bir sreliine Musullu Bene Heyman ailesine gemi; ancak resl-clutun Hz. Peygambere kfretmesi sebebiyle idam edilmesinden sonra,204 Zakkay ailesinin bir dier temsilcisi olan Yoiyahu (945-955) koluna gemitir.205 XII. asra ait bir Geniza dokmannda Bostannin ranl hanmnn soyundan gelen Anan ve Zakkayn asil bir aileye mensup olmad im edildikten sonra, mesihin bir an evvel ortaya karak Yahudi cemaatini bu aileye mensup idarecilerden kurtarmas temennisinde bulunulur.206
Baron, (JC) The Jewish Community Its History and Structure to the American Revolution,I-III, The Jewish Publication Society of America: Philadelphia 1945, I, s. 176. 199 Hirschberg, ha-Yahudim be-Aratsot ha-slam, s. 298; Fischel, - ) ( Re Galuta (Resl-calut) be-Sifrut ha-Aravit [Arapa Kaynaklarda Resl-clut], Magnes Anniversary Volume, Jerusalem 1938, s. 184. 200 Lo eufa el bayt Elohim lehazot ben David . Bkz. Samuel ha-Nagid, Diwan, nr. Sason, s. 103 vddan naklen Gil, Erets Yisrael, I, s. 593. 201 Bkz. ohat, Sugiyot biTkufat ha-Geonim, s. 63. 202 Fischel, Re Galuta (Resl-calut) be-Sifrut ha-Aravit, s. 183; Gil, The Exilarchate, The Jews of Medieval Islam, Community, Society and Identity, ed. Daniel Frank, E.J.Brill: Leiden-New York-Kln 1995, s. 41. Ancak bu tabir baz Mslman mellifler tarafndan hakiki manada anlalm; reslclutun bir almeti olarak ellerini yan tarafna uzattnda parmak ularnn dizlerine kadar uzanmas gerektii belirtilmitir. Bkz. Hrizm, Mefthu'l-'ulm, s. 24; Ebl-Mel, Kitb Beynil-edyn, trc. Yahya Hab, Mecellet Klliyyeti'l-db, XIX/1, Kahire 1957, s. 23. 203 Hrizm, Mefthu'l-'Ulm, s. 24; Ebl-Mel, Kitb Beynil-edyn, s. 23. Zeyd alim Ksm b. brahimin tarifi de bu ekildedir. Bkz. Pines, Une Notice sur les Rech Galuta chez un ecrivain arabe du IXe Siecle, REJ 100 (1936),, s. 71; Grossman, Raot ha-Gola be-Bavel bi-Tkufat ha-Geonim, s. 101; Hirschberg, ha-Yahudim be-Aratsot ha-slam, s. 294. 204 ha-Bavl, s. 82-83. 205 Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 109; Goode, The Exilarchate in the Eastern Caliphate, JQR, n.s. 31 (1940-1941), s. 163. 206 Davud b. Zakkay ailesi kartlar tarafndan yazld anlalan bu dokman iin bkz. G. Margoliouth, Some British Museum Genizah Texts, JQR o.s. XIV (1908), s. 305.
198

71

Resl-clutun bu konumu, Zeyd alim Ksm b. brahim tarafndan ilikteki vesyet sistemine benzetilmitir. Ksm b. brahim, ilikteki vesyet sisteminde olduu gibi, Yahudilikte de Hz. Davudun neslinden gelen resl-clutlarn grevinin babadan oula intikal ettiini belirtir.207 Anan ben Davide kadar daha ok veraset yoluyla, yeivalarn pek rol olmakszn baa gelen resl-clutlar; Anan hareketinden sonra ayn aileden olmak artyla, ancak yeivalarn da mdahil olduu ksm bir seimle i bana gelmeye balamlardr.208 Resl-clutlarn seimi kendi cemaati ierisinde gerekleir; Mslman idare tarafndan da tensip edilirdi. Resl-clutun seiminde Mslman idarecilerin birka istisna dnda pek mdahalesi olmam;209 Mslman idareciler genelde cemaatlerin tercihine saygl davranmtr.210 Abbas sarayndan gelen istisna mdahaleler de aslnda saraydaki etkin baz Yahudiler eliyle gereklemitir. Mesel, 1069lu yllarda resl-clut seiminde yaanan tartmada cemaatin geneli Davud ailesinden birini resl-clut olarak tayin etmek istemi; ancak Abbas saraynda brokrat olarak alan Eb Ali bn Faldan isimli Yahudinin destei ile bir bakas resl-clut tayin edilmek istenmiti.211 Aslnda makam Hz. Davud soyundan gelenlere ait olduu dnldnden resl-clutun seiminde cemaatin rol de olduka snrlyd. Cemaat ileri gelenleri, zellikle de resl-clutun hem seim hem de atama treninde aktif rol alan gaonlar, resl-clut ailesinden en uygun birini seerdi.212 Yeni bir resl-clut seilinceye kadar kurum, vekleten Sura gaonu tarafndan idare edilirdi. Ancak, Natan ha-Bavl, gaonun bu sre zarfnda nahiyelerden gelen gelirleri yeivaya aktarma yetkisinin de olduunu belirtir.213 Cemaat tarafndan seilen bir resl-clut tensip iin halifenin kabulne giderken yannda selefinin tensip yazsn gtrr ve saraydan benzer bir belge ile dnerek grevine balard.214 Resl-clutlar genelde Davud ailesinin Badatta yaayan yelerinden seilmitir. Geri, Badat dnda ayn soydan olan aileler de vard. Mesel XII. asra ait bir Geniza dokmannda en-Nms veya en-Nams ( )ad verilen bir blgede Marvataoullar (Bene Marvata/ ) adnda Davud soyundan gelen bir aileden bahsedilir. Dokmann yazar ailenin aibeden uzak, temiz ve erefli bir maziye sahip olduunu ve blge halk tarafndan da ok sevildiini belirtir.215 Badat dndan bir resl-clutu baa getirme teebbsne dair tek bir rnek vardr. ha-Bavlnin rivayetine gre Davud b. Zakkayn olu Yahuda ld srada, olu Hezekia kk olduu iin kurumun bana Nusaybinde yaayan ve Davud soyuna mensup
Pines, Une Notice sur les Rech Galuta, REJ 100 (1936), s. 71; Grossman, Raot ha-Gola be-Bavel bi-Tkufat ha-Geonim, s. 101. iilikteki vasiyet sistemi iin bkz. Flal, amzda tikad slm Mezhepleri, Ankara 1991, s. 28 vd. 208 Graetz, III, s. 137. 209 Gil, Resl-clut Zakkay b. Ahunayn (770-803) resl-clutluk makamna oturmasn Bermek ailesinin etkisine balamaktadr. zahna gre, Harun Redin ran kkenli veziri Yahya b. Bermek, Bostan ailesinin Ssn (ranl) hanmnn soyundan gelen Zakkayn resl-clut seiminde etkili olmutur. Bkz. Gil, The Exilarchate, s. 54. 210 Fischel, Re Galuta (Resl-calut) be-Sifrut ha-Aravit, s. 183. 211 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 18. 212 Fischel, Re Galuta (Resl-calut) be-Sifrut ha-Aravit, s. 183 213 ha-Bavl, s. 86. 214 ohat, Sugiyot biTkufat ha-Geonim, s. 64. 215 Bkz. G. Margoliouth, Some British Museum Genizah Texts, JQR o.s. XIV (1908), s. 305.
207

72

Heymanoullarndan (Bene Heyman/ ) birinin getirildiini; ancak kaynaklarda ismi verilmeyen bu resl-clutun bir mslmanla yapt kavgada Hz. Peygambere kfrettii iin idam edildiini belirtir (941).216 Resl-clutlarn Hz. Davud ailesinden olmas onlara Yahudiler nazarnda kutsiyet Mslmanlar nazarnda ise bir saygnlk kazandrmtr.217 Cemaat ierisindeki bu konumlarnn farknda olan aileden baz kimseler, zaman zaman bu prestijlerini kullanmaktan da ekinmemilerdir. Mesel, Filistin Yeivas gaonluuna gelme mcadelesi veren Daniel b. Azaryay (1051-1062) bu amacna ulatran en nemli etkenlerden biri de resl-clut ailesine mensup olmasyd. Daniel, mektuplarnda bu zelliini srarla vurgulamtr: Biz (yani Davud nesli) Allahn yardmyla yaknuzak btn yerde sraili sevk ve idare ederiz. badet edilen her ehir ve kasabada bize dua edilir. Yarglar (ofetim) bizim tarafmzdan tayin edilir218 XII. asrda reslclut Hisday zamannda (1130-1150) Badat gezen Avraham b. Ezra, Badatta yaayan, byk ve geni bir aile olan Davud ailesine Yahudilerin ok sayg gsterdiini belirtir.219 Yine ayn asrda halife ile grmeye giden resl-clut Badat sokaklarndan geerken ndeki terifat: Davud olu Efendimize yol an! Ona gerektii ekilde hrmet edin! eklinde etrafa ilan ederdi. Hatta Benjaminin ifadesine gre resl-clut iin ayaa kalkmayan ve selamlamayanlar krbala cezalandrlmaktayd.220 Mslmanlarn Hz. Davudtan dolay resl-cluta olan bu sevgi ve sayglar sonraki asrlarda da devam etmitir.221 Mslman idare nezdinde Yahudilerin siyas temsilcisi resl-clut kabul edildii iin Abbasler dneminde kurulan ilim meclislerine Yahudi cemaatinin temsilcisi olarak hep bunlar davet edilmitir.222 Harun Reid zamannda tertip edilen ilim meclislerine Zakkay b. Ahunayn, Memun zamannda tertip edilen toplantlara ise Yitshakn resl-clut sfatyla katld belirtilir.223 slam idaresi resl-clutlara Davud neslinden olmalar dolaysyla ok fazla sayg gstermesine ramen, Abbasler

ha-Bavl, s. 82-83. Ayalon, Inyaney Negidut be-Mtsrayim be-Yeme ha-Beynayim [Ortaa Msrnda Nagidlik Kurumuna Dair Baz Meseleler], Tsiyon 4 (1939), s. 127-128; Baer, ha-Yesudot ha-Hathalot el rgun ha-Kehila ha-Yahudit beYeme ha-Beynayim [Ortaa Yahudi Cemaati Organizasyonunun Kkeni], Tsiyon 15 (1948-51), s. 23; Hirschberg, ha-Yahudim be-Aratsot ha-slam, s. 296; ohat, Sugiyot biTkufat ha-Geonim, s. 63; Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 82. 218 Mann, The Jews in Egypt, I, s. 179; II, s. 216. Azarya mektuplarna yle balard: ...Azarya ro galiyot kol Yisrael... Bkz. Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 109. 219 Goode, The Exilarchate in the Eastern Caliphate, JQR, n.s. 31 (1940-1941), s. 165. 220 Benjamin, s. 65. 221 XVIII. asr Yahudi kroniklerinden Sambari, Mslmanlarn Hz. Davudun soyundan gelen Yahudi byklerine Efendimiz, eklinde hitap ettiklerini belirtir. Bkz. Sambari, ' ( Likutim mi-Divrey Yosef le-Rav Yosef ben Yitshak Sambari) [Rav Yosef Sambarinin Rivayetlerinden Baz Paralar], Seder ha-Hahamim ve Korot ha-Yamim, edited from printed books and manuscripts by Adolf Neubauer, I, Oxford 1887, I, s. 115. 222 Fischel, Re Galuta (Resl-calut) be-Sifrut ha-Aravit, s. 186-187; Grossman, Raot ha-Gola beBavel bi-Tkufat ha-Geonim, s. 49. 223 Goode, The Exilarchate in the Eastern Caliphate, JQR, n.s. 31 (1940-1941), s. 157-158. Halife Memun bu tr ilm mnazara meclisleri akdetmeyi ok severdi. Bkz. Yakb, Mkeletn-Ns liZemnihim, thk. William C. Millward, Beyrut: Drl-Kitbil-Cedd 1980, s. 28.
217

216

73

dneminde cemaat iinde yaanan ekimelerden dolay resl-clutluk, zamanla gaonluk kurumu karsndaki etkinliini kaybetmitir.224 Gnmzde Akenaz Yahudilerinin Sebt gnlerinde yaptklar Armce Yekum Purkan duasnda resl-clutlara (ree galvata) hl dua edilmektedir.225 a. Kurum Merkezi slam ncesi dnemde olduu gibi, Abbasler dneminde de Badatn insna kadar resl-clutlar Surada ikamet etmilerdir. erira Gaonun rivayetine gre ardaklar bayramnn nc Sebtinde resl-clutun sinagogunda tertip edilen abat de-riglada gaonlar Suraya giderlerdi.226 Abbasler dneminde Badat gezen Yahudi seyyah Benjamin, resl-clutlarn eskiden Surada ikmet ettiklerini belirtir.227 Yahudi idar kurumlarn ierisinde Badata tananlarn ilki resl-clutluktur. Yeivalar merkezlerini bakente daha sonra tayacaklardr. Kurumun tanma tarihi kesin olarak bilinmese de, 800lerden sonra Badatta olduu kabul edilmektedir. erira Gaonun rivayetine gre Pumbedita Yeivasnda Mar Yosefle Mar Avraham arasnda yaanan gaonluk mcadelesinde (814-816) rakip gaonlar 816 ylnda abat de-rigla iin resl-clutun Badattaki Bar Nela sinagoguna gitmilerdi.228 Resl-clutun Badata tand ilk yllarda bu toplant artk hep burada yaplmaya balamtr.229 Natan ha-Bavlnin rivayetine gre resl-clutun Badatta iki ayr ikmetgh vard: Biri Badatn iinde, dieri ise o dnemde Badatn banliys kabul edilen Kasrda ( )idi.230 Badatn iindeki ikmetgh Skul-Atkada idi.231 Makamnn bulunduu dier yer olan Kasr ise, Kasr- bn Hbeyre olmaldr. Natann YahudiceArapa metninde Kasrn Badatn gneyinde Suraya 6 mil uzaklkta gzel bir yer olduu belirtilir.232 Davud b. Zakkay (915-940) resl-clut olduunda Suradan gelen yeler resl-clutu Kasrdaki makamnda tebrik etmilerdi.233 Mukaddes, bn Hbeyre Kasrnn byk bir yerleim birimi olduunu ve burada pek ok Yahudinin yaadn belirtmektedir.234 Kasrn resl-clut tarafndan ikmetgh olarak

Gil, Erets Yisrael, I, s. 406. B.M., Exilarch, JE, V, s. 293; Ben-Sassoon, Varieties of inter-Communal Relations in the Geonic Period, s. 31, 46. dipnot. Yekum Purkan, Akenaz Yahudilerinin Sebt gn Haftara duasndan sonra okuduklar duadr. Bu dualar, Irakta Amram Gaon ve Sadiya Gaonun telif ettii Sidurlarda yer almamaktadr. Dualar bayram gnlerinde de okunmamaktadr. Bkz. Baron, JC, I, s. 180; Yekum Purqan, EJd, XVI, s. 735. 226 Bkz. erira Gaon, geret, s. 124-125, ng. trc. 110; Graetz, III, s. 95. 227 Benjamin, s. 70. 228 erira Gaon, geret, s. 154, ng. trc. 140 (.). 229 Mann, Texts and Studies, I, s. 196-197. 230 ha-Bavl, s. 86; Friedlander, The Arabic Original of the Report of Nathan ha-Babli, JQR n.s. 17 (1905), s. 755, ng. trc. 760. 231 ha-Bavl, s. 80. Natan baka bir yerde buradan Erets Atka eklinde bahsetmektedir. Bkz. s. 78. 232 Friedlander, The Arabic Original of the Report of Nathan ha-Babli, JQR n.s. 17 (1905), s. 755, ng. trc. 760. brnce metinde Kasrdan resl-cluta bal kurumlardan nemli bir gelir geldii belirtilmektedir. Bkz. ha-Bavl, s. 79. 233 Friedlander, The Arabic Original of the Report of Nathan ha-Babli, JQR n.s. 17 (1905), s. 755, ng. trc. 760. 234 Mukaddes, Ahsen't-Teksm f Ma'rifeti'l-Eklm, nr. M.J.de Goeje, E.J.Brill: Leiden 1906, s. 121.
225

224

74

seilmesinin iki nemli sebebi olmaldr: Biri, Suraya yaknl,235 dieri ise Mslman brokratlarn da burada ikmet etmesi. Zira Yakub, deiik milletlerden oluan Kasr- bn Hbeyrede vali ve amillerin konaklarnn olduunu kaydeder.236 b. Yetkileri ve Nufzu Resl-clutu (slm) dnya(sn)daki Yahudilerin ba olarak tarif eden Brn, Yahudilerin onun emrinde olduunu ve resl-clutun pek ok meselede aralarnda hkm verdiini belirtir.237 Brnnin resl-clutun hkm verdiini belirttii Yahudileri, kendi idar hakimiyetindeki (reut) cemaatler olarak anlamak daha uygundur. Aslnda resl-clut kendisine bal cemaatlerin din, ahlak, idar ve siyas, ksacas her eyinden sorumlu idi.238 Bu sorumluluklardan bazs slam kaynaklarnda da dile getirilmitir. Zeyd alim Ksm b. brahim, cemaat iindeki boanmalarn resl-clutun tayin ettii bir memur tarafndan yapldn belirtir.239 Chiz ise reslclutun para ve herem cezas verme yetkisinin olduunu; ancak hapis cezasn veremediini nakleder.240 Gaonlarn da kendi konumuna gre gsterili baz yanlar olsa da, siyas bir kurum ve de slam idaresiyle ok fazla irtibatl olmasndan da kaynaklanan bir etkiyle resl-clutlar gsterie bir baka nem vermilerdir. ha-Bavlnin rivayet ettiine gre seildii kesinletikten sonra resl-clut cemaatin ileri gelenlerinden gzel elbiseler; altn-gm vb. kymetli mcevhert ve eyalar hediye alrd.241 Resl-clutun gsterite dnemin vezirlerinden hi de geri kalmad anlalmaktadr. Yine haBavlnin rivayetine gre resl-clut herhangi bir i iin makamndan ayrlrken vezirlerinkine benzer bir tahtrevana biner; gzel elbiseler iinde, on be kadar insan arkasnda ona elik ederdi. Yolda karlat Yahudiler ellerini uzatarak ona dokunmaya alr ve onu sitayikr ifadelerle selamlard.242 Halifenin huzuruna ktnda ise saray grevlilerine dolgun bahiler datrd.243 Resl-clutun emrindeki kimseler hakknda Zeyd alim Ksm b. brahim ilgin bir not aktarmaktadr. Ksm b. brahim, gayr-i mer ilikiden doan veya anas-babas belli olmayan ocuklarn ergenliklerine kadar resl-clutun gzetiminde olduunu; ergenliklerinden sonra resl-clutun klesi konumuna getiklerini belirtmektedir. Yine o, bu insanlarn

bnl-Cevznin verdii bilgiye gre Kad Muhassin b. Ali, meslek hayatna 349/960-961 tarihinde Kasr ve Surada balamt. Bkz. bnl-Cevz, el-Muntazam f trhi'l-mem, Dru Sdr: Beyrut 1358, VII, s. 178. 236 Bkz. Yakb, el-Bldn, nr. M.J. de Goeje, Brill 1896, s. 308-309. 237 Brn, el-srl-Bkiye, s. 12. 238 Natronay ya da Sar alom Gaona gelen sorulardan birinde frnclarla ilgili bir konu sorulmu, gaon da bu tr konularla resl-clutun bizzat ilgilenmesi ve dine uygun piirme iin gerekli kontrolleri yapmas ve bu konular takip iin grevliler tayin etmesini syler. Bkz. Tuvot ha-Geonim mi-Toh haGeniza, nr. Assaf (1929), s. 44 (101. responsa). 239 Pines, Une Notice sur les Rech Galuta, REJ 100 (1936), s. 71; Grossman, Raot ha-Gola be-Bavel bi-Tkufat ha-Geonim, s. 101; Hirschberg, ha-Yahudim be-Aratsot ha-slam, s. 297. 240 Chiz, el-Hayevn, IV, s. 27. 241 ha-Bavl, s. 83. 242 ha-Bavl, s. 83, 85. 243 ha-Bavl, s. 85.

235

75

gece-gndz resl-cluta hizmet ettiini, bir yere giderken de resl-clutun bu kleler tarafndan tandn aktarmaktadr.244 Resl-clutlarn armalar da vard. Halife Memun dneminde resl-clutluk yapan Yitshakn bir armas olduu belirtilir.245 Seyyah Benjamin 1168 ylnda Badat ziyareti esnasnda resl-clutluk yapan Danielin (1150-1174) ipekli elbiseler giydiini ve zerine halifenin armasnn ilendii inci ile ssl beyaz bir sark taktn nakleder.246 Resl-clutlar kardklar emirleri cemaatlere duyurmak zere hazrladklar belgeleri, kendilerine ait bir mhrle de (gupanga) mhrlerdi. Bostan ailesine mensup resl-clutlarn mhrnn bcek eklinde olduu belirtilmektedir. XII. asra ait bir Geniza dokmannda bu mhrn Hz. merin huzurunda iken burnuna sinek veya arya benzer bir bcek konmasna ramen esas duruunu hi bozmayan Bostannin bu saygl tavr dolaysyla Hz. mer tarafndan resl-clut tayin edilmesinin ansna seildii belirtilmektedir.247 Resl-clutlarn Sebt gn sinagoglarda bir ayrcal da vard. Sinagogta Tevrat tomarlar (Sefer Tora) okunacanda tomarlar resl-cluta getirilirdi. Halbuki normal artlarda sinagogda yaplan ibadet esnasnda Tevrat tomar okuyacak biri tomarlarn bulunduu mekana gitmek zorundayd.248 c. Devletle rtibat slm hakimiyetine girilmesinden XI. asra kadar Yahudi cemaatinin devlet nezdindeki siyas temsilcisi resl-cluttu. Ancak gaonlar bu sre zarfnda glerini ve yetkilerini giderek artrsalar da cemaate ait ilerini dorudan saray ile hallettiklerine dair kaynaklara herhangi bir bilgi yansmamtr. Gaonlarn devletle dorudan ilikilerine dair slam dneme yegne bilgi, Mar R. Yitshakn Hz. Ali ile Firuzapurda yapt grmedir. erira Gaonun verdii bilgiye gre o srada 90 bin Yahudinin yaad Firuzapurda Hz. Aliyi ziyaret eden R. Yitshak, halife tarafndan iyi karlanmt (besever panim yafot).249 Bu bilginin haricinde gaonlarn devletle dorudan ilikilerine dair baka bir bilgi yoktur. Bu srede, zellikle de X. asrda, gaonlar devletle olan ilerini saray cehbezlii de yapan zengin Yahudi tccarlar vastasyla halletme ve yetkililere bunlar vastasyla ulama yoluna gitmilerdir. Mesel, Resl-clut Ukba ile mcadelesinde Pumbedita gaonu, Yosef b. Finhas ve damad Netira vastasyla reslclutu nce Kirmanaha (Karmisn) sonra da Maribe srdrmt.250 Sadiya, Sura gaonluuna tayin edildiinde hemehrileri Msr Yahudilerine yazd mektupta sarayla

Pines, Une Notice sur les Rech Galuta, REJ 100 (1936), s. 71; Grossman, Raot ha-Gola be-Bavel bi-Tkufat ha-Geonim, s. 101. 245 Goode, The Exilarchate in the Eastern Caliphate, JQR, n.s. 31 (1940-1941), s. 158. 246 Benjamin, s. 65. 247 G. Margoliouth, Some British Museum Genizah Texts, JQR o.s. XIV (1908), s. 305. 248 ha-Bavl, s. 84. 249 erira Gaon, geret, s. 141, ng. trc. 125. Bu ziyaret Hz. Ali-Muaviye mcadelesinde ehri hakimiyetine ald bir srada gereklemi olmaldr. 250 ha-Bavl, s. 78; Friedlander, The Arabic Original of the Report of Nathan ha-Babli, JQR n.s. 17 (1905), s. 753-754, ng. trc. 756.

244

76

irtibatn zengin Yahudiler tarafndan kurulduunu belirtir.251 Bu sebeple Abbasler dneminde cemaatin sarayla resm irtibat resl-clutlar vastasyla oluyordu. Natan ha-Bavl zamannda (X. asr) resl-clutlar cemaatle ilgili bir meseleyi grmek ya da halifeyi ziyaret etmek isterse bu, vezirlerden birinin vastasyla ald randevu ile gerekletiriyordu. Ancak aada Benjaminin anlatmndan anlald kadaryla sonraki dnemlerde bu grmeler mutat hale gelmitir. Seyyah Benjamin XII. asrda (randevu ilemi yerine) resl-clutlarn halifelerle haftalk mutat grme yaptklarn belirtir. ha-Bavl resl-clutun halifeyi ziyaretini yle anlatr: Reslclut halifeyle grmeye gittiinde vezirlerden birine onunla grmek istediini belirterek randevu talep ederHalife adamlarna resl-clutu ieri almalarn emreder. Resl-clut halifenin bulunduu kke girince teriftlar onun nne der ve onu halifenin huzuruna karrlar. Bu arada resl-clut terifatlara bahi olarak dinar (altn) ve dirhemler (gm) datr. Grevliler resl-cluta ok sayg gsterirler. Resl-clut halifenin huzuruna girince diz kerek selamlar. Halife adamlarndan birine iaret eder, o kii resl-clutun elinden tutar ve halifenin iaret ettii yere oturtur. Daha sonra halifeyle konumaya balayan resl-clut, nce halinihatrn sorar ve onu sitayikr ifadelerle ver; sonra da sebeb-i ziyaretini anlatr. Halife memurlarna gerekli notlar almalarn ve ne gerekiyorsa yapmalarn emreder. Daha sonra resl-clut meselesini zm olarak mutlu bir ekilde halifenin huzurundan ayrlr.252 Benjaminin (XII. asr) anlatmna gre sonraki asrlarda resl-clutlar cemaat ilerini her Perembe gn halifenin huzuruna karak yapt mutat grmelerde halletmekteydi. Benjamin, Resl-clut Danielin (1150-1174) halifeyle yapt bir grmeyi u ekilde anlatr: Haftann beinci gn halifeyi ziyarete giden reslcluta Yahudi ve Yahudi olmayan kimselerden mteekkil kalabalk bir svari birlii elik eder. En ndeki terifat: Davud olu Efendimize yol an! Ona gerektii ekilde hrmet edin!, diye barr. Bunun Arapa karl: mil tark la Saidna ben Daud (mel et-tarka li seyyidin ibn Dvd)dur. Resl-clut ipek cbbesiyle, banda da nakl geni bir balk ve bu balktan, zerine Muhammedin armasnn ilendii uzun ve beyaz bir tlbent aaya sarktlm bir vaziyette at zerinde saraya gelir. Halifenin huzuruna knca elini per. Daha sonra halife ayaa kalkar ve onun iin hazrlatt zel bir tahta (koltuk) oturmasn syler. Halifenin huzurundaki btn vezirler resl-clutun nnde ayakta beklerler. Resl-clut halifenin tam karsndaki koltua oturtulur.253

Hkmetle her ne zaman bir iiniz olursa onu bilmek isterim. inizin halli iin Badatn nde gelenlerinden yardm isteyebiliriz. Bu kimseler R. Netiraoullar ( ) ve R. Aharonoullardr ( .)Bunlarn tavassutuyla kral (ha-Meleh/Halife) btn ileri halledecektir. Mektup iin bkz. Gil, beMelhut Yimael, II, s. 29-30; eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 87. 252 ha-Bavl, s. 85. 253 Benjamin, s. 65. Benjamin resl-clutun halife nezdindeki bu itibarn Tevrattaki u ifade ile irtibatlandrmakta ve bunu resl-cluta Tanr tarafndan verilmi bir imtiyaz olarak kabul etmektedir: Asa Yehudadan ayrlmayacak, kanun koyucu da ayaklarnn yannda olacak. iloya geldiinde halk onun iin toplanacak. Bkz. Tekvin 49/10.

251

77

Resl-clutun halife nezdindeki saygn yerinin bir baka gstergesi de tensibinden sonra saraydan ikinci hilafet (makam) arabasyla gnderilmesiydi. O gn resl-clut saraydan tef ve borazanlar eliinde evine dnerdi.254 Mslman idareciler cemaatin i ilerine karmazlard. Ancak zaman zaman Yahudi idareciler slam devletinden de yardm istemilerdir. dare, genel asayi iin Yahudi idarecilere yardmc olmutur. ha-Bavl, Resl-clut Davud b. Zakkayn cemaatin resl-clutlua vermeleri gereken senelik vergileri vermemeleri durumunda o ehrin valisinden ald yardmla tahsil ettiini haber verir.255 d. Kurumun Zayflamas ve Gerilemesi Abbasler dneminde resl-clut ailesinin kendi iindeki liderlik mcadelesi ile gaonluun kurumla olan rekabeti ve slm dnyasndaki gelimeler reslclutluun zayflamasna ve gittike de gerilemesine sebep olmutur. Resl-clutluun zayflamasnda hem dahil hem de haric baz sebepler zikredilmektedir. Dahil sebeplerin en nemlisi, kurum ierisindeki liderlik mcadelesidir. Resl-clutluk kurumu, cemaat ierisinde ve slm toplumundaki saygnl, ihtiam, para ve nfzu dolaysyla her zaman iin bir cazibe merkezi olmutur. Bu sebeple kurumun bana gemek iin baz mcadeleler de eksik olmamtr. Abbasler dneminde kurum liderlii iin iki nemli mcadele yaanmtr. Bunlarn ilki ve de en nemlisi, Halife Mansur zamannda vuk bulan Anan ben David ile Hananya mcadelesidir.256 Resl-clut lomonun (761-762) lmnden sonra resl-clutluk makamna teamle gre yeeni Anan ben Davidin oturmas gerekiyordu. Ancak cemaat resl-clutlua Anan deil de dindarl, mtevaz kiilii ve cemaat ierisindeki saygnl dolaysyla Hananyay getirmiti.257 Her ne kadar Hananyadan daha bilgili olsa da Anann din emirleri yerine getirme konusunda ok dikkatli davranmad belirtilir. Anan, cemaatin bu tasarrufunu kabul etmemesi zerine tutuklanmt. Anann hapiste iken mam- Azam Eb Hanife ile karlat ve ondan halifenin huzuruna kmas ve kendisinin dier Yahudilerden farkl bir yolda olduunu sylemesi eklinde bir tavsiye ald rivayet edilir. Neticede hapisten kan Anan, sonradan Karalik adn alacak yeni bir hareketin kurucusu olmutur. AnanHananya mcadelesi, kurumunun zayflamasna etki eden en nemli faktrlerden biri kabul edilmektedir. Anan ben Davidi resl-clutluk makamndan uzaklatran gaonlar sonraki dnemlerde bu kurumun i ilerine sk sk mdahil olmaya balayacaklardr.258
Benjamin, s. 66. ha-Bavl, s. 86. 256 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, nr. Leon Nemoy, The Alexander Kohut Memorial Foundation: New York 1940, II, s. 13, ng. trc. Nemoy, s. 329; Makriz, el-Htatul-makriziyye (Kitblmeviz vel-itibr bi zikril-htat vel-sr), I-II, Kahire [t.y.], II, s. 477. 257 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 13, ng. trc. Nemoy, s. 329; Bilgi XII. asrda kaleme Eliyahu ben Avraham tarafndan kaleme alnan Hiluk ha-Karaim ve ha-Rabanim [Karailerle Rabbanlerin Ayrlmas] isimli risalede anlatlmtr. Bkz. Nemoy, Anan ben David-A re-appraisal of the Historical Data, Semitic Studies in Memory of Immanuel Lw, ed. Alexander Scheiber, Budapest 1947, s. 244-245. Anann Eliyahu ha-Neviyi ryasnda grd iddias Rabbanler tarafndan alay konusu olmutu. Eiyahu ben Avraham eserinde ryann gerekliini ispatlamaya alr. Bkz. Nemoy, Elijah ben Abraham and his Tract aganist the Rabbanites, HUCA 51 (1980), s. 74-75. 258 Graetz, III, s. 137.
255 254

78

Resl-clut iin 825 ylnda bir mcadele daha yaanmtr: Daniel ve David b. Yahuda mcadelesi. erira Gaonun, Pumbedita gaonu Avraham b. erira zamannda (816-828) yaandn belirttii259 bu mcadelenin detaylar hakknda herhangi bir bilgi yoktur.260 Bir Geniza dokmanndan renildii kadaryla kavgann balangcnda Surann yars Danieli desteklerken, dier yars ile Pumbeditann tamam David b. Yahuday desteklemekteydi.261 Samuel b. Aliye (XII. asr) ait bir rivayette reslclutluk iddiasnda bulunan Danielin, Kara eilimlerinden dolay cemaat tarafndan tasvip grmedii, bu sebeple de cemaatin Rabban izgideki Davidi tercih ettii belirtilir.262 Resl-clutluun cemaat zerindeki etkinliini azaltan bir dier nemli sebep de kurumun yeivalarla yaad nfz mcadelesidir. zellikle XI. asrdan itibaren Pumbedita Yeivasnn glenmesi resl-clutluun aleyhine olmu; Resl-clut Davud b. Zakkayn lmnden sonra ise kurum iyice gerilemitir. Bu dnemlerde Hayy gibi gl gaonlar cemaat ierisindeki liderlik boluunu doldurmaya almtr.263 Kurumun zayflamasnn en nemli haric sebebi olarak ise halife Memunun 825de, gayr- mslim tebeadan her 10 kiinin isterse bir bakan seebilecei eklinde kard ferman olduu kabul edilmektedir.264 Fermandan sonra gaonlar, sinagogda veya kutlamalar srasnda geri planda kaldklar ve resl-clutun statsnden aa bir konumda bulunduklar izlenimi veren baz trensel uygulamalar ilga ettirmilerdir. Mesel bundan byle gaonlar resl-clutun tertip ettii abat de-riglay reslclutun makamnda deil,265 aralarnda tespit ettikleri bir yeivada kutlamaya balamlar; resl-clutlar da kararlatrlan yeivaya gitmek zorunda braklmlard.266 Bu uygulama ilk kez Resl-clut David b. Yahuda (820-840) zamannda balamt.267 Ayrca fermandan sonra resl-clutun sdar ettii belgelerin gaonlar tarafndan imzalanmas da art koulmutu.268 Dier taraftan resl-clut Mar Ukbann Badattan srlmesi, Maribte bamsz bir Yahudi cemaatinin douuna da zemin hazrlamtr. Kayravana giden Ukba iin cemaat liderleri sinagogda tevada kendisine bir eref krss hazrlamlar; bir Leviliye ya da kohene mahsus olan Tevrat

erira Gaon, geret, s. 153, ng. trc. 138. Krauss, Tekufat ha-Geonim be-Or ha-Geniza, ha-iluah 40 (1922), s. 231. 261 T-S NS 308.122 tasnifli dokmandan naklen Gil, The Exilarchate, s. 58. 262 Assaf, '' Kovets el gerot R. muel ben Ali ve Bene Doro [Rav Samuel b. Ali ve Muasrlarnn Mektuplarnn Derlemesi], Tarbits 1 (1929-30), I, s. 67. 263 Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 110; Ortaan nl Yahudi airi bn Gebirol Hayy Gaonun lm zerine bir mersiye yazm; mersiyesinde onun lmyle btn Yahudilerin bir kraln ve hamisini kaybettiini dile getirmiti. Bkz. Graetz, III, s. 254; Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, s. 59. 264 Grossman, Raot ha-Gola be-Bavel bi-Tkufat ha-Geonim, s. 53-54; ohat, Sugiyot biTkufat haGeonim, s. 64; Gil, The Exilarchate, s. 60; Brody, The Geonim of Babylonia, s. 53-54. 265 erira Gaonun rivayetine gre ardaklar bayramnn 3. Sebtinde resl-clutun sinagogunda tertip edilen abat de-riglada gaonlar Suraya giderlerdi. Bkz. erira Gaon, geret, s. 124-125, ng. trc. 110. 266 Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, s. 30. 267 ohat, Sugiyot biTkufat ha-Geonim, s. 64; Goode, The Exilarchate in the Eastern Caliphate, JQR, n.s. 31 (1940-1941), s. 158. 268 Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, s. 17; Goode, The Exilarchate in the Eastern Caliphate, JQR, n.s. 31 (1940-1941), s. 158.
260

259

79

tomarn (Sefer Tora) okuma grevini ona tahsis etmilerdi.269 Resl-clutluun gerilemesindeki bir dier haric sebep ise slm dnyasndaki siyas gelimelerdir. slam dnyasndaki siyas blnmle paralel olarak resl-clutluk da kendi iinde paralanmtr. lk olarak Musulda bir resl-clutluk kurulmu; XI. asrn ikinci yarsnda ise Msrda David b. Daniel b. Azarya Abbaslerin rakibi Fatm devletinde cemaat reisi olma yoluna girmiti. Bu gayret Msr hakimiyetine alan ve hakimiyetlerindeki Yahudi cemaatlerinin Abbaslerle irtibatn koparmak isteyen Fatmler tarafndan da desteklenmitir. Neticede bu gayretler semeresini vermi, Fatm hakimiyetinde yaayan Yahudiler, bandaki kimseye nagid adn verdikleri bir kurum ihdas etmilerdir.270 Fatmler asndan byle bir kurum, Badatta bulunan her eye muhalefetleri sebebiyle Abbas resl-clutluuna bir rekabet olmas iin ihdas edilmiti. Bylece slm dnyasnn, merkezleri Badat ve Kahire olmak zere iki hilfet merkezine ayrlmas, Yahudi cemaatinin tekiltlanmasnda da etkili olmutur.271 Daha sonra Endlste de bir halifeliin kurulmasyla Yahudi cemaatleri nc bir blnme daha yaayacaktr.272 Yukarda belirtildii zere Irakta Davud b. Zakkaydan sonra (915-940) reslclutluk kurumu iyice zayflamt. Ben Zakkaydan sonraki resl-clutlar fazla etkin ahsiyetler de deildi.273 Davud b. Zakkayn lmnden sonra baa olu Yahuda gemi, ancak 7 ay sonra lmt. Yahuda ldnde olu henz kk yata olduu iin kurumun bana Davud soyundan Musulda yaayan Heymanoullarndan biri getirilmi; ancak bu kimse de Hz. Peygambere kfrettii iin idam edilmiti.274 Bu olaydan sonra kurum bir mddet bo kalm, daha sonra Davud b. Zakkayn yeeni lomo b. Yoiyahu (945-955) resl-clut olmutu.275 lomodan sonra Davud b. Zakkayn Sadiyann himayesinde yetien torunu Hezekia (955-987) resl-clut olmutur. Hezekiann lmnden sonra kurum, Yoiyahu b. Zakkay ad verilen bir baka aileye gemi; 1174 ylna kadar da bu aileden kan kimselerin uhdesinde kalmtr.276 Resl-clut II. Hezekia b. Davidin (11161058) Halife Kim tarafndan tutukland, daha sonra da idam edildii belirtilir.277

Baron, JC, I, s. 189. Ahimaets kroniinde ilk nagidin Paltiel olduu belirtilir. Bkz. Sefer Yuhasin [The Chronicle of Ahimaaz], s. 22, ng. trc. 99; Ashtor, Prolegomena to the Medieval History of Oriental Jewry, JQR n.s. 50 (1959-1960), s. 157; Hirschberg, ha-Yahudim be-Aratsot ha-slam, s. 295; Seyyide smail, Msrulslmiyye ve Ehlz-Zimme, Kahire 1993, s. 104; Kasm Abduh, el-Yehud f Msr, Kahire 1987, s. 57-58. 271 Mez, slmn Rnesans Onuncu Yzylda slm Medeniyeti, trc. Salih aban, stanbul 2000, s. 50; Hirschberg, ha-Yahudim be-Aratsot ha-slam, s. 295; Ashtor, Prolegomena to the Medieval History of Oriental Jewry, JQR n.s. 50 (1959-1960), s. 157; Seyyide smail, s. 105. 272 Baron, JC, I, s. 185. 273 Bu sebepten olsa gerek Graetz, resl-clutluu Davud. b. Zakkayla bitirir. Bkz. III, s. 202. 274 ha-Bavl, s. 82-83. 275 Goode, The Exilarchate in the Eastern Caliphate, JQR, n.s. 31 (1940-1941), s. 163. 276 Hezekia (1016-1058) David (1058-1090) Hezekia (1090-1110) David (1110-1130) Hisday (1130-1150) Daniel (1150-1174). Bkz. Goode, The Exilarchate in the Eastern Caliphate, JQR, n.s. 31 (1940-1941), s. 164. 277 bn Daud, Sefer ha-Kabala, s. 44, ng. trc. 59. dam sebebi hakknda maalesef kaynaklarda herhangi bir bilgi yer almamaktadr. II. Hezekiann iki olu spanyaya kamlard. Bkz. a.g.e., ayn yer.
270

269

80

XII. asrdan itibaren her ne kadar resl-clutlar Irak Yahudilerinin siyas temsilcileri olsalar da nfuzlar kesinlikle eskisiyle kyaslanamazd.278 Yoiyahu b. Zakkay ailesinin son temsilci Daniel b. Hisdaydan sonra, Musullu yeeni Samuelin resl-clutluu, Gaon Samuel b. Ali (1164-1194) ile mcadeleyle gemitir. Reslclutluk tarihinde gaonlarn kuruma yapt en byk bask, Samuel b. Aliden gelmitir. Samuel b. Ali resl-clutluu tamamen bitirmeye almt. Bu amala dier cemaatlere yazd mektuplarda resl-clutluu hep ktlemitir.279 1191 ylnda damad Zekarya b. Berah-Eli Yukar Mezopotamyaya gnderirken yazd mektupta, resl-clutluun Yahudilerin krall olduu eklindeki dnce ile alay eder ve onlar zr cahillikle ve gaona bal cemaatlerden gelen gelirlere el koymakla itham eder. Samuel b. Aliye gre resl-clutluk kurumuna ihtiya yoktu. Srgn Yahudilerinin ruhan liderlikten baka bir liderlie de ihtiyalar yoktu. Bunun yerine madd ve manev btn yetkiyi elinde bulunduran, Tevratn taht ve Muallim Musann makam olan bir yeiva Yahudiliin merkezi olmalyd. Hatta Samuel Gaon o kadar ileri gitmiti ki, yeivasnn verdii karara aykr gr serdeden birinin, aslnda Tanrya ve peygamberi Musaya kar gelmi olacan iddia etmiti.280 Gaonun bu tahakkm Msrdaki Maimonides gibi Yahudi byklerinin tepkisini ekmitir. Maimonidesin bu zor zamanlarnda yazd mektuplarla resl-clutu destekledii belirtilir.281 Reslclutlukla gaonluk arasndaki bu mcadele, her iki Samuelin de lmesiyle sonra ermitir. Bir sonraki gaon Daniel b. Elazar 1201 ylnda yeni resl-clut Davidden (b. Samul) (1195-1240) saygyla sz eder.282 1235lerde Resl-clut David, Daniel b. Sadiya adnda birini Maimonidese hakareti sebebiyle herem iln etmitir. nk Maimonides, gaonlarn basks srasnda resl-clutluu savunmas bir yana, kurumun Yahudiler iin ok nemli olduu grn hep dile getirmekteydi.283 Abbasler dneminin son resl-clutu Samuel b. Davidtir (1240-1258). Bu resl-clut zamannda Badat dmtr. Hulg ehre yaklarken Halife Mstasmn (1242-1258) ehri savunmak iin hazrlad ordunun donanm iin resl-clut ve gaonlarn mallarn msadere ettii belirtilir.284 Badat ele geiren Hulg bata Abbas hanedan olmak zere, pek ok kiiyi ldrm; ehri nce yamalatm ardndan da tamamen yaktrmt.285 Mslmanlara asla msamaha gstermeyen Hulg, Yahudilere ve temsilcileri reslcluta ise dokunmamt. Kurumun 1400lerden biraz nce sona erdii kabul edilmektedir.286
Ashtor, Prolegomena to the Medieval History of Oriental Jewry, JQR n.s. 50 (1959-1960), s. 157; ohat, Sugiyot biTkufat ha-Geonim, s. 67. 279 Samuel b. Ali Rahbe, Menbic, Bza, Palmira, Hama, Humus, Urfa, Harran ve Suriyenin dier yerlerinde yaayan cemaatlere de mektuplar gndermiti. Bkz. Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, s. 66, 70; Ben-Sassoon, Varieties of inter-Communal Relations in the Geonic Period, s. 30. 280 Mann, Texts and Studies, I, s. 237-238. 281 Goode, The Exilarchate in the Eastern Caliphate, JQR, n.s. 31 (1940-1941), s. 167. 282 Mann, Texts and Studies, I, s. 243. 283 Mann, Texts and Studies, I, s. 402. 284 Goode, The Exilarchate in the Eastern Caliphate, JQR, n.s. 31 (1940-1941), s. 167. 285 Badatn d ve yamas iin bkz. Hitti, Siyas ve Kltrel slam Tarihi, trc. Salih Tu, stanbul 1995, III, s. 767-771. 286 Goode, The Exilarchate in the Eastern Caliphate, JQR, n.s. 31 (1940-1941), s. 167. Samuel, Abbasler dneminin son resl-clutudur. Ancak Yahudi cemaati 1401 ylnda Timurun grevlerine son
278

81

Abbasler dneminde grev yapan resl-clutlarn listesi yledir: lomo (730-759), Yitshak (b. skoy) b. lomo (759-767), Yahuda (Zakkay b. Ahunay) (767-800), Moe (800-810), Yitshak (b. skoy) b. Moe (810-820), David b. Yahuda (820-840), Natronay (840-865), Hisday b. Natronay (865-880), Zakkay (880-890), Ukba (890-913), Davud b. Zakkay (917-940) // Yoiyahu (Hasan) b. Zakkay,287 II. Yahuda b. David (940), Musullu Heymanoullarndan bir kii,288 lomo ben Yoiyahu (945-955), Hezekia b. Yahuda (955-987), Azarya b. lomo (987-1000), David b. Hezekia (1000-1016), II. Hezekia b. David (1016-1058), II. David b. II. Hezekia (1058-1090), III. Hezekia b. II. David (1090-1110), III. David b. III. Hezekia (1110-1130), IV. Hisday b. III. David (1130-1150), Daniel b. IV. Hisday (1150-1174), Musullu Samuel (1174-1195),

vermesine kadar Davud ailesinden gelen kimseler tarafndan ynetilmeye devam etmitir. 1341 ylnda Yoiyahu b. Zakkay soyundan Sar alom Finhas isminde bir nasiden bahsedilir. 1136 ylnda da Mervde yaplan mnazaraya itiraki sebebiyle bir Yahudi liderden sz edilmektedir. 1376da David b. Hudynn nasi payesiyle bir herem belgesi imzalad belirtilmektedir. Bkz. Goode, a. mak., s. 168. 287 Bu resl-clut, Sadiya Gaonla Resl-clut David b. Zakkay arasndaki mcadelede yaanan kavgada Sadiya Gaon tarafndan atanan resl-cluttur. 3 yl sreyle ayn anda iki resl-clut grev yapmtr. 288 Kaynaklarda ismi verilmeyen bu resl-clutun bir mslmanla yapt kavgada Hz. Peygambere kfrettii iin idam edildii belirtilir (941). Bkz. ha-Bavl, s. 82-83.

82

David (b. Samuel) (1195-1240), Samuel b. David (1240-1270).289

2. Yeivalar Yeiva tabiri Yunanca sanedrin kelimesinin brnce karl olup, cemaat yneticilerinin bir araya gelerek karar aldklar meclis demektir.290 Yeivalar iin rmce Metivta ve slam dnemde Arapalatrlarak Mesiba ifadesi kullanlmtr.291 Yeivann aynen tarih Sanedrin gibi akademik yn yannda idar bir zellii de vard. M. III. asrn balarna kadar Babil yeivalar kendilerini yeiva olarak adlandrmamaktayd. Bu tarihe kadar en st ilm ve din otorite, Filistindeki Sanedrin kurumu kabul edilmekteydi. Babil yeivalarnn bir akademi hviyeti kazanmas Filistinden Babile gelen R. Rav zamanna rastlamaktadr. Bu din adam zamannda eitim kurumlar her ne kadar Filistin modeli esas alnarak organize edilse de, bu kurumlar meclis, rgt, kurul manasna gelen knesiyot ( )eklinde isimlendiriliyordu.292 Ancak yeivalar kendilerini hep bu tarih Sanedrin kurumu yerinde grdkleri iin zamanla Babil metivtalar da kendilerini yeiva olarak isimlendirmi; kendilerinin de Sanedrin vazifesi yaptklarn iddia etmeye balamlard. Bu dnmn Ravn halefi R. Huna zamannda olduu kabul edilmektedir. haBavlnin rivayetine gre Ravn lmnden sonra Sura, R. Huna zamannda yeniden tekiltlanmt.293 erirada yer alan rivayete gre Rav zamannda hl Ravn Evi (Bet Rav- ) eklinde isimlendirilen Sura, Huna zamannda yeiva veya Armce metivta olarak isimlendirilmeye balamtr.294 Abbasler dneminde Sura gaonu Amram b. ena (858-871) bir mektubunda yeivann tarih Sanedrin konumunda olduunu yazar.295 Kendilerini Sanedrin kurumu makamnn temsilcisi olarak gren
Listede Goode tarafndan yaplan tasnif esas alnmtr. Bkz. The Exilarchate in the Eastern Caliphate, JQR, n.s. 31 (1940-1941), s. 169. Baz eksikliklerle resl-clutlarn listesi deiik dokmanlarda farkl ekilde sralanmtr. Mesel Gilin nerettii bir listede resl-clutlar u ekilde sralanr: lomo b. Hasday (730-757), Yitshak b. lomo (760), Hananya (Anan b. Davidin kardei) (762), Natronay b. Hananya (770lere kadar), Zakkay b. Ahunay (770-803), Hisday b. Natronay (803ten sonra), Daniel b. aul b. Anan (820), David b. Yahuda (830lar), Yahuda (Zakkay) b. David b. Yahuda (840), Ukba (908ler), Davud b. Zakkay (915-940), Yahuda b. Davud b. Zakkay (940), I. Hezekia b. Yahuda b. Davud b. Zakkay (941den sonra), lomo b. Yoiya b. Zakkay (951den sonra), Azarya b. lomo (975ler), II. Hezekia b. David b. Hezekia (1000-1060lar), III. Hezekia b. David b. Hezekia (1060-1100ler). Bkz. Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 113-114. Goodeun yapt tasnifle hemen hemen rten bir baka liste iin bkz. Bashan, Exilarch, EJd, VI, s. 1026. Dimakta bulunan ve Neubauer tarafndan neredilen bir yazmada da IX. asrn sonlarna kadarki resl-clutlar u ekilde sralanmtr: Bostanay Haninay bar Adoni (I) Hasday lomo Iskavi diye bilinen Yitshak Babavoy diye bilinen Yahuda Zakkay Moe Yitshak (II. Iskavi) David b. Yahuda Hasday. Bkz. Seder ha-Hahamim ve Korot ha-Yamim, nr. Adolf Neubauer, I, s. 96 (From the Damascus MS). 290 Goitein, Minority Selfrule and Government Control in Islam, s. 114; a.mlf., Religion in Everyday Life as Reflected in the Documents of the Cairo Geniza, Religion in a Religious Age, ed. S.D. Goitein, Association for Jewish Studies: Cambridge, Massachusetts 1974 iinde, s. 8. 291 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 196. 292 Lauterbach, The Name of the Rabbinical Schools and Assemblies in Babylon, Hebrew Union College Jubilee Volume (1875-1925), ed. D. Philipson et al. Cincinnati, 1925, s. 214-215. 293 ha-Bavl, s. 77. 294 erira Gaon, geret, s. 114, ng. trc. 99. 295 Sklare, Sameul ben Hofni Gaon, s. 84.
289

83

yeivalar, aada anlatlaca zere idar tekilatlanmalarn da bu kuruma benzetmilerdi.296 Sanedrin kurumunda olduu gibi gaonlar da kendilerini cemaat ierisinde birer yol gsterici (madrih) ve din meselelere zm reten kimseler (posek) olarak kabul etmilerdir.297 Hayy Gaon Yahudi cemaatlerinden birine yazd mektupta yeivay kafaya benzetmi; nasl ki beden kafa tarafndan ynlendirilirse, cemaatin de yeivadan ynlendirilmesi gerektiini sylemitir. Halk zerinde nufz kurmak isteyen gaon, cemaati uyarmay da ihmal etmez: Biz, keyfimiz ya da babamzn keyfi iin deil, Tevrat (Tora) ve Tanrnn emirleri yok olmasn/kaybolmasn diye buradayz. Bu makam Sanedrin kurumudur.298 slm dnyas eitim kurumlarnn o dnemde btn dnya iin bir cazibe merkezi olmas gibi, Yahudi yeivalar da dnya Yahudileri iin bir cazibe merkezi idi. Sadece slam dnyasndan deil Fransa, talya ve Bizans gibi ok deiik yerlerden pek ok Yahudi renim grmek zere bu yeivalara gelirdi.299 Filistin Yeivas Badattaki yeivalarn tersine, daha ok idar kurum zellii tamaktayd. Din, hukuk ve dier meselelerde Filistin Yahudilerinin en yksek otoritesi idi.300 lk slam dnemden X. asra kadar yeivalar klasik eitim kurumundan ziyade, idar ynyle ne kan bir kurum olarak faaliyet gstermilerdir. Bu asra kadar yeivalarn en nemli icraat Yahudi cemaatini ynetmek, bunun iin de yeivalarda Tevrat ve Talmud bilgisiyle donanm idareciler (rabbi) yetitirmekti.301 Gnmzde Akenaz Yahudilerinin Sebt gnlerinde yaptklar Armce Yekum Purkan duasnda Filistin ve Iraktaki yeivalara, gaonlara ve yeiva yelerine hl dua edilmektedir.302 a. Irak Yeivalar: Sura ve Pumbedita Babilde kurulan Sura ve Pumbedita yeivalarnn Yahudi tarihinde nemli bir yeri vard. slam dneme ait bir midrata bu yeivalarn Yahudi cemaati nezdindeki konumunun yle olduunu reniyoruz: Tanr, srailoullar ile Szl Kanunun (Talmud) nesilden nesle aktarlmas konusunda bir ahit yapt. Bu sebeple bu iki (Sura ve Pumbedita) yeivay kurdu ki, gece-gndz buralarda Tora (Tevrat) tahsil
Grossman, ha-Zika beyn ha-Mivne ha-Hevrati, Tsiyon 53 (1988), s. 267. Grossman, ha-Zika beyn ha-Mivne ha-Hevrati, Tsiyon 53 (1988), s. 266. 298 Assaf, Tekufat ha-Geonim ve Sifrutiha, Hartzaot ve iurim [Gaonluk Dnemi ve Edebiyat], nr. Mordehay Margoliot, Yerualayim 1955, s. 215; Grossman, haZika beyn ha-Mivne ha-Hevrati, Tsiyon 53 (1988), s. 266. Genelde kendisini Byk Sanedrin olarak isimlendiren Filistin Yeivas zaman zaman Erdemli Meclis manasna gelen Havurat ha-Tsadek ifadesini de kullanmtr. rnekler iin bkz. Mann, A Second Supplement to, s. 279; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 561, 3. dipnotta iaret edilen dokmanlar. 299 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 202. 300 Goitein, Minority Selfrule and Government Control in Islam, s. 114; a.mlf., Religion in Everyday Life, s. 8. 301 Grossman, ha-Zika beyn ha-Mivne ha-Hevrati, Tsiyon 53 (1988), s. 263. 302 Yekum Purkan, Akenaz Yahudilerinin Sebt gn Haftara duasndan sonra okuduklar duadr. Bu dua Irakta Amram Gaon ve Sadiya Gaonun telif ettii Sidurlarda yer almamaktadr. Dua bayram gnlerinde de okunmaktadr. Bkz. Baron, JC, I, s. 180; Yekum Purqan, EJd, XVI, s. 735.
297 296

84

edilsinBu iki yeiva ne esaret ekti ne de zulm grd. Rumlar (Edom) ve Bizans (Yavan) bunlara asla tahakkm edemedi. Rab Sura ve Pumbeditann kurulmasn Mabedin Buhtunnasr tarafndan yklmasndan 12 yl nce takdir etti; Rab bu yeivalara zel himaye ve korumasn ltfetti. O gnden bu gne Tevrat talimi kesintiye uramakszn yapla gelmektedir.303 Irak yeivalar Kitab- Mukaddesin Mika blmnde geen bir ifadeden (4/10)(*) hareketle szl gelenein Babil yeivalarna verildiini, gelenein detayl yorumunun burada yetien alimler tarafndan korunduunu iddia ederlerdi.304 Her yeiva (Irak ya da Filistin) Yahudi hayatnn ynlendirilmesinin kendi otoritesinde olmasn istemitir. Irak yeivalar meriyetlerini Asurlular tarafndan Babile srlen Yahudann son kral Yehoyakine305 dayandrrd. Buna gre Babilde bir yeiva (yani Sanedrin) kuran Yehoyakin, Szl Kanunun (Talmud) bask ve zulm dolu Filistinden daha gvenli bir yer olan Babilde allmasn irade buyurmutur. Bu sebeple Babil, Tanrnn Yahudiler iin setii ilah bir mekndr. Tsiyon (Siyon) coraf bir mekndan ziyade, din almalarn mkemmel bir ekilde yapld (metsuyanim be-limudam) bir corafya olan Babildir (Irak).306 Bundan dolay Sura gaonlar da aynen Filistin gaonlar gibi yeivalarn Yeivat Gaon Yakov eklinde isimlendirmekteydi. Bu isim Kitab- Mukaddesteki bir ifadeden (Mezmurlar 47/4) esinlenerek konmutu.307 slam dnemde Sura Yeivas, Mata Mehasya;308 Pumbedita ise Nehardea Yeivas olarak adlandrlmtr.309 lk slam dnemde Sura, Pumbeditadan daha stn kabul edilmekteydi. Bu stnlk sebebiyledir ki, gaon nvann sadece Sura bakan kullanmaktayd. Pumbedita Yeivasn idare eden bakann bu payeyi tama hakk yoktu.310 Bostanay zamannda yeiva bakanl yapan Hananyann bu nvan tamad bilinmektedir. slam dnemin balarnda Pumbedita Yeivas bakan re kala veya aluf olarak isimlendirilmekteydi.311 Surann Pumbeditaya kar bu stnl ve cemaat nezdindeki saygnl ksmen Pumbeditadan daha eski olmasndan, ksmen de kurucular olan R. Rav (.
Bkz. Ginzberg, Geonica, I, s. 5; Grossman, The Yeshiva of Eretz Israel, s. 259. Douran kadn gibi ar ek, ey Siyon kz, dourmaya al. nk imdi ehirden kacaksn ve krda oturacaksn ve Babile kadar geleceksin 304 Gil, Erets Yisrael, I, s. 407. 305 Yahuda kral Yehoyakimden sonra kral olan Yehoyakin, kralla geiinden ay sonra Babil kral Buhtunnasrn srailoullarndan 10 bin kiiyi srd srgnde ailesi ve yardmclaryla birlikte Babile gnderildi. Kendisinden sonra amcas Babil idaresi tarafndan kralla getirildi. (II. Krallar 24/6-17). Babilde Buhtunnasr lnceye kadar yaklak 38 yl hapiste kald. Hapisten Buhtunnnasrn halefi Evilmerodak zamannda karld. Yeni kral ona, krallara yakr bir ekilde muamele etmiti. (II. Krallar 25/27-30) 306 Sassoon, Varieties of inter-Communal Relations in the Geonic Period, s. 19. 307 Marx, Studies in Gaonic History and Literature, JQR, n.s. 1 (1910-11), s. 71; Gil, Erets Yisrael, I, s. 408. 308 rnekler iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 34; erira Gaon, geret, s. 146, ng. trc. 131. Sadiya Gaon Fustata gnderdii mehur mektubunda kendini Mahasya Gaonu olarak yazmt. Bkz. Gil, be-Melhut Yimael, II, s. 27. Seyyah Benjamin de Sura ehrini Mata Mehasya olarak isimlendirir. Bkz. Benjamin, s. 70. 309 erira Gaon, geret, s. 106-107, ng. trc. 92. 310 Poznanski, Sura tarafndan resmen kabul edilmese de Pumbedita Yeivas bakanlarnn gaon payesi kullandklarn belirtir. Bkz. Poznanski, Ginzbergs Geonica, JQR, n.s. 3 (1912-13), s. 402. 311 Ginzberg, Geonica, I, s. 50.
(*) 303

85

247)312 ve R. Aiden (367-427) kaynaklanmaktadr. Yahudi tarihinde bu iki alimin Babil Yahudilerine ok byk hizmetleri olmutu. slam dneme gelinceye kadar Yahudilerin varlklarn srdrmeleri, bilimsel manada gelimeleri, Talmudun tamamlanmas ve cemaatin organizasyonu hep bu iki din adamnn gayretleriyle gereklemiti. Bu sebeple Sura, Babil srgnnden Abbasler dneminde Kohen Tsadekin Pumbedita gaonluuna kadar (830lar) Irak blgesi Yahudilerinin en gzde yeivas olma zelliini korumutur.313 lk slam dnemde Surann bakent Kfeye yakn olmas ve 658lerde Hz. Alinin Rav Yitshaka Surada faaliyetlerine devam etmesine msaade etmesi,314 hem Yahudi cemaati hem de slam idaresi nezdindeki nemini artrmt. Graetz bunun Irak Yahudilerinde bir dnm noktas olduunu, Sura Yeivas bakannn ilk kez gaon olarak isimlendirildiini belirtir.315 ha-Bavl Sura Yeivasnn Pumbeditaya stnl konusunda kymetli bilgiler vermektedir. Rivayetine gre resl-clutlarn Skul-Atkada (Erets Atka) tertip ettii toplantlar esnasnda Sefer Tora okunduunda resl-clutla beraber Sura gaonu ve rencileri de zikredilirdi. Ayrca Sebt gn ibadet iin toplanldnda reslclutun sinagogtaki makamnn sa tarafna Sura gaonu, sol tarafna ise Pumbedita gaonu otururdu (Sa tarafa oturmak nemli bir ayrcalkt). Resl-clutun da itirak ettii nemli yemekli toplantlarda yemek duas (birkat ha-mazon) mutlaka Sura gaonu tarafndan yaplrd. Baka vesilelerle dzenlenen toplantlarda bir araya gelindiinde salonlara giri ve kta, ya kk dahi olsa ncelik hep Sura gaonuna aitti. Yine yeivalar aras yazmalarda Sura gaonu Pumbedita Yeivasna yazdnda Pumbedita Yeivas yelerine diye hitap ederken; Pumbedita Yeivas Sura gaonu ve yeiva yelerine eklinde bir hitapla balard.(*) Sinagogta Sefer Tora okunduunda okunan ksmlarn cemaat tarafndan anlalmas iin Arapaya tercme etmek, dier bir deyile meturgemanlk yapmak da Sura gaonunun yetkisindeydi. Bu esnada Pumbedita gaonu sessiz ekilde beklerdi. Ayrca resl-clutluk makam boaldnda, yeni resl-clutun tensibine kadar resl-cluta ait nahiyeler (reut) Sura gaonunun sorumluluunda olurdu.316 Sura Yeivasnn stnlnn bir baka tezahr de yeivalarn tarihi boyunca Pumbeditada Suradan be retim yesi grev yaparken; Surada Pumbeditadan grev yapan retim yesi saysnn olmasdr. Bunlar da daha ok resl-clutun emr-i vkisiyle tensip edilmiti.317 Ancak Pumbeditadan getirilenler de Suray gl klan bilgili ve dirayetli gaonlar kadar baarl idiler. Emevler dneminde resl-clut lomo ben Hasday (733-759) tarafndan Pumbeditadan Suraya gaon olarak tensip

Sura 219 ylnda kurulmutu. Bkz. erira Gaon, geret, s. 106, ng. trc. 92. Yeivalarn kuruluu iin bkz. Arslanta, Emevler Dneminde Yahudiler, Gkkubbe Yaynlar: stanbul 2005, s. 137-139. 314 eria Gaonun mehur metubunda Hz. Alinin Anbr (Firuz apur) fethi srasnda Rabbi zakn 90 bin Yahudi ile onu karlamaya gittiini belirtmektedir. erira Gaon, geret, s. 141, ng. trc. 125. 315 Graetz, III, s. 90. (*) ha-Bavl Sura gaonunun Pumbeditaya yazd mektupta ][eklinde hitap ederken, Pumbedita gaonunun eklinde hitap ettiini kaydeder. 316 ha-Bavl, s. 78, 86. 317 Ginzberg, Geonica, I, s. 37.
313

312

86

edilen R. Samuel (733)(*) ve Yahuday ben Nahman (759) gaonlarn, Surann eski dirayetli gaonlarndan hi de farklar yoktu.318 Yeivalar ilk slam dnemde, adlarn aldklar ehirlerde (Sura ve Pumbedita) faaliyet gstermeye devam etmilerdir. Ancak Badatn Abbasler tarafndan bir merkez olarak kurulmasyla beraber yeivalar da zamanla merkezlerini buraya kaydrmlard. Badatn kurulmasyla beraber pek ok Yahudi tccar ve zanaat erbabnn ehre akn etmesine ramen yeivalarn Badata intikali ise biraz daha ge olmutur. Yahudi kaynaklarn rivayetine gre Badatta ikmet eden ilk gaon, Pumbedita gaonu Hayy b. Davidtir (890-896). Gaonluundan nce krk yl gibi uzun bir sre yeivann Badat dayanln yapan Hayy, 889 ylndan sonra gaonlua getirilmi ve bu grevini de Badatta devam ettirmeyi tercih etmitir. Badatta bulunduu srede ehirdeki cemaat ileri gelenleri ve hilafet saray ile yakn irtibatlar kuran gaon, grevi stlenmesinden sonra bu balantlarn koparmamak ve bunu cemaat lehine kullanmak iin yeiva idaresini Pumbeditadan Badata tamtr.319 Surann Badata tanmas ise kaynaklarda aka zikredilmemektedir. Mann, Surann hibir zaman Badata tanmadn iddia etse de,320 ha-Bavlnin YahudiceArapa nshasndaki ifadelerden Sura Yeivasnn Resl-clut Ukba ile Pumbedita gaonu Kohen Tsadekle mcadelesi srasnda henz Surada olduu anlalmaktadr. Bu rivayetten ayrca Pumbedita Yeivasnn o srada Badatta olduunu syleyebiliriz. Sz konusu rivayete gre Resl-clut Ukbann azli ve yerine David b. Zakkayn getirilmesinden sonra Badattan Suraya mektup yazan Sura gaonu yeivadaki yelere ve rencilere yeni resl-clutu tanmalarn bildirmi ve onlara bir heyet hazrlayarak Badata gelmelerini ve yeni resl-clutu tebrik etmelerini emretmitir.321 Bu rivayetten gaonun o srada bir i iin Badatta bulunduu anlalmaktadr. Ancak kesin olan husus yeivann o tarihte henz Badata tanmaddr. Brody, Surann Sadiya Gaonun yeivann bana getirilmesiyle Badata tand kanaatindedir.322 Sklare ise Surann geici olarak kapanp Tsameh Gaon tarafndan tekrar faaliyete geirilmesinden sonra (987) Badata tandn dnmektedir. Sklareye gre Samuel b. Hofni gaonluu srasnda Badatta idi.323 Btn bu bilgilerden Surann X. asrn ilk eyreinde Badata tandn sylemek mmkndr.

Yeiva tarihinde Pumbeditadan Suraya tayin edilen ilk bakandr. Bkz. Assaf, Tekufat ha-Geonim ve Sifrutiha, s. 165. 318 Weinberg, Bitul ha-Hegomonya el Yeivat Sura be Emtsa ha-Mea ha-Tiiit [IX. Asrn Ortalarnda Sura Yeivasnn stnlnn Sonra Ermesi], Sefer Zikaron le-Samuel Kalmen Mirsky, eds. Gersion Appel-Morris Epstein-Hayim Leaf, Sura Institute for Research, Jerusalem, Yeshiva University: New York 1975, s. 171; Hirschberg, ha-Yahudim be-Aratsot ha-slam, s. 294. 319 Abramson, ba-Merkazim ve bi-Tfutsot, s. 9, 11. Gaonluundan sonra Hayy b. Davidin yedi buuk yl Badatta grev yapt belirtilir. 320 Bkz. Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 162. 321 Friedlander, The Arabic Original of the Report of Nathan ha-Babli, JQR n.s. 17 (1905), s. 755, ng. trc. 760. 322 Brody, The Geonim of Babylonia, s. 36. 323 Sklare, Sameul ben Hofni Gaon, s. 72.

(*)

87

a. 1. Yeiva Grevlileri Gaon: Yeivada en st rutbeli kimse gaondu. Gaon kelimesi, Ro Yeivat Gaon Yakov nvannn ksaltlm eklidir. Gaonlar, gaon ailelerine mensup kiiler arasndan seilmek suretiyle i bana geliyorlard. Gaonun seiminde yeiva yeleri etkindi.324 Yeivalarda re kalalk verasetle olurken, gaonluk hep seimle olmutur. Ancak sistem ve teaml iinde gaonlarn oullar da zaman zaman gaonluk makamna seilmilerdir. Mesel Sura gaonu Nahon b. Tsadok (871-879) babasnn lmnden (818) elli yl sonra; Natronay Gaon (853-858) elli yl sonra, Sadiyann olu Dosa da (1013-1017) yine babasnn lmnden yetmi bir yl sonra gaonlua seilmiti.325 Bunun tek istisnas erira Gaonun olu Hayydr. Hayy Gaon vazifeye veraset yoluyla gelmiti.326 Yeiva yeleri tarafndan seilen gaonlar, resl-clutun tensibiyle greve balard. Resl-clut lomo ben Hasday (730-759), 733, 755 ve 759 yllarnda Sura ve Pumbedita yeivalarnn gaonlarn;327 Resl-clut David ben Yahuda (820-840) 833 ylnda reslcalultuluk mcadelesini kazandktan sonra gaonlar tayin etmiti.328 Resl-clut Davud b. Zakkay zamannda (917-940) gaonlar ve destekileri zengin tccarlar Pumbedita gaonluuna kendi adaylar Mevaseri getirmek istemiler (917); ancak resl-clut gaonlua tayin hakknn kendisine ait olduunu syleyerek iddetle kar kmt.329 Ancak gaonlarn seimi, snrl bir seimdi; zira gaonlar gaonluk ailesine (bene rabanan) mensup olan kimselerin arasndan seilirdi.330 Bunun tek istisnas Sadiya Gaondur. Sadiya, gaonluk ailesinden ve Badatl olmayp dardan biri olmasna ramen Sura Yeivasna seilen yegne kimsedir. Resl-clut Davud b. Zakkay, Sadiyay gaon olarak atayacanda Yahudi ileri gelenlerinden m Nissi enNehrevan ile istiare etmi; en-Nehrevan kendisine Sadiyann alim ve iyi bir insan olduunu; ancak gaonluk ailesinden gelmediini ve onu tayin ederek bu gelenei bozmamasn tavsiye etmiti.331 Her yeiva gaonu o yeivadan yetien kimseler arasndan seilmesine ramen, Abbasler dneminde baz istisnalar da yaanmtr. Bu dnemde Sura kkenli olmasna ramen be retim yesi, resl-clutlar tarafndan Pumbeditaya atanmt.332 Pumbeditadan Suraya gaon olarak atananlarn says ise t. Pumbedita Yeivas yesi Mar muel, 733-751 yllar arasnda Surada grev yapmt. erira Surada (Mata Mehasiya) onun apnda bir ilim adam olmad iin resl-clut tarafndan gaon tayin
Brody, The Geonim of Babylonia, s. 52. Fawzi, The Jewish Academy in Abbasid Iraq: Jewish Cultural and Spiritual Life, Studies in MuslimJewish Relations 1 (1993), s. 197; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 14. 326 erira Gaon, geret, s. 174, ng. trc. 160. 327 Hirschberg, ha-Yahudim be-Aratsot ha-slam, s. 294; Goode, The Exilarchate in the Eastern Caliphate, JQR, n.s. 31 (1940-1941), s. 156. 328 Goode, The Exilarchate in the Eastern Caliphate, JQR, n.s. 31 (1940-1941), s. 158. 329 Goode, The Exilarchate in the Eastern Caliphate, JQR, n.s. 31 (1940-1941), s. 161. 330 Krauss, Tekufat ha-Geonim be-Or ha-Geniza, ha-iluah 40 (1922), s. 230; Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 160. 331 ha-Bavl, s. 80; bn Daud, Sefer ha-Kabala, s. 41, ng. trc. 54; Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 160. 332 Ginzberg, Geonica, I, s. 37.
325 324

88

edildiini belirtir.333 Rav Yahuday bar Nahman da Pumbedita kkenli olmasna ramen 759-763 yllar arasnda Surada grev yapanlardand.334 Kardei Rav Nahman da o srada Pumbedita gaonu olduu iin,335 her iki yeivann idaresi de ayn aile tarafndan yaplmtr. Yine erira Gaonun rivayetine gre resl-clut Davud b. Zakkay, Sura gaonu R. Yakovun lmnden sonra Surada yeterli donanmda biri olmad iin R. Yom-Tovu Sura gaonluuna atamt.336 Bu gelenek sebebiyle slam dnemde gaonluk hep belli aileler arasnda el deitirip durmutur. Yeivalarn bu dnemdeki tarihi hakknda yegne kaynak olan erira Gaon, aile yaknlklarna deinmedii iin gaonluk vazifesinin babadan oula geiini tespit etmek gtr; ancak kesin olan husus, vazifenin belli ailelerin tekelinde olmasdr. Mesel Abbaslerin ilk iki asrnda Sura gaonluu aadaki listede verilen aile arasnda dnmtr: I. Mari (777) Hilay Natronay II. Hilay Yakov ve Yusuf, II. Yakov (801) Avimi Moe ve Kohen Tsadek, III. Tsodek Kimoy Nahon Tsameh erira ve Hayy.337 Cemaat idaresinin belli ailelerin tekelinde olmas ciddi manada ilk kez Maimonides (1138-1224) tarafndan sorgulanmtr. Msrda cemaatin siyas temsilciliini stlenen entelektel bir lider olarak Maimonides, Irak ve Filistinde hakim olan kutsal gaon aileleri dncesine kar da sistemli tenkit gelitiren ilk kimsedir. Maimonidese gre bir kimse, otoritesini neslinden deil, ilm birikiminden almaldr.338 Ancak ilgintir, onun bu tepkisinin dou Yahudileri arasnda makes bulmamas bir yana, Maimonides ailesi de bizzat tenkit ettii kutsal aile konumuna ykselmi/ykseltilmi, birka kuak Msr Yahudi cemaatinin liderliini yapmtr.339 Yeiva yelerinin bir aday zerinde anlaamamalar durumunda ise meselenin nasl zld konusunda herhangi bir bilgi yoktur. Ancak erira Gaonun reslclut lomo ben Hasdayn Pumbeditada grev yapan m Yahuday ben Nahman tensip etmesi,340 bu tr durumlarda resl-clutun yetkisini dorudan kullandn gstermektedir. slamn ilk dnemlerinde gaonlar tayin eden resl-clutlar, X. asrdan sonra gaonlar tarafndan tayin edilir duruma deceklerdir. erira Gaon, Sura gaonlarn anlatrken, gaonlarla resl-clutlar arasnda yaanan mcadeleler ve reslclutlarn gaonlar sk sk grevden almalar sebebiyle ilk slam dnemde (689 ylna kadar) gaonlarn doru drst bir kronolojik tespitinin yaplamadn syler.341 Greve gelen gaonlar kayd- hayat (lnceye kadar) artyla vazife yapard. Greve getirilmeleri resl-clutlarn elinde olan gaonlarn grevden uzaklatrlmalar

333 334

erira Gaon, geret, s. 146, ng. trc. 131. erira Gaon, geret, s. 147, ng. trc. 132. 335 Bkz. erira Gaon, geret, s. 143, ng. trc. 128. 336 erira Gaon, geret, s. 162, ng. trc. 149; bn Daud, Sefer ha-Kabala, s. 41, ng. trc. 54. 337 Ginzberg, Geonica, I, s. 10-11. 338 Sassoon, Varieties of inter-Communal Relations in the Geonic Period, s. 30. 339 Sassoon, Varieties of inter-Communal Relations in the Geonic Period, s. 31. 340 erira Gaon, geret, s. 147, ng. trc. 132. 341 erira Gaon, geret, s. 145, ng. trc. 130.

89

da yine onlarn yetkisindeydi. 782 ylnda Pumbedita gaonu Mar Hananya, gaonluk grevinden resl-clut tarafndan uzaklatrlmt.342 Gaonlarn maa cemaat tarafndan karlanrd. Gaonlarn gayr- menkullerden gelen gelirleri de vard. Gaonun bir baka geliri de cemaatlerden gelen gnll balard. Yeivaya gnderilen soruya ilitirilen parann yars343 veya drtte biri gaona, kalanlar ise yeiva btesine aktarlrd. Amram Gaon zamannda spanya (Sfarad) Yahudileri Seder (Dua) kitabnn yazlmasna vesile olan sorularn gnderdiklerinde 20 dinar yollamlar; bunun 5 dinarn gaon alm, kalanlar ise yeivaya aktarlmt.344 Pumbedita gaonu R. Nehemyann (960-968) cemaatlere gnderdii mektuplarda hem kendisi hem de yeiva iin para istedii belirtilir.345 Gaonlarn bir dier idar grevi de yerel cemaatlere grevli tayini idi. Gaonlar, temsilcisi olarak tayin ettii kimsenin aynen kendisi gibi Halka Tevrat aklama, halka ynelik konumalar tertip etme (pirke), ibadetlerde brnce ya da Armceden tercme yapan meturgeman bulundurma ve ders verme,346 hukuk konularda hkmetme, din ve ahlak konular tavizsiz uygulama347 yetkisinde olduunu yazard. Abbasler dneminde Sura ve Pumbedita yeivalarnda grev yapan gaonlar ve grev sreleri yledir: Sura Gaonlar Aha Yahuday b. Nahman Ahunay b. Kahana Haninay Kahana b. Huna Mari ha-Levi b. Meareya Bebay (Bivi) ha-Levi b. Abba 756 757 761 764 769 771 772 774 777 781 782 785 788 796 797 797 804 Pumbedita Gaonlar

Doday b. Nahman Haninay b. Meareya Malka b. Aha Raba (Abba) b. Doday inoy Haninay Kahana b. Avraham Huna ha-Levi b. Yitshak Menase b. Mar Yosef aya ha-Levi b. Mar Abba Yosef b. la Kahana b. Haninay

Hilay b. Mari Yakov ha-Kohen b. Mordehay

erira Gaon, geret, s. 144-145, ng. trc. 129. Gaonun grevden alnma sebebi, babasnn Sura kkenli olmas ve Pumbedita alanlar tarafndan istenmemesi olarak aklanmaktadr. Bkz. Krauss, Tekufat ha-Geonim be-Or ha-Geniza, ha-iluah 40 (1922), s. 231-232; Ginzberg, Geonica, I, s. 41. 343 Ginzberg, Geonica, I, s. 14. 344 Amram Gaon, Seder, I, s. 2, ng. trc. 3-4 345 Ginzberg, Geonica, I, s. 14. 346 Assaf, Kovets el gerot R. muel ben Ali, Tarbits 1 (1929-30), I, s. 102. 347 Mann, The Responsa of the Babylonian Geonim as a Source of Jewish History, JQR n.s.10 (19201921), s. 337.

342

90

vomay (810dakinin halefi) Tsadok b. Yese (veya Ai) Hilay b. Hanina Kimoy b. Ai Moe (Meareya) Kahana

Kohen Tsadek b. vomay Sar alom b. Boaz Natronay b. Hilay Amram b. ena Nahon b. Tsadek Tsameh b. Hayyim Malka Hayy b. Nahon Hilay b. Natronay 896 alom b. Miael Yakob b. Natronay Yom Tov Kahana Sadiya b. Yosef Yosef b. Yakov350

Tsameh b. Yitshak Samuel b. Hofni

348 349

810 811 814 816 818 822 825 828 833 836348 838 839 842 848 853 857 858 860 869 871 872 879 885 885 890 896 898 904 906 911 917-26 924 926-36 928 936 937 942-44 943 960 968 988 997

vomay (Her iki yeivada) Yosef b. Abba Avraham b. erira

Yosef b. Hiya Yitshak b. Hananya Yosef b. Ravi Paltoy b. Abay Aha Kahana b. Rav Menahem b. Yosef b. Hiya Matatya b. Mar Ravi Abba (Raba) b. Ammi Tsameh b. Paltoy

Hayy b. David349 Kimoy b. Ahay Yahuda b. Sameul Mevaser Kahana b. Kimoy Kohen Tsadek b. Yosef Tsameh b. Kafnay Haninay b. Yahuda Aharon b. Yosef Sarcado Nehemya b. Kohen Tsadek erira b. Hananya

838 ylna kadar Surada gaonluk makam bo kalmtr. Yeiva bu gaon zamannda Badata tanmtr. 350 Bu gaonun grevi srasnda Sura Yarm asr kadar kapanmtr.

91

Dosa b. Sadiya Yisrael b. Samuel Azarya ha-Kohen Yitshak (?)

998 Hayy b. erira 1013 1017 1034 1037 1038- (1058) Hezekiya b. David.351

Badatta gaonluk yapan din adamlar ise unlardr: - Yitshak b. Moe 1070. - Ali ha-Levi 1140. - lomo 1150. - Samuel b. Ali ha-Levi 1164. - Zeharya b. Barah-El 1194. - Eleazar b. Hilel 1195. - Daniel b. Eleazar b. Hibetullah 1209. - Yitshak b. Yisrael ibn uveyh 1218. - Daniel b. Eb Reba ha-Kohen 1240. - II. Eli 1250 - Samuel b. Daniel b. Eb Reba ha-Kohen 1288.352 Av: Yeivada gaondan sonraki en yetkili kii, avd (Armce dayana de-bava). Tannayim dneminde kullanlan bu unvann Sanedrinin ayakta olduu dnemlerde de kullanld belirtilmektedir.353 Av, ayn zamanda gaonluk mahkemesinin bakanln da yapmaktayd (av bet din). Yeiva adna gnderilen mektuplarda avn ismi gaondan hemen sonra zikredilirdi. Gaonun lmesi durumunda av, yeiva bakan olurdu.354 Re Kala: Gaon ve avdan sonra yeivada her biri yedier kiiden mteekkil 10 ayr grup vard. Her grubun banda da, re kala ad verilen grup bakanlar (re kalot) bulunurdu.355 Lauterbach, her grubun 10 kiiden teekkl etmesini ibadet gayesiyle aklamaktadr. zahna gre, ilim tahsili iin bir araya gelen gruplarn ibadetlerini de cemaatle yapmalar[*] tasarland iin her grup 10ar kiiden olumutur. 10 kii olmakszn derse balanmad gibi herhangi bir toplant da tertip edilmezdi.356 Yeivada re kalalk nemli grevlerden biri idi. Bu makama gelmek ilm kabiliyetten ziyade verasete balyd. Natan ha-Bavlnin verdii bilgiye gre bu rtbede grev yaparken len birinin yerine, varsa yerini doldurabilecek olu tayin edilirdi. Ancak olu babasnn makamn doldurabilecek ilm ve ahs kabiliyete sahip deilse, gaon bu zellikleri haiz bir bakasn re kala olarak tayin ederdi.357 Ancak herhangi bir yetersizlik yoksa bu makam hep verasetle doldurulmutur. Re kalalk sonraki dnemlerde yeivaya katkda bulunan insanlara bir eref payesi olarak da verilmeye

351 352

Hem resl-clut hem de yeiva bakan. Assaf-Brand, Gaon, EJd, VII, s. 321. 353 Brody, The Geonim of Babylonia, s. 49. 354 Fawzi, The Jewish Academy in Abbasid Iraq, s. 197. 355 ha-Bavl, s. 87. [*] nk Yahudilikte cemaatle ibadet iin yeterli say 10dur (minyan). Bkz. B.T., Ber. 8a, 30b. 356 Lauterbach, The Name of the Rabbinical Schools, s. 218. 357 ha-Bavl, s. 87.

92

balamtr. spanyann mehur Yahudi veziri Hasday b. apruta Irak yeivalar katksndan dolay re kalalk unvan vermiti.358 Yeivada biraz nce bahsedilen yedier kiilik 10 ayr grubun ilki, gaondan sonra yeiva yelerinin en nemli kiileri olarak kabul edilmekteydi. lk grup dara kama olarak isimlendirilmekteydi.359 Pumbeditada ise bu ilk sraya Neherdaallar sras (ro urat Neherdaa) ad verilmekteydi. Bunun sebebi bir responsada aklanmaktadr. Neherdaa yeivas 259 ylnda ehrin Odenat tarafndan yklmasndan sonra kapanm;360 yeleri de henz kurulmu olan Pumbedita Yeivasna katlmlard.361 Bu din adamlarna tecrbelerinden dolay yeni kurulan yeivada ilk sra verilmi, o gnden slam dnemde dahil yeivann kapanmasna kadar bu ilk sra, asrlar boyu Neherdaallar sras olarak isimlendirilmitir.362 Bunlarn grevlerinin ne olduu veya banda bulunduklar gruba kar sorumluluklarnn neler olduu konusunda kaynaklarda herhangi bir bilgi yer almamaktadr. ha-Bavl, yedier kiilik retim yesinden baka 3 kiilik bir din adamndan (haverim) daha bahsetmekte,363 ancak bunlarn grevi hakknda herhangi bir bilgi vermemektedir. Graetz, bu kiilik din adamnn snrl yetkileri olan (yedek?) yeler olduu grndedir.364 Sofer (Ktip): Yeivada bir de ktip (sofer ha-yeiva) vard. Ktip responsalarn yazmndan ve yeivann dier yazmalarndan sorumluydu.365 Ktipler din ilimlerde yetkin ve yazma kurallarn bilen kimselerden seilirdi.366 Gaonlar genelde oullarn bu greve getirerek istikbldeki idar grevlerine hazrlard. Sura gaonu Samuel b. Hofni gibi (997-1013) gibi baz gaonlar ise bazen oullarn resmen bu greve tayin etmilerdir.367 X. asra kadar yeivalarn yazmalar zel kurye ile gnderilmi olmaldr. Yeivalarn hem yardm hem de idar alanlarn geniletmek iin deiik yerlere bir temsilci (meulah) gnderdikleri belirtilir.368 Ancak Yahudilerin tccar snfna dnmeleriyle birlikte yazmalar Yahudi ticaret firmalarnn eliyle adresine ulatrlyor veya dardan gelen mektuplar da bu firmalar vastasyla getiriliyordu. X. asrda Aharon b. Amramn ticaret firmasnn posta hizmetleriyle de urat bilinmektedir.369 Bu aile daha sonraki dnemlerde de posta hizmetine devam etmitir.

Hirschberg, ha-Yahudim be-Aratsot ha-slam, s. 302; Graetz, III, s. 217. ha-Bavl, s. 87. 360 ran Kisras apur zamannda (241-272) Roma mparatoru Valeriyen ( 253-260) tarafndan Suriye blgesi valiliine atanan Palmirli Odenatla, apur arasnda zaman zaman savalar yaplmtr. Neherdaa bu savalardan birinde tahrip edilmi olmaldr. Odenatdan sonra, Palmir Devleti daha da glenmi, II. asrda Filistin blgesine kadar snrlarn geniletme imkn bulmutu. Bkz. aatay, slm Dnemine dek Arap Tarihi, Ankara 1989, s. 50-51; Fr. Buhl, Tedmr, A, XII / I, s. 113; Arslanta, Emevler Dneminde Yahudiler, s. 138. 361 erira Gaon, geret, s. 113, ng. trc. 98. 362 Bkz. Mann, Responsa, JQR n.s. 8 (1917-1918), s. 352. 363 ha-Bavl, s. 87. 364 Graetz, III, s. 96. 365 ha-Bavl, s. 88. 366 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 230; Assaf, Tekufat ha-Geonim ve Sifrutiha, s. 214. 367 Fawzi, The Jewish Academy in Abbasid Iraq, s. 197. 368 Grayzel, A History of the Jews, s. 259. 369 Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 174.
359

358

93

962 ylnda Pumbedita gaonu Nehemya (961-968) spanya Yahudi cemaatine yeivay desteklemeleri iin yazd mektubu Aharonoullar firmasyla gndermiti.370 Abbasler dneminde yeivalar idar adan kapal devre almlardr. Bu dnemde yeivalar az saydaki belli ailelerin hegomanyasnda idare edilmilerdir. Yeivadaki bata gaonluk olmak zere, btn grevler genelde babadan ola geen bir usulle devredilmitir. Bu durum da slam dnemde ortaya kmtr. Talmudik dnemde grevlerin babadan oluna getiine dair yegne rnek, Sura bakan R. Ai (335-427) ve oluna aittir. Yeivada grevlerin bilgi ve liykatine gre datld Talmudik dnemin tersine Abbasler dneminde yeiva grevleri aile miras haline gelmitir.371 Sadece gaonluk deil, av bet dinlik, re kalalk ve ktiplik belli ailelerin tekelinde olan ve el deitiren grevlerdi.372 Yeiva grevlilerinin Talmudik dnemden beri kendilerine ait arazileri vard.373 Yeiva yeleri bu arazileri bizzat ekmeseler de rnn veya drtte birini alma karlnda ortakla ya da icara veriyorlard. 953 tarihli bir responsada yeiva yelerinin arazilerini kaybettikleri iin ok fazla geim sknts ektikleri belirtilir.374 a. 2. Yeivalar Aras Mcadele ve Pumbeditann Glenmesi Yukarda da belirtildii zere slam dnemin balarnda Sura Yeivasndan daha stnd. Bunun da en belirgin tezahr Pumbedita Yeivasn idare eden bakann gaon payesini tama hakk olmamasyd.375 Ancak Pumbedita Yeivas, zamanla stat asndan glenmeye ve hak talebinde bulunmaya balamtr. Bunun da halife Memun dneminden itibaren balad kabul edilmektedir. Halife Memunun kard bir fermandan sonra Pumbeditann giderek Sura ile eit statl bir kurum olma yoluna girdii belirtilir.376 Pumbeditann stnl ele geirmesindeki bir dier sebep de ehrin Badata olan yaknldr. Abbaslerin merkez olarak Badat semesi, Pumbeditann lehine olmutur. Bakentte Yahudi cemaatinin nde gelen zenginlerini etkisi altna alan yeiva, yava yava eski konumundan syrlmaya balamtr. Pumbedita Badata tanncaya kadar coraf yaknlk avantajn kullanmasn bilmitir.377 Pumbedita Yeivasnda gaon olarak isimlendirilenlerin ilki Paltoy b. Abaydr (842-858).378 ok bilgili ve ayn zamanda enerjik bir insan olan Paltoy, grevi esnasnda spanya ve Kuzey Afrika Yahudi cemaatleriyle yeivas adna yazmalar yapm; Surann hegemonyasn krmaya almtr.379 Onun Pumbeditay
Mann, Responsa, JQR n.s. 8 (1917-1918), s. 342. Grossman, ha-Zika beyn ha-Mivne ha-Hevrati, Tsiyon 53 (1988), s. 264. 372 Krauss, Tekufat ha-Geonim be-Or ha-Geniza, ha-iluah 40 (1922), s. 230; Ginzberg, Geonica, I, s. 11. 373 Talmudik dnemin nde gelen din adamlarndan R. Rava (II. asr) ait arazilerden bahsedilir. Bkz. B.T., Kid. 39a. 374 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 313. 375 Poznanski, Sura tarafndan resmen kabul edilmese de Pumbedita Yeivas bakanlarnn gaon payesi kullandklarn belirtir. Bkz. Poznanski, Ginzbergs Geonica, JQR, n.s. 3 (1912-13), s. 402. 376 Ginzberg, Geonica, I, s. 54. 377 Weinberg, Bitul ha-Hegomonya el Yeivat Sura, s. 171. 378 Weinberg, Bitul ha-Hegomonya el Yeivat Sura, s. 169. 379 Beer -Bashan, Pumbedita, EJd, XIII, s. 1385.
371 370

94

glendirme abas olu Tsameh Gaon zamannda da devam etmi; bu gaon zamannda Pumbedita Suray glgede brakmtr.380 X. asrda ok glenen Pumbeditann bu gcn, Filistin gaonu Ben Meirin, Pumbedita gaonu Mevaser ile dnemin reslclutu arasndaki nfz mcadelesinde tavrn gaondan yana koymasndan da anlayabiliriz. Filistindeki Karalerle baa kamayan Ben Meir, Rabbanlerden destek almak iin Badata geldiinde, Abbas idaresi ile aras iyi olan ve Yahudi zenginlerinin de destei ile i bana gelen Pumbedita Yeivasndan yana olmutu.381 Pumbedita Yeivas X. asrda Kohen (II.) Tsadek zamannda (917-936) en gl dnemini yaamtr. Kohen Tsadek daha nce Surann bir hakk olarak grlen gelirlerin ounun bu yeivaya gitmesine kar kmtr. O gne kadar diyaspora gelirlerinin 1/3n alabilen yeiva, bu gaonun mcadelesiyle yar yarya paylatrlmas eklinde bir anlamayla yardmlardan eit ekilde pay almaya balamtr.382 Bylece Sura asrlardr elinde bulundurduu bu stnl kaptrmtr. Kohen Tsadekin ar bencil tutumu ve Pumbeditay yegne kurum haline getirme abas, Suray gittike zayflatmtr. Bu dnemde Suradan da ok etkin ahsiyetler kmamtr. Sura, Yakov b. Natronayn (911-924) lmnden sonra, gaonluk aileleri arasnda yaanan ksa sreli bir mcadele esnasnda gaonsuz kalmt.383 Daha sonra yeivaya gaon olarak tayin edilen dokumac Yom-Tov Kahana da pek etkinlik gsterememiti. Zaten bu gaon da 2 yl sonra lmt.384 Karizmatik bir ahsiyet olan Kohen (II.) Tsadek, arasn yeni dzelttii resl-clut Davud b. Zakkay Sura Yeivasnn faaliyetlerini sona erdirmesini, yelerini Pumbeditaya nakletmesini; ancak gstermelik de olsa sadece unvan olan ve makam Pumbeditada olan bir Sura gaonu tayin etmesi konusunda srar etmi; neticede resl-clutu ikna da etmiti. Bunun zerine Pumbedita Yeivas gaonu R. Yahudann olu Natan, Suraya bu artlarda gaon tayin edilmiti.385 Ancak ereti gaonun ani lm, st ste gaon talihsizlii yaayan Yahudi cemaatinde Sura Yeivasnn bir daha ayaa kalkamayaca eklinde bir inancn domasna sebep oldu.386 Gaonun lmnden sonra teamle gre yeivada gaon olarak greve gelecek kii Tsameh b. ahindi. Ancak kaynaklardaki bilgiye gre resl-clut bu kimseyi gaon tayin etmemitir. Teamle aykr da olsa yeivaya cemaat ierisindeki saygnl, Karalerle ve Filistin Yeivas ile mcadelesi sebebiyle Sadiya tayin edilmitir.387 Kohen Tsadek Sadiyann gaonluu srasnda da Sura ile mcadeleye devam etmitir.388
Weinberg, Bitul ha-Hegomonya el Yeivat Sura, s. 172. Guillaume, Further Documents on the Ben Meir Controversy, JQR n.s. 5 (1914), s. 543; Goode, The Exilarchate in the Eastern Caliphate, JQR, n.s. 31 (1940-1941), s. 160. 382 ha-Bavl, s. 78. 383 Mann, Gaonic Studies, s. 223-224; Abramson, ba-Merkazim ve bi-Tfutsot, s. 14. 384 bn Daud, Sefer ha-Kabala, s. 41, ng. trc. 54; Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 160. 385 erira Gaon, geret, s. 162-163, ng. trc. 150. 386 Assaf, Tekufat ha-Geonim ve Sifrutiha, s. 33; Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 160. 387 ha-Bavl, s. 80; bn Daud, Sefer ha-Kabala, s. 41 vd, ng. trc. 54; Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 158; a.mlf., Gaonic Studies, s. 225; Marx, Rab Saadia Gaon, Essays in Jewish Biography, Philadelphia 1947, s. 6; Neuman, Saadia and his Relation to Palestine, JQR, n.s. 33 (1942-1943), s. 112. 388 bn Daud, Sefer ha-Kabala, s. 43 vd, ng. trc. 58; Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, s. 21. Kohen Tsadekin bu dnemde Surann kapatlmasna ynelik ince bir siyasetinden bahsedilir. Resl381 380

95

Sadiya zamannda gaonun bilgi, kabiliyet ve karizmas sayesinde ayakta kalabilmeyi baaran Sura, onun lmnden sonra kapanmann eiine gelmitir. Sadiyadan sonra yeivaya Yosef bar Satia (942-944) gaon olmu; ancak pek etkinlik gsterememiti. stelik cemaatten gelen yardmlar kesildii iin ekonomik krize de giren yeiva, gaonun btn abalarna ramen bu krizden kamamt. Bu arada Kohen (II.) Tsadekten istenen yardma da olumlu bir cevap alnamamt. Neticede yeivay dzeltemeyeceini anlayan Bar Satia her eyi brakarak Basraya gitmi; 700 yllk yeiva olan Sura, tarihinde ilk kez kapanm389 ve faaliyetlerine yarm asr (45 yl) (942987) kadar ara vermitir.390 Sura kapandktan sonra Basra,391 Musul ve Ahvaz gibi392 zengin nahiyelerini de Pumbeditaya kaptrmtr. Bu arada bata Kuds olmak zere dier yerlerden gelen pek ok Kara viz de halka, Zekaryann kitabnda bahsedilen kt hretli iki kadna393 benzettikleri Rabban yeivalara kulak vermemeleri ve kendilerine katlmalar dorultusunda konumalar yapmaya balamlard.394 Surann kapanmasyla Pumbedita, Yahudi dnyasnn Iraktaki yegne yeivas konumuna ykselmitir. Hatta Suray bertaraf eden Pumbeditann hrsl gaonlar gzn Yahudi dnyasnn dier yeivasna, yani Filistine evirmi; Aharon b. Sarcado ha-Kohen zamannda (943-960) Filistin Yeivasnn idar alanlarna (reut) dahi gz dikilmitir. Filistin gaonu lomo ben Yahuda bir mektubunda Aharon Gaonun Filistin Yeivasnn adn yeryznden silmek istediini belirtir.395 Hayy Gaon zamannda Pumbedita Yeivas etkinliinin zirvesine ulamtr. Ancak Hayy Gaon selefleri gibi dier yeivaya kar kesinlikle herhangi hasmane bir tavr taknmamt. Hatta Irak yeivalarnn bir mddet daha ayakta kalabilmesi, bu bilgili, bilgili olduu kadar da hamiyetli gaon sayesinde olmutur. Hayy, gaonluuna kadar yeivada av olarak grev yapm; cemaatin sarayla balants olan zengin Yahudilerle ilikilerini bir hayli glendirmiti.396 O dnemde Davud ben Zakkayn byk olunun lmnden sonra resl-clutluk kurumu da etkinliini neredeyse yitirmiti. Bu sebeple Yahudi dnyasndaki liderlik aray srasnda Hayy Gaon cemaat tarafndan bir resl-clut gibi alglanmtr.397 Badat Yahudileri erira ve Hayy

clutun haksz miras davasna imza koyan Pumbedita gaonu, imza koymayan Sadiyaya kar reslclutu kkrtt ve onu grevden alp Suray kapatmasn tavsiye ettii belirtilir. Ancak Sadiyay azleden resl-clut Suray kapatmamtr. Bkz. ha-Bavl, s. 81. 389 erira Gaon, geret, s. 165, ng. trc. 151; bn Daud, Sefer ha-Kabala, s. 42 vd, ng. trc. 57. Mann, Epsteinnin Sadiyadan sonra Surann faaliyetlerine Basrada devam ettii iddiasnn (bkz. Monatsschrift 1911, s. 469) doru olmadn belirtir. Bkz. Mann, Responsa, JQR n.s. 7 (1916-1917), s. 470. 390 Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 178; Bashan, Sura, EJd, XV, s. 522; Fawzi, The Jewish Academy in Abbasid Iraq, s. 193. 391 Abramson, ba-Merkazim ve bi-Tfutsot, s. 15; Mann, The Responsa of the Babylonian Geonim, JQR n.s. 7 (1916-1917), s. 470. 392 Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 167-168. 393 Ve gzlerimi kaldrp baktm ve ite iki kadn kt (Zekarya, 2/9). Bkz. Poznanski, The Karaite Literary Opponents of Saadiah Gaon in the Tenth Century, JQR 18 (1906), s. 245-246 394 Graetz, III, s. 204-205, 208. 395 Schechter, Saadyana, Geniza Fragments of Writings of Saadya Gaon and Others, Cambridge 1903, s. 113. 396 Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, s. 11 397 Graetz, III, s. 252.

96

gaonlar I. Krallarda (2/12) betimlenen[*] Davud ve Sleymana benzetirdi.398 Hayy Gaon dier Yahudi cemaatleri ve ilim adamlaryla devaml irtibat halindeydi. Endlsl Samuel ha-Nagid, Kayravanl Yakov ben Nissim, Fustattaki Elhanan ben emarya, Kbesli Avraham ben Moe, Sicilmaseli Yosef b. Amram, Luccal Meulam b. Kalonymus, Tahertli Samuel ben Avraham, Mainzli Yitshak b. Yahuda ve Maribli Moe ben Yitshak irtibat halinde olduu ilim adamlarndan bazlardr.399 Onun zamannda yeivaya dnyann deiik yerlerinden pek ok renci de gnderilmiti. Filistin Yeivas gaonu lomo ben Yahudann olu Yahya, skenderiyeden emaryann olu Elhanen Badatta eitim grmlerdi. Yeivaya ayrca talya ve Bizanstan da renciler gelmiti.400 Hayy bencil bir insan deildi. Bir ihtilaftan dolay cemaati tarafndan kendisine herem ilan edilen spanya Yahudilerinden Yosef b. Yitshak b. Satanas Badata gelmi, spanyadaki bet midran Irak (Babil) yeivalarnn aleyhine altn belirterek kapatlmas iin Hayy Gaonu kkrtmaya almt. Ancak bu tahriklere kaplmayan gaon ona spanyaya dnmemesini tavsiye etmekle yetinmiti.401 Hayy Gaon istese bilgi ve dirayetiyle bu ie kalkr; belki baarl da olabilirdi; ancak o yerel eitim kurumunun almasna engel olmak istememitir. Onun bencil olmamasnn bir baka rnei de tarih rekabetin yaand Sura Yeivasn bir rakip olarak grmemesidir. Yeiva ile mcadele etmek bir yana, gaonsuz kald bir dnemde Samuel ben Hofni gaon tayin edilinceye kadar Surann ilerini gnll olarak stlenmi, ayakta kalmasna almt.402 Filistin Yahudileri de din konularda iinden kamadklar meselelerde zaman zaman Hayy Gaona mracaat etmilerdir.403 Hayy Gaon 1038 yl Fshnn 6. gn lmtr.404 Ortaan nl Yahudi airi bn Gebirol, Hayy Gaonun lm zerine bir mersiye yazmt. Mersiyesinde onun lmyle btn Yahudilerin bir kraln ve hamisini kaybettiini dile getirmiti. air, onun lmyle sanki Tevratn gtrlp kabre konduunu syler.405 Hayyn lm zerine Badat ve dier yerlerde yaayan btn Yahudiler yas ve oru tutmaya davet edilmiti.406 a. 3. Gerileme ve k Tarih yeivalar hem kendi aralarnda hem de resl-clutluk kurumuyla olan mcadele sebebiyle gittike kan kaybetmilerdir. Ayrca IX. asrdan itibaren Irakn ekonomik adan zayflamasna paralel olarak ziraat ehli Yahudilerin ticarete ynelmesi, Irak blgesindeki ekonomik skntlar da Yahudi tccarlarn faaliyet alanlarn doudan batya, yani nce Filistine oradan da Msr ve Kuzey Afrikaya kaydrmalarna sebep

Sleyman babas Davudun tahtna oturdu. Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, s. 56. 399 Grossman, The Yeshiva of Eretz Israel, s. 247; Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, s. 53. 400 Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, s. 41. 401 bn Daud, Sefer ha-Kabala, s. 50, ng. trc. 68. bn Daud, rivayetin devamnda Yosefin Dimaka giderek orada ldn belirtir. 402 Samuel b. Hofninin Suraya tayini iin bkz. bn Daud, Sefer ha-Kabala, s. 44, ng. trc. 60. 403 Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, s. 56. 404 bn Daud, Sefer ha-Kabala, s. 43 vd, ng. trc. 58-59. 405 Graetz, III, s. 254; Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, s. 59. 406 Graetz, III, s. 252.
398

[*]

97

olmutu.407 Bu arada batda bamsz olarak ortaya kan yeni cemaatlerin kendi kurumlarn ihdas etmeleri, dolaysyla bu tarih kurumlara gnderdikleri yardmlar kesmeleri, kurumlar ykln eiine getirmiti.408 erira Gaon (967-1006) Marib blgesinde, adn koymasa da her biri kendisini bir yeiva kabul etme yoluna giren cemaatleri, bu iin tehlikeli bir gidiat olduunu u szlerle uyarr: (Iraktaki Pumbedita) Yeiva(s) yok olmaya yz tutmuken siz nasl olur da ayakta kalabileceinizi dnr, paralanmayacanza inanrsnz. Tevratta buyrulduu zere(*) biz sizin banzz. Ba hasta iken vcut salam olabilir mi? Vcut batan sonra gelir. Gaon daha sonra Haggaydan bir pasajla (1. bap) yeivann ayakta kalabilmesini Mabedin ayakta kalabilmesine benzetir: Babil srgnnden dnte Mabed harabe iken Rab u szlerle uyarmt: Benim evim harabe iken her biriniz kendi evleriyle urayor. Btn bunlardan sonra gaon yeivann ayakta kalabilmesi iin eskiden olduu gibi yardmlarn gnderilmesini rica eder.409 Bu dnemlerde artk cemaatin zenginleri ocuklar yeiva yerine bol paral ilere, fakirler ise ksa yoldan karnlarn doyurabilecekleri bir zanaata gnderiyorlard. Yeivalara gelenler ise daha ok fakir ailelerin ocuklar idi ki, bunlarn masraflar da tamamen kurumdan karlanyordu.410 Yeivalarn ve resl-clutluun zayflamasnda slam dnyasndaki siyas gelimelerin de etkisi vardr. slam dnyasnda Abbas hilafetinden bamsz ve gl idarelerin kurulduu Msr (Fatm) ve Endlste yeni halifeliklerin ortaya kmas, Yahudi dnyasn da paralamtr. Yeni idarelerdeki Yahudilerin de kendi kurumlarn kurmalar, eskiden beri yaptklar yardmlarn kesilmesine yol am ve yeivalarn zayflamasna sebep olmutur.411 Mesel, Fatmler Yahudi cemaatlerinin Abbas corafyasyla ilikilerini koparmak ve onlarla bu konuda da rekabet etmek iin Msrda mstakil bir Yahudi liderlii (nagid) ihdas etmilerdi.412 Fatmlerin Abbaslere kar Filistindeki yeivay destekleyerek Filistin blgesindeki Yahudileri kendilerine balama siyasetinin bir gerei olarak yeivaya senelik belli yardmda bulunduklar belirtilir. 1015 tarihli bir Geniza dokmannda Yeiyahu Gaon Dimyat (Msr) Yahudi cemaatine yazd bir mektupta yle der: Biz (son iki yla gelinceye kadar) daha nce (Fatm) halifelik makamndan (mi ha-malkot) madd destek grmekteydik. Ancak son iki yldr (Msrdaki) Yahudiler halifelikten herhangi bir yardm alamamaktadr.413 Yeni yeivalarn ortaya kmasndaki bir baka etken de, slam dnyasndaki medrese
Konuyla ilgili detayl bilgi iin bkz. Kallek, slm ktisat Dncesi Tarihi, stanbul 2004, s. 34-62; Demirci, slmn lk asrnda Toprak Sistemi, stanbul 2003, s. 301 vd.; Recvan, Mucez Trihu Yehdil-Irk, s. 52. 408 Sklare, Sameul ben Hofni Gaon, s. 79-80. (*) Bkz. Tesniye 29/9. 409 Mann, Texts and Studies, I, s. 86-87. Mektup ilk kez Schechter tarafndan neredilmitir. Bkz. Saadyana, s. 117 vd. Hayy Gaonun benzer ierikte bir baka mektubu iin bkz. Grossman, ha-Zika beyn ha-Mivne ha-Hevrati, Tsiyon 53 (1988), s. 266. 410 Seyyah Petachia Hazarlarn Yahudilie giriinden sonra bir eli gndererek kendilerine dinlerini retecek zeki ve bilgili baz renciler gndermesini rica ettiklerinde Tevrat ve (Bbil) Talmud(u) retmek iin seferber olan genlerin fakir renciler olduunu haber verir. Bkz. Petachia, s. 113. 411 Ben-Sassoon, Varieties of inter-Communal Relations in the Geonic Period, s. 27. 412 Ashtor, Prolegomena to the Medieval History of Oriental Jewry, JQR n.s. 50 (1959-1960), s. 157. 413 Mann, The Jews in Egypt, II, s. 70. Ayn dokmann Gil tarafndan yeniden neri yaplmtr. Bkz. Erets Yisrael, II, s. 60.
407

98

hareketleridir. Ashtor, sz konusu kurumlarn, Yahudilerin slam dnyasnda XI. asrdan itibaren kurulmaya balayan medreseleri rnek aldklarn belirtmektedir. Mslmanlarn din okullarn her yerde kurmaya balamalaryla birlikte Yahudilerin de Mslman komularn taklitle yeni bir organizasyona gittikleri belirtilmektedir.414 Pumbeditada Hayyn lm, yeivann k iin balang kabul edilmektedir. Sadiya zamannda gaonun bilgi, kabiliyet ve karizmas sayesinde ayakta kalabilmeyi baaran Sura, onun lmnden sonra cemaatlerden gelen yardmlar kesildii iin ekonomik krize girmi, neticede gaon Yosef bar Satia (942-944) zamannda kapanmt.415 Surann tekrar almasndan sonra yeivaya Pumbeditada gaonluk yapan aileye mensup Tsameh b. Yitshak gaon tayin edilmitir. Tsamehten sonra onun av bet dinliini yapan Samuel b. Hofni, yeivaya gaon olmutur. Bu yllar artk yeivann son yllardr. Samuel ben Hofni, yeivay ayakta tutabilmek iin Kuzey Afrikadaki zengin Yahudilerden yardm istemi; ancak umduunu bulamamt.416 Samuel ben Hofninin lmnden sonra (1013) gaonlua Sadiyann olu Dosa, Dosadan sonra ise ben Hofninin olu srail ha-Kohen (. 1033) gemitir. Daha sonra srailin Azarya adl olu, ondan sonra da Yitshak adnda biri Surada gaonluk yapmt.417 Bundan sonraki dnemde artk Sura Yeivas hakknda kaynaklarda bilgi yer almamaktadr. Yeivann kapanmasndan sonra drt din adam yeivay tekrar faaliyete geirmek iin yardm toplamak zere Badattan ayrlmlard. Bunlar: emarya b. Elhanan, R. Huiel, Babilli Natan b. Yitshak ve Moe idi. Ancak yeivay diriltmek amacyla dier cemaatlere giden bu kimseler, farknda olmadan ksa vadede Sura Yeivasnn, uzun vadede de Iraktaki tarih yeivalarn sonunu hazrlamt.418 Avraham b. Daudun detaylca naklettii rivayete gre bu drt din adamnn deniz yolculuunda bindikleri Hristiyanlara ait gemi, Endls sultan III. Abdurrahmann komutan bn Rumahets ( ) tarafndan ele geirilince, esir edilmiler; Yahudilerdeki dayanma sebebiyle de Akdenizin deiik limanlarnda yaayan Yahudi cemaatleri tarafndan satn alnmlard. skenderiye Yahudi cemaati tarafndan satn alnan emarya b. Elhanan Fustata giderek bir beytlmidras amt. Huiel ise Kayravanda, Natan b. Yitshak ise Narbonnede satlmt.419

Ashtor, Prolegomena to the Medieval History of Oriental Jewry, JQR n.s. 50 (1959-1960), s. 158. slam dnyasnda medreselerin kurulmas iin bkz. Ziya Kazc, slm Medeniyeti ve Messeseleri Tarihi, stanbul 2003, s. 348-366. Yeiva ile medresenin mukayesesi iin bkz. Ephrat-Elman, Orality and the Institutionalization of Tradition: the Growth of the Geonic Yeshiva and the Islamic Madrasa, Transmitting Jewish Traditions: Orality, Textuality, and Cultural Diffusion, eds. Yaakov Elman-Israel Gershoni, Yale University Press: New Haven-London 2000, s. 107-137. 415 erira Gaon, geret, s. 165, ng. trc. 151. Yeiva, yarm asr (45 yl) (942-987) kadar kapal kalacaktr. Bkz. Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 178; Bashan, Sura, EJd, XV, s. 522; Fawzi, The Jewish Academy in Abbasid Iraq, s. 193. 416 Mann, The Last Geonim of Sura, JQR, n.s. 11 (1920-21), s. 413; a.mlf., Gaonic Studies, s. 228; Sklare, Sameul ben Hofni Gaon, s. 7-9. 417 Bkz. Mann, The Last Geonim of Sura, JQR, n.s. 11 (1920-21), s. 410, 415; a.mlf., Gaonic Studies, s. 233-234. 418 Graetz, III, s. 202-203. 419 bn Daud, Sefer ha-Kabala, s. 46, ng. trc. 63.

414

99

Bu din adamlarndan en fazla tehlike ve macera yaayan ise R. Moe olmutu. Yolda hanmn kaybeden Moe, Kurtuba Yahudi cemaati tarafndan satn alnmt. lk etapta Kurtuba av bet dini Natann derslerine sradan bir dinleyici olarak katlan Moe, ders srasnda Natann iinden kamad bir Talmud pasajn detayl izahyla dikkat ekmi; sonraki gnlerde bizzat Natan tarafndan din konularda cemaati aydnlatmas rica edilmiti. bn Daudun rivayetine gre bn Rumahets, Moenin ok deerli bir kimse olduunu grnce, onu daha fazla para vererek cemaatten satn almak istemi; ancak cemaat III. Abdurrahmann veziri Yahudi Hasday b. apruta mracaat ederek bu ie engel olmasn rica etmiti. Netice III. Abdurrahman, rakip Abbas hilafetindeki Yahudi yeivalarna Kurtubadan ok fazla aidat gittii, bu parann Endls ierisinde kalmas iin bir Talmud okulu kurulmasnn faydal olaca konusunda ikna edilmi ve Endlste Irak yeivalarna yeni bir rakip idar kurum ortaya kmtr. Artk, Moe bar Hanuhla beraber spanya Yahudilerinin Irak gaonlarna olan ballklar sonra ermitir.420 spanya Yahudilerinin Badattan bamsz hale gelmesi bn Sid elEndels tarafndan da kaydedilmitir.421 b. Filistin Yeivas Mabedin Roma tarafndan yklmasndan sonra Yahudiler srgne gnderilmi; Kudse girmeleri yasaklanm ve eitim-retim kurumlar da kapatlmt. Filistin Yeivasna dair en erken bilgi, Talmudta yer almaktadr. Talmudtaki bilgiye gre m. III. asrda Filistin Yeivas Taberiyede idi.422 Filistin Yeivas, tarih Sanedrin kurumunun yerini almas kesin olmakla beraber, yeiva hakkndaki bilgilerimiz Geniza dokmanlarna kadar yok denecek kadar azdr. Abbasler dneminde kaleme alnan Natan ha-Bavlnin kroniinde Mabedin yklmasndan 452 yl sonra (m. 520) Reslclut Mar Zutrann olu Mar Zutrann Babilden Filistine gittii ve burada Sanhedrin bakan olduu belirtilir.423 Taberiyenin bir ilim merkezi olarak ykselmesindeki en nemli etken, slam ncesi dnemde Romallar tarafndan Yahudilere konan Kudse girme yasadr. Yahudilerin bu dnemde Kudse girmeleri yasak olduu iin, slam idaresine kadar Filistin Yeivas Taberiyede faaliyet gsteriyordu. Kara lim Sehl b. Mazliah slam fetihleriyle beraber Yahudilerin Kudse rahata girmeye ve ilim renmek iin kurumlar in etmeye baladklarn; o gnden sonra dnyann deiik yerinden pek ok Yahudinin Tevrat renimi ve ibadet iin Kudse gelip yerletiini belirtir. Kudsteki ilm faaliyetleri balatanlarn, ehre yerleen Taberiyeliler olduu belirtilmektedir.424 Yine bir dier Kara alim Daniel el-Kumis, Daniel kitabnn 11/32. ayetini tefsirinde slam fetihleriyle beraber Yahudilerin Kudse rahata girmeye ve o gnden sonra dnyann drt bir yanndan pek ok Yahudinin ilim tahsili iin Kudse yerletiini syler.425

bn Daud, Sefer ha-Kabala, s. 47-48 vd, ng. trc. 64-65. Bkz. bn Sid el-Endels, Tabaktl-mem, s. 88. 422 B.T., Sanh. 31b. Yeivadan, m. 250 ylnda Babilden grlmek zere gelen bir dava mnasebetiyle bahsedilir. Babilden Filistine gelen yegne dava da budur. Detaylar iin bkz. Schwartz, Appeals in the Jewish Courts of Palestine in the Third Century, C.E., HUCA 49 (1978), s. 199. 423 ha-Bavl, s. 76; Hirschberg, ha-Yahudim be-Aratsot ha-slam, s. 298. 424 Sehl b. Mazliahn Sefer ha-Mitsvot adl kitabndan naklen Assaf, Makorot u Mahkarim, s. 17. 425 Assaf, Makorot u Mahkarim, s. 17.
421

420

100

Taberiyedeki bu yeivadan Yemende Z Nuvsn Yahudilie girmesi balamnda da deinilmektedir. Z Nuvsn Yahudilii benimsemesinden sonra, Taberiyeden baz kohenlerin Yahudilii retmek amacyla buraya gnderildii belirtilir ki,426 bu srada yeivann Taberiyede olduu anlalmaktadr. slm fetihlerinden sonra Kudse yerleme izni verilen Yahudiler yeivay Kudse nakletmemilerdi. Yeiva, fethinden ok sonralar Kudse tanmtr. Yeivann Kudse tanmasnn X. asrn ikinci yarsna doru, 960 ylndan nceki bir tarihte olduu kabul edilmektedir. Zira, Sadiya Gaonun Ben Meirle takvim konusundaki tartmas srasnda yeivann hl Taberiyede olduu anlalmaktadr. nk Taberiyede mukim Gaon Ben Meir, 922 ylnda o yl ki Marhevan ve Kislev aylarnn eksik olduunu (haser, yani 29 gn ekeceini) belirterek cemaate iln etmesi iin olunu Zeytin Dana (Kuds) gndermiti.427 Buna karlk 960 ylnda Alman (Rhine) Yahudilerinin mesihle ilgili bir sorularn Kudsteki yeivaya gnderdikleri bilinmektedir.428 Yine ayn tarihte Hazar kral Yosef, Endlsteki Yahudi vezir Hasday b. apruta yazd mektupta mesihin geli zamann ile ilgili konuda gzlerini Babil (Irak) ve Kuds yeivasndaki hahamlara evirdiklerini belirtir.429 Kudse tanmasndan sonra da eski gelenee saygdan dolay Filistin Yeivas gaonundan zaman zaman Tabern eklinde bahsedildii grlr.430 slm fetihleri srasnda Yahudi dnyasnn rabet ettii yeivalar Irakta bulunan yeivalard. Filistin Yeivas ise Roma ve Bizans basksndan dolay gerektii ekilde kendini gelitirememiti.431 Filistin Yeivas Filistin ve dier yerlerde kendisine bal Rabban ve Karalerin devlet nezdindeki temsilcisi idi. Ancak, Fatmler dneminde Msrdaki Tsterler gibi zengin, ayn zamanda Fatm idaresiyle aras ok iyi olan mntesipleri vastasyla etkinliklerini bir hayli artran Karaler,432 Halife Zhir dneminde Rabban-Kara ekimesine son vermek iin 415/1024 tarihinde sdar edilen bir fermanla, gdalar, bayramlar ve adl konularda Rabban Yahudilerin tahakkmnden kurtulmulard.433

Hirschberg, Yisrael be-Arav, s. 90. Yemende Yahudiliin kkeni bkz. Fayda, slmiyetin Gney Arabistana Yayl, Ankara 1982, s. 17 vd.; Arslanta, Emevler Dneminde Yahudiler, s. 34 vd. 427 Marx, Rab Saadia Gaon, s. 11. 428 Marx, Studies in Gaonic History and Literature, JQR, n.s. 1 (1910-11), s. 75-76; Neuman, Saadia and his Relation to Palestine, JQR, n.s. 33 (1942-1943), s. 123 429 Adler, Jewish Travellers, s. 36; Mann, The Jews in Egypt, I, s. 64; Koestler, Onnc Kabile, trc. Belks orak, stanbul 1993, s. 85. 430 XI. asra ait baz Geniza dokmanlarnda yer alan rnekler iin bkz. Gil, Erets Yisrael, I, s. 413, 738. dipnotta gsterilen dokmanlar. 431 Gil, Erets Yisrael, I, s. 416. 432 Goitein, A Caliphs Decree in Favour of the Rabbinite Jews of Palestine, JJS vol. V, No:3 (1954), s. 120. 433 Bu durumun slm dnyasnn her corafyasnda ayn olduu konusunda kaynaklarda bilgi yer almamaktadr. Ancak bu ayrlmann Filistinde gerekletii kesindir. Belki bu ayrlma Msr iin de dnlebilir. Bkz. Gil, Erets Yisrael, I, s. 460.

426

101

b. 1. Yeiva Grevlileri Kudsteki Filistin Yeivasnn Abbasler dnemindeki kurumsal yaps hakknda ok fazla bilgi yoktur. Fatmler dnemine ait Geniza dokmanlarndan hareketle Abbasler dneminde de benzer alma sistemine sahip olduu sylenebilir. Filistin Yeivas bakanna da ro yeiva (resl-mesba) ya da gaon ad verilirdi. Gaonluktan sonra yeivadaki en st rutbe, av bet dinlikti. Sonra srasyla yeivann ya da Byk Sanedrinin ncs (ha-ilii be-yeiva veya ha-ilii beSanedrin Gdola), drdncs (ha-revii be-yeiva) eklinde be kii daha gelirdi.434 Bu grevliler cemaatin idar kadrosunu oluturmaktayd. Ancak idar kadronun yannda bir de grevi daha ok eitim ve cemaatin dier ileriyle ilgilenmek olan rabbiler topluluu vard. Bu topluluk eski geleneine uyarak Sanedrindeki silsile esas alnd iin 3 sradan (grup) oluan 71 din adamndan oluurdu.435 Talmud dnemindeki bu dzen slam dnemde de devam etmitir. 1057 tarihinde yeiva gaonu Eliyahunun Msrdaki Yahudi cemaatine yazd mektupta seilmi 71 kiiden (ivim ve ahad berurim) bahsedilmektedir.436 Gaon lomo b. Yahuda mektubunda yeivadaki btn kararlarn gaon, av bet din ve yeivadaki nc (ha-ilii) rutbeli kimse tarafndan alndn belirtir.437 Genizada bulunan bir iirde Filistin Yeivasnn idar kadrosunun yazl ve ifah gelenei ok iyi zmsemi 7 yeden olutuu, toplantlarda gaon ortada, av bet din sanda, nc rtbedeki (ha-ilii) grevli de solunda otururken tasvir edilmitir.438 Yeivann en stnde olan resl-mesba en yksek hukuk otoriteydi; evlilik ve boanma konularnda karar ona aitti; cemaatin din ve ahlak durumunun korunup gzetilmesinden bu kimse sorumluydu. Bunu yaparken ceza vermeye yetkili olan resl-mesba, Tevrat ve Talmudu yorumlama ve bunlara gre hkm verme; Tevrat anlatma, konumalar yapma (pirke); yarglar, hazanlar ve dier cemaat grevlilerini tayin ve azil yetkisine sahipti. Sosyal ve din hizmetlerin yerine getirilmesinden de sorumlu olan resl-mesba, bu yetkisini ky, kasaba ve dier ehirlerdeki cemaat grevlileri eliyle gerekletirirdi. Btn cemaat onun liderliini ve tayin ettii kimselerin otoritesini kabul etmek zorundayd. Btn konularda niha merci reslmesba idi.439 Gaondan sonra kurumdaki en yetkili kii av idi. Av, ayn zamanda gaonluk mahkemesinin bakanln da yapard. Sonra da nc, drdnc eklinde dier yetkililer gelirdi.440

Gil, Erets Yisrael, I, s. 417. M., Sanh. 4:3-4. 436 Gil, Erets Yisrael, III, s. 15. 437 Gil, Erets Yisrael, II, s. 271. 438 Bkz. Mann, The Jews in Egypt, I, s. 277. 439 Bkz. Goitein, Ro Yeivat Erets-Yisrael ke-Ro ha-Yahudim, Erets-Yisrael 10 (1970-1071), s. 100-106; a.mlf., New Sources on the Palestinian Gaonate, s. 524-525; a.mlf., The Interplay of Jewish and Islamic Laws, Jewish Law in Legal History and the Modern World, ed. Bernard S. Jackson, Ledien: E.J.Brill 1980, s. 63-64. 440 Goitein, New Sources on the Palestinian Gaonate, s. 115.
435

434

102

Yeivann yazmalar sofer ad verilen ktipler tarafndan yaplrd. Ktiplerin hem yaz hem de din konularda bilgili olmas gerekirdi.441 Filistin Yeivasnn yerel cemaatlere yarg (dayan) olarak gnderdii rabbiler ise haver eklinde isimlendirilirdi. Bu paye, Irak yeivalarndaki aluf ya da re kellelik payesine tekabl etmektedir.442 Sklarenin nerettii X. asrn sonlarna ait Yahudice-Arapa bir Geniza dokmannda [T.S. Ar. 48.87, fol.2] dayanlarn her sene grev srelerinin yenilendii belirtilir: Allagelen teamlde yeiva bakanlar yetki alanlarndaki (nahiye: reut) yarglar tayin eder ve her yl da greve devamlarn onaylar. Eskiden beri sregelen bu uygulamay kimse deitiremezKim, zamannn ro yeivasna (gaon) kar gelirse srail (dininin) hudutlarn inemi olur. Kim de onun koyduu hukuka riayet etmezse srail hukukuna ihanet etmi olur.443 Her gaon greve geldiinde kendisine bal nahiyelere (reut) bir mektup yazarak din grn, ynetim prensibini ve cemaatle ilgili dncelerini, cemaatin o sradaki durum ve ihtiyalarn yazarak yerel cemaatlere bildirirdi. Sadiya Gaonun byle bir mektubu gnmze ulamtr.444 Yeivaya grevli tayini prensip olarak Tevrat ve Talmud bilgisine bal olmakla birlikte, bir lye kadar da veraset yoluyla olmutur. Mesel Filistin Yeivasnda lomo ben Yahudann gaonluu srasnda olu, gaonluun ktipliini yapmaktayd.445 Eliyahu Gaon zamannda Sra tanan Filistin Yeivas, tamamen bir aile irketi gibi idi. Baba (Eliyahu) gaon, oullar ise srasyla yeivadaki st dzey makamlar igal ediyorlard: ilk oul Eviyatar av bet din, ikinci oul lomo nc (ha-ilii), nc oul Tsadok ise drdnc (ha-rivii) grevinde bulunuyordu.446 Bazen kayrma ile greve gelme durumlar da eksik deildi.447 1082 tarihli bir dokmanda Eliyahu Gaonun olu Eviyatar daha hayatta iken halefi ilan etmesi huzursuzlua sebep olmutu.448 Ancak gerek bu tayin gerekse Iraktaki erira Gaonun olu Hayy halefi ilan etmesi birer istisnadr. Gaonluk ve avlk grevine ykselme de belli bir prosedre balyd. Normalde yeivada alttan balayarak beinci, drdnc ve nc rutbelerde grev yapldktan sonra av bet dinlik grevine; gaonluun boalmas durumunda da avlk grevinde bulunan kimse gaonlua tayin edilirdi.449 Ancak bu prosedr her
441 442

Assaf, Tekufat ha-Geonim ve Sifrutiha, s. 214; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 230. Bareket, Fustat on the Nile, s. 36. 443 Sklare, s. 81-83. 444 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 10. Sadiya Gaonun cemaatlere yazd mektuplar iin bkz. Mann, Texts and Studies, I, s. 66 vd. 445 Gil, Erets Yisrael, I, s. 559. 446 Gil, '' Megilat Eviyatar- Makor le-Toldot Maavakiya el Yeivat Yarualayim be-mi-Hatsit ha-iniya el ha-Mea he-yod-alef [XI. Asrn kinci Yarsnda Yaanan Kuds Yeivas Gaonluu Mcadelesi in Bir Kaynak Olarak Eviyatar Gaon Tomar], Perekim be-Toldot Yerualayim be-Yemey ha-Beynayim [ ,] ed. Benjamin Z. Kedar-Zvi Baras, Jerusalem 1979, s. 85. 447 rnekler iin bkz. Gil, Erets Yisrael, I, s. 418, 742. dipnotta gsterilen dokmanlar. 448 Braslavi, '' , Le-Minuyo el R. Eviyatar ke-Gaon be-Hayey Aviv ve Maarat ha-Mahpela, le-Or Teuda Hadaa min ha Geniza [R. Evyatar Gaonun Babasnn Salnda Gaon Olarak Tayini ve Mahpela Maaras], Erets-Yisrael 5 (1958-59), s. 223. 449 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 14.

103

zaman bu ekilde ilememitir. Natan b. Avraham, Kudsteki yeivada avlk grevinde bulunan amcasnn lm zerine, Msrdaki Yahudi arkadalarnn basks neticesinde bir emr-i vki ile yeivadaki avlk makamna tayin edilmiti. Ayn Natan avlk grevinde iken gaonluk iddiasna kalkm ve lomo ben Yahuda Gaonu ok zor duruma drm, mesele ancak Fatm idaresinin mdahalesiyle zmlenebilmiti.450 Benzer ekilde Irak kkenli olan Daniel b. Azarya da Gaon lomo ben Yahudann lmnden sonra teamle aykr olarak gaonluk makamna oturmutu. Aslen Badatl olan Daniel, resl-clut Davud b. Zakkayn soyundand. Ancak zengin Yahudi tccarlarn sayesinde Gaon lomo ha-Kohenin olu Yosefin yerine gaonluk makamna getirilmiti.451 Konuyu Abbas ve Fatmler dneminde Filistin Yeivasnda grev yapan gaonlarn listesiyle noktalamak istiyoruz. Natan ha-Bavl, Mabedin yklmasndan 452 yl sonra (m. 520) Resl-clut Mar Zutrann olu Mar Zutrann Babilden Filistine g (aliya) ederek Sanedrinin bana geldiini belirtir ve ayn soydan gelenlerin eceresini de yle sralar: Mar ZutraRav GoriyaMar ZutraMar YakovRav amayaRav NinaRav MigasRav MisaRav NehemyaRav AvdimiRav YakovRav Finhas ve Rav Hatsov.452 Bunlarn grev sreleri ve hangi tarihte grevli olduklarna dair herhangi bir bilgi yoktur. Gil, ortalama yirmi be yl grev yaptklar varsaymndan hareketle, bu silsiledeki ahsiyetlerin grev srelerini 800 ylna kadar getirerek Rav Finhasn da, slam dnem mehur ktip ailesi Ben Aerin soyundan gelen yeiva bakan Finhas olabileceini belirtir.453 IX. asrn ikinci yarsna kadar ki gaonlar hakknda ok fazla bilgi yoktur. Dier konularda olduu gibi, gaonlarn kimlikleri ve faaliyetleri hakkndaki bilgiler de Geniza dokmanlaryla beraber ortaya kmaya balamtr. IX. asrn ikinci yarsndan itibaren grev yapan gaonlarn listesi Abramsonun nerettii bir Geniza dokmannda u ekilde verilmektedir: Yehoofat ben Yeua 862den nce, Tsameh ha-Nasi (862-893), 31 yl, Aharon ben Moe (893-910), 17 yl, Rav Yitshak (910-912), 2 yl, Meir ve Aharon b. Meir (912-926), 14 yl, Avraham ben Aharon (926-933), 7 yl, Aharon ha-Kohen (933- ?), Yosef ha-Kohen ben Azron, 2 yl, Azron (ben Yosef), 30 yl,

Bkz. Gottheil-Worrell, Fragments, s. 197. Gil, Erets Yisrael, I, s. 588; Hirschberg, ha-Yahudim be-Aratsot ha-slam, s. 299. 452 ha-Bavl, s. 76-77. 453 Gil, Erets Yisrael, I, s. 533. Ben Aer ailesinden yetien ktipler iin bkz. Mann, The Jews in Egypt, II, s. 43, 47.
451

450

104

Samuel (ha-Kohen b. Yosef b. Azron).454 emaya Gaon (1000li yllar), Yeiyahu Gaon (1015ten sonra), lomo ha-Kohen (b. Yosef b. Menahem) (1020-1027), lomo ben Yahuda (1027-1051). Daniel b. Azarya, (nasi ve gaon) (1051-1062). Eliyahu ha-Kohen (1062-1083). Eviyatar b. Eliyahu (1084-1109).455

Yazmalar Geniza dokmanlarna en fazla giren gaon, lomo ben Yahudadr. Yz yirmiden fazla mektubu Geniza sayesinde gnmze ulamtr. b. 2. Yeivann Sra Tanmas Filistin Yeivas Seluklularn blgeye hakim olmasndan sonra Eliyahu Gaonun grev yapt srada (1062-1083) Kudsten Sra tanmtr.456 Gil, yeivann Sra tanmas konusunda kesin bir tarih vermezken, Assaf ve Goitein o zamana kadar Fatm hakimiyetinde olan yeivann Seluklularn Kudse hakimiyetlerinden sonra, yani 1071 ylnda Fatm hakimiyetindeki Sra tandn belirtir.457 Ancak 1072 yl sonlarna doru Yeivann hl Kudste olduu, son zamanlarda yaplan almalarda ortaya konmutur.458 Kanaatimize gre Filistin Yeivasnn Sra tanmas 469/1077 yl ortalarnda gereklemitir. Filistini fetheden Seluklu emiri Atsz, Remleyi hakimiyetine aldktan sonra Kudse ynelmi, ehri kendi rzalaryla teslim etmeleri durumunda halkn can ve mal gvenliini garanti etmiti. Bylece 463/1071 ylnda Filistin Seluklu hakimiyetine girmi oldu.459 Bu, ehrin Seluklu idaresine ilk giriidir. ehirde herhangi bir yama hareketi olmad iin halk Atsz Beyden olduka memnun kalmt. Atsz Bey daha sonra Suriye ve Filistinin dier nemli ehirlerine hakim olduktan ve Dimak da aldktan sonra (25 Zilkade 468/30 Haziran 1076) blgede hakimiyet Seluklular eliyle hemen hemen tamamlanm gibiydi. Ancak bnl-Esr ve bn Kesrin verdii bilgiye gre Fatmlerin Dimak valisi Muall b. Haydarn460
Gaonlarn listesinin getii dokman iin bkz. Abramson, ba-Merkazim ve bi-Tfutsot, s. 33. Tartmalar iin bkz. a.g.e., s. 28-32. Gaonlarn grev sreleri iin bkz. Mann, The Jews in Egypt, I, s. 58; Marx, Studies in Gaonic History and Literature, JQR, n.s. 1 (1910-11), s. 72; Gil, - le-Toldot Geoney Erets Yisrael [Filistin Gaonlarnn eceresine Dair Notlar], Tarbits 44 (197475), s. 147. 455 Mann, The Jews in Egypt, I, s. 71; Assaf-Brand, Gaon, EJd, VII, 323. 456 Goitein, New Sources on the Palestinian Gaonate, s. 115. 457 Assaf, Tekufat ha-Geonim ve Sifrutiha, s. 83 ( ;)Goitein, New Sources on the Palestinian Gaonate, s. 116; a.mlf., Mediterranean Society, II, s. 30. Ayn tarihlerde Kudsteki afi kads Ebl-Feth Nasr b. brahimin de Sra tand belirtilir. Bkz. Goitein, The Geniza Collection of the University of Pennsylvania, JQR, n.s. 49 (1958-59), s. 42; a.mlf., Mediterranean Society, II, s. 201. 458 Bkz. Frenkel, ' -ha-Selukim be-Erets Yisrael (1071-1098) [Filistinde Seluklu Hakimiyet (1071-1098], Cathedra 21 (1981), s. 71. 459 Bkz. bnl-Esr, X, s. 68. bn Kesr Kudsn Seluklu hakimiyetine giriini 465/1072-73 yl olaylar arasnda verir. Bkz. el-Bidaye ven-Nihye, Beyrut 1977, XII, s. 106. 460 Mann, The Jews in Egypt, I, s. 188.
454

105

Msra dnerken nce Bniys sonra da Sr ehrine gitmesi,461 blgenin ouna hakim olan Seluklularn bu ehirlere hakim olmadklarn gstermektedir. Blgede ayrca Askaln, Kayseriye, Hayfa, Beyrut ve Cbeyl gibi sahil kentleri de Fatm idaresinde kalan kentlerdi. Daha sonra gzn Fatmlerin merkezi Msra diken Atsz, Msr alamad gibi, Filistine dnnde de daha nce sulh yoluyla ele geirdii Remle, Gazze ve Kuds gibi ehirlerin tekrar isyan ettiini rendi. Kudsteki Fatm taraftar halk, Seluklu valisine ok zorluk karmt. Atsz ehre bu ikinci geliinde ok sert davrand ve ehri yamalad (469/1077). Atsz ayrca Remle, Gazze ve Yafa zerine de gitmi ve buralar da hakimiyetine almt. Kaynaklarn belirttiine gre bu ehirlerdeki halkn ou Seluklu ordusu gelmeden ehri terk etmiti.462 Geniza kaytlarnda da yeivann Srdan gnderdii en erken tarihli mektup ise 8 Austos 1079dur.463 Suriye ve Filistinde Seluklu idaresinin tekrar tesisinde blge Yahudilerinin Fatmleri destekledikleri anlalmaktadr. Dimaktan Sra yazlan bir mektupta Dimakta Seluklular tarafndan alnan baz Yahudi esirlerin fidyesi iin para topland haber verilir.464 Atszn Kudse ikinci kez hakim olmasndan sonra ehri terk eden halk arasnda Yahudiler de olmaldr.465 Yeivann Fatm hakimiyetindeki Sra tanmasnn sebebi de budur. Yeivann Sra tanmasnda, ehrin Filistin snrnda ve Fatm hakimiyetinde olmas; ehirde eskiden beri Filistin Yeivasna bal, iyi organize olmu bir Yahudi cemaatinin varl; ehrin Akdeniz sahilinde olmas dolaysyla karayolunu kullanmakszn deniz yoluyla da dier ehirlerdeki cemaatlerle irtibat salamann daha kolay olaca ve Msrda yaayan Yahudilerden daha rahat yardm alabilecei gibi sebeplerin etkili olduu kabul edilmektedir. Tanmada ayrca Sr kads bn Eb Akl ile Yahudi tccarlarn arasndaki iyi mnasebetin de etkili olduu belirtilmektedir.466 Yeivann Sra tanmasnn nceki ve sonraki durumu hakknda kaynaklarda ok fazla bilgi yer almamaktadr. Yahudiler ardaklar bayramnn son gnnde (Hoana Raba) yakn olmasna ramen Filistine gidemedikleri anlalmaktadr. Eviyatar Gaonun verdii bilgiye gre, Eliyahu Gaon 1081 ylnda ardaklar bayramn kutlamak iin Filistindeki Yahudileri Sra davet etmiti.467 Yeivann Sra tanmas, Yahudi dnyas zerindeki prestijinin sarslmasna sebep olmutur. Bundan sonraki yllarda David b. Daniel gibi kimseler idarecilik
Bkz. bnl-Esr, X, s. 99; bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, XII, s. 112. Bkz. bnl-Esr, X, s. 103-104. Abbaslerin Seluklular eliyle Filistine tekrar hakim olmalarnn derli toplu anlatm iin bkz. Sevim-Meril, Seluklu Devletleri Tarihi, s. 84-87; Frenkel, ha-Selukim beErets Yisrael (1071-1098), Cathedra 21 (1981), s. 49-72; Sharon, The History of Palestine, s. 221222. 463 Frenkel, ha-Selukim be-Erets Yisrael (1071-1098), Cathedra 21 (1981), s. 71. 464 Goitein, The Geniza Collection of the University of Pennsylvania, JQR, n.s. 49 (1958-59), s. 42. Mektubun Yahudice-Arapa metni ve brnce tercmesi iin bkz. Gil, Erets Yisrael, III, s. 367-370. 465 Yeivann Sra tanmasndan sonra Yahudiler ardaklar Bayramn kutlamak iin Zeytin Dana gidememilerdir. Zira Eliyahu Gaon 1081 ylnda ardaklar bayramn kutlamak iin Yahudileri Sra davet etmi (bkz. Gil, Megilat Eviyatar..., s. 85); 1082 ylnda da yeivaya yaplan atamalar Filistin topra (yani kutsal topraklar snrlar ierisinde) kabul edildii iin Hayfada gerekletirilmiti. Bkz. Mann, The Jews in Egypt, II, s. 227. 466 Frenkel, ha-Selukim be-Erets Yisrael (1071-1098), Cathedra 21 (1981), s. 71-72; Gil, Erets Yisrael, I, s. 602; a.mlf., Megilat Eviyatar..., s. 46, 72; Cohen, Jewish Self-Government, s. 82. 467 Gil, Megilat Eviyatar..., s. 85.
462 461

106

iddiasyla ortaya kmaya balayacak ve mukaddes kabul edilen topraklarn snrlar ierisinde olmamasndan dolay da yeivann gelirleri bir hayli azalacaktr.468 b. 3. Gerileme ve k XI. asrn sonunda Srdaki Filistin Yeivas dalmtr. Bu dalmada Hallarn blgeye hakim olmalar etken olmutur. Yeivann dalmasndan sonra Eviyatar Gaonun kardei lomo ben Eliyahu, Kitab- Mukaddeste Hadrak (Zekarya 9/1) olarak isimlendirilen Dimakta yeni bir yeiva tesis etmiti.469 1120lerde yeivann bandaki lomo Gaonun olu Matsliahn Kahireye tand bilinmektedir. Gil, Filistin Yeivasnn bu tarihte sona erdiini kabul etmektedir.470 Ancak kaynaklarda Dimakta bir Yahudi yeivasndan (muhtemelen de lomo ben Eliyahu tarafndan kurulan bu yeiva) sonraki tarihlerde de bahsedilmektedir. 1140larda yeivann banda Avraham b. Mazhir adnda bir Yahudi vard. Ondan sonra yerine olu Ezra gemiti.471 Yeivann Dimak gibi mukaddes topraklarn snr dnda kalmas, din otoritesini tartlr hale getirmiti.472 Bu tarihten sonra Tudelal Benjaminin ehri ziyaretine kadar kaynaklarda yeiva hakknda herhangi bir bilgi yoktur. 1170lerde Dimak gezen Benjamin, Dimaktaki yeivann banda R. Azarya, av grevinde ise kardei Sar alomun bulunduunu belirtir.473 Ancak yeiva muhtemelen Matsliah Gaonun Kahireye gitmesinden sonra Msra deil, Irak otoritelerine bal olarak ve de muhtemelen Badat uslne gre yeniden yaplanarak varln srdrm olmaldr.474 Benjaminden yirmi yl kadar sonra ehri gezen bir baka Yahudi seyyah (Petachia), yeiva bakannn R. Ezra isminde biri olduunu ve Iraktaki yeiva tarafndan tayin edildiini belirtir.475 Kahireye tanan Filistinin eski yeivas ise Maimonides zamannda hem bir eitim kurumu hem de cemaat liderlii ancak yeni bir stat ile hepsi de ayn aileden olmak zere be kuak hizmete devam etmitir.476 Maimonidesin olu Avraham zamannda Msrda yeni bir unvanla karlalmaktadr: Resl-yehd.477 Avraham cemaat liderliine ok gen yata balad ve bir takm reformlara giritii iin cemaat arasnda iddetli bir muhalefetle karlamt. Goitein, bu muhalefet dolaysyla mntesiplerinin ona reislik payesi vermek suretiyle cemaat ierisindeki pozisyonunu glendirmek istediini belirtir.478 Eyybler dneminde ortaya kt anlalan resl-yehdun Yahudiler arasndaki konumu, patrikin Hristiyanlar arasndaki konumuna benzetilmektedir. Reislyehdun grevi de hemen hemen gaon ya da dayanlarn yerel cemaatlerdeki grevleri gibiydi: Yahudileri bir arada tutmak; hukuk meselelerde zm retmek ve cemaati
Gil, Erets Yisrael, I, s. 606. Ashtor, Prolegomena to the Medieval History of Oriental Jewry, JQR n.s. 50 (1959-1960), s. 157. 470 Gil, Erets Yisrael, I, s. 626. Ayrca bkz. Goitein, Mediterranean Society, II, s. 405; Sassoon, Varieties of inter-Communal Relations in the Geonic Period, s. 30. 471 Ashtor, Prolegomena to the Medieval History of Oriental Jewry, JQR n.s. 50 (1959-1960), s. 157. 472 Sassoon, Varieties of inter-Communal Relations in the Geonic Period, s. 30. 473 Benjamin, s. 57-58. 474 Assaf-Brand, Gaon, EJd, VII, 323. 475 Petachia, s. 115. 476 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 201. 477 Goitein, The Title and Office of the Nagid, s. 96; a.mlf., Jewish Society and Institutions under Islam, Jewish Society through the Ages, eds. H.H. Ben-Sasson-S. Ettinger, Schocken Books: New York 1969, s. 183. 478 Goitein, The Title and Office of the Nagid, s. 96.
469 468

107

arasndaki davalara bakmak, evlilik ve boanma ileri, herem vb. meselelerde karar vermek. Ksacas cemaatin btn ileriyle ilgilenmek. slm kaynaklarnda ayrca reisin dindar, drst, Tevrat bilen ve tefsir edebilen biri olmas gerektii belirtilir.479 Reisin tayini, cemaatin kendi arasndan birini semesinden sonra yaplrd. slm devletinin bu konuda herhangi bir dahli yoktu. Reisi cemaat seer, devlet tensip ederdi.480 3. Kurumlarn Gelirleri a. Resl-clutluun Gelirleri slam ncesi dnemde Irak (Babil) blgesinde btn Yahudi cemaatleri vergilerini resl-cluta vermekteydi.481 Ancak bu durum Abbasler dneminde deimi, resl-clutluk yannda idar bir kurum olarak ortaya kan yeivalar, zamanla bu gelirlere ortak olmulardr. Zeyd lim Ksm b. brahim (. 860), resl-clutun gelirleri hakknda bilgi veren en nemli kaynaklardan biridir. Resl-clutun en nemli geliri, her Yahudinin yllk gelirlerinin bete birini (ahms) resl-cluta vermesiydi.482 Ahms ok ar bulan Grossman, bu verginin 825lerden nce ihdas edildii kanaatindedir.483 Ksm b. brahimin ahms ile ilgili verdii bu bilgiyi Yahudi kaynaklar da teyit etmektedir. Genizada yer alan bir dokmanda Resl-clut Hezekiann Fustat Yahudi cemaatine gnderdii 1036 tarihli mektubunda Badata gnderecekleri yardmlar, cemaat vakfndan deil ahmstan gndermelerini rica eder.484 Zeyd alimin verdii bir dier bilgiye gre resl-clutun her hayvann dourduu ilk yavruyu alma hakk da vard. Yine resl-cluta bal cemaatler kestikleri her kurban iin 1.3 dirhem, bu kurbanlarn cierlerinin sekizde birini, her nikh ve boanma belgesi ile yaptklar her yeni ev iin 4 dirhem vergi verirdi.485 Resl-clutun idar hakimiyetindeki yerlerden de (reut) yllk sabit gelirleri vard. ha-Bavlnin rivayetine gre resl-clutun Hulvndan 150, Badatn Kasr (Kasr- bn Hbeyre) mahallesinden 30, randan (Fris/Paras) yllk 20 dinar geliri vard. Miktar bilinmemekle beraber Nehrevn Yahudilerinin de resl-cluta yllk belli miktarda para gnderdikleri belirtilir.486 Ayrca kuruma bal olarak alan kasaplar kaer et satma iznine mukabil resl-cluta yllk eyrek dinar derdi.487 Yine ha-Bavl toplanma sebebini zikretmeksizin resl-clutun yrmi ya zerindeki herkesten biri Fshta dieri ise ardaklar bayramnda olmak zere senede iki dirhem

479 480

mer, et-Tarf, s. 142; Kalkaend, Subhl-A, XI, s. 91, 99. Goitein, The Title and Office of the Nagid, s. 98; a.mlf., Mediterranean Society, II, s. 27. 481 Ginzberg, Geonica, I, s. 38. 482 Pines, Une Notice sur les Rech Galuta, REJ 100 (1936), s. 71; Grossman, Raot ha-Gola be-Bavel bi-Tkufat ha-Geonim, s. 101; Hirschberg, ha-Yahudim be-Aratsot ha-slam, s. 297. 483 Grossman, Raot ha-Gola be-Bavel bi-Tkufat ha-Geonim, s. 99. 484 Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 92, 111. 485 Pines, Une Notice sur les Rech Galuta, REJ 100 (1936), s. 71; Grossman, Raot ha-Gola be-Bavel bi-Tkufat ha-Geonim, s. 101; Hirschberg, ha-Yahudim be-Aratsot ha-slam, s. 297. 486 ha-Bavl, s. 86. 487 ha-Bavl, s. 86.

108

(zuz) topladn kaydeder.488 ha-Bavl, kendi zamannda resl-clutun senelik gelirinin 700 dinar olduunu belirtir.489 Fakirlerden yukarda bahsi geen vergiler alnmazd. Cemaatin zenginleri biraz daha fazla vermek suretiyle tespit edilen miktarlar denkletirilirdi.490 Zeyd alimle ha-Bavlnin bilgileri karlatrldnda Halife Memunun kard fermann resl-clutun aleyhine olduu; bu sre zarfnda resl-clutlarn gaonlar karsnda hem konum hem de ekonomik adan gittike geriledikleri sylenebilir. Resl-clutun ayrca gayr- menkullerden ve teftiini yapt pazarlardan da ald vergiler vard. Benjaminin naklettiine gre XII. asrda resl-clutun Irakta ok sayda misafirhane, ba-bahe, arazi, hastaneler, pazarlar, tccarlar ve uzak diyarlardan getirilen mallardan haftalk mutat geliri vard. Benjamin resl-clutun bu gelirler sebebiyle ok zengin olduunu belirtir.491 Olaanst durumlarda halkna vergi koyma yetkisi olan resl-clut gerekirse slam idaresini devreye sokarak bu vergileri toplamaktayd.492 b. Yeivalarn Gelirleri Yeivalar faaliyetlerini kendilerine bal cemaatlerden gelen aidat ve balarla devam ettirirdi. Her yeivann idar hakimiyetindeki yerlerden gelen dzenli bir geliri vard. ha-Bavlnin naklettiine gre Sura Yeivasna Vst ve evresindeki Yahudi cemaatlerinden ylda 190; Basra ve evresinden ise 300 dinar gnderilmekteydi. haBavl bunlar ve dier nahiyelerden gelen gelirler haricinde Suraya ayrca yllk 1.500 dinarn sadece yemin kefretlerinden ve gnll balardan (nedarim ve nedavot) geldiini belirtir.493 Yine onun rivayetine gre resl-clutun azli ya da lm durumunda yeni bir resl-clut seilinceye kadar resl-cluta bal nahiyeler aidatlarn Sura Yeivasna gndermekteydi.494 Yeivalara ayrca kaer et satmalar izni verdikleri her kasaptan da haftalk eyrek dirhem (zuz) toplanrd.495 Yeivalarn bir dier geliri de Yahudi cemaatlerinin gnll balaryd. Diyasporadaki Yahudi cemaatlerinin yeivalara ba gndermeleri milattan nceki dnemlere kadar dayanmaktadr. Talmudik dnemde cemaat cemaat dolaarak yardm toplamak olduka yaygnd. Mesel, Babilli din adam Hiya bar Abann (III. asrn sonu-IV. asrn ba) Sr, Taberiye, Saffuriye (Sepphoris) gibi Yahudilerle meskun ehir ve kasabalar dolaarak yeivalara yardm toplad rivayet edilir.496 Yine I. asrda Nusaybin Yahudilerinin yeivalara adak ve yardmlar gnderdii kaytlara gemitir.497 Bu anlay slam dnemde de devam etmitir. Byk kk btn Yahudi yerleim
488 489

ha-Bavl, s. 86. ha-Bavl, s. 86. 490 ha-Bavl, s. 86. 491 Benjamin, s. 66. 492 ha-Bavl, s. 86. 493 ha-Bavl, s. 86. 494 ha-Bavl, 78, 86. 495 ha-Bavl, s. 87. 496 Kaplan, Hiyya bar Abba, EJd, VIII, s. 796. 497 Ashtor-Beer, Nisibis, EJd, XII, s. 1178.

109

birimlerinde yardm yaplmas gereken kurumlarn banda, Kuds ve Iraktaki eitim kurumlar gelirdi. Eitimle megul olan ilim adamlarna yaplan yardmlar, Kitab- Mukaddes zamannda Mabede yaplan yardmla e deer grlrd. Bu sebeple bu yardmlar hekde (vakf) olarak isimlendirilirdi (kurban kalil al ha-mizbeah). XI. asrn sonlarna ait Geniza dokmanlarnda Adende ticaret yapan Yahudi tccarlarn bu niyetle gnderdikleri yardmlar bilinmektedir.498 Balarn nemli ksmn dier cemaatlerin hukuk meseleleri iin yeivaya ynelttikleri sorular ya da kendilerine tevdi edilen Mina ve Talmud erhleri iin gnderdikleri paralar oluturmaktayd.499 Ekonomik getirisi ok fazla olan bu faaliyet, gaonlarn tekelinde idi. Gaonlar kendi yetkilerinde grdkleri bu faaliyetleri bir dier kurum ya da din adamyla paylamay da asla kabul etmemilerdir.500 Eer herhangi bir cemaat soruyu gnderdii yeivay aka belirtirse, gnderilen para o yeivaya ait olurdu.501 Ancak herhangi bir yeiva ismi zikredilmezse, parann 2/3lk ksm Sura Yeivasnn, kalan (1/3) ksm ise Pumbeditann olurdu.502 Cemaatlerden gelen gelirlerin drtte biri gaona, kalanlar ise yeiva btesine aktarlrd. Amram Gaon zamannda spanya (Sfarad) Yahudileri, Seder (Dua) kitabnn yazlmasna vesile olan sorularn gnderdiklerinde 20 dinar yollam; bunun 5 dinarn gaon alm, kalan ise yeivaya aktarlmt.503 Irak blgesinde Sura Yeivas 830lu yllara kadar sorular yannda gnderilen paralarn ounu almaya devam etmitir. Ancak Kohen Tsadek zamannda Pumbedita Yeivasnn glenmesi ve neticesinde bu gelirlerin eit miktarda pay edilmesinde srar etmesi zerine yardmlar eit ekilde paylatrlmaya balamtr.504 ha-Bavlnin kendi zamannda bu gelirlerin eit ekilde (be-ave) pay edildii eklindeki rivayeti,505 Kohen Tsadekin gaonluundan sonraki dneme aittir. Samuel b. Hofniye (997) ait bir mektupta erira ve Hayy gaonlar zamannda eit ekilde paylama olduka dikkat edildii belirtilir.506 Eit paylam Hayy Gaonun bir mektubunda da dile getirilmitir: Eer balarda gnderilen merciin ad zikredilirse, onda kimsenin hakk yoktur; ancak balarda isim zikredilmezse bu ba her iki yeiva arasnda yar yarya taksim edilir.507 987den nce Sura Yeivasnn 45 yl kapal kalmas srasnda bu gelirlerin tamamna Pumbedita Yeivas sahip olmutu. Yeivann almasndan sonra erira ve Samuel gaonlar, gelirlerin eskisi gibi datlmas konusunda anlamaya varmt.508
498

Gil, (Jewish Pious Foundations) Documents of the Jewish Pious Foundations from the Cairo Geniza, Leiden: E.J. Brill 1976, s. 103; Goitein, The Social Services of the Jewish Community as Reflected in the Cairo Geniza Records, JSS 26 (1964), s. 5; a.g.mlf., Religion in Everyday Life, s. 9; Mediterranean Society, II, s. 12, 94. 499 ha-Bavl, s. 88. 500 Grossman, ha-Zika beyn ha-Mivne ha-Hevrati, Tsiyon 53 (1988), s. 270. 501 ha-Bavl, s. 87. 502 Mann, Responsa, JQR n.s. 8 (1917-1918), s. 365; Fawzi, The Jewish Academy in Abbasid Iraq, s. 196; Brody, The Geonim of Babylonia, s. 40. 503 Amram Gaon, Seder, I, s. 2, ng. trc. 3-4. 504 ha-Bavl, s. 78. 505 ha-Bavl, s. 87. 506 Mann, Responsa, JQR n.s. 8 (1917-1918), s. 365. 507 Margoliouth, Some British Museum Genizah Texts, JQR o.s. XIV (1908), s. 308. 508 Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 167; Sklare, Sameul ben Hofni Gaon, s. 85; Brody, The Geonim of Babylonia, s. 40.

110

Gnll balar olduka ykl de olabilmekteydi. Hayy Gaon zamannda bir cemaatten bir defasnda 150 dinarlk bir ba gnderilmiti.509 ha-Bavlnin naklettiine gre yeivaya gelen yardmlar cemaatten zengin ve gvenilir bir kimseye (yed-i emin/yad adam neeman) emanet edilirdi.510 Yeivalara gelen yardmlar yllk toplantlara kadar cehbezlere emanet edilirdi. Mesel, Pumbedita Yeivasna gelen yardmlar hem yeiva yesi (haver) hem de tccar ve cehbez olan Aharon b. Amrama emanet braklrd.511 Yine onun yeivaya suftece eklinde gelen yardmlar nakde evirdiini biliyoruz.512 Harunun oullar Pumbedita Yeivasndaki bu greve (mutemet/i neeman) devam etmilerdir. 962 tarihli bir mektupta yeivay desteklemeleri iin spanya Yahudi cemaatine mektup yazan Pumbedita Gaonu Nehemya (961-968), yeiva mutemetliini Harunoullarnn (Bene Aharon) yaptn belirtir.513 Fustatta da hem zengin tccar hem sayraf ve hem de ilim adam (haTalmid) olan Yitshak olu Avraham, cemaatin yed-i eminliini (neeman) yapmaktayd.514 Paralar senelik yaplan dnemsel toplantlarda bunlardan alnr; yeiva yelerine ve rencilere datlrd.515 Dier zamanlarda gelirler yeivalarn, yeiva mahkemesi ve rencilerinin ihtiyalarna harcanrd.516 Dzenli geliri az olan Filistin Yeivasnn gz hep diyasporadan gelen yardmlardayd. Yahudilerin anavatannda olmasndan dolay diyaspora cemaatlerinin gznde nemli bir itibar olan yeiva, cemaatten yardm talebinde bulunurken bu konumunu517 dile getirir ve Kudste yaamann zorluuna vurgu yapmay da ihmal etmezdi: Zor artlar altnda yaamaya alan (ha-metsuka), fakirlikten kvranan (ha-dalut) ve srgn (ha-redifut) bir yeiva. Filistinin dier ehirlerinde yaamak zordur, ancak Kudste yaamak daha zor. ehrin iaesi hep uzaklardan gelir. Buraya niceleri zengin olarak geldi ama fakirlie yenik dt.518 Bir baka mektupta da cemaat yeleri ar ekonomik artlarda ezilenler ancak buna ramen din iin hizmet eden, geceleri ibadet iin kalkan ve ilim yapan, be parasz meteliksiz insanlar olarak tantlmtr.519 Ahimaets Kroniinde IX. ve X. asrlarda talyadan hem Filistin hem de Irak yeivalarna yaplan ykl yardmlardan bahsedilir. Gney talyal Ahimaets isimli
Bkz. Margoliouth, Some British Museum Genizah Texts, JQR o.s. XIV (1908), s. 309. ha-Bavl, s. 87-88. 511 ha-Bavl, s. 87-88. 512 Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 174. 513 Cowley, Bodleian Geniza Fragments, JQR, o.s. XIX (1907), s. 106. Ginzberg mektupta zikri geen Harunoullarnn Aharon b. Sarcadonun oullar olduunu belirtir. Bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 87. Ancak Mann, mektuptaki Harunoullarnn Pumbedita Yeivasyla irtibat halinde olan ve mutemetliini yapan Harun b. mrann oullar olduu grndedir ki, Mannin bu bilgisi daha isabetli gzkmektedir. Bkz. Mann, Responsa, JQR n.s. 8 (1917-1918), s. 341. 514 Goitein, Bankers Accounts from the Eleventh Century A.D., JESHO 9 (1966), s. 31. 515 ha-Bavl, s. 87-88. 516 Fawzi, The Jewish Academy in Abbasid Iraq, s. 196. 517 Filistin Yeivas Yahudiliin doduu merkez olmasndan hareketle Irak (Babil) yeivalarndan stn olduunu iddia etmekteydi. Bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 118. 518 Gil, [638-1099] - Aliya ve Aliya le-Regel bi-Tkufat ha-Kivu ha-Mslimi ha-Riona (634-1099) [slm Dnemde (638-1099) Yahudilerin Kudse Hac ve Ziyaret Yolculuklar], Cathedra 8 (1978), s. 129. 519 ENA 223ten naklen Gil, The Jewish Community, s. 182.
510 509

111

Yahudi, Kudse farkl zamanlarda kez hac ziyaretinde bulunmu, her seferinde de dier kalemlerle birlikte yeivaya 100er dinar bata bulunmutu.520 talya cemaatinden Rav Paltiel ise 1.000 dinar (Filistin) yeiva(s)na, 1.000 dinar Iraktaki yeivalara balamt.521 Bu ban ou aydnlanma iin ya almnda kullanlmt.522 X. asrda ayn aileden Samuel isminde bir baka Yahudi, Kudse gelirken 20.000 dinar (darkomonim) para getirmi, Filistin ve Iraktaki (Babil) gaonlara bal yeivalara balamt.523 XI. asrda Filistin Yeivas Sicilya Yahudilerinden yardm istemi, onlar da cmerte yardmda bulunmulard.524 ardaklar bayramnn son gn (Hoana Raba) Zeytin Danda diyaspora Yahudilerinden yeivaya ve rencilerine yardmda bulunan hayrseverlerin isimleri tek tek okunurdu. Yahudi cemaatinin lideri tarafndan, mukaddes bir mekanda isminin aklanmas, yardm yapan bir kimse iin dnyann en onurlu ii saylrd.525 Filistin Yeivas Fustat cemaatine gnderdii baz mektuplarda, Hoana Raba gn Zeytin Danda duyurmak ve dua etmek iin yeivaya yardm edenlerin isimlerini istemitir.526 1030 tarihli bir Geniza mektubunda 291/8 dinarlk yardm yapan birinin ismi Hoana Raba gn Zeytin Danda gaon tarafndan zikredilmiti.527 Yeivalar deiik cemaatlere zaman zaman temsilciler gndermek suretiyle de yardm toplama yoluna gitmitir. Meulah (eli/gezici vaiz) ad verilen bu grevliler hem yardm toplar hem de yeivann benimsedii Talmud yorumunu (minhag) halka anlatrd.528 Yeivalara yardm edenler gnmzdeki fahri doktora payesi gibi yeivalar tarafndan eitli payelerle dllendirilmilerdir. Paye datmnda Irak yeivalar daha cmertti.529 Yeivalar Aluf, Re kala, Ahov ha-yeiva, Haham ha-yeiva, Sod ha-yeiva, Ratsuy itey yeivot gibi payeler datmtr.530 Mahall din liderlere verilen haverlik payesi, aslnda yeivalarda ders veren retim yeleri iin de kullanlmaktayd. Ancak sonraki dnemlerde yeivalar bu payeyi, kendilerine bata bulunan zengin Yahudilere de vermeye balamtr.531 Haverlik payesi, Filistin Yeivasnn kendisine yardm edenlere datt en nemli paye idi.532 Datlan dier payelerle ilgili dokmanlarda ok kymetli bilgiler vardr. XI. asrda Filistin Yeivasna nemli hizmetleri olan Marib tccarlardan Kudste mukim Tahert ailesine mensup
Ahimaets, Sefer Yuhasin [The Chronicle of Ahimaaz], s. 4, ng. trc. 65. Ahimaets, Sefer Yuhasin [The Chronicle of Ahimaaz], s. 19, ng. trc. 94. 522 Gil, Supplies of Oil in Medieval Egypt: a Geniza Study, JNES 34 (1975), s. 63. 523 Ahimaets, Sefer Yuhasin [The Chronicle of Ahimaaz], s. 21, ng. trc. 97. 524 Bkz. Mann, The Jews in Egypt, I, s. 73. 525 Gil, ha-Kiduat Nehasim u Mamon , Cathedra 18 (1981), s. 69; a.mlf., Aliya ve Aliya-leRegel, s. 131. 526 rnekler iin bkz. Gil, Erets Yisrael, II, s. 751 (Kudsten Efrayim b. emaryaya yazlan 1030 tarihli mektup). 527 Mann, The Jews in Egypt, II, s. 188; Gil, Erets Yisrael, II, s. 205; a.mlf., ha-Masim, s. 273. 528 Grayzel, A History of the Jews, s. 259; Sklare, Sameul ben Hofni Gaon, s. 86. Ahimaets kroniinde talyaya Badattan gnderilen Harun (Aharon) el-Badad isimli bir din adamndan bahsedilir. Bkz. Sefer Yuhasin [The Chronicle of Ahimaaz], s. 3, ng. trc. 62. 529 Cohen, Jewish Self-Government, s. 136. 530 Hirschberg, ha-Yahudim be-Aratsot ha-slam, s. 302. 531 Goitein, Jewish Society and Institutions under Islam, s. 182. 532 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 172.
521 520

112

Eblhayr Musa b. brahim et-Tahert, yeivadaki aktif hizmetlerinden dolay 1045 ylnda haver payesi ile taltif edilmiti. Tahert ailesi Msr ve Kuzey Afrikadan Filistin Yeivasna yardm toplama ve bu yardmlarn yeivaya naklinde ok nemli hizmetleri olmutu. 533 Nahoray b. Nssimin damad Musa b. Yakub da Filistin gaonu Eliyahu ha-Kohen zamannda haverlik payesiyle taltif edilmiti.534 Marib tccar Nahoray b. Nssme ise daha stn bir paye verilmiti: Gadol ha-haverim (Haverlerin by).535 Nahorayn skenderiyedeki orta Eb mrn Musa ise Sgulat ha-yeiva (Yeivann Fazileti) payesi ile dllendirilmiti.536 1025 tarihli bir baka dokmanda Kayseriyede Eliezer b. Yosefe Ahov ha-yeiva (Yeiva muhibbi) payesi verilmiti.537 XI. asrn sonlarnda Askalnda Avraham ben Tsadeka isminde attarlk yapan zengin bir Yahudi tccar, Fustat cemaatine yardmndan dolay Yadid hayeiva (Yeiva Dostu) payesiyle taltif edilmiti.538 Yeivadan mezun olup cemaat liderlii yapan ve cemaatleri tarafndan olduka sevilen kimselere ise, yeivada aktif olarak alan ancak sras geldii halde terfi edemeyen kimselere verilen bir paye olan Meule be-Havura (Sekin, Faziletli, Muhterem) payesi verilirdi.539 Ancak payelerin bu ekilde cmerte datm cemaat ierisinde hem ikyet konusu olmu hem de cemaatin gerilemesine sebep olmutur. Filistin Yeivasndaki bir grevli Talmud dnemindeki Sanedrin kurumunun tersine yaad dnemde (X. asr) yeivann artk hibir etkinliinin kalmadn; yerel cemaatlere payelerin bile liyakate gre deil, parasna gre verildiini belirtir.540 Bir Geniza dokmanndan anlald kadaryla payelerin verilecei, nceden o kimselere duyurulurdu. Bir payenin verilecei kendisine bildirilen, ancak bu gne yetimeksizin len Yahudiden bir Geniza dokmannda namzet, aday (ibnlmraah) eklinde bahsedilmektedir.541 Yeivalara yardmlarn genelde nakd olduu anlalmaktadr. Gil, Fatmler dneminde bu kurumlara gayr- menkul eklinde yardm edildiine dair Geniza dokmanlarnda herhangi bir bilginin yer almadn belirtir.542 4. Kara Cemaatinin daresi Irakta Anan ben Davidin hareketiyle ortaya kan, daha sonra Karalik diye isimlendirilen mezhebin tekiltlanmas, Kudste gereklemitir. Kudse g, Karalerin en temel sylemlerinden biriydi. Karalerin Kudste youn olarak ikmeti IX. asrn ilk yarsndan (850lerden) itibaren balamtr. Karaler Kudste ehrin (Mescid-i Aksann bulunduu alann) dousundaki Hretl-merike (ihunat haMizrahim) (Dou Mahallesi) isimli yerde mukimdi. Kudste Kara cemaatinin idare
Gil, Erets Yisrael, I, s. 218. Gil, Erets Yisrael, I, s. 219. 535 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 214. 536 Gil, Erets Yisrael, I, s. 227. 537 Gil, Erets Yisrael, I, s. 422. 538 Gil, Erets Yisrael, I, s. 163. 539 Fustatta 1030-1112 yllar arasnda Filistin Yeivas tarafndan bu payenin verildii kimseler iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, II, s. 566, 15. dipnot. 540 Gil, Erets Yisrael, I, s. 442. 541 Msrda (Dimyt) ticaret yapan bir Yahudi tccar yeiva tarafndan bir payeye layk grlen ancak bu gne yetiemeyen arkadandan bu ekilde bahsetmektedir. Mektup iin bkz. Goitein, The Tribulations of an Overseer of the Sultans Ships: a Letter from Cairo Geniza, Arabic and Islamic Studies in Honor of Hamilton A. R. Gibb, ed. George Makdisi, Leiden 1965 iinde, s. 276. 542 Gil, Jewish Pious Foundations, s. 11.
534 533

113

binasna Meclis ad verilmekteydi ve idare binas Yosef ben Bahtavye ait bir alanda (hatser) kurulmutu.543 1000li yllarda yaam Levi ben Yafetin verdii bilgiye gre Karalerde idar yaplanma u ekildeydi: En bata Anan ben David, dolaysyla Hz. Davudn soyundan gelen bir cemaat idarecisi vard. Bu idareci Nasi olarak isimlendirilmiti.544 Aadaki listede de gsterilecei zere, lomonun olu Yeiyahu ve Hizkiya hari, Karalerde de nasilik babadan oula gemitir. Daha sonra Adon ad verilen bir yetkili vard ki, nasinin yardmcs olan bu kimse Arapa eyh olarak isimlendirilmekteydi. Cemaat idaresinde eitim ileriyle ilgilenen kimseye ise Melamed unvan verilmiti. Ancak bu kimse daha ok Arapa payesi ile el-Muallim eklinde arlrd.545 Kara idareciler cemaati Filistinden (Kuds) ynetmilerdir. Kara nasilerin grevleri konusunda kaynaklara ok fazla bilgi yansmamtr; ancak nasilerin grevlerini Rabbanlerde olduu gibi cemaatin btn ileriyle ilgilenmek eklinde zetlemek mmkndr. Bir dokmanda yeni yln tespiti iin yaplan takvim ilnnn Kara nasi tarafndan yapld belirtilir.546 Ayrca cemaat ierisinde vergilerin toplanmas, diyasporadan gelen yardmlarn datlmas, Rabban cemaatle ilikilerde Karaleri temsil, Kara nasinin grevleri arasndayd.547 Karaler kendi idarelerini Anan ben Davidle balatmaktadr. Bundan olsa gerek Kara, hatta slam, kaynaklarda Anandan hep Resl-clut Anan eklinde bahsedilmitir.548 Ancak Kara nasiliinin X. asrn son eyreinde tam manasyla bir cemaat temsilcilii haline geldii kabul edilmektedir. Karalerde ha-Nasi (Ar. Reis) unvann kullanan liderlerin ilki, David ben Boazdr.549 Balangta Kuds merkez seen Kara idaresi Yeiyahu ve Hizkiyadan itibaren Fustata (Msr) tanmtr. Karalerin XI. asra kadar resm bir cemaat temsilcisinin olmamas iki sebebe dayandrlmaktadr: ilki, Mslman idarecilerin Yahudi cemaatlerinin temsilcisi olarak Rabbanleri tanmas; dieri ise ibadet ve zhde daha fazla arlk veren Kara cemaat liderlerinin dnyev kabul ettikleri idarecilii pek tasvip etmemesi.550 Konuyla ilgili aratrmalarda hepsi de babasndan sonra greve gelen Kara nasilerin listesi u ekilde verilmitir:

Gil, Erets Yisrael, I, s. 652; Ben-Shammai, The Karaites, The History of Jerusalem, The Early Muslim Period 638-1099, ed. Joshua Prawer-Haggai Ben-Shammai, Jerusalem 1996, s. 212. 544 Ben-Shammai, The Karaites, s. 209. 545 Schur, Toldot ha-Karaim, s. 41; Ben-Shammai, The Karaites, s. 211, 40. dipnot. 546 Gil, Erets Yisrael, I, s. 643. 547 Ben-Shammai, The Karaites, s. 209. 548 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 13, ng. trc. Nemoy, s. 329; ehristn, el-Milel ve'nNihal, I, s. 215; Makriz, Htat, II, s. 477. Ancak ehristan, Karaler ifadesine deinmez. Rabban kaynaklar ise Anann Davud soyundan geldiine hemen hi atf yapmamaktadr. Bkz. Nemoy, Anan ben David-A re-appraisal of the Historical Data, s. 241. 549 Poznanski, The Karaite Literary Opponents of Saadiah Gaon in the Tenth Century, JQR 18 (1906), s. 226; Ben-Shammai, The Karaites, s. 210. 550 Ben-Shammai, The Karaites, s. 211. Karalerin Kudste nemli bir grup haline gelmesi iin bkz. Ben-Shammai, Between Ananites and Karaites: Observations on Early Medieval Jewish Secteranianism, Studies in Muslim-Jewish Relations, ed. Ronald L. Nettler, Harwood Academic Publishers in coorperation with the Oxford Centre: Luxembourg 1993, s. 24.

543

114

Anan ben David,551 Olu aul, Yeiyahu, Yehoafat (IX. asr),

Boaz (Seyyid Boaz) (X. asrn ikinci yars) [Boaz Sadiya Gaonla David ben Zakkay arasndaki tartmada Sadiya tarafn tutmutu], David (Eb Sad) (XI. asrn balar), lomo (XI. asrn ilk yars), (Hayatn ounlukla Fustata geirmitir).

Yeiyahu (II.) (XI. asr, 1040dan nce) (Hayatn Fustata geirmitir. Kara idaresi bu dnemden itibaren Fustata tanmtr). Hizkiya (1042den sonra) (Yeiyahunun olu deil kardeidir), Hasday, lomo.552

III. YAHUDLERN ADL MESELELER Kuranda slm idaresinde yaayan din topluluklarn hukuk meselelerini Mslman mercilere getirdiklerinde, Mslmanlarn bu davalara bakp-bakmamakta muhayyer olduu bildirilir; ancak hkm verildii takdirde adaletli davranlmas emredilir; aralarndaki meseleler iin kendi kitaplarna (hukuk kurallarna) mracaat edilmesi de belirtilir.553 Hz. Peygamberin Medineye hicretinden sonra hazrlanan (Medine) Vesika(sn)da ayr bir toplum olarak kabul edilen Yahudilerin hak ve ykmllkleri tespit edilmi, kendilerine adl ve hukuk zerklik verilerek anlaamadklar konularda Hz. Peygambere mracaat imkn tannmt. ehirde beytlmidraslar olan Yahudiler kendi hukuk meselelerini burada zyorlard. Ancak Yahudiler kendi aralarnda anlamaya varamadklar baz durumlarda meselelerini bir devlet bakan olarak Hz. Peygambere de getirebiliyorlard. slam kaynaklarnda Hz. Peygamberin Yahudiler arasnda yaanan meselelerde hkm verdiine dair baz rnekler vardr.554 slm hukukunda Kurndaki hkm ve snnetteki bu uygulamalardan hareketle gayr- mslimlerin davalarn slm mahkemelerine gtrebilecei kabul edilmitir. Hulef-yi Ridn ve sonraki dnemlerde gayr- mslimler davalarn slam
Brn Anann eceresini Hz. Davuda kadar u ekilde verir: Anan-Danyal-aul-Anan-DavudHasday-Kafnay-Bostanay-Hnmr-Ner-Rabhuna-abtay-Nsm-Abamr-Rabben Akiba-ebniyaZakkay-Hizkiy-emay-abtiy-Yuhanan-Russiyn?-Anan-ay-Zekeriya-Berahya-Akb-HananyBusdey?-Maasy-Fedy-Zerubabel-eltiyl-Yuhaniy-Yehoyakim-Yehovahz-Yiy-AhziyYehoram-Yehoafat-Asa-Ebiy-Rehoboam-Sleyman-Davud. Bkz. Brn, el-srl-Bkiye, s. 58-59. 552 Konuyla ilgili detaylar iin bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 128 vd; B.M., Exilarch, JE, V, s. 290; Gil, Erets Yisrael, I, s. 637-640; Ben-Shammai, The Karaites, s. 210-211. 553 Nis, 4/105; Mide, 5/42-43; Abdrrezzak, el-Musannef, VI, s. 62-63 (Hadis no. 10007). 554 Bkz. Hamidullah, slam Peygamberi, trc. Salih Tu, stanbul 1990, I, s. 614; Arslanta, Emevler Dneminde Yahudiler, s. 81-82.
551

115

mahkemelerine getirmeye devam etmilerdir. Hz. merin Yahudilerin davalarna bakt bilinmektedir. Hz. merin kendisine intikal eden bir davada Yahudi olarak len halasnn mirasndan pay almak isteyen Eas b. Kaysa miras vermedii; miras Yahudi akrabalara verdii rivayet edilir.555 mer b. Abdlazizin ise Adiyy b. Ertda zimmler sana gelirse onlar hakknda hkmet, dedii rivayet edilir.556 1. Taraflardan Birinin Mslman Dierinin Yahudi Olduu Davalar Taraflardan birinin Mslman dierinin Yahudi olduu davalarn slm mahkemelerinde grlecei ve slm hukukuna gre hkm verilecei konusunda herhangi bir ihtilaf yoktur. Hz. Peygamber Eas b. Kays ile bir Yahudi arasnda yaanan arazi ihtilfnda; Mslman bir cariyeyi ldren bir Yahudiye verdii ksas cezasnda; hrszlkla itham edilen ancak daha sonra susuz olduu anlalan ve berat eden bir Yahudinin davasnda, taraflardan biri Mslman olduu iin slm hukukuna gre hkm vermitir.557 Bu durum Hulef-y Ridn ve Emevler dneminde de bu ekilde devam etmitir. Mesel Hulef-y Ridn dneminde bir Mslmanla bir Yahudi arasndaki adliyelik bir olayda Hz. mer Yahudiyi hakl bulmu ve lehine karar vermiti.558 Yine Hz. merin Basra kads Kab b. Srun,559 taraflardan birinin Yahudi olduu davalardaki yemin gerektiren durumlarda Yahudiyi sinagoga gndererek bana Tevrat koydurduu ve Musaya Tevrat indiren Allah adna yemin verdirdii rivayet edilmektedir.560 Hz. mer zamannda amda bir Yahudinin Mslman bir kadna tecavz giriiminden bahsedilir. Eb Ubeydin rivayetine gre bir Yahudi, devesiyle giden bir Mslman kadnn peine derek devesinden indirmi ve zerine ullanm; olaya ahit olan Avf b. Mlik adl bir Mslman da Yahudiyi dvmt. Az yz kan iinde kalan Yahudi o srada amda bulunan halifeye giderek ikyet etmiti.561 Yahudinin durumunu gren Hz. mer, kendisine zimmet verilen biri iin bunun yaplamayacan syleyerek Avfa ok sinirlenmi ve derhal tutuklanp getirilmesini emretmiti. Hz. merin huzuruna gelen Avf, kadnn ailesi istemedii iin olay rt bas ettiini syleyerek Yahudinin tecavz giriimini olduu gibi anlatm; bunun zerine Hz. mer,

Abdrrezzak, el-Musannef, VI, s. 16-17 (Hadis no. 9858). Abdrrezzak, el-Musannef, VI, s. 63 (Hadis no. 10009). 557 Verilen rneklerin kaynaklar iin bkz. Hamidullah, slam Peygamberi, I, s. 614-615; Atar, slm Adliye Tekilt, Ankara 1991, s. 230. 558 Vek, Ahbrul-Kudt, Beyrut: el-Mektebetl-Asriyye [t.y.], I, s. 45. Hatta halifenin, Mslman olduu iin kendi dindan kayraca n yargs ile mahkemeye gelen Yahudi, kararn lehine kmasndan sonra Ey Halife! Sanda Mikailin solunda ise Cebrailin senin dilinle konutuklarn grr gibiyim! eklindeki sevinten kaynaklanan vgsne Hz. mer ok kzm; krbacn vurmak zere kaldrdktan sonra vazgeerek kendisinden baka bir muamele beklenemeyeceini belirtmitir. Bkz. a.g.e., ayn yer. 559 Bkz. Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, VIII, s. 12. 560 Bkz. Vek, Ahbrul-Kudt, I, s. 278. Kabn ayn ilemi Hristiyanlar iin kilisede de yaptrd belirtilir. Bkz. a.g.e., ayn yer. Yahudilere yaptrlan yemin lafzlar iin bkz. mer, et-Tarf, s. 151-152. 561 Hem sulu hem gl bu Yahudinin Halifenin huzuruna gelme creti, kadnn ailesinin tutumundan kaynaklanmtr. Zira Yahudiyi dven Avf b. Mlikten kadnn kocas ve babas, topluma mahup olmamak iin olaydan kimseye bahsetmemesini rica etmilerdi.
556

555

116

Yahudiyi ararak Biz sizinle bunun iin anlamadk, diyerek idam ettirmiti.562 Halifelii dneminde Hz. Ali bir Yahudinin elindeki zrhn kendisine ait olduunu iddia etmi; geri almak iin kad reyhe mracaat etmiti. Hz. Ali, ahidini soran kadya azatls Kanberi gstermiti. Ancak azatlnn efendisi iin ahitliinin kabul edilemeyeceini belirten kad, delil yetersizliinden dolay Yahudi lehine hkm vermiti.563 Emevler dneminde Kfede kadlk yapan abnin (. 104/722) krba gerektirecek bir crm ileyen Yahudiye mescitte celde uygulatt rivayet edilir.564 mer b. Abdlaziz zamannda Msr kads bn Huceyrenin Yahudilerden ald bir mal zerine Yahudiler kararn haksz olduunu belirterek halifeye mracaat etmilerdi. Olay tahkik ettiren halife, Yahudilerin hakl olduunu grnce mallarn kendilerine iade ettirmiti.565 rneklerden de anlalaca zere slm dnyasnda yol kesme, hrszlk, adam ldrme, zina, Mslman birini dininden pheye drme, Hz. Peygambere hakaret ve casusluk gibi Mslman kamuoyunu da ilgilendiren konular hep slm mahkemelerinde grlmtr.566 slm mahkemelerinin taraflardan birinin Yahudi dierinin Mslman olmas durumunda davann mslman hakimin huzurunda ve slam hukukuna gre grlecei meselesi Yahudi kaynaklara da yansmtr. Sura Gaonu Sar alom (849-53) bu tr durumlarda bet dinin zorunluluktan dolay Yahudiye herhangi bir basksnn sz konusu olamayacan belirtir.567 Abbasler dneminde taraflardan birinin Mslman, dierinin Yahudi olduu davalarla ilgili kaynaklara fazla bilgi yansmamtr. Bu dnemde kaynaklara yansyan davalarn -tespit edebildiimiz kadaryla- ilki, bir Yahudinin arazisinin bir mslman tarafndan gasp konusundadr. Mellifi mehul bir responsada bir Yahudinin arazisini gasp eden bir Mslmandan bahsedilir. Responsada Yahudi, bir Mslman tarafndan gasp edilen malnn dindalarndan birine satldn belirterek durum hakknda sorar. Ayn Yahudi, gsp Mslmana kar bir ey yapamadn, mal uruna kendisi lse bile Mslmana mevcut hukuk gerei ksas deil, diyet cezas verileceini syler ve bunu bilen, diyeti de demeye gc yeten Mslmann kendisini ciddi manada tehdit ettii iin arazisini aresiz verdiini belirtir.568 Olayn Abbas hukukularna intikal edip etmedii bilinmemektedir. Ancak responsadan Abbasler dneminde bir Mslmana,
Eb Ubeyd, s. 216; bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 791. Gayri Mslim hukukunda Mslman bir kadna tecavz etmeme, zina yapmama veya evlenmeme konusu, onlarn uymak zorunda olduklar kurallardr. Bkz. Mverd, Ahkms-Sultniyye, s. 184; bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 790-791. 563 Vek, Ahbrul-Kudt, II, s. 200. Mslmanlarn lideri, toplumun en saygn ve cennetle mjdelenen bir insan karsnda Mslman yargcn kendi lehine karar verdiini gren Yahudinin, mahkemeden sonra Mslman olduu belirtilir. 564 Bkz. Vek, Ahbrul-Kudt, III, s. 69. Bu dnemlerle ilgili dier uygulamalar iin bkz. Atar, slm Adliye Tekilt, s. 229-230; Arslanta, Emevler Dneminde Yahudiler, s. 81-82. 565 Bkz. Kind, el-Vlt vel-Kudt, s. 332-333. Olay bn Huceyrenin ikinci kadl srasnda meydana gelmitir. 566 Bkz. bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 797-800. 567 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 137. 568 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 82 (Responsa 73).
562

117

gayr- mslimden dolay ksas uygulanmad da anlalmaktadr. Oysa Hz. Peygamberin Medine Yahudilerinden birisini kasten ldren bir Mslmana ksas uygulad bilinmektedir.569 Yine Hz. merin Hireli zimmyi ldren bir Mslmana ksas yapt kaytlara gemitir.570 Muaviye zamannda Nabat bir zimmyi ldren Esed kabilesinden bir Araba, Irak valisi Ziyad ksas uygulamamt. Bunun yerine maktuln ailesine diyet verilmiti.571 Sonraki dnemlerde ksasn bu ekilde diyete evrildii anlalmaktadr. Mannin zetledii bir responsada Mslman komularna hakaret eden baz Yahudilerin slm mahkemesine karlarak para cezasna arptrld belirtilmektedir. Kad sz konusu Yahudilerden bu cezann tahsili iin toplad miktarn % 10u bu memura ait olmak zere cemaatten bir memuru (icra memuru) grevlendirmiti. Olayn yeri ve tarihi belli deildir.572 XI. asrn sonlarna ait bir Geniza dokmannda skenderiyede meydana gelen bir olaydan bahsedilir. skenderiyedeki cemaatin ileri gelenlerinden birinin kervansarayda alan bir kadnla cinsel ilikide bulunduu ayias zerine muhtesip olay aratrmaya balamt. Ancak kadn byle bir ilikinin asla vaki olmadn belirttii halde, muhtesip kadn, Mslman hakime gtrp Yahudinin kendisine zorla sahip olduu eklinde ifade vermeye zorlam; bunu yapmamas durumunda bana ok kt eylerin gelebilecei tehdidinde bulunmutu. ntikalinden sonra olay dikkatlice tahkik ettiren hakim, olayla ilgisi ve bilgisi olanlarn da ahadetiyle Yahudinin susuz olduuna hkmetmiti.573 Pumbedita gaonu Rav Tsameh (872-890) bir responsasnda Msrda ticaret yapan bir Yahudi tccarn (Nil) nehri(ni) geerken boulduunu, akrabalar olay aratrrken nehir yaknndaki ky ahalisinin nehirde uzaktan su zerinde yzen bir eyler grdklerini ancak valinin korkusundan dolay gidip almadklarn nakleder.574 Halk muhtemelen valinin suu zerlerine atabileceinden korktuu iin cesede dokunmamtr. Halkn endiesinden, devletin Mslman vatandalar gibi Yahudi vatandalarnn hakkn arama ve kollama konusunda da hassas olduu anlalmaktadr. 1141 tarihli bir Geniza dokmannda Fustat yeiva bakannn ticar ilerini takip eden klesi (ulm) Saf, Ayzabta komisyonculuk yapan bn Cemhir isimli bir mslmana Berbere limannda zina yapt eklinde bir ithamda bulunmutu. Durumun iftira olduunu belirten bn Cemhir, ehir kadsna giderek dava amt. Durumu
Abdrrezzak, el-Musannef, X, s. 101 (Hadis no. 18514). Bkz. Abdrrezzak, el-Musannef, X, s. 101 (Hadis no. 18515). Eb Ysuf, bir zimmnin diyetinin de mslmannki gibi olduunu belirtir. Bkz. Eb Yusuf, Kitbl-sr, nr. Ebl-Vef, Kahire 1355, s. 223. 571 Belzur, Ensabl-Erf, IV/A, s. 220. mer b. Abdlaziz zamannda el-Cezre blgesinde ldrlen zimmnin mslman katiline ksas uygulanmt. Abdrrezzak, el-Musannef, X, s. 101-102 (Hadis no. 18518). slm mezhepleri arasnda ise Mslmana ksas uygulanp uygulanmayaca meselesi tartmaldr. afi, Hanbel, Malik ve Zahir mezheplerine gre baz istisna durumlar dnda- gayr-i mslimi ldren Mslmana ksas uygulanmazken; Hanef mezhebinde zimmyi kasten ldren Mslmanlara ksas cezasnn uygulanaca kabul edilmitir. Konuyla ilgili deliller ve tartmalar iin bkz. Karaman, Mukayeseli slam Hukuku, stanbul 1991, III, s. 342-347. 572 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 128. 573 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 279. 574 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 130.
570 569

118

aratran ve Yahudi ahitleri de dinleyen ehir kads Yahudi kleyi iftirasndan dolay krba cezasna arptrm ve cezay infaz ettirmiti.575 slm kaynaklarna yansyan hukuk konulardan biri de Hz. Peygambere hakaret ve svme ile ilgilidir. slam hukukuna gre bir zimmnin bata Hz. Peygamber olmak zere Mslmanlarn mbarek ve mukaddes kabul ettiklerine inanma zorunluluu yoktur. Ancak inanmasalar da zimmlerin Hz. Peygambere dil uzatma ve hakaret hakk da yoktur.576 Konuyla ilgili baz olaylar kaynaklara yansmtr. Hz. Peygamber zamannda Peygamberimize ar kfrlerde bulunan Kaynukoullar kabilesine mensup bir Yahudi kadnn ldrld rivayet edilir.577 Hulef-y Ridn dneminde Hz. Peygambere hakaret eden Asm isimli bir Yahudi kadnn Hlid b. Veld tarafndan ldrld belirtilir.578 Sonraki dnemlerde Hz. Peygambere hakaret konusunda bnl-Esrde Hristiyan biri ile ilgili bir olay anlatlr. 284/897 ylnda (Eb) Glib isimli bir Hristiyann yine Hristiyan olan bir klesi Hz. Peygambere kfrettii iin yakalanp muhakeme edilmiti. Badat halk toplanarak vali Ksm b. Ubeydullahtan bu kleye had cezas uygulamasn istemi, ancak Ksm bu haddi uygulamamt. Halk saraya yrm, halife Mutazd onlar Kad mere gndermiti. Mahkemede o derece izdiham yaand belirtilir ki, mslman hakimin neredeyse ezilecei rivayet edilir. Kamuoyundaki bu tepki karsnda kadnn kleyi hapsettii belirtilir. bnl-Esr klenin akbetinin ne olduunun bilinmediini, halkn da artk bu olayn peini braktn syler.579 Ancak sz konusu bilgi bir baka kaynaktan tamamlanabilmektedir. Bahsi geen kiinin halife Mutazdn zel tabibi Eb Clib olduunu belirten Sryan tarihi Bar Hebraues, tabibin halife tarafndan kurtarldn nakleder.580 Abbasler dneminde benzer bir hakaret olay Yahudi cemaati arasnda da vuk bulmutu. Natan ha-Bavlnin naklettiine gre Nusaybinde yaayan Heymanoullarndan (Bene Heyman) mevcut resl-clut David b. Zakkaydan sonra resl-clutluk makamna oturacak bir Yahudi, bir Mslmanla yapt kavgada Hz. Muhammede kfrettii iin slam idaresi tarafndan idam edilmiti.581 Halifeler dneminden itibaren Mslmanlarn gayr- mslimlerle yaptklar anlamalarda Hz. Peygamber ve ailesine iftira etmemeleri art konmas bir yana,582
575 576

Goitein, Teuda min ha-Namal Afrikan Ayzeb, Tarbits 21 (1949-50), s. 186-188. Chiz, er-Redd aln-Nasr, s. 65; Eb Ubeyd, s. 214; Mverd, Ahkms-Sultniyye, s. 184; bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 797. bn Teymiyye es-Sriml-Mesll al timir-Resl isimli eserinde Hz. Peygambere dil uzatan kiiye verilecek ceza konusunu delilleriyle anlatr. Kitabn bu ksm merhum Subhi Slih tarafndan bn Kayymn Ahkmu Ehliz-Zimme kitabnn ilk eki olarak (II, s. 877890) neredilmitir. Kitabn mstakil neirleri de (nr. Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, Beyrut 1978; nr. Muhammed evder-Muhammed b. Abdullah Hulvn, Demmam 1997/1417) vardr. 577 bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 830, 839. 578 Eb Ubeyd, s. 214. 579 Bkz. bnl-Esr, VII, s. 484-485. 580 Bar Hebraeus, Abul Farac Tarihi, trc. mer Rza Dorul, T.T.K. Basmevi: Ankara 1945, I, s. 244. 581 ha-Bavl, s. 83; Assaf, Tekufat ha-Geonim ve Sifrutiha, s. 35. 582 Chiz, er-Redd aln-Nasr, s. 65; Eb Ubeyd, s. 214.

119

slm hukukuna gre zimmler Allah, peygamber, Kurn ve slmiyete hakaret saylabilecek, Mslmanlar kk drecek davranlarda bulunmamakla mkelleftir. Buna muhalif davranan gayr- mslimlere verilen zimmet akdi feshedilmi saylmakta ve cezay hak etmektedirler.583 Aslnda bu fiiller Mslmanlar iin de yasaktr. Bir Mslmann bunlar kasten yapmas dinden kmasna ve byk ceza grmesine sebep olmaktadr.584 slm mahkemelerine yansyan bir baka adliyelik olay ise irtidatlarla ilgilidir. Bilindii zere Mslman iken dininden dnen, slmdan kan kimseye mrted denmektedir. Hz. Peygamber zamannda baz Yahudiler nce slma giriyor; bir mddet sonra da gya slmn hak din olmadn grdn; bu sebeple de eski dinine dndn sylyorlard. Halk ifsat etmek ve slma olan inanlarn sarsmak iin yaplan bu irkin tavr Kurn tarafndan tenkit edilmitir.585 Benzer ekilde Hz. Peygamberin veftndan ksa bir sre sonra patlak veren irtidat hareketleri sebebiyle zor zamanlar yaayan ve onlarla mcadelede en kymetli byklerini ehit veren Mslmanlarn zihin dnyasnda irtidatn ok olumsuz izleri vardr.586 Kurnda irtidat edenlerin amellerinin boa gittii ve ebed bir azab hak ettii belirtilir.587 Hz. Peygamberin hadislerinde ise irtidat eden kimselerin ldrlmesi emredilir.588 Kurn, hadis ve nceki dnemlerdeki uygulamalardan hareketle, slm hukukunda irtidat eden birinin nce kendisini irtidata gtren sebepler aratrlarak phe ve sebeplerinin izle edilmesi; sonra da kez tvbe etmesinin telkin edilmesi; btn uralara ramen irtidatnda hl srar ediyorsa lm cezasnn verilmesi kabul edilmitir.589 slm kaynaklarna irtidat konusunda Yahudilerle ilgili baz olaylar yansmtr. Sahabeden Muz b. Cebelin Mslman olan, ancak daha sonra Yahudilie tekrar dnen birini, btn ikn vastalarn kullandktan sonra slma dnmemekteki srar zerine ldrd rivayet edilir.590 Benzer bir olay da Emevler dneminde yaanmtr. mer b. Abdlazizin mili olan Sbit b. Sevbn, grev yapt yerde Yahudi iken Mslman olan, sonra irtidat edip tekrar Yahudilie girmek isteyen biri hakknda mer b. Abdlazize sormu; Halife de sz konusu kimsenin ikn edilmesini; iknnn netice

Mverd, Ahkms-Sultniyye, s. 184-185; bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 799, 803; Zeydan, Ahkmz-Zimmyyn vel-Mstemenn f Dril-slm, Beyrut 1988, s. 171. 584 Eb Yusuf, s. 182. 585 li mrn, 3/72. Bu olay yapanlarn Hayber ya da Ureyne kasabasndaki 12 Yahudi din adam (haham) olduu belirtilir. Ayetin tefsiri iin bkz. Taber, Tefsr, III, s. 315; Kurtub, el-Cm li-AhkmilKurn, nr. Ahmed Abdlalm Berdn, Kahire 1372/1967, IV, s. 111. (Bundan sonra Tefsr eklinde verilecektir). 586 rtidat hareketleri iin bkz. Mustafa Fayda, Halid b. Veld, stanbul 1992, s. 241 vd. 587 Bakara, 2/217; li mrn, 3/91. 588 Kim dininden dnerse, onu ldrn (Buhr, Cihad, 148; tism, 28); Mslman bir kimsenin ldrlmesi ancak su sebepten biriyle mer olur: mandan sonra dinden kma, evlilikten sonra zina, haksz yere birini kasten ldrme (Buhr, Diyt, 6; Kasme, 25, 26). 589 Eb Yusuf, s. 180; a.mlf., Kitbl-sr, s. 161; Eb Ubeyd, s. 215. Eb Yusuf kendisinin yetitii hukukularn genel kabulnn bu olduunu belirtir. 590 Eb Yusuf, s. 180.

583

120

vermemesi durumunda ise ldrlmesini emretmitir. Nitekim eski dinine dnmek isteyen Yahudinin ikn olup bu fikrinden vazgetii belirtilmitir.591 Mrtedle ilgili uygulamann Abbasler dneminde de bu ekilde devam ettiini gryoruz. rtidat eden Yahudilerle ilgili kaynaklara herhangi somut bir bilgi yansmamakla beraber, zaman zaman Yahudilikten slma girip sonra da tekrar eski dinine gei durumlarnn yaandn bir responsadan reniyoruz. Sura Gaonu Rav Moe (832-843) bir responsasnda bir Yahudi slma girer, ancak daha sonra piman olur ve Yahudilie tekrar dnerse, bulunduu memleketten kamas gerektii, deilse slam idaresi tarafndan idam edildiini belirtir.592 Gaonun bu ifadesine benzer bir olay da 1050lerde Fatm idaresindeki Kudste yaanmtr. Musa b. Hseyin isimli biri, Kara Ebl-Ferec Furkan tarafndan babasnn daha nce Mslman iken Yahudilie getii eklinde dnemin Mslman idaresine jurnallenmi; bunun zerine Musa bir mddet Yahudilii braktn iln etse de daha sonra ehri terk etmek zorunda kalmt.593 slam kaynaklarna Yahudilerle ilgili geen bir baka irtidat olay da 628/1230 ylnda Badatta yaanmtr. Mslman olan ve mslman hanmla evlenen bir Yahudi, daha sonra irtidat etmiti. Dnemin kads tarafndan divanda sorgulanan Yahudinin idam edildii belirtilmektedir.594 slm zimm hukukunda gayr- mslimlerin, art koulmasa dahi, Mslmanlar fitneye drecek hal ve tavrdan saknmalar, slamiyete olan inanlarn sarsmamalar kabul edilmi; aksine davrananlarn anlamay bozduklar kabul edilmitir.595 rtidat cezasnn bu ekilde ar olmasnn sebebi budur. Taraflardan birinin Mslman olduu durumda davalarn slm mahkemesine getirilmesine baz responsalarda da zmnen iaret edilmitir. erira Gaon, bir Yahudinin, Yahudi olmayan birinden mal almas durumunda yabancnn (slm) mahkemesine gidip hrsz Yahudinin aleyhine ahitlikte bulunulabileceini belirtmitir.596 Aslnda Yahudi tarihinde bir Yahudinin aleyhine, bir yabancnn lehine ahitlik yapmak sutur ve bu kimselere herem (am-ata) cezas verilmitir. Bunun tek istisnas, borlar konusunda Yahudi mahkemesinin borluyu bet dine getirememesi durumudur.

Eb Yusuf, s. 182. Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 130. 593 Bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 40. 594 Kitbl-Havdis: el-Havdisl-Cmia vet-Tecribn-Nfia fl-Mietis-Sbia, nr. Bear Avvd Maruf-md Abdsselam Raf, Beyrut: Drl-Garbil-slam, 1997, s. 43. 595 Maverd, bunu zimmet akdinin olmazsa olmaz (mstehak) bir kural olduunu belirtir. Bkz. AhkmsSultniyye, s. 184-185. 596 Hirschberg, Arkaot el Goyim be-Yemey ha-Beynayim [Ortaada Yahudilerin Yabanc Mahkemelere Mracaat], Mazkeret Kovets Torani le-zaher Rabenu Gaon Yisrael Rav Yitshak ha-Levi Herzog, eds. S.J. Zevin-Z.Warhaftig, Yerualayim 1962, s. 498. Ayn konuda bir baka responsa iin bkz. Poznanski, Inyanim onim ha-Nogaim liTkufat ha-Geonim [Gaonluk Dnemine Dair Deiik Konular], ha-Kedem no.1-4 (1907), s. 51.
592

591

121

Bu durumlarda bir Yahudinin slam mahkemesine giderek ahitlikte bulunmasna cevaz verilmitir.597 Mellifi mehul bir responsada da bir Mslmann gasp edip, sonra bir baka Yahudiye satt eein tespit edilmesi zerine slam mahkemesine gidildii, bunun zerine gasp eden Mslmann yakalanarak parasnn tazmin edildii belirtilir.598 slm mahkemelerinin olumlu yaklam, Yahudilerin Talmudik dnemdeki yabanc mahkemelere kar sert tavrnn Abbasler dneminde ksm de olsa yumuamasna sebep olmutur. Bu yumuamada slmn Yahudilere bak, Mslmanlarn adaletli ynetim ve hogrsnn payn da unutmamak gerekir. Mesel Yahudilerin henz slm toplumuyla entegre olmadklar dnemde yaayan Rav ena slm mahkemeleri tarafndan verdirilen yeminlerin geersiz olduuna hkmederken; sonraki gaonlar slm mahkemeleri tarafndan verdirilen yeminlerin geerliliini kabul etmilerdir. Hirschberg, ilk slam dnemde yaayan R. enann Yahudilerin slam mahkemelerine mracaatnn nne gemek iin byle bir tavr takndn belirtir.599 Oysa sonraki dnemlerde eski sert tutum tamamen deimitir. X. asra ait mellifi mehul bir responsada Badattaki slm mahkemeleri yle tarif edilir: Bu ehirde akll, ergen, hrszlk vb. herhangi bir sua ya da aibeye karmam, yalanc ahitlik yapmam, din adan dil (el-muaddiln) diye bilinen mtedeyyin insanlardan baka kimsenin ahitlii kabul edilmez.600 Hayy Gaon, kendi zamannda Badat ve dier byk ehirlerdeki slm mahkemelerinin ilemlerinde titiz ve adil olmalar sebebiyle, mal devir-teslimi, emlk satm gibi belgelerin Yahudi mahkemesince onaylanmasa dahi, aynen gaonluk tarafndan tanzim ve tasdik edilmi belgeler gibi olduunu belirtmi ve bu ilemleri geerli saymtr. Ancak gaon bakente uzak baz kasaba ve yerleim birimlerindeki mahkemelerin bahsi geen mahkemeler kadar titiz davranamayacaklar endiesiyle sz konusu mahkemelerin ilemlerinin her zaman geerli olmadn da syler.601 slm mahkemelerinin adaleti iki asr sonra slam dnyasn gezen bir baka Yahudi din adam tarafndan da dile getirilmitir. Seyyah Petachia Badattaki Mslmanlarn ok drst olduunu ve asla doruluktan ayrlmadklarn belirtir.602 2. Her ki Tarafn da Yahudi Olduu Davalar Tevratta Yahudilerin kendi kanunlarna riayet etmeleri, yabanclarn kanunlarna gitmemeleri emredilir.603 Konuyla ilgili olarak Yahudi din adamlar Tevrattaki baz ifadeleri604 Yahudilerin adliyelik meselelerini Yahudi mahkemelerinde halletmelerine delil olarak sunmu; mahkeme kararlarnda zaman zaman bu ifadelere
Aptowitzer, Formularies of Decrees, JQR, n.s. 4 (1913-1914), s. 45. Yabanc (Yahudi olmayan biri) lehine ahitlik yapma cezasnn Talmudtaki yeri iin bkz. B.T., B.K. 113b. 598 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 23. 599 Hirschberg, Arkaot el Goyim, s. 502; Shohet, The Jewish Court in the Middle Ages, Hermon Press: New York 1974, s. 84. 600 Hirschberg, Arkaot el Goyim, s. 500. 601 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 142; Baron, JC, I, s. 170. 602 Petachia, s. 112. 603 Levililer, 18/3-5. 604 Mesel bkz. k, 21-/1; Tesniye, 1/16.
597

122

atfta bulunulmutur.605 Talmudta bir Yahudi ile Yahudi olmayan biri arasnda meydana gelen ihtilafta dahi davann mmknse Yahudi mahkemesine gtrlmesi tavsiye edilir.606 Talmudta bir Yahudi ile Yahudi olmayan biri arasnda meydana gelen ihtilafta davann mmknse Yahudi mahkemesine gtrlmesi tavsiye edilir.607 Ancak byle bir durumda Yahudi olmayan bir kimsenin kendi mahkemesi dururken, meseleyi Yahudi mahkemesine gtrmesi biraz zordur. M. I. asr din adamlarndan Rabbi Tarfon, yabanc mahkemelerin verdii karar Yahudi hukukuna uygun veya uygun olaca bilinse dahi, yabanclarn mahkemelerine asla gidilmemesi gerektiini belirtir. Zira Tevratta Onlarn nne koyacam hkmler unlardr (k 21/1) ifadesindeki onlardan maksat yabanc mahkemeler deil, Yahudi mahkemeleridir.608 Abbasler dneminde bir Yahudi ile Yahudi olmayan mahkemelik olduunda Yahudi, Yahudi olmayann (Mslman) mahkemesine gitmek zorunda idi. Sura Gaonu Sar alom (849-53) bu tr durumlarda bet dinin zorunluluktan dolay Yahudiye herhangi bir basksnn sz konusu olamayacan belirtir.609 Ancak bir Yahudi ile bir baka Yahudi arasnda vuk bulan anlamazlklarda hem gaonlar hem de cemaat ileri gelenleri Yahudilerin yabanc mahkemelere mracaatna iddetle kar km; meselelerin cemaat ierisinde, Musa hukukuna gre zlmesini emretmilerdir.610 Yabanc mahkemelere mracaat hibir zaman tasvip edilmemi, hatta Tevratn hkmlerine ve bet dinin yarg yetkisine zarar verdii iin dmanca baklmtr.611 Sadece Rabbanler deil, Karaler de mensuplarnn slam mahkemelerine mracaatna asla msaade etmiyorlard. Kara din adam Bnyamin en-Nihavend (IX. asr) slam mahkemelerine mracaata iddetle karyd: Yahudi hukukuna uygun karar verseler dahi, bir Yahudiyi asla bir putperestin mahkemesine karma! Sen bir Yahudiyi ancak bir Yahudi mahkemesine dava etmelisin.612 Karaler de kendilerine mracaat eden taraflara verilen hkme boyun eeceklerine ve bir baka mahkemeye (slam mahkemesi veya Rabbanlerin mahkemesi) mracaat etmeyeceklerine dair daha bata yemin verdiriyorlard.613 slam kaynaklarnda her iki tarafn Yahudi olduu davalarn slm mahkemesine intikal ettirildiine dair baz rnekler yer almaktadr. mer b. Abdlaziz zamannda Msr kads bn Hceyre Yahudilerin davasna da bakard.614 Abbasler dneminde Msr kadlar gayr- mslimlerin davalarna belli bir zaman ayrrd. kindiye kadar
Mesel bkz. Goitein, The Local Jewish Community in the Light of the Cairo Geniza Records, JJS 12 (1961), s. 156, 158. 606 B.T., B.K. 113a. 607 B.T., B.K. 113a. 608 B.T., Git. 88b. 609 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 137. 610 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 137-138. 611 Hirschberg, Arkaot el Goyim, s. 493. 612 Masat Binyamin, 6bden naklen, Mann, The Jews in Egypt, II, s. 156, 3. dipnot.; Cahn, The Rise of the Karaite Sect, A New Light on the Halakah and Origin of the Karaites, New York 1937, s. 88-89. 613 951 tarihinde Ahvzda bir miras davasndan nce byle bir yemin verdirilmitir. Bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 289. 614 Kind, el-Vlt vel-Kudt, s. 348; Atar, slm Adliye Tekilt, s. 228. bn Hceyre Abdlaziz b. Mervann Msr valilii srasnda tayin olmutu. Bkz. a.g.e., s. 315.
605

123

mescitte Mslmanlarn davalarna bakan Hayr b. Nuaymn ikindi namazndan sonra mescidin merdivenlerine oturarak gayr- mslimlerin davalarna bakt rivayet edilir.615 Bu uygulama Muhammed b. Mesrukun kadlna kadar bu ekilde devam etmitir. bn Mesruk (177-184/793-800) grevi srasnda gayr- mslimlerin davalarn da mescitte grmeye balamt.616 Hayr b. Nuaymn ayrca Yahudi davaclarn ihtilafn zmek iin kendi cemaatinden olanlarn ahitliine mracaat ettii de belirtilir.617 Harun Red zamannda bu mracaatlarn olduka fazlalat anlalmaktadr ki, vezir Fadl b. Reb dneminde slam mahkemelerine mracaat eden Yahudilere sinagoglarnda nasl yemin ettirileceine dair belli kalplar bile tespit edilmiti.618 Dorudan ya da Mslman yetkilinin aracl ile slam mahkemesinden alnan bir karar, Yahudi mahkemesi tarafndan btnyle geersiz saylsa da619 sonraki dnemlerde slam mahkemelerine ok sk mracaat edilmeye baland anlalmaktadr. Bunun en somut rnei, mracaatlarn nne gemek iin ketubalara slam mahkemelerine gitmeme artnn konmasdr. Fatmler dneminde 1027 tarihinde Kudste yazlan Karalere ait bir ketubada bu husus daha batan yle karara balanmt: Tevratn hkmn brakp ta Yahudi olmayanlarn mahkemelerine gidilmeyecektir. Evlilik iki ayr cemaat mntesipleri arasnda gerekletii iin anlamazlk durumunda sadece Tevratn hkmne mracaat art konmutu.620 Bu konuda alnan bir baka nlem de lehte ya da aleyhte Yahudi mahkemesinden kacak bir kararn kabul iin taraflardan daha bata yazl bir belge alnmaya balamasdr.621 Yine slam mahkemelerine mracaat engellemeyi daha etkili klabilmek iin, her yl ardaklar Bayramnn yedinci gnnde (Hoana Raba) Zeytin danda yaplan toplantda bu kimselere topluca herem ilan edilirdi. Geniza dokmanlarnda da bu konuda baz rnekler vardr. Dosa isimli bir Yahudinin lmnden sonra, bunun evli iki kz, henz bekar olan dier iki kz kardeini mirastan mahrum etmiti. Anlalan bu miras da slam mahkemesine mracaat ederek almlard. Mahkemenin detay hakknda dokmanda herhangi bir bilgi yer almamaktadr. Ancak mirastan mahrum edilen kz kardelerden by, Kuds cemaati idarecilerine kendilerine sahip klmasn belirttikten sonra, ardaklar bayramnn yedinci gn (Hoana Raba) Zeytin Dandaki toplantda kardelerine herem ilan edilmesini rica etmiti.622 Aslnda bu uygulamann sadece Hoana Raba gnne ve Zeytin Dana mahsus olmadn da belirtmek gerekir. Ayn gn deiik yerlerde de bu tr herem ilanlarnn yapld Geniza kaytlarna gemitir. Mesel, XI. asra ait bir dokmanda

Kind, el-Vlt vel-Kudt, s. 351. Bkz. Kind, el-Vlt vel-Kudt, s. 390-391. 617 Kind, el-Vlt vel-Kudt, s. 351. Hayr, ayn ilemi Hristiyanlar iin de yapmaktayd. Bkz. a.g.e., ayn yer. 618 Yahudiler iin tespit edilen yemin lafzlarna bkz. Kalkaend, Subhl-A, XIII, s. 266-267. 619 Gil, Erets Yisrael, I, s. 137. 620 Konuyla ilgili rnekler iin bkz. Mann, The Jews in Egypt, I, s. 162, 1. dipnot; a.g.e., II, s. 156, 3. dipnot, s. 212; Schlanger, Karaite Marriage Documents from teh Cairo Geniza, Legal Tradition and Community Life in Medieval Egypt and Paletsine, Leiden: Brill 1998, s. 390. 621 Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 8. 622 Yahudice-Arapa yazlan bu dokman iin bkz. Gil, Erets Yisrael, I, s. 139; II, s. 402-403. Dokmann ngilizce tercmesi iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, II, s. 324.
616

615

124

bnl-Hicziyye isimli kimseye borcu olanlarn hepsine Rfte (Msr) Hoana Raba gn herem (stam) ilan edildii ve bunun her bayramda da tekrar edildii belirtilir.623 Genizada Yahudilerin slam mahkemelerine gitmemelerinin art koulduu yzlerce dokman vardr. Sadece miras ve meden konularda deil, ticar szlemelere de bu art ska konurdu. Goitein, bunu Yahudilerin slam mahkemelerine sk sk mracaat etmelerinin bir gstergesi olarak kabul etmektedir.624 Gaonlarn slam mahkemelerine mracaata kar kmalarnn altnda cemaatin din ve mill kimliini koruma endiesi yatmaktadr. Zira adl zerklik Yahudi kimliinin korunmas ve asimilasyona kar da nemli bir kalkan kabul edilmekteydi.625 Ancak Yahudi din ve siyas nderlerin btn kar klarna ve Talmudun bu konudaki yasaklarna ramen Yahudiler slam mahkemelerine mracaat etmekten ekinmemilerdir.626 Dier taraftan slam mahkemeleri de her iki tarafn Yahudi olduu durumlarda ya da Yahudilerin cemaat ii meselelerinde yaanan adliyelik olaylara pek mdahil olma taraftar deildi. Prensipte zimmlerin ihtilaflarn kendi mahkemelerine gtrmeleri kabul edilmitir.627 Bu sebeple gayr- mslimlerin davalarna bakmakta hep isteksiz davranan slm mahkemeleri cemaat ii meselelere de ancak ikayet zere mdahil olmutur.628 Gaonlarn tensip belgelerinde bu aka belirtilmitir: Senidininin mntesipleri arasnda vuk bulacak ihtilaf ve srtmelerde dinlerinin gerei zere hkmetmek zere tayin ediyorum629 Uygulamada da konuyla ilgili rnekler vardr. Mesel Yahudiler arasnda Emevler dneminde mesih iddias ile ortaya kan Serene, cemaat arasnda huzursuzlua sebep olduu iin slam idaresince tutuklanm ve kendi hukukuna gre yarglanmak zere Yahudi cemaatine teslim edilmiti.630 1016 tarihli bir Geniza dokmannda ise Sicilya Yahudilerinden Amrun b. Eliyahu parasal bir meseleden dolay Efrayim b. emaryay slam mahkemesine ikayet etmiti. Ancak Efrayim, mahkeme, Yahudi mahkemesi olmad iin gelmek istememi, slam mahkemesi Amrunun talebi zerine Efrayimi tutuklamt.631 XII. asra ait bir baka dokmanda Ayzab ehrinde bir cariye bir meseleden dolay slam mahkemesine mracaat etmi, ancak cariyenin Yahudi olduu anlalnca kad meseleyi grmek zere Yahudi mahkemesine sevk etmiti.632 Yine skenderiyede yaanan bir baka olayda miras meselesi yznde slam

Gil, Erets Yisrael, III, s. 60. Mektup Kuds parnas Eli ha-Kohen b. Yehezkiel tarafndan Fustat bet dininde grevli Eli ha-Kohen b. Hayyime yazlmtr. 624 rnekler iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, II, s. 401. 625 Gil, The Authorities and the Local Population, The History of Jerusalem, The Early Muslim Period 638-1099, ed. Joshua Prawer-Haggai Ben-Shammai, Jerusalem 1996, s. 118. 626 Gil, Erets Yisrael, I, s. 137. 627 Mverd, Ahkms-Sultniyye, s. 185. 628 Goitein, Minority Selfrule and Government Control in Islam, s. 109. 629 Bkz. Kitbl-Havdis, s. 269-270; 293. fadeler h. VIII. asra ait mellifi mehul Kitbl-Havdis isimli eserde 1240 ve 1250 yllarnda Pumbeditaya gaon olarak tayin edilen iki gaon [(Daniel b. Samuel b. Eb Reb (ha-Kohen) (1240-1250) ile li b. Zeharya (Yahudi kaynaklarda II. Eli) (1250-1288)] iin yazlan tensip belgelerinde kullanlmtr. 630 Graetz, III, s. 121. Serene taraftarlarna cemaatin tutumu iin bkz. Finkel, The Responsa Anthology, s. 5. 631 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 139; Bareket, Fustat on the Nile, s. 26. 632 Goitein, Mediterranean Society, I, s. 136.

623

125

mahkemesine yaplan bir mracaat geri evrilmi, davac ve davallar Yahudi cemaat lideri Nagid Mevoraha ynlendirilmiti.633 Yahudiler slam mahkemelerine dorudan ya da bir vekil aracl ile mracaat edebiliyorlard. Genizada bilhassa ticar meselelere dair konuyla ilgili baz rnekler vardr.634 slm hukukunda buna msaade edilmitir. slm hukukuna gre hr, kle, erkek, kadn, Mslman veya zimm olan her ahs vekil tayin edebilir.635 slam mahkemelerinde taraflarn Yahudi olmas durumunda Yahudilerin ahitlikleri esas alnyordu.636 Taraflarn her ikisinin de Yahudi (gayr- mslim) olduu durumlarda slam mahkemesinin bu davalarda hangi hukuka gre hkm verecei konusu slm hukukular tarafndan tartlmtr. Hanef mezhebinde gayr- mslim tebeaya satm vb. akitler ile miras meselelerinde Mslmanlara da uygulanan hkmn uygulanaca belirtilmekle beraber, Eb Hanfe slm mahkemesine mracaat eden gayr- mslim taraflara slm hukukunun uygulanmasn istemedikleri srece kendi hukuklarnn tatbik edilecei grndedir. Hz. Peygamberin zina eden iki Yahudi hakknda kendisine mracaat edildiinde taraflara recim cezas vermesi; Medinedeki iki Yahudi kabilesi arasndaki diyetleri eitlemesi, Hendek sava sonunda ihanet eden Kureyzaoullarna da Sad b. Muaz tarafndan verilen idam cezasn tasvip etmesi onun Tevratta Yahudilerin tabi olduklar hkme gre hkm verdiine delil olarak gsterilmektedir.637 Ancak gayr- mslimlerin kendi hukuklarna gre yarglanmas o hukukun slm dinine gre muteber olmasn gerektirmemektedir. slm gayr- mslimlere zimmlik stats tanrken dinleri ile ilgili bir takm hak ve hrriyetler de vermektedir ki, bu hak ve hrriyetler arasnda slm dininin meru saymad, batl olarak iln ettii birok inan, ibadet, muamele ve uygulama da olabilir.638 Nitekim Mide suresinin 44. ayetini delil gsteren Hamidullah, Hz. Peygamberin kendisine intikl eden zina, katl ve dier cina vakalarda Yahudilere kendi kanunlarn tatbik ettiini belirtir.639 slm hukukularnn ounluuna gre ise slm mahkemelerine mracaat eden gayr- mslimlere slam hukukuna gre hkm verilir. Hanbel, afi ve Zahiriye mezheplerine gre gayr- mslimlerin davalarna bakp bakmamakta muhayyerlik olmasna ramen, bakldnda adaletli olunmas ve slm hukukuna gre hkm verilmesi konusunda gr birlii vardr.640 Ancak gayr- mslimlere slm hukukuna gre hkmedilmesi, onlarn farkl bir inanca sahip olduklarnn gz ard edildii manasna gelmemelidir. Bu konuda baz istisnalar tannmtr. Mesel, Hanef ve Maliklere gre arap ve domuz, gayr- mslimler asndan mal hkmnde olduu iin
Goitein, Mediterranean Society, II, s. 402. Dokmanlar iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, II, s. 400, 613, 23. not. 635 Buhr, Veklet, 2. Konuyla ilgili detayl bilgi iin bkz. Atar, slm Adliye Tekilt, s. 135. 636 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 400. 637 Hamidullah, slam Peygamberi, I, s. 614-615; a.mlf., slmda Devletler Hukuku, trc. Abdlkadir ener, ED 3 (1977), s. 295-296; Karaman, Mukayeseli slam Hukuku, III, s. 362. 638 Karaman, Mukayeseli slam Hukuku, III, s. 366. 639 Hamidullah, slmda Devletler Hukuku, s. 295-296; a.mlf. slmda Devlet daresi, trc. Kemal Kuu, Ankara 1979, s. 367. 640 Abdrrezzak, el-Musannef, VI, s. 62-63 (Hadis no. 10007); Mverd, Ahkms-Sultniyye, s. 185. Konuyla ilgili deliller ve tartmalar iin bkz. Karaman, Mukayeseli slam Hukuku, III, s. 360-362; Atar, slm Adliye Tekilt, s. 229; Bostanc, Kamu Hukuku Asndan Hz. Peygamberin Gayri Mslimlerle likileri, stanbul 2001, s. 203-204.
634 633

126

gasp ve itlaf durumlarnda tazmini gerekir. Yine arap itikleri takdirde kendilerine had tatbik edilmez, ancak kamu dzeni asndan aktan ierlerse tazir cezas uygulanr.641 Abbasler dnemindeki Yahudilerle ilgili uygulamada taraflarn kendi aralarndaki davalarda slam mahkemelerine mracaatlar geri evrilmemi ve genel olarak da slam hukukuna gre hkm verilmitir. 3. slm Mahkemelerine (Bey Doar) ntikal Eden Yahudilere Ait Davalara rnekler Abbas ve Fatmler dneminde Yahudilerin slam mahkemesine mracaat ettii konular u ekilde sralanabilir: 1. Yahudi mahkemelerine mracaat etmeleri halinde kendi lehlerine bir hkmn olmamas sebebiyle slam mahkemesine mracaat ederek slm hukukundaki lehlerine olan hkmden faydalanmak.642 Yahudi mahkemesinde haksz kacan bilen ya da menfaat beklenen konularda slam mahkemelerine mracaat, daha Hz. Peygamber zamannda balamt. Hz. Peygamber zamannda zina yapan iki Yahudi, Tevratta belirtilen cezadan kurtulmak iin Peygamberimize mracaat etmiti.643 Sonraki dnemlerde gayr- mslimlere slm mahkemelerine mracaat hakk tannd ve Mslman hakimler de genelde slm hukukuna gre karar verdikleri iin ok youn taleple karlalmtr. Konuyla ilgili somut rneklere u ekilde sralanabilir: a- slm mahkemesine en ok mracaat edilen konularn banda miras davalar gelmektedir.644 Bilindii zere Hz. Musa zamanna kadar kz ocuklarna mirastan pay verilmemekteydi.645 Bu durum Hz. Musa zamannda yeni bir uygulamayla ksmen deimitir. Musa (as), erkek varis brakmakszn len bir kimsenin mallarnn kz ocuklarna geecei hkmn yrrle koymutu.646 Abbas dnemi responsalarnda erkek evladn olmad durumlarda mirasn kzlara verildiine dair hem responsalarda hem de Geniza dokmanlarnda rnekler vardr. Yahudilikte erkek evladn olmas durumunda kzlarn mirastan paylar yoktur. Ancak miras alan erkek evlat, evleninceye kadar kz kardelerine de bakmak zorundadr. slam hukukunda ise Kurndaki ayete binen (Nis 4/11) kz ocuklarna mirastan pay ayrlmaktadr. lenin hi olu olmayp tek bir kza sahipse, bu kz terikenin yarsn alr. ki veya daha fazla kz varsa, mirasn te ikisi bunlar arasnda paylatrlr. len kimsenin olu da varsa kzlar bir, olanlar iki hisse alr.647 te Abbas ve Fatmler dneminde Yahudi kzlar Mslman hem cinsleri gibi babalarnn mirasndan belli bir pay almak iin slam mahkemelerine mracaat etmeye balamlard. Bu konuda sre genellikle yle cereyan ederdi: Bir kimsenin -ki bu kimse genelde mal ok olan zengin biri olurdu- lmnden sonra
Karaman, Mukayeseli slam Hukuku, III, s. 362; Bostanc, s. 209. Goitein, Minority Selfrule and Government Control in Islam, s. 110. 643 Buhar, Menkb, 26; bn Hiam, I, s. 564-66; Taber, Tefsr, VI, s. 232. Ancak Hz. Peygamber bunlara recm cezas uygulamtr. Bkz. bn Abdlhakem, Fthu Msr ve Ahbruh, nr. Muhammed el-Huceyr, Beyrut 1996, s. 510. 644 Hirschberg, Arkaot el Goyim, s. 505. 645 Tekvin 31/14-15. 646 Hz. Musa ile kzlar arasnda yaanan bu olay iin bkz. Saylar 27/1-8. 647 Konuyla ilgili detaylar iin bkz. Karaman, Mukayeseli slm Hukuku, I, s. 391 vd.
642 641

127

mirastan pay alamayan kz ocuklar ya da hanm, erkek varislerden pay ister onlar da mirastan pay vermezlerdi. Bunun sonucunda da kz ya da hanm, slm mahkemesine mracaat eder ve mahkeme tasarrufuyla mirastan payn alrd.648 Konuyla ilgili bir hayli rnek vardr: 1020 tarihinde Fustatta (Msr) Mbareke isimli bir Yahudi kadnn miras konusunda kdl-kudta (ofet ha-ofetim) mracaat ettii belirtilir. Kadn len babasnn mirasndan pay almak istemi, Yahudi mahkemesi kzn bu isteini reddetmiti. Bunun zerine kz slam mahkemesine mracaat etmi; mracaat deerlendiren mahkeme de harekete geerek erkek kardei tutuklam ve kza mirastan payn vermiti.649 Mirasla ilgili bir baka olay 1020 tarihinde Refahta (Filistin) yaanmt. Yusuf b. Sudayk isimli birinin Aye ismindeki kz lnce, amcas Mansurun Musa ve brahim adl oullar yerel Yahudi mahkemesine mracaat ettiler. Mahkeme kzn mirasnn bunlara verilmesine hkmetti. Ancak, dokmanda kza yaknlklarnn ne olduu belirtilmeyen, muhtemelen kadnn kocas tarafndan akrabalar olan Amram b. Fudayl ile kz ve olu Halef b. Mkerrem, kzn mirasnn kendilerine ait olduunu iddia ettiler. Kadnn baba taraf ile kocasnn akrabalar arasnda patlak veren bu miras kavgasnda kadnn ailesi slam mahkemesine mracaat etti. Gil, bu davada Mslman hakimin Yahudi hukukuna gre hkmettiini belirtir. Ancak Amram b. Fudayl taraf ehir valisini araya sokarak mahkeme kararna ramen mirasn bir ksmn (zorla) alr. Bunun zerine Kudsteki Yeiva, Amramn kardei Sehli artarak aldklar bu pay iade etmelerini, deilse kendilerine herem ilan edileceini tebli eder.650 Bu tr mracaatlarn artmas zerine hem babalar hem de Yahudi mahkemeler kzlarn slam mahkemelerine mracaatn nlemek iin, cemaate kz ocuklarna da mirastan belli bir oranda pay verilmesini salayarak kzlarn maduriyetini tazmin yoluna gitmilerdir. Goitein slm miras hukukunun etkisiyle baz zengin Yahudilerin vasiyetlerinde hem erkekler hem de kadnlar iin pay ayrdn, baz vasiyetnamelerde yer alan kadna erkein yars kadar pay ayrma anlaynn slamn etkisiyle ortaya ktn belirtir. Mesel, XI. asrn sonlarnda Fustatta zengin Yahudi patronie elVuha (Kerme bint Amram) (. 1100) vasiyetnamesinde erkek kardeine 100, kz kardeine ise 50 dinarlk vasiyette bulunmutu. slam dneme zg bu tr tasarruflar etkili olmu ve Yahudi kzlarn slm mahkemesine mracaatlarnn ksmen de olsa nne geilebilmitir.651 Dier taraftan Yahudi babalar varisler arasnda miras kavgalarna frsat vermemek ve slm mahkemelerine mracaat nlemek iin daha ok vasiyet yolunu kullanmtr. Baz miras sahipleri ise eit bir ekilde paylatrmay tercih etmilerdir. 1102 tarihli bir dokmanda bir babann 74 dinar nakit yannda mcevhert, mutfak
Hirschberg, Arkaot el Goyim, s. 505; Gil, Erets Yisrael, I, s. 136; 426. Mirasla ilgili rnekler iin bkz. Gil, Erets Yisrael, I, s. 426-427; II, s. 72 vd. (1020 tarihinde Filistinde Refah kentinde yaanan bir miras kavgas). 649 Gil, Erets Yisrael, I, s. 138; II, s. 74-75. 650 T-S 12.16r tasnifli brnce yazlm Geniza dokman. Bkz. Gil, Erets Yisrael, II, s. 72-74; a.g.mlf, Gil, Erets Yisrael, I, s. 137-138. 651 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 399; a.mlf., A Jewish Business Women of the Eleventh Century, Seventy-Fifth Anniversary Volume of the Jewish Quartely Review, ed. Abraham A. NeumanSolomon Zeitlin, Philadelphia 1967, s. 239. Goiteinin yorumu iin bkz. a. mak., s. 233.
648

128

eyas, hal vb. tefritn kz ve erkek varisleri arasnda daha hayatta iken eit ekilde datt belirtilir.652 Bu tasarruf (Hz.) Eybn kzlarna da mirastan pay vermesi esas alnarak gerekletirilmi olmaldr. XII. asrdan itibaren slm mahkemelerine olan youn talebin nne gemek iin aile reislerinin, mallarn n erkek evldna, n ise kz evldna vasiyet yoluyla brakmas olduka yaygn bir uygulamayd.653 Uygulamaya gre baba kzna bu pay evlendirirken ya da lmnden ksa bir sre nce yazl olarak brakrd. Bu uygulama etar hatsi zahar (erkein ald payn yars) eklinde Yahudi hukuk terminolojisine bir de terim kazandrmtr.654 slm mahkemelerine en sk mracaat edilen bir dier konu da mirastaki ilk oulluk (behor) hakkyla ilgilidir. Bilindii zere Roma ve Cermen hukuku gibi zde kyl hukuku olan Yahudi hukukunda gayr- menkullerin paralanmakszn bir arada tutulabilmesi iin ilk doan erkek ocua bir ayrcalk tannmtr.655 Bu sebeple Yahudi hukukunda erkek ocuklarn en by, len babann terikesinden dier kardelere oranla iki kat daha fazla hisse almaktadr.656 Abbas ve Fatmler dneminde buna raz olmayan dier erkek kardeler ise, slm hukukundaki eit pay hakkndan faydalanmak ve mirastan daha fazla pay almak iin slam mahkemelerine mracaat etmeye balamlard. Ancak buna karlk miraslarnn Yahudi hukukuna gre paylatrlmasn isteyen Yahudiler ise slam mahkemesine mracaat nlemek ya da mracaat etse dahi pay vermemek iin bir forml gelitirmilerdi: Daha hayatta iken gayr-i menkullerin yarsn ilk oula hem Yahudi hem de slm mahkemesi huzurunda resmen devretmek. Goitein, Geniza dokmanlarnda konuyla ilgili pek ok belge olduunu belirtir. Bu tr belgelerin sadece kat zerinde olduunu syleyen Goitein, bunun ii klfna uydurmak amacyla kaleme alndn da ekler. Bu belgelerle babann ilk oluna gayr- menkullerinin yarsn -szde- satarak Yahudi hukukuna gre terettp eden hisseyi vermi olduunu; lmnden sonra da alaca payla ilk oulun, Yahudi hukukuna gre hak ettii paya kavumu olacan belirtir.657 Miras konusunda slam mahkemelerine mracaatlar o kadar fazla idi ki, 1055 tarihli bir Geniza dokmannda Kudste mukim Maribli tccar Avon ben Tsadeka, skenderiyedeki arkada Hayyim ben Ammra yazd mektupta, kardelerinin kendisini karaladklarn ve sk sk kadya mracaat ettiklerini u szleriyle dile getirir: Her hafta yeni bir memur (kad) atansa, bunlar mahkemeye yeniden mracaat edecekler.658 b- slam mahkemelerine en sk mracaat edilen konulardan biri de Yahudi kadnlarn boanma talebiyle ilgilidir. slm hukukunda boama yoluyla evlilii sona erdirme hakk kocaya verilmi olmakla beraber, evlilikten mutazarrr olan bir kadnn hakime bavurma ve hakimden evliliine son vermesini (tefrik) talep etme hakk
Bu ve konuyla ilgili dier dokmanlar iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 281. Bkz. Assaf, Makorot u Mahkarim, s. 172. Dokman Fustat bet dininde Nagid Avraham zamannda hazrlanmtr. 654 Shilo, Succession, EJd, XIV, s. 479. 655 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 398. 656 Tesniye, 21/15-17. Yahudilikte buna lk oulluk hakk (behor) ad verilmektedir. Mirastan bu ekilde pay alan ilk olun, dier kardelerine nazaran ykmllkleri de fazladr. 657 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 399. 658 Gil, Erets Yisrael, I, s. 140; III, s. 218 vd.
653 652

129

vardr.659 Benzer hak gayr- mslim hanmlara da tannmtr. slam hukukuna gre kocann baz hastalk ve sakatlklar, nafaka ykmlln yerine getirememesi, kaybolmas, karsna eza ve cefa etmesi gibi sebeplerle gayr- mslim kadn da, slm mahkemesine mracaat ederek durumunu ispat etmek suretiyle evliliin sona erdirilmesini talep edebilmektedir.660 Tevrata gre boama hakk sadece hanmnda yakksz eyler (ervat davar) bulan kocaya aittir.661 Kitab- Mukaddes sonras dnemde bir kocann her durumda karsn boayabilecei kabul edilmitir.662 Talmudik dnemde serkelik yapan bir kadnn kocas tarafndan boanmas bir yl kadar uzatlrd. Talmudta R. Zevidin gelini dolaysyla tartlan pasajda serke kadn akln bana almas iin bir yl sreyle boanmakszn bekletilirdi.663 Talmudik dnemde Yahudi kadnlar ok nadir durumlarda kocasndan boanma talebinde bulunabilirlerdi. Bu sebeple kocasndan nefret derecesinde holanmasa bile kanun zoru ile kocasnn yannda tutulur ve zorla da olsa vazifesini yerine getirmesi istenirdi. Yine de boanmak isterse mehri ve sahip olduu dier mallardan vazgemek artyla kocasndan ayrlabilirdi.664 Yahudi hukukunda cebir halinde dahi olsa Yahudi mahkemesinde yaplan bir boanma ilemi geerli saylm; Yahudi olmayan mahkemeler tarafndan gerekletirilen boanmalar asla kabul edilmemitir. Her ne kadar R. Meareya gibi, yabanc mahkemeler tarafndan gerekletirilen boamalarn Tevrata gre geerli olabileceini savunan baz rabbiler kmsa da ou rabbi, Yahudi kadnlarn yabanc mahkemelere mracaatn nlemek iin bu mahkemelerde yaplan boamalarn geersiz olduunu kabul etmitir.665 Ancak Abbas ve Fatmler dneminde hemcinsleri Mslman kadnlarn mahkemeye mracaat ederek boanma talebinde bulunmalar gibi, Yahudi kadnlar da slam mahkemelerine mracaat ederek yukarda belirtilen hak kayplarna uramakszn kocalarndan ayrlma talebinde bulunmaya balamlard. slm mahkemelerine olan bu youn talep zerine Sura ve Pumbedita gaonlar R. Hunay ve Mar Raba, boanma hukukunda yeni bir itihata gitti. Gaonlar Talmudun konuyla ilgili hkmn yeniden yorumlayarak Mslmanlarda olduu gibi, Yahudi kadnlarn da mahkemeye mracaat etmesi durumunda herhangi bir hak kayb olmakszn boanma talebinde bulunabilecekleri eklinde yeni bir hkm (takana) gelitirdiler.666 Sefer ha-ttur isimli ortaaa ait bir Yahudi kroniinde bu hkmn m. 651 ylnda alnd belirtilir.667 erira Gaon bir responsasnda gaonlarn bu karar, Yahudi kadnlarn Yahudi olmayan (slam) mahkemeler(in)e giderek, bu mahkemelerin basksyla boanmak istemelerini nlemek
Konuyla ilgili detaylar iin bkz. Karaman, Mukayeseli slm Hukuku, I, s. 313. Zeydan, Ahkmz-Zimmyyn, s. 350-351; Karaman, Mukayeseli slm Hukuku, III, s. 388-389. 661 Tesniye 24/1-4. 662 Bu gr Bet Hilele aittir. Bet ammay ise gayri meru ilikiyi boama sebepleri arasnda zikreder. Bkz. B.T., Git. 90a-b. 663 erira Gaon, geret, s. 141, ng. trc. 126. 664 Graetz, III, s. 91-92. 665 Bkz. B.T., Git. 88b. 666 erira Gaon, geret, s. 141, ng. trc. 126. Deerlendirme iin bkz. Gil, Erets Yisrael, I, s. 136; Brody, The Geonim of Babylonia, s. 62. Bir responsada da ayn konudan bahsedilmitir. Bkz. Friedman, Divorce upon the Wifes Demand as Reflected in Manuscripts from the Cairo Geniza, JLA 4 (1981), s. 109, ng. trc. 112. 667 Rabinowichin notu. Bkz. erira, 126. dipnot.
660 659

130

amacyla aldklarn belirtir.668 Bir baka responsada ise srail kzlarnn kt kltrn(!) (terbut raa/slam kltr) etkisiyle, komular Mslman kadnlar rnek alarak bu tr giriimlerde bulunduklar belirtilir.669 Ancak serke kadnn derhal boanmas ile ilgili uygulama sadece Abbas hakimiyetindeki Irak blgesi ile snrl kalmtr. Maimonides bu uygulamann btn Yahudiler tarafndan uygulanmadn belirtir.670 1032 tarihinde Efrayim b. emaryann Fustatta cemaat liderlii yapt srada Sahrect kasabasnda kendisine kt davranan kocasndan ayrlmak isteyen bir kadn slm mahkemesine mracaat ederek ayrlmak istemi, slam mahkemesi de kadnn mazeretini hakl bularak boamay gerekletirmiti. Yahudi olmayanlarn kanunlarna mracaat eden kadnn bu tutumu cemaat arasnda tepkiyle karlanm, bu duruma kendisini boamayan kocasnn sebep olduunu bildirmesine ramen kadna herem ilan edilmiti.671 c- Boanma konusundaki skla evlilik konusunda rastlamak zordur. Yahudilerin evlilik konusunda slam mahkemelerine mracaat ise ok nadir olmutur. Msrda Fustat bet dini ok evlilii yasaklamt. Ancak birden fazla evlenmek isteyen Yahudiler kadya giderek evliliklerini tescil ettiriyorlard. Dier yandan evliliin meriyet kazanabilmesi iin nikhn Yahudi bet dini tarafndan da kylmas gerekirdi. XI. asrn sonu ile XII. asrn balarnda Fustatta yaayan zengin Yahudi i kadn elVuha (Kerme bint Amram) (. 1100) Askalanl Hassnla nikh akdini Mslman bir mahkemede gerekletirmiti. Byle bir nikhn Yahudi eriatnca herhangi bir geerlilii yoktu. slam mahkemesine mracaat etmelerinin sebebi ise Hassnun evli olmas ve Askalandaki hanmnn bu evlilie kar kmasyd. phesiz byle bir evlilik Yahudi eriat asndan geerli olmad iin el-Vuhaya (muhtemelen Hassna da) herem ilan edilmi, bir Kefret bayramnda Irakllar sinagoguna gelince cemaat lideri (nasi) tarafndan sinagogtan atlmt. Bir sre sonra el-Vuha hamile bir halde bet dine mracaat ederek vasiyetini yazdrmak istemiti. Bu safhada bet dinin bu evlilii Yahudi eriatna gre yeniden kyp kymad anlalmamakla beraber, elVuha, olunun nesebinin sahih olduunu ispat iin babasnn Hassn olduuna dair iki ahit getirmitir. Dokmana gre, bu olaylarn gerekletii srada el-Vuhann yaad evde Hibetullah ibns-Skkernin kiracs olan cemaat kasab (ohet) Eb Sad Halfon ha-Kohen bet din huzuruna gelerek ahitlikte bulunmutur. Eb Sadin ehadetine gre o gnlerde el-Vuha evde dier kiraclardan Hazan bnl-Kamhnin olu Eb Nasr ha-Kohen ile Kudsl brahime (Avraham ha-Yerualm) gelmi, onlara evinde bir eyler meydana geldiini syleyerek dairesine davet etmi ve dairesine gtrd bu komularna yatanda oturan Hassnu gstermiti.672

Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 122. e lo-yatsu banot Yisrael le-terbut raa. Bkz. Ginzberg, Saadyana, s. 147 (TS 8J3 tasnifli dokman). Ayrca bkz. Friedman, Divorce upon the Wifes Demand, s. 109, ng. trc. 112 (TS AS 94.65+NS 217.20 tasnifli dokman). 670 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 123. 671 Bareket, Fustat on the Nile, s. 88-89; Friedman, Developments in Jewish Marriage and family law as Reflected in the Cairo Geniza Documents, Judaeo-Arabic Studies, Proceedings of the Foundation Conference of the Society for Judaeo-Arabic Studies, ed. Norman Golb, Oxford 1996, s. 131; a.mlf., Jewish Marriage in Palestine, I, s. 335. 672 Goitein, A Jewish Business Women, s. 16-17.
669

668

131

d- Sadece miras ve boanma konularnda deil, nafaka vb., zellikle kadnlarn madur olduu baz konularda da slam mahkemeleri tercih edilmitir. Bir Geniza dokmannda boanma neticesinde be yandaki olunun okul masraflarn ve kendi nafakasn salamay taahht eden bir adam, eski kars tarafndan, verdii sz yerine getirmemesi durumunda slam mahkemesine mracaat etmekle tehdit edilmiti.673 Olayn sonraki gelimeleri hakknda bilgi yer almamaktadr. Ancak, kadn slm mahkemesine mracaat etmi olsayd, muhtemelen kendi lehine bir karar alacakt. nk Hanef, Hanbel ve afi mezheplerinin konuyla ilgili ortak gr udur: Gayr- mslimlerin kendi dinlerine gre geerli olan evlilikleri, slm hukukuna gre de geerli ve evlilie ait ayn sonular dourduu iin nafaka konusunda da herhangi bir ayrm sz konusu deildir. Gayr- mslim bir kadnn nafakas kocasna aittir ve slam mahkemesine mracaat halinde slam mahkemesi eliyle bu nafakasn temin eder.674 XI. asra ait olduu zannedilen bir dokmanda ise kocas Yosef b. Kuleybi (ya da Kaleb) madd ihtiyalarn karlamad iin Fustat bet dinine ikyet eden bir kadn cemaat byklerinden (resl-kll) haklarnn temin ve korunmasn istemi; bunu yapmamalar durumunda bu haklarn slm mahkemesi yoluyla temin edeceini belirtmitir.675 Filistin Yeivas davaclarn Yahudi mahkemesinde verilen bir karar slam mahkemesine gtrme ve burada verilecek kararn da Yahudi hukukuna aykr olduunda dayanlarna bu tr davalara bakmamalarn emretmitir.676 stisna da olsa slm mahkemelerinde verilen karara ramen zerinde hl anlalamayan konular, Yahudi mahkemesine de gtrlebiliyordu. Maimonidesin olu Avraham zamannda tabakhaneleri olan Yahudi ortak, slam mahkemesinin verdii kararla tatmin olmam, davalarn bir de kendi mahkemelerine gtrmlerdi.677 2. Yahudi mahkemesinde verilen bir hkm istedii ekilde neticelenmedii veya herhangi bir cezaya arptrld ya da daval tarafn Yahudi mahkemesine gitmek istememesi durumlarnda da slm mahkemeleri tercih edilmitir. Bir responsada Sebti ihll ettii iin bet din tarafndan krba cezasna arptrlan bir Yahudinin slm mahkemesine mracaat ederek cezadan kurtulduu belirtilir.678 1027 tarihli bir baka dokmanda Avraham b. Samuel isimli spanyal bir Yahudi, Yahudi bet dini tarafndan babasnn miras konusunda tayin edilen yed-i eminin (neeman) deitirilmesini talep etmi, ancak bet din bu talebi reddetmiti. Bunun zerine Avraham meseleyi slm mahkemesine tamt.679 Konuyla ilgili bir baka arpc rnek de Yahudilikte zel bir konumu olan kohenlerin slm mahkemelerine mracaatdr. Tevratta kohen ailesine mensup birinin dul, bozuk kadn, fahie ile evlenmesi yasaklanmtr. Kohenler sadece bakire kzlarla
Goitein, Mediterranean Society, II, s. 400. Zeydan, Ahkmz-Zimmyyn, s. 388-389; Karaman, Mukayeseli slam Hukuku, III, s. 395-396. 675 Dokmann ngilizce tercmesi iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 217-218. 676 Verilecek hkm Yahudi olmayanlarn (goy) hukukuna aykr ise hkm vermeyin! Bu durumda srailin hkm btl (hilul ha-em) olur. Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 8. 677 30 Mart 1232 tarihli bu dokman iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, I, s. 366, 24. not. 678 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 123. 679 Bareket, Fustat on the Nile, s. 26.
674 673

132

evlenebilir.680 Ancak gnmzde dullarla evlenmek isteyen kohenlerin srailde msaade edilmedii iin nikhlarn Amerikada kydrdklar gibi,681 slam dnemde de kohenler nikhlarn slam mahkemelerine giderek kydrmaktayd. Genizada konuyla ilgili erken dnemlere ait rnekler az olsa da, Maimonides zamannda (XII. asr) bu uygulamann olduka yaygn olduu belirtilmektedir.682 Nikhn slam mahkemesinde tescilinin bir baka yn de slam toplumunda nikhsz beraberliklere msaade edilmemesidir. 1057 tarihli, Daniel b. Azaryann gaonluu srasnda Filistin Yeivas bet dininde hazrlanan bir mahkeme tutananda, borlarla ilgili bir konuda mahkeme kararn kabul etmeyen ve bu sebeple slam mahkemesine mracaat eden baz Marib tccarlara herem ilan edilmiti. Ayrca Kudste meskun bir baka Maribli tccar olan Barkal Yosef b. emaryadan da gaonun ve av bet dinin (Eliyahu ha-Kohen) verecei btn hkmlere boyun eecei ve herem ilan edilen kimselerle asla irtibat kurmayacana dair yazl bir teminat alnmt.683 Austos veya Eyll 1031 tarihli [1342 Yahudi yl] Geniza dokmannda yer alan bilgiye gre, Fustattaki Filistinlilerin cemaat bakan Kuds Gaonunun olu Avrahamn bakanlk yapt mahkemeye bir dava intikal etmiti. Fustatta mukim elAkar (Kzl) lakapl Selman ben avivin Kudste demircilik yapan birinin olu olan Sleymana 4 dinar (erba zahovim) borcu vard. Kudsl demirci lehine karar verilen davada onu Yafet isimli bir vekil (ha-moraa) temsil etmiti. Mahkeme ahidi olmamasna ramen Kudsl demirci lehine hkm verince, daval Selman kzm; Yahudi mahkemesine ve yarglara hakaret ederek karara itaat etmeyeceini belirtmi ve slam mahkemesine mracaat edeceine yemin etmiti. Bunun zerine Fustat cemaat lideri Efrayim ben emarya, Yahudi mahkemesinin hkmn kabul edinceye kadar Selmana herem ilan etmiti.684 Hayy Gaon Yahudi mahkemesinin verdii karara uymayan kimselere ne yaplmas gerektiini soran bir cemaate, bu tr serkelere nce herem ilan edilmesini, inatlnn devam durumunda ise krbalanmasn emretmitir.685 Goitein, Genizada Yahudi mahkemesinin kararn kabul etmeyip yabanc mahkemelere mracaat edenlere krba cezasnn verildiine dair pek ok dokman bulunduunu belirtir.686 3. Yahudiler slam mahkemelerini sadece ikyet iin kullanmyorlard. Bata ticar senetler olmak zere, vasiyet ve devir-teslim gibi Yahudi hukukuna gre yaplan ve Yahudi mahkemesince tescil edilen belgeler, ceza bir meyyidesi olmad ve gerektiinde icbar yoluyla tahsil edilebilmesi iin slm mahkemelerine de tescil ettiriliyordu.687
Levililer, 21/13-14. Bilgiyi veren Hayfa niversitesi retim yesi Dr. Ofer Livne Kafriye teekkr ederim. 682 Goitien, The Interplay of Jewish and Islamic Laws, s. 77. 683 Gil, Erets Yisrael, II, s. 720-721. 684 (hu) hithil ve ledaber [sara ke-neged] diney yisrael ve ofeteyhem ve yiba [Selman ze ki l]o yekabel bilti diney ha-goym ve yitholelve nidhav [ad aar yaskim le]kabel ha-din ov. Bkz. Gil, Erets Yisrael, II, s. 191. Dik parantezlerdeki ilaveler Gile aittir. 685 Hirschberg, Arkaot el Goyim, s. 497. 686 Bkz. Goitein, Mediterranean Society, II, s. 401. 687 Gil, Erets Yisrael, I, s. 137; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 398.
681 680

133

Baz szlemeler, zellikle de borlar ve al veri senetleri yasal srete rahat edebilmek iin slam mahkemesine de tasdik ettiriliyordu. Bu tr durumlarda, slam mahkemelerine mracaat edilebilecei din adamlar tarafndan da tecviz edilmi; hatta Sadiya ve Hayy gibi deiik gaonlar tarafndan tevik dahi edilmitir.688 Aslnda Yahudilerin zellikle ticar konularda hareket alann geniletmek iin slm ncesi dnemde gelitirdikleri bir hkm vardr: Dina de Malhuta dina: Hakimiyetinde yaanan devletin kanunu, kanundur. Talmudta drt yerde zikredilen bu hkm689 ilk defa Babil amoras Samuel (165-257) tarafndan, adl vakalarda taraflardan birinin hakimiyetinde yaanan memleketin insan olmas durumunda Yahudilerin tavr konusunda gelitirilmi bir kurald. Bu prensibin teorik temeli Yeremya 29/7ye dayandrlmaktadr. Balangta sadece hakim idare tarafndan alnan vergiler iin ihdas edilen bu kural, daha sonra gmrkler, Yahudi olmayan mahkemelerin hazrladklar evraklar veya hakim idarenin genel maslahata ynelik yapt dzenlemelerle taraflardan birinin mevcut hukukunun kendi lehine olacan gsteren meden davalara da temil edilmiti. Yahudileri rahatlatma amacna ynelik gelitirilen bu prensibin, hakim idare adil olup ayrmc olmad mddete her zaman yrrlkte olabilecei kabul edilmi; din ve teabbud (ibadete ynelik) konular, kle azad ve boanma hari btn meseleler iin geerli klnmtr.690 Maimonides gl ve merkezi bir ynetimin kard kanunlar bu kapsamda deerlendirmitir. Gl ve merkez ynetim ise, kendi adna para basan, halk tarafndan mer kabul edilen, idareci ve tebea ilikisinin var olduu bir dzendir.691 Bu kural gerei Maimonides Yahudi hukukuna gre hazrlansa dahi taraflardan birinin belgedeki artlara uymamas halinde maduriyetin nlenmesi iin slm mahkemesine mracaat yolunu ak tutar: Davac, davalsndan hakkn alamyorsa, bu kimse nce Yahudi mahkemesine getirilmeye allmaldr. Eer kar taraf problem karmaya hl devam ediyorsa, yabanc mahkeme kanalyla davaldan hak talebine gidilmelidir. Mine Tora (Sanedrin 26:7)692 Ancak cemaatin din varln korumakla ykml gaonlar bu cevaza ramen slm mahkemelerine yine de scak bakmamlardr. Sadiya Gaona ya da Samuel ben Hofniye ait olduu zannedilen bir responsada miras meselesi yznden slam mahkemesine mracaat edilen bir konuda sorulmutur: ki olu ve bir kz olan ve ocuklarna nakit para (mamon), tarlalar (karkaot), dinar ve dirhem (kesef) brakan bir Yahudinin hanm, len einin kendisine tarlalardan bazlarn, ayrca altndan ve gmten mamul taklar ve deerli elbiseler braktn ve bunu da Mslman ahitler ve Mslman yargcn huzurunda gerekletirdiini (be-ktav Yimaelim) belirterek hak talebinde bulunmutu. Gaon prensipte slam mahkemesinde yazlan, hele de sadece Mslman ahitlerin imza att bir belgenin (eter goyim) geersiz olduunu belirtmi;
Hirschberg, Arkaot el Goyim, s. 498-499; Gil, Erets Yisrael, I, s. 137. Bkz. B.T., Neda. 28a; Git. 10b; B.K. 113a-b; B.B. 44b-45a. 690 Shohet, The Jewish Court, s. 111-112, 116; Falk, Yahudi Hukuku, s. 188. Yukarda bahsedilen konularn Talmudtaki yerleri iin bkz. B.T., B.K. 113a; Git, 10a-11b. Hatta R. Rai bu kuraln her iki taraf Yahudi dahi olsa, boama belgeleri hari, Yahudi olmayan mahkemelerin verdii her karar iin geerli olduunu belirtmitir. Bkz. Shilo, Maimonides on Dina de-Malkhuta Dina, JLA, I (1978), s. 163. 691 Shilo, Maimonides on Dina de-Malkhuta Dina, JLA, I (1978), s. 148, 150. 692 Shilo, Maimonides on Dina de-Malkhuta Dina, JLA, I (1978), s. 166.
689 688

134

ancak fiil olarak ortaya kan bu durumda kadna verilen mallara ahitlik yapan Mslmanlara kocay tanyp tanmad ve belgedeki imzalarn kendilerine ait olup olmadnn sorularak olumlu cevap alndktan sonra belgenin geerli kabul edilebileceini sylemitir. Gaon boama ve kle azad dndaki tm konularda slam mahkemelerinde alnan kararlarn bet din nezdinde de geerliliini yinelemitir.693 Bu durum, zellikle Fatmler dneminde bet dinde hazrlanan belgelerin Mslman kadya da onaylatlmas eklinde bir pratiin de ortaya kmasna sebep olmutu. Genizada konuyla ilgili olarak Fatmler dnemine ait baz bilgilere rastlanmaktadr. 1156 tarihli bir kira kontratnda cemaate ait bir depo kiraya verilirken bakm ve tamir ilerinin kiracya ait olmas art yannda, kira kontratnn, kad tarafndan tasdik edilmesinden sonra yrrle girecei eklinde bir art da konmutu.694 XII. asra ait bir baka dokmanda ise cariyesiyle evlenen ve bunlardan iki kz olan bir adam, kendisinin yegne varislerinin bu kzlar olduunu hem Yahudi hem de slam mahkemesinde tescil ettirmiti.695 Yine bir baka dokmanda 300 dinarlk ykl bir bor verme olaynda belge iki nsha halinde hazrlanm, Arapa olarak hazrlanan belgelerden hccet (senet) adyla Arapa kaleme alnan nsha slm kadsna, brnce olarak hazrlanan nsha (etar) ise bet dine tasdik ettirilirdi.696 Sadece tccarlar ve sradan halk deil, cemaat yneticileri de idar belgelerini kadya tasdik ettirmekteydi. 1099 tarihinden 1127 ylna kadar Fustatta Irakllar cemaati sinagogunda hazan olarak grev yapan Eli b. Yitshak ha-Kohen kendi cemaatinden bir dayann oluna verdii 28.1/6 dinarlk bor tutanan slm kadsna tasdik ettirdikten sonra teslim etmiti.697 Konuyla ilgili bir baka rnek de 1239 tarihinde Msrn Bilbs ehrinde iki Yahudi (Amram ve Maribli bir Yahudi tccar) arasnda yaanmt. Borcu veren taraf alan tarafn borcuna karlk evini rehin ettirmi; szleme de hem slam hem de Yahudi mahkemesine tescil ettirilmiti. Drt yl sonra borlu, borcunu deyemeyince alacakl slam mahkemesine mracaat etmi, mahkeme de borlunun evi alacaklya devretmesine hkmetmiti. Bunun zerine devreye giren Yahudi mahkemesi borlu ile alacakl arasnda yeni bir deme takvimi hazrlamak suretiyle meseleyi zmt.698 Durumun sadece ticaret belgeleriyle snrl olmad anlalmaktadr. Bazen erkek bazen de kadn taraf kocann lmesi durumunda kadnn ketubada kaytl olan haklarndan mahrum olmamas iin Yahudi bet dininde hazrlanan ketuba belgesi yannda sadk [slamiyetteki mehir] ad verilen Arapa bir nsha daha hazrlanmaktayd. Ketubalar bet dinlerce tasdik edilirken, sadk ad verilen mehir belgeleri de slam mahkemelerine gtrlerek tasdik ettirilmekteydi. Byle bir uygulamann ortaya k nedeni, kocann lmnden sonra varislerin kadn mehrinden mahrum etme ihtimali idi. Bu tr durumlarda herem dnda verebilecek baka cezas
Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 75 (66. responsa): (Kol ha-eterot haolin be-arkaot el goyim af-al-pi-hen e-hotmihen goyim, keerim; huts mi-getey naim ve ehrorey avedim). 694 Dokman iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, II, s. 416, 21. not. 695 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 400. 696 Goitein, Mediterranean Society, I, s. 251. Dokmann tasnifi iin bkz. a.g.e., I, s. 463, 128. not. 697 Goitein, Mediterranean Society, I, s. 251. 698 Goitein, Geniza Papers of a Documentary Character in the Gaster Collection of the British Museum, JQR, n.s. 51 (1960), s. 39.
693

135

olmayan bet din, kendisini dinlemeyenlerden haksz yere el koyduklar mallar slam mahkemesi kanalyla alabilecekti. Ancak bu uygulamada erkekler de kadnlara ketuba ve sadk belgesinde kaytl mallarn her ikisini de birden almayacaklarna ya da kullanmayacaklarna dair ar yemin verdirirlerdi.699 Bu tr ift belge tanzimlerinde slam mahkemesinde dzenlenen belgenin Yahudi bet dinine de gnderildii anlalmaktadr. 328/939-940 tarihinde Taberiyede iki Yahudi (Hilel b. Nissim ve Benyamin) arasndaki gayr- menkul sat, kad huzurunda gereklemiti. Bu devir ileminde de alt Mslman ahidin ismi gemektedir. Hazrlanan devir belgesi Taberiye bet dinine de gnderilmi; belgenin bet dinde hazrlanan bir kopyas av bet din Yair ha-Kohen tarafndan Fustattaki cemaat lideri Efrayim b. emaryaya ulatrlmt.700 4. Cemaat idarecilerinin teviki ile slm mahkemelerine gtrlen davalar: Baz durumlarda cemaat arasnda adaleti temin iin slam mahkemesine mracaat bizzat Yahudi idareciler tevik etmi ya da mracaat edenler din adamlar tarafndan desteklenmitir. Cemaatten birinin Yahudi mahkemesi tarafndan verilen bir hkme boyun ememesi halinde bizzat bet dinin slam idaresine mracaat ederek kararn kabul ettirme yoluna gittiine dair rnekler vardr. Natan ha-Bavlnin verdii bilgiye gre resl-clt Davud b. Zakkay olunu cemaatin kuruma vermesi gereken aidatlar toplamak iin gndermi; cemaatin oluna gerekli kolayl gstermemesi zerine resl-clt Mslman idarecilerden yardm isteyerek, bu mkellefiyetin yerine getirilmesini zorla da olsa salamt.701 Hatta Rabban cemaatin bu tutumu, Sehl b. Matsliah gibi baz Kara liderler tarafndan iddetle eletirilse de702 Bnyamin enNihavend gibi baz Kara alimler tarafndan asi Yahudinin akllandrlmas iin tasvip dahi edilmitir.703 Hayy Gaon bir responsasnda Yahudilerin bet dinin kararlarna uymamalarndan, Mslman idarecilerin de yaptrmlara kaytsz kalmalarndan ikyetlenmitir.704 Benzer bir ikayet Paltoy Gaon tarafndan da dile getirilmitir.705 Yahudi mahkemesinin verdii karar kabul etmeyen bir Yahudinin davasnn slm mahkemesine gtrlp gtrlmeyeceine dair bir soruya erira Gaon bu kimselere 30 gnlk herem ilan edilmesini, bu sre zarfnda muhtemelen karar kabul edeceini belirtmi; yabanc mahkemeye ancak herem sonras da itaatsizliine devam etmesi durumunda gtrlmesini emretmitir.706 Rav Elhanen b. Huiel alnan bir Tevratn yabanc mahkemeye mracaat edilerek alnmasna hkmetmiti.707 Gaonlar, Yahudi olmayan birinin Yahudiye olan borcunun tahsili iin mmknse Yahudi mahkemesine, deilse yabanc mahkemeye mracaat ederek tahsil
Sidrey ha-Nisuin be-Galot Yimael be-Yeme ha-Beynayim [slm Dnyas Yahudilerinin Evlenme detleri], Mahanayim 83 (1963), s. 33. 700 Gil, Erets Yisrael, I, s. 146. 701 ha-Bavl, s. 86. 702 Graetz, s. 205; Mann, Texts and Studies, II, s. 24; Baron, JC, I, s. 167-168. 703 Bkz. Cahn, The Rise of the Karaite Sect, s. 89. 704 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 144. 705 Hirschberg, Arkaot el Goyim, s. 498. 706 Hirschberg, Arkaot el Goyim, s. 499. 707 Hirschberg, Arkaot el Goyim, s. 501.
699

136

edilmesini belirtmilerdir.708 Hem responsalarda hem de Geniza dokmanlarnda konuyla ilgili baz rnekler vardr. Aptowitzerin nerettii gaonluk dokmanlarnda yetimlerin mallarnn idaresi iin vas tayin edildiinde, vasnin tayin yazsnda (eter aftropa) belirtilen artlar yerine getirmedii takdirde ya Yahudi mahkemesine (bediney yaar) ya da slm mahkemesine (diney ha-omat) mracaat edilerek gerekli yaptrmlarn yaplaca kayd dlmtr. 709 Bir responsada yer alan bilgiye gre Yahudiden alnan bir mal, bir baka Yahudi tarafndan satn alnmt. aldrd mal bir dier dindanda gren Yahudi, maln kendisine ait olduunu sylemi; ancak satn alan Yahudi sz konusu mal satn aldn ahitlerle ispat etmiti.710 Bu tr durumlarda din adamlar cemaat mensuplarna muhtesibe ya da kadya mracaat ederek alnan mallarn tarif ederek haklarn aramalarn tavsiye ederdi.711 Benzer bir baka olay da gasp edilen bir gayr- menkulle ilgilidir. Hangi gaona ait olduu bilinmeyen bir responsada Yahudi olmayan birinin (muhtemelen bir Mslman) bir Yahudiden zorla bir arazi gasp ettii; gasp ettii bu araziyi de bir baka Yahudiye satt belirtilmekte ve gaondan konuyla ilgili fetva istenmektedir. Gaon cevabnda bahsi geen gayr- menkuln kesinlikle satn alnmamasn belirttikten sonra, gasp edenle satn alan Yahudi arasnda sat szlemesi olsa dahi sz konusu arazinin sahibine iadesini emreder; yerel mahkemeye mracaattan bir sonu kmazsa, madur edilmemesi iin satn alan Yahudinin parasnn da tazmin edilmesini belirtir.712 Gaonlarn slm mahkemesine tevik konusunda bir baka ilgin rnek daha vardr. Filistin uygulamasnda ocuu olmayan kadnn ketubada kaytl mallar dorudan ailesine intikal ederdi.713 Hristiyanla geen bir Yahudi kadnn mallar konusunda kzn ailesi ile kocas arasnda bir anlamazlk yaanmt. Kocas, kadnn din deitirmesinden dolay l kabul edilerek mallarnn kendisine teslim edilmesini talep etmi; kadnn ailesi ise mallarn kendilerine ait olduunu belirterek bu talebi reddetmiti. Filistinde yaanan bu olayda Filistin Yeivas, mallarn kadnn ailesine verilmesine hkmetmiti. Filistin otoriteleri kadnnn din deitirmesi durumunda evlilik dolaysyla elde ettii mallarn kadnn ailesine ait olacan kabul ediyordu.714 Ancak ayn meselede Babil Yeivas ise ketubadaki hkm gereince kadnn ailesinin malda hibir hakknn olmadn belirtti. Bu sebeple gaonlar Hristiyanla geen bir Yahudiyi mirastan mahrum brakmak ve slam hukukunun bu konudaki menfaatlerine daha uygun olan hkmnden715 faydalanmak iin cemaati slam mahkemelerine mracaata tevik etmilerdir. Hayy Gaon durumu yle dile getirir: Mslmanlar
Shohet, The Jewish Court, s. 83. Dokman iin bkz. Aptowitzer, Formularies of Decrees, JQR, n.s. 4 (1913-1914), s. 29. 710 Hirschberg, Arkaot el Goyim, s. 502. Irak blgesinde olmasa da Kuzey Afrika Yahudileri arasnda bu tr durumlar iin bir kurum ihdas edilmiti. alnan mal satn alan Yahudinin masraf cemaat ierisinde toplanan parayla karlanyor; mal da sahibine iade ediliyordu. Bkz. Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 132. 711 Hirschberg, Arkaot el Goyim, s. 502. 712 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 82-83 (73. responsa). 713 Bkz. Gil, Erets Yisrael, I, s. 647. 714 Bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 158; Gil, Erets Yisrael, I, s. 647. 715 slm hukukunda din deitiren yaknlar birbirine varis olamamaktadr. Bkz. bn Memmt, Kavnnd-Devvn, s. 320.
709 708

137

(Yimaelim) irtidat eden birini babasnn mirasndan mahrum eder. Bu sebeple byklerimiz de (Yahudilerden) din deitiren birini babasnn mirasndan mahrum brakmak iin bu hkme mracaat eder.716 IV. GAYR-I MSLMLERE UYGULANAN KILIK-KIYAFET DZENLEMELER 1. slm Dnyasnda Klk-Kyafet slmiyetten nce Araplarn ve dier milletlerin gelenekleriyle, yaadklar blgenin artlarna gre gelitirdikleri ve kullandklar elbiseleri vard. Trkemizde de kullandmz kyfet, kelime olarak birinin peinden gitme, ocuu fizik zelliklerine bakarak nesebini tespit etme manasna gelmektedir. Giyim-kuama, hem insann kiiliini yanstmas hem de gelenein takip edildiini gstermesi asndan kyafet denilmitir.717 slmiyet geldiinde rtnme hari, o dnemde kullanlan kyafetlere pek mdahale etmemitir. O dnemde erkekler genelde izr (petamal) ve kams (omuzlardan aaya rten gmlek) ad verilen iki elbise kullanr; varsa bunun zerine bir cbbe, baa da sark takard. Hz. Peygamberin cellbe ad verilen gmlei ok sevdii rivayet edilir.718 Hz. Peygamber elbisenin temiz, imkn varsa gzel olmasn tavsiye eder ve bunu Allahn verdii nimetlere bir kr olduunu sylerdi. Yine O, dikkat ekecek desenli elbiseler ile kiiyi gurur ve kibre sevk edecek elbiseler giymekten sakndrrd. Hz. Peygamber elbise ile ilgili bunun dnda baka bir mdahalede bulunmamtr.719 Hulef-y Ridn dneminden itibaren balayan fetih hareketleriyle Mslmanlar deiik milletlerin kltrleriyle karlamaya baladlar. Emevler dneminden itibaren fetihlerle gelen zenginlik, Asr- Saadetteki bir takm ahlak deerlerin yava yava bozulmasna yol at. lk dnemlerdeki sadelik ve kanaat gibi bir takm deerlerin yerini gsteri ve gsterili yaama arzusu ald. Bu sre, Emev idarecileri gibi toplumun ileri gelenlerinin srtn slam deerlere evirmesi ve fetihlerle hakimiyet altna alnan milletlerin sava psikolojisini zerinden atarak hakim kltrle kaynama arzusu, zamanla sosyal hayatn bir paras olan moday da ortaya kard.720 Moda, devlet idarecileri tarafndan da tevik edildi. Emev halifesi Sleyman b. Abdlmelik zamannda ssl ve renkli elbiseler giymenin olduka revata olduu belirtilir.721 Bunun sonucunda da fethedilen blgelere has giyim-kuam ve zevkler de slm toplumunda yaylmaya balamtr.

Responsa of the Geonim, ed. Harkavy, Berlin 1887, s. 51, no. 82den naklen, Gil, Erets Yisrael, I, s. 137. Yahudi hukukuna gre, kadn ailesinden mal getirse dahi, mal kocasna aittir. Kadn bu maldan sadece istifade edebilir. slam hukukunda mrtedin miras konusundaki hkmler iin bkz. Zuhayl, slm Fkh Ansiklopedisi, trc. Ahmet Efe ve dr., stanbul 1992, X, s. 334-335. 717 Bozkurt, Kyafet, DA, XXV, s. 508. 718 Buhar, Salt, 7; Libs, 10; Eb Davud, Libs, 8. 719 Konuyla ilgili olarak bkz. Bozkurt, Kyafet, DA, XXV, s. 509-510. 720 ztrk, slm Toplumunda Hristiyanlar, s. 219. 721 Yakb, Mkeletn-Ns li-Zemnihim, s. 19; Chiz, el-Beyan vet-Tebyn, Beyrut: Darl-Fikr 1968, III, s. 21.

716

138

Abbasler dnemi sosyo-kltrel deerleri artan bir toplumun, farkl kltr ve medeniyet anlayna kapsn aralad, giyim ve kuamn sosyal ve etnik gruplara gre deimeye ve ekillenmeye balad bir dnemdir. Halife Harun Red dneminde sadece kad ve ktip gibi devlet brokratlarnn deil, tccar, fakih, bakkal ve hatta fahie gibi toplumun dier katmanlarnn da kendilerine has kyafetlerinin olduu rivayet edilir.722 Eb Yusuf, elbise asndan toplum iinde dier insanlardan pek fark edilmeyen ulemya zel elbiseler giymeleri konusunda ilk uygulamay balatanlardandr.723 Harun Reid ve Memun zaman ise ran etkisinin zirvede olduu dnemdir. Bu dnemde ran kyafetlerine olduka rabet edilmitir.724 Abbaslerde elbise renkleri de sosyal gruplar ayrtran bir zellikti. Siyah renk Abbaslerin ihtill rengiydi ve siyah Emevler tarafndan ldrlen Haimoullarnn ansna resm renk olarak kabul edilmiti. Bu sebeple Abbasler Msevvide (Siyahlar/Yaslar) olarak isimlendirilmiti.725 Elbiselerde ilk olarak Mervde kullanlmaya balayan siyah renk,726 Harun Red dneminden itibaren devletin resm rengi zellii kazanmtr. Harun Red sancaklarn siyah renkli olmasn zorunlu hale getirmiti.727 Devlet memurlar da siyah giymek zorunda idiler. Hatta devletin resm rengi olduu iin, siyah giymeyen memurlar Emev taraftarl ile sulanmt.728 Chiz, Araplara has kyafetleri ikiye ayrr: i kyafet (ir) ve d kyafet (disr). kyafet izr, kams ve sirvl; d kyafet ise cbbe ve riddr.729 zr, erkeklerin gbekten diz kapaklarnn bir kar aasna kadar uzanan (petamal) bir rtdr. Bunun biraz daha ksasna ise mizer ad verilirdi. Abbasler dneminde kadnlarn darya karken giydikleri d elbiseye de izr denirdi.730 n ksmnda bir iki dmelik yakas olan ve erkeklerin dizlerinden bir kar aasna kadar uzanan gmlee ise kams ad verilirdi.731 Sirvl ise kamslerin altna giyilen gnmzdeki alvara benzeyen bir altlkt. Sirvli daha ok kadnlar tercih ederdi.732 D elbiselere gelince; kams zerine giyilen pelerin eklindeki elbiseye rid ad verilirdi. Brde ve aba adyla da anlan rid, gnmzde kadnlarn giydii geni mantoyu andrrd. Geni kolun tercih edildii ridlarn rengi kiinin zevkine gre deiirdi. Rid hem erkeklerin hem de kadnlarn d giysisi idi.733 Araplara zg bir d elbise kabul edilen rid, Emev ve Abbaslerin sene boyunca en fazla tercih ettikleri
Chiz, el-Beyan vet-Tebyn, III, s. 95-96; Hasan brahim, Siyasi-Dini-Kltrel-Sosyal slam Tarihi, trc. smail Yiit ve dr., stanbul 1992, III, s. 267; ztrk, slm Toplumunda Hristiyanlar, s. 221. 723 Bkz. bn Hallikan, Vefeytl-Ayn, nr. hsan Abbas, Drs-sikfe: Beyrut 1968, VI, s. 379. 724 Hasan brahim, III, as. 266. 725 bn Haldun, Mukaddime, trc. Sleyman Uluda, stanbul 1988, I, s. 661. Abbas devletine kar ayaklanan i ve Alevler ise sembol olarak kendilerine beyaz rengi tercih etmilerdi. Bu sebeple de onlara Mbeyyiza (Beyazclar) ad verilmiti. Bkz. bn Haldun, a.g.e., ayn yer. 726 stahr, Meslikl-Memlik, nr. M.J. de Goeje, Leiden 1967, s. 262. 727 Yakb, Mkeletn-Ns li-Zemnihim, s. 26. 728 Ahsan, Social Life under the Abbasids, London 1979, s. 51-52. 729 Chiz, et-Tc f Ahlkil-Mlk, nr. Ahmed Zeki Paa, Kahire 1914, s. 154. 730 Ahsan, Social Life under the Abbasids, s. 34-35. 731 Ahsan, Social Life under the Abbasids, s. 36. 732 Bozkurt, Kyafet, DA, XXV, s. 509-510; Ahsan, Social Life under the Abbasids, s. 45. 733 Mez, s. 441; Ahsan, Social Life under the Abbasids, s. 36; Mazaheri, Ortaada Mslmanlarn Yaaylar, trc. Bahriye ok, stanbul 1972, s. 84; Ubeyd, el-Melbisl-Arabiyyetil-slmiyye filasril-Abbas, Badad 1980, s. 261.
722

139

giysilerden biriydi.734 Abbas saraynda saray hizmetilerinin resm elbisesi olan ridnn geni kollar ayn zamanda ceplik vazifesi de grrd. Gnmz elbiselerinde para, defter ve kalem gibi eyalarn tanmas iin yaplan ceplerin vazifesini o dnemde ridlarn kollar yapard. Bu kollar ayn zamanda mendil vazifesi de grrd.735 Yukarda da belirtildii zere d elbise olarak Hz. Peygamber dneminden beri daha ok cbbe tercih edilirdi. Emevler ve Abbasler dneminde cbbe modelleri, uzunluk ve ksalklaryla toplumun deiik kesimleri tarafndan daha ok drrann yerine kullanlrd. Cbbe genelde kams ve izrn stne tamamlayc bir aksesuar olarak alnrd.736 Dier elbiseler zerine giyilen bir dier d elbise ise kab idi. Utbe b. azvnn Meysn fethettiinde ehir idarecisinin (merzbn) bu elbisesini Hz. mere gnderdii rivayet edilir.737 Emev halifesi Veldin kab giydii belirtilir.738 Kab o dnemde daha ok Kuzey Arabistan ve ran civarnda tercih edilirdi. Hz. Peygamber zamannda Dmetl-Cendelden gelen Ukeydirin zerinde bir kabnn olduu rivayet edilir.739 Emevler dneminden itibaren kabnn yaygn olarak kullanlmaya balad anlalmaktadr. mer b. Abdlazizin giydii elbiseler arasnda kab da saylr.740 Kab iki trl idi: biri, dizlere, dieri ise yere kadar uzanrd. Bunlarn nnn ak ya da kapal olmas tercih ve blgeye gre deiirdi. Mvernnehr ahalisi n ak olan kablar tercih ederdi.741 Abbasler dneminde emirler, askerler ve vezirler gibi toplumun deiik kesimleri tarafndan kullanlsa da742 Mukaddesnin belirttiine gre kab daha ok hatipler tarafndan tercih edilirdi.743 Halifeler tahta kt srada ve Ramazan bayramlarnda genelde kab giyerlerdi. Halife Mutazdn bu mnasebetle siyah bir kab giydii belirtilir.744 Bir dier d elbise de drra idi. Arap ehirlerinde fut ad verilen,745 kollu ve n ak olan drralarn ksa ya da uzunluu, mamul edildii kuma ve rengi tercihe gre deiirdi.746 Drra Abbasler dneminde en fazla tercih edilen giysilerden biri idi. Halifeler saraya geli gidileri srasnda drra giyerlerdi. Mtevekkil zamannda kadlar dnda halifenin huzuruna kanlarn drra giymesi zorunlu idi.747 O dnemde drra airlerin ve ktiplerin de resm kyafeti idi. Giydikleri bu giysi sebebiyle
Chiz, et-Tc f Ahlkil-Mlk, s. 154; bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 752; mer b. Abdlazizin tercih ettii elbiseler arasnda rid da vard. Bkz. bn Hallikan, Vefeytl-Ayn, II, s. 302. 735 Ubeyd, el-Melbisl-Arabiyye, s. 262; Ahsan, Social Life under the Abbasids, s. 37. 736 Ahsan, Social Life under the Abbasids, s. 40. Cbbe ilgili bkz. Cengiz Kallek, Cbbe, DA, VIII, s. 103; ztrk, slm Toplumunda Hristiyanlar, s. 231. 737 bn Sad, VII, s. 7. 738 Ykt, Mucem, II, s. 466. 739 Ykt, Mucem, II, s. 488. 740 bn Hallikan, Vefeytl-Ayn, II, s. 302. 741 Ubeyd, el-Melbisl-Arabiyye, s. 282; Ahsan, Social Life under the Abbasids, s. 41. 742 Ubeyd, el-Melbisl-Arabiyye, s. 281. 743 Mukaddes, s. 129. 744 Bkz. Mesd, Mrc'z-Zeheb ve Medin'l-Cevher, nr. M. Muhiddin Abdlhamid, Msr 1964, IV, s. 255. 745 Nsr- Hsrev, drraya Arap ehirlerinde fut ad verildiini belirtir. Bkz. s. 96. 746 Bkz. bn Manzr, Lisnl-Arab, VIII, s. 261. Mellif ynden mamul drraya cmmze denildiini belirtir. Bkz. V, s. 324. 747 Ahsan, Social Life under the Abbasids, s. 39.
734

140

ktiplere drrallar (ashbu derr) ad verilirdi.748 Drra iraz gibi baz ehirlerde en fazla tercih edilen elbise idi.749 Sonraki dnemlerde ise ktiplerin giydii bir elbise zellii kazanmtr.750 O dnemdeki anlaya gre erkeklerin ba ak gezmesi ho karlanmazd. Erkeklerin balarna sark (amme) sarmas Hz. Peygamber dneminden beri devam ede gelmekteydi. Erkekler sarklarn ta, kalensva, takye veya arakiye ad verilen kuma ya da kee bir klah zerine sarard. Kleler sark saramazlard; onlar sadece kee klah giyebilirlerdi.751 Sark Araplarn en ayrt edici vasf olarak kabul edilirdi.752 Fakihler, tabipler, kadlar ve imamlarn kendilerine zg sarklar vard.753 Araplara has bir balk olan sarn754 Harun Reid zamannda zimmler tarafndan da ok fazla giyildiini Eb Yusuf nakletmektedir.755 lk dnemlerde Araplar tarafndan kullanlan bir dier balk da burnus idi. zellikle av, hac vb. gaye ile lde yaplacak yolculuklarda tercih edilen burnus, gne ve kuma kar ba ve boynu koruyan bir balkt. Daha sonraki dnemlerde toplumda yaygnlaacak olan kalensvaya benzetilmitir.756 Hz. merin bu bal kulland rivayet edilir.757 Daha ok drra ad verilen n ak cbbe zerine giyilen burnus,758 ilk Haric isyanlarndan sonra devlete isyan edenlerin bir kyafeti olmutu. Muhtemelen bundan dolay Emevlerin Msr valisi Abdullah b. Abdlmelik (85/704) Msrda glenen Haricleri kontrol etmek iin burnusu yasaklamt.759 ran fetihleriyle birlikte kalensva ad verilen yeni bir balk kullanlmaya balam; ilk dnemlerde pek tercih edilmeyen kalnesva, Emevler dneminde daha ok devlet memurlarnn tercih ettii bir giyim olmutu. mer b. Abdlazizin giydii elbiseler arasnda kalensva da zikredilir.760 Eb Hanfenin hocas Hammd, tilki derisinden mamul kalensuva giyerdi.761 Halife Mansur ve Mutasm kalensvay toplumun her kesimine yaymak istemi, ancak tepki ile karlamt.762 Chizn yaad dnemde halifenin huzuruna karken kalensva giymek mecburdu.763 Harun Red zamannda ise uzun kalensvalar moda olmaya balamt.764 Sonraki dnemlerde

Bkz. bn Miskeveyh, Tecribl-mem ve Tekibl-Himem, nr. ve trc. H.F. Amedroz, Oxford 19201921, I, s. 375; Ubeyd, el-Melbisl-Arabiyye, s. 30. 749 Mukaddes, s. 440. 750 Mez, s. 441. 751 Hasan brahim, III, s. 267; Mazaheri, s. 84; Bozkurt, Kyafet, DA, XXV, s. 509. 752 Chiz, el-Beyan vet-Tebyn, III, s. 96-98. 753 Mazaheri, s. 85. 754 Kaynaklarda Sark Arabn tcdr, (el-Amim tcnl-Arab) eklindeki bir ifade ile sark, Araplarla dier milletler arasnda balk asndan en belirgin fark olduu vurgulanr. Bkz. bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 739. 755 Eb Yusuf, s. 127. 756 bn Manzr, Lisnl-Arab, VI, s. 26. 757 bn Manzr, Lisnl-Arab, VI, s. 26. 758 bn Manzr, Lisnl-Arab, V, s. 324. 759 ztrk, slm Toplumunda Hristiyanlar, s. 230. 760 Chiz, et-Tc f Ahlkil-mlk, s. 47; bn Hallikan, Vefeytl-Ayn, II, s. 302. 761 Eb Yusuf, Kitbl-sr, s. 231. 762 Hasan brahim, III, s. 266; Ahsan, Social Life under the Abbasids, s. 31. 763 Chiz, el-Beyn vet-Tebyn, III, s. 96-98. 764 Yakb, Mkeletn-Ns li-Zemnihim, s. 26.

748

141

kalensva ulema, fukaha, kad ve hatiplerin giydii bir balk haline gelmi; beyaz kalensva Mslmanlarn alamet-i farikas olmutu.765 slam toplumunda yaayan gayr- mslimler de slam dnyasndaki bu anlay deiikliine ayak uydurmaya, hatta hakim kltrn etkisiyle tebeas bulunduklar toplumun giyim kuamn taklit etmeye balamlardr. Halifelerin klk kyafetle ilgili yaptklar dzenlemelerden, o dnemde zimmlerin, Mslmanlar gibi, geni slm corafyasna ait her blgede o blgenin artlarna ve geleneklerine uygun olarak giyindikleri anlalmaktadr. Baz corafya kitaplarnda blge halklarnn giysilerine zellikle dikkat ekilmitir. Irak blgesinde en fazla taylasn ve kams giyilir;766 taylasanlarn ise daha ok yakas ak olan tercih edilirdi.767 Crcn hari, Deylem, Taberistan, Rey ve Sicistann giyim tercihi de Irak gibiydi. Ancak Crcn halk taylasan giymeyi pek sevmezdi.768 am blgesinde ise her kesimden insan daha ok bedevlerin giysisi olan kis ile ridy tercih ederdi. Bunlarn altna sirvl giymek det deildi.769 Taylasan ise yakas ak olarak giyilirdi. Drra ise bu blgede ktiplerin ve tara ahalisinin tercihi idi.770 Kams ve rid daha ok tccarlar; kab ve mintak ise hatipler tarafndan tercih edilirdi.771 Arabistanda ise kamis giyilmeksizin sadece izr tercih edilirdi.772 Baz yerlerde ise sadece izr giyilirdi.773 Huzistanda izr ve mizer yannda kams, taylasan ve sark giyilirdi. Ancak taylasan daha ok yksek tabakann (vech) giydii bir balkt.774 Fris blgesinde favori renk siyaht. Taylasan giymeyi seven halk, renk olarak da siyah tercih ederdi.775 Blgenin bir baka tercihi de drra altna kams giymekti.776 Horasan, Merv ve Niaburun giyim zevki ise birbirine ok benzerdi. Hatipler kab ve rid deil, drra giyerdi.777 Niaburda fakihler ve yksek tabaka (Kebr) taylasan tercih ederdi.778 Maverannehrde ise taylasan sadece yksek tabakann giysisi idi. Halk ise kab giyerdi.779 Mervde taylasanlar iki omuza deil, tek omuzdan sarktlrd. Burada taylasan daha ok fakihlerin giydii ve dllendirildii bir giysi idi.780 2. Yahudilerin Kyafeti Yukarda belirtildii zere, slm dnyasnn her tarafna yaylan ve hakim kltrn etkisinde kalan Yahudilerin bahsi geen giysileri giydikleri ikardr. Chiz kendi zamannda gayr- mslimlerin Mslmanlar gibi istedikleri deerli elbiseleri

765 766

bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 738. Mukaddes, s. 129. 767 Mukaddes, s. 129. 768 Mukaddes, s. 368; Ahsan, Social Life under the Abbasids, s. 65. 769 Mukaddes, s. 183. 770 Mukaddes, s. 183. 771 Mukaddes, s. 129; Ahsan, Social Life under the Abbasids, s. 63-64. 772 Mukaddes, s. 99. 773 Mukaddes, s. 100. 774 Mukaddes, s. 416. 775 Mukaddes, s. 440. 776 Mukaddes, s. 440. 777 Mukaddes, s. 327. 778 Mukaddes, s. 328. 779 Mukaddes, s. 328. 780 Mukaddes, s. 328.

142

giyebildiklerini belirtir.781Dier taraftan slam kaynaklarnda zaman zaman gayr- mslimler iin karlan klk kyafet dzenlemelerinden, hem erkeklerin hem de kadnlarn Mslman hemcinslerinden farkl giyinmediklerini gstermektedir. Bu durum Yahudilerin slam kltr ierisinde yorulduklarnn da bir delilidir. Yahudi erkekler genelde sakall idi. Bu durum hakim kltrden etkilenmekten ok Sami gelenekten kaynaklanmaktadr. Yahudi erkekler yzlerini tra etmezlerdi. Amram Gaon bir reponsasnda sinagogta takdis iin arlacak kohenin sakallarnn kmas gerektiini belirtir.782 O dnemde Yahudiler de aynen Mslmanlar gibi sark sarmaktayd. Aslnda Araplara zg bir balk olan sarn Yahudi geleneinde olmad belirtilmektedir.783 Abbasler dneminde Melikahn Badattaki mal ilerini takip eden Eb Sad b. Semha (Simha) isimli bir Yahudinin Badatta bir hasrc tarafndan tokatlannca bandan sarnn dt belirtilir.784 Hatta o dnemde yaam bir Yahudinin Hizkl peygamber tasavvuru dahi bir Arap eyhi gibi idi.785 bn Kayym slam dnemde Yahudilerin ve Acemlerin en fazla tercih ettikleri baln taylasn olduunu haber verir. Araplara dier kltrlerle karlamalar sonrasnda giren taylasn, o dnemde sark veya kalensva zerine inelenip ba ve omuzlar rten; alt ular aaya doru sarktlan ve dokumasna gre farkl ekilde isimlendirilen bir giysi idi.786 iraz gibi baz blgelerde hi tercih edilmese de,787 Emev ve Abbas toplumunda Mslman erkekler de taylasna rabet ederdi. Sad b. Mseyyeb ve brahm en-Neha gibi tabinin byklerinin taylasan giydikleri rivayet edilir.788 Genelde ulem snf ve toplumun ileri gelenleri tarafndan tercih edilen taylasnn, Abbas idaresine yaknl ile bilinenler tarafndan ise daha ok siyah tercih edilirdi.789 Toplumun deiik kesimleri tarafndan giyilen taylasnn takl ekli, bu kesimler arasndaki fark da ortaya koyard. bn Kayymn ilk dnem kaynaklarndan naklettii bir rivayetten Mslmanlarn sarklarnn stnden, gayr- mslimler tarafndan ise daha farkl ekilde takld anlalmaktadr.790 Ababsler dneminde taylasann imalt merkezinin Kirmn olmas ve daha ok da Horasana ihra
Chiz, er-Redd aln-Nasr, s. 64. Bkz. Amram Gaon, Seder, I, s. 58; ng. trc. 117. 783 bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 740, 745. 784 bnl-Esr, X, s. 186. 785 Yahudiler Irakta Hizklin mezarnn bulunduu ksma tek bana girmezler; gya tek bana girildiinde Nebinin o anda hazr olmayacana inanlrd. Rivayete gre bir keresinde mezarn bulunduu ksma giren bir Yahudi ieride kefiyesini ikl [Araplarn kefiyelerini balarna sabitlemek iin kullandklar siyah yuvarlak erit] ile tutturmu birini kitap okurken grm; konumak istemi ancak adam aniden kayboluvermiti. Bkz. Hayat, irey ha-Aliya le-Keverot ha-Kadoim be-Bavel [Iraktaki Yahudi Trbelerini Ziyarete Gidilirken Okunan lahiler], evet ve Am, Bema Livror Beayot Hevra ve Terbut el Yahadut Sfarad ve ha-Mizrah ba-Erets ve ba-Gola, second series, vol. II (1973), s. 466. 786 Ahsan, Social Life under the Abbasids, s. 42. Yeil renkli taylasna sds, sk dokunmu taylasna ise sc ad verilirdi. Bkz. Ubeyd, el-Melbisl-Arabiyye, s. 269. 787 Mukaddes, irazda taylasann hi giyilmediini belirtir. Bkz. s. 440. 788 Srasyla bkz. bn Sad, V, s. 139; VI, s. 282; bn Manzr, Lisnl-Arab, II, s. 262. 789 Mez, s. 441; Ubeyd, el-Melbisl-Arabiyye, s. 269; Hasan brahim, III, s. 267. rnek iin bkz. bn Sad, VI, s. 74, 119. 790 Bkz. bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 755.
782 781

143

edilmesi,791 zelde Yahudilerin genelde ise dier halklarn taylasna olan rabetini gstermesi asndan dikkat ekicidir. Taylasann ba rtp omuzlardan aaya sarktlmas Yahudilerin talitini artrdndan olsa gerek, slm kaynaklarnda Yahudi elbisesi olarak da tarif edilir. Enes b. Mlik Basrada yeni yeni yaygnlaan taylasn pek tasvip etmedii iin giyenleri Hayber Yahudilerine benzetirdi.792 Hz. Peygambere isnad edilen bir baka rivayetten de sfahan Yahudilerinin daha ok taylasn giydiklerini reniyoruz.793 Ancak Yahudilerin ularna pskl (tsitsit) ilave ederek talit haline getirip getirmedikleri bilinmemekle beraber, taylasnn Yahudi talitinden farknn tsitsit ad verilen pskller olduunu belirtmek gerekir. Taylasnn Yahudi kltrne de Sasan dneminde girdii; o dnemlerde Sasan kyafetleri giymeye zorlanan Yahudilerin talite ok benzeyen taylasn tercih ettii kabul edilebilir. Seyyah Petachia, Badat Yahudilerinden bir ksmnn sokak ve caddelerde ala benzer kyafetlerle dolat eklindeki anlatmndan794 Badatl Yahudilerin seyyahn ala benzettii taylasn sonraki dnemlerde de tercih ettii anlalmaktadr. Kltrel adan slam toplumuyla zdeleen ou Yahudinin Mslman kyafetlerini giymekte herhangi bir mahzur grmedikleri anlalmaktadr. Halife Muktedir zamannda (907-932) Umanda acentalar ve komisyoncular aracl ile ticaret yapan Yahudi tccar shak, inin Lbn ehri kraln ziyareti esnasnda giyim kuamndan dolay kralie tarafndan Arap zannedilmiti.795 XI. asra ait bir Geniza dokmannda skenderiyeye gelen gen bir Yahudi, Mslman bir iverenin yannda almaya balam, Yahudi olduu ok sonraki gnler anlalmt ki,796 bu Yahudinin d grn itibariyle bir Mslmandan farknn olmadn gstermektedir. Sradan Yahudiler deil, cemaat ileri gelenleri ve yneticilerinin de Mslman idareci ve ileri gelenlerinden pek farklar yoktu. Halife Memun dneminde gayr- mslimler de elbiselerinde renk olarak siyah tercih ediyorlard.797 Halife Mutazd zamannda Yahudi cemaatinin ileri gelenleri Abbasler gibi siyah renkli elbiseler giymeyi tercih ederdi.798 X. asra ait bir Yahudi kronikte Badatn zengin Yahudi ailesi Netiraoullarnn Abbas ailesi gibi siyah giydikleri nakledilir.799 Yahudi tabip Ebl-

Ahsan, Social Life under the Abbasids, s. 65. bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 754. 793 Buhar, Mez, 40. Hz. Peygambere Decclle ilgili olarak isnad edilen bir szde yle dedii rivayet edilir: Ona, taylasn giymi 70 bin sfahan Yahudisi tbi olacaktr. Bkz. bn Kayym, Ahkmu EhlizZimme, II, s. 753. 794 Petachia, s. 99. 795 Rmehurmz, Acibl-Hind, Birruh ve Bahruh ve Ceziruh, nr. Abdullah Muhammed elHabe, Abu Dabi 2000, s. 110; trc. 4. 796 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 286. 797 Sad b. Batrk, et-Tarhl-Mecm alet-Tahkk vet-Tasdk, nr. L. Cheikho, Beyrut 1909, s. 59. 798 Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, s. 30. 799 Bkz. Harkavy, Netira ve Binav: Mipaha Kavoda be-Yisrael be-Yeme Rav Sadiya Gaon [Netira ve Oullar: Sadiya Gaon Zamannda Yahudiler Arasnda Saygn Bir Aile], Brahat Avraham Berliner [Festschrift zum Siebzigsten Geburtstage A. Berliner's: Gewidmet von Freunden und Schlern], eds. A. Freimann-M. Hildesheimer, Frankfurt A.M. J. Kaufmann 1903, s. 34-43 (Hebrew Section), s. 36 (Yahudice-Arapa), 39 (brnce).
792

791

144

Berekt Hbetullah el-Badad (. 547/1152?), dnemin idarecilerinin huzuruna zerinde krmz renkli, kymetli atlastan hazrlanm elbiselerle girerdi.800 Gaonlar ve resl-clutlar da elbiseleriyle Abbas halifeleri ve brokratlarnn ihtiamyla yarr gibiydi. Gaon Samuel ben Alinin altn ilemeli elbiseler giydii, evinin de ok gsterili olduu rivayet edilir.801 Seyyah Benjamin resl-clutun ipek cbbesiyle, banda da nakl geni bir balk ve buun zerine halifelik armasnn ilendii uzun ve beyaz bir tlbent aaya sarktlm (taylasan giymi) bir vaziyette at zerinde saraya geldiini belirtir.802 VIII. asra ait olduu zannedilen bir responsada Yahudiler de dahil bir kasabann tamamnn askerler gibi giyindikleri belirtilir.803 Btn bu rnekler Yahudi cemaatinin genelde giyim kuam asndan yaadklar toplumla btnletiklerini, bir dier deyile Araplatklarn gstermektedir. Dier taraftan dinine bal Yahudiler geleneksel kyafetlerinden de vazgememilerdi. Yahudilerin almet-i frikas olan talitin btn Yahudiler tarafndan olmasa da dindarlar tarafndan sadece ibadet esnasnda deil gndelik hayatta da kullanld anlalmaktadr. Hilay Gaon (Sura gaonu: 788-796) bir responsasnda Yahudi olmayanlarn bardandan ya da anandan su iecek kimselerin, bardan ya da anan kenarna talitini koyduktan sonra imelerini sylemitir.804 Yaplan sipariler de talite olan ilginin bir baka delilidir. Askalnda yaayan Eliazer ha-Kohen, Fustatta bulunan arkada (veya akrabas) Eli ha-Kohene yazd mektupta, kaliteli bir talit satn alp gndermesini, talit gndermezse parasn demesi artyla kendisinin satn alabileceini belirtir.805 Talit ibadet dnda beytlmidras rencileri tarafndan da kullanlmaktayd. Beytlmidraslarda Talmudtan blmler okuyan renciler her blmn sonunda bu bilgileri reten Allaha dua (kadi) ettikleri esnada talit rterlerdi. Hz. Ali omuzlarndan aaya doru al rten bir topluluu, beytlmidraslarndan kan Yahudilerin elbiselerini (talit) sarktmalarna benzetmitir.806 Muhtemelen Kfeye ait olan bu rnek ayn zamanda Yahudilerin din kyafetlerini sokaklarda rahatlkla giyebildiklerini de gstermektedir. XII. asr Badatnda Yahudiler ehrin sokak ve caddelerde pskll (tsitsit) talitleriyle istedikleri gibi dolaabilmekteydi.807
bnl-Kft, hbrul-Ulem bi-Ahbril-Hukem (Trhul-Hkem), nr. Julius Lippert, Leipzig 1903, s. 344. 801 Grossman, ha-Zika beyn ha-Mivne ha-Hevrati, Tsiyon 53 (1988), s. 265. 802 Benjamin, s. 65. 803 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 136. 804 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 39 (36. ve 37. responsalar). Responsalarn Paltoy veya Natronay gaonlara ait olabilecei de belirtilmektedir. Bkz. a.g.e., II, s. 24. Bu tavr, bu bardak ya da anaklarn Yahudi eriatna aykr gda ya da svlarn kullanlabilecei endiesinden kaynaklanmaktadr. 805 Gil, Erets Yisrael, I, s. 165. 806 bn Manzr, Lisnl-Arab, XI, s. 333. 807 Petachiann bu gzlemi iin bkz. Petachia, s. 99. Talit baka yerlerde de kullanlrd. Sinagogta yemin verdirme srasnda mcrime psikolojik olarak bask uygulamak amacyla getirilen bir tabuta talit rtlrd. Mezara defin esnasnda erkek Yahudiler de tisitsitleri kesilmek ya da zlmek suretiyle geersiz (pasul) hale getirilen taliti ile beraber defnedilirdi. Sinagoglarda verdirilen yemin treni esnasnda zeri talit rtl bir tabutun bulunmas bunu simgelemekteydi. Mezar ziyaretleri srasnda ise talit giyilmezdi. Bkz. Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 346; eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 147, 154; Abrahams, (JLMA) Jewish Life in the Middle Ages, Philadelphia 1958, s. 52. Kohler, Cemetery, JE, III, s. 638.
800

145

Abbas ve Fatmler dneminde Yahudilerin ibadet srasnda tefilin taktklar kesin olmakla beraber,808 bunu sokak ve caddelerde de tadklarna dair herhangi bir bilgiye rastlayamadk. Ancak gnmzde sadece sinagoglarda taklan tefilini eski zamanlarda gn boyu takmak olduka sevap kabul edilmekteydi.809 Talitle ilgili bilgiler slam kaynaklarna girmesine ramen, tefiline hi atf yaplmamas ilgintir. Ancak tefiline cahiliye dnemi iirlerinin birinde atf yaplmtr. Cahiliye dnemi airlerinden Lebd (b. Reba) bir yolculukta arkadann uykulu halde deve koumlarn ararken yapt el hareketlerini Yahudilerin tefilin balamasna benzetir: Daha sonra durduu yerde koumlarn bulmak iin elini (aaya yukarya doru) hareket ettirdi; tpk ibadet eden bir Yahudinin tefilinini balamas gibi.810 airin bu dizeleri Yahudilerin tefilini de darda taktklarn gstermektedir. Yahudi kadnlarn elbiselerine gelince; O dnemde Mslman kadnlarn elbiseleri geni bir araf ve boyundan yrtmal uzun gmlekten meydana geliyordu. Bunun zerine souk havalarda dar ve ksa bir hrka giyilirdi. Mslman Arap kadn evden ktnda btn vcudu rten ve elbiselerini topraktan koruyan uzun bir araf (izr) giyerdi.811 araflar iki paradan oluur, ilki n belden aa, ikincisi ise srt, omuzlar ve alna kadar ba rterdi. Ban da boynunun zerinden balad bir rt ile kapatr; yzn stne ise bir pee tutulurdu.812 slm toplumunda Yahudi kadnn giyimi de Mslman hem cinsinden farkl deildi. Yahudi kadnlar da Mslman kadnlar gibi balarn rtmekle mkelleftirler. Hatta Talmudta erkein, ev dna ba ak olarak kan karsn ketubasn vermeksizin boayabilecei belirtilmitir.813 Kitab- Mukaddes dneminde srailli kadnlarn pee takndklar bilinmektedir. Yakubun evlendii kadn Rebeka peeli idi. srail kzlar da dnlerinde pee tutunurlard.814 Seyyah Petachia Badatta btn kadnlarn pee tutunduklarn haber verir.815 Geniza kaytlarndan ve Yahudi kzlarn eyiz listelerinden anlald kadaryla Filistin ve Msr blgesindeki Yahudi kadnlar da aynen Mslman kadnlar gibi peeli araf giymekteydi. XI. asra ait bir dokmanda Msrl dul bir kadn cemaat liderine (Nagid) gelerek ondan peeli bir araf (miknaa) giysisi istedii belirtilir.816 slm toplumunda artan zenginlik ve toplumsal refahla birlikte yksek tabakaya mensup kadnlar mcevheratla sslenmi, evresi deerli ta ve altn zincirle oyalanm barts kullanmaya balamlard. Bu bartsn Harun Redin kz kardei Uleyyenin ihdas ettii belirtilir.817 Orta tabakaya mensup kadnlar ise yaldzl kumatan mamul barts tercih eder; etrafna da inci ve zmrt dizilerek yaplan bir ember

Bir responsada gaon her srailolunun btn iini brakarak tefilin balamasnn vazgeilmez bir kural olduunu belirtir. Bkz. Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 192 (264. responsa). 809 Milad I. asr Yahudi din adamlarndan Yohanan ben Zakayn tefilini gn boyu takt belirtilir. Bkz. B.T., Suk. 28a. 810 Lebid, ed. Brockelmann, Leiden 1891, XXXIX, 30dan naklen Lichtenstadter, Some References to Jews in pre-Islamic Arabic Literature, PAAJR 10 (1940), s. 189. 811 Hasan brahim, III, s. 267; Ahsan, Social Life under the Abbasids, s. 34. 812 Mazaheri, s. 87; Ahsan, Social Life under the Abbasids, s. 67. 813 B.B., Ket. 72a-b. 814 Bkz. Tekvin, 24/65; Neideler Neidesi, 4/1; 6/7. 815 Petachia, s. 111. 816 Goitein, The Title and Office of the Nagid, s. 111; a.mlf., Mediterranean Society, II, s. 37. 817 Ahsan, Social Life under the Abbasids, s. 67; Hasan brahim, III, s. 268.

808

146

takard.818 XI. asrn sonlarnda zengin Yahudi kadn el-Vuha (Kerme binti Amram) (. 1100), vasiyetinde kz kardei iin 50 dinarlk nakd parann yannda bir de ban rtmesi iin kymetli bir earp brakmt.819 Ayn kadn tabutunun rtlmesi iin iki dinar deerinde Dabik bir barts brakmt.820 Ayrca bartsne zengin olsun fakir olsun Yahudi kadnlarn eyizlerinde de rastlanmaktadr.821 Yahudi gelinler de dnlerde btn vcudu rten kaftan ipekli bir bart ile tamamlyorlard.822 Dokmanlarda yer alan bilgilere gre, Mslman bir kadnla Yahudi bir kadn ayrt etmek mmkn deildi. Goiteinin nerettii bir dokmanda Hristiyan bir tabiple Yahudi bir kz arasnda yaanan ak meselesinde, Mslmanlar kyafetinden dolay bu kadna Mslman olduu gerekesiyle engel olmak istemi, ancak daha sonra kzn Yahudi olduu anlalnca iin peini brakmlard.823 Yine bir baka dokmanda slam mahkemesine mracaat eden bir cariyenin Yahudi olduu sonradan anlalnca davann Yahudi mahkemesine sevk edildii belirtilir ki,824 bu cariyenin d grn itibariyle Mslman hem cinsiyle fark edilemedii anlalmaktadr. Bu tr skntlarn yaanmamas iin zaman zaman mslman kadnlar zimm kadnlarn elbiselerinin en azndan renk asndan farkl olmalar konusunda bir takm emirler karlmtr. Halife Mtevekkil zamannda gayr- mslim kadnlarn evden karken izarsz kmamalar; kullandklar izarn da bal renginde olmas eklinde bir emir karld bilinmektedir.825 Kadnlar tak olarak gerdanlk, yzk, kpe ve mcevher de takard. Kadnlarn en byk zevklerinden biri de ayaklara taklan halhaldr. ranl kadnlarn ncln yapt bu sslenme ii, az ya da ok her kadnn ilgi gsterdii bir urat.826 Sadiya Gaon (928) ya da Samuel ben Hofniye (997) ait olduu zannedilen bir responsada Yahudi bir hanma len einin altn ve gmten mamul taklar brakt belirtilir. Responsada bunlar Yahudice-Arapa olarak bilezik [ ] :ve halhal () olarak tarif edilmektedir827 ki, bundan Yahudi kadnlarn da Mslman Arap kadnlar gibi sslendiklerini anlyoruz. Mslman kadnlar gibi giyinen Yahudi kadnlarn haremlik-selamlk uygulamalarn da benimsedikleri anlalmaktadr. Yahudi seyyah Petachia, Badatta ders veren Gaon Samuelin kznn erkek rencilere pencere gerisinden ders verdiini belirtir.828

Hasan brahim, III, s. 268. Goitein, A Jewish Business Women, s. 239. 820 Goitein, A Jewish Business Women, s. 241. 821 1064 tarihinde Remlede yazlan bir ketubada, kzn babasnn evinden getirdii tanabilir mallar arasnda bir adet beyaz barts de zikredilmitir. Bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, II, s. 144, ng. trc. 146. 822 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 91. 823 Or. 1080 J 93 (Manuscript Un. Library Cambridge)ten naklen Goitein, Minority Selfrule and Government Control in Islam, s. 106; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 286. 824 Goitein, Mediterranean Society, I, s. 136. 825 Taber, VIII, s. 171-172; bnl-Esr, VII, s. 52. Ayrca bkz. Makriz, Htat, II, s. 494. 826 Hasan brahim, III, s. 268. 827 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 74 (66. responsa). 828 Bkz. Petachia, s. 100.
819

818

147

3. Klk-Kyafet Dzenlemeleri ve Yahudiler Hz. Peygamber ve Hulef-y Ridn zamannda gayr- mslimlerin elbiseleriyle ilgili herhangi bir snrlama ve dzenlemeye rastlanmaz. Hatta kendilerine zimme verilen gayr- mslimler din ya da kltrel olarak benimsedikleri elbiselerden istediklerini giyme zgrlne sahipti.829 Enes b. Mlik Basrada taylasan giyen Mslmanlar Hayber Yahudilerine benzetir. Taylasan, ba ve omuzlardan aaya sarktlan bir elbise olduu iin Yahudilerin talitine benzetilmitir.830 Bu ifadeden ayrca Hayber Yahudilerine elbise konusunda herhangi bir snrlama getirilmedii, din kyafetlerini darda istedikleri gibi giyindiklerini de gstermektedir. Gayr- mslimlerin elbiseleri ve sosyal hayatla ilgili ilk dzenleme Halife Harun Red tarafndan yaplmtr. 191/806 ylnda gayr- mslimlerin Mslmanlardan farkl giyinmeleri ve baka binitlere binmeleri konusunda bir emir karlmtr.831 Ancak halifenin bu emri, ksa bir sre sonra zel tabibi Cebrail b. Buhtnin teebbsyle geri ald belirtilir.832 Mtevekkil dnemine kadar gayr- mslimlerin ata binmeleri ve Abbasler gibi siyah renkli elbiseler giymelerine herhangi bir snrlama yoktu.833 Ondan nceki dnemlerde gayr- mslimlerin Mslmanlar gibi giyindikleri konusunda ok fazla bilgi vardr.834 Halife Mtevekkil 235/849 ylnda gayr- mslimlerin giydikleri drra ve kub zerine taktklar taylasanlarn835 bal renkli olmasn emretmitir.836 Ayrca o, gayr-i Mslimlerin beyaz renkli elbiseler giymelerini yasaklam, sadece renkli elbiseler giymelerini emretmiti.837 Hristiyan tarihi Sad b. Batrk Mtevekkilin byle bir karar almasndaki en nemli sebebin, zel doktoru Buht b. Cebraile kzgnl olduunu haber verir.838 Gayr- mslimlere ayrca znnar takmalar, kalensvalarnn mslmanlarn giydii kalnesvalardan farkl olmas iin zerine iki pskl taklmas, sark takanlarn sark renklerinin sar olmas, gayr- mslim kadnlarn evden karken izarsz kmama ve kullandklar izarn bal renginde olmas, bineklerinin eek ve katr olmas, at ve beygirlere binmemeleri, zengilerinin ahaptan olmas gibi artlar getirilmitir.839 Mtevekkil kard bu emri uygulamalar iin ehir valilerine de yazmtr.840 Halifenin bu emrinin ilk etapta ok sk tutulmad anlalmaktadr. Zira ayn halife 239/853 ylnda gayr- mslimlerin giydikleri drra ve kublarn bal renginde olmas konusunda tekrar bir emir daha karmtr.841

bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 756. bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 754. 831 Taber, VIII, s. 324; bnl-Esr, VI, s. 206. 832 Bkz. Ahsan, Social Life under the Abbasids, s. 61-61. 833 Bkz. Sad b. Batrk, Tarhl-Mecm, s. 59. 834 rnekler iin bkz. Tritton, The Caliphs and Their non-Muslim Subjects, London 1930, s. 115-116. 835 Yakb, Trhu'l-Ya'kb, Daru Sdr: Beyrut 1960, II, s. 487; Taber, VIII, s. 324. 836 Yakb, Trhu'l-Ya'kb, II, s. 487; Taber, VIII, s. 324; bnl-Esr, VII, s. 52. 837 bn Rhib, s. 131. 838 Sad b. Batrk, Tarhl-Mecm, s. 63. Buht, gerek giyim kuam gerekse evinin dekor ve konforuyla hep Halife Mtevekkili taklit ederdi. Bkz. Ali Haydar Bayat, Buht b. Cebrail, DA, VI, s. 379. 839 Taber, VIII, s. 171-172. 840 Taber, VIII, s. 173-174; bnl-Esr, VII, s. 52. Ayrca bkz. Makriz, Htat, II, s. 494. 841 bnl-Esr, VII, s. 71.
830

829

148

Sonraki dnemlerde klk kyafetle ilgili benzer dzenlemeler Halife Muktedir (296/908), Halife Kim (429/1037) [emir Hristiyanlarn ve Yahudilerin siyas temsilcileri cselk ve resl-clut davet edilerek tebli edilmitir]842 ve muhtesip Eb Mansr es-Seyyr (448/1056) tarafndan tekrar yrrle konmak istenmitir.843 Gayr- mslimlerle ilgili en sert dzenleme ise Halife Mukted zamannda karlmt. Bu dnemde genelde gayr- mslimlere, zelde de Badat Yahudilerine uygulanan klk kyafet dzenlemeleriyle ilgili bir Yahudi kaynaa sahibiz. 1100lerde Yahudilie giren ve yeni dinini renmek zere Badata gelen Norman Yuhanna, bu dnemde uygulanan klk-kyafet dzenlemeleri hakknda da bilgi vermitir. Vezir (mine) Eb c her Yahudi erkein balna sar bir nian; boynuna zimm olduuna ve vergisini dediine dair bir gm (kesef) takmasn; ayrca bellerine bir kuak; Yahudi kadnlarnn ayakkablarnn birinin krmz (adom) dierinin siyah (ahor) olmasn; ayrca her Yahudi kadnn mslman kadnlardan fark edilebilmesi iin gs tarafna ya da ayakkabsnn zerine sar bir erit ekmesini zorunlu klmt.844 Vezirin bu emrin uygulanmas iin sk tedbirler ald da anlalmaktadr. Norman, kadn ve erkeklerden grevliler (pakidim) tayin edildiini belirtir.845 slam kaynaklarnda 484/1091 ylnda vezir Eb cnn Halife Muktedye gayr- mslimlerin Mslman ahaliye stnlk kurmaya baladklarn hatrlatarak onlar Mslmanlardan ayracak baz nlemlerin alnmasn tavsiye eder. Bunun zerine gayr- mslimlerle ilgili baz dzenlemelere gidilir ve karlan bir emirle gayr- mslim erkeklere yr ve znnar giymeleri; boyunlarna zerinde zimm yazl kurundan dirhem takmalar; kadnlarn da hamama girdiklerinde Mslman kadnlardan ayrt edilebilmesi iin benzer bir kolye takmalar; biri siyah dieri krmz farkl ayakkab giymeleri ve ayaklarnda bir halhaln olmas emredilmiti.846 Vezirin halifeye byle bir tavsiyede bulunma sebebi de gayr- mslimlerin Mslman ahaliye stnlk kurmaya balamalar ve Mslmanlardan ayrt edilememeleridir.847 Aratrdmz dnemle ilgili elbise mecburiyetinin son rnei ise Fatm halifesi Hkim bi-Emrillh tarafndan uygulanmtr. 395/1004 ylnda halife zimmlerin iyar giymeleri ve bellerine znnar takmalar, sarklarnn siyah olmas, Hristiyanlarn boyunlarna 12 zira uzunluunda bir ha, Yahudilerin dierlerinden ayrt edilebilecekleri bir alamet takmalar ve ata binmemeleri konusunda bir emir karmt.848 Hkimin bu emri karmasndaki gaye danman Hristiyan sa b. Nestrisin bir takm icraatlarna kzgnl olarak aklanmaktadr.849 Zimmlerin Mslmanlardan farkl elbiseler giymesi meselesine Kurn ve snnette hi deinilmemitir. Dolaysyla meselenin din bir esas da yoktur. Gayr- mslimlerin elbise meselesi itima, siyas ve zamana bal bir durum olup sonraki
bnl-Cevz, el-Muntazam, VIII, s. 96-97. Bkz. bnl-Cevz, el-Muntazam, VIII, s. 171. 844 Scheiber, Kata Nosef mi-Megilat Ovedya ha-Ger ha-Normandi [Yahudilie Giren Ovedya ha-Normandnin Tomarndan Bir Ksm], Kiriyat Sefer 30 (1954-55), s. 98. 845 Scheiber, Kata Nosef mi-Megilat Ovedya ha-Ger ha-Normandi, Kiriyat Sefer 30 (1954-55), s. 98. 846 bnl-Cevz, el-Muntazam, IX, s. 55. 847 bnl-Cevz, el-Muntazam, IX, s. 55; Scheiber, Kata Nosef mi-Megilat Ovedya ha-Ger haNormandi, Kiriyat Sefer 30 (1954-55), s. 98. 848 Makriz, Htat, II, s. 495. 849 Bkz. Makriz, Htat, II, s. 495.
843 842

149

dnemlerde ortaya km ve zaman zaman bir takm gerekelerle yrrle konmutur.850 lk dnemlerde gayr- mslimlerin klk kyafeti ile ilgili herhangi bir dzenlemeden bahsedilmez; ancak sonraki dnemlerde ihdas edilen klk kyafet dzenlemeleri de ya Hz. mere ya da mer b. Abdlazize irca edilmitir.851 Msterkler zimmlerin Mslmanlar gibi giyinmemeleri meselesini, onlarn slam toplumunda aa bir statde olmalarnn gstergesi olarak kabul eder; bu uygulamalar temelde Araplarla yerel nfusun kaynamasn engellemek olarak grmektedirler.852 Belirtilmelidir ki, gayr- mslimlere uygulanan klk kyafet dzenlemelerinin en nemli sebebi, onlarn Mslmanlara benzememeleri ve Mslmanlardan kolayca ayrt edilebilmelerine yneliktir.853 Bu dzenlemeleri, bir ynyle din ve hukuk artlar da dnlerek yaplm dzenlemeler olarak kabul etmek de mmkndr. Mesel slam toplumunda gayr- mslimlere arap ime konusunda herhangi bir snrlama getirilmemitir.854 Ancak bir Mslmann arap imesi cezay gerektirmektedir. Nfus kaytlarnn olmad o dnemde kiinin hangi dine mensup olduunun en somut tezahr elbisesi olacaktr. Yine kadn ya da erkek, toplum ierisinde gayri ahlak davranmak dinen yasak olduu iin bu tr davranlara girilmemesi muhtesipler tarafndan takip edilirdi. Oysa gayr- mslimlerin bu tr davranlarnn takibi kendi cemaatlerine braklmt.855 Goiteinin nerettii bir dokmanda Hristiyan bir tabiple Yahudi bir kz arasnda yaanan ak meselesinde, Mslmanlar kyafetinden dolay bu kadna Mslman olduu gerekesiyle engel olmak istemi, ancak daha sonra kzn Yahudi olduu anlalnca iin pei braklmt.856 Bir baka dokmanda ise slam mahkemesine mracaat eden bir cariyenin Yahudi olduu ancak itiraf zerine belli olduu belirtilir.857 Konuyla ilgili bir dier somut olay da lm meselesidir. O dnemlerde kim olduu bilinmeyen bir lnn hangi trenle defnedilecei ancak mensup olduu din cemaatin alamet-i farikas olan elbisesinden anlalabilecektir. Hristiyanla Mslman snnetinden anlamak mmknse de, Yahudi ile Mslman ayrt etmek mmkn olmayacaktr. O dnemlerde bir Mslmann sokakta karlat gayr-i Mslime ne ekilde selm verecei, slm vakflarndan faydalanma, Mslman bir klenin kime satldnn bilinmesi gibi pratik hayata ynelik ou meselede elbise en belirleyici unsur olmaktadr.858 Cizyeler toplanrken gayr- mslimlerin boyunlarna taklan mhr de onlar aalamak iin deil, mkellefleri tespit asndan pratik amal bir uygulama idi.859
Hamidullah, slmda Devletler Hukuku, s. 299. Eb Yusuf, gayri Mslimlerin Mslmanlardan farkl giyinmeleri konusunu Hz. mere irca eder. Bkz. s. 127. Konuyla ilgili deerlendirme iin bkz. Tritton, The Caliphs and Their non-Muslim Subjects, s. 116 vd.; Fayda, Hz. mer Zamannda Gayr- Mslimler, stanbul 1989, s. 174-175; ztrk, slm Toplumunda Hristiyanlar, s. 244-246. 852 Gil, Erets Yisrael, I, s. 132; a.mlf., The Authorities, s. 110. 853 Eb Yusuf, s. 127; bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 735; Tritton, The Caliphs and Their nonMuslim Subjects, s. 115. 854 Eb Ubeyd, s. 131; Kalkaend, Subhl-A, XIII, s. 365. 855 Yahudi kadnlar bet dinler tarafndan takip edilir; gayri ahlak davran olanlar iddetle cezalandrlrd. Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 12. 856 Or. 1080 J 93 (Manuscript Un. Library Cambridge)ten naklen Goitein, Minority Selfrule and Government Control in Islam, s. 106; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 286. 857 Goitein, Mediterranean Society, I, s. 136. 858 bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 737. 859 Konuyla ilgili olarak bkz. Eb Yusuf, s. 38, 127; Eb Ubeyd, s. 74.
851 850

150

Zaten h. III. asrdan itibaren bu usul yava yava terk edilecek, gayr- mslimlere vergilerini verdiklerine dair bir belge (bere) verilmeye balanacaktr.860 Mtevekkil tarafndan getirilen yasaklarn bir sebebi de o dnemde yasak edilen baz elbiselerin sadece devlet grevlilerine ait elbiseler olarak dnlmesinden kaynaklanmaktadr. Mesel Mtevekkil zamannda kub giyilmesi yasa, devlet grevlilerine ait olmasndan dolay idi.861 Giyim kuam, hem insann kiiliini yanstmas hem de geleneini takip ettiini gstermesi asndan nemlidir. Bu sebeple o dnemlerde bir dier milletin ya da din grubun elbiselerini giymek kltc bir durum kabul ediliyordu. lk slam dnemde Yakub patrik sak (grev yllar h. 39-56) Yahudi elbisesi giydirilmekle tehdit edilmiti.862 At ve beygirlere binmeme konusu da o dnemin anlay ile ilgilidir. Prensipte gayr- mslimlerin ata ya da istedikleri bir binite binmelerinde herhangi bir hukuk engel yoktur. Halife Memun zamannda gayr- mslimler siyah rengi tercih ediyor ve atlara da rahatlkla biniyorlard.863 Ancak baz blgelerde baz snrlamalar getirilmitir. Mukaddes am blgesinde ata binmenin srf gayr- mslimlere deil, Mslmanlara da yasak olduunu; bunun sadece blge valisinin (emr) imtiyaz olduunu belirtir.864 Nsr- Hsrevin Msrda bulunduu srada bu ekildeki bir uygulamaya dikkat eker.865 Bu sebeple yasak sadece gayr- mslimlere has bir uygulama deildir. Nsr- Hsrev Msrda ata sadece askerlerin bindii eklindeki bilgisi,866 bu uygulamann din deil, siyas ve asker bir ynne de k tutmaktadr. Gvenlik endiesiyle silah tamalar ve bulundurmalarna msaade edilmeyen zimmlere, zaman zaman ata binmeleri konusunda da kstlamalar getirilmitir. Kald ki, sonraki dnemlerde cemaat temsilcisi ve devlete yakn, zengin Yahudilerin ata binebildikleri yine Yahudi kaynaklar tarafndan haber verilmektedir. Mellifi mehul bir responsada aristokrat snfa mensup gaon, resl-clut ve av bet din gibi cemaat grevlilerinin ehirde ata binme haklarnn olduunu belirtilir.867 Fatmlerin son zamanlarnda yaayan Yahudi tabip Ebl-Fedil b. Nkdn (. 584/1188) gezmeye atyla kt rivayet edilir.868 Seyyah Benjamin resl-clutun halife ile mutat grmesine at zerinde geldiini belirtir.869 Netiraoullar kroniinde ise Muktedirin cehbezi olan Yahudi Sehl b. Netirann her

Bkz. Mesd, Mrcuz-Zeheb, IV, s. 377. Ubeyd, el-Melbisl-Arabiyye, s. 383. 862 Tritton, The Caliphs and Their non-Muslim Subjects, s. 116. 863 Sad b. Batrk, et-Tarhl-Mecm alet-Tahkk vet-Tasdk, s. 59. 864 Mukaddes, s. 183. 865 Nsr- Hsrev, s. 96. Mellif, Hz. Peygamberin soyundan Halcin alna katlan kiinin bir katra bindiini belirtir. 866 Nsr- Hsrev, s. 105. Seyyah Fatm Msrnda halkn da madur edilmediini haber vermektedir. fadesine gre Msrda gnmz dolmularnn vazifesini gren gnlk 50 bin eein ok az bir cretle isteyenler tarafndan gidip gelmede kullanlmak zere kiralandn belirtir. Bkz. s. 105. 867 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 104. 868 bn Eb Usaybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbb, nr. Rza Nizar, Beyrut [t.y], s. 580. 869 Benjamin, s. 65.
861

860

151

gn saraya atla gidip geldii belirtilir ki,870 bu ifadelerden binitler konusunda da genelde bir yasak olmad anlalmaktadr. Bu kararlar ou zaman Mtevekkil gibi halifeler tarafndan valilere,871 Kim gibi halifeler tarafndan da bazen cemaat bakanlarna872 tebli edilmise de, ya halifenin ei (Hatun)873 veya tabibi874 gibi nfuzlu kimseler tarafndan iptal ettirilmi ya da Mslman brokratlar tarafndan srncemede braklmtr. Mesel Mukaddes irazda gayr- mslimlerin iyar giymediklerini haber vermektedir ki,875 bu ifade merkeze uzak blgelerde emirlerin uygulanmadn gstermektedir. En sk uygulanan dnemde ise (Mukted dnemi, 484/1091) gayr- mslimlerin Mslman kisvesi ile devletin sahibi olan Mslmanlara stnlk kurduklar dnemdir. Bu dnemdeki sert kararlarn kamuoyu basks ve gayr- mslimlerin olumsuz tavrlarndan kaynakland anlalmaktadr. Aslnda zaman zaman karlan bu uygulamalar zimmlerin aleyhine deil, aksine lehlerine olmutur: Onlar kk drmek bir yana, kendi maslahatlarna uygun bir icraat olarak kabul etmek daha yerinde olacaktr. nk idare edilen insandaki aalk duygusu onu kyafet, sslenme vb. konularda hakim milletleri kr krne taklide zorlar. slam tarihinde baz halife ve idarecilerin zimmleri zaman zaman Mslmanlara benzemeyi yasaklayarak kendi kyafetlerini giymeye zorlamalar -bilerek veya bilmeyerek- onlarn slm corafyasnda kendi varlk ve kltrlerini korumalarna da imkn vermitir. Mslmanlar eer son zamanlarda baz bat lkelerinde yapld gibi yabanclar kendi hkim kltr iinde eritmeye zorlam olsalard, slam hakimiyetinde bu gne kadar varlklarn koruyan yabanc kltrlerden eser kalmazd.876 Msterkler zimmlerin Mslmanlar gibi giyinmemelerini, onlarn slam toplumunda aa bir statde olmalarnn gstergesi olduuna vurgu yapar; bu uygulamalar temelde Araplarla yerel nfusun kaynamasn engellemek olarak grrler.877 Ancak ayn msterklar her nedense cemaat liderlerinin Yahudilerin slam mahkemelerine mracaatna kar kmalarn cemaatin mill ve din kimliini koruma endiesi olarak alglamakta ve asimilasyona kar en nemli kalkan olarak kabul etmektedir.878 Oysa Eb Yusufun da dedii gibi Mslman idarecilerin klk kyafet konusundaki uygulamalarnn temelinde de zaten bu yatmaktadr.879 slm toplumunda gayr- mslimlere kendi klk kyafetlerini giymeleri konusunda herhangi bir engel sz konusu deildir. Sz konusu dzenlemelerin tamam, Mslmanlarn kyafetlerini giyme abasnda olanlarla ilgilidir. Deilse bu
Be kol yom hu rohev mi-bayt el ha-armon Bkz. Harkavy, Netira ve Binav: Mipaha Kavoda beYisrael be-Yemey Rav Sadiya Gaon, s. 37 (Yahudice-Arapa), 40 (brnce). 871 bnl-Esr, VII, s. 52. Mtevekkil daha sonra emri tekrar hatrlatmtr. Bkz. bnl-Esr, VII, s. 71; bnl-Cevz, el-Muntazam, VIII, s. 171. 872 bnl-Cevz, el-Muntazam, VIII, s. 96. 873 Kimin muhtesibinin emri halifenin ei tarafndan iptal ettirilmitir. Bkz. bnl-Cevz, el-Muntazam, VIII, s. 171. 874 Harun Red emrini zel tabibi Hristiyan Cebrail b. Buhtunin teebbsyle ilga etmitir. Bkz. Ahsan, Social Life under the Abbasids, s. 61-62. 875 Bkz. Mukaddes, s. 429. 876 Hamidullah, slmda Devletler Hukuku, s. 299. 877 Gil, Erets Yisrael, I, s. 132; a.mlf., The Authorities, s. 110. 878 Mesel bkz. Gil, The Authorities, s. 118. 879 Bkz. Eb Yusuf, s. 127.
870

152

dzenlemelerin kendi din kisvelerini giyenler iin bir dayatma olmas sz konusu bile deildir. Dier taraftan ou dzenleme erkek zimmlerin elbise, balk veya eyerlerine Mslmandan ayrt edilebilmesi iin izgi, erit ya da pskl; kadnlar iin Mslman kadnlarla kartrlmamas iin ayakkab ya da d elbisesi zerine bir almet-i frika konmas eklindedir. Hatta Arabn tc olan sark iin dahi bu ekilde dnlmtr.880 Bu dzenlemelerin Yahudilerle ilgili boyutuna gelince; Yahudi kaynaklarda Norman Yuhannann bahsettikleri hari, klk-kyafet dzenlemeleriyle ilgili bir bilgi yer almamaktadr. Yaplan dzenlemelerin onlar da etkiledii aktr. ou dzenlemede yer alan znnarn Yahudilerle ilgisinin olmadn belirtmek gerekir. nk ilk dnemlerden itibaren znnar, gayr- mslim tebeadan Hristiyan ve Mecslere, daha ok da Hristiyanlara zg bir kuak olarak karmza kar.881 Dzenlemelerde Hristiyanlara znnar artnn getirilmesi nitk (mntka) ad verilen kua takan Mslmanlarla tefrik etmeye matuftu. Oysa bu dzenlemeler daha ok her kesimin kendi giysilerini giymeye ynelikti. Ancak gayr- mslimlere ilzam edilen, elbisenin kolu ya da bir baka yerine taklan erit olan yrn Yahudilere de uyguland sylenebilir. Bunun da amac aalamak deil, tefrikti.882 Sz konusu dzenlemelerin Yahudilerin lehine olduu, hatta cemaat liderleri iin de kendi din gereklerini uygulamalar asndan kolaylatrc bir unsur olduu aikardr. Batl aratrmaclar ne derse desin, byle bir uygulama zellikle dindar Yahudiler tarafndan kesinlikle memnuniyetle karlanm olmaldr. Zira, Pers ve Sasn klk-kyafetine uyan Yahudiler kendi din adamlar tarafndan ok sert bir dille eletirilmiti. M.. VII. asrda Peygamber Tsefanya ecneb elbiseleri giyenlerin Rab tarafndan cezalandrlacaklar hususunda uyarr: ve Rabbin kurban gn vaki olacak ki reisleri ve kral oullarn ve ecnebi esvab giyenlerin hepsini yoklayacam.883 Hezekiel Peygamber Yahudileri kendi kanunlar zere yaamadklar, baka milletleri taklit ettikleri iin iddetle azarlar.884 R. Papa (. 374) Yahudilerin dar Pers pantolonu giymelerini yasaklamt.885 Talmudun deiik yerlerinde de Yahudilere, tebeas olduklar imparatorluun efendileri gibi giyinmemeleri, onlara muhalefet etmeleri emredilir.886 Abbasler ve Fatmler dneminde Yahudi din adamlar Yahudi toplumunun varln devam ettirebilmesinin yegane srrnn bozulmamak iin uzak durmak! olduunu ok iyi biliyor; yabanclar taklit ve onlarn yaam tarznn benimsenmesini iddetle yasaklyorlard.887 Bu sebeple responsalarda slm kltr kt(!) (terbut raa) olarak gsterilmi ve kesinlikle uzak durulmas emredilmitir.888 Dierinin yaam
bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 740. Ubeyd, el-Melbisl-Arabiyye, s. 265-266. Znnarn Hristiyanlara zg bir kuak olmasyla ilgili pek ok rnek vardr. Bkz. ztrk, slm Toplumunda Hristiyanlar, s. 232-233. 882 bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 375-736; Kalkaend, Subhl-A, XI, s. 99; XIII, s. 364. yr hakknda bkz. Ahsan, Social Life under the Abbasids, s. 62; ztrk, slm Toplumunda Hristiyanlar, s. 236. 883 Tsefanya 1/8. 884 Hezekiel, 11/12. 885 Morony, Iraq after the Muslim Conquest, s. 310. 886 Lewis, slm Dnyasnda Yahudiler, s. 47. 887 Konuyla ilgili bir responsa iin bkz. Poznanski, Inyanim onim ha-Nogaim liTkufat ha-Geonim, ha-Kedem 2-3 (1908-10), s. 51. 888 Bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 206-207.
881 880

153

tarzna muhalefet Amori detleri (Darhey Amori) olarak terimlemi; hayatn her alannda uygulanmas emredilmitir: Msr ve Kenan diyarnn ileri gibi yapmayacaksnz; onlarn kanunlar ile yrmeyeceksiniz.889 Bu sebeple yabanclarn sa eklinden tutun, giyimi, yeme-ime tarz ve gdalarn benimsemek ve onlar gibi yaamak iddetle yasaklanmtr.890 V. BROKRAS HAYATINDA YAHUDLER Medinede Hz. Peygambere hizmet eden Yahudi bir ocuk vard. Hastalandn duyunca Hz. Peygamberin onu ziyarete gittii ve bu ziyaret esnasnda ocuun Mslman olarak vefat ettii belirtilir.891 Hz. Ayenin hizmetinde de bir Yahudi kadnn olduu ve Hz. Ayenin kabirde azap olaca eklinde ilk bilgiyi bu kadndan rendii rivayet edilir.892 Hayberin fethi srasnda esir alnan otuz kadar Yahudi, demircilik ve kuyumculuk mesleklerini Mslmanlara retmeleri artyla serbest braklmt.893 Fethinden sonra Hayber Yahudileri de Mslmanlarn topraklarn ilemeleri artyla yerlerinde braklmt.894 Hz. mer zamannda Yahudilerin youn olarak yaad Kayseriye ehrinden esir alnan drt bin kadar gayr- mslim, Muaviye tarafndan halifeye gnderilmi; o da bir ksmn Ensrn yetimlerine dattktan sonra, kalanlarn yaz ve dier baz ilerde istihdam etmiti.895 Ancak ayn halife, mahall ilerin ynetimini zimm halka brakm ise de, ktiplik gibi Mslmanlar asndan stratejik neme sahip baz idar ilerin onlara braklmasn ho karlamamt. Nitekim onun bu hususta Hristiyan ktip edinen Eb Msa el-Earyi uyardn biliyoruz.896 Fetihlerle beraber slm topraklarnn muazzam ekilde genilemesiyle nfus asndan aznlk konumunda olan Mslmanlar, gda temini, gvenlik, sosyal hizmetler, mal ve idar deiik alanlarda gayr- mslim unsurlar istihdam etmek zorunda kalmlard.897 Kudsn fethinden sonra buraya yerleen Mslman kadnlarn doumlarnda Yahudi ebeler,898 ehrin temizlik ilerinde de gayr- mslimlerden faydalanlmt.899 Gayr- mslimlerin, zellikle de Hristiyanlarn devlet kademelerinde grevlendirilmesi youn olarak Emevler dneminde ve Muaviye zamannda balamtr.900 slm fetihlerinin Sasn ve Bizans gibi nemli ve tekiltl devletlerin topraklarnda gereklemesi nedeniyle, fethedilen yerlerde brokratik ilerden anlayan
Levililer, 18/3. Veltri, Defining Forbidden Foreign Customs, Divrey ha-Kongres Ehad-Eser le-Madaey haYahadut, Yerualayim 22-29 be-Yuni 1993, Hativa Gimel: Sifrut Talmudit ve Rabanit, I, Yerualayim 1994, s. 29. 891 Buhr, Ceniz, 80. 892 bn Kesr, Tefsr, IV, s. 86. 893 el-Kettn, et-Tertb'l-driyye, trc. Ahmet zel, stanbul 1993, II, s. 300. 894 Bkz. Vkd, II, s. 690-691; bn Him, II, s. 356; bn Sad, II, s. 107-117; Belzur, Fth, s. 35; Taber, III, s. 15. 895 Belzur, Fth, s. 193. 896 Bkz. Fayda, Hz. mer Zamannda Gayri Mslimler, s. 176. 897 Goitein, Yahudiler ve Araplar, s. 97; Stillman, The Jews of Arab Lands, s. 27. 898 bn Kesr, Tefsr, III, s. 313. 899 Eb Ubeyd, s. 184, 190. 900 Yiit, Emevler, DA, XI, s. 101; ztrk, s. 382.
890 889

154

elemanlarn idare tarafndan istihdam tabiidir. Bu sebeple Emevler Sasnlerden alnan yerlerde daha ok Mecusleri; am, Filistin ve Msr gibi Bizanstan fethedilen yerlerde de Hristiyanlar istihdam etmiti.901 Ancak bu dnemde Yahudilerin devlet vazifelerinde istihdam ok geri plandadr. lk slam dnemde Yahudilerin istihdam konusunda geri planda kalmalar, daha ok Yahudilerden kaynaklanmaktadr. nk Bizans ve Sasn devletlerinde Yahudiler iin kamusal grevler kapalyd. Yahudilerin memur olarak istihdam edilmeleri yasakt.902 Yahudiler daha ok ticaret, ziraat veya dier zanaat dallarnda n plana kmlard. Yahudilerin bu dnemde istihdamlarnn yok denecek kadar az olmasnn tecrbesizliklerinden de kaynakland sylenebilir. Dier yandan yzyllarn kazandrd, hakim idareye kar temkinli duru ve ilikileri belli mesafede tutma tecrbesi de ilk slam dnemde devlet vazifelerine kar isteksizlikteki bir dier etken olmaldr. Bu tutum baz istihdamlara ramen Emevler dneminde de devam etmitir. Ancak bu dnemde az da olsa baz Yahudilerin devlet grevlerinde istihdam edildiini grmekteyiz. Hz. Osmann gayretleriyle ihtida eden air Eb Hafsa, Emev halifesi Mervann emriyle Haccacn yannda istihdam edilmiti.903 Bir sonraki halife Abdlmelik zamannda (65-86/685-705) ise bir grup zimm Mescid-i Aksann ve Kubbets-Sahrann bulunduu alan temizlemekle grevlendirilmilerdi. Bunlarn saysnn yz olduu belirtilir. stihdam edilenlerin ounluunu Hristiyanlar oluturmaktayd. Kaynaklardaki bilgiye gre Yahudilerden istihdam edilenlerin says ilk etapta on olup daha sonra bu say yirmiye karlmt. Hizmetlerinin karl olarak cizyeden muaf olan bu Yahudiler, kervanlarn ayrlmasndan sonra buray temizliyor, adrvanlarn ve kandillerin bakmn yapyorlard.904 mer b. Abdlaziz (717-720) zamanna kadar grevde kalan bu Yahudiler, onun zamannda bir mddet devam etmi; ancak daha sonra grevden alnmlard. Bunlarn yerine ise ahms ad verilen grevliler getirilmiti.905 Abdlmelik ayrca baz Yahudi aileleri de Mescid-i Aksnn muhafzlna tayin etmiti.906 Yine onun zamannda Smeyr adl bir Yahudinin para basmnda grevlendirildii kaytlara gemitir. Abdlmelik tarafndan bastrlan gm paralar ilk defa bu Teyml Yahudi tarafndan gerekletirilmi ve paralara ona nispetle Smeyriye ad verilmiti.907

Mesel Muaviyenin zel ktibi Sercn er-Rm bir Hristiyand (Taber, V, s. 356.). Sercn Yezid, Mervan b. Hakem ve olu Abdlmelikin ktipliini de yapmt (Mesd, et-Tenbh, s. 281, 285, 286). bn Batrk adndaki bir baka Hristiyan da Sleyman b. Abdlmelikin katipliini yapmt. Sleyman Remle ehrinin imrnda ilerin takibi iin onu grevlendirmiti (Belzur, Fth, s. 195; Mesd, etTenbh, s. 291; Cehiyr, el-Vzer ve'l-Kttb, nr. Mustafa Sak vd dr., Kahire 1401/1980, s. 48). Abdlmelik zamannda Hristiyan Athanasi (Athanasius) Msr valisi Abdlaziz b. Mervann hara divanyla ilgili ilerini yrtyordu (Cehiyr, s. 34; Bar Hebreaus, I, s. 189). Zdn Ferrh, Ziyad b. Ebhinin (Cehiyr, s. 34), Stefanus da Abdurrahman b. Ziydn katipliini yapmt (Cehiyr, s. 29). 902 Sharon, srail Ulusunun Tarihi, Yerualayim 1981, s. 105; Yzbeki, s. 40; Swartz, slmn Douunu zleyen Yllarda Yahudilerin Durumu, SAFD 2 (2001), s. 477. 903 Ebl-Ferec el-sfahn, el-En, Kahire 1963, X, s. 92. 904 Uleym, el-nsl-Cell bi-Tarhil-Kuds vel-Hall, Amman 1973, I, s. 280-281. Yahudi kaynaklar iin bkz. Assaf, Makorot u Mahkarim, s. 18-19; Hirschberg, Inyaney Har ha-Zeytim, s. 158. 905 Uleym, el-nsl-Cell, I, s. 282; Hirschberg, Inyaney Har ha-Zeytim, s. 158. 906 Hirscberg, Jerusalem, EJd, IX, s. 1410. 907 Belzur, Fth, s. 656; Makriz, en-Nukd'l-Kadmet'l-slmiyye, trc. brahim Hakk Konyal, stanbul 1946, s. 36.

901

155

Yahudilerin devletin eitli birimlerinde istihdamlarndaki art Abbasler dneminde balamtr.908 Ancak belirtilmelidir ki, Abbas ve Fatm dnemlerinde Hristiyanlarn tersine Yahudiler devlet kadrolarndan ziyade daha ok ticar ve mal ilerle sanat ve zanaatn dier serbest kollarnda faaliyet gstermeyi tercih etmilerdir. Bu, ilk slam dnemde byle olduu gibi,909 nc ve drdnc hicr asrda da byleydi. Mukaddes (m. X. asr) Suriye ve Filistin blgesinde tabiplerin ve devlet memurlarnn (ktipler) ounluunu Hristiyanlarn oluturduunu; Yahudilerin ise debbalk, sayraflik, cehbezlik ve boyaclk gibi serbest mesleklerde younlatklarn haber verir.910 1. Abbas daresinde stihdam Abbasler dnemi, Yahudilerin tara toplumundan ehir toplumuna dnm ve ticaret sayesinde zenginleerek toplumun dier kesimleriyle de sosyal ilikilerini artrdklar bir dnemdir.911 Bu dnmle beraber Yahudiler devlet kademelerine de ilgi duymaya balamtr. Ancak belirtilmelidir ki, Abbas idaresinde istihdam edilenlerin ounluunu ran kkenli brokratlarla Hristiyanlar veya blgelerde nfusun ounluunu oluturan dier kesimler tekil etmekteydi. Ssn devletinden tevars edilen ve ticarete hor bakan ranl aristokratik zmre, slam dnemde de devlet ilerinde grev almay tercih etmitir.912 stahr, Fris blgesinde devlet grevlilerinin ounluunu ran kkenli brokratlarn oluturduunu; ancak istihdamda Hristiyan ve o blgedeki Krtlerden de faydalanldn belirtir.913 Abbasler dneminde ktiplik gibi vazifeler neredeyse tamamen gayr- mslimlerin bir istihdam alan idi.914 Yukarda belirtildii ve aada grlecei zere, Abbasler dneminde tccar snfna dnen Yahudiler devlette de daha ok ekonomi ve tp sahasnda istihdam edilmilerdir. Tespit edebildiimiz kadaryla Abbas devletinde Yahudilerin istihdamna dair kaynaklara geen ilk rnek, Yahudi Furt b. ehnsedir. Genlik yllarnda Haccc b. Yusufun tabipliini yapan Furt, iktidarn Abbaslere gemesinden sonra vali ve veliaht sa b. Musann hem tabipliini hem de danmanln yapmaya balamt. sa b. Musa her konuda kendisine danrd. bn Eb Usaybiadaki bilgilerden Furtn sadece tabip deil, ayn zamanda halifeleri iyi tanyan ve olaylarn giditnn nereye varacan nceden kestirebilen biri olduu anlalmaktadr. sa b. Musa, Abbas halifeleri Ebl-Abbs es-Seffh ile Eb Cafer Mansrun yeeni idi. esSeffhn halifeliine destek veren sa, Kfedeki Emev valisini bertaraf ettikten sonra ehir valililiine tayin edilmi, es-Seffh tarafndan da Mansrdan sonra veliaht olaca ilan edilmiti. sa, Mansr dneminde Muhammed Nefszzekiyye ve kardei brahim

Konuyla ilgili olarak bkz. Arslanta, Emevler Dneminde Yahudiler, s. 69-70. Hristiyanlar arasnda ktipler, tabipler, attarlar ve sarraflarYahudilerden ise kuma boyacs, deri tabaks, hacamat ve kasap. Bkz. Chiz, er-Redd aln-Nasr, s. 63. 910 Bkz. Mukaddes, s. 153. 911 Hirschberg, ha-Yahudim be-Aratsot ha-slam, s. 304-305; Swartz, slmn Douunu zleyen Yllarda Yahudilerin Durumu, SAFD 2 (2001), s. 476. Goitein bu dnm 750 yl olarak verir. Bkz. Yahudiler ve Araplar, s. 301. 912 Goitein, The Rise of the Near-Eastern Bourgeoisie in Early Islamic Times, JWH 3 (1956-57), s. 597. 913 rnekler iin bkz. stahr, s. 125-126. 914 Bkz. bn Haldun, Mukaddime, I, s. 628.
909

908

156

liderliindeki Hz. Ali evldnn kyamlarnn bastrlmasnda aktif rol oynamt.915 Ancak Mansrun bu srete Mehdyi veliaht tayin etme plannn anlald grlmektedir. Mansr, sa b. Musay Basrada Nefszzekiyye; Kfe evresinde ise brahim b. Abdullahn isyann bastrmakla grevlendirmi ve bu esnada aslnda onun ldrlebileceini de dnmt. Yahudi Furt, sann Basradaki isyan bastrmak zere grevlendirilmesini, ailesiyle kendisi arasna ilelebet dikilmi bir husumet sanca olarak nitelemi ve ailesini Hz. Ali taraftarlarnn youn olarak bulunduu bu blgeden (Kfe) bir baka yere tamasn tavsiye etmiti. Ancak sa, Yahudi mavirinin bu szne, Mansrun kendisinin Kfede kalmasn istediini belirterek kulak asmamt. Daha sonra Kfede brahimi bertaraf eden saya Yahudi maviri tekrar onun Mansrla beraber yeni in edilen Badata tanmasn ya da en azndan halifeden bir baka eyalete vali olarak tayinini istemesini tavsiye etmi; zira onun Kfede kalmasnn can gvenlii asndan tehlikeli olduunu, ayrca bakentten uzak olmas dolaysyla veliahtlktan azli anlamna geleceini belirtmitir. Ancak sa, Yahudi mavirinin bu tavsiyesini de dinlememiti.916 Neticede ilerleyen zamanlarda Mansr say hem veliahtlktan hem de Kfe valiliinden azledince o, Yahudi mavirine yle demitir: Bilgi ve grnde ne kadar isabetlisin. imdi olacaklar daha o zamandan grmsn!917 Abbasler dneminde istihdam edilen bir dier Yahudi de Eb Ubeydullah Muaviye b. Ubeydullah b. Yesr el-Eardir (. 169/786). 100/718 ylnda Taberiye918 ya da Dimakta doan Eb Ubeydullah,919 Halife Mansr zamannda Reyde valilik yapan veliaht Mehd zamannda hara katipliine getirilmiti.920 Eb Ubeydullah, Mehdnin hilafete gelmesinden sonra ihtid etmi, 159/775 ylnda halife tarafndan divanlardan sorumlu vezirlie getirilmiti. Halife Mehdnin her konuda kendisine dant belirtilir.921 163/779 ylna kadar bu grevde kalan Eb Ubeydullah 163/779 ylnda vezirlikten, 167/783-784 ylnda da Divnr-resilden azledilmi, yerine Reb b. Yunus getirilmiti.922 Harun Red zamannda (170-193/786-809) vezir Yahya elBermek tarafndan resil, htem ve zimm divanlarnn bana getirilmek istendiyse de o, yann ilerlediini syleyerek teklifi geri evirmiti.923 Eb Ubeydullahn 169/785 ya da 170/786 ylnda vefat ettii belirtilir. slm kaynaklar ittifakla Muaviyenin iyi bir lim ve Mslman olduunu belirtir. bnt-Tktak, slm dnyasnda haraca dair yazlan eserlerin ilkini bu mhted Yahudinin yazdn haber verir.924 Abbas idaresinde istihdam edilen baka Yahudiler de vard. bn Miskeveyhte yer alan bir bilgiye gre IX. asrn zengin Yahudi cehbezi Harun b. mrann mehur sufi Hallc hapiste ziyaret ettii srada drl-mme ad verilen kurumda grevli olduu

syann bastrlmas iin bkz. Yakb, Trh, II, s. 376 vd. Hz. Ali ailesinin bu sradaki faaliyetleri iin bkz. Glgn Uyar, Ehl-i Beyt, slm Tarihinde Ali-Fatma Evld, stanbul 2004, s. 148 vd. 916 bn Eb Usaybia, s. 231. 917 bn Eb Usaybia, s. 232. 918 Hatb el-Baddi, Trhu Badd, Drl-ktbil-lmiyye, [t.y.], XIII, s. 196. 919 Taber, VIII, s. 163. 920 Cehiyr, el-Vzer ve'l-Kttb, s. 127; Hatb el-Baddi, Trh, XIII, s. 196. 921 Cehiyr, el-Vzer ve'l-Kttb, s. 128, 141; Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, VII, s. 398. 922 Taber, VIII, s. 137 vd.; bnl-Esr, VI, s. 75; bn Kesr, X, s. 149. 923 Cehiyr, el-Vzer ve'l-Kttb, s. 179. 924 bnt-Tktak, el-Fahr, s. 182.

915

157

belirtilir.925 X. asrda Sirafta ehir milliini (ah-bender) Ruzbh (Yom Tov) isimli bir Yahudi yapmaktayd. O dnemde ah-benderler slam dnyasnda zellikle dou eyaletlerinde faaliyet gsteren zerk ve konsolosluk yetkilerini haiz grevlilerdi.926 Ruzbh Bveyh emiri erefdevlenin (376-379/986-989) Sirftaki amilliini yapyordu. erefdevlenin adam olmasna ramen ehliyet ve kabiliyetinden dolay Bahddevle (379-403/989-1012) tarafndan grevinde brakld gibi, bir ara (380/990) ehre hakim olan Samsamddevle tarafndan da grevine devam ettirilmitir.927 Suriye ve Filistinde hkm sren hidler zamannda Dimak valisi, bn Mlik isminde Tedmurlu bir Yahudi idi.928 bn Mlik Dimak valiliini bn Rikin lmnden sonra (942) Muhammed b. Tuun Suriyeyi ele geirmesinden (Mays 942) sonra yapmt. bn Mlikin mehur air el-Mtenebbden (. 354/965) kendisini medheden iirler nazmetmesini istediyse de airin bu teklifi kabul etmedii belirtilir.929 Melikah ve vezir Nizamlmlk, Badattaki mal ileri takip iin Eb Sad b. Semha (Simha) isimli bir Yahudiyi tayin etmilerdi. bnl-Esrin rivayetinden bu Yahudinin idare nezdinde olduka gl olduu anlalmaktadr. Yine ayn kaynakta, kurduu bir komplo ile vezir Eb c grevden aldrd belirtilir. Rivayete gre Badatta kendisine tokat atan bir hasrc, sarn bandan drmt. Hasrc sorgulamasnda kendisini bu ie sevk edenin vezir olduunu itiraf etmiti. O srada sfahanda ikmet eden Melikaha ikayet iin giden bu Yahudi, vezir hakknda aslsz baz iddialarda da bulundu: Gya vezir, blgeyi hakimiyeti altna almaya alan Melikahn baarsnn kayda deer bir ey olmadn sylemi; baarlarn kffra kar deil, tevhit ehli insanlara kar yapldn, stelik bu savalar srasnda sz konusu kimselerin mriklere dahi reva grlmeyecek birtakm muameleye maruz kald eklinde cmleler sarf etmiti. Neticede Sultan veziri grevden alm, yerine Eb Sad b. Mslyy tayin etmiti.930 bnl-Esr, 484/1091 yl olaylarndan bahsederken Badatta Hibetullah isimli bir Yahudinin istihbarat mdrl (shiblhaber) yaptn haber verir.931 XII. asrda el-Katfi gezen Yahudi seyyah Benjamin, bu liman ehrinde inci balklnn ok yaygn olduunu; bu sektrdeki vergi vb. ilerin de bir Yahudi memur tarafndan takip edildiini belirtir.932 Nizm-i Arznin (. 552/1157den sonra) rivayetine gre shak isimli bir Yahudi Gazneli Mahmudun maiyetinde ticar ve mal ilerini takip ediyordu. Gazneli Mahmud Yahudi shak

bn Miskeveyh, I, s. 79-80; Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 655. Goitein, Mediterranean Society, I, s. 192; Mazaheri, s. 345. 927 bn Miskeveyh, III, s. 149-150. 928 Gil, Erets Yisrael, I, s. 265. 929 Gil, Erets Yisrael, I, s. 265, 271. 930 bnl-Esr, X, s. 186. Vezirin komploya kurban gittii aktr. Eer sz konusu Yahudiye suikast tertip etmek istese bunu sradan bir hasrcya tokat attrarak deil, daha profesyonelce yaptrabilirdi. stelik byle bir kimsenin idar bir nfzu olmayan, halifelii sadece isimde kalan bir Abbas oluna vezirlik yaptnn farknda olmamas da mmkn deildir. 931 bnl-Esr, X, s. 186. bnl-Esrde bu gayri mslimin hangi dine mensup olduu aklanmamtr. Ancak o dnemde Yahudice Natanelin Arapa karl olan Hibetullah ismi Yahudiler arasnda ok yaygn olarak kullanlmaktayd. 932 Bkz. Benjamin, s. 81.
926

925

158

maden ocaklarnn iletmesinden de sorumlu tutmutu.933 Yahudilerin ekonomik alanda en fazla at oynattklar alan ise cehbezlikti. Yahudi cehbezler aada mstakil bir balk altnda ilenecektir. Kaynaklarda Abbas idaresinde Yahudi istihdamna dair bulabildiimiz bilgiler bundan ibarettir. Ancak kaynaklara gemese de ihtiya duyulduka, ehliyet ve kabiliyetine gvenildike Yahudiler devlet grevlerinde istihdam edilmitir. nk Seyyah Benjamin Halife Mstencidin (555/1160) emrinde pek ok Yahudinin altn haber verir.934 2. Ftm daresinde stihdam Fatmler, Abbas ve dier Mslman idarelere kyasla gayr- mslim istihdamna en fazla yer veren idare kabul edilir.935 Kaynaklarda Fatmler dneminde istihdamndan bahsedilen ilk Yahudi, tabip de olan Musa b. Elzrdr. Sefer Hasidim ve Ahimaets adl Yahudi kroniklerde Paltiel936 olarak zikredilen Musa, Mslmanlar tarafndan talyaya dzenlenen bir sefer srasnda bir takm Yahudi ileri gelenleriyle beraber Oriadan esir alnm ve dnemin mehur Yahudi tabibi shak srailden Kayravanda tp renimi grmt. Tabiplikteki mahareti ve zeks sayesinde nce saray tabibi olmu; daha sonra Halife Muizzin danmanlna getirilmiti. Muizzin her konuda ona dant rivayet edilir.937 Fatm devletinde istihdam edilen en mehur Yahudi kkenli brokrat ise Fatmlerin Msrdaki vezirlerinin ilki olan Yakub b. Killistir.938 318/930 ylnda Badatta Yahudi anne-babadan dnyaya gelen bn Killisin soyunun Hz. Musa ve Haruna dayand; cahiliye dneminde ahde vefas ile mehur olan Samavel b. diynn torunlarndan olduu rivayet edilir.939 lk renimine Badatta balayan bn Killis, yaz (kitbet) ve hesab Badatta renmiti. Kk yalarda babasyla birlikte Filistine g ederek Remleye yerleen bn Killisin genlik yllarnda Remlede tccar
Nizm-i Arz, ehr Makle: Erba Makle, nr. ve Arapaya trc. Muhammed b. Tvt, Rabat 1403/1982, s. 137. 934 Benjamin, s. 61. 935 Bkz. Ashtor, The Social Isolation of ahl adh-Dhimma, The Medieval Near East (Collected Studies), London 1978, s. 90; Swartz, slmn Douunu zleyen Yllarda Arap Topraklarndaki Yahudilerin Durumu, SAFD 2 (2001), s. 478. 936 Paltielin kimlii hususunda hayli farkl grler ileri srlmtr. Ahimaets, kroniinde Paltielin Halife Muizzin saraynda tabip deil, mneccim olarak istihdam edildiini belirtir. Rivayete gre Musa Gney talyada Oria ehrinde mukim bir Yahudi ailenin (efatya) ocuu idi. Muizzin Oria ehrine dzenledii bir sefer srasnda esir olarak alnan efetya ailesi, halife tarafndan iyi muamele grm ve Paltiel de nce halifenin mneccimi, yapt yorumlarn hep isabetli kmas nedeniyle de daha sonra mstear olarak tayin edilmiti. Ahimaets, halifenin Paltiele danmakszn hibir ey yapmadn belirtir. Bkz. Ahimaets, Sefer Yuhasin [The Chronicle of Ahimaaz], s. 16-17, ng. trc. 88-89. Arapa kaynaklarda Halife Muizzin herhangi bir Yahudi vezirinden bahsedilmez. Ancak baz Yahudi aratrmaclar Paltielin Ifrkiyede Fatmlerin hizmetine girmesi dolaysyla onun Fatmlerin mehur komutan Cevher es-Skll (. 381/992) veya Fatm sarayndaki nufzu dolaysyla mehur Yahudi vezir Yakub b. Kllisle ayn ahsiyet olabileceini iddia etmilerdir. Tartmalar iin bkz. Marx, Studies in Gaonic History and Literature, JQR, n.s. 1 (1910-11), s. 78-85; Bernard Lewis, Paltiel: a Note, BSOAS 30 (1967), s. 179; Gil, Erets Yisrael, I, s. 299-300. 937 bn Eb Usaybia, s. 545. Musann shak, smail ve Avnullah olmak zere ocuunun olduu ve Avnullahn Mslman olduu belirtilir. Bkz. bn Eb Usaybia, s. 545. 938 bn Hallikan, Vefeytl-Ayn, VII, s. 29. 939 bn Hallikan, Vefeytl-Ayn, VII, s. 27.
933

159

vekillii940 ve simsarlk (komisyonculuk) yapt941 belirtilir. Ancak tccar vekillii srasnda ans yaver gitmeyen bn Killis, alt tccarlar iflas ettirmi ve Msra kamt (330/941).942 bn Killis bu srada 30 yalarnda olup hid Muhammed b. Tuun, olu Ebl-Ksm ncra vasi tayin ettii Kfrun hizmetine girmiti. bn Killis bu dnemde Kfrun ticar ilerini takip etmitir.943 Bu srada bn Killis ticar baars, akl ve zeks sayesinde Kfrun dikkatini ekmi, bu esnada dnemin ileri gelenleri ile tanmt.944 Grevi icab deiik yerleri gezen bn Killis Msrn arazi, ticaret ve ehirlerinin durumunu yakndan tanma frsatn da bu dnemde bulmutu.945 Kafr, ticar alanda baarl bu Yahudiye devlette bir grev vermeyi dndyse de, ok fazla da gvenemedii iin bir mddet daha zel ilerinde kullanmay tercih etmiti. Ancak yaanan birka olayda bn Killisin gvenilir ve doru szl olduunu anlamas zerine, ona her konuda danmaya ve fikirlerini almaya balamtr.946 bn Killisin Mslman olmas da Kfra hizmeti srasnda gereklemitir. Kfr, ehliyet, kabiliyet ve zekasn takdir ettii bn Killis hakknda Aslnda Mslman olsa, vezirlik yapacak biri, eklinde kulland bir ifade onun kulana gitmi ve iinde idarecilik istei olan bn Kilis, Mslman olmaya karar vermiti.947 Ancak bn Killisin mslmanl ve Kfrun ona iltifat Ebl-Fadl Cafer b. Furtn (bn Hnzbe) kskanlna sebep olmutu. Vezir, Kfrun ksa bir sre sonra vefatyla onun katip, yardmc ve dier yaknlarn; bu arada bn Killisi de tevkif ederek mallarn msadere etmiti. Daha sonra kefaletle serbest braklan bn Killis, kardeinin de yardmyla Fatmlerin hakimiyetindeki Maribe kamt.948 bn Killis burada Fatm halifesi Muizze yakn olan eski dindalarnn yanna snm949 ve 357/968 ylndan itibaren Muizze hizmet etmeye balamt.950 bn Tariberdde yer alan rivayette Muizzi Msr almaya tevik edenin bn Killis olduu

Yahya b. Said el-Antak , s. 219; bnl-Kalnis, s. 55; Makriz, Htat, II, s. 5. bn Tariberd, en-Ncmz-Zhire, IV, s. 158. 942 bn Hallikan, Vefeytl-Ayn, VII, s. 27, 33; bn Tariberd, en-Ncmz-Zhire, IV, s. 158. 943 Yahya b. Said el-Antak , s. 219; bnl-Kalnis, s. 55; bn Rhib, s. 70; bns-Sayraf, s. 47. 944 bn Hallikan, Vefeytl-Ayn, VII, s. 27. 945 Makriz, Htat, II, s. 5. 946 Kfrun bn Killise u iki olaydan sonra tamamen gvenmeye balad belirtilir: lki, bn Killisin Yahudi bir arkada Remlede varissiz len bir tccarn (bn Beled b. Bekir) 20 bin dinarlk servetini bir tarlada gml olduunu haber vermi; bn Killis de bu haberi Kfra iletmiti. Kfr, olayn incelenmesi ve varsa parann getirilmesi iin bn Killisi grevlendirmi; bn Killis Remledeki gmde 20 bin deil, 30 bin dinar olduu haberini verince Kfrun kendisine olan gveni artrmt. Bkz. bnsSayraf, s. 47. Bir baka zamanda da Kfr bn Killise almasnn bir karl olarak ykl miktarda para gndermi, ancak o bu paradan sadece ihtiyac kadar (bin dinar) alm kalann iade etmiti. Bu tok gzllk Kfru olduka etkilemiti. Bkz. bns-Sayraf, s. 48; bn Hallikan, Vefeytl-Ayn, VII, s. 28. 947 bnl-Kalnis, s. 55; bn Tariberd, en-Ncmz-Zhire, IV, s. 158. bns-Sayraf, Kfrun herhangi bir sznden bahsetmeksizin, bn Killisin dorudan mslman olduunu nakleder. Bkz. s. 48. bn Killis mslman olmaya karar verince kendisine Kurn, fkh ve dier slm ilimlerini retmesi iin bir din adam tutmu ve bir Cuma gn de mslman olmutur. Mslmanl ve Kfrun ona olan iltifatnn detaylar iin bkz. bn Hallikan, Vefeytl-Ayn, VII, s. VII, s. 28; Makriz, Htat, II, s. 5. 948 Yahya b. Said el-Antak , s. 219; bnl-Kalnis, s. 55; bn Hallikan, Vefeytl-Ayn, VII, s. 28. 949 bnl-Kalnis, s. 55. 950 bn Askirden naklen bn Hallikandaki bu bilgi iin bkz. Vefeytl-Ayn, VII, s. 33; bns-Sayraf, s. 49.
941

940

160

belirtilir.951 Ancak Msrn Cevher tarafndan igali ve Muizzin Msra geliine kadar ki dnemde (357-362/968-973) bn Killis, Maribte Halife Muizzle birlikte kalmt.952 Fatmlerin Msra intikalinden sonra bn Killis (cizye, ur, hisbe ve miras gibi) ekonomik ilerden sorumlu bir devlet grevlisi olarak hizmet vermi; Halife Muizzin lmne kadar da bu grevde kalmtr.953 Bu dnemde Aslc b. Hasenle birlikte yapt vergi reformlaryla Msrn ekonomik adan kalknmasnda bir hayli baarl olan bn Killisin954 talihi asl 365/975 ylnda vezirlie getirilmesiyle deimitir.955 380/990 ylna kadar da grevinde kalmtr. bn Killisin Halife Aziz zamannda vergi ve idar iler yannda d ileriyle de yakndan ilgilendii anlalmaktadr. Msra hakim olan Fatm idaresi, Abbas hakimiyetindeki am almaya karar vermi; bunun iin de Cevher ama gnderilmiti. Ancak Cevher Askalnda Aftekine malup olmu ve esir edilmiti. Bunun zerine vezir bn Killis, Azize Aftekin zerine bizzat kendisinin gitmesini tavsiye etmi; neticede Aziz Remleyi ele geirmi ve Aftekini de alarak Msra dnmt.956 Aziz, Aftekine ok iyi davranm, hatta zaman zaman idar ilerde kendisine danmaya da balamt.957 Ancak, Aftekinin vezir bn Killisle yldz hi barmamtr. Zaman zaman arlmasna ramen vezirin yanna gitmemi; bu da vezirin fkesini ekmiti. Neticede bn Killis bir adamna Aftekini zehirleterek ldrtmtr.958 Durumun anlalmas zerine Aziz, bn Killise ok kzm, vezirin mallarn msadere ettii gibi, grevinden azlederek hapse attrm ve vezirlikteki divanlar da saraya tatmt (373/983).959 bnl-Esr, bn Killisin krk gn kadar hapiste kaldn, ilerin iyi gitmemesi zerine Azzin onu hapisten kararak tekrar vezirlie getirdiini nakleder.960 Yakub b. Killis vezirlii srasnda devlet hizmetlerinin daha salkl yryebilmesi iin eitli divanlar kurmutu.(*) Bu divanlarn almalarn yakndan takip iin binalarn kendi sarayna in eden bn Killis, her divana kendi iinde baarl
bn Tariberd, en-Ncmz-Zhire, IV, s. 21. Ancak Msr almadka Abbaslere kar etkili olamayacaklarn anlayan Fatmler Msra bu zamana kadar birka kez sefer dzenlemilerdi. Bkz. Doutan Gnmze slm Tarihi, V, s. 147 vd. bn Killisin Msr yakndan tanmas ve Kfrun lmnden sonra iine dt zor durum, yeni sefer iin bir tevik olduu sylenebilir. 952 Makriz, Htat, II, s. 5. 953 Yahya b. Said el-Antak , s. 219; Makriz, Htat, II, s. 5; Gil, Erets Yisrael, I, s. 282-283. 954 bn Killis ve Aslc Msrda vergi demelerinde o zamana kadar kullanlan Abbas dinarlar (eddinrur-Rd) yerine Fatm dinar (ed-dinrul-Muizz) ile alnmasna karar vermiler; bu sabitleme ile daha nce yaanan deer dm ortadan kalkm; halkn zararna ancak devletin yararna olan bu dzenleme ile gelirler bir hayli artmt. Bkz. Makriz, Htat, II, s. 5-6. Becker ve Fischel gibi baz msterklar, Fatm devletinin salam temeller zerine bina edilmesinin bn Killis gibi baarl bir brokratn gayretiyle olduu kanaatindedir. Bkz. Becker, bn Killis, A, V/2, s. 762; Fischel, (JEPLI) Jews in the Economic and Political Life of Islam, London 1968, s. 56. 955 Yahya b. Said el-Antak , s. 182; Makriz, Htat, II, s. 226. 956 bnl-Esr, VIII, s. 657; Makriz, Htat, II, s. 284. Bu savatan sonra Suriye blgesi Fatm hakimiyetine girmi ve Fatmlerin son zamanlarna kadar da devam etmitir. Bkz. Doutan Gnmze slm Tarihi, V, s. 174. 957 bnl-Esr, VIII, s. 660. 958 bnl-Kalnis, s. 37; bn Tariberd, en-Ncmz-Zhire, IV, s. 133. 959 Yahya b. Said el-Antak , s. 202. 960 bnl-Esr, VIII, s. 661. (*) Makriz, bn Killisin kurduu divanlarn ismini u ekilde verir: Divanl-Azziye, Divan lil-cey, Divanl-emvl, Divan lil-harc, Divans-sicillt vel-in, Divanl-msteillt.
951

161

ktipler tayin etmi ve bunlarn kontrol iin de birer mfetti (zimm) atamt. bn Killis ayrca her biri nazr ad verilen bir grevli tarafndan idare edilen eitli malzeme depolar (hzne) kurmu, devlet ileri iin gerekli lojistii buralardan temin etmiti.961 slm tarihinde ilk mhtedi vezir kabul edilen bn Killis, 6 Zilhicce 380/24 ubat 991 tarihinde Kahirede lmtr.962 Hasta yatanda kendisini ziyaret eden Halife Aziz, satn alnabilecek bir durum olsayd, btn maln vererek veziri satn alacan sylemi ve alamt. lmnden sonra devlet daireleri birka gn tatil edilmi, cenaze ileriyle halife bizzat ilgilenmi ve mezarna da gsterili bir trbe yaptrmt.963 bn Killis, ilme ok nem verir, meclislerinde din ve ilim adamlarn da eksik etmezdi. Zaman zaman tertip ettii bilimsel toplantlarda deiik kesimden pek ok insan bir araya getirerek bilgilenmek isterdi. Kendisi de bizzat deiik konularda kitaplar hazrlamt.964 Fatm devletinin Msrdaki ilk veziri olan bn Killis on iki yllk grevi sresince ok nemli icraatlara imza atm ve Fatm devletini tekiltlandrm en nemli ahsiyetlerinden biriydi. Msrn slam dnemde en parlak devirlerinden biri de Aziz dnemi kabul edilir.965 Aslnda Beckerin de belirttii gibi966 bu parlakln halifeden ziyade bn Killis sayesinde gerekletiini belirtmek yanl olmayacaktr. lmnden sonra vezarete Eb Abdullah el-Mevsl tayin edilmitir.967 bn Killis Mslman olmasna ramen eski dindalaryla irtibatn da kesmemi; devlet ilerinde zaman zaman onlardan da faydalanmt. Kaynaklarda konuyla ilgili az da olsa baz bilgiler bulmak mmkndr. Bunlardan birka hakknda sadece Arapa kaynaklarda bilgi vardr. bnl-Kalnis, bn Killisin bn Ebl-d isimli bir Yahudiyi, Suriyedeki (zel) ilerini takip iin grevlendirdiini ve bu Yahudinin ayn zamanda Suriyede olup biten her eyden bn Killisi haberdar ettiini rivayet eder. Ancak Suriye valisi Bekcr, bn Ebl-dun bu faaliyetlerinden rahatsz olmu ve kendisini ldrmt (372/982). Durumu renen bn Kilis, Bekcra ok kzmt. Hatta onun Halife Azize Bekcrun uzun vadede blgede bamszla giriebileceini syleyerek kkrtt rivayet edilir.968 Yine bnl-Kalnis, Kk (es-Sar) lakapl bir dier Yahudi bn Ebldtan bahseder. Bu kimse yukarda bahsedilen bn Ebl-dun biraderi idi. Bunun da aabeyi gibi bn Killisin Suriyedeki mal ilerini takip ettii belirtilir. Kk bn Ebl-d daha sonra btn Suriyenin mal ileriyle grevlendirilmiti.969 Yine bnlKalnisde yer alan bir bilgide bn Killise hizmet eden Fadl b. Ebl-Fadl isimli bir

Makriz, Htat, II, s. 6. Makriz, Htat, II, s. 7; Gil, Erets Yisrael, I, s. 303. 963 Yahya b. Said el-Antak , s. 219; bnl-Kalnis, s. 55-56; bns-Sayraf, s. 51-52; bn Tariberd, en-Ncmz-Zhire, IV, s. 158. 964 Yahya b. Said el-Antak , s. 202, 220; bn Tariberd, en-Ncmz-Zhire, IV, s. 158; Makriz, Htat, II, s. 6. 965 Bkz. Doutan Gnmze slm Tarihi, V, s. 168. 966 Bkz. Becker, bn Killis, A, V/2, s. 762. 967 bn Miskeveyh, III, s. 185-186; bnl-Esr, IX, s. 77. 968 bnl-Kalnis, s. 51-52. Ancak, kaynaklara Halife Azzin bn Killisin tahrikine nasl tepki verdii konusunda herhangi bir bilgi yansmamtr. 969 Fischel, JEPLI, s. 62.
962

961

162

azatl kleden bahsedilir. Ayn kaynakta yer alan bilgiye gre, Fadln daha nce Yahudi olduu da belirtilir.970 Konuyla ilgili kaynaklarda baka bilgi yoktur. bn Killisin devlet kademelerine soktuu ve bn Killisten sonra Fatm brokrasi hayatnn en mehur Yahudisi ise Suriye ve Filistindeki asker ilerinden sorumlu ktip Menasedir. slam kaynaklarda bazen bnl-arrr bazen de bnlFerrr eklinde zikredilen971 Menasenin, kaynaklarda ad ilk olarak 370/980 ylnda geer. Meslek hayatna bn Killisin mal ilerini takiple balayan Menase, daha sonra vezirin tavassutuyla Halife Azz tarafndan Suriyenin idar ve asker iler katipliine getirilmiti. O dnemde daha ok gayr- mslimlerden kan ktipler,972 pek ok yetkiye sahip memurlard.973 Bu sebeple bu tayinin Yahudi cemaatini bir hayli sevindirdii Geniza kaytlarnda dile getirilmitir. 1039 tarihli bir dokmanda Natan b. Avraham Fustata yazd bir mektupta Dimak Yahudilerinin daha nce hibir Purim bayramn Menase zamanndaki gibi kutlamadklarn haber verir.974 Menase, blgedeki dier ou grevlinin deiimine ramen halife ve vezire olan ball ve onlarn da ona olan gveni sayesinde vazifesini uzun sre devam ettirmiti. Menasenin daha sonra Hristiyan s b. Nastrnin vezirlii srasnda Suriye valisi olduu bilinmektedir. Hristiyan vezir ve Menase grevleri srasnda Mslmanlara ok zulm ve hakszlk yapm; vezir Hristiyanlar, Menase de Yahudi dindalarn ok fazla kayrm ve koruyup kollamlard.975 Artan ikyetler zerine her ikisi de grevden alnmt. Ancak s b. Nastrs nfuzlu araclar ve halifeye takdim ettii yz bin dinar tutarndaki kk meblal(!) bir hediye ile grevine tekrar dnmt.976 bnlEsrde Yahudi Menasenin de halifeye pek ok hediye verdii zikredilmesine ramen,977 greve tekrar dndne dair kaynaklarda herhangi bir bilgi yer almamaktadr. Yahudi kaynaklarda Menasenin olu Adiyyin de babas gibi ktip olarak istihdam edildii belirtilir. Yahudi bir air tarafndan kendisine ithaf edilen bir iirde iini bilen bir ktip (ha-sofer memaher) olarak tanmlanan Adiyyin cemaatine kar ok l-i cenb olduu dile getirilir.978 Benzer bir vg 1030 tarihli bir Geniza dokmannda lomo b. Yahudann Fustattaki Sahlan b. Avrahama yazd mektupta da dile getirilmitir.979 Fatmler dneminde Yahudilerden devlette grev alanlar cemaat ierisinde Arapa olarak Sadl-mlk, Emnd-devle; Fahrudevle veya brnce Ktiplerin ba tac anlamna gelen Ataret ha-soferim ( ) gibi isimlerle

Bkz. bnl-Kalnis, s. 39. Bkz. bn Miskeveyh, III, s. 186; bnl-Kalnis, s. 56. 972 bn Haldun, Mukaddime, I, s. 628. 973 Goitein, Mediterranean Society, I, s. 249. Ktiplik kurumunun tarihi geliimi iin bkz. M. Sabri Kka, Ktip, DA, XXV, s. 49-52. 974 Mann, The Jews in Egypt, I, s. 23; Gil, Erets Yisrael, II, s. 315. 975 bn Miskeveyh, III, s. 186; bnl-Kalnis, s. 56; bnl-Esr, IX, s. 77. 976 bnl-Kalnis, s. 57; bnl-Esr, IX, s. 42; Bar Hebraeus, I, s. 272; bn Tariberd, VI, s. 115-116; Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, XV, s. 168. 977 bnl-Esr, IX, s. 42. 978 Mann, The Jews in Egypt, I, s. 20. iirin brnce metni iin bkz. a.g.e., II, s. 11-13. 979 Gil, Erets Yisrael, I, s. 298; II, s. 166.
971

970

163

anlrd.980 XI. asra ait bir Geniza dokmannda Bilbsde baz Yahudilerin devlet hizmetinde altklar belirtilir. Bunlar Yahudiler arasnda bakan manasna gelen sar eklinde isimlendirilirdi.981 Fatmler dneminde devlet hizmetlerinde sadece Rabban Yahudiler istihdam edilmemitir. Baz Karalerin de istihdam edildii kaytlara gemitir. 1060larda Kuds valisinin emrinde mil olarak alan (ktibl-Msr) Eb Sad shak (b. Halef b. Alln) isminde Kara bir Yahudi vard. Bu milin grevi srasnda, Irakta hakimiyetini tesis eden Seluklularn Filistin blgesini de alacaklar ayias, Kudste byk bir korku yaratm; hatta Kubbets-Sahrann be yz kadar kandilden oluan avizesinin olduu gibi yerinden koparak dmesi, bu olayn gerekleeceine yorulmutu. Kaynaklarda Kara mille ilgili baka bilgi yoktur. Bu tarihten ksa bir sre sonra grevden alnan milin yerine bn Muammer isminde bir Hristiyan tayin edilmiti. Azlinden sonra Remleye giderek yerleen Eb Sadn sonraki hayatnda ticaretle urat anlalmaktadr.982 bn Muammer greve getirilince Kuds Yahudilerinden Msra yazlan bir mektupta, saraydan tandklar vastasyla amile bir mektup yazlarak Yahudilere kar vergi ve dier konularda anlayl olmasn rica etmesi istenir.983 3.Yahudi Tabipler a. Abbaslere Hizmet Eden Yahudi Tabipler Talmudta Yahudi olmayanlara tp hizmetleri verilmesi yasaklanm olmasna ramen984 Abbas ve Fatmler dneminde Yahudi tabiplerin bu yasa dinlemedikleri anlalmaktadr. Bu dnemlerde pek ok Yahudi tabip, Mslman idarecilere hizmet etmitir. slam dnemde kaynaklarda zikri geen en eski Yahudi tabip, Emevler dnemi airlerinden Mervann babas Eb Hafsadr. Eb Hafsa, Hz. Osmann gayretleriyle Mslman olmutu.985 Cemel vakasnda Hz. Aliye kar savam, Mervan b. Hakem (684-685) zamannda ise halifenin danman olmutu. Halifeye olan sevgisinden dolay oluna Mervan adn verdii rivayet edilir.986 Emevler dneminin bir baka tabibi ise Maserceveyh idi. Mervan b. Hakem zamannda Basrada yaam olan bu Yahudi tabip, Rahib (el-Kss) Ehrn b. Ayun tarafndan yazlan tpla alakal el kitaplarndan birini (Knn), Srynceden Arapaya tercme etmiti.987

Dokmanlar iin bkz. Ashtor, The Number of Jews in Medieval Egypt, JJS 18 (1967), s. 33; Goitein, Bankers Accounts from the Eleventh Century A.D., JESHO 9 (1966), s. 35. 981 Ashtor, The Number of Jews in Medieval Egypt, JJS 18 (1967), s. 24. 982 Gil, Erets Yisrael, I, s. 335. Ticaretinden bahseden dokmanlar iin bkz., a.g.e., s. 335, dipnot 600de iaret edilen yerler. Ayrca bkz. Schur, Toldot ha-Karaim, s. 41. Gil, bu Karanin Kuds valisi olduunu belirtir. Ancak Goitein bu Karanin vergi mili olduu grndedir. Bkz. Goitein, Mediterranean Society, II, s. 378. 983 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 378. 984 Hirsch-Einsenstein, Gentile, JE, VII, s. 624. 985 bn Hallikan, Vefeytl-Ayn, V, s. 189. 986 Ebl-Ferec el-sfahn, el-En, X, s. 91. 987 bn Clcl, Tabaktl-Etbb vel-Hkem, nr. Fud Seyyid, Kahire 1955, s. 61; bnl-Kft, s. 80; bn Ebi Usaybia, s. 232. Maserceveyhin olu sa da tp ilmiyle meguld. Kaynaklarda hayat hakknda ok fazla bilgi olmayan sann tp alannda baz kitaplar nerettii bilinmektedir. Bkz. bnl-Kft, s. 247.

980

164

Abbaslerin balang dneminde tabiplik yapan Yahudilerin ilki, Furt b. ehnse idi. Teyzk (Theodokos?) isimli bir Hristiyann yannda yetien Furt, genlik yllarnda Haccc b. Ysufun tabipliini yapm; iktidarn Abbaslere gemesinden sonra ise bu hnedana mensup vali ve veliaht sa b. Musann tabipliini yapmaya balamt. Gece sohbetleri srasnda anszn uykuya dalma hastalna yakalanan sa b. Musay bu hastalndan, hocas Teyzkun Haccc b. Yusufa fstkla baz bitkileri kartrarak yapt bir ilala tedavi etmiti. Furtn tpla ilgili telif ettii herhangi bir kitap kaynaklara gememitir. Furt Halife Mansur dneminde lmtr. sa b. Musa lmnden sonra da onu bir trl unutamam, hep hayrla yd etmitir.988 Abbasler dneminin en nl Yahudi tabibi ise Ebl-Berekt Hibetullah elBadaddir (. 547/1152?). bn Malka (Kralienin olu) ve Evhadzzaman olarak bilinen Ebl-Berekt, Musulun Beled isimli bir kasabasnda domu, tp renimini Badatta tamamlamt. lme ok dkn olup olduka da kabiliyetliydi. Hocalar hakknda kaynaklarda ok fazla bilgi olmad iin tabiplie kendi kendini yetitirerek balad anlalmaktadr. Genlik yllarnda tpla bir hayli ilgilenen Ebl-Berektn tp ilmini Ebl-Hasen Sad b. Hibetullah isimli Mslman bir hekimin yannda yle bir olaydan sonra gelitirdii belirtilir. bn Eb Usaybiada yer alan bilgiye gre, EblHasen prensip olarak Yahudi renci kabul etmiyordu. Bu sebeple Ebl-Berekt derslerine almamt. Ancak Ebl-Berekt her gn hocasnn ders verdii mekanda bulunan bir dehlize girerek dersleri gizlice dinlemeye balam ve bu ekilde de bir yl ders dinlemiti. Bir keresinde hocann sorduu tpla ilgili bir soruya meclisteki talebeden kimse cevap veremeyince, bulunduu dehlizden karak Clnustan (Galen) nakillerde bulunarak cevap vermi ve bu olaydan sonra da derslere resm olarak katlmaya balamt.989 Hayatnn sonlarna doru Yahudilikten slama geen EblBerekt,990 tp ilminde baars sebebiyle dnemin devlet adamlar ve yaknlarn tedavi iin sk sk deiik blgelere davet edilmitir. Onun Seluklu sultan Mesudu, Muhammed Taparn eini ve Zengilerin emiri Seyfeddin Gaziyi tedavi etmesi iin arldn biliyoruz.991 Tabip ayrca kendi czamn ve dier tabiplerin are bulamad psikolojik rahatszl (melankoli/mlhuly) olan birini, yine kendisinin gelitirdii psikoterapik bir yntemle tedavi etmiti.992 Hayatnn sonuna doru grme duyusunu kaybeden Ebl-Berekt, tp ve felsef konularla ilgili grlerini rencilerine yazdrmtr. Halife Mstencide hizmet eden Ebl-Berektn, kulunca tutulan Seluklu Sultan Mesudu tedavide baarl olamad iin bu baarszlnn hayatna ml olaca korkusuyla aniden vefat ettii belirtilir. (547/1152).993 Abbasler dneminde Musulda bn Ksin (?) isimli bir Yahudi tabipten bahsedilmektedir. bn Eb Usaybiann tp alannda olduka bilgili ve baarl biri

bnl-Kft, s. 255, 317; bn Eb Usaybia, s. 229-230. Teyzkun hayat iin bkz. bnl-Kft, s. 105 bn Eb Usaybia, s. 374. 990 Beyhak, Tetimmet Svnil-Hikme (Trihu Hukemil-slm), nr. Muhammed ef, Lahor 13511352, s. 152. 991 Beyhak, Tetimmet Svnil-Hikme, s. 150-151; bnl-Kft, s. 344; Sevim-Meril, Seluklu Devletleri Tarihi, s. 261. 992 bn Eb Usaybia, s. 374; bn Hallikan, VI, s. 74. 993 Beyhak, Tetimmet Svnil-Hikme, s. 151.
989

988

165

eklinde nitelendirdii bu Yahudi tabip hakknda ihtid ettii dnda bilgi yoktur.994 Bu dnemin bir baka nemli tabibi de muhted Yahudi Samuel b. Yahuda el-Marib (570/1174ten nce) idi. Felsefe ile megul olan babas, Samuele matematik, hendese ve say ilimleri yannda tp tahsili de yaptrmt. Babasyla beraber Endlsten Badata gelen Samuel, burada bir mddet ikmet ettikten sonra Meraya (Azerbeycan) gitmi ve orada Pehlev ailesine ve idarecilerinin hizmetine girmiti. Oullar da kendisi gibi tabiplik mesleini semiti.995 b. Fatmlere Hizmet Eden Yahudi Tabipler Irak blgesinin tersine Msr ve Filistin blgesinde yaayan Yahudi tabipler hakknda hem slm kaynaklarnda hem de Genizada nemli bilgiler vardr. Bu bilgiyi Yahudi tabiplerin ksmen halifelerin tabibi olmalarna, ksmen de ehir cemaatlerinin temsilciliini yapmalarna borluyuz. Fatmler dneminde zikri geen ilk Yahudi tabip Eb Yakub shak b. Sleyman el-sraildir (. 320/932den nce). Yahudiler arasnda Yitshak ha-Yisrael, Batda ise Isaac Judaeus olarak bilinen shak el-srail Msrda domutu. Tpla ilgili bilgilerini burada kazanan shak, daha sonra Kayravana giderek Mslman tabip shak b. mrndan tp okumu, meslek kariyerinin ilk zamanlarnda gz mtehasssl yapmt. Kayravanda Aleblerin son hkmdar Ziyadetullah b. Abdullahn (290296/903-909) tabiplii iin davet edilen shak, saraydaki dier tabiplerin ve baz brokratlarn olumsuz tavrlarna ramen bilgi ve kabiliyeti sayesinde en gzde tabip olmay baarmt.996 shak el-srail hem iyi bir hekim hem de iyi bir meslek ahlkna sahipti. Bir meslektann Fatm Halifesi Mansur iin yapt uyku ilacnn, halifeyi nerdeyse lme gtrmesinin eiinde olaya derhal mdahale etmi, hem halifeyi hem de bu hatay hayatyla deyecek olan meslektan lmden kurtarmt. Onun bu olay karsnda szleri u olmutur: Bir meslektann bana bir ey gelirse onu knamak iin dudan dahi kprdatma! Herkesin bir dalgnlk an vardr. Sen kendi baarlarnla vlmelisin. Bakalarnn zor durumundan faydalanarak bir yerlere gelmeye almamalsn!997 Pek ok talebe yetitiren ve hi evlenmeyen shak yz yandan fazla yaamtr.998 Kendisine evlenip oluk ocua karmama sebebi sorulduunda o tpla ilgili drt kitap yazdn, bu drt kitabn, namn ocuklardan daha iyi devam ettireceini sylemiti.999 Buna yetitirdii, kendisi kadar uzman ve alkan rencilerini de ilave etmek gerekir. Bunlardan ilki Mslman Eb Cafer bnlCezzr (. 369/979);1000 dieri ise Eb Sehl Duna b. Temm ha-Bavldir. Yahudi Duna, Kayravanda hocasndan sonra saray tabiplii yapmtr.1001 Fatmler dneminin bir baka tabibi Musa b. Elzrdr. Musa b. Elzr, Mslmanlar tarafndan talyaya dzenlenen bir sefer srasnda baz Yahudi ileri
bn Eb Usaybia, s. 333. bnl-Kft, s. 209; bn Eb Usaybia, s. 471. 996 bn Clcl, s. 87; bn Clcl, s. 61; bn Sid el-Endels, Tabaktl-mem, s. 88; bn Eb Usaybia, s. 479. 997 Meyerhof, Medieval Jewish Physicians in the Near East, s. 438. 998 bn Sid el-Endels, Tabaktl-mem, s. 88. 999 bn Eb Usaybia, s. 479. 1000 Hayat ve eserleri hakknda bkz. Hasan Doruyol, bnl-Cezzr, Eb Cafer, DA, XXI, s. 1-3. 1001 Meyerhof, Medieval Jewish Physicians in the Near East, s. 440.
995 994

166

gelenleriyle beraber Oriadan esir alnm ve dnemin mehur Yahudi tabibi Eb Yakub shak srailden Kayravanda tp renimi grmt.1002 Hocasnn lmnden sonra Fatm idarecilerinin tabipliine getirilen Musa b. Elzr, tabiplikteki mahareti ve zeks sayesinde Halife Muizzin en yakn haline gelmiti.1003 Halife Muizz yazmalarnda, dirayetli komutan Cevher es-Skllnin (. 381/992) rahatsz olduunu duymu, hastalnn tarifinden kendisininkine benzer bir hastala yakalandn anlamt. Cevherin durumunu Musaya soran Muizz, ona bir ila hazrlatm ve Musann hazrlad ila sayesinde Cevher shhatine tekrar kavumutu.1004 Musa b. Elzr dnemindeki dinda dier brokratlarla da ok iyi ilikiler ierisindeydi. Hristiyan tarihi Svrus b. Mukaff, Musann Yahudi vezir Yakub b. Killis sayesinde pek ok mal biriktirdiini belirtir.1005 Musa b. Elzrn ocuklar da baba mesleklerine devam etmilerdir. bn Eb Usaybia onun shak (. 363/973) ve smail isimli oullaryla, torunu Yakub b. shakn da Halife Muizzin tabipliini yaptklarn belirtir. Oullardan smail, shaktan sonra tabiplik yapmt.1006 Musann bir dier olu Avnullah ise Mslman olmutu.1007 Tabip Musann, yine ayn isimli bir erkek torunu olan Ebl-mrn Musa b. Yakub da, babas ve dedesi gibi Halife Zhir (411-427/1021-1036) ve Mstansr zamannda (427487/1036-1094) Fatm saraynda tabiplik yapmt. Torun Musa ayn zamanda Msrdaki Yahudi cemaatinin de bakanyd. aban 429/1038 tarihli bir Geniza dokmannda Fustatta bir Mslman yeni bir sinagogun yapldn kadya ikayet etmi, ancak cemaat lideri Tabip Musa ahit gstererek bu sinagogun eski olduunu belirtmesi zerine dava Yahudilerin lehine sonulanmt.1008 Fatm halifesi Hkim Biemrillah zamannda (386-411/996-1021) yaayan elHakr isimli Yahudi Tabip (el-Hakr el-Yahud), Halife Hkimin yakn alma arkadalarndan birinin kronik lserini hazrlad bir ilala gn gibi ksa bir srede tedavi etmiti. Bu hizmetinden dolay halife kendisine Faydal manasna gelen enNf lakabn takm ve saraynda istihdam etmeye balamt. el-Hakr, cerrah uzmanyd.1009 Fatmler dneminin bir baka Yahudi tabibi Avraham ha-Kohen b. Yitshakdr. 1030 ile 1050 yllar arasnda Remlede yaayan bu Yahudi tabip aslen Msrl idi.
Marx, Studies in Gaonic History and Literature, JQR, n.s. 1 (1910-11), s. 80, ng. trc. s. 81. Mslmanlar tarafndan Oriaya dzenlenen sefer, Ahimaetsin belirttii gibi Muizz zamannda deil, onun doumundan nce (925 ylnda) gereklemiti. Muizz sz konusu tarihte henz domu (d. 931) deildi. Bu seferin, Fatmlerin frkyede ok faal olduklar Ubeydullah el-Mehd zamannda (297322/909-934) ya da Kim-Biemrillah zamannda (322-334/934-946) talyaya gerekletirilmi olmas daha muhtemeldir. Nitekim bn zar, Eb Ahmed Cafer b. Ubeydin komutasnda 323/925 ylnda Oriaya (Vr) bir sefer dzenlendiini belirtmektedir. Bkz. bn zr, el-Beynl-Murib, nr. A.C. Kolan-Levi Provenal, Brill-Leiden 1951, I, s. 190. 1003 bnl-Kft, s. 320; bn Eb Usaybia, s. 545. 1004 Lewis, Paltiel: a Note, s. 180. 1005 Svrus b. Mukaff, Trhu Batriketl-Kense, nr. A.S. Atiya-O.H.E. Burmester, Kahire 1948, II, s. 137den naklen Lewis, Paltiel: a Note, 180. 1006 bn Eb Usaybia, s. 545. 1007 bn Eb Usaybia, s. 545. 1008 Gottheil, An Eleventh-Century Document Concerning a Cairo Synagogue, JQR n.s. 19 (1907), s. 474-475, ng. trc. 484-485. 1009 bnl-Kft, s. 178; bn Eb Usaybia, s. 549.
1002

167

Fatmler dneminde devletle Yahudi cemaati arasndaki en etkin ahsiyetlerden biriydi. Geniza kaytlarnda zaman zaman Yahudi cemaati Avrahamn bu konumundan faydaland anlalmaktadr. Kuds Yeivasnda ha-ilii/nc rtbesiyle grev yapan bir Rabbi, Remlede Eb Ali b. Eyyb sinagogu yannda, bir mslmann, bu sinagoga ait harabe evin arsasna ektii sebzenin mikveyi kirlettiini belirterek, ehrin idarecileri nezdinde itibar olan bu tabipten ie mdahale etmesini istemiti.1010 Filistin Yeivasnda Gaon lomo ben Yahuda ile Natan b. Avraham arasnda yaanan gaonluk mcadelesinde Avraham ha-Kohen, Natandan yana tavr koyarak nfuzunu da lehine kullanmt. Natann Avraham ha-Kohene kendisini desteklemesi konusunda yazd baz mektuplar Geniza kaytlarna girmitir.1011 Avraham Daniel b. Azarya ile Yosef ha-Kohen b. lomonun gaonluk mcadelesinde de Danielden yana tavr koymutu. Bir Geniza dokmannda Emr Hsmddevle ve komutan (kid) Eb c ile olan gl ilikileri sayesinde, Danielin gaonluu iin kulis faaliyetinde bulunan Avrahamn vezirle (Hasan b. Ali el-Yzr [1050-1058]) irtibata geerek Daniele gaonluk hilati giydirdii ve gaonluu iin bir atama yazs (menr) ald belirtilir.1012 XI. asrn son eyreinde Fatm saraynda baba-oul iki Yahudi, Ebl-Fadl Mevorah (Mbrek) b. Sadiya ve Tabip Moe grev yapmlard. Msrda Yahudi cemaatinin ilk lideri (nagid) olan Mevorah b. Sadiya, Filistin gaonluu iin mcadeleye girien ve 12 yl sren (1082-1094) David b. Danielin liderlik mcadelesi srasnda Fustatta tabiplik de yapmaktayd. David, liderlik mcadelesine bu tabibi bertaraf etmekle balam, onu grevden ald gibi kendisine de herem iln etmiti. Sonra onu nce Feyyma daha sonra da skenderiyeye srgn ettirmiti.1013 Mevorah, skenderiyede srgn olduu srada hem cemaat liderliine tekrar geme mcadelesine hem de tabiplik grevine devam etmitir. skenderiyede bulunduu srada zengin ve Fatm saraynda etkili Yahudi tccarlarla devaml mektuplaan Mevorah, bunlarn saraydaki tandklar brokratlara basklar kurmasn rica etmitir.1014 Davidin liderlik iddias 1094 ylna kadar devam etmitir. Eviyatar Gaon tomarnda ilah bir mdahale ile Davidin liderlik iddiasndan vazgetii belirtilir.1015 Eviyatar Gaonun ilah mdahale dedii olay aslnda, Mevorah b. Sadiyann ok yakn dostu ve genliinden beri tabipliini yapt Efdalin (. 515/1121) Fatm vezirliine getirilmesidir (487/1096). Mevorah, Efdalin vezirliinden sonraki dnemlerde de tabipliini yapmaya devam etmiti. Bir Geniza dokmannda Efdalle Mevorahn ok iyi arkada olduu, eskiden beri Efdalin drst, dindar, tabip ve iyi bir ilim adam olan Mevoraha

Gil, Erets Yisrael, II, s. 418 (228 no.lu dokman). Goitein bu evin harabe haline gelmesine 425/1033te yaanan Remle depreminin sebep olduunu belirtir. Bkz. Goitein, Mediterranean Society, II, s. 155. 425/1033 yl Remle depremi iin bkz. Arslanta, slam Dnyasnda Depremler, s. 75 vd. 1011 Mann, The Jews in Egypt, I, s. 146; a.mlf., Texts, I, s. 325. Natann Avraham ha-Kohene yazd 1039 tarihli Yahudice-Arapa mektup iin bkz. Gil, Erets Yisrael, II, s. 318-19. 1012 Gil, Erets Yisrael, I, s. 588-589. Dokmanlar iin bkz. a.mlf, a.g.e., II, s. 641-655. 1013 Gil, Megilat Eviyatar..., s. 87; Mann, The Jews in Egypt, I, s. 187-188. Davide bu konuda Yahudilie sonradan giren (ger) Ebl-Hayr isimli birinin yardm ettii ve (Fatm) idaresindeki tandklar vastasyla onu grevden aldrd belirtilir. 1014 Cohen, Jewish Self-Government, s. 215-216. 1015 Gil, Megilat Eviyatar..., s. 105.

1010

168

her konuda dant belirtilir.1016 Mevorahtan sonra cemaat liderliine ve saray tabipliine en byk olu Tabip Moe (b. Mevorah) devam etmitir.1017 XI. asrn ikinci yarsnda Efrayim ben Zaffn (. 510/1115ten sonra) isimli bir Yahudi tabip saray tabipliine kadar ykselmitir. Tam ad Eb Kesr Efrayim b. Hasen b. shak b. brahim b. Yakub olan bu Yahudi tabip, Mslman hekimlerden Ali b. Rdvann rencilerindendi. Ayn zamanda kitap mstensihlii ve koleksiyonculuu da yapan Efrayim, XI. asrn ikinci yarsnda (Hkim ve Zhir gibi) baz Fatm halifelerine tabiplik yapm ve pek ok servete malik olmutu. Efrayim ldnde yirmi bin ciltten fazla eser brakmt.1018 Efrayimin ada bir baka Yahudi tabip de Selme b. Rahamndur (. 510/1116dan sonra). Ebl-Hayr Selme, Efrayim b. Zaffnn rencilerindendi. Tp konusunda bir hayli uzman olan Selmenin Clns (Galen) ve dneminin dier tp kaynaklarn ok iyi hazmettii belirtilir.1019 Selmenin Mbrek isminde bir olu vard. O da babas gibi tp ilmiyle megul olmutu.1020 4. Yahudi Cehbezler Farsa kkenli bir kelime olan cehbez veya cihbiz Arapaya sonradan girmi olup, efendi, sahip, mdr; iyiyi ktden, doruyu eriden ayran kimse; dil, tenkiti ve tahlilci gibi manalara gelmektedir. slm dnyasnda sarraf, muhasip, vergi memuru, haznedr ve vergi dairesi mdrlerine de cehbez ad verilirdi. Ancak zamanla devlet maliyesinde bata para ayar olmak zere eitli mal ilerde istihdam edilen kimselere cehbez denmeye balamtr.1021 slm dnyasnda fetihlerle gelen zenginlik, lke iindeki gvenlikten kaynaklanan ticar hareketlilik ve halkn yaam standartlarnn ykselmesiyle balayan tketim ekonomisine paralel olarak canlanan piyasayla beraber Abbasler dneminden itibaren kaynaklarda cehbezlerden daha sk sz edilmeye balamtr. Bu dnemde ticaretin gelimesine paralel olarak faaliyetlerini artran sayrafler bor para vermeye, emanet para kabul etmeye ve halkla darphane arasnda arac olmaya balamlard. Bir yandan ticar zaruretler, dier yandan da devletin nakit paraya olan ihtiyac bunlarn bir banka gibi faaliyet gstermesine yol am; artk bunlar sradan bir sarraf deil, cehbez olarak anlr olmulardr.1022 Brokrasi hayatnda cehbezlerin iki nemli ilevi vard: Biri, devlet btesinin desteklenmesi ve bte aklarnn kapatlmas dieri ise havale ilemleri yapmak. Abbas devlet gelirlerinin drislerin Fasa hakim olduu 172/788 ylndan 303/915
Neubauer, Egyptian Fragments II, JQR, o.s. IX (1897), s. 35-36. Efdalin vezirlie getirilmesi iin bkz. bn Hallikan, II, s. 450. 1017 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 244. Hayat ve faaliyetleri hakknda bkz. Cohen, Jewish SelfGovernment, s. 272 vd. 1018 bn Eb Usaybia, s. 567. Mslman hekim Ali b. Rdvn (. 460/1068?) hakknda bkz. bnl-Kft, s. 443-444; bn Eb Usaybia, s. 563-566; Esin Khya, bn Rdvn, Ali, DA, XX, s. 250-252. 1019 bn Eb Usaybia, s. 568. 1020 bn Eb Usaybia, s. 568. 1021 Uzunarl, Osmanl Devlet Tekiltna Medhal, Ankara 1988, s. 377; Yenieri, Cehbez, DA, VII, s. 222. 1022 Fischel, JEPLI, s. 25. Ayrca bkz. Goitein, Mediterranean Society, I, s. 247; Yenieri, Cehbez, DA, VII, s. 222.
1016

169

ylna kadar nemli bir ksmnn III/IX. asrn yarsnda olmak zere % 55 civarnda azald kabul edilmektedir. Bunda Msr ve Horasan gibi byk eyaletlerin yerel hanedanlarn eline gemesinin yannda Sevd gelirlerindeki yaklak % 75lik dn ve savurganln da paynn byk olduu kabul edilmektedir. zellikle Sevd gelirlerindeki byk azalmaya karlk saray ve ordu harcamalarndaki byk art ve Karmatlere kar dzenlenen seferlerin ar maliyeti hazineyi iflsa srklemiti. Dier taraftan ilk dnemlerde ordu maatan ok ganimetlerle idame ettiriliyordu. Ancak fetihlerin sona ermesiyle bu kaynak kuruyunca, cretli bir ordunun kurulmas gndeme gelmi; III/IX. asrdan itibaren ordunun idamesi iin dzenli demeleri yapmak da zorlanca devlet, nemli harcamalar iin acil paraya ihtiya duymutu. te vezirler devletin artan ihtiyalar iin cehbezlerden bor almaya balamlardr.1023 Devletin mal krizde olduu bu dnemlerde vezirler gsterdikleri bir takm rehin ve garantilerle Yahudi cehbezlerin mal imknlarna mracaat etmeye balamlard. 301/913 ylnda vezir bnl-Furt Yahudi cehbezler Yusuf b. Finhas ve Harun b. mranla bir anlama yapmt. Anlamaya gre bunlar her ayn ilk gnnde maalarn denmesi iin devlete 150.000 dirhem bor verecekler, buna karlk Ahvazn gelirleri de onlara teminat olacakt.1024 Ayn vezir ertesi yl yine Yahudi cehbezlerden faizle uzun vadeli bor almtr. Sbnin verdii bilgiye gre Yahudi cehbezlerden her ay 10.000 dinar bor alnacak, her dinara yarm dirhem faiz denecekti.1025 Yahudi cehbezlerin 307/919 ylndan 324/935 ylna kadar bu anlama zere sarayla altklar belirtilmektedir.1026 Yahudi cehbezlerden sonra yerlerine geen ocuklar da devletle almaya devam etmilerdir.1027 IX. asrn sonlarna doru Yahudi cehbezler Badat merkezli ancak Fustat, sfahan, Tster, Ahvaz gibi ticar hareketliliin fazlaca olduu ehirlerde ubeler aarak faaliyet alarn geniletmilerdi.1028 O dnemlerde cehbezlerin bir dier ilevi de suftece ad verilen evraklar dzenleyerek para havaleleri yapmakt. Bu durum ehirler, hatta milletler aras mal ve para tedavln kolaylatrd gibi, nakit transferinde karlalmas mmkn olan riskleri de ortadan kaldryordu. Tccarlar deiik ehirlerdeki tccar vekilleriyle anlamalar yaparak uzak ehirlerdeki ticaret yapt kimselere gerekli paray ulatrrlard. Suftece (akreditifi) ad verilen ve sk sk hzl ulaklar vastasyla tanan bu

Cahen, Ekonomi, s. 82; Massignon, LInfluence de LIslam au Moyen ge, sur la Fondation et Lessor des Banques Juives, Bulletin dEtudes Orientales, I (1931), s. 5; Yenieri, Cehbez, DA, VII, s. 223.Kallek, slm ktisat Dncesi Tarihi, s. 58-59; Demirci, Toprak Sistemi, s. 414. 1024 Tenh, Nivrul-Muhdara ve Ahbrul-Mzkere, nr. Abbd es-Slic, Dru Sadr: Beyrut 19711973, VIII, s. 41. 1025 Sb, el-Vzer (Tuhfetl-Umer f Trhil-Vzer), Drul-Fikril-Hads: Beyrut 1990, s. 50. Sb bu faizin aylk 2.500 dirhem tuttuunu belirtir. 1026 Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 654. 1027 Sb, el-Vzer, s. 50. 1028 Massignon, LInfluence de LIslam au Moyen ge, s. 8. 1052 tarihli bir Geniza dokmannda Errecnl bir Yahudi cehbezden bahsedilir. Sz konusu cehbezden Kudsteki alacaklarnn suftece eklinde Kahireli bir arkada tarafndan kendisine gnderilmesi mnasebetiyle bahsedilmektedir. Bkz. Goitein, Mediterranean Society, I, s. 244. Errecn, Fris blgesinde sfahan ve Ahvaza nakil istasyonluu yapan en nemli bir merkezdi. Mallar buradan nehir yoluyla bu ehirlere naklediliyordu. Bkz. Mukaddes, s. 425.

1023

170

sistemle kiiler veya kurumlar gerekletirebiliyorlard.1029

ok

rahat

bir

ekilde

para

nakli

Abbasler dneminde gayr- mslim tebeadan Hristiyan cehbezler daha fazla idi. Yahudi cehbezler ise zellikle IX. asrdan itibaren etkin olmaya balamlardr.1030 slam dnyasnda Yahudilerin tccar snfna dnmesi, onlarn ekonominin sayraflik ve cehbezlik gibi kazanl alanlara ynelmesine sebep olmutur. Krl bir alan olduu iin Sadiya Gaon bir responsasnda 5.000 dinarlk bir sermaye itirakiyle iki Yahudinin cehbezlik iine giritiklerini belirtilir.1031 Ticaretin dier kollarnda olduu gibi cehbezlik mesleinde de Yahudilerin bu kadar ne kmas slam idaresinin hogrsnden kaynaklanmaktadr. Zira ne Helen ne de Roma ve Bizans dnemlerinde slam dnyasndaki cehbez ya da sayraf tipi Yahudilere rastlamak mmkn deildir. slm dnyasnda yaanan ekonomik hareketlilik, Yahudilere tannan meslek seme ve alma hrriyeti, dier taraftan Yahudilerin bilgi ve kabiliyeti, onlarn bu alanda ne kmalarn salamtr. slm dnyasnda kamu dzenini bozmamak ve vergilerini demek kaydyla gayr- mslimlere her trl gvence ve zgrlk tannm ve garanti altna alnmt.1032 Goitein de belirttii gibi bu zengin Yahudi snf slam dnyasndaki burjuvann douuna paralel olarak ortaya km ve gelimitir.1033 Abbasler dneminde isimleri slam kaynaklarna da geen baz Yahudi cehbezlerden bahsedilir. Halife Muktedir zamannda cehbez tabiri Yusuf (Yosef) b. Finhas (. 928den nce) ve Harun b. mrandan (Aharon b. Amram) bakas iin kullanlmam gibidir. Kaynaklarda bunlar iin ki Yahudi Cehbez (el-Cehbezn elYahdn), Tccar veya Ahvaz Cehbezleri (el-Cehbezetl-Ahvz) eklinde bahsedilmektedir.1034 Yusuf b. Finhas balangta Badatn nde gelen tccar idi. 877 ylndan itibaren Harun b. mranla beraber ehirleraras ticarete atlmlard. slm kaynaklarnda bu Yahudi cehbezlerden ayn anda bahsedilir. Vezir hazine iin borlanmak istediinde bor ikisi tarafndan mterek verilir, mallar msadere edilen brokratlarn varlklar da ikisinden tahsil edilirdi.1035 Zengin Yahudi cehbezler geni apl speklasyon risklerini asgariye ekmek iin ncelikle daha kk apta faaliyet gsteren kendi dindalaryla almay yeliyorlard. Yahudi cehbezler Yusuf ve Harun ise, aile ortakl ile birka nesil bu faaliyetlerine devam etmilerdi.1036 Tenh, Yusuf ve Harunun Ubeydullah b. Yahya elHakan zamannda saray cehbezi olarak tayin edildiini belirtir.1037 Ancak bunun Muhammed b. Ubeydullah b. Yahya olarak dzeltilmesi gerekir; zira bu cehbezler hakkndaki ilk bilgilerimiz Muhammed b. Ubeydullahn Muktedirin vezirliini yapt
1029

Massignon, LInfluence de LIslam au Moyen ge, s. 7; Fischel, JEPLI, s. 10; Cahen, Ekonomi, s. 74; Zaza-ur, el-Yehd leys Tccran bin-Neeti, Kahire 1975, s. 133. 1030 Goitein, Jewish Society and Institutions under Islam, s. 179; Massignon, LInfluence de LIslam au Moyen ge, s. 3, 10. 1031 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 333. 1032 Massignon, LInfluence de LIslam au Moyen ge, s. 4, 10; Cahen, Ekonomi, s. 63; Swartz, slmn Douunu zleyen Yllarda Yahudilerin Durumu, SAFD 2 (2001), s. 473. 1033 Goitein, Jewish Society and Institutions under Islam, s. 178. Ayrca bkz. Recvan, Mucez Trihu Yehdil-Irk, s. 47. 1034 rnekler iin bkz. Tenh, Nivrul-Muhdara, VIII, s. 38-39, 41; bn Miskeveyh, I, s. 44, 66, 129. 1035 rnekler iin bkz. Tenh, Nivrul-Muhdara, VIII, s. 37-38; bn Miskeveyh, I, s. 128. 1036 Sb, el-Vzer, s. 50. 1037 Bkz. VIII, s. 39.

171

dneme (912-913) rastlamaktadr.1038 slm kaynaklarnda Yahudi cehbezlerin ekonomik faaliyetlerinden ilk kez 296/908 ylnda bnl-Furtn vezirlii srasnda msadere edilen mallarn kendilerine verilmesiyle ilgili bir olay dolaysyla bahsedilmektedir. Sonraki yllarda ise bunlardan ska bahsedilecektir. Bunlar Muktedir dneminin en faal tccarlar ve cehbezleri idi.1039 Yahudi cehbezlerin 307/919 ylndan 324/935 ylna kadar sarayn ileriyle ilgilendikleri belirtilmektedir.1040 Sbnin ifadelerinden Yahudi cehbezlerden sonra yerlerine geen ocuklarnn da sarayla olan irtibatlarn devam ettirdikleri anlalmaktadr.1041 Harun ve Yusuf adl cehbezler Muktedir dneminin en gzde brokratlar idi. Ayn dnemde on be kez vezir deiimine ve be asker darbe giriimine ramen, bu cehbezler 25 yl kesintisiz olarak sarayla irtibat halinde almlard.1042 Yusuf b. Finhasn lm tarihi belli deildir. Ancak 316/928 ylnda Sadiyann Sura yeivasna gaon tayin edildiinde hayatta olmad kesindir. Yusuf b. Finhasn 308/920 ylnda ld kabul edilmektedir.1043 slam kaynaklarnda ki Yahudi cehbez eklinde, ad Yusuf b. Finhasla beraber zikredilen Harun b. mrann sarayla irtibat hakknda ise herhangi bir bilgi yoktur. Ancak bn Miskeveyhin ifadelerinden onun mehur sufi Hallc hapiste iken birka kez ziyaret ettii anlalmaktadr.1044 Yahudi kaynaklarda ise Harunun Musa (Moe) isimli bir erkek kardeinin varlndan baka bir bilgiye de rastlanmamaktadr.1045 Bu Yahudilerin meslekleri oullar tarafndan da devam ettirilmitir. slam kaynaklarnda Harun ve olu eklinde bahsedilen1046 Harunoullarnn faaliyetleri konusunda kaynaklara herhangi bir bilgi yansmamtr. Muktedir dneminin bir baka Yahudi cehbezi de Ali b. Halef (Harun) idi. Ali b. Halef hem Irak hem de Filistin blgesinde faaliyet gsteren zengin bir cehbezdi.1047 319/931 ylnda Halife Muktedir zamannda Ali b. Halefe iraz geliri iltizam (damn) edilmiti.1048 Ali b. Halef ayn zamanda siyasetle de ilgilenmitir. 326/937-938 ylnda Bveyh hkmdar Muizzddevle Ahvaz igal etmiti. Emrul-umer bn Rik, Trk komutan Beckemi (. 329/941) Bveyhleri Ahvzdan karmas iin grevlendirdiinde Ali b. Halefi de Beckeme yardmc olmas iin gndermi; baarl olunmas durumunda Ahvzn hara ilerinin bana getirilecei vaat edilmiti. Ama
Fischel, JEPLI, s. 11; Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 156; Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 653; Abraham David, Joseph b. Phinehas, EJd, X, s. 235-36. 1039 Tenh, Nivrul-Muhdara, VIII, s. 38; Sb, el-Vzer, s. 48; Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 157. 1040 Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 654; Recvan, Mucez Trihu Yehdil-Irk, s. 47. 1041 Sb, el-Vzer, s. 50. 1042 Fischel, JEPLI, s. 28. 1043 Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 157; Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 653. 1044 bn Miskeveyh, I, s. 79-80; Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 655. 1045 Fischel, Aaron ben Amram, EJd, I, s. 9; Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 174. 1046 Bkz. bn Miskeveyh, I, s. 112, 128. 1047 Gil, Erets Yisrael, I, s. 270. 1048 bnl-Esr, VIII, s. 225.
1038

172

Ahvaz alnamad iin vaat sonusuz kalmt.1049 Abbaslerin Msr valisi hid Muhammed b. Tuca da (935-946) hizmet eden Ali b. Halef, bn Tucun bn Rike kar mcadelesinde ondan yana tavr koymu ve mcadelede de aktif rol almt. 936 ylnda emrul-umer olan bn Rik, halife Rznin Hamdnlerle yapt bir mcadele srasnda Badat igal etmi ve Suriye blgesinin valiliinin kendisine verilmesi artyla igali kaldrmt. bn Rik Suriyeye gelmesinden sonra gzn Msra dikmi, bu da Muhammed b. Tula bn Riki kar karya getirmiti. ciz Abbas halifesinin iki kudretli valisi 15 Ramazan 328/940 ylnda el-Arte kar karya gelmi ve bn Rik malup olmutu. Ancak ayn yln Zilhicce aynda bn Rik Muhammed b. Tucun kardei Eb Nasr Hseyini Lecnda malup etmi, savatan sonra Remle snr kabul edilerek senelik 140 bin dinar vermesi karlnda Msr hidlere, Suriye ise bn Rike braklmt.1050 Yahudi cehbezin hidleri desteklemesi normal gzkmektedir. Zira Remle, Filistinin hem idar hem de ticar merkezi idi.1051 Cehbez Ali b. Halefin Hamdn Nsrud-Devle ile de irtibat vard. bn Rikin Hamdan emiri Nsruddevle tarafndan ldrlmesinden sonra, 331/942 ylnda bu emir tarafndan Diyr- Mudar ve am blgesine tayin edilmiti.1052 Bunun dnda Ali b. Halef hakknda daha baka bilgi yoktur. Harun, Yusuf ve Ali b. Halef gibi i hacmi geni cehbezler yannda kk apl Yahudi cehbezler bile dneminin dier mesleklerine kyasla olduka iyi bir kazanca sahipti.1053 slm kaynaklarnda eitli devlet hizmetlerinde istihdam edilen baka Yahudi cehbezlerden de bahsedilmektedir. Kaynaklarda 334/946 ylnda emrl-umer olan bn irzdn daha nce cehbezliini yapan Harun el-Yahud isimli olduka zengin bir cehbezden bahsedilir. 329/940 ylnda Halife Muttaknin hilafetinin ilk ylnda Badatta byk bir ktlk yaanm, ehirde alktan o kadar ok kimse lmt ki pek ok insan, bulunabilen bez paralaryla kefenlenerek ykanmadan, hatta namazlar bile klnmadan defnedilmiti. Bu zor zamanda Yahudi cehbezden devlete olan borcunu demesi istenmi; ancak deyemeyince kendisinden nce 60 bin dinar para ve baz kkleri msadere edilmiti. Yahudi cehbezin daha sonra Vst valisi Beckem tarafndan arlarak yardmcs tarafndan ldrld belirtilir.1054 Eb Ali b. Fadlan isimli bir baka Yahudi de Bahddevlenin cehbezliini yapmt. 386/998 ylnda Bahddevle kendisinden bor (karz) istemi, o da vermeyince Yahudi cemaati zor durumda kalmt. Bunun zerine Yahudi cehbez istemeyerek de olsa borcu vermek zorunda kalmt.1055 Cemaate yapt hizmetten dolay bn Fadlana yeivalar tarafndan hametmeab anlamna gelen hod hazkanim payesi verilmiti. bn Fadlan, Abbas ve Fatm devletlerindeki iki ayr cemaat bakanl tarafndan bu payenin verildii iki Yahudiden biridir. Payenin verilmesi
bnl-Esr, VIII, s. 343. bnl-Esr, VIII, s. 363-364. Ancak bu anlamadan iki yl sonra bn Rik Hamdanlerle yapt savata ldrlmtr. Bkz. bnl-Esr, VIII, s. 382. 1051 Gil, Erets Yisrael, I, s. 254. 1052 bnl-Esr, VIII, s. 394. 1053 Massignon, LInfluence de LIslam au Moyen ge, s. 6. 1054 Hemedn, Tekmile, s. 121. Beckem o srada Vstta yeni halife tarafndan grevinde ibk edilmiti. Bkz. Hakk Dursun Yldz, Beckem, DA, V, s. 288. bn irzd hakknda bkz. Hasan brahim, III, s. 387-388. 1055 bn Miskeveyh, III, s. 282.
1050 1049

173

sinagogda gerekletirilmi, Yahudi ibadetindeki terhim duasnda kendisine ve atalarna dua edilmiti.1056 Eb Ali b. Fadlan el-Yahudnin ayn knye ve isimli torunu da sonraki dnemlerde Hatunun ktipliini yapmt. 450/1058 senesinde kamuoyunun basksyla bu Yahudi grevinden alnmt.1057 Ayn ktip ksa bir sre sonra grevine iade edilmitir. Zira torun Eb Ali b. Fadlan 1069lu yllarda resl-clut seiminde Abbas sarayndaki nfuzunu kullanarak resl-clut tayin ettirmek isterken gryoruz.1058 Abbaslerin Seluklu nfzuna girdii dnemde Nizmlmlkn sa kolu olan Yahudi bn Alln, dnemin en gl cehbez ve mltezimlerinden biriydi. Yirmi yldan fazla hizmet eden bn Allan, Nizamlmlke yaknl sebebiyle yllk 100 bin dinar karlnda Sultan Melikahtan Basra dminliini (mltezim) almt. Zamanla o kadar glenmiti ki, kars ldnde ehir kads hari Basradaki herkesi cenazeye itirak ettirmiti. Basra halkna yaplanlar Mslman kamuoyunu ok incitmi, durum o srada Ahvzda avlanan Sultan Melikaha ulam, duruma kzan Sultan da bu Yahudinin ldrlmesini emretmiti. Emri duyan bn Allann Nizamlmlke snmas fayda vermemi, sultann emri yerine getirilmiti. Nizamlmlk duruma ok zlm, sultana krgnln gstermek iin gn evinden kmam, daha sonra evresindekilerin tavsiyesi zerine Melikahn huzuruna giderek zr dilemiti. bn Allandan sonra Basra mltezimlii 100 at ve yine 100 bin dinar karlnda Humartekine verilmiti.1059 Fatm hakimiyetindeki Msr blgesinde bn Allan gibi geni hacimli Yahudi cehbez ve dminler yoktu; ancak Msrda ipekli dokumalarn ve boyamalarn dminliini yapmak olduka yaygnd.1060 eitli Geniza dokmanlarndan zellikle Msrda Yahudilerin XI. asrda dmin olarak grev yaptklar yerleri tespit etmek mmkndr: Atfih, Benha, Fvve, Mahalletl-Ymn, Menf, el-Matariyye, el-Minye, Minyet Ena, (Cezret) Kevseniyye, Sanhr,1061 Atfina,1062 Sendef,1063 Sunh,1064 erbn1065 ve el-Mahalle1066 gibi ehir ve kasabalarda kk apl pek ok Yahudi dmin vard. Geniza dokmanlarndan Msrda pazar gelirlerini damn usulyle
Mann, The Jews in Egypt, II, s. 86; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 525, 6. dipnot; Gil, Erets Yisrael, I, s. 587. Dokmanda terhim eklinde Arapa karl verilen dua, Yahudi ibadetindeki mi-eberah aveteynu duas olmaldr. Bu duada Atalardan sonra zamann byne de dua edilir. 1057 bnl-Cevz, Muntazam, VIII, d. 190. 1058 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 18. 1059 bnl-Esr, X, s. 116; Sevim-Meril, Seluklu Devletleri Tarihi, s. 126-127; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 363. 1060 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 363. 1061 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 359, 605-606, 24. not; 269 (Karsndan boanmas sebebiyle bet din kaytlarna gemitir); Golb, The Topography of the Jews of Medieval Egypt, JNES 33 (1974), s. 119; Ashtor, The Number of Jews in Medieval Egypt, JJS 18 (1967), s. 20. 1062 Golb, The Topography of the Jews of Medieval Egypt, JNES 33 (1974), s. 119. 1063 Golb, The Topography of the Jews of Medieval Egypt, JNES 33 (1974), s. 139. Sendef hakknda bkz. Ykt, Mucem, III, s. 268. 1064 Goitein, The Geniza Collection of the University, Museum of the University of Pennsylvania, JQR, n.s. 49 (1958-59), s. 47. 1065 Golb, The Topography of the Jews of Medieval Egypt, JNES 33 (1974), s. 140. 1066 Ashtor, The Number of Jews in Medieval Egypt, JJS 18 (1967), s. 39.
1056

174

toplamann olduka yaygn olduunu reniyoruz. XI. asra ait bir dokmanda Menbicte (Suriye) ehir arsnn dminliini Yahudi cemaatinde dayanlk (yarg) yapan biri stlenmiti.1067 Yine ayn asrda Minyet Ziftl, ancak Kalybta boyama atlyelerinin ve ipekli dokumalarn dminliini yapan Sbk b. Ebl-Hasen isimli bir Yahudiden bahsedilir.1068 Faaliyetleri hakknda bilgi olmayan ancak Filistinde faaliyet gsteren bir baka Yahudi cehbez de, olu Fatmlerin kudretli brokrat Menase bnlKazzzn torunu (Mlk) ile evlenen Sehleveyh ben Hayyimdir. Sehleveyh, Msrn zengin tccar Tster asll Yahudi Eb Nasrn (Hesed) kz ile evliydi.1069 5. stihdam Yasaklar Prensip olarak gayr- mslimlerin devlet kademelerinde istihdam edilmelerinin nnde hukuk hibir engel yoktur. Vezirlik de dahil1070 gayr- mslimlere her kademede grev verilebilecei kabul edilmitir. lk slam dnemden beri de ihtiya duyulduka gayr- mslimler deiik kademelerde istihdam edilmitir. Ancak slm kaynaklarnda deiik zamanlarda baz halifelerin gayr- mslimleri devlet hizmetlerinden men ettii, bazlarnn da altrlmalarn yasaklayan emirler kardna dair bilgiler vardr. Gayr- mslimlerin devlet ilerinde altrlmamasna dair ilk emir, Emev halifesi mer b. Abdlaziz zamannda karlmtr. mer b. Abdlaziz, halifelii dneminde zimmlerin resm dairelerde grevli olmalarn istememi, valilerine yazd bir mektubunda, onlarn balangta istihdam edilmelerinin makul bir uygulama olduunu, ancak artk buna gerek kalmadn belirterek emirlerinde bulunan gayr- mslimlerin azledilmesini emretmiti.1071 Halife bu icraat sebebiyle o dnemde yaayan gayr- mslimler ve zellikle o dnemlerle ilgili aratrmalar yapan msterikler tarafndan zalim, dnemi de kara dnem olarak adlandrlmtr.1072 Halbuki mer b. Abdlazizin bu faaliyeti devletin ilerlemesi ve millletirilmesi iin baz hamleler yapan Abdlmelikin siyasetinin bir devam olmas yannda, halkn byk tasvibine de mazhar olmutu. Bu uygulamada gayr mslimlerle yaplan anlamalar erevesinde aleyhte bir durum da sz konusu deildi. nk onlarla yaplan anlamalarda hibir zaman onlarn devlet dairelerinde altrlmas sz konusu edilmemiti.1073 mer b. Abdlazizin brokrasi sahasndaki bu uygulamasnn tamamen, halkn oktan beri eletirilerine sebep olan bir konunun, halkn temayl dorultusunda bir zm olarak anlalmas yerinde olacaktr. mer b. Abdlazizin bu hamlesi veftn mteakip devam ettirilmemitir. Pragmatik nedenlerle gayr mslimlerin brokratik ilerde altrlmasna devam edilmi, daha sonraki Emev idarecileri bu uygulamay kuramsal olarak temellendirmeyi gerekli de grmemilerdir.1074 Emev idarecilerinin zellikle Hristiyan Araplar
Goitein, Mediterranean Society, II, s. 360. Ashtor, The Number of Jews in Medieval Egypt, JJS 18 (1967), s. 33. 1069 Bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 56. 1070 Mverdnin bir gayri mslimin vezir olarak (Tenfz vezirlii/cra bakanl) tayin edilebileceine dair gr iin bkz. Ahkms-Sultniyye, s. 31. 1071 bnl-Esr, V, s. 66; bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, I, s. 212 vd. 1072 Bkz. rfan Aycan, mer b. Abdlaziz ve Gayr Mslimler, Din Aratrmalar 3 (1999), s. 65. 1073 Aycan, s. 73-74. 1074 Hitti, II, s. 368; Lewis, slm Dnyasnda Yahudiler, s. 42.
1068 1067

175

yanlarna ekerek kendi blge ve idaresini glendirme eklinde gttkleri zimm politikas nedeniyle, zimmlerin zellikle de Hristiyanlarn idareciler zerindeki nfuzu bir hayli artmt. dareciler kadrolara tayinde Mslman ounluun ve bunlarn szcleri olan alimlerin szlerine hi kulak asmamlardr.1075 Durum Abbas ve Fatmler dneminde de deimemitir. es-Seffhdan itibaren devlet kademelerinde almaya devam eden gayr- mslim memur ve brokratlar hakknda ikinci halife Mansr zamanndan balayarak ikayetler artarak devam etmitir. Chizin ifadesine gre o dnemlerde gayr- mslim memur ve brokratlar bulunduklar makam ve mevkiden aldklar gle Mslman ahaliye kar dvme ve kfretme de dahil her trl hareket ve hakarette bulunabilmekte idiler.1076 Bu tavrlar dolaysyla onlar hakknda Halife Mansr,1077 Mehd,1078 Harun Red1079 ve Memna1080 halktan ok youn ikayetler gelmiti. Bu ikyetlerin ortak temas, gayr- mslim memurlarn halka zulmleridir. ikyetler karsnda bu halifelerin halk tatmin asndan gstermelik baz adm attklar, ancak ok da sk tedbirler almadklar anlalmaktadr ki, 235/850 ylnda Halife Mtevekkil zamannda gayr- mslimlerin mslmanlar zerinde yetki sahibi olmalarn salayacak ynetim kademelerinde altrlmalarn yasaklayan bir emir daha karlmtr.1081 Halife Mtevekkilin bu yasa getirmedeki en byk gayesi, bn Kayymn da belirttii gibi, Mslmanlara eziyet etmeleri, despota davranmalar, yolsuzluk yaparak servetlerini artrmalar, hile ve yalanla hem halk hem de halifeyi kandrmalaryd.1082 Ancak bu emrin de pek ie yaramad anlalmaktadr. nk ayn halife 239/853 ylnda bir emir daha karmtr.1083 Sonraki halifeler dneminde de gayr- mslimlerin istihdam edilmemesi konusunda baz emirler karlmtr. 295/907 ylnda Halife Muktedir, Rznin gayr- mslim ktip ve vergi memurlarnn Mslmanlarn ilerinde altrlmamasn emrettii rivayet edilir.1084 Mslman idarecilerin deiik zamanlarda kardklar emirlerle getirdikleri istihdam yasa, baz msterklar tarafndan kastl olarak sanki btn slam tarihi boyunca gayr- mslimlerin aaland ve toplum hayatndan tecrit edildii gibi bir slupla sunulmaktadr.1085 Oysa emirlerin sk sk tekrar edilmesi, bu konuda iin ok da sk tutulmadn, belli yerlerle ve belli kiilerle snrl kaldn gstermesi bir yana,1086 kaynaklarda yer alan bilgilere gre, gayr- mslim istihdamna kar ktaki ortak gereke, bu brokratlarn yetkilerini ktye kullanmalar, grevlerini ihmal etmeleri ve
ztrk, slm Toplumunda Hristiyanlar, s. 382-383. Chiz, er-Redd aln-Nasr, s. 64. 1077 bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, I, s. 214-215. 1078 bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, I, s. 215-217. 1079 bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, I, s. 217. 1080 bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, I, s. 217-219. 1081 Yakb, Trhu'l-Ya'kb, II, s. 487; Taber, VIII, s. 324; bnl-Esr, VII, s. 52; Makriz, Htat, II, s. 494. 1082 bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, I, s. 219. 1083 bnl-Esr, VII, s. 71. Aslnda bu emir, gayri Mslimlerin giydikleri drra ve kublarn bal renginde olmas konusundadr ki, 235/850 ylndaki emirde gayri Mslimlerin istihdam edilmemesi emri, elbise konusundaki uyaryla beraber duyrulmutu. stihdam konusu da tekrar hatrlatlm olmaldr. 1084 bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, I, s. 224-225. 1085 Mesel bkz. Ashtor, The Social Isolation of ahl adh-Dhimma, s. 89 vd.; Goitein, Yahudiler ve Araplar, s. 100 vd. 1086 Swartz, slmn Douunu zleyen Yllarda Yahudilerin Durumu, SAFD 2 (2001), s. 474.
1076 1075

176

kendi dindalarn kayrarak halk aalayp Mslmanlara zulmetmeleridir. bn Kayymn konuyu mstakil bir balkta ele alp1087 zimmlerin mslmanlar aldatmas, dmanlk etmeleri, ihanet ederek Mslmanlar zayflatma aba ve gayretlerini aklamas bu adan dikkat ekicidir.(*) Bu durumda olan Hristiyan1088 ve Yahudi memur ve brokratlarla ilgili pek ok rnek vardr. Kudste Abdlmelik b. Mervan zamannda Mescid-i Aksa ve KubbetsSahrann bulunduu alan temizlemekle grevlendirilen Yahudiler, mer b. Abdlaziz (717-720) zamanna kadar da bu grevlerinde kalmlard. Onun zamannda bu grevlerine bir mddet devam etmilerse de daha sonra grevden alnmlard.1089 slm kaynaklarnda grevden alnma sebebi hakknda herhangi bir bilgi yoktur. Ancak baz msterklar bu tasarrufu halifenin dindarlna ve banazlna balama kolayclna kamaktadr.1090 Halifenin bunlar bir mddet greve devam ettirmesi bir yana; bir Yahudi kaynaktan bunlarn grevden alnma sebebinin gayr-i ahlak davranlar olduunu reniyoruz. Kara alim Salmon ben Yeruhim, bu Yahudilerin grevden alnmasn onlarn iki ierek sarho bir vaziyette mukaddes mekanda (Mescid-i Aksa) i ba yapmalar dolaysyla olduunu belirtir.1091 Bu olayda Mslmanlarn kutsallarna bir saygszln ve grev ihmalinin olduu aktr. Yahudi brokratlarn Mslman halk aalamalarnn bir rnei de Abbaslerin Seluklu nfzuna girdii dnemde Nizmlmlkn Basra mltezimi bn Alln elYahudnin tutumudur. Nizamlmlke yaknl sebebiyle zamanla glenen bn Alln, kars ldnde Basra kads hari herkesi cenazesine itirak ettirmiti. Basra halkna yaplanlar Mslman kamuoyunu o kadar incitmiti ki, durum o srada Ahvzda avlanan sultan Melikaha ulam; duruma kzan Sultan da bu Yahudinin ldrlmesini emretmiti. Emri duyan bn Allann Nizamlmlke snmas da fayda vermemi ve sultann emri yerine getirilmiti.1092 Fatmler dneminde ise Halife Azz zamannda Hristiyan vezir ve Yahudi ktip Menase grevleri srasnda Mslmanlara ok zulm ve hakszlk yapm; vezir Hristiyanlar, Menase de Yahudi dindalarn ok fazla kollayp kayrmlard.1093 Tarih kaynaklarda yer alan bir rivayete gre Fatm halifesi Azzin geecei yolda bulunan bir kadna, zamann fakihlerinden biri bir miktar para vererek yazd kad halifeye ulatrmasn istemiti. Sz konusu katta u ibare yer almaktayd: Hristiyanlar s (b. Nastris) ile Yahudileri de Menase (Min) ile ycelten Allah, senin ahsnla da Araplar (Mslmanlar) zelil kld. Bu hatadan ne zaman
Yahudilerin ve Hristiyanlarn Mslmanlarn lerinde altrlmamalarna Dair Fasl Bkz. bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, I, s. 208. (*) Aalama ve tecridi dile getiren msterklarn bu aalama, hakaret ve dayaktan bahsetmemeleri ise dikkat eken bir baka husustur. 1088 Hristiyanlarla ilgili rnekler iin bkz. Tritton, The Caliphs and their non-Muslim Subjects, s. 23 vd.; ztrk, slm Toplumunda Hristiyanlar, s. 385 vd. 1089 Uleym, el-nsl-Cell, I, s. 282; Hirschberg, Inyaney Har ha-Zeytim, s. 158. 1090 Mesel bkz. Lewis, slm Dnyasnda Yahudiler, s. 59. 1091 smme rufia haberuhum il Meliki Yimile bim yefalne minel-kabh..rbil-hamri vessekri.. Yahudice-Arapa bu dokman iin bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 18; Hirschberg, Inyaney Har ha-Zeytim, s. 157-158. 1092 bnl-Esr, X, s. 116; Sevim-Meril, Seluklu Devletleri Tarihi, s. 126-127. 1093 bn Miskeveyh, III, s. 185-186; bnl-Kalnis, s. 56.
1087

177

dneceksin!? Bunlar hakkndaki artan ikyetler zerine her ikisi de grevden alnmt.1094 Menasenin Mslmanlara kar takip ettii bu zulm ve aalama politikas olu Adiyy iin nazmedilen bir methiyede de dile getirilmitir. air, Adiyyi vdkten sonra sz babas Menaseye getirir ve onun hkmranlk gnlerinin en sevinli gnler olduunu belirttikten sonra Dimak, Halep, Sr, Sidon ve Remle gibi yerlerde hkm srerken Mslman Arap kabileleri aalamasndan sitayikr ifadelerle bahseder ve bu aalamann Harn ve Davud evltlarn memnun, Levilileri de sevince boduunu u szlerle dile getirir: te Efendimiz Katip Menase! nemli bir grevde. Onun idare gnleri (bakalar iin) korku dolu (gnler) ve (Yahudiler iin) ok elenceli ve zgrlk doluydu. Onun nufzu (veya tehdidi) Dimak, Tsova (Halep), Sr, Sidon ve Remle diye isimlendirilen yere kadar uzanr, (smailoullar) Kedar ve Nevayotu aalar; Adbel, Mivsam ve Mimann iflhn keser; Duma, Hadad, Massa, Tema, Yetr, Nafi ve Kedemay (bir koyun gibi) gder. Onun gnlerinde bu milletlerin hepsi itibardan dmtr...1095 Aslnda Yahudiler asndan bakldnda Mslmanlarn yabanc birini istihdam etmemesi normal bir tavr olarak kabul edilmelidir. Yahudi hukukuna gre, deil Yahudi olmayan,1096 Yahudilie sonradan giren biri dahi cemaat hizmetlerinde istihdam edilmemelidir. Yahudi din adamlar bu grlerine Tevrattaki u ifadeyi esas almlardr: Allahn, Rabbin, seecei adam zerine kral koyacaksn; kardelerin arasndan birini zerine kral koyacaksn; kardelerinden olmayan yabanc birini kendi zerine koymayacaksn.1097 Bu hkm Talmud tarafndan da teyit edilmi;1098 slam dnemde Maimonides tarafndan da tekrar edilmitir.1099 Oysa bnl-Esrin 484/1091 yl olaylarndan bahsederken Badatta Hibetullah isimli bir Yahudinin istihbarat mdrl (shibl-haber) yaptn haber vermesi,1100 slm dnyasnda istihbarat gibi ok hassas bir konuma ykselecek kadar serbestliin olmas yannda istihdam meselesinde din banazlktan ziyade ehliyet, liyakat ve gvene verilen ncelii de gstermektedir. Bu, modern dnyada Avrupa ve srail gibi, aznlklarn yaad devletlerde bugn dahi byledir. Mslman idareciler sonraki dnemlerde de gvenilir ve kabiliyetli gayr- mslimleri istihdam etmeye devam etmilerdir. Seyyah Benjamin
bnl-Kalnis, s. 56; bnl-Esr, IX, s. 42; Bar Hebraeus, I, s. 272; bn Tariberd, VI, s. 115-116; Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, XV, s. 168. 1095 Halo ha-Sar Adoneynu Menase aar hu (sar) misrato reuy be-yemayehu ha-o ayma meuaat ve mi-kal ra piduya, ve eymato be-Damesek ve Tsova ve Tsr, Tisiyon ve Ramle ha-kruya, ve-gam hipl biney Kedar, Nevayot, ve an nefaam ipla gam divya, Bney Adbel ve Mivsam ve Mima ke-havraho ve gam nidhu dihiya, Biney Duma, Hadad, Massa ve Tema, Yetr, Naf ve Kedema Halo afl klaleym be-yamav Halo haya davar alom..tov le-uma ha-vruya, Mesameah biney Aharon ve David, mehade lev biney mikhal Lev Mann, The Jews in Egypt, II, s. 12. iirde bahsedilen Arap kabileleri Tekvin kitabnda (25/13-15) yer alan smailoullarnn adlardr. 1096 Bkz. Israel Shahak, Yahudi Tarihi, Yahudi Dini, trc. Ahmet Emin Da, stanbul 2002, s. 157. 1097 Tesniye, 17/15. 1098 Yahudilie sonradan girenlerin cemaat ilerinde istihdam edilmemeleri iin bkz. B.T., Yeb., 45b; Kid. 76b. 1099 Bkz. Proselytes, EJd, XIII, s. 1185. 1100 bnl-Esr, X, s. 186.
1094

178

Halife Mstencidin (555/1160) emrinde pek ok Yahudinin altn haber verir.1101 Bu uygulama Abbas ve Fatmler de byle olduu gibi, Memluk ve Osmanl gibi Mslman-Trk devletlerinde de bu ekilde olmutur. VI. MESH HAREKETLER ve SYANLAR 1. Yahudilikte Mesih nanc Tarihlerinde yaadklar srgnlerden ve ac olaylardan sonra Yahudiler, lkeler fethedecek muzaffer bir kraln kp kendilerini srail topraklarna gtrerek eski ereflerini iade edecek bir kurtarcy beklemeye balamlardr. Mesih adn verdikleri bu kurtarc Hz. Davudun neslinden olacakt. nk Davud, srailin hakimiyetini geni topraklarda duyuran ilk mill kral olmas sebebiyle Yahudiler tarafndan ideal bir hkmdar olarak kabul edilmitir. Bu yzden Yahudiler srgnden sonraki strap ve sefalet gnlerinde hep Davudun neslinden kacak birinin kendilerini kurtaracana inana gelmilerdir.1102 Hz. Davudun soyundan kan Mesih, parlak bir yldz gibi nuruyla btn dnyay aydnlatacak,1103 iki dudan kprdatacak, btn insanlar lecek (ya da Yahudilere boyun eecek) ve yegane g olacak olan Yahudiler ebed-mddet hakim olacaklardr.1104 Mesih, Abbas ve Fatmler dneminde gnlk dualarn vazgeilmez temennisidir: Hizmetkrn Davudun tohumunun abucak amasn sala; onun gcn artrarak bizi kurtar, nk her zaman bizi kurtaracan umuyoruz.1105 Roma idaresinin Yahudilere kar bask ve iddetini artrmasndan sonra, Yahudilerde Mesih inanc daha da artmt. Hatta Mesihin Davudun neslinden kaca endiesiyle Roma idarecileri Yahudilerdeki bu inanc sndrmek iin btn Yahuday dolaarak Davud soyundan bulabildiklerini ortadan kaldrmlard. Sonraki dnemlerde Yahudiler bata Filistin olmak zere Yahudilerle meskun Msr vb. yerlerde kan sahte mesihlerin peine derek hep kurtulu umuduyla nafile gayretlere girimilerdi. slam ncesinde Roma tarafndan Kudse giri yasa konduu dnemlerde (135-638 yllar aras) Yahudiler ehre senede bir gn girebiliyorlard. Bizansn Hristiyanl kabulne kadar siyas olan bu yasak, Hristiyanln benimsenmesinden sonra din bir hviyete brnm, Hristiyanlarn Yahudi dmanl din bir boyut kazanmt. Bordeauxlu Hristiyan hac (m. 333), ylda bir kez Mabed alanna girebilen Yahudilerin buradaki bir ta yalarla meshederek Mabedin yklmasna yakalarn-paalarn yrtarak aladklarn ve Mesih zlemlerini dile getirdiklerini rivayet eder.1106

Benjamin, s. 61. Gnaltay, Suriye ve Filistin- Yakn ark III, Ankara 1947, s. 320; Kaufmann-Eisenberg, Yahudi Kaynaklara Gre Yahudilik, s. 9 1103 ehristan, s. 219; Kalkaend, Subhl-A, XIII, s. 255. ehristnnin ifadesinde Roma idaresine kar direnen Bar Kohbaya (Yldzn olu) da bir telmih vardr. 1104 Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 125. 1105 Amram Gaon, Seder, I, s. 37; ng. trc. 95. Gnmzde de okunan bu dua iin bkz. Sidur Kol Yakov ke-Minhag Aram-Tsova (( ) Siddur Kol Yaakob according to Minhag of Aleppo), with English Translation, eds. Rabbi Shimon H. Alouf-Sam Catton-David A. Tawil, Sephardic Haritage Foundation, Inc: USA 1996, s. 120. 1106 Gil, The Jewish Community, s. 165, 2. dipnot.
1102

1101

179

Babilde Sasnler dneminden beri mesihin gnderilmesiyle ilgili Yahudiler arasnda baz kehanetlerde bulunulmusa da Behram ubin ayaklanmasndan sonra, Kisr II. Hsrev Pervizin Yahudilere kar baskc ve sert tavr, Babil Yahudileri arasnda esih beklentisini artrmt. Tarih ierisinde geirdikleri ac tecrbelerden dolay Kurtarc Mesih siys ve din istikll getiren bir mesih olmalyd. Bu sebeple Mesih, takva sahiplerinin stn saylaca bir cemiyet kurmaktan ok, btn yeryznde Yahudilerin hkimiyetini salamak iin beklenmekteydi.1107 Yahudi cemaatinin tarih boyunca maruz kald toplu cezalar, onlar zamala mesihle ilgili konularda temkinli davranmaya mecbur brakmtr. Bu yzden Yahudi tarihinde mesihliini ilan eden kimselere kar farkl tavr gelitirilmitir. Srgn yllarnda Yahudi alimler, belki de cemaatin tarih boyunca geirdii kanl tecrbelerden veya meselenin istismarndan dolay, Mesihten ziyade mesih bir toplumun tekiline gayret etmilerdi. nk onlara gre mesih toplum, en ideal toplumdu. Bu ideal toplumun ins iin Yahudi kanununa uymak, gnahlarn kefretini demek, ibadeti, orucu ve duay artrmak gerekti.1108 Ancak Rabbanlerin bu tutumu, Kudse g tevikteki en nemli gayelerinden biri de mesihin gelmesini hzlandrmak olan Karaleri olduka kzdrmtr. Bu konuda Rabbanleri pasiflikle sulayan Kara Daniel elKumis, onlarn bu retisini provokatrlk olarak niteler: (onlar) Rab bizi oradan datt gibi, bizi orada tekrar toplayncaya kadar Kudse gitmek gerekmez, derler. Bu szlere kzlmaz da ne yaplr!?1109 Rabban anlaytaki temel hedef ise mesihin geliine hazrlanmakt. Bu hzlandrmada Tanrsal irade kadar Yahudilerin kiisel irade ve gayreti de nemliydi. Talmudta mesihin ahsndan ziyade mesih devir zerinde durulur.1110 Mesih devirde srailin (seilmi millet olarak) grevi sona erecektir. nk o gnden sonra btn milletler Allahn kralln tanmak iin Siyona kacaklardr. O devirde fakirlere adaletle hkmedilecek, memleketin hakirleri iin dorulukla karar verilecektir. Yine o devirde kurtla kuzu bir arada oturacak, kaplan olakla beraber yatacak, buza ile aslan bir arada olacak, inekle ay yan yana otlayacak, aslan bir sr gibi saman yiyecek, ocuklar engerek ylan ile oynayacak ancak bir ey olmayacaktr.1111 Fakat her eyden nce Rab, srailin srgnlerini toplayacak ve dnyann drt bir yanndaki dalm adamlarn bir araya getirecek,1112 hepsini Kudste toplayacak ve onlar iin bir devlet kuracaktr. Dnyada Yahudilerden baka kimse bulunmayacaktr. Mesih ada lm Yahudilere uzun mddet de yaklaamayacaktr.1113 Mesih ayrca btn milletleri Yahudilere boyun edirecek ve hadim klacaktr. Sadiya Gaon, ayann bir pasajn(*) tefsir ederken, kurtulu gnnde (yeua)
Bkz. Arslanta, Emevler Dneminde Yahudiler, s. 87-88. Kaufmann-Eisenberg, s. 97; Kutluay, slm ve Yahudi Mezhepleri, Ankara 1965, s. 201; Morony, Iraq after the Muslim Conquest, s. 322. 1109 Medabrim ze le-ze eyn aleynu lavu le-Yerualayim ad e-yikavetsnu kaaer halihnu, ve ze davar ha-mahsm Bkz. Mann, A Tract by an Early Karaite Settler, s. 283. 1110 Kaufmann-Eisenberg, Yahudi Kaynaklara Gre Yahudilik, s. 106. 1111 Bkz. aya, 11/4-9. 1112 aya, 11/12. 1113 Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 127. (*) Ve krallar sana lala, kralieler sana dad olacaklar; yere kapanp ayaklarnn tozunu yalayacaklar; ve bileceksin ki, Rab benim, beni bekleyenler utandrlmayacaklar. (aya, 49/23).
1108 1107

180

Yahudilere hizmet asndan insanlarn drt snf olacan belirtir: 1. Grup: Yahudi olmayanlarn (goyim) elit kesimi olup bunlar Yahudilerin ocuklarnn bakcln yapacak ve eitecektir; 2. Grup: Yahudilerin ev hizmetlerini grecek kle ve cariyelerdir; 3. Grup: Yahudilerin arazi ve topraklarnda alacak amelelerdir; 4. Grup: Bunlar Yahudilerin zimmleridir (Sadiya burada bu slam terimi kullanr). Bunlar kendi topraklarnda kalp Yahudilere itaat edecekler, vergi verecek ve ardaklar bayramnda Mabede ziyarete geleceklerdir. Mesih ada insanlar itibarn Yahudilere hizmetlerine gre kazanacaklardr.1114 Yahudi tarihinde zellikle siyas istikrarszlk, kargaa ve kaosun artt dnemlerde Mesih beklentisi de artmtr. Bu, slam ncesi dnemde byle olduu gibi slam dnemde de byle idi. slam dnemde kaleme alnan midraik alma Pirke deRabbi Eliezerde mesihin gelmesi ile ilgili yle denir: Ezilmi insanlara Davud olu Mesihin geldii o gnde, (Mesihin) alametleri btn dnyaca anlalacak, Dnya halk sessizlie gmlecek, Dounun ve batnn krallar birbiriyle savaacak, Batnn kral ve gleri (Filistinde) daha da glenecek, Sonra Yoktan memleketinin kral gelecek, ordular topraklarda hakim olacak, Edomler ve smailler Akka Vadisinde savaa tutuacak, Atlar kan iinde boulacak1115 2. Abbas ve Fatm Dnemi Din ve Edeb Literatrnde Mesih Abbasler dneminde Rabban otoriteler Mesih iddiasyla ortaya kan hareketlere hi prim vermemilerdir. Cemaati bu tr hareketlerden uzak tutmaya alan din adamlar, mesih bir toplumun kurulmasna nem ve ncelik vermilerdi. Mesih toplumun eitimle insna inanan Rabbiler, yediden yetmie cemaati eitmeye gayret etmilerdi. Pirkoy ben Baboy mektubunda Irak Yahudilerinin Siyonu bu anlamda deerlendirdiklerini u szlerle anlatr: Mesih gnlerine gelince(Irakllar/Babilliler) mesih ncesi felaketleri kabul etmezler. Kitapta yazld gibi, Ey Siyon! Babil kzlaryla otur. Kendini kt Edomdan uzak tut... (szleriyle Irakta oturmaya devam ederler) Siyon, Tora (Tevrat) ve dini emirlerin (mistvot) renildii Babil yeivasndan baka bir ey deildir, derler.1116 Rabban teolojide Mesihin ancak ilah bir mdahale ile ortaya kacana inanld iin, cemaat liderleri mesih toplumun olumasna arlk vermilerdi. Ancak
Bkz. Cohen, Quotations from Saadias Arabic Commentary on Bible from two Manuscripts of Abraham Ben Solomon, Saadia Anniversary Volume, American Academy for Jewish History: New York 1943, s. 107. 1115 Grossman, The Yeshiva of Eretz Israel, s. 229-230. 1116 Grosmann, - ha-Aliya le-Erets-Yisrael biTkufat ha-Kivu ha-Muslimi ha-Riona [lk slam Dnemde Yahudilerin Filistine Yapt Gler], Catedra 8 (1978), s. 142.
1114

181

din adamlar mesihin bir an nce gelmesi iin dua etmeyi de ihmal etmemilerdi.1117 Solomon ben Gabriol bir iirinde bu arzuyu yle dile getirir: Varlma ant olsun ki, ezilmi halkm bir araya getireceim; ite o zaman kral olacaklar ve sana vergiler getirecekler.1118 Abbas ve Fatmler dneminde Mesih inanc ve beklentisi, asl din ve edeb literatre yansmtr. Mesel bir gaon kendisine bal bir cemaate mektup yazdnda, grevinin kurtarcnn (Mesih) gelmesine kadar devam etmesini dilerdi. Bu, makam ve mevkiinin geici olduunun im edilmesi yannda mesihin bir an nce gelmesine yaplan bir vurgu nitelii de tamaktayd. Irakta Sadiya, Hezekiya (. 1021) ve Hayy Gaon (. 1038) ile Filistindeki meslekta lomo ben Yahuda veya Filistindeki deiik cemaatler gnderdikleri baz mektuplarn kurtulu anlamna gelen Yeua () veya Mesih bir an gelsin anlamna gelen Yea yuha ( ) ifadeleriyle noktalard.1119 Askalndan Fustata gnderilen bir mektupta cemaat, mektubu yle bitirir: O (Askaln cemaati) mukaddes olsun, ilah ltufa mazhar olsun ve Kurtarc onlarn gnlerinde bir an evvel gelsin.1120 Benzer ekilde Filistin gaonu lomo ha-Kohen (1025ten nce) de mektuplarn bu ifade ile biterdi.1121 Ayn yeivada lomo ben Yahuda zamannda (1025ten sonra) rakip gaon olarak ortaya kan Natan b. Avraham ise (belki de) gaona olan rekabetinden dolay yazmalarn Kurtulu bir an evvel gelsin manasna gelen Yea yikarev ( ) eklinde bitirirdi.1122 Ekonomik ve siyas anlamda zor zamanlarn yaand bu devirlerde cemaatin idaresini stlenenlerin, mesihin bir an nce gelerek Yahudileri iinde bulunduklar durumdan kurtarmasn beklemelerini anlamak zor deildir. Mesih zlemi Abbasler dneminde deiik cemaatlere yazlan responsalarda da dile getirilmitir. Amram Gaona ait olduu zannedilen bir responsada Bu (responsalar), Mabedin yklmasndan u kadar sene sonra Babil ve Kudsteki yeiva makamlarnda kaleme alnan bir responsadr,(*) ifadesinde Mabedten sonra gelen dua cmlesinde Mabedin yeniden ins iin Rab, Yahudilere Mabedi bir an nce in etmeyi nasip etsin, amin eklinde dualar ilave edilmitir.1123 Gaonluk veya bu kurumlara bal bet dinlerden sdr olan tayin, azil veya vasiyet tr belgeler de mesihin bir an evvel gelmesi temennisiyle bitirilirdi. Gaonluk
Grosmann, ha-Aliya le-Erets-Yisarel, Catedra 8 (1978), s. 140. Stillman, Subordinance and Dominance: Non-Muslim Minorities and teh Traditional Islamic State as Perceived from Above and Below, A Way Prepared, Essays on Islamic Culture in Honor Bayly Winder, eds. Farhad Kazemi-R.D. McChesney, New York-London, s. 138. 1119 Sadiya Gaon iin bkz. Mann, Texts and Studies, I, s. 74, 28. dipnot; Hezekiah Gaon iin bkz. Mann, a.g.e., I, s. 180; Hayy ve lomo Gaon iin bkz. Goitein, Meeting in Jerusalem: Messianic Expectations in the Letters of the Cairo Geniza, AJSreview 4 (1979), s. 49. 1120 ve baruhu ve be-hesed yitmehYea be-yemeyhem yuha. 1025 tarihli brnce bu mektup iin bkz. Gil, Erets Yisrael, II, s. 575. Sahlan b. Avrahama gnderilen ve ayn temenni ile biten bir baka mektup iin bkz. Mann, The Jews in Egypt, II, s. 105. 1121 Gil, Erets Yisrael, I, s. 547. 1122 Mann, The Jews in Egypt, I, s. 151; Gil, Erets Yisrael, I, s. 562, 574. (*) Ele ha-Tuvot de-nafku makomey raey yeivot de-Bavel ve mi-Yerualayim anat le-horban Bayt ha-kado barehu 1123 le-horban Bayt ha-kado barehu e-yitahlel ba-agala, amen Bkz. Agus, Tuvot Geoney Erets Yisrael ve Bavel [Filistin ve Irak (Babil) Gaonlarnn Responsalar], Horev 12 (1956-57), s. 200 (1. soruya cevaptan sonra).
1118 1117

182

mahkemesinin mahkeme gnn tespit tutana (tiyuvta) u Aramca temenni ile biterdi: Allahn yardmyla (Mesih) bir an evvel gelsin, Kudste sevin ve mutlulukla (bizi) bir araya toplasn.1124 Belge, borcunu demeyen bir Yahudinin mahkemeye celp emridir. erii dnldnde gaonluk makam, bu tr durumlarn sona ermesi ve ideal an balamas demek olan mesih ada, bu tr itaatsizlikler ve serkeliklerin yaanmayacan ifade etmektedir. 7 Kasm 1006 (14 Kislev 1318) tarihli, Fatmler dnemine ait bir Geniza dokmannda yer alan vasiyetnamede Fustatta len bir kadn, vasiyetinde malnn bir blmnn, cesedinin Kudse gtrlerek defnedilmesine ayrlmasn ister ve vasiyetini de Mesihin ikmetgh Kudsn bir an nce ins temennisiyle bitirir.1125 Filistin Gaonu lomo ben Yahuda ile Natan b. Avrahamn gaonluk iddiasndan vazgetiine dair yaplan anlamada (Heskem Yerualayim) da ayn temenni dile getirilmitir.1126 Ayn gelenek bu gn dahi devam etmektedir. Gnmzde yazlan bir Yahudi ilmihalinin nsz Tanr, tm Bene-Yisraeli (srailoullarn) Teuvaya (pimanla, dini yaamaya) dndrsn, Meiah (Mesih) gelsin ve nc ve ebedi Bet-Amikda (Sleyman Mabedi) bir an nce in edilsin; Amen eklinde; cemaat ileri gelenlerinden birinin bu ilmihale yazd takdim yazs da Goel ( :kurtarc, Mesih) bizim gnlerimizde bir an nce gelsin, Amen eklinde bitmektedir.1127 Bu durum Yahudi Mesih anlaynn asrlarca deimediini gstermektedir: srailoullar duayla, ibadetle, nefsi slahla kendilerini Mesihin gelmesine hazrlayacaklar; Mesih gelecek, Yahudileri bir araya getirecek, srgnden kurtaracak, Kudse gtrecek ve Yahudilerin hakimiyetini yeryzndeki btn uluslara kabul ettirecektir. Bu, Yahudiye Tanrnn bir vaadidir: Zaman gelince sizi bir araya toplayacam ve sizi srgnden kurtararak yeryzndeki tm uluslarn sizi tanmasn ve vmesini salayacam.1128 Bir Yahudi hayat boyunca mesih umuduyla yaar. Gnlk vakit ibadetinde ve bu ibadetlerdeki her duada (beraha); haftalk yaplan Pazartesi-Perembe ve Sebt ibadetleri ile yln deiik zamanlarna yaylm bayramlarda, Tanrdan Mesihini bir an evvel gndermesi ve kendilerini srgnden kurtarmas iin dualar eder: Kurtar bizi Tanrmz, bizi uluslarn arasndan kartarak bir araya getir, Yaammz boyunca ve u gnmzde Mesihinin geliini hzlandrsn, zgrlmz iin byk ofar al

Demin amaya yazkenan le-omue kame marana be-(Ye)rualem r ha-Kode be-Simha: Bkz. Aptowitzer, Formularies of Decrees, JQR, n.s. 4 (1913-1914), s. 25. 1125 ve gam iney helekim mi-hatsar zo yimkor ve yots be-tsorehey keday le-healot etsmoti leYerualayim r ha-Kode tivne be-mahera Gil, Jewish Pious Foundations, s. 120 (1 no.lu dokman). 1126 Bkz. Gottheil-Worrell, Fragments, s. 200, ng. trc. 201. 1127 Bkz. Rabi Nisim Beharn Dini Uygulama Rehberi-El Gid Para El Pratikante adl kitabnn mtercimi Mordehay Yanarn eviriye nsz (s. 5) ile Rabi Yitshak Rofenin takdim yazs (s. 9). 1128 Amram Gaon, Seder, I, s. 17; ng. trc. 42; Sidur Kol Yaakov, s. 38.

1124

183

ve srgndeki insanlarmz bir araya getirmek iin bayrak a ve bizi abucak dnyann drt bir yanndan toplayarak lkemizde bir araya getir.1129 Abbas ve Fatmler dneminde mesih beklentisi ocuklara konan isimlere de yansmtr. Goitein, Irak Yahudileri arasnda Talmud dneminde olmayan ancak slam dnemde konmaya balayan baz isimlerin Yahudiler arasnda mesih zleminden kaynaklanan bir drtyle yaygnlatn belirtir. Mesel slam dnemde Yahudiler daha ok Kitab- Mukaddeste de yer alan Sar alom (Bar prensi), Hz. Davudun soyundan treyen manasnda Tsameh (Tomurcuk, filiz:[ )Zekarya 6/12, -Yeremya 23/5], Mevaser (Mesih habercisi, elisi: [ )aya 52/7], Meulam (mmin: ) Yeua (kurtulu: )veya Arapa Furkan (Gerei ortaya karan) gibi mesihi artran isimleri tercih ederlerdi.1130 Bu durum bir Mslman mellifin de dikkatini ekmitir. bn Kayym Yahudilerin ok sk kullandklar isimler arasnda Yeuay da sayar.1131 XI. asr Kara alimlerinden Furkan ben Esedin isminden anlald kadaryla1132 bu tr isimlendirmeler Karaler arasnda da olduka popler olmaldr. Mesihe olan zlem Yahudi tccarlarn mektuplarna da yansmtr. 5 Mart 1026 tarihinde Abbas hakimiyetindeki Ahvzdan Fatm ehri Fustattaki Tsterli Yahudi tccarlardan birine gnderilen mektupta, gnderen kii Tsterli kardeini ok zlediini dile getirdikten sonra Mesihin gelerek Yahudileri bir araya toplamas iin yle dua etmektedir: Mabedinde bizi tekrar bir araya getirmesi iin Allaha dua ediyorum.1133 Yine bir baka Geniza dokmannda spanya Yahudisi Yahuda b. smail (Samuel) mektubuna u szlerle balar: Allah en ksa zamanda Mukaddes ehrinde bizi bir araya getirsin!1134 3. Karalerde Mesih Anlay Kudse g, Karalerin en temel sylemlerinden biriydi. Karalerin Kudste youn olarak ikmeti IX. asrn yarsndan (850lerden) itibaren balamtr. Kudse gn tevik edilmesinin en nemli sebebi ise Mesihin bir an evvel geliini hzlandrmakt.1135 Kara inannda Mesihin gelii Kara cemaatinin samimiyetle ibadetlerine bal dnlmtr. Bu dnce Karaler arasnda sofuluklaryla ne kan ve ii-gc
Dualarn yerleri iin bkz. ha-Bavl, s. 84; Amram Gaon, Seder, I, s. 37, 40; ng. trc. 95, 101. Sidur Kol Yaakov, s. 38 (sabah ibadetinde); s. 234 (ikindi ibadetinde); s. 294 (akam ibadetinde); s. 178 (Pazartesi ve Perembe ibadetlerinde); s. 66 (Zemirot duasnda); s. 116 (Kedua duasnda); 304 (Amida duasnda). 1130 Goitein, Meeting in Jerusalem, AJSreview 4 (1979), s. 51. XI. asrda Akkada yaayan bir bankerin ad Meulamd.(Gil, Erets Yisrael, I, s. 156; II, s. 410). 1030 tarihinde Kuds bet dininde ktiplerinden (ha-sofer ha-Yerualm) birinin ismi Mevaserdi (Gil, Erets Yisrael, I, s. 174). 1131 Bkz. bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 771. 1132 Ebl-Ferecin kendi dindalar arasndaki ismi Arapa Furkan ben Esedin tam karl olan Yeua ben Yahuda idi. bkz. Margoliouth, The Writings of Abul-Faraj Furkan Ibn Asad, JQR, o.s. XI (1899), s. 189. 1133 Eselullahel-ictim be-vinyan kudsih (binyan kode) Bkz. Goitein, Meeting in Jerusalem, AJSreview 4 (1979), s. 44. 1134 Goitein, Meeting in Jerusalem, AJSreview 4 (1979), s. 45. Benzer dilek, Nahoray b. Nssime Kudsten yazan orta Selme b. Musa tarafndan da dile getirilmitir. Goitein, Letters of Medieval Jewish Traders, Princeton University Press: Princeton, New Jersey 1973, s. 159. 1135 Schur, Toldot ha-Karaim, s. 33.
1129

184

sadece ibadet olan Aveley Tsion (Siyon Atlar) adl bir grubun (bunlara Maksilim veya oanim de denmitir) ortaya kmasna sebep olmutur. Buna gre bu sofularn hrmetine kurtarc (Mika, 2/13) gelecek ve bunlar srgnden kurtaracaktr.1136 Bu grup slam dnemde de varln devam ettirmitir. Seyyah Benjamin Teyma ehrindeki Yahudilerin yardmlarn Aveley Tsion ad verilen Kudsn yallarna, fakirlerine ve dnyadan el-etek ekmi mnzev bir hayat yaayan zhidlerine verdiklerini nakleder. fadesine gre bunlar (Aveley Tsion) maaralarda veya yeraltndaki evlerde yaar, Sebt ve bayram gnleri hari btn seneyi orula geirir; kendilerine ve Yahudi kardelerine rahmet ve merhamet etmesi iin dua ederlerdi.1137 Karalikte son kurtarc gelmeden nce lyas peygamberin (Eliyahu ha-Nevi) gelerek Mesih iin gerekli ortam hazrlayacana inanlmaktadr.1138 Ahd-i Atikin son kitab Malakide Eliyahunun tekrar dnyaya gelecei bildirilmektedir.1139 Bu sebeple hem Rabbanler hem de Karaler Eliyahu peygamberin tekrar dneceine inanmaktadr. Rabbanlerin Eliyahunun tekrar dnnde zlemeyen hukuk meseleleri zecei kabulne1140 karn,1141 Eliyahunun geri dnp dnyaya bar getirmesi ve mesihe gerekli ortam hazrlamas dncesi Kara Mesih anlaynn en temel kabullerinden biri idi. Ahd-i Atikte Eliyahunun dnyaya bar getirecei de belirtilmektedir.1142 Bu

Mainz, Comments on the Messiah in Karaite Literature, PAAJR 25 (1956), s. 118; Gil, Erets Yisrael, I, s. 648-649; 1137 Benjamin, s. 71. Bunlar arasnda yaptklar ibadetler sebebiyle kendilerini dierlerinden farkl grdkleri de anlalmaktadr. Aveley Tsiondan isim vermeksizin bahseden Samuel b. Yahya el-Maribi bunlar hakknda yle der: Aralarndan zndk ve sama-sapan konuan bir grup kmtr. Gerekte bu grubu zayf ve bozuk aklllardan bakas da tasvip etmez. Sanki Allah onlarn duasn kabul etmek zorundaym gibi kibirli ve kstah bir tavrla Allaha (gya) dua etmektedirler. Bkz. fhml-Yahd, s. 131. 1138 slam kaynaklarnda lyas peygamberle ilgili ok az bilgi vardr (Enm, 6/85; Safft, 37/123, 130). slam kaynaklarnda lys olarak zikredilen peygamberin Yahudi tarihindeki Eliyahu (ya da lya) olduu kabul edilmektedir (Makrz, Htat, II, s. 470). Eliyahu m.. IX. asrda srail krallar Ahab (m.. 874-853) ve olu Ahazya (853-852) zamannda peygamberlik yapmt (ha-Bavl, s. 70). Kral Ahabn Samiriyede bir puthane kurmasna kar kan Eliyahu ona sava am ve kraln putperestliini onaylayan btn yalanc peygamberleri ldrmt (Taber, Tefsr, II, s. 596; XXIII, s. 93). Tanr Eliyahuya srailoullar arasnda putperestlikle mcadele etmeleri iin Hazaeli Suriyeye, Yehuyu sraile kral yapmasn, Eliay (slam kaynaklarnda Elyesa) da kendi yerine peygamber olarak takdis etmesini emretmi; ancak Eliyahu verilen bu grevlerden sadece ncsn yerine getirebilmiti. Ahd-i Atikte Eliay yerine peygamber olarak seen (I. Krallar, 17/1 vd.; 19/15-16, 21; II. Krallar, 8/19; 9/1 vd.) Eliyahunun ruhunun kabzedilmeden gkten inen ateten bir at arabasna bindii ve bir kasrga iinde ge ekildii belirtilir (II. Krallar, 2/11; Taber, Tefsr, XXIII, s. 94; Makrz, Htat, II, s. 471). 1139 Malaki, 4/5-6. 1140 Talmudta, Mslman alimlerin din meselelerdeki grlerini akladktan sonra meseleyi En iyisini Allah bilir (Allahu alem) eklinde bitirmeleri gibi; Yahudiler de ihtilafl meselelerde Teevli ly gelecek ve meseleyi akla kavuturacak [Tibi yavu ve yevarer] eklinde bitirirlerdi. Bkz. B.T., Ber. 35b; Bek. 24a; Men. 45a. 1141 Bu dncenin slam dnem Rabbanlerinde olmad anlalmaktadr. Ancak, slm ncesi dnemde Ahd-i Atikteki ifadeyi esas alan baz Yahudiler hararetle Eliyahuyu beklemekteydiler. Hz. sa zamannda onun geliini Mesih zamannn yaklamasnn bir alameti olarak gryorlard. Hatta o dnemde Yahudilerden bir ksm Hz. Yahya ve say (as) beklenen Eliyahu olarak kabul etmilerdi (Bkz. Matta, 17/10; Markos, 9/11-13). 1142 M. Ed. 8:7.

1136

185

ynyle Eliyahu, Mesihin bir yardmcs, nden gelip her eyi dzene sokan biri olarak kabul edilmektedir.1143 X. asr Kara mfessirlerinden Yafet b. Ali, Malaki kitabna (3/23. ayet) yapt tefsirde lyas peygamberin gelerek halk eitecei, (srail) halk() arasndaki gr ayrlklarn giderecei (yani herkesi Karaliin hakikatinde buluturaca), daha sonra srail halkn kendi topraklarna (Erets Yisrael) sokarak Kudse hakim olaca, mezbah tekrar in edecei kral mesihi meshedeini belirtir.1144 1117 tarihli Karalere ait ketubada lyas peygamberin gelmesi iin u ekilde dua edilmitir: O (Tanr), Mabedini tekrar in edecektirSz verdii zere (Nebi) lys (Eliyahu) gnderecek ve ona g ve kudret verecektir; ve lys srgndekileri bir araya getirecektir.1145 Kara dncesinde Mesihle beraber Byk Kohenin de gnderilmesi inanc (Meiah kehona) da vardr. lyas peygamber geldiinde kohenlik makamna (kise kehona) oturtaca Byk Koheni de meshedip takdis edecektir.1146 Kara ibadet metinlerinde de sk sk mesihin bir an evvel gelmesi ve Karaler eliyle Mabedi bir an evvel in etmesi iin dualar edilmektedir.1147 Deiik tarihlerde yazlan ketubalarda Karaler mesihin gelip bir an dank bulunan halkn bir araya getirerek Mabedi in etmesi ve Tanr ehri Kudste mutluluk ierisinde yaanmas iin dua edilmitir.1148 Abbas ve Fatmler dneminde Karalerden herhangi bir mesihin kp kmad konusuna gelince; Kirkisan X. asrda bir ksm Karanin mesihin geldiini kabul ettiklerini belirtir.1149 Bu ekilde bir inancn ortaya kmasn X. ve XI. asrn sonlarnda tarihinin en gl dnemini yaayan Kara hareketin baarsndan kaynaklandn tahmin etmek g deildir. Bu baar onlara mesih an balad kanaatini vermi olmaldr. Bu dnce XI. asr Kara tefsirlerine de yansmtr.1150 Rabbanlere kar polemik amal yazd Milhamot Adonay adl manzumesinde Kara Salmon ben Yeruham mesihin bir gn mutlaka gelecei ve Mabedi tekrar in edeceini yineler.1151 4. Mesih Hareketler slam dnemde mesih iin nefsi slah ve sabr, pasifize olmak eklinde deerlendiren baz Yahudiler, vaat edilen topraklara dnmek ve eski ihtiaml ynetimlerini tekrar kurmak iin daha radikal bir yntemi, yani dorudan silahl

Matta, 17/10; Markos, 9/11-13. Daha fazla bilgi iin bkz. Aberbach, Elijah: In Aggadah, EJd, VI, s. 636 vd. 1144 Wieder, The Doctrine of the two Messiahs among the Karaites, JJS vol. VI, No:1 (1955), s. 16. Benzer dnce Daniel Kmisnin Hoeaya (2/2) yapt yorumda da dile getirilmitir. Bkz. a.mak, s. 17. 1145 Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 470. 1146 Wieder, The Doctrine of the two Messiahs among the Karaites, JJS vol. VI, No:1 (1955), s. 18-19. 1147 Mainz, Comments on the Messiah in Karaite Literature, PAAJR 25 (1956), s. 118 1148 yivnu ve yitslihu bi-Yerualayim ir Adonay kado Yisrael. Ketuba iin bkz. Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 295 (1045 tarihli Fustatta yazlan bir dokman); ve yivne Makdio ve olamo ve yev tsameah, s. 298 (1063 tarihli bir ketuba);..ve yikavets pizurey amo.. s. 325 (XI. asrda Msra ait bir ketuba). 1149 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 60-62, ng. trc. Nemoy, s. 392-295. 1150 Bkz. Gil, Erets Yisrael, I, s. 649. 1151 Bkz. Poznanski, Miscellanea, Karaite Miscellanies, JQR, o.s. VIII (1896), s. 686.

1143

186

mcadeleyi savunuyorlard.1152 Bu sebeple mesih toplumu in grne kar kyor; kurtarc mesihin siys ve din istikll getiren bir mesih olacan dile getiriyorlard. Zira onlar, gelecek mesihin kendilerini dnyaya bu yolla hkim klacana inanyorlard.1153 slm fetihlerinde kazanlan baarlar bu grteki Yahudilerde mesih bekleyii hzlandrm ve knn yaklat umudunu dourmutu. Nitekim slmn ilk dnemlerinde telif edilen bir Yahudi midranda (Pesikta Rabati, 34-37. blm) yle bir kehanette bulunulmutur: Mesih ortaya ktnda dnyann krallar birbiriyle sava ierisinde olacaklar. Fars kral Arap kral ile savaacak ve Arap kral Fars kraln malup edecek ve btn dnyaya hkmedecek.1154 Benzer ekilde Emevler dnemindeki bata stanbul seferleri olmak zere slm-Bizans arasndaki (smail-Esau/Edom) savalar, slm dnyasndaki Yahudilerin bu inann glendirmiti. Mann, biraz sonra aada anlatlacak Eb sa ve Yzn hareketlerinin slam-Bizans mcadelesinin etkisiyle patlak verdii grndedir.1155 stanbula dzenlenen II. byk asker sefer de (717-718) yine Mesih umudunun yeermesine sebep olmutu. Bu dnemlerde kaleme alnd kabul edilen Yahudi midra Pirke de-Rabbi Eliezer, mesihin Romada (yani stanbul) Hristiyan (Esau) ve Mslmanlarn (smail) ayn anda yok olmasn grmek iin ortaya kmak zere olduu kehanetinde bulunmutu.1156 Yahudilerin bu dnemdeki Mesih umudu VIII. asrda yazlm Hristiyanlara ait apokaliptik bir eserde de dile getirilmitir: smailoullarnn (Mslmanlar) Farsoullar ile kartn; Yahudilerin de sava sanatna ilgi duymaya baladn grrsen, bil ki ey Peter, smail Kralln sonu gelmitir.1157 Mesih hareketlere gemeden nce slam dnemde vuk bulan kk apl baz Yahudi isyanlarna deinmek istiyoruz. Her ne kadar isyan sebebi farkl da olsa, isyanlara girienler cemaat ierisinden taraftar toplamak iin kendilerini Mesih olarak takdim etmilerdi. slm dnemde kaytlara geen ilk Yahudi isyan, mild 644 ile 647 arasndaki yllardan birinde (Hicr 24-27 yllarndan birine tekabl eden bu yllar Hz. Osmann halifelik yllarna rastlamaktadr) Sevdn Fellce beldesinin Beth Aramaye adl bir kynde vuk bulmutu. Kydeki Yahudilerden biri mesihliini ilan etmi ve kendisine ounluunu dokumaclarn oluturduu drt yz kadar Yahudi de itirak etmiti. syanc grup yerel idareciyi ldrerek kydeki kiliseyi yakmlard. syan haberinin
Kutluay, s. 201. Gnaltay, Suriye ve Filistin, s. 385. Yahudi toplumuna peygamber olarak gnderilen Hz. saya Yahudiler bu yzden inanmadlar. nk Hz. sa, bir peygamber olarak insanlar dorulua, kardelie, sevgiye ve fedakrla davet ediyordu. Bu ise Yahudilerin beklentisine cevap vermiyordu. 1154 Bkz. Bamberger, A Messianic Document of the Seventh Century, HUCA 15 (1940), s. 427. Bamberger midrata belirtilen zaferin Kadisiye zaferi olduunu syler ve midran 637 ylndan ksa bir sre nce telif edildiini belirtir. a. mak., s. 427, 8. dipnot. 1155 Bkz. Mann, Proceedings of the American Oriental Society, at the Meeting in Cincinnati, Ohio 1927, JAOS 47 (1927), s. 364 [Mannin Emevler dnemi Mesih hareketlerinden bahsettii bildiri zeti]. Ayrca bkz. Schur, Toldot ha-Karaim, s. 20; Nemoy, Karaite Anthology, s. XV-XVI. 1156 Bkz. Pirke de-Rabbi Eliezer, s. 222. Deerlendirme iin bkz. Mann, Proceedings of the American Oriental Society, at the Meeting in Cincinnati, Ohio 1927, JAOS 47 (1927), s. 364. 1157 Wasserstom, The Isawiyya Revisited, SI 75, s. 69-70.
1153 1152

187

duyulmas zerine Kfeden bir ordu gnderilerek isyan bastrlm; isyanclar ve liderleri idam edilmiti. syann artrlan vergilere bir tepki olarak patlak verdii belirtilir.1158 bn Asakirde yer alan bir rivayette, Harun Reidin hilafete gelmesinden ksa bir sre sonra, brahim b. Muhammed el-Mehdnin Dimak valilii srasnda (m. 800ler), Yahya b. rmiy isimli Bakll bir Yahudinin Emev taraftarlarna katld ve baz yama ilerine kart belirtilir. Kaynakta ekya olarak tantlan bu Yahudinin, baz Emev taraftarlaryla da arkadalnn olduu sylenir. bn Kesrin 174/790 yl olaylar arasnda verdii bir bilgiden de1159 bu topluluun am blgesinde isyan ettii anlalmaktadr. syan hemen bastrlm, Emev taraftarlar validen zr dileyince affedilmiler, ancak Yahudi isyanc buna yanamam, hatta valiyle grt esnada susayan atn Mslmanlardan bir ey istemem diyerek yakndaki kuyudan sulamamt. Bu isyandan dnemin Hristiyan kaynaklar da bahsetmektedir. 788 ylnda Patrik II. Elias zamannda bu isyanda Bet Guvrin, Askaln, Gazze ve Saripheeada Hristiyanlara ait yerlerin tahrip edildiini ve St. Chariton ve Mar Saba manastrlarnn yamaland belirtilir.1160 Harun Reidin lmnden sonra Emin-Memun arasnda yaanan ekimede dier halklar gibi Filistin Yahudileri de ok zor gnler yaamt. Bu zor gnlerde Yahudi din adamlar, tpk eski meslektalar gibi, mesihin neredeyse gelmek zere olduunu dillendirmeye balamlard. Din adamlar bu mcadele ile smaillerin sonunun yaklatn ve kavgann mesihin kmas ile son bulacan belirtiyor; bunun iin srailoullarn samimi tvbe ile teuvaya dnmeye ve mesih ortam hazrlamaya davet ediyordu.1161 Ancak karde kavgas mesihin gelmesiyle deil, Memunun iktidaryla sonulanmt. Bu ve benzeri iktidar mcadeleleri srasnda yaanan kargaa ortamlarnda Yahudilerde Mesih beklentisi nksetmi ve artmt. Geri, sadece slam toplumundaki kargaa deil, Yahudi cemaatinin kendi arasndaki mcadeleler srasnda da Mesih beklentisine girildiini gryoruz. Bostan ailesine muhalif biri tarafndan kaleme alnan bir Geniza dokmannda, Bostan ailesinin ranl anneden treyen bir nesil olduu; Yahudi tarihinde olumsuz imaja sahip Anan, Boaz ve Davud b. Zakkay gibi kiilerin de ayn aileden kt belirtilerek sraile ifa verecek Rabbin (Hoea 7/1e telmih) bir an evvel mesihini gndererek Yahudileri ne id belirsiz(!) ailelerin hegemonyasndan kurtarmas ve Evin temelini Zerubavel eliyle in ederek (Zekarya, 4/9) Yahudileri bir an evvel huzura kavuturmas iin dua edilir.1162 a. Eb sa el-sfahan Hareketi-syan Yahudilerin slam hakimiyetine girilerinden sonra ciddi anlamda ilk byk Mesih hareketi sfahanda patlak veren Eb sa hareketidir. Eb sann ad, shak b.
Bkz. Arslanta, Emevler Dneminde Yahudiler, s. 86. bn Kesr, Harun Redin Eb Ysufu kadla tayin ettii bu sene olaylar iinde amda baz karklklar meydana geldi eklinde ok ksa bir olay zikreder. Bkz. el-Bidye ven-Nihye, X, s. 165. 1160 Gil, Erets Yisrael, I, s. 234. 1161 Graetz, III, s. 145. 1162 Dokman iin bkz. Margoliouth, Some British Museum Genizah Texts, JQR o.s. XIV (1908), s. 305.
1159 1158

188

Yakubtur. ehristn onun brnce adnn Abdullah (Allahn Hizmetkr) manasna gelen Ofd Elohim(*) olduunu belirtir.1163 Eb sa el-sfahan aslen Nusaybinli idi.1164 Kirkisan ve Maimonidesin zikrettikleri Eb sa el-sfahannin Emev halifesi Abdlmelik b. Mervan zamannda (685-705) harekete getii bilgisi,1165 tarih olaylara uygun dmemektedir. nk Abdlmelik zaman, devletin en gl dnemlerinden biridir. Abdullah b. Zbeyr gibi gl bir rakip Haccac tarafndan bertaraf edilmi, Haricler de itaat altna bu dnemde alnmt. Dier taraftan ran ve Iraktaki i isyanlar ise Emev valileri tarafndan iddetle bastrlmt.1166 Bu sebeple byle bir siyas atmosferde bir Yahudinin kp ordu toplayarak devlete kar direnie gemesi makul gzkmemektedir. Mezopotamya, Ermeniye ve Azerbeycan gibi geni bir corafyada ounluu siyas gayelerle ortaya kan bir takm mezhep hareketlerinin en gl ve tehlikeli olduu dnem ise, el-Hmar (Eek) diye bilinen II. Mervan (744-756) dnemidir.1167 Bu sebeple ehristannin onun Mervan b. Muhammed zamannda ortaya kt ve Halife Mansur zamannda faaliyetlerini artrd bilgisi daha isabetli gzkmektedir.1168 Eb sa nce kendisinin bir nebi,1169 sonra da beklenen Mesihin habercisi (resll-Mesh el-Muntazar) olduunu, kendisinden nce be elinin (altncs kendisi) geldiini syledi. Mesihin Ademolunun en mkemmeli ve peygamberlerin en ycesi olduunu belirten Eb sa, grevi stlendikten sonra Kumlu Nehir (en-Nehrlmurammel) gerisindeki Musaoullarna (Ben Musa) gitti.1170 Eb Musann gittii Kumlu Nehir, Yahudi kaynaklarda Sambatyon olarak zikredilen Yahudi yurdunda idi. Sambatyon, Ortaa Yahudilerinin hayal dnyalarnda yaattklar topik bir Yahudi yurdu olup srgnlerde kaybolan 10 srail kabilesinin yaad diyar olarak kabul edilirdi. Seyyah Eldad ha-Daninin de aktard efsaneye gre Allah Kullar Diyar (Erets Ovdey Elohim) olarak da isimlendirilen bu yurttaki nehir, Sebt hari haftann btn gn arl arl alamaktayd.1171 Bilgi Eb say efsaneletirmek zere tasarlanan bir kurgudan baka bir ey olmasa gerektir.

brnce sylenii Oved Elohimdir (.) Hrizm, Mefthu'l-'Ulm, s. 24; ehristn, el-Milel ve'n-Nihal, I, s. 215; 1164 Hrizm, Mefthu'l-'Ulm, s. 24. 1165 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 12, ng. trc. Nemoy, s. 328; Maimonides, hareketin Emevler dneminin balarnda patlak verdiini belirtir: e era be-tehilat Malkot Yimael Bkz. ( geret Teyman) [Yemen Yahudi Cemaatine Mektup], nr. lomo Goldman, New York 1950, s. 107. 1166 Bkz. smail Yiit, Emevler, DA, XI, s. 90-95. 1167 Friedlander, Jewish-Arabic Studies, JQR, n.s. 1 (1910-11), s. 204; Thomson, The Character of Early Islamic Sects, Ignaze Goldziher Memorial Volume, I, eds. Samuel Lwinger-Joseph Somogy, Budapest 1948, s. 89-90. 1168 ehristn, el-Milel ve'n-Nihal, I, s. 215. 1169 Makdis, el-Bed vet-Trh, Kahire: Mektebets-Sekfetid-diniyye, [t.y.], IV, s. 35. 1170 ehristn, el-Milel ve'n-Nihal, I, s. 216. 1171 Eldad ha-Dani, nr. N. Adler, Jewish Travellers, s. 14; Friedlander, The Jews of Arabia and the Rechabites, JQR, n.s. 1 (1910-11), s. 255; Newby, Text and Territory: Jewish-Muslim Relation 632750 CE, Judaism and Islam Boundaries, Communication and Interaction, Essays in Honor of William M. Brinner, eds. Benjamin H. Hary-John L. Hayes-Fred Astren, Brill: Leiden-Boston-Kln 2000, s. 90.
1163

(*)

189

Eb sa, Tanrnn kendisiyle konutuunu ve srailoullarnn zalim idarecilerin boyunduruundan kurtarma grevini kendisine verdiini iddia ediyordu.1172 Bu konumann gkte olduunu syledii anlalmaktadr. Makdisnin rivayetine gre o, nce ge ykseldiini, Hz. Muhammedle de grtn; bu ykseli srasnda Rabbin ban meshederek teblile grevlendirildiini iddia etmiti.1173 Eb sann mesihliini iln etmesi, Abbas saraynda da merak uyandrmt. Maimonidesin mehur mektubundaki bilgiye gre zamann Abbas halifesi nce Yahudi cemaat temsilcilerinden szde mesihin durumunu sormu; gerek Mesih ise bir anlama yolunun bulunabileceini, deilse savaacan belirtmiti.1174 Eb sann isyan hareketine ou cahil olan dou Yahudileri fazlaca rabet ederken, Irakta yaayan Yahudi cemaatleri itirak etmemiti. Talmudun otoritesine ve cemaat liderlerine tam bir ballk sergileyen Irak Yahudileri bu hareketin bir kandrmaca olduunun tamamen farknda idiler.1175 Ge dnem Yahudi bir kaynaktan Yahudilerin bu hareket ve isyan konusundaki tavr hakknda unlar okumaktayz: Kendisini Mesih iln eden biri vard. Silahlarn kuandlarZamann halifesi Yahudilerden bu mesihi sorduBir grup din adam (rabbi) bu harekete gnl verenlerin yanna gitti. Onlara, Biz Mavernnehir halkndanz, sizin g etmenizi kim tevik etti, diye sordular. Onlar, Eb say kastederek bu adam, dediler ve ilave ettiler: Onu dindar ve faziletli biri olarak biliyoruz. O Davud soyundan. Yataa czaml olarak gitti, ertesi gn ise sapasalam kalkt. Bu mesihin alametlerinden biridir. Bu szlerine de Ahd-i Atikten bir delil (aya, 53/4) getirdiler. Yahudi din adamlar o adamn herhangi bir Mesih alameti tamadn belirttiler ve onlar yle uyardlar: Kardelerimiz! Anavatannza yaknsnz ve hl dnme ansnz var. Eer bu ehirde kalrsanz ldrleceksiniz! Ve siz bu davrannzla Musann eriatn da az bir bahaya satm olacaksnz. Ayrca insanlar da yanl dnmeye sevk ediyorsunuz. Zira size bakan insanlar (Yahudilerin) Mesih(i) geldi de (onlar kurtaramadan) malup olup gitti diyecekler. nann siz ne bir peygambere sahipsiniz ne de onun izlerini tayan birine.1176 Maimonidesin yukardaki ifadesinden isyanc grubun savamak zere Badat yaknlarna kadar geldii anlalmaktadr. Bu grup Yahudi din adamlarnn iknas ile silahl eylemden vazgemiler; hatta Abbas saray, memleketlerine dnmeleri iin kendilerine madd destek de salamt.1177 Ancak bunlarn memleketlerine dndkten sonra tekrar eski fikirlerine kapldklar anlalmaktadr. Maimonides, halifenin (itaat

ehristn, el-Milel ve'n-Nihal, I, s. 215. Makdis, el-Bed vet-Trh, IV, s. 35; Makriz, Htat, II, s. 478. 1174 Maimonides, geret Teyman, s. 108. 1175 Irak Yahudileri sadece Eb saya deil, dier itizal gruplara da hi iltifat etmemilerdir. Bkz. Friedlander, Jewish-Arabic Studies, JQR, n.s. 1 (1910-11), s. 207-208; Hirschberg, ha-Yahudim beAratsot ha-slam, s. 280. 1176 Maimonides, geret Teyman, s. 108-109. 1177 Maimonides, geret Teyman, s. 109.
1173

1172

190

altna aldktan sonra) bunlara tekrar vergi koyduunu ve alamet-i frika olmas iin elbiselerinin zerinde meln yazl bir rozet tamalarn emrettiini nakleder.1178 Eb sann, isyana kalkt ilk sralarda slm dnyasndaki karklktan da istifade ile ksm baar elde ettii de anlalmaktadr. ehristannin rivayetine gre o, savalarndan birinde mersin aacnn dalyla (d s) bir izgi ekmi ve taraftarlarna izginin gerisine gemelerini, bu durumda kar tarafn bir ey yapamayacan sylemiti. Mslman askerler saldrya geip bu izgiye ulanca bir by ya da sihir olabilir endiesiyle geri ekilmi; sonra izgiyi aan Eb sa ve taraftarlar (Mslman) askerleri ehit etmilerdi.1179 Emevlerin ykl, Abbaslerin devleti kurma ve ileri yoluna koyma srecinde karlalan zorluklar sebebiyle isyanla megul olunamamt. Eb sann bu ilk baarsnn taraftarlarnda da bir umut dourduu anlalmaktadr ki, baz Yahudi kaynaklarda Eb sann 10 bin kadar askere sahip olduu belirtilir.1180 syanla ciddi manada Abbas halifesi Mansur (137-159/754-775), saltanatn glendirdikten sonra ilgilenebilmitir. Mansurun hilafeti dneminde Eb sa ve Abbas ordusu Rey ehri1181 yaknlarnda kar karya gelmi; Eb s daha nce yapt gibi askerlerinin bulunduu blgenin etrafna bir izgi izerek slm askerlerinin, efsunlad bu izgiyi asla aamayacaklarn sylemise de onun kendinden menkul bu kehanetinin(!) ne kendisine ne de askerlerine bir faydas olmutu. Neticede kendisi de dahil pek ok Yahudi ldrlmt. Eb snn malup olacan anlaynca intihar ettii de sylenir.1182 Ancak, mntesipleri onun lmediini dadaki maaralardan birine ekilerek yeniden rc edeceini kabul etmekteydi.1183 Eb saya inanp bo hayallere kaplan Yahudilerin sonraki dnemlerde piman olduklar anlalmaktadr. Zira sfahan Yahudileri deccaln Eb sann mntesipleri arasndan kacan iddia ederlerdi.1184 Eb sann mesih hareketi, Yahudi tarihinde m. II. asrda Romaya kar ayaklanan Bar Kohba (Yldzn Olu) (132-135) isyan ile XVII. asrda Osmanl Devletinde Mesihliini iln eden abtay Tsivi hareketi arasnda meydana gelen mesih hareketlerinin en nemlisi kabul edilmektedir.1185 lmnden sonra hareket mezheplemi ve mensuplar varlklarn m. X. asra kadar devam ettirmilerdir. mam eyban (132-189/749-805) kendi zamannda (IX. asr) Irakn deiik ehirlerinde Eb sa retilerini benimseyen kimselerden

1178 1179

Maimonides, geret Teyman, s. 109. ehristn, el-Milel ve'n-Nihal, I, s. 216. 1180 Cahn, The Rise of the Karaite Sect, s. 28. 1181 ehristn, el-Milel ve'n-Nihal, I, s. 216. Yahudi kaynaklar ise savan Kum yaknlarnda olduunu belirtir. Bkz. Baron, SRHJ, V, s. 193. 1182 ehristn, el-Milel ve'n-Nihal, I, s. 216; Arslanta, Emevler Dneminde Yahudiler, s. 92-93; Goitein, Yahudiler ve Araplar, s. 209; Grayzel, s. 267. 1183 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 12, ng. trc. Nemoy, s. 328. 1184 Makdis, el-Bed vet-Trh, IV, s. 35; Makriz, Htat, II, s. 478. 1185 Wasserstom, The Isawiyya Revisited, SI 75, s. 57.

191

bahsetmektedir.1186 Kirkisan de X. asrda sfahan ve am civarnda mntesiplerinin olduunu belirtmektedir.1187 b. Mikn syan Hz. Peygamberin Araplara ve dier milletlere gnderildiini kabul etmekle beraber tebliinin Yahudileri balamadna inanan Eb sa ve Yzn izgisinde dnen Mikn, Yznn en sadk takipilerinden biriydi; ancak ondan farkl dnd ok nemli bir nokta vard: Ne olursa olsun, dmanlarla sava (hurc hareketi). Nitekim sadk 19 mntesibiyle ayakland ve Kum yaknlarnda (Abbas askerleri tarafndan) ldrld rivayet edilir.1188 c. Oluum Srecinde Biten Bir Mesih Hareket slam dnyasna kar balatlan Hal seferleri srasnda Yahudilerde de Mesih beklentisi artmt. Bu dnemde Avrupadaki Yahudi cemaatleri de hararetle bir Mesih beklentisi ierisindeydi.1189 960 ylnda Rhine (Almanya) Yahudi cemaati Filistin Yeivasna bir mektup yazarak Sefer Zerubavel isimli (apokaliptik bir) eserde Meshin Mabedin yklmasndan 890 sene (m. 958) sonra kacan okuduklarn syleyerek bilgi almak istemiler; ancak yeiva bakan henz mesihin kmadn, hatta alametlerinin dahi grlmediini syleyerek cemaati bu tr lzumsuz dedikodular yerine kendilerine Talmudla ilgili sorular gndermelerinin daha iyi olaca eklinde azarlamt.1190 Avrupadaki Mesih beklentisine benzer bir vaka 1120-1121 ylnda Badatta yaanmt. Badattaki bu Mesih hareketi hakknda yegne bilgi, bu olaydan ksa bir sre sonra Fustata yazlan bir mektupta yer almaktadr. Yahudice-Arapa yazlan mektup Goitein tarafndan brnce tercmesiyle beraber neredilmitir.1191 Mektupta Halife (Msterid) tarafndan Yahudilere bin dinarlk vergi (muks) konduu belirtilir (kad kutia aleyhim elf dinar) (s. 73, 13b, 6. satr). Yahudilerin bu vergi miktarn fazla bulduklar anlalmaktadr. (1120 senesinin balangcnda) Yahudilerden tabip bir aileye mensup dindar bir kadn, lyas (Eliyahu ha-Nevi) peygamberin kendisine grnerek mesihin (Yeua) kmak zere olduunu haber vermesini emrettiini sylemiti (feMS. De La Bibliotheque de lUniversite de Leyde, Warner 373, f. 35ada kaytl Yahudice-Arapa yazmadan naklen Goldziher, Usages Juifs, dApres la Litterature Religieuse des Musulmans, REJ 28 (1894), s. 91. 1187 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 12, ng. trc. Nemoy, s. 328. 1188 ehristn, el-Milel ve'n-Nihal, I, s. 217. 1189 Konuyla ilgili bkz. Mann, Texts and Studies, I, s. 35-44. 1190 Assaf, Tekufat ha-Geonim ve Sifrutiha, s. 173; Neuman, Saadia and his Relation to Palestine, JQR, n.s. 33 (1942-1943), s. 123. Hatta kitapta yer alan bu bilgiden hareketle o dnemde baz Yahudi kaynaklarda Abbas devletinin bu tarihte yklaca kehanetinde dahi bulunulmutur (Marx, Studies in Gaonic History and Literature, JQR, n.s. 1 (1910-11), s. 76, 46. dipnot). Yine ayn dnemde Mesih beklentisi ile ilgili bir bilgi de Hazar yazmalarnda gze arpar. Yahudilii kabul mesih bir cokuyla karlanan Hazarn Yahudi kral Yosef (Yusuf), Endlsl vezir Hasday b. apruta yazd mektupta Mesih beklentisini u szlerle dile getirir: Gzlerimiz Rabbe, Kuds ve Bbildeki (Irak) yeiva alimlerimize evrilmi durumda. Bunlardan mesihin geli zamann iln etmelerini bekliyoruz. (Mann, The Jews in Egypt, I, s. 64.) Hazarlarn Yahudilie girmesi ve dier Yahudi cemaatlerinin heyecan iin bkz. Schechter, An Unknown Khazar Document, JQR, n.s. 3 (1912-13), s. 204, ng. trc. 214. 1191 Bkz. Goitein, A Report on Messianic Troubles in Baghdad in 1120-21, JQR n.s. 43 (1952-53), s. 73-76.
1186

192

ahberet enneh raet f menmih seyyiden Eliyahukl lehm ann ennel-lhe Teal kad karrebe el-Yeua) (s. 74, 14a, 11-15. satr). Yahudi cemaati arasndaki bu fsltnn Abbas sarayn telalandrd anlalmaktadr.1192 Olayn duyulmas zerine halife, (finansal destek verecei zannyla olsa gerek) darphanedeki Yahudi memurlar ve cemaatin baz ileri gelenlerinin tutuklanmasn emreder (s. 74, 15b, 13-15. satr). Yahudi kaynakta halifenin btn Yahudileri cezalandrma niyetinde olduu belirtilir. Halife Yahudileri ya aralarnda ktn iddia ettikleri peygamberi (Mesih) gstermeleri ya da Mslman olmalar konusunda tercihe zorlar. Ancak dnemin kdl-kudt bnd-Demagn Yahudilere eziyet edenlerin mutlaka ilah cezaya arptrldn, stelik Yahudilerin bu tr cezalandrmalara kar tahammll insanlar olduunu belirtir (s. 75, 16a, 1-8. satr). Mektubun bundan sonraki ksm olmamakla beraber Yahudilerin cezalandrlmad kdl-kudtn cezaya engel olduu anlalmaktadr. Liderlerinin tutuklanmas zerine cemaat ierisinde oru tutularak ve ayinler dzenlenerek Yahudilerin olanlardan zarar grmemesi iin dua edilmesi ilan edilir (hm yezlls-symeve yestecb ill-lh, f hals Yisral) (s. 75, 17b, 1-4. satr). Yahudi kaynakta belirtildiine gre Ebu Sehl bn Kammuna isimli cemaat bynn serbest braklmas, kadna grnen lyas peygamberin sayesinde olmutur. Bunun sama olduunu syleyen halife, Yahudilerin bir kadna inanacak kadar saf olduklarn syleyerek kadn cezalandracan belirtir. Ancak o gece lyas peygamber, halifeye de grnr (s. 75, 18a). Bundan ok korkan halife Yahudileri vergiden muaf tutar (rafea anhml-harc) (s. 76, 19a). Biraz efsane biraz da mucize katarak anlatan yegane Yahudi kaynaktan zetle verdiimiz mektupta bahsedilen olayn, Yahudi cemaati arasnda kim olduu bilinmeyen, ancak ortaya kmay planlayan; fakat Abbas idaresinin zamannda mdahalesiyle planlanma aamasnda kalan bir Mesih hareketi olduu anlalmaktadr. Yahudi tarihinde daha nceki baz mesih hareketlerinde olduu gibi bu harekette de din sylemle yola klm olsa da z itibariyle siyas bir karakter arz etmektedir. slam tarihi kaynaklarnda yukardaki olaydan bahsedilmese de bu yl olaylar ierisinde (515/1121) Sencerin olu Mahmudun zmmlere gayr- mslim olduklarn gsteren alametlerini takmalarn emrettii belirtilir. Mesih sylentisi kanaatimizce bu emir zerine, korkudan ve biraz da cemaate cesaret vermek zere yaylm olmaldr. Ancak daha sonra gayr- mslim tebeann sultana mracaat ederek 20 bin dinar sultana, 4 bin dinar da halifeye vermeleri karlnda bu kararn uygulanmasndan vazgeildii belirtilir.1193 Ancak bnl-Esr, Sultan Mahmudun, saraynn kan bir yangnda tamamen yok olmas zerine bu vergiden de vazgetiini belirtir.1194 Bu bilgi Sultann Yahudilere koyduu vergiden vazgetiini; ancak lyas peygamberin korkusuyla vazgeildiini ne karan Yahudi kaynaktaki bilgiyle de uygunluk arz etmektedir.

1192

Abbas idaresinin telaland kadar vardr; zira, o asrda Badat ve evresinde yz binden fazla Yahudi yaamaktayd. XII. asrda Badat ve evresindeki Yahudi nfusu iin bkz. Benjamin, s. 64 vd. 1193 bnl-Esr, X, s. 595. 1194 bnl-Esr, X, s. 595.

193

d. David Alroy (bnr-Rh) Hareketi-syan 1160larda Musulun mdiye ehrinde Davud Alroy adnda bir Yahudi de mesihliini iln etmiti.1195 Goode, David Alroyun Halife Muktef (1136-1160) zamannda ortaya ktn belirtir.1196 bnr-Rh adyla hret bulan David Alroyun asl ad Menahem b. Sleymand.1197 David ismini, mesihin Davud soyundan kaca inancndan dolay kullanm olmaldr. II. Hal seferi ile slm dnyasnda yaanan toprak kayb, Filistinin Hristiyanlar tarafndan igali, Abbas devletinin zayflamas ve Yahudilerden alnan vergilerin arl gibi olaylar, Yahudiler tarafndan kurtulu zamannn bir habercisi olarak alglanmt.1198 Buna Irak Yahudilerinin geirmekte olduu sosyoekonomik skntlar, cemaat ierisinde kudretli din adamlarnn olmay, reslclutluun ve yeivalarn eski nfz ve ihtiamn kaybetmeleri gibi cemaat ii skntlar da ilave etmek gerekir. Neticede kendini Yahudilerin bekledii bir mesih olarak takdim eden David Alroy, asrlardr srgn yaayan milletinin bir kurtarcs olarak ortaya km ve ayaklanmt. syanla ilgili ada iki nemli kaynakta bilgi bulmak hakikaten sevindiricidir. Bunlarn ilki Yahudi seyyah Tudelal Benjaminin isyandan 10 yl sonra Badat Yahudi liderlerinin anlatmna dayal rivayeti, dieri ise yine ayn dnemde Meraada yaayan muhted Yahudi Samuel b. Yahya elMaribnin nakilleridir. Alroy, Badatta resl-clut Hisday (1130-1150) ve Gaon Yakov Yeivas bakanndan dersler almt. Alroyun Tevrat, Halaha (Yahudi hukuku), Talmud, slm ve dnyev birtakm meseleler ile heyet ve ncm (astronomi) ilimleri hakknda bir hayli birikiminin olduu belirtilir.1199 Alroy yukarda bahsedilen sebeplerden dolay Yahudileri bir araya getirip slm idaresine kar ayaklandrarak Kudse yrmek ve ele geirmek zere harekete gemiti.1200 Samuel b. Yahya el-Maribnin anlatmna gre Davud Alroy ie, Musulun mdiye ehri komutan ile iyi ilikilerini artrmak suretiyle balamtr. Komutanla kurduu samimi dostluk sayesinde nce mdiye kalesini ele geirmi ve buray merkez edinmitir. Kaleye hakim olmasndan sonra Azerbaycan ve dier blge Yahudilerine mektup yazan Alroy, amacnn glenerek hakimiyetini Filistin topraklarna kadar geniletmek olduunu belirtmi ve cemaatlerden kendisine katlmalarn istemiti.1201 Birtakm olaanst haller de (istidra) gsteren Alroy1202 Mukaddes Bir (Rab)
Emek ha-Baha [Gzya Vadisi] mellifi (R. Joseph ha-Kohen) Alroy isyannn tarihini 1163 olarak vermektedir. Ancak bu tarih birka yl ncesi de olabilir. Yahudi seyyah Benjamin (1171ler) Alroyun, kendisinin Badat ve civarn ziyaretinden 10 yl nce isyan ettiini belirtmektedir. Bu sebeple isyan tarihinin en ge 1160 ylnda olmas gerekir. Bkz. Benjamin, 146, Adlerin notu. 1196 Bkz. Goode, The Exilarchate in the Eastern Caliphate, JQR, n.s. 31 (1940-1941), s. 165. 1197 Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 181. 1198 Kutluay, s. 205. 1199 Benjamin, s. 75. 1200 Benjamin, s. 75. 1201 Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 181-182. 1202 Benjaminin de inand anlalan anlatma gre Abbas halifesi durumu renince bir adam gndererek onunla grmek istemi, Alroy da korkusuzca kraln yanna gitmi; halife ona: Sen
1195

194

kutsiyet onun zerine olsun sizi yabanclarn (goyim) boyunduruundan kurtarmak ve Kuds almak iin beni vazifelendirdi eklinde propagandaya balam; pek ok Yahudiyi Mesihliine de inandrmt. Benjaminin ifadelerinden Alroyun taraftar kazanmak iin deiik ehirleri dolat anlalmaktadr.1203 syann balangcnda slm idaresinin cemaat temsilcilerini ararak ona uymamalar ve Alroyu giritii bu lgnlktan vazgeirmeleri konusunda uyard anlalmaktadr. Halife, resl-clut Hisday ve yeiva bakanlarndan Alroya engel olmalarn; deilse idaresi altndaki btn Yahudilerin zor durumda kalacan belirtmiti. Reslclt ve yeiva bakan, Alroya yle haber gndermilerdi: Kurtulu zaman henz gelmemi, alametleri de henz tezahr etmemitir. Bu sebeple kimse resen stn gelemeyecektir. Fermanmz odur ki, sen bu iten vazge! Deilse sen sril cemaatinden atlacaksn (herem iln edilecektir)!. Daha sonra resl-clut ve yeiva bakan, Musuldaki Nasi Zakkay ve astronomi limi Brhnlmlk R. Yosefe haber gndererek onlardan da Alroyu uyarmalarn rica etmiti. Ancak hi kimse Alroyu bu fikrinden vazgeirememiti. Neticede Alroy hareketinin cemaate ok pahalya ml olacan anlayan cemaat liderleri Alroyun kaynpederine gizlice haber gndererek 10 bin altn karlnda damadn ortadan kaldrmasn teklif etmi; kaynpederi de Alroyun evine giderek uyuduu bir srada onu ldrmt.1204 Bylece ok kan dklmeden mesele kapanm oldu. Ancak szde mesih ldrlse de birka yl sonra hareketi, iki akgz taraftar tarafndan istismar edilmiti. Bunlar Alroyun lmediini, geici olarak bir yerde gizlendiini belirterek mesihin azndan Badat Yahudilerine mektuplar yazmaya balamlar; bu mektuplarda Yahudilere eskiden beri bekledikleri kurtulu annn geldiini syleyerek mesihin belirttii bir gecede hepsini Kudse uuracana inandrmlard. Ellerindeki btn mallar Kudste almak zere paraya evirerek bu iki Yahudiye emanet eden Yahudiler, belirtilen gece yksekliklere karak kendilerini kanatlarna alacak melekleri beklemeye balamlard. Hatta emzikli kadnlar, meleklerin kendilerini ya da ocuklarn birbirinden ayr uurabilecekleri endiesiyle ocuklar kucanda olduklar halde sabahlamlard. Ancak sabaha kadar beklemelerine ramen hibir ey olmamt. Bu olaydan en krl kanlar ise bir gecede zengin olup ortadan kaybolan akgz Yahudiler olmutu. ki sahtekra inanan Yahudiler aleme rezil olduklar gibi btn mal varlklarn da bir gecede
Yahudilerin kral msn? diye sormu, o da evet cevabn vermi. Buna fena halde fkelenen halife onun hapsedilmesini ve mr boyu da oradan karlmamasn emretmi. Ancak gn sonra halifenin veliahtlaryla, hem de isyanc Yahudiler hakknda mzakere yapt bir srada, kimsenin haberi yokken hapisten kaan Alroy aniden nnde dikilivermi. Halife, Alroyu grnce: Seni buraya kim getirdi!. Seni kim serbest brakt!?, diye barm; Alroy: Bilgim ve maharetim, demi ve Senden ve senin uaklarndan korkmuyorum, diye haykrm. Halife askerlerine Alroyun derhal yakalanmasn emretmi; ancak onlar: Efendim! Onun sesini duyuyoruz, ancak kendisini gremiyoruz, demiler; herkes Alroyun maharetine hayret etmi. Alroy, Hadi eyvallah, diyerek uzaklamaya balaynca halifenin adamlar Alroyu takip etmiler; nehri geemeyeceini zannederek yakalama midiyle peinden komular; ancak cbbesini kararak nehre atan Alroy, herkesin gznn iine baka baka oradan uzaklap kurtulmu. Halife ve adamlar Biz mr billah byle bir by grmedik, demiler. Bkz. Benjamin, 75-76. 1203 Benjamin, s. 75. 1204 Benjamin, s. 76.

195

kaybedivermilerdi. O yl Yahudiler arasnda Uu Yl (mt-tayarn) olarak bilinmitir.1205

Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 183-184. Badattan uu ancak 800 yl sonra, o da uakla vuk bulmutur. 1950 ylnda Ezra ve Nehemya Operasyonu ile Mordehay ben Porat 120.400 Yahudiyi sraile gtrmtr. G eden Yahudiler srailde ounlukla Tel Avivin yaklak 10 km. dousundaki Or Yahudada iskn edilmilerdir. Bkz. http://www.aish.com/jewishissues/jewishsociety/The_Last_Jews_of_Baghdad.asp (22 ubat 2003).

1205

196

KNC BLM SOSYAL HAYAT

I. SLM EHRLERNDE YAHUDLER slam hukukuna gre seyahat, tanma, slm ehirlerinde oturma ve buralarda gayr- menkul edinme konusunda bir Mslmanla gayr- mslim arasnda herhangi bir fark yoktur.1 Dini ne olursa olsun slam ehirleri herkese kucak amtr. Balangta asker garnizonlar olarak kurulan ehirlere can gvenlii, vergi karmann nlenmesi, ehirlerin gda ve giyecek ihtiyac iin gerekli tarmsal rnlerin yetitirilmesi gibi sosyo-ekonomik sebeplerle g her kesim iin olduka zorlatrlmt. Ancak hicr II. asrdan itibaren toprak vergisinin arl dolaysyla taradan ehirlere bir akn balamt. slm ehirlerinin sosyal-kltrel ve ticar adan cazip olmas ve toprak vergisinden muaf olma arzusu insanlar ehre eken unsurlar olmutu.2 Bahsedilen sebeplerden dolay slam ehirlerine akn eden Yahudilere herhangi bir engel karlmadna dair pek ok rnek vardr.3 998 (Marhevan 1309) tarihli Pumbedita yeivas mahkemesine ait bir belgede erira Gaon muhalifleri hakknda bilgi verirken Ali b. Davud e-m, Nahum b. Harun el-Baalbekden bahseder ki,4 Badata Filistin, Baalbek ya da bir baka ehirden gelip yerleen Yahudilere herhangi bir engelin olmadn gsterir. Fatmler dneminden itibaren Akdeniz ve Kzldeniz zerinden Hindistanla olan ticarete nem verilmesi, doudan bata Msr olmak zere Suriye ve Filistine youn glerin yaanmasna yol amtr. Geniza dokmanlarna gre X. asrdan sonra
Eb Ysuf, s. 127. Detaylar iin bkz. Karaman, Mukayeseli slm Hukuku, III, s. 261-262; Bostanc, s. 101 vd. 2 Stillman, The Jew in the Medieval Islamic City, The Jews of Medieval Islam, Community, Society, and Idendity, ed. Daniel Frank, E.J.Brill: Leiden 1995, s. 6; Cahen, Ekonomi, s. 62. Ancak glerdeki temel etken ekonomik olup Abbaslerin vergilerdeki artna dayanyordu. Mesel Filistin Gaonu lomo ben Yahudann olu Avrahama ait bir mektupta Dimaktaki verginin arl sebebiyle Filistine gelip yerleen bir Yahudiden bahsedilir. Ancak, yolda soyulan zavall Yahudi, her eyini kaybetmi, Kudste ise aradn bulamam, neticede kyne dnmekten baka bir aresinin olmadna karar vererek geri dnmt. Bkz. Mann, The Jews in Egypt, II, s. 111; Gil, Aliya ve Aliya le-Regel, Cathedra 8 (1978), s. 126. 3 slam dnem Yahudi hukukusu Sebhal Ahay Iraktaki dindalaryla bozumasndan sonra Filistine giderek yerlemiti (erira Gaon, geret, s. 142, ng. trc. 127; bn Daud, Sefer ha-Kabala, s. 37, ng. trc. 47; Poznanski, Inyanim onim ha-Nogaim liTkufat ha-Geonim, ha-Kedem no.1-4 (1907), s. 144; Assaf, Tekufat ha-Geonim ve Sifrutiha, s. 154). 850 ylnda spanyadan gelen bir din adamnn (aluf) Badata yerletii belirtilir (Ginzberg, Geonica, I, s. 2; Saadia Gaon: His Life and Works, Philadelphia 1921, s. 76). Feyymdan kan Sadiya Gaon birka yl Taberiye ve Suriyede kaldktan sonra Suraya gaon olmutu. 1061 ylna ait bir Geniza dokmannda Bizanstan gelip Anadolu ve Filistin zerinden Msra gitmek zere yola kan bir Yahudinin Kudste ikamet etmeye karar vererek ehre yerletii belirtilir (Gil, Aliya ve Aliya-le-Regel, s. 128). Fatmler dneminde geimini kitap istinsahyla salayan mehur mstensih Fustatl Yisrael ben Sahlun, Bizansl bir hanmla evlenmiti. Bizansta yaad srada bandan geen bir meseleden dolay hapse giren mstensih, hapiste iken sa-salim kurtulursa Kudse gidip yerlemeye and etmiti. Hapisten kurtulan mstensih 1051 ylnda Kudse gelip yerlemi ve lmne kadar da burada kalmt (Gil, Aliya ve Aliya-le-Regel, s. 128). 4 Mann, Responsa, JQR n.s. 8 (1917-1918), s. 359.
1

197

Msr ve Filistindeki Yahudilerin ounluu ya gmen ya da gmen ocuklar idi. Irak, ran, Semerkant ve Niabur gibi dou eyaletlerinden; Endls, Tunus, Sicilya, Fransa, talya ve Bizanstan gelen kimseler vard.5 XI. asra ait bir Geniza dokmannda Yitshak en-Niabur isminde skenderiyede meskun bir ipek tccarndan bahsedilir.6 X. asrda (989) Netira ben Toviya ha-Kohen adnda Nusaybinli bir Yahudinin Dimyta (Msr) gidip yerletii belirtilir.7 Irak blgesinden gelen Yahudi cemaatlere Remle, Bniyas (Mivtsar Dan) gibi pek ok yerleim biriminde rastlamak mmknd.8 Genizadaki pek ok dokmanda Msr ya da Filistinde ikmet etmelerine ramen bu Yahudiler ha-Bavl (Irakl/Babilli), ha-Badad (Badatl/el-Badad), et-Tster (Tsterli), ha-Basr (Basral/el-Basr), el-Ukber (Ukberl), el-Acem (ranl) gibi nisbelerini de kullanmaya devam etmilerdir.9 slm tarihinin hibir dneminde Yahudiler, Avrupada olduu gibi, zel mahallelerde (getto) oturmaya zorlanmamtr. Ancak Yahudilerin, yasal bir zorunluluk olmad halde slm ehirlerinde kendilerine ait zel mahallelerinin olmas, tabii ve toplumsal bir gelimeydi. Farkl cemaatlerin veya Araplarn karakteristii olan kabilecilik anlaynda olduu gibi kabilelerin, ehirlerin deiik ve kendilerine zg mahallelerinde yaamalar ortaada yaygn bir detti. Yakubnin Badatla ilgili verdii bilgiler, bu detin en gzel rneidir.10 Benzer ekilde kuruluundan hemen sonra Yahudilerin de yerletiini bildiimiz Fustatta da her kabile Basra ve Kfede olduu gibi kendi mahallesinde yayordu.11 Din gereklerini daha rahat yerine getirmek iin Yahudiler mstakil mahallelerde yaamay her zaman tercih etmilerdir.12 slm dnyasnda genelde kendi mahallelerinde yaayan Yahudilerin, mahalleleri de kendilerine nisbetle anlrd. Herseme b. Afrece tarafndan fethedilen Musulda bir Yahudi mahallesi (Mahalletl-Yahd) vard.13 Halep ve Belhin yedi kapsndan biri Yahudi Kaps (Bbl-Yahd) idi.14 Crcnda da Yahudiler, Yahudi Kaps ad verilen semtte ikmet ediyorlard.15 Msrda el-Mahalle ile skenderiyede Yahudilere ait mahalleye Hretl-yahd ad veriliyordu.16 Msrn Behnes ehrinde
Goitein, Jewish Society and Institutions under Islam, s. 174; a.g.mlf, Religion in Everyday Life, s. 6. 6 Fischel, Nishapur, EJd, XII, s. 1176. 7 Bacher-Seligshon, Nisibis, JE, IX, s. 31-314. 8 Gil, Aliya ve Aliya le-Regel, Cathedra 8 (1978), s. 126. 9 Bareket, Fustat on the Nile, s. 5-6. 10 Yakbnin Badatla ilgili verdii bilgi iin bkz. el-Bldn, s. 234. 11 Bkz. Yakb, el-Bldn, s. 310; stahr, s. 29, 80, 82; bn Havkal, Kitb Sretil-Arz, nr. J.H. Kramers, Leiden 1938-39, s. 146. 12 Ashtor, The Social Isolation of ahl adh-Dhimma, s. 85; Lewis, slm Dnyasnda Yahudiler, s. 40; Yzbek, Trhu Ehlz-Zimme fil-Irk, Riyad 1983, s. 374; Swartz, slmn Douunu zleyen Yllarda Yahudilerin Durumu, SAFD 2 (2001), s. 481. 13 Belzur, Fth, s. 477; bnl-Fakh, Kitbl-Bldn, nr. Ysuf el-Hd, Beyrut 1996, s. 177. Yahudilere aka atf yapmayan Yakb, Musul halknn deiik kkenlerden geldiini belirtir. Bkz. elBldn, s. 324. 14 Mukaddes, s. 155. Belh iin bkz. stahr, s. 278; bn Havkal, s. 448. 15 Ykt, Mucem, IV, s. 454. 16 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 589, 1. not. el-Mahalledeki Yahudi varl hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Golb, The Topography of the Jews of Medieval Egypt, JNES 33 (1974), s. 132. Nahoray b. Nssim skenderiyedeki orta smail b. Feraha, Filistinden giden bir Yahudiye yardmc olup olmadn sormu, o da onu Yahudi mahallesine yerletirdiini belirtmitir. Goitein, Letters of Medieval Jewish Traders, s. 157.
5

198

ise Yahudiler Yahudi caddesinde yaamaktayd.17 Hulvn Yahudileri ehirde kendilerine ait mstakil iki ayr mahalle de yayorlard. ehirdeki sekiz byk caddenin ikisi Yahudilere nisbetle anlyordu: Derbl-Yahd ve Derbl-Yahdiye idi. ehirden k Derbl-Yahd ad verilen Yahudi mahallesinden yaplrd.18 Abbasler dneminde kurulan ehirlerde de Yahudiler iin mstakil mahalleler tahsis edilmitir. Halife Memnun Yahudi mneccimi Sind b. Aliye Bbemmsiye meydannda bir sinagog in ettirdii belirtilir.19 Bb-emmsiye Badatta Rusfe arlarnn da bulunduu, ehrin dou tarafna derdi. Samarraya gidecek yolcu ve kervanlar bu kapdan kard.20 Yakubnin ifadelerinden bu mahallenin Halife Memn zamannda yapld,21 Yahudilerin mahalleye kuruluuyla beraber yerletikleri ve nfuzlu bir Yahudinin tavassutuyla halife tarafndan da kendilerine bir sinagog in edildii anlalmaktadr. Yahudi tabip Ebl-Berekt Hbetullah el-Badad (. 547/1152?) Mslman oluncaya kadar Badatta kendi dindalaryla beraber Yahudi mahallesinde yaamt.22 Kudsn fethinden sonra Hristiyanlar tarafndan Yahudiler iin konan 5-6 asrlk yerleim yasa kaldrlm ve Yahudilere mstakil bir mahalle verilmiti. Fetihten sonra yetmi Yahudi ailesi ehrin gneyine yerletirilmiti. Ge dnemlerde kaleme alnan bir Yahudi kronie gre, Yahudilerin Hz. merden Mabed alannn (Har ha-Bayt) bulunduu kapya yakn bir yerde yerleme talebinde bulunduklar belirtilir. Gnmzde Mescid-i Aksann gney tarafna den bu yer, Silvan (Siloam) pnarnn da yaknndayd. Kronikte ayrca, kroniin yazld srada (XI. asr) bu mahalde bir de Yahudi pazarnn olduu belirtilir.23 Kuds sonraki asrlarda Karalerin en nemli yerleim yerlerinden biri olmutur. aya kitabndaki Ey Yerualayim! Duvarlarnn zerine bekiler diktim; gece gndz hi susmayacaklar; ey siz, Rabbe hatrlatanlar, rahat etmeyin. Yerualayimi pekitirinceye kadar dnyada onu hamd klncaya kadar ona da rahat vermeyin,24 ifadeleri Kudse yerlemeyi tevik eden Karalerin slogan haline gelmiti. Daniel el-Kms hepsi gelemese de her cemaatten en az be alt kiinin Kudse gmeleri gerektiini belirtmitir. Karalerin Kudste youn olarak ikmeti IX. asrn ilk eyreinden (825ler) itibaren balamtr. Karaler Kudste Hretlmerika (Dou mahallesi) isimli yere yerlemilerdi.25 Bunlar Irak ve ran blgelerinden gelerek Kuds merkez edinmilerdi. Karalerin Kudsteki mahallesi ehrin (Mescid-i Aksann bulunduu alann) dou tarafnda surlarn dnda idi.26 Karalerle Rabbanlerin mahallesi ehir suru ile ayrlmt. Kara mahallesi, Yakub Hristiyanlarca Hz. saya Yakup (a.s) kuyusundan su veren Samir kadnn ansna

17 18

Golb, The Topography of the Jews of Medieval Egypt, JNES 33 (1974), s. 120. Bkz. Mukaddes, s. 123. 19 bnn-Nedm, s. 383. 20 Yakb, el-Bldn, s. 254. 21 Bkz. Yakb, el-Bldn, s. 256. 22 bn Eb Usaybia, s. 376. 23 Assaf, Makorot u Mahkarim, s. 21, brnce trc. 22; Hirschberg, Inyaney Har ha-Zeytim, s. 157. 24 aya 62/6-7. 25 Mann, A Tract by an Early Karaite Settler, s. 284-85; Gil, Aliya ve Aliya le-Regel, Cathedra 8 (1978), s. 124; Schur, Toldot ha-Karaim, s. 37. 26 Mann, The Jews in Egypt, I, s. 60; Baer, ha-Yesudot ha-Hathalot el rgun ha-Kehila ha-Yahudit, Tsiyon 15 (1948-51), s. 22.

199

ehrin dousundaki kilisenin yanndaki Samir kadn kuyusunun yaknndayd.27 Mukaddes (X. asr), Kudsteki Yahudi ve Hristiyan nfusun ehre galebe almasndan yaknr ve bunu ehrin olumsuzluklar arasnda sayar.28 Ancak Karalerin yerleimi sadece Kudsle snrl kalmamtr. Bata Remle olmak zere Filistinin deiik ehirlerine de pek ok Kara gelerek yerlemiti. slam ehirlerinde Yahudiler ayr mahallelerde yaadklar gibi, istedikleri takdirde bir Mslman mahallesine de yerleebilirdi. Kendi mahallelerinde oturmak istemeyen Yahudilerin Mslman mahallelerinde yaamalarna da herhangi bir engel konmamt. 28 Austos 1065 tarihli bir Geniza dokmannda Kudsten Fustattaki Nahoray ben Nssim adl tccar arkadana mektup yazan Avon ben Tsadeka, Nahorayn amcas Sarr ben Sahlann (Kudsteki) Mslmanlarn mahallesine yerleip burada yaamaya baladn belirtir.29 XI. asra ait bir dokmanda da Avraham ben Natan adl birine gelen mektupta Yahudi arkada damadnn kendisine kar tavrn yle anlatr: Evine kadar gittim. Ancak kapy yzme kapatt. Kapsnda bir kpek gibi dikilip kaldm (Sleymann Meselleri 26/11e telmih). Mslman (goy) komular da bu srada bize bakyorlard30 Bir baka dokmanda da ikinci bir evlilik yapan bir kadnn ei tarafndan sekiz yandaki kzyla birlikte Yahudi mahallesinden alnarak Mslmanlarn (goyim) yaad mahalleye yerletirildii belirtilir.31 Tsameh Gaona sadece tek Yahudinin yaad bir kyden arapla ilgili sorular gelmitir.32 Bu Yahudinin Mslmanlara ait bir kyde, onlarla i ie yaad anlalmaktadr. Yahudilerin slam mahallelerinden gayr- menkul edinmelerine de herhangi bir engel yoktu. Sebtte, tapusu Yahudiye ait evin tamir edilip edilmeyecei sorusuna gaon, yabanc birinin tamiri yapabileceini belirtmekle beraber, bakalarnn, bu Yahudi Sebtte riayet etmiyor zannna kaplabilirler (mirat ayn) endiesiyle, tamiratn baka bir zamanda yaplmasn tavsiye eder.33 Deiik responsalarda bina sahibi veya bir binaya

Gil, [ ]9901-836 hunot ha-Yahudim bi-Yerualayim biTkufat ha-Kivu ha-Mslimi ha-Riona 638-1099 le-Sifira [slm Dnemde (6381099) Yahudilerin Kudsteki Yerleim Yerleri], alem 2 (1976), s. 34-35. Hz. sann Samir kadnla olan diyalogu iin bkz. Yuhanna 4/4-7. Bu kuyudan slam kaynaklar da bahsetmektedir. Bkz. el-Herev, Kitabl-rt il Marifetiz-Ziyrt (Guide des lieux de pelerinage), nr. Sourdel-Thomine, Damas: Institut Franais de Damas: 1957, s. 27. 28 Mukaddes, s. 167. 29 Gottheil-Worrell, Fragments, s. 126, ng. trc. 127; Gil, Erets Yisrael, III, s. 248. Mektupta ayrca onun yanna hi kimsenin gidip gelmedii de belirtilmektedir: ve hve yeskn f dveril-mslimne ve l hricn ve l dhiln aleyhi. Bkz. Gottheil-Worrell, Fragments, s. 126, ng. trc. 127; Gil, Erets Yisrael, III, s. 248. Bu ifadeyi onun yanna kimsenin gidip gelmeye cesaret edemedii eklinde anlayan Gil, bunu Mslmanlarn banazlna balama eilimindedir. Bkz. Gil, The Authorities, s. 109. Ancak, Mslmanlar aralarnda bir Yahudi grmek istemeselerdi, ona daha balangta mahallelerinden ev satmazlard. Bu bir yana, dikkatlice okunduunda mektupta sz konusu kiinin Mslman mahallesine yerlemesinin cemaat ii bir krgnlktan kaynakland grlecektir. Bkz. Gottheil-Worrell, Fragments, s. 126, ng. trc. 127 (satr 9-12); Gil, Erets Yisrael, III, s. 248. 30 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 290. 31 Friedman, Divorce upon the Wifes Demand, s. 116 (Yahudice-Arapa), ng. trc. 119. Dokmanda kocann Fustata dnd ve ailesine bakmad iin iki yl sreyle kadna ve ocuuna Mslman komularnn bakt belirtilir. 32 Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 596. 33 Hershler, Tuvot Geonim ve Kadmonim: Halakot abat, s. 39 (11.soru).

27

200

ortak Yahudilerden bahsedilir.34 Austos 999 ylnda bir mddettir Kayravanda ikmet eden Nahum el-Baradn, Samuel ben Hofni Gaona mektup yazarak Badattaki evlerinin kiraya verilmesi konusunda vekil kldn ve buna dair vekalet yazsn gnderdiini belirtir.35 Yahudilerin slam mahallelerinin en sekin yerlerinde oturmalarnda da bir mahzur grlmemitir. Badata kuruluuyla beraber yerleen Yahudilerin en youn yaadklar mahallelerin banda Kasr- bn Hbeyre gelmekteydi. Mervan b. Muhammedin Irak mili olan Yezid b. mer b. Hbeyre tarafndan yazlk olarak kurulan Kasr, Badatn kurulduu srada Kfe yolu zerinde bir varo olup zamanla ehir iinde kalmt.36 Deiik din ve rktan insanlarn yaadn belirten Yakub, mahallenin ok bakml olduunu; vali, mil (vergi memurlar) ve dier st snf brokratlarn konaklarnn olduunu kaydeder.37 Mukaddes zamannda ok byyen mahallede pek ok da Yahudi yaamaktayd.38 Badatn bir dier sekin semti ve halifelere ait kklerin bulunduu39 Bb-emmsiye de Yahudilerin en fazla tercih ettikleri yerlerden biriydi.40 Dier yandan Mslmanlar da Yahudi mahallelerine gidip yerleebilmekteydi. Crcnda Yahudilerin yaad semte Yahudi Kaps (Bbl Yehd) ad verilmekteydi. 703 ylnda vefat eden muhaddis Eb Muhammed Ahmed b. Muhammed el-Crcan, bu mahallede oturduu iin el-Crcan el-Yahud nisbesiyle mehur olmutur.41 Bir baka rnek de Badatla ilgilidir. Badatta Derbl-Yahd (Yahudi caddesi) eklinde mehur olan bir semtte yaayan Eb Muhammed Abdullah b. Ubeydullah (. 804/1401) isimli bir muhaddis buraya nisbetle anlmtr.42 Goitein, gzden geirdii yzlerce Geniza dokman arasnda Yahudilerin Mslmanlarla komuluk yaptklarn, bu dokmanlar arasnda bir Mslmann Yahudi kiracs ile bir Yahudinin de Mslman kiracs ile yapt pek ok szlemenin yer aldn syler.43 Bu durum gaonik responsalarda da grlr. Mesel, Natronay Gaona ait bir responsada da Yahudi deirmen sahiplerinin Mslman sarraflara altn ve gm tmek iin deirmenlerini kiraya verdiklerinden bahsedilir.44 II. YAHUD MAHALLES Talmudta mutlu bir hayatn asgari gerekleri yle sralanr: 1. Sinagog; 2. Tam yetkili bir bet din; 3. Cemaat ii yardmlama kurumu; 4. Mikve; 5. Hamam ve tuvalet;
Toratan (Tora) el Geonim ve Rionim ( ,) nr. Simha Assaf, Yerualayim 1933, s. 170. 35 Gil, ba-Melhut, I, s. 595. 36 Yakb, el-Bldn, s. 308. 37 Bkz. Yakb, el-Bldn, s. 309. 38 Mukaddes, s. 121. 39 stahr, s. 83; bn Havkal, s. 241. 40 Halife Memnun Yahudi mneccimi Sind b. Ali burada yaard. Bkz. bnn-Nedm, s. 383. 41 Ykt, Mucem, IV, s. 454. 42 Bkz. Ykt, Mucem, V, s. 454. Kurulu srasnda ehrin sokak ve caddelerini tek tek sayan Yakb, Derbl-Yahuddan hi bahsetmez. Ancak Halife Mehd zamanndan itibaren bata ticaret olmak zere deiik gayelerle ehre bir akn balad bilinmektedir. Caddenin bu ismi, buraya yerleen Yahudilerden ald kesindir. Ykt caddede bir de sinagogtan (el-Biye el-Yahud) bahseder. Bkz., a.g.e., ayn yer. 43 Goitein, Jewish Society and Institutions under Islam, s. 175. 44 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 155.
34

201

6. Tabip; 7. Zanaatkr; 8. Mstensih; 9. Cemaat kasab (ohet) ve 10. ocuklarn eitimi iin ilk (bet ha-sefer) ve ortaokul (bet ha-midra).45 Yahudi dncesinde ehirli bir din adam (talmid haham) ile cahil bir kyl (am ha-arets) arasnda kesin bir ayrm vardr. Talmud anlaynda cahil bir kimse gnahtan korkmaz. ehirde insanlar daha iyi eitilebilecei iin ehirde yaamaya tevik vardr.46 Ancak din adamlarnn btn teviklerine ramen Yahudi nfus Talmudik dnemdeki zde kyl yapsn ilk slam dnemde de korumutur.47 Ancak slam dnemde balayan ehirleme hareketleriyle birlikte, Yahudiler de bu hareketlilie ayak uydurmaya balamlardr. Bu hareketlilikte Mslmanlarn gayr- mslim unsurlar dlamamalar ve slm hukukunun onlara tand haklarn da nemli bir pay vardr. Yahudiler Talmudik dnemden beri kendilerini baka kltrlerin etkisinden korumak iin bet din ve sinagog etrafnda younlaan zel mahallelerinde yaamay her zaman tercih etmiler ve mahallenin Yahudi karakterine de ok nem vermilerdir.48 Talmudta gayr- menkullerini Yahudi olmayan birine satan kimseye gerekirse herem (am ata) cezas verilebilecei belirtilir. Bu ekilde davranan kii cemaat ierisine aslan getirip balayan biri olarak tarif edilmi ve komularnn da hakkna tecavz ettii belirtilmitir.49 Yahudi din adamlar mahallelerine yabanc birinin gelip yerlememesi konusunda da baz tedbirler almlard. Mahallelerde yeni ev inlar cemaat liderlerinin iznine tabiydi. Zeyd lim Ksm b. brahim (. 860) resl-clutun gelirleri hakknda bilgi verirken ona, yeni yaplan her ev iin 4 dirhem vergi verildiini kaydeder ki,50 bu bilgiden ruhsat zorunluluunun varl ve yeni inaatlarn sk takip edildii anlalmaktadr. Cemaat idarecileri bir Yahudinin Yahudi olmayan birine evini satmasn ya da kiraya vermesini yasaklamlard. R. Ai, bir Yahudinin gayr- menkuln Yahudi olmayan birine satmas durumunda kendisine herem ilan edileceini belirtir ve bu durumu, yukarda da belirtildii gibi, Yahudinin yanna bir aslann getirilip balanmasna benzetir. Herem, yabancnn vermi olduu zararn tazminine kadar devam ederdi.51 Bu anlay ve uygulamalar Abbas ve Fatmler dnemlerinde de devam etmitir. erira Gaona ait bir responsada bir Yahudi Yahudi olmayan birine ev, arsa, tarla veya dkkan satar da cemaat satn alan kimseden herhangi bir zarar grrse, meydana gelecek zararn, satan Yahudiden tazmin edilecei belirtilir.52 XII. asra ait bir Geniza dokmannda ise bir Yahudiden, evini Yahudi olmayan birine satmas durumunda 50 dinar ceza deyeceine dair bir senet alnd kaydedilmitir.53 Dier yandan din gerekler daha rahat yerine getirilebilecei iin, mstakil mahallelerde yaamak zellikle dindar Yahudiler tarafndan din bir vecibe gibi kabul
B.T., Sanh. 17b. B.T. Ab. 2:5 47 Stillman, The Jew in the Medieval Islamic City, s. 7. 48 Baer, ha-Yesudot ha-Hathalot el rgun ha-Kehila ha-Yahudit, Tsiyon 15 (1948-51), s. 23. 49 Bkz. B.T., B.K. 114a; Shohet, The Jewish Court, s. 81. 50 Pines, Une Notice sur les Rech Galuta, REJ 100 (1936), s. 71; Grossman, Raot ha-Gola be-Bavel bi-Tkufat ha-Geonim, s. 101. 51 B.T., B.K. 114a. Konuyla ilgili detaylar iin bkz. Shalom Albeck, Mazranut, EJd, XI, s. 1153-1154. 52 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 136. 53 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 292.
46 45

202

edilmitir. slam dnemde gaonlara Yahudi olmayan birinin piirdii ekmein yenip yenmeyecei; kulland frnn kullanlp kullanlamayaca;54 Yahudi olmayan birine ait balktan mamul zm dvme kabnn bir Yahudi tarafndan kullanlp kullanlamayaca; et, arap vb. ihtiyalarn Yahudi olmayanlardan karlanmas gibi pek ok sorunun gelmesi,55 aslnda Yahudi mahallesinde oturmayan bir Yahudinin gnlk hayatta karlat/karlaabilecei skntlarn somut delilleridir. Yahudi mahallesine giri-klar cemaat tarafndan ok sk takip edilirdi. Bu durumun hem ekonomik hem de ahlak yn vard. Baka yerden gelen snmaclar veya tccarlar tehlike geinceye veya ticar ilemlerini tamamlayncaya kadar barndrlr; bunlar mahalle ya da kasabann cemaat btesine dzenli denekten muaf iseler de, bunlardan cz de olsa bteye katkda bulunmalar istenirdi.56 Dardan gelenlerin cemaate alnmasnda ar davranlmasnn baka sebepleri de vard. Ancak hem cemaatin vergi ykn artraca, hem kazand halde herhangi mkellefiyeti olmayaca ve hem de cemaatin oturmu ahlk yapsn bozabilecei iin dardan gelenler hep temkinle karlanmtr.57 Fakat mterek vergiye (kraga/cizye) itirak etmesi ve dier tccarlarn kazancna mani olmamas durumunda oturmasna msaade edilmitir.58 Gelenlerin muhbir olabilecei endiesi de kabul zorlatran en nemli etkenlerden biriydi. Muhbirlik (malin) cemaatin srlarn if ettii ve Yahudileri yabanclar nezdinde zor duruma drd iin cemaatin en dikkat ettii konulardan biriydi. Muhbirlik en byk ihanet kabul edilmitir. Talmud rabbileri bu tr kiileri vampir, hain ve haydut olarak nitelemi; can ve malnn mbah olduunu belirtmilerdir.59 Muhbirlerin bu ekilde tavsif edilmeleri Yahudilerin tarihi tecrbelerinin bir rndr. Zira, gerek Pers-Ssn gerekse Roma-Bizans dneminde Yahudi halk muhbirlerden ok ekmi ve ok zor durumlar yaamlard. Bu sebeple Mabedin yklmasndan sonra idam cezas askya alnmasna ramen, muhbirlerin idam edilecei hkm baki kalm,60 gnlk ibadetlerde de sinagogda lanet okunmutur.61
ou responsada Yahudi olmayan birinin piirdii ekmeklerin (pitan) alnmamas belirtilir. Bkz. Poznanski, Inyanim onim ha-nogeim liTkufat ha-Geonim, ha-Kedem 2-3 (1908-10), s. 48. Yahudi olmayan birinin ekmeini alma konusunda, sadece zorunlu durumlar ya da Yahudi bir frncnn olmamas durumunda; o da yapmna itiraki artyla cevaz verilmitir. Bir responsada Yahudi olmayan birinin piirdii ekmein yenip yenmeyecei sorusuna gaon ekmein yapmna itirak etmesi artyla cevaz vermiti. Bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 218. 55 mlinden sonra araba Yahudi olmayanlarn dolayl temas bile yasakt. Bkz. B.T., A.Z. 30b. Hatta zm dvmek iin Yahudi olmayanlar tarafndan kullanlan balktan mamul kaplarn Yahudiler tarafndan kullanlmas dahi yasaklanmt. Sar aloma ait bu responsa iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 194. Elma, armut, incir vb. meyvelerin sirkelerinin Yahudi olmayan biri (goy) tarafndan yaplmasnda herhangi mahzur grlmezken [Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 192 (266. responsa)], arap iin ayrlan zmn ralanmasnn Yahudi olmayan biri (goy) tarafndan yaplmamasna azami derecede dikkat edilirdi. Responsalarda buna ska dikkat ekilmi [Mesel bkz. Poznanski, Inyanim onim ha-Nogeim liTkufat ha-Geonim, ha-Kedem 2-3 (1908-10), s. 48]; gaonlara zaman zaman konuyla ilgili sorular da yneltilmitir. Mesel bkz. Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 596. Yahudi olmayan biri tarafndan yaplan zm sirkesi de kesinlikle kullanlmazd. Bkz. Poznanski, Inyanim onim ha-Nogeim liTkufat ha-Geonim, ha-Kedem 2-3 (1908-10), s. 50. 56 Bkz. B.T., B.B. 8b; Shohet, The Jewish Court, s. 24. 57 L. Rabinowitz, The Talmudic Basis of the Herem ha-Yishub, JQR, n.s. 28 (1937-38), s. 217. 58 L. Rabinowitz, The Talmudic Basis of the Herem ha-Yishub, JQR, n.s. 28 (1937-38), s. 222. 59 Talmudtaki rnekler iin bkz. B.T., B.K. 117a, 119a; A.Z. 26b; Ber. 58a. 60 Graetz, II, s. 425 vd.; Shohet, The Jewish Court, s. 152. 61 Bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 8.
54

203

Talmudta muhbirden dolay zarara urayan Yahudinin kaybnn, onu ihbar eden Yahudiden tazmin edilmesi hkm yer almaktadr. Bu ynyle muhbir hrsz (gazlan) olarak deerlendirilmitir. Kk apl dahi olsa muhbirlii tespit edilenlerin ahitlii ve yeminleri kabul edilmezdi.62 Tespit edildikleri anda cemaatten atlrd.63 Muhbirler ldklerinde yaknlar tarafndan kendilerine kesinlikle yas tutulmaz; lm haberi duyulduunda beyaz elbiseler giyilir ve Allah dman olarak kabul edilen bu insann cehenneme gitmesi iin dualar edilirdi.64 Mahalleye kabuln zor olmasnn bir dier sebebi de ekonomikti; yani yerel tccarlarn menfaatlerini dardan gelen tccarlara kar korumak. Bu konuda da Geniza dokmanlarnda baz bilgiler yer almaktadr. Yerel cemaat dardan gelen tccarlara dindalar da olsa scak bakmyordu. Ge dnemlere ait bir dokmanda Kahireye sonradan gelip yerleen bir Yahudi bir eczane amt. Fakat cemaat yneticilerinden biri de bu ile urat iin yabanc kimse kadya ikayet edilmiti.65 Ancak belirtilmelidir ki, slm dnyasnda bu tr durumlarda Batdaki Yahudiler arasnda uygulanan yerleim yasa (herem ha-yiuv) kurumsallamamtr. Yerel cemaatler belli kurallarla dardan gelen kimseleri genelde cemaatlerine kabul etmilerdir.66 slam dnyasnda Yahudi cemaati din ve sosyal yaantsn kendi mahallesinde eskiden beri sregelen kendi kurumlar vastasyla devam ettirmiti. Mslman idarecilerin bu konuda Yahudi cemaatlerine herhangi bir mdahalesi olmamtr. Goiteinin de isabetle belirttii gibi, slam dnyasnda Yahudiler devlet iinde bir devlet deil, devletten te iyi organize olmu bir cemaatti.67 1. Sinagog Yahudilikte sinagog din ve sosyal hayatn merkezi idi. Yahudilerin yaad her yerleim biriminde muhakkak bir sinagog vard.68 Sinagog gnlk ve haftalk ibadetleri yapmak maksadyla cemaati bir araya toplayan en nemli kurumdu. badetlerin aralksz olarak devam ettirilmesi cemaatlerin en nemli grevi idi.69 Sinagog, heremlerin iln edildii, cezalarn verildii ve uyguland; cemaate yaplacak duyurularn okunduu, cemaate grevli tayinlerinin yapld, bayramlarn kutland, nian ve nikh akitlerinin yapld(*) bir meknd.71 Deiik cemaatlerden gelen mektuplar burada okunur, cemaati ilgilendiren konular burada grlr ve karara balanrd. Her Sebt gn
B.T., B.K. 62a; Shebu. 44b; Shohet, The Jewish Court, s. 152, 154. Baer, ha-Yesudot ha-Hathalot el rgun ha-Kehila ha-Yahudit, Tsiyon 15 (1948-51), s. 26. 64 Baron, SRHJ, II, s. 287. 65 Goitein, The Local Jewish Community, JJS 12 (1961), s. 154; a.mlf., Mediterranean Society, I, s. 67-68. 66 Goitein, Mediterranean Society, I, s. 68. 67 Goitein, Jewish Society and Institutions under Islam, s. 181; Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 82. 68 Assaf, Tekufat ha-Geonim, s. 112. Natronay Gaona gelen bir soruda ibadet vakti girdiinde su bulamayan birinin ne yapmas gerektii sorulmu, o da 3-4 mil uzaklkta bir yerleim birimine giderek oradaki sinagogda abdest alarak ibadet yapabileceini sylemitir. Bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 226. 69 Shohet, The Jewish Court, s. 29. (*) Sadiya Gaon Kayravan Yahudi cemaatine yazd bir responsada Irak blgesinde damatlarn evlenecek kzlarn babasna nian yzklerini kalabalk bir cemaatin huzurunda sinagoglarda takdim ettiklerini belirtir. Bkz. Tuvot ha-Geonim, aarey Tsadek, Selanika 1792, f. 18adan naklen Goitein, Mediterranean Society, III, s. 88. 71 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 142; Bareket, Fustat on the Nile, s. 44, 47.
63 62

204

ibadete itirak eden cemaat, hafta arasnda, zellikle Pazartesi ve Perembe gnlerinde de bir araya geldikleri iin cemaatin birbirinden haberdar olmas hi de zor deildi.72 Ayrca yerel bet dinin hazrlad emirler de sinagoglarda okunurdu ki, bu ekilde emir kutsal bir mekanda okunduu iin kudsiyet kazanmas hedeflenir, bu da cemaat zerinde etkili olurdu.73 Sinagog ayn zamanda bir misafirhane idi. 1060 tarihli bir Geniza dokmannda Maripli ipek tccar Yakb b. Selmn, Akdeniz sahilinde Yafaya gitmek iin gemiye binmi, ancak yolda Kayseriye sahilinde kaza yapan gemiden mecburen inmek zorunda kalmt. Hi tandnn olmad Kayseriyede 5 gn boyunca sinagogta kalmt.74 Yine 1100lerin banda Yahudilie geen Norman Yuhanna, Halife Mukted zamannda Badata gelip Yahudilii rendii srete, Badatta bir sinagogta misafir edilmiti.75 Her sinagogun kendine ait zel bir ktphanesi vard. Daha ok vakflarla temin edilen kitaplar cemaatin faydalanmasna akt. Bu ynyle sinagog bir kltr merkezi zellii de tard.76 Sinagog ayrca ocuklarn eitim grd bir okul;77 ilm ve felsef konularn tartld bir meclisti.78 Hem ibadete itirak hem de sosyal bir evrede ikamet etmek iin sinagoga yakn olmak her zaman tercih edilmitir. 1050 tarihli bir Geniza dokmannda Askalana yerlemek isteyen emaya isimli Kudsl bir Yahudi sinagoga yakn bir yerde ikamet etmek istediini belirtir.79 2. Bet din Roma dneminde yedi kiiden oluan ve bakan Roma idaresi tarafndan tayin edilen Byk Sanedrin (Sanedrin Gdola) ile bunlara yardm eden ve yirmi kiiden oluan Kk Sanedrin (Sanedrin Ktana) eklinde iki ayr kurum ihdas edilmiti.80 Hz.
Goitein, The Local Jewish Community, JJS 12 (1961), s. 143; a.mlf., Mediterranean Society, I, s. 57. 73 Goitein, The Local Jewish Community, JJS 12 (1961), s. 149. 74 vem vecedt mevzan nenzil fhi nenrul-havicil-lez ma, nezelt fil-kensiya ve kumt hame ( )eyym.... Yahudice-Arapa bu dokman iin bkz. Goitein, Letters of Medieval Jewish Traders, s. 45; Gil, Erets Yisrael, III, s. 268. 75 Scheiber, Kata Nosef mi-Megilat Ovedya ha-Ger ha-Normandi, Kiriyat Sefer 30 (1954-55), s. 97. 76 Goitein, Mediterranean Society, I, s. 111. XI. asrn sonunda Fustatta zengin bir Yahudi hanm altn ilemeli brokar bir elbiseyi sinagoga vakfetmiti. Ancak byle bir durumla ilk defa karlaan cemaat uzun sre dndkten sonra, elbiseyi her Sebt ayininde bir din adamnn giymesine karar vermiti. Durumu renen baka cemaatten bir din adam ise, bu elbisenin satlarak sinagoga kitaplar alnabileceini belirtmiti. 77 Assaf, Tekufat ha-Geonim, s. 112. 78 Musulda X. asrda bir grup felsefecinin her Sebt ve bayram gnlerinde ehir sinagogunda bir araya gelerek din ve felsef konular tarttklar rivayet edilir. Bkz. Ben-Shammai, , Hug le-Iyun Filosofi be-Mikre beMutsul be-Mea ha-Airit- Teuda le-Historya ha-Hevratit-Terbutit el Kehila Yahudit be-Aratsot haslam [X. Asrda Musulda Bir Felsefe alma Grubu, Mslman Bir Memleketteki Bir Yahudi Cemaatinin Sosyo-Kltrel Tarihine Dair Bir Dokman], Peamim 41 (1989), s. 24. 79 Baer, ha-Yesudot ha-Hathalot el rgun ha-Kehila ha-Yahudit, Tsiyon 15 (1948-51), s. 23. Bilginin yer ald dokman iin bkz. Gil, Erets Yisrael, III, s. 325. 80 B.T., Sanh., 2a; Shab. 15a; Rivkin, Beth Din, Boul, Sanhedrin, HUCA 46 (1975), s. 185. Roma idaresi asndan Sanedrin bir Boule grevi stlenmi olmaldr. lk rneini eski Yunanda grdmz siyasal yaplanmada balca kurumlar Halk Meclisi (Ekklesia), Danma Meclisi (Boule) ve Prytaneiondan oluuyordu. Halk meclisinde i ve d politikann hepsi konuulurdu. Ancak pratik olarak btn halk bir araya gelemeyecei iin meseleler nce lkedeki deiik gruplarn setii kimselerden oluan Boulede tartlrd. Boule, lkedeki kabilelerden ve dier din ve etnik gruplardan tekil edilirdi.
72

205

say Byk Sanedrin yarglamt.81 Kk Sanedrin kurumuna benzer bir yaplanma da ehirlerde tekil edilmiti. Bunlar dorudan Byk Sanedrine kar sorumluydu. Adl meseleler ehirlerdeki yirmi kiiden oluan bir mahkeme tarafndan halledilirdi. Eer mesele bunlarn iinden kamayaca kadar karksa, daval ve mahkeme grevlisi (mufle) yakn ehirlerden birine gider ve ehir mahkemesine sorard. Bunlar da iin iinden kamazsa en st mahkemeye mracaat edilirdi.82 Ancak ehirlerdeki bu kurumlar da daha sonra Roma idaresi tarafndan ilga edildiinden bunlarn yerine kiiden oluan bet dinler tekil edildi.83 Talmudta bet din grevlilerinin bu saydan az olmamas belirtilir.84 Abbas ve Fatmler dneminde yerel cemaatleri ite bu kiiden oluan bet dinler ynetmitir. Bu dnemlerde her ehirde bir bet din ve bu bet dinin merkez olarak kulland bir idare merkezi vard. 1064 tarihli bir Geniza dokmannda Kuds Yahudilerinin ehirdeki idare merkezi Drul-cema (Bet ha-ed) olarak adlandrlmaktayd.85 Yine Geniza dokmanlarnda akca zikri geen bir baka cemaat evi de Hayfada vard. 1082 ylnda Eliyahu Gaon merkezi Srda olan yeivaya yapaca atamalar, Filistin snrlar ierisinde kabul edildii iin Hayfada, cemaat evinde (bet ha-vaad) gerekletirmiti.86 Bet dinler Yahudi cemaatlerinin her eyiyle ilgilenirlerdi. a. Bet din Grevlileri Yahudilerin ounlukta ve rgtl olarak bulunduklar merkezlerde cemaat bir bakan ve iki yeden oluan kiilik bir konsl (bet din) tarafndan idare edilirdi. Konsl bakanna av bet din (veya ro bet din), yelerine ise dayan ad verilirdi.87

Bkz. Rivkin, Beth Din, Boul, Sanhedrin, HUCA 46 (1975), s. 198. Boule hakknda bkz. Ouz Tekin, Eskiada Bir Kent Devleti Atinann ki Yzyl, Toplumsal Tarih 114 (Haziran 2003), s. 6970. 81 Bkz. Markos 14/53-65; 15/1-5. 82 Schwartz, Appeals in the Jewish Courts, s. 199. Roma idaresi asndan Kk Sanedrin bir Boule grevi stlenmi olmaldr. lk rneini eski Yunanda grdmz siyasal yaplanmada balca kurumlar Halk Meclisi (Ekklesia), Danma Meclisi 83 B.T., Sanh., 13b. 84 B.T., Sanh., 10a. 85 Gil, hunot ha-Yahudim bi-Yerualayim, alem 2 (1976), s. 20. 86 Gil, Erets Yisrael, I, s. 603. 87 Morony, Iraq after the Muslim Conquest, s. 318; Uriel Rappaport-Isaac Levitats, Dayyan, EJd, V, s. 1390. XII. asrda Yahudi seyyah Benjaminin slam dnyasn gezdii srada deiik ehirlerin bet dininde grev yapan kimselerin isimlerini yle verir: Antakya: R. Mordehay, R. Hayyim ve R. Samuel (Benjamin, s. 45); Cbeyl: R. Meir, R. Yakov ve R. Simha (Benjamin, s. 46); Beyrut: R. lomo, R. Ovadya ve R. Yosef (Benjamin, s. 46); Akka: R. Tsadok, R. Yafet ve R. Yona (Benjamin, s. 47); Askaln: R. Tsameh, R. Aharon ve R. lomo (Benjamin, s. 55); Taberiye: R. Avraham Felek, R. Muhtar ve R. Yitshak (Benjamin, s. 55); Tedmur: R. Yitshak ha-Yavn (Rum), R. Natan ve R. Uziel (Benjamin, s. 58); Hama: R. Eli ha-Kohen, eyh Eb Glib ve Muhtar (Benjamin, s. 59); Caber: R. Tsadekiya, R. Hiya ve R. lomo (Benjamin, s. 59); Rakka: R. Zakkay, m R. Nedib ve R. Yosef (Benjamin, s. 59); Cezre-yi bn mer: R. Muvhar, R. Yosef ve R. Hiya (Benjamin, s. 60); Rahbe: R. Hezekiya, R. Tahor ve R. Yitshak (Benjamin, s. 60); Anbr: R. Hen, R. Moe ve R. Elyakin (Benjamin, s. 61); Ukber: R. Henan, R. Yavin ve R. Yimael (Benjamin, s. 61); Lzkiye: R. Hayyim ve R. Yosef (Benjamin, s. 45); Sr: Karkasonneli R. Meir ile R. Avraham (Benjamin, s. 47); Haleb: R. Moe el-Kostantin, R. es (Benjamin, s. 59); Karkisiy: R. Yitshak ve R. Elhanan (Benjamin, s. 60); Musul: R. Zakkay ve Brhnl-mlk R. Yosef (Benjamin, s. 60).

206

Irak blgesinde yerel cemaatlere gidecek yarglarn tayini, bal bulunduu yeivalarn ya da resl-clutun yetkisindeydi. Bir rabbi, bir cemaate tayin edilince bal bulunduu otoriteden bet din bakanl yetkisini alr ve dayan unvann kazanrd. Bu yetkiyle sadece din deil, meden ve ceza konularda da idareye yetkili klnrd. Dayan atand yerin cemaatinin ileri gelenlerinden (hauvey ha-makom/zkanim) iki yardmc seer yerel mahkemeyi tekil ederdi.88 Bu uygulama Talmudun bir emriydi.89 Dayanlar tayin edildikleri blgenin her eylerinden sorumlu idiler.90 Filistin blgesinde ise dayanlar Fatmler tarafndan mukaddem olarak isimlendirilirdi. Geniza dokmanlarna kadar mukaddemlik kurumunun Dou slam dnyasna Batdan yani, spanyadan geldii kabul edilmekteydi. Ancak son zamanlarda bu kabul geerliliini yitirmitir. Zira, cemaati idare eden kimseler iin kullanlan mukaddemlik tabiri, Geniza dokmanlarnda Filistin Yeivas tarafndan tayin edilen dayan, yeiva yesi haver, hazan, bet din ktibi gibi cemaat ierisinde deiik makamlarda grev yapan herkes iin kullanlmtr.91 Ancak XI. asrn sonlarna doru mukaddem rutbesi cemaat liderlerine verilen bir unvan halini almtr. Cohen, mukaddemliin yerel cemaat liderlerine verilen bir rtbe olarak kullanlmasnn ilk kez 1082-1094 arasnda Filistin Yeivasnda gaonluk iddia eden David b. Daniel tarafndan ihdas edildiini belirtir.92 Muhtemelen David, yerel cemaatlere haver rtbesiyle idareci tayin eden Filistin Yeivas ile arasndaki fark vurgulamak iin byle bir rtbe ihdas etmiti. Mukaddemlerin tayini Yahudi otoriteler tarafndan, tensibi ise grev yapaca yerin en st Mslman amiri tarafndan yaplrd.93 Filistin Yahudilerinin mukaddem payeli dayanlarnn grevi de Irakl dayanlarn grevleriyle hemen hemen aynyd. Bir Geniza dokmannda bu grevler yle sralanr: Cemaatin nemli-nemsiz her meselesine eilmek, cemaat arasnda birlik ve beraberlii salamak, slam devletinin yerel idaresi (vali, kad vb.) nezdinde cemaati temsil etmek, din konularda karar vermek, genlerin eitim ileriyle uramak, cemaati Tevrat konusunda bilgilendirmek, bet dine intikal eden davalara bakmak, evlilik ve boanma konularnda hkm vermek ve kaytlarn tutmak, -bilgili ise- sinagogda ibadetleri sevk ve idare etmek.94 Abbas ve Fatmler dneminde yeivalar ve resl-clutlar ancak kendi idar hakimiyetindeki yerlere grevli tayin ederdi. Prensipte bunlar birbirlerinin ilerine asla karmazd. Natronay Gaona ya da Sar alom Gaona hamurun zerine pimi et konarak frna srme ileminde etin durumunu soran bir cemaate gaon, konuyla ilgili din durumu anlattktan sonra resl-clutun meseleyle ilgilenmesi ve dine uygun piirme iin gerekli kontrol yaparak bu i iin uygun kimseler grevlendirmesi gerektiini syler.95 Sorunun resl-cluta bal bir cemaatten geldii anlalmaktadr.
88 89

ha-Bavl, s. 85. B.T., Sanh., 13b. 90 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 314. 91 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 69. 92 Cohen, Jewish Self-Government, s. 204. 93 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 71. 94 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 72. 95 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 44 (101. responsa). Responsada hamurun zerine pimi et konarak frna srme ileminde etin durumu sorulmutur [Anlalan, soran cemaat Mslman komularn piirdii kymal pide, lahmacun ya da brek hakknda sormaktadr]. Gaon, etli

207

Cemaatlerin, liderleri olan dayanlara sayg gstermeleri hem din hem de idar bir zorunluluktu. 1028 tarihli Fustat cemaatine gnderilen bir Geniza dokmannda cemaatin bu sorumluluu u ekilde dile getirilir: Cemaat ona (dayan) sayg ve hrmet etmeli, sadece din emirlerin kabul ve uygulanmasnda deil, cemaati ilgilendiren dier btn meselelerde itaat etmeliAncak dayan da cemaati ilgilendiren konularda onlarla istiare etmelidirTevratta(*) buyrulduu zere, davalarnz kendi hakimlerinize getirmelisiniz.96 Filistin blgesinde (Nagid tarafndan) atanan bir dayan Dimaktaki arkadana yazd mektupta duygularn yle ifade eder: Allahn lutfuyla, mukaddes cemaat beni sevdi ve beni hizmetine hadim kld. Beni onlarn gznde deerli klan ve bu makama getiren Allaha hamdolsun97 Ancak durum her zaman iei burnunda bu dayann ki gibi deildi. Zaman zaman cemaat, tayin edilen dayandan memnun da olmayabilirdi. Cemaat bu memnuniyetsizliini dayann bal bulunduu kuruma (resl-clutluk ya da yeivalar) bildirirdi. Yerel cemaatlere tayin edilen dayanlar hakkndaki cemaatin ikayetlerine yeivalar kulak vermek zorundayd. Dayandan memnun olunmas durumunda bunun bir yazyla kurumuna bildirilmesi dettendi. ikyet durumunda ise kurumlar, bu ikyetleri hakl bulursa dayan grevden alr ve yerine bir bakasn tayin ederlerdi.98 1115 tarihli bir Geniza dokmannda Msrn el-Mahalle kasabasndaki dayan cemaatin istei zerine grevden alnmt.99 skenderiye cemaati dayanlarn ikayeti zerine Filistin Gaonu lomo ben Yahuda ilk mektubunda cemaati sz konusu dayana biraz daha anlayl olmaya davet eder: O sizin olunuz mesabesindeRzkn da size hizmetten karyor. Gaon ayn konuda cemaate yazd bir baka mektubunda cemaate ramen bir grevliyi yerinde brakamayacan belirttikten sonra, babasndan sonra bu greve gelen dayann selefinden daha bilgili olduunu belirterek yerinde kalmasnn cemaat iin daha uygun olacan syler.100 Bet dinler nikh ve boanma meseleleri hari dier adl meseleler iin haftada sadece iki kez mahkeme kurarlard. Mahkeme gnleri haricinde dayanlar zamanlarn din konulardaki almalara ayrrd. Hatta baz dayanlarn ehir beytlmidrasnda ders verdii anlalmaktadr. 1100 tarihli bir Geniza dokmannda Halep dayan Baruh ben

hamur frna konunca iin bitmediini, piirmekle sorumlu olan frncnn sorumluluktan kurtulmadn belirttikten sonra, hele de frncnn yabanc (demay) olmas durumunda kan olup olmadn kontrol etmedii iin ok tehlikeli olacan belirtir. Bu ekilde yaplan yemee [dinen yenmeyecei] yazk (dezik) olacan belirten gaon, yukardaki ifadeleri tekrar eder. (*) Tesniye 1/16 96 ve al en yekne alel-cemati ikrmeh ve tebclehve kabl ahkmeh al mcibid-dn (enneh) yesterut-tsibur f eyekatv vaz et ha-ofeteyhem. Bkz. Gil, Erets Yisrael, II, s. 595; Goitein, The Local Jewish Community, JJS 12 (1961), s. 156, 158. 97 Ve be-hesdey Elohim, kehilot ha-Kado oti ohavim veerotav ratsunam ve hesedam gadol alay ebah le-makom aar alay hita hesed lifaneyhem ve-yasimoni itam . Ge tarihli (1143) bu dokman iin bkz. Mann, The Jews in Egypt, I, s. 224, 1. dipnot.; Goitein, Mediterranean Society, I, s. 56. 98 ha-Bavl, s. 85. 99 Golb, The Topography of the Jews of Medieval Egypt, JNES 33 (1974), s. 132. 100 Mann, The Jews in Egypt, II, s. 344; Goitein, The Local Jewish Community, JJS 12 (1961), s. 142; a.mlf., Mediterranean Society, I, s. 56.

208

Yitshak cemaatle ilgili ilerin younluu sebebiyle beytlmidrastaki derslere olunu gnderdiini belirtir.101 Dayanlar haftalk vaazlar yannda, doum-lm, nian-nikh gibi nemli zamanlarda da cemaate konumalar yaparlard. Ayrca hasta, yal, dul, yetim, yabanc, esirlerin azad edilmesi gibi pek ok konu yine dayann sorumluluk alanyd.102 Bet din olmayan cemaatlerde bahsedilen btn bu iler, O beldenin bykleri (Zkney ha-ir), O beldenin iyileri (Tovey ha-ir), Bykler (Zkanim) veya Mrekkep yalamlar (ha-Talmidim) gibi payelerle anlan, o cemaatin din ve ahlk yaantsyla ne km ileri gelenleri tarafndan yerine getirilirdi.103 Resl-clutlarn ve gaonlarn idar hakimiyetlerinde (raut) olmayan bet dinlere kar yapabilecekleri pek fazla bir ey yoktu. Hayy Gaona Kayravan Yahudilerinden gelen bir soruda cemaatin dorudan kendisinin tayin ettii bir yargcn mahkemesine mracaat etmemeye yemin eden bir Yahudinin durumu sorulmutu. Gaon, ceza yaptrmn ancak yeivalar ya da resl-clt tarafndan tayin edilen bir yargcn hkmne kar gelen birine uygulanabileceini belirterek yemin eden bu kiiye krba (malkot) cezasnn uygulanamayacan belirtmitir.104 Hayy Gaona gelen bir baka soruda cemaat kendi blgelerindeki bet dinin Talmudun hkmne aykr karar verdiinden ikayet etmiti. Hayy Gaon kendi tayin ettii bir yargcn bu tr bir hkm vermesi durumunda o yargc derhal grevden alacan; ancak sz konusu blgenin kendi idar alanlarnda olmadn, mmknse bu yargc derhal grevden uzaklatrmalarn salk vermiti.105 Gaon Kohen Tsadek de bir responsasnda bet dinlerde verilen bir kararn geerli olabilmesi iin bet din yelerini tayin edenlerin ve karar onaylayanlarn bilinmesine dikkat eker.106 Yerel cemaatlere grevli tayini yeivalarn ve resl-clutlarn yetkisindeydi. Her birim idar hakimiyetindeki yerlere grevli tayin etme hakkna sahipti. Hayy Gaona ait bir grevli tayininde gaon temsilcisi olarak tayin ettii kimsenin aynen kendisi gibi Halka Tevrat aklama, onlara konumalar yapma (pirke), ibadetlerde brnce ya da Armceden tercme yapan meturgeman bulundurma, ders verme, hukuk konularda hkmetme, din ve ahlak konular tavizsiz uygulama107 yetkisinde olduunu yazmtr. Bir Geniza dokmannda ise yerel cemaatlerin kendilerini idare eden yneticiden beklentileri u ekilde aklanr: Ondan bizim her trl meselemizle ilgilenmesini bekleriz. Sorumluluklarnn bilincinde olarak cemaatin refahn ykseltmeye almaldr. Kendisini ihtiya sahiplerine vakfetmeli, din emirleri uygulamada titiz davranmaldr. Gnahlara gz yummamal, gnhkrlara engel olmaldr. Bu durumda biz kendisine mteekkir kalr, gr ve emirlerini dinleriz;
Mann, The Jews in Egypt, II, s. 235. Goitein, Mediterranean Society, II, s. 103, 216. 103 Baer, ha-Yesudot ha-Hathalot el rgun ha-Kehila ha-Yahudit, Tsiyon 15 (1948-51), s. 24-25. 104 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 341. 105 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 341. 106 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 137 (118. responsa). 107 Assaf, Kovets el gerot R. muel ben Ali, Tarbits 1 (1929-30), I, s. 102; Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 337.
102 101

209

emirlerine Tanrnn emriymiesine itaat ederiz. smini kutsar, emirlerine sadk kalrz.108 Bet din olmayan ve resm dayan (dayan kavu) atanmayan cemaatin bir araya gelerek tekil ettii kurumun ceza yetkisi yoktu. Bu tr bet dinler ticar ve evlilik belgelerinin tanzimi ve tasdiki, veraset meseleleri, adak veya vasiyetlerle ilgili meseleler, gayr- menkullerin devir-teslim konular veya bir baka cemaatten getirilen boama belgelerini infaz etmek gibi sadece idar meselelere bakabilirdi.109 Kohen Tsadek (838-839) bir responsasnda Suriyede bir Yahudi cemaatinin yeivalar ya da resl-clut tarafndan tayin edilen bir bet dine (bet din kavu) sahip olmadn; ancak bu cemaatin aralarnda din konularda uzman kabul ettikleri bir kimsenin grne mracaat ettiklerini belirtmitir. Ancak gaon sz konusu uzmann ceza yetkisinin olmadna dikkat ekmitir.110 b. Bet dinin Grevleri Bet din resl-clut ve gaonlarn yerel cemaatlerdeki temsilcisi olduu iin cemaatin her eyinden sorumlu idi. Bu sorumluluklardan bazlar unlard: b.1. Cemaatin ahlak ve din yapsn korumak Bet dinler cemaatin ahlak yapsn korumak iin ok deiik konularda olaylara mdahil olmulardr. Bunun iin nikhla ilgili konulara olduka nem verirdi. Zira cemaat arasnda nesebi gayr-i sahih (mamzer) ocuklarn bulunmamas Tevrat tarafndan emredilen bir husustur. Bir responsada nianlanp uzun bir ticaret yolculuuna kan bir adamn nianls iin bet din, varsa ailesi tarafndan, yoksa kadnn kt yola dmemesi iin bet din tarafndan ihtiyacnn karlanmasn emretmitir.111 Bu endielerden dolay babas kk yalarda len kz ocuklarnn bir an evvel evlendirilmesi bet dinlerin ok nem verdii hususlardan biriydi.112 Yahudi kadnlarn hal ve davranlar bet dinlerin ok sk takip ettikleri bir baka konuydu. Cemaat arasnda fitneye sebep olacak ve cemaati kk drecek kadnlara engel olmak da bet dinin grevlerindendi. Cemaat arasnda herhangi bir gayr- ahlak durumun yaanmamas iin uzun mesafeli ticaret iin giden Yahudi tccarlar, yllarca kocasz kalan hanmlarn zor durumda braktklar iin bet dinler tarafndan sk sk uyarlmlardr. Sura gaonu Natronay (853-56) kocalarnn uzun, meakkatli ve tehlikeli yolculua kmasn istemeyen hanmlarn srar zerine tccarlar, ilerini en ksa zamanda bitirip evlerine dnmeleri hususunda uyarmt.113 Bir baka responsada da nianl bir tccarn ticar ilemlerinin ok uzun srmesi sebebiyle, ticaret yapt ehrin bet dininin basksyla nianlsna boama belgesini (get) gndermek zorunda
Bareket, Fustat on the Nile, s. 83. Talmudta bu konulara dair pek ok rnek vardr. Bazlar iin bkz. B.T., B.B. 39b, 113b, 120b; B.M., 32a-b; Ket. 26a; Bek. 37a; Git. 5b; Ned. 77a. 110 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 137 (118. responsa). 111 Bet din kadnn bet dine mracaatnda yaam standardna uygun bir ekilde yardm edilmesini de zellikle belirtir. Responsa iin bkz. Agus, Tuvot Geoney Erets Yisrael ve Bavel, Horev 12 (195657), s. 208-209 (13. soru). 112 Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim [Gaonluk (slam) Dneminde) Yahudi Kzlar], Divrey ha-Kongres ha-Olami ha-Esiri le-Madaey ha-Yahadut, Yerualayim 16-24 be-Ogust 1989, Hativa Gmel: ha-Yetsira ha-Ruhanit ha-Yahudit, I, Yerualayim 1990, s. 165. 113 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 321-22.
109 108

210

kald belirtilir.114 Bir baka dokmanda ise bir kadn ticaret yolculuuna kacak kocasndan belirttii gnde dnmesini; dnmedii takdirde kendisini boam olduuna dair bir belge vermesini istemitir.115 Bet dinler ayrca kadnlarn madur olmamas iin, tccarlardan bu kadnlarn aylk iae ve ibate masraflarn tekeffl ettiklerine dair yazl bir teminat da isterdi. Sr veya Trablusam ehrinde yaayan Yahudi tccar Hasan, uzun mesafeli bir ticar yolculua kacanda hanmna yazd ie belgesinde (etar mazonot) her ay 3 veybe buday ve bunun tlmesi iin para, 1 rtl zeytin ya, kn yakmak iin odun ve bunlarn haricinde ihtiya halinde harcamas iin 3 eyrek dinar vermeyi taahht etmiti.116 Bir baka dokmanda uzun bir yolculua kacak erkein hanm, iki kz ve bir klesine 20 dinar nakit, 5 irdebb buday brakt belirtilir.117 Yine bir baka dokmanda da bir aylk sre ile evden uzak kalan kocasndan evin hanmnn bet din yoluyla 3 eyrek dinar harlk ald kaytlara gemitir.118 Bet din, iaesini temin etmeksizin uzun yolculua kan kimselerin mallarndan belli miktarda tasarrufta bulunarak ev halknn iaesini temin ederdi.119 Uzun sreli ticar yolculuklar ve bundan doan ailev skntlar, Geniza kaytlarna ska geen en nemli meselelerdendir.120 Yahudi kadnlarn yalnz bana dar kmas veya nikhsz ekilde bir kadnla erkein ba baa kalmalar yasakt. Bunun takibi de bet dinlerin sorumluluundayd. Maimonidese gelen bir soruda bekr bir adamn bir cariye satn alarak evinde yerli yersiz yalnz balarna kaldklar ikayet konusu olmutu. Maimonides bir erkein nikhsz bir kadnla yalnz bana kalmasnn kesin olarak yasak olduunu belirttikten sonra, sz konusu erkein cariyesini azat edip hemen evlenmesini; deilse yerel bet dinin bu cariyeyi alarak azat etmesini emretmitir. Maimonides fetvasn yle bitirir: Tanr senin crufunu btn btn temizleyeceim ve senin btn kalayn kaldracam, buyurmu (bkz. aya, 1/25). Tanr gnahlarmz affetsin.121 Yahudi kadnlarn gzel koku srnerek (ia e-nitbasema) sslenip dar kmas ve cemaatten (Yahudi) olmayan kimselerin (le-veyt avoda) evine gitmesi kesinlikle yasaklanmt. lk slam dnemde kaleme alnan hukuk derlemesi Sefer haMaasimde bu ekilde davranan kadnlarn salarnn kaznp krbalanmas emredilmitir.122 Sefer ha-Maasimde ayrca kadnn kocasndan izinsiz evinden kamayaca ve pazara gidemeyecei belirtilir. Yine evli bir kadnn gzel koku srnerek sslenip dar kmas ve cemaatten (Yahudi) olmayan kimselerin evine gitmesi kesinlikle yasaklanm; bu ekilde davranan kadnlarn salarnn kaznp krbalanmas emredilmitir.123 Ayn kitapta Kocandan boan, ben alaym eklinde evli bir kadn yoldan karmann byk bir gnah olduu bildirilmi; bu tr tekliflerde
Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 322 (dipnot 243). Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 322. 116 Gil, Erets Yisrael, III, s. 531. 117 Goitein, Slaves and Slavegirls in the Cairo Geniza Records, Arabica 9 (1962), s. 16. 118 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 156. 119 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 359. 120 Goitein, From the Mediterranean to India: Documents on the Trade to India, South Arabia, and East Africa from the Eleventh and Twelfth Centuries, Speculum 29 (1954), s. 188. 121 Responsa iin bkz. Finkel, The Responsa Anthology, s. 16. 122 Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 12. 123 Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 12.
115 114

211

bulunan ahlksz heriflerin sa ve sakalnn kaznarak bet dinde krbalanmas emredilmitir.124 Benzer ekilde kaynbiraderiyle evlilik yapacak bir kadn (yavama), iddeti srasnda yabanc bir erkekle beraber olmu; her ikisine de zinadan (zenut) dolay krba cezas verilmiti.125 Bet dinler aldatt phesi ile kocas tarafndan boanan bir kadnn, ak yaad kimse ile evlenmesine msaade etmezlerdi.(*) Bunlar baka bir yere gidip evlenseler dahi tespit edildiklerinde bet dinler tarafndan tefrik edilirdi.126 Cemaat ierisinde dul bir kadnn yannda kz ocuklar varsa, bu kadn bir bakasyla evleneceinde kk kzlarn da almas artyla evlenirdi. Bu durumda bet din zellikle yetikin kzlarn ikinci kocann yanna gtrldnde, yeni kocaya (vey baba), kzlara daha dikkat edilmesi tavsiyesinde bulunurdu.127 Bir Geniza dokmannda kznn, damad ve ailesinden zulm grdn belirten bir baba, bet din bakanna bir mektup yazarak kzna yardm etmesi talebinde bulunur: Kzmn durumunu biliyorsun! Ne yaplmas gerekiyorsa ltfen yap! (Ase ke-hohmeteha).128 Bet dinler din kurallara riayet edilmesine de dikkat ederlerdi. Bet din ohetleri Tia be-Av gnlerinden nce hayvan kesimlerine ara verirlerdi. Bunun sebebi, haz veren eylerden kanma gn olan Tia be-Avda et tketiminin nne gemekti129 ve bet dinler cemaati gnaha sokmak istemezlerdi. Bet dinler cemaatin gda konularn da yakndan takip ederdi. Abbas ve Fatmler dneminde gda kurallarn ihll eden Yahudilere bet din tarafndan krba cezas veriliyordu.130 Benzer ekilde bayram gnlerinde btn dkkanlarn kapanmasn salamak bet dinin vazifelerindendi. Hatta X. asrda Kudste Rabban Yahudiler Yahudi cemaatlerinin temsilcileri olmalar sebebiyle ayn gn kutlamasalar dahi Karalerin dkkanlarn da kapatrlard.131 XI. asra ait bir Geniza dokmannda Mslman patronundan dolay Sebt gn de alan Yahudi bir marangoz eletiri konusu olmutur.132 erira Gaona ait bir responsadan rendiimiz kadaryla Fsh bayramlarnda bet dine bal grevliler gizliden gizliye Yahudi evlerinde mayal (hamets) bulundurulup bulundurulmadn da kontrol ederlerdi.133 Sadece cemaatin deil cemaat grevlilerinin ahlak davranlar da sk kontrol altnda tutulmutur. Maimonidese sorulan bir soruda bir hazann alenen olmasa da gizlice gnah saylan iler yapt belirtilmi ve hkm sorulmutu. Maimonides bu tr
Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 12. Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 13. (*) Bu yasak Yahudi hukukundaki Asur le-baal ve le-boel (Hem eski kocasna hem de macera yaad erkee haramdr) kuralndan kaynaklanmaktadr. 126 Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 13-14. 127 Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 163-164. 128 Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 165. 129 Ashtor, ha-Tsom be-Galut Sfarad ve Yimael be-Yeme haBeynayim [Ortaa spanya ve Dou Yahudilerinde Oru], Mahanayim 82 (1963), s. 46. 130 ve ha-yom menadin etslenu et mi e ohel oto. Bkz. Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 93 (86. responsa). 131 Mann, Texts and Studies, II, s. 62. 132 Goitein, The Interplay of Jewish and Islamic Laws, s. 63-64; a.mlf., Mediterranean Society, I, s. 86. Marangoza ceza verilip verilmedii belli deildir. 133 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 354; Baron, JC, I, s. 68.
125 124

212

cemaat grevlilerinin derhal grevden alnmas ve kt rnek olmalar dolaysyla bir de krbalanmasn emretmitir.134 b.2. Gvenlik ve asayii salamak Bet dinin grevlerinden biri de cemaat arasndaki gvenlik ve asayii salamakt. Hakaret ve yaralanmalarla sonulanan kavgalarda Filistin dndaki mahkemelerin yarglama yetkileri yoktu.135 Bu sebeple slam dneme gelinceye kadar din adamlar bu tr durumlarda da para cezas vermekte ve Talmud hkmne aykr olduu iin de olaya karanlarn arasn bulmakla yetiniyorlard. Fakat ceza meyyide eksiklii cemaat arasnda karkla yol ayordu. Bu sebeple Abbasler dneminde Sura Gaonu Tsadek ben Moe suluya hangi yolla olursa olsun madur taraf raz edinceye kadar herem ilan edilecei eklinde bir itihat gelitirdi.136 Gaon Tsadekin bu uygulamas emsal tekil etmi; Natronay, Amram ve Sar alom gibi sonraki gaonlar tarafndan da uygulanmtr.137 Bet dinin bir grevi de cemaatten aidat toplayarak mahallelerin gece korunmasn salamakt. Mellifi mehul bir responsada Yahudi cemaatini kendi ierisinde sosyal tabakalara ayran bir gaon, tasnifte beki ve gece bekilerinden de bahseder.138 Geniza dokmanlarndan anlald kadaryla Fatmler dneminde Kudste genel asayi Mslmanlarca salanmakla beraber, mahallelerinin gece gvenliinden Yahudi cemaati sorumlu tutulmutu. Genizada tavvfn (Gece bekileri/ ) isimli bir hizmet grubundan bahsedilir ki, bet din bunlarn cretlerini cemaat sandndan karlyordu.139 Ancak Fustattaki Yahudilerin mahalle gvenliinin yine Mslman kolluk gleri tarafndan saland anlalmaktadr. 1012 tarihli Fatm halifesinin Yahudi cemaatine yapt iyiliklerden bahsedilirken onun Yahudi mahallesine gvenilir gece bekileri (edim neemanim) tahsis ettii dile getirilir.140 b.3. Sat, devir-teslim, vasiyet ve ticaret belgelerini takip etmek Sat, miras veya vasiyet yoluyla yaplan gayr- menkullerin devir ve teslim ilemleri ile ticar belgelerin takibi de bet dinler tarafndan yaplrd. Belgelerin geerli olabilmesi iin av bet dinin ve iki dayann imzalarnn olmas gerekirdi. Bir responsada boanmann gerekletii ortamda 10 kadar rabbi bulunduu, bunlarn hepsinin o belgeyi imzalama zorunluluunun olup olmad sorulmu, gaon da av bet din hari iki rabbinin imzasnn yeterli olduunu belirtmitir.141 Ancak ten fazla imzal bet din belgeleri de vardr.142

Responsa iin bkz. Finkel, The Responsa Anthology, s. 15. B.T., B.K. 27b; 84a-b eyn govin diney knesot be-Bavel 136 Brody, The Geonim of Babylonia, s. 64; Shohet, The Jewish Court, s. 21, 135. 137 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 358. 138 Bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 104. 139 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 86. 140 Mann, The Jews in Egypt, II, s. 36. 141 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 17 (49. responsa). 142 Mesel Filistin Bniyasta 1056 tarihli bir vekalet belgesinde yedi imza vardr. Gil, Erets Yisrael, I, s. 177.
135

134

213

Austos 999 ylnda bir mddettir Kayravanda ikmet eden Nahum elBaradn, Samuel ben Hofni Gaona mektup yazarak kendisini Badattaki evlerinin kiraya verilmesi konusunda vekil kldn ve buna dair vekalet yazsn bet dine gnderdiini belirtir.143 Vasiyet yapanlarn vasiyetini arta uygun gerekletirip gerekletirmedii de bet dinler tarafndan tespit edilirdi. 7 Kasm 1006 (14 Kislev 1318) tarihli bir Geniza dokmannda Fustatta len bir kadnn Hayatta iken vasiyetini bet din huzurunda yapt belirtilir: Bet dine geldiKonumas dzgn ve anlalrd. Salkl insanlar gibi, konuulan anlyor ve sorulan sorulara akl banda bir insan gibi cevap verebiliyordu.144 1030 tarihli bir baka dokmanda ise Remle ehrindeki toprann kocas Mevaser ben Sahlana verilmesi konusunda bet din huzuruna gelen bir kadn, kendisinin sefih, hatal, akln kullanmasn bilmeyen biri olmadn syleyerek hibir etki altnda kalmadan kendi istek ve gnl rzasyla verdiini beyan etmiti.145 Cemaatin ticar ilemlerde belgelerini tasdik ettirdikleri bet dinler bir Yahudi tccara veya ticaret firmasna ait bir mterinin, bir baka Yahudi tarafndan alnmasn yasaklamt. Bu yasaa riayet etmeyenler heremle cezalandrlmlardr.146 Ayrca borlar ve demeler de yerel bet dinler tarafndan ok sk takip edilir; borcunu demeyen tccarlara ksa ve uzun sreli heremlerle bask yaplrd.147 Natronay Gaonun bir responsasndan rendiimiz kadaryla borlanmalarda bet din huzurunda bir belge (etar tirfa) hazrlanr, nsha halinde hazrlanan bu belge alacakl ve borluya verildikten sonra bir nshas da bet dinde kalrd. Borlunun borcunu dememesi durumunda, nce buna 30 gnlk hafif iddetli herem (niduy ya da amata) ilan edilir; eer borlu hl dememekte srar ederse herem en kat ekline (ahramta) dntrlrd. Bu srada bet din grevlileri haciz ilemlerine balar, senet bor senedinden (etar tirfa) tahsil (haciz) senedine (etar adrahta/ )dntrlr ve cebren tahsil edilirdi.148 Ancak her eye ramen bu tr tutumlarnda srar edenler ise u belge (eter atrahta) ile cemaatten atlrd: Bizden nceki byklerimiz demilerdir ki falan olu filan, falan zamanda mahkemeye davet edildii halde (bet dine) gelmedii gibi emre de itaat etmemitir. Bu sebeple kendisine ahramta (herem) ilan edilmitir. Bu kimse kendisiyle mahkemelik olan kimseyle uzlama yoluna gitmedi. O kimse kendisine verilen karar da kabul etmedi. Tm dini kurallar da inedi. Tevratta (Tora) yle yazlmtr: Hahamlarn sana gsterdikleri yoldan gideceksin.(*) Bu kimse para cezasna da arptrlm olup mallar ve evinde bulunan menkulleri de haczedilmelidir. Bu kimse bizim verdiimiz bu karardan asla dar kamayacaktr. Her srailolu bu kimse lehine ahitlik yapamaz. Bu yaz (adrahta) u ayn u senesinin Sebten sonraki u gnnde kaleme alnmtr.149
143 144

Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 595. vi milula nahonim ve laona sadur ve matoken be-peha ve omeat ve medaberet ve hi yodeat.. Gil, Jewish Pious Foundations, s. 119 (1 no.lu dokman). 145 Ani lo-ota ve lo-toa ve lo-tua ve lo-mohrahet ki im be-lev tov ve be-nafa hatsifa. Bkz. Gil, Erets Yisrael, II, s. 401. 146 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 330. 147 Goitein, From the Mediterranean to India, Speculum 29 (1954), s. 191. 148 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 350. (*) Tesniye 17/8-13. 149 Aptowitzer, Formularies of Decrees, JQR, n.s. 4 (1913-1914), s. 27.

214

O dnemde uzun mesafeli ticaret yapan Yahudi tccarlar, sadece kendi mallarn deil, kk apl ve snrl imknl mteebbislerin mallarn da tard. Bu tr ortaklklar da bet dinler tarafndan takip edilmekteydi. Ticar sefere klmadan nce mteri ve tccar bet dinin huzurunda devir-teslim tutana imzalard. Geniza dokmanlarna yansyan bilgilere gre, Hindistan gibi uzak memleketlerden dnen tccarlar, yerel bet dine urar, mterisinin katlm pay ve kr ile ilgili bilgileri dokman halinde sunar; mterinin bet din huzurunda ibrname imzalamasndan sonra ortaklk tamamlanm olurdu.150 Mehdiye-Msr-Aden-Hindistan hattnda ticaret yapan bir Yahudinin ortaklaryla yaad adl bir vaka Geniza kaytlarna gemitir.151 Yahudi tccarlar para havale srasnda meydana gelecek kayp ya da gasp gibi durumlarnda sorumlu duruma dmemek iin havale ilemlerini de bulunduklar yerin bet dinlerine tescil ettirdikten sonra gnderirlerdi.152 b.4. Cemaat ierisinde yardmlar toplamak ve datmak Bet dinler bata ksz, yetim ve dullar olmak zere cemaat fakirleri iin yardm toplanmas ve datlmasn sevk ve idare ederlerdi. Gabay ad verilen kimseler tarafndan yardmlama fonlar (tamhuy ve kupa) iin toplanan yardmlarn datmna bet din nezaret ederdi.153 Cemaate toplanan yardmlarn harcanmas ok sk kontrolden geerdi. En az iki grevlinin nezaretinde gerekletirilen harcamalar cemaatin dier iki ileri geleni tarafndan kontrol edilir, daha sonra da bet din tarafndan kontrol edilip onaylanrd.154 Talmudta belirtildii zere, bet din fakirin eli-kolu idi.155 Yani, zenginin yardmlar ile fakirler arasnda kpr vazifesi grrd. Bet dinler dullara ayr bir ihtimam gsterirdi. Kocasnn lmnden sonra kadnn iaesinin salanp salanmayaca konusunda gaonlar, ketubaya kayt dlmese dahi kadnn geimi iin erkein mirasndan bir pay ayrlmasn belirtmilerdir. 156 Baz Geniza dokmanlarnda av bet dinden Dullarn Babas (Hmsi) olarak bahsedilir. Maimonidesin olu Avrahama bir dul tarafndan gnderilen mektupta kadn kocasnn kendisine meccel mehrini demediinden ikayet etmi; Yetimlerin ve dullarn babasndan (Avi hayetomim ve ha-almanot) konuyla ilgilenmesini rica etmiti.157 XI. asra ait bir dokmanda Fustat bet dinine gelen Parnas Yosef, dul kznn mallaryla yeterince

Goitein, From the Mediterranean to India, Speculum 29 (1954), s. 189. eitli ehirlerin bet dinlerinde imzalanan bu belgelerin baz rnekleri iin bkz. Assaf, , iterot Atikim min ha-Geniza, mi-Erets Yisrael, Mtsrayim ve Afrika ha-Tsafonit [Genizadan Filistin, Msr ve Kuzey Afrikaya Dair Eski Notlar], Tarbits 9 (1937-38), s. 196 vd. 151 Bkz. Goitein, From the Mediterranean to India, Speculum 29 (1954), s. 191-194. 152 Goitein, Mediterranean Society, I, s. 242. 153 Goitein, Minority Selfrule and Government Control in Islam, s. 112; Shohet, The Jewish Court, s. 36. 154 Bir Geniza dokmannda vakfedilen bir evin tamiratn yaptran parnas ve yardmcsnn hesaplarnn, cemaatin dier iki ileri geleni tarafndan bet din huzurunda kontrol edilip onayland eklinde bir bilgi yer almaktadr. Dokman iin bkz. Goitein, The Social Services of the Jewish Community, JSS 26 (1964), s. 20, no. 20. 155 B.T., B.K. 36a. 156 Responsa iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 33. 157 Friedman, Poligamya Teudot uTuvot min ha-Gniza [Yahudilerde ok Elilik- Genizadan rnek Dokmanlar], Tarbits 43 (1973-74), s. 189.

150

215

ilgilenemediini belirtmi; bunun zerine bet din Bir srail kzn mahrum ve mahzun brakmak doru deildir, diyerek bu kzn ileriyle ilgilenecek bir vas tayin etmiti.158 Aptowitzerin nerettii gaonluk dokmanlarndan birinde ise kocas len, ancak herhangi bir yardmcs da olmayan dul kadnn mallarn satma ve paray idare iinin bet dine ait olduu belirtilmektedir. etar Zevine de-bey Dina () adyla hazrlanan belgede unlar yazmaktadr: Falan ayn Sebte gre falan gnnde, falan kz falan kocasnn ldn, yetimlerin geinmek iin hibir eyleri olmadn ve bu sebeple mallarnn satlmasn istediini belirtti. Bet din, mallara bir mebla tespit ederek sat ilan verdi. Ancak 30 gn getii halde dulun ve yetimlerin mallarn almaya kimse gelmedi. Bir mddet sonra bir haham gelerek falan kasabadaki ev ve araziye bir talibin olduunu syledi. Bet din de hazrlad bir yaz ile sz konusu mallar mteriye satmtr. Yaplanlar dul ve yetimin istei ve menfaati iin yaplmtr. Sz konusu mallar, alan adam istemedike sonsuza kadar onundur; mallara ait her trl yaz, iddia ve talep geersizdir. Falan ehrin bet dininde hazrlanan bu belge (etar) kale misali muhkem bir snaktr.159 1120 tarihli Fatmler dnemine ait bir baka dokmanda ise Yahin ha-Kohen isimli bir Yahudinin dul ei (Sittlhsn) kocasnn hastal srasnda btn varln harcad iin, lmnden sonra bir buuk yandaki kzyla (Sittlfahr) zor durumda kaldn belirterek Fustat bet dinine mracaat etmi; bet din de kendisine aylk 20 dirhem tahsisat ayrmt.160 Bu sebeple Geniza dokmanlarnda bet kimsesizlerin kalkan eklinde bahsedilmitir.161 dinlerden fakirin umudu,

b.5. ksz ve yetimlerin mallarn idare etmek ve eitimlerini salamak:162 Abbas ve Fatmler dneminde ksz ve yetimlerin mallarnn idaresi bet dinlerin en nem verdii konulardan biriydi. Genizada yer alan mektuplarda Fustat bet din bakanna Yetimlerin Babas (Av ha-Yatomim) eklinde hitap edilmitir.163 Henz bulu ana ermemi ksz ve yetimlerin mallar bet din tarafndan cemaat arasndan tensip edilen saygn, gvenilir ve uygun bir vas tarafndan sevk ve idare edilirdi. Bunlarn babas tarafndan daha salnda tayin edilen vaslerin grevlerini bakalarna devretmeleri durumunda bu devri bet dine bildirmek zorunda idiler. Taraflarn bet dine gelme zorunluluu responsada zellikle belirtilmitir.164 Aptowitzerin nerettii gaonluk dokmanlarndan anlald kadaryla yetimler iin vas tayini etar Aftropa ( ) ad verilen u belge ile olurdu: Falan kiinin dulu olan falan hanm bet dine gelerek komada olan kocasnn (baaley ahiv) paras olduunu bildirdi ve
Bareket, Fustat on the Nile, s. 58. Bkz. Aptowitzer, Formularies of Decrees, JQR, n.s. 4 (1913-1914), s. 30. 160 Dokman iin bkz. Weiss, Financial Arrangements for a Widow in a Cairo Geniza Document, Gratz College Anniversary Volume, on the Occasion of the Seventy-fifth Anniversary of the Founding of the College 1895-1970, ed. Isdore David Passow-Samuel Tobias Lachs, Philadelphia 1971, s. 279 (Yahudice-Arapa), ng. trc. 282. 161 Dokmann tasnifi iin bkz. Goitein, The Title and Office of the Nagid, s. 111; a.g.mlf., Mediterranean Society, II, s. 36. 162 B.T., Kid., 42a. 163 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 319; III, s. 292. 164 Bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 101-102.
159 158

216

borlarn demesi ve kalan parann hesabn tutmas iin bet dinden bir vas (apotropos) tayin edilmesini istedi. Bet din de yetimler iin zengin ve gvenilir bir vas tayin etti; vas bunlarn btn ihtiyalarn karlayacaktr.165 Yazdan sonra vas bet din huzurunda gerekli artlar salayacana ve drst davranacana dair yemin ettirilirdi.166 Tevdi edilen mallarn kayb ya da alnmas durumunda, eer ihmalleri varsa, vaslerin kendi mallarndan tahsil edilirdi. Daniel ben Azarya Gaon zamannda (1051-1063) bir vasnin evine giren hrsz, vasnin mallaryla beraber vas tayin edildii yetimin mallarn da almt. Vas, mallar (altn) gerektii ekilde saklamad iin cezalandrlmak istenmi; ancak vsinin hesap iin kard bir srada giren hrszn alverdiini belirtmesi ve bet dini de ikna etmesi zerine cezadan kurtulmutu.167 Vaslerin yetimlerin mallarn kullanp kullanmad ya da kullanrken gerekli ihtimam gsterip gstermedii, bet dinler tarafndan hesab srekli kontrol edilmek suretiyle takip edilirdi. Dindar ve drst bir insana yakr ekilde grevlerini yapanlar yannda, bu ii istismar edenler de yok deildi. Bir dokmanda yetimlerin mallarndan usulsz harcama yapan birine herem (am ata) cezas verildii belirtilir.1681026 tarihli bir dokmanda bu ihtimam gstermeyen ve yetimlerin mallaryla kendi hesabna alan bir vasnin hem slm hem de Yahudi mahkemesine karlma tehdidiyle hesaba ekildii kaydedilmitir.169 Normalde yabanc mahkemeye kar olan bet din, sahtekr vaslerin cezalandrlmas iin slam mahkemesine mracaat etmekten de ekinmezdi.170 Fakir, kimsesiz, ksz ve yetimlerin eitimiyle de bet din ilgilenir ve bunlarn eitim masraflar cemaat sandndan karlanrd.171 1100lerin banda Yahudilie geen Norman Yuhanna, Halife Mukted zamannda brnceyi ve Tevrat Badatta bet dine bal yetim ocuklarn eitim grd bir ilkokulda renmiti.172 Geniza dokmanlarnda Kuds, Dimak ve Badat gibi byk ehirlerde yetimler iin tutulan hocalardan bahsedilir.173 Responsalarda ve Geniza dokmanlarnda konuyla ilgili baka rnekler de vardr. 1095 ylnda vefat eden bir kadnn brakt biri ergen dieri 10 yalarnda iki kzn idaresini Fustat bet dini stlenmiti. Bunlarn temel dualar ezberlemeleri iin bir retmen tutulmu, ayrca cemaat aevinden haftalk gda yardm yaplmt.174 XI. asra ait bir baka dokmanda yetim iki kzn vesayetini stlenen biri, cemaat liderine (Nagid) mracaat ederek temel din eitimlerinin verilmesini rica etmitir: Ltfen, bu kzlara

Aptowitzer, Formularies of Decrees, JQR, n.s. 4 (1913-1914), s. 29. Aptowitzer, Formularies of Decrees, JQR, n.s. 4 (1913-1914), s. 29. 167 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 293. 168 Aptowitzer, Formularies of Decrees, JQR, n.s. 4 (1913-1914), s. 29. 169 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 294. 170 Aptowitzer, Formularies of Decrees, JQR, n.s. 4 (1913-1914), s. 29. 171 Ashtor, - ha-Hinuh ha-Yahudi be-Arotsot ha-Mizrah be-Yeme ha-Beynayim [Ortaada Dou Yahudilerinde Eitim-retim], Mahanayim 108 (1966), s. 30. Konuyla ilgili 2 retmen iin bet din tarafndan yaplan demenin dokman iin bkz. Goitein, The Social Services of the Jewish Community, JSS 26 (1964), s. 84 (44 no.lu dokman). 172 Scheiber, Kata Nosef mi-Megilat Ovedya ha-Ger ha-Normandi, Kiriyat Sefer 30 (1954-55), s. 97. 173 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 186. 174 Goitein, Side Lights on Jewish Education from the Cairo Geniza, Gratz College Anniversary Volume, on the Occasion of the Seventy-fifth Anniversary of the Founding of the College 1895-1970, ed. Isidore David Passow-Samuel Tobias Lachs, Philadelphia 1971, s. 101, ng. trc. 88-89.
166

165

217

(gnlk hayatta okuyacaklar) dualar (tefilot) rettirin! Drt ayakllar (hayvan) gibi bymesinler. emay bile bilmeyen birileri olmasnlar.175 Kk yata yetim kalan kz ocuklarna ayr bir ihtimam gsterilir, evlilik a yaklar yaklamaz uygun bir e bulunarak bet din tarafndan evlendirilirdi. Masraflar cemaat sandndan karlanrd.176 Maimonides evde kle ya da cariye beslemektense fakir ve yetimlere sahip klarak gzetilmesini tevik etmitir.177 Yetim bir kzla evlenip ona sahip klmas en byk sevaplardan biri kabul edilmitir.178 Bet dinler ayrca babann erken lmesi durumunda kk yataki kzlarn eyiz masraflarn da (issur nehasim) miras paylamndan nce bir kenara ayrrd (parnasat ha-bat). Rabbanler arasnda bu pay, genel mirasn onda birlik blmn tekil ederdi.179 b.6. Adak ve yeminleri takip etmek ve ynlendirmek Bet dinin grevlerinden biri de cemaatten adak yapanlar takip edip bu adak dorultusunda onlar ynlendirmekti. Genizada konuyla ilgili baz rnekler vardr. Msrda Sahrect kasabasnda meskun Hayyim ben Harun isimli bir Yahudi, bir kadnla evlenmek istiyordu. Ancak onun evli olduu ayias zerine bet din harekete geti. Hayyim, daha nce evlenmi olduu ispatlanrsa 10 dinar bata (neder) bulunacan, bunlardan beini Kudse (Bet ha-Mikda) dier beini ise Sahrect sinagoguna balayacan sylemiti. Hayyimin durumu Fustattaki bet din tarafndan aratrld ve iddiasnn tersine daha nce evli olduu anlald. Bunun zerine bet din bu 10 dinar ondan tahsil etti.180 Adaklarda olduu gibi yaplan bir yeminden dnme ilemi (yeminin zlmesi) de yine din adamndan oluan bet dinde gerekletirilirdi. Kii, Sebt ve bayramlarn haricindeki bir gnde din adamlarnn huzuruna gelir; hibir tesir altnda kalmadan yemininden dndn beyan eder ve okunan dua (Atarat nedarin) ile yemininden kurtulmu olurdu.181 b.7. Yahudi esirleri satn alp azad etmek Yahudilerde esir edilip kle olarak satlan bir Yahudinin, satld yerin cemaati tarafndan satn alnp azat edilmesi o cemaatin zerine bir mkellefiyetti. Bu kimse satn alnarak azat edilir, giydirilir ve yeterli harlk temin edildikten sonra memleketine

Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 165. rnek iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 306-307. Bir baka rnek iin bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 9. 177 Baron, SRHJ, IV, s. 196. 178 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 307. 179 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 25, ng. trc. Nemoy, s. 346. Kr. Shilo, Succession, EJd, XIV, s. 478-479. 180 Friedman, Poligamya Teudot uTuvot min ha-Gniza, Tarbits 43 (1973-74), s. 176-177. 181 Filistinde vuk bulan bir olay iin bkz. Rabinowitz, -, Sefer ha-Maasim liVney Erets Yisrael, Siridim Hadaim [Sefer ha-Maasim Livnei Erez Yisraelin Yeni bir Yazmas], Tarbits 41 (1971-72), s. 45.
176

175

218

gnderilirdi. Bu sebeple nceki dnemlerde olduu gibi slam dnemde de esirlerin cemaatlere maliyeti bir hayli fazla idi.182 Mukaddes (X. asr) Filistinin sahil ehir ve kasabalar hakknda bilgi verirken, bu sahillerde baz ribatlar (asker garnizonlar) olduunu; zaman zaman bu kasabalara Rum gemilerinin satmak zere Mslman esirler getirdiklerini ve her esir iin 100 dinar para istediklerini belirtir.183 Bu ifadelerden o dnemde bir esirin bedelinin ortalama 33 dinar olduu anlalmaktadr. Mslman esirlere kendi dindalarnn sahip kmas gibi,184 Yahudi esirler de satlmak zere getirildii ehre girer girmez, yerel bet din tarafndan takip edilmeye balar, satn alnmasna kadar ki geen srede gda vb. dier ihtiyalarnn temini iin harekete geerdi. 1183 tarihli bir Geniza dokmannda Fustat bet dini azatlk paras temin edilme srecinde olan klelerin yiyecek masraf iin 3.5 dirhem para ayrmt.185 Esir Yahudilerin azad ile ilgili ou Geniza dokman, slam dnyasnn Batya alan kaps olan skenderiye ile ilgilidir. Dilini, kiiliini ya da kimliini bilmeseler dahi slam dnyas Yahudileri din bir vecibe olarak dindalarnn azatlk parasn temin ederek kurtarma yoluna gitmilerdir.186 Yahudi esirlerin azad konusunda cemaatlerden para toplamak olduka yaygnd. Ge tarihlere ait bir Geniza dokmannda, skenderiyeye Bizanstan esir olarak getirilen 5 Yahudi gen iin kadnerkek, gen-ihtiyar btn cemaat seferber olmu ve 100 dinar karlnda satn alnarak hrriyetlerine kavuturulmutu: ehre Esserblu diyarndan 5 Yahudi gen getirildi. Bunlar zalim insanlar eline esir olarak dm kimselerdi. (Bakalarna satlr diye) Yreimiz azmza geldi. Hemen yerel idareciye mracaat ettik Kadn-erkek, genyal aramzda seferber olup 100 dinara bunlar satn aldk.187 Bir baka dokmanda Samuel ben Hananyann Yahudi esirlerin satn alnmas iin Msr cemaatlerinden ve Yahudi zenginlerden toplad yardm miktar u ekilde listelenmitir: el-Mahalletl-Kbr: 40 dinar; Minyet Zifta: 37 dinar; Snbt: 26 dinar; Damss: 12 dinar; Semennd: 11 dinar; Melc: 28 dinar; Demre: 14 dinar; Tinns: 3 dinar; Benh el-Asel: 14 dinar; eyh Eb Sad ve Ebl-Mel: 20 dinar.188 skenderiyede azad edilen Yahudi kleler genelde ehirde kalmay tercih ediyorlard. Bu da ehirdeki fakir Yahudi saysn artryordu. Bunlar da daha ok karn tokluuna gndelik ilerde alyorlard.189

Goitein, The Social Services of the Jewish Community, JSS 26 (1964), s. 79; a.g.mlf., The Title and Office of the Nagid, s. 111. 183 Mukaddes, s. 177. 184 Konuyla ilgili olarak bkz. Mukaddes, s. 177. 185 Gil, Jewish Pious Foundations, s. 348 (88 no.lu dokman). 1216 tarihli, ayn konuyla ilgili bir baka dokman iin bkz. Gil, a.g.e., s. 415 (113 no.lu dokman). 186 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 96. 187 Mann, The Jews in Egypt, II, s. 344-345. Mann, Esserblu diyarnn Bizansta bir yer olduu kanaatindedir. 188 Mann, The Jews in Egypt, I, 232; II, s. 289-290. Dokmanda Snbt, Sambotya ( ;)Semennd, Samcd ( )eklinde verilmitir. 189 Ashtor, The Number of Jews in Medieval Egypt, JJS 19 (1968), s. 10.

182

219

b.8. Klelerin durumuyla ilgilenmek Klelerin durumuyla da bet dinler ilgileniyordu. Bir responsadan renildii kadaryla lmnden sonra klesinin hr olacan vasiyet eden bir Yahudinin varislerine bet din sz konusu kleyi vermemi ve azad etmiti.190 Sura gaonu Kohen Tsadeke (823-825) ait bir baka responsada ise resl-clut ailesine mensup Natan ben ehriyar lmnden sonra klesinin azat edilmesini vasiyet etmi, ancak azatlk belgesini (get ihrur) yazmamt. lmnden sonra varislerden amaya azatlk belgesi olmad iin kleyi sahiplenmek istediyse de bet din klenin azatlk belgesini varislere cebren imzalatarak kleyi azat etmiti.191 Yahudilerin sahip olduu klelerin azatlk belgeleri muhakkak bet din tarafndan tanzim edilirdi.192 Yahudilie gre, Yahudi olan bir kleyi efendisinin en ge on iki ay ierisinde snnet ettirmesi bir zorunluluktur. Ancak baz Yahudiler klelerini kasten snnet ettirmiyorlard. Zira klenin snnet olmas durumunda efendisi onu satamayacak ve Sebt gnleri kullanamayacaktr. Nahon Gaona ait bir responsada snnet olmak isteyen baz klelerin bu isteklerinin efendileri tarafndan reddedildiine dair bilgiler vardr. Bu ikayetler zerine bet din derhal harekete geerek klelerin bu tr din taleplerini reddeden kle sahiplerini para cezasna arptrmt.193 Hayy Gaon veya Kohen Tsadeke ait olduu belirtilen bir responsada ise klesi Yahudilii kabul etmek istemesine ramen, sahibinin ticar kayglarla bu ii ihmal ettii; ancak bunun byk gnah olduu sylenir ve sahibinin ona muhakkak izin vermesi ve Yahudilii retmesi emredilir.194 Talmuda gre Yahudilie giren bir klenin Yahudi olmayan birine satlmas durumunda, kleyi satan Yahudi, klenin deerinin 10 kat para cezasna arptrlr.195 Bu cezann 845 ylnda Sura Gaonu Kohen Tsadek; 926 ylnda da Pumbedita Gaonu Natronay tarafndan verildii kaytlara gemitir. Kohen Tsadek bu cezadan gelecek paray dier klelerin azadnda, kimsesizlerin defninde ve ilim tahsil eden rencilere yardm edilmesinde kullanmtr.196 Yahudilikte cariyelerle gelii gzel cinsel iliki yoktur. Ancak onlar azat edip nikhladktan sonra cinsel ilikiye girilebilir.197 Nikhlamakszn cariyesi ile beraber olan kimselerin cariyelerine bet din tarafndan el konur ve sata karlrd. Sattan elde edilen para ise fakirlere datlrd.198

Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 149. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 83; Assaf, - Avedim ve Sahar-avedim Etsel ha-Yahudim be-Yeme ha-Beynayim [Ortaada Yahudilerin Kle Edinmesi ve Kle Ticaretindeki Rolleri], Tsiyon 4 (1939), s. 102; Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 607. 192 Goitein, Slaves and Slavegirls in the Cairo Geniza Records, Arabica 9 (1962), s. 5. 193 Assaf, Avedim ve Sahar-avedim Etsel ha-Yahudim, Tsiyon 4 (1939), s. 94; Wacholder, The Halakha and the Proselyting of Slaves during the Gaonic Era, HJ 18 (1956), s. 95. 194 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 197. 195 B.T., Git. 44a. Bir rivayete gre 100 kat ceza verilecei de belirtilmitir. 196 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 145; Assaf, Avedim ve Sahar-avedim Etsel haYahudim, Tsiyon 4 (1939), Tsiyon 4 (1939), s. 96. 197 Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 39. Makdisnin bu bilgisi Talmuda dayanmaktadr. bkz. B.T., A.Z. 36b; Sanh. 82. 198 Goitein, Slaves and Slavegirls in the Cairo Geniza Records, Arabica 9 (1962), s. 6.
191

190

220

Bet dinler ayrca mahkemelerde ahitlik yapacak kimselerin ahitlie uygun olup olmadn da takip ederlerdi. Yalanc ahitlik yapanlara krba cezas uygulayan bet dinler, herem cezasndan sonra onun yalanc ahit olduunu btn cemaatlere bir yaz ile duyururdu.199 Takvim tespiti, din gn ve bayramlarn iln, aybalar ve takvimde yaplacak deiikleri duyurmak da bet dinlerin grevleri arasndayd.200 Ancak Karaler Rabbanlerin bet dinin takvimle ilgili tasarruflarn kabul etmemilerdir.201 len kimsesizlerin defni de bet dinin sorumluluklar arasnda idi.202 Yahudilie giriler de kiiden oluan bir bet din huzurunda gerekletirilirdi. Bet din huzurunda gerekletirilmeyen din deitirmeler kabul edilmezdi.203 c. Bet dinlerin Verdii Cezalar: Krba ve Herem Mslman melliflerden Makdis, Yahudilerde be eit cezalandrma yntemi olduunu belirtir: Yakma, idam, recm (talayarak ldrme), krba ve para cezas.204 Chiz ise resl-clutun ceza yetkisi hakknda bilgi verirken onun cezal kimse ile konumay yasaklama yetkisine sahip olduunu syler.205 Ancak belirtilmelidir ki, Makdisnin verdii ilk ceza, adl zerklikleri olmasna ramen ceza zerklii olmayan Yahudiler tarafndan uygulanmamaktayd. Bu sebeple slam dnemde bet dinlerin sadece krba ve Chizn belirttii herem cezasn verme yetkileri vard. Abbas ve Fatmler dneminde bet dinler tarafndan en sk uygulanan ceza, krbat. Yahudi hukukunda malkot ad verilen krba cezas, din hkmleri ihll edenlere ve cemaat idarecilerine kar gelenlere verilmekteydi.206 Krba cezasnda hi msamahann gsterilmedii durum ise Sebt gn yasaklarnn ihlli idi.207 Cemaati bir arada tutmak, din ve ahlak adan korumak iin gelitirilen bir dier ceza tr de heremdi. Cemaatten herhangi birini toplum dna itmek demek olan herem, yeivalarn ihdas ettii en etkili ynetim ve bask aracyd. Kken itibariyle Kitab- Mukaddese dayanan herem cezas208 Talmudik dnemde ortaya km ve gelitirilmiti. Yahudilikte, srgn dolaysyla icra edilemeyen idam cezasnn yerine ikme edilmiti.209 Dardan bakldnda ok acmasz grnen bu cezann, ceza zerklii olmayan cemaat asndan bakldnda, cemaati bir arada tutma asndan olduka etkili olduu anlalacaktr. Yahudi tarihinde herem cemaatin din, hukuk ve ahlak btnln koruma asndan nemli bir ilev grmtr. Gnlk (en hafifi, nezifa) ve aylk (niduy) eidi de olan heremin en ar olan ise, ahramta ad verilen
Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 352. bn Sid el-Endels, Tabaktl-mem, s. 89. Mslman mellif daha nce merkezden (Badat) gnderilen ilnlar Endels cemaatine duyuran Yahudi cemaatinin (bet din) Hasday b. aprut zamannda Badattan bamsz bir kurum haline geldiini belirtir. 201 Weis, The Anti-Karaite Tendency of R. Saadya, s. 228. 202 Shohet, The Jewish Court, s. 34. 203 B.T., Yeb. 46b-47a. Talmud rabbileri bu grlerini Levililer, 24/22ye dayandrmaktadrlar. 204 Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 40-41. Ayn bilgi iin ayrca bkz. Makriz, Htat, II, s. 479-480. 205 Chiz, el-Hayevn, IV, s. 27. 206 Bkz. Shohet, The Jewish Court, 141, 193; Baron, JC, I, s. 168-169. 207 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 343. 208 Bkz. Levililer 27/28-29; Tesniye 7/26; Ezra 10/7-8. 209 Arslanta, Emevler Dneminde Yahudiler, s. 75.
200 199

221

tr idi. Bet dinin tarafndan ayn ad (ahramta/ )tayan bir belge210 ile dier cemaatlere duyurulan heremin bu tr, sosyal idamdan baka bir ey deildi. Bu cezaya arptrlan kimse organize bir Yahudi cemaatinin iinde yaayamazd. Abbas ve Fatm dnemlerinde bu cezaya arptrlanlarla alveri yaplmad gibi, Yahudi pazarlarnda ticaret yapmalarna da msaade edilmezdi. Cezal kimse din ve sosyal cemiyetlere de asla kabul edilmezdi.211 Yahudiler nereye giderse gitsin ayn hukuka mracaat ettikleri iin212 herem olduka etkili bir cezayd.213 lk slam dnemde ceza dikkatli bir tahkikten sonra uygulanrken, daha sonraki dnemlerde cemaat ii vergilerin toplanmas, cemaat ierisinde nufz mcadelelerinde ve mezhepler aras ekimelerde herem ok sk kullanlmaya balam; Yahudilerin birbirine kar kulland tehlikeli bir silaha dnmtr.214 Cezann arlnn farknda olan Yahudiler bu cezaya arptrlmamak iin din kurallar ihllden saknrlard. Bu ekliyle herem ahlk sisteminin korunmasnda da etkili bir ara olmutur.215 d. Bet Dinlerin Geliri Bet dinler cemaat mensuplarndan mutat aidatlar dnda evlilik, boanma, ticaret belgelerinin tasdiki, gayr- menkullerin devir ve teslim ilemlerine ait evraklardan belli bir cret alrlard. Natan ha-Bavlnin verdii bilgiye gre Irak blgesinde yerel bet dinlerin faaliyet gsterdii yerlerde 20 ya zeri herkesten, biri Fsh (Pesah) dieri ardaklar (Sukot) bayramnda olmak zere ylda 2 dirhem (zuz) vergi alrd.216 Grosmann, bu verginin slam dnemde ortaya kn, Mina ve Talmud dneminde byle bir verginin olmadn belirtir.217 Ayrca evlilik (ketuba) ve boanma (get) belgeleri ile alm-satm belgelerinden de 4 dirhem ilem paras alnrd. Fakirlerden ya hi alnmaz ya da gc nisbetinde deyebilecei miktarda bir cret alnrd. Kasaplardan ise kaer et satma iznine karlk her hafta 1 dirhem alnrd.218 Makdis kendi zamannda bakirelerle evlenenlerin boanmak zere bet dine (Makdisi bu kuruma mam der) 25 dirhem; dul kadnlarla evlenip de sonradan boanmak isteyenlerin ise bunun yarsn (12.5 dirhem) masraf olarak dediklerini belirtir.219 ha-Bavlnin belirttiine gre, bir Yahudi nereye giderse gitsin, bu cretleri muhakkak o yerin bet dinine demek zorundayd.220

Belge iin bkz. Aptowitzer, Formularies of Decrees, JQR, n.s. 4 (1913-1914), s. 26-27. lo le-havore mitsva ve lo le-havore reut Ancak Talmudta kendisine herem ilan edilen kimsenin ticari faaliyetine herhangi bir engelden bahsedilmemektedir. Bkz. B.T., M.K. 17a; Baron, JC, I, s. 169; Shohet, The Jewish Court, s. 146. 212 Falk, Yahudi Hukuku, s. 170. 213 Goitein, The Interplay of Jewish and Islamic Laws, s. 64. 214 Baer, ha-Yesudot ha-Hathalot el rgun ha-Kehila ha-Yahudit, Tsiyon 15 (1948-51), s. 26. 215 Sharon, s. 106. Mesel, Adende ticaret yapan bir Yahudi tccar borcunu dememi ve Hindistana kamt. Adam hakknda herem ilan eden Fustat bet dini, bu ilan Adene gndermi, Aden Yahudileri eliyle Seylan bet dinine gnderilen yaz ile adama Seylanda da herem ilan edilmiti. Bkz. Goitein, Mediterranean Society, II, s. 331. 216 ha-Bavl, s. 85. 217 Grosmann, Raot ha-Gola be-Bavel bi-Tkufat ha-Geonim, s. 98. 218 ha-Bavl, s. 86. 219 Bkz. Makdis, el-Bed vet-Trh, IV, s. 40. 220 ha-Bavl, s. 86.
211

210

222

Dayana bal olarak alan iki grevli, grev alanndaki her yerde (reut) olup biten her eyi ok iyi takip eder, yerel idareden gizlice i yapmaya kalkanlar krbala cezalandrrd.221 Bu konuda Fustat bet dininin gelirleri hakknda baz bilgiler Geniza dokmanlarna yansmtr. Dokmanlardaki bilgilere gre bet dinin tespit ettii belli fiyatlar yoktu. Mracaat edenlerin ekonomik durumu, tasdik edilen belgedeki parann durumu, bet dinin her i iin farkl bir cret tespit ettiini gstermektedir. Mesel Goiteinin inceledii evlilik ve ticaret belgelerinde ktiplerin (soferim) istedii cretler u ekilde idi: 1065 tarihli bir dokmanda bet din katibi Eli ben Amram evlilik mukavelelerinden 4 ila 6 dirhem arasnda bir cret alyordu. Ayn katibin bir baka evlilik mukavelesinden 3 dirhem ald belirtilir. Eli ben Armam boanma belgelerinden ise 1 dirhem almt.222 Bet dinin gelirlerinden biri de bu kuruma yaplan vakflard. Bir responsada bir Yahudi, evinin kira gelirini sinagoga balamt. Ancak bet din bu geliri yargcn maan demekte kullanmt.223 3. Eitim-retim Kurumlar slam dneme gelinceye kadar yzyllardr srgn hayat yaayan Yahudiler, varlklarn devam ettirebilmenin yegne srrnn cemaati eitmekte olduunu grmlerdi. Deiik milletlerden grdkleri basklardan ders alan din adamlar, srgn hayat devam ettii mddete eitim ve retimin eylemden daha nemli olduuna karar vermi; baarsz isyanlar yerine cemaatin eitimine arlk vermilerdi.224 Rabbiler idealize ettikleri Mesih toplumun ancak eitimli bir cemaatle in edileceine inanmlard. Abbas ve Fatmler dneminde Yahudi eitiminin temelini Tevrat ve Talmud renimi tekil etmekteydi. Her sabah yaplan dualarda Tanr emirlerine sk sarlmak iin dzenli Tevrat renmek ve rendiklerini de pratik hayata yanstmak gerektii dile getirilir; Tevrattan sapmamak iin Tanrdan szcklerini gzel gstermesi niyaznda bulunulurdu.225 Balangta Yahudiler arasnda ocuklarn eitimi babalarna tevdi edilmiti.226 Yetikinlik dneminde ise cemaat ktipleri (soferim) ve hazanlar tarafndan sinagog ve beytlmidraslarda verilen derslerle eitime devam edilirdi.227 Bet ha-sefer ad verilen ilkokullar ilk olarak milattan nceki asrn balarnda R. imon ben etah tarafndan
ha-Bavl, s. 86. Goitein, Mediterranean Society, II, s. 230. Ticari dokmanlarn yazmnda ise Sicilyadan bir rnek gnmze ulamtr. 608 eyrek (152) dinarlk bir alm-satm belgesi iin katibin 1 eyrek dinar cret ald belirtilir. Goitein o dnemde (1088) tarihinde bir Mslman yargcn (kad) 60 dinarlk bir ev almsatmndan 1 dinar cret aldn belirtir. Kaynak ve dokman iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, II, s. 230. 223 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 341. 224 Safrai, Elementary Education, its Religious and Social Significance in the Talmudic Period, Jewish Society through the Ages, eds. H.H. Ben-Sasson-S. Ettinger, Schocken Books: New York 1969, s. 150, 153; Sharon, srail Ulusunun Tarihi, s. 82. 225 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 115. Gnmzde de okunan bu duann metni iin bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 8, 10. 226 Tesniye 6/7. 227 Hirsch ve dr., Education, JE, V, s. 49.
222 221

223

Kudste in edilmiti.228 Mslmanlardaki karl mektep veya kttab olan bet hasefere(*) balama ya alt veya yedi idi. 6-13 ya aras ocuklar ilkokulda renim grrd.229 Kuds Yahudileri de Yahudiliin gereklerine (mitsvot) aina olmalar iin ocuklarn ok kk yata ilkokula gnderirdi.230 Kk yata da olsa, okula gelen bir ocuun okuldan karlmas, Abbasler dnemi din adamlarndan Paltoy Gaon tarafndan ho karlanmamtr.231 lkokullarda retim Tevrat merkezli idi. Filistin blgesindeki okullarda eskiden beri Tora retimine nce Tekvinden balanrd. Bu durum slam dnemde de bu ekilde devam etmitir. Irak blgesinde ise Tevrat renimine Levililerden (Sefer Vayikra) balanr, Neviimden Samuele kadar retilir, Ketuvimden de baz kitaplar okunurdu.232 lkokullarda ayrca ocuklara Yahudiliin nemi, bir Yahudide bulunmas gereken vasflar ve buna uygun alkanlklar kazandrlmaya allrd.233 Her Yahudi erkek ocuk, gnlk ibadetlerdeki dualar okuyabilecek kadar brnceyi renmek zorundayd. Bu sebeple renciler ilkokuldan temel ibadet bilgilerini, Tevrattan (Tora) baz nemli bilgileri ve brnce okumay rendikten sonra mezun olurdu.234 Ky ve kk cemaatlerde tek bir ilkokul varken, Badat gibi byk ehirlerde pek ok ilkokul kurulmutu. Kylerde eitim haliyle ehirlerdeki kadar kaliteli deildi. Hem resl-clut hem de Hayy Gaon, kylerde Tevrat eitiminin iyi verilmediinden yaknmlardr. Kylerdeki eitimde genelde Tevrat retilirdi.235 ocuklar daha sonra beytlmidrasa devam ederdi. Eskiden olduu gibi, slam dnemde de Yahudilerin yaad her yerleim biriminde ocuklarn eitim grd bir sinagog ve bir beytlmidras vard. Bu kurumlarn kurulmas cemaatlere yklenen bir grevdi.236 slam kaynaklarnda beytlmidras iin fhr tabiri de kullanlmtr. bn Manzrun verdii bilgiye gre kelime kken olarak Nabatce olup (bhr) Arapaya fhr eklinde gemitir.237 Mabedin ayakta olduu dnemde, Mabedin mtemiltnda yer alan beytlmidrasa Byk Beytlmidras (Bet ha-midra ha-gadol) ad veriliyordu. Yahudi eitim tarihinde beytlmidraslarn milattan nce birinci asrn ikinci yarsndan itibaren in edilmeye
Jastrow-Kohler, Bet ha-Midrash, JE, III, s. 116; Safrai, Elementary Education, s. 148. XI. asrdan itibaren baz Geniza dokmanlarnda ilkokul iin kttb ifadesi kullanlmtr. rnekler iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, II, s. 182, 39. dipnotta belirtilen dokman; s. 187, 13. dipnotta belirtilen dokman. 229 Ashtor, ha-Hinuh ha-Yahudi be-Arotsot ha-Mizrah, Mahanayim 108 (1966), s. 30; Baskin, Some Parallels in the Education of Medieval and Christian Women, JH 5 (1991), s. 42. Bir Geniza dokmannda bir Yahudi, arkadana yle yazar: Kardeim Nabat okula devam ediyor. Bu yl on yanda. Bkz. Goitein, Mediterranean Society, II, s. 174. 230 Assaf, Tekufat ha-Geonim, s. 112. 231 Assaf, Tekufat ha-Geonim, s. 112. 232 Assaf, Tekufat ha-Geonim, s. 114; Ashtor, ha-Hinuh ha-Yahudi be-Arotsot ha-Mizrah, Mahanayim 108 (1966), s. 31. 233 Safrai, Elementary Education, s. 152. 234 Baskin, Hinuh Naim Yahudiyot ve Haskalatan be-Yeme ha-Beynayim be-Aratsot ha-slam ve ha-Notsrit [slam ve Hristiyan Dnyasndaki Yahudi Kadnlarn Eitim-retimi], Peamim 82 (2000), s. 31; Ashtor, ha-Hinuh ha-Yahudi be-Arotsot ha-Mizrah, Mahanayim 108 (1966), s. 31; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 175; Kasm Abduh, el-Yehud f Msr, s. 68. 235 Assaf, Tekufat ha-Geonim, s. 114; Ashtor, ha-Hinuh ha-Yahudi be-Arotsot ha-Mizrah, Mahanayim 108 (1966), s. 30. 236 Assaf, Tekufat ha-Geonim, s. 112. 237 bn Manzr, IV, s. 66-67; XI, s. 333.
(*) 228

224

balad kabul edilmektedir.238 Abbasler dneminde beytlmidraslar sinagoglarn hemen yannda in edilirdi. Bu mekanlarda akamlar ve zellikle de sebt akamlarnda cemaatin genleri ve yallar toplanr, Tevrt ve Neviimden blmler talim ederdi.239 Beytlmidraslarda retim Mina ve Talmud merkezli idi.240 Her derste Talmudtan bir blm (pisuk) renilir ve ezberlenirdi. Ders sonras rencilerin birbirine bugn yeni ne rendin?, sorusunu sormas olduka yaygnd.241 Beytlmidraslarda bir Yahudide bulunmas gereken vasflar ve buna uygun alkanlklar da kazandrlmaya allrd. Tsameh Gaon Yahudi olmayanlar tarafndan piirilen ekmeklerin yenip yenmeyecei sorusuna verdii cevapta, Yahudi olmayan birinin piirdii ekmein alnmamasn emreder; ayrca bu konunun beytlmidraslarda rencilere ok iyi anlatlmasn ve onlarn da almamalar konusunda uyarlmalarn syler.242 Beytlmidraslarda belli kurallar vard. Bina dahilinde yiyip imek veya uyumak yasakt.243 Ancak btn gnn beytlmidrasta geirenler bu yasaktan muaft.244 Beytlmidraslarn idaresi ve idamesi ile bet dinler grevliydi. renciler tevik babnda bet dinden yardm da grmtr. Gaon Kohen Tsadek, Yahudilie girmi klesini satan bir Yahudiyi klenin deerinin 10 kat para cezasna arptrm, parann bir miktarn da beytlmidrasta okuyan rencilere datmt.245 X. asrda talya cemaatinden Rav Paltiel Filistin ve Irakta Tevrat talimi yaplan yerlerin (beytlmidras) ya ihtiyalarnn karlanmas iin 1.000 dinar para ayrmt.246 Beytlmidras bitiren renciler isterlerse yeivaya devam edebilmekteydi. Seyyah Petachia, Badattaki yeivaya rencilerin dier ehirlerdeki (beytlmidraslarda) retimlerini tamamladktan sonra kabul edildiini belirtir.247 Yeivalarn, cemaatin idaresi yannda cemaate grevli yetitirmek iin yksek din eitim-retim faaliyetlerini organize etme ilevi de vard. En nemli gayesi Talmud talimi yapmak olan yeivann, gaonlar da renmek, retmek ve Yahudi geleneini korumaktan sorumlu idiler (lilmod, lelamed u-mor).248 Iraktaki yeivalarn en nemli faaliyetlerinden biri senede iki kere Yarhey Kala ya da Hodey ha-Kala ( ) ad verilen Dnemsel toplantlar tertip etmekti. Yeivann btn mensuplarn bir araya getiren bu toplantlar, biri Adar (ubat-Mart) dieri Ell (Austos-Eyll) aylarnda olmak zere senede iki defa tertip edilirdi. Senenin dier aylarnda ise her yeiva yesi kendi rencileriyle beraber ders yapard. rencilerin byk bir ksm ise bu toplantlarda tespit edilen Talmud blmlerine ve konularna almak zere memleketine dnerdi. Toplantlar tarmsal faaliyetlerin en seyrekletii dneme rastlad iin rencilerin geimlerini salamaya imkn da veriyordu.249 Dnemsel toplantlarda ayrca dier cemaatlerden gelen sorulara da cevaplar
Hirsch ve dr., Education, JE, V, s. 49. Assaf, Tekufat ha-Geonim, s. 112. 240 Ashtor, ha-Hinuh ha-Yahudi be-Arotsot ha-Mizrah, Mahanayim 108 (1966), s. 32. 241 B.T., Hag. 3a. 242 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 26. 243 B.T., Git. 38b. 244 B.T., Meg. 28a. 245 Assaf, Avedim ve Sahar-avedim Etsel ha-Yahudim, Tsiyon 4 (1939), s. 96. 246 Ahimaets, Sefer Yuhasin [The Chronicle of Ahimaaz], s. 19, ng. trc. 94. 247 Petachia, s. 99. 248 Krauss, Tekufat ha-Geonim be-Or ha-Geniza, ha-iluah 40 (1922), s. 230. Her yeiva kendi blgesinin Talmudunu, yani ya Babil ya da Filistin Talmudunu esas alp renim yapard. Bkz. Poznanski, Inyanim onim ha-Nogaim liTkufat ha-Geonim, ha-Kedem no.1-4 (1907), s. 136. 249 Brody, The Geonim of Babylonia, s. 43.
239 238

225

gnderilirdi. Yeiva merkezine yakn cemaatler bizzat itirak suretiyle sorularn ifah olarak sorarken, uzak cemaatler sorularn yazl gnderirdi.250 Yeivalarn bir dier nemli faaliyeti de halk eitimine ynelikti.251 Halka ak, halkn o gnk ihtiyalar gz nne alnarak seilmi fkh ve ahlak konular, perek veya pirke ad verilen toplantlarda ele alnr ve halk aydnlatlrd. Yahudi kaynaklardan rendiimiz kadaryla her pirke drt blmden oluurdu: I. Blmde o gnk konunun nemine dair giri mahiyetinde bir konuma ve izah yaplrd. II. blmde pirke konusuna geilir ve bilmeniz gerekir ki, u gereklidir ki gibi kalplam baz ifadelerle konumaya balanrd. III. blmde ise bize Toray baheden, Musadan itibaren srail milletine ders verecek, yol gsterecek alimler halkeden Allaha krler olsun denilerek gemi Yahudi din adamlarna hayr duasnda bulunulur ve o haftaki konu geni bir ekilde ele alnrd. Pirkenin en uzun blm bu blmd. Bu blmde gerekirse baka konulara da deinilirdi. IV. ve son blmde ise meselemize dnersek denilerek konu tekrar hatrlatlr ve anlatlanlar zetlenirdi. Ksa konumalarda ise sadece bir mesele derli toplu ele alnarak hulsa edilirdi.252 4. Mikve Yahudi mahallesinin vazgeilmez bir dier kurumu da mikve idi. Genelde sinagogun bitiii ya da yaknnda in edilen mikveler deiik nedenlerle madd ve manev temizliini kaybeden bir Yahudinin ierisine girip ykand bir havuzdur. Mikve, Roma ve Bizans dneminde Yahudilere yasaklanmt.253 slam dnemde Yahudiler bu vecibelerini yapabildikleri gibi mikvelerini de rahata in edebilmi ve din gereklerini de rahata yerine getirebilmilerdir. Mellifi mehul bir reponsada Yahudilii benimseyen bir kleye ne yaplmas gerektii sorulan bir soruda gaon, 40 sea (1 sea: 68 cm.) hacminde bir mikvede tevila yaptrlmasn emretmitir.254 Genilii bu kadar olan mikvelerin derinlii ise kiinin iine ayakta ya da dizlerini krarak tamamen dalabilecei ekilde tespit edilmitir ki, bu l gnmzde asgari 120 cm. olarak kabul edilmektedir.255 Mikveye doldurulacak su da yamur, kar ve buz gibi tabi bir kaynaktan olmaldr. Mellifi mehul bir responsada gaonlardan birine Nisan aynda, gemi Tiri ayndan kalan yamur suyuyla mikve yaplp yaplamayaca sorulmu; gaon cevabnda (Nisan ayndan kalan) eski suyun zellikleri bozulmam, iine bcek vb. bir eyler kamamsa kullanlmasnn bir mahzuru olmadn belirtmitir.256 Din bir emir olarak kadnlarn det dnemlerinden sonra mikve yapmalar gerekirdi. Kadnlar mikveye girmeden nce banyo yaparak temizlenir ve trnaklarn keserdi. Ayrca suyla temas nleyecek bilezik, halhal ve yzk vb. taklarn da karrd.257 Msrda Yahudi kadnlarn det dnemlerinden sonra mikveyi ihmal
250 251

Assaf, Tekufat ha-Geonim ve Sifrutiha, s. 211 erira Gaon, geret, s. 139, ng. trc. 124 (Mtercim ve arih R. Nosson Dovid Rabinowichin notu). 252 Shalom Levin-Yehoshua Horowitz, Aha of Shabha, EJd, II, s. 450. 253 Bloch, Jewish Customs, s. 40. 254 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 177 (173. responsa). 255 Alalu ve dr., s. 250-251. 256 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 11 (36. responsa). 257 Bloch, Jewish Customs, s. 40.

226

etmeleri din adamlar tarafndan eletirilmitir.258 Genizada yer alan bir dokmanda da i gveyi giden bir Yahudiye kzn ailesi, kzlarn her ay muhakkak mikveye gtrmesi artn komulard.259 Baz din bayramlar ncesinde de mikveye girilirdi. Kefret gn arefesinde yenen akam yemeinden sonra ykanmak art olduu iin bu gn de mikveye gidilerek tevila (dinsel ykanma) yaplrd.260 Yahudilie giren birinin de mikveye dalmas gerekirdi. Yahudilie girerken mikveye sokulan bir klenin eski detlerine dnd iin satldnda yeni Yahudi efendisi tarafndan tekrar mikve yaplp yaplmayaca sorusuna gaon ilk efendisinin yapmasndan dolay tekrar gerekmediini belirtmitir.261 Mikveye ihtiya duyulan bir dier konu ise mutfak eyalarnn temizlenmesidir. Yahudi olmayanlarca kullanlan mutfak gereleri de mikveye sokulmak suretiyle Yahudiler iin kullanlr hale getirilirdi.262 Mikveye giri ve k esnasnda bir takm dualar okunurdu. Hayy Gaona gnderilen bir soruda, mikveye girerken yaplmas gereken dualar (beraha) bilmeyen bir kimsenin mikvesinin geerli olup olmad sorulmu; Hayy Gaon da nemli olann gerekli dualarn okunmas deil, din grevin (mitsva) yerine getirilmesi olduunu belirtmitir. Ancak orada bir din adam varsa, bu kimseye kelime kelime okuyarak vecbesini yerine getirtebileceini sylemitir.263 Yahudi cemaatinin bulunduu her yerde asgari bir mikve vard.264 XI. asra ait bir dokmanda da Avon ben Tsadeka isimli bir Yahudi, Kudste bir Yahudi kadndan 5 aylk sre iin 2 dinara bir ev kiraladn; evi de mikve (bet ha-mirhats) ve sinagoga yakn olduu iin tercih ettiini belirtir.265 III. MAHALLE MENSUPLARI Devletleri olmamasna ramen Yahudileri tarih boyunca yok olmaktan koruyan en nemli etken, cemaat yaplanmas ve organizasyonudur. Bu organizasyonda en nemli faktr ise manev dinamikleri olan Tevrat ve Talmuda sarlarak sinagog etrafnda kmelenmi bir yapda kendi mahallelerinde, kendilerine ait inan ve ibadetler ile bunlar tavizsizce uygulayan din ve idar yaplanmalardr.266 slam dnyasnda Yahudiler devlet iinde bir devlet deil, devletten te iyi organize olmu bir topluluk ve
Ashtor, The Number of Jews in Medieval Egypt, JJS 19 (1968), s. 7. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 154. 260 Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 175. 261 Agus, Tuvot Geoney Erets Yisrael ve Bavel, Horev 12 (1956-57), s. 212. 262 Bloch, Jewish Customs, s. 65; Alalu ve dr., s. 253. 263 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 88 (173. responsa). 264 1030 ile 1050 yllar arasnda Remlede yaayan Yahudi tabip Avraham ha-Kohen ben Yitshaktan Kuds yeivasnda ha-ilii/nc olarak grev yapan bir Rabbi, Remlede Eb Ali ben Eyyb sinagogu yannda, bir mslmann, bu sinagoga ait harabe evin arsasna sebze ektii ve bunun da mikveyi kirlettiini belirterek ehrin idarecileri nezdinde itibar olan bu tabipten bu ii engellenmesi istenmitir. Gil, Erets Yisrael, II, s. 418 (228 no.lu dokman). Goitein bu evin harabe haline gelmesine 1033te yaanan Remle depreminin sebep olduunu belirtir. Bkz. Goitein, Mediterranean Society; II, s. 155. 265 Gil, hunot ha-Yahudim bi-Yerualayim, alem 2 (1976), s. 21. 266 Baer, ha-Yesudot ha-Hathalot el rgun ha-Kehila ha-Yahudit, Tsiyon 15 (1948-51), s. 23; Gil, Erets Yisrael, I, s. 405.
259 258

227

cemaatti.267 Yahudi mahallesinde younlaan cemaatin bu yaps, Irak blgesine ait bir Arap atasznde u ekilde dile getirilmitir: Gizlenmek isteyen Yahudi mahallesine kasn.268 Yahudi cemaati Tevratta belirtildii zere mukaddes millet (goy kado), ortaa metinlerinde ise genelde mukaddes cemaat (ha-kahal ha-kado veya elcematl-mukaddese), Rabbin cemaati (eda El), grup (tife) ve millet (mille) olarak isimlendirilmitir.269 Cemaate grevli tayini gaonlarn yetkisindeydi. Cemaatte tayin edilen grevlilerin meslekteki kdem ve baarsna gre bir derecelendirme vard. Filistin ve Msr blgesinde cemaate tayin edilen kimseler nce mumhe (uzman/ ) payesi ile tayin edilmekte, zamanla haver ya da Irak blgesinde olduu gibi dayan payesini iktisap etmekteydi. Gaon tarafndan tayin edilen haver ya da dayan, slm kaynaklarnda grevli ya da cemaat tarafndan tayin edilmi anlamna gelen mukaddem (brnce memune/ )eklinde isimlendirilirdi. Halife Zhir tarafndan Karaleri Rabbanlerin tasallutundan kurtaran 415/1024 tarihli fermanda (yeiva tarafndan cemaat hizmetlerine tayin edilen) cemaat grevlilerinin (mukaddemeyirRabbnyyn) Karalere engel olmamalar emredilir.270 Cemaate yaplan tayinler Tiri aynda yaplr, ardaklar bayramnn son gn Zeytin Danda yaplan Hoana Raba treninde duyurulurdu.271 Genizada yer alan mektuplarda yerel cemaat grevlilerinin isimleri u ekilde zikredilmitir: Dayanlar (dayanim), cemaati yneten ileri gelenler ve dierleri (havereynu), aliah tsibur (mezzin), cemaate yardm toplayanlar (gabay ha-tsadeka), cemaatte misafir olarak bulunanlar (karuey ha-ed).272 Bir baka Geniza dokmannda ise yerel cemaat yneticileri yle zikredilmitir: Cemaatin ileri gelenleri (zkanim), hazanlar (hazanim), yardmlardan sorumlu kiiler (parnasm), cemaatin nde gelen kimseleri (ayney ha-ed), byk-kk (ve katan ve gadol) ve (kadnlar kastedilerek) dierleri (ve haar ha-kahal).273 Ketubalarn sonunda evlenen iftler yannda Yahudi cemaati ve cemaate hizmet edenler iin de dua ifadeleri kullanlrd.274

Goitein, Jewish Society and Institutions under Islam, s. 181. l yrid yudayy ruha, hall yemi bi kdil-yahd. Bkz. Khayyat, The Interrelationship between Jews, s. 245. 269 rnekler iin bkz. k 19/6; Kuds, Fustat ve Askalan Yahudi cemaati iin Mann, The Jews in Egypt, I, s. 15, 4. dipnot; s. 224, 1. dipnot; a.g.e., II, s. 38, 93; s. 198-199; s. 201; Assaf, Makorot u Mahkarim, s. 161, brnce trc. s. 162; Goitein, The Local Jewish Community, JJS 12 (1961), s. 133134; a.mlf., Mediterranean Society, II, s. 40. 270 Bkz. Goitein, Hayey ha-Tsibur ha-Yahudim le-Or Ktvey haGeniza [Geniza Dokmanlar Inda Yahudilerin Cemaat Yaplanmas], Tsiyon 26 (1961), s. 176. Dokman iin bkz. Goitein, A Caliphs Decree in Favour of, s. 123 (Yahudice-Arapa metin), ng. trc. 124. Dokmann Arapa tercmesi iin bkz. Stern, Fatimid Decrees, Original Documents from the Fatimid Chancery, London 1964, s. 32. 271 Gil, The Jewish Community, s. 180; Bareket, Fustat on the Nile, s. 32. 272 skenderiye Yahudi cemaatine ait bu mektup iin bkz. Mann, The Jews in Egypt, II, s. 93. 273 1020 tarihinde Kuds Yeivasndan Fustat cemaatine gnderilen bu mektup iin bkz. Mann, The Jews in Egypt, II, s. 341. Zengin, cemaat grevlileri ve rabbilerin zikredildii bir baka rnek iin bkz. Assaf, Makorot u Mahkarim, s. 29-30. 274 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 41.
268

267

228

1. Cemaat Grevlileri Abbasler dneminde Yahudiler arasnda cemaat ileriyle uramak bir ibadet kabul edilir; en alt kademedeki grevli dahi kendisinin Tanr tarafndan tayin edildiine inanrd.275 Pumbedita Gaonu ve ayn zamanda resl-clut olan Hezekiah (1038-1058) Fustattaki Irakllar cemaati lideri Sahlan ben Avrahama muhalefet edenlere kar, (Sahlann) grevi itibariyle (Tanr tarafndan) seilmi biri olduunu, halka hizmet edenlerin peygamberlik vazifesi icra ettiini, cemaate hizmet edenlerin ise Rab tarafndan meshedilerek ihtiya sahibi olanlara mde klndn belirten ve seilen birine kaytsz-artsz itaat gerektiini vurgulayan bir mektup yazmt.276 ok balayc bir kural olmamakla beraber, en st makam gaonluktan en alt seviyedeki cemaat grevlilerine kadar, eer o ii yapmaya kabiliyeti varsa, cemaat iindeki hizmetler genelde babadan oula geerdi. Bu sebeple babalar grev yaparken oullarn da kendi mesleklerinde eitirlerdi.277 Hatta baz babalar, oullarnn istikbalini garanti altna almak iin en st merciden daha ocukluunda tensip yazs almaya alrlard. Mesel Irakta Ezra peygamberin trbedrln (ama) yapan Ebl-Hasen isimli bir Yahudi, hem Gaon Samuel ben Aliden hem de Resl-clut David ben Samuelden olu Eb Mansrun kendisinden sonra trbedr olacana dair bir yaz (kitb) alm; olu, babasnn lmnden sonra trbedr tayininde kan anlamazlkta babasndan kalan tensip yazsyla trbedrla devam etmiti. Dokmanda olun tekrar tensibinde onun dindr, gayretli ve bu ie ehil bir olduu da vurgulanmtr.278 Babadan oula geite oulun bu ie ehil olmamas baz skntlara sebep olabiliyordu. Bir dokmanda babasndan sonra cemaat kasapl (ohet) grevini devralan olunun yetersiz olmasnn cemaat arasnda huzursuzlua sebep olduu belirtilir.279 Dimakta ise bu ekilde grevi devralan bir cemaat kasab yetersiz olduu iin byk ba hayvanlar kesmesi yasaklanm, sadece kanatllar kesmesine izin verilmiti.280 Erkek evlad olmayanlarn yerine damatlarnn tayin edildii de olurdu.281 Yeivalarda yeni gaonlarn greve gelmesiyle beraber, yerel cemaatlerdeki idarecilerin de atamalar yenilenirdi. XI. asrda skenderiyede cemaat liderlii yapan Aharon ha-Kohen isimli mukaddem, sonuncusu lomo ben Yahuda olmak zere, ayr gaon tarafndan yeniden tayin edilmitir.282 ster sinagogda hazan, isterse kk bir kyde retmen olsun, cemaat grevlilerinin tamamnn cizyeleri cemaat tarafndan denirdi. Bu durum Osmanl dnemine kadar da bu ekilde devam etmitir.283 Bu durum cemaatte grev almay cazip
Goitein, Mediterranean Society, II, s. 87. Mann, Texts and Studies, I, s. 181. 277 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 90; Gil, Yediot al Bete Kneset be-Teudot ha-Gniza, s. 322; Bareket, Fustat on the Nile, s. 63. 278 Gil, Yediot al Bete Kneset be-Teudot ha-Gniza, s. 321; Leveen, A Letter of Daniel ben Eleazar he-Hasid, JQR, n.s. 16 (1925-26), s. 395-396. 279 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 226. 280 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 226. 281 rnekler iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, II, s. 90. 282 Goitein, New Sources on the Palestinian Gaonate, s. 528. 283 Goitein, Hayey ha-Tsibur ha-Yahudim, Tsiyon 26 (1961), s. 172. Konuyla ilgili dokmanlar iin bkz. Goitein, The Social Services of the Jewish Community, JSS 26 (1964), s. 67, 1. dipnotta zikredilen dokmanlar; a.mlf., Mediterranean Society, II, s. 546, 1. dipnotta zikredilen dokmanlar.
276 275

229

hale getirmi olmaldr. Ayrca hazan, ama vb. alt rutbeli cemaat grevlileri haftada iki kez datlan ekmek yardm ile budaydan da faydalandrlrd.284 Cemaat grevlileri, Yahudilie sonradan girmi olmamalyd. Yahudilie sonradan giren biri, cemaat hizmetlerinde genelde istihdam edilmezdi. Yahudi din adamlar bu grlerine Tevrattaki u ifadeyi esas almaktaydlar: Allahn, Rabbin, seecei adam zerine kral (idareci) koyacaksn; kardelerin arasndan birini zerine kral koyacaksn; kardelerinden olmayan yabanc birini kendi zerine koymayacaksn.285 slam dnemde Maimonides de Talmudun bu grnu tekrar etmitir. Yahudilie sonradan giren kimsenin ceza ve cina konularda deil, sadece meden konularda ve kendisi gibi sonradan Yahudilie giren kimselerin davalarna bakabilecei kabul edilmitir.286 a. Parnas Talmudta yardmlarn iki kii tarafndan toplanmas, kii tarafndan da datlmas; bunlarn da ilerini doruluk ve sadakatle yapmalar emredilir.287 Bu durum slam dnemde de devam etmitir. Maimonides yardmlarn toplanmas konusunda yle der: Yardmlarn toplanmas en az iki kii tarafndan yaplmaldr. nk, bu konuda prensibimiz (B.T., B.B. 8b) byledir. Bu yardmlar kii tarafndan da datlmaldr. Bu hkm parasal konular iin geerlidirHukukumuzda parasal konularda en az kiinin sorumlu olmas kabul edilmitir.288 Vakflar ve hayr ilerinden bet dinler sorumluydu. Bet dinler ise bu ileri parnas ad verilen bir grevli eliyle yrtrd. Sosyal yardmlarn toplanmas ve datlmasndan sorumlu olan parnas ( ,)vekilhar, khya, ambar memuru gibi anlamlara gelmektedir. Parnas, Talmud dneminde cemaat yneticilerine ve din adamlarna verilen bir paye idi.289 Talmudik dnemin tersine, slam dnemde parnaslar sadece yardm ileriyle ilgilenmitir.290 Ayrca Avrupa Yahudilerinde olduu gibi slm dnyasndaki parnaslar ne cemaat lideri ne de cemaat bakanlardr. slam dnyasnda parnaslk grevi yksek rtbeli bir grev olarak kabul edilmemitir.291 Geniza dokmanlarnda cemaatlere gnderilen mektuplarda parnasn yeri dayanlar (dayanim), cemaati yneten ileri gelenler (havereynu) ve aliah tsiburdan (imam) sonra gelmektedir.292 Parnaslar cemaate ait gayr- menkullerin kirasn, cizye vb. aidatlar da topladklar iin gabay (ha-tsadeka) (Arapa cb) eklinde de isimlendirilmilerdir.293

Ayrca 1154 tarihli, bet din grevlisi birinin ev kirasnn denmesi iin her ay bet din btesinden 8 dirhem pay ayrlmasna dair bir Geniza dokman. Bkz. Gil, Jewish Pious Foundations, s. 275 (56 no.lu dokman). 284 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 123. 285 Tesniye, 17/15. Yahudilie sonradan girenlerin cemaat ilerinde istihdam edilmemeleri iin bkz. B.T., Yeb. 45b; Kid. 76b. 286 Proselytes, EJd, XIII, s. 1184-1185.
287 288

B.T., B.B. 8b. Vazifelerini doruluk ve sadakatle yapmalar konusunda II. Krallar 12/15e atf vardr. Shohet, The Jewish Court, s. 38; Gil, Jewish Pious Foundations, s. 47. 289 Adler-Deutsch, Parnas, JE, IX, s. 541. rnekler iin bkz. B.T., Shab. 114a; Taa. 9a. 290 Gil, Jewish Pious Foundations, s. 48. 291 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 77; Bareket, Fustat on the Nile, s. 71. 292 skenderiye Yahudi cemaatine ait bu mektup iin bkz. Mann, The Jews in Egypt, II, s. 93. 293 Ashtor, Kavim li-Dmuta el ha-Kehila ha-Yahudit, Tsiyon 30 (1965), s. 131-132.

230

Parnaslar gvenilir (neemanim veya rmce hayamine), cemaatin nde gelen kimseleri arasndan ve bunlarn tasvibiyle (bi-reyi-uyh) tayin edilirdi. Bu kimselerin zengin olmasna da dikkat edilirdi. Zira bunlar gerektiinde zel btelerinden hibe veya bor yoluyla cemaat btesine katk salard.294 Cemaatin byklne gre, bet dine sahip baz cemaatlerde birden fazla parnas istihdam edilebilirdi. Geniza dokmanlarnda deiik zamanlarda Fustatta ayn anda yedi, drt veya birka parnasn grev yaptna dair bilgiler yer almaktadr.295 Birden fazla parnasn olduu cemaatlerde biri ba parnas (parnas rai/ro haparnasm) olur ve grev taksimi yapard. Parnaslardan kimi kira gelirlerinin toplanmas, kimi gayr- menkullerin idaresi, kimi de fakirlere gda ve elbise toplanmas ve bunlarn datlmas gibi ilerle urard.296 Cemaatlerde birden fazla parnas bulunmasnn sebebi, bunlarn ayn zamanda kendi ileriyle de uramak zorunda olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu sebeple parnaslar kendi aralarnda i taksimi yapmak ya da belli periyotlarla (biri bir hafta, dieri dier hafta) grev yapmak eklinde bir i taksimine gitmilerdi.297 Parnaslar durumlarna gre yaptklar iin karl olarak cemaatten belli bir cret alabilirdi.298 Parnaslar kayd- hayat istisna olmakla beraber, genelde bir veya yl sreyle grev yapard.299 Parnaslk grevi cemaat arasnda o kadar nemli idi ki, sinagog ibadetlerinde kohenden sonra Tevrattan blmler okumak iin parnas davet edilirdi. 300 Bu durum Fatmler dneminde de devam etmitir.301 Talmudta grevini hakkyla yerine getirmeyen parnas uhrev ceza ile korkutulmutur. Bu dnyada kendisine grev tevd edilen parnasn, grevini hakkyla yerine getirmesi durumunda, br dnyada da cemaatin liderliine getirilecei, grevinde ihmal gsteren parnasn ise Tanrnn gazabna urayaca belirtilmitir.302 Parnas bu vb. szlerle vicdan bakmdan ykmllk altna alan Yahudi cemaati, harcamalarn da ok sk kontrol altnda tutard. Sosyal yardmlar erevesince yaplan harcamalar en az iki grevlinin nezaretinde gerekletirilirdi.303 Harcamalardan sorumlu olan parnas cemaat ileri gelenlerinden (zkney ha-ir) birini kendisine yardmc olarak seerdi. Bu iki kii yardmlarn toplanmasndan ve datlmasndan sorumlu idi. Bir Geniza dokmannda vakfedilen bir evin tamiratn yaptran parnas ve yardmcsnn hesaplarnn, cemaatin dier iki ileri geleni tarafndan bet din huzurunda (reylShohet, The Jewish Court, s. 38; Bareket, Fustat on the Nile, s. 72; Gil, Jewish Pious Foundations, s. 48. Bu ifadelerin getii Geniza dokmanlar iin bkz. Gil, a.g.e., s. 138 (3 no.lu dokman); s. 336 (83 no.lu dokman); s. 466 (139 no.lu dokman); Goitein, Mediterranean Society, II, s. 78. 295 Fustatta Efrayim b. emaryann cemaat bakanl yapt esnada (XI. asrn ortalar) Filistinliler cemaatinin ayn anda grev yapan drt parnas vard. Bkz. Mann, The Jews in Egypt, II, s. 99. Dier saylarn zikredildii dokmanlar iin bkz. Ashtor, Kavim li-Dmuta el ha-Kehila ha-Yahudit, Tsiyon 30 (1965), s. 131; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 539, dipnot 52den gsterilen dokmanlar. Ayrca bkz. Bareket, Fustat on the Nile, s. 71. 296 Ashtor, Kavim li-Dmuta el ha-Kehila ha-Yahudit, Tsiyon 30 (1965), s. 131; Goitein, Hayey haTsibur ha-Yahudim, Tsiyon 26 (1961), s. 176. 297 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 79. 298 Ashtor, Kavim li-Dmuta el ha-Kehila ha-Yahudit, Tsiyon 30 (1965), s. 132. 299 Efrati, Parnas, EJd, XIII, s. 123-124. 300 B.T., Git. 60a. 301 Goitein, Hayey ha-Tsibur ha-Yahudim, Tsiyon 26 (1961), s. 177. 302 B.T., Sanh. 92a; Hag. 5b. 303 M. Shek. 5:2.
294

231

cema) kontrol edilip onayland belirtilir.304 Ayrca cemaat arasnda herhangi bir dedikoduya meydan vermemek iin harcamalarn makbuzlar belirli aralklarla cemaatin grebilecei ekilde sergilenir; harcamalarda herhangi bir phesi olan cemaat mensubu meseleyi bet dine gtrebilirdi. Geniza dokmanlarndaki harcama kalemlerinin detaya kadar tek tek listelenmesinin sebebi budur.305 Ancak sonraki dnemlerde bu prosedrn deitii belirtilir. Daha nce cemaatin sk kontrolnde olan bu tr tasarruflardan, XII. asrdan itibaren sadece parnas sorumlu tutulmutur. 306 XI. asrn sonu ile XII. asrn ortalarna kadar Fustatta grev yapan iki parnasn faaliyet raporlar Geniza dokmanlarna girmitir: Bunlarn biri, Alln ben Yai (brnce ad, Eli ha-Kohen ben Yahya), dieri ise aslen Dimakl olan Sid ben Mneccdr (brnce ad Ulla ha-Levi ben Yosef). Sid ben Mnecc ayn zamanda Akdenizde ticaret yapan ve Hindistanla ticar ilikileri olan bir kimse idi. Geniza dokmanlarndan onun Akdeniz lkelerinden safran, esmeramber (ambergris), mahmudeotu (scammonia) ticareti; Hindistanla ipek, mercan, brokar (bir yz kabartmal) kuma ve zccaciye ticareti yapt bilinmektedir.307 b. Mtemet ya da Yed-i emn (Neeman) Bet dine bal olarak alan bir dier grevli de yardm konularnda parnasa muavinlik yapan mutemet (neeman) idi. Bunlar bet dinin parasal ileriyle ilgilenen ve bet din tarafndan yardm edilmesi gereken kimselere bu yardmlar ulatran grevlilerdi. Uzun yolculuklara kan kimselerin aileleri iin brakt nafakalar, boanan dullarn nafakalar, ksz ve yetimlerin mallarnn sevk ve idaresi, yabanc olup da o cemaat ierisinde len kimselerin mallarnn gzetimi ve ailesine ulatrlmas mutemetin grevleri arasnda zikredilmektedir.308 ha-Bavl, Badattaki yeivalara gnderilen yardmlarn cemaat ierisinde gvenilir insanlara (i neeman) emanet edildiini ve bu balarn senelik iki defa yaplan toplantlardan (hodey kala) sonra yeiva yelerine ve rencilere datldn belirtir.309 Irak blgesinde X. asrda Pumbedita Yeivasnn mutemetliini mehur Yahudi tccar ve saray cehbezi Harun b. mrn yapmaktayd.310 Bunun oullar da babalar gibi Pumbedita yeivasndaki mutemetlik grevine (i neeman) devam etmilerdir. 962 tarihli bir mektupta yeivay desteklemeleri iin spanya Yahudi cemaatine mektup yazan Pumbedita Gaonu Nehemya (961-968), yeiva mutemetliini Harunoullarnn (Bene Aharon) yaptn belirtir.311

Dokmana gre evin tamiratna 209 dirhem harcanmt. Dokman iin bkz. Goitein, The Social Services of the Jewish Community, JSS 26 (1964), s. 20, no. 20; a.mlf., Mediterranean Society, II, s. 416. Taberiyede czaml Yahudiler iin Msrdan gelen yardmn benzer bir usulle datm iin bkz. Gil, Erets Yisrael, I, s. 152. 305 Bir dokmanda ba makbuzlarnn her drt ayda bir sergilendii eklinde bir bilgi yer almaktadr. Bkz. Goitein, Mediterranean Society, II, s. 58. 306 Goitein, Hayey ha-Tsibur ha-Yahudim, Tsiyon 26 (1961), s. 174. 307 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 78. Parnaslarn baz hesap dokmleri iin bkz. a.g.e., I, s. 443444, 24. notta verilen dokman. 308 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 81; Bareket, s. 65. 309 Bkz. s. 87-88 310 Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 173. 311 Cowley, Bodleian Geniza Fragments, JQR, o.s. XIX (1907), s. 106. Ginzberg mektupta zikri geen Harunoullarnn Aharon b. Sarcadonun oullar olduunu belirtir. Bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg,

304

232

c. Cemaat Kasab (ohet) Yahudilikteki karut ad verilen dine uygun gda ile ilgili hassasiyetten dolay hayvan kesimine ayr bir nem verilmitir. Bu nemine binaen slam dnemde hayvan gdalarla ilgili pratik hayata ynelik uygulamalar (Talmudik kurallar) Terifot de-Erets Yisrael isimli bir kitapta toplanmt.312 Yahudilikte Yahudi olmayan birinin kestii (ehitat nohri) hayvann etini yemek kesinlikle haramdr.313 Bir responsada Yahudiler hayvanlarn yabanclarn (goyim) kestii gibi kesmemeleri konusunda zellikle uyarlr.314 Dier taraftan hayvan kesiminde hayvann almndan, kesilip alcnn eline et veya et rnleri olarak ulamasna kadar her safhas dikkatle kontrol edilirdi. Abbas ve Fatmler dneminde hayvan kesimi cemaatin kontrolndeydi ve bu ilerle ilgilenecek kimseler reslclutluk ya da gaonluklarca tayin edilirdi.315 Hayvan kesimiyle ilgilenecek grevli (ohet) kesim kurallar ile ilgili her trl detay bilmek zorundayd.316 Samuel b. Yahya el-Marib, Yahudi din kurallarna gre kesim iin ohetlerin el kitab olarak kullandklar Halakot ehita ( ) isimli bir risaleden bahsetmektedir.317 Kesimden nce ohetin ban kesim iin uygun olup olmadn kontrol iin bet dine (Yakb khin der) giderek olur almas gerekirdi.318 Hayvann kesilecei bak da dzenli olarak bet din grevlilerince kontrol edilirdi. htiya olmas durumunda bak keskinletirilir319 ya da deitirilirdi.320 Kesilecek hayvan da ok dikkatli bir ekilde kontrolden geirilirdi. Konuyla ilgili responsalara baz bilgiler yansmtr. Abbas hakimiyetindeki Irak blgesinde bir kuzunun kesilmesi iin en az sekiz gnlk olmas kabul edilmiken, Fatm idaresindeki Filistin blgesinde byle bir snrlama konmamt.321 Sar aloma gelen bir soruda gaon, kanatl ya da byk ba hayvanlarda para byklnde bir lekenin ya da
II, s. 87. Ancak Mann, mektuptaki Harunoullarnn Pumbedita yeivasyla irtibat halinde olan ve mutemetliini yapan Harun b. mrann oullar olduu grndedir ki, Mannin bu bilgisi daha isabetli gzkmektedir. Bkz. Mann, Responsa, JQR n.s. 8 (1917-1918), s. 341. 312 Terifot de-Erets Yisrael slam dnemde Filistinde kaleme alnan bir hukuk kitabdr. slam ncesi Yahudi din adamlarnn (Tannayim ve Amorayim) Yahudilie gre yenen (tahir) ve yenmeyen (murdar) hayvanlar; yenen hayvanlarn da hangi artlarda temiz olup olmayacaklar konusunda yazlm bir hukuk kitab idi. Bu balamda hayvan gdalar ve bu gdalarla ilgili yasak ve snrlamalar; kanatl, haert, srngenler ve kara hayvanlar; boynuzlanma, dp lme ve kemiklerinin krlmas durumunda hayvanlarn yenip yenmeyecei meseleleri; l hayvan (meyte) yeme yasa gibi konular zerinde durulmutur. Bkz. Margaliot, Halakot Erets-Yisrael min ha-Geniza, s. 96-97; Assaf, Tekufat ha-Geonim ve Sifrutiha, s. 175.. 313 Yakb, Trhul-Yakb, I, s. 67; Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 21, ng. trc. Nemoy, s. 340; Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 162. 314 Responsa iin bkz. Poznanski, Inyanim onim ha-Nogaim liTkufat ha-Geonim, ha-Kedem 2-3 (1908-10), s. 51. 315 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 104; Bareket, Fustat on the Nile, s. 72. 316 Yakb, Trhul-Yakb, I, s. 67. 317 Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 165. 318 Yakb, Trhul-Yakb, I, s. 67. 319 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 185 (249. responsa). 320 Yakb, Trhul-Yakb, I, s. 67. Konuyla ilgili Talmudta yer alan bilgi iin bkz. B.T., Hul. 3b, 9a. 321 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 50, ng. trc. Nemoy, s.. 381.

233

tynn bozuk olmasnn kesime engel olmadn belirtir.322 Natronay Gaon hayvann kesim yerinde (boaz) bir leke varsa bu hayvann kesimi konusunda ihtilaf olduu; nceden fark edilirse kesilmemesinin daha iyi olaca, ama kesilmise yenebileceini belirtir.323 Kesilecek hayvann azalar tam olmaldr. Hayvanda kurt ya da aslan sr varsa, penelenmi, boynuzlanm veya vahi bir hayvan tarafndan yaralanmsa bu hayvan kesilmez/kestirilmezdi. nk Yahudi eriatna gre bu tr hayvanlarn eti murdard (terifa).324 Ceylan vb. dier eti yenen drt ayakl hayvanlar salkl artlarda kesilirse -siyatik sinir hari- bu hayvanlar yenirdi.325 Responsalarda siyatik sinirin muhakkak karlmas gerektii ska tembihlenir.326 Rabbanlerin tersine Anan ve taraftarlar hayvanlar boazdan deil, boyun (gafa) tarafndan keserdi.327 Rav ena ya da Hayy Gaona ait bir responsada ohetin hayvann bandan hemen ayrlmamas, kann iyice ktndan emin olmas emredilir. Ayrca kann akmasna engel olan bir kapanma sz konusu olursa, bu ubuk vb. bir nesne ile amaldr. Bu durumda bak kullanmamas zellikle belirtilmitir.328 Ayrca bir ohet kesecei hayvanlar pe pee kesmelidir. Kesmeden nce ohetin okuyaca bir dua (beraha) btn hayvanlarn kesimi iin yeterlidir; ancak kesim srasnda, arkadalaryla sohbet gibi, kesime ara verdii takdirde kesim duasn yeniden okumaldr.329 Ayn anda iki hayvan kesilebilir, ancak kesecek bak her ikisinin boazn da kapsayacak ekilde olmaldr.330 Kesimden sonra hayvann nefes borusu tamamen kesilmezdi.331 Ayrca hava doluncaya kadar akciere frlerek iirilir ve havann, cier deliklerinden kp kmad kontrol edilirdi. Hava kar ya da akcierin bir taraf dier tarafna bitimi332 veya cierde bir kusur, ur ya da eksiklik bulunursa,333 bu hayvanlar murdar saylrd. Ayrca hayvann beyni de kontrol edilir, organda bir eksiklik grlrse hayvan murdar kabul edilirdi.334 Kanatllarda darbe izi varsa, bunun mfetti tarafndan ok iyi kontrol edilmesi gerekirdi. Kanatllarda da herhangi bir delik ya da yark olmamaldr. Kesimden sonra

Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 13 (96. responsa). Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 13 (97. responsa). 324 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 73 (149. responsa). 325 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 170 (135. responsa). 326 Natronay Gaona ait bir responsa iin bkz. Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 143 (228. responsa). 327 ehristn, el-Milel ve'n-Nihal, I, s. 215. 328 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 183 (243. responsa). 329 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 183 (244. responsa). 330 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 95 (182. responsa). 331 Yakb, Trhul-Yakb, I, s. 67. 332 Yakb, Trhul-Yakb, I, s. 67; Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 166. 333 Yakb, Trhul-Yakb, I, s. 67. 334 Yakb, Trhul-Yakb, I, s. 67. Mina ve Talmudta kesilen hayvanlarn hangi durumlarda dine uygun (kaer) hangi durumlarda murdar (terifa) olduklar konusunda bkz. M. Hul. 2:1, 5; B.T., Hul. 46a49a.
323

322

234

d kontrol edilen kanatlnn d dalmsa eti yenmemelidir; zira bu hayvan murdar (terifa) olmutur.335 Fatmler dneminde dier grevlerde olduu gibi, cemaat kasapl ve et mfettilii de genelde babadan oula geen bir grevdi. Geniza dokmanlarndan Yeiyahu Gaon zamannda Fustatta grev yapan Yafet ben David kasaplk grevini babasndan devralm, ayn grevi onun lmnden sonra da kardei Mansur devam ettirmiti. Yafetin yeiva tarafndan yaplan tayin belgesinde onun din yaants ve (kesim konusundaki) ilim ve ehliyeti sebebiyle tayin edildii belirtilir.336 Ayn belgede Yafetin kesimi, kesimden sonra kontrol ve pazardaki sat srecinde her eyin yolunda gitmesi iin ok dikkatli olacana dair sz verdii belirtilir.337 Ancak babadan oula geite oulun bu ie ehil olmas gerekmekteydi. Bir dokmanda babasndan sonra grevi devralan olunun yetersiz olmasnn, cemaat arasnda huzursuzlua sebep olduu belirtilir.338 Cemaat idaresinin bu oheti greve devam ettirip ettirmedii konusunda dokmanda bilgi yer almamaktadr. Dimakta ise bir baka ohetin byk ba hayvanlar kesmesi yasaklanm, sadece kanatllar kesmesine izin verilmitir.339 1028 tarihli bir dokmanda grevinde ihmal gsteren bir ohetin krbaland ve cemaatten zr diletildii belirtilir.340 Kesimden sonra [Mfetti (bodek) ad verilen] bir grevli de (Yakub khin kohen- der) hayvann hangi parasnn yenip hangisinin yenemeyeceine (kaer) kontrol ederek karar verirdi.341 Pazarlarda satlan etin kontrol de genelde ohetin emrinde olan el-Halll ad verilen bir grevli tarafndan yaplrd.342 Bir de mfettiin faaliyetlerini denetleyen, dkknlarda ve mezbahalarda et ve kesim ilerinin usulne uygun yerine getirilip getirilmediini kontrol eden zabtalar (omer) vard. Bunlar gece-gndz her an i banda idiler.343 Tia be-Av gnlerinden nce cemaat kasaplar hayvan kesimine ara verirdi. Bunun sebebi, haz veren eylerden kanma gn olan Tia be-Avda et tketiminin nne gemekti. Bunun bir dier sebebi de o gnlerde ete olan talebin azalmas ve mevcut etlerin bozulma tehlikesi idi.344 slam dnyasnda Yahudilere ait zel mezbahalarla ilgili bilgiyi yine responsalara ve Genizaya borluyuz. Abbas dnemi gaonlarndan Natronay ya da Sar aloma sorulan bir soruda Yahudilerin kendilerine ait zel kesimhanelerinin (betehita) olduu anlalmaktadr. Gaona kesimhanede kesilen kanatllarn kan ile ilgili bir

Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 171 (136. responsa). Tayin belgesi iin bkz. Goitein, -le-Toldot ha-Geonut be-Erets Yisrael [Filistin Gaonluu Tarihine Dair], alem 1 (1974), s. 22; brnce trc. iin bkz. a. mak., s. 24. Dokman Goiteinin bir baka almasnda tekrar neredilmitir. Bkz. ha-Yiv be-Erets Yisrael, s. 87-90. 337 Goitein, le-Toldot ha-Geonut be-Erets Yisrael, alem 1 (1974), s. 22; brnce trc. iin bkz. a. mak., s. 24. Yefet hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Gil, Erets Yisrael, I, s. 482-485. 338 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 226. 339 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 226. 340 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 330. 341 Yakb, Trhul-Yakb, I, s. 67. 342 Bareket, Fustat on the Nile, s. 74. 343 Bareket, Fustat on the Nile, s. 75. 344 Ashtor, ha-Tsom be-Galut Sfarad ve Yimael, Mahanayim 82 (1963), s. 46.
336

335

235

soru sorulmaktadr.345 Genizadaki dokmanlarda yer alan bilgilere gre Fatm idaresindeki Fustatta Yahudilerin iki tane kesimhanesi vard: Biri, Sku HammmlFarda (Fareli Hamam ars), dieri ise Skul-Kebrde (Byk ar) idi.346 Mslmanlarn hakimiyetinde din vecibeleri gerei kesimlerini kendi usullerine gre yapan Yahudilerin, ayn dnemde Hal igali altndaki Filistinin baz ehirlerinde bu kesimleri yasaklanmt.347 Byk cemaatlerde cemaat kasaplarna kesim cretinden bir pay verilirdi.348 Her ne kadar ohetler cemaate kesim cretlerinin yarsn verseler de, cizye vergileri yine cemaate aitti ve cemaat tarafndan denirdi.349 2. Cemaat leri Gelenleri Mellifi mehul bir responsada gaon Yahudi cemaatini kendi ierisinde u sosyal tabakalarda tasnif eder: Gaon, resl-clut ve av bet din gibi, ehirde ata binebilen insanlarn oluturduu yksek tabaka, aristokratik snf; din adamlar (talmid haham) ve zengin tccarlarn ait olduu orta tabaka; kle, bekiler ve gece bekilerinin oluturduu alt tabaka.350 Abbas ve Fatmler dneminde cemaatin resm temsilcileri yannda bir de fiili olarak cemaat liderliine ykselen Yahudiler vard. Cemaat ierisinde nemli bir yere sahip olan bu kimseler Mslman idareyle cemaat arasnda kpr vazifesi grmlerdir. Cemaatin devletle olan ileri genelde bu kimseler tarafndan halledilmitir.351 Yerel cemaatlerde Arapa dokmanlarda ez-Zem veya e-uyhul-mehrn; brnce dokmanlarda ise Zkney ha-ir eklinde bahsedilen ve says genelde on olan ileri gelenlerin cemaat ierisinde nemli bir yeri vard. Abbas ve Fatmler dneminde bu payeler iki kesim iin kullanlmaktayd. lki, cemaat ierisinde zengin, saygnl ve nfzu olan, Arap toplumundaki eyh (kabile reisi) konumuna benzer bir konumda bulunan kimseler iin kullanlrd. Dokmanlarda bu kimselerden Aziz eyh (haZaken ha-Yakir), Kymetli eyh (ha-Zaken ha-Hauv) veya Muhterem eyh (haZaken ha-Nihbad) eklinde bahsedilmitir.352 Cemaat ierisinde bu paye ayn zamanda, yerel cemaatlerde bet dinde grevli kimseler iin de kullanlmtr. Geniza dokmanlarndan renildii kadaryla Fustat, Dimyat, (Msr), Remle, Bniyas (Filistin), Kayravan ve Mehdiye (Marib) gibi Yahudilerle meskun ehirlerde bu konumda olan cemaat ileri gelenlerinin cemaat ierisinde nemli bir arl vard. Fustat Yahudi cemaatine ait 1028 tarihli Yahudice-Arapa bir Geniza dokmannda bu kimselerin grevleri u ekilde aklanr: Dayanla birlikte mahkemede ye olarak hazr bulunmak ve cemaat ilerini yklenmek; din emirlerin yerine getirilmesinde onlara
Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 43-44 (100. responsa). Worman, Notes on the Jews in Fustat from Cambridge Genizah Documents, JQR o.s. XVIII (19051906), s. 15; Ashtor, Kavim li-Dmuta el ha-Kehila ha-Yahudit, Tsiyon 30 (1965), s. 67. 347 Goitein, Mediterranean Society, I, s. 430, 87. not. 348 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 225. 349 TS 16.39dan naklen, Goitein, The Social Services of the Jewish Community, JSS 26 (1964), s. 67. 350 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 104. 351 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 60. 352 Bkz. Mann, The Jews in Egypt, I, s. 259; Bareket, Fustat on the Nile, s. 41.
346 345

236

yardmc olmak ve cemaat arasnda slah faaliyetlerinde bulunmak; yeiva gaonlarndan gelen mektuplarn dayanla beraber okumak, deerlendirmek ve mzakerede bulunmak, cemaat gelirlerini kontrol etmek.353 On says, Yahudi anlaynda cemaatin tekili iin gerekli asgari saydr. Sinagogda cemaatle ibadet iin asgari on kiinin (minyan) bulunmas gerekir.354 Minyandaki bu srar, Yahudi din sadakatinin ortak ve sosyal karakterini ortaya koymak iindir. Bu tr birliktelik toplumsal birlik, beraberlik ve disiplinin salanmas iin fevkalade nemli kabul edilmektedir.355 Ancak yerel cemaatlerde idare iin her zaman bu sayda bir yardmc grubu tekil etmek mmkn olmad iin, aktif idare kadrosu asgari olarak dnlm, bundan sonraki yardmc says ise cemaatin byklne veya kklne gre deimitir. Dokmanlarda kiilik kadro yannda yedi, on be veya on alt gibi deiik rakamlardan oluan idar kadrolarn varlndan bahsedilir.356 XI. asra ait bir Geniza dokmannda Filistin gaonunun on sekiz kiilik bir ileri gelenler gurubunu tensip ettii belirtilir ki, Genizada azam miktarda bahsi geen rakam budur.357 Cemaat byklerinin (zkaney ha-ir) bet din adna mektup yazma, din ve idar konularda hazrlanan belgelere imza atma yetkileri vard.358 Fatmler dneminde Filistin blgesinde cemaaat ileri gelenleri arasnda da bir derecelendirme vard. Filistin gaonu Daniel ben David, Avraham ha-Kohene cemaate yapt hizmetlerden dolay Hametmeb anlamna gelen Hod ha-zkanim payesi vermiti ki, bu paye bir de Abbas hakimiyetindeki Irakta X. asrda yaam Eb Ali b. Fadlan isimli bir cehbeze verilmiti. Payenin verilmesi sinagogda gerekletirilmi ve ibadetteki terhim duasnda kendisine ve atalarna dua edilmiti.359 Abbas ve Fatmler dneminde bahsi geen cemaat ileri gelenlerinin en tipik rnei, IX. ve X. asrdaki Yahudi cehbezler ve tccarlardr. Bunlar bu asrlardan itibaren cemaat ierisinde resm olmasa da fiil olarak cemaatin reisleri gibiydiler. slam devletiyle cemaat arasnda kpr vazifesi gren bu kimseler, cemaatle devlet arasndaki her trl mesele iin devreye girerdi.360 Bunlar cemaat ierisinde yaanan mcadelelerde de kimi zaman taraf olmu kimi zaman da arabuluculuk grevi stlenmi; baz kimselerin tayinlerinde de etkili olmulard. Msr Yahudi cemaati bakan Yahuda ben Sadiya, Sahrect kasabasna yazd bir mektupta cemaatin zor
maa Efrayim ben emarya f moav bet din ve m(te)rikne leh fi hamli tsorahey ha-tsibur; ve nsrhi al ikmetil-hukki ve munne leh alel-emir bil-marf ven-nehiy anil-mnker, mdebbirn m min sulhin. Bkz. Gil, Erets Yisrael, II, s. 595. Ayrca bkz. Goitein, The Local Jewish Community, JJS 12 (1961), s. 155-158; a.mlf., Mediterranean Society, II, s. 58. 354 Bkz. B.T., Meg. 34a; Taan. 8a. 355 zen, Yahudilikte badet, stanbul 2001, s. 122-123. 356 rnekler iin bkz. Mann, The Jews in Egypt, II, s. 97; Assaf, Makorot u Mahkarim, s. 36; Goitein, The Local Jewish Community, s. 145. 357 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 58. 358 Goitein, The Local Jewish Community, JJS 12 (1961), s. 146; a.mlf., Mediterranean Society, II, s. 60. 359 Mann, The Jews in Egypt, II, s. 86; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 525, 6. dipnot; Gil, Erets Yisrael, I, s. 587. Dokmanda terhim eklinde Arapa karl verilen dua (Armce duhran), Yahudi ibadetindeki mi-e-berah aveteynu duas olmaldr. Bu duada Atalara dua edildikten sonra zamann byne de dua edilir. 360 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 60; Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 653.
353

237

durumda kald her seferde cemaate mensup zengin bir cehbezin devreye girerek meseleyi zdn belirtir.361 Sadiya Gaon Msr Yahudi cemaatine yazd bir mektubunda yle der: Hkmetle her ne zaman bir iiniz olursa onu bilmek isterim. inizin halli iin Badatn nde gelenlerinden yardm isteyebiliriz. Bu kimseler R. Netiraoullar ( ) ve R. Aharonoullardr ( .) Bunlarn tavassutuyla sultan (ha-Meleh/Halife) btn ileri halledecektir.362 Sadiyann bahsettii bu etkin aileler hakknda Yahudi kaynaklarda ok kymetli bilgiler vardr. Netira, Abbas halifesi Mutazd zamannda (892-902) yaamt. Hem zengin bir tccar hem de cemaatin en yetkili kiilerinden biri idi. Abbas sarayyla ok iyi irtibat vard. Halife Mutazdtan sonra Muktef (902-908) ve Muktedir dneminde de (908-932) saraydaki saygn konumunu muhafaza etmiti.363 Netira, Yosef ben Finhas isimli bir baka zengin Yahudinin damad idi.364 Ticaret hayatna kaynpederinin yannda balam ve vezir Ubeydullah b. Sleymann cehbezliiyle devam etmiti. 892de Mutazdn halife olmasyla da365 sarayla irtibatn kuvvetlendirmi ve nemli bir mevkie ykselmiti.366 Netira, resl-clut Ukba ile Pumbdetia gaonu Kohen Tsadekin cemaat ii iktidar mcadelesinde Kohen Tsadekin yannda yer alm;367
Goitein, Mediterranean Society, I, s. 249. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 87; Gil, be-Melhut Yimael, II, s. 29-30. Dokman ilk neredildiinde mektubun kime ait olduu tartlm, sonraki aratrmalarda Sadiya Gaona ait olduu ve Fustat cemaatine yazld tespit edilmitir. Tartmalar iin bkz. Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, s. 28-29; Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 156, 161. Sadiya Gaon bu mektubu yazdnda Msrda Tolunoullar hakimiyeti bitmi (905), Msr tekrar Badat idaresinin otoritesine gemiti. Sadiyann mektubunda bahsettii halife de Muktedirden bakas deildir. Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 656. Msrda Abbas hakimiyetinin tekrar kurulmas iin bkz. Hasan brahim, IV, s. 33. 363 Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 156. 364 ha-Bavl, s. 78; Friedlander, The Arabic Original of the Report of Nathan ha-Babli, JQR n.s. 17 (1905), s. 753-754, ng. trc. 756. 365 Harkavy tarafndan neredilen Netira oullar kroniine gre Netirann Mutazd zamanndaki ykselii, slam dnemin ilk resl-clutu Bostannin Sasan sarayndaki ykseliini artrr. Menkbeye gre Mutazdn veziri, bn Ebl-Bal (aynen Hmn gibi) hazrlad bir fermanla Iraktaki btn Yahudilerin ldrlmesi iin bir ferman hazrlar. ok uzun ve usturuplu bir dille hazrlanan ferman, halife meguliyetinde dolay okumakszn imzalamtr. Ancak o gece halife kabus grr. Ryasna yal biri -drt kez girer ve masum insanlarn katledilmesi halinde byk bir belaya urayacan syler. Halife o gece birka kez yerini deitirmesine ramen sabaha kadar uyuyamaz. Sabahleyin ryay yorumlatmak iin Yahudi Netiray saraya arr. Netira, ryaya girenin slm inancndaki Hzra benzeyen Eliyahu ha-Nevi (lys peygamber) olduunu, Vezirin kt niyeti konusunda uyar iin girdiini syler. Daha sonra halife veziri tutuklatr, mallarn msadere eder ve sonra da ldrtr. Mallar Netiraya teklif eder, ancak Netira kabul etmez. Halife btn Yahudilerin cizyeden muaf tutulabilecei teklifinde bulunur; ancak Netira cizye kalkarsa can gvencesinin de (yani zimme) kalkacan; dier taraftan buna alan Yahudilere sonradan cizyenin klfet gibi gelebilecei endiesiyle kabul etmez. Bkz. Harkavy, Netira ve Binav: Mipaha Kavoda be-Yisrael be-Yemey Rav Sadiya Gaon, s. 35-36 (Yahudice-Arapa), 38-39 (brnce). lgintir, Mslman mellif Mesd, 284/897 ylnda Halife Mutazda bazen zerinde rahip elbisesi olan bir yalnn bazen siyah gr sakall bir gencin bazen beyaz sakall bir tccar bazen de elinde kl olan birinin grndn, nbetilere ramen engel olunamadn nakleder. Halk arasnda bu durum bir eytan ya da Mutazd yanl icraatlar dolaysyla uyaran mslman bir cin olduu eklinde yorumlanmtr. Bkz. Mesd, Mrcuz-zeheb, IV, s. 260. Benzer bir olay ayn yl ierisinde (284/897) olaylar arasnda bnl-Esr tarafndan da anlatlr. Bkz. bnl-Esr, VII, s. 486-487. 366 Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 652. 367 ha-Bavl, s. 79.
362 361

238

kaynpederi Yosef ben Finhasla beraber resl-clutu Badata be gn uzaklktaki Kirmanaha (Karmisn) srdrmt.368 Resl-clutun srgnde bulunduu srada halife iin yazd methiyeleri sayesinde Badata geri dnmesi Netiray ileden karm, saray nezdinde yapt youn kulis faaliyetleri ile bu sefer bir daha dnmemek zere resl-clutu Maribe gndermiti. Netira cemaat ierinde o kadar etkili idi ki, zavall resl-clut Netirann korkusundan dolay doudaki Yahudi cemaatlerinin hi biri tarafndan kabul edilmemiti.369 Netira 916 ylnda lmtr.370 Netirann bu konumu oullar Sehl ve Yitshak tarafndan da devam ettirilmitir.371 Sehl, Badat Yahudilerinin byk-kk, zengin-fakir herkesin yardmna koar, skntlarn giderirdi. Her Sebt gn Yahudiler kkne gelir, zel sinagogunda ibadet ederdi. badetten sonra sofralar kurulurdu. Netiraoullar kroniindeki bilgiye gre her Sebtte onun sofrasnda cemaatten iki yz il drt yz kadar kimse yemek yerdi. Sehl Badatta her hafta Perembe ve Cuma gnleri frn kiralar, fakirler gelir ve burada yaplan etli ekmekleri alr giderdi. Kalanlar ise Sebt gn fakirlere datlrd. Sehl olduka da mtevaz idi. Fakirlerle beraber sofraya oturur, zaman zaman hizmet eder, yemek duasn da kendisi yapard. Zengin-fakir demeksizin herkesle bizzat ilgilenirdi. Sehlin sadece Yahudilere deil, Yahudi olmayanlara da yardm eli uzatt rivayet edilir.372 Sehl olduka da dindard. Tevrat, Mina ve Talmuda olduka vakf olup din konular bir din adam derinliinde bilirdi. Sadiya Gaonun da rencisi olan Sehl, onun telif ettii btn kitaplar ktphanesi iin istinsah ettirmiti.373 Mann, Sadiyann gaonlua seilmesinde Sehlin byk etkisi olduunu ve Sadiyay tayin etmesi iin resl-clut Davud ben Zakkay ikna ettiini belirtir.374 ha-Bavl, Badatta resl-clutluk seimi iin cemaatin nde gelen kimseleri bir araya geldiinde, toplantya Netiraoullarnn da katldn belirtir.375 Sehlin Abbas saray ile ilikilerinin de olduka kuvvetli olduu belirtilir. Her gn, Badatn er-Reb semtindeki evinden saraya at zerinde giden Sehlin sarayda baz hizmetler de verdii rivayet edilmitir. Ancak onun bu hizmetleri karlnda kendisine takdir edilen be yz miskali almad, tamamen vezirlere datt belirtilir.376 Halife Muktedir ve Khir dnemleri siyas ve ekonomik bakmdan Abbas halifeliinin en kark ve bunalml dnemi idi.377 Bu dnemdeki karklklar Netiraollarnn
ha-Bavl, s. 78; Friedlander, The Arabic Original of the Report of Nathan ha-Babli, JQR n.s. 17 (1905), s. 753-754, ng. trc. 756; Krauss, Tekufat ha-Geonim be-Or ha-Geniza, ha-iluah 40 (1922), s. 234; ohat, Sugiyot biTkufat ha-Geonim, s. 66. 369 ha-Bavl, s. 78-79; Friedlander, The Arabic Original of the Report of Nathan ha-Babli, JQR n.s. 17 (1905), s. 754-755, ng. trc. 759. 370 Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 156. 371 Netirann Yitshak isimli olu ile ilgili kaynaklara herhangi bir bilgi yansmamtr. Kronikte halen 27 yanda olduu ve Sehlle ortaklk yapt kaydedilir. Netirann Yosef isminde bir olunun daha olduu ve Fustat cemaatinin bakanln yapt rivayet edilir. Bkz. David, Netira, EJd, XII, s. 1000. 372 Harkavy, Netira ve Binav: Mipaha Kavoda be-Yisrael be-Yemey Rav Sadiya Gaon, s. 37 (Yahudice-Arapa), 40 (brnce). 373 Harkavy, Netira ve Binav: Mipaha Kavoda be-Yisrael be-Yemey Rav Sadiya Gaon, s. 38 (Yahudice-Arapa), 40 (brnce). 374 Bkz. Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 159-160. 375 ha-Bavl, s. 83. 376 Harkavy, Netira ve Binav: Mipaha Kavoda be-Yisrael be-Yemey Rav Sadiya Gaon, s. 37 (Yahudice-Arapa), 40 (brnce). 377 Bkz. Hasan brahim, III, s. 365-372.
368

239

devletteki tam altm yldr devam eden etkinlii de sona erdirmiti. Netira ailesinin Halife Rz ile beraber eski etkinliini kaybettii belirtilir.378 Netirann Avraham isminde bir torunundan bahsedilir. Hangi olundan olduu bilinmeyen Avrahamn, Sura yeivas ile ok sk irtibatnn olduu rivayet edilir. Avrahamn 987 ylnda Surann tekrar almasnda nemli katklar olmutu.379 Avrahamn Yitshak, Yakov, Sehl ve Yosef adlarnda drt erkek; adlar kaynaklarda verilmeyen iki de kz torununun olduu rivayet edilir. Cesareti, belaat ve saraya yaknlnn dile getirildii bir iirde yeivaya yapt iyilikleri sralanan Avraham da babas (Sehl) gibi zengin bir tccar ve cehbezdi. Evinde kendisine zel bir sinagogu ve grevlisi (hazan) vard.380 Avraham dnemin nemli Yahudi alimlerinden Samuel ben Hofni ile de ok iyi ilikiler ierisindeydi.381 Kaynaklarda Netiraoullarnn ada382 ve cemaat ierisinde saygn konuma sahip iki Yahudiden daha bahsedilir. slam kaynaklarnda hep ki Yahudi Cehbez (elCehbezn el-Yahdn) eklinde zikredilen383 bu kimseler, Yusuf b. Finhas ve Harun b. mrand. Cemaat ierisinde olduka etkin olan bu Yahudiler, Abbas halifesi Muktedir dneminin de (295-320/908-932) en faal tccarlar ve cehbezleri idi.384 307/919 ylndan 324/935 ylna kadar sarayn ileriyle ilgilenen bu Yahudilerden385 Yusuf b. Finhasn 308/920 ylnda ld kabul edilmektedir.386 Harun b. mran hakknda da ok fazla bilgi yoktur. Harun b. mran goanik bir aileye (bene rabanan) mensuptu ve Pumbedita yeivasnda ye (haver) idi. Cehbezlik yannda tccarlk da yapan Harunun byk bir ticaret firmas vard. Pumbedita yeivasna gelen yardmlar Haruna emanet edilirdi.387 Ayrca yeivann yazmalar bu firmann eliyle gereklemekte; suftece eklinde yeivaya gnderilen yardmlar da nakde bu firmada evrilmekteydi.388 bn Miskeveyhin ifadelerinden onun mehur sufi Hallc hapiste iken birka kez ziyaret ettii anlalmaktadr. Bu ziyareti srasnda Harunun Drl-mmede grevli olduu belirtilir.389 Sadiya Gaon ile Ben-Meir arasnda yaanan takvim tartmasnda Harun b.
Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 164; Baron, SRHJ, III, s. 154. 379 Baron, Netira ailesinin Ahvaz gelirleriyle, Ahvazn da Suraya bal bir nahiye olmasndan dolay Sura yeivasna hizmet ettii grndedir. Bkz. Baron, Saadias Communal Activities, Saadia Anniversary Volume, American Academy for Jewish History: New York 1943, 52, 95. dipnot. 380 Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 177. iir iin bkz. Schechter, Saadyana, s. 63-74. 381 Sklare, Samuel ben Hofni Gaon, s. 6-7. 382 Sehl b. Netira, Yusuf b. Finhas ld srada alma hayatna yeni atlm iei burnunda bir delikanl idi. Bkz. Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 655. 383 rnekler iin bkz. Tenh, Nivrul-Muhdara, VIII, s. 38-39, 41; bn Miskeveyh, I, s. 44, 66, 129. 384 Tenh, Nivrul-Muhdara, VIII, s. 38; Sb, el-Vzer, s. 48; Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 157. 385 Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 654; Recvan, Mucez Trihu Yehdil-Irk, s. 47. 386 Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 157; Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 653. 387 Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 173. ha-Bavl, Badattaki yeivalara gnderilen yardmlarn cemaat ierisinde gvenilir insanlara (i neeman) emanet edildiini ve bu balarn senelik iki defa yaplan toplantlardan (Hodey kele) sonra yeiva yelerine ve rencilere datldn belirtir. Bkz. s. 87-88. 388 Fischel, Aaron ben Amram, EJd, I, s. 9; Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 174. 389 bn Miskeveyh, I, s. 79-80; Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 655.
378

240

mran, Ben-Meirden yana tavr koymutu.390 Yahudi kaynaklarda Harunun Musa (Moe) isimli bir erkek kardeinin olduu kaydedilir.391 Harunun faaliyetleri oullar tarafndan devam ettirilmitir. slam kaynaklarnda Harun ve oullar eklinde bahsedilen392 bu oullar hakknda kaynaklara ok fazla bilgi yansmamtr. Harunoullar da babalar gibi Pumbedita yeivasndaki mutemetlik grevine (i neeman) devam etmilerdir. 962 tarihli bir mektupta yeivay desteklemeleri iin spanya Yahudi cemaatine mektup yazan Pumbedita Gaonu Nehemya (961-968), yeiva mutemetliini Harunoullarnn (Bene Aharon) yaptn belirtir.393 Harunun oullarndan birinin ad Birdi.394 Harunolu Birin damad Halef ben Sarcado da cemaat arasnda olduka etkindi. brnce ad Aharon olan Halef, zengin bir tccar ve ilim adamyd. Sadiya Gaon ile resl-clut Davud ben Zakkay arasndaki mcadelede (930-933) reslclutu tutmutu.395 Natan ha-Bavl, o dnem Badat Yahudileri arasnda olduka etkin olan Halefin olduka zeki ve gl bir hitabete sahip olduunu belirtir.396 Mann, Halefin kaynpederi Biri de etkilediini ve bu sebeple Harunoullarnn Sadiyaya cephe aldn belirtir.397 Sadiyann bertaraf edilmesi de Halef ben Sarcadonun gayretleriyle gerekletirilmiti. Halef, gaonu bertaraf etmek iin saraydaki baz brokratlara 60 bin dirhem rvet vermiti.398 Bu sayede Sadiya grevden alnd gibi, onun tayin ettii resl-clut Yoiyahu da Horasana srlmt.399 Halefin, ikinci gaonluu srasnda Sadiya ile ilikileri hakknda herhangi bir ey bilinmemektedir. Sonraki dnemde bilinen tek ey Halefin Sadiya ve Sura yeivasna olan eski dmanln devam ettirmi olmasdr. Zira, Sadiyann lmnden sonra gaon olan Yosef bar Satia gibi pasif bir gaonu saf d ederek tarihi yeivann krk be yl kadar kapanmasn salayacaktr.400 X. asrda tccarlar artk Yahudi cemaatinin slam idaresi nezdinde fiili temsilcileri konumundayd. Sadece ticar konularda deil, cemaati ilgilendiren siyas

Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 652. Fischel, Aaron ben Amram, EJd, I, s. 9; Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 174. 392 Bkz. bn Miskeveyh, I, s. 112, 128. 393 Cowley, Bodleian Geniza Fragments, JQR, o.s. XIX (1907), s. 106. Ginzberg mektupta zikri geen Harunoullarnn Aharon b. Sarcadonun oullar olduunu belirtir. Bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 87. Ancak Mann, mektuptaki Harunoullarnn Pumbedita yeivasyla irtibat halinde olan ve mutemetliini yapan Harun b. mrann oullar olduu grndedir ki, Mannin bu bilgisi daha isabetli gzkmektedir. Bkz. Mann, Responsa, JQR n.s. 8 (1917-1918), s. 341. 394 Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 163. 395 Malter, Halefin bu ekilde davranmasn Sura gaonluu beklentisi ile aklamaktadr. Bkz. Saadia Gaon, s. 113. 396 Bu mcadelede Sadiya Gaonu tutan Natan ha-Bavl Haleften ( )bir kelime oyunu ile Kelev (/Kpek) eklinde bahseder. Bkz. ha-Bavl, s. 80. 397 Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 163. 398 Bkz. Grossman, Raot ha-Gola be-Bavel bi-Tkufat ha-Geonim, s. 107. 399 erira Gaon, geret, s. 162, ng. trc. 151. XIV. asrda Sadiyann resl-clut ilan ettii Yoiyahunun torunlarndan birinin resl-clutlukluk iddiasyla ortaya kt belirtilir. Bkz. Malter, Saadia Gaon: His Life and Works, s. 118. 400 Yeivann kapanmas iin bkz. erira Gaon, geret, s. 165, ng. trc. 151; Mann, Inyanim onim leHeker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 178
391

390

241

konularda da sz sahibi idiler.401 XI. asra ait Geniza dokmanlarnda yer alan bilgilere gre Akdenizde ticaret yapan Yahudi tccarlar Kuds yeivasna yaplan yardmlarn da yeivaya ulamasna araclk ediyorlard. Mesel, Maripli bir tccar, smail ben Barhun et-Tahertye gnderdii mektupta 22.5 rtllk ipek satndan 64 dinar gelir elde edildiini, bunun da 58 dinarnn Filistin Yeivasna (Metivat am) balandn, bunun yeivaya ulatrlmasn salamasn rica etmektedir.402 Tccarlar ayrca borlarn tahsil srasnda, senelik aidat eklinde cemaat sandna verilmesi tekeffl edilen yardmlarn da (pesika) ulatrlmasn salyorlard.403 3. Kohenler ve Levililer Abbasler dneminde Yahudi cemaatinin ierisinde ayr bir bahsi gerektirecek bir snf da kohenlerdir. Kohenlik kurumu Hz. Musa zamannda balamtr. lk kohen de Hz. Harundu.404 Kohenler Mabed ve kurbanlarla balantl ibadetlerde grevli idiler. Hz. Musa ldeki seyyar Mabedi (Mikan) in ettikten sonra buradaki grevi Harun oullarna vermiti.405 Mabedin ins ile birlikte Kudsteki Mabedin grevlileri olan kohenlerin zel giysileri vard. Kohenlerin ayrca dier Yahudilerden baz farkllklar da vard. Kohenlerin kurbanlarn kesimi, takdimelerin yaklmas, ayinlerin ynetilmesi ve din emirlerin retilmesi gibi baz ykmllkleri yannda dul kadnla evlenmeme ve mezarla girmeme gibi (tame) baz ayrcalklar vard.406 Mabedin 70 ylnda yklmasndan sonra ise haliyle ibadetle ilgili vazifelerini byk lde kaybetmekle beraber, sinagogdaki baz ibadetlerde ald grevler sebebiyle Yahudi cemaatinin sayg duyduu bir snf olarak varlklarn devam ettirmilerdir.407 Hz. Peygamberin muhatab Medine Yahudileri Hz. Harunun soyundan gelen Yahudiler (Khinn/Kohanim) olup Hz. Peygamberin ei Safiye de bir kohen ailesine mensuptu.408 Fatmler dneminde baz yerleim birimleri ounlukla kohenlerle meskundu. Genizann Gaster koleksiyonunda bulunan XI. asra ait bir dokmanda, Msrda ad verilmeyen bir kasaba halknn ounun kohenlerden mteekkil olduu belirtilmitir.409 Bu tercih, din gerekleri daha rahat yerine getirmek iin olsa gerektir. Abbasler dneminde kohenlerin en nemli grevi, sinagogta ibadet esnasnda yaptklar kutsama idi.410 Gnlk ibadetlerde ve Sebtte Amida duasnn son ksmnda
Baer, ha-Yesudot ha-Hathalot el rgun ha-Kehila ha-Yahudit, Tsiyon 15 (1948-51), s. 25. Goitein, New Sources on the Palestinian Gaonate, s. 512; Gil, ha-Kiduat Nehasim u Mamon , Cathedra 18 (1981), s. 67. 403 Goitein, The Social Services of the Jewish Community, JSS 26 (1964), s. 11. 404 Levililer 8/1-3; bn Haldun, Mukaddime, I, s. 618. 405 bn Haldun, Mukaddime, II, s. 831. Konuyla ilgili Tevrattaki bilgiler iin bkz. k, 28-29. baplar. 406 k 28. bap; Levililer 9/8-18; 10/10-11; 21/13-15; 21/13-15. Kohenlik kurumu hakknda daha detayl bilgi iin bkz. zen, s. 136 vd. 407 zen, s. 136 vd. Ancak zenin Mabedin 70 ylnda yklmasndan sonra kohenlerin tarih sahnesinden silindikleri bilgisi (bkz. s. 139) doru deildir. 408 Medine Yahudilerinin kkeni ve kohenlikle ilikisi iin bkz. Arslanta, Emevler Dneminde Yahudiler, s. 37-38. 409 Bkz. Goitein, Geniza Papers of a Documentary Character in the Gaster Collection of the British Museum, JQR, n.s. 51 (1960), s. 43. 410 Grevin Tevrattaki yeri iin bkz. Saylar, 6/23-27.
402 401

242

sinagogda bulunan kohenler bereketlendirme duas (Birkat ha-Kohenim) yapmak zere hazan tarafndan tevaya arlrd. Tevaya arlacak kohenin kse olmas hari, sakalnn km olmas ve en az 18-20 yan doldurmas gerektii belirtilmitir.411 Abbas hakimiyetindeki Irakta kohenler evlilik yapmadan sinagogda cemaati bereketlendiremezken, Fatm hakimiyetindeki Filistinde kohenler bekr olsalar dahi bereketlendirme duasna arlrd.412 Duaya kacak kohen el413 ve ayaklarn414 ykard. Bir responsada Sebt ibadetinde bereketlendirme duas iin tevaya kan kohenin Tevrat tomarlarnn bulunduu (ehal ha-kode) yere (duhan) gelince pabularn karmas gerektii belirtilir.415 Yzlerini tevaya dnerek ellerini de ne uzatarak duaya balayan kohenler, dualarn yava yava saa doru dnerek cemaate iyice dndkten sonra tamamlard.416 Dua sonunda cemaat arasnda rya grenlerin tabirleri de kohenler tarafndan yaplrd. Talmudta ryann peygamberliin bir cz olduu belirtilmesi sebebiyle,417 Yahudiler rya yorumlarna ok nem verirdi.418 Amram Gaonun naklettiine gre o gece rya grenler kohenin huzuruna gelir ve yle diyerek sze balard: Kainatn Rabbi! Hem ben hem de ryam sana aidiz. Bir rya grdm ancak ne olduunu bilmiyorum, kendim hakknda m, yoksa bakalarnn benim hakkmda m rya grdm seemiyorum. Eer hayrl bir rya ise Yusufun ryas gibi ayan beyan kar. Eer hayrl deil, kt bir rya ise, Musann Mara suyunu, Eliann Eriha suyunu tatlandrd gibi sen de benim ryam hayrlara getir. Kohen o kimselerin ryasn tabir eder, cemaat de amin derdi.419 Din hizmetleriyle grevlendirildikleri iin vaat edilen topraklar datlrken Hz. Musa tarafndan kohenlere bir ey verilmemiti. Ancak onlara rn ve dier baz takdimelerden pay ayrlmt.420 Bu sebeple Abbas ve Fatmler dneminde kohenlerin yegane gelir kayna cemaatlerinden gelen yardmlard. Ancak gerek o dnemlerde gerekse gnmzde, Mabed ayakta olmad iin kohenlere bu paylar Tevratta bahsedildii ekilde verilmemekte; yardm sadedinde bir eyler takdim edilmekte idi.421 Muhtemelen kurban olarak kesilen bir hayvandan kohenlere verilmesi gereken paydaki (matanat le-kohen) etin kannn iyice karlp karlmayaca sorusuna gaon, aslnda buna dikkat etmesi gerekenin kohen olduunu belirtir ve dikkat etmiyorsa bir daha verilmemesini tembihler.422 Filistin blgesine ait bir responsada ise teruma ile geinen kohenlerin (fazla gelip de) bunlar(n bir ksmn) satt belirtilmiti. Gaon bu tr durumlarda da kohene terumadan pay verilmemesini emretmitir.423 Karaler terumay
Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 7. Gil, Erets Yisrael, I, s. 415. 413 Amram Gaon, Seder, I, s. 50-51; ng. trc. 122-124; 414 Sefer ha-Measimde kohenlerin eller yannda ayaklarn da ykamalar gerektii belirtilmitir. Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 7. 415 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 192 (265. responsa). 416 Kohenin okuduu dua iin bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 531-532. 417 Bkz. B.T., Git. 40a. 418 Bergman, Jews and Moslem in their Populer Beliefs, Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 3 (194748), s. 134. 419 Amram Gaon, Seder, I, s. 50-51; ng. trc. 122-124. 420 Tevratta (bkz. Saylar 18/8 vd.) ve Talmudun Zeram kitabnn Terumot ( )blmnde (masehet) zira rnlerden kohenlere verilmesi gereken paylar detaylaryla aklanmtr. 421 Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 10 422 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 142-143 (227. responsa). 423 Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 14.
412 411

243

Mabede bal olarak deerlendirdikleri iin kohenlere ve Levililere verilen terumann mlg olduu dncesindeydi.424 Kohenler pidyon ha-ben treninde de baz paylar alrd.425 Yahudilikte kohen soyunun ve bedeninin temiz kalmas iin baz tedbirler alnmtr. Bunlardan bazlar Abbas ve Fatmler dneminde de devam etmi; hatta gnmzde dahi devam etmektedir. Tevratta kohen ailesine mensup birinin dul, bozuk kadn, fahie ile evlenmesi yasaklanmtr. Kohenler sadece bakire kzlarla evlenebilirler.426 Benzer ekilde kohenler Yahudilie sonradan giren bir kadnla da evlenemezdi. Ancak Yahudilie ocukluk anda (3 ya ve alt) giren kz ocuklaryla evlenebilecekleri kabul edilmitir.427 Yahudilikte bir erkek, kars bakasyla evlenmemise, kadn iddetini doldursun veya doldurmas bu hanmyla tekrar evlenebilir.428 Ancak kohenler bunun dndadr. Kohenler hanmlarn boadktan sonra, hanm bakasyla evlenmese dahi boad hanmla tekrar evlenemezlerdi. Bir dokmanda kocas tccar ve kohen olan bir kadn, uzun sre yolculua kt iin kendisine bir boama kad brakmasn istemi; ancak din adamlar, kohenin bu durumunu hatrlatarak kadn bu dncesinden vazgeirmilerdir.429 IX. asrda yaam Nahman Gaona ait bir responsada mslman kadnlarla beraber esir alnan kohen hanmlarnn durumu sorulmutu. Soruda Mslman kadnlarn Kabe zerine yemin ederek esaret srasnda kohen kadnlarna hibir erkein el srmediine ahadet ettikleri belirtilerek esir Yahudi kadnlarla ilgili hkm sorulmutu. Gaon bu konuda nceki din adamlarnn daha msahamal bir yol tutmalar sebebiyle kohenlerin eleriyle beraber olabileceklerini sylemitir.430 Filistinde vuk bulan bir baka olayda ise Mslmanlar (Yimaelim) tarafndan hanmyla beraber esir alnan bir kohenin, kurtulduktan hemen sonraki beraberliklerinde bir kz ocuklarnn olduu belirtilerek doan ocuun durumu sorulmutu. Filistinin en yksek din otoriteleri doan kz ocuunun bir kohenle asla evlenemeyeceini; hatta bu evlilik yasann nesil kz ocuklar iin de geerli olduunu belirtmilerdi.431 Gnmzde dullarla evlenmek isteyen kohenlerin srailde msaade edilmedii iin de Amerika mahkemelerine giderek nikhlarn yaptrdklar gibi, Abbas ve Fatmler dneminde de kohenler slam mahkemelerine giderek nikh yaptrmaktayd. Genizada konuyla ilgili erken dnemlere ait baz rnekler vardr. Maimonides dneminde bu uygulama olduka yaygnd.432 Harun soyundan olduklar iin kohenlerin toplum ierisinde kendilerine yakr tutum ve davran ierisinde olmalar beklenirdi. Hayy Gaona gelen bir soruda cemaat kylerinde yaayan kohenle ilgili yle bir soru sormulard: Kohen kendini ok akll sanyor ve dier insanlar hep hor ve hakir gryornsanlar aalyor ve
424 425

Mann, Texts and Studies, II, s. 54. Pidyon ha-benle ilgili olarak tezde ocuklarn anlatld ksmda detayl bilgi verilmitir. 426 Levililer 21/13-14. 427 B.T., Yeb. 60b; Jacobs-Hirsch, Proselyte, JE, XIII, s. 224. 428 Makdis, el-Bed vet-Trh, IV, s. 40. 429 Friedman, Divorce upon the Wifes Demand, s. 123 (Yahudice-Arapa), ng. trc. s. 123. 430 Responsa iin bkz. Finkel, The Responsa Anthology, s. 431 Hkm iin bkz. Rabinowitz, Sefer ha-Maasim liVney Erets Yisrael Tarbits 41 (1971-72), s. 289. 432 Goitien, The Interplay of Jewish and Islamic Laws, s. 77.

244

onlarn ne kadar aptal olduklarn syleyip duruyor; hatta yal annesine dahi ok kt davranyor. ok kt bir yaratltaHerkes onun bu ekilde olduunu dnyor; ancak o hep kendisinin erdem ve faziletinden dem vuruyor, stelik insanlara tevazu ve alak gnlll anlatyor; ancak herkes onun Tanry fkelendirecek iler yaptn ve bir kohene yakmayan tavr ierisinde olduunu dnyorBu kohenle ilgili grleriniz nelerdir? Hayy Gaon cevabnda bu kohenin kendi davranlaryla kendi makamn kk drdn belirterek, baka kohen olmasa dahi bahsi geen kohenin sinagogda Sefer Toraya ve bereketlendirme duasna (Birkat ha-kohenim) arlmamasn emretmitir.433 Rav Yahudann bir responsasnda ahitlii kabul olunmayan kimseler sralanrken tanmlanm grevine muayir davranann (*) ahitliinin de geersiz olduu belirtilmi; bu kimsenin de kohenlik kurallarna riayet etmeyen kohen olduu tasrih edilmitir.434 Kohenlerin anne, baba, ocuu, hanm, erkek kardei ve evlenmemi kz kardeinin defni hari, mezarla girmeleri yasak olduundan,435 bunlar cemaatin dier yelerinin mezarlarndan bir duvarla ayrlm zel mezarlklarna defnedilirlerdi.436 Abbasler dneminde mezarla girme yasana uymayan kohenler Tevratn emrini ihll sebebiyle bet dinler tarafndan krba cezasna arptrlmlardr.437 Haruna bal olarak hizmet veren Levililer, kohenlerin hizmetinde olup eitli ibadetlerde onlara yardmc olmakla mkellefti.438 Topran, aacn ve hayvanlarn her onda birinin Levililere verilmesi Tevratn emridir.439 Ancak Levililer konusunda aratrlan dnemde herhangi bir bilgiye rastlanmamtr. 4. Kleler ve Cariyeler Yahudilikte arap iin zm toplamak ya da evdeki yemekleri din kurallara uygun olarak yaplmas gibi din gayelerle Yahudi bir kle ya da cariye edinilmesi veya bunlarn Yahudilie girmesine ok nem verilmitir.440 Tevrattaki emre binaen bir Yahudi sahip olduu kleyi snnet ettirmeli, Sebtte de kle ve cariyeleri altrmamaldr.441 Bu hkm Talmud tarafndan da teyit edilmitir: Her Yahudi klesini snnet ettirmeli, cariyesine de mikve yaptrarak Yahudilii retmeli ve Yahudilik zerine yaamasn emretmelidir.442 Abbasler dneminde gaonlar bu kural ok sk uygulam ve de takip etmilerdir. Amram Gaon kle, sahibinin yannda bir ay gibi ok ksa bir sre dahi kalsa, Talmudun klelere dair hkmlerinin muhakkak uygulanmas gerektiini belirtmitir.443 Bir responsada Yahudilii kabul etmeyen bir kle, faydasz metaya (mal) benzetilmitir. Yahudi olmad iin ne yapt yenir ne de

433 (*)

Responsa iin bkz. Finkel, The Responsa Anthology, s. 9. ve kofer be-pakdon ki-fi-dakdiko. 434 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 22 (65. responsa). 435 Bkz. Levililer, 21/2-4. 436 Ydit, Cemetery, EJd, V, s. 272. 437 rnek iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 151 (504. responsa). 438 Saylar 18. bap. 439 Levililer 27/30-33. 440 Kahan-Baron ve dr., (EHJ) Economic History of the Jews, New York 1975, s. 270. 441 Tekvin, 17/12-13; k, 20/10; Tesniye, 5/14. 442 B.T., Yev. 48b. 443 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 145.

245

dokunduu arap iilir.444 Her ne kadar Sar alom Gaon cariyeler Yahudilie girmese de tevila (mikve/ykanma) yaptktan sonra kullanlabileceini sylemise de dindar rabbiler bu durumdaki kle ve cariyeleri ev ilerinde asla kullanmamlardr.445 Hayy Gaon, Talmudun emri gerei 12 ay boyunca kleye Yahudiliin teklif edilmesini, kabul etmezse derhal satlmasn emretmitir.446 Dier taraftan Abbas ve Fatmler dneminde Yahudiler arasnda kle ve cariye edinmek yaygn bir alkanlk haline gelmiti. Zengin ailelerin kzlarna eyiz olarak kle ve cariyeler vermesi yannda,447 erira Gaon gibi din adamlar, karsnn istemesi durumunda erkein, ev ilerini yapacak bir kle veya cariye temin etmek zorunda olduunu belirtmitir.448 Ayrca, cariyesi len hanma ev ilerine yardm edecek yeni bir cariye almasnn da zorunlu olduu kabul edilmitir.449 Yahudilerin din merkezi Surada Yahudi kadnlarn ou buday tmek, amar ve ekmek gibi gndelik ev ilerini kendileri yapmaz, bu ileri cariyelerine yaptrrd.450 Cariyelerin bir baka istihdam sebebi de ocuklara stannelik yapmas iindi.451 Kle veya cariyeler bir met (mal) grld iin sahibinin lmnden sonra satlr ya da kzlarn eyizlerine verilirdi. Bir Geniza dokmannda lm deinde bir Yahudi bineinin ve klesinin satlarak cenaze masraflarnn karlanmasn vasiyet etmitir.452 Ev ilerinde alan klelere hizmeti, uak manasnda vasf, cariyelere ise yine ayn anlamda vasfe denmekteydi.453 Klelerin baz aileler ierisinde, aile yelerinden bir fark yoktu. Hele de evde evin ilerini ekip evirecek bir erkek evladn olmamas durumunda kleler evin olu olarak kabul edilirdi.454 Bir Geniza dokmannda kabiliyetli bir kleye (ulm) sahip olan bir kimseye Allah, benzerlerinin saysn oaltsn eklinde dua edildii belirtilir.455 Bu tr kleler sahibinin gren gz, tutan eliydi. Sahibinin ev, pazar ve bilumum ticar ilerini takip ederdi. 1141 tarihli bir dokmanda Fustat yeivas bakannn ulm Ayzab limannda bir Mslmana iftira ettii iin, ehir kads tarafndan krba cezasna arptrlmasndan lgna dnm ve kady tehdit edercesine: Ben, Yeiva bakannn ulm, Saf, krba yiyecek yle mi? szleriyle meydan okumutu.456 Yine Geniza dokmanlarnda
Abrahams, JLMA, s. 99; Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 148. Assaf, Avedim ve Sahar-avedim Etsel ha-Yahudim, Tsiyon 4 (1939), s. 95; Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 609. 446 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 197. 447 Evlenecek bir kzn ketubasnda bir de cariye verildii kaydedilmitir. Bkz. Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 60; Friedman, The Monogamy Clause in Jewish Marriage Contracts, Perspective in Jewish Learning 4 (1972), s. 26; a.mlf., Developments in Jewish Marriage, s. 128. 448 Assaf, Avedim ve Sahar-avedim Etsel ha-Yahudim, Tsiyon 4 (1939), s. 97; Kahana ve dr., EHJ, s. 270. 449 Friedman, The Monogamy Clause in Jewish Marriage Contracts, s. 27. 450 Wacholder, The Halakha and the Proselyting of Slaves during the Gaonic Era, HJ 18 (1956), s. 101. 451 Konuyla ilgili bir dokman iin bkz. Goitein, Geniza Papers of a Documentary Character in the Gaster Collection of the British Museum, JQR, n.s. 51 (1960), s. 7, 3. dipnotta gsterilen tasnif. 452 Goitein, Slaves and Slavegirls in the Cairo Geniza Records, Arabica 9 (1962), s. 3. 453 Goitein, Slaves and Slavegirls in the Cairo Geniza Records, Arabica 9 (1962), s. 3. 454 rnek iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 83-84. Responsada Gaona klenin efendisinin her iiyle ilgilendii belirtilmitir. 455 Gottheil-Worrell, Fragments, s. 50, ng. trc. 51. Ayn temenni, erkek evlad olan kimseleri tebrik iin de kullanlrd. 456 Goitein, Teuda min ha-Namal Afrikani Ayzeb, Tarbits 21 (1949-50), s. 186-188.
445 444

246

sahibinin pazar vergisini toplayan, ticaret gemisini sevk ve idare eden klelerden bahsedilir.457 Bir responsada bir Yahudinin, klesini ona eziyet edecek birine satmamas gerektii; ona bir ocuu gibi davranmas, onu evlendirmesi ve eitimini vermesi sylenir.458 Maimonides de klelere davran konusunda unlar syler: Efendisinin klesine kar merhametli olmas dindarne ve vlecek bir davrantr. Ona gcnn yetmeyecei iler yklememeli, ona eziyet etmemelidir. Yediinden yedirmeli, itiinden iirmelidirOnu deil dayakla, szle dahi incitmemelidirOna barmamal; onunla nazik bir ekilde konumal ve kendisini ifade etmesine msaade edilmelidir... 459 X. asrda Luccada (talya) R. Kalonymus, kural olarak sadece yakn akraba iin okunan kadi duasnn, kle iin de okutulabileceine dair fetva vermitir.460 Evin ocuklar gibi klelerin ocuklarna da temel din bilgiler vermek sahibinin vazifeleri arasndayd.461 Bu sebeple din bir ykmllk olarak ilkokullarda kle ocuklar da eitilmitir. Bir responsada Reubenin klesinin ve cariyesinin bir olu olduu, Reubenin bunu alp ilkokula (bet ha-sefer) gtrd ve onlara Tora ve Neviim rettii belirtilir.462 Ancak bu retimin klenin Yahudilii kabulnden sonra olduunu belirtmek gerekir. Sura Gaonu Tsadek (816-818) Yahudilii kabul etmeyen klesinin olunu Tevrat retmek zere Yahudi ilkokuluna gnderen birini sert ifadelerle azarlamtr.463 erira Gaonun da cemaate bu dorultuda uygulamalar olmutur.464 slam dnyasnda klelerin hukuk garantileri olmasna ramen, durumlar hi de parlak deildi. IV/X. asrda btn eyaletler adeta kaak kle kaynyordu. Valilere verilen talimatlarn banda klelerin yakalanmas ve sahiplerine iadesi gelmekteydi.465 Bu durum Yahudi responsalarna da yansmtr. Bir responsada kaak bir klenin gittii yerde kendisini hr olarak tantp Yahudi bir kzla evlendii ve cemaatin ihtiyar heyetinin (zkney ha-ir) huzurunda ketuba bile yapt belirtilerek durumu sorulmutur. Gaon cevabnda, kadnn bu durumda bo kad almasna gerek olmadn belirtir. Zira Yahudi bir kzn bir yabanc veya kle ile evlenmesi caiz deildir. Gaon sz konusu kadnn kohen hari istedii Yahudi ile de evlenebileceini belirtir.466 Yine bir baka responsada kap yabanclarn gdalarn yiyen ve onlarn arabn (yayin neseh) ien, sonra da kendiliinden dnp gelen bir Yahudi klenin durumu sorulmutur. Gaon, klenin kaak olduu dnemde efendisinin sorumluluunda olmadn belirtmi, kleye kzmamasn syleyerek bundan sonraki dnemde Sebtte altrmamasn ve
Dokmanlar iin bkz. Goitein, Slaves and Slavegirls in the Cairo Geniza Records, Arabica 9 (1962), s. 3-4. 458 Abrahams, JLMA, s. 101. 459 Goitein, Slaves and Slavegirls in the Cairo Geniza Records, Arabica 9 (1962), s. 14. 460 Goitein, Yahudiler ve Araplar, s. 51; Assaf, Avedim ve Sahar-avedim Etsel ha-Yahudim, Tsiyon 4 (1939), Tsiyon 4 (1939), s. 104-105; Mann, Responsa, X, s. 151. 461 Agus, Tuvot Geoney Erets Yisrael ve Bavel, Horev 12 (1956-57), s. 212. 462 Assaf, Tekufat ha-Geonim, s. 113. 463 Responsa iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 83-84. 464 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 83; Assaf, Avedim ve Sahar-avedim Etsel ha-Yahudim, Tsiyon 4 (1939), s. 98. Ancak baz gaonlar klelere Kitab- Mukaddes retimine scak bakmamtr. Bkz. Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 605. 465 Mez, s. 203. 466 Agus, Tuvot Geoney Erets Yisrael ve Bavel, Horev 12 (1956-57), s. 212.
457

247

Yahudiliin gereklerini (mitsvot) reterek yaptrmasn emretmitir.467 1157 tarihli bir dokmanda ise efendisinin yokluundan yararlanan bir klenin svt ve hizmetini yapmas tembihlenen aileyi zor durumda brakt belirtilir.468 Tsameh Gaon, Yahudilii gerekten benimsemedii halde benimsemi gzken, ancak Yahudiliin gereklerini yerine getirmeyen bir klenin satlabileceine hkmetmitir.469 Natronay Gaon da Yahudi olduu halde hrszlk vb. davranlaryla sahibine zarar veren klenin satlmasn emretmitir.470 Keza, cariyesinin gayri ahlak davranlarda bulunduunu renen bir Yahudi onu iddetle cezalandrm, daha sonra da satmtr.471 Gerekli riteller yapldktan sonra, kle ve cariyelerin ikence ve tehdit yoluyla tekrar Yahudilie dndrlmesine fetva veren gaonlar da vardr.472 Dier taraftan baz Yahudiler ise satlarn zorlatrd iin snnet gibi baz din gerekleri kasten ihmal ediyorlard. nk kle snnet olduu takdirde ancak bir Yahudiye satlabilecek; bu da kle sahibini zor durumda brakacakt. Nahon Gaona ait bir responsada snnet olmak isteyen baz klelerin bu isteklerinin efendileri tarafndan reddedildiine dair bilgiler vardr. Bu ikayetler zerine bet din derhal harekete geerek bu talepleri reddeden kle sahiplerini para cezasna arptrrd.473 Benzer ekilde Yahudilii benimsemesinden sonra da bir cariye baka erkeklerle deil, sadece Yahudi bir erkekle evlenebilmektedir.474 Bu ve benzeri durumlarda Hayy ve Kohen Tsadek, klesi Yahudilii kabul etmek istemesine ramen, ticar kayglarla ihmalkr davranan sahibinin byk gnah ilediini belirterek sahiplerinin kle ve cariyelerine muhakkak izin vermeleri ve kendilerine Yahudilii retmelerini emretmilerdir.475 Talmuda gre Yahudilie giren bir klenin Yahudi olmayan birine satlmas durumunda, kleyi satan Yahudi, klenin deerinin 10 kat para cezasna arptrlr.476 Ancak Yahudi olmayan bir kle, sahibinin bir takm srlarn if edebilecei iin dmanlar tarafndan aleyhine kullanlabilecek tehlikeli bir silah olarak grlm ve derhal satlmas emredilmitir.477 Hem responsalara hem de Geniza dokmanlarna cariyelerle ilgili bilgiler de girmitir. Tlemsan Yahudilerinden Hayy Gaona gelen bir soruda, Yahudilie girmeyen cariyelerin ev ilerinde kullanlp kullanlmayaca sorulmutu. Gelen mektupta, Msrl cariyelere Yahudilie girmelerini syledikleri, ancak onlarn bunu kabul etmedikleri; eer cariyeler olmazsa kzlarnn ok zor durumda kalaca; uzak kuyulardan su
Agus, Tuvot Geoney Erets Yisrael ve Bavel, Horev 12 (1956-57), s. 212. Sebte kle altrlmamas Karalikte de nemli bir kuraldr. Bkz. Simha-Levi, Sefer Ro Pina, s. 123, Ar. trc. 166. 468 Goitein, Slaves and Slavegirls in the Cairo Geniza Records, Arabica 9 (1962), s. 16. 469 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 183. 470 Assaf, Avedim ve Sahar-avedim Etsel ha-Yahudim, Tsiyon 4 (1939), s. 96; Wacholder, The Halakha and the Proselyting of Slaves during the Gaonic Era, HJ 18 (1956), s. 98. 471 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 150. 472 Assaf, Avedim ve Sahar-avedim Etsel ha-Yahudim, Tsiyon 4 (1939), s. 96. 473 Assaf, Avedim ve Sahar-avedim Etsel ha-Yahudim, Tsiyon 4 (1939), s. 94; Wacholder, The Halakha and the Proselyting of Slaves during the Gaonic Era, HJ 18 (1956), s. 95. 474 slam dnemde mslman air el-Batn, Remlede ak olduu Yahudi bir cariyeyle ancak Yahudilii kabul etmesinden sonra evlenebilmiti. bnl-Mutez, Tabakt-uar, nr. Abdssettr Ahmed Ferrc, Drul-Marif: Kahire 1981, s. 248. Ancak Yahudilie bu gei, kadn sevdas yzndendi. airin cariyeden hevesini aldktan sonra Yahudilii de terk ettii belirtilir. 475 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 197. 476 B.T., Git. 44a. Bir rivayete gre 100 kat ceza verilecei de belirtilmitir. 477 Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 605; Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 148.
467

248

getirmek, dere kenarlarnda elbise ykamak, ekmek vs. tm ileri yapmak zorunda olacaklar; bunu yaparken de yabanclarla irtibat kurmak zorunda olduklar iin baz naho durumlarla karlaabileceklerini belirtmilerdi. Gaon, belirtilen zorunluluklardan dolay, Sebtte altrmamak artyla bu cariyelerin kullanlabileceini belirtmitir.478 Cariyelerin Yahudi dinine geite mikve zorunluluu dolaysyla, baz Yahudilerin bu riteli zorla gerekletirdikleri; dolaysyla zorla gerekletirilen mikvenin caiz olup olmad sorulmu, erira Gaon zorla yaplan mikvenin geersiz olduuna hkmederken; Sar alom Gaon (849-53) geerli olduunu belirtmitir.479 Yahudilikte cariyelerle gelii gzel cinsel iliki yoktur. Ancak azat edilip nikhtan sonra cinsel ilikiye girilebilir.480 Minada cariyesiyle azat etmeden nce cinsellik yaadndan phelenilen birinin o cariye ile nikhlanamayaca belirtilmitir.481 Bu kural Talmud rabbileri tarafndan getirilmiti. Oysa Kitab- Mukaddes dneminde cariyelerle cinsel ilikinin nikha bal olma kural yoktu.482 Bu yasak dolaysyla Yahudilikte bir evde anne, kz karde veya hanm olmakszn cariye ile yalnz yaamaya msaade edilmemitir.483 Cariyelerle cinsel iliki konusunda Natronay Gaonun tavr kesindi. Gaon bir cariye ile cinsel ilikiye ancak onu azat edip nikh yapmak artyla girilebileceini; azat edilmeksizin girilen cinsel ilikinin zina olacan belirtmitir.484 Benzer bir uyar Hayy Gaonun ada bir resl-cluttan gelmitir: Cariyeyle nikh yaplmakszn girilen cinsel iliki zinadr (beilot zenot). Bu tr durumlarda cariye sahiplerinin cinsel ilikiden nce onu azat etmesi, nikh yaptktan sonra cinsel ilikiye girmesi gerektii belirtilmitir.485 Benzer uyar bir Geniza dokmannda da dile getirilmitir.486 Sura gaonu Aharon ise, cariyesiyle ilikiye giren bir kimsenin, onu azat etmi saylaca iin, ilikiden sonra cariyenin dorudan hr saylacan belirtmitir.487 Maimonidese gelen bir soruda bekar bir adamn bir cariye satn alarak evde yerli yersiz yalnz balarna kaldklar ikayet konusu olmutu. Maimonides bir erkein nikhsz bir cariye ile yalnz bana kalmasnn kesin olarak yasak olduunu belirttikten sonra, sz konusu erkein cariyesini azat edip hemen evlenmesini; deilse yerel bet dinin bu cariyeyi alarak azat etmesini emretmitir.488 Nikhtan nce cariyesi ile beraber olan kimselerin cariyelerine bet din tarafndan el

Abrahams, JLMA, s. 100; Assaf, Avedim ve Sahar-avedim Etsel ha-Yahudim, Tsiyon 4 (1939), s. 92; Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 147; Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 164. 479 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 148. 480 Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 39. Makdisnin bu bilgisi Talmuda dayanmaktadr. Bkz. B.T., A.Z. 36b; Sanh. 82. 481 M. Yeb. 2:8. 482 Goitein, Geniza Papers of a Documentary Character in the Gaster Collection of the British Museum, JQR, n.s. 51 (1960), s. 37. Tevratta cariyelerle cinsel iliki iin herhangi bir yasaklama yoktur. Bkz. k, 21/10. 483 Goitein, Slaves and Slavegirls in the Cairo Geniza Records, Arabica 9 (1962), s. 6. 484 Assaf, Avedim ve Sahar-avedim Etsel ha-Yahudim, Tsiyon 4 (1939), s. 98. 485 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 61 (56. responsa). 486 Bkz. Friedman, , , Ribuy Naim be-Hevra Yahudit, Makorot Hadaim min ha-Gniza: Matsav ha-Mahkar [Yahudi Toplumunda ok Evlilik: Genizadan Konuyla lgili Yeni Dokmanlar], Peamim 25 (1985), s. 11. 487 Wacholder, The Halakha and the Proselyting of Slaves during the Gaonic Era, HJ 18 (1956), s. 100. 488 Responsa iin bkz. Finkel, The Responsa Anthology, s. 16.

478

249

konur ve sata karlrd. Sattan elde edilen para ise fakirlere datlrd.489 Cariyesiyle evlenmek isteyen zengin tccarlarn nce onu azat edip sonra nikhladklarna dair baz rnekler Geniza kaytlarna gemitir.490 Yahudi kadnlar, zellikle de Msrdakiler, kocalarnn cariyelerle yerli yersiz cinsellik yaayabilecekleri korkusuyla daha nikhtan nce, evde cariye bulundurulmamas konusunda mstakbel kocalarna art koar; bunu da evlilik mukavelelerine koyarlard. 1107 tarihli bir dokmanda Rabban bir erkekle Kara bir hanm arasnda akdedilen evlilik szlemesinde Kara gelin szlemeye gelecekte kocasnn bir cariye (pilege) edinmemesi artn da koymutu.491 Benzer arta 1155 tarihli bir baka Geniza dokmannda da rastlanmaktadr. Fustatta yazlan rmce bir evlilik belgesinde Ve (damat) evlenecei kadnn zerine baka bir hanm almayacak ve hanmnn rzas olmadan cariye de edinmeyecektir eklinde bir art konmutur.492 Bir responsada ev ilerini yaptrmak zere bakire cariye satn alan bir Yahudi kadnn, bu cariyenin bakire olmadn anlamas zerine satt belirtilir.493 Cariyenin bakire olmas, en azndan kocasyla herhangi bir cinsellik yaayp yaamadn tespit asndan kolay olacaktr. Keza, cariyesinin gayri ahlak davranlarda bulunduunu renen bir baka Yahudi nce onu iddetle cezalandrm sonra da satmtr.494 ffet, cariyede aranan en nemli zelliklerden biriydi. skenderiyede hanmn yeni kaybetmi zengin bir Yahudi tccar Fustattaki arkadana yazd mektupta ocuklarn grp gzetecek, kendisine hizmet edecek ve her eyden nemlisi de iffet sahibi bir cariye aradn yazar.495 1150lerde Fustat bet dininde dzenlenen belgede Natan ben Samuelin hanm, bakire iki cariyesinin lmnden sonra Yahudi dini zere evlenmelerine kadar bakmlarnn devam etmesi iin malnn nemli bir ksmn vasiyet etmiti.496 Gaonlarn kar kmasna ramen Yahudi erkeklerin cariyeleriyle yapt kaamaklar idareye gelen ihbar/ikyet mektuplarndan anlalmaktadr. Kendisine almad elbiseleri cariyesine layk grdn belirten bir kadn, cariyesini hizmet iin aldn syleyen kocasnn bu ifadeyi bir klf olarak kullandn; aslnda cariyenin eve cinsellii iin alndndan ikayet eder: Bahsettii kadn hizmeti deil, istifra ettii (cinsellik yaad) bir cariye.497 1093 tarihli dokmanda Ali ben Yafet adl bir Yahudinin Askalndan (Akalon) yannda kz olan bir cariye satn ald, ancak kzn
Goitein, Slaves and Slavegirls in the Cairo Geniza Records, Arabica 9 (1962), s. 6. Mesel bkz. Goitein, Geniza Papers of a Documentary Character in the Gaster Collection of the British Museum, JQR, n.s. 51 (1960), s. 38 (1154 tarihli bir Geniza dokman; cariyesiyle evlenen Ebl-Mrecc isimli zengin bir Yahudi tccarn erkek ocuu dourmayan nikhl cariyesini boamak iin bet dine mracaat talebi). 491 Mann, Texts and Studies, II, s. 179-180. Tarihi belli olmayan ancak ayn artn koulduu bir baka dokman iin bkz. Friedman, The Monogamy Clause in Jewish Marriage Contracts, s. 23. 492 Friedman, The Monogamy Clause in Jewish Marriage Contracts, s. 22. 493 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 5 (7. responsa). Cariyenin satlmasnn sebebi muhtemelen mazisindeki kt alkanlklarn bu kadnn evinde de devam ettirme korkusu olmaldr. 494 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 150. 495 Goitein, Slaves and Slavegirls in the Cairo Geniza Records, Arabica 9 (1962), s. 7. 496 Goitein, Tsavoot mi-Mtsrayim miTkufat ha-Geniza, Sefunot 8 (1964), s. 111, br. trc. s. 112. 497 Assaf, Makorot u Mahkarim, s. 167 (Maimonidesin olu Avrahama gelen bir ikayet mektubu).
490 489

250

bir mddet sonra ld belirtilir. Nikhsz beraberlik yasak olduu iin Ali ben Yafetin cariyeyi azat ederek evlendii belirtilir.498 Kle ve Cariyelerin Azad: Kle ya da cariyelerin meseleleriyle bet dinler ilgilenirdi. Azat ileminin gerekli belgeleri bet din tarafndan tanzim ve telif edilirdi.499 Ancak azat, kiilerin hr iradesiyle ve ahitler huzurunda yaplmas gerekirdi. Yazl belge braklmasa da ahitler huzurunda yaplan azat ilemleri de kabul edilmitir.500 Kle azadn ya Yahudinin bizzat kendisi ya da bir bet dinin yapmas gerekirdi. Kle azadnda yabanc bir mahkemenin verdii karar geerli ve balayc kabul edilmemitir.501 Ancak slam dnemde dina de-malhuta dina kural gerei, slam mahkemeleri tarafndan gerekletirilen kle azatlar da geerli kabul edilmitir.502 Yahudi hukukuna gre Filistine (Erets Yisrael) kaan bir kle hr olur;503 efendisi tarafndan ciddi bir ekilde yaralanan klenin ona olan aidiyeti sona ererdi.504 Prosedre uygun olmayan azat ilemleri kabul edilmemitir. Konuyla ilgili ilgin bir olay erira Gaona ait bir responsaya yansmtr. Responsada yer alan bilgiye gre bir Yahudi klesini aynen hr Yahudiler gibi nikh duas (iva berahot) ile evlendirmi; bunlarn ocuklarn Tevrat renmesi iin de ilk okula (bet ha-sefer) gndermiti. Ancak bu kleyi de azat ettiine dair herhangi bir belge ya da ahit brakmakszn lmesi zerine yerel bet din, yaptklarnn hr insana yaplacandan hareketle kleyi azat etmiti. Fakat erira Gaon len Yahudinin, Yahudi olmayan birine nikh duas yaptrmas ve ocuunu Yahudi ilkokuluna gndermesinin hata olduunu belirterek sz konusu klenin bir belge (get herut) ya da ahitler huzurunda azat edilmediine hkmetmi ve azatlk meselesine len ahsn varislerinin karar vermesini belirtmitir.505 Makdisnin efendilerine belli bir sre hizmet eden klelerin hr olacaklarna dair bilgisi,506 Tevrattaki, klelerin Yuvil ylnda kendiliinden azat olacan emreden ayetidir.507 Ancak Mabedin yklmasndan sonra bu uygulama ilg edildii iin508 slam dnemde bu konuda kaynaklara herhangi bir bilgi yansmamtr. Yahudilerin sahip olduu klelerin azatlk belgeleri muhakkak bet din tarafndan tanzim ve telif edilirdi.509 Abbasler dneminde Taberiye bet dinine ait bir belgede klelerin yle bir trenden sonra azat edildiini reniyoruz: Falan ayn, Sebte (abat) gre falan gnnde ve alemin yaratlndan u kadar sre sonra bet dine gelen falan olu falan klesini azat edeceini ve hrriyetine kavuturacan beyan etti ve klesine yle dedi: Seni klem olmaktan azat ediyorum; hr, bana buyruk ve kendine hkmeden ol! Yahudi cemaatinin bir yesi ol; kendine bir Yahudi kz almaya, cemaatle kaynamaya yetkili ol! ocuklarn da hr ve
498 499

Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 165. Goitein, Slaves and Slavegirls in the Cairo Geniza Records, Arabica 9 (1962), s. 5. 500 Responsa iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 85 (6. responsa). 501 B.T., Git. 10b. 502 Shilo, Maimonides on Dina de-Malkhuta Dina, JLA, I (1978), s. 163. 503 B.T., Git. 45a. 504 Abrahams, JLMA, s. 101. 505 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 83-84. 506 Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 39. 507 Tevrattaki hkm iin bkz. k 21/2; Tesniye 15/12. 508 Zeitlin, Slavery during the Second Commonwealth and the Tannaic Period, JQR, n.s. 53 (1962-63), s. 194. 509 Goitein, Slaves and Slavegirls in the Cairo Geniza Records, Arabica 9 (1962), s. 5.

251

hahamlardan Tevrat (Oreyta) renmeye hak sahibi olsunlar. Benim ve varislerim adna sana ebed olmak zere Musa dini ve srail geleneine (ke-dat Moe ve Yisrael) uygun olarak hrriyet ve azatlk (sefer taruhim ve get herurin) belgen verilecektir.510 IV. YAHUD ALES 1. Ailenin Oluumu Yahudi anlaynda Tanr yeryzn bo kalsn diye deil, oturulsun diye yaratmtr. Yeryznn doldurulmas evlilik sayesinde olaca iin, evlilik kutsal bir grev kabul edilmitir. Talmudta evli olmayan adamn gerek bir adam olmad belirtilmi; bir insann evine bereketin ancak kadnla beraber gelecei vurgulanarak evlenmek tevik edilmitir. Talmudta ei olmayan bir erkek nee, kutsama, iyilik, Tevrat ve huzur olmadan yaayan bir l olarak tarif edilmitir. Ayrca evlilik erkein btn gnahlarnn affedilmesini salar.511 Evlilie dair bu anlay slam dnemde de devam etmitir. XI. asrda Bizanstan Msra borlarn demek iin para teminine gelen bir Yahudi din adam kendisini cemaate bekr olarak tantmt. Yegane amac borlarn deyecei paray toplayp gitmek olan bu adamn evlenmek gibi bir gayesi yoktu. Ancak bekr kalmak cemaat arasnda ho karlanmad iin srekli evlen basks altndayd. Basklardan bunalan din adam yaknlarna yazd bir mektupta arkadana yle ikyetlenir: Bildiin gibi burada kalmak gibi bir niyetim yok. Dayan Nissim her geliinde Senin gibi bir adam hanmsz nasl yapar? Byle bir gnah nasl iler? Rabbin Tevratta Adamn yalnz olmas iyi deildir, buyurduunu bilmiyor musun? demektedir. Bu tr sorular susup geitiriyorum. Ona bir ailemin olduunu kesinlikle syleyemem. Ona evlenmeyeceimi de syleyemem. Sylesem, sadece onun deil, btn cemaatin gznden derim.512 stisna da olsa hi evlenmeyenler de vard. Mesel, Fatmler dnemi Yahudi tabiplerinden shak b. Sleyman el-srail513 veya uluslar aras tccar shak el-Yahudi514 gibi baz kimseler hi evlenmese de, cemaat arasnda ilim talebi dnda bekr kalmak hibir zaman msamaha ile karlanmamtr.515 Yahudilikte aralarnda kan ba olan kimselerle evlenmek yasaktr. Bir kimsenin anne ve babasyla; babasnn karsyla; ana ya da baba bir kz kardeiyle; torunlaryla (olunun kz ya da kznn kzyla); hala, teyze, amca ve amca karsyla; gelin ya da kaynvalidesiyle; kardeinin kars ya da ayn anda karsnn kz kardeiyle evlenmesi yasaklanmtr.516 Hz. Musaya gelinceye kadar iki kz kardei ayn anda almak caiz iken, Hz. Musadan sonra bu da yasaklanm; iki kz kardei ayn anda nikh altnda
Margaliot, Halakot Erets-Yisrael min ha-Geniza, s. 27. Bkz. B.T., Yeb. 62b-63a; B.M. 59a. Evliliin kudsiyeti hakknda bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 53. 512 Dokman iin bkz. Mann, Texts and Studies, I, s. 460. Tevrattaki ayet iin bkz. Tekvin, 2/18. 513 bn Sid el-Endels, Tabaktl-mem, s. 88. Pek ok talebe yetitiren shak yz yandan fazla yaamt. Kendisine, evlenip oluk ocua karmamasnn sebebi sorulduunda o tpla ilgili drt kitap yazdn, bu drt kitabn, namn ocuklardan daha iyi devam ettireceini sylemiti. Bkz. bn Eb Usaybia, s. 479. 514 Rmehurmz, Acibl-Hind, s. 108; trc.2-3. 515 Konuyla ilgili olarak bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 61 vd. 516 Konu slam dnemde kaleme alnan bir hukuk kitabnda belirtilmitir. Bkz. Rabinowitz, Sefer haMaasim liVney Erets Yisrael Tarbits 41 (1971-72), s. 303. Konunun Tevrattaki temeli iin bkz. Levililer, 18/6 vd.
511 510

252

tutmak haram kabul edilmitir.517 slmdan farkl olarak Yahudilikte bir erkein kz yeeniyle evlenmesi caizdir.518 Ancak bu hkm Karaler tarafndan kabul edilmemitir.519 Kara Sehl b. Matsliah X. asrda Filistin Rabbanleri arasnda yeenle evliliin olmadn belirtir.520 Dinen cevazna ramen bu uygulamann ok yaygn olmad anlalmaktadr. Goitein konuyla ilgili Geniza dokmanlarnda sadece bir olaya rastladn belirtir.521 Abbasler dneminde ayr bir fikir akm olarak ortaya kan Anan ben David, hala ve teyzelerle evlenilebileceini savunmusa da, Anann bu gr kendisi dnda tasvip grmemi; mntesipleri tarafndan dahi iddetle reddedilmitir.522 Tevratta evlilik yasan ineyenlerin ldrlmesi emredilir.523 Kadn ya da erkek, Yahudilerin Yahudi olmayanlarla ve kendi ilerinden kan Kara ve Samir mezheplerine mensup kimselerle evlenmesi yasaklanmtr. Kara hareket ortaya knca Rabban Yahudilerle karlkl herem iln edilmi ve birbirleriyle evlenmemek eklinde bir kural gelitirilmiti.524 Yahudi seyyah Benjamin Dimak ehrini ziyaretinde ehirdeki Rabban, Kara ve Samirilerin bar iinde yaadklarn, ancak birbirleriyle asla evlenmediklerini haber verir.525 Yasan en nemli gayesi Yahudilerin evlendikleri elerinin dinine ya da mezhebine girme korkusudur.526 Yahudilerin kendi aralarndaki evliliklerinin bir dier sebebi de, Mslman mellif Chizn da dikkat ektii gibi, Yahudi rknn korunmasna yneliktir.527 Yahudilerle Yahudi olmayanlar arasnda evlilik yasa II. Mabed dneminde belirginlemitir.
Levililer, 18/6-18. Yahudilikte haram olan evlilikler Levililer, 18/6 vd.da detaylca aklanmtr. Yeenle evlilikle ilgili hkm, bu ifadelere dayandrlmaktadr. Pasajlarda yeenle evlenilebilecei aka belirtilmemitir; ancak nikhlanmas haram olanlar arasnda da saylmad iin yeenle evlenilebilecei kabul edilmitir. Bilgiyi veren Rav Yeuda Adoniye teekkr ederim. Yeenle evlilik konusunda ayrca bkz. Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 121-122. 519 Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 121. 520 Sehl b. Matsliah bunu, Rabbanlerin bu konuda Karailerin etkisinde kalmalar mnasebetiyle zikretmitir. Bkz. Pinsker, Likkutey Kadmoniyot, II, Viyana 1860, s. 33ten naklen Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 122. 521 Sz konusu dokman XIII. asra aittir. Bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 26. Trk Yahudi cemaati byklerinden birisiyle yaptm grmede, cemaat arasnda yeenle evlilik konusunda sadece bir rnek bildiini, bunun da anakkalede vuk bulduunu anlatmtr. 522 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 53, ng. trc. Nemoy, s. 383-384. 523 Levililer, 20/11-14. 524 Graetz, III, s. 134. 525 Bkz. Benjamin, s. 58. 526 Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 162-163. slm hukukunda da Mslman kzlarn (erkeklerin deil) Mslmanlardan bakas ile evlenmesi yasaktr. Ahmed b. Hanbel zamannda ilgin bir olay yaanmtr. Ahmed b. Hanbel zamannda Badatta Mslman olan bir Yahudi, kzn bir Yahudi ile evlendirmiti. Bunun zerine Mslmanlarla Yahudiler, Mslman bir babann, kzn Yahudi biri ile evlendirip evlendiremeyeceini tartmlar; tartmalar uzaynca Ahmed b. Hanbelin hakemliine mracaat etmilerdi. mam kzn Mslman olduunu belirterek nikhn caiz olmadna hkmetti. Bkz. bn Mflih, el-Maksadl-Ered f Zikri Ashbi(l-mm) Ahmed, nr. Abdurrahman b. Sleyman elUseymin, Riyad 1410/1990, III, s. 124. Hukuk kitaplarnda, Mslmanlar tarafndan art koulmasa dahi, bir gayri mslimin mslman bir kadnla asla evlenemeyecei belirtilir. Bkz. Mverd, AhkmsSultniyye, s. 184; bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 801-802. 527 Chiz, er-Redd aln-Nasr, s. 63. Hatta Chiz, Yahudiler arasnda hayvanlarn melezletirilmesi yasa ile iki farkl cinsin kark dokunmas (Yahudilikteki eatnez) fikrinin de bu dnceden kaynaklandn ima eder. Bkz. a.g.e., s. 63.
518 517

253

Tevratta Kral lomonun (Sleyman) deiik milletlere mensup kadnlarla evlenmesi tasvip edilmemi; bu evliliklerle yabanc unsurlarn srail sarayna girdii kabul edilmektedir.528 Srgnden sonra Ezraya kadar evlenme yasa Kenan ilinde yaayan yedi kabile ile snrl iken, Ezrann reformuyla bu yasak geniletilmi, Yahudi olmayanlarn tamamna temil edilmiti.529 Bu bilgiler Hayy Gaona ait bir responsada da dile getirilmitir. Hayy Gaon Kuzey Afrika cemaatlerinden gelen bir soruya cevaben Kral lomonun (Hz. Sleyman) yapt kark evliliklerin zararna dikkat ekmi; kadn veya erkek hibir Yahudinin (srail) yabanclarla evlenemeyeceini u szlerle zetlemitir: Ne onlardan kz aln ne de onlara kz verin!530 Fatmler dneminde konuyla ilgili ilgin bir rnek vardr. XI. asrn sonlarnda Filistinde yaayan Mslman air el-Batn, Remlede Yahudi bir cariyeye k olmu ve evlenmek istemiti. Ancak cariyenin ait olduu Yahudi cemaati air Mslman olduu iin buna msaade etmemiti. Bunun zerine el-Batn (Akn gz krdr fehvasnca) Yahudilii kabul etmi ve bir mddet sonra da cariye ile evlenmiti.531 Yahudi kzlarn klelerle de evlenmesi yasakt. slam dnemde kaleme alnan bir hukuk kitabnda (Sefer Berahot ve etarot) yer alan azatlk belgesinde bir klenin Yahudi kzlarla ancak hr olduktan sonra evlenebilecei belirtilir.532 Fatmler dneminde kaleme alnan ketubalara da doacak kzlarn ancak Yahudi erkeklerle evlenecei eklinde ifadeler konmutur.533 Yahudilie sonradan giren kimseler esasta sadece kendi akrabalaryla evlenebilirdi. Ancak Talmud sonras dnemde bu uygulamadan vazgeilmitir. Maimonidesin ifadesinden slam dnemde bu kimselerin Yahudi kzlarla evlendii anlalmaktadr.534 Yahudilie sonradan giren bir kadn, kohenle de evlenemezdi. Ancak Kohenler Yahudilie bebeklik anda ( ya ve alt) giren kz ocuklaryla evlenebilirlerdi.535 Abbas ve Fatmler dneminde evlilikte denklie de dikkat edilmekteydi. XI. asra ait bir Geniza dokmannda bir cemaat reisi (nagid) evlilik belgesine taraflarn yaa ve soyca (hogenim) birbirlerine denk olduklar notunu dmtr.536 Bir baka dokmanda ise ekonomik denklie dikkat ekilmitir.537 Fatmler dneminde ayrca
Konuyla ilgili bkz. I. Krallar, 11/1-6. B.T., Meg. 13a. 530 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 58 (54. reponsa). Hayy Gaonun responsas Arapadr. Karalerdeki yasak iin bkz. Cahn, The Rise of the Karaite Sect, s. 88. 531 bnl-Mutez, Tabakt-uar, s. 248. Ancak air bir mddet sonra tekrar slama gemitir. Uzaktan baklnca boy-pos ve endam yerinde gzken ve Arap dilini olduka iyi kullanan air elBatnin yzne baklmayacak ekilde irkin olduu, grenin eytan grm vehmine kapld belirtilir. bnl-Mutez, el-Batnin herhangi bir ahlk kaygsnn da olmadn belirtmektedir. Bkz. a.g.e., s. 274. 532 Bkz. Margaliot, Halakot Erets-Yisrael min ha-Geniza, s. 27. 533 rnekler iin bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, II, s. 72, ng. trc. 74 (slam dneme ait tarihi belli olmayan bir ketuba); a.g.e., II, s. 83, ng. trc. 85 (927 ya da 1027 tarihli Msrda, Gurretlayn ile damat Sehl arasnda yazlan ketuba). 534 B.T., Yeb. 22a; Wacholder, Attitudes towards Proselytizing in the Classical Halakah, HJ 20 (1958), s. 84. 535 B.T., Yeb. 60b; Jacobs-Hirsch, Proselyte, JE, XIII, s. 224. 536 Golb, Sixty Years of Genizah, Judaism 6 (1957), s. 14; Goitein, What would Jewish and General History Benefit by a Sytematic Publication of the Documentary Geniza Papers, PAAJR 23 (1954), s. 39. 537 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 55.
529 528

254

Rabban Yahudiler arasnda amca ve teyze ocuklar arasnda yaplan evlilikler de olduka yaygnd.538 Rabbanlerde olduu gibi Karalerde de evlenilebilecek kimseler Levililer 18/618e dayandrlmaktadr.539 Ancak Levililerdeki sz konusu listeye Karaler Tevratta listesi verilen akrabalarla evlenme yasan Rikuv (Ar. terkb) ad verilen zincirleme kyas metodu ile daha da genileterek evlenen iki tarafn akrabalarnn da birbirine haram olduunu kabul etmilerdi. Buna gre bir erkek veya kadn, boansa dahi evlendii einin dier akrabalaryla; hatta ayn ele evlendikleri iin ikinci elerin akrabalar da birinci ein akrabalaryla evlenemiyorlard.540 Karaler bu prensibe ok fazla nem vermilerdi. 1057 tarihli bir dokmanda spanyadan gelip Bizans zerinden Kudse yerleen Avraham b. Fadanc isimli bir Karanin einin lmesinden sonra baldzyla evlendii renilince, Kudsl Kara liderler tarafndan einden ayrlmas iin bask yapld belirtilir. Ancak Avraham kendini kurtarmak iin, Kudste Kara idaresinde hizmet veren hemehrisi Yakub isimli Karanin de kendisi gibi baldzyla evlendiini syleyince, Yakubu nce einden zorla ayrmlar; ancak daha sonra cinsellik yaamamas artyla eiyle nikhl kalabileceklerini belirtmilerdi. Avraham b. Fadanc ise areyi Rabban cemaate katlmakta bulmutu.541 Karalikteki Rikuv prensibi sebebiyle pek ok Karanin birbiriyle evlenmesi glemi ve bir ksm Kara Rabban Yahudilerle evlenmek zorunda kalmt.542 Bunu cemaatin kendi eliyle intihar olarak gren sonraki dnem Kara ulemas bu prensibe kar kmlardr. Karalikte rikuva kar kanlarn ilki, Anan ben Davidin beinci nesilden torunu David b. Boazdr (X. asrn ikinci yars ile XI. asrn ba). Ben Boazn bu muhalefeti sonraki asrda Ebl-Ferec Furkan (Yeua ben Yahuda) ve Yusuf el-Basr tarafndan gelitirilecektir.543 Kara Bnyamin en-Nihavend kiinin st kardeiyle evlenmesinin yasak olduunu belirtir. Tevratta yer almayan bu hkmn slam hukukunun etkisiyle verildii kabul edilmektedir.544 Yahudi cemaati arasnda bir Yahudi bet dini tarafndan kylmas akitleri bet dinlerdeki bir nikh gerekletirilirdi. Maimonides yerel evliliin mer kabul edilebilmesi iin, nikhn gerekirdi. Abbas ve Fatm dnemlerinde nikh memuru (mukaddem lil-menkih) tarafndan yneticinin (mukaddem) izni olmakszn nikh

rnekler iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 27 vd. Schlanger, Karaite Marriage Documents, s.. 120. 540 Simha-Levi, Sefer Ro Pina, s.125-126, Ar. trc. 169; Cohen, Anan ben David and Karaite Origins, JQR, n.s. 68 (1977-78), s. 142; Kuzgun, Hazar ve Karay Trkleri, Ankara 1985, s. 202. Karalerin bunu Tekvin 2/24teki ifadeye kyasla gelitirdikleri belirtilmektedir. Konuyla ilgili detaylar iin bkz. Cahn, The Rise of the Karaite Sect, s. 68 vd.; Nemoy, Two Controversial Points in the Karaite Law of Incest, HUCA 49 (1978), s. 247-265. 541 Olayn anlatld dokman iin bkz. Gil, Erets Yisrael, III, s. 89 vd. 542 Schur, Toldot ha-Karaim, s. 38. 543 Poznanski, The Karaite Literary Opponents of Saadiah Gaon in the Eleventh Century, JQR 19 (1907), s. 65; Mann, Texts and Studies, II, s. 39; Nemoy, Karaite Anthology, s. 123; a.mlf. Jeshua ben Judah, EJd, X, s. 3-4; Horowitz, David ben Boaz, EJd, V, s. 1349. Ebl-Ferec Furkan konuyla ilgili grlerini Sefer ha-Yaar isimli eserinde ele almtr. Eserin gnmze ulaan ksmnn ngilizce tercmesi iin bkz. Nemoy, Karaite Anthology, s. 127-132. 544 Cahn, The Rise of the Karaite Sect, s. 88; Simha-Levi, Sefer Ro Pina, s. 57, Ar. trc. 91.
539

538

255

yapanlarn cemaatten atlmasn (herem) emretmitir.545 Geniza dokmanlarna konuyla ilgili ilgin bir rnek yansmtr. XI. asrn sonu ile XII. asrn balarnda Fustatta yaayan zengin Yahudi i kadn el-Vuha (Kerme bt. Amram) (. 1100), Askalanl Hassnla nikh akdini Mslman bir mahkemede gerekletirmiti. phesiz byle bir nikhn Yahudi eriatnca herhangi bir geerlilii yoktu. el-Vuha ile Hassnun Mslman mahkemeye mracaat etmelerinin sebebi, Hassnun evli olmas ve Askalandaki hanmnn bu evlilie kar kmasyd. Ancak her eye ramen el-Vuha ile Hassn evlenmilerdi. phesiz byle bir evlilik geerli olmad gibi, el-Vuhaya herem ilan edilmi, bir Kefret bayramnda Irakllar sinagoguna gelince cemaat lideri (nasi) tarafndan sinagogdan atlmt.546 a. Evlilik Ya Yahudi din adamlar gerek olan gerekse kz ocuunun ergenlik yana kadar beklenmesi; ergenlikten sonra da fitneye debilecekleri endiesiyle bir an nce evlendirilmesi taraftaryd. Talmud rabbilerinden Rav, bir babann kznn byyp Ben evleneceim, deme zamanna kadar bekletilmesini salk verirdi.547 Yine Talmud rabbileri ocuk yapacak yaa gelmeden kz ocuklarn evlendirenlerin Mesihin geliini geciktirdikleri grndeydi.548 Gaonlar kz ya da erkek, kk yata evlendirilmesini hep tevik etmilerdir.549 Abbas ve Fatmler dneminde evlilik yanda genelde ailenin sosyal ve ekonomik durumu etkili olmutur. Krsal kesimlerde evin ihtiyac olan i gcne katk salamak iin erkek ocuklar genelde kk yalarda evlendirilirdi.550 Babas kk yalarda len kz ocuklar ise bana bir ey gelir endiesiyle bir an evvel ba-gz edilmeye allrd.551 Kk ancak balia (ergen) olmu gibi gzken kzlarn evlilii iin 12 yatan bir gn almas yeterli grlmtr. 12.5 yan dolduran kzlar ise erikin kabul edilmitir. Horowitz, Genizada Yahudiler arasnda evlilik ya ortalamasnn 12 olduunu belirtir.552 Yahudilikte ergenlie ulam bir kzn evlenmek iin velisinden izin art yoktur. Kendisi ya da tayin ettii vekil, iki ahit huzurunda nikh akdini gerekletirebilir. Ancak ergen olmayan kzlarn evlenebilmesi iin velisinin izni artt.553 Hukuk olarak kil ve bli genlerin evlilik kararlar kendilerine ait olduu kabul edilse de fiiliyatta evlenme kararnda iftlerden ziyade baba ve annenin karar nemliydi. Gaonlar yirmi yana gelip her manada kil ve bli olsa dahi bir kzn, kocasnn falan kimse olabilecei hakknda bir gr belirtmesinin abes olduunu; kzn, babasnn kendisine uygun grd birine raz olmas gerektii grndeydi. Bir responsada 20 yanda dahi olsa, bir ocuun anne ve babasnn tercihine/szne itaat
Ashtor, Sidrey ha-Nisuin be-Galot Yimael, Mahanayim 83 (1963), s. 35; Friedman, Developments in Jewish Marriage, s. 131. 546 Goitein, A Jewish Business Women, s. 16-17. 547 B.T., Sanh. 76a. 548 B.T., Nid. 13b. 549 Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 165. 550 Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 165. 551 Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 165. 552 Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 165. 553 Goitein, The Interplay of Jewish and Islamic Laws, s. 71; Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, 179.
545

256

etmesi gerektii belirtilmitir.554 Bu sebeple kz ya da erkein ailesinin rzasn almak yaygn bir detti. Ailenin rzas hilafna alnan evlilik kararlar cemaat ierisinde asla ho karlanmazd.555 Babann olmad yerde sz sahibi anne; annenin olmad yerde ise nine, ocuklarn bakm ve evlendirilmesinden sorumlu idi.556 Bir responsada erkein dede ve ninesinin mstakbel gelinin mehrini karladklar belirtilir.557 Sadiya Gaonun bir responsasnda slam dnyasnda Yahudi kzlarn (bogeret) genelde evlilik konusunda ilerini babalar ya da kendileri adna vekillerinin (brnce pakidim) takip ettii belirtilir. Vekiller iki ahidin huzurunda tayin edilirdi.558 Responsalardan anlald kadaryla kz ocuklar ok kk yata nianlanabiliyor ve nikhlar da ergenlikten sonra kylabiliyordu. Kayravandan Samuel Gaona kk yataki bir kzn vekaleti ile ilgili bir soru gelmitir.559 Benzer bir soru Hayy Gaona da yneltilmitir.560 Nissim Gaon zamannda satn alnp azat edilen 10 yandaki bir Yahudi cariye ile sahibinin 20 yandaki olunun nian iin toplanldnda, davetlilerden biri, gelinin seneler nce kendisiyle nianlandn belirtmiti.561 Nian ergenlik ncesi yaplsa da nikh ve zifaf iin ergenlik sonrasna kadar beklenirdi. Bir dokmanda kzn ergenlik ana gelinceye kadar 5 yl sre beklendii belirtilir.562 1042 tarihli bir baka dokmanda ise Fustatta 7 yandaki bir kz ocuu, len ablasnn yerine enitesiyle nianlanm; evliliin de 3 yl (kzn 10 yana basmasndan) sonra gerekletirilmesine karar verilmiti.563 Maimonidese gelen bir mektupta, dokuz yandaki bir kzn evlendirildii; ancak kaynanasnn on yana kadar kzn bakmn stleneceine sz verdii belirtilir.564 Bir baka dokmanda ise kk yata evlendirilen bir kzn dnden sonra aabeyinin evine kat; kocasnn btn srarlarna ramen dnmedii belirtilir. Daha sonra cemaat byklerinin devreye girmesiyle kzn bir yl daha, yani 12 yana kadar aabeyiyle kalmasna ve sonra kocasna dnmesine karar verilmiti.565

Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 165. Ashtor, Sidrey ha-Nisuin be-Galot Yimael, Mahanayim 83 (1963), s. 35. 556 Otsar ha-Geonim, IX (Kiduin), s. 124-125, 283-287. paragraftan naklen Friedman, The Ethics of Medieval Jewish Marriage, Religion in a Religious Age, ed. S.D. Goitein, Association for Jewish Studies: Cambridge, Massachusetts 1974 iinde, s. 86; Goitein, Mediterranean Society, III, s. 72. 557 Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 165. 558 Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 218, 225. rnekler iin bkz. 1023 ylnda Srda kil ve bli bir kzn bir yaknn vekil tayin etmesi iin bkz. Friedman, a.g.e., II, s. 39, ng. trc. 43; 1040 ylnda Srda Natan b. Yeua isimli bir vekilin tayini iin bkz. a.g.e., II, s. 214, ng. trc. 215; 1028 tarihinde Kudste Kara gelin Servenin Mevorah b. David ve Yakov b. Fadlan adl iki ahit huzurunda Yosef b. Avraham ha-Koheni vekili olarak tayin etmesi iin bkz. Goitein, Three Trousseaux of Jewish Brides from the Fatimid Period, AJSreview 2 (1977), s. 82. Ancak vekil tayin etmek zorunlu deildi. Bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 68. 559 Responsa iin bkz. Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 12 (8. responsa). 560 Bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 182. 561 Friedman, The Ethics of Medieval Jewish Marriage, s. 87. 562 Friedman, The Ethics of Medieval Jewish Marriage, s. 87. 563 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 78; Friedman, The Ethics of Medieval Jewish Marriage, s. 87. 564 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 77. 565 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 77.
555

554

257

b. Evlilie Hazrlk b. 1. Mehir Kitab- Mukaddes dneminde damat gelini almak iin babasna mohar (gelinin bedeli) ad altnda bir para demek zorundayd. Paras olmayanlar bu bedeli (mehri) bedenen almak suretiyle de deyebilmekteydi. Hz. Yakubun Labann iki kzn (satn) almak iin ona yedi yl hizmet ettii bilinmektedir. Tevratta Yakubun kzlarnn azndan (Rahel ve Lea) babalarnn kendilerini satt belirtilir. Kurnda da Hz. Musann uaybn (as) kzn almak iin sekiz yl sreyle alt kaydedilmektedir. Yine Hz. Davudun Mikal isimli hanmn Kral Sauldan almak iin Filistlerden iki yz kiinin ulfesini getirdii kaydedilir.566 Kitab- Mukaddes dnemi sonrasnda kzlara mehir deme uygulamas devam etmekle birlikte, eski dnemlerdeki gibi kz almak iin babasna hizmet ya da belli bir miktarda para deme eklindeki uygulama ilg edilmi, bunun yerine mehirler dorudan kza denmeye balamtr.567 Bunun ne zaman balad bilinmemekle beraber, Helenizm dneminde kadnlarn ketubalar ile ilgili Yahudi din adamlar (Tannayim) tarafndan yaplan baz dzenlemelerden (takana), uygulamann Helenizm (m.. I. asr) ya da bundan biraz nceki bir dnemde balad kabul edilmektedir. Bu dnemde boanmann daha da gletirilmesi iin, Yahudi din adamlar mehirlerin nikh akdi srasnda deil de boanma durumunda denmesine karar vermilerdi. Bu itihadn (takana) yrrle girmesindeki en etkin din adam (Tanna) Rabbi imon ben etahdr. Uygulama ile damat ya da babas Evlilik Akti (etar Kiduin) ad verilen bir belge ile belli bir miktar taahht ederdi.568 Fatmler dneminde Filistin blgesinde en dk mehir, bakire iin 200; dul kadn iin 100 gmt (zuz).569 Talmudun bir hkmne dayandrlan bu miktar,570 slm mellifleri tarafndan da nakledilmitir.571 Abbas hakimiyetindeki Irakl Yahudilerde ise Kirkisan, kadnn durumuna baklmakszn asgari mehirin 25 dirhem eklinde tespit edildiini belirtir ki,572 slam dnemde 200 zuz, 25 dirhem olarak sabitlenmiti.573 Ancak Rabban kaynaklarda Irak blgesinde bakirenin asgari mehri 25 dirhem, dulun mehri ise 12.5 dirhem olarak tespit edilmiti.574 Kohen kzlarnn mehri ise, bakire kzn miktarnn iki kat (400 zuz) idi.575 Yahudilie 3 yandan sonra giren

Mahmud Esad, Tarh-i lm-i Hukuk, Matbaa-y mire: stanbul 1331, s. 199. Yakub Peygamberin meselesi iin bkz. Tekvin, 29/18vd; Hz. Musann olay iin bkz. Kasas, 28/27; Davud Peygamberin dedii mehir iin bkz. I. Samuel, 18/25-27. 567 Mahmud Esad, Tarh-i lm-i Hukuk, s. 209. 568 Zeitlin, The Origin of the Ketubah, JQR, n.s. 24 (1933-34), s. 4 vd.; Detaylar iin bkz. Friedman, The Minimum Mohar Payment as Reflected in the Geniza Documents: Marriage Gift or Endowment Pledge, PAAJR 43 (1976), s. 17 vd. 569 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 49, ng. trc. Nemoy, s. 379. 570 Bkz. B.B., Ket. 67a. 571 Bkz. Yakub, Tarih, I, s. 67; Makdis, el-Bed vet-Trh, IV, s. 39; Makriz, Htat, II, s. 479. 572 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 49, ng. trc. Nemoy, s. 379. 573 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 102. 574 Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 251. 575 B.B., Ket. 10b; 12a.

566

258

kz ocuklarnn mehri ise doutan Yahudi olan bakire kzlarn mehri kadar deil, dullarn mehri kadar, yani 100 dirhem idi.576 Mehirin bu asgari miktar asl ketubaya kaydedilirdi. Abbasler dneminde bu miktardan da yoksun olunmas durumunda ketubaya sembolik de olsa bir eylerin yazlmas emredilmitir. Mesel, Gaon Samuel b. Ali zamannda Badat yeivasna gelen bir soruya kadn, babasnn evinden bir ey getirmese dahi erkek tarafndan ketubaya 5 veya 12 dirhem eklinde (sembolik) bir rakamn yazlmas, asgari mehir verilmeksizin kadna sahip olmann zina olaca belirtilmitir.577 Abbas ve Fatm dnemlerinde kaleme alnan ketubalarda bu asgari miktar muhakkak yazlrd. 1081 ylnda Msrda yazlan bir ketubada geline verilen mehir miktar u ekilde tespit edilmiti: Damat, Rabbiler tarafndan tespit edilen 100 dirhem (zuz) mehirden baka, iftler aralarnda toplam mehirin 12 dinar olmas konusunda anlamaya varmlardr.578 Bir baka dokmanda ise bakireler iin Irak blgesinde tespit edilen 25 dirhemlik (zuz) miktardan baka, damadn 30 dinar mehir vermeyi stlendii belirtilmitir.579 Friedmann nerettii dokmanlarda Filistin geleneine mensup cemaatler ketubalarna 200-100 dirhem; ayn blgede Irak geleneine mensup cemaatler de 25-12.5 dirhem asgari mehir yazmlardr.580 Ketubalarda belirtilen asgari miktar damatlarn gelinlerden bekaretinin bedeli ve Musann srail kzlarna denmesini emrettii miktar eklinde dnlmekteydi.581 Kzn babasnn evinden getirdii mallar ile ekonomik ve sosyal durumuna gre damat tarafndan takdir edilen mehir ise ilave ketubaya yazlrd.582 Bir responsada usulne uygun yaplan ek ketubann (ketuba tosefta) kadn tarafndan ibraz edilememesi zerine, o evrede kadnn mal ve sosyal statsne yakn 2-3 ketubaya baklp maslahata uygun bir miktar tespit edilerek yeni bir ketuba yazlmas ve kadna da yalan syleyip sylemediinin tespiti iin yemin ettirilmesi belirtilmitir.583 Bir baka responsada da kan bir yangnda cemaate ait arivlerin yanmas zerine kadnlarn, mehir ve eyizlerinin (nedunya/drahoma) ketubalarndaki miktarlarndan iki veya kat eksik dendiini iddia etmeleri zerine R. Hananya Gaon (938-943) bir komisyon kurulmasn, bu komisyonun kocalarn ekonomik durumuna

Baron, SRHJ, II, s. 236. Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 167 (7. responsa). Konuyla ilgili bir baka responsa iin bkz. Friedman, Divorce upon the Wifes Demand, s. 108, ng. trc. 110-111. 578 Friedman, The Minimum Mohar Payment as Reflected in the Geniza Documents, s. 32. 579 Friedman, The Minimum Mohar Payment as Reflected in the Geniza Documents, s. 33. 580 Filistin geleneine mensup cemaatlerin yazd ketubalar iin bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, II, s. 7, ng. trc s. 12; a.g.e., s. 62, ng. trc. 64 (1081 tarihli ketuba); a.g.e., s. 90, ng. trc. 92 (1026 yllarnda Halepte yazlan bir ketuba); a.g.e., s. 100, ng. trc. 102; Irak geleneine mensup cemaatlerin yazd ketubalar iin bkz. a.g.e., II, s. 110, ng. trc. 112 (1093 ylnda Minyet Ziftada bir dul iin yazlan ketuba); a.g.e., s. 124, ng. trc. 126 (XII. asra ait bir ketuba); a.g.e., s. 221, ng. trc. 222 (1084 tarihli Msrda Nil kysnda yazlan bir ketuba). 581 rnekler iin bkz. 1081 ylnda Filistinde yazlan ketuba. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, II, s. 62, ng. trc. 64; 942lerden sonra Msr Tinniste damat Mevaserin gelin Azizeye verdii ketuba. Bkz. a.g.e., II, s. 7, ng. trc. 12. 582 Schereschewsky, Ketubbah, EJd, X, s. 927-928. 583 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 210 (2. responsa); Ashtor, Sidrey ha-Nisuin be-Galot Yimael, Mahanayim 83 (1963), s. 33.
577

576

259

gre yeni bir mehir tespiti yapmasn belirtmi; komisyon kararn kabul etmeyenlere de ceza (muhtemelen herem) verilmesini emretmitir.584 lave ketubay ise damat isterse asl ketubaya ilave ettirirdi. Bu, karsnn lm halinde onun ailesine olan drohama sorumluluunu yklendiini gsterirdi. Yahudilikte II. Mabed dneminin sonlarna doru nian srasnda peinen denen mehir, evlilik sonrasna boanma ya da dul kalma durumunda denmesine tahvil edilmiti. Ancak nian srasnda sembolik olarak bir hediye verilmesine devam edilmitir. Bu durum slam dnemde, slam bir terminoloji kazanarak muaccel ve meccel mehir ekline dnmtr.585 Muaccel mehir damat tarafndan daha ok nian bazen de evlilik akdi srasnda; meccel mehir de ketubann denmesi gibi, evlilik akdinin feshi srasnda denirdi.586 Uygulama hakknda Geniza dokmanlarnda baz bilgiler bulunmaktadr. 1128 tarihli bir dokmanda Amim isimli, alt tabakaya mensup bir kzn muaccel mehri 5 dinar; meccel mehri ise 25 dinar kabul edilmiti. Kz drohama olarak da babasnn evinden 46 dinar getirmiti.587 1141 tarihli bir dier dokmanda ise damat (Ebl-Mufaddal Avraham ben Ovadya) 3 dinar muaccel, 6 dinar meccel olmak zere 9 dinar mehir vermeyi kabul etmiti.588 Muaccel mehirler gerektiinde kzn dn iin gerekli eyalarn tedarikinde de kullanlabilmekteydi. Bu konuda responsalara baz bilgiler girmitir.589 Msr blgesinde meccel mehirler denmedike boama gerekletirilmiyor ya da bir baka kadnla evlenilmesine msaade edilmiyordu. Maimonidesin olu R. Avrahama gelen bir ikyet mektubunda bir kadn kocasnn ikinci bir hanm almak zere kendisinden ayrldn, ancak henz boamayp meccel mehrini de vermedii iin zor durumda kaldn belirtmiti. R. Avraham erkein ikamet ettii kasabaya bir yaz gndererek, meccel mehir deninceye kadar, erkein ikinci evlilik akdinin yaplmamasn emretmitir.590 Kadnlar kocalarndan ayrlmalar ya da kocalarnn lmesi durumunda bet dine mracaat ederek ketubalarndaki mehrin tahsil edilmesini isterdi. Bet din kadna nce, kocas hayatta iken kendisine herhangi bir demede bulunmadna dair yemin ettirirdi. Kocann lm durumunda kadn mehrini en ge yirmi be yl ierisinde; ayrlma durumunda ise hemen ya da belli bir sre iinde alrd.591 Mehir kadnn hakk olduu iin durum ne olursa olsun erkein, kadnn ketubayla tespit edilmi olan bu hakkn tamamyla vermesi gerekirdi. Sadiya Gaona ya da Samuel ben Hofniye ait olduu zannedilen bir responsada miras meselesi yznden slam mahkemesine mracaat edilen bir konuda Yahudi bir hanm len einin kendisine baz tarlalar ile altndan ve gmten mamul taklar ve deerli elbiseler
584 585

Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 364. Friedman, Developments in Jewish Marriage, s. 129. 586 Goitein, The Interplay of Jewish and Islamic Laws, s. 71; Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 207, 273. 587 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 187. 588 Gottheil-Worrell, Fragments, s. 218, ng. trc. 219. 589 Mesel bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 276. 590 Friedman, Poligamya Teudot uTuvot min ha-Gniza, Tarbits 43 (1973-74), s. 188-189. 591 B.B., Ket. 87a; 104a.

260

braktn; bunu da Mslman ahitler huzurunda Mslman yargcn huzurunda gerekletirdiini (be-ktav Yimaelim) sylemiti. Gaon kadnn sz konusu mallar, ketubasndan hareketle istediyse, ketubadaki (ikar) ve kocasnn ketubasna daha sonra ilave ettii altn, elbise ve gmlerin (tosefet) o blgenin deti zere (al minhag enaey ha-makom) tastamam verilmesi gerektiini belirtir.592 Baz durumlarda kadnlar, ticaret yapan erkeklerin mehirlerine mdahale etmelerinin nne gemek iin evlilik mukavelelerine balangta bir art koyuyorlard. 1116 tarihinde Fustatta Yosef olu Halfon ha-Levi ile Elazar kz Tarafa arasnda yaplan mukavelede kadn, uzun ticaret yolculuuna kan kocasnn hangi sebeple olursa olsun, ketubasnda kaytl olan mallara dokunmamas ve mallarn Fustat dna karmamas artn komutu.593 Ayrlma durumunda mehirlerin denmesi her eyden ncelie sahipti. Mellifi mehul bir responsada konuyla ilgili ilgin bir rnek vardr. Bir borlu haciz durumundan kurtulmak iin sahte bir boama belgesiyle tm mal varln hanmna devretmi ve deyecek mal olmadn belirtmiti. David isimli yerel mahkeme bakan durumu gaona sormu, gaon da durumdan phelenmesine ramen mehirler dier borlardan nce deme nceliine sahip olduu iin adama hanmyla bir daha evlenmeyeceine dair yemin ettirilmesi gerektiini sylemiti. Borcunu demediinden dolay adama herem ilan edilmi ve bu herem Sebt gn btn sinagoglarda duyurulmutu.594 Tsameh Gaona ait bir baka responsada ise adamn borlarnn hanmlarnn ketubalarnda kaytl haklarnn devrinden sonra verilmesine hkmetmitir.595 Mehirlerin erkein temlikinde olan mallardan verilmesi gerekirdi. Bir responsada henz babasnn temlikinde olmayan, babasna da dededen kalacak bir mirastan vaat edilen mallar mehir olarak ketubaya yazlm, ancak bu mallar babann temlikinde olmad iin bet din tarafndan kabul edilmemiti.596 Abbasler dneminde kadnn hakk olan mehri her durumda alabilmesi iin ortaya kan bir uygulama daha vardr. Sz konusu uygulamaya gre slam dnyasnda Yahudilerde ketubadan ayr, ancak ketubada verilmesi tekeffl edilen mallar iin ayrca sadk [slamiyetteki mehir] ad verilen bir belge daha hazrlanmaktayd. Ketubalar bet dinlerce tasdik edilirken, sadk ad verilen mehir belgeleri de slam mahkemelerine gtrlerek tasdik ettirilmekteydi. Bu uygulamann ortaya k nedeni ise kocann lmnden sonra varislerin kadn mehrinden mahrum etme ihtimali idi. Byle bir durumda herem dnda verebilecek baka cezas olmayan bet dini dinlemeyenlerden haksz yere el koyduklar bu mallar slam mahkemesi kanalyla tahsil edebilmek iindi. Fakat kadnlardan da ketuba ve sadk belgesinde kaytl

Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 74 (66. responsa). Bkz. Weiss, Amendments to Marriage Contracts from the Cairo Geniza, Jewish Tradition in the Diaspora, Studies in Memory of Prof. Walter J. Fischel, ed. Mishael Maswari Caspi, California 1981, s. 102 (Yahudice-Arapa), ng. trc. 103. 594 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 153-154. 595 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 79. Responsada adamn drt evli olduu, mehirlerin ilk hanmdan balayarak denmesi de belirtilir. 596 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 60 (56. responsa).
593

592

261

olan mallarn her ikisini de birden almayacaklarna ya da kullanmayacaklarna dair ar yemin alnrd.597 Erkein vefatndan sonra ketubada yazl olan mallarn verilmemesi ile ilgili baz vakalar responsalara girmitir. Mesel, miras paylam kocann lmnden ok sonralar yaplan bir olayda, varisler kadn maldan mahrum brakmak iin ketubasnda tahrifat yapmt. Bu durum karsnda Hayy Gaon, kadna bet din huzurunda Tevrat zerine yemin ettirilerek mirastan ketubada yazl olan her eyin verilmesini belirtmitir.598 Karalerde ise mehrin asgari miktar, bakire kzlarda 50, dul ya da boanm kadnlarda ise 25 dirhem idi.599 Rabbanlerde olduu gibi Karalerde de mehirler muaccel (balangta denen) ve meccel (sonradan denebilen) ekilde tespit edilirdi. Karalerde muaccel mehirler nianla birlikte verilir; nianda verilemeyenler ise en ge dn gnne kadar geline denmesi gerekirdi.600 Nianda kz tarafna mehrin denmesi durumunda hem bu mehirin kayt altna alnmas hem de iin ksmen resmiyet kazandnn belirtilmesi iin bir nian belgesi (sefer arus/ktav ha-arus) yazlrd. Bu belge ketubann yazlmasyla hkmsz hale gelirdi.601 Karalerde miras hukukundan dolay ketubaya mehir btn detaylarna kadar yazlrd. Bilindii zere Karalikte erkek ocuksuz len karsnn malndan pay alamayaca ve kadnn lm zerine sahip olduu btn mal kzn ailesine intikal edecei iin ketubada yer alan mallar tamamen ailesine intikal ederdi.602 Ancak kadn ocuksuz lrse erkein meccel mehri (mohar meuhar) verme zorunluluunun olmad kabul edilmitir.603 b. 2. eyiz (Nedunya/Drahoma) Yahudilerde evlenen bir kzn babasnn evinden kocasnn evine eya gtrmesi deti ok eski zamanlara dayanmaktadr. Kitab- Mukaddes dneminde shakla evlenen Rebekann babasnn evinden kle de dahil pek ok eya getirdii belirtilir.604 Yahudi hukukunda kzlarn eyiz getirme detinin, babalarndan miras alamamalaryla yakndan ilgisi vardr. Yahudilikte kzlarn mirastan mahrum olmalar nedeniyle miras haklarn eyiz olarak aldklar kabul edilmektedir.605 Yahudilikte kzlarn eyizine Yunanca drahoma, Armce nedunya ad verilmektedir. Nedunya tabiri Talmudik dneme aittir.606
Ashtor, Sidrey ha-Nisuin be-Galot Yimael, Mahanayim 83 (1963), s. 33. Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 53-54 (46. responsa). 599 Bkz. Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 279 (Hamiim kesef mohar bituleya, 1060 tarihli Fustatta yazlan bir dokman). Dul kadn tespit edilen asgari mehir (25 dirhem) iin bkz. a.g.e., s. 382383 (1006 tarihli Remlede yazlan dokman); a.g.e., s. 470 (1117 tarihli Fustatta yazlm bir dokman). 600 Ona 70 dinar mehir vermek zerime ykmllk olsun; bunlardan 20 dinarn nianda (kidueya) tevdi edeceim; kalan (50 dinar) ise borcum olsun; ben lrsem mirasmdan tahsil edilsin. Dokman iin bkz. Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 471 (Reyyise bint Saadya ile Yahya b. Avraham arasnda yaplan ketuba). 601 Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 123-124. rnekler iin bkz. a.g.e., s. 275 (1060 tarihli dokman); a.g.e., s. 286 (1040lara ait bir dokman). 602 Gil, Erets Yisrael, I, s. 647; Schur, Toldot ha-Karaim, s. 67. 603 Bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 157. 604 Tekvin, 24/59-67. 605 Bkz. Mahmud Esad, Tarh-i lm-i Hukuk, s. 199-200. 606 Ginzberg-Greenstone, Dowry, JE, IV, s. 645.
598 597

262

Talmudik dnemde baba kzna eyiz almas iin belli bir miktarda para verirdi. Kzn babas yoksa kardeleri, kardeleri de yoksa bet dinler kza bu paray temin ederlerdi. Yine bu dnemde babann sembolik de olsa kzna eyiz olarak bir eyler vermesi art koulmutu. Talmudta bir babann kzna asgari 50 dirhem (zuz) eyiz vermesi esas kabul edilmitir.607 Kitab- Mukaddes zamannda damadn kz alabilmek iin ailesine dedii bedel olan mohar (mehir), muhtemelen Roma dneminde tersine dnm, Yahudiler arasnda drahoma geleneine, yani gelinin damadn evine bir eyler gndermesi ekline dnmtr. Drohamadaki ama, kzn babasnn evinde alt yaam standardn srdrebilmesidir.608 Talmudta bir babann menkul ya da gayr- menkullerinden eyiz olarak kzna bir pay ayrmas belirtilir. Bu miktarn babann mal ve sosyal konumuna ya da nceki kzlarn eyizine gre tespit edilebilecei kabul edilmitir.609 Babann eyizi tespit etmeksizin vefat durumunda, bet dinler mirastan onda birlik bir blm (issur nehaim) evlenecek kza eyiz olarak tahsis yetkisine sahipti.610 Bu uygulamann Abbasler dneminde de devam ettiini grmekteyiz. Kirkisan, kendi zamannda kk yata yetim kalan kz ocuklar iin babann mirasndan kz ocuuna (eyiz iin) onda birlik bir pay ayrdn belirtir.611 Baz durumlarda ise onda birlik pay resm olarak brakmayan babalar, erkek ocuklarna kz kardelerinin eyizlerini hazrlamalarn vasiyet ederlerdi.612 Ancak ii ansa brakmak istemeyen babalar ise kzlarnn eyiz bedellerini daha hayatta iken tespit edip ayryorlard. 1156 tarihli bir dokmanda Hindistana ticaret yapan Eb Zikri Yahuda ha-Kohennin iki kznn eyizi iin 200 dinar para ayrd belirtilir.613 Gerek slam ncesi gerekse slam dnemde kzlara babalar tarafndan verilen eyiz, mehir ve dier dn hediyelerinden genelde daha fazla bir yekn tutard. Kz aileleri eyizin miktarn yksek tutmak suretiyle kzlarna yarar bir damat bulmaya gayret ederlerdi.614 slam dneme ait bir responsadan kzlara verilen eyizde ok arya kaldn reniyoruz: Son zamanlarda ou insan kzlarn donatmak iin erkek ocuklarn hibir eysiz brakabilmektedirler. Kzlarna eyiz ve hediye olarak pek ok ey veren kimselere ou kez herem ilan etmek luzmu grlmektedir.615 Natronay Gaonun responsasndan bu uygulamann sebebinin kzn maslahatn gzetmek olduunu okuyoruz.616 Gaon fetvalarnda eyiz iin genelde nedunya ibaresi kullanlmtr.617 Damadn gelinin babasnn evinden getirdii mallar ikiye ayrlrd: a. adesi zorunlu mallar [Demirbalar: Nehesey tson barzel]; b. adesi zorunlu olmayan mallar [Nehesey melug]. lk gruptaki mallar evlilik boyunca erkein sorumluluu altnda olup evlilik
607 608

B.T., Ket. 67a. Alalu ve dr., s. 117. 609 B.T., Ket. 68a. 610 Ginzberg-Greenstone, Dowry, JE, IV, s. 645; Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 289. 611 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 25, ng. trc. Nemoy, s. 346. 612 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 283; Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 166. 613 Bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 282. 614 Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 289. 615 Otsar ha-Geonim, VIII, s. 138-141den naklen Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 291. 616 Bkz. Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 166. 617 Bkz. Ashtor, Sidrey ha-Nisuin be-Galot Yimael, Mahanayim 83 (1963), s. 33.

263

sresince erkein mlkiyetinde kabul edilirdi. Evliliin sona ermesi durumunda bu mallar ya da bedellerini (ayn ya da nakd) kadna iade etmek zorundayd. kinci grup mallar ise (nehesey melug) erkein sorumluluunda deildi. Ancak erkek, kadnn idaresindeki bu mallardan faydalanma hakkna sahipti.618 Samuel b. Alinin yeiva bakanl srasnda yeivaya gelen bir soruda, gelinin babas ya da kardelerinin damada verdikleri eyalar (nedunya) niann ya da nikhn bozulmas durumunda damadn iade edip etmeyecei sorulmu, fetvada bunlarn kzla evlenecei iin erkee verildii, hl duruyorsa kzn ailesine iade etmesi gerektii belirtilmitir.619 Bir responsada ise kocann bu mallardan temlik deil, sadece faydalanma (intifa) hakk olduu vurgulanr.620 Bir baka responsada ise babann daha sonra kzn eyizine yapt eklemelerde (hediye) de kocann hibir hakknn olmad belirtilmitir.621 Yahudi hukukuna gre serke kadnlarn ketubalarnda eksiltmeye gidilebilir. Ancak serke dahi olsa kadnn eyizinde bu tasarruf yasaklanmtr. Tsameh Gaon kadn serkelik (moredet) yapsa dahi, babasnn evinden getirdiklerinin tamamyla iade edilmesini emretmitir.622 Talmudik dnemde nedunyalar gerek deerinden biraz daha aada yazlrd. Ancak slam dnemde bu durum deimi, eyizler gerek deerlerinin zerinde yazlmaya balamtr. zellikle nemli bir ticaret merkezi olmas dolaysyla hali vakti yerinde olduklar iin skenderiye Yahudileri eyizleri gerek deerlerinin kat kat zerinde yazarlard. Filistin blgesinde ise evlenecek kzn bakire (ilk evlilik geiren) biri olmas durumunda eyizi deerinin katnda, dul kadnlarn eyizleri ise gerek deerinde yazlrd.623 Kocann, kadnn babasnn evinden getirdii eyalar gelii gzel kullanmas sebebiyle olsa gerek, Abbas ve Fatmler dnemina ait ketubalarda kocann bu mallar karsndan izinsiz kullanmamas konusu zellikle tasrih edilmitir. eyizin zarar grmesi ya da kaybolmasnda erkein kusuru olursa, kzn mracaat durumunda bet din tazmin yoluna gidebilirdi.624 1141 tarihli bir dokmanda Ebl-Mufaddal isimli damada, kz dvmemesi, onu aalamamas ve babasnn evinden getirdiklerini rzas dnda almamas daha balangta art koulmutu.625 1116 tarihli bir baka ketubada ise kzn rzas olsa dahi, erkein kzn mallarn bir baka yere gtremeyecei art konmutu.626 Kzn babasnn evinden getirdii menkul ya da gayr- menkul btn eyiz ketubaya tek tek ilenirdi (takvm). Bu ynyle eyizler ketubalarn en renkli blmlerini tekil eder. Getirilen mallarn ketubaya bu ekilde kaydedilmesinin sebebi ise kocann lmesi ya da boanma durumunda tespit edilen eyizi tastamam alma
Bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 291-292; Goitein, Mediterranean Society, III, s. 124. 619 Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 168 (9. responsa). 620 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 168 (152. rsponsa). 621 Hkm iin bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 11. 622 Responsa iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 77-79. 623 Ashtor, Sidrey ha-Nisuin be-Galot Yimael, Mahanayim 83 (1963), s. 33. 624 Ginzberg-Greenstone, Dowry, JE, IV, s. 466. 625 Dokman iin bkz. Gottheil-Worrell, Fragments, s. 218, ng. trc. 219. 626 art kzn ailesi tarafndan konmu gibidir. Dokman iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 380, 13 no.lu dokman.
618

264

gayesine matuftu. Ancak Fatmler dneminde nakit paralar eyiz olarak ketubalara ilenmezdi.627 Fakir kzlarn eyizleri birka dinar deerinde ve temel ihtiyalarn karlayabilecek eyalardan olumaktayd. Friedmann nerettii, 1064 tarihinde Remlede yazlan bir ketubada, fakir bir aileye mensup bir kzn babasnn evinden getirdii tanabilir mallar unlard: Biri orta kalitede, iki dk kalitede kanepe rts; bir takke; bir adet beyaz barts; bir kandil ve kk bir yastk. Toplam deeri 5 ve eyrek dinar.628 eyiz hazrlayamayacak kadar fakir olan kzlarn eyizleri cemaat tarafndan hazrlanrd.629 Zengin kzlarn eyizleri ise olduka kabarkt. 1128 yllarnda Fatm hakimiyetindeki Fustatta yazlan bir ketubada kzn, babasnn evinden getirdii altn, gm ve deerli talardan oluan tak ve ss eyalarnn toplam bedeli 471 dinar; ipek ve ilemeli dier giysilerin toplam bedeli 373 dinar; duvar ve yere serilen deerli kuma ve dokumalarn toplam deeri 198 dinar; demir, bakr ve dier maden kap-kaak 208 dinar; kle ve cariyeler 100 dinar; kitaplar 250 dinar ve dier baz eyalar 500 dinar olmak zere toplam eyiz miktar 2100 dinar olarak ketubaya kaydedilmiti.630 Bir responsada bir kadnn kocasna getirdii eyiz (nedunya) artsa da artmasa da veya kocas lse dahi, kadnn getirdii bu mallar zerinde herhangi bir mlkiyet iddiasnn olmad belirtilir.631 Bu durumda mallar evin en byk oluna geerdi; ancak bu oul da anneye bakmakla ykmlyd. Karalerde de miras hukukundan dolay eyiz btn detaylarna kadar yazlrd. nk Karalikte erkek, ocuksuz len karsnn malndan pay alamaz ve kadna ait btn mallar kzn ailesine intikal ederdi.632 Bu sebeple eyizde ve evlilik belgelerinde mallarn kapsaml dkmleri verilmitir.633 Bnyamin en-Nihavend, kadnn eyizinin kadnn temlikinde olduunu; ancak erkein bu eyizden satma dnda istedii gibi faydalanabileceini belirtir.634 Rabbanlerde ise yars kocasnn ailesine, yars ise kzn ailesine devredilirdi.635 b. 3. Ketuba: Mehir ve eyiz Senedi Kelime olarak yazlm manasna gelen ketuba, evliliin yazl belgesi olup Yahudilikte kocann, boanmas ya da lmesi durumunda hanma vermek zere taahht ettii, kadnn ekonomik gvencesini temin eden belgedir ve damadn geline kar mal ykmllklerini ierir. Ketubann hikmeti, mal bir mkellefiyet olduu iin kocann her istedii anda karsn boamasnn nne gemektir.636 Ketubaya dair hkmler, ketubada yaplan bir tahrif durumunda buna verilecek ceza vb. konular, Talmudun
627 628

Goitein, Mediterranean Society, III, s. 130. Ketuba iin bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, II, s. 144, ng. trc. 146. 629 Reif, A Jewish Archive from Old Cairo, s. 186. 630 Goitein, Three Trousseaux of Jewish Brides from the Fatimid Period, AJSreview 2 (1977), s. 93-97. 631 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 168 (152. responsa). 632 Schur, Toldot ha-Karaim, s. 67. 633 Bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 157. 634 Nemoy, Karaite Anthology, s. 24. 635 Schur, Toldot ha-Karaim, s. 67. 636 B.T., Ket. 11a; 82b; Bloch, Jewish Customs, s. 34, 43; Goitein, Mediterranean Society, III, s. 104.

265

Kadnlar Kitabnn (Seder Naim) 13 fasldan oluan Ketubot Blmnde (Masehet Ketubot) detaylca anlatlmtr. Kitab- Mukaddes dneminde damadn gelini almak iin babasna yapt deme ya da hizmet, sonraki dnemlerde ilg edilmi; din adamlar gelitirdikleri bir itihatla (takana) mehirlerin dorudan kza verilmesine karar vermilerdi. O gne kadar damat ya da damadn babas dorudan geline verilmek zere Evlilik Akdi (etar Kiduin) ad verilen bir belge ile belli bir miktarda taahhtte bulunurdu. Ancak R. imon ben etahn gayretleriyle kzlarn boanma ya da kocalarnn lmesi durumunda ekonomik gvencelerini salamak ve de boanmalar zorlatrmak iin yeni bir uygulama balatlmtr. O gne kadar etar kiduin olarak adlandrlan mehir senetleri ketuba olarak deitirilmi; ayrca mehirlerin eskiden olduu gibi nikhla birlikte deil, lm ya da boanma durumunda verilmesi kararlatrlmt.637 Talmudik dnemde olduu gibi slam dnemde de hem Fatm idaresindeki Filistinde hem de Abbas idaresindeki Irakta ketubalar nianla beraber hazrlanrd. Hayy Gaon, dedesi R. Yahudann Horasan blgesindeki Yahudi cemaatlerine ketubalar nianla birlikte yazmalarn emrettiini belirtir.638 Bet dinde ve ahitler huzurunda hazrlanan ketuba iki ksmdan oluurdu: Asl Ketuba (kar) ve lave Ketuba (Tosefet). Asl Ketuba, Yahudi hukuku asndan kadna denmesi gereken asgari miktarn kaytl olduu ketuba idi. Baz din adamlar bu ketubann Tevratn bir emri (k, 23/16) olduu kanaatindedir. Bu ketubaya geline denmesi gereken en dk miktar (bakire iin 200 dirhem, dul iin 100 dirhem) kaydedilirdi.639 Bu miktar evlenilecek kzn bekaretinin bedeli idi: Sana bekaretinin bedeli ve Musann srail kzlarna denmesini emrettii 200 dirhem (zuz) vermeyi taahht ediyorum.640 Asl Ketubann muhakkak yazlmas gerekirdi ki, Abbasler dneminde Gaon Samuel b. Ali zamannda Badat yeivasna gelen bir soruda kadn babasnn evinden bir ey getirmese dahi erkek tarafnn ketubaya 5 veya 12 dirhem eklinde sembolik bir rakam yazlmas emredilerek mehir vermeksizin kadna sahip olmann zina olaca belirtilmitir.641 lave Ketubalarda ise mehirlerin yan sra, ketuba sahiplerinin evlilikle ilgili artlar ve kzn baba evinden getirdii eyizin listesi bulunurdu. Friedmann nerettii Filistine ait ketubalarda kadnn vazifelerini yerine getirmesi, kocasna detli iken hizmet etmemesi, ocuklarn Yahudilerden bakas ile evlendirmemesi, kadnn esir dmesi halinde ketubas baki kalmak artyla kocasnn kendisini satn alp zgrlne kavuturmas ve lrse cenaze masraflarn stlenmesi gibi artlar kaytlara

Zeitlin, The Origin of the Ketubah, JQR, n.s. 24 (1933-34), s. 4 vd. Detaylar iin bkz. The Minimum Mohar Payment as Reflected in the Geniza Documents: Marriage Gift or Endowment Pledge, PAAJR 43 (1976), s. 17 vd. 638 Bkz. Otsar ha-Geonim, VIII, pp. 18-19; IX, s. 133den naklen Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 195. 639 Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 240; Schereschewsky, Ketubbah, EJd, X, s. 927. 640 rnekler iin bkz. 1081 ylnda Filistinde yazlan ketuba: Friedman, Jewish Marriage in Palestine, II, s. 62, ng. trc. 64; 942lerden sonra Msr Tinniste damat Mevaserin gelin Azizeye verdii ketuba: a.g.e., II, s. 7, ng. trc. 12. 641 Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 167 (7. responsa).

637

266

gemitir.642 Rabban-Kara kark evliliklerde ise, taraflar birbirinin din kurallarna sayg gsterecei art konmutur.643 Ketubann yrtlmas ya da kaybolmas durumunda hemen yeni bir ketuba yazlmas gerekirdi. Kadnn kocasndan bunu talep hakk olduu kabul edilmitir.644 Bu ketuba da yine din adamndan oluan bet dinde, taraflar ve ahitler huzurunda, bilinirse eski ketubann tarihi, bilinmezse o gnn tarihi atlrd.645 m bir koca tarafndan yanllkla yrtlan ketubann yerine yazlan bir baka ketuba Geniza kaytlarna girmitir.646 Tsameh Gaona (879-885) hem asl (ikar) hem de ilave (tosefet) ketubasn kaybeden bir kadnn mehrinin ne olaca sorulmu; gaon da sosyal ve ekonomik seviye asndan o kadnn seviyesine uygun kadnlardan iki veya nn ketubasna baklarak ortalama bir miktar takdir edilmesi ve bet dinde kaydedilmesi emretmitir.647 (Maribin) Nefse ehrinde kan bir yangnda cemaat arivinin yanmas zerine, kadnlarn mehir ve eyizlerinin (nedunya/drahoma) ketubalarndaki miktarlarndan daha az denmesi ikayeti karsnda R. Hananya Gaon (938-943) bir komisyon kurularak ketubalarn yeniden yazlmas gerektiine hkmetmitir.648 Kadn ya da erkek evlilik gereklerini yerine getirmedikleri takdirde, bet din tarafndan birka kez uyarldktan sonra, ketubalarnda artrma ya da eksiltilmeye gidilebilirdi. Ayrca kadn kocasna kar vazifesini yerine getirmemesi, onu gnahkr yapacak davranlar sergilemesi durumunda da koca, ketubasn vermeksizin karsn boama yetkisine sahipti. Talmudta kadnn detli dneminde iken haber vermeksizin kocasyla cinsel ilikiye girmesi, ba ak olarak sokaa kmas, yerli-yersiz sokaklarda boboazlk yaparak kocasnn tasvip etmedii kimselerle lakrt yapmas, sokakta yn, ip vb. eyler eirmesi, kaer olmayan gdalar hazrlamas, kaynpeder ve kaynvalidesine saygszlk yapmas, bekr iken sahip olduu bir takm rahatszlklarn ya da eksikliklerini sylemeyip bunlarn evlilik sonras ortaya kmas durumlarnda ketubas verilmeksizin boanabilecei belirtilmitir.649 Ancak Abbasler dnemine ait mellifi mehul bir responsada, kzn maslahatn dnen gaon, mzmin hastal olan bir kadnla kocasnn arasn, kocann karsnn nafakasn karlamas artyla tefrik etmiti.650 Erkek Filistinde, zellikle de Kudste yaamak ister ve kars da bunu kabul etmezse, bu durumda koca karsn ketubada yazl olan hibir tazminat demeden boayabilirdi.651

Bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, II, s. 62, ng. trc. 65; a.g.e., II, s. 72, ng. trc. 74 (ocuklarn Yahudi ile evlendirilmesi); a.g.e., II, s. 55, ng. trc. 56; a.g.e., II, s. 62, ng. trc. 65; a.g.e., II, s. 90, ng. trc. 92 (Kadnn esir dmesi halinde satn alnp zgrlne kavuturulmas); a.g.e., II, s. 62, ng. trc. 65 (Cenaze masraflarnn erkek tarafndan karlanmas); a.g.e., II, s. 39, ng. trc. 43; a.g.e., II, s. 110, ng. trc. 111-112; a.g.e., II, s. 99, ng. trc. 102 (Kocasna detli iken hizmet etmemesi). 643 Mesel bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 392, 16 no.lu dokman. 644 Bkz. Rabinowitz, Sefer ha-Maasim liVney Erets Yisrael Tarbits 41 (1971-72), s. 300. 645 Adler- Greenstone- Adler, Ketubah, JE, VII, s. 473. 646 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 366, 22. not. 647 Fetva iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 212. 648 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 364. 649 B.B., Ket. 72a-b; 650 Bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 213-214 (XXIII/4. responsa). 651 B.B., Ket. 110b.

642

267

Ketuba yrtlrsa evlilik sona erer; kaybolmas durumunda ise hibir hak iddiasnda bulunulamazd.652 Konuyla ilgili baz vakalar responsalara yansmtr. Cevab, responsann bulunduu yazmada yer almayan bir olayda koca, kars tarafndan ketubasn almakla itham edilmi; koca ise yemin-billah (has ve alom) ketubann eve giren bir hrsz tarafndan alndn syleyerek masum olduunu iddia etmiti.653 Yine bir baka responsada usulne uygun yaplan ek ketubann (ketuba tosefta) kadn tarafndan ibraz edilememesi zerine, o evrede kadnn mal ve sosyal statsne yakn 2-3 ketubaya baklarak maslahata uygun bir miktar tespit edilerek yeni bir ketuba hazrlanmas ve kadna da yalan syleyip sylemediini tespit iin yemin ettirilmesi emredilmitir.654 Ketubalar, konuyla ilgili uzman ktipler (sofer) tarafndan, Yahudilike temiz kabul edilen (kaer) bir hayvann derisinden imal edilen parmenlere yazlrd.655 Ketubalarda tarihe nem verilmitir. Bir ketubaya ketubann yazld ay, yl ve Sebtte gre gn muhakkak kaydedilirdi.656 Ketubalarn sonunda evlenen iftler yannda Yahudi cemaati iin de dua ifadeleri kullanlrd.657 Yemen Yahudileri evlilik belgelerinde baba adlar yannda dede adlarn da yazard.658 Mellifi mehul bir responsada ketubann nasl yazlacan bilmeyen bir cemaatte Yahudi olmayan biri (nohri) tarafndan yazlan bir ketubann geerli olabilecei belirtilmitir.659 Ancak Yahudilie halel getirecek bir crm ileyenlerin ketubalarnn yenilenmesi belirtilmitir. Emev halifesi Him zamannda ortaya kan Yahudi Mesih Serene taraftarlar Rabban otoriteleri kabul etmedikleri iin kendilerine gre yeni bir ketuba yazm ihdas etmilerdi. Ancak mesihi hareketin baarszla uramas zerine daha sonra tekrar Rabbanlie dnmek istediklerinde ketubalarnn da yenilenmesi belirtilmitir.660 Karalerde evliliin 6 artndan [mehir, nian (htbe), ahitler, nikh akdi (ahd) ve kabul] biri de ketuba (kitb) idi.661 Ancak Kitab- Mukaddes dnemi sonrasnda ortaya kan ketubay Karaler farkl bir temele oturtmaktayd. Ketuba yazm Talmudik dnemde balayan bir uygulama olduu iin Karaler, Rabbanlerin bu detini kabul ettikleri iin eletirilmilerdir. Kara Kirkisan bu eletiriyi haksz bulur ve ketuba yazmn kadnn sosyal gvencesinin bir gerei olarak dnr. Yine Kirkisanye gre bu artk atalardan gelen kltrel bir deer (nakl, verse) haline gelse de, nasl ki
Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 16 (48. responsa). Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 99. 654 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 210 (2. responsa) 655 Hadramevt Yahudilerine ait rnek bir ketuba iin bkz. Touvia Ashkenazi, A Ketubah of the Jews of Hadramawt, JQR, n.s. 38 (1947-48), s. 93-96, zellikle 95. Bu uygulama gnmzde de hl bu ekildedir. 656 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 16 (48. responsa). 657 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 41. 658 Bkz. Goitein, Geniza Papers of a Documentary Character in the Gaster Collection of the British Museum, JQR, n.s. 51 (1960), s. 46. 659 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 18 (49. responsa). 660 Natronay gaona ait bu responsa iin bkz. Finkel, The Responsa Anthology, s. 4-5; Kobler, A Treasury of Jewish Letters, I, s. 70. Serene hareketi iin bkz. Nuh Arslanta, Emevler Dneminde Yahudiler, s. 8990. 661 Cahn, The Rise of the Karaite Sect, s. 87; Simha-Levi, Sefer Ro Pina, s. 68, Ar. trc.86-87. Gnmzde sadece 3 art vardr: Mehir, Ketuba ve Kabul ki, bu aslnda Karalerin, Minada (M. Kid. 1.1) belirtilen Rabban uygulamay kabul ettiklerini gsterir. Bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 165.
653 652

268

boanma bir belge ile tespit ediliyorsa, evlenme de bir belge (ketuba) ile tespit edilmelidir. Kara alime gre bu, Rabban bir etkiden deil sosyo-kltrel bir ihtiyatan kaynaklanmaktadr.662 Rabbanlerde olduu gibi Karalerde de ketubalarn belli kalplar vard: Teberrken yazlan ve hepsi de Tevrattan seilen baz dualardan sonra erkek kendi hr iradesi ve akl banda olduu halde, ahitlerin ve mevcut olanlarn (minyan) huzurunda falancann kzn e olarak aldn ifade eder; kzn vekili kabul ettiini belirterek ahitler de ehadet ederlerdi. Ketubalarda ayrca kadnn erkeine itaat etmesi, detli dneminde kendisinden uzaklamas, srail kzlarnn yapmas gereken her eyi kocasna yapmas gibi baz artlar koulmutur. Hatta baz ketubalarda aile arasndaki herhangi bir anlamazlk iin slam mahkemesine mracaat edilmemesi art dahil edilmitir.663 Ketubalarn son blmlerinde ise kzn baba evinden getirdii ev eyalarnn (eyiz) kapsaml dkmleri verilirdi. Yine Tevrattan elerin saadet ve mutluluu iin sralanan dua pasajlarndan sonra ketuba ahitlerin imzalar ile biterdi. Karalerin ketubalar brnce,664 Rabbanlerinki ise Armce yazlrd.665 c. Sz ve Nian Sz veya nian, evlilikten nce verilen evlenme szdr. Yahudilikte nian iin kiduin ya da irusin tabiri kullanlr. Bununla nianl kadnn, Mabede adanan mal gibi (hekde), dier erkeklerin dnda sadece mstakbel kocasna adanmas kastedilmitir.666 Nianl kadn evlenmi, ancak koca evine intikal dnemini babasnn evinde geiren kadn demekti; ancak nianllk dneminde erkein kadna kar herhangi bir mal mkellefiyeti yoktu.667 Yahudilikte sz veya nian, nikh kadar balaycdr. Rebeka ile shak Mezopotamyada szlenmelerine ramen, Rebeka Kenan iline kadar beklemiti. Yakubla Rahel ve Lea da yedier yl sreyle beklemilerdi.668 Kitab- Mukaddes dneminde nianl bir erkein savaa gitme mkellefiyeti yoktu.669 Nian Abbas ve Fatmler dneminde de bu zelliklerini korumutur. Nianla nikh arasndaki sre daha ok taraflarn anlamasna braklmt. R. Yitshak el-Fasye gnderilen bir responsada nianlanp giden erkeini 10 yl sabrla bekleyen bir kadndan bahsedilir.670 Bir baka responsada da nianl bir tccar, ticar ilemlerinin ok uzun srmesi sebebiyle, ticaret yapt ehrin bet dininin basksyla nianlsna boama belgesini (get) gndermek zorunda kald belirtilir.671 Bir Geniza dokmannda ise Hindistana ticaret yapan Maan isimli bir tccarn, Msrda daysnn kzyla szlendikten sonra Hindistana gittii, uzun sreli ikameti srasnda orada bir kadnla
Bkz. Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 26-27. Bkz. Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 324 (e-lo yatsu el mipat ha-goyim) (Msra ait olduu zannedilen Ketubann tarihi belli deildir). 664 Schur, Toldot ha-Karaim, s. 62. 665 rnek iin bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 168-170 (1028 tarihli Kudste hazrlanan bir ketuba). 666 B.T., Kid. 2b. 667 B.T., Ket. 57a; Bloch, Jewish Customs, s. 26. 668 Bkz. Tekvin, 24/67; 29/15-21. 669 Tesniye, 20/7. 670 Friedman, The Monogamy Clause in Jewish Marriage Contracts, s. 23-24. 671 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 322 (dipnot 243).
663 662

269

evlendii belirtilir. Daysnn kz uzun sre mstakbel einin Hindistandan dnn beklemi; yannda bir hanm ve ocukla dnen nianlsyla, niandan ok sonra ikinci hanm olarak evlenebilmiti.672 Nianllk boyunca kzlar babalarnn evinde kalrd. Talmudik dnemde ilk evliliklerde nianla dn arasnda bir yllk bir zaman dilimi vard. kinci evliliklerde ise bu sre bir ay kadard. Bu dnemde evlilik iin gerekli hazrlklar yaplr, kzlar da eyizini tamamlard.673 Ya kk olan kzlarn nikhlar ergenlie kadar ertelenirdi.674 Talmudik dnemdeki bu det slam dnemde de devam etmitir. Bir responsada kz ocuu bir gnlk dahi olsa babas tarafndan nianlanabilecei ve bundan bir belge (get) ile kurtulabilecei belirtilir.675 Ancak slam dnemde nianla nikh arasnda ok uzun sre braklmas tavsiye edilmemitir. 1011-1037 tarihleri arasnda Sr ehrinde yazlan bir ketubada damat nian srasnda, geciktirmeksizin ve itiraz etmeksizin ay ierisinde nikh yapacan da beyan etmitir.676 Ancak duruma gre niandan bir, iki veya yl sonra yaplan nikh ve dnler de vard.677 Sebepsiz yere nianla nikhn arasnn uzatlmas ok ho karlanmamtr. Bu anlaytan dolay sonraki dnemlerde nianla nikhn arasnn uzamas taraflarn zellikle de kz tarafnn maduriyetine sebep olduu iin nianla nikh birletirilmitir.678 1028 tarihinde Kudste yazlan bir Kara evlilik dokmanndan Karalerde de nianla nikhn ayn anda yapld anlalmaktadr.679 Samuel b. Ali zamannda yeivadan gnderilen bir responsada szllk srecinde damat tarafndan gnderilen hediyeler680 eklindeki ifadeden, szden nikha kadar geen srede evlenecek iftlerin birbirini grmedikleri anlalmaktadr. Ashtor, nianla nikh arasndaki zaman diliminde taraflarn birbirini grmemesinin slam kltrnn etkisiyle baladn belirtir. XII. asrda Halepte yaam bir Yahudi din adam nikhtan nce taraflarn birbirini grmelerini ok byk ayp (herpa gdola) olarak nitelemitir.681 Hatta bir responsada gerdekten nce nianlsyla beraber olan bir adamn Fshta mayal yemi kadar byk gnah iledii belirtilmitir.682 Talmudik dnemde olduu gibi hem Fatm idaresindeki Filistinde hem de Abbas hakimiyetindeki Irakta nianla birlikte ketuba da hazrlanrd. Hayy Gaon,

Goitein, Mediterranean Society, III, s. 207. Bkz. M. Ket. 5:2. 674 Konuyla ilgili Talmudtaki atflar iin bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, 193, 4. dipnot. 675 Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 166. 676 ( .) Bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, II, s. 384, ng. trc. 385. 677 1146 tarihli bir Geniza dokmannda damat Tsameah, gelin Sittl-hassaya bir yl sonra dn yapabileceini belirtmiti. Bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 84. 1107 tarihli bir dokmanda ise dnn niandan yl sonra yaplmas kararlatrlmt. Bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 90. 678 Ashtor, Sidrey ha-Nisuin be-Galot Yimael, Mahanayim 83 (1963), s. 34. 679 Mann, Texts and Studies, II, s. 156. Dokmann brnce metni iin bkz. a.g.e., s. 168-170. 680 Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 167 (6. responsa). 681 Ashtor, Sidrey ha-Nisuin be-Galot Yimael, Mahanayim 83 (1963), s. 35. 682 Bkz. Poznanski, Inyanim onim ha-Nogaim liTkufat ha-Geonim, ha-Kedem 2-3 (1908-10), s. 2930 (8. responsa).
673

672

270

dedesi R. Yahudann Horasan blgesindeki Yahudi cemaatlerine ketubalar nianla birlikte yazmalarn emrettiini belirtir.683 slam dnem Yahudi nianlarnda Talmudik dnemde olmayan bir baka uygulama daha vard. Ancak bu uygulama Filistin blgesinde yaygnd. Nian yapld srada damat geline ya da vekiline nian alameti olarak bir, iki veya adet gm veya altn yzk (hotam ha-kidu) takar veya verir; ahitler de damadn bu ekilde nian gerekletirdiine ahadet ederlerdi.684 Yzk, Rabban nian ve nikh trenlerinin en nemli gerelerinden biri idi.685 Irak blgesinde ise yzk nianla deil daha ok nikhla birlikte taklrd.686 Gelin aday yz sa elinin iaret parmana takard. Ortaa Yahudi nian yzklerinde genelde hayrl talih manasna gelen mazal tov ibaresi yazl idi.687 Yzkler evliliin bir nianesi olarak evlilik boyunca kadn tarafndan her zaman tanrd. Natronay Gaona gelen bir soruda kadnn Sebt gn yzk takp takamayaca sorulmu; gaon prensip olarak evli kadnlarn dier gnlerdeki gibi zerinde altn (para/ka) olan yzklerini Sebt gn tayamayacaklarn; ancak, bekrlarn (bakire) bu tr yzklerini tayabileceklerini belirtmitir.688 Yemen blgesinde nian kadnn parmana yzk takmakla deil, avucuna gm bir arlk vermekle gerekletirilirdi.689 Bir Geniza dokmannda Aralk 1027 tarihinde Fatm hakimiyetindeki Fustat (Msr) bet dininde gerekletirilen bir nian treni yle anlatlr: Falan erkek huzurumuza gelerek yle beyanda bulundu: Ben falanca kzla nianlanmak ve istikbalde e olarak almak istiyorum. te bunlar da ona takdim edilecek nian hediyelerim, diyerek biri altn ikisi de gm olmak zere yzk gsterdi. Ona evlilik mehrin nedir? diye sorduk. O da 10u muaccel (hemen), 10u meccel (daha sonra) olmak zere 20 altn dedi. Muaccel 10 altn sorduk. Damat aday altnlarn henz mevcut olmadn, ancak Allahn izniyle temin eder etmez kza ya da vekillerine takdim edecei szn verdi. Sonra kz arttk. ki gvenilir ahidin ahadetiyle kzn kimliini tespit ettikten sonra, kz iki gvenilir kimseyi vekili olarak tayin etti. Bunlardan sonra kz evlenmek zere erkee nianladk ve erkein takdim ettii yzkleri vekillerine verdik.690 Sadiya Gaonun bir responsasnda da Irak blgesindeki Yahudilerin nian merasimleri hakknda bilgi verilmitir. Talmudik dnemde kzn evinde gerekletirilen nian merasimleri,691 Abbasler dneminde Irak blgesinde sinagoglarda ya da kzn babasnn din adam olmas durumunda beytlmidraslarda gerekletirilmekteydi. Sadiya Gaonun Kayravan Yahudi cemaatine yazd bir mektupta Irak blgesinde
Bkz. Otsar ha-Geonim, VIII, pp. 18-19; IX, s. 133den naklen Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 195. 684 Nian yznn verildiinden bahseden ketubalar iin bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, II, s. 384 (1011-1037 tarihleri arasnda Srda yazlan bir ketuba); a.g.e., II, s. 378 (1007 tarihinde Fustatta nian srasnda yazlan bir ketuba); a.g.e., II, s. 144 (1064 tarihinde Remlede Eliyahu Gaon tarafndan yazlan bir ketuba. Bu nianda 3 adet gm yzk taklmtr). 685 Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 124. 686 Bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 208. 687 Bloch, Jewish Customs, s. 31. 688 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 68 (139. responsa). 689 Touvia Ashkenazi, A Ketubah of the Jews of Hadramawt, JQR, n.s. 38 (1947-48), s. 95. 690 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 87-88. 691 B.T., Ket. 7b.
683

271

nian merasimleri u ekilde gerekletirilmekteydi: Evlilik konusunda bizim yerel detimiz yledir: Kz evlilik yana geldiinde babasn nian hediyesini almak iin yetkilendirir. Kz kkse baba dorudan bu yetkiyi stlenir. Cemaat, babann da itirakiyle sinagogda toplanr. Baba burada kz adna nian hediyelerini alr. Kzn babas, cemaatin nde gelen bir yesi ya da din adam ise, cemaat beyrlmidrasta (bet ha-midra) toplanr ve bir ember oluturur. Damat kzn babasna nian hediyesini takdim etmek zere ayaa kalkar ve Kznla bu yzk karlnda evlenmek istiyorum diyerek elindeki yz babaya takdim eder. Etraftaki cemaat brnce olarak drt veya be kez: Haydi, evet, evet de, diyerek yksek sesle barr. Ancak baba, cemaatin ve din adamlarnn huzurunda utandndan genelde bir ey sylemeye kadir olmakszn sessizce durur.692 Yahudilerde nian, nikh kadar nemli kabul edildii iin, nian da nikh gibi bet din tarafndan nihayete erdirilirdi.693 slam dnemde Filistine (Taberiye) ait bir mahkeme kaydnda, szl iken lm yaklam bir adama bet dinin nianls iin bir boama belgesi ya da kaynbiraderiyle evlenme (yivum) belgesi yazmasn emrettii belirtilir.694 Yine ayn blgeye ait bir baka olayda, nianllk dneminde kzn geri zekl olduunun anlalmas zerine bet din tarafndan niann sona erdirildii belirtilmektedir.695 XII. asra ait bir dokmanda Msrn Bilbs ehrinden bir erkekle Fustatl bir kz nianlandktan sekiz ay sonra nianlar bozulmu; kz Kahireli bir baka erkekle nianlanmak istediinde bet din bakan Eliyahu, Bilbsteki meslektandan niann bozulup bozulmadna dair bilgi istemiti.696 Karaler ise niann bozulmas konusunda Rabbanler kadar prosedrc deildi. Onlara gre niann bozulmas durumunda herhangi bir belge yazmak gerekmezdi.697 Niann bozulmas durumunda kz taraf erkek tarafnn o zamana kadar verdii btn hediyeleri geri gnderir, erkein kza takdim ettii muaccel mehri de iade ederdi. 1026 tarihli bir dokmanda niann bozulmas zerine damat muaccel mehir olarak dedii 15 dinar geri istemi, ancak kz taraf damat adaynn 9 dinar dediini belirtmi; bet dine intikal eden davada ahitler kz tarafnn doru sylediini belirtmilerdi.698 Samuel b. Alinin gaonluu srasnda Badattaki yeivaya gnderilen bir soruda erkein nikh gereklemeden, nianllk dneminde ayrlmalar durumunda kza verdii altn para (dinar) ve yzn durumu sorulur. Gaon, nikh yapmakszn szlenme srecinde ayrlan taraflarn birbirinden aldklar elbise, mutfak eyas vb. eyalar iade etmeleri gerektiini belirtmi; gnderilen yemekler beraber yenmise iadesinin gerekmeyeceini, sadece kz taraf yemise bu yemeklerin bedelinin nakd olarak erkek tarafna demelerini emretmitir.699 Irak blgesinde yuvil ylnda nian
Tuvot ha-Geonim, aarey Tsadek, Selanika 1792, f. 18adan naklen Goitein, Mediterranean Society, III, s. 88. 693 Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 166. 694 Dokman Sefer ha-Measimde yer almaktadr. Bkz. Rabinowitz, Sefer ha-Maasim liVney Erets Yisrael, Siridm Hadaim Tarbits 41 (1971-72), s. 295; Margaliot, Halakot Erets-Yisrael min ha-Geniza, s. 49. 695 Bkz. Rabinowitz, Sefer ha-Maasim liVney Erets Yisrael Tarbits 41 (1971-72), s. 292. 696 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 72-73. 697 Weis, The Anti-Karaite Tendency of R. Saadya, s. 240. 698 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 93. 699 Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 167 (6. responsa). Benzer durumla ilgili bir baka rnek iin bkz. Assaf, a.g.e., s. 168 (9. responsa).
692

272

(kiduin/yukaddisn) yaplmamaktayd. Ancak, Filistin blgesinde Yahudiler yuvil yl dahi olsa nian yapmaktaydlar.700 Karalerde evliliin alt artndan [mehir, ketuba, ahitler, nikh akdi ve kabul] biri de niand (htbe).701 1028 tarihinde Kudste yazlan bir Kara evlilik dokmannda niann 10 kiinin (minyan) ve cemaat ileri gelenlerinin (zkanim) de bulunduu bir topluluk huzurunda gerekletirildiini reniyoruz. Erkek bunlarn huzurunda Falan kz falan e olarak aldn beyan ederdi.702 Irak blgesi Karalerinde Rabbanlerde olduu gibi nian esnasnda erkek tarafnn kz tarafna bir yzk takdim etme deti yoktu. Schlangerin nerettii onlarca Kara evlilik belgelerinin biri hari hibirisinde damadn eine ya da einin vekiline (kzn babas) yzk verdii kaytlara gememitir.703 Ancak Filistin Karaleri nianlarnda Rabbanler gibi kza ya da temsilcisine bir yzk vermekteydi.704 Yukarda bahsettiimiz zere XI. asrda Kudste yazlan bir evlilik belgesinde damat geline vekili (kzn babas) aracl ile niann bir alameti olmas iin bir yzk gnderdii kaytlara gemitir.705 Ancak Filistinle snrl bu uygulamann Rabbanlerin etkisiyle yapld anlalmaktadr. Karalerde nianla nikhn aras ok fazla uzatlmamtr. Taraflarn ekonomik durumuna bal olmakla beraber nianla nikhn arasnn (2-3 ay gibi) ksa olmasna dikkat edilmitir.706 Baz Kara ketubalarnda damat tarafnn sz verdii tarihte nikh yapmay geciktirmesi durumunda mehrin bir ksmnn geline derhal denmesi art koulmutur.707 Damadn durumuna gre nianda taraflar arasnda tespit edilen mehrin ncelikli olan (muaccel) kz tarafna verilebilirdi. Bu tr durumlarda kza ilk mehrin dendiine dair nian belgesi (sefer arus/ktav ha-arus) ad verilen bir belge yazlrd; bu belge ketubann yazlmasna kadar resm bir belge zellii tard.708 Karalerde nian belgeleri genelde Perembe gnleri yazlrd.709 d. Nikh Nikhta velinin ve iki ahidin bulunmas gerekirdi.710 Makdisnin verdii bilgiye gre slam dnyas Yahudileri nianla nikh birlikte yapmaktayd. Makdis, ifadelerinden bizzat ahit olduu anlalan bir nikh merasimini yle anlatr: Nikhta kzn velisi ve ahitler bulunur (Makdis, nikhta ahidin bulunduunu syler. nc ahit muhtemelen nikh kyan din adam olmaldr)Nikh esnasnda ortaya
Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 51, ng. trc. Nemoy, s. 381. Cahn, The Rise of the Karaite Sect, s. 87; Simha-Levi, Sefer Ro Pina, s. 68, Ar. trc.86-87. Gnmzde sadece 3 art vardr: Mehir, Ketuba ve Kabul ki, bu aslnda Karalerin, Minada (M. Kid. 1.1) belirtilen Rabban uygulamay kabul ettiklerini gsterir. Bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 165. 702 Bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 156. 703 Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 124. 704 Bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 215. 705 Dokman iin bkz. Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 447-456, zellikle s. 453. 706 Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 123. 707 Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 294 (1045 tarihli Fustata ait bir evlilik mukavelesi); s. 311 (1041 tarihli bir ketuba) 708 Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 123-124. rnekler iin bkz. s. 275 (1060 tarihli dokman); a.g.e., s. 286 (1040lara ait bir dokman). 709 Bkz. Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 294 (1045 tarihli Fustatta Emel-kdir ile Halef ben Mahfuz arasnda yazlan bir belge) 710 Yakub, Tarhul-Yakb, I, s. 67.
701 700

273

arap dolu bir kse ve bir deste fesleen (veya reyhan) konur. Din adam (Makdis mam der) arap ksesini alr ve kseyi (okuduu dualarla) kutsar. Daha sonra (din ierikli) ksa bir konuma (hutbe) yapar ve elindeki kseyi damada uzatarak: Sen falanca kz (flne) u kadar gm veya elindeki u altn yzk (veya u kadar dirhem gm) karlnda nikhladn, der. Damat kseden bir yudum ier. Sonra kzn evine gidilir. Burada kza yz ve reyhan demetini damattan almas sylenir. Kz da arap ksesinden bir yudum ier. Bylece, iftler arasnda nikh akdedilmi olur. Bu esnada kzn velisi, damat tarafna kznn bakire olduunu garanti eder.711 Makdisnin vermedii, ancak nikh srasnda okunan dualar Yahudilikte m. III. asrda ihdas edilmiti. Damad kutsama (Birkat hatanim) anlamna gelen dua, yedi blmden (iva berahot) oluurdu: 1. arap zerine okunan dua; 2. Meclistekileri Tanry yceltmeye davet (Aer bara li-hvodo); 3. Erkein yaratl (Yotser haAdam); 4. Ademle Havvann birlemesi (Aer Yastar); 5. Bet ha-Mikdan yeniden ins iin dua (sos tasis); 6. Evliliin mutluluu iin dua (Sameah Tsameah); 7. Mutluluk nidalarnn Kuds avlulularnda dolamas temennisi (Aer bara).712 emarya b. Elhanana Kayravandan gnderilen bir soruda berahot duas (al-em kado) olmakszn yaplan evliliin hkm sorulmas713 bu duann Talmudik dnemde olduu gibi slam dnemde de okunduunu gstermektedir.714 Bir responsada Yahudilie henz girmemi klelerin nikhnda bu duann okunamayaca belirtilmitir. Ayn responsada nikh duasnn 10 kiilik bir cemaat (minyan) huzurunda okunmas emredilmitir.715 Nikhn arapla kylmas zellikle Irak, ran ve Yemen blgesinde olduka yaygnd. Responsalardan Makdisnin verdii bilgiyi teyit etmek mmkndr. Responsalarda yer alan bilgiye gre, nikh srasnda iine altn veya gm kk bir eyann brakld arap dolu kadeh ortaya konur; damat kadehin iindekilerle seni kendime alyorum eklindeki bir beyanla kz nikhlard.716 Bir ketubadan renildii kadaryla damat ald kadehten bir yudum itikten sonra kadehle beraber ketubay alr ve ...Bu kadehi ve ketubay al. Bunlarla sen, Musa ve srail eriatna gre hkmm altna giriyorsun diyerek geline uzatrd.717 emarya b. Elhanana Kayravandan gnderilen bir soruda arap imeksizin (yani tren yapmakszn) bir bakire ile yaplan nikhn hkm sorulmutur.718

Makdis, el-Bed vet-Trh, IV, s. 39. Ayn bilgi iin ayrca bkz. Makriz, Htat, II, s. 479. Bkz. B.T., Ket. 8a; Bloch, Jewish Customs, s. 35. Duann gnmzde okunan ekli iin bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 819-820. 713 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 114 (109. responsa). Responsada gaonun konuyla ilgili fetvas yer almamaktadr. 714 Mahmud Esad, Tarh-i lm-i Hukuk, s. 208-209. 715 Responsa iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 83-84. Responsann Tsadok Gaona (Sura: 816-818) ait olduu zannedilmektedir. 716 Responsalar iin bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 211. 717 Ketubada yer alan bu bilgi iin bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, II, s. 101, ng. trc. 103. Yahudi geleneinde ksaca KeDoMaY ([ )''Kedat Moe ve Yisrael: Musann getirdii Kanun ve srailin adeti zere] olarak formle edilen bu ifade btn nikhlarda sylenirdi. 718 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 114 (109. responsa). Responsada Gaonun konuyla ilgili fetvas yer almamaktadr.
712

711

274

Kzlar nikhta kabul beyanlarn aka dile getirebildikleri gibi;719 susmalar da Skut ikrardandr kural gereince evlilii kabul anlamna gelirdi: Kz (mstakbel kocasn) dinledive onun kars oldu.720 Nikhtan sonra bolluk ve bereket olmas iin gelinle damadn geecei yola buday veya kuruyemi serpilmesi deti Talmudik dneme dayanmaktadr.721 Gnmzde devam eden bu det Abbas ve Fatm dnemlerinde de icra edilmi olmaldr. Nikhtan sonra gelin erkee helal olmakla birlikte, insanlara kar ho olmayacandan cinsel beraberlik iin Hupann beklenmesi tavsiye edilmitir.722 Nikhn kylmas crete tabi idi. Gaonluk kurumunun nikhlardan ne kadar ald kaynaklara yansmamtr. Ancak, Zeyd lim Ksm b. brahim (. 860) reslclutun gelirleri hakknda bilgi verirken onun kyd her nikhtan 4 dirhem cret aldn belirtir.723 Resl-cluta bal yerel bet dinlerde de nikh cretinin bu olduu sylenebilir. Karalerde evliliin alt artndan [mehir, ketuba, nian, ahitler ve kabul] biri de nikht (ahd).724 Kara cemaati arasnda Sebt (abat) hari her gn nikh yaplmakla beraber, gnmze ulaan ketubalarndan anlald kadaryla nikhlar genelde Perembe (Yom hamii) gnleri kylrd.725 Rabbanlerde olduu gibi Karalerde de nikh iin 2 ahit yeterli grlmtr. Ancak Kara nikhlarnda kinyan ad verilen bir uygulamaya ok dikkat edilirdi.726 Kinyan nikhta hazr bulunan bir grubun huzurunda verilen kesin taahhttr (kinyan gamur).727 ou Kara ketubalarna iki ahit yazlmakla beraber, 12 ahidin imza att nikh belgeleri de vardr.728 Schlangerin nerettii Kara ketubalarndan ve Mannin nerettii bir belgeden anlald kadaryla nikhta damat bizzat hazr olurken, kz genelde babas bazen de vekil kld kimseler tarafndan temsil edilir, cab ve kabul kz adna bunlar
Baz mukavelelerde kzn, damatn teklifini aka kabul ettii (ve kabilet al nefea), raz olduu (ve hi ratsa) gibi ifadeler yer almaktadr. rnekler iin bkz. XI. asrda Fustatta yazlan bir dokman: Bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, II, s. 99, ng. trc. 102. Ayrca bkz. a.g.e, II, s. 209, ng. trc. 210 (1035 tarihinde Taberiyede Yitshakla Name arasnda yazlan bir ketuba); a.g.e., II, s. 158, ng. trc. 159 (1052 ylnda Remlede Serve ile damat Mervan b. Toviya arasnda yaplan mukavele). 720 Bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 179. 721 B.T., Ber. 50b. 722 Bilginin yer ald responsa iin bkz. Poznanski, Inyanim onim ha-Nogaim liTkufat ha-Geonim, ha-Kedem 2-3 (1908-10), s. 30 (14. responsa). 723 Pines, Une Notice sur les Rech Galuta, REJ 100 (1936), s. 71; Grossman, Raot ha-Gola be-Bavel bi-Tkufat ha-Geonim, s. 101; Hirschberg, ha-Yahudim be-Aratsot ha-slam, s. 297. 724 Cahn, The Rise of the Karaite Sect, s. 87; Simha-Levi, Sefer Ro Pina, s. 68, Ar. trc.86-87. Gnmzde sadece 3 art vardr: Mehir, Ketuba ve Kabul ki, bu aslnda Karalerin, Minada (M. Kid. 1.1) belirtilen Rabban uygulamay kabul ettiklerini gsterir. Bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 165. 725 Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 298 (1063 tarihinde Fustatta yazlan bir ketuba); a.g.e., 307 (X. asrn sonunda (Msrda?) yazlm bir ketuba); a.g.e., s. 394 (1037 tarihinde Fustatta yazlan bir ketuba); a.g.e., s. 346 (1201 tarihli ketuba). Ancak aramba (a.g.e., s. 300, 1003 tarihli; a.g.e., s. 333, 984 tarihli); Pazar (a.g.e., s. 326, XI. asr); Pazartesi (a.g.e., s. 370, 1080ler); Sal (a.g.e., s. 401, XI. asr) gnleri de nikhlarn kyld olmutur. 726 Bkz. Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 294 (1045 tarihli Fustata ait bir dokman); Biz bu (nikh) bir grup nnde akdettik Bkz. a.g.e., s. 309 (XI. asrda Msra ait bir Kara ketubas). 727 Mann, Texts and Studies, II, s. 186. 728 Mesel bkz. Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 321 (1002 tarihinde Filistine ait bir dokman).
719

275

gerekletirirdi.729 Nikhta damat hibir etki altnda kalmadan, tamamen kendi hr iradesi ile akl melekesinin yerinde olduu bir halde (sarho veya deli olarak deil)730 ve btn ruhu ile:731 Siz ahitlerin huzurunda falan kz bakire (veya dul) falan bekret bedeli olan 50 gm (ekel) (dul ise 25) karlnda ve u kadar mehir bedeliyle kendime e olarak alyorum. Bu mehrin bir miktar olan u kadar dinar hemen imdi (muaccel mehir) verdim. Siz ahitler huzurunda kalan u kadar miktar ise gelecekte vermek benim zerime bor olsun (meccel mehir). Bu taahht, geri dn olmayan kesin bir szdr (kinyan gamur) diyerek icapta bulunurdu. Damadn bu sznden sonra kzn vekili sz alr ve Ben falanca bakire kzm falan olu falana (damadn bahsettii) bu mehirle verdim ve mehri de aldm. Kzmn vekili olarak bu defterde yazl artlar da tekeffl ettim, diyerek kabul gerekletirirdi. Vekilin konumasndan sonra ise ketuba okunur ve damadn Ben falancann bakire kzna bekaret bedelini verdim ve taahht ettiim mehri de vereceim. Ve ben sz veririm ki, ona iman ve drstlkle Tanrya bal olan srail kzlarna bal erkekler gibi bal kalacam eklindeki mukabelesinden sonra yaplan bir dua ile nikh kyma ilemi tamamlanrd.732 e. Dn ve Hupa phesiz dnler nemli bir sevin vesilesi idi. Kitab- Mukaddeste dn gn, sevin gn olarak tarif edilmitir.733 Kitab- Mukaddes dneminde ilemeli elbiseler giyen ve eitli taklarla donatlan gelin nce damadn evine giderdi. Gelinden sonra damat banda bir ta, arkadalarnn ald tef ve borazanlar eliinde gelinin evine giderdi. Daha sonra ise gelin, yz de dahil (Yahudi kadnlar eskiden pee kullanrlard) her taraf kapal ekilde, kz arkadalar tarafndan damada gtrlr; bu arada neeli arklar sylenirdi.734 Bu teannler sonraki dnemlerde Mezmurlar ve Neideler Neidesine de girmitir.735 Ancak Mabedin Roma dneminde yklmasndan sonra dnlerde bir enstruman eliinde neeli arklarn sylenmesi din adamlar tarafndan yasaklanmtr.736 Abbas ve Fatmler dneminde nianla birlikte dn gn de tespit edilirdi. Baz durumlarda nian trenin yaplan bir mukavele ile dnn zamannda yaplmasna engel olan tarafn kar tarafa belli miktarda para demesi art da konurdu.737 Genizadaki bilgilere gre Msr blgesinde Yahudiler dnlerini bahar (Mart, Nisan, Mays) ya da gzn bitiminde yapmay tercih ederlerdi. Ancak yaz aylarnda yaplan dnler de vard.738 Msrn baz kesimlerinde Hevan aynda
Mannin nerettii Kara nikhnn nasl olduunun anlatld belgede vekilin neler syleyecei de belirtilmitir. Bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 187-195. 730 Bu husus evlilik mukavelelerinde zellikle belirtilmitir. rnekler iin bkz. Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 275 (1060 tarihli dokman); a.g.e., s. 286 (Fustat, 1040 tarihli dokman); a.g.e., s. 294 (1045 tarihli Fustatta Emel-kdir ile Halef ben Mahfuz arasnda yazlan bir belge). 731 Bkz. Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 308 (XI. asrda Msrda yazlm bir ketuba). 732 Bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 187-188. 733 Neideler Neidesi, 3/11. 734 Anlatlanlarn Kitab- Mukaddeste geen yerleri iin bkz. Tekvin, 24/65; 29/23 vd.; Mezmurlar, 45/14-16; aya, 61/10; I. Makkabiler, 9/39; Neideler Neidesi, 3/11, 4/1, 3. bap, 6/7; Yeremya, 16/9. 735 De Vaux, Yahudilikte Aile, trc. Ahmet G, Bursa 2003, s. 65. 736 B.T., Sot. 49a. 737 rnek iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 366 (1157 tarihli bir dokman). 738 Goiteinin inceleme frsat bulduu evlilik mukavelelerinde 55 dn baharda, 43 dn gzde, 25 dn de yazn yaplmtr. Bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 114.
729

276

kesinlikle dn yaplmazd. Hevan ay, iinde herhangi bir Yahudi bayram olmad iin Ac Hevan (Mar Hevan) olarak isimlendirilir, bu ayda dn yapmak uursuzluk saylrd.739 Yahudilikte bayram gnlerinde (Ro ha-ana, Fsh, Haftalar ve ardaklar bayramnda) evlenilmezdi.740 Mabedin yklma zamanlar olan 17 Tamuzdan Av aynn 9una (Tia be-Av) kadar ki sre ile Fsh ile Haftalar bayram arasnda da dn yaplmazd. Ro ha-ana ile Kefret gn arasnda evlenmek yasak olmasa da bu iki bayram aras dn yapmak ho karlanmamtr.741 slm dnyasnn deiik blgelerinde yaayan Yahudiler arasnda dn gn ile ilgili baz batl inanlar da vard. Mesel Aden Yahudileri dnlerini asla Sal gnleri yapmazlard; zira onlara gre Sal gnleri gecenin bitiminde Saturn gezegeni grnr; bunun da uursuzluk getireceine inanrd.742 Minada bakire kzlarn aramba, dullarn dnlerinin Perembe gn yaplmas tavsiye edilmitir.743 Filistin Talmudundaki (Ket. 1:4) izaha gre bu gnlerin dn gn olarak seilmesi, din nemlerinden kaynaklanmaktadr; nk Tevratta da belirtildii zere744 Tanr, canl mahlukt kaynasnlar diye bu gnlerde yaratmtr.745 slam dnemde Minann bu tavsiyesine uyulduu grlr. slam dnyasnda Filistin blgesindeki Rabban Yahudiler dnlerini genelde hafta ierisinde aramba ve Perembe gnleri yapmay tercih ederlerdi.746 Irak blgesinde ise dul ya da bakire fark etmeksizin btn dnler Perembe gnleri yaplrd.747 Sebt gn ve Sebtin leden sonra balamas sebebiyle Cuma gnleri dn iin hi tercih edilmezdi.748 Nikhtan bir gn nce gelin adaynn hamama (bet hamav) gtrld anlalmaktadr. Bir responsada zifafa girmeden eiyle hamamda beraber olan bir kimse, Fshta mayal yemi kadar byk gnah iledii belirtilmitir.749 Hamamdan sonra da mikveye gidilmi olmaldr. Damat ve gelin dn gn gzel giyinir ve o gne mahsus sslenirlerdi. Geniza dokmanlarnda dn gn gelinin salarnn safranla boyand; aspur ad verilen bir bitki ile de makyaj yapld belirtilir. Ayrca dn ncesi gelinin el ve ayaklarna kna da yaklrd.750 Yemen ve dier dou Yahudileri kem gz ve kt ruhlar karlamas iin damadn elbisesinin yakasna, gelinin ise duvana sedefotu koyard.751 Gelinin sslenmesi iin kz evine Mslman hanm berberlerin getirildii anlalmaktadr. Kara Daniel Kms, Rabban gelinlerin Mslman berberlerce sslenmesine iddetle kar kar ve bu ii irenlik olarak niteler. fadelerinden
739 740

Bu inan iin bkz. Bergman, Jews and Moslem in their Populer Beliefs, s. 134. Hayy Gaonun konuyla ilgili bir responsas iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 184. 741 Alalu ve dr., Yahudilikte Kavram ve Deerler, s. 118. 742 Bkz. Bergman, Jews and Moslem in their Populer Beliefs, s. 134. 743 Bkz. M. Ket. 1:1; B.T., Ket. 2a. 744 Bkz. Tekvin, 20-29. 745 Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 159. 746 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 115. 747 Bkz. Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 159. 748 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 115. 749 Responsa iin bkz. Poznanski, Inyanim onim ha-Nogaim liTkufat ha-Geonim, ha-Kedem 2-3 (1908-10), s. 29-30 (8. responsa). 750 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 163-164; III, s. 77, 91, 116. 751 Bkz. Bergman, Jews and Moslem in their Populer Beliefs, s. 132.

277

gelinin altn (zahav), gm (kesef) ve kadnlara zel taklarla (hale naim) sslendii anlalmaktadr.752 Msrda Yahudi gelinler dnlerde btn vcudu rten kaftan, ipek barts ve zerine bir duvaktan oluan gelinlik (hila) giyerlerdi. Gelinlikler genelde erkek taraf tarafndan alnrd.753 Gelini kem gzlerden korumak iin dn boyunca yz hep rtl tutulurdu.754 Eski dnemlerde dnde ziyafet de verilirdi. Yakubun dnnde ve Hz. Musa dneminden sonraki Hakimler dneminde imonun kz taraf olarak ziyafet vermesi, kuraldan ziyade bir istisna idi.755 Dnde yemek veren taraf olan evi idi. Bu Hz. sann yaad dnemde byle olduu gibi,756 slam dnemde de byle olmutur. Bir responsadan Abbasler dneminde dnlerde erkek tarafnn ikram sadedinde unlu mamuller (tatl?), yemek ve arap ikram ettii anlalmaktadr. Olan evinin, vaat ettii ekilde dn ikram yapmamas bir gaona ikayet konusu olmu; kz evinin dn srasnda yemek ve arap ikram edilmedii eklindeki ikayetine olan evi dn iin ykl miktarda tahl hazrladk, alnacak hali yok ya, diyerek kendini savunmutur.757 Talmudik dnemde dnden sonra verilen yemekte ksa da olsa bir dn yemei duas yaplmas,758 Abbas ve Fatmler dneminde de devam etmi olmaldr. Dn gibi, insan hayatnn istisna sevin gnlerine Mslman komularn da davet edildii anlalmaktadr. Kara Daniel Kumis, Rabban Yahudilerin (muhtemelen Filistin) yiyeceklerine temkinli davrandklar gayri Yahudileri (goy) dnlerine davet etmelerinin din emirleri ihll olduunu belirtir.759 Fatmler dneminde dnler gnmzde olduu gibi sinagoglarda deil, evlerde yaplrd. Goitein Geniza dokmanlarnn hi birinde dnlerin sinagogda yapldna dair bir bilgi yer almadn belirtir.760 Hupa dnn son basamayd. Damat tarafndan hazrlanp dekore edilen bir adr ya da oda olan hupa, gelinin baba evinden koca evine ya da baba otoritesinden koca otoritesine geiin ve evliliin en nemli simgesiydi. Bu sebeple dn yaplmasa dahi, nianl iftler hupaya girerse, resmen evlenmi saylrd.761 iftler hupaya dn treninden hemen sonra girmezdi. nce bir odada ba baa kalr; burada birbirlerine sndktan sonra, nce gelin sonra da damat hupaya girerdi.762 Damat gelinle beraber hupaya girerken hediye sadedinde bir altn takard.763 Yemen blgesinde (Hadramevt ve evresi) ise hupaya giren iftin ve hazr bulunan kimselerin huzurunda ketuba yksek

Mann, Texts and Studies, II, s. 77. Goitein, Mediterranean Society, II, s. 163-164; III, s. 77, 91, 116. 754 Bergman, Jews and Moslem in their Populer Beliefs, s. 130. 755 Tekvin, 29/22; Hakimler, 14/10. 756 Bkz. Matta, 22/2; Luka, 14/16. 757 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 111. 758 Dn yemei duas iin bkz. B.T., Ket. 7b-8a. 759 Mann, Texts and Studies, II, s. 55. Kmsnin ifadelerinden Mslmanlarn da Yahudi komularn dnlerine davet ettikleri anlalmaktadr. Bkz. a.g.e., ayn yer. 760 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 115-116. 761 Bloch, Jewish Customs, s. 32; Alalu ve dr., s. 120. 762 Bloch, Jewish Customs, s. 32. 763 Bilginin getii Natronay Gaona ait responsa iin bkz. Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 117.
753

752

278

sesle okunurdu.764 Gnmzde yaygn olan damatla gelinin dn gn orulu olmas deti, Abbas ve Fatmler dneminde mevcut deildi. Bloch, gelin ve damadn dn gn oru tutma detinin XVI. asrda baladn belirtir.765 Dn ncesi ve sonrasndaki Sebt gnlerinde damat, cemaat eliinde sinagoga gtrlr; hazan ibadet sonrasnda gelin ve damat iin sevin ifade eden dizelerden oluan iirler okurdu. Bu gnlerde damada ayrca Tevrattan Rebekann evlilik kssas da (Tekvin 24. bap) okunurdu.766 Karalerde ise din adam (haham) hupaya gelen iftleri karsna alr ve Tekvin kitabndan 2. babn okurdu. Daha sonra haham iftin birer elini eline aldnda damat geline dnerek Musaya Sina danda verilen ahit ve Horeb danda verilen kanun zere, ben falanca, falan kz falan temiz ve pak olarak, aramzda tespit ettiimiz mehir ve ahitlerin huzurunda seni e olarak kabul ettim, der ve evliliin nianesi olarak kzn parmana bir yzk takard.767 Daha sonra damat kzn ketubasn bir kadeh ierisinde eline teslim ederdi. Tren hahamn okuduu bir dua ile son bulurdu.768 f. Gerdek Gecesi Gnmzde dnden yirmi drt saat evvel nikh duas (iva berahot) okununcaya kadar gelinle damat birbiriyle grtrlmemektedir.769 Bu detin kkeni ok eskiye dayanmaldr. Zira, bn Sadta yer alan bir rivayete gre Medine Yahudileri zifaftan nce gelini damattan uzak tutuyorlard.770 Abbasler dneminde Amram Gaonun gerdek gecesine giren damatlarn okumas iin o geceye zel bir dua mecmuas derlenmesinden,771 gerdee giren damadn teberrken baz dualar okuduunu anlyoruz. Yahudiler evlenilen kzn bakire olmasna ok nem verirlerdi. Makdis nikh treninden sonra kzn velisinin erkek tarafna kzn bakire olduunu garanti ettiini belirtir. Makdisnin naklettii bir baka bilgide de ilk gece araf meselesidir. Mslman mellifin anlattna gre gerdek gecesinde yeni iftlerin yatana beyaz bir araf serilir; kz taraf gelinle damadn gerdee girdii odann kapsnda beklemesi iin bir vekil tutard. lk gece kzn bakire olup olmad beyaz araftaki bekret kan ile ortaya kard.772 Makdisnin kendi dnemine ait olarak anlatt bu olayn kkeni
Touvia Ashkenazi, A Ketubah of the Jews of Hadramawt, JQR, n.s. 38 (1947-48), s. 95. Bloch, Jewish Customs, s. 29. 766 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 117, 163. Damadn cemaat eliinde sinagoga gtrlmesi adetin VIII. asrda kaleme alnan Masehet Soferim adl eserde aklanmaktadr ki (bkz. Bloch, s. 57), bu adetin slam dnemde balad kabul edilebilir. 767 Bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 215; Hebrew Review, The Sect of the Caraites, June 24, 1836, s. 350. 768 Mann, Texts and Studies, II, s. 189. 769 Bilgiyi veren Yusuf Altnta Beye teekkr ederim. 770 bn Sad, VIII, s. 23, 24. 771 Bloch, Jewish Customs, s. 30. 772 Makdis, el-Bed vet-Trh, IV, s. 39. Ayrca bkz. Makriz, Htat, II, s. 479. Makdis, verdii bu bilginin sonunda bakire kmayan bir kzn talanarak ldrlebileceini syler ki, bu bilgi Tesniye, 22/17deki bakire kmayan kza eski dnemlerde verilen bir cezayd. lgintir, srailde yaayan Trk kkenli bir Musev arkadamn anlattna gre Makdisnin anlatt araf meselesi yakn zamana kadar Trk Yahudileri arasnda da varm.
765 764

279

aslnda ok eskiye dayanmaktadr. Tesniyede geen bilgiye gre eski zamanlarda evlenilen kzn bakire olup olmad bu araftan belli olurdu. Erkek ald kadnn kz kmadn iddia etmesi durumunda kzn ailesi araf ileri gelenlere gsterir; bunlar da erkei mal bir cezaya arptrrd.773 Abbasler dneminde ortaya kan ve Tevrat esas alan Karaler bu uygulamaya ok nem verirdi.774 Abbasler dnemi gaonlarndan Samuel zamannda damadn gerdek gecesinde kzn bakire kmadn iddia etmesi zerine Badattaki yeivadan u fetva verilmitir: Eer erkein daha nce bandan bir evlilik gemise, bu durumda erkein iddiasna kulak verilir. Eer daha nce byle bir tecrbesi yoksa baz kadnlarda ilk ilikileri srasnda sz konusu durum grlmeyebilir. Bu sebeple kza bakire olduuna dair ne yemin ettirilir ne de kzn byle bir durumda olduuna dair yemin mkellefiyeti vardr. Bir de erkein bu ikyetinin birka gn sonra deil, olayn zerinden ok fazla bir zaman gemeksizin dile getirmesi gerekir. Daha sonra dile getirirse onun bu iddiasna kulak verilmez.775 Bu sebeple eskiden bakire kzlar gerdee aramba gnleri girerdi. Zira kzn bakire kmamas durumunda olayn ertesi gn, yani Yahudi mahkemelerinin kurulduu Perembe gn mahkemeye tanmasna imkn salanm olurdu.776 Kirkisannin naklettii bir bilgiye gre Abbasler dneminde Filistin geleneine (minhag) bal Rabban Yahudiler gerdek gecesinde beraber olduklar hanmlaryla temkin asndan bir hafta sreyle tekrar cinsel ilikiye girmiyorlard. Bunun sebebi, ilk iliki srasnda bekret kannn (dam bitulim), det kan (dam nida) olabilecei endiesi idi. Irak geleneine bal cemaatlerde ise byle bir uygulama yoktu.777 Ayrca, yeni iftin cinsel ilikiye girdii yata da kirli sayld iin, bunlara dokunanlar da kirli saylr, ykanmalar gerekirdi.778 Kirkisannin verdii bir baka haberden Irakl Yahudiler arasnda (muhtemelen baz yrelerde) ilk gece ile ilgili yle bir uygulamann var olduunu reniyoruz. Irak blgesinde ilk gece karsndan ocuk sahibi olmak isteyen bir erkek, hanmnn bekretini parmayla izale ederdi. Kirkisan bunun sebebini, damadn, evlendii kzn daha nce (zina vb.) bir harama ya da fesada bulap bulamadn renmek gayesi olarak aklar. Daha nce cinsel ilikiye girmi bir kzla ilikiye girmekle byk gnaha gireceine inanan damat, gelini parmayla test edip aibeden uzak olduunu anladktan sonra (istebraeh), gnaha girmeksizin ilk ilikisine girdii belirtilir.779

Bkz. Tesniye, 22/13-21. Bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 101. 775 Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 167 (6. responsa). 776 Bkz. B.T. Ket. 1:1; Alalu ve dr., Yahudilikte Kavram ve Deerler, s. 118. 777 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 29, 49, ng. trc. Nemoy, s. 348, 378. 778 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 29, ng. trc. Nemoy, s. 348. Kirkisan burada Levililer kitabnn 15. babnda anlatlan konulara deinir gibidir. 779 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 26, 49-50, ng. trc. Nemoy, s. 346, 378. Rabban kaynaklarda bunu teyit ya da bu bilgiyi artran herhangi bir bilgiye rastlamadk. Ancak slm ncesi dnemde Yesrib (Medine) Yahudileri arasnda ahlksz bir liderden bahsedilir. Medine Yahudileri ehrin en eski sakinleri idi. slam ncesi dnemde ehirde yaayan Evs ve Hazrec isimli Arap kabileleri ehre Yemenden gelerek milad II. veya III. asrlarda yerlemiler; Yahudilerin basks altnda yaamaya balamlard. slm ncesi dnemde Fatyon isimli bir Yahudi reis, evlenen Arap kzlarnn ilk gecelerini kendisiyle geirmelerini art kotuu belirtilir. Fatyonun Arap kabileleri ile ilikisi iin bkz. Yakub, Tarhul-Yakb, I, s. 196, 203. Bahsedilen olay iin bkz. aatay, slm Dnemine dek Arap Tarihi, s. 95.
774

773

280

Tevratta yeni evlenen bir erkee hibir i ykletilmemesi, yeni eine ve hayatna almas iin serbest braklmas, hatta savaa dahi gnderilmemesi belirtilir.780 Birden fazla evliliklerde ise, kocann yeni evlendii einin yannda yedi gn sreyle kalmas, sonra da dier elerinin yanna gemesi emredilmitir.781 2. Aile i Yaam a. Ailede Hak ve Vazifeler Yahudilerde kadnn iffetli ve kocasna itaatkr olmasna ok nem verilmitir. Kocay aldatmak en byk gnahlardan biri kabul edilmitir.782 Yahudiliin Tevrattan sonraki en nemli kayna olan Mina ve Talmudta kadnn vazifeleri yle aklanr: Kadn kocasnn ununu tmeli, ekmeini piirmeli, elbiselerini ykamal, yemeini yapmal, ocuunu emzirmeli, yatan hazrlamal ve (elbise iin) ynn eirmelidir.783 Hatta erkek eve cariye dahi alsa, bunlar kadnn yapmakla ykml olduu iler olmas mnasebetiyle, kocann karsn bunlar yapmaya zorlayaca belirtilmitir.784 Talmudda belirtilen bu vazifeler Abbas ve Fatmler dnemi Yahudi din adamlar tarafndan da tekrar edilmi; zaman zaman evlilik mukavelelerinde ve ahs mektuplamalarda dile getirilmitir.785 Sura gaonlarndan Yahudayn (757-761), slam dnemde kaleme alnan Halakot Ktsuvot isimli kitabnda yer alan bir fetvasnda kadnn kocasna kar vazifeleri yle sralanr: Kadn kocasna saygl davranmaldr. Kocasnn ocuklarn emzirmeli; onu doyurmal, gerekirse lokmalar azna bile vermelidir. Kocasnn amarn ykamal, yemeini yapmaldr. Byklerimiz yle demitir: Bir kadn evin ununu tmeli, ekmeini de yapmaldr. Kocas eve girdiinde hemen ayaa kalkmaldr. Bir kadn, kocas oturuncaya kadar yerine oturamaz. Kadn kocasna kar asla sesinin ykseltemez.786 Ancak erira Gaon, durumu iyi olan ve ev ileri ok olan hanelerde karsnn istemesi durumunda erkein, ev ilerini yapacak bir kle veya cariye temin etmek zorunda olduunu belirtmitir.787 Nitekim Abbasler dneminde Yahudilerin din merkezi Suradaki ekonomik durumu iyi olan ailelerde Yahudi kadnlarn ou, buday tmek, amar ve ekmek gibi gndelik ev ilerini kendileri yapmaz; bunlar kle ve cariyelere yaptrrlard.788 Kadnn kocasna saygsnn en byk alameti eve giri knda hemen ayaa kalkmas ve sessizce beklemesiydi. X. asr ya da XI. asrn balarna ait bir Geniza dokmannda Feyymda bir kadnn eve giri klarnda kocas iin ayaa kalkmamasnn aile ii huzursuzlua sebep olduu belirtilir.789 Yahudi erkeklerin
Tekvin, 24/5. Tekvin, 29/28. 782 Tekvin, 3/16; Tesniye, 22/20 vd. 783 M. Ket. 5:5; B.T., Ket. 59b. 784 B.T., Ket. 61a. 785 rnekler iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 132. 786 Halakot Ktsuvot, nr. Y. Miller (Achter Bericht iinde), Hochschule, Berlin 1890, s. 10dan naklen Grossman, Medieval Rabbinic Views on Wife-Beating, 800-1300, JH 5 (1991), s. 54. 787 Assaf, Avedim ve Sahar-avedim Etsel ha-Yahudim, Tsiyon 4 (1939), s. 97; Kahana ve dr., EHJ, s. 270. 788 Wacholder, The Halakha and the Proselyting of Slaves during the Gaonic Era, HJ 18 (1956), s. 101. 789 Bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 183; Goitein, Mediterranean Society, III, s. 215.
781 780

281

kendilerine itaat ve saygnn en nemli alameti olarak kabul ettikleri bu davran daha balangta evlilik mukavelelerinde de art koulmutur. 1093 tarihinde Minyet Ziftada (Msr) kaleme alnan bir ketubaya koca u artlar koymutur: Huzurumda ayaa kalkacaksn, bana hizmet edeceksin ve ev kadnlarnn kocalarna yaptklar her eyi yapacaksn.790 Kadnlarn ev ileri gnmz kyl kadnlarnn ileri gibi olduka zordu. Budayn tlmesi, ekmek yaplmas, amar, bulak ve ocuklarn bakm gibi ev ileri yannda tarla, ba-bahe ilerine de koutururlard. Genizada ev ileri yannda diki, nak, keten, boyaclk vb. ilerde alan ve ev ekonomisine katkda bulunan kadnlardan olduka sk bahsedilir.791 Hayy Gaonun bir responsasnda ise uzak kuyulardan su getirmek, dere kenarlarnda elbise ykamak, ekmek yapmak, un tmek gibi ilerin kadnlar tarafndan yapld belirtilir.792 Maimonides ev ilerini yapmayan bir kadnn dvlmesinin dinin (Halaha) bir emri olduunu belirtir.793 Ketubalarda kadnn ykmll olarak kabul edilen bir dier husus da hizmettir. Friedmann nerettii Filistine ait ketubalarda bu vazife deiik biimlerde, ama her zaman dile getirilmitir.794 Genizada yer alan bir mektupta yeni evlenen arkadann hanmnn, temiz, tertipli, hamarat, gvenilir ve shakn hanm Rebeka gibi, bir hanmdan beklenen her eyi itenlikle yapan biri kmasna ok sevindiini belirtir.795 Ayrca erkein gznn darda olmamas iin kadndan kocasna kar cazibeli, bakml, sa taral, gz srmeli ve ho kokulu olmas beklenirdi.796 Vazifesini yapt halde kocas tarafndan aalanan ve iddet gren kadnlar bet dinler tarafndan korunmaya allmtr. Bu tr durumlarda erkek bet dine arlr, iddetin devam etmesi durumunda boanma ile tehdit edilirdi.797 Baz Yahudi din adamlar kadnn kocasna stnlk salamaya almas durumunda dvlerek edeplendirilmesini tavsiye etmilerdir.798 Kadnlarn erkeklerine kar vazifelerinden biri de murdar kabul edildikleri det dnemlerinde kocalarna hizmet etmemeleri idi. Bu art hem Rabban [(Falanca) kocasna Yahudi hanmlara yarar bir ekilde temiz olarak (be-tahera) hizmet edecektir]799 hem de Kara ketubalarnda [(kadn) kocasyla temiz olduu halde
Ketuba iin bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, II, s. 110, ng. trc. 111-112. Bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 341. 792 Responsada Tlemsan Yahudileri gaondan Yahudilie girmek istemeyen cariyelerin kullanm iin fetva istemektedirler. Bkz. Abrahams, JLMA, s. 100; Assaf, Avedim ve Sahar-avedim Etsel haYahudim, Tsiyon 4 (1939), s. 92; Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 147. 793 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 185; Grossman, Medieval Rabbinic Views on Wife-Beating, 800-1300, JH 5 (1991), s. 56. 794 rnekler iin bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 182. 795 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 166. 796 Bilginin getii dokman iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 167. 797 rnekler iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 188. 798 XI. asr spanyol din adamlarndan Samuel ha-Nagid konuyla ilgili unlar syler: Sana stn gelmeye alan karn dv. Fetva iin bkz. Grossman, Medieval Rabbinic Views on Wife-Beating, 800-1300, JH 5 (1991), s. 55. 799 rnekler iin bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, II, s. 39, ng. trc. 43 (1023 ylnda Srda yazlan bir ketuba); a.g.e.,, II, s. 110, ng. trc. 111-112 (1093 tarihinde Minyet Ziftada kaleme alnan Sadiya b. Sadeka ile Yitshak kz Azz arasnda yazlan ketuba); a.g.e., II, s. 99, ng. trc. 102 (XI. asrda
791 790

282

dp kalkacak (ve hevreto al tahera),800 kocasna temiz olduu halde (be-tahera) hizmet edecek]801 zellikle belirtilmitir. Maimonides kadnn babasnn evine gitme, cenazelere, enliklere, akraba ve hanm arkadalarnn toplantlarna katlma; hanm arkadalarn ve akrabalarn evinde misafir etme gibi haklara sahip olduunu belirtir. Ancak btn bunlar kocasnn iznine tabidir. Koca, ayda bir veya iki kez karsnn evden kmasna izin vermekle mkelleftir. Ancak, Kitab- Mukaddeste belirtildii zere (Mezmurlar, 45/14) kadnn yeri, evidir. Yerli yersiz darlarda gezmemesi en iyisidir.802 Talmudta kadnn yerli-yersiz sokaklarda gezmesi, boboazlk yaparak kocasnn tasvip etmedii kimselerle lakrt yapmas, sokakta yn, ip vb. eyler eirmesi yasakland ve bu tr durumlarda kocann karsnn ketubasn vermeksizin boayabilecei belirtilmitir.803 Koca ayrca karsnn bayram kutlamalarna katlmasna engel olma hakk da yoktur. Fatmler dnemine ait bir ketubada kadn kocasndan bayramlara katlmasna engel olmayacana dair yazl bir garanti almt.804 lk slam dnemde kaleme alnan hukuk derlemesi Sefer haMaasimde kadnn kocasndan izinsiz evinden kamayaca ve pazara gidemeyecei belirtilir.805 Genizada yer alan bir dokmanda i gveyi giden bir Yahudi, kars ile yapt szlemeye kendisinden izinsiz darya kmama art da koymutu.806 X. asra ait bir baka dokmanda ise Feyymda iddetli geimsizlik yaayan iftlerin aras bulunduktan sonra yaplan anlamaya, kadnn kocasndan izinsiz dar kmamas art da ilave edilmiti.807 Bir baka dokmanda da bir kadnn daha balangta mstakbel kocasnn izni olmadan evden kmayaca, hatta istedii takdirde kocasnn kendisini eve kapatp zerinden kilitleyebileceini kabul ettii belirtilir.808 Hele de kadnn gzel koku srnerek (ia e-nitbasema) sslenip dar kmas ve cemaatten (Yahudi) olmayan kimselerin (le-veyt avoda) evine gitmesi kesinlikle yasaklanmt. Sefer haMaasimde bu ekilde davranan kadnlarn salarnn kaznp krbalanmas emredilmitir.809 Yalnz bana dar kmak tasvip edilmedii gibi aralarnda nikh ba olmayan kadnla erkeklerin yalnz kalmalar da yasaklanmt. Maimonidese gelen bir soruda bekar bir adamn bir cariye satn alarak evde yerli yersiz yalnz balarna kaldklar ikayet konusu olmutu. Maimonides bir erkein bir kadnla nikhsz bir ekilde yalnz bana kalmasnn kesin olarak yasak olduunu belirttikten sonra, sz konusu erkein cariyesini azat edip hemen evlenmesini; deilse yerel bet dinin bu
bu artn yer ald Filistine ait bir ketuba). Bir dokmanda ise keera (temiz) ifadesi kullanlr. Bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 166. 800 Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 279 (Fustatta Nisi kz Neme ile Davud olu Berekt arasnda 1060 tarihinde yaplan mukavele) 801 Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 286 (1040 tarihli bir dokman); s. 303 (1030larda yazlm bir ketuba) 802 Friedman, The Ethics of Medieval Jewish Marriage, s. 91. 803 B.B., Ket. 72a-b; 804 e-lo yehalel aleya ha-moadim Dokman iin bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, II, s. 296, ng. trc. 298. 805 Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 12. 806 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 154. 807 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 215. 808 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 155; Friedman, The Ethics of Medieval Jewish Marriage, s. 90. 809 Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 12.

283

cariyeyi alarak azat etmesini emretmitir. Bu byk gnahn irtikabna ok zld anlalan Maimonides fetvasn yle bitirir: Tanr senin crufunu btn btn temizleyeceim ve senin btn kalayn kaldracam, buyurmu;810 gnahlarmz affetsin.811 Sefer ha-Maasimde kocandan boan, ben alaym eklinde evli bir kadn yoldan karmann byk bir gnah olduu bildirilmi; bu ekildeki ahlksz heriflerin sa ve sakalnn kaznarak bet dinde krbalanmas (makin) emredilmitir.812 Erkein szne kanp da kocasndan ayrlan; ancak daha sonra foyas ortaya kan kadnn da salarnn kaznp krbalanmas (makin) ve ikisinin cemaat ierisinde tehir edilmesi emredilmitir.813 Bu sebeple yallar hari, kadnlarn yanlarnda bir erkek akrabas ya da kocas olmakszn mezar ve trbeleri yalnz balarna ziyaretlerine izin verilmemekteydi.814 Yine kocas yannda veya uzakta iken kendisine yabanc bir erkekle fazla samimiyet kuran ve bu tavr sebebiyle phelenilip kocas tarafndan boanan bir kadnn, macera yaad erkek ( :ha-minaf: zampara) iin de haram olduu (asur le-baal ve le-boel) belirtilmi ve nikhlarnn kylamayaca emredilmitir.815 Hatta cemaat tarafndan ahlksz kabul edilen bu kadn ve erkein baka bir yerde evlendikleri tespit edilirse sz konusu yerdeki bet dinin bunlar mutlaka ayrmas gerektii belirtilmitir.816 Samir ketubalarnda da kzn kocasnn szn dinleyecei, ona itaat edecei ve her konuda yardmc olaca ifadeleri yer almaktayd.817 Benzer taahhde Kara ketubalarnda da yer verilmitir. 1028 ylnda Kudste Serve ve Hezekiya isimli ift arasnda hazrlanan ketubada gelin kocasnn szn dinleyeceine, ondan korkacana, onun sznden dar kmayacana, kocasna her zaman yardmc olacana ve erdemli Yahudi kadnlardan beklendii zere ev ilerini dzenli olarak yapacana dair sz vermiti.818 Bir baka evlilik mukavelesinde ise kadnn kocasna kar vazifeleri de sralanmtr: (Damadn) kars olacak, ona temiz olduu halde hizmet ve arkadalk edecek, kocasna itaat ve yardm edecek, kocasn sevecek ve sevgiyle muamele edecek, srail kzlarnn evde yapmas gereken her ii yapacak, kocasnn emri altnda olacak ve onun her dediini yerine getirecek.819 O dnemlerde kadn ve kzlarn dar fazla kmas tasvip edilmedii iin ar, pazar gibi darya ait ilerle fizik g gerektiren iler erkeklerin sorumluluunda idi. Zengin ailelerde kadnlarn ilerini yapacak kle ve cariyelerin bulunmas olduka yaygnd.820 Kadnn hanmlk vazifeleri karsnda erkein karsna kar vazifesi ise
Bkz. aya, 1/25. Responsa iin bkz. Finkel, The Responsa Anthology, s. 16. 812 Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 12. 813 Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 12. 814 Assaf, Makorot u Mahkarim, s. 161, brnce trc. s. 162. 815 Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 13. 816 Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 13. Yeiva kaydnda bunlardan doan ocuklarn gayr-i mer (mamzer) olmadklar, ancak neseplerinin sahih (keerim) olduu belirtilmitir. 817 Bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 191. 818 Ketuba iin bkz. Goitein, Three Trousseaux of Jewish Brides from the Fatimid Period, AJSreview 2 (1977), s. 82; a. mlf., Mediterranean Society, III, s. 50. 819 Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 279 (Fustatta Nisi kz Neme ile Davud olu Berekt arasnda 1060 tarihinde yaplan mukavele); a.g.e., s. 331 (XI. asrda gelin Malkaya koulan art); a.g.e., s. 383 (1006 tarihli Remleye ait bir dokman). 820 Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 164.
811 810

284

esasta toplanmt: Kadnn yiyecek, giyecek ve cinsel ihtiyalarn karlamak.821 Bu vazifeler Fatmler dnemine at ketubalara da girmitir. 8 Austos 1079 tarihli bir evlilik akdinde gelin liye damat Halfondan muaccel 2 dinar mehir alacak; 10 dinarlk meccel mehri ise damat yaad mddete talep etmeyecek; ancak damat hayat boyunca karsnn ihtiyacn (yeme, giyinme ve cinsel) karlayacakt. Eer bu ihtiyacn karlamazsa, o zaman gelin 10 dinarlk meccel mehrini de talep edebilecekti.822 Mored ad verilen ve hanmlarn cinsel haklarndan mahrum eden serke kocalara herhangi bir hukuk yaptrm olmamakla beraber, bu ekilde hareket edenler bet dinler tarafndan baskya alnarak hanmlarn boamaya zorlanrd. Boamamakta srar edenleri bu inatlarndan vazgeirmek iin bet din her hafta kadnn ketubasna ilavede bulunabilirdi.823 Cinsel ihtiya evliliin doal gereksinimi dnldnden, baz mukavelelerde bu ihtiyatan bahsedilmeksizin sadece yiyecek ve giyecek artlar dile getirilmitir.824 Irak blgesindeki evlilik mukavelelerinde ise cinsel ihtiyatan, ...ve evliliin dier gereklerini yerine getirecek eklinde bahsedilmitir.825 Kara ketubalarnda ise srailoullar arasnda cari olan det zere cinsel ihtiyacn da karlayacak eklinde bir ifade konurdu.826 Karalerde de kadnn ihtiyalar (giyecek, yiyecek, cinsel ihtiyalar827 ve himaye) erkek zerine bir ykmllk kabul edilmiti.828 Kara Bnyamin en-Nihavend, karsnn yiyecek ve giyecek ihtiyalarn karlamayan bir erkein, k 21/10-11e binaen kadn ketubasnda yazl mallarn vererek boamaya zorlanacan belirtmitir.829 Fatmler dneminde ayrca evlenen kadnlar erkeklerine ld zaman cenazesinin kaldrlmas ve esir dt zaman, ketubadaki haklar baki kalmak artyla, satn alp hrriyetine kavuturmas artlar da erkein vazifeleri arasna konmutur.830 Ayrca karsnn hastalanmas durumunda tedavi ettirmek de erkein grevleri arasndayd (hayav le-rafeot).831

Ashtor, Sidrey ha-Nisuin be-Galot Yimael, Mahanayim 83 (1963), s. 34; Friedman, The Ethics of Medieval Jewish Marriage, s. 85. Bu hak Tevratta zikredilmektedir. Bkz. k, 21/10. 822 (... .) Friedman, Termination of the Marriage upon the Wifes Request: a Palestinian Ketubba Stipulation, PAAJR 37 (1969), s. 50-51. 823 Serke koca iin bkz. B.T., Ket. 63a; Schereschewsky, Husband and Wife, EJd, VIII, s. 1122. 824 ( 6201 .) tarihli, Halepte Sadeka ha-Levi isimli damadn Vehb kz Hsnle yapt evlilik mukavelesi. Bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, II, s. 91, ng. trc. 92. 825 Hayy Gaon tarafndan hazrlanan ketubadaki ifade iin bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 178. 826 fadenin getii ketuba iin bkz. Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 470. 827 lgintir Rabban ketubalarnda ska rastlanan Erkek karsnn cinsel ihtiyalarn karlayacaktr, eklindeki ifadeye, erkein olmazsa olmaz vazifesi sayld iin olsa gerek Kara ketubalarnda fazla rastlanmaz. Schlangerin nerettii onlarca dokmandan sadece birkanda bu art aka zikredilmitir. Zikredilen ketubalar iin bkz. Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 374, 470. 828 Yafet b. Ali, Rut kitabna tefsirinde (bkz. 1/1-2) ilk pasajda erkein karsn yanna almasnn sebebini bakmakla mkellef olmas eklinde tefsir eder. Bkz. Nemoy, Karaite Anthology, s. 88. 829 Nemoy, Karaite Anthology, s. 27. 830 Kadnn esir dmesi halinde satn alnp zgrlne kavuturulmas Mina ve Talmudun bir emridir. Bkz. M. Ket. 4:9; B.T. Ket. 52a. Fatmler dneminde bunun art koulduu ketuba rnekleri iin bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, II, s. 55, ng. trc. 56; a.g.e., II, s. 62, ng. trc. 65; a.g.e., II, s. 90, ng. trc. 92); Cenaze masraflarnn erkek tarafndan karlanmas art iin bkz. a.g.e., II, s. 62, ng. trc. 65. 831 M. Ket. 4:9; Schereschewsky, Husband and Wife, EJd, VIII, s. 1123-1124.

821

285

Btn bu artlarda erkein salamas gereken imknlar, dier Yahudi erkeklerin hanmlarna saladklar imknlar kadard.832 Kocalk grevlerini ihmal eden erkekler hakknda Fustat bet dinine yaplan baz ikyetler Geniza dokmanlarna girmitir. XI. asra ait olduu zannedilen bir dokmanda ihmalkr bir koca bet dine yle ikyet edilmitir: Allahn adylaBen Yosef b. Kuleyb (Kaleb) isimli bir adamla bir evlilik yapan talihsiz gen bir kadnmBildiiniz gibi, Tevratta (Tora) bir kocann karsnn yiyecek, giyecek ve dier ihtiyalarn karlamas emredilir. Kocam brakn bu ihtiyalar karlamay, eve gelmedii iin bu ihtiyalarmdan haberi bile yokki yl nce bana her gn yarm dirhem vereceini syledi. Ancak, bir ay, iki ay derken iki yl geti; ortada hibir ey yok. Siz cemaat byklerinden (resl-kll) haklarm temin etmenizi ve korumanz rica ediyorum. Deilse ben yabanc (slm) mahkemesine giderek haklarmn onlar tarafndan temin edilmesini talep edeceim. On yl evliliimiz boyunca bana ald elbise sadece bir barts. Bu sre zarfnda btn ihtiyalarn annem tarafndan karland. Ancak yl nce annem de vefat edince ortada kaldm. Bu sre zarfnda da eyizimi satarak geinmeye altm. imdi artk iim Allaha kaldSelm zerinize olsun. Amin.833 Mukavelelere ayrca erkein kadna sayg ve itibar gstermesi de ( ve )ilave edilerek erkein vazifeleri arasna sokulmutur.834 Baz mukavelelerde ise ve kadnn btn ihtiyalar eklinde erkein vazifesinin kapsam olabildiince geniletilmitir.835 Geniza dokmanlarndaki evlilik mukavelelerine ayrca erkein karsnn izni olmakszn yerletikleri ehirden ayrlmayaca; kt insanlarla dp kalmayaca; kt arkadalar edinmeyecei ve eve bu tr insanlar getirmeyecei eklinde baz artlar da konmutur.836 b. Cinsel Hayat Tevratta, erkek merkezli dnld iin, erkein karsn karlk hakkndan (cinsel ilikiden) mahrum etmemesi emredilir.837 Talmudta Tevratn bu ayetinin tefsiri sadedinde karsyla cinsel ilikiye girmemeye yemin eden birinin bu yemininden en ge bir (Hilel mezhebi) ya da iki hafta (amay mezhebi) iinde dnmesi gerektii belirtilerek kadn cinsel haklarndan mahrum brakmamas istenir.838 Fatmler dneminde baz evlilik mukavelelerine kadnn cinsellik hakkndan mahrum edilmemesi st kapal bir ekilde ifade edilmitir.839 Mored ad verilen ve
Bu ifadenin getii ketubalar iin bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, II, s. 62, ng. trc. 64 (1081 ylnda Fustatta yazlan bir ketuba); a.g.e., II, 91, ng. trc. 92 (1026-1028 tarihleri arasnda Halepte Sadeka ha-Levi ile gelin Hsn arasnda yazlan ketuba); a.g.e., II, 109, ng. trc. 111 (1093 ylnda Minyet Ziftada yazlan ketuba). 833 Dokmann ngilizce tercmesi iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 217-218. 834 Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 170. 835 amed be-kol asekeya. 1062 ylnda Remlede damat Avraham b. Sadeka tarafndan yazlan mukavelede verilen art. Dokman iin bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, II, s. 359, ng. trc. 360. 836 rnek iin bkz. Reif, A Jewish Archive from Old Cairo, s. 184; Goitein, Mediterranean Society, III, s. 157 (1047de Fustatta damat Eli olu Tuviann gelin Fizeye verdii sz). 837 k, 21/10. 838 B.T., Ket. 61b. 839 8 Austos 1079 tarihli Fustatta liye ile Halfon arasnda yaplan nikh akdine, damadn (Halfon) gelini hakkndan mahrum brakmamasn art koulmutur. Dokmann metni iin bkz. Friedman, Termination of the Marriage upon the Wifes Request, s. 50-51.
832

286

hanmlarn cinsel haklarndan mahrum eden serke kocalara herhangi bir yaptrm olmamakla beraber, bu ekilde hareket edenler bet dinler tarafndan baskya alnarak hanmlarn boamaya zorlanrd. Boamamakta srar edenleri bu inatlarndan vazgeirmek iin bet din her hafta kadnn ketubasna ilavede bulunabilirdi. Cinsel ilikiden kanan tarafn kadn olmas (moredet) durumunda erkein kadnn iae ve ibate mkellefiyetinin olamayaca kabul edilmitir.840 Kadnla cinsellik yaamak evliliin en nemli kural ve zevklerinden biriydi. Mina ve Talmudta cinsel ilikinin hangi sklkla olaca da tarif edilmitir: i olmayan, belli geliri ve iini kendi adna takip eden kimselerin her gn; emekilerin haftada iki; kylere ticar maksatla gidenlerin (eek srcleri) haftada bir; dier ehirlere gidenlerin (deve srcleri) ayda bir; uzak yerlere ticaret iin giden denizcilerin ise alt ayda bir cinsel ilikiye girmeleri tavsiye edilir.841 Din adamlar iin haftada bir kez cinsel ilikinin yeterli olaca belirtilmitir. Prensipte de her Yahudinin Tevrat talibi olmasndan hareketle, Yahudi geleneinde haftada bir kez, Sebt gecesi sevimek genel kabul gren bir tavr olmutur.842 Haftalk cinsel iliki konusunda baz Kara ketubalarnda srailoullar arasnda cari olan det zere cinsel ihtiyacn da karlayacak eklinde bir ifade843 yer almaktadr ki, bundan hem Rabbanlerde hem de Karalerde cinsel ilikinin skl din hassasiyetleri gzetmek artyla elerin tercihine braklmtr. Kadn davranyla, erkek de szyle cinsel iliki isteini belirtir.844 detli kadnlarla cinsel ilikiye giren Hristiyanlarn tersine,845 Yahudilerde kadnlarn det dnemlerinde ve detin bitiminden yedi gn sonrasna kadar cinsel iliki yasakt.846 Din adamlar halk bu haramdan sakndrmak iin detli veya detin hemen bitiminde girilen cinsel ilikiden doan ocuun czaml olaca eklinde korkutur; temiz bir halde girilen cinsel ilikiden doacak ocuun hayrl ve din adam olaca belirtilerek halk tevik edilirdi.847 Abbas ve Fatmler dneminde kadnlarn mazeret dnemlerinden sonraki yedi gnlk srede de cinsel ilikiye girmeyen Rabbanlerin tersine Karaler, bu sreyi kabul etmemilerdi. Karaler det bitiminden sonra hanmlaryla cinsel ilikiye girebilmekteydi.848 Yaknlar len kimseler de yedi gnlk yas (iva) boyunca cinsel ilikiye girmezlerdi. Talmudik dnemde cinsel iliki korkusundan dolay yas gnlerinde kar kocann ayr yattklar belirtilir.849 Rabban Yahudiler Sebt ve bayram geceleri sevimenin bir yasak deil, aksine sevap olduuna inanyor ve buna gre davranyorlard. Hindistandan karsna yazd mektupta bir Yahudi tccar karsnn yannda olamadndan, Sebt ve bayram
Serke koca iin bkz. B.T., Ket. 63a. Detaylar iin bkz. Schereschewsky, Husband and Wife, EJd, VIII, s. 1122. 841 B.T., Ket. 61b, 62a-b. 842 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 168. 843 fadenin getii ketuba iin bkz. Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 470. 844 B.T., Er. 100b. 845 Chiz, er-Redd aln-Nasr, s. 68. 846 Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 94. Bu kural Rabbanlerde byle olduu gibi Karailerde de byledir. Bkz. Poznanski, The Karaite Literary Opponents of Saadiah Gaon in the Eleventh Century, JQR 19 (1907), s. 76. Kuraln Tevrattaki yeri iin bkz. Levililer, 18/9; 20/18; 15/28. 847 B.T., Shebu. 18b; Bloch, Jewish Customs, s. 40. 848 Hebrew Review, The Sect of the Caraites, May 20, 1836, s. 282. 849 Bkz. B.T., Ket. 4b; Bloch, Jewish Customs, 51.
840

287

gecelerindeki hakkn veremediinden esefle bahseder.850 Evli rencilerin cinsel ihtiyaclar iin Sebt gn izin verilirdi. Kocasndan uzun sre ayr kalan kadnlardan bayram ve Sebti olmayan (zavall) eklinde bahsedilirdi.851 Rabbanlerin bu tutumu Karaler tarafndan tenkit edilmitir. Karalerde Sebt ve Sebte kyasla bayram gnlerinde cinsel ilikinin haram olduu kabul edilmitir. Karaler iliki srasndaki hareket ve yorgunluun Sebteki alma yasan (bkz. k 2/10); cenabet halinin kutsiyeti; boalmann da Tevratta belirtilen ekim (dlleme) yasan (k 34/21) ihlal ettiini belirtmilerdir.852 Irak blgesine ait bir atasznde Sebt gecesinde cinsel ilikiye girmedikleri belirtilen Yahudilerin, Karaler olduunu sylemek mmkndr. Irak blgesine ait bir atasznde Sebtte cinsel iliki kurmamak u szlerle dile getirilmitir: Yahudi asla Sebti ihlal etmez; hanmn yatrp da sevimez!853 Karalerin bu hassasiyetinden dolay Rabban-Kara evliliklerde daha balangta Kara taraf Sebt ve bayramlarda cinsel ilikiye zorlanmayaca eklinde mukaveleye bir art koydururdu.854 XI. asrda Kara bir kadnla Rabban erkein evlilik mukavelesinde kadn Sebt ve bayram gnlerinde cinsel iliki endiesinden dolay kocasnn kendisinden ayr durmas art konmutur.855 Anan ben David ve taraftarlar cinsel ilikinin gndz kesinlikle yaplamayacan; ilikinin sadece geceleri olabileceini kabul etmekteydi. Ayrca bir kadnla hamilelik dneminin ancak ilk aynda cinsellik yaanabileceini belirtirlerdi. Anan ve taraftarlarna gre gnde sadece bir kez cinsel iliki yaplabilirdi. Ayn gn birden fazla iliki yasaklanmt.856 Kara Daniel Kms (ed-Dmen) (sabah) ibadetin(in) karlabilecei ihtimali dolaysyla, gecenin son eyreinde cinsel ilikiye girmenin haram olduunu belirtir.857 Yine Karalerde bir kadnla doum sonras cinsel ilikiye girilebilmesi iin erkek ocuk dourursa 33, kz ocuk dourursa 66 gn beklenmesi gerekirdi.858 Talmudta cinsel hayatla ilgili baz tavsiyelerde bulunulmutur. Ketubot kitabnda yer alan bilgilere gre deirmende girilen cinsel ilikiden doacak ocuun saral; yerde (toprak st) girilen cinsel ilikiden doan ocuklarn uzun boyunlu olacana inanlrd.859 Bu tr Talmudik hurafelere inandklar anlalan Medineli
Bkz. Reif, A Jewish Archive from Old Cairo, s. 187. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 168. 852 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 17, ng. trc. Nemoy, s. 334; Simha-Levi, Sefer Ro Pina, s. 27, Ar. trc. 54. Eliyahu ben Avraham Sebte cinsel ilikinin yasak olma sebebini Tevrattan delillerle ispat etmeye alr. Bkz. Nemoy, Elijah ben Abraham and his Tract aganist the Rabbanites, HUCA 51 (1980), s. 82-83. 853 Yahudi, m kiser Sebte, umri m nhe mere. Bkz. Khayyat, The Interrelationship between Jews, s. 253. 854 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 169. 855 ve lo yikav ima be-yemey ha-abatot ve yemey ha-moadim Bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 173. 856 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 54, ng. trc. Nemoy, s. 384-385. Anan ben Davidin hamilelik srasnda girilen cinsel ilikinin Tevratn emri olan oalma iin deil de zevk iin olduunu syleyerek hamilelik dneminde bunu yasaklad belirtilir. Bkz. Simha-Levi, Sefer Ro Pina, s. 27, Ar. trc. 54. 857 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 59, ng. trc. Nemoy, s. 391. 858 Bkz. Poznanski, The Karaite Literary Opponents of Saadiah Gaon in the Eleventh Century, JQR 19 (1907), s. 74-75. 859 Bkz. B.T., Ket. 60b-61a.
851 850

288

Yahudiler, a olur endiesiyle hanmyla emekler vaziyette cinsel ilikiye girmekten kanrd.860 Abdullah b. Selmn Mslman olmadan nce Hz. Peygambere deneme amal sorduu bir sorudan Medine Yahudilerinin cinsel iliki srasnda taraflardan hangisinin suyu nce gelirse, o ilikiden doacak ocuun, suyu nce gelene (kadn ya da erkee) benzeyecei eklinde bir bilgiye de sahip olduklarn anlyoruz.861 Talmudta ayrca hamilelik dneminde hardal yiyenlerin yaramaz; tere yiyenlerin apakl; deniz (tuzlu su) bal yiyenlerin devaml gz krpan; krmz toprak yiyenlerin irkin; sarholuk veren madde ienlerin biimsiz ve hantal; et yiyip ve arap ienlerin grbz; yumurta yiyenlerin byk gzl; gl bal yiyenlerin zarif ve nazik; maydanoz yiyenlerin gzel; kini otu yiyenlerin iman ocuklara sahip olaca eklinde bir kabul vard.862 Evlilik hayatnda kocalarn cinsel yetersizlii kadnlarn en byk straplarndan biriydi. Konuyla ilgili baz skntlar Geniza dokmanlarna yansmtr. XI. asra ait bir dokmanda kocasnn cinsel yetersizliinden yaknan bir kadn adna bet dinden kocasnn bu durumunun boanma sebebi olup olmayaca u ekilde dile getirilmitir: (Kocas) ona ne zaman yaklamak istese, sarslyor, titreyerek dyor ve ancak bir mddet sonra kendine gelebiliyormu. Bu sebeple kadn iddetli bir korku ierisinde. Koca her birlemede ayn. Kadn meccel mehrinden vazgemek artyla kocasndan ayrlma talebinde bulunduKadn dnden beri kendisinde bir deiiklik olmadn, hl kendisine erkek eli dememi, kz olu kz bir bakire olduunu belirtmektedir. Ltfen bu durumunun boanmaya sebep olup olmad hakkndaki grnz bildirin. Kadn artk onunla hayatna devam etmeyi dnmemektedir. Ayrca dn masraflar ve dnde verilen hediyelerle ilgili hkmnz de bildirin863 Bir baka dokmanda ise bet dine intikal eden ikyet zerine gzlemci olarak gnderilen iki ahit, kocasnn cinsel yetersizliinden yaknan kadnn durumunu onun azndan u ekilde dile getirmitir: Yanyorum, ama ateime su serpen yok! Faydasz bir adam. Ltfen beni bu adamdan ayrn, demektedir.864 Bu tr durumlarda kadnn ayrlma talep edebilmesi iin bu durumu bet dini tatmin edecek ekilde ortaya koymas gerekirdi.865 Kara Bnyamin en-Nihavend, cinsel adan yetersiz kocalar konusunda tercihi kadna brakmtr. sterse erkekle beraber yaamaya devam edecei; istemezse k 21/10-11deki hkm gerei kocasndan boanma talebinde bulunabileceini belirtir.866 Cnplkten dolay ykanmann gerekmediini kabul eden Hristiyanlarn tersine, Tevratta cins mnasebet sonras ykanlmas emredilir.868 Ancak Abbas hakimiyetindeki Irak blgesinde Yahudiler cinsel ilikiden sonra ykanmazlard.
867

Mslim, Nikh 117 (1435); Eb Davd, Nikh 46, (2163); Tirmiz, Tefsir, Bakara 2, (2982); Taber, Tefsr, II, s. 397; bn Kesr, Tefsr, I, s. 279. 861 bn Kesr, Tefsr, I, s. 138. 862 Bkz. B.T., Ket. 60b-61a. 863 Dokmann ngilizce tercmesi iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 169. 864 Bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 169-170. 865 B.T., Yeb. 64a; 117a. 866 Nemoy, Karaite Anthology, s. 27. 867 Chiz, kendi zamannda Hristiyanlarn cinsel ilikiden sonra ykanmadklarn belirtir. Bkz. er-Redd aln-Nasr, s. 68. 868 Bkz. Levililer, 15/16 vd.

860

289

Kirkisannin verdii bu bilgi, Yahudi seyyah Petachia tarafndan da desteklenmektedir. ou konuda Yahudi detlerine atfta bulunan seyyah, Irak blgesinde her Mslmann evinin bahesinde bir guslhane olduunu; Mslmanlarn temizlenmeksizin ibdet etmediklerini belirtir; ancak Yahudilerin bu detinden bahsetmez.869 Fatm hakimiyetindeki Filistinde ise Yahudiler cinsel ilikiden sonra gusul alrlard.870 Makdis o dnemde Yahudilerin gusllerinin Mslmanlarnki gibi olduunu belirtir.871 Kirkisannin Rabban bir cemaat bynden naklettii bilgiden Marib Yahudilerinin de cinsel ilikiden sonra gusl alma alkanlklarnn olmadn reniyoruz.872 Karaler Tevrattaki emir (Levililer 15/16) gereince cinsel ilikiden sonra gusl yaparlard. Ykanmalarna ramen yine Tevratn emri gerei (Tesniye, 23/11-12) ancak gn batmndan sonra temiz hale gelmi saylrlard.873 c. Kadnlarn det Dnemi Yahudilikte det dnemi ve detli kadnlarla ilgili hususlar olduka katyd. Bu dnem ortaa Yahudi kadnnn en ileli dnemi olmaldr. Bu durum dier konularda tarafszln koruyan ve herhangi bir yorum yapmayan Makdis gibi bir slam mellifinin de tenkit ettii istisna konulardan biridir. Yahudiler hayzl kadndan, elbiselerinden ve dokunduu eyadan deta kaard. Kadn bu halde iken dokunduu her ey necis saylr ve ykanmas gerekirdi.874 Hayzl kadna dokunanlar da necis saylrd. Yine detli kadnn piirdii veya ykadklar da necis kabul edildii iin temiz olanlarn bunlar kullanmalar yasakt. Ancak dier hayzl kadnlarn bunlar kullanmalarnda ve yemelerinde bir mahzur yoktu.875 Talmudik dnemde erkekler detli hanmlaryla ayn mekan paylamazlard.876 Bu anlay Yahudilere muhtemelen Babil srgn srasnda girmi olmaldr. Zira, eski randa kadnlar det dnemlerinde evlerden uzaklatrlr, dehme ad verilen bir zel mekanda tecrit edilirdi. Onlara yiyecek gtrenler dehmelere girmeden nce az, kulak ve burun deliklerini skca tkar; ellerini de bezlerle sarard. nk detli bir kadnla ve bulunduu ortamn havasyla her trl temas yasak kabul edilmekteydi.877 Yahudilerin detli kadnlarla ayn mekn paylamama tutumu slam dnemde de devam etmitir. Medine Yahudileri hanmlarnn det dnemlerinde brakn birlikte yiyip imeyi; evlerde dahi bir arada bulunmazlard.878 Makdis zamannda Rabban Yahudiler, hayzl bir kadn st ste drl elbiselerden herhangi birine dokunduunda, bu elbiselerin tamamn ykamaktaydlar.879
869 870

Petachia, s. 111. Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 50, ng. trc. Nemoy, s. 380. 871 Bkz. Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 36. 872 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 50, ng. trc. Nemoy, s. 380. 873 Bkz. Revel, Inquiry into the Sources of Karaite Halakah, JQR, n.s. 3 (1912-13), s. 343. 874 Makdis, el-Bed vet-Trh, IV, s. 38; Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 94; Makriz, Htat, II, s. 479. 875 Makdis, el-Bed vet-Trh, IV, s. 38; Makriz, Htat, II, s. 479. 876 Bkz. B.T., Ket. 4b. 877 Aaolu Ahmet, slmiyette Kadn, s. 24. 878 bn Kesr, Tefsr, I, s. 277. 879 Makdis, el-Bed vet-Trh, IV, s. 35. Ayn bilgi iin bkz. Makriz, Htat, II, s. 479.

290

Bu tutum XII. asrda da deimemiti.880 Kadnn det dnemi bitmesine ramen mazeretinin devam etmesi durumunda bir din adamna gtrlerek, temizlik sresinin bitip bitmediine bu din adam karar verirdi.881 Irak blgesinde Yahudi kadnlar mazeret dnemlerinde yemek yapma, ekmek piirme vb. ev ilerini yapabilirlerdi; ancak Filistin blgesinde kadnlara hibir ey yaptrlmazd.882 Kirkisan de geen bu bilgi Rabban kaynaklarda da bu ekilde zikredilmektedir.883 Kadnlarn bu dnemlerinde ev ii yapmamalar, ketubalarna Bana Yahudi hanmlara yarar ekilde, temiz olarak (be-tahera) hizmet edeceksin eklinde bir art olarak konurdu.884 Karaler din temizlik konusunda Rabbanlerden daha kat idiler. Adetli bir kadn, mazereti dneminde evin bir kesinde yalnzla terk edilirdi.885 Anan ve taraftarlar ise detli bir kadnn tecrit edilmi bir mekanda (mahana) kalmasn isterler, yemek ve ate yakmas dnda, baka hibir i yapmasna msaade etmezlerdi.886 Hatta kocasna gzel grnebilecei endiesiyle kadnn sslenmemesi gerektii belirtilir. Btn bunlarn temelinde erkein nefsine hakim olamayarak kadna yaklaabilecei endiesi yatmaktayd.887 Karaliin ierisinde mstakil bir ekol olan Bnyamin enNihavend ve taraftarlar detli bir kadnn zerindeki elbiseye dokunan kimsenin gusletmesini; kullanp kard bir elbiseye dokunan kimsenin ise hem gusletmesi hem de elbiselerini de ykamas gerektiini savunurlard.888 Hayz ve lohusalk dneminden sonra ykanmayan Hristiyan kadnlarn889 tersine Yahudi kadnlarn det dnemi bitiminde mikve yaparak temizlenmeleri din bir vecbe idi. Rabban Yahudilikte det dneminden sonra temizlik kurallarna riayet etmeyen bir kadna evlilik szlemesinde vaat edilen mehrin denme mecburiyetinin olmad kabul edilmitir.890 Ancak XI. asrdan itibaren Yahudi kadnlarn mikve vecibesini ihmal ettikleri anlalmaktadr. Maimonidesin bir fetvasnda Msrda Demenhr ve evresindeki yerleim birimlerinde Yahudi kadnlarn det dnemlerinden sonra mikveye girmedikleri belirtilir.891 Bu durumun Msrl Yahudi kadnlar arasnda yaygn olduu anlalmaktadr. Genizada yer alan bir dokmanda i gveyi giden bir Yahudiye kzn ailesi kzlarn mikveye gtrmesini art komulard.892 Kayravanl alim R. Nissimin olu, arkada Filistin Gaonu R. Eliyahunun yeeni R. Yahuda b.
Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 94. Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 21-22, ng. trc. Nemoy, s. 338-339. 882 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 50, ng. trc. Nemoy, s. 380. 883 Bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 187. 884 rnekler iin bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, II, s. 39, ng. trc. 43 (1023 ylnda Srda yazlan bir ketuba); a.g.e.,, II, s. 110, ng. trc. 111-112 (1093 tarihinde Minyet Ziftada kaleme alnan Sadiya b. Sadeka ile Yitshak kz Azz arasnda yazlan ketuba); a.g.e., II, s. 99, ng. trc. 102 (XI. asrda bu artn yer ald Filistine ait bir ketuba). 885 Schur, Toldot ha-Karaim, s. 66. 886 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 54, ng. trc. Nemoy, s. 384-386. 887 B.T., Ket. 64b; Bloch, Jewish Customs, s. 40. 888 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 55, ng. trc. Nemoy, s. 387. 889 Chiz, er-Redd aln-Nasr, s. 68. 890 Maimonidese ait bu gr iin bkz. Responsa, ed. J. Blau, II, s. 434 vd.den naklen Friedman, The Monogamy Clause in Jewish Marriage Contracts, s. 25. 891 Ashtor, The Number of Jews in Medieval Egypt, JJS 19 (1968), s. 7. 892 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 154.
881 880

291

Yosef ha-Kohene, kendisini Fustatta evinde ziyaret edeceini, ancak annesinin det dneminden sonra mikve yapmamas nedeniyle evde bir ey yemeyeceini balangta art komutu.893 Karalerde kadnn lohusalk durumu dourduu ocuun cinsiyetine gre deimektedir. Kadn erkek dourursa 33 gn, kz dourursa 66 gn lousa saylmtr.894 Kadnn lohusalktan kma zaman ocua isim verildikten sonra gerekleirdi. Kadn bir leene girer, kocas karsna batan aaya ayr ayr 3 kova su dker ve her seferinde de Temiz ol! (Tahor!) eklinde hitap eder; kadn bu ykanmadan sonra temiz saylrd.895 Badat ve Fustat gibi byk ehirlerde yaayan Yahudilerin Mslman komularndan kltrel manada etkilendikleri konulardan biri de detli kadna kar yumuayan tavrd. erira Gaon bir responsasnda Sura, Neherdea ve Pumbedita gibi eski Yahudi merkezlerinde yaayan Yahudilerin detli kadna kar tavrlarnda ok dikkatli davrandklarn; ancak Badat vb. (Mslmanlarla yakn temasta bulunulan) dier ehirlerde buna ok fazla dikkat etmemeye baladklarndan yaknr. Oysa din hukukta (Halaka) kadnn ev iinde dahi olsa detli dneminde erkekten uzak durmas; yemek piirmemesi ve ekmek yapmamas emredilmitir.896 Fustatta Kara Sehl b. Matsliah (X. asr) Rabban din adam Yakov ben Samuele yazd mektupta Msr Rabbanlerini detli bir kadna kar dikkatsiz davranmakla tenkit eder.897 d. ocuklar Tevratta Evlenin ve semereli olun (Peru ve ribu) ifadesi gerei,898 ocuk sahibi olmak, Yahudilikte evliliin en temel gayesi kabul edilmitir. Bu sebeple isteyerek ocuksuz kalmak bir insan ldrmekle e tutulmutur.899 Bu anlaytan dolay ksrlatrma, azil vb. yollarla doum kontrol ve istimna (mastrbasyon) caiz grlmemitir.900 Yahudi dncesinde ksrlk (elbette ki kadnn ksrl) ve ocuk sahibi olmamak lmle edeer grlmtr.901 Hanmn ksr olmas Yahudi hukukunda boama sebeplerinden biridir.902 Bu sebeple Abbas ve Fatmler dneminde daha balangta evlilik mukavelelerine, kadnn ocuk dourmamas halinde erkein tekrar evlenebilecei ve kadnn da buna itiraz etmeyecei artlar konurdu.903 En sevimli kadn, kocasna ocuk, zellikle de erkek ocuklar veren kadnd.904 Bir ocuk sahibi olmak hayatn en nemli gayelerinden biri idi. Bu sebeple Abbasler dneminde ocuu olmayanlar ya da olup da yaamayanlar kendilerine en
Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 188. Bkz. Hebrew Review, The Sect of the Caraites, June 24, 1836, s. 350. 895 Bkz. Hebrew Review, The Sect of the Caraites, June 24, 1836, s. 350. 896 Bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 206-207. 897 Bkz. Nemoy, Karaite Anthology, s. 111. 898 Bkz. Tekvin 1/28. 899 rs, Musa ve Yahudilik, stanbul 1999, s. 312. 900 Konuyla ilgili bkz. Yasdman, Yahudi Dininde Ailenin Yeri, DEFD 13-14 (2001), s. 252 vd. 901 Yakubun ksr ei Rahel, kumasnn dourganln kskanarak Yakuba Bana ocuklar ver, yoksa lrm demitir. Bkz. Tekvin, 30/1. 902 Bkz. Git. 5:11. 903 1100lerde Fatmler dneminde Msrda yazlan bu dokman iin bkz. Weiss, Amendments to Marriage Contracts, s. 100 (Yahudice-Arapa), ng. trc. 101. 904 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 167.
894 893

292

yakn din bynn kabrine gider; ondan ya da onun yz suyu hrmetine Tanrdan ocuk isterdi. Irakta Kifl kyndeki Peygamber Hizklin trbesi bu amala en ok ziyaret edilen mekanlardan biriydi.905 ocuk doar domaz da trbeye giderek onlar adna mumlar yaklrd.906 ocuklar doup da yaamayan aileler ise, yaamas temennisiyle erkekler iin Hayy (Yaar) veya bunun Arapa karl olan Yahya, kzlar iin ise Haya (Yaar) gibi isimler koyard.907 Din adamlar kar ksa da908 lousa kadnn nazar ve kt ruhlardan korunmas iin yatann etraf sedef otu ile rlrd.909 Maimonidesin ifadesine gre Msrda Yahudi ebeler ocuk doduktan sonra kt ruhlara kar korumak iin hemen bir beze sarar ve daha sonra bir dumann zerinde tepe-taklak birka kez evirirlerdi. Maimonides bu detin dinde yeri olmadn syleyerek iddetle kar ksa da benzer bir det, Aden Yahudileri arasnda da olduka yaygnd. Yahudi ebeler eytantersi (galbanum) ad verilen bir bitkiyi atee atar, sonra bebei bu bitkinin ttssnden ykselen dumann zerine 3-5 kez sallard.910 Doum sonras Aden Yahudilerinde ilgin bir detten daha bahsedilir. Aden Yahudileri doum yapan bir kadnn evine hemen yumurta getirir ve krarlar; ardndan da kadn ttslerlerdi. Doumun yedinci gnnde de yedi eit baharn iine yedi yumurta krar ve bunlar kartrarak yedi ayr kapnn eiine srerlerdi.911 Bylelikle kt ruhlardan uzak olacana inanrlard. Ailelerde erkek evlat sahibi olmak her zaman arzu edilen bir durumdu. amay mezhebi Tevratta evlenin ve semereli olun (Tekvin, 1/28) emrinin (mitsva) ancak iki erkek ocua sahip olunduktan sonra yerine geleceini kabul etmiti.912 Karalerde ise ocuk sahibi olmada asgari bir snr kabul edilmemi, semereli olmak btn yeryzn dolduruncaya kadar oalmak eklinde anlalmtr.913 1037 ylnda evlenen Fustat cemaat liderini tebrik eden Filistin Yeivas gaonunun kardei Davud u temenni de bulunur: Tanr sana Tevrat talim edecek ve Tevratn emirlerini ikame edecek erkek ocuklar nasip etsin.914 Erkek ocuklarn kz ocuklar deilmrvvetini grmek, bir babann hayatndaki en nemli gayesinden biri idi.915 Geniza dokmanlarndan erkek ocuu olan bir kimsenin, Allah, benzerlerinin saysn oaltsn eklinde tebrik edildiini reniyoruz. Hele de bu aile, slm dnyas ile
Petachia, s. 105. Ben-Yakov, - d al-Ziyara be-Bagdad [Badat Yahudilerinin dz-ziyre Kutlamalar], Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 1 (1945-46), s. 38. 907 Bkz. Bergman, Jews and Moslem in their Populer Beliefs, s. 132. 908 X. asrda Filistinde kaleme alnan Karalere ait mellifi mehul bir risalede Tanrnn istei ile olan ilere kar insanlarn hibir ey yapamayaca belirtilerek nazar (azifat ayin), doum ve hastalk anndaki hurafelere kar klmaktadr. Bkz. Mann, A Tract by an Early Karaite Settler in Jerusalem, JQR, n.s. 12 (1921-22), s. 276. 909 Bkz. Bergman, Jews and Moslem in their Populer Beliefs, s. 132. Trk Yahudi cemaati byklerinden biriyle yaptm bir grmede bu uygulamann gnmzde dahi devam ettiini sylemitir. 910 Bkz. Bergman, Jews and Moslem in their Populer Beliefs, s. 133. Benzer bir adet bu gn Konya ve havalisinde de yaplmaktadr. Nazara kar zerlik ad verilen bir bitki sacn zerinde yakldktan sonra ykselen duman zerinde bebekler birka kez evrilmekte; bykler ise sacn zerinden atlatlmaktadr. 911 Bkz. Bergman, Jews and Moslem in their Populer Beliefs, s. 133. 912 B.T., Yeb. 61b. 913 Baron, SRHJ, VI, s. 283. 914 Bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 118, 224. (Vurgu bana aittir) 915 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 159.
906 905

293

Hindistan ve Seylan arasnda mekik dokuyan bir tccar ailesi olursa, erkek evlda olan ihtiya daha iyi anlalr.916 1154 tarihli bir Geniza dokmannda, cariyesini azat edip evlenen Ebl-Mrecc isimli zengin bir Yahudi tccarn, cariyesini erkek ocuk dourmamas zerine boad ve doan kz iin aylk 30 dirhem nafaka vermeyi taahht ederek ayrld belirtilir.917 Geniza dokmanlarnda Tevrattaki baz ifadelere telmihen erkek ocuklar hakknda gz aydnl (Hezekiel, 24/25), insanlarn en sevimlisi, ho kokulu iek, (perah naim) bahar gl (ha-oana ha-porehet), sevgili (hamud), hayat kan (muhce) gibi ifadeler kullanlmtr.918 980 tarihli bir dokmanda ise erkek ocuk dourmayan bir kadnn (aluva ehule mi-benim) zerine kocasnn bir baka kadn getirdii belirtilir.919 Hatta tek erkek ocukla yetinmeyen baz Yahudiler, verimlilik a gemi hanmlarnn zerine, kendisine erkek ocuk verecek daha gen hanmlar da alabiliyorlard. Ahir mrnde yuvasnn dalmasn istemeyen ilk eler ise zerlerine kuma gelmesini zorla da olsa kabulleniyorlard.920 Irak Yahudilerinde erkek ocuklarn neminden olsa gerek, nazara kar olan ocuklarnn elleri knalanr ve kz elbisesi giydirilirdi.921 XI. asrda Msr Yahudilerinde bebeklerin boynuna altn ve gmten mamul kutucuklar (muska) asmak olduka yaygnd. Bu kutucuklarn iinde nazar ve kem gzlere kar koyacana inanlan szlerin yazl olduu katlar bulunurdu.922 Filistin blgesinde nazara kar altn ve gm zincirler; Yemende ise dokuz ayr evden alnan dokuz ivi halka haline getirilerek zincir yaplr ve bebeklerin boynuna aslrd.923 slam hukukunda olduu gibi,924 Yahudi hukukunda da ocuklar iki yl sreyle emzirilirdi. ocuunu emzirmeyen kadnn buna zorlanabilecei hatta boanabilecei belirtilmitir. Baz din adamlar ise cretini vererek emzirilmesini tavsiye etmilerdir.925 1120 ylnda Yahin ha-Kohen isimli bir Yahudinin dul ei (Sittlhsn) kocasnn hastal srasnda btn varln harcad iin, lmnden sonra zor durumda kaldn; bir buuk yanda ve yarm yl kadar st vermeye devam edecei kz (Sittlfahr) sebebiyle de almayaca iin cemaat sandna bavurmutu.926 Kara Bnyamin en-Nihavend, ocuun stten kesilme yann olduunu belirtir.927

Gottheil-Worrell, Fragments, s. 50, ng. trc. 51. Goitein, Geniza Papers of a Documentary Character in the Gaster Collection of the British Museum, JQR, n.s. 51 (1960), s. 38. 918 Bu ifadelerin getii dokmanlar iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 474, 12-14. dipnotlar. 919 Friedman, Ribuy Naim be-Hevra Yahudit , Peamim 25 (1985), s. 9. 920 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 205. 921 Bergman, Jews and Moslem in their Populer Beliefs, s. 131. 922 Bergman, Jews and Moslem in their Populer Beliefs, s. 132. 923 Bergman, Jews and Moslem in their Populer Beliefs, s. 132. 924 slm hukukunda er-Rad olarak isimlendirilen emzirme konusu ile ilgili detaylar iin bkz. Karaman, Mukayeseli slm Hukuku, I, s. 344 vd. 925 Rabinowitz, Sefer ha-Maasim liVney Erets Yisrael, Siridm Hadaim Tarbits 41 (1971-72), s. 304. 926 Cemaat kadna aylk 20 dirhem tahsisat ayrmt. Dokman iin bkz. Weiss, Financial Arrangements for a Widow, s. 279 (Yahudice-Arapa), ng. trc. 282. 927 en-Nihavend bu konuda Tevrattan I. Samuel 1/24 ve II. Tarihler 31/16y delil olarak gstermektedir. Bkz. Simha-Levi, Sefer Ro Pina, s. 74, Ar. trc. 93.
917

916

294

ocuklara kk yatan itibaren din sevgisi alanmaya ve bu yolda eitilmeye allrd. Bir responsada erkek ocuklarn 10 yandan itibaren yemek duas (birkat ha-mazon) yaptrlmaya balanmas, zorlanmakszn 3 vakit ibadete ve ema okumaya (Kiriyat ema) tevik edilmesi; 13 yan doldurduktan sonra ise her trl ibadete zorlanmas belirtilmitir.928 d. 1. ocuun bereketlendirilmesi ocuklar iin gsterilen bir dier hassasiyet de din ve aile byklerinden dua talep etmekti. Kk yataki ya da kundaktaki ocuklar iin bir din bynn duasn almak ok makbul kabul edilirdi. Gnmzde dahi uygulanan ve ocuun bereketlendirilmesi eklinde isimlendirilen bu dette din adam ya da cemaat by elini bebein bana koyar ve hayr dualar ederdi. Pumbedita gaonu R. Yosefin (b. Hiyya) (828-833) ailesi, daha st emerken hocasndan onu bereketlendirmesini rica etmi; hoca da halkna hitap etmeye layk olursun, eklinde dua etmiti.929 erira Gaonun da olu Hayy iin, nallah byyecek, yetiecek ve geleneimizde olduu zere halka konumalar yapacak, eklinde dua ettii rivayet edilir.930 d. 2. Snnet (Brit mila) Araplarn htan dedii snnet, Yahudilikte Tanr ile srailoullar arasnda bir ahit olmas sebebiyle ok nemli bir vecibe kabul edilmektedir.931 slam dnemden nce ranllar Yahudilerin snnet olmalarn yasaklamlard.932 Ancak bu yasak Mslman hakimiyetiyle beraber kalkm; Yahudiler bu din vecibelerini rahatlkla yerine getirmilerdi. Snnet Yahudilikte o kadar nemlidir ki, Kirkisan kendi zamannda, snnet edilemeden len ocuklarn snnet edildikten sonra defnedildiini belirtir.933 Her Yahudi, doan erkek ocuunu doumunun sekizinci gnnde muhakkak snnet ettirirdi.934 Karalerin tersine Rabbanler, doan ocuun sekizinci gn Sebtte denk gelmesi halinde dahi o gn bu ilemi icra ederdi..935 Bir responsada yeni doan bir ocuun sekizinci gn Sebte denk gelirse, bu ocuun snnet edilecei; ancak anadan snnetli olarak doan bir ocuun sekizinci gn Sebte denk gelirse snnetin, Sebt sonrasna tehir edilebilecei belirtilmitir.936 Fakat ertelenmeyip Sebtte snnet yaplabileceine dair bir fetva da vardr.937 Ahmed b. Hanbele bir mslmann olunu sekiz gnlk iken snnet ettirip ettiremeyecei sorulmu; o da bu uygulamann Yahudilere mahsus olduunu belirterek haram olmasa da yedinci gnde snnet

Bkz. Rabinowitz, Sefer ha-Maasim liVney Erets Yisrael Tarbits 41 (1971-72), s. 285. Krauss, Tekufat ha-Geonim be-Or ha-Geniza, ha-iluah 40 (1922), s. 230. 930 Krauss, Tekufat ha-Geonim be-Or ha-Geniza, ha-iluah 40 (1922), s. 230. 931 Bkz. Tekvin, 17/9-14. Yahudilikte snnetin yeri ve Hristiyanlarn snnete bak iin bkz. B. Hoenig, Circumcision: The Covenant of Abraham, JQR, n.s. 53 (1962), s. 322-334. 932 Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 145. 933 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 18, ng. trc. Nemoy, s. 334. Bu uygulama bu gn dahi byledir. Bkz. Hiller, Burial, EJd, IV, s. 1515-1523. 934 Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 87. 935 Brn, el-srl-Bkiye, s. 284. 936 Hershler, Tuvot Geonim ve Kadmonim: Halakot abat, s. 36 (3. responsa). 937 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 88 (174. responsa).
929

928

295

ettirmenin daha uygun olduunu belirtmitir.938 Daha nce snnetli olsa dahi Yahudilie sonradan giren bir kimsenin tekrar snnet edilmesi veya en azndan bir damla da olsa kan aktlmas (hatafa/tipat dam) gerektii Yahudiliin en esasl hkmlerindendir.939 Selefleri Talmud ulemas gibi Abbas dnemi gaonlar da bu gereklilie sk bir ekilde riayet etmilerdir.940 Karalerde ise Yahudilie sonradan girenler, sadece ayn 11. gnnde snnet edilirdi.941 Snnete dair baz meseleler responsalara da yansmtr. Yahudi kabulne gre annesinden snnetli olarak doan ocuklar da snnet edilmelidir. Rabbiler ittifakla, snnetli olarak doan ocuktan bir ahit kan (dam birit) aktlmasn kabul etmilerdi. Ancak bu tr snnetlerde snnet duasnn (beraha) okunmas gerek grlmemitir; zira ocuun zekerinde kabuk (orla/ulfe) olmad iin, snnet duasndaki Baruh Atalimol orla (kabuu almak iin Sen ne Ycesin!) ifadesi kullanmann abes olaca belirtilmitir.942 Sadece Yahudi ocuklar deil, sahip olunan klelerin ocuklarn da snnet ettirmek Yahudi efendileri zerine bir vecibe idi.943 Abbasler dneminde gaonlar buna son derece dikkat eder, bu hkm yerine getirmeyen kimselere kle edinmeyi yasaklard.944 Talmuda gre bir klenin snneti azami 12 ay tehir edilebilmektedir. Tsameh Gaon on iki ay getii halde Yahudiliin gerei olan snneti kabul etmeyen Hristiyan klelerin derhal satlmasn emretmitir.945 Benzer bir emir Hayy Gaon tarafndan da verilmitir.946 Ayn gaon, snnet edilmeyen klelerin ev ilerinde kullanlamayacan da belirtmitir.947 Kle snnetli olsa dahi, efendisi klesini Yahudilik kurallarna gre tekrar snnet ettirmelidir. Bu snnette bir damla kann (tipat dam) damlatlmas yeterlidir.948 Kirkisan Rabban Yahudilerin evlerinde snnetsiz biri varsa, bu kimselerin Fsha itirak ettirilmediini syler.949 Klelerin mutlaka snnet ettirilmesinin sebebi bu olmaldr. Rabbanlerde snnet, moel ad verilen bu iin eitimini alm bir din adam tarafndan yaplrd.950 Karalerde snnetinin erkek olmas, snnetin en nemli hususlarndan biri kabul edilmitir. Ancak Bnyamin en-Nihavend, ktaki bir ifadeye binaen (bkz. 4/25) kadnn da snnet yapabileceini savunmutur.951 Ancak Karalikte de snnetinin erkek olmas esastr.952 Anan ben David ve taraftarlar
Eb Yal, Tabaktl-Hanbile, nr. Muhammed Hmid el-Fkk, Drl-Marife: Beyrut [t.y], II, s. 175. 939 B.T., Shab. 135a. 940 Wacholder, Attitudes towards Proselytizing in the Classical Halakah, HJ 20 (1958), s. 87-88. 941 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 53, ng. trc. Nemoy, s. 383-384. 942 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 88 (174. responsa). 943 Tekvin, 17/12; B.T., Yeb. 48b. 944 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 145. 945 Talmudun hkm iin bkz. B.T., Yeb. 48b. Tsameh Gaonun fetvas iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 82. 946 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 197. 947 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 197. 948 Agus, Tuvot Geoney Erets Yisrael ve Bavel, Horev 12 (1956-57), s. 212. 949 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 24, ng. trc. Nemoy, s. 343. 950 Alalu ve dr., s. 103. 951 Simha-Levi, Sefer Ro Pina, s. 75, Ar. trc. 94 952 Bkz. Nemoy, Karaite Anthology, s. 20.
938

296

snnetin sadece makasla (mikras) yaplabileceini kabul etmilerdi. Bunlar snnet esnasnda ceviz yana batrlm, biri byk dieri kk iki keten aput kullanrd. Buna dikkat etmeyenlerin snnetlerini geersiz kabul eder, sz konusu kimsenin ikinci kez snnet olmas gerektiini belirtirdi.953 Ancak Kara Bnyamin en-Nihavend, kesimin mmknse Ahd-i Atikte belirtildii zere keskin akmak tayla, deilse o srada bulanan herhangi kesici bir aletle yaplabileceini belirtmitir.954 Karaler Rabbanlerin snnet konusundaki baz uygulamalarna muhalefet etmilerdir. Rabbanlerin peria ( )diye adlandrdklar, mohellerin (snneti) zekerin kabuunu orta parmak ve yzk parma ile tutup geriye iteleyerek ba ve iaret parmayla ekme ilemiyle, akan kan dudaklaryla emme ilemine (metsitsa/) iddetle kar kmlardr.955 Yahudi geleneinde snnet, evlilikten sonra cokuyla kutlanan bir dier trendi (mahfil azm). Snnet edilmeden nceki Sebtte sinagogda; snnet srasnda ise evde o gne mahsus hazrlanm dualar okunurdu. slm dnyasnda snnet trenlerinde reut, kadi, yotser, silukla beraber ahava lil-mil dualar okunurdu.956 Kudste zellikle spanya kkenli (Sfarad) Yahudi kadnlar snnet yapld esnada yksek sesle tempo tutar; Msrda ise sinagoga getirilen ocuklar musik aletleri eliinde yaplan danslar esnasnda snnet edilir; kadnlar ise zlgt ekerdi.957 Irak blgesinde snnet olan ocuun kesimden sonra ulfesi (kabuk) akan bir suya atlr; Filistin blgesinde ise topraa gmlrd.958 Yahudiler iin Tevratn bir farz, Mslmanlar iin ise Yahudilerde olduu gibi Allahla akdedilen bir anlamadan ziyade Hz. brahimin bir uygulamas olan snnet, slam dnemde bir arada yaanan baz Hristiyanlar tarafndan da icra edilmitir. Abbasler dneminde Mslman, Yahudi ve Hristiyanlarn bir arada yaad Hire ehri Hristiyanlar, aynen ehl-i kitap dier komular (Mslmanlar ve Yahudiler) gibi snnet olmaktayd. XI. asrda Hristiyanlar arasnda snnetin yaygnlamas zerine Nasturi kilisesi patriklerinden Iso bar Num (820-824) dindalarna Yahudi ve Mslmanlarla dp kalkmay yasaklamt.959 d. 3. sim Koyma Gnmzde Rabban Yahudilerde isim, erkek ocuklara snnet edildikten (brit mila) sonra, kz ocuklara ise ilk ayn tamamladktan sonra konmaktadr. Muhtemelen bu uygulama Abbas ve Fatmler dneminde de byle idi. Kaynaklara, aratrlan dnemde Rabban Yahudilerin ocuklarna isimlerini ne zaman koyduklarna dair her hangi bir bilgi yansmamtr. Ancak Karalerde erkek ocuklarn doumundan 33 gn, kz ocuklarn doumundan ise 66 gn sonra konmaktayd. sim konaca gn evde bir ziyafet tertip edilir ve isim koymas iin bir din adam davet edilirdi. Din adam bebei
Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 53, ng. trc. Nemoy, s. 383-384. Cahn, The Rise of the Karaite Sect, s. 88; Simha-Levi, Sefer Ro Pina, s. 75, Ar. trc. 94. 955 Bkz. Hebrew Review, The Sect of the Caraites, June 24, 1836, s. 350; Schur, Toldot ha-Karaim, s. 66. Sonraki dnemlerde her iki ilem iin de zel aletler gelitirilmitir. 956 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 232, 475, 57. not. 957 Bkz. Bergman, Jews and Moslem in their Populer Beliefs, s. 132. 958 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 50, ng. trc. Nemoy, s.. 381. 959 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 135. slmda snnet iin bkz. Hamidullah, slm Peygamberi, II, s. 1046.
954 953

297

kucana alr; elini bana koyar ve Tevrattan okuduu dualarla ocuu kutsard. Duann sonunda da ocuun anne ve babasna dua ederdi.960 bn Kayym kendi dneminde slm dnyasnda isim koyma konusunda iki farkl eilim olduunu haber verir. lk ve genel eilim, her milletin ocuklarna kendi din ve kltrne ait isimleri koymasyd. Buna gre Muhammed, Eb Bekir, mer, Osman, Ali, Talha ve Zbeyr gibi isimleri Mslmanlar; Corc (Circs), Butros, Yuhanna, Matta gibi isimleri Hristiyanlar; Ezra, Yeua, Yeu, Hizkl (Hezekiel), srail, Suye, Hayy, Mikem, Vak, Samavel (Samuel) gibi isimleri de Yahudiler koyard.961 kinci eilim ise ilah dinler olmalar mnasebetiyle mterek isimlerin tercih edilmesiydi. Yahya, sa, Eyyb, Davud, Sleyman ve zeyir gibi isimler ise din mensuplarnca da konabilirdi.962 bn Kayymn bu tespitine bir nc eilimi daha ilave etmek gerekir. O da, slm toplumundaki gayr- mslimlerin slam kltr ve toplumuyla tamamen kaynamalaryla beraber, ocuklarna Mslmanlara ait isimleri de vermeye balamalardr. Bu kaynamann ok deil, hicretin ikinci asryla balad anlalmaktadr. Zira Chiz, kendi zamannda Hristiyanlarn ocuklarna Abbas, Hasan, Hseyin, Fadl ve Ali gibi isim verdiklerini nakleder.963 Din ve kltrne bal Yahudiler ocuklar iin elbette ki kendilerine ait isimler seerdi. slam dnyas Yahudileri arasnda en fazla tercih edilen isim Avraham ve Yosefti.964 Ancak slm toplumuyla entegre olduktan sonra ocuklara yaad corafyaya gre Arapa veya Farsa isimler de konmaya balamt. ran blgesinde Yezdd,965 Sehleveyh, Rz-bih (ya da Ruz-bah),966 Yezdnbah,967 Mserceveyh968 ve ahin969 gibi o blgeye ait isimler konurdu. Araplarn ve Arapann hakim olduu yerlerde ise en yaygn isimler Nasrullah, Hdr, Esed ve Siba idi.970 aya ismi ise aya eklinde bozulmu hali ile nadiren konurdu.971 Steinschneidern kapsaml makalesinde yer alan bilgiye gre Yahudiler ocuklarna Mslman isimlerinden daha ok Abbas, Cevher, Cenah, Habib, Hamid (veya Humeyd), Hann (veya Huneyn),972

Bkz. Hebrew Review, The Sect of the Caraites, June 24, 1836, s. 350. bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 768-69, 771. 962 bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 768-69, 771. 963 Chiz, er-Redd aln-Nasr, s. 64. 964 Steinschneider, An Introduction, JQR, o.s. XII (1900), Supplement to 20, s. 203; XI (1899), s. 481. 965 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 293. 966 bn Miskeveyh, III, s. 149-150; Fischel, JEPLI, s. 32. 967 Steinschneider, An Introduction, JQR, o.s. X (1898), s. 521. 968 Steinschneider, An Introduction, JQR, o.s. XI (1899), s. 132. 969 Steinschneider, An Introduction, JQR, o.s. XI (1899), s. 614. 970 Goitein, Geniza Papers of a Documentary Character in the Gaster Collection of the British Museum, JQR, n.s. 51 (1960), s. 42; a.mlf., Mediterranean Society, III, s. 9. 971 Bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 9. 972 Steinschneider, ortaada Yahudiler arasnda kullanlan isimler hakknda kapsaml bir alma yapmtr. Yukarda bahsedilen isimleri kullanan mehur kimselerin alfabetik bir dkmn yapmtr. Detaylar iin bkz. An Introduction, JQR, o.s. X (1898), s. 119-138; s. 513-540; JQR, o.s. IX (1897), s. 224-239; JQR, o.s. XI (1899), s. 115-149; 305-343; 480-489; 585-625; JQR, o.s. XII (1900), Supplement to 20, s. 114-132; 195-212; 481-501; 602-617
961

960

298

Hall, Halef, Harun, Htem, Maallah, Mansur, Nrulayn, Numn, Slim, Sehl, Sehln, Selm, Selme, uayb ve Zeyn gibi isimleri vermeyi tercih ederlerdi.973 Dier taraftan Yahudilerde Arapa veya Farsa bir ismin yannda ayn isimlerin brnce karln kullanmak da olduka yaygnd. Bu uygulamada ocuk kendi cemaati arasnda bir isimle, Mslman komular arasnda ise genelde bu ismin Arapa karl ile tannrd. Kara Furkan b. Esed, kendi dindalar arasnda Yeua (Furkan) ben Yahuda (Esed) olarak arlrd.974 X. asrda Siraf limannda ehir valisi olan Faris bir isme sahip olan Yahudi Rz-bih (ya da Ruz-bah) cemaati arasnda ayn manaya gelen Yom Tov olarak bilinirdi.975 Hibe b. Salmon, Natan b. lomo;976 Sehl b. Fadl (et-Tsteri) (XI. asr Kara alimi), Yaar ben Hesed977 olarak bilinmekteydi. Araplar arasnda Ezher (parlayan, k saan) ismiyle bilinen bir Yahudi, dindalar tarafndan yine ayn anlama gelen Yair ( )eklinde arlrd.978 Benzer ekilde Mevorah Mbrek;979 lomo, Sleyman; David, Davud; Levi, Lv; Kohen, Khin; aye aban; Ovedya, Abdullah;980 Samuel, smail;981 Selme, lomo;982 Hasan, Yafet; Sad, Sadiya983 ok yaygn olarak kullanlan ikili isimlerdi. slam dnyasnda Yahudiler Araplarda olduu gibi, ilk doan ocua nisbetle anlma anlamna gelen bir knye de kullanrd. slm dnyasnda en yaygn Yahudi knyeleri Eb Mansur, Ebl-Berekt ve Ebl-Fahr idi. Knyeler daha ok Araplarda olduu gibi doan ilk ocua nispetle verilirdi.984 Ancak Hz. Peygamberin knyesi olan Ebl-Ksm ne Hristiyanlar ne de Yahudiler tarafndan hi kullanlmamtr.985 Zaten slm toplumlarnda da Ebl-Ksm knyesi kullanlmazd.986 Bazen de babalarna nispetle brnce ben (Ben Yamin), Armce bar (bar Satia) veya Arapa ibn (bn Yamin) eklinde arlrlard.987

Steinschneider, An Introduction, JQR, o.s. XI (1899), s. 115 vd. Margoliouth, The Writings of Abul-Faraj Furkan Ibn Asad, JQR, o.s. XI (1899), s. 189. 975 bn Miskeveyh, III, s. 149-150; Fischel, JEPLI, s. 32. 976 1023 tarihli Srda yazlan bir ketubada ismi geen vekil. Bkz. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, II, s. 34. 977 HarkavyKohler, Karaites and Karaism, JE, VII, s. 440. 978 Bu isim XI. asra ait bir ortaklk szlemesinde gemektedir. Bkz. Goitein, Bankers Accounts from the Eleventh Century A.D., JESHO 9 (1966), s. 46. 979 rnek iin bkz. Bareket, Fustat on the Nile, s. 60. 980 Steinschneider, An Introduction, JQR, o.s. XI (1899), s. 124, 129; 618, 334. 981 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 293. 982 Gil, Yediot al Bete Kneset be-Teudot ha-Gniza, s. 323. 983 Steinschneider, An Introduction, JQR, o.s. X (1898), s. 533; 535. 984 Bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 233. Dokmanlar iin bkz. a.g.e., III, s. 476, 64. notta verilen dokmanlar. slmdan sonra Araplarda isim koyma adeti iin bkz. Hamidullah, slm Peygamberi, II, s. 1044-45. 985 Chiz, er-Redd aln-Nasr, s. 64. 986 Hz. Peygamber, Hz. Haticeden olan ilk olu Ksma nispetle Ebl-Ksm (Ksmn babas) knyesini almtr. Araplarda babann ilk doan ocua nispetle anlmas olduka eski bir adetti. Hz. Peygamberin knyesi hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Mustafa Fayda, Ebl-Ksm, DA, X, s. 332333. 987 rnekler iin bkz. Steinschneider, An Introduction, JQR, o.s. XI (1899), s. 119; Goitein, Mediterranean Society, III, s. 9.
974

973

299

Mslmanlarn Abdullah, Nasrullah gibi Allaha izafe edilen terkipli isimler kullanmalar gibi slam dnyasnda da Yahudiler ocuklarna Rafa-El, Miha-El ve Gavri-El gibi Tanrya izafeli isimler de koyard.988 Dede isimlerinin erkek ocuklara verilmesi olduka yaygn bir detti. Yahudilerde bu det Kitab- Mukaddes dneminden sonra, Helenizm dneminde balamt.989 Mesel Irakta Resl-clut Hezekiann (955-987) lmnden sonra Yoiyahu b. Zakkay ad verilen bir baka aileye geen resl-clutluk kurumuna srasyla torun Hezekia (1016-1058), olu David (1058-1090); torun Hezekia (10901110) ve torun David (1110-1130) bakanlk etmiti.990 Mutazd dneminde yaayan zengin Yahudi tccar Netirann ismi olu Sehl tarafndan oluna,991 Sehlin ismi de kendi olu Avraham tarafndan oluna992 verilmiti (Netira-Sehl-Netira II-Sehl II). Bu det Msr Yahudileri arasnda olduka yaygnd.993 Ayrca Mslman Trklerdeki doan ocuklarn hayatta kalmas temennisiyle konan Yaar ve Dursun gibi isimler Yahudi ailelerce de konurdu. ocuklar yaamayan aileler Hayy (erkek Yaar) ve Haya (kz Yaar)994 ya da bunun Arapa karl olan Yahya ismini995 koyard. Kitab- Mukaddeste zikri gemesine ramen Nuh ve it isimleri Yahudiler tarafndan hi konmazd.996 Hristiyanlar gibi997 Yahudiler de Muhammed ismini hi koymazlard.998 Ayrca mer, Osman ve Nebi999 isimleri de hi tercih edilmeyen isimler arasndayd. Rabbanler arasnda Ali ismi pek kullanlmasa da Karaler bu ismi artran Eliyi tercih ederdi.1000 ocuklarn aileden aldklar isimleri, ilerleyen yllarda yaptklar grev, meslek veya mensup olduu ehirlere nispetle glgede kalabilirdi. Mesel devlette grev alan Yahudiler cemaat ierisinde Arapa olarak Sadlmlk, Emnddevle, Amdddevle; Fahruddevle; Nefsddevle; Mutemedddevle; zzddevle; ktip olarak grev yapan bir cemaat yesi de ktiplerin ba tac anlamna gelen

Bkz. Bergman, Jews and Moslem in their Populer Beliefs, s. 131. rnekler iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 6. 990 Bkz. Goode, The Exilarchate in the Eastern Caliphate, JQR, n.s. 31 (1940-1941), s. 164. 991 Bkz. Harkavy, Netira ve Binav: Mipaha Kavoda be-Yisrael be-Yemey Rav Sadiya Gaon, s. 38 (Yahudice-Arapa), 40 (brnce). 992 Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 177. 993 rnekler iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 6, 8. Gnmzde Sfaradlar (Sfarad olduklar iin de Trk Yahudileri) arasnda bu adet olduka yaygndr. Sfaradlarda doan ilk erkek ocua, erkein babasnn (yani dede) ad, ikincisine ise hanmn babasnn ad konulmaktadr. Akenaz Yahudileri arasnda ise bu adet hi yoktur. Bilgiyi veren Yusuf Altnta Beye teekkr ederim. 994 Bkz. Steinschneider, An Introduction, JQR, o.s. X (1898), s. 514; Bergman, Jews and Moslem in their Populer Beliefs, s. 132. 995 Steinschneider, An Introduction, JQR, o.s. XI (1899), s. 120. 996 Steinschneider, An Introduction, JQR, o.s. XI (1899), s. 620; Goitein, Bankers Accounts from the Eleventh Century A.D., JESHO 9 (1966), s. 45, 2. dipnot. 997 Chiz, er-Redd aln-Nasr, s. 64. 998 Steinschneider, An Introduction, JQR, o.s. XI (1899), s. 137. 999 Srasyla bkz. Steinschneider, An Introduction, JQR, o.s. XI (1899), s. 486; s. 585; s. 306. 1000 Steinschneider, An Introduction, JQR, o.s. XI (1899), s. 483.
989

988

300

Ataret ha-soferim ( ) eklinde brnce isimler kullanrlard.1001 XII. asra ait bir Geniza dokmannda ise Bilbsde devlet hizmetinde alan baz Yahudilere cemaat arasnda bakan manasna gelen sar ya da bunun Arapa karl olan reis eklinde hitap edilirdi.1002 Yaptklar meslee gre ise eski isimleri unutulur; Zeyyat (Ya imalts), Ht veya Kamhi (Deirmenci),1003 Tabbh (Lokantac), Lahm (Kasap), Muallim, Mat (Tarak), Kattn (Pamuku), arab (Eczac), Tammr (Hurmac), neb (zmc), Neccr (Marangoz), Sukker (ekerci), Semmne (yac kadn), Saffr (Safranc),1004 Mneccim, Sabb (Kuma boyacs), Hadd (Demirci), Hint (Budayc) olarak mehur olur;1005 mensup olduklar ehirlere gre ise Haleb (Halepli), Badad (Badatl), Rakk (Rakkal), Sr (Sural), Ss (Suslu), Tinns (Tinnsli), skender (skenderiyeli); frik (frikyal), Belh (Belhli), Basr (Basral), Tster (Tsterli), Hamav (Hamal), Taberan (Taberiyeli), Kayseran (Kayseriyeli), Kuds veya Makdis (Kudsl) gibi nisbelerle anlrd. Yahudilie sonrada girenlerin isimlerinden sonra Yahudilie sonradan girmi manasna gelen ha-Ger ifadesini (Yuhanna ha-Ger gibi) kullanmak olduka yaygnd.1006 slm dnyasnda Yahudi kzlara genelde Mslman hem cinslerinin kulland Arapa isimlerin verilmesi tercih edilmitir: Ziy (Il), Steyte (Kk Hanm), Cemile (Alml), Kurretl-ayn (Gzmn Nuru), Benne, Duhr (Hazine), Cevher, Hseyne (Gzelcik). Yahudi kadnlar arasnda bana Sitt kelimesi getirilerek yaplan izafetler de olduka yaygnd. Sittl-kll, Sittl-hsn, Sittl-Akrn, Sittl-mn, el-Ceyyide, Sittl-ehl, Muhre, Fahr, Sittz-zamn, Sittr-rz, Sittd-dr, Han, Muazzeze, Sittl-muazzeze, Mahfza, Hsn, mml-azz, Seyide, Serve, Reyyise. slam devleti kademelerinde alan baz aileler kzlarna Sittl-kttb, Riyse, Kide, Vezre, Alem; zengin tccarlar Sittt-tccr; nde gelen aileler ise kzlarna Fahr, Sen, Mel, Sde, Hssa veya Mlk gibi isimler koymaktaydlar. Dier yandan Azze, Affe, Thire veya Yahudice karl Tahora, Kerme ve Mevedde gibi bir kza yakan baz meziyetleri artran isimler de konmutur. Rahel ve Ester gibi Kitab- Mukaddeste yer alan Yahudi byklerinin isimlerinin konmas ise olduka nadirdir.1007 slam dnyasnda Yahudi kadnlar ounlukla kendi kltrlerine ait isimleri deil, yorulduklar Arap kltrne dair isimleri kullanmay tercih etmilerdir.1008

Dokmanlar iin bkz. Ashtor, The Number of Jews in Medieval Egypt, JJS 18 (1967), s. 33; Goitein, Bankers Accounts from the Eleventh Century A.D., JESHO 9 (1966), s. 35; Goitein, Mediterranean Society, III, s. 7. Baka rnekler iin bkz. Steinschneider, An Introduction, JQR, o.s. X (1898), s. 519; XI (1899), s. 308; XII (1900), Supplement to 20, s. 198. 1002 Ashtor, The Number of Jews in Medieval Egypt, JJS 18 (1967), s. 24. 1003 Steinschneider, An Introduction, JQR, o.s. X (1898), s. 527; 524; JQR, o.s. XI (1899), s. 606. 1004 Srasyla bkz. Steinschneider, An Introduction, JQR, o.s. XI (1899), 116, 131, 145, 148, 604, 619, 622, 488, 306, 320, 322, 329. 1005 Srasyla bkz. Steinschneider, An Introduction, JQR, o.s. . XII (1900), Supplement to 20, s. 198, 205, 127, 128. 1006 Steinschneider, An Introduction, JQR, o.s. X (1898), s. 523. 1007 rnekler iin bkz. Steinschneider, An Introduction, JQR, o.s. X (1898), s. 524, 539; XI (1899), s. 330; Golb, Legal Documents from the Cairo Genizah, JSS 20 (1958), s. 29-30, 87. dipnot; Goitein, Mediterranean Society, III, s. 317, 466, 129. dipnot; Friedman, Jewish Marriage in Palestine, II, s. 39, ng. trc. 42; Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 182, iaret edilen dokmanlar. 1008 Bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 315.

1001

301

Bereke, Br, Hbe, Selme, Sede, Bek, Halfe ve Zeyn gibi isimler ise hem kzlara hem de erkeklere konmaktayd.1009 Kzlara ninelerin ismini vermek olduka yaygn bir detti.1010 d. 4. lk Oul (Behor) Yahudi ailelerde erkek ocuklarn, erkek ocuklar arasnda ise ilkinin farkl bir yeri vard. Behor ad verilen ilk erkek ocuk, Tanrya adanm kabul edilirdi.1011 Tanr katnda deerli kabul edildii iin de babasnn mirasndan (annesinin deil) dier erkek kardelerine nazaran iki kat daha fazla pay (behor le-nahala) alrd. Tesniye kitabnda birden fazla evlilik durumunda ilk oul nefret edilen hanmdan dosa dahi, hakknn inenmemesi emredilir.1012 Bu hususa Abbasler dneminde ortaya kan Kara mezhebi ve mezhebin bir kolu kabul edilen Bnyamin en-Nihavend tarafndan zellikle vurgu yaplmtr.1013 Sura gaonlarndan Sar aloma (848-853) iki hanm ve bu hanmlarndan da birer olu olan birinin mirasnn taksimi konusunda sorulmu; gaon ilk oulluk hakknn (behor) ancak tek evliliklerde gzetileceini; birden fazla evliliklerde bu durumun geerli olmadn belirtmitir.1014 Mezheplerin ve gaonlarn bu konuya deinmeleri ayn zamanda aile fertleri arasnda miras kavgalarnn da yaandn gstermektedir. Fatmler dneminde Yahudiler, lmlerinden sonra bu ekilde herhangi bir miras kavgasna mahal brakmamak iin daha hayatta iken malnn yarsn ilk oluna hem bet din hem de slam mahkemesi huzurunda devrediyordu. Goitein, Geniza dokmanlarnda, bir babann ilk doan oluna bir evini ya da bir gayr- menkulnn yarsn sattna dair yer alan belgelerin kat zerinde olduunu belirtmekte; ii hukukuna uydurmak iin kaleme alnan bu belgelerle baba ilk oluna Yahudi hukukuna gre terettp eden hisseyi vermi ve lmnden sonra da mirastan alaca payla Yahudi hukukuna gre mirasn paylatrm olduunu sylemektedir.1015 Ancak ilk oulluk konusunda nimet-klfet dengesi de gzetilmitir. Yine Yahudi hukukuna gre babann mirasndan iki kat fazla alan ilk oul, lmnden sonra aile reisi kabul edilmi; dier kardelere nazaran babann borlarnn da iki kat fazlasn demek ve annesine ile kz kardelerine bakmakla da mkellef tutulmutur.1016 Yukarda da belirtildii zere, ilk doan erkek ocuk (ben behor) Tanrya adanm kabul edilmekteydi. Yahudilikte bu anlayn kkeni Msrdan ka dayanmaktadr. Msrda srailoullarnn kna izin verilmeyince halk deiik musibetlere duar olmutu.1017 Tevrata gre bu musibetlerin sonuncusu ise Msrda insandan hayvana kadar ilk doan her erkek canlnn lmesi (makat behor) idi. Ancak
Goitein, Mediterranean Society, III, s. 318. rnekler iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 319. 1011 Bkz. k, 11/4; 12/12. 1012 Bkz. Tesniye, 21/15-17; B.T., B.B. 122b-123a; Bek. 46a, 47b. 1013 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 55, ng. trc. Nemoy, s. 386. 1014 Responsa iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 199. Ginzberg gaonun bu grn Ket. 90aya dayandrdn belirtmektedir. Bkz. a.g.e., II, s. 190. 1015 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 399. 1016 B.T., B.B. 124a; Ket. 68a-b. Gnmzde 5725 say ve 1965 tarihli yasa ile srailde ilk doan erkek ocuklara bu zelliklerinden dolay herhangi bir ayrcalk tannmamaktadr. Bilgiyi veren Hayfa niversitesi retim yesi Dr. Ofer Livne Kafri ve avukat arkadana teekkr ederim. 1017 Msrllarn duar olduu musibetler iin bkz. k, 7-10. bap. Bunlarn bir ksmndan Kurnda da bahsedilmektedir. Bkz. Arf, 7/130-135; sr, 17/101-103.
1010 1009

302

bu musibetten kurtulanlar ise Tanrnn buyruu zere kestikleri kurbann kanyla evlerinin kaplarn iaretleyen Yahudi aileler olmutu. te bu olayn ansna Tanr Yahudi ailelerden ilk doan erkek evladn kendisine adanmasn emretmiti.1018 Msrdan k sonrasnda ibadet esaslar tanzim edilmi, o dnemde kurulan seyyar (adr/mikan) mabette hizmet grevine Levi ve Kohenlerin tayin edilmesiyle, ilk doanlarn bu din adamlarna denecek 5 ekellik bir fidye ile azat edilmesi emredilmiti.1019 O dnemden itibaren ilk doan erkek ocuklar kohene verilen 5 ekel fidye ile bu din mkellefiyetten kurtulmu oluyorlard. d. 5. lk Oulun Azad (Pidyon ha-Ben) Yahudilikte ilk olun (behor) fidye trenine Pidyon ha-ben ad verilmektedir. slam ncesi dnemde olduu gibi slam dnemde de bu tren olan ocuunun doumunun 31. gnnde yaplmaktayd. Pidyon ha-benin yaplmas iin, doan erkek ocuk, evlenilen kadnn ilk bebei (babann ilk ocuu olmayabilir) ve normal yollarla domu olmalyd. pheli durumlarda, daha nce bir kz domas ya da kadnn dk yapmas durumunda, sonradan doan erkek dahi olsa bu tren yaplmazd. Ayrca kz ya da erkek, Kohen ve Levi ailesine mensup ocuklara da pidyon ha-ben treni yaplmazd. ocuu babasndan satn alan kimse bir kohen olmalyd. Ancak kohenin dindar ve bilgili (talmid haham) olmas tercih sebebi idi. Bu seremoni srasnda Yahudilikte cemaatin tekili iin gerekli asgari say olan en az 10 kiinin de (minyan) bulunmas gerekirdi.1020 Gnmzde olduu gibi eskiden de bu dete olduka riayet edilirdi. slam dnemde kaleme alnan bir Yahudi hukuk kitabnda Pidyon ha-ben treni hakknda kymetli bilgiler verilmitir. Sz konusu kitapta yer alan bilgiye gre trenin yaplaca eve gelen kohen erkek ocuu kucana alr ve kez yle derdi: Sen anne karnnda iken seni yaratann hkm altnda idin. imdi ise bizim hkmmz altndasn. Ebeveynin, fidyeni verip sorumluluunu zerine alacaklar. Daha sonra kohen cemaate ynelerek nc tekil ahs sigas ile unlar sylerdi: (O) behor Mabede Tanrnn emri zerine tahsis edilmiti. Ancak imdi ebeveyni fidyesini deyerek bizim hkmmzden karp behoru kendi zerine almlardr. Artk behor ebeveyninin hkmndedir.1021 ocuk altn ve gm karlnda; ancak bunlar nakit olarak deil de kak vb. ev eyas eklinde kohenden satn alnrd. Kohen daha sonra bu aletleri sembolik bir cret karlnda anne ve babaya tekrar satar; ald paray da fakirlere datrd.1022 slam dnemde ortaya kan Karaler ise bu dete iddetle kar kmlard. Kirkisan, Anan ben Davidin grleriyle Rabbanler arasndaki en nemli farkn ilk

Bkz. k, 11/4 vd.; 12/12 vd.; 13/1-2, 12, Levi ve kohenlere hizmetlerin verilmesi iin bkz. Saylar, 18 bap. lk doanlarn 5 ekel fidye ile azad iin bkz. Saylar, 18/15-16. 1020 Pidyon ha-benin kurallaryla ilgili detaylar iin bkz. Bloch, Jewish Customs, s. 14-16; Behar, El Gid Para El Pratikante, s. 180 vd. 1021 Margaliot, Halakot Erets-Yisrael min ha-Geniza, s. 15. 1022 Margaliot, Halakot Erets-Yisrael min ha-Geniza, s. 16, 27-28.
1019

1018

303

oul konusunda olduunu belirtir.1023 Daniel Kms ise ilk oul kuralnn sadece Mabedin ayakta olduu zamanlarda geerli olduu grndedir.1024 d. 6. Kz ocuklar Goitein, inceleme frsat bulduu pek ok dokman arasnda kz ocuu olan bir babann, erkek ocuu olduunda yaplan tebrik gibi bir tebrikle kutlanmadn belirtir. Fatmler dneminde Yahudiler kz ocuu olan bir babay Anasnn ba kurtulmu (Halas mmh) eklinde tebrik ederlerdi.1025 Benzer dnce kadn olmalarna ramen erkek yerine kz douran annelerde de vard. Uzakta olan bir baba, kz ocuu dourmasndan dolay zlen hanmn u szleriyle teselli eder: Ey Sittlfadl! Brak znty, bo ver. Ben doan ocuumdan dolay mutluyum. Kz dodu diye, ocuumdan nefret mi edeceim!? Allah korusunBu senin iin de benim iin de bir uur olur inallah1026 Bir kz ocuu ldnde ise, Allahn onun yerine grbz erkek ocuklar vermesi eklinde aileler teselli (taziye) edilirdi.1027 Kz ocuklarnn eitimine erkek ocuklar kadar nem verilmezdi. Talmudta erkekler ocuklarn renmek, kzlarn ise dinlemek iin var olduklar belirtilir.1028 Bu anlaytan dolay Abbas ve Fatmler dneminde kz ocuklarna sadece ibadetlerde okuyacaklar kadar brnce dualar retilirdi. Yahudi kzlarn ounluu okuma yazma bilmezlerdi.1029 XI. asra ait bir dokmanda yetim iki kzn vesayetini stlenen biri cemaat liderine (Nagid) mracaat ederek temel din eitimlerinin verilmesini rica etmitir: Ltfen, bu kzlara (gnlk hayatta okuyacaklar) dualar (tefilot) rettirin! Drt ayakllar (hayvan) gibi bymesinler. emay bile bilmeyen birileri olmasnlar.1030 Karalerde de Rabbanler gibi erkek ocuklarn ayr bir yeri vard. Hatta bu hukuka da yansmtr. Karalerde bir kadnla doum sonras cinsel ilikiye girilebilmesi iin erkek ocuk dourursa 33 gn, kz ocuk dourursa 66 gn beklenmesi gerekirdi.1031 Erken evlenmeler nedeniyle fazla eitim alma imkn olmayan kz ocuklarnn youn din bilgiden ziyade, dindar ve gzel ahlk sahibi biri olmasna nem verilmiti.1032 Kz ocuklarnn yetitirilmesi annelere tevdi edilmiti. Bata Amram, Tsameh ve erira Gaon olmak zere ou gaon kzlarn eitimini, ihtiyalarn en iyi bilenler olduu iin annelerinin vermesi gerektiini belirtmilerdir. Abbas Yahudilerinin konuyla ilgili bir de atasz vard: Kzn yeri, anasnn yan (Bat etsel
1023 1024

Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 13, ng. trc. Nemoy, s. 329. Mann, Texts and Studies, II, s. 54. 1025 fadelerin getii dokman iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 474, 19. dipnot. 1026 Dokmann ngilizce tercmesi iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 228. 1027 rnekler iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 227-228. 1028 B.T., Hag. 3a. 1029 Assaf, Tekufat ha-Geonim, s. 115; Ashtor, ha-Hinuh ha-Yahudi be-Arotsot ha-Mizrah, Mahanayim 108 (1966), s. 31;. 1030 Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 165. 1031 Bkz. Poznanski, The Karaite Literary Opponents of Saadiah Gaon in the Eleventh Century, JQR 19 (1907), s. 74-75. 1032 Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 164.

304

ha-em). Din adamlar istikbalin ev hanmlar olan kz ocuklarna anneleri tarafndan biki, diki-nak, yemek ve ev idaresi gibi pratik hayata ynelik bilgilerin muhakkak retilmesini emretmilerdir.1033 Bunun yannda kz ocuklarna gnlk hayatlarnda kendilerine lazm olacak yerel dilin (Arapa) retilmesi bilhassa tevik edilmitir.1034 Kz ocuklarnn 12 yan doldurduktan sonra ergen olduu ve bu gnden itibaren her trl din emirle mkellef olduu belirtilir.1035 Kzlarn evlilik ncesi, erkeklerle hemhal olmalar asla tasvip edilmezdi. Genizada yer alan bir mektupta lm deindeki bir anne, kz kardeine yapt vasiyette bu konuyu zellikle tasrih eder: Sana en nemli vasiyetim udur ki, kk kzma muhakkak Tevrat ret! Bu konuda gsterebilecein btn gayreti gster. Ve lften evleninceye kadar da onun herhangi bir erkekle beraber olmasna asla msaade etme! Bu sebeple kzlarn herhangi bir fitneye dmemesi iin bir an evvel evlendirilmesi yaygn bir anlay ve uygulama idi.1036 e. Aile i Anlamazlk ve Kadna iddet Abbas ve Fatmler dneminde Yahudi ailesi ekirdekten ziyade, birka ailenin bir arada yaad kalabalk aile eklinde idi. Gelinler ounlukla, kocasnn evinde ve kaynvalideleriyle ikamet ederlerdi.1037 Ancak bu konuda baz istisnalar da yok deildi. Genizada yer alan bir evlilik szlemesinde, kaynpederinin evine yerleecek bir damat, kendisi istedii srece kaynpederinin evinde kalacan szlemeye koymutu.1038 1107 tarihli bir baka dokmanda damat, kzlarndan baka bakacak kimseleri olmayan yal kaynpederinin evine yerlemeyi kabul ettii belirtilir.1039 XI. asra ait bir baka dokmanda ise Sitttdelll isimli kzn kocas, yllk 6 dinar kira karlnda kayn pederinin evinde oturmay kabul ettii kaytlara gemitir.1040 Dier yandan hanmnn annesini de yanna alp beraber yaamay kabul eden damatlar da vard. 1100 tarihli Fustatta yazlan bir evlilik mukavelesinde kzn annesini de yanna alabilecei, damat tarafndan kabul edilmitir.1041 Gnmzde olduu gibi, o dnemde ayn at altnda yaayan Yahudi ailelerinde de bir takm anlamazlklar eksik deildi. Bunlar arasnda yine gnmzde olduu gibi gelin-kaynana kavgalar ba ekerdi. Konuyla ilgili Geniza dokmanlarna baz rnekler girmitir. Bir dokmanda gelin, vard gnden itibaren kaynanasyla yldznn barmadn u szlerle aklar: ok gemeden kaynanam kuyumu kazmaya balad. Kimseyle grmeme izin vermiyor. Olunu da yalan yanl bilgilerle aleyhime dolduruyor. En ufak bir tartmada bile bana: Defol git! Ad km anan gibi olacaksan ol! diyor.1042

Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 163-164. Baskin, Hinuh Naim Yahudiyot, Peamim 82 (2000), s. 31; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 183, 303. 1035 Rabinowitz, Sefer ha-Maasim liVney Erets Yisrael Tarbits 41 (1971-72), s. 285. 1036 Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 164. 1037 Friedman, The Ethics of Medieval Jewish Marriage, s. 90; Goitein, Mediterranean Society, III, s. 69, 86. 1038 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 154. 1039 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 90. 1040 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 144. 1041 Bkz. Weiss, Amendments to Marriage Contracts, s. 100 (Yahudice-Arapa), ng. trc. 101. 1042 Bkz. Reif, A Jewish Archive from Old Cairo, s. 187.
1034

1033

305

Ancak her gelinin kaynana basksn sineye ekmedii anlalmaktadr. 1118 tarihli bir dokmanda Sittnneseb isimli gelinin kaynanasndan bkt iin ayr bir eve tand belirtilmektedir. Dokmandaki bilgiye gre dn sonrasnda kaynana ve grmcelerle yaanan geimsizlikten tr damat gelini ayr bir eve tamak zorunda kalmt. Fakat bir sre sonra ailesiyle kars arasnda kalan damat hastalanm; durumun daha da ktye gitmesini nlemek iin gelin, amcasnn araclyla ancak baz artlarla tekrar eski evine dnmeyi kabul etmiti. Yaplan anlamada gelin, kaynanann bulunduu katta deil, evin avluya bakan bir odasnda kalacak; kaynana ve grmceler ise evin darya bakan ksmndaki odalarda ikmet edecek; grmcelerden hibiri gelinin bulunduu kata kmayacak; mutfak ayr olacak ve herkes kendi yemeini kendisi yapacak; eer bu artlara uyulmazsa damat ailesinden uzak baka bir daireye tanacak ve 50 dinar Fustattaki fakirlere datlacak.1043 1135 tarihli bir baka dokmanda ise damat annesinin, kz kardelerinin ve dier akrabalarnn karsnn yanna girmeyecekleri ve onu rahatsz etmeyecekleri konusunda taahhtte bulunmu; buna karlk gelin de onun izni olmakszn evinden dar kmamaya sz vermiti.1044 Bir baka evlilik mukavelesinde ise gelin daha balangta kocasna, kaynpederi ve kaynvalidesiyle geinememesi durumunda ayr ev ama art komutu.1045 1179 tarihli bir dokmanda da gelinin babas, kznn kaynanasndan uzak bir baka eve tanmas konusunda bet dine mracaatta bulunduu ve bet dinin de bu mracaat kabul ettii belirtilir. Ancak damat kz ailesinden uzak bir baka eve tamay, (belki de ailesinin basksyla) mobilyalarn yeni eve gtrlmemesi artyla kabul etmiti.1046 Bir Geniza dokmannda kznn, damad ve ailesinden zulm grdn belirten bir baba, bet din bakanna bir mektup yazarak, kzna yardm etmesi talebinde bulunur: Kzmn durumunu biliyorsun! Ne yaplmas gerekiyorsa ltfen yap! (Ase ke-hohmeteha).1047 Karsna ailesi tarafndan kt muamele edilmesine ramen, onu ailesiyle beraber yaamaya zorlayan kocalar da vard. 1081 tarihli bir dokmanda, kocas Sleyman b. Hani ve ailesini bet dine ikyet eden talihsiz bir gelin, kocasnn kendisini hep aalayp alak diye hitap ettiini; grmcesinin tekme tokat kendisini dvdn; kaynpederinin de her karlamasnda kendisine hakaret ettiini dile getirir. Kadnn bana gelenler bundan ibaret deildir. Kocasnn her frsatta kendisini ikinci bir evlilikle tehdit ederek evden attn belirten kadn, kocasnn eve bir ebe getirerek kendisinin bir bakasyla beraber olup olmadn dahi kontrol ettirdiini, ancak Allahn izniyle ebenin byle bir durum vaki deil diyerek kendisini temize kardn sevinerek anlatr.1048 Bir baka dokmanda kuma tehdidinin gerekletirildiini gryoruz. zerine kuma gelen bir kadn annesine yazd mektupta

1043

Olay iin bkz. Weiss, Amendments to Marriage Contracts, s. 104 (Yahudice-Arapa), ng. trc. 105-106. 1044 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 174. 1045 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 143. 1046 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 175. 1047 Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 165. 1048 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 175.

306

ruh halini u szlerle aklar: ok kayglymGece gndz oru tutuyor ve alyorum. Yaayan bir l gibiyim.1049 Yahudi kadnna ynelik iddet, zerine kuma getirme ve hakaretle snrl deildi. O dnemde Yahudi kadnlar fiziksel iddetten de nasibini almtr. Yahudilikte boama hakk olmayan kadnn kocas tarafndan srekli dvlmesi durumunda bet dine mracaat ederek boanma talebinde bulunabilecei kabul edilmitir.1050 Talmudta kocasna kar gelen serke kadnla ilgili farkl tavrdan bahsedilir. Talmud rabbileri serke kadnn ketubasndan haftada 7 dinar (denari) eksiltilmesi gerektiini belirtir. Serke kadnlarla ilgili bir baka uygulama da kadna ait bir eyaya el koymaktr. R. Zevid, serke kadnn kymeti yksek ipek alnn alnmasn emretmitir.1051 Kadnn dvlmesi konusunda Abbasler dneminde kaleme alnan Halakot Ktsuvot isimli fetva kitabnda Sura gaonlarndan Yahudayn (757-761) bir fetvas vardr. Gaon, kocasna kar vazifelerini sraladktan sonra, kadnn kocasna asla sesinin ykseltemeyeceini belirtir ve ilave eder: Kocas onu dvse dahi, edepli kadnlarn yapt gibi sesini asla karmamaldr.1052 Kadnn ev ilerini yapmamas ya da kocasna kar gelmesi durumunda dvlmesi konusunda cevaz verilmitir.1053 Pumbedita gaonu R. Paltoya (842-857) ait bir fetvada aile ii kavgalarda, huzursuzluk yaratann kadn olmas durumunda, evlilik szlemesindeki vaat edilen mehirden hibir ey alamayacan belirtir. Ancak geimsiz tarafn erkek olmas halinde bu payn tamamn alabilmektedir.1054 Dayak yiyen kadnlarla ilgili bir baka fetva da mellifi mehul bir responsada yer almaktadr. Irak blgesine ait bu responsada kendisine kadnn dvlmesi konusu sorulan bir gaon grlerini yle aklar: Bir erkein karsn dvmesi ve yaralamas sorusuna gelince; karsn dven bir erkek durumuna gre mal bir cezaya arptrlr. Kadn, kocasndan ald bu paray, kocasnn rzas olmadan bir bakasna veremez; ancak kendisi iin istedii ekilde harcar. Kadnla erkein arasn bulmak en iyisidir. Fakat, erkek kesinlikle get vererek karsn boamaya zorlanamaz.1055 Kadnn dvlmesi konusunda Msr ve Kuzey Afrika blgesindeki bet dinler Irak blgesine nazaran daha duyarl idiler. XI. asr spanyol din adamlarndan Samuel ha-Nagid konuyla ilgili unlar syler: Sana stn gelmeye alan karn dv.1056 Ancak bu tavr, Samuel ha-Nagidin ahsi bir gr gibidir. X. asrn sonu ile XI. asrn balarnda R. Yosef b. Avitur konuyla ilgili unlar syler: Erkein karsn birka kez dvdne dair ahitler varsa, bet din ve cemaatin bykleri erkei armal ve uyarmaldr: Karn dvemezsin! Tekrar byle bir eye kalkrsan, kadna evlilik
Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 165. Schechter-Amram, Divorce, JE, IV, s. 625. 1051 B.T. Keth. 63a-b. 1052 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 185; Halakot Ktsuvot, nr. Y. Miller (Achter Bericht iinde), Hochschule, Berlin 1890, s. 10dan naklen Grossman, Medieval Rabbinic Views on Wife-Beating, 8001300, JH 5 (1991), s. 54. 1053 Gaon adna R. Nissim tarafndan yazlm bu fetva iin bkz. Grossman, Medieval Rabbinic Views on Wife-Beating, 800-1300, JH 5 (1991), s. 55. 1054 Maharam b. Baruh, Responsa, Cremona 1557den naklen Grossman, Medieval Rabbinic Views on Wife-Beating, 800-1300, JH 5 (1991), s. 55. 1055 Responsa of the Geonim, Koronil edition: Vienna 1871, sec. 44ten naklen Grossman, Medieval Rabbinic Views on Wife-Beating, 800-1300, JH 5 (1991), s. 55. 1056 Grossman, Medieval Rabbinic Views on Wife-Beating, 800-1300, JH 5 (1991), s. 55.
1050 1049

307

szlemesindeki haklaryla beraber boanma hakk verilecektir... Kadnn dvlmesi konusunda tekrar ikayet yaanrsa, bu kez eve bir gzlemci konur; bu gzlemci dvme iinin tekrarlandn haber verirse, kadna ketubadaki hak ettii pay verilir.1057 Bu uygulamann benzerini bir Geniza dokmannda da bulmaktayz. XI. asra ait bir dokmanda Msrda bir kohenin karsn dvmesi, aalamas ve bir de kendisinden para armakla itham etmesi zerine, bet dine arlarak nce uyarld; davrannn tekrar durumunda meccel mehrin bet din eliyle tahsil edilerek kadnn boanaca belirtilmitir.1058 Benzer bir ihtar Msrda yaayan Dimakl bir adama da yaplmtr. 1252 tarihli bir dokmanda karsn aalayan, hakaret eden ve dven biri bet din tarafndan arlarak karsn boamaya ve 70 dinarlk meccel mehri demeye zorlanm; ancak devreye cemaat byklerinden Muhriz b. Tahir girerek kocadan bir daha bu tr davranlarda bulunmamas sz almas zerine, bet din kararndan vazgemiti.1059 Maimonides de karsn dven ve yaralayan (haval) bir erkein bu davrannn madd bir tazminatla cezalandrlmasn; kadna ait mallardan erkein faydalandrlmamasn; kadnn erkekten ald paray da kocasnn istemedii yerler de dahil, istedii gibi harcayabileceini belirtir ve gaonlarn grnn bu ekilde olduunu da tasrih eder. Ancak, Maimonides ev ilerini yapmayan bir kadnn dvlmesinin hukuken caiz olduunu belirtir.1060 Goitein, Geniza dokmanlarndan hareketle slam dnemde, zellikle de aa tabakadaki ailelerde kadnlar dvmenin olduka yaygn olduunu belirtir. Bunun sebebini de kk yata evlilie ve ekonomik skntlara dayandrr. Konuyla ilgili baz rnekler Genizaya da yansmtr. Msr Yahudi cemaati bakan Matsliaha (11271138) yazlan bir mektupta, koca sinirinden ve dayandan bkan bir kadn cemaat liderinden yle yardm ister: Allahn adylaYeiva bakan Efendimiz Matsliaha selam olsun15 yldr evli olan bu kulunuz kocasndan hibir ey grmedi. Kocas, hamama gitmesi iin 1 kuru dahi vermedi. Bana ne giyecek ald ne de eya. Bana kzmasndan ve beni tartaklamasndan bktm usandm. Bana zgrln al, ek git deyip duruyor. Bana yaptklarndan dolay Allah belasn verir inallah. Ancak (kocam olacak o) adam, benim ketubada yazl paym muhakkak demeli. 15 yldr dayandan bktm, usandm. nce Allaha sonra size gveniyorum. Bir kleyim. Bu kleyi ltfen azat edin (iftid) efendim!1061 Bu yaygnlktan olsa gerek kocann dayak atmamas konusu dnden nce yaplan mukavelelere de yansmtr. 1052 tarihli bir dokmanda Rabban kz evi, evlilik mukavelesine Kara damada gelini dvmeyeceine dair bir art komu ve bunu da mukaveleye koymutu.1062 1141 tarihli bir dokmanda yer alan bilgide EblMufaddal isimli damada kz dvmemesi, onu aalamamas ve babasnn evinden

1057

aarey Tsadek, part IV, chapter 4, sec. 42den naklen Grossman, Medieval Rabbinic Views on Wife-Beating, 800-1300, JH 5 (1991), s. 56. 1058 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 188. 1059 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 188. 1060 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 185; Grossman, Medieval Rabbinic Views on Wife-Beating, 800-1300, JH 5 (1991), s. 56. 1061 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 186. 1062 Mann, Texts and Studies, II, s. 171.

308

getirdiklerini rzas dnda almamas daha balangta art koulmutu.1063 Benzer bir art ayn asra ait bir baka dokmanda, gelin Sittddelll tarafndan koulmutur.1064 Goitein, Yahudi toplumunun orta tabakasna mensup aileler arasnda iddet olayna dair Genizada sadece bir rnee rastladn belirtir. 1100 tarihli, Fustat bet dininde yazld anlalan bir dokmanda, erkek karsna daha nce bulunduu davranlarda bulunmamay yazl bir belge ile tekeffl etmektedir: Ltfen syleyeceklerimi yazn ve belgeyi imzalayarak eim lomonun kz Sittddra verin: Ben, Avraham b. Hananel, sizin huzurunuzda hibir etki altnda kalmadan beyan ederim ki, karmn rzas olmadan uzak bir yolculua kmayacam. Onunla evli kaldm mddete ikinci bir e almayacam. Onu asla dvmeyeceim ve ona asla zarar vermeyeceim. Sylediklerime mugayir bir davran ierisine girersem Fustattaki iki sinagoga 40 dinar vermek boynumun borcu olsun1065 Yukarda anlatlan rneklerden anlald kadaryla slam dnemde hanmlarn sk sk dven ve yaralayan kocalar madd bir tazminatla cezalandrlmlardr. Kadnn sk sk dvlmesine karn, kocasndan ayrlma talep etme hakk konusunda din adamlar arasnda gr farkll olsa da ev ilerini yapmayan kadnn dvlmesi konusunda gr birlii var gibidir. Kadnn aile ii iddette boanabilmesi iin, nce erkein uyarlmas, sonra da gvenilir bir gzlemcinin dvme iinin tekrarna ahadetinden sonra msaade edilmitir. 3. Ailenin Dalmas a. Boanma (Giruin) Yahudilikte boama ve boanma hukuk olarak kabul edilmekle beraber,1066 Tanr tarafndan ho karlanmayan bir davran olarak grlmtr.1067 Talmudta bir boanma durumunda mezbahn gzyalarna boulduu belirtilir.1068 Kitab- Mukaddesteki prosedre gre boama ii olduka basittir: erkek istedii zaman karsn boayabilir (gare) ve onu babasnn evine gnderebilir (aleah ve hozi).1069 Yine Kitab- Mukaddeste erkein karsnda holanmad bir ey (ervat davar/) bulduunda onu boayabilecei belirtilmitir.1070 Ancak boama Tanr tarafndan ho karlanmayan bir tavr olduu iin din adamlar mmkn olduunca erkek ve kadnn arasn bulmaya gayret ederlerdi. Fatmler dneminde ait bir Geniza dokmannda bet din, aras ak iftin arasnn bulunmas iin bir grevlisine emreder: Yanna sz dinlenen cemaat byklerinden birini al ve kadna git. Konu ve kadn (boanmamas konusunda) ikna et. nallah aralar dzelir.1071

1063 1064

Dokman iin bkz. Gottheil-Worrell, Fragments, s. 218, ng. trc. 219. Bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 144. 1065 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 188. 1066 Levililer, 21/7; 22/13; Tesniye, 22/19. 1067 Malaki, 2/16. 1068 B.T., Git. 90b. 1069 Tesniye, 21/14; Levililer, 21/7; Hezekiel, 44/22; Tesniye, 24/2; Ezra, 10/3; M., Tev. 14:1 1070 Tesniye, 24/1. 1071 Dokmann ngilizce tercmesi iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 260.

309

Abbasler dneminde Rabbanlik ierisinde itizal bir hareket balatan Eb sa el-sfahan, Saduk Yahudiler ve Hristiyanlar gibi boanmay yasaklamt.1072 Ancak dier Yahudilerde boanmak meru kabul edilmektedir. Yahudilikte boama hakk sadece erkee verilmitir. Minada, kadnn rzas olmasa da erkein onu istedii zaman boayabilecei belirtilmitir.1073 Ancak erkeklerin fizik rahatszlklar veya demircilik, boyaclk ya da debbalk gibi tiksinti veren ilerle megul olmalar durumunda, din otoriteler tarafndan erkein karsn boamaya zorlanabilecei de ifade edilmitir (kofin oto le-hotsi).1074 Talmudta erkein karsnda bir takm bedensel kusurlar bulmas ya da mzmin bir hastaln tehis edilmesi durumunda karsn boayabilecei belirtilmitir. Kadnn vcudunda (kpek sr vb.) kalc izlerin olmas; az, ter vb. kt koku samas; yallk; sara, czam vb. bulac ve mzmin hastalklar; bed seslilik; memelerinin orantsz olmas gibi kusurlara sahip olmas durumunda kadnn boanabileceine cevaz verilmitir.1075 Minaya gre erkek, kzla salkl olduunu zannederek evlenir; kzn evlilik sonrasnda hastal ortaya karsa, kocann bunu ketubasn vermeksizin boayabilecei belirtilmitir.1076 Mzmin hastaln erkekte olmas durumunda ise bet din, erkei ararak onu karsn boamaya zorlard.1077 Bu tr olaylardan dolay yaanan baz skntlar Abbas dnemi responsalarna da yansmtr. Sura gaonlarndan Moeye (825-828) ait bir responsada evlilik ncesinde kzn hasta olduu fark edilememi, evlilikten bir mddet sonra (tlat zman) kzn verem (hulin) ve tahamml edilemez bir kokuya sahip olduu ortaya kmt. Gaon kzn ailesinin, damatlarndan kzlarn tedavi ettirmesini isteme hakkna sahip olduunu belirtmitir. Karsn boamaz ya da boamak istemezse, kadna babasnn evinden getirdii her eyi kuruu kuruuna (ekel) demesini ve kzn bakmn annesine tevdi etmesini istemitir. Kzn mal iade edildii iin, babasnn evinde olduu mddete de nafakas kocas tarafndan karlanmayacaktr. Kocann karsn boamas durumunda ise, kocann deme mkellefiyeti doacan belirten Abbasler dnemi din adam Moe Gaon, kadna ketubasnda yazl olan her eyi tastamam demesini, ayrca ekonomik durumuna gre kadna bir de ek nafaka vermesini emreder. Ancak bu artlarla kadna boama belgesinin (get) verilebileceini belirtir ki,1078 gaonun bu fetvas Talmudun konuyla ilgili grnden farkllk arz etmektedir.1079 Kadnn hasta olmas nedeniyle yaplan boamalar Geniza dokmanlarnda da yer almaktadr.1080 Yahudilikte kadnn ksr olmas da boama sebebidir.1081 Abbasler dneminde byle bir ikayet gaonluk makamna yansm; gaon da erkein kadndan
1072 1073

Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 51, ng. trc. Nemoy, s. 382. M. Yeb. 14:1. 1074 M. Ket. 7:9-10; Bloch, Jewish Customs, s. 44. 1075 B.T., Ket. 75a-b; 77a. Talmudta kadnn kk memeli olmas, gs aralarnn bir kar veya daha fazla ak olmas eklinde ifade edilmitir. 1076 Bkz. B.T., Ket. 72b. 1077 B.T., Ket. 77a. 1078 Responsa iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 213-214 (XXIII/4. responsa). 1079 Talmudta evlilik ncesinde saklanan kusurlarn sonradan anlalmas durumunda, kzn ketubas verilmeksizin boanabilecei kabul edilmitir. Bkz. B.T., Ket. 72b. 1080 Bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 267. 1081 B.T., Yeb. 65a-b.

310

ocuunun olmamasn boama sebebi olarak takdir etmitir.1082 Ancak, ocuun olmamas erkek tarafndan kaynaklanrsa, kadnn bu durumu bet dini tatmin edecek ekilde ortaya koymas gerekirdi.1083 Ayrca kadnn ev ilerini ihmal etmesi, kocasna kar vazifelerini yerine getirmemesi de boama sebebi saylmaktayd. Bu durumda bet din, adamn evine baz gzlemciler gnderir; durum hakikaten adamn syledii gibi ise boama gerekletirilirdi. Fatmler dnemine ait bir dokmanda karsnn ev ilerini ihmal ettiini belirten bir kimsenin evine giden iki gzlemci, kadnn erkein dedii gibi gerekten ok dank olduunu, erkeini dinlemedii gibi, sesini de ok ykselttiini belirtmiler ve bu ifadelerini yazl bir beyanla bet dine sunmulard.1084 Kadnn kocasna kar vazifesini yerine getirmemesi, onu gnahkr yapacak davranlar sergilemesi durumunda da kocaya ketubasn vermeksizin karsn boama yetkisi verilmitir. Talmudta kadnn detli iken haber vermeksizin kocasyla cinsel ilikiye girmesi, ba ak olarak sokaa kmas, yerli-yersiz sokaklarda boboazlk yaparak kocasnn tasvip etmedii kimselerle lakrt yapmas, sokakta yn, ip vb. eyler eirmesi, kaer olmayan gdalar hazrlamas, kayn peder ve kayn validesine saygszlk yapmas, bekr iken sahip olduu bir takm rahatszlklarnn ya da eksikliklerinin sylenmeyip evlilik sonras ortaya kmas durumlarnda erkee ketubasn vermeksizin karsn boama yetkisi verilmitir.1085 Erkek Filistinde, zellikle de Kudste yaamak ister ve kars da bunu kabul etmezse, bu durumda koca karsn ketubada yazl olan hibir tazminat demeden boayabilirdi. Eer kadn ayn istekte bulunur da kocas kabul etmezse, kadn kocasndan boanabilir ve ketubada yazl olan tazminatn da tastamam alrd.1086 (artlar olutuunda) geimsizlik ya da aile ii huzursuzlukta boama (talak) cizdi.1087 Bu durumda bet din erkek tarafn kadn boamaya zorlard. Ancak bet dinin yetersiz kald durumlarda baz Yahudi kadnlar slam mahkemesine giderek boanmay tercih etmilerdir. Mesel, Fatmler dneminde 1032 tarihinde Efrayim b. emaryann Fustatta cemaat liderlii yapt srada, Sahrect kasabasnda kendisine kt davranan kocasndan ayrlmak isteyen bir kadn, slm mahkemesine mracaat ederek ayrlmak istemi, slam mahkemesi de kadnn mazeretini hakl bularak boamay gerekletirmiti. Yahudi olmayanlarn kanunlarna mracaat eden kadnn bu tutumu cemaat arasnda tepkiyle karlanm, bu duruma kendisini boamayan kocasnn sebep olduunu belirtmesine ramen kadna herem ilan edilmiti.1088 slam hukukundaki muhalaa usulne benzer boanma eklinin slam dnyas Yahudilerinde de olduunu gryoruz. slm hukukuna gre kocasna ilgi duymayan, kocasyla anlaamayan ve beraber yaamaya tahamml kalmayan kadnlarn bir bedel karlnda evlilik bandan kurtulmas mmkndr. Muhalaa ad verilen bu boanmada erkek kadndan alaca mebla ile evlenirken yapm olduu masraflar
Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 167 (7. responsa). B.T., Yeb. 64a; 117a. 1084 Friedman, Divorce upon the Wifes Demand, s. 125, ng. trc. 126. 1085 B.B., Ket. 72a-b; 1086 B.B., Ket. 110b. 1087 Yakub, Tarih, I, s. 67. 1088 Bareket, Fustat on the Nile, s. 88-89; Friedman, Developments in Jewish Marriage, s. 131; a.mlf., Jewish Marriage in Palestine, I, s. 335. slm mahkemesine yaplan bir baka mracaat iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 265, 102. notta belirtilen dokman.
1083 1082

311

telafi etmek ve tekrar evlenebilme imknn elde etmi olacaktr.1089 Yahudi hukuk metinlerinde kadnlarn muhalaa talebi, zgrlne kavuma ya da azat olma manasna gelen ihtil (Sadiya Gaon) ya da XII. asr Msr blgesine ait dokmanlarda iftid (genelde Geniza dokmanlarnda) terimiyle ifade edilmitir ki, bu uygulama slam hukukunun Yahudi hukukuna bir armaandr.1090 Boama neticesinde kadna verdii mehri tastamam demek zorunda olan baz Yahudi erkekler, kadnn srarna ramen boamyor; boanmaya kadnn mehir hakkndan vazgemesi artyla yanayorlard. Hem responsalara hem de Genizaya konuyla ilgili baz rnekler gemitir. Pumbedita gaonu R. Paltoy (842-857), aile ii kavgalarda, huzursuzluk yaratann kadn olmas durumunda, evlilik szlemesindeki vaat edilen mehirden hibir ey alamayacan belirtir.1091 XI. asrn balarnda spanyal R. Yosef b. Avitura ait bir fetvada da karsn dven bir erkein nce bet dine arlarak ikaz edilmesini, tutumunu deitirmemesi durumunda bet dinin kadn evlilik szlemesindeki haklaryla beraber boamasn emretmitir.1092 Msr Yahudi cemaati bakan Matsliaha (1127-1138) koca dayandan bkan bir kadn tarafndan yazlan mektupta, ihtiyalarnn karlanmadn ve stelik kocas tarafndan srekli aalanp tehdit edildiini belirtmitir. Kadn, kocasnn kendisine srekli zgrln al, ek git deyip durduunu belirterek mehrini tastamam alarak boanmak (iftid) istediini dile getirmitir.1093 XI. asra ait bir Geniza dokmanda Msrda bir kohenin karsn dvmesi,1094 1252 tarihli bir baka dokmanda da Msrda yaayan Dimakl bir Yahudinin ikinci evlilik yapmak istemesi zerine1095 bunlarn bet din tarafndan arlarak uyarld; davranlarndan vazgememeleri durumunda nikh akitlerinin feshedilecei (muhalaa) belirtilmitir. Erkek, boama hakkn her zaman kullanabildii iin muhalaa talebi kadndan gelmektedir. Konuyla ilgili Genizada baz dokmanlar yer almaktadr. X. asra ait Said ile Meliha isimli ift, yaptklar evlilik szlemesinde erkein, kadndan honut kalmayp ayrlmas durumunda ketubada yazl olan her eyi vermeyi tekeffl ettii; gelinin kocasndan babasnn evinden getirdikleri hari, ketubasnda kaytl mehrinden tamamen vazgemesi karlnda ayrlmak iin bet dine mracaat edebilecei art konmutu.1096 Damadn Safedli bir kohen olduu, 28 Kasm 1023 tarihli bir baka
slm hukukunda muhalaann dayand naslar ve hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Karaman, Mukayeseli slm Hukuku, I, s. 311. 1090 Goitein, The Interplay of Jewish and Islamic Laws, s. 74; Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 325; a.mlf., Divorce upon the Wifes Demand, s. 107. ftid terimi, boanma konusunda Kurna ait bir terimdir. Bkz. Bakara, 2/229. 1091 Maharam b. Baruh, Responsa, Cremona 1557den naklen Grossman, Medieval Rabbinic Views on Wife-Beating, 800-1300, JH 5 (1991), s. 55. 1092 aarey Tsadek, part IV, chapter 4, sec. 42den naklen Grossman, Medieval Rabbinic Views on Wife-Beating, 800-1300, JH 5 (1991), s. 56. 1093 Reif, A Jewish Archive from Old Cairo, s. 186; Goitein, Mediterranean Society, III, s. 186. 1094 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 188. 1095 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 188. 1096 Dokmann metni iin bkz. Friedman, Termination of the Marriage upon the Wifes Request, s. 36, ng. trc. s. 37. Ketubann tam metni iin bkz. a.mlf., Jewish Marriage in Palestine, II, s. 55-56.
1089

312

dokmanda da benzer artlar zere bir mukavele yaplmt. Damat Natan, mstakbel ei Raheli ketubasnda kaytl mallar demek artyla istedii zaman boayabilecek; kocasyla hayatn devam ettiremeyeceini anlad zaman gelin Rahel ise, babasnn evinden getirdikleri hari, meccel mehrinden vazgemek artyla boanma talebinde bulunabilecekti.1097 Ancak evlilik mukavelelerine bu tr artlar koymak/komak, Rabban cemaatlerden Filistinliler geleneine mensup Yahudiler arasnda yaygnd. Reif, Irakllar geleneine mensup cemaatlerde bu tr artlara rastlanmadn belirtir.1098 Kadnn zina yapmas hem Rabbanlerde hem de Karalerde boanma sebeplerindendir.1099 Zinada ahit olmamas durumunda, Yahudi iftler slm hukukunda Liana benzer bir yola bavururdu. Bu daha ok kocada karsnn baka biriyle yasak ilikiye girdiine dair bir phe uyanmas durumunda yaplrd. Kitab- Mukaddes dneminde bu tr durumlarda koca meseleyi kohene gtrr; kohen de toprak bir kabn iine koyduu kutsal suya, oturduu meskenin demesinden ald tozu kartrrd. Sonra kadn huzuruna aran kohen, aclk suyu ad verilen bu suyu eline alr, kadn ba ak bir vaziyette kohenin huzuruna gelir ve kohen kendisine, nikhllk halinden sapmadysa, aclk suyundan beri olmas iin dua ederdi. Ancak kocasnn nikh altndan murdarla saptysa kadna lanet yemini verdirerek, Rabbin kalasn drp karnn iirerek kavmin ierisinde lanet ve ibret klmas iin beddua eder ve hazrlanan aclk suyunun zarar verecei eklinde korkuturdu. Kadn da kohenin bu szlerine amin, amin, szleriyle itirak ederdi. Daha sonra lanet cmlelerini bir kada yazan kohen, yazlarn suyun ierisine erimesinden sonra suyu kadna iirirdi.1100 Bu uygulamann ksm deiikliklerle slam dnemde de devam etmi olmas muhtemeldir. Ancak kaynaklarda buna dair herhangi bir bilgiye rastlayamadk. Din deitirme de dorudan boanma sebebi idi. Koca ya da hanmdan biri, Yahudilikten baka bir dine gemesi durumunda iftler dorudan boanm kabul edilir.1101 Abbasler dnemin gaonlarndan Natronaya gelen sorulardan birinde din deitiren bir Yahudinin karsn ondan ayrp ayrmayacaklar sorulmu, gaon da bu durumda kadnn kocasna ebediyen haram olduunu belirterek mmknse get alnmasn emretmitir.1102 Yahudilikte sihir zikredilmektedir.1103 ve dini terk de boanma sebepleri arasnda

Yahudilikte erkek, ayet kars bakasyla evlenmemise, kadn iddetini doldursun ya da doldurmasn tekrar evlenebilir.1104 Bunun istisnas kohenlerin
Bkz. Friedman, Termination of the Marriage upon the Wifes Request, s. 38, ng. trc. 38. Ketubann tam metni iin bkz. a.mlf., Jewish Marriage in Palestine, II, s. 38-42. Dier rnekler iin bkz. a.g.e., II, s. 83, ng. trc. 85 (927 ya da 1027 tarihli Msrda, Kurretl-ayn ile damat Sehl arasnda yazlan ketuba). 1098 Bkz. Reif, A Jewish Archive from Old Cairo, s. 184. 1099 Makdis, el-Bed vet-Trh, IV, s. 40; Makriz, Htat, II, s. 479; Hebrew Review, The Sect of the Caraites, May 20, 1836, s. 284. 1100 Olayn anlatm iin bkz. Saylar, 5/11-31. 1101 Makdis, el-Bed vet-Trh, IV, s. 40; Schechter-Amram, Divorce, JE, IV, s. 624. 1102 Responsa iin bkz. Finkel, The Responsa Anthology, s. 4. 1103 Makdis, el-Bed vet-Trh, IV, s. 40; Makriz, Htat, II, s. 479. 1104 Makdis, el-Bed vet-Trh, IV, s. 40; Makriz, Htat, II, s. 479.
1097

313

evliliidir. Kohenler hanmlarn boadktan sonra, bakasyla evlenmese dahi, eski hanmyla tekrar evlenememektedirler. Bir dokmanda kocas tccar ve kohen olan bir kadn, uzun sre yolculua kt iin kendisine bir boama kad brakmasn istemi; ancak din adamlar, kohenin dindeki bu zel konumunu hatrlatarak kadn bu dncesinden vazgeirmilerdi.1105 Yahudi hukukunda boanm bir kadnn, bir baka erkekle evlenmesi durumunda ilk eine ebediyen haramdr. Bakas tarafndan nikhland iin ilk kocasna murdar saylmtr.1106 Kara Yahudilerin tersine Rabban Yahudiler kadnn nianlanmasnn dahi, eski kocasna dnne engel tekil ettiini kabul etmilerdir. Karaler ise, kadnn ancak nikhlanmasnn dne engel olduuna hkmetmilerdir.1107 Boanp da bakasyla evlenen kadnn ilk kocasna ebediyen haram olduu bilgisine slm mellifleri de dikkat ekmitir.1108 Fatmler dneminde konuyla ilgili ilgin bir rnek yaanmtr. 1089 tarihli bir dokmanda da hanmndan ayrlan, ancak hl eine kar sevgi de besleyen bir adamn, tekrar dnebilir umuduyla resmen boamad; hanmna ve oluna aylk belli bir nafaka, yllk da buday ihtiyalarn karlamak artyla ayr yaamaya balad belirtilir.1109 Anlalan belki dner umudu tayan koca, hl sevgi besledii eini muallakta (kararsz) brakarak ebediyen kaybetmeyi gze alamamtr. lk slam dnemde kaleme alnan hukuk derlemesi Sefer ha-Maasimde nikhl kadnn kocas uzakta iken yabanc bir erkekle fazla samimiyet kurduu ayiasyla phelenilip kocas tarafndan boanan bir kadnn davranlarnn sonradan doru kmas durumunda eski kocasna asla dnemeyecei; ancak bir mddet sonra kadnn masum olduunun anlalmas durumunda ise kocasyla tekrar nikhlanabilecei belirtilmitir.1110 Yine Yahudilikte erkek Filistinde, zellikle de Kudste yaamak ister ve kars da bunu kabul etmezse, bu durumda koca karsn ketubada yazl olan hibir tazminat demeden boayabilirdi. Eer kadn ayn istekte bulunur da kocas kabul etmezse, kadn kocasndan boanabilir ve ketubada yazl olan tazminatn da tastamam alrd.1111 Hamile kadnlar ocuklarn douruncaya kadar boanamazd.1112 Kadnn boama ya da boanma hakk yoktur. Bir responsada kadn ksp evine gitmi ve kocasnn srarna ramen onu istemiyorum, diyerek kocasnn evine dnmemise, bu durumun ketubay iptal etmedii dile getirilerek kadnn boanma yetkisinin olmad belirtilmitir.1113 Filistin Yeivas mahkemesinin bir kararnda da kadn kocasna gelip beni boa! dese bile, sznn geersiz olduu belirtilerek boamann erkein yetkisinde olduu vurgulanmtr.1114

Friedman, Divorce upon the Wifes Demand, s. 123 (Yahudice-Arapa), ng. trc. s. 123. Bkz. Tesniye, 24/2-4. 1107 Weis, The Anti-Karaite Tendency of R. Saadya, s. 240. 1108 Mesel bkz. Makdis, el-Bed vet-Trh, IV, s. 40; Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 146; Makriz, Htat, II, s. 479. 1109 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 204. 1110 Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 13. 1111 Alalu ve dr., s. 224. 1112 Makdis, el-Bed vet-Trh, IV, s. 40; Makriz, Htat, II, s. 479. 1113 Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 168 (8. responsa). 1114 Hkm iin bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 11.
1106

1105

314

Balangta art koulmusa, erkein ikinci bir e almas durumunda kadnn boanma talebi hakk vardr.1115 Ancak bu uygulamann slam dnemde, slm hukukunun etkisiyle baladn belirtmek gerekir. Yahudi hukukunda slm hukukunun etkisiyle balayan bir baka uygulama daha vardr. slam dnemde Yahudi kadnlarn slam mahkemelerine mracaatlarnn nne gemek iin kadnlarn boanma talebinde bulunmas konusunda yeni bir uygulama balamtr. Tevrata gre boama hakk sadece hanmnda yakksz eyler (ervat davar) bulan kocaya aittir.1116 Kitab- Mukaddes sonras dnemde bir kocann her durumda karsn boayabilecei kabul edilmitir.1117 Talmudik dnemde serkelik yapan bir kadnn kocas tarafndan boanmas, eziyet olsun diye bir yl kadar uzatlrd. Talmudta R. Zevidin gelini dolaysyla tartlan pasajda serke kadn akln bana almas iin bir yl sreyle boanmakszn bekletilirdi.1118 Talmudik dnemde Yahudi kadnlar ok nadir durumlarda kocasndan boanma talebinde bulunabilirlerdi. Bu sebeple kocasndan nefret derecesinde holanmasa bile kanun zoru ile kocasnn yannda tutulur ve zorla da olsa vazifesini yerine getirmesi istenirdi. Yine de boanmak isterse mehri ve sahip olduu dier mallardan vazgemek artyla kocasndan ayrlabilirdi.1119 Ancak slam dnemde hemcinsleri Mslman kadnlarn mahkemeye mracaat ederek boanma talebinde bulunmalar sebebiyle, Yahudi kadnlar da slam mahkemelerine mracaat ederek yukarda belirtilen hak kayplarna uramakszn kocalarndan ayrlma talebinde bulunmaya balamlard. Bunun zerine Sura ve Pumbedita gaonlar R. Hunay ve Mar Raba Yahudi boanma hukukunda yeni bir ictihada giderek Mslmanlarda olduu gibi, Yahudi kadnlarn da mahkemeye mracaat etmesi durumunda herhangi bir hak kayb olmakszn boanma talebinde bulunabileceklerini karara balamlardr.1120 651 ylnda alnan bu kararn1121 Yahudi kadnlarn Yahudi olmayan (slam) mahkemelere mracaatlarnn nne gemek amacyla alnd belirtilir.1122 Ancak bu uygulama sadece Irak blgesi ile snrl kalmtr. Maimonides bu uygulamann btn Yahudiler tarafndan uygulanmadn belirtir.1123 b. Boama Belgesi Tevratta boama ileminin gerekleebilmesi iin u artn yerine gelmesi gerektii belirtilir: 1. Erkein, karsna bo kad yazmas; 2. Bo kadn eline vermesi ve 3. Kadn evinden karmas.1124 Talmudik dnemde karsn boayan bir erkek boama belgesine stediin biriyle evlenmekte serbestsin ibaresini yazar ve
Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 167 (7. responsa). Tesniye 24/1-4. 1117 Bu gr Bet Hilele aittir. Bet ammay ise gayri meru ilikiyi boama sebepleri arasnda zikreder. Bkz. B.T., Git. 90a-b. 1118 erira Gaon, geret, s. 141, ng. trc. 126. 1119 Graetz, III, s. 91-92. 1120 erira Gaon, geret, s. 141, ng. trc. 126. Deerlendirme iin bkz. Gil, Erets Yisrael, I, s. 136; Brody, The Geonim of Babylonia, s. 62. Bir responsada da ayn konudan bahsedilmitir. Bkz. Friedman, Divorce upon the Wifes Demand, s. 109, ng. trc. 112. 1121 Rabinowichin notu. Bkz. erira, 126. dipnot. 1122 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 122. 1123 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 123. 1124 Tesniye, 24/1.
1116 1115

315

kadnn eline tututururdu.1125 Bu uygulama ksm deiikliklerle slam dnemde de devam etmitir. Nikh bet dinde kyld gibi, boama da bet dinde gerekletirilirdi. Yahudiler boanmak iin hangi kurumun idar hakimiyetinde ise oraya mracaat ederlerdi. Mesel Abbasler dneminde Irakta boanma ilerine resl-clutun tayin ettii bir memur bakard.1126 Farkl ehirlerde yaayan iftlerin boanmas ise genelde erkein yaad yerin bet dininde gerekletirilirdi.1127 Makdisnin naklettiine gre, karsndan boanmak isteyen bir Yahudi bet dine (Makdis buna mam der) gelir ve boama talebinde bulunurdu. Bet dinde ahitler huzurunda, boama belgesini (kitbt-talk) karsnn eline tututuran erkek, karsn yle diyerek board: Yz kere bosun; Seni reddediyorum; stediin biriyle evlenmekte serbestsin.1128 Abbas dnemi gaonlarndan birinin responsasndan Makdisnin bu bilgisini teyit ediyoruz. Mellifi mehul responsada bet din huzurunda yaplan boamalarda koca, boama belgesini (get piturin) kadnn eline stten, kadnn avucuna decek ekilde biraz yukardan atard. Gaon kocann belgenin kadnn avucuna dtn grmeden ayrlmamas gerektiini belirtir.1129 Benzer durum Fatmler dnemine ait Geniza dokmanlarnda da u ekilde anlatlmaktadr: Kadn odann ortasndayd. Erkein vekili iki ahidin de bulunduu odaya girdi ve ahitlerin gz nnde boama belgesini (bere) stten kadnn eline brakt. Kadn kadnn eline dp dmediini kontrol ettikten sonra da odadan kt.1130 Boama belgelerinin ieriini ise hem Filistin Yeivasnn arivindeki bir boama belgesinden hem de Genizaya giren bir baka dokmandan renmekteyiz. 872 ylnda (4633 Yahudi yl) Filistin Yeivasnda yazlan bir boama belgesinde (get Yerualmi) u ifadeler yer almaktadr: Falan ayn Sebte gre falan gnnde 4633 ylnda Kutsal ehirde (ir ha-Kode) mukim ben Yosef bar Hanina -ne babamn ne benim ne de oturduun yerin bu isminden baka isimleri yoktur- bu gn karm Tamar ki, onun da ne kendisinin ne de babasnn baka ismi yoktur- bouyorum. Bu gnden itibaren serbestsin; benden boanm olup artk bana buyruksun ve istediin erkekle evlenmekte hrsn. Bu boama belgesi (get), boama mazbatas (sefer teruhin), karkoca arasndaki evlilik akdini bitirme belgesi (get piturin) ve boanma ferman (igeret ivukin) Musa ve srail hukukuna gre (ke-dat Moe ve Yisrael) hazrlanmtr.1131 1053 tarihinde Fustatta yazlan bir dokmanda Davud olu Yusuf ile Yusuf kz Hibenin boanma belgesi ise yledir: 1053 yl haftann ikinci gn, Adar aynn 18.
B.T., Git. 85a. Pines, Une Notice sur les Rech Galuta, REJ 100 (1936), s. 71; Grossman, Raot ha-Gola beBavel bi-Tkufat ha-Geonim, s. 101. 1127 rnek belge iin bkz. Margaliot, Halakot Erets-Yisrael min ha-Geniza, s. 121 (Kudste hazrlanan bir boama belgesi get Yerualmi-). 1128 Makdis, el-Bed vet-Trh, IV, s. 40. Ayrca bkz. Makriz, Htat, II, s. 479. Boamann ahitler huzurunda gerekletirmesi gerektii Yakb tarafndan da nakledilmitir. Bkz. Yakub, Tarih, I, s. 67. 1129 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 18 (54. responsa). 1130 Bu ve dier baz boama olaylarndan bahseden dokmanlar iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 265, 485, 95-98. notlar. 1131 Belge iin bkz. Margaliot, Halakot Erets-Yisrael min ha-Geniza, s. 121. Filistin blgesine ait boama belgelerinin hemen hemen ayn ifadeler tad grlmektedir. 1025 (4786 Yahudi yl) Remle hazrlanan bir baka boanma belgesi (get Remle) iin bkz. a.g.e., s. 119.
1126 1125

316

gn, Nil kenarnda bulunan Fustatta yaayan ben, Davud olu Yusuf, hibir etki altnda kalmakszn, tamamen kendi rzamla eim, sen, Yusuf kz Hibeyi serbest brakyorum ( ;)karlktan uzaklatryor ( )ve gitmekte hr klyorum ( .)Bundan sonra artk istediini yapmakta serbestsin. Bu gnden itibaren benim hanemden ktn; istediinle evlenebilirsin. Bunun iin sana Musa ve srail eriatine gre hazrlanm bu belge verilmitir.1132 Erkek bo kadn yazmadan nce kadna ait btn eyalar devreder, sonra bo kad yazard. 1028 tarihli bir dokmanda da kadn (Fize), kocas (Barhun b. Sahlan) kendisine ait eyalar vermedike, boama belgesini kabul etmeyeceini belirtmitir.1133 Boanma belgelerinin bir Yahudi tarafndan yazlmas gerekirdi. Mellifi mehul bir responsa Yahudi olmayan biri (nohri) tarafndan yazlan bir boanma belgesinin (get nohri) hkmn soran bir cemaati nce sert ifadelerle azarlayan gaon, boama belgelerinin kesinlikle bir Yahudi tarafndan yazlmas gerektiini belirtir.1134 Ayn ehirde olunmamas ya da denizar lkelerde bulunulmas durumunda ise boama, bet dinler arasnda yaplan yazmalarla gerekletirilirdi. Bu durumda bet din, erkein gnderdii boama belgesi iin bir vekil tayin eder; eer belge usulne uygun ise daha fazla madur olmamas iin bekletilmeksizin kadna ulatrlrd.1135 Bet dinler tanzim ettikleri her boama belgesinden belli bir cret alrlard. Yeivalara bal bet dinlerin gerekletirdikleri boamalardan ne kadar cret aldklar kaynaklara gememitir. Ancak Zeyd lim Ksm b. brahim (. 860), resl-clutun gelirleri hakknda bilgi verirken her boanma belgeleri iin 4 dirhem cret alndn kaydeder.1136 Boanan kadnlarn dn yeri baba evi idi.1137 Erkek ocuklar babasnn yannda kalr; meme emenler, zellikle de erkek ocuklar belli bir yaa geldikten sonra babalarna iade edilirdi.1138 Kz ocuklar ise annelerinin yannda kalrd. Dul bir kadnn yannda kz ocuklar varsa, bu kadn bir bakasyla evleneceinde kk kzlarn da almas artyla evlenirdi. Bu durumda bet din, zellikle yetikin kzlarn ikinci kocann yanna gtrldnde, yeni kocaya (vey baba) kar kzlara daha dikkatli davranmasn tavsiye ederdi.1139 Boanm kadnlar kohen hari istedikleri erkekle evlenebilirdi.1140 Dul kadnlara toplumda ok da iyi nazarla baklmasa da1141 ekonomik imknlardan
1132

Dokman iin bkz. Hammond, A Divorce Document from the Cairo Geniza, JQR, n.s. 52 (196162), s. 144, ng. trc. s. 145. 1133 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 265, 268. 1134 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 18 (49. responsa). 1135 Konuyla ilgili responsa iin bkz. Rabinowitz, Sefer ha-Maasim liVney Erets Yisrael Tarbits 41 (1971-72), s. 286. 1136 Pines, Une Notice sur les Rech Galuta, REJ 100 (1936), s. 71; Grossman, Raot ha-Gola beBavel bi-Tkufat ha-Geonim, s. 101. 1137 Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 163-164. Bu Kitab- Mukaddes dneminden beri byle idi. Bkz. Levililer, 22/13. 1138 B.T., Ket. 65b. 1139 Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 163-164. 1140 Levililer, 21/7. 1141 Malaki, 2/13-16.

317

genellikle yoksun bu kesimin kt yola dmemesi iin bunlara tarla hasadnda tarla kelerinden belli yerler ayrlrd. Hatta tama esnasnda tarlaya denler dahi bunlarn hakk olarak kabul edilmitir. Talmudta dul bir kadna bir bakas tarafndan evlilik teklifi yaplr da, onun da raz olduunun anlalmasndan itibaren nafaka ykmllnn kalkaca belirtilir.1142 Ancak kadn kocasnn varislerinden ketubasn talep etmedii mddete varisler babalarnn dul hanmna bakmakla ykml klnmtr.1143 Tsameh Gaona len ein ocuklarnn, babalarnn dul hanmna (vey annelerine) kar nafaka sorumluluklar hakknda sorulan bir soruda Gaon, dul kadna evinin olup olmadnn sorulmas ve bizzat gidip grlmesi gerektiini; len adamn birden fazla evi varsa bunlardan birinin bu kadna verilmesini; yoksa o kadnn babasnn evine gitmesini, ancak nafakasnn varisleri tarafndan karlanmasn belirtmitir.1144 c. Karalerde Boanma slam ncesi dnemdeki Saduk mezhebi ve Hristiyanlar gibi, Eb sa elsfahan yetikin olsalar dahi elerin boanmasn yasaklamt.1145 Karalerden Davud el-Mukammisin bu grten hareketle boanmay yasaklad belirtilir.1146 Anan ben David, Tevratta belirtildii zere (Tesniye, 24/1) bir erkein, karsnda holanmad bir ey bulmas ya da srekli hastalk durumunda hemen boayabileceine hkmetmitir. Karalikte bu gr boama iin esas alnmtr.1147 Ancak Karalerde boanmann artlar Rabbanlere gre daha da arlatrlmtr.1148 Rabbanlerde olduu gibi Karalerde de kadnn boama hakk yoktur.1149 Ancak bir kadn hamilelik dneminde deil; ocuu dourduktan sonra boanmaldr. Bu sebeple bir erkek karsn boamak isterse, ay sre ile beklemeli (Tekvin, 38/24), karsnn hamile olmadn anladktan sonra boama kad yazmal, eline verdikten sonra da evden karmaldr.1150 Karalerde erkein giyecek, yiyecek ve cinsellik asndan kadna hakkn vermemesi durumu, kadnn ketubasn da almak artyla boanma talebi iin geerli mazeret kabul edilmektedir. Kara Bnyamin en-Nihavend, cinsel adan yetersiz kocalar konusunda tercihi kadna brakmtr. sterse erkekle beraber yaamaya devam edecei; istemezse k 21/10-11deki hkm gerei kocasndan boanma talebinde bulunabileceini belirtir. 1151 Tevratta anlatlan basit boama prosedrn benimseyen Karalerin boama treni Rabbanlere kyasla daha basitti. Anan ben Davidin Sefer ha-Mitsvot isimli
B.T. Ket. 54a. Friedman, Jewish Marriage in Palestine, I, s. 428-429. 1144 Responsa iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 212 (XXIII/3). 1145 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 51, ng. trc. Nemoy, s. 382. 1146 Revel, Inquiry into the Sources of Karaite Halakah, JQR, n.s. 3 (1912-13), s. 340. 1147 Bkz. Nemoy, Karaite Anthology, s. 19; Revel, Inquiry into the Sources of Karaite Halakah, JQR, n.s. 3 (1912-13), s. 341. 1148 Hebrew Review, The Sect of the Caraites, May 20, 1836, s. 284. 1149 Karai Yafet b. Ali ve Bnyamin en-Nihavendye ait bu gr iin bkz. Nemoy, Karaite Anthology, s. 91; Revel, Inquiry into the Sources of Karaite Halakah, JQR, n.s. 3 (1912-13), s. 341. 1150 Nemoy, Karaite Anthology, s. 19. 1151 Nemoy, Karaite Anthology, s. 27.
1143 1142

318

kitabnda boama kadna yle bir ifadenin yazlmas emredilmitir: Ben, falan olu falan, falann kz falan kar olarak aldm ve kocas oldum. Ancak onunla benim aramda (ho olmayan) bir takm eyler hasl oldu; ben de ona bu boama belgesini yazdm, eline verdim ve evimden kardm. Boadma da falan ve falan kimseler ahittir.1152 Anandan sonra kurumlaan Karalikte boanma bir din adamnn huzurunda gerekletirilmeye balamtr. Mannin nerettii bir dokmanda anlatldna gre din adam bir kalem alarak karsn boayacak adama: Al bu kalemi! Daha nce karn olan falanca kz falan boamak iin u (boama) belgeye (sefer keritut) yle yaz der, adam da Ben evvelce eim olan falanca kz falan boadm; evimden ve hkmm altndan kardm; onun zerinde hibir hkmm yok; istedii biri ile evlenmekte hrdr; ebediyen bo olsun! ifadelerini yazar ve elindeki kalemi yere atard. Din adam bo belgesini ulatrmas iin kadna, yoksa vekiline(*) verir ve ilem tamamlanm olurdu.1153 Adlern 1896 tarihinde Msrdaki aratrmalar srasnda bulduu 1030 tarihli bir Geniza dokmannda Karalere ait brnce yazlm bir boama belgesinin yle olduunu gryoruz: Bu, [falan olu filann] daha nce karm olan [falan kz filan] iin yazd bir boama belgesidir (sefer keritut). Pion (Nil) rma kenarndaki Fustat ehrinde mukim [boayan erkek] falan gnde, falan ayda ve falan ylda (1347/1030) cemaat byklerinin (zkanim) huzuruna geldi ve hibir bask altnda kalmakszn yle beyanda bulundu: Ben, u ana kadar karm olan falan kz filan hibir bask altnda kalmakszn boadm, evimden ve idaremden (mi-reuti) kardm ve ona bu boama belgesini (ze sefer keritut) verdim. Bundan byle onun zerinde herhangi bir hakimiyetim ve idarem sz konusu deildir ve onun kocas da deilim. Sizin huzurunuzda falan kz filana aka beyan ederim ki: Sen daha nce benim karmdn; ancak imdi benim tarafmdan boandn! Benden uzak ol, benim idare ve hakimiyetimden k!1154 d. ddet ddet, boanan ya da dul kalan bir kadnn tekrar evlenebilmesi iin beklemesi gereken sredir. Hikmeti ise bu srede kadnn hamile olup olmadnn ortaya kmas ve gemi hayatn unutmaya vesile olmasdr.1155 Yahudilikte bir kadn boandktan sonra baka bir erkekle evlenebilmesi iin 90 gnlk bir zamann gemesi gerekir; yani Yahudilikte iddet aydr. Bu sre hem Filistinde hem de Irak blgesinde ayn idi.1156
Nemoy, Karaite Anthology, s. 20. Belgede Kadn yoksa vekiline, o yoksa vekilinin vekilinehatta yznc vekiline ulatrmas, eklinde bir ibare kullanlmtr. 1153 Bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 190. Kitapta baka boama belgeleri (get) de verilmitir. 1154 Adler, Karaitica, JQR, o.s. XII (1900), s. 684-685. 1155 Samuel b. Aliye ait bu tanm Kitbl-iddesinde belirtilmitir. Bkz. Groner, mi-Sifrey Halaha el Geonim [Gaonlarn Yahudi Hukukuna Dair almalar], Aley Sefer 15 (1988-89), s. 33. 1156 Bu bilgi slam dnemde Filistinde kaleme alnan Sefer ha-Maasim adl hukuk derlemesinde yer almaktadr. Bkz. Rabinowitz, Sefer ha-Maasim liVney Erets Yisrael, Siridm Hadaim Tarbits 41 (1971-72), s. 295; Margaliot, Halakot Erets-Yisrael min ha-Geniza, s. 49; Groner, mi-Sifrey Halaha el Geonim, Aley Sefer 15 (1988-89), s. 33. ddetin 3 ay olmas Talmuda dayanmaktadr. Bkz. B.T. Yeb. 43b.
(*) 1152

319

Konuyla ilgili hem responsalarda hem de Geniza dokmanlarnda baz rnekler vardr. Kocas len kadn (yavama) kaynbiraderi ile evlenebilmesi iin (yivum) 3 ay bekletilirdi.1157 Benzer ekilde yengesiyle evlenmek istemeyen kaynbirader de halitsa yoluyla ondan ayrlmak isterse, bu ii ancak iddetini tamamladktan sonra gerekletirebilirdi.1158 Efrayim b. emaryann Fustatta cemaat liderlii srasnda (XI. asr) Msrn Sahrect kasabasnda boanm bir kadn iddetini (3 ay) doldurmadan bir baka erkekle evlenmiti. Cemaat lideri, gaona yazd mektupta durumla ilgili gr istemi, gaon da erkee derhal karsndan ayrlmasnn emredilmesini; ayrlmamas durumunda ise herem ilan edilerek cemaatten atlmasn emretmiti.1159 Bebekli kadnlarn iddeti ise, Rabbanler arasnda farklyd. Kocas len bebekli bir kadn Irak blgesinde ocuu stten kesilinceye kadar iddet beklerdi.1160 Kara Kirkisan, Filistin blgesindeki bebekli kadnlarn bir buuk yl (18 ay) beklemek zorunda olduklarn belirtir.1161 Ancak ilk slam dnemde kaleme alnan hukuk derlemesi Sefer ha-Maasimde Filistin blgesinde de ocuklu kadnlarn stten kesilinceye kadar iddet beklemesi gerektii belirtilir.1162 Bu durumdaki bir kadnn nianlanmasnda ise bir mahzur yoktu. Ancak kadn ocuk stten kesildikten 4 ay sonrasna kadar kesinlikle nikhlanp gerdee giremezdi.1163 Kara mezhebinde bir ekol kabul edilen Bnyamin en-Nihavend emzikli kadnn evlenemeyeceini, (iddetinin) ocuun konumaya balayncaya kadar devam edecei grndedir.1164 slm hukukuna gre Mslman erkekten boanan gayr- mslim bir kadnn iddeti de Mslman bir kadnn iddeti gibidir. nk iddeti gerekli klan naslar, Mslmandan ayrlan kadnn Mslman veya gayr- mslim olmasn farkl grmemitir. Ancak gayr- mslim kadnlarn kendi dinlerinden olan kocalarndan boanmalar durumundaki iddetleri konusunda mtehitlerin ou, gayr- mslim kadnlarn Mslman kadnlar kadar iddet bekleyecekleri ynndedir. Eb Hanfe ise bu kadnlarn iddetinin kendi dinlerine gre olacan sylemektedir. Eb Hanfeye gre mslman erkekten boanan gayr- mslim bir kadnn dininde iddet varsa kadn belirtilen sre kadar iddet bekler; aksi takdirde beklemesine gerek yoktur.1165 V. LM ve CENAZE Talmudta son nefesini glerek, ba yukar, yz halka dnk verenlerin ve lm esnasnda parlak ve krmzms bir yz rengine sahip olanlarn iyi bir lmle ld belirtilir. Ayrca Sebt arefesi, Kefret bayram k, ishal vb. mzmin hastalklardan lmek de sevap kabul edilmekteydi. Bunun tersine son nefesini alayarak, yz duvara dnk, ba aa sarkk vaziyette verenlerin ve lm esnasnda
Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 11. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 11. 1159 Bareket, Fustat on the Nile, s. 67. 1160 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 49, ng. trc. Nemoy, s. 379. 1161 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 49, ng. trc. Nemoy, s. 379. 1162 Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 12. 1163 Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 12-13. 1164 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 55, ng. trc. Nemoy, s. 386. 1165 Ksn, Bedius-san, III, s. 191; Zeydan, Ahkmz-Zimmyyn, s. 354; Karaman, Mukayeseli slm Hukuku, III, s. 389. slm hukukundaki iddet hakknda bkz. Karaman, Mukayeseli slm Hukuku, I, s. 328-331; H. brahim Acar, ddet, DA, XXI, s. 466-470.
1158 1157

320

yz yeilimsi renk alanlarn iyi lmle lmedii varsaylmakta; Sebt k ve Kefret bayram ncesi lmek ise hayra alamet kabul edilmemekteydi.1166 Talmudtaki lmle ilgili bu tr anlaylar slam dnemde de devam etmitir. slam dnemde, Sebte br dnyada girmek anlamna gelecei iin, Sebt arefesinde (Cuma gn Sebt vakti girmesinden hemen nce) lmek byk sevap ve ayrcalk kabul edilirdi.1167 1057 tarihli Fatmler dnemine ait bir dokmanda Sebt arefesinde len bir din adamnn br dnyaya velilere yarar bir lmle (tsadik gamur) gittii belirtilmi ve bu tr lmn herkese nasip olmas temennisinde bulunulmutu.1168 Talmudik dnemdeki ocuklarn lmnn anne babann gnahlarna kefret olaca eklindeki inan,1169 slam dnemde de vard. Baz dokmanlarda len ocuun babasnn gnahlarna kefret olmas eklinde dua edilmitir.1170 Bir baka dokmanda ise Eyyb sultan Melik Azzin tabibi Eb Zikrinin annesi de len olunun (Ebu Zikrinin biraderi) hem kendisinin hem de babasnn gnahlarna kefret olmasn diler.1171 slam dnemde Yahudi cemaatinden biri ldnde bet din hemen harekete geerdi. Dayan, parnas, mutemet, cemaatin nde gelenlerinden bazlar, hazan, bir ktip, mezar kazclar ve cenaze ykayclar cenaze evine gelirdi. Dayan len kimsenin ayn ve nakd mallarn tespit etmek, mutemet mallarn kontrol, ktip tespit edilen mallarn listelenmesi, hazan cenazenin hazrlanmas, mezar kazclar cenazenin boyunu lp ona gre mezar kazmak, ykayclar da cenazeyi ykanacak yere gtrmek ve hazrlamak iin hazr bulunurdu.1172 Daha sonra cizye dairesine haber verilir, varsa mteveffnn cizye vergisi denirdi.1173 Ocak 1105 tarihli Dimakl Mbarek b. EblMnya ait cenaze masraflarnn listesinde cizye dairesine 15 dirhem para dendii kaydedilmitir.1174 Cizye borcu dendikten sonra cenazenin tehiz ve tekfin ilemine balanrd. Yaknlar lm, ancak henz defnedilmemi kimseye onen; bu sreye de byk znt anlamna gelen aninut ad verilmektedir. Bu kimse len yaknnn cenaze ileriyle ilgilenmek zorundadr. Bu kimsenin cenaze defnedilinceye kadar Tevrat renmesi, et yemesi, arap imesi ve cinsel ilikiye girmesi yasaktr.1175 Pumbedita gaonlarndan Paltoyun (842-848) bir fetvasndan, Sanada (Yemen) onenlerin cenaze defnedilecei yer hazrlanncaya kadar sandal giymesinde, scak suyla (be-hmin) elayak ykamasnda, yata toplamasnda veya ters evirmesinde bir saknca
1166 1167

B.T., Ket. 103b. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 155. 1168 Dokmann ngilizce tercmesi iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 129-130. 1169 B.T., Shab. 32b. 1170 Bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 227. 1171 Bkz. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 176. 1172 2 Ocak 1105 tarihli bir dokmandan alnmtr. Dokmann ngilizce tercmesi iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 159. Zengin bir sarrafn bet din tarafndan kayt altna alnan mallarnn envanteri iin bkz. a.g.e., V, s. 168 vd. 1173 Goitein, Mediterranean Society, III, s. 277. 1174 Goitein, Mediterranean Society, V, s. 162. 1175 B.T., M.K. 23b; Ber. 7b; Suk. 25a; Adler-Eisenstein, Mourning, JE, IX, s. 102; Behar, El Gid Para El Pratikante, s. 385-387; Rothkoff, Mourning: Talmudic and Medieval Periods, EJd, XII, s. 488-489.

321

grlmemekteydi.1176 Hayy Gaon lm gibi herkesin kolay kabullenemeyecei bu durumda onenlerin Tanrya isyan edebilecei herhangi bir sz ve tavr iine girmemesi iin Mezmurlardan (Tehilim) blmler okumasn tavsiye etmitir.1177 Kitab- Mukaddes dneminde lmler ofar alnarak ilan edilirdi. Ancak slam dneme gelinceye kadar bu uygulama yrrlkten kalkmtr. slam dnemde lm haberi duyulduktan sonra matemli ailenin evinin sadan ve soldan bitiiindeki aile evlerindeki su dolu kaplarn dkerlerdi. Bu detin Kitab- Mukaddes dneminde cenaze ilan iin ttrlen ofarn yerine ikame edildii belirtilmektedir. ne Abbas ne de Fatmler dneminde lm ilnlar ofarla hi yaplmamtr.1178 1. Cenazenin Defin in Hazrlanmas Cenazelerin tehiz (ykanmak zere hazrlanmas), tekfin (kefenlenmesi) ve defin masraflar ailelerin sorumluluundayd. Ancak tehiz ve definler aile adna, Talmudik dnemde ortaya kan, bet dinlere bal bir grup (hevra kadia) tarafndan yaplrd.1179 Kimsesizlerin cenazesinin defninden ise bet dinler sorumluydu. Talmudta bir cemaatte 9 aydan (270 gnden) fazla sreyle ikmet eden birisinin, cemaatin cenazelerin gmlmesi iin ayrlan fonuna gc nispetinde yardm etmekle mkellef olduu belirtilir.1180 Baz zenginler atafatl bir cenaze treni iin daha hayatta iken vasiyette bulunurdu. XI. asrn sonlarnda Fustatn zengin patroniesi el-Vuha (Kerme bint Amram) (. 1100) vasiyetinin 50 dinarlk ksmn cenazesinin kaldrlmas; 25 dinarlk ksmn ise mezarn yapm iin daha hayatta iken ayrmt.1181 1150lerde Fustatta bet din huzurunda dzenlenen belgede Natan b. Samuelin hanm ldnde cenaze merasimini laykyla yerine getirmesi artyla, evinin yarsn kocasna braktn vasiyet etmiti.1182 Fatmler dneminde yaplan gayrimenkul vakflarn artlar arasna cenaze masraflar iin pay ayrlmas art konduu grlr. Ge dnemlere ait (1127 tarihli) bir Geniza dokmannda, Fustatta etrafnda arazi bulunan bir kk (Dr Nka) vakfedilmi, bundan belli bir hissenin ller iin kefen alnmasna ayrlmas art konmutur.1183 Mslmanlktaki gibi Yahudilikte de cenazeler ykanr.1184 Kitab- Mukaddes dneminde baz krallarn defin ncesi temizlendii; Talmudik dnemde de cenazenin ykanp, mersin vb. aalarla kokulanarak salarnn kesildii belirtilir.1185 slam dnemde cenaze ykamas artk profesyonel bir gruba havale edilirdi. Bu dnemde zel cenaze ykayclar vard. Cenaze, dnyada artk misafir olduunun bir iareti olarak
eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 37 (30. responsa). eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 37 (31. responsa). 1178 Bloch, Jewish Customs, s. 55; Goitein, Mediterranean Society, V, s. 156. 1179 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 86; Baron, SRHJ, II, s. 287. Hevra Kadia iin bkz. B.T., M.K. 27b. Gnmzdeki cenaze hizmetlerini profesyonel manada yapan kurumlar ge ortaalarda ortaya kmtr. Bkz. Abrahams, JLMA, s. 357. 1180 B.T., B.B., 8a. 1181 Goitein, A Jewish Business Women, s. 239, 241. 1182 Vasiyetin Yahudice-Arapa metni iin bkz. Goitein, Tsavoot mi-Mtsrayim miTkufat ha-Geniza, Sefunot 8 (1964), s. 111, br. trc. s. 113. 1183 ev f kefenin li-meyyitin Bkz. Gil, Jewish Pious Foundations, s. 247 (45 no.lu dokman). 1184 Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 38; Makriz, Htat, II, s. 479. 1185 Bkz. II. Tarihler, 16/14; B.T., M.K. 8b; Talmudtaki referanslar iin bkz. B.T., Shab. 151a; M.K. 27b; Bez. 6a.
1177 1176

322

ayaklar kapya gelecek ekilde uzatlrd. Bol suyla yaplan ykama esnasnda Kitab- Mukaddesten baz blmler okunurdu.1186 Makdisnin verdii bilgiye gre X. asrda cenaze ykayan Yahudiler gnde bir kez olmak zere yedi gn boyunca ykanrlard.1187 Bunun sebebi Yahudilikte cesedin murdar kabul edilmesi olmaldr. Ancak bu kabuln Rabban Yahudilere ait olduunu belirtmek gerekir. Karaliin kurucusu Anan ben David ve taraftarlar cesedi murdar kabul etmezlerdi.1188 Ancak Samirlerde cenazeye dokunan kimse murdar sayld iin1189 slam dnemde Samirlerin cenazelerini Mslman komularna ykatp tehiz ve defnettirmeleri olduka yaygnd. Son zamanlara kadar Samir cenazelerinin tehiz ve tekfin ii Mslman komular tarafndan yaplmtr. Cenaze yaknlar Mslman komusuna kendi inanlarna gre ykamay uzaktan tarif eder, bu srada da Tevrattan blmler okurlard. Ykama esnasnda abdest alrken okunan dualar okunurdu.1190 Hz. Yakubun cesedi hari Yahudi geleneinde mumyalama usul de yoktur. slamiyette olduu gibi Yahudilikte de kefenleme deti vardr.1191 Defni Yahudilik kurallar zerine yaplan sa (as) zamannda cesetler keten kefenlere sarlyordu.1192 Yahudiler arasnda eski dnemlerden beri, lnn gmld kefenle dirilecei inanc yaygn olduu iin, kefene ok nem verilmitir. Fatmler dneminde zellikle zengin Yahudilerin kaliteli ve gsterili kefenlerle gmlme arzusu olduka yaygnd. Kara Sehl b. Matsliah bu konuda Mslmanlara (goyim) yknen Rabbanleri iddetle tenkit eder.1193 Bu uygulama Rabban din adamlar tarafndan da eletiri konusu olmutur. Maimonides, ipekli ve altn ilemeli kefenlerle defnedilmenin Mslman (goy) deti olduunu belirtir.1194 lm sonrasna hazrla zellikle kadnlar ok nem vermekteydi. Bu sebeple daha hayatta iken kefenlerini satn alp hazrlard. Fustatn zengin kadn el-Vuha (Kerme bint Amram) (. 1100) vasiyetinde cenazesinde tabutunun zerinin Dabik bir bartsyle (mendl Dabik) rtlmesi iin vasiyette bulunmutu.1195 slam dnemde zenginlerin dndaki sradan Yahudiler Mslmanlar gibi daha ok beyaz kefen tercih ederlerdi. Cenazeler en dta btn vcudu rten ince bir rt, onun stnde de omuzlardan aa ancak kaln bir bezle sarlyordu. Bu kefenin Abbas halifesi Mstan (862-866) zamannda ihdas edildii belirtilir.1196 Bu sebeple bir Mslmandan kefen alnp sarlmas ok da yadrganan durum deildi. X. asra ait bir
Cenaze ykanrken Zekarya, 3/4 vd.; Hezekiel, 36/25 vd. okunurdu. Daha fazla bilgi iin bkz. Tohorah, EJd, XV, s. 1188-1189. 1187 Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 39; Makriz, Htat, II, s. 479. 1188 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 54, ng. trc. Nemoy, s. 384-385. 1189 Bkz. Benjamin, s. 49. 1190 Pummer, Samaritan Rituals and Customs, The Samaritans, Alan D. Crown (ed.), Tbingen 1989, s. 670-671; Benyamin Tsedaka, Samaritans, EJd, XVIII, s. 747-748. 1191 Hz. Yakbun el-Hall ehrine brahim peygamberin yanna gmlme vasiyeti dolaysyla Hz. Yusuf babasnn cesedini Msrda yaygn olduu zere mumyalatmt. Bkz. Tekvin, 50/2. Kefenleme iin bkz. B.T., Shab. 151a; M.K. 27b.; Hiller, Burial, EJd, IV, s. 1516. 1192 Matta, 27/59; Markos, 15/46; Luka, 23/50/56; Yuhanna, 20/40. 1193 Gil, Erets Yisrael, I, s. 654. 1194 nancn Talmudtaki kayna iin bkz. B.T., Ket. 11b; Goitein, Mediterranean Society, V, s. 161; Friedman, Developments in Jewish Marriage, s. 133. 1195 Goitein, A Jewish Business Women, s. 241. 1196 Goitein, Mediterranean Society, IV, s. 161.
1186

323

responsada dnemin gaonuna cenazeleri iin Yahudi olmayan birinden (goy/Mslman) kefen vb. cenaze malzemesi alp alamayacaklar sorulmu, o da sadece cenaze ihtiyacnn alnabileceini, bu ihtiya dnda baka bir eyin asla alnamayacan vurgulayarak belirtmitir.1197 Kefene kafur, gl suyu vb. deiik kokular srlmesi hem slm ncesi hem de slam dnemde olduka yaygnd.1198 1151 tarihli bir dokmanda len yal bir hanmn kefenini bien kimseye 1 dirhem verildii kaydedilmitir.1199 Kefenlenen cenaze tabuta konurdu. Talmud dneminde ok yaygn olan tabut, slam dnyasnda kereste yetersizliinden dolay olduka pahal idi. Ancak ekonomik durumu kt de olsa Yahudiler yaknlarna son vazifelerini yapma sorumluluuyla bir tabut yaptrmaya gayret ederlerdi. 1150 tarihli bir dokmanda tabut iin 1.5 dinar, 1159 tarihli bir baka dokmanda ise 10 dirhem dendii kaytlara gemitir. Fakirler ise iki uzun tahta arasna denen ksa tahtalardan oluan merdiven biimindeki sal (atebe) ile mezara kadar gtrlrd.1200 Bu tr tabutlar slam dnemde olduka yaygnd.1201 2. Cenazenin Defni Yahudilikte slmiyetteki gibi bir cenaze namaz yoktur.1202 Sebt ve Sebte kyasla bayram gnlerinde cenazeler defnedilmez; bayramn ikinci gn defnedilirdi.1203 Ancak bayram aralarndaki gnlerde (hol ha-moed) len bir kimsenin cenazesi defnedilebilmektedir.1204 Natronay Gaona ait bir responsada cenazelerin bayramn ikinci gnnde defnedilmesi emredilir.1205 Rabban Yahudilerde bayramn ilk gn len bir kimsenin defnedilme yasandan dolay cenaze Yahudi olmayan kimseler tarafndan gmlebilmektedir.1206 Bayram gnlerindeki defin yasandan dolay slam dnemde Yahudi takviminde ayarlamalara gidilirdi. Bu sebeple slam dnemde Kefret gn, Pazar gnne hi denk gelmezdi. Kirkisan, Rabban Yahudilerin kefret gnnn Pazara denk gelmesi durumunda Sebt ve ertesi, yani bayram gn cenaze defninin yasak olmas nedeniyle cenazeler ortada kalaca iin byle bir ayarlama yaptn syler.1207 Bu anlaytan dolay ykanan cenazenin bekletilmeksizin ilk gn gmlmesi gerekir.1208 Cenazelerin bir an evvel defni anlay slam dnemde de devam etmitir. Maimonides cenazenin ld gn defnedilmesini belirtir.1209 1057 tarihli bir Geniza dokmannda bir Yahudi Kayravandan Msrdaki arkadana yazd mektupta, din

Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 170. Bkz. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 160. Defni Yahudilik kurallar zerine yaplan sann (as) kefenine gzel kokan baz bitkiler serpilmiti. Bkz. Yuhanna, 20/40; Markos, 16/1. 1199 Dokman iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, III, s. 291. 1200 Goitein, Mediterranean Society, V, s. 160, 162. Bir dokmanda sal ve tayclar iin 25 dirhem verildii kaytlara gemitir. Bkz. a.g.e., V, s. 551, 197. not. 1201 Hiller, Burial, EJd, IV, s. 1518-1519. 1202 Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 38; Makriz, Htat, II, s. 479. 1203 Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 170. Konuyla ilgili Natronay Gaona ait bir baka responsa iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 220. Ancak bir Geniza dokmannda bir cenazenin bayram gn defnedildii belirtilir. Bkz. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 155. 1204 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 37 (28. responsa). 1205 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 220. 1206 Behar, El Gid Para El Pratikante, s. 387; Bloch, Jewish Customs, s. 50. 1207 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 23, ng. trc. Nemoy, s. 342. 1208 Tesniye, 21/23; B.T., Sanh. 46a; Baron, SRHJ, II, s. 287. 1209 Kohler, Burial, JE, III, s. 432.
1198

1197

324

adam Barhun b. R. Moenin vefat ettii gn defnedildiini yazar.1210 Din kardeine son vazifesini yapmak iin cenaze trenine itirak, byk sevap; itirak etmeme ise gnah kabul edilmi, ksa bir mesafe dahi olsa (drt zira) cenazenin tey edilmesi emredilmitir.1211 Baka iler iin ara verilmesine scak baklmayan ilm almalara dahi cenaze treni iin ara verilebilecei belirtilmitir.1212 Cenaze trenine bir ky ve kasabadaki herkesin katlmas Talmudik bir zorunluluktu.1213 Bu zorunluluk slam dnemde de devam etmitir. Bir din adam kasabada bir cenaze olduunda, cemaate almay yasakladklarn ve trene herkesin itirakini zorunlu kldklarn belirtir.1214 Eski Yahudi cenaze trenlerinde bir musik aleti eliinde din ierikli ilahiler okumak yaygn bir detti.1215 Goitein, slam dnem cenaze trenlerinde musik aletinin (lab) kullanldna Genizada bir cenaze treninde rastladn; onun da skenderiyeye ait bir dokmanda olduunu belirtir.1216 Cenaze trenlerine kadnlar da itirak edebilirdi. Ancak bunlar tabutun tanmas esnasnda erkeklerle beraber yryemezlerdi. Tabutun tanmas srasnda kadnlarn yeri, en ndeki at kadnlarn (niht) arkasyd. Erkekler tabutun arkasndan yrrlerdi.1217 At kadnlar cenaze trenlerinin en vazgeilmez unsurlaryd. Cenazelerde grevi sadece kinot ad verilen atlar yakmak olan kadnlarn tutulmas Kitab- Mukaddes dnemine kadar gitmektedir.1218 Bu sebeple fakir bir kadnn lm deinde sahip olduu btn paray (10 dinar) defin srasnda kendisine at yakacak (siyh) kadnlar tutulmasna ayrmasna armamak gerekir.1219 Cenaze gmldkten sonra mteveffnn balanmas iin terhim (Armce: Duhran) duas; taksirat iin de bir baka dua (Duhran Tav) okunurdu.1220 Yahudilerde mezarn derinlii normal bir erkein grtlakla gs izgisi arasnda bir miktar olmaldr. Mezarn genilii ise 4 zira (yaklak 2 m.) olmaldr. Teorik olarak her Yahudinin Filistinde asgari 4 ziralk bir toprak parasnn olmas gerektii yaygn bir kabuld. Arazi sat szlemelerinde bu ifadeye ska rastlanmaktadr.1221 Bu ifadelerin yer almasnn sebebi, her Yahudinin Filistine gmlme arzusuyla ve mezarnn geniliinin bu ebatta olmasyla izah

Goitein, Mediterranean Society, V, s. 129-130. Bkz. M. Peah, 1:1; B.T., Ber. 18a. 1212 B.T., Ket. 17a. 1213 B.T., M.K. 27b. 1214 Bkz. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 156. Bir baka rnek iin bkz. a.g.e., ayn yer. 1215 Bkz. B.T., Ket. 46b; M. Ket. 4:4; B.M. 6:1. 1216 Dokmann ngilizce tercmesi iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 157-158. 1217 Goitein, Mediterranean Society, V, s. 163. Mukaddesnin belirttiine gre Hzistan blgesinde Mslman kadnlar da cenaze trenine itirak ediyorlard. Kadnlar cenazenin nnden ya da iki kenarndan yryen erkeklerin arkasndan takip ediyorlard. Ancak bu blgedeki trenlerde cenaze nefesli bir saz (zemer) ve davulla (tabl) teyi edilmekteydi. Bkz. Mukaddes, s. 440. 1218 Bkz. Yeremya, 9/17-20. Konuyla ilgili daha fazla bilgi iin bkz. Abraham Meir Habermann, Kinah, EJd, X, s. 1009-1010. 1219 ubat 1100 tarihli dokman iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 552, 208. not. 1220 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 163. Dua, ba Ve yirham (... ) eklinde balad iin bu ismi almtr. Karalerin terhim duasnn metni iin bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 259 vd. 1221 rnekler iin bkz. Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 596; Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 7-8 (5. responsa); Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 316.
1211

1210

325

edilmektedir.1222 Seyyah Petachia Irak blgesinde topra kazar kazmaz su kt iin mezarlarn ok derin kazlmadn; Filistin blgesinde bu tr bir sknt olmad iin mezarlarn derin kazldn belirtir.1223 Erkek Yahudilerin lahitleri zerine, psklleri (tisitsit) kesilmek ya da zlmek suretiyle geersiz hale getirilen (pasul) talitlerinin rtlmesi olduka yaygnd. Mallarla ilgili konularda sinagoglarda verdirilen yemin treni esnasnda zeri talit rtl bir tabutun bulunmas bunu simgelemekteydi.1224 Seyyah Petachia randa gml Yahudi byklerinden Neriya olu Baruhun lahitinden talitinin grndn belirtir.1225 Gmlmek iin anne, baba, kar-koca ya da akrabalara bitiik veya yakn mezarlklarn seilmesi, Kitab- Mukaddes dneminden beri sregelen bir detti. Yahudilerdeki bu det Hz. Yakubun Msrda iken Beni, atalarmn yanna gmn vasiyetine dayanmaktadr.1226 Bu anlay slam dnemde de devam etmitir. Nisan 1143 tarihli dokmanda zengin bir eczacnn kars, kendisinden nce aile yaknlarndan biri lmemise ld eve; lmse onlarn yanna gmlmeyi vasiyet etmiti.1227 1051 tarihli bir baka dokmanda ise Kudste yaayan bir tccar, arkadana yazd mektupta, ldkten sonra Fustatta atalarnn yannda gmlmek istediini dile getirmiti.1228 Definde kabir kazclar ile lahit yapclarn grev alanlarnn farkl olduu anlalmaktadr. Kazclar ilerini bitirdikten ve cenaze defnedildikten sonra lahitiler, len kimsenin ekonomik durumuna gre uygun bir lahit hazrlard. Yerin yapsndan dolay kk bir rzgrla mezar zerindeki kumlarn dalp mezarn dmdz hale gelmemesi iin lahit ilemine hemen balanrd. Geniza dokmanlarndan bunlara 12 ila 15 dirhem arasnda bir para dendii anlalmaktadr. XI. asra ait dokmanda lahit hazrlayclarndan sonra lahit yapmna kadar mezar bekleyen kimseden (natur) bahsedilir. Bunlar akam ya da akamzeri defnedilen, ancak karanlk nedeniyle lahit yaplamayaca iin mezarn herhangi bir hayvan tarafndan almamas iin bekleyen kimse idi.1229 Mteveff mezara yz Kudse gelecek ekilde defnedilirdi.1230 Definden dnte eve girmeden nce eller kez ykanrd. Her ykayta Mezmurlarda (Tehilim) yer alan: Ve Allahmz Rabbin nimeti zerimize olsun. Ellerimizin iini zerimizde pekitir. Evet, ellerimizin iini zerimizde pekitir! (ve yehi Noam) (Mezmurlar, 90/17) pasaj okunurdu. Ykama esnasnda su kab elden ele verilmezdi. Su kabn alan biri elini ykadktan sonra yere brakr, yanndaki su kabn
Gnmzde stanbul-Kuzguncuktaki Yahudi mezarl da Kk Kuds (Yerualayim ha-Ktana) olarak isimlendirilmekte ve arada deniz olmakszn kara yoluyla Kudse ulald iin dindar Yahudiler iin Anadolu yakasnda defnedilmek tercih edilmektedir. 1223 Bkz. Petachia, s. 116. 1224 Bkz. Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 346; eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 147, 154; Abrahams, JLMA, s. 52. 1225 Petachia, s. 102, 114. 1226 Bu dnemde defnedilmek iin Atalar kabirlerine yaknlk tercih edilirdi. Bkz. Hakimler, 2/9; Nehemya, 2/3-5. 1227 Dokmann ngilizce tercmesi iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 153. 1228 Goitein, - ha-Yiuv be-Erets Yisrael be-Reit haslam ve bi-Tkufat ha-Tsalbanim, ed. Yosef Haker, Yerualayim 1979-1980, s. 208-210. 1229 Dokmann ngilizce tercmesi iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 160, 165. 1230 Kalkaend, Subhl-A, XIII, s. 257.
1222

326

yerden alrd.1231 Definden sonra komu ya da arkadalar cenaze sahibine yemek (seuda hevraa) verirdi. Sofrada kaynatlm, ancak kabuklar soyulmam yumurta ve mercimek bulunurdu. Yumurtann yuvarlakl hayatn tabii dnmn, dolaysyla ldkten sonra dirilmeyi; mercimek ise gzyan sembolize ederdi.1232 lnn arkasndan konumak iyi kabul edilmez, len bir kimse anldnda Mslmanlarn merhum, rahmetli ya da Allah rahmet eylesin ifadelerini kullandklar gibi Yahudiler de hayatta iken iyi bir insand manasna gelen be-hasid be-odo ( )veya zeher tsadik livaraha ( )''eklinde dua ifadeleri kullanlrd.1233 len kimsenin lm yldnmnde mezar ziyaret edilirdi. Mezara gitme imkn olmayanlar ise o ehir ya da kasabadaki din adamlarnn mezarn ziyaret ederdi.1234 Anma treni (Yizkor/Hazkara) lmn ilk ylnda cenazenin gmlme, sonraki yllarnda ise ld gnn yldnmlerinde yaplrd. Bu gnde len kiinin ocuklarnn oru tutmalar, kandil yakmalar, mezar ziyaret etmeleri, Tevrat renmeleri ve cenazenin ruhu iin sadaka vermeleri din bir ykmllkt (mitsva). O gn kandil ya da mum yakmayan kimselerin, bunun bedelini fakirlere sadaka olarak vermeleri gerekirdi.1235 Anma gnnde o gne mahsus Kadi duas okunurdu. Dua, len kimselerin yaknlar (avelim) tarafndan sabah (ahrit), ikindi (minha) ve akam (arvit) vakitlerinde yaplrd. Kadi len kimselerin cehennem azabndan kurtulmas ve ruhunun huzura kavumas iin okunurdu.1236 Anma trenlerinde hem Rabbanler hem de Karaler mteveffnn balanmas iin terhim (Armce: Duhran) duas okurdu. Ayn dua ller iin sinagoglarda Kefret vb. din bayramlarda da okunurdu.1237 3. Cenaze Masraflar XI. asra ait bir dokmanda cenaze ykayclar, mezar kazclar, dua okuyan hazanlar ve tabut tayclar iin toplam 2.5 dinar dendii belirtilir.1238 Bu fakir bir insann cenazesi olmaldr. 1105 tarihli bir dokmanda cenaze evine giden bet din grevlileri cenaze masraflar iin 7 dinarlk bir para ayrmlard.1239 Ayn asra ait bir dokmanda cenazenin kaldrlmas iin harcanan 10 dinarlk harcama kalemleri u ekilde listelenmitir: Cenazeyi boydan rten bez, Dimyat ve ipekten mamul yeil iki elbise (19 krat + 2 + + dinar); ba rts, don, ba tarafn rten rt ve bir cbbe (9 dirhem + 30 dirhem + 1 dinar); tabut (1.5 dinar), teneir tahtalar (9.5 dirhem), tabut
El ykama adetinin Tesniye 21/7ye binaen yapld kabul edilmektedir. Bkz. Bloch, Jewish Customs, s. 54-55. 1232 B.T., B.B. 16a; Adler-Eisenstein, Mourning, JE, IX, s. 102; Bloch, Jewish Customs, s. 51, 56. Bir Geniza dokmannda cenaze sahibi arkadalarnn kendisini yedi gn boyunca yemeksiz brakmadn (yazziyn) belirtir. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 157, 549, 162. not. 1233 Goitein, Mediterranean Society, V, s. 183. fadenin kullanld dokmanlar iin bkz. a.g.e., V, s. 558, 312. not. 1234 Behar, El Gid Para El Pratikante, s. 434. 1235 Bunlarn bir ksm (mesel, oru bkz. B.T., Shebu. 20a) Kitab- Mukaddes ve Talmud dneminden beri uygulanrken, bir ksm da Talmud sonras dnemde ihdas edilmiti. Detaylar iin bkz. De Ward, Mourning Customs in 1, 2 Samuel, JJS vol. XXIII, No.2 (1972), s. 159-161; Bloch, Jewish Customs, s. 58. 1236 Bloch, Jewish Customs, s. 56-57, 253; Behar, El Gid Para El Pratikante, s. 430-431. 1237 Mann, Texts and Studies, II, s. 256. 1238 Dokmann ngilizce tercmesi iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 156-157. 1239 Dokmann ngilizce tercmesi iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 158.
1231

327

ve kefenin kokulanmas iin gl suyu, kafur vb. bitkiler (2.5 dirhem), testere (0.5 dirhem), terzi (3 dirhem) ve mezarlk yolu iin (3 dirhem); Dayan ve hazanlar iin (24 dirhem), cenaze ykayan iin (7 dirhem), teneir taycs iin (1.5 dirhem), tabut tayclara (10 dirhem), mezar kazclara (15 dirhem), ev sahibesine (5 dirhem), lahit hazrlayclara (12 dirhem), kapatldktan lahit yapmna kadar mezar bekleyen kimseye (natur) (1 dirhem), mezar kapatana (1 dirhem); ve dier masraflar 2.5 (dinar). Toplam: 6.5 dinar, 3.5 krat, 134.5 dirhem (3.5 dinar).1240 Ocak 1159 tarihli bir baka dokmanda ise Dimakl Mbrek b. EblMnnn cenaze masraflar u ekilde listelenmitir: Tabut 40 dirhem, (cemaate ait) veraset dairesi iin 9 dirhem, mezarla giden yolun kullanm iin 3 dirhem, mezar kazm ve lahit hazrlanmas iin 15 dirhem, ykaycya 3 dirhem, hazana 2 dirhem, cizye dairesine 15 dirhem, mezara gidi srasnda cenazenin korunmasn salayanlara (hm) 5 dirhem. Toplam 92.5 dirhem.1241 Ancak Fustatl zengin sarraf Eb Yakub Yosefin cenaze masraflar iin (tsorehey ha-met) 1.250 dirhem (yaklak 35 dinar) gibi ykl bir miktar ayrlmt.1242 ki farkl dokmandan Fustat Yahudilerinin mezarla giderken kullandklar yol iin de ayr bir cret dedikleri anlalmaktadr. Fustatta Yahudi mezarl ehrin gneydousunda idi. Tarihi bilinmeyen ancak XI. asra ait olan bir dokmanda 3 dirhem; Ocak 1105 tarihli Dimakl Mbarek b. Ebl-Mnya ait cenaze masraflarnn listesinde de mezarlk yolu creti iin 3.5 dirhem dendii kaydedilmitir.1243 XI. asra ait bir dokmanda skenderiyede kadn-erkek, oluk-ocuk btn cemaatin cenaze evine gittii, cemaat liderinin (haver) hazan gndererek lnn ruhu iin dua ve ilahiler okuttuu belirtilir.1244 4. Yas Tutma Yakubun (a.s) Yusufun lm haberini iitmesinden sonra elbisesini yrtarak zerine eski elbise (ul) giymesinden dolay1245 Yahudiler de yas gnlerinde elbiselerini yrtar ve eski elbiseler giyerdi. Yas mddetinin 7 gn olmas Yakub peygamberden; 30 gn olmas ise Musa peygambere srailoullar tarafndan tutulan yastan kaynaklanmaktadr.1246 Yas srasnda baka milletlerin yapt gibi sa sakal kazmak, bedeni yaralayncaya kadar dvnmek yasaklanmtr.1247 Yas sresince gndelik giysilerin karlp, yasa zel siyah ya da koyu renkli bir elbise giymek dettir.1248 Fatmler dneminde Yahudilerin yas gnlerinde giydii zel matem elbiseleri (sevbl-hdd) vard. XI. asrn sonlarnda zengin Yahudi kadn el-Vuha (Kerme bint Amram) (. 1100) vasiyetinde kz kardei iin 50 dinarlk nakd parann yannda bir de
1240 1241

Dokmann ngilizce tercmesi iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, IV, s. 160; V, s. 160. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 162. 1242 Dokmann ngilizce tercmesi iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 168-170, 169. 1243 Goitein, Mediterranean Society, V, s. 162. 1244 Goitein, Mediterranean Society, V, s. 156. 1245 Bkz. Tekvin 37/34. 1246 Tekvin, 50/10; Tesniye, 34/8; B.T., Ket. 103b. Tevrat esas alan Karalerde de yas mddeti 7 gn olarak tespit edilmitir. Bkz. Nemoy, Karaite Anthology, s. 34. 1247 Levililer, 21/5; Bloch, Jewish Customs, s. 48; Yeremya, 16/6; 41/5. 1248 B.T., Shab. 114a; Adler-Eisenstein, Mourning, JE, IX, s. 101.

328

matem elbisesi brakmt.1249 Ancak Fas Yahudileri yas gnlerinde beyaz elbiseler giyerlerdi.1250 Talmudta yedi gnlk yasn ilk gnnde alanmas, kalan drt gnnde ise yas tutulmas emredilir.1251 Bu detlerin slam dnemde de devam ettiini Eyyb sultan Melik Azzin (1193-1198) hekimi ve ayn zamanda Yahudi cemaati reisi olan Eb Zikrinin, Byklerimiz (yas konusunda) yle buyurmulardr: Yasn ilk gn alamak, sonraki drt gn yas tutmak, mteakip otuz gn tra olmamak.. szlerinden anlamaktayz.1252 Yahudilikte baa kl, toz-toprak samak, yas elbisesi giymek, ayakkab giymemek, koku vb. eyler srnmemek, ba rtmek, konumamak, yere oturup yas tutmak, gibi yasla ilgili kurallar Tevrattan sonra telif edilen kitaplarda anlatlmtr.1253 len kimsenin yatann ters evrilmesi, yas tutan kimsenin yere oturmas Talmudik dnemde ihdas edilmiti.1254 Sonraki dnemlerde yedi gn boyunca yaplmamas gereken iler u ekilde kurallatrlmtr: Ykanmamak, koku srmemek, cinsel ilikiye girmemek, deri sandalet giymemek, sa ve sakal tra olmamak, Tevrat renmemek, tefilin takmamak (sadece ilk gn), selam vermemek, elence ve kutlamalara katlmamak.1255 Yedi gnden sonra balayan 30 gnlk yasta (loim) elencelere katlmak ve hediye alp vermek dnda yedi gnlk yastaki yapmamas gereken eyleri yapabilirdi. 30 gnlk yas dneminde matemli evlenemez ve hibir elenceye katlamazd. Anne babann lmesi durumunda ise bir yl sreyle hibir elenceye itirak edilmezdi.1256 Hayy Gaon bayramlar mnasebetiyle yasa ara verilemeyeceini belirtmitir.1257 Hem Genizada hem de responsalarda yer alan bilgiler yasla ilgili bu detlerin tamamnn Abbas ve Fatm dnemlerinde de devam ettiini gstermektedir. Pumbedita yeivas gaonlarndan Paltoya (842-848) ait bir responsada cenazesi olan bir kimsenin bu skntl halinde yalnz braklmamas emredilir. Paltoy ve Hayy Gaon cenaze defne hazrlanrken cemaatten on erkein (minyan) giderek matemli kiiyi teselli etmelerini ve bu arada Mezmurlar kitabndan (Tehilim) blmler okumalarn belirtmitir.1258 Bu uygulama ortaada balamtr. Talmudik dnemde sadece kimsesizlerin evine 10 erkek gnderilir, yedi gn boyunca din emir gerei yas
Goitein, A Jewish Business Women, s. 239. Bloch, Jewish Customs, s. 54. Bunun kkeni Talmud rabbilerinden birinin grne dayanmaktadr. Talmud rabbilerinden R. Yanay yas sresince beyaz giyilmesini emrediyordu. Bkz. B.T., Shab. 114a. 1251 B.T., M.K. 27b. 1252 Bkz. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 177. 1253 Bkz. Yeu, 7/6; II. Samuel, 14/2; II. Samuel, 15/30; Levililer, 10/3; Amos, 5/13; Nehemya, 1/4; B.T., Ber. 6b. Detaylar iin bkz. De Ward, Mourning Customs in 1, 2 Samuel, JJS vol. XXIII, No.1 (1972), s. 6 vd. 1254 Bloch, Jewish Customs, s. 51. 1255 Adler-Eisenstein, Mourning, JE, IX, s. 103; De Ward, Mourning Customs in 1, 2 Samuel, JJS vol. XXIII, No.1 (1972), s. 20vd.; Behar, El Gid Para El Pratikante, s. 390. Talmudik dnemde cinsel iliki korkusundan dolay yas boyunca kar koca ayr yatard. Bkz. B.T., Ket. 4b. 1256 B.T., M.K. 22b-23a; Adler-Eisenstein, Mourning, JE, IX, s. 103; Bloch, Jewish Customs, s. 51. 1257 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 184. 1258 Paltoy Gaonun responsas iin bkz. Kobler, A Treasury of Jewish Letters,I, s. 71; Hayy Gaonun responsas iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 37 (31. responsa).
1250 1249

329

tutulurdu.1259 Bu uygulama slam dneme gelince responsada belirtildii zere, sadece kimsesizler iin deil cenazesi olan herkes iin uygulanmaya balamtr. Yas, cenazeyi techiz eden kimse (golel) cenazeyi kefenledikten sonra balard. Eyyb sultan Melik Azzin (1193-1198) hekimi Eb Zikrinin erkek kardeinin kefenlenmesinden sonra gndelik elbiseleri kard, defin dnnde de ocaa varp ald klleri hafif slatarak yzne srd ve yasa brnd belirtilir.1260 Yasta olan kimsenin Talmudta R. Ai ve R. Zutra tarafndan retilen duay (Bkz. B.T., Ber. 46b) okumas tavsiye edilmitir.1261 Yedi gnlk tutulan yasn sebebi, cesedin sanc ekmesi, ruhun da kararsz bir ekilde intikal edecei yere henz intikal etmemesi olarak aklanmaktadr.1262 Sura gaonlarndan Yahuday (b. Nahman) (757-761) bu sre iinde ruhun matemli kimseye u ekilde hitap ettiini belirtir: Mateminle beni msterih klmaktasn. Rab da seni msterih klsn1263 Bu sre zarfnda len kimsenin ruhunu temsilen evde bir mum devaml yank braklr, evdeki aynalar da bir rt ile rtlrd.1264 Yedi yaknndan birisi len kiinin yapmas gereken bir dier ilem de keria idi. Keria, bir kimsenin elbisesini yrtmasdr.1265 Kiinin elbisesini yrtmasn gerektiren yaknlar unlard: Babas, annesi, olu, kz, erkek kardei, kz kardei ve ei.1266 Bir bebek otuz gnn doldurmadan lrse onen kurallar olmad gibi, yas kurallar da yoktu.1267 Ebeveyn iin elbisesinin sol taraf, dier yaknlar iin sa taraf Talmudtan okunan bir duadan sonra yrtlrd.1268 Sadiya Gaon ldnde Halepli Kara Salmon ben Yeruhim elbisesini yrtarak yasa brnmt. Bir Rabbanye bu derece zlmesi dier Karaler tarafndan iddetle tenkit edilince, o kendisini u szlerle savunmutur: Dorudur; ancak bizim kendi aramzda ok faydal tartmalarmz olmu ve bundan da karlkl pek ok fayda elde etmiizdir. Bu sebeple zntm gstermek istedim.1269 Yasta olan kimseler yas boyunca ayakkab giyemez ve baston da kullanmazd.1270 Bu kimseler divan vb. yksek yerlere deil, yere oturmak

Bloch, Jewish Customs, s. 56. Dokman iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 175-176 1261 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 36 (27. responsa). 1262 Paltoy Gaona ait bu bilgi iin bkz. Kobler, A Treasury of Jewish Letters,I, s. 71. Responsada Eyb, 4/22ye atf yaplmtr. 1263 Responsa iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 37 (31. responsa). 1264 Bloch, Jewish Customs, s. 55. 1265 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 37 (31. responsa). Tevrat ve Talmudtaki yeri iin bkz. Levililer, 10/6; B.T., M.K. 15a. 1266 Adler-Eisenstein, Mourning, JE, IX, s. 102; Behar, El Gid Para El Pratikante, s. 390; Keriah, EJd, X, s. 916-917. Kr. Levililer, 21/2-3. Kitab- Mukaddes dnemindeki uygulama iin bkz. De Ward, Mourning Customs in 1, 2 Samuel, JJS vol. XXIII, No.1 (1972), s. 8 vd. 1267 Adler-Eisenstein, Mourning, JE, IX, s. 102. Ancak yedi gnn doldurmadan len bebekler snnet edilir ve bir isim verilirdi. Bir aylkken len ocuklarn ise iki erkek ve bir kadnn itirak edecei bir trenle cenazesi kaldrlrd. Bkz. Hiller, Burial, EJd, IV, s. 515 vd. 1268 Bkz. B.T. Ber. 59b 1269 Margoliouth, Ibn al-Hitis Arabic Chronicle of Karaite Doctors, JQR, o.s. IX (1897), s. 434, ng. trc. 441. 1270 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 103 (191. responsa).
1260

1259

330

zorundaydlar.1271 Bunlar ayrca bir byk ya da din adam geldiinde de ayaa kalkmazlard.1272 Yasl kimseler yedi gn boyunca, len insann ruhu iin Eyb kitabndan blmler okurdu.1273 Bu kimseler ayrca yas gnlerinde sinagoga gittikleri zaman cemaatten ayr bir meknda ve yere otururlard. badetin bitiminde cemaat ya oturduu yerden ya da bizzat yanlarna gitmek suretiyle taziyede bulunurdu. aliah tsibur da bunlarn yannda dua okurdu. Ancak bunlar Tahanonim duas yapmazlard. Hayy Gaon bu kimselerin kendilerini ok fazla belli etmemeleri gerektiini belirtmitir. Ayrca bilmeksizin onlara yaklamak isteyen kimselerin onlarla temasn nlemek iin uyarlmalarn sylemitir.1274 Yas gnleri, sinagoglarn en fazla dolduu gnlerdi.1275 Yakn len kimse yas gnleri boyunca tefilin takmazd.1276 Yas gnnn k olan 7. gnn, Av aynn 9. gnne denk dmesi mnasebetiyle sorulan bir soruda, Irak (Babil) Yahudilerinin (ha-minhag be-Bavel) yastan k treni hakknda kymetli bilgiler verilmitir. Yasn bittii gn sabah ibadetinde (ahrit) ya getirilir ve yasl adamn ba tra edilirdi. Bu arada Aveley Tision iin dua okunurdu. Daha sonra yasta olan adamn kafas lk suyla ykanrd. Gaon Irakta baz Yahudi cemaatlerinde bu ilemlerin yaplmasndan nce, yastaki kiiye bir para ekmek yedirildiini ve bundan sonra dua yapldn; bu duaya yemek duasnn da (birkat ha-mazon) ilave edildiini belirtir. Ekmein yedirilmesinden sonra yastaki kiinin yz tra edilir ve elbisesi de deitirilirdi.1277 VI. BR ARADA YAAM 1. Rabbanler ve Dierleri Rabban Yahudiler, kendilerinden olmayan dierleri iin goy, nohri ve akum (avdey kohavim ve mazalot) terimlerini kullanmaktadr. Ortaa metinlerinde Mslmanlar iin genelde goy,1278 Hristiyanlar iin ise Kitab- Mukaddeste yer alan bir tanm olan snnetsiz anlamndaki arelm terimi kullanlmtr.1279 Responsalarda Yahudi olmayanlar iin genelde goy ifadesi kullanlmakla birlikte, baz responsalarda dieri anlamna gelen nohri terimi de kullanlmtr.1280 Kirkisn, Yahudilerin Yahudi olmayanlarn inan ve kabullerine kar tavrlarnn Filistin topraklarna girmeleriyle baladn belirtir.1281 Yahudiler Kenan iline yerletiinde peygamberler putperest kavimlerin arasnda varlk mcadelesinin nasl verileceini gstermi; millet olarak kalabilmenin yegne srrnn, onlarn detlerine muhalefette olduunu sylemilerdi. Bu sebeple Yahudi dncesinde
1271 1272

eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 37 (31. responsa). Oturmann kkeni iin bkz. Nehemya, 1/4. Adler-Eisenstein, Mourning, JE, IX, s. 102. 1273 Adler-Eisenstein, Mourning, JE, IX, s. 102. 1274 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 37-38 (35. responsa). Hayy Gaonun responsas Arapadr. 1275 Gil, Yediot al Bete Kneset be-Teudot ha-Gniza, s. 322. 1276 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 103 (191. responsa). 1277 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 103 (191. responsa). 1278 Geniza dokmanlarnda goy ifadesi ounlukla Mslmanlar iin kullanlmtr. rnek iin bkz. Gil, Erets Yisrael, II, s. 85-87 (50 no.lu dokman) (1025lerde Kuds yeivas tarafndan Kudsteki ekonomik sknt hakknda yazlan bir mektup). 1279 rnekler iin bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 18-19; s. 180-182; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 278. 1280 Mesel bkz. Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 18 (49. responsa). 1281 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 18, ng. trc. Nemoy, s. 334.

331

Darhey ha-Amori (Amori detleri) adyla bir terim gelitirilmi, Yahudi olmayanlarn detlerinden aslandan kaar gibi kalmas emredilmitir.1282 Srgn ncesi dnemde Yahudiler iin dierleri (Msrllar, Asurlular ve Babilliler) dmandr. Ancak srgn ve igallerle dierleri ile bir arada yaamaya balayan Yahudilerin bunlarla ilikisi, zaman zaman etkilenme ve taklit; zaman zaman da bu din ve kltrlere kar nefret ve dmanlk eklinde gelimitir. Yahudi olmayana bak II. Mabed dneminde ve srgnlerle iyice belirginlemitir. Bu zamana kadar Kenan ilinde yaayan yedi kabile ile ilgili bata evlenme yasa olmak zere pek ok yasan kapsam Ezrann reformlaryla geniletilmi ve bu yasaklar Yahudi olmayanlarn tamamna temil edilmiti.1283 Amori detleri (Darhey ha-Amori) olarak terimletirilen muhalefet, hayatn her alannda uygulanmaya balamtr. Buna Tevrattan da bir delil bulunmutur: Msr ve Kenan diyarnn ileri gibi yapmayacaksnz; onlarn kanunlar ile yrmeyeceksiniz.1284 Bu sebeple yabanclarn sa eklinden giyimine, yeme-ime tarzndan gdalarna kadar pek ok konuyu benimsemek ve onlar gibi yaamak iddetle yasaklanmtr.1285 Yahudilikte goy ad verilen dierine bak, asl Yahudilerin tarih srete geirdii tecrbeyle ekillenmitir. Daha ok Talmudta ekillenen bu bak, zamandan zamana, din adamndan din adamna ve olaydan olaya farkllk gstermektedir. Talmudta Yahudi olmayana (goy) Yahudi olmayanlarn en iyisinin dahi ldrlmesinden, yarg gnnde Yahudi ile Yahudi olmayan arasnda bir farkn olmayacana kadar geni bir perspektifle baklmtr.1286 Yahudi anlaynda Yahudi olarak yaratlmamak bir talihsizliktir. Erkek ya da kadn her Yahudi her sabah uyannca yapt duada Tanrya kendisini Goy olarak yaratmad iin kreder: Mukaddessin ey Tanrm! Alemin Kral! Beni goy olarak yaratmadn iin!1287 Sadece kalk duasnda deil, gnlk ibadetlerindeki (ahrit, minha ve arvit) hitam duas alenu le-abeahda da en az kez kendisini dier memleketlerdeki talihsiz yazgl goylar gibi klmad iin Tanrya dua edilir: Her eyin Efendisini yceltmek, dnyann Hlikn vmek bize klnan bir farzdr. Zira, O bizi dier memleketlerin goylar olarak yaratmad, konumlandrmad, onlar gibi pay vermedi, yazgmz da onlarnki gibi yapmad.1288

Veltri, Defining Forbidden Foreign Customs, s. 27. Kendi ilahlarna yaptklar gibi btn irenlikleri size retmesinler (Tesniye, 20/18). 1283 Bkz. B.T., Meg. 13a. Ayrca bkz. Sperber, Gentile, EJd, VII, s. 410. 1284 Levililer, 18/3. 1285 Veltri, Defining Forbidden Foreign Customs, s. 29. 1286 B.T., B.K. 117a; A.Z. 25b. 1287 Baruh Ata Adonay, Eleheynu Meleh ha-Olam, e lo aseni Goy (kadn ise Goya) [ , .] , /Bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 115; Amram Gaon, Seder, I, s. 4; ng. trc. 10. Gnmz Yahudi dua kitabnn (Sidur) Trke tercmesinde Liliane Zerbib (Kazes) bu ifadeyi u ekilde tercme etmitir: Kutsalsn Sen Tanrmz, Evrenin Kral, beni olduum gibi yarattn iin. Bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 6. Niin bu ekilde evirdiini anlayamadmz Zerbibin bu tercmesi yanl olsa gerektir. 1288 Alenu le-abeah le Adon ha-kol, latet gedola le-yotser bereit, e lo asenu goyey ha-aratsot [... .] , , Bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 216 (ahrit duas); s. 276 (Minha duas); s. 329 (Arvit duas).

1282

332

Bir Yahudinin, Yahudi olmayana kar herhangi bir ykmll yoktur. Bu sebeple, mal zayi edilen bir goyun maln tazmin etmek gerekmedii gibi,1289 badan koparlan salkm almann da bir mahzuru yoktur.1290 Yahudi olmayanlar Yahudilere yaptklar zulmden dolay sevilmeyen, hatta nefret edilen insanlardr.1291 Goylar ahlken dk, sahtekr ve gvenilmez insanlar olduu iin, mahkemede ahitlikleri de geerli deildir.1292 Kurnda bahsedildiinden dolay bu anlayn Medine Yahudilerinde de var olduunu gryoruz. Kurnda Medine Yahudilerinin bazlarnn mmilere kar bir sorumluluunun olmad eklinde bir dnceye sahip olduklar belirtilir.1293 Goylar Tevrat dmandr. Bu sebeple bir goya asla Tevrat retilmemelidir. Zira Tevrat Yakubun miras, Musann srailoullarna brakt bir emanet ve eriattr.1294 slam dnemde konuyla ilgin bir rnek erira Gaonun responsasna yansmtr. Yahudilie girmeyen bir klesinin doan olunu Yahudi ilkokuluna gnderen bir kimse gaon tarafndan iddetle azarlanm ve Yahudi olmayan birine Tevrat retilmemesi gerektii vurgulanmtr.1295 O dnemde gayr- mslim halklar arasnda kendi kutsal kitaplarn dier din mensuplarna retmemek gibi bir eilim olduu anlalmaktadr. Suriye Hristiyanlar tarafndan Hz. mere yazld iddia edilen Ahidname-yi mer (e-rtul-meriyye) olarak literatre geen dzmece belgede ocuklarmza Kurn retmeyeceiz, eklinde bir maddenin yer almas, o dnemde benzer eilimin Hristiyanlar arasnda da olduunu gstermektedir.1296 Goylar ayrca Sebt gnne de riayet etmemelidirler. Zira, Sebt sadece Tanr ile srailoullar arasndaki bir szlemedir.1297 R. Ai, bir Yahudinin gayr- menkuln Yahudi olmayan birine satmas durumunda kendisine herem ilan edileceini belirtir ve bu durumu bir Yahudinin yanna getirip bir aslan balamaya benzetir. Herem, yabancnn vermi olduu zararn tazminine kadar devam ederdi.1298 Btn bunlar aslnda Yahudi halknn dnemden dneme, komu olduklar goylara ve yaadklar corafyaya gre ekillenen tavrlardr. slam dnemle birlikte, Bizans ve Ssn devletlerinde zulm ve baskya maruz kalan Yahudilerin hukuk statlerinde byk bir dzelme olmu, Mslman idarecilerin tutumu, slam dnyasndaki siyas, ilm, ekonomik ve kltrel alanlarndaki gelimeler, Yahudi cemaatini de etkilemi; Mslman komulara kar byk bir yaknlama
B.T., B.K. 113b. B.T., B.B. 54b. 1291 B.T., B.K. 117a; A.Z. 25b. 1292 B.T., B.K. 15a; Bik. 13b. 1293 Bkz. l-i mrn, 3/75. 1294 Tesniye, 33/5; B.T., A.Z. 2b; Hirsch-Einsenstein, Gentile, JE, VII, s. 623. 1295 Responsa iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 83-84. Ancak Talmudik dnemde geerli olan bu kabuln slam dnemde de devam ettirilmesi ilgintir. Zira Tevrat tahrif edilmi dahi olsa, Mslmanlar tarafndan z itibariyle hak bir kitap olarak kabul edilmekte ve Yahudilerin kendi mahkemelerinde bir hkm kayna olarak kullanlmasna msaade edilmekteydi. 1296 Kaynaklar ve deerlendirme iin bkz. Fayda, Hz. mer Zamannda Gayri Mslimler, s. 179. 1297 B.T., Sanh. 58b; Hirsch-Einsenstein, Gentile, JE, VII, s. 623. 1298 B.T., B.K. 114a.
1290 1289

333

meydana getirmiti. Bu yaknlamada her iki din mensuplarnn tevhit inancna sahip olmalarnn da byk pay vardr.1299 Ancak Yahudilerin slam dnemde teki olarak Mslman komularna kar tavr, slam dnemin ilk asrlarnda ksmen yumuasa da genel hatlaryla Talmudun bu esaslar erevesinde devam etmitir. Mellifi mehul bir responsada bir Mslmann gasp edip, sonra bir baka Yahudiye satt eein tespit edilmesi zerine, slam mahkemesine gidildii, ancak gasp edildiine dair ahit getirilemedii iin eein satn alan Yahudide kald belirtilir. Responsada Yahudi olmayanlarn gvenilir insanlar olmadklar belirtilmitir.1300 Ayn responsada eein yabanc birinden alnmas durumunda eein iadesinin ya da parasnn tazmininin gerekmedii belirtilir.1301 Bir Geniza dokmannda Adenden yazan bir Yahudi tccar Mslman orta ile yaad bir problemden dolay arkadana yazd mektubuna, Kitab- Mukaddeste bir goya gvenme buyrulmu szleriyle balar.1302 IX. asra ait bir responsada ise Mslman birinin Yahudi komusundan alp bir baka Yahudiye satt bir olayla ilgili dnemin gaonuna sorulan soruda, prensip olarak goylarn szne inanlmad iin, ahitliklerine de scak baklmad belirtilmi ve Talmudun kural (B.T., B.K. 15a) hatrlatlmtr.1303 Samuel b. Yahya el-Marib (XII. asr) kendi zamannda baz Yahudilerin Yahudi olmayan insanlar son derece hor ve hakir grdklerini, hatta bir hayvandan farkl grmediklerini nakleder.1304 Benzer ekilde Yahudi olmayan milletlerin yiyecekleri pis, murdar, lden akan irin ve dk gibi nitelenerek uzak durulmas belirtilmitir.1305 Kirkisn, kendi dneminde Yahudilerin, deil yemeklerini, Yahudi olmayanlar (el-mem) tarafndan yetitirilen bitkilerin yenmesine dahi kar ktklarn ve yendii takdirde murdar (tame) olacaklarna dair bir tutumlarnn olduunu haber verir. Yahudilerin bu tutumunu ayadaki (onlar) murdar pis kabul ederek atacaksn ifadesine dayandrdklarn belirtir.1306 Kurnda da tevhit izgisinde birleen bu iki din mensuplarnn yiyeceklerinin birbirine hell, dolaysyla Mslmanlarn yiyeceklerinin de Yahudilere hell olduu belirtilmitir.1307 Yahudi olmayan biri tarafndan piirilen ekmein alnp alnmamas konusunda Tsameh Gaona sorulan bir sorunun cevabnda gaon Yahudi olmayan biri tarafndan piirilen ekmeklerin alnmamas gerektiini belirtir; ancak alan kimselerin fizik bir cezaya da arptrlmamasn, sadece azarlanarak bir daha yapmamasnn tembihlenmesini emreder. Gaon yabanclardan ekmek alnmayaca konusunun beytlmidraslardaki rencilere ok iyi anlatlmasn syler.1308
Bu konuyla ilgili olarak bkz. Adam, Yahudilik ve Hristiyanlk Asndan Dier Dinler, stanbul 2002, s. 47 vd. 1300 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s.23. 1301 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 23. 1302 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 275. 1303 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 23. 1304 Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 174. 1305 Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 174. 1306 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 18, ng. trc. Nemoy, s. 334. Halbuki ayada geen ifade aslnda putlarla ilgilidir. Ancak Yahudilerin bu yasa genelletirdikleri anlalmaktadr. 1307 Bkz. Mide 5/5. 1308 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 26.
1299

334

Yabanclara ait kap-kacaklarn kullanmnda dinen bir yasak olmamakla beraber, Yahudi olmayanlarn, Yahudi eriatna aykr gdalarn ya da yemeklerin yapmnda kullanabilecei ihtimaline kar yabanclara ait kaplarn kullanmna scak baklmamtr.1309 Sura gaonlarndan Hilay (788-796) bir yabancnn bardandan ya da anandan illa da su iilecekse, bardan ya da anan kenarna talitin konularak iilmesini belirtmitir. Yahudi olmayanlarn kap-kacaklarna kar temkinin bir baka sebebi de bu kaplara yabanc kadnlarn detli iken dokunabilecekleri endiesidir. Bu kaplar ancak Yahudilike temiz (tahir) hale gelecek ekilde ykandktan sonra kullanlabilir.1310 Ancak ou din adam Yahudi olmayan komularn piirdii kaplarn kullanlmasn yasaklamt.1311 Dierine baktaki din kabuller sebebiyle Yahudiler slam dnemde ekonomik ve ticar ilerde ortaklklar genelde kendi dindalaryla kurmutur. Bir Geniza dokmannda Yahudi tccar, bir Yahudi tccar bulamad iin henz mal sevkiyat yapamadn, gecikmenin bir Mslman ile de gndermek istemediinden kaynaklandn belirtir.1312 Yahudi cemaatinde taradaki Yahudilerin genelde Yahudi olmayana zelde ise Mslmana bakyla, Badat gibi byk ehirlerde slam toplumuyla ili dl olan Yahudilerin Mslmanlara bak ve ilikileri farklyd. Ancak gaonlarn Mslman komularyla ilikilerindeki ksm yumuamas bile belli bir kaynama dneminden sonra gereklemitir. Mesel, Sura gaonu Nahona (871-879) gelen sorulardan birinde, kyde deirmen olmad iin o kyde Yahudi olmayan birine (bir mslmana) ait yegne deirmende yaplan unun Fsh matsas iin kullanlp kullanlmayaca sorulmu; gaon unun kullanlabileceini, ancak Yahudi olmayanlar tarafndan yaplan unlu mamullerin kullanlamayacan belirtmiti.1313 Oysa ayn soruya bir sonraki asrda ayn yeivada grev yapan Tsameh Gaon (988-997) ise saknca olmad eklinde bir gr belirtmitir. Ancak gaonun fetvasndan o dnemde baz cemaatlerdeki Yahudi din adamlarnn cemaate bu konuda eski yasaklar devam ettirdiklerini reniyoruz. Din adamlar genel olarak Yahudilerin kendi ekmeklerini kendilerinin yapmalarn, bir yabancya asla ekmek yaptrmamalarn tavsiye ediyorlard.1314 Paltoy Gaona ait bir responsada goy tarafndan piirilen yemei yiyen biri yaayan bir l olarak tasvir edilmitir: ke-mavet e hu hay. Hatta deil piirmek, bir goyun kk bir katksyla lezzet kazanan bir yemek dahi kusurlu (pagam) kabul edilmitir.1315 Yahudi olmayan biri ya da bir kle tarafndan tecavze urayan bir kadnn ocuu nesebi gayri sahih (mamzer) kabul edilmemi, kadnn iradesi dnda gerekletii iin cemaatten saylmtr. Ancak irade dorultusunda gerekleen
Ahimaetsin dedesi efatyann, Bizans mparatoru Basilin kzn tedavi iin stanbula geldiinde Hristiyanlarn kaplarnda yemek yemedii belirtilir. Bkz. Ahimaets, Sefer Yuhasin [The Chronicle of Ahimaaz], s. 7, ng. trc. 71. 1310 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 39 (36. ve 37. responsalar). Responsalarn Paltoy veya Natronay gaonlara ait olabilecei de belirtilmektedir. Bkz. a.g.e., II, s. 24. 1311 Bkz. Poznanski, Inyanim onim ha-Nogaim liTkufat ha-Geonim, ha-Kedem 2-3 (1908-10), s. 50. 1312 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 276. 1313 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 192 (267. responsa). 1314 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 107. Tsameh Gaon, din adamlarnn cemaate byle bir yasak koymalarn anlayamadn belirterek konuyla ilgili baz llere dikkat eker. 1315 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 92 (86. responsa).
1309

335

birlemelerde hem kadn hem de gayri meru olarak kabul edilen doan ocuk (mamzer) cemaate kabul edilmemitir.1316 Talmudta bir Yahudinin, Yahudi fakirler gibi, goy fakirlerine de yardm yapabilecei belirtilir.1317 Abbasler dneminin byk zenginlerinden Netiraoullar kroniinde Netirann olu Sehlin yabanc (goyim) fakirlere de sadaka ve hediye datt belirtilir. Hatta onun Kfede yaayan Hz. Alinin torunlarna ve dier Haimoullarna para gnderdii de rivayet edilmektedir. Ayn kronikte bunun ayn zamanda babalar Netirann da deti olduu kaydedilmitir.1318 Goy hastalar ziyaret edilir, gerekirse cenazelerine itirak edilebilir.1319 Sar alom Gaona ait bir responsada goy dahi olsa Yahudi olmayan birinin malnn alnmasnn kesinlikle yasak olduu belirtilmitir.1320 Hem Karalerden hem de Rabbanlerden Tanrnn yegne ifa veren olduunu kabul eden ve tbb tedaviyi tasvip etmeyen baz Yahudiler hari tutulursa,1321 slm dnyasnda Yahudiler din sebeplerle daha ok Yahudi tabiplere muayene olmakta idiler. Bu sebeple de Yahudi olmayan tabip ve hastanelere gitmemekteydiler. Goitein, inceleme frsat bulduu pek ok Geniza dokmannda Mslman hastanelerde alan onlarca Yahudi tabibe iaret edilmesine karn, Yahudi hastaya atfta bulunulmamasn, din sebeplere balamaktadr.1322 Yahudilerin bu tutumu Goiteinin de belirttii gibi, koyu bir dindarlktan kaynaklanm olabilir. Zira Talmudta Yahudilere Yahudi olmayan tabibe muayene olmamalar emredilir.1323 Talmudik dnemdeki gayr-i Yahudiye kar bu eski alkanlk, slam dnemde de devam etmitir. Kirkisannin belirttiine gre X. asrda Karalerin bir ksm kendi inancnda olmayan (muhalifn) tabiplere muayene olmazlar; bir ksm ise, sadece baka dinden olan tabibin, Kara hastann evine gelmesi artyla muayeneyi kabul ederdi.1324 Yahudilerin inanlar gerei gelitirdikleri bu tavr bir yana, slm dnyasnda hastalar arasnda herhangi bir ayrm sz konusu deildi. Abbas veziri Ali b. sa, Irakta Sevad blgesine tabip Sinn b. Sbitin bakanlnda gnderdii seyyar hastanede, Mslmanlarla birlikte Sura kasabasndaki Yahudiler de tedavi edilmi ve kendilerine ila verilmiti.1325 Bir Mslman tabip, deil bir gayr- mslim, bir tabibin dman dahi olsa kendisine gelen hastasn tedavi etmesi gerektiini belirtir.1326 Ancak zengin ailelerin zor durumlarda Mslman tabiplere mracaat ettikleri Geniza kaytlarna
Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 27. B.T., Git. 61a. 1318 Bkz. Harkavy, Netira ve Binav: Mipaha Kavoda be-Yisrael be-Yemey Rav Sadiya Gaon, s. 38 (Yahudice-Arapa), 40 (brnce). 1319 B.T., Git. 61a. 1320 Responsann detaylar iin bkz. Kobler, A Treasury of Jewish Letters, I, s. 72. 1321 Karaler iin bkz. Cahn, The Rise of the Karaite Sect, s. 66. Chiz kendi dneminde (bir ksm) Yahudilerin tbba inanmay dinsizlik sebebi saydn belirtir. Bkz. Chiz, er-Redd aln-Nasr, s. 62. 1322 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 251. 1323 B.T., A.Z. 27a-b; Shohet, The Jewish Court, s. 87. Dier yandan bu tutum, o dnemde hem Rabban hem de Kara tabiplerin, Yahudi ve Kara hastalarn baka bir dinden tabibe gitmeyecek kadar ok olmasndan da kaynaklanabilir. 1324 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 62, ng. trc. Nemoy, s. 394. 1325 bnl-Kft, s. 194; bn Eb Usaybia, s. 301. 1326 Fatmler dneminin nl hekimi Ali b. Rdvann (. 460/1068?) bu tavsiyesi iin bkz. bn Eb Usaybia, s. 565.
1317 1316

336

gemitir. XII. asra ait bir dokmanda bir Yahudi aile, kzlarnn vcut zayfln tedavi iin Mslman bir tabibe 4 dinar demilerdi.1327 Mslman hekimleri tercih etmeyen Yahudiler, tbb tedavilerini cemaat ii gelitirdikleri bir sistemle zm olmaldrlar. Zira bir Geniza dokmannda fakir Yahudilerin tedavi ve ila masraflar iin denek ayrld kaydedilmektedir.1328 Cemaatlerin Yahudi hastalar tedavi ettikleri bir hastanelerinin olup olmad bilinmemekle beraber, Fatmler dneminde en azndan Fustatta Yahudilere ait bir hastane olduu belirtilmektedir.1329 2. Karaler ve Dierleri Kara Sehl b. Matsliah Fustattaki Yahudilerin Mslman komularndan ya, deve derisi, iecek, deirmenlerinde yaplan un ve pasta almalarn iddetle tenkit eder.1330 Bu tenkitten Karalerin dierine (goy) baknn Rabbanlerden daha kat olduu anlalmaktadr. Karalikteki genel kural, dierlerinden hibir ey almamaktr.1331 XI. asra ait bir evlilik dokmannda ileri srlen bir artta Rabbanler iin dinen yasak olmasa da asimilasyon asndan tasvip edilmeyen Mslman ekmei yememe kuralna Karalerin ok sk riayet ettiini anlyoruz. Kara kadn kocasna eve Mslman (goy) tarafndan yaplan ekmek sokmamas artn koymutur.1332 Rabban Yahudilerin gayr-i Yahudi ile irtibat kurulabilecei pek ok kap Karaler tarafndan kapatlm ve Rabbanler bu tavrlar dolaysyla iddetle eletirilmitir.1333 Kara Daniel Kmis dnlerinde salarn Mslman berber kadnlara yaptran Rabban kadnlarn iren bir i yaptklarn belirtir. Ayrca Rabbanleri Mslman komularn dnlerine katlmalar veya onlar dnlerine davet etmeleri dolaysyla iddetle tenkit eder.1334 Bu tenkitten Karalerin dieriyle sosyal ilikileri hi tasvip etmedikleri anlalmaktadr. Dier yandan Daniel Kmisnin dierine bakn gsteren ilgin bir ifade vardr. Rabban Yahudi kadnlar iin Yahudi (naey Yisrael) ifadesini kullanan Kmis, Mslman (ya da Hristiyan) kadnlar iin ise o yol yolcusu kadnlar/fahie (zenut) ifadesini kullanr.1335 3. Bir Arada Yaamdan Kesitler a. Komuluk likileri Sosyolojik adan komuluk ve arkadalklarn selamlama, karlkl ziyaret ve oturup beraber yeme-ime eklinde deiik ynleri vardr. slamn Yahudilere (ve Ehl-i kitaba) kar bu tr ilikilerdeki temel ls, ilikileri kesme eklinde olmamtr.
1327 1328

Goitein, Mediterranean Society, II, s. 256. Goitein, Mediterranean Society, II, s. 252. 1329 Goitein, The Social Services of the Jewish Community, JSS 26 (1964), s. 77. 1330 Gil, Erets Yisrael, I, s. 645, 654; Nemoy, Karaite Anthology, s. 111. 1331 Cahn, The Rise of the Karaite Sect, s. 35. 1332 Mann, Texts and Studies, II, s. 160, 173; Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 433. 1030larda yazlan bir ketubada yer alan bir baka rnek iin bkz. a.g.e., s. 478. 1333 Cohen, Anan ben David and Karaite Origins, JQR, n.s. 68 (1977-78), s. 142. 1334 Mann, Texts and Studies, II, s. 55, 77. 1335 im naim ha-goyot ha-zenut Bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 77.

337

Kurnda Yahudilerin (ve Ehl-i kitabn) yiyeceklerinin Mslmanlara, Mslmanlarn yiyeceklerinin de Yahudilere helal olduu belirtilir.1336 Bu durum bir Arap atasznde yle dile getirilmitir: Yahudinin evinde ye, Hristiyann evinde uyu.1337 Yiyeceklerin hell olmas, sosyal ilikilerde nemli bir noktadr. slamn ehl-i kitapla ilikisi gayet realisttir. Ehl-i kitab yeknesak olarak grmeyen slam, bunlar arasnda samimi ve dindarlar olabilecei gibi (Bakara 2/62, Al-i mrn 3/75, 199-200, Mide 5/69), inanmayan, peygamberleri dahi ldrebilecek kadar azgnlaan ve her trl gnah ileyen kimselerin de bulunabileceini (Al-i mrn 3/7071) kabul eder. Dier taraftan yklerle emanet edilen altna tenezzl etmeyenleri ver; be paraya tamah eden ehli kitab da ayplar (Al-i mrn 3/75). Gayr- mslimle de Mslmanlar gibi selmlalr. Hatta bu, insan bir ilikiden ziyade hak olarak grlmtr.1338 Hz. Peygamberin Medine Yahudileriyle selmlat bilinmektedir. Ancak Hz. Peygamberin iyi niyetli bu irtibat abasna karlk baz Yahudiler, yaptklar kelime oyunu ile selm lnete evirmek istemilerdi. Hz. Ayenin rivayetine gre Yahudiler Hz. Peygamberi grdklerinde es-Selm aleyke (Esenlikte ol) yerine es-Sm aleyke (lesice) eklinde selm verirlerdi. Buna ramen Hz. Peygamber bu tr kimselerle ilikilerini kesmemi, bu tr selmlamalara(!) Senin zerine manasna gelen ve aleyke/aleykm eklinde mukabelede bulunmutur.1339 Yine Hz. Peygamberin bir mnasebetle bir araya geldii Yahudilerden hapran olduu zaman onlara Allah sana rahmet etsin! (Yerhamkellah) ve Allah sizi hidayete erdirsin (Yehdkmllah) eklinde mukabelede bulunduu belirtilir.1340 Gayr- mslim komularn hastalarn ziyaret de tevik edilmitir. Hz. Peygamberin Yahudi bir hastay ziyaret ettii kaytlara gemitir.1341 Tarih boyunca Kurn ve snneti doru anlayan Mslman topluluklarn Ehl-i kitapa tavr da hep bu rnekler zere gelimi ve ekillenmitir. Mslmanlar, haklar kanunlarla garanti altna alnan genelde zimm, zelde ise Yahudi komularn asla bir yabanc grmemilerdir. 870 ylnda slam dnyasn gezen Frank kei Bernard, Msr ve Filistin blgesinde gayr- mslimlerle Mslmanlar arasnda hibir problemin olmadn ve ok iyi komuluk ilikilerinde bulunduklarn belirtir.1342

Mide 5/5; Eb Yusuf, Kitbl-sr, s. 239. Bkz. Khayyat, The Interrelationship between Jews, s. 239, 246. 1338 Bkz. Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 737. 1339 Bkz. Taber, Tefsr, XVIII, 14-15; Kurtub, Tefsr, XVII, s. 292; bnl-Cevz, Zdl-mesr, VIII, s. 189; bn Kesr, Tefsr, I, s. 158-159. bn Kayym gayri mslimle selamlama konusunu uzun uzun anlatr. Bkz. Ahkmu Ehliz-Zimme, I, s. 192 vd. 1340 bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 773. 1341 Bkz. bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, I, s. 200. 1342 Bernard the Monk, A Journey to the Holy Places and Babylon, Jerusalem Pilgrims iinde, trc. ve nr. John Wilkinson, Warminster, England 1979, s. 145.
1337

1336

338

slam dnemde Samirler, kendi dinlerinden olmayanlarla asla temas kurmamaya alrd. Kirkisn, bir Samirnin kendi dininden olmayan birine dokunduunda ykandklarn (guslettiklerini) belirtir.1343 Yahudi kaynaklarda Rabban Yahudilerin Mslmanlarla kark mahallelerde yaamalarna ve komuluk ilikilerine dair bir hayli rnek vardr. Natronay Gaona gelen bir soruda, bir Yahudinin yabancdan (goy/Mslman) satn ald evdeki, bir baka Yahudinin bahesine bakan pencerenin kapatlp kapatlmayaca ihtilafna gaon, bahe sahibinin daha nce var olduu iin yeni dinda komunun bu pencereleri kapatma talebinde bulunamayacan; ancak yeni pencereler atrmama hakknn olduunu belirtir.1344 Hayy Gaona ait bir responsada ise Fsh bayramlarndaki youn talebe binaen Yahudi frnclarn matsa yetitirememeleri zerine, Mslman frnclarn hazrlad matsalarn yenip yenmeyecei sorulmu; gaon Mslman frncnn yapt matsalarn yenmesine ancak yapmna nezaret edilmesi artyla cevaz vermitir.1345 Natronay Gaona ait bir responsada ise Sebtte kullanaca alet-edevt kalaylamak zere mslman zanaatkra veren bir kimsenin bu malzemeleri Sebtte alp alamayaca sorulmu, gaon da malzemelerin kalaylanmasnn Sebtten nce yaplmas ve de Sebt girmeden getirilmesinin art koulmasn belirtmitir.1346 Mellifi mehul bir responsa Yahudi olmayan biri (nohri) tarafndan yazlan bir boanma belgesinin (get nohri) hkmn soran bir cemaati nce sert ifadelerle azarlayan gaon, boama belgelerinin kesinlikle bir Yahudi tarafndan yazlmas gerektiini belirtir.1347 Natronay ya da Sar alom Gaona gelen sorulardan birinde hamurun zerine pimi et konarak frna srme ilemindeki etin durumu sorulmutur.1348 Sorunun Mslman komularla i ie yaayan bir cemaatten geldii ve komularndan grd kymal pide, lahmacun ya da kymal brei sorduklar anlalmaktadr. X. asra ait bir responsada dnemin gaonuna cenazeleri iin Yahudi olmayan birinden (goy/Mslman) kefen vb. cenaze malzemesi alp alamayacaklar sorulmu, o da sadece cenaze ihtiyacnn alnabileceini, bu ihtiya dnda baka bir eyin kesinlikle alnamayacan zellikle belirtmitir.1349

Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 40, ng. trc. Nemoy, s. 362. Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 108. 1345 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 181, 184 (10. responsa). 1346 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 155 (4. responsa). 1347 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 18 (49. responsa). 1348 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 44 (101. responsa). Gaon cevabnda etli hamur frna konunca iin bitmediini, piirmekle sorumlu olan frncnn sorumluluktan kurtulmadn belirttikten sonra, hele de frncnn yabanc (demay) olmas durumunda kan olup olmadn kontrol etmedii iin ok tehlikeli olacan belirtir ve bu ekilde yaplan yemee [dinen yenmeyecei iin] yazk (dezik) olacan belirttikten sonra, resl-clutun konuyla ilgilenmesi ve dine uygun piirme iin gerekli kontrol yaparak, bu ii uygun yapacak kiileri (yemek/ekmek) grevlendirmesi gerektiini syler. 1349 Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 170.
1344

1343

339

Samuel b. Hofni Gaonun bir responsasnda, bir Yahudiye (Reuven) ait bir antrepoya (pundak) Yahudi olmayan (goyim) tccarlarn ska taklmas ve caddeden gelip geen kadnlara rahatsz edercesine bakmalar iddetle ayplanmtr.1350 Kara Kirkisan, Rabban Yahudilerin yasak olmasna ramen, Mslman komularnn evlerine Fsh bayramnda mayal getirmelerinde bir saknca grmediklerini belirtir ve onlarn bu tavrn Tevrata aykr bulur.1351 Kirkisannin polemik amacyla dile getirdii bu uygulamann dikkat eken taraf, muhtemelen bayram gnlerinde komularna bayram mbarei iin gelen Mslman komular, damak zevklerine uymayan mayasz gdalar yiyemedikleri iin, kendi yiyeceklerini yanlarnda getirmeleridir. Sevin gnleri gibi, keder ve acl gnler de Mslman ve Yahudiler arasndaki komuluk ilikilerini ve yardmlamay pekitiriyordu. Rabban Yahudilerde cenazenin bekletilmeksizin ilk gn gmlmesi gerekir. Bu anlay slam dnemde de devam etmitir.1352 Ancak lm, Sebt veya bayram gnlerinde vaki olursa cenazeler bayramn ikinci gn defnedilirdi.1353 Rabban Yahudilerde bayramn ilk gn len bir kimsenin defnedilme yasandan dolay cenaze Yahudi olmayan kimseler tarafndan gmlebilmekteyse de1354 slam dnemde cenazelerini Mslman komularna gmdrdklerine dair kaynaklarda bir bilgiye rastlamadk. Bunun sebebi, bayram gnlerindeki defin yasandan dolay takvimlerinde ayarlamaya gitmi olmalardr. Bu ayarlamadan dolay slam dnemde Kefret gn, Pazar gnne hi denk gelmezdi. Kirkisan, Rabban Yahudilerin Kefret gnnn Pazara denk gelmesi durumunda Sebt ve ertesi, yani bayram gn de cenaze defninin yasak olmas dolaysyla cenazeler ortada kalaca iin byle bir ayarlama yaptklarn syler.1355 Ancak Samirlerde cenazeye dokunan kimse murdar saylaca iin cenazelerini, Mslman komularna tehiz ve defnettirmeleri olduka yaygnd. slam dnemde son zamanlara kadar cenazenin techiz ve tekfin ii Mslman komular tarafndan yaplmtr. Cenaze yaknlar Mslman komusuna kendi inanlarna gre ykamay uzaktan tarif ederler, bu srada da Tevrattan blmler okurlard. Ykama esnasnda abdest alrken okunan dualar okunurdu.1356 slam hukukunda gayr- mslimin cenazesine itirakin herhangi bir mahzuru yoktur. Bir Mslmann len bir gayr- mslim komusu ya da arkadana taziyede bulunmas ona kar grevlerinden biridir.1358 Hz. Peygamberin torunu Hz. Hasann meclislerine itirak eden bir gayr- mslim vefat edince kardeini ziyaret ederek u
1357

Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 116 (203. responsa). Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 24, ng. trc. Nemoy, s. 343-344. Kirkisannin uygulamay aykr bulduu Tevrat ayetleri iin bkz. k, 12/19; 13/7 1352 Tesniye, 21/23; B.T., Sanh. 46a. Maimonides cenazenin ld gn defnedilmesini belirtir. Bkz. Kaufmann, Burial, JE, III, s. 432. 1353 Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 170. Konuyla ilgili Natronay Gaona ait bir baka responsa iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 220. Ancak bir Geniza dokmannda bir cenazenin bayram gn defnedildii belirtilir. Bkz. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 155. 1354 Behar, El Gid Para El Pratikante, s. 387; Bloch, Jewish Customs, s. 50. 1355 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 23, ng. trc. Nemoy, s. 342. 1356 Pummer, Samaritan Rituals and Customs, s. 670-671; Benyamin Tsedaka, Samaritans, EJd, XVIII, s. 747-748. 1357 Eb Yusuf, Kitbl-sr, s. 81. 1358 bn Kayym taziye konusunu detaylca iler. Bkz. Ahkmu Ehliz-Zimme, I, s. 202-205.
1351

1350

340

ekilde taziyede bulunduu rivayet edilir: Allah Tela seni dinine gre musibete dar olanlara verilen sevaba nail etsin. lm hepimize mbarek olsun. Mteveffy da beklenen gaiplerin hayrls eylesin. Bana gelenlere sabret!1359 Eb Yusuf, hocas Eb Hanfeye bir Yahudiye ya da Hristiyana ne ekilde taziye yaplabileceini sorar. Eb Hanife de rencisine: Allah yarattklarna lm mukadder klmtr. Mteveffy beklenen gaiplerin hayrls klmas iin Allaha dua ederim. Hepimiz Allahtan geldik, yine Ona dncyz. Bana gelen musibete kar sabret. Allah saynz azaltmasn!1360 eklinde taziye dileklerini iletebileceini syler. Melik Azzin (Eyyb sultan 1193-1198) hekimi ve ayn zamanda Yahudi cemaati reisi olan Eb Zikrinin biraderi ld ilk gn Fustattaki btn eyhler, Hristiyanlktan ihtida eden emseddin Aklin, hanmlaryla beraber iki biraderi, Melik Azzin sa kolu Fahreddin Tatar ve nde gelen dier brokratlar; ikinci gn fakh Zeyneddin gelerek taziye ziyaretinde bulunmu ve cenaze sahibi hakknda sultana bilgi vermiti. Ayn gn leden sonra Melik Azz, taziyetlerini iletmek zere hcibi Azzd-devle el-Azzyi ve baz saray grevlilerini Yahudi tabibe gndermiti. Hcib, Yahudi tabibe: Sultanmzn taziyetlerini iletmek zere buradayz. Sultanmzn sana mesaj udur: Kardeim Melik Emcedin lmn kabullendiim gibi, sen de kardeinin lmn kabullen. Sevgililer bize Allahtan birer emanettir. Zaman gelince sahibi emanetini alr. Ne yaplabilir ki! diyerek, Yahudi tabibin kendisini toplayp yastan dolay yzne srd klleri ykamadka yanndan ayrlmayacaklarn ve mesajn sultana iletmeyeceklerini sylemilerdi. Bunun zerine Eb Zikri yzn ykayarak ve sultana teekkrlerini sunarak gelen heyeti gndermiti.1361 Benzer ekilde Yahudilerin de Mslman idareci ve din adamlarnn cenazelerine itirak ettiklerini gryoruz. 131/749 yl tanunda veft eden Vstl lim Mansur b. Zzann cenazesine ehirdeki Yahudiler de itirak etmiti.1362 Filistinde vefat eden byk alim Evzanin (. 151/768) cenazesine sadece Mslmanlar deil, Yahudiler, Hristiyanlar ve Kptler de katlmlard.1363 Yine Msr valisi Ahmed b. Tolun ldnde (270/884) Yahudiler ve Hristiyanlar da cenazeye dua etmek iin Mukaddam dana kmlard.1364 Kefenlenip tabuta konan cenaze, defninden nce Yahudiler tarafndan da ziyaret edilmiti.1365 Dimakl alim (Muhammed) bn Eb Nasr (327-420/938-1029) vefat ettiinde Yahudiler de ok sevilen bu Mslman alimin cenazesine itirak etmilerdi.1366 bn Miskeveyhin ifadelerinden IX. asrn zengin Yahudi cehbezi Harun b. mrann, mehur sufi Hallc hapiste iken birka kez ziyaret ettii anlalmaktadr. Bu ziyareti srasnda Harunun Drl-mmede grevli olduu belirtilir.1367 Netiraoullar kroniindeki bilgiye gre her Sebt sofrasnda yzlerce fakirin yemek yedii ve haftada iki gn cemaat fakirlerine bedava ekmek datan Sehl b. Netirann, sadece Yahudilere
Eb Ysuf, s. 218. Eb Ysuf, s. 217. 1361 Dokmann tercmesi iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 175. 1362 Bkz. Bahel, Trhu Vst, nr. Krks Avvd, Beyrut 1986, s. 82; bnl-Esr, V, s. 311. bnlEsrde ve Baheldeki bir baka rivayette ise Mansurun 128/746 ylnda veft ettii kaydedilir. 1363 Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, VII, s. 127. 1364 Sad b. Batrk, et-Tarhl-Mecm alet-Tahkk vet-Tasdk, s. 70. 1365 Bkz. Kind, el-Vlt vel-Kudt, s. 231. 1366 Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, XVII, s. 367. 1367 bn Miskeveyh, I, s. 79-80; Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 655.
1360 1359

341

deil, Yahudi olmayanlara da yardm eli uzatt rivayet edilir. Aile kroniinde onun yabanc (goyim) fakirlere de sadaka ve hediye datt belirtilir. Hatta onun Kfede yaayan Hz. Alinin torunlarna ve dier Haimoullarna para gnderdii de rivayet edilmektedir. Ayn kronikte bunun ayn zamanda Netirann da deti olduu kaytldr.1368 Hayy Gaona ait bir responsada bir Yahudi ohetin Mslman komusu (nohri) iin hayvan kesip kesemeyecei; keserse kesimden nce dua (beraha) okuyup okumayaca sorulmutur.1369 Responsadan iki ayr dine mensup komular arasnda gzel bir yardmlama rneinin sergilendiini reniyoruz. Bir Geniza dokmannda yer alan bilgiye gre ikinci evlilik yapan bir kadn, ei tarafndan sekiz yandaki kzyla birlikte Yahudi mahallesinden alnarak Mslmanlarn (goyim) yaad mahalleye yerletirilmiti. Ancak kocann Fustata dnerek ei ve ocuunu terk etmesi zerine iki yl sreyle kadna ve ocuuna Mslman komularnn bakt belirtilir.1370 Msrda Rabbanlerin Mslmanlarla kaynamalarnn pek ok konuda yumuama ve hatta slam kltrn benimsemelerine yol at grlr. Kara Sehl b. Matsliah Fustattaki Rabban Yahudilerin Mslman komularndan ya, deve derisi, iecek, deirmenlerinde yaplan un ve pasta almalarn iddetle tenkit eder.1371 Sehlin tenkit ettii bir dier konuda baz Rabbanlerle Mslmanlarn ok samimi meclislerde bir araya gelmeleridir: Rabban yneticiler Sebt gn Mslmanlar (goyim) alarak dindalarnn evlerine gelmekte, yan yana yiyip-iip elenmektedirler. Sanki goylar Harun soyundan birer kohen! Bu davranlaryla Tanrnn gazabn zerlerine ekmekten korkmamaktadrlar.1372 Mslman alimlerin gayr- mslim komularyla ilikilerindeki rnek davranlar baz Yahudilerin slama girmesine vesile olmutu. Ahmed b. Hanbelin komusu el-Verkannin rivayetine gre, bn Hanbel vefat ettiinde (. 241/855) Yahudi, Hristiyan ve Mecuslerden yirmi bin kadar kii Mslman olmutu.1373 Ayn toplumda yaanmas sebebiyle baz problemler de eksik deildi. Fakat Mslman idareciler din aidiyetine bakmakszn btn vatandalarn durumlaryla ilgilenmeye almlardr. Mellifi mehul bir responsada bir Mslmann bir Yahudiden zorla bir arazi gasp ettii ve bu araziyi de yine bir baka Yahudiye satt belirtilmekte ve gaondan konuyla ilgili fetva istenmektedir. Gaon cevabnda ncelikle sz konusu gayr- menkuln kesinlikle satn alnmamasn belirttikten sonra, gasp
Bkz. Harkavy, Netira ve Binav: Mipaha Kavoda be-Yisrael be-Yemey Rav Sadiya Gaon, s. 38 (Yahudice-Arapa), 40 (brnce). 1369 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 100 (96. responsa). Gaon cevabnda bir Yahudinin Mslman komusu iin hayvan kesmesinin bir mahzuru olmadn; ancak keserken Yahudilikteki kesim kurallarna riayet etmesi gerektiini syleyerek; kesimden nce hayvann iyice kontrol edilmesini ve dua (beraha) okunduktan sonra kesilmesini belirtmitir. Gaon ayrca kesen kimsenin kesim kurallarn ihmal etmesi halinde gnahkr durumuna debilecei konusunda uyarmtr. 1370 Friedman, Divorce upon the Wifes Demand, s. 116 (Yahudice-Arapa), ng. trc. 119. 1371 Nemoy, Karaite Anthology, s. 111. 1372 Nemoy, Karaite Anthology, s. 115. 1373 bn Mflih, el-Maksad, I, s. 70; II, s. 387; Sbk, Tabakt-fiiyyetil-Kbr, II, s. 35; Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, XI, s. 343.
1368

342

edenle satn alan Yahudi arasnda sat szlemesi olsa dahi sz konusu arazinin sahibine iadesini emreder ve mmknse madur edilmemesi iin satn alan Yahudinin parasnn da tazmin edilmesini belirtir.1374 Responsalara konuyla ilgili baka rnekler de yansmtr. Bir keresinde Yahudiden alnan bir mal, bir baka Yahudi tarafndan satn alnmt. Dindanda aldrd mal gren Yahudi, maln kendisine ait olduunu sylemi; ancak satn alan Yahudi sz konusu mal satn aldn ahitlerle ispat etmiti.1375 Bu tr durumlarda din adamlar cemaat mensuplarna meseleyi muhtesibe ya da kadya mracaat ederek halletmeyi tavsiye ederlerdi.1376 Ahmed b. Hanbel zamannda Badatta Mslman olan bir Yahudi, kzn bir Yahudi ile evlendirmiti. Ancak Mslmanlarla Yahudiler, Mslman bir babann, kzn Yahudi biri ile evlendirip evlendiremeyeceini tartmlar; tartmalar uzaynca Ahmed b. Hanbelin hakemliine mracaat etmilerdi. mam, kzn Mslman olduunu belirterek nikhn caiz olmadna hkmetmiti.1377 1030 ile 1050 yllar arasnda Remlede yaayan Yahudi tabip Avraham haKohen b. Yitshaktan Kuds yeivasnda ha-ilii/nc payesi ile grev yapan bir rabbi, Remlede Eb Ali b. Eyyb sinagogu yannda, bir mslmann, bu sinagoga ait harabe evin arsasna sebze ektii ve bunun da mikveyi kirlettiini belirterek ehrin idarecileri nezdinde itibar olan tabipten bu ii engellenmesini rica etmiti.1378 Ancak belirtilmelidir ki, slam tarihinde Yahudilerin yaad baz skntlar kesinlikle genelletirilemez. Ayn din mensuplar arasnda da vuk bulabilecek bu tr skntlar, belli olaylarla da snrl kalmtr. Yahudilerin ara sra da olsa grd baz kstlamalar hibir ekilde srekli bir tavrn paras deildir. Bu sebeple modern ada Yahudi kartl eklinde kullanlan anti semitizm, slam dnyas iin kesinlikle sz konusu olmamtr.1379 Bu terim dnya milletleri iinde en ok Mslmanlara yabancdr. Ayn toplumda yaayan Hristiyanlarla ilikilere dair de baz rneklere rastlanmaktadr. Farkl dinden bu insanlarn slm idaresinde bar ve dostluk ierisinde yaadklarna dair gzel rnekler tarih kaytlara gemitir. Bir responsada muzip Hristiyan komularn bir Yahudiye ait inee arap iirdikleri, inein sarhoken kesilip piirilmesi srasnda etinde bir arap tad olduu; bu etin yenip yenemeyecei sorulmutur.1380 Hreli baz Hristiyanlar Yahudilerle evlendii iin Nastur kilisesi patriklerinden Iso bar Nm (820-24), Hristiyanlarn dier din mensuplaryla
Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 82-83 (73. responsa). Hirschberg, Arkaot el Goyim, s. 502. 1376 Hirschberg, Arkaot el Goyim, s. 502. 1377 bn Mflih, el-Maksad, III, s. 124; Eb Yal, Tabaktl-Hanbile, I, s. 418. 1378 Gil, Erets Yisrael, II, s. 418 (228 no.lu dokman). Goitein bu evin harabe haline gelmesine 1033te yaanan Remle depreminin sebep olduunu belirtir. Bkz. Goitein, Mediterranean Society; II, s. 155. 1379 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 278; Swartz, slmn Douunu zleyen Yllarda Yahudilerin Durumu, SAFD 2 (2001), s. 479. 1380 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 22. Gaon, konunun ihtilafl olduunu, ancak kanaatine gre etin yenmesinde bir mahzur olmadn belirtir.
1375 1374

343

evlenmelerini yasaklayan bir emir karmt.1381 Bu bilgi, m. IX. asrda Hrede Yahudilerle Hristiyanlarn nasl i ie ve bark bir halde yaadklarn gstermesi asndan nemlidir. Sindiye(*) kads Eb Bekir bn Kureyaya (. 367/977) arkada tarafndan gnderilen bir mektupta, bir Yahudi ile Hristiyan bir kadnn birlikteliinden doan ocuun bedeni insan, ba ise kz kafasna benzediini yazmt.1382 X. asrn sonu XI. asrn balarnda yazlan ve Genizaya giren bir mektupta (1011ler) spanyol Yahudilerinden Samuel b. Yitshak Dimak Hristiyanlarndan birinin dinini terk ederek Yahudilie girdiini ve evinden katn belirtir. Kendisiyle Dimaktan gelen Yahudi haclarla birlikte Kudste karlat anlalan bu Hristiyann ailesi, onu eski dinine dndrmek iin ne kadar aba sarf etti ise de bir trl muvaffak olamamt. Yeni Yahudi Kudsteki yksek devlet grevinde bulunan Hristiyanlardan da (arelm) bask grnce Fustata giderek yerlemeye karar vermiti.1383 IX. asrda, dindar Louisin en yakn adamlarndan Yahudilie geen Fransz Bodo, 838 ylnda hac iin Romaya gideceini syleyerek Fransadan ayrlm, Mslman spanyaya snmt. Burada Eleazar ismini alan Bodonun Endls sultann (II. Abdurrahman) Hristiyan tebeasn tazyik etmesi iin kkrtt belirtilmektedir.1384 Ancak Mslman idareciler tebealar arasnda bu tr tahriklere prim vermemilerdir. b. Ticar Ortaklklar Talmudta bir Yahudinin Tanrnn ismini olur olmaz anlarda zikredebilecei veya Onun adyla yemin edebilecei ve bunun da Yahudi tarafndan duyulabilecei endiesiyle Yahudi olmayan biriyle ticar ortakla scak baklmamtr.1385 Talmudta yabanc biri ile ortaklk konusundaki bir baka endie de, bu ortaklktan temin edilen krn yabancnn din gayeleri iin kullanlmas endiesidir. Bu sebeple Yahudi olmayan biriyle onun bayramlarndan en az gn nce bir ortakla giriilmemesi, ona ne dn verilmesi ne de ondan dn alnmas tavsiye edilmitir.1386 slam dnemde Yahudiler ticar ortaklklarn genelde kendi dindalaryla gerekletirmekle beraber,1387 bu dnemde yabanc ile ortaklk konusunda baz yumuamalar da meydana gelmitir. Talmudun bu kaidelerinden taviz vermeyen, durum ne olursa olsun bir Yahudinin Yahudi olmayan biriyle ortaklna asla cevaz vermeyen Sar alom Gaon hari

Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 135. Sindiyye Badatla Enbr arasnda sa Nehri kysnda bir kasaba idi. Bkz. Ykt, Mucem, III, s. 268. Bu civarda pek ok Yahudinin yaad bilinmektedir. Arkada, bu civarda Yahudilerle Hristiyanlarn kark oturduu bir yerden yazm olmaldr. 1382 Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, XVI, s. 326. 1383 ULC Or 1080den naklen Gil, Erets Yisrael, I, s. 143. 1384 Bkz. Cecil Ruth, Bodo-Eleazar, EJd, IV, s. 1164. 1385 B.T., Sanh. 63b. Bu endie k kitabnda (20/7) yer alan 10 emirden birini ihll etme korkusudur: Allahn Rabbin ismini bo yere azna almayacaksn 1386 B.T., A.Z. 2a. 1387 Goitein, Letters of Medieval Jewish Traders, s. 7.
(*)

1381

344

tutulursa1388 ou gaon, Yahudi-yabanc ortaklna cevaz vermi, hatta Yahudi olmayan mahkemelerde ticar konularda yaplan yeminleri dahi kabul etmilerdir.1389 Yahudilerin Yahudi olmayanlarla yapt ticar ortaklklar hakknda baz responsalarda kymetli bilgiler vardr. Mellifi mehul bir responsada Sebt ve bayram gnlerinde ortak dkkann iletilmesi konusundaki bir soruya gaon, bu gnlerde ticarethanenin krnn Yahudi olmayana (goy) ait olmas artyla ortakln yaplabileceine hkmetmitir.1390 XII. asra ait bir dokmanda cam ve metal imalt yapmak zere ortaklk kuran biri Yahudi dieri Mslman iki ortak, Sebt gnlerinde kazanlan parann Mslmana, Cuma gn kazanlan parann da Yahudiye ait olmas konusunda anlamlard.1391 Sebtle ilgili bir baka dayanma rnei de Yahudi marketilerin Sebt arefesinde ellerinde bozulabilecek gda maddelerini, kendilerine yasak olduu iin, satmak zere Mslman komularna vermeleridir. En azndan Msr iin syleyebileceimiz bu uygulama, Kara Sehl b. Matsliah (X. asr) tarafndan iddetle tenkit edilmitir.1392 1141 ylna ait bir Geniza dokmannda Ayzabta yerleik bir Yahudi tccar Hindistandan gelen biber ile krmz renk veren ve dokumaclkta kullanlan kzlaac bitkisini (bakkam) skenderiyedeki oluna Mslman mterisine ulatrmak zere sevk etmiti.1393 ifti Yahudiler Sebt yasan krmak iin baz hilelere de bavuruyorlard. Bunun en yaygn olan Sebt arefesinde, Sebt k geri almak zere elindeki hayvanlar Mslman komusuna satmak ve tarlasn srdrmekti. Gaonlar, bu tutumu hilekrlk (arima) olarak niteleyip yasakln (isur gamur) kesin bir dille belirtmelerine ramen bu tr davranlar eksik olmuyordu.1394 Yine Sebt ve bayram gnlerinde mlkiyeti Yahudiye, altrmas Mslmana ait gayr- menkul ortaklklar da olduka yaygnd.1395 Din endienin getirdii bir dier irtibat alan da, Yahudilerin Mslmanlardan yaptklar kiralamalardr. Bilindii zere deve eti yemek Yahudilere haramdr.1396 Khayyat, bundan dolay Irak blgesinde Yahudilerin deve sahibi olmadklarn, ihtiya duyduka ticar vb. amala komularndan kiraladklarn belirtir.1397 1058 tarihli bir
Hirschberg, Arkaot el Goyim, s. 503. Shohet, The Jewish Court, s. 84. 1390 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 194. Bilindii zere Sebt gn Yahudilerin ibadet ve dinlenme gnleridir. Bu gnde hem Yahudiler hem de Yahudilii kabul etmese dahi kleler ve cariyeler almad gibi hayvanlar da dinlendirilirdi. Bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 81 (4. responsa). 1391 Goitein, Mediterranean Society, I, s. 365, 17. not. 1392 Nemoy, Karaite Anthology, s. 116. 1393 Goitein, From the Mediterranean to India, Speculum 29 (1954), s. 197. 1130 tarihli bir baka dokmanda Seylana ticaret seferi dzenleyen biri Mslman (eyh Bill) dieri Yahudi olan bir ortaklktan bahsedilir. Bkz. a.mlf., Letters of Medieval Jewish Traders, s. 183. 1394 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 82 (5. responsa). 1395 Bu durum zellikle spanyada olduka yaygnd. Bkz. Assaf, Makorot u Mahkarim, s. 101. 1396 Medinedeki Yahudiler deve etinin Nuh peygamberden balayp brahim, Yakub ve Musa peygamberlere kadar haram klndn iddia etmekteydi. Hatta Hz. brahimin dini zere olduunu syleyen Hz. Peygamberin deve etini ve stn tketmesini, bu gelenein temsilcisi olduunu iddia eden birinin sz ile davran arasnda bir tezat olarak gryorlard. Ancak inen ayeti kerimede deve etinin Yakuba gelinceye kadar Yahudilere helal olduu; haramln Yakubtan sonra balad belirtilmitir (bnl-Cevz, Zdl-mesr, I, s. 422; bn Kesr, Tefsr, I, s. 138). Deve eti yenmesinin yasakl Hz. Musa ile balamtr (Bkz. Levililer, 11/4; Tesniye, 14/7). 1397 Khayyat, The Interrelationship between Jews, s. 246. Bir responsada deve st karmas endiesinden dolay Yahudi olmayanlardan tereya (hema) alnmamas belirtilir. Bkz. Tuvot haGeonim, nr. Assaf (1942), s. 93 (86. responsa).
1389 1388

345

dokmanda, Yahudi sinagoguna vakfedilmi bir evin bir Mslmana kiralandndan bahsedilir.1398 c. Mterek Meknlar Yahudilerin o dnemin paylam alanlarna girmesinde de herhangi bir saknca grlmemitir. Mslmanlar Yahudi tccarlar kendilerine asla rakip grmediler. Hatta slm pazarlarnda Yahudi tccarlar o kadar benimsenmitir ki, Yemen Araplarna ait bir atasznde Yahudisiz pazar, tuzsuz orbaya1399 benzetilmitir. Pazarlar gibi, hamamlar da mterek meknlarn en sk kullanm alanlarndan biriydi. Abbasler dneminde hamamlarn vazgeilmez elemanlarn olan hacamtlarn ou Yahudilerdendi.1400 Ancak slm toplumunda hem Mslmanlardan hem de zimmlerden kendi dinleri gerei bir takm rtnme kurallarna uyulmas istenir ve bunlar muhtesipler tarafndan da takip edilirdi. Baz dnemlerde muhtesibin bu tr denetlemeleri srasnda Mslmanlarla gayr- mslimlerin tefrik edilebilmesi iin hamama giren zimmlerin petamalnn farkl olmas gibi kurallar getirilmitir.1401 Baz dnemlerde ise hamamlarn Cuma gn sadece Mslmanlara tahsis edilebilecei dnlmtr.1402 Ancak bu, zimmyi aalamak deil, sadece pratik hayatn ileyiini kolaylatrmaya ynelik bir dzenleme idi. Cuma gn ykanmann snnet kabul edildii bir toplumda o gn, o da leye kadar hamamlara olabilecek youn talepte mslmana ncelik tanmaktr. Bir responsada zellikle Purim arefesinde hamama gitmenin det olduu belirtilir.1403 Bu dnemlerde de muhtemelen Mslmanlar Yahudilere ncelik tanmaktaydlar. bn Kayym Mslman ve zimmlerin hamam ihtiyac iin farkl gnler tahsis edilmesine bir baka sebep daha ilave eder; o da farkl din mensuplarnn bir arada ykanmas durumunda suyun bir din mensubuna gre kirli kabul edilip dierine gre kabul edilmemesi gibi bir takm skntlarn yaanabilecei endiesidir.1404 Mslmanlarla Yahudilerin bir arada yaamlarnn, farkl dinlerde olsalar da ayn manev hazz almalarnn en somut rnei, her iki dince de mbarek kabul edilen insanlarn mezarlarn ziyarette grlr. Kuranda ismi geen nemli ahsiyetlerin mezarlar Mslmanlar tarafndan da ziyaret edilirdi. Bu det, Irak blgesindeki ataszlerine de konu olmutur: Akkay, Mekkeyi ve Yahudi kabirlerini dolat geldi.1405 Yahudilerin mbarek gnlerinde trafii bir hayli canlanan Hezekiel Peygamberin trbesi, Mslmanlarca da mbarek kabul edilmekte idi. Seyyah Benjamin, Peygamber Hezekiele byk sevgi besleyen Mslmanlarn Hezekiel
1398 1399

Goitein, The Social Services of the Jewish Community, JSS 26 (1964), s. 19 (10 no.lu dokman). Trkedeki [Kanbersiz dn olmaz] ataszne tekabl eden szn Arapa ifadesi udur: Sk min ayri Yahud, el-marak bil milh. Bkz. Shivtil, The Image of the Jew in Yemenite Proverb, Israel and Ishmael, Studies in Muslim-Jewish Relations, ed. Tudor Parfit, Curzon 2000, s. 172. 1400 Chiz, er-Redd aln-Nasr, s. 63; Eb Nuaym el-sfahn, Trhu sfahn, I, s. 36. 1401 Bkz. Kalkaend, Subhl-A, XI, s. 99. 1402 bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 743, 759. 1403 Bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 1-2. 1404 bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 759. 1405 Deyri Akka ve Mekke ve kubrul-Yahd. Bkz. Khayyat, The Interrelationship between Jews, s. 255.

346

trbesine Bar (Dar) Meliha (Gzellik Evi) ad verdiklerini ve burada yaplan dualarn makbul olduuna inandklar iin ziyarete geldiklerini belirtir.1406 Hezekiel trbesinin yaknndaki Hananya, Miail ve Azarya trbelerinin hem Mslman hem de Yahudi hizmetlileri vard.1407 Hatta mbarek kabul edilen bu insanlar hrmetine Yahudiler Mslmanlar tarafndan da sayg gryordu. Seyyah Benjamin Meysandaki Ktip Ezra trbesine dua etmek iin Mslmanlarn da geldiini; Mslmanlarn Ezraya olan sevgi ve sayglarndan dolay Yahudileri ok sevdiini belirtir.1408 Mslmanlarn, peygamberleri dolaysyla Yahudileri sevmelerinin bir baka tezahr de, Yahudi trbelerine yaptklar yardmlardr. Hillede Frat kenarnda bulunan R. Meir trbesi, nehrin zaman zaman ykselmesi nedeniyle sular altnda kalmaktayd (XII. asr). Yahudiler trbeyi bu durumdan kurtarmak iin etrafn tahkim etmek istediinde trbeye Mslmanlar da yardmda bulunmutu. Seyyah Petachia, sz konusu trbenin sadece Yahudiler tarafndan deil, Mslmanlar tarafndan da ziyaret edildiini, trbede dua edip adak ve hediyeler sunduklarn belirtir.1409 Hezekiel Peygamberin trbesi Yahudi bayramlarnda Yahudiler tarafndan ziyareti aknna urard. Ayn trbe Irak blgesinden hacca giden Mslmanlarn da ziyaret yeriydi. Yahudiler gibi Mslmanlar da trbeye adaklarda bulunur, oradan Hicaza geerlerdi.1410 Trbeler sadece ziyaret iin deil, ticaret asndan da kaynama mekanlaryd. Ro ha-anadan (ylba) Kefret gnne (dl-Keffare) kadar ki mbarek gnlerde, ibadet ve dua etmek iin deiik memleketlerden pek ok Yahudinin akn ettii Hzkl trbesinde resll-clt ve yeiva bakanlarnn da itirak ettii byk enlikler tertip edilirdi. Youn din turizmin yaand bu gnlerde pek ok Mslman tccar da bu younluktan ekonomik adan faydalanmak isterdi.1411 d. Mterek Zamanlar Ktlk ve kuraklk farkl dinden olsa da ayn toplumu paylamalar hasebiyle insanlarn mterek kaderi olduu iin, yamur duas merasimleri Mslman Yahudi birlikteliinin en somut itirak alanlarndan biriydi. 290/903 ylnda Halife Muktef zamannda Msrda Nil nehrinde suyun azalmas zerine Mslmanlarn, Yahudilerin ve Hristiyanlarn mterek yamur duasna ktklar belirtilir.1412 H. VIII. asrda yaam mehul bir Mslman mellife ait Kitbl-Havdis isimli eserde 690/1291 ylnda Badat Yahudilerinin 3 gn pe pee oru tutup sahraya karak dua ve niyazlarla Tanrdan yamur istedikleri; ancak yamur yamad rivayet edilir. Ayn tarihlerde Mslmanlar da Badat eyhl-meyihi Nizmddin Mahmud ve dnemin kdl-kudtnn da katld bir cemaatle yamur duas iin Badatn surlarnn dna, Sultan Camiinin yannda bir araya gelmi; cami hatibi ksa bir konuma, eyh ihbddin Abdlmahmud b. es-Shreverd de yamur iin dua yapmt. ok
1406 1407

Benjamin, s. 68. Benjamin, s. 69-70. 1408 Benjamin, s. 72. 1409 Petachia, s. 107-108. 1410 Petachia, s. 105. 1411 Benjamin, s. 68. 1412 Sad b. Batrk, et-Tarhl-Mecm alet-Tahkk vet-Tasdk, s. 74. Ancak yamur maalesef yamamtr.

347

gemeden de yamur balam ve 3 gn sreyle aralksz devam etmiti.1413 Benzer ekilde Basrada yaanan bir ktlk zamannda Yahudiler Tevrat, Hristiyanlar ncili alarak Mslmanlarla beraber yamur duasna kmlar; her grup bir kenara ekilerek kendi dualaryla Allahtan yamur istemilerdi.1414 Mterek yamur duasna kmak son zamanlara kadar da devam etmitir.1415 e. Hz. Peygambere ve Mslmanlarn Mukaddestna Bak Samuel b. Yahya el-Maribden rendiimize gre slam dnyasnda Yahudiler kitaplarnda Hz. Peygamberden, Muhammed ya da peygamberliini artracak bir isimle kesinlikle bahsetmiyorlard. el-Marib, Yahudilerin yazdklar kitaplarda Hz. Peygamber iin iki sfat kullandklarn belirtir: ha-Pasul ( ) ve 1416 Meuga (.) ha-Pasul, deersiz, muzr, gayr-i meru ve zrl;1417 Meuga ise mecnun, meczub, deli ve akl banda olmayan, ldrm manalarna gelmektedir.1418 Natan ha-Bavl Kronikinde Hz. Peygamberden bahsederken ha-pasul(!) ifadesini kullanr.1419 Maimonides de Yemene yazd mehur mektubunda Hz. Muhammedin geleceinin Tevratta mjdelendiini tespit etmenin beyhude bir ura olduunu belirtirken Hz. Peygamber hakknda meuga tabirini(!) kullanmtr.1420 el-Marib Yahudilerin Kurn Kerim iin ise brncede Arapa karl edep yeri manasna gelen kalon ( ) kelimesini kullandklarn belirtir.1421 brncede bu kelime ayn zamanda ayp, rezalet, utan, namussuzluk, yz karas, kepazelik, kt, yoz gibi anlamlara gelmektedir.1422 Yahudiler gya bu ifadeleriyle Mslmanlarn mahrem yerlerini kast etmekteydi.1423 Yahudi seyyah Petachia, Abbas halifesi Mstencidin, atrd Neriya olu Baruhun kabrinden ykselen parlaklk, mermerler arasndan kan talit ve gzel kokudan etkilendiini belirterek Mekkeye (Hz.) Muhammedin trbesine gittiinde,
Bkz. Kitbl-Havdis, s. 505. bnl-Cevz, Sfats-Safve, nr. Mahmud Fahur-Muhammed Revvs Kalac, Beyrut: Darl-Marif 1979, IV, s. 15. Duann hangi tarihte yapld verilmemitir. Duadan sonra yamur yamamtr. Kitapta mehul bir Allah dostunun (bid) ehir kabristan yanna giderek dua etmesinde sonra ehre yamur yad belirtilmektedir. 1415 Goitein, 1950lere kadar Yemende Yahudilerle Mslmanlarn cemaat halinde yamur dualarna ktklarn belirtir. Bkz. Yahudiler ve Araplar, s. 233. 1416 Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yehd, s. 157. 1417 Bkz. Arie Comey-Naomi Tsur, Milon Hada Yedidoti, vri-Angli, Tel Aviv 1997, s. 537 (Pasul maddesi); Adina Kohen, Milon imui, vri-vri, Yerualayim 1998, s. 831 (Pasul maddesi); http://milon.morfix.co.il/default.aspx .)6002.70.50( 1418 Bkz. Arie Comey-Naomi Tsur, Milon Hada Yedidoti, vri-Angli, s. 409 (Meuga maddesi); Adina Kohen, Milon imui, vri-vri, s. 642 (Meuga maddesi); http://milon.morfix.co.il/default.aspx ; http://www.arabdictionary.huji.ac.il/cgi-bin/hebrew_results.pl .)6002.70.50( 1419 Bkz. ha-Bavl, s. 83: e era l davar e-nitkotet im goy ahad be-uk ve heidu alav e-kilel et hapasul ve neherak: 1420 Bkz. Maimonides, geret Teyman, s. 27: 1421 Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yehd, s. 157. 1422 Bkz. http://milon.morfix.co.il/default.aspx?q= ;)6002.70.50( Arie Comey-Naomi Tsur, Milon Hada Yedidoti, vri-Angli, s. 574 (Kalon maddesi); Adina Kohen, Milon imui, vri-vri, s. 905 (Kalon maddesi). 1423 Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yehd, s. 157.
1414 1413

348

Onun rm olan cesedinin(!) bulunduu kabrinden kan kokuya tahamml edemediini; Mekke dn halkn (Hz.) Peygamberde ve onun dininde bir gzellik olmadn syleyerek Yahudi inancna dndrmeye altn ancak bunda muvaffak olamadan ld eklinde tamamen hayal mahsul, doruluu kendinden menkul bir olay anlatr.1424 Halbuki Hz. Peygamberin trbesi Mekkede deil, Medinededir. Bunu bilmeyecek kadar cahil bir Yahudi din adamnn bu ifadeleri, Mslmanlara kar tad nyargnn ak bir gstergesidir. Oysa Mslmanlara gre Yahudilere gnderilmi bile olsa, btn peygamberler ayn dini (slm) tebli ettikleri iin inanlmas ve sayg duyulmas gereken kimselerdir. Bu sebeple Peygamberleri Yahudilerin peygamberi olarak deil, slam peygamberi olarak kabul etmiler ve bunu da mezarlarna giderek dua etmek suretiyle gstermilerdir. Hatta Seyyah Benjaminin Meysandaki Ktip Ezra trbesini anlatrken dile getirdii gibi Mslmanlar, Peygamberlerinden dolay Yahudileri de seviyorlard.1425

1424 1425

Bkz. Petachia, s. 114. Benjamin, s. 72.

349

NC BLM DN HAYAT
I. BADET HAYATI 1. Rabbanlerde Gnlk badet (Tefila: ) Kurn- Kerimde Allahn Yahudilere de namaz farz kld belirtilir.1 Yahudilikte hem Karalerde hem de Rabbanlerde ergen her Yahudinin ibadetle mkellef olduu kabul edilmitir. Filistin blgesine ait bir responsada erkek ocuklarn 13, kz ocuklarn ise 12 yan doldurmadka ibadete zorlanmamalar; ancak erkek ocuklarn 10 yandan itibaren ibadete altrlmas belirtilir.2 Yahudilikte cemaatle ibadet olduka makbul kabul edilir. Cemaatin olumas iin bl ana erimi 10 erkek gereklidir. Kadnlar, ocuklar ve kleler minyan ad verilen cemaate dahil edilmezler.3 Cemaatle ibadetler sinagogda yaplr. Karaler ise ibadetlerin herhangi bir yerde deil, sadece avlulu ve hatser ( )ad verilen zel bir mekanda yaplabileceini kabul etmilerdir.4 Geniza dokmanlarnda Kara sinagogundan el-Meclis (brnce Moav) eklinde de bahsedilmitir.5 badet Yahudilerce hayatn en nemli paras kabul edildii iin deiik zamanlarda Yahudi din adamlar cemaati tevik gayesiyle bir takm kitaplar hazrlamlardr. Samuel ben Hofninin olu Yisrael ha-Kohenin (. 1033) Kayravan Yahudi cemaati lideri (nagid) brahim b. Atnn istei zerine ibadetin gerekliliine dair Kitbn f vcbis-salt adnda 13 blmden oluan bir kitap hazrlad belirtilir.6 Sadiya Gaona da ayn isimde bir alma nispet edilmektedir.7 a. Vakit Abbasler dneminde Yahudiler gnde 3 kez ibadet etmekteydi: 1. Sabah (ahrit): afakta, mavi ile beyaz ipliin birbirinden fark edilmeye balad anda girmi kabul edilmekteydi.8 Talitteki pskllerin (tisitsit) arasnda mavi renkli bir pskln (tehelet) olmasnn sebebi de buydu.9
Mide, 5/12. Bilginin getii responsa iin bkz. Rabinowitz, Sefer ha-Maasim liVney Erets Yisrael Tarbits 41 (1971-72), s. 285. Karalik iin bkz. Hebrew Review, The Sect of the Caraites, June 17, 1836, s. 335. Ancak Daniel Kumis gibi baz Karaler mkellefiyetin yirmi yala balayacan savunmutur. Bkz. Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 59, ng. trc. Nemoy, s. 391. 3 Amram Gaon, Seder, I, s. 59, ng. trc. 118. 4 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 53, ng. trc. Nemoy, s. 383-384. 5 rnek iin bkz. Gil, Erets Yisrael, II, s. 372. 1030 tarihli bu dokmanda Kuds yeivas ktibi Fustat cemaat lideri Efrayim b. emaryay inad yznden cemaati Karalerin safna (il meclisil-Karaiyyn) kard iin azarlar. 6 Mann, The Last Geonim of Sura, JQR, n.s. 11 (1920-21), s. 415. 7 Mann, The Last Geonim of Sura, JQR, n.s. 11 (1920-21), s. 415. 8 Amram Gaon, Seder, I, s. 14-15; ng. trc. 36. Talmud rabbileri sabah ibadetinin vaktinin dnemin artlarna gre eekle yaban hayvanlarn, kurtla kpein seilebildii anda girdii eklinde izah etmilerdir. Abbasler dneminde de horozlarn tmesi, gibi ifadeler kullanlmtr. rnek iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 92. 9 Responsa iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 333.
2 1

350

2. kindi (Minha): leden sonra gnein batya kaymasyla balar, gn batmna kadar devam ederdi. 3. Akam (Arvit): Gnein batp karanln kmesinden sonra gkte yldzlarn grnmesiyle balard.10 Makdis bu vakte Ateme vakti adn vermektedir. Akam ibadeti gecenin son te birine kadar eda edilebilmekteydi.11 Rabbanlerin tersine Karaler gnlk 2 vakit (sabah ve akam) ibadeti kabul etmilerdi. Anan ben David, Mabedin ayakta olduu dnemlerde buraya gnlk iki kurban edilmesinden hareketle, iki vakit ibadeti ihdas etmitir. lk dnemlerde Karaler ikindi (minha) ibadetini kabul etmemilerdi.12 Vakit konusunda Karaler arasnda baz ihtilaflar olduu anlalmaktadr. Kirkisan Rabbanlerde olduu gibi gnlk vakit ibadet olduu grndeydi.13 Ancak vakit ibadeti belli artlara balayan Karaler de vard. Anan ben Davide ait bir dua mecmuasndaki bilgiye ve Kirkisannin rivayetine gre ayn balangc ile Fsh bayramnn ilk gn Sebte denk gelmesi durumunda ikindi ibadetinin yaplaca grnde olanlar vard.14 badetlerde vaktin giri saatleri Rabbanlerle aynyd.15 b. Kble Nsr- Hsrev Hz. Musann ibadetleri esnasnda Kudsteki, Emevler dneminde zerine Kubbets-sahre in edilen kayala (Hacer-i Muallaka) yneldiini belirtir.16 bn Haldun kblenin Kuds olma srecini Ahit Sand ile irtibatlandrmaktadr. Yahudilerin lde bulunduklar dnemde Tanr ile irtibatlarnn en somut gstergesi, Hz. Musaya verilen ta levhalarn (Kurnda suhufu Musa eklinde zikredilir) muhafaza edildii Ahit Sand idi. Allahn yardm ve merhameti bu sandk sayesinde celp ediliyor; sriloullar kalplere sknet veren bu Tbt sayesinde dmanlarn yeniyorlard.17 Sandk her ne kadar levhalarn muhafazas iin yaplmsa da zamanla Tanrnn mesken tuttuu bir yer olarak alglanmaya ve inanlmaya balamtr.18 te bn Haldun, balangta (seyyar) adr mabette (Mikan) muhafaza edilen Ahit Sandnn Hz. Sleymann Kudsteki Mabedi insndan sonra
Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 67; Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 37. Akam ibadetinin vakti iin yazlan bir responsa iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 266. 11 Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 37. Ayrca bkz. Makriz, Htat, II, s. 479. Ateme vakti iin bkz. Abdlaziz Bayndr, Ateme, DA, IV, s. 52. 12 Rabbanlerin bu kabul Karalerce iddetle tenkit edilir. Bkz. Nemoy, Studies in the History of the Early Karaite Liturgy: the Liturgy of al-Qirqisani, Studies in Jewish Bibliography History and Literature in honor of I. Edward Kiev, ed. Charles Berlin, Ktav Publishing House, Inc.: New York 1971, s. 307; a.mlf., Elijah ben Abraham and his Tract aganist the Rabbanites, HUCA 51 (1980), s. 72; Ancak sonraki dnemlerde Karalerin bir ksm Rabbanlerin 3 vakit ibadetlerini kabul etmilerdir. Bkz. Nemoy, Karaite Anthology, s. 271. 13 Kirkisanye gre brahim (as) sabah (Tekvin, 19/27), shak ikindi (Tekvin, 24/63) ve Yakub akam (28/11) ibadet ettikleri iin gnlk 3 vakit ibadet Atalarn uygulamas olmas hasebiyle bir vecibedir. Ayrca Daniel peygamber de gnde 3 kez ibadet ettiini sylemitir (Daniel, 6/1). Bkz. Nemoy, Studies in the History of the Early Karaite Liturgy, s. 309. 14 Mann, Anans Liturgy, JJLP 1 (1919), s. 334; Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 62, ng. trc. Nemoy, s. 395. 15 Nemoy, Studies in the History of the Early Karaite Liturgy, s. 310. 16 Bkz. Nsr- Hsrev, s. 57. 17 Taber, I, s. 467. 18 Paul Johnson, Yahudi Tarihi, trc. Filiz Orman, stanbul, 2000, s. 64.
10

351

Mabede tandn; bu dnemden itibaren de Yahudilerin ibadetlerinde Ahit Sandnn bulunduu yere (yani Nsr- Hsrevin bahsettii kayala) doru dnmeye baladklarn belirtir.19 Hz. Peygamber Medineye hicretinden sonra bir mddet Kudse doru ibadet etmiti. Onun bu tavrn Yahudilerle ortak bir noktada buluma abas olarak deerlendirmek mmkndr. Ancak Yahudiler bu abaya olumlu cevap vermemiler; hatta bunu Mslmanlara kar bir stnlk meselesi olarak grmlerdi. Bunun zerine inen bir ayetle Mslmanlarn kblesi Kudsten Kabeye tahvil edilmiti.20 Yahudiler arasnda ibadetlerde Kudse dnlmesi Filistin Yahudilerinin dier Yahudilere kar bir stnl olarak telakki edilmitir. Bu dnce deiik Geniza dokmanlarnda da dile getirilmitir.21 Karaler de ibadet esnasnda Kudse dnerlerdi. Karaler kble konusunda delil olarak Tevratta Daniel peygamberin ibadet iin Kudse ynelmesini (Daniel, 6/11) esas almlard.22 Ancak IX. asrda Cibl blgesinde ortaya kan Mieveyh isimli Kara Yahudi, Msr ve Marip dndaki blgelerde oturan Yahudilerin Batya doru, Msr ve Marip Yahudilerinin ise Kudse doru dnerek ibadet etmeleri grndeydi23 ki, bu Msr ve Marib dndaki Karalerin ounluu dou slm dnyasnda ikmet ettii iin burada oturanlarn ynelecekleri Batdan kastn Kuds olduu anlalacaktr. c. badete Hazrlk c. 1. Abdest ve Teyemmm badet ncesi temizlik (taharet) ibadetin en nemli artlarndan biriydi. Tevratta cins mnasebet sonras ykanlmas emredilir.24 Ancak Abbasler dneminde Yahudi cemaatleri ierisinde sadece Filistin geleneine bal cemaatler cinsel ilikiden sonra ykanrlard. Irak ve Marib Yahudilerinin ise gusl alma alkanlklar yoktu.25 badet iin istincann(*) gereklilii hem Rabban hem de dier mezhepler tarafndan kabul edilmekle beraber, Abbasler dneminde ayr bir mezhep kuran Anan ben Davud istincann abdestten nce gerektiini, zira insann kirlilikten ancak bu ekilde kurtulabileceini belirtmi; Rabbanler ise istinca olmakszn da abdest alnabileceini (ya da istincann abdestten sonra olabileceini) kabul etmilerdi.26 Makdisnin Emaasn gr olarak ortaya koyduu uygulamadan maksat, abdest deil, her sabah yataktan kalknca yaplan el ykamalardr (Netilat yadayim). Yahudi anlaynda sabah
Bkz. bn Haldun, Mukaddime, trc. II, s. 831. Bakara 2/144. Yahudilerin Kudse doru dnmeyi bir stnlk olarak grmeleri iin bkz. Taber, Tefsr, II, s. 5; bnl-Cevz, Zdl-Mesr, I, s. 127. bn Kesr, Kurnda ilk neshedilen ayetin kble ayeti olduunu belirtir. Bkz. bn Kesr, Tefsr, I, s. 168, 221-222, 21 Mesel 1030 tarihli dokman Fatm halifesi Zhire (411-427/1021-1036) Filistin Yeivas tarafndan yazlan bir mektupta Filistin Yeivas btn Yahudilerin Kble olarak Kudse yneldiini ve bu sebeple yeivann dierlerine nazaran daha mukaddes olduunu belirtmiti. Dokmann tam metni iin bkz. Goitein, Congregation Versus Community, an Unknown Chapter in the Communal History of Jewish Palestine, JQR n.s. 44 (1956), s. 302-303; a.mlf., Mediterranean Society, I, s. 52; Gil, Erets Yisrael, II, s. 569-571. 22 Nemoy, Studies in the History of the Early Karaite Liturgy, s. 312; a.mlf., Nemoy, Elijah ben Abraham and his Tract aganist the Rabbanites, HUCA 51 (1980), s. 77. 23 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 57-58, ng. trc. Nemoy, s. 390. 24 Bkz. Levililer, 15/16 vd. 25 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 50, ng. trc. Nemoy, s. 380. (*) Byk abdestten sonra dk ve idrar yollarnda yaplan temizlik. 26 Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 36; Ayrca bkz. Makriz, Htat, II, s. 479.
20 19

352

kalknca yaplmas gereken ilk i elleri ykamakt. Bundan sonra eer vcutta bir pislik varsa o temizlenir ve ardndan ibadet iin abdest alnrd.27 Irak blgesinde Yahudiler def-i hacetten sonra tala; Filistin blgesindeki Yahudiler ise suyla taharet yaparlard.28 Karaler ise ibadetin sinagogda yaplmas durumunda tahareti art komulardr. badet eer sinagog dnda yaplacaksa mstehaptr. Karalere gre er temizlikte esas olann bedenin ve elbiselerin pisliklerden temizlenmi olmasdr.29 badetten nce muhakkak temizlenilmesi gerekirdi. Temizlik olmakszn yaplan ibadet geerli kabul edilmemitir. Bu sebeple su bulunamazsa temizleninceye kadar ibadet tehir edilirdi.30 Yahudilikte ibadet ncesi alnan abdestin kkeninin Mabed dneminde kohenlerin kurban ncesi ellerini ykamalarna dayand kabul edilmektedir.31 Gnmzdeki uygulama ibadet ncesinde elleri ykama eklindedir.(*) Ancak Makdis kendi zamannda ba meshetme ve organlar ykamaya soldan balama dnda Yahudilerin abdestlerinin Mslmanlarn abdestiyle ayn olduunu belirtir.32 Bu bilgiyi ayn asra ait bir responsada da bulmaktayz. Natronay Gaon (853-857) sabah, uykudan kalkan birinin ibadet etmek iin ellerini ykadktan sonra yzn ve ayaklarn da ykamas gerektiini belirtmitir.33 Abbasler dneminde en azndan baz Yahudi cemaatlerinin abdest konusunda slamdan etkilendiini syleyebiliriz. Abdest alnacak suyun temiz olmasna dikkat edilir; rengi, kokusu ve tad bozulmu sularla abdest alnmazd. Akarsu ve dere sularnn temizlikte kullanlmasnda herhangi bir mahzur yoktu. Durgun sularn kullanlabilmesi iin suyun bulunduu havuzun genilii ve derinlii en az 10 zira olmalyd.34 slmiyetteki pek ok uzvun ykanmasnn tersine Yahudilikteki abdest olduka basit olup ellerin ykanmasndan
eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 114. slam dnemden fark olmayan gnmzdeki uygulama iin bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 860. 28 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 50, ng. trc. Nemoy, s. 380. 29 Bkz. Kohler, Karaites and Karaism, JE, VII, s. 446; zen, s. 116. 30 Bilginin getii responsa iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 40 (40. responsa). 31 Amram Gaon, Seder, neredenin girii, XXXVIII. (*) Trkiye Hahambal Din Kurul (Bet din) yesi Rav Yeuda Adoni Beye sorduum Yahudilikte abdest sorusuna yazl olarak u cevab vermitir: Musevilikte ibadet ncesi bedensel temizlik tamamlandktan sonra usulne gre yaplan Netilat Yadayim/Ellerin suyla ykanmas sembolik paklanma iin yeterli temizlii ifade eder. Burada bireyin kendini bedensel ve ruhsal anlamda her trl kirden arnm hissetmesi temel esastr. (Bkz. Rabbi Yosef Karo Shulhan Aruh / Orah Hayim 4. Bab. Dinei Netilat Yadayim). El yazmas Rulo halindeki Sefer-Tora ve/veya basl kutsal metinlerin ibadet srasnda ve/veya tetkik ve renim amacyla ele alnarak okunmasnn gerekli olduu hallerde, evvelce Netilat Yadayim/Ellerin suyla ykanmas ileminin yaplm olmas ve bu ilemin yenilenmesini gerektirecek herhangi bir murdarla maruz kalnmam olmas durumunda, bakaca herhangi bir n ilem gerekmemektedir. Hi kukusuz burada da temel esas kiinin bedensel temizlii yannda manevi ve vicdani bakmdan temizliine riayet etmesi ve sz edilen kutsal metinlerle megul olurken bunlarn kutsallna uygun zerafet, niyet ve davranlar iinde olmasdr (bkz. a.g.e.) (Rav Yeuda Adoninin 22 ubat 2006 tarihli e-posta yoluyla gnderdii cevab yazs). 32 Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 36. Ayrca bkz. Makriz, Htat, II, s. 479. Makdis burada Kara Yahudiler eklinde bir ayrm yapmad iin bu uygulamay Rabban ibadeti ierisinde vermeyi uygun bulduk. Ancak Karalerin abdestte ayaklarn ykamalarnn slamiyetin etkisiyle balad kabul edilmektedir. Bkz. Lasker, Islamic Influences on Karaite Origins, Studies in Islamic and Judaic Traditions, Papers Presented at the Institute for Islamic-Judaic Studies, II, eds. William M. BrinnerStephen D. Ricks, Atlanta-Georgia 1989, s. 24. 33 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 114. 34 Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 36. Ayrca bkz. Makriz, Htat, II, s. 479.
27

353

(netilat yadayim) ibarettir. Abdest sonras u dua okunurdu: Mukaddessin Tanrm! Kainatn Kral! Bizi emirlerinle takdis ettin ve ellerimizi ykamamz emrettin.35 Talmudta su bulunmamas durumunda ellerin kum ya da akl kullanlarak temizliinin (teyemmm) yaplabilecei belirtilmitir.36 Yolculuk srasnda su bulamayan Yahudilerin temizlikle ilgili meseleleri responsalara yansmtr. Yolculukta ibadet iin abdest (tevila) almaya su bulamayan kimselerin vakit ibadetini nasl yapaca sorusuna Natronay Gaon u cevab verir: Bu yolcu gidecei ynn 3-4 mil uzanda bir sinagog ya da beytlmidras veya ibadet edebilecei bir mekann olduunu tahmin ediyorsa, oraya varncaya kadar vaktin kacan bilse dahi, abdest iin oraya kadar gider. Ancak drt millik mesafe ierisinde bir yerleim birimi yoksa, abdest almak(tevila yapmak)szn ibadetini yapar, yol boyunca dualarn okumaya devam eder. Bir sre sonra suya kavuursa, ibadetini tekrar etmesine gerek yoktur.37 Mellifi mehul bir baka responsada ise yemek ncesi ellerin ykanmasnn ve duasnn yaplmasnn art olduu; su bulamayan kimselerin ise su buluncaya kadar (ad eyirhats) duay ertelemek zorunda olduklar belirtilir.38 Amram Gaon, su bulamayanlarn temizleyici zellii olan akl veya toprakla temizlik yapabileceklerini belirtse de,39 responsalarndan anlald kadaryla ou gaon ibadetlerin teyemmm edilerek yaplmasna pek taraftar deildi. Okuduumuz responsalarda da daha ok temizliin su buluncaya kadar tehir edilmesi, bulunmazsa o haliyle ibadet edilmesi tavsiye edilmitir. Teyemmmn slam dneme gelinceye kadar yrrlkten kaldrld anlalmaktadr. Abdestli olan birinin bir yere dayanarak uyumas abdestinin bozulmasna sebep olur. Dayanmakszn ayakta ya da otururken uyuyan biri ise yan tarafna dmedike abdesti bozulmaz. badet srasnda meydana gelen kusma ve kanamalar da abdesti bozmaktadr.40 badet iin temizlik Karalerde de din bir gerekliliktir. Karalerde abdest, sadece el ve ayaklar ykamak eklindeydi. Sonraki dnemlerde slmiyetin etkisiyle dier uzuvlarn da ykanmas Kara abdestine dahil edilmitir.41 Karalerde ibadetin yaplaca mekann temiz olmas da ibadetin en nemli artlarndandr.42 c. 2. badet Elbisesi badetten nce her Yahudinin tefilin (dua kay) takmas zorunluluktu. Gnmzdeki uygulamann tersine Abbasler dneminde nce tefilin taklr, sonra talit
eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 114. Natronay Gaondan naklen Amram Gaon, Seder, I, s. 3; ng. trc.7. Bu dua bugn de bu ekilde okunmaktadr. Bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 2. 36 Teyemmm konusunda Talmudun hkm iin bkz. B.T., Ber. 15a. 37 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 226. 38 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 40 (40. responsa). 39 Bkz. Amram Gaon, Seder, I, s. 68; ng. trc.157. 40 Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 36. Ayrca bkz. Makriz, Htat, II, s. 479. 41 Karaler bunu k, 30/19a dayandrrlard. Bkz. Nemoy, Studies in the History of the Early Karaite Liturgy, s. 325. 1700 yllarnda Dimakta Danyal ben Musa Peroz tarafndan yazld tahmin edilen bir ilmihal kitabnda abdestte el ve ayaklar dnda aynen Mslmanlarda olduu gibi az, burun, yz ve kulaklarn da ykanmas gerektii belirtilmitir. Bkz. Margoliouth, An Introduction to the Liturgy of the Damascene Karaites, JQR 18 (1906), s. 513, ng. trc. 520. slamiyetin etkisi iin bkz. Lasker, Islamic Influences on Karaite Origins, 24. 42 Margoliouth, An Introduction to the Liturgy of the Damascene Karaites, JQR 18 (1906), s. 513, ng. trc. 520.
35

354

giyilirdi.43 Bir responsada gaon her srailolunun btn iini brakarak tefilin balamasnn vazgeilmez bir kural olduunu belirtir.44 Tefilin parmen zerine Tevrattan blmlerin yazld, eritlerle birbirine bal siyah deriden mamul iki kk kutudan olumaktadr. Tevrattaki emre binaen bunlardan biri sol pazuya, dieri ise baa balanrd.45 Tefilin Sebt ve bayram gnleri hari her gnn sabah ibadetinde taklmaktayd.46 Kadnlar, ocuklar ve kleler tefilin balamaktan muaftlar. Yakn len kimse yedi gnlk yasn ilk gn tefilin takmazd.47 Ayrca mezarlklara girerken ve mezar ziyaretleri srasnda da tefilin taklmazd.48 Kirkisan Rabban Yahudilerin kelama dair iur Kuma adl kitaplarndan naklen, Rabban Yahudilerin melek Mihaelin ( )Tanrnn bana her gn tefilin baladna dair bir inanlar olduunu belirtir.49 Benzer kabuln, Rabbi Yimaelin mistisizme dair kitabnda bu sefer de Metatron ad verilen melein Tanrnn bana her sabah, ema duasnn okunma vaktinde tefilin balad eklinde yazl olduunu belirtir.50 Tefilin nce kola, sonra da baa taklrd. Amram Gaon tefilin kola taklrken u duann okunmasn belirtir: Mukaddessin ey Tanrm, Kinatn Kral! Bizleri emirleriyle takdis eden ve bizlere tefilin emrini veren. Baa taklrken ise ayn duann sonuna bize tefilin takmamz emreden, ifadesi eklenirdi.51 Karaler tefilini din bir vecibe olarak kabul etmedikleri iin takmamaktayd.52 Erkekler ibadet esnasnda en az u kyafeti giymek zorundayd: Gmlek (kams), don (seravl) ve Makdisnin mle adn verdii talit. Makdis Yahudilerin ibadet esnasnda vcutlarn talitle brdklerini belirtir. Taliti olmayan kimseler ibadetlerini oturarak yapard. Gmlek ve donu olmayan kimseler ise dualarn sesli deil, iinden okurdu.53 Makdisnin talit dnda bahsettii elbiseler din bir zaruretten ziyade, gnlk hayatta kullanlan elbiseler olmaldr. Ancak talit, Yahudi ibadetinin bir parasdr. Her Yahudi ibadetten nce kenarlar pskll, dikdrtgen eklindeki bu rty kullanmak zorundadr.54 Hz. Alinin bir ifadesinden ilk slam dnemde talitlerin

Amram Gaon dua sralamasnda nce tefilin sonra talit duasn verir. Bkz. Amram Gaon, Seder, I, s. 8; ng. trc. 20. Konuyla ilgili Natronay Gaonun benzer gr iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 115. 44 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 192 (264. responsa). 45 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 115. Tefilin takmak Tevratn bir emridir. Bkz. Tesniye, 6/8. Tefilinde Tevrattan drt ayr blm yazldr: k, 13/1-10; 13/11-16 (Kade le kol behor ve Ve haya ki yeviaha); Tesniye, 6/4-9; 11/13-21 (ema Yisrael ve Ve haya im amoa). Bkz. Bloch, Jewish Customs, s. 78. 46 Bkz. B.T., Men. 36b. 47 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 103 (191. responsa). 48 Kohler, Cemetery, JE, III, s. 638. ld iin bu emri (mitsva) yerine getiremeyecek olan mteveff ile alay anlam tad iin tefilinin giyilmemesi Sleymann Meselleri 17/5e istinaden art koulmutur. 49 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 31, ng. trc. Nemoy, s. 350. 50 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 32, ng. trc. Nemoy, s. 350. 51 Baruh Ata Adonay, Eloheynu Meleh ha-olam, aer Kideebu be-mitsvotav vetsivanu le-haniah tefilin/al mitsvat tefilin. Bkz. Amram Gaon, Seder, I, s. 8; ng. trc. 20. Bu dualarn m. III. asrda R. Yohanan tarafndan ihdas edildii belirtilir. Bkz. B.T., Men. 36a. 52 Kohler, Karaites and Karaism JE, VII, s. 446. 53 Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 36. Ayrca bkz. Makriz, Htat, II, s. 479. 54 Saylar, 15/37 vd.

43

355

btn vcudu saracak ekilde olduu anlalmaktadr.55 Bu durum X. asrda Makdis zamannda da byle idi.56 Keten, yn ya da ipekten mamul talitlerde genelde beyaz renk tercih edilirdi. Ancak Maimonides ipek talitlerin kullanlmasna scak bakmamtr.57 Talitlerin drt kesinde tsitsit ad verilen pskller vard. Talitlere bu pskllerin taklmas da yine Tevratn bir emridir. Gayesi de Tanry her an hatrlatarak gnahlar terk ettirmesi ve Ona ynelmeyi salamasdr.58 Hayy Gaona ait bir responsada Tanrnn adn bo yere almayacaksn pasaj (k, 20/7) tefsir edilirken talite ramen Tanr hatrlanmyor ve gnah ilenmeye devam ediliyorsa talit giymemenin daha uygun olduu belirtilmitir.59 Mellifi mehul bir responsada pskllerin uzunluu konusunda ihtilaf olduu belirtilmi, drt parmak veya biraz daha uzun olabilecei zikredilmitir. Ayn responsaya gre pskllerdeki ipliklerden biri de (tehelet) mavi renkli olmaldr. Mavi rengin sebebi, fecirde tan yerinin aarp aarmadn tefrik etmek iindir.60 Bir baka responsada ise gaon pskllerin yapa ynden dokunmasn emretmitir. Bu ynn kendi renginde olabilecei gibi, aartlabilecei de belirtilmitir.61 Pskl din bir gere olduu iin sadece Yahudiler tarafndan imal edilmesi ve boyanmas gerekirdi. Mellifi mehul bir responsada Yahudi olmayan birinin (goy) yapt tsitsitin kullanlp kullanlamayacan soran birine gaon, bu tsitsitlerin kesinlikle kullanlamayacan belirtir. Gaonun ifadesine gre Tanr srailoullarna kendilerine tsitsit yapmalarn emretmitir. Deil tsitsit imal eden, onun pskllerini dokuyan ve tayan dahi Yahudi olmaldr.62 Amram Gaon talitin u dua eliinde giyilmesini emreder: Mukaddessin ey Tanrm, Kinatn Kral! Bizleri emirleriyle takdis eden ve bizlere tsitsit ile rtnmemizi emreden.63 Sabah ibadetinde ema duas sylenmeden nce talitteki drt tsitsit elde toplanr ve blm bitirilinceye kadar da elden braklmazd.64 Makdis, kadnlarn ibadet esnasnda en az drt elbise giydiklerini belirtir.65 Anan ben David tefilini ilga etmiti.66 Bu sebeple Karaler ibadet ncesi tefilin takmazlard. Ancak Rabbanler gibi Karaler de ibadet esnasnda talit giyerlerdi; fakat Kara talitlerindeki pskllerin (tsitsit) ak mavi renkte olmas bir zorunluluktu.67
Hz. Ali sokakta elbiselerini omuzlarndan aaya doru sarktan bir grubu Yahudilere benzetmitir. Bkz. bn Manzur, XI, s. 333. 56 Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 36. Ancak talitler XIII. asrdan itibaren ksalm, kk talit (talit katan) ad verilen, elbisenin altnda tanan kk bir kuma paras haline gelmitir. Bkz. Bloch, Jewish Customs, s. 81. 57 Tallit, EJd, XV, s. 743. 58 Bkz. Saylar, 15/39. 59 Responsa iin bkz. Finkel, The Responsa Anthology, s. 9. 60 Responsa iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 333. Gnmzde bu pskln boyand yegane mrekkep bal mevcut olmad iin pskllerde mavi iplie yer verilmemektedir. 61 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 335. 62 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 332 (6-8. responsalar). 63 Baruh ata Adonay, Eloheynu Meleh ha-Olam aer Kideanu bi-mitsvotav ve tisivanu lehitatef bitsitsit. Bkz. Amram Gaon, Seder, I, s. 8; ng. trc. 20. 64 Behar, El Gid Para El Pratikante, s. 79; Bloch, Jewish Customs, s. 81. 65 Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 36. Ayrca bkz. Makriz, Htat, II, s. 479. 66 Graetz, III, s. 132; Nemoy, Karaite Anthology, s. XXV. 67 Margoliouth, An Introduction to the Liturgy of the Damascene Karaites, JQR 18 (1906), s. 513, ng. trc. 520. Sonraki dnemlerde Karalerin tsitsitleri sinagoglarda ibadet iin yneldikleri yerlere astklar ve
55

356

Karalerde de ibadet elbisesi olarak drt elbise vard. Kirkisannin belirttiine gre ibadet edecek bir Karanin, uzun gmlek, belden aaya uzanan bir don, donun zerine beli saran bir kuak ve ba rten bir balk takmas zorunluluktu.68 Yine Karaler sinagoglara ayakkabsz girdikleri gibi, ibadet esnasnda da ayakla yerin temasn engelleyen orap, hal, kilim veya hasr vb. tefriat bulundurmazlard.69 d. Abbasler Dneminde Gnlk Bir badetin Yapl ekli badete niyetle balanrd. Yahudilikte niyet, ibadetin en nemli artlarndan biri kabul edilmitir. Yahudi din adamlar niyetsiz bir ibadetin makbul olmadn belirtmilerdir.70 Tevrat ve Talmudta gnlk ibadetlerin Mabedin ayakta olduu zamanlarda yaplan gnlk kurbanlarn yerine ikame edildii belirtilir.71 Bu dnce Karaler tarafndan da kabul edilmektedir.72 Mabed ve ibadetle ilgili dzenlemeler esasen Talmudik dnemde tespit edilmesine ramen, kohen kutsamas, ikindi (minha) ve ilave dualar (musaf) Mabed dneminde Yahudi ibadetine dahil edilen unsurlardr.73 Gnlk ibadetlerde, Sebt, Pazartesi ve Perembe gnlerinde okunan dualarn nemli bir ksm Tevrattan seilmitir. Ancak Yahudi ibadetinin en nemli zellii, hangi ibadet yaplrsa yaplsn Allahn adnn yceliinin ve Alem(ler)in Rabbi olduunun zikredildii ha-Zkarat ha-em ve Malhut dualarnn okunmasdr.74 Ayrca, sabah ibadetinde Mezmurlar; gnn dier ibadetlerinde okunan ema duas da yine Tevrattandr. Yahudi ibadetindeki dier dualar ise kadim dnemlerden beri cemaat tarafndan okunan, gelenekle (masoret) tespit edilmi dualardr. Ancak dualar esas olarak milad III. asrda yaam din adamlar (Amorayim) tarafndan dzenlenmitir.75 Kirkisan, Rabban Yahudilerin Davud peygamberin tesis edip okunmasn emrettii Mezmurlar yerine din adamlarnn telif ettii dua metinlerinin okunmasn polemik konusu yapmtr.76 Abbasler dneminde sinagogta yaplan vakit ibadetinin ekli ve ibadet srasnda okunan dualarla ilgili bilgiyi Hayy Gaonun cemaate sonradan itirak eden bir Yahudinin ne yapmas gerektiine dair verdii bir fetvasna borluyuz. Abbasler dneminde ibadetin yapl ekliyle ilgili kurallar, kk farkllklar dnda
sras gelince de asl tsitsite baktklar belirtilmektedir. Bkz. Hebrew Review, The Sect of the Caraites, June 17, 1836, s. 336. 68 Karaler bunu k, 28/40a dayandrmaktadrlar. Kirkisan baln sadece din adamlarna zorunlu olduu eklinde bir dnce nakleder. Bkz. Nemoy, Studies in the History of the Early Karaite Liturgy, s. 326. 69 Karaler bunu Yeu, 5/15e dayandrmaktadrlar. Bkz. Nemoy, Studies in the History of the Early Karaite Liturgy, s. 326. 70 Amram Gaon, Seder, neredenin girii, XXXIX. 71 Kurbanlklar dualarmz ikmal edecektir (Mbed ayakta olmad iin kurban kesemiyoruz; ancak kurban yerine dua ediyoruz): u-lema parim efateynu (Hoea, 14/2). Natronay Gaona ait bu responsa iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 114. Konunun Talmudtaki yeri iin bkz. B.T., Ber. 26b. 72 Anan ben Davidin bu gr iin bkz. Mann, Anans Liturgy, JJLP 1 (1919), s. 330, 348. 73 Amram Gaon, Seder, neredenin girii, XXXVII. 74 Natronay Gaona ait bu gr iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 115. Yahudilikteki her dua/ibadet Tanrya u ifadelerle balar ... : Baruh Ata Adonay(Mukaddessin Sen ey Tanrmz) [ha-Zkarat ha-em duas] ve u ifadelerle devam eder ... : Eloheynu Meleh ha-Olam(Alemlerin Kral) [Malhut duas]. Bu dualarn konumu Fatihasz namaz yoktur, hadisinde (bkz. bn Sad, VI, s. 147) belirtilen Mslmanlarn namazndaki Fatiha sresine benzemektedir. 75 Amram Gaon, Seder, neredenin girii, XXXVI vd. 76 Bkz. Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 15-16, 35, ng. trc. Nemoy, s. 332, 357.

357

gnmzdeki ibadetlerle neredeyse ayndr. Gaon bu ibadet eklinin yeivalara bal btn sinagoglarda ayn olduunu belirtir. badet srasnda, ibadeti yneten aliah tsibur Tevrat tomarlarnn (Sefer Tora) bulunduu dolaba (Ehal ha-kode) doru dner ve ibadeti ynetirdi. Sinagogta aliah tsiburun okuduu dualar, Amida hari, cemaat tarafndan da kendilerinin duyaca ekilde tekrar edilirdi.(*) Natronay Gaon bir responsasnda ibadet srasnda okunan dualarn kii tarafndan muhakkak duyulmas gerektiini belirtir.77 Vakit ibadetleri, ibadet sonunda tilavet edilen Alenu leabeah. duas ile hitam bulurdu. Bu duaya kadar aliah tsibur btn dualar Tevrat tomarlarnn bulunduu dolaba dnk okurdu. Bu duaya gelince yzn cemaate dner ve duay okutmak zere tevadan inerdi. Duadan sonra ibadet hitam bulurdu.78 Abbasler dneminde Yahudi ibadetine dair Hayy Gaonun ksaca zikrettii vakit ibadetiyle ilgili bu bilgileri, Amram Gaonun dua kitabndan (Seder) detaylandrabiliriz. O dnemde okunan dualarla gnmzde Yahudi sinagoglarnda okunan dualarn, ksm deiiklikler hari, ok farkl olmadn belirtmek gerekir. badete Zemirot ad verilen Hamd ayetleri ile balanrd.79 Mslman melliflerden Yakubnin Yahudi ibadeti hakknda bilgi verirken badetlerinin banda Davudun Mezmurlarndan okurlar, ifadesinden maksat,80 zemirot dualardr. Pesukey de-Zimra ad da verilen bu duann kkeni, II. Mabed dnemine kadar dayanmaktadr. Kitab- Mukaddes ve Talmud dneminde dindar Yahudiler tarafndan gnlk olarak tamam okunan Mezmurlar kitabnn baz blmleri sonraki dnemlerde gnlk ibadetlere dahil edilmitir. Duann esasn Mezmurlardan okunan paralar oluturmaktadr. Seyyah Petachiann anlatmndan anlald kadaryla Zemirot ierisinde nemli dua okunurdu: Baruh e-Amar, Vayoea ve Yitabah imha.81 Yahudi ibadetine Zemirotun slam (gaonik) dnemde sokulduu kabul edilmektedir. badetler ekilden uzak btn ruhla yaplmaldr. Birey ibadet esnasnda aliah tsibura btn kalbiyle itirak etmeli, Tanrya hu iinde ynelmelidir.82 te zemirot duasnn amac da ibadet iin gerekli olan bu sukt ve huyu temin etmektir. Amram Gaon duay gnlk okuyan kimsenin br dnyada felaha erieceini belirtir.83 Zemirot duas Yotser or (I yaratan) berahas ile son bulurdu.84 Gnmz Yahudi ibadetinde Zemirot duas ha-Boher Yisrael berahas ile son bulmaktadr.85 Natronay Gaonun responsasndan rendiimize gre IX. asrda Yotser

Trkemizde uultulu ortamlar iin kullanlan Yahudi Havras gibi, ifadesi ibadet esnasnda sinagogtan ykselen bu uultudan dolay sylenmitir. 77 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 114. 78 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 46-47. 79 Seyyah Petachiann anlatm iin bkz. s. 112. Akenaz cemaatlerde ise bu dua Baruh e-amar ve Yitabah dualar arasnda okunmaktadr. Bkz. Kieval, Herman, Pesukei de-Zimra, EJd, XIII, s. 336. 80 Bkz. Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 67. 81 Bkz. Petachia, s. 112. Buna Geulay da dahil etmek gerekir. 82 Hayy Gaona ait bu ifade iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 47; Amram Gaon, Seder, neredenin girii, XXXIX. 83 Bkz. Amram Gaon, Seder, I, s. 14, ng. trc. 33. Benzer gr Hayy Gaon da ifade eder. Bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 47. Duann metni iin bkz. a.g.e., I, s. 11-12, ng. trc. 28-29. Duayla ilgili detayl bilgi iin bkz. Jacobs-Cohen, Zemirot, JE, XII, s. 656 vd.; zen, s. 33. 84 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 116. 85 Bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 98.

(*)

358

or duasndan sonra ha-Boher Yisrael duas okunmamakta, dorudan ema duasna geilmekteydi.86 Zemirot duasndan sonra ema duas okunurdu. ema duas Tevratta ayr yerde gemektedir.87 Allahn birliini vurgulayan bu dua, eski dnemlerde Mabedte yaplan ibadetlerde okunurdu. Mabedin ayakta olduu dnemlerde kohenler ema duasn sabah ibadetinde okurlard. emann sabah ve akam ibadetlerinde, gnlk iki kez okunmas Talmudik dnemde balamtr. Talmudta duann kkeni Yeudaki bir ayete (bkz. 1/8) dayandrlmaktadr.88 slam ncesi dnemde olduu gibi, Amram Gaonun dua kitabndan rendiimiz kadaryla Abbasler dneminde de ema duas sabah ve akam ibadetlerinde okunmaktayd.89 ema duas Amidada okunan kedua duasna bir hazrlk mahiyetinde idi.90 amay ekol Tevrattaki be-komeha ve akeveha (yattnda ve kalktnda) (bkz. Tesniye, 6/7) ifadesine binaen sabah emasnn ayakta (kyamda), akam emasnn ise oturularak okunmasn kabul etmi; bu ifadeleri lafz manada anlayan Hilel ekol ise sz konusu ifadelerde duann nasl okunaca deil, zamannn (sabah ve akam) kast edildiini belirterek kiinin duay istedii vaziyette okuyabileceini kabul etmitir.91 Abbasler dneminde Filistinliler geleneine bal cemaatler ema duasn ayakta, Irak geleneine bal cemaatler ise oturarak okumaktayd.92 Duann okunma zamannda da bir farkllk vard. Sura gaonu Yahuday (757-761) bir responsasnda ema duasnn Irak geleneine bal cemaatlerde Sebt ve bayram gnleri de dahil sabah ve akam her gn; Filistin geleneine bal cemaatlerde ise sadece Sebt ve bayram gnlerindeki sabah ibadetlerinde okunduunu belirtir.93 Cemaatten biri bulunduu yerde oturarak ya da ayaa kalkarak ema duasn okumak iin sesini ykseltir; cemaat de bu kimseye itirak ederdi.94 badetin bu blmnde sadece Tevratta yer alan ema duas okunmazd. emadan sonra Tanrya bir iman ikrar yaplr ve tarih boyunca srailoullarn dmanlarndan koruduu ve kurtard iin de kredilirdi.95 ema duasnn bitiminde talitin tsitsitleri elde toplanr, tsitsit blm okununcaya kadar da elden braklmazd. Yine dua esnasnda onlar elinin zerine balayacaksn ve onlar gzlerinin arasnda aln ba olacak ifadesine binaen, bu ifadelerin okunduu srada ele sarlan tefilin de plrd.96 stenilen dilde okunabilen dua, kiinin iitebilecei ekilde tane tane okunur; Tanrnn kastedildii her O ifadesinde ses biraz

eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 116; Kieval, Pesukei de-Zimra, EJd, XIII, s. 336. Bkz. Tesniye, 6/4-9; 11/13-21; Saylar, 15/37-41. 88 Bkz. M.Ber. 1:1-2; Elbogen, Studies in the Jewish Liturgy, JQR, o.s. XIX (1907), s. 229-230; Kohler-Eisentein, Shema, JE, XI, s. 266; zen, s. 145-146. ema duasnn ortaya k ve gnlk ibadetlerde okunmaya balamas iin bkz. K. Kohler, Shema Yisroel, JJLP 1 (1919), s. 255-264. 89 Bkz. Amram Gaon, Seder, I, s. 15, ng. trc. 36 (Sabah ibadeti); 71-72; ng. trc. s. 164 (Akam ibadeti). 90 Finkelstein, The Origin and Development of the Qedushah, Perpectives on Jews and Judaism, Essays in Honor of Wolfe Kelman, ed. Arthur A. Chiel, The Rabbnical Assembly: New York 1978, s. 62. 91 Amram Gaon, Seder, I, s. 21; ng. trc. 53-54. 92 Gil, Erets Yisrael, I, s. 414. Amram Gaon, Amida (Tefila) duas okunacanda ayaa kalklmas gerektiini belirtir. Bkz. Amram Gaon, Seder, I, s. 34; ng. trc. 79. 93 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 51-52. 94 Elbogen, Studies in the Jewish Liturgy, JQR, o.s. XVIII (1906), s. 597. 95 Bu duaya balang kelimesine binaen Emet ad verilmektedir. Duann slam dnemde okunan metni iin bkz. Amram Gaon, Seder, I, s. 27-29; ng. trc. 65-68. Ayrca bkz. Bloch, Jewish Customs, s. 81. 96 Bkz. Tesniye, 6/7; Sidur Kol Yaakov, s. 100.
87

86

359

ykseltilerek vurgu yaplrd.97 Dua okunurken gzler kapatlmamal, dudak veya parmakla herhangi bir iarette bulunulmamaldr.98 ema duasnn bitiminde, ibadetin bu blm Emet ve yatsiv ( ) ad verilen bir dua ile tamamlanrd.99 Amida (kyam), ibadette ema duasndan sonraki en nemli duadr. Ayakta okunduu iin Amida,100 iindeki dua saysndan dolay imone Esre Berahas (Onsekiz Duas) olarak da adlandrlan bu dua, Abbas dnemi gaonlar Natronay ve Amram tarafndan Tefila diye isimlendirilmitir.101 Amidann imone Esre diye isimlendirilmesiyle ilgili olarak, Hz. Davudun Mezmurlarda Allahn adn 18 kez zikretmesi; ema duasnda Tanrnn adnn 18 kez gemesi; on sekiz saysnn omurgadaki 18 temel omura tekabl etmesi gibi sebepler zikredilmektedir.102 Uzun bir zaman diliminde ekillenen duaya son eklini Yavnede (slam dnemde Askalan) m.. 73-90 yllar arasnda R. Gamalielin nezaretinde Simon ha-Pakoli vermitir.103 Mslman melliflerden Yakubnin Yahudilerin ibadetleri hakknda bilgi verirken naklettii bilgiler, Amida duasyla ilgilidir. Yakub duann yapl eklini yle anlatr: badet iin duran bir kimse topuklarn birletirir ve skt iinde sa elini sol omuzuna, sol elini de sa omuzuna koyar. Secde etmeksizin be kere rkya eilir gibi eilir kalkar. En sonunda da secdeye kapanr (gibi iyice eilir).104 Mslman tarihi duann yaplna ahit olmu gibidir. Ayn dneme ait Yahudi kaynaklarda da duayla ilgiler bilgiler benzer ekilde anlatlmaktadr. Amida duas okunmadan nce eller ykanrd. Dua ayakta okunur, okuyan kimse meleklerin duruu gibi ayaklarn bititirirdi. Cuma akam (arviti) hari,105 duann ok ksk bir sesle, fslt halinde hatta (Yakubnin skt iinde dedii gibi) iinden okunmas ve duay okuyan kimsenin kendini tamamen duaya vererek btn kalbiyle okumas gerektii belirtilir. Duann bakalar tarafndan duyulabilecek ekilde okunmas, dua esnasnda genirilmesi ya da haprlmas okuyan kiinin inancnn zayflna iaret kabul edilmitir.106 IX. asrda okunan Amida duas ile gnmzde okunan dua arasnda ierik asndan pek fark yoktur. 19 ayr duadan teekkl eden Amida, Hamdler (ilk 3 beraha, Tanrnn tazimi); Temenniler (sonraki 13 beraha, cemaat ve kiinin kendisinin refah ve mutluluu iin dua) ve krler (son 3 beraha, verdii nimetlerden dolay Tanrya kran) eklinde blme ayrlmaktadr. Hamdler ve krler Sebt ve bayram gnleri de dahil her gn btn vakitlerde, Temenniler blmndeki 13 beraha ise

Amram Gaon, Seder, I, s. 24-25; ng. trc. 59-60. Sonraki dnemlerde Amram Gaona nisbetle bu hkm baz responsalarda da dile getirilmitir. Bkz. Poznanski, Inyanim onim ha-Nogaim liTkufat ha-Geonim, ha-Kedem 2-3 (1908-10), s. 28 98 Amram Gaon, Seder, I, s. 26-27; ng. trc. 62. 99 Duann Genizada bulunan Fatmler dnemine air bir metni iin bkz. Schechter, Geniza Specimens: Liturgy, JQR, o.s. X (1898), s. 656-657. 100 Zeitlin, The Tefillah, the Shemoneh Esreh: an Historical Study of the First Canonization of the Hebrew Liturgy, JQR, n.s. 54 (1963-64), s. 208. 101 Bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 116; Amram Gaon, Seder, I, s. 29; ng. trc. 70. 102 Amram Gaon, Seder, I, s. 45; ng. trc. 111. Amram Gaonun bu bilgisi Talmuda dayanmaktadr. Bkz. B.T., Ber. 28b. 103 Zeitlin, The Tefillah, the Shemoneh Esreh, s. 239. Duann son eklini alncaya kadar geirdii evreler iin bkz. Zeitlin, s. 209 vd.; zen, s. 147-148. 104 Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 67. 105 Bkz. Elbogen, Studies in the Jewish Liturgy, JQR, o.s. XIX (1907), s. 707. 106 Bkz. Amram Gaon, Seder, I, s. 30, 32, 42; ng. trc. 75, 79, 106.

97

360

sadece hafta ierisinde okunur.107 Yakubnin de iaret ettii gibi, bu dua esnasnda be kez ritele uygun olarak (slam ibadetindeki rk gibi) eilinir ve duann ortasnda ve sonundaki baz blmlerde de sola ve saa dnlrd. Amram Gaon dua kitabnda sadece ilk iki rk hakknda bilgi vermitir. Bunlardan ilki, duann ilk berahasnn balangcnda yaplrd. Balang cmlesi Kutsalsn (Baruh) dendikten sonra rkya gidilir; duann devamndaki sminin akna (le-maan ha-em..) ifadesinde de rkdan kalklrd. kinci rk yine ayn berahann sonundaki Yardm eden, Koruyan ve Kollayan Melik ifadesinden sonra gelen Kutsalsn (Baruh) kelimesinden sonra yaplrd.108 Gaon, sonraki rknun nerede yapldn belirtmemektedir. Ancak IX. asrdaki Amida ile gnmzde yaplan Amida arasnda fark olmad iin kalan rknun yerlerini tespit etmek de mmkndr. Bu rklarn da 18. berahaya balanacanda, kohenler tevaya arlacanda ve ibadetin sonunda yapldn syleyebiliriz.109 Amida duasnn, dier dualarda olmayan bir baka zellii de son ksmnda sinagogta bulunan kohenlerin hazan tarafndan tevaya arlarak bereketlendirme duas (Birkat ha-Kohenim) yapmalardr. Duaya kacak kohen ellerini ykard. Kohenler tevaya sandaletlerini kararak karlard. Yzlerini tevaya dnerek ellerini de ne uzatarak duaya balayan kohenler, dualarn yava yava saa doru dnerek cemaate iyice dndkten sonra tamamlarlard. Dua sonunda cemaat arasnda rya grenlerin tabirleri de kohenler tarafndan yaplrd.110 Amidann sonunda bir rencinin hocasnn huzurundan kmas gibi arka arka, adm geriye gelinir ve nce sola sonra da saa selam vererek ibadetten klrd. Sola selam verilirken Ose alom bimromav, saa selam verilirken de ve Berahamav yaase alom alenu ifadeleri kullanlrd. Selam verilmeksizin Amidadan klrsa, ibadetin tekrar gerekirdi.111 Selamdan sonra ise secdeye gidilir (gibi iyice eilinir)di.112 Bu esnada Yakar anlamna gelen Tahanonim duas okunurdu. Tvbe ierikli bir dua olan Tahanonimde yaplan hata ve gnahlar itiraf edilerek Allahtan af dilenirdi.113 Sessiz ekilde okunan Amida, daha sonra ayakta aliah tsibur tarafndan sesli olarak tekrar okunurdu. Hazera ad verilen bu okuyuta, aliah tsibur cemaatin iinden okuduu srada okumad Kedua duasna gelince sesini olabildiince ykseltirdi (be kol ram). Bu esnada erkek cemaat Kudds, Kudds, Kudds (Kado) eklinde itirak eder ve kedua duas okunmaya balard. Kedua Tanrnn yaratclk sfatn hatrlama ve yarattndan dolay Tanry kutsama ve tesbih gayesiyle okunurdu.114 Mellifi mehul bir responsada cemaate Kedua duas srasnda yetien birinin Kado, Kado eklinde duaya itirak edecei; ondan sonra gnlk duay bandan itibaren ferd olarak (be-yahad) okuyaca belirtilmitir.115 Gnmz Yahudi ibadetinde her gn
Duann metni iin bkz. Amram Gaon, Seder, I, s. 34 vd.; ng. trc. 83-98; eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 46-47. Schechter Genizaya giren baz Amida dualarn neretmitir. Bkz. Schechter, Geniza Specimens: Liturgy, JQR, o.s. X (1898), s. 658-659. Duayla ilgili detaylar iin bkz. zen, s. 148-149; Amidah, EJd, I, s. 839 vd. 108 Bkz. Amram Gaon, Seder, I, s. 36; ng. trc. 84. 109 Gnmzde bu rklarn yapld yerler iin bkz. Seder Kol Yaakov, s. 124, 130, 134. 110 Amram Gaon, Seder, I, s. 50-51; ng. trc. 122-124. 111 Amram Gaon, Seder, I, s. 45; ng. trc. 111. 112 ... . Bkz. Amram Gaon, Seder, I, s. 45; ng. trc. 111. 113 Duann slam dnemde okunan metni iin bkz. Amram Gaon, Seder, I, s. ; ng. trc. 140 vd. 114 Mellifi mehul bir responsada yer alan bu bilgi iin bkz. Agus, Tuvot Geoney Erets Yisrael ve Bavel, Horev 12 (1956-57), s. 206. 115 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 187 (235. responsa).
107

361

sabah ve Sebt ibadetlerinde okunan kedua duas, Abbasler dneminde (VIII. asrlar) Filistinliler ve Irakllar cemaati tarafndan farkl zamanlarda okunmaktayd.116 Sura gaonu Yahuday (757-761) kedua duasnn Irak geleneine bal cemaatlerde her gn, Filistin geleneine bal cemaatlerde ise sadece Sebt ve bayram gnlerindeki sabah ibadetlerinde okunduunu belirtir.117 Filistin blgesi Yahudilerinin keduay sadece bir gn (Sebt) okumasnn sebebini bir baka responsadan reniyoruz. Mellifi mehul bu responsada Filistin geleneine bal, ancak Irak geleneini takip eden bir cemaat ierisinde yaayan bir Yahudi, Filistin Yeivas gaonuna yle sorar: Burada Kedua, sadece Sebt gnlerinde okunmakta, haftann kalan alt gnnde okunmamaktadr. Oysa haftann dier gnlerinde de Tanr bir eyler yaratmtr. Tanrnn yaratt bu eyler iin de tesbih etmek gerekmez mi? Gaon cevabnda dier alt gnde yaratlanlarn zaten Tanry kendi dillerinde tesbih ettiini, Sebt arefesi (altnc gn) yaratlan insann Sebtte okuduu kedua ile bu vazifesini yerine getirdiini belirtmitir. Gaon kedua duasnn Sebt gn okunmasn insann varlna balamaktadr.118 badette en son Alenu le-abah duas okunurdu. Alenu le-abah duas, Amram Gaonun Sidurunda yer almamaktadr. Duann yer almamas, IX. asra kadar (850) bu duann gnlk ibadetlerde okunmadn; Hayy Gaonun responsasnda zikretmesi sebebiyle X. asrn ikinci yarlarndan itibaren (950) gnlk ibadete dahil edildiini gstermektedir. Bir hamd olan duada Allahn hkmranl dile getirilir, seilmi millet olunmas sebebiyle kredilir ve Allahn krallnn gelmesi iin de dua edilirdi. Bu duaya kadar yz hep kbleye dnk olan aliah tsibur duaya gelince yzn cemaate dner ve gnmzdeki uygulamann tersine,119 cemaate Alenu leabah duasn okutmak zere krsden (teva) inerdi. Duadan sonra ibadet hitam bulurdu.120 Gnn sonraki ibadetleri de genel hatlaryla sabah ibadeti gibi ifa edilirdi. Akam ibadetinin tersine ikindi ibadetinde ema okunmazd. kindi ibadetindeki Amida biraz farkl okunur; akam vakti yaklamsa Tahanonim duas okunmazd. Ayrca ikindi ibadeti Sebt ve bayramlar haricinde, akam ibadetiyle birletirilir ve Alenu le-abah duas akam ibadeti sonrasna tehir edilirdi. Akam ibadetinde ise Maimonides dnemine gelinceye kadar Amida duas ihtiyar idi. Amidann akam ibadetinin bir paras haline gelmesi slam dnemde balamtr. Ancak sabah ibadetindeki tekrarn (hazara) tersine, akam ibadetinde Amida duas sadece cemaat tarafndan okunurdu. Fakat akam ibadetine emadan nce Tanry kutsama duas (Barehu) ile balanrd.

Babilde Amidada keduann okunmas Rav zamannda (III. asr) balam ve slam dneme kadar da devam etmitir. Bu dnemlerde kedua Filistinde de muhtemelen her gn okunmaktayd. slam dnemde haftada bir kere (Sebtte) okuma uygulamasnn 553 ylnda Bizans imparatoru Justiniann yasaklarndan kaynakland kabul edilmektedir. Deerlendirme ve kedua duasnn tarihi geliimi iin bkz. Finkelstein, The Origin and Development of the Qedushah, s. 62-63 vd., 68. 117 Responsa iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 51-52. 118 Agus, Tuvot Geoney Erets Yisrael ve Bavel, Horev 12 (1956-57), s. 206 (9. responsa). Eyann ve insann yaratl iin bkz. Tekvin 1. bap. 119 Gnmzde alenu le-abah duas XI. asrdaki gibi aada deil, tevada okunmaktadr. 120 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 46-47.

116

362

Sebt gnleri hari, akam ibadetinin bitiminde de secde edilirdi (daha dorusu secde niyetine iyice eilinirdi).121 Sebt ve bayram gnlerinde gnlk ibadetlerde Amidada ilave baz dualar (musaf) daha okunurdu. Makdis bunun 5 adet olduunu belirtir.122 Musaf, Mabedin ayakta olduu dnemlerde sabah ayininden sonra takdim edilen kurbanlarn yerine ikame edilmiti.123 Bunlar sabah ibadetinden hemen sonra okunabilecei gibi, gnn herhangi bir zamannda da okunabilmekteydi. Musafta Amida duas, Temenni blm hari btn Sebt ve bayram ibadetlerinde gnlk Amida ile ayn idi.124 Ylbandan Kefret gnne kadar sabah ve akam Amida ibadetinden sonra tevbe ierikli yakarlardan oluan krk drt mnacattan mteekkil avinu malkenu duas okunurdu.125 Kefret gn kindi ile Akam ibadeti arasnda Neila ad verilen ek bir ibadet yaplrd. badet al ve kapan dualar (beraha) Amidann okunmas ile balar; ylba ile Kefret gn arasnda okunan Avinu malkenu duas ile biterdi.126 Pazartesi ve Perembe gnlerinin Yahudi ibadet hayatnda ayr bir nemi vardr. Bu gnlerde sabah ibadetinde gnlk okunan dualara Ve hu rahom duas da eklenmektedir. Tevrat ayetlerinden seilmi yedi berahadan oluan bu duann, slam dnemde VII. yzyl spanyasnda ortaya kt kabul edilmektedir.127 Pazartesi ve Perembe gnleri sinagoglarda gnlk ibadetlerden baka Tevrattan baz blmler okunmaktadr. Bu usl Ezrann reformuyla balamtr. Tevrat yeniden telif ve tertip Ezra, Tevrat haftalk okuma paralarna ayrmt.128 Yahudi kabulne gre bir Yahudi Tevrat almadan gnn geirmemelidir. Bu emre binaen her gnde bir, Tevrat tomarlar (Sefer Tora) dolabndan (Ehal ha-kode) karlr, dualar eliinde cemaat arasnda elden ele dolatrldktan sonra okunacak blm kald yerden itibaren bir Kohen, bir Levili ve cemaatten bir Yahudi (srail) tarafndan okunurdu. Sinagogta Levili yoksa onun yerine Kohen; eer Kohen yoksa onun yerine de cemaatten biri okurdu.129 Samuel b. Hofniye ait bir responsada Tevrat okumak iin sylenen duadan sonra ara vermeksizin okumaya balanmas; fasla verilmesi durumunda ise duann tekrar okunmas emredilmitir.130 Yahudi seyyah Tudelal Benjaminin verdii bilgiye gre spanya Yahudileri, Irak ve Irakllar geleneine bal Yahudi cemaatlerinde Tevrattan haftada bir cz okunur ve Tevrat ylda bir kere hatmedilirdi. Filistinlilerin

kindi ibadeti iin bkz. Amram Gaon, Seder, I, s. 68 vd.; ng. trc. 157 vd.; Akam ibadeti iin bkz. a.g.e., I, s. 70; ng. trc. 162 vd. Ayrca bkz. Rothkoff, Minhah, EJd, XII, s. 31; Carlebach, Arvit, EJd, III, s. 664-665; zen, s. 166 vd. Secde konusuna bir sonraki balkta deinilecektir. 122 Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 37. 123 B.T., Yom. 33a. Mabedin ayakta olduu dnemlerde takdim edilen kurbanlar iin bkz. Saylar 28. ve 29. baplar. 124 Bayram gnleri Amidasndaki farkllklar iin bkz. Amram Gaon, Seder, I, s. 47; ng. trc. 116. Gnmzdeki uygulama iin bkz. zen, 170-171. 125 Dua metni iin bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 136 vd. 126 zen, s. 171. 127 Pazartesi ve Perembe gn ibadeti iin bkz. Amram Gaon, Seder, I, s. 74 vd.; ng. trc. 172. Detaylar iin bkz. zen, s. 152-153. 128 Bkz. B.T., Meg. 31b. Detaylar iin bkz. Kaufmann-Eisenberg, Yahudi Kaynaklara Gre Yahudilik, s. 99 vd. 129 Tevrat tomarlarnn karl srasnda okunan dualar ve dier bilgiler iin bkz. Amram Gaon, Seder, I, s. 76 vd.; ng. trc. 172 vd. Gnmzdeki uygulama iin bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 174 vd. 130 Bkz. Groner, mi-Sifrey Halaha el Geonim, Aley Sefer 15 (1988-89), s. 35.

121

363

uygulamasnda (minhag) ise, her cz e blerek gnde bir blm okunur ve Tevrat ylda bir hatim edilirdi.131 e. badetle lgili Baz Hususlar ve Secde Meselesi badetle ilgili baz hususlar responsalara yansmtr. Hem Rabbanlerde hem de Karalerde sinagoga ibadet saatinden ok nce gidip kalbi dnyev ilerden arndrmak ve ibadete hazrlanmak iyi bir kulluk gstergesi kabul edilmitir.132 Bir Yahudi her eyiyle Tanrya ynelip yle ibadet etmelidir. Bu sebeple sarholuk gibi, Tanry hissedemeyecei durumlarda ibadete ynelmemelidir.133 Samuel ben Hofni Gaon eer isimli kitabnda ibadetlerin gsteri iin deil, sadece Allah rzas iin yaplmas gerektiini belirterek riya karan bir ibadetin makbul olmadn sylemitir.134 badet srasnda dualar zamannda ve yerinde okunmal; okurken de kurallarna riayet edilmelidir.135 badet srasnda kusmak, vcudun herhangi bir yerinden kan gelmesi ya da yellenilmesi durumunda ibadet bozulur. Bu sebeple yeni bir abdestle ibadet tekrar edilmelidir.136 Cemaate sonradan itirakte Mslman ibadetindeki gibi dorudan imama uyup kalan sonradan ikmal edilmemektedir. Responsalardaki bilgilere gre bu konumda olan kimseler cemaatin okuduu dualara yetiinceye kadar sinagogun bir kenarnda o gnk dualar kendisi okur; cemaatin okuduu ksma ulanca cemaate itirak ederdi.137 Bunun tek istisnas kedua duasdr. Sinagoga bu esnada giren biri Kado, Kado eklindeki duaya itirak eder, ondan sonra cemaate yetiinceye kadar gnlk duay bandan itibaren ferd olarak (be-yahad) okurdu.138 Sinagoga ibadet iin giren iki kiinin dierinin ibadet younluunu bozmamas iin sinagogdan k da beraber yapmalar tavsiye edilmitir.139 ena Gaona ait bir responsada sinagogdaki ibadet itirakilerinden zrl olan (dayanma denei olan) birinin ibadet esnasnda ayaa kalkamamas durumunda, ayaa kalkm niyetiyle oturduu yerde duasn yapabilecei belirtilmitir.140 Yahudilerin gnlk ibadetiyle ilgili olarak secde konusuna iaret ederek konuyu tamamlamak istiyoruz. Gnmz Yahudi ibadetlerinde secde yer almamaktadr. Amida duasnda hafif bir eilme gerekletirilmekte, bu da Yahudilerce secde kabul edilmektedir.141 Yahudi ibadetinde yukarda belirtilen hafif eilme dnda secde
Benjamin, s. 85. Amram Gaon, Seder, I, s. 70; ng. trc. 161; Nemoy, Studies in the History of the Early Karaite Liturgy, s. 325. 133 Amram Gaon, Seder, I, s. 32; ng. trc. 78. 134 Kitbn f-erden naklen Sklare, Samuel ben Hofni Gaon, s. 284. Gaonun bu bilgiyi verdii sz konusu kitap Sklare tarafndan ngilizceye evrilmitir ve kitabn bir eki olarak neredilmitir. 135 Bu hususa birden fazla responsada dikkat ekilmitir. rnekler iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 91 (Sar alom Gaona ait bir responsa); a.g.e., II, s. 114. 136 Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 36. 137 Bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 46-47. 138 Mellfi mehul bu responsa iin bkz. Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 187 (235. responsa). 139 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 91. 140 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 184 (247. responsa). 141 Bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 216 (ahrit duas); s. 276 (Minha duas); s. 329 (Arvit duas).
132 131

364

olarak kabul edilebilecek iki farkl uygulama daha vardr. Mabedin yklmasna bal olarak dnlen, ancak mevcut Yahudi ibadetinde yer almayan, fakat Tevratta zikri geen bu hareketlerin ilki, diz kme eklindedir (kore al-birkav). Tevratta tazim manas tad iin Baal nnde diz kmeyen kimseler vlr ve sadece Rab nnde diz klmesi emredilir.142 Secde anlam tayan dier ifade ise, slam ibadetindeki gibi yere kapanma (secde) eklindedir (nofel al-panav). Sz konusu ifadelerin getii yerden anlald kadaryla secde uygulamas Hz. Davud zamannda vard. Hz Davudun secde ettii bilinmektedir.143 Goiteinin belirttiine gre secde, milad ikinci asra kadar Yahudi ibadetinin en belirgin zelliiydi. M. II. asrda Rabbi Akibann sinagogda secde ettii belirtilir. Ancak secde Yahudiler arasndaki itizal gruplar ve deiik Hristiyan keiler tarafndan da yaplmaya balanmasndan sonra Yahudi din adamlar secdeyi, secde evi dedikleri mabetten ve ibadetlerinden karmlard.144 Kanaatimize gre, Yahudi din adamlarnn secdeyi ibadetlerinden karmalarnn bir baka gerekesi de Roma dneminde vali ve kral gibi idarecilere secde edilmesidir.145 Mslman melliflerin ve gaonlarn anlatmnda geen secdelerin,146 bu gn Mslmanlarn yapt gibi bir secde deil, ruknun biraz daha aaya eilerek yaplm ekli olarak anlamak daha yerindedir ve gnmzde de ayn ekilde yaplmaktadr. nk, Rabbanlerin ibadetlerinden secdeyi karmalar slam dnemde Karaler tarafndan polemik konusu yaplmtr. Kirkisn Rabban Yahudilerin ibadetleri srasnda secde etmemelerini eletirir. Aslnda secdenin Kitab- Mukaddeste emredildiini147 belirten Kirkisan, Rabbanlerin ibadet sonunda saa ve sola doru rukya eilmelerini Hristiyanlarn ibadet ekline benzetir. Kara mellifin belirttiine gre Rabban Yahudiler bunun sebebini, insann sanda ve solunda bulunan melekler(e tazim) iin olduunu iddia etmekteydiler. Kirkisan rukyu nce iki melek, sonra da Tanr iin yapan Rabbanlerin bu tutumunu byk saygszlk olarak niteler.148 Ayrca o dnemde Sebt gn Tanrdan bir ey istemek olur dncesiyle bu ekilde dahi olsa secde etmeyen Yahudilerin varln da Kirkisnden reniyoruz.149 Kirkisannin secdeyi savunmas, Abbasler ve Fatmler dneminde Karalerin de ibadetlerinde secde ettiklerini gstermektedir. Daniel Kmisyi hari tutarsak,(*) secde, Kara din adamlarnn hassasiyetle zerinde durduklar bir konu idi. Karaler ibadetlerinin bir yerinde Tevrat tomarlarnn bulunduu yere (Ehal ha-Kode) doru dnerek secde ederlerdi.150 Secde, slam dnemde Maimonidesin olu Avraham tarafndan, Yahudiliin bir gerei olduu belirtilerek Yahudi ibadetine tekrar dahil

I. Krallar 19/18; Mezmurlar 95/6. ..bou yitahave ve nihraa ve nivreha lifney Adonay I. Krallar 1/23; 31; II. Samuel 15/30. ve yihye David b ad ha-ro aar yitahave am le-Elohm. Hz. Davudun secdesinden Kurn da bahsetmektedir. Bkz. Sd, 38/24. 144 Goitein, Yahudiler ve Araplar, s. 224-225. 145 Matta 27/29; Markos 15/19. 146 Bkz. Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 37; Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 67; Amram Gaon, Seder, I, s. 45; ng. trc. 111; Makriz, Htat, II, s. 479. 147 Bkz. II. Tarihler 7/3. 148 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 16, ng. trc. Nemoy, s. 332. 149 Bkz. Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 17, ng. trc. Nemoy, s. 335. (*) Daniel Kmis, Rabbanlerin Tevrat Tomarlarnn bulunduu yere (Ehal ha-Kode) doru dnerek eilmelerini irk olarak niteler. Bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 50. 150 Mann, Texts and Studies, II, s. 50, 75.
143

142

365

edilmek istenmi; ancak cemaatin youn tepkisiyle karlanca Avraham bu isteinden vazgemek zorunda kalmt.151 2. Karalerde Gnlk badet Karalikte ksa ya da uzun, gnlk ibadetlerde sadece 7 duann (Hodaa, Tefila, Tehina, evahim, Viduy, Bakaa, Zaaka ve Keria) okunmas kabul edilmitir. Karaler bu yedi duay Tevrattaki Sana gnde yedi kez hamd ederim, (Mezmurlar 119/164) pasajna dayandrmaktadr. Kara ibadetinde ilk dua, ibadetin esas kabul edilmektedir. Rabbanlerin kabul ettii imone Esre duas Karalerde yoktur.152 Ancak ema duas Karaler tarafndan da gnlk ibadetlere dahil edilmiti.153 Hodaa kr dualarn iermektedir. Mezmurlarda belirtildii zere154 vakit ibadetine Rabbe krle balanrd. Daha sonra tefila duas ile ibadete girilir;155 sonraki Tehinna duas ise hatalarn ve gnahlarn balanmas amacyla156 okunurdu.157 Ayakta okunan158 Hodaa duasndan (145. Mezmur) sonra, Tefila duasna geilir ve bu dua okunmaya baladnda dizler zerine klrd.159 Bu arada eller dua vaziyetinde yukar doru kaldrlr; gzler de gkyzne evrilerek Amida esnasnda aliah tsiburdan nce duay sessiz okuyan Rabbanlere bir tepki olarak dua (102. Mezmur) kiinin duyabilecei bir sesle okunurdu.160 Tefiladan sonra Tehinna yakarsnda (51. Mezmur) ba ne doru eik olurdu.161 Kara ibadetinin en nemli zellii, ibadetin sonunda secde edilecek ksmna gelince Tevrat tomarlarnn bulunduu yere ynelip secde edilmesidir.162 Bu mekn ve hareket, tarih Mabedte Kutsallarn Kutsalna doru yaplan secdeye kyasla gelitirilmitir.163 Eliyahu ben Avrahamn ifadelerinden Karalerin secdenin kkenini Daniel peygambere dayandrdklar anlalmaktadr.164 Ancak secdenin slmiyetin etkisiyle Kara ibadetine dahil edildii de kabul edilmektedir.165 Anan II. Mabed dneminden beri gnlk hayatta ve sinagoglarda okunan dua metinlerini ilga etmi, sadece Tevratn Mezmurlar kitabndan seilen ksmlarn okunmasn yrrle koymutu. Mezmurlarn okunmasn, ayakta olduu dnemde

Bkz. Lasker, Islamic Influences on Karaite Origins, s. 34. Hebrew Review, The Sect of the Caraites, May 13, 1836, s. 269. 153 Schur, Toldot ha-Karaim, s. 67; Nemoy-Heller, Karaites: Karaite Doctrine, EJd, X, s. 781. 154 Bkz. 136/1. 155 Mezmurlar, 102/1. 156 Mezmurlar, 51/3. 157 Nemoy, Studies in the History of the Early Karaite Liturgy, s. 314-315. 158 I. Tarihler, 23/30. 159 II. Tarihler, 6/13. 160 Hebrew Review, The Sect of the Caraites, June 17, 1836, s. 335; Nemoy, Studies in the History of the Early Karaite Liturgy, s. 317. 161 Nemoy, Studies in the History of the Early Karaite Liturgy, s. 320. 162 Mann, Texts and Studies, II, s. 50, 75. Ancak Karalerden Daniel Kmis bunu kabul etmemektedir. 163 Nemoy, Studies in the History of the Early Karaite Liturgy, s. 307. 164 Bkz. Nemoy, Elijah ben Abraham and his Tract aganist the Rabbanites, HUCA 51 (1980), s. 77. 165 Bkz. Lasker, Islamic Influences on Karaite Origins, s. 24.
152

151

366

Mabede hasreden Rabbanlerin tersine,166 Kara ibadetinin hemen tamamnda Tevratn ilk be kitabndan baz blmlerle Mezmurlar okunmaktadr.167 Rabbanlerin Tevrattaki dualar yerine, din adamlarnn ihdas ettii dualar okumalar, Karaler tarafndan iddetle tenkit edilmi ve bu uygulamalar dolaysyla gnahkr olarak nitelenmilerdir.168 badetlerde okunacak dualarn Tevrattan seilmesi dncesinin slam ibadetinin etkisiyle ihdas edildii belirtilmektedir.169 Yukarda da belirtildii zere Kara ibadetinde okunan dualarn neredeyse tamam Mezmurlardan seilmitir. Kirkisannin anlatmna gre sabah ve akam ibadetlerine 136. Mezmurla balandktan sonra, I. Tarihlerden bir ksm (16/8den bap sonuna kadar) okunur ve daha sonra okunan 145, 102 ve 51. Mezmurla ibadetin ilk ksm tamamlanrd. Daha sonra yine Tevrattan seilen bir blm ders olarak okunurdu. Bu okumada seilen ayetlerin, Mabedin ayakta olduu dnemlerde yaplan gnlk kurbanlardan bahseden ayetler olmasna dikkat edilirdi.170 Bunun ardndan da gnn Mezmuruna geilirdi. Gnn Mezmurunda sabah ibadetlerinde 90. Mezmur, akam ibadetlerinde ise 141, 55 ve 106. Mezmurlar okunurdu. Karalerde ibadet esnasnda okunan gnn Mezmuru (ir ha-yom), Mabedin ayakta olduu dnemdeki gibi sadece bir Levili tarafndan okunurdu.171 kindi ibadetini kabul eden Karaler bu vakitteki ibadetlerinde 136, 102 ve 86. Mezmurlar; gnn Mezmuru olarak 55. Mezmuru okuduktan sonra 106. Mezmurla ibadetini tamamlard.172 Cemaat daha sonra ofarn ttrlmesiyle dalrd.173 Karalerde tespit edilmi dualarn olmamas durumu, XIII. asra kadar devam etmitir. badet gibi nemli bir konuda tespit edilmi bir metnin olmamas cemaati zor durumda braktndan XIII. asrda Krml Aaron ben Yosef isimli bir Kara gnlk ve dier mnasebetler dolaysyla okunan bir dua kitab hazrlamtr.174

Kara Salmon ben Yeruhim Mezmurlar kitabna yazd tefsirde Sadiyann Mezmurlar bir dua olarak sadece Mabedte ve bir musik aletiyle okunur, eklindeki grn iddetle tenkit eder. Bkz. Poznanski, The Karaite Literary Opponents, JQR 18 (1906), s. 221. 167 Graetz, III, s. 133; Poznanski, The Karaite Literary Opponents, JQR 18 (1906), s. 218; Schur, Toldot ha-Karaim, s. 66-67. Anana ait Sefer ha-Mitsvotta yemekten nce Mezmurlar 135/21, sonra 145/15; su itikten sonra Mezmurlar 145/15; yolculua karken, dnte, zor zamanlarda, hapisten kurtulunca Mezmurlar 86/12-13, 119/12. ayetlerin okunmas tavsiye edilmitir. Bkz. Mann, Anans Liturgy, JJLP 1 (1919), s. 346-347. 168 Mann, Texts and Studies, II, s. 51; Nemoy, Studies in the History of the Early Karaite Liturgy, s. 306; a.mlf. Elijah ben Abraham and his Tract aganist the Rabbanites, HUCA 51 (1980), s. 72. 169 Gil, Erets Yisrael, I, s. 629. 170 Mann, Anans Liturgy, JJLP 1 (1919), s. 330, 348. 171 Mann, Anans Liturgy, JJLP 1 (1919), s. 333; Hebrew Review, The Sect of the Caraites, June 17, 1836, s. 336. 172 Nemoy, Studies in the History of the Early Karaite Liturgy, s. 329. 173 Mann, Anans Liturgy, JJLP 1 (1919), s. 339. 174 Margoliouth, An Introduction to the Liturgy of the Damascene Karaites, JQR 18 (1906), s. 507. Kitap 3 blmden olumaktadr: lk blmde gnlk, Sebt ve aybalarnda (ro hode) okunan dualar; ikinci blmde byk bayramda (Fsh, Haftalar ve ardaklar) okunan dualar; nc blmde ise yeni yl ve Kefret bayram dualar yer almaktadr. Kitap ilk olarak XVI. asrda Venedikte, 1814 ylnda da Krmda baslmtr. Bkz. Hebrew Review, The Sect of the Caraites, May 13, 1836, s. 269. Sonraki asrlarda birka kitap daha hazrlanmtr. Bkz. Nemoy, Karaite Anthology, s. 273.

166

367

3. Haftalk badet: Sebt (abat: ) Sebtin en nemli zellii, sinagogda cemaatle yaplan sabah (ahrit) ibadeti idi. Bu ibadete itirak, yetikin her erkek iin bir vecbe idi. Kara Sehl b. Matsliahn (X. asr) Rabban kadnlarn sslenip pslenerek gzel elbiseler ierisinde sinagoga gitmelerini iddetle eletirmesinden,175 Sebt ibadetine kadnlarn da (en azndan Kudste) itirak ettikleri anlalmaktadr. Abbasler dneminde, X. asrda Badatta bir Sebt gn resl-clut ve yeiva gaonlarnn da itirakiyle sinagogda icra edilen sabah ibadetiyle ilgili ha-Bavlnin naklettii kymetli bir anlatmna sahibiz. Sebt gn sabah resl-clut, cemaatin ileri gelenlerinin eliinde sinagoga giderdi. O gn sinagogda ahaptan mamul krsnn (bema/teva)(*) zeri renkli ipeklerle rtlrd. badet esnasnda Mezmurlar gzel sesli genler tarafndan okunurdu. Bu genler ibadet balamadan nce krsnn hemen nne kar ve otururdu. Bu esnada krs bo olurdu. Sebt ibadetini hazan ynetirdi. Hazan ibadete Baruh e-amar ve haya ha-olam, Baruh hu ([ ) Mbarektir O, konuup alemi yaratan] duas ile balar; Tanrnn sfatlarnn bahsedildii bu duada her sfat arasnda, genler Baruh hu! ([ ) Mbarektir O!] ksmn okuyarak mukabele ederdi. Hazan Sebtte okunan Mezmurla (ki, ha-Bavl o dnemde bu Mezmurun 92. Mezmur olduunu nakleder)176 balard. Mezmurun tamamlanmasndan sonra cemaat, eitli Mezmurlardan oluan Pesuke de-zimray okurdu. Bu dualarn tamamlanmasndan sonra ise koro Tov le-hodo Adonay ([ ) Tanrya kr] duasn hep beraber sylerdi (136. Mezmur).177 Cemaat ve koronun okumas tamamlandktan sonra hazan ayaa kalkar, Nimat kol hay ([ ) -Yaayan varlklarn Can] duasna balar;(**) Tanrnn vld her pasaj arasnda koro Tevareh et-imha Adonay ( [ )-smin mbarek olsun!] eklinde hazana mukabele ederdi.178 Daha sonra Kedua duasna geilir, Kado, Kado, Kado ( , , , ;[ )- Kuddstr, Kuddstr, Kuddstr; Btn dnya Onun izzetiyle dolu!] ksmna gelindiinde koro bu ksm sesli ekilde okur, cemaat de iinden itirak ederdi.179 Daha sonra hazan yalnz devam ederek [Ve ha-Ofanim ve Hayottan balayarak] Goel/Gaal Yisraele ([ ) srailoullarnn kurtarcs] kadarki blm okurdu.180 Daha sonra cemaat Amidaya kalkar; hazan Keduay Kado ksmna gelinceye kadar tek bana okur; bu ksma ulanca krs (teva) nnde durur;

Bkz. Nemoy, Karaite Anthology, s. 116. ha-Bavl krsnn ebadn 7x3 zir (=3.5x1.5 m.) olarak vermektedir. Zir, dirsekten orta parman ucuna kadar olan mesafeye eit eski bir uzunluk ls olup 45 ila 56 cm.ye eittir. Bkz. Mnr elBaalbek, el-Mevrid, Beyrut 1994, Zir maddesi. 176 Gnmzdeki bir dua kitabnda Baruh e-amar duasndan sonra 100. Mezmur yer almaktadr. Bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 68. 177 Dua iin bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 461-466. (**) Nimat kol hay duasn sinagogta okumak ok nemli bir ayrcalk kabul edilirdi. Bu duann okunmas konusunda yaanan baz tartmalar Geniza dokmanlarna girmitir. 1025 tarihinde Kayseriyede yaanan tartma Filistin Yeivas gaonunun devreye girmesiyle zmlenmi, alternatif bir ayin dzenlenmesi eklinde karara balanmt. Bkz Gil, Erets Yisrael, II, s. 77-78. XI. asrda (ki, dokmann tarihi belli deildir) Askalanda yaanan bir baka tartma iin bkz. Gil, Erets Yisrael, III, s. 503. 178 Dua iin bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 490-497. 179 Dua iin bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 497-505. 180 Bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 505-517.
(*)

175

368

koro yksek sesle ha-El ha-Kado dedikten sonra, hazan duay tamamlard (Bylece Amida tamamlanm olurdu).181 Daha sonra cemaat sessizce yerine otururdu.182 ha-Bavlnin buraya kadar anlatt ksm, her Sebtte yaplmas gereken asgari (slam terminoloji ile farz olan) ksmn bir blmdr. Amidann tamamlanp herkesin yerine oturmasndan sonra resl-clut, kendisi iin hazrlanan koltua oturmak iin ayaa kalkard. Bu srada cemaat de ayaa kalkar, resl-clut yerine oturuncaya kadar beklerdi. ha-Bavl, resl-clutun koltuunun zerinde deerli kumalarla rtl bir tak olduunu nakletmektedir. Sonra srasyla Sura ve Pumbedita gaonlar da ayaa kalkarak resl-clutun yanna gelerek nce selamlar; sonra da Sura gaonu resl-clutun sana, Pumbedita gaonu da soluna otururdu. Daha sonra hazan gelerek daha nceden hazrlad sitayikr cmlelerle onlar takdis ederdi. Takdisin son cmlesi bittiinde koro herkesin duyabilecei ekilde yksek sesle Amin! diye barrd.183 Sebt gn Tevrattan bir para okunmas ve tefsir edilmesi, o gnk ibadetin bir paras kabul edilmitir. Abbasler dneminde bu ilem resl-clutlarn yetkisinde idi. Ancak ha-Bavlnin rivayetine gre resl-clut bu ii Sura ya da Pumbedita gaonuna devredebilirdi. Sebt gn Tevratn o gnk okunacak ksm alr; nce metin okunur, daha sonra okunan o ksm resl-clut ya da gaon tarafndan tefsir edilirdi. X. asrda bu ilemde dilin kullanld anlalmaktadr. Tevrat metni brncesinden okunur; okunan ksmlar ise Armce olarak tefsir edilirdi. Ancak Arapann artk bu asrda Yahudilerin ana dili haline gelmesiyle beraber, okunan ve tefsir edilen bu ksmlar Meturgeman (Mtercim) ad verilen bir din adam tarafndan cemaatin anlamas iin Arapaya tercme edilirdi.184 ha-Bavl Tevrat okumas ve tefsiri esnasnda resl-clutun talitini bandan aaya kadar rttn ve konumasn gz kapal bir ekilde hu iinde yaptn nakleder.185 ha-Bavl, bu srada gnmzde olmayan bir detten daha bahsetmektedir ki, ifadesine gre resl-clut konumasn bitirdikten sonra cevaplanmas iin cemaate bir soru sorduunu ve bilenlerin izin isteyerek soruyu cevapladklarn belirtir.186 Tevrat okumasndan sonra hazan ayaa kalkarak Kadi de-Rabanan (Yitgadel ve Yitkade ) okumaya balard. Be-Hayehon u be-Yomehon ( [ )Hayatmzda ve gnmzde] ksmna gelince Mesihin, mevcut resl-clut ve kendi zamanlarnda bir an evvel gelmesi iin dua ederdi.187

Dua iin bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 517-521. ha-Bavl, s. 83. 183 ha-Bavl, s. 84. 184 Bkz. ha-Bavl, s. 84. M. III. asra kadar sinagogta okunan Toray cemaatin anlayaca dile (Armce) tercme eden grevli biri yoktu. Bu grevin bu asrdan sonra kt kabul edilmektedir. Bkz. Safrai, Elementary Education, s. 162. 185 ha-Bavl, s. 84. 186 ha-Bavl, s. 84. 187 ha-Bavl, s. 84. Gnmzde okunan Kadi de-Rabanan duas iin bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 465.
182

181

369

Hazan Kadii bitirdikten sonra resl-clut ve yeiva bakanlarn tekrar takdis eder ve dier cemaatlerden gelen yardmlar tek tek ilan eder; gnderenlere ve yardma arac olanlara dua ederdi.188 Sebt treni, hazann krsden Tevrat tomarlarn (Sefer Tora) almasyla devam ederdi. Hazan, Kohen ve Leviliyi zikrettikten sonra, Ehal ha-Kodeten Tevrat tomarn alarak resl-cluta gtrrd.189 Resl-clut tomar aldktan sonra yeiva bakanlar dahil herkes ayaa kalkar; Tevrat okuyan resl-clutu sessiz ekilde dinlerdi. Daha sonra resl-clut Tevrat hazana verir; hazan da onu krsye gtrrd. Hazan Tevrat krsye koyduktan sonra, nce resl-clut, ardndan da btn cemaat yerine otururdu. Sonra teki Tevrat tomarlar, o gn sinagoga gelen dier cemaat liderleri ve renciler tarafndan okunmaya balard. ha-Bavl, Sebt gn gaonlarn Tevrat okumadklarn, cemaate frsat tandklarn belirtir. Tevrat okuyan sonuncu kii, yani maftir,190 okumasn bitirdikten sonra, zengin veya cemaatin nde gelenlerinden biri maftirin yanna gelir ve okuduklarn tercme ederdi. O kimse iin bu grev, byk bir onur saylrd. Maftir tercmesini bitirip resl-clutu kutsadktan sonra, o gn ibadette grev alanlar krs etrafnda toplanr ve topluca Amin diye barrd. Sonra hazan gaonlar kutsar ve (ikinci) Tevrat tomarn yerine koyard. Daha sonra cemaat normal gnn ibadetinden farkl olarak baz ek dualar okurdu. Musaf ad verilen bu duann okunmasndan sonra Sebt ibadeti tamamlanm olurdu.191 Sebt ibadetinde ayrca kohenlerin de okuduklar bir dua vard. Kohen, Bereketlendirme duas (Birkat kohanim) ad verilen bu duay okumas iin hazan tarafndan arlrd.192 Ancak, duaya arlacak kohenin tannan ve dindar olmasna ok dikkat edilmitir. Hayy Gaona gelen bir responsada halk aalayan, halka ve annesine hakaret eden bir kohenin durumu sorulmu, gaon cevabnda baka kohen olmasa dahi bu kohenin sinagogdaki Tevrat ve bereketlendirme duasna arlmamasn emretmitir.193 Sinagogdan eve dnldkten sonra yemee oturulur; sofrada aynen Cuma akamnda olduu gibi dualar okunurdu.194 Sebt gnnden havdala ad verilen bir dua ile klrd. Kelime olarak tefrik etme manasna gelen havdala, kutsal bir gnden normal gne kta okunan bir dua idi.195 Dua, Tanrnn ilk gn (Pazar) yaratmas (bkz. Tekvin, 1/3-4) sebebiyle
ha-Bavl, s. 84. M. III. asra kadar Tora tomarlar sinagogun iinde deil, mtemilatndaki bir odasndayd. Bkz. Safrai, Elementary Education, s. 162. 190 Sebt gn krsye Tevrat okumak iin yedi kii arlrd. Bunlarn ilki Kohen ha-ole (Sefer Tora huzuruna kan), ikincisi Levili (ha-ole), geri kalanlar ise cemaatten herhangi biriydi. arlanlarn yedincisine ise maftir ad verilmekteydi. 191 ha-Bavl, s. 84-85. Petachia, ahit olduu bir baka trende, okunan ksmlarn farkl ezgilerde okunduunu belirtmektedir. Bkz. s. 112. Musaftan slam kaynaklar da bahseder. Bkz. Makriz, Htat, II, s. 479. 192 Kohenin okuduu dua iin bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 532. 193 Responsa iin bkz. Finkel, The Responsa Anthology, s. 9. 194 Bkz. zen, s. 200. 195 Bkz. Margaliot, Halakot Erets-Yisrael min ha-Geniza, s. 41 (Hkm Sefer ha-Measimde yer almaktadr). Filistine ait bu responsada bayram bitiminin ertesi gn Sebte denk gelmesi durumunda bu duann okunmayaca belirtilmitir
189 188

370

yaklan kandil ve mum zerine okunurdu.196 Bir responsada gaon cemaate havdala duasnn bir kii tarafndan okunmasn; dierlerinin ise sessizce dinlemelerini salk verir.197 Abbasler dneminde kaleme alnan bir kitapta duay okuyann trnaklarna bakmas belirtilir.198 Karaler ise Sebt gnlerinde, gnlk yaptklar yedi duaya (beraha) 92. Mezmuru da ilave ederlerdi (musaf).199 Anan ben David, Rabbanlerin Sebt gn sabah ibadetinde yedi farkl kiiyi davet ederek Tevrat tomarndan blmler okutma detini ilg etmise de, sonraki Karaler Rabbanlikten kalan bu uygulamay aynen devam ettirmilerdir.200 Karaler her Sebt gn sabah ibadetlerinden sonra Anan ben Davide dua ederlerdi: lahmz ve atalarmzn ilah, llerimize ve llerinize rahmet etsinHepsinden nce de Allahn rahmeti resl-clut Anan zerine olsun! Ki, o, Tevratn yolunu am, Karalere hakikati gstermi, topluluklar gnahtan kurtararak doru yola iletmitir. Allah, cennetinde ona iyi bir mekn versin! Bu dua gnmzde Kara sinagoglarnda hl okunmaktadr.201 4. Rabbanlerde Oru (Taanit: /Tsom: ) Kurn- Kermde orucun Mslmanlara farz klnd gibi, nceki mmetlere de farz klnd belirtilir.202 Ayet-i kermede buyrulduu zere, nceki mmetlerden olan Yahudiler de senenin belli gnlerinde oru tutmakla ykml idiler. Mslmanlarda olduu gibi, Yahudilerde de orucun ayr bir nemi vardr. Abbas ve Fatmler dneminde din geleneklerini asgari manada yaayan Yahudiler dahi oruca ayr bir nem verirlerdi. Hem fertler hem de cemaat Allahn merhametini kazanmann yannda bir belay defetmek veya sona erdirmek, ilah affa mazhar olmak, pimanlk, itaat ve yakar gibi deiik vesilelerle oru tutmulardr. Yahudilerde erkek ocuk 13, kz ocuu ise 12 yan doldurduktan sonra mkellef kabul edilir ve bu yalardan itibaren oru tutmalar zorunlu klnrd.203 Oruta niyete ok nem verilmitir. Hayy Gaona ait bir responsada oruca bir gn ncesinden niyet edilmesi (nedera) gerektii, niyet edilmeden tutulan orucun kmil manada (elema) bir oru olmayaca belirtilmitir.204 Oru sresince yemek, imek, ykanmak, yalanmak ve cinsel iliki yasaklanmtr.205 Yirmi be saatlik Kefret ve Tia be-Av orular hari dier btn orular Mslmanlarn orucu gibidir; gn domadan balar ve ayn gnn akam sona erer. Oru gnlerinde Tevrattan bu gnlerin anlam ve nemine dair blmlerin okunmas tavsiye edilmitir. Sar aloma ait olduu belirtilen bir responsada gaon, oru

196 197

Bkz. Pirke de Rabbi Eliezer, s. 145. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 262. 198 Pirke de Rabbi Eliezer, s. 145. 199 Nemoy, Studies in the History of the Early Karaite Liturgy, s. 329. 200 Mann, Anans Liturgy, JJLP 1 (1919), s. 342. 201 Duann tam brnce metni iin bkz. Simha-Levi, Sefer Ro Pina, s. 35-36, Ar. trc. 64. 202 Bakara, 2/183. 203 Bilginin getii responsa iin bkz. Rabinowitz, Sefer ha-Maasim liVney Erets Yisrael Tarbits 41 (1971-72), s. 285. 204 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 128 (213. responsa). 205 zen, s. 176.

371

gnlerinde (taanit tsibur) Tevrattan k 31/11 vd., Neviim kitabndan Hoea 14/2 vd.nn okunmasn tavsiye eder.206 Farz ve dier orular ile kiisel oruca dair hkmler Talmudun Moed kitabnn drt perekten oluan Taanit blmnde (Masehet Taanit) detaylca anlatlmtr. a. Tevratta Emredilen ya da Bahsi Geen Orular 1. Kefret Gn (Yom Kipur) Orucu: Dua, tefekkr ve vicdan muhasebesi gn olan Kefret gnnn207 en nemli zellii, bu gnde tam bir gnden fazla (yirmi be saat) oru tutulmasdr.208 Sahur, Tiri aynn dokuzunda gne batmndan nce yaplrd.209 Yahudiler Tiri 9 gn gne batmndan nce hazrladklar sahur yemeine Seudot ha-mafseket (Yemei Kesme n) ad verirlerdi. Sahur, gne batmna yakn balar; batmadan nce de bitirilirdi. Yemekte hafif eyler tercih edilir; sarho olacak ekilde de iilmezdi.210 ftar ise ertesi gn (Tiri 10) gne batmndan bir saat sonrasnda alrd. Rabbanler ise bu sreyi yirmi be saate tamamlard.211 Yahudilikte bu oru Byk Oru (Suma Raba) olarak isimlendirilmitir. Bu sebeple de (Kitab- Mukaddes zamannda) bu gnde oru tutmayan kimselerin cezas, lm olarak tespit edilmitir.212 Hz. Peygamber Medineye hicret ettiinde Yahudilerin Muharrem aynn 10. gnnde r orucunu tuttuunu grmt. Bunun sebebini soran Hz. Peygambere Yahudiler, Allahn srailoullarn Firavunun zulmnden kurtarmas ansna Musann (a.s) kr gayesiyle tuttuu oru olduunu sylemilerdi. Hicretten sonra bir mddet bu oruca devam eden Hz. Peygamber, Yahudilere muhalefet asndan sadece r gn deil, bu gnn ncesi ve sonrasnda da (Muharremin 9, 10 ve 11. gnleri) oru tutulmasn tavsiye etmiti.213 slam kaynaklarnda r olarak zikredilen bu gn, Yahudi takviminde Tiri aynn 10. gnne tekabl etmekteydi.214 te bu gnde oru tutmak Yahudilere farzdr ve Tevratta tutulmas emredilen yegane orutur.215 Hz. Peygamberin Ehl-i Kitapla Mslmanlarn orucu arasndaki en nemli fark sahura kalkmaktr, eklindeki hadisi,216 aslnda Kefret gn orucu ile Mslman orucunun arasndaki fark ortaya koyma amal buyurulmutur.

eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 263. Ashtor, Yom ha-Kipurim be-Yeme ha-Beynayim [Ortaada Yom Kipur (Kefret Gn) Kutlamalar], s. 128. 208 Nveyr, Nihyetl-Ereb f fnnil-edeb, Kahire [t.y.], I, s. 195; Makriz, Htat, II, s. 473. 209 Brn, el-srl-Bkiye, s. 277; Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 195; Makriz, Htat, II, s. 473. 210 Behar, El Gid Para El Pratikante, s. 280. 211 Brn, el-srl-Bkiye, s. 277; Makriz, Htat, II, s. 473. 212 Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 38; Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 195; Makriz, Htat, II, s. 473. 213 Buhari, Savm, 1, 69; Mslim, Sym 127, 133; Ahmed b. Hanbel, Fezils-Sahbe, nr. Vasiyyullah b. Muhammed Abbas, Mekke 1983, II, s. 985. 214 Konuyla ilgili olarak bkz. Kasm Abduh, el-Yehud f Msr, s. 60; Yusuf evki Yavuz, r, DA, IV, s. 25. 215 Bkz. Levililer, 16/29; 23/27; Saylar, 29/7. 216 Bkz. bn Abdlhakem, Fthu Msr ve Ahbruh, s. 420.
207

206

372

Yahudi dncesinde Kefret gnnde tutulan orucun byk gnah dnda btn gnahlar affettireceine inanlrd: Affedilmeyen gnah ise unlard: Evli bir kadnla zina; bir (din) kardeine zulm ve Allahn rabliini inkr.217 Tevratta emredilen yegne oru olmas sebebiyle ok kutsal kabul edilen bu gnde ocuklara dahi oru tutturma gayretinde olan Yahudiler vard. Rabbanler, kil ve bli olan her Yahudinin o gn oru tutmasn emrederlerdi. Talmudik dnemde bu gnde 8-9 yanda olan ocuklara oru tutturulduu belirtilir. Abbas ve Fatm dnemi Yahudi din adamlar hangi yataki ocuklara oru tutturulaca konusunda grleri farkl idi. Sadiya 10, Hayy Gaon 12, Maimonides de 11 yandaki ocuklara oru tutturulmasn tavsiye etmilerdir.218 Ancak orucun emredildii ayetteki (Levililer, 23/29) her insan (kol ha-nefe) ifadesini kil ve bli her insan eklinde yorumlayan Rabbanlerin tersine Samirler ve Karaler, zahir anlamda tefsir ettikleri iin o gn ocuklarna dahi oru tuttururlard.219 Samuel ben Hofni Gaon, Kefret gn tutulan orucun sadece Allah rzas iin tutulmas gerektiini belirterek bir kimsenin korkusundan ya da orucun halktan utanld iin tutulmas durumunda makbul olmadn belirtmitir.220 Dindar Yahudiler Kefret gnn mteakip krk gn boyunca da oru tutard. Bu zaman sresince bu kimseler tarafndan gece ibadetlerine de dikkat edilirdi.221 2. Tamuz 17 Orucu (iva asar be-Tamuz): Yakubnin 17 Tamuzda tutulan orucun Musann Trdan inii sebebiyle tutulduu bilgisi222 doru deildir. Bu gnde oru tutulmasnn iki nemli sebebi vard: bunlardan ilki, M.. 587 ylnda Kudsn surlarnda Babilliler tarafndan ilk gediin almas; ikincisi ise 70 ylnda Kudsn Romallar tarafndan kuatlmas srasnda yaplmas gereken gnlk takdimelerin yaplamamas ve kuatma srasnda ocuklarn etlerini yiyecek kadar ekilen zorluklarn ansn yaatmakt.223 Makdis, bu orucun gnein batmndan dier gnk gne batmna kadar srdn belirtir.224 3. Av 9 Orucu (Tia be-Av): slam dnyasnda dindar Yahudiler 17 Tamuzdan Av aynn 9una kadar haftalk sreyi hep orula geirirdi. Oru tutamayanlar ise hazrlk iin yemei azaltr; orucun ertesi gnn de orula geirirdi.225 Av aynn 9. gn, Yahudi tarihinin en acl gndr. Bu gnde tutulan oru, Tevratta tutulmas emredilen orularn en mukaddeslerinden biri olup I. ve II. Mabedin ilki Babilliler,
Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 38; Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 195; Makriz, Htat, II, s. 473. Bilginin Talmudtaki kayna iin bkz. B.T., Yom. 85b; 86a, 87a. 218 Ashtor, Yom ha-Kipurim be-yeme ha-Beynayim, Mahanayim 49 (1960), s. 128. 219 Weis, The Anti-Karaite Tendency of R. Saadya, s. 232; Kasm Abduh, el-Yehud f Msr, s. 60. 220 Bkz. Kitbn f-erden naklen Sklare, Samuel ben Hofni Gaon, s. 284. Gaonun bu bilgiyi verdii sz konusu kitap Sklare tarafndan ngilizceye evrilmi ve kitabn bir eki olarak neredilmitir. 221 Bu ibadetler ve krk gnlk oru dindar Yahudiler tarafndan hl tutulmaktadr. Bkz. Goitein, Yahudiler ve Araplar, s. 206. 222 Bkz. Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 66. 223 Yeremya, 52/6-7; Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 38; Makriz, Htat, II, s. 474, 479; Rosenthal, The Four Commemorative Fast Days, Seventy-Fifth Anniversary Volume of the Jewish Quartely Review, ed. Abraham A. Neuman-Solomon Zeitlin, Philadelphia 1967, s. 446. Yahudilerin kuatma srasnda ektikleri skntlar iin bkz. Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 146. 224 Bkz. Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 38. 225 Ashtor, ha-Tsom be-Galut Sfarad ve Yimael, Mahanayim 82 (1963), s. 47.
217

373

dieri ise Romallar tarafndan yaklmas ansna tutulmaktadr.226 Dokuzuncu gnn bitiminden sonra oru alsa dahi Av aynn 10. gn Mabed yanmaya devam ettii iin leye kadar et ve arap yasa devam ederdi.227 Tia be-Av orucu Sebt gnne denk gelirse, o gnk oru ertesi gn, yani Pazar gn tutulurdu.228 Normalde Sebt gn Tevrat renimi yaplabilirken, Tia be-Ava denk gelen Sebtte Tevrat renimi yaplmazd.229 Btn Yahudi cemaatlerinde Tia be-Av orucuna ayr bir nem verilirdi. Bu orucun sahuru da Kefret sahuru gibiydi.230 Dier orular sabahleyin balarken, Tia be-Av orucu Kefret gibi bir nceki gn seudat ha-mafseket (Yemei kesme n) ad verilen bir sahurla akam vaktinden balar ve yirmi be saat srerdi.231 Kefret (Kipur) orucundaki geerli kurallarn tamam Tia be-Av orucu iin de geerli idi.232 Iraktaki bir Yahudi cemaatinden gaona sahurla ilgili sorulan bir soruda Tia beAv orucu tutacak bir kimsenin yemek yiyip duasn da (mirkat ha-mazon) yaptktan (yani niyetten) sonra su iip iemeyecei sorulmutur. Gaon cevabnda Sizin gibi byk din adamlarnn byle bir soruyu sormas ilgintir, szleriyle sorunun ok basit olduunu ve niye gnderildiini anlayamadn ima ettikten sonra, (sahur) yemei yenip duas yaplsa dahi, henz vakit girmemise su iilebilecei; hatta yemek dahi yenebileceini belirtmitir.233 4. Tiri 3-Gedelya Orucu (Tsom Gedelya): Hz. Musadan ok sonralar ihdas edilen Tiri 3 orucu,234 Buhtunnasrn komutanlarndan Nabuzaradann Yahudaya vali tayin ettii Ahikam olu Gedalyann ldrlmesi ansna tutulmaktadr. Gedelya, Amon kralnn kkrtmasyla Natanelin olu Yimael tarafndan hunharca katledilmiti.235 Gedalyann Yahudi takvimine gre 7. ayda ldrld bilinmekle beraber,236 hangi gn ldrld Tevratta aklanmamtr. Ancak Yahudiler Tiri aynn 3. gnn bu olayn ansna orulu geirirdi.237 5. Tevet 10 Orucu (Asara be-Tevet): Rabban Yahudiler bu orucu Babil Kral Buhtunnasrn Kuds kuatmasnn ansna tutmaktayd.238 Kara Daniel Kmisnin
Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 66; Birn, el-srl-Bkiye, s. 282; Makriz, Htat, II, s. 474. Orucun Mina ve Talmudtaki kkeni iin bkz. M. Taan.: 4:6; B.T., Taan. 29a. Makdis, bu orucun tarihini 10 Av olarak vermektedir. Bkz. el-Bed vet-Tarh, IV, s. 227 Fasting and Fast Days, EJd, VI, s. 1195; Alalu ve dr., s. 35; zen, s. 178. 228 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 103 (191. responsa). 229 Ashtor, ha-Tsom be-Galut Sfarad ve Yimael, Mahanayim 82 (1963), s. 47. 230 Ashtor, ha-Tsom be-Galut Sfarad ve Yimael, Mahanayim 82 (1963), s. 46. 231 Fasting and Fast Days, EJd, VI, s. 1195; Behar, El-Gid Para el Pratikante, s. 255. 232 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 104 (192. responsa). 233 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 104 (192. responsa). 234 Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 98. 235 Komutann adn Gederya olarak veren Yakbnin Tiri aynda gn oru tuttuklar bilgisi doru deildir. Bkz. Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 66. Nabuzaradan iin bkz. Gnaltay, Suriye ve Filistin, s. 356-357. 236 Gedalyann ldrlmesi iin bkz. II. Krallar, 25/22-27. 237 Brn, el-srl-Bkiye, s. 275-276; Makriz, Htat, II, s. 473; Rosenthal, The Four Commemorative Fast Days, s. 447. 238 II. Krallar, 25/1-2, Yeremya, 52/4; Birn, el-srl-Bkiye, s. 279; Makriz, Htat, II, s. 473. Yakb, Kannul-harn 10. gn eklinde verdii bu gnde oru tutulmasnn sebebini Hmndan kurtulu olarak zikreder. Bkz. Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 66. Ancak Mslman mellif Tevet (Kannul-har) aynn 10. gn tutulan orula Adar aynn 13. gn tutulan orucu kartrm gzkmektedir. Tevet 10da Kuds Buhtunnasr tarafndan kuatlm; Adar 13te ise Hmndan kurtulunmutur.
226

374

tefsirinden rendiimiz kadaryla orucun bitiminde Rabbanler bir de kurban keser; kurbanlarn kann kaplarna srer ve etlerini de yerlerdi.239 6. Adar 13-Purim Orucu: Hz. Musadan ok sonralar ihdas edilen240 ve Ester orucu da denilen bu oru, Yahudilerin Pers kral Ahoverein veziri Hmnn lm emrinden kurtuluunun ansna tutulurdu. Yahudilerin kendi gelenekleri erevesinde kapal bir yaam srmesi, zaman zaman yrrle konan kanunlara muhalefet etmesi ve kralie Ester ve Mordehay sayesinde devlet ierisindeki nfuzlarn artrmalar sebebiyle vezir Hmn, kraldan Adar aynn 14. gn lkedeki btn Yahudilerin ldrlmesini emreden bir ferman almay baarr. te bu oru, Hmnn Yahudilerin katledilmesini emrettii 13. gnn ansna tutulmaktadr. Brn isabetli olarak bu orucu Kurtulu Orucu (Savml-fevz) olarak isimlendirmektedir.241 Nveyr oruca 11. gnden balanp gn sreyle tutulduunu belirtir.242 b. Din Adamlar Tarafndan hdas Edilen Orular Yahudi din adamlar Tevratta emredilen ya da bahsi geen orular haricinde, tarihlerinde yaadklar bir takm nemli olaylar da oru gn olarak iln etmilerdi. Brn, Yahudi takvimi hakknda bilgi verirken bu orular tek tek sralamtr. Bu orularn slam dnemde tutulup tutulmadna dair kaynaklara herhangi bir bilgi yansmamtr. Ancak, dindar Yahudiler tarafndan tutulduu sylenebilir. Sz konusu orular unlardr: Tiri 5-Akiba orucu: Roma dneminde yirmi arkada ile birlikte putlara tapmaya zorlanan; ancak reddettikleri iin ldrlen Rabbi Akiba ve arkadalarnn ansna tutulan bir orutu.243 Tiri 7-Azb orucu: Hz. Davudun srailoullarnn okluuyla bbrlenerek saym yaptrmaya kalkmas ve bunun da Allahn gayretine dokunarak srailoullarna bir takm musibetler gndermesi zerine244 Hz. Davud tarafndan tvbe maksadyla tutulan oru kabul edilirdi.245 Tiri 11 orucu: Hz. Musaya ikinci levhalarn verildii gnn ansna tutulurdu.246 Marhevan 6-Sdkiya (Tsedekiya) orucu: Buhtunnasrn Kuds igali srasnda Yahudi byklerinden Sdkiyann, oullarnn gz nnde ldrlmesi ve gzlerinin oyulmasna ramen irke dnmemesinin hatrasn yd iin tutulurdu.247
Mann, Texts and Studies, II, s. 55, 76-77. Mann, bu uygulamann sadece Filistin blgesinde olduunu belirtmektedir. 240 Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 98. 241 Bkz. Brn, el-srl-Bkiye, s. 280; Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 38; Makriz, Htat, II, s. 473, 474. bn Memmt ise sadece, 13. gn oru tutulduu eklinde bir bilgi verir. Bkz. Kavnnd-Devvn, s. 247. 242 Bkz. Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 197. 243 Birn, el-srl-Bkiye, s. 276. 244 Olay, I. Tarihlerin 21. babnda detaylca anlatlmtr. 245 Birn, el-srl-Bkiye, s. 276. 246 Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 66. 247 Birn, el-srl-Bkiye, s. 277. Olayn Tevrattaki yeri iin bkz. II. Krallar, 25/1-7. Ayrca bkz. Kalkaend, Subhl-A, IV, s. 160.
239

375

Kislev 8 orucu: Yeremya peygamberin, ktibi Baruha Rabbin emriyle yazdrd tomarn Yahuda kral Yehoyakim tarafndan yaklmas ansna tutulurdu.248 Yeremya kitabnn 36. babnda detaylaryla anlatlan olayda Yeremya peygamberin kral ve avanesinin gnahlarna son vermemesi durumunda Rabbin emriyle kendilerine Babil kralnn musallat edilecei uyarsnda bulunmu ve bu uyary da bir tomara yazmt. Ancak uyardan holanmayan Yehoyakim tomar yakmt. Tevet 8-Tevratn Yunancaya tercmesine znt orucu: M.. II. asrda (150ler) Kral Ptolemenin (II. Philadelphe) arzusu zerine Kudsten skenderiyeye gelen Yahudi ve Samirlerden 72 din adam, Tevrat Yunancaya tercme etmiti. Bu tercme Yahudi tarihinde Yetmiler Tercmesi (Septuagint) olarak hret bulmutur.249 Brn, Yahudi inanna gre Tevratn Yunancaya tercmesinden sonra 3 gn (5-8 Tevet aras) dnyann karanlklara boulduunu ve bu felaketin ansna 3. gnn (Tevet 8) orula geirildiini nakleder.250 Tevet 10 orucu: Brnnin ancak sebebini bilmediini syledii bu oru,251 yukarda belirtildii zere, Buhtunnasrn Kuds ablukaya almasnn ansna tutulurdu. evat 23 orucu: Bnyamin kabilesinden Lut kavminin iledii byk gnah ileyen (livt/homoseksellik) kimselerin ldrld gn, onlarn yaptklar gnahlar iin Tanrdan tvbe dilemek amacyla tutulan bir orutu.252 Adar 9 orucu: Oru, Yahudi tarihinde iki byk amel mezhebin (Hilel ve amay) kanl bir ekilde ayrlma tarihinin ve mezhep mntesipleri arasnda kan kavgada len 28 bin kiinin ansna tutulurdu. Brn orucun Adarn onu ile on bei arasndaki Pazartesi gn tutulduunu belirtir.253 Nisan 1 orucu: Harun peygamberin oullar Nadav ve Avihunun Sina lnde iken Rabbin evinde (mikan) onun buyruklarna aykr olarak sunduklar bir ateten dolay lmelerinin ansna tutulurdu.254 Nisan 10 orucu: Msr knda lde Yahudilere verilen kudret helvas ve bldrcnn kesilmesinin zntsne tutulan bir orutu.255 Nisan 26 orucu: Yeu b. Nnun vefat gn mnasebetiyle tutulurdu.256
Birn, el-srl-Bkiye, s. 278. Bkz. Mesd, et-Tenbh vel-rf, s. 98; Ali b. Rabben et-Taber, ed-Dn ve-devle, ed-Dn ve-devle f isbti nbvvetin nebiyyi Muhammed s.a.v, nr. A. Mingana, Msr 1923, s. 67; Ebl-Feth es-Samir, Abulfathi Annales Samaritani: quos Arabice edidit cum prolegomenis latine Vertit et commentario, nr. Eduardus Vilmar, Gothae: F. A. Perthes, 1865. (Notlarla ng. trc. Paul Stenhouse, The Kitab al-Tarikh of Abul-Fath, translated with notes, Mandelbaum Trust: University of Sydney, 1985), s. 95, ng. trc. s. 128; Tercmeden, Seksenler Tercmesi eklinde de bahsedilmitir. Bkz. Eb'l-Mel, Kitb Beyniledyn, s. 24; Hrizm, Mefthu'l-'ulm, s. 24. 250 Bkz. Birn, el-srl-Bkiye, s. 279. 251 Birn, el-srl-Bkiye, s. 279. 252 Birn, el-srl-Bkiye, s. 279. 253 Bilgi iin bkz. Birn, el-srl-Bkiye, s. 279-280. Karaler bu orucu kabul etmezlerdi. Bkz. Nemoy, Elijah ben Abraham and his Tract aganist the Rabbanites, HUCA 51 (1980), s. 70. 254 Birn, el-srl-Bkiye, s. 281. Olayn Tevrattaki yeri iin bkz. Levililer, 10/1; Saylar, 3/4; 26/61. 255 Birn, el-srl-Bkiye, s. 281.
249 248

376

yar 28 orucu: Samuel peygamberin lm gn dolaysyla tutulurdu.257 Sivan orucu: Sivan aynn 9u ile 14 arasndaki Pazartesiye denk gelen gnde tutulurdu.258 Sivan 23 orucu: Hz. Sleymann vefatndan sonra srail kralln kuran Yeroboamn Yahudileri, altndan imal ettii iki buzaya taptrmaya balamasnn tvbesi iin tutulan bir orutu.259 Sivan 25 orucu: Buhtunnasrn Babile srd sriloullarnn nde gelen bilgin ve peygamberlerinden olan Hananya, Miail ve Azaryann vefat gn dolaysyla tutulan bir orutu.260 Av 1 orucu: Harun peygamberin vefat gn mnasebetiyle tutulurdu.261 Av 15 orucu: Buhtunnasr tarafndan yaklan Mabedin ateinin snd gnn ansna kr maksadyla tutulan bir orutu.262 Av 28 orucu: Kral Ahaz zamannda (m.. 743-727) Mabedte yanan kandilin snmesi ve bunun Tanrnn bir gazab olarak alglanmas sebebiyle tutulan bir orutu.263 Ell 7 orucu: Hz. Musa, vaat edilen topraklara girmek iin Yahudi kabilelerinden setii bakanlar istihbarat toplamak zere Kenan iline gndermiti. 12 bakandan sadece Yeu ile Kaleb Kenan iline girilmesi konusunda srar etmi; dierleri ise halkn gzn korkutarak Musaya (as) zorluk karmlar; hatta Musaya kanp Msrdan ktklarna pimanlklarn dile getirmilerdi.264 te Yahudiler bu hatalarndan dolay Ell aynn yedisinde bir oru ihdas etmilerdi. Birn bu orucu Savml-cevss (Casuslar orucu) eklinde adlandrmaktadr.265 Baz Yahudiler, bu orucu Ell aynn Pazartesi ve Perembe gnlerinde tutard.266 Yahudilikte ayrca her ay banda (ro hode) ve her ayn Pazartesi ve Perembe gnlerinde oru tutmak da hahamlar tarafndan emredilen orulardr.267 c. Dier Orular Yahudiler cemaat olarak skntl dnemler yaadnda, yamur duasna klacanda, byk bir din ya da cemaat liderinin lmnde; ktlk, yamursuzluk veya deprem vb. zor zamanlarda da oru tutarlard. Bu tr durumlarda toplu oru tutulmas ilan edilirdi. Emev halifesi II. Mervan zamannda (127-132/744-750)
Birn, el-srl-Bkiye, s. 281. Birn, el-srl-Bkiye, s. 281. 258 Birn, el-srl-Bkiye, s. 281-282. 259 Birn, el-srl-Bkiye, s. 282. 260 Birn, el-srl-Bkiye, s. 282. 261 Birn, el-srl-Bkiye, s. 282. 262 Birn, el-srl-Bkiye, s. 282. 263 Birn, el-srl-Bkiye, s. 282. 264 Saylar, 14/1-5. Kurndaki anlatm iin bkz. Mide, 5/12. Ayrca bkz. Kazvin, srul-Bild, Dru Sadr: Beyrut [t.y.], s. 174. 265 Birn, el-srl-Bkiye, s. 282. 266 Birn, el-srl-Bkiye, s. 282. 267 Ashtor, ha-Tsom be-Galut Sfarad ve Yimael, Mahanayim 82 (1963), s. 46.
257 256

377

Filistinde meydana gelen deprem ve Akdenizde yaanan tsunamide kadn, erkek, oluk-ocuk, pek ok Tevrat ve Mina retmen ve rencisi lmt. 28 Ocak Pazar 748 (23 evat 4508 Yahudi yl) tarihinde bir Sebt ylna(*) rastlayan bu depremden sonra din adamlar Yahudi cemaatlerine oru tutmalarn emretmilerdi.268 Benzer ekilde 425/1033 ylnda Filistinde meydana gelen bir baka depremden sonra Filistin Yeivas bakan lomo b. Yahuda, Fustat cemaatine yazd mektupta Allahn rahmet etmesi ve cezasn geri ekmesi iin oru tutmalarn ve Allaha gnlden dua etmelerini emretmiti.269 X. asra ait bir Geniza dokmannda Remlede Rabban Yahudiler cemaat halinde tutacaklar ktlk orucuna (ligzor taanit), dindar bir Karanin de itirak etmesini rica etmilerdi.270 H. VIII. asrda yaam mehul bir Mslman mellife ait Kitbl-Havdis isimli eserde 690/1291 ylnda Badat Yahudilerinin 3 gn pe pee oru tutup, bol bol dua ve niyazda bulunarak yamur istedikleri rivayet edilir.271 Kuzey Afrikann byk din adam Rav Hananel ldnde Samuel ha-Nagid deiik cemaatlere mektuplar yazarak oru tutmalarn emretmitir.272 Yine Hayy Gaonun lm zerine Badat ve dier yerlerde yaayan btn Yahudiler yas ve oru tutmaya davet edilmiti.273 Zor zamanlarda tutulan oruca bir baka rnek de Halife Msterid zamannda yaanmtr. Halifenin Yahudiler arasnda bir Mesih kaca ayias zerine cemaatin nde gelen baz liderlerini tutuklatp, Yahudileri de mesihi (peygamberi) gstermeleri ya da Mslman olmalar arasnda muhayyer brakmas zerine cemaat ierisinde oru tutularak ve ayinler dzenlenerek Yahudilerin olanlardan zarar grmemesi iin dua edilmesi ilan edilmiti (s. 75, 17b, 1-4. satr).274 Bu tr ayinlerde Mezmurlar (Tehilim) kitabndan blmler okunurdu. Ayrca mzmin hastalklardan kurtulmak ve ifaya kavumak iin de oru tutulmaktayd. Tarihi belli olmayan bir dokmanda bir annenin vcudu kabuk balayan hasta olunun ifaya kavumas iin oru tuttuu belirtilir.275 Zor ve skntl dnemlerde bu durumdan bir an evvel kurtarmas iin orulu olarak yaplan duaya Tanrnn icabet edeceine inanlrd. Bir Geniza dokmannda zerine kuma gelen bir kz, annesine yazd mektupta ruh halini u szlerle aklar: ok kayglymHergn oru tutuyor ve alyorum. Yaayan bir l gibiyim.276 5. Karalerde Oru Karaler sadece Tevratta zikri geen oruclar tutar; din adamlar tarafndan ihdas edilen orular bidat kabul ederdi. Karaler Tevrattaki baz orular da
Tevrata gre Rab, Sina danda Musa peygambere srailoullarnn Sebti (abat) tutmalarn emretmiti. Buna gre tarlalar 6 yl ekilecek, 7. ylda ise bu ba-bahe ve tarlalar fakirler, misafirler, kleler ve hayvanlarn yararlanabilmesi iin serbest braklacakt. te bu serbest braklan yla abat Yl ad verilmektedir. Bkz. Levililer 25/1 vd. Yukarda bahsedilen deprem byle bir yla denk gelmiti. 268 Bu bilgi ve depremle ilgili olarak bkz. Arslanta, slam Dnyasnda Depremler, s. 49. 269 Goitein, Mediterranean Society, V, s. 64. Depremin iddet, hasar ve dier detaylar iin bkz. Arslanta, slam Dnyasnda Depremler, s. 75-78. 270 Gil, Aliya ve Aliya le-Regel, Cathedra 8 (1978), s. 125. 271 Bkz. Kitbl-Havdis, s. 505. 272 Ashtor, ha-Tsom be-Galut Sfarad ve Yimael, Mahanayim 82 (1963), s. 46. 273 Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, s. 59. 274 Hm yezlls-symeve yestecb ill-lh, f hals Yisral. Bkz. Goitein, A Report on Messianic Troubles in Baghdad in 1120-21, JQR n.s. 43 (1952-53), s. 73-76. 275 Goitein, Mediterranean Society, V, s. 110. 276 Horowitz, ha-Bat biTkufat ha-Geonim, s. 165.
(*)

378

Rabbanlerden farkl gnlerde tutard. Mesel onlar Gedelya orucunu Tiri 24te, Rabbanlerin Tamuz 17 orucunu ise Tamuz 9da tutarlard.277 Karaler Av 9daki orucu tutmazlar; bunun yerine ayn 7. ve 10. gnn orula geirirlerdi. 10. gn Kudsn tahribinin ansna tutulurdu.278 Tevet 10 orucunda ise herhangi bir farkllk yoktu.279 Kefret gn orucunda ise herhangi bir fark olmamakla beraber, Levilililer, 23/29da geen nefe ( )kelimesini her canl eklinde anlayan Karaler, kilbli olsun olmasn oluk-ocuk herkese oru tuttururdu. Takvim anlayndan dolay Anan slam ncesi dnemdeki Saduk mezhebi mntesipleri gibi Haftalar bayram orucunu Fsh mteakip Sebtten 50 gn sonras eklinde tespit etmiti.280 Anan 3 Nisandan (yar aynn tamam) 23 Sivana kadar 70 gnlk bir oru ihdas etmiti. O yine her ayn yedinci gn ile Purimin iki gnnn de orulu geirilmesini emretmitir.281 Karaler bu orucu Yahudilerin Haman zamannda ektikleri 70 gnlk skntnn ansn yaatmak amacyla tutmaktayd.282 Rabbanlerin birka gnlk orucunun tersine Karalerde orucun bu kadar uzun olmas slmiyetin etkisine balanmaktadr.283 Yine Anan her ayn yedinci gnnn orulu geirilmesini emretmitir.284 Bu orucun sebebi bilinmemektedir.285 Purim bayramn kutlayan Karaler Ester orucunu kabul etmeseler de,286 Anann emri gerei Purimin iki gnn orulu geirirdi.287 6. Hac ve Kuds Ziyaret (Hag ve Aliya le-regel: ) - Kurnda Kbeyi in ederek hac yapmak iin insanlar Mekkeye davet eden ilk peygamberin Hz. brahim olduu belirtilir.288 Haccn nasl yerine getirileceini (mensik) de tespit eden brahim (as), zaman zaman da Mekkeye gitmi; sonraki dnemlerde dier peygamber ve mmetler de Kbeyi ziyaret etmilerdi.289 bn Kesr, yeryznde insanlk iin Hz. brahim tarafndan in edilen ilk mabet Kabe olmasna ramen (l-i mrn, 3/96-97), Yahudilerin hac iin Mekkeye gelmemesini eletirir.290 Gerekten de Yahudi geleneinde atalar brahimin in ettii bir mabede belirsiz de olsa herhangi bir atfta bulunulmamas ilgintir. Yahudilerde hac iin ziyaret edilmesi gereken yer, Kudstr. Kudsn bir hac mekn olarak nem kazanmas, Hz. Davudla beraber balamtr. Hz. Davud, mill birlik ve beraberlii pekitirmek iin Kuds bakent ilan etmi (m.. 1000 yllar
Nemoy-Heller, Karaites: Karaite Doctrine, EJd, X, s. 778-779; Rosenthal, The Four Commemorative Fast Days, s. 457. 278 Rosenthal, The Four Commemorative Fast Days, s. 457-458. 279 Rosenthal, The Four Commemorative Fast Days, s. 457-458. 280 Graetz, III, s. 131; zen, s. 180. 281 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 53, ng. trc. Nemoy, s. 383-384. 282 Mann, Anans Liturgy, JJLP 1 (1919), s. 336-337. 283 Bkz. Lasker, Islamic Influences on Karaite Origins, 24. 284 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 53, ng. trc. Nemoy, s. 383-384. 285 Mann, Anans Liturgy, JJLP 1 (1919), s. 339. 286 Nemoy-Heller, Karaites: Karaite Doctrine, EJd, X, s. 779. 287 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 53, ng. trc. Nemoy, s. 383-384; Mann, Anans Liturgy, JJLP 1 (1919), s. 339. 288 Bkz. Bakara, 2/127; Hac, 22/27-29. 289 Konuyla ilgili detaylar iin bkz. Kksal, Peygamberler Tarihi, Ankara 2004, I, s. 200 vd.; Yiit, Peygamberler Tarihi, stanbul 2004, s. 253-258. 290 bn Kesr, Tefsr, I, s. 411.
277

379

civar), ehrin prestijini Ahid Sandn (Tbtl-ahd) getirmek suretiyle pekitirmiti. Artk bundan byle Kuds btn Yahudi kabilelerin nbet bekleyecekleri mill ve mukaddes bir mekan olacaktr.291 Davudtan sonra baa geen olu Sleyman (lomo ha-Meleh) babas zamannda yapmna balanan Byk Mabedi tamamlayarak Ahid Sandn da bu Mabede yerletirmiti.292 Bylelikle Mabed btn Yahudilerin hayatnda nemli bir merkez olmutu. O gne kadar din gayelerle ziyaret edilen en nemli meknlar ise Atalarn kabirleriydi.293 Tevratta Yahudi erkeklerin ylda kez Kudse hac yolculuu yapmas emredilir.294 Yahudilikte hac ibadeti Fsh, Haftalar (avuot) ve ardaklar (Sukot) bayramnda yaplrd. Bu sebeple bu ay hac bayramlar olarak da isimlendirilmitir.295 Hz. sa dneminde Kudse ziyaretler dzenli olarak yaplmaktayd. ncillerdeki anlatma gre Yahudiler Hz. sa zamannda hac bayramlarnda her yl Kudse giderlerdi.296 Babil srgn Yahudi hac tarihi asndan bir dnm noktasdr. Srgne giden Yahudiler memleket zlemiyle Kenan diyarn mukaddesletirmilerdi. Srgnden dnten sonra Mabed tekrar in edilse de bu dnemden itibaren Kuds ve Mabed yannda Filistinin mukaddes kabul edilen dier meknlarna da ziyaretler balamt.297 Ancak Yahudilikte hac, Mabede bal bir ibadet olduu iin,298 Mabedin yklmasndan sonra (m. 70), bu meknlara ziyaretler daha da fazlalam ve sonradan hacca dahil edilmitir.299 Mabedin yklmasndan sonra, Yahudiler hac ibadetlerini yerine getirememilerdir. Bunda en nemli etken Roma idaresinin Yahudilere kar izledii politikadr. Zira Roma-Bizans dneminde Kudse giri yasa konduu iin Yahudiler asrlar boyu (135-638 yllar aras) senede bir gn ehre girebiliyorlard. Bizansn Hristiyanla girmesine kadar siyas olan bu yasak, Hristiyanln benimsenmesinden sonra din bir hviyet kazanm, Hristiyanlarn Yahudi dmanl dinsel bir boyut kazanmt. Bordeauxlu hacnn (m. 333) belirttiine gre, ylda bir kez Kudse ve Mabed alanna girebilen Yahudilerin, buradaki bir ta yalarla meshederek Mabedin yklmasna yakalarn-paalarn yrtarak aladklarn belirtir.300 Sonraki dnemlerde Kudse giriin yasak olmasndan dolay, Kuds evresindeki Kitab- Mukaddeste zikri geen mukaddes yerler, genelde Celle (Galile) ve dier yerlerde metfun Yahudi byklerinin mezarlar ve eitli blgelerde

Gnaltay, Suriye ve Filistin, s. 318. Yakb, Trh, I, s. 58; ha-Bavl, s. 69; Taber, I, s. 484-485; Mesd, Mrc, I, s. 57. slm kaynaklarnda Sleyman tarafndan yaptrlan bu mabed el-Mescid veya el-Mescid'l-Aks olarak gemektedir. 293 Sharon, s. 21-22. Mabedin al, mimarisi ve nemi iin bkz. Alalu ve dr., s. 208-211. 294 k 23/14-17; 34/23. 295 Srasyla bkz. Levililer 23/7; Tesniye 16/16-17; II. Tarihler 8/13. Hac bayramlarna slm kaynaklar da dikkat eker. Bkz. Brn, el-srl-Bkiye, s. 281; Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 196. 296 Luka 2/41-42. Hz. sa ve ailesi bu ziyaretleri dzenli olarak yapyordu. 297 Blau, Pilgrims to Zion-Activists for Zion, JSS 36 (1974), s. 97. 298 Makdis, el-Bed vet-Tarih, IV, s. 38. 299 Blau, Pilgrims to Zion-Activists for Zion, JSS 36 (1974), s. 97. 300 Gil, The Jewish Community, s. 165, 2. dipnot.
292

291

380

diasporadaki din byklerine adanan mekanlar da hacda ziyaret edilen meknlar arasna dahil edilmitir.301 Ancak din adamlar zorunlu olmasa da Yahudileri Kuds ziyarete tevik etmilerdir. slam ncesi dnemde kaleme alnan bir midrada frsat olanlarn Kudse gitmesi, Zeytin Dana kmas, eeinden inerek ayakkablarn karmas belirtilerek feryat ve figan edilmesi; benzer ziyaret ve tutumun Mabed alannda ve Sion Danda da yaplmas belirtilir.302 Yahudilikte Zeytin Dann hac mekan olarak seilmesi, ehinann bir mddet bu dada ikameti sebebiyle olduu kabul edilmektedir.303 Baz aratrmaclar Roma-Bizans zamannda Yahudilerin Mabedin sahasna girmeleri yasak olmas sebebiyle Zeytin Dann Yahudiler tarafndan bir ibadet mekan olarak seildiini belirtseler de Kitab- Mukaddeste daha Mabed kurulmadan Zeytin dann nem kazanmaya balad grlr. Mesel Davud peygamber Abalomun olundan katnda Zeytin dana snm ve burada ibadet etmiti.304 Ayn ayette onun ba rtl ve yaln ayak olarak tavsif edilmesi, burann bir ibadet mekan seilmi olduunu gstermektedir. Sleyman peygamber bu dada hanmlar iin bir mabet yaptrmt.305 Yahudi midralarnda Mabedin tahribinden sonra Rabbin zzetinin (ehina - ) 3.5 yl (bir rivayete gre 13.5 yl) Zeytin Danda kald belirtilmektedir. Hezekiel kitabnda Rabbin zzetinin Kudsn arkndaki dada (Zeytin) durduu belirtilir.306 Yahudi tarihinde Tanr ile irtibatn en somut gstergesi Ahit Sand idi.307 Hz. Musaya verilen ta levhalarn (Kurnda suhufu Musa eklinde zikredilir) Ahit Sandna konulmasyla beraber sandk ahdin fizik bir ahidi olmas yannda Allahn yardm ve merhametinin de srailoullarna celp edilmesini salyordu. Seknet de denen, sriloullarnn kalplerine sknet veren bu Tbt sayesinde dmanlarn yenerlerdi.308 Sandk her ne kadar levhalarn muhafazas iin yaplmsa da zamanla Tanr Yehovann mesken tuttuu bir yer olarak alglanmaya ve inanlmaya balamtr.309 Balangta (seyyar) adr mabede (mikan) konan Ahit Sand, Hz. Sleymann Kudsteki Mabedi insna kadar burada muhafaza edilmiti. Rabbin zzeti (kavod Adonay) nakilden sonra bu Mabede tanmt.310 Buhtunnasrn Kuds igalinden sonra kaybolduu anlalan Sandktan sz eden ilk peygamber Yeremyadr. Yahudilerin Kudse tekrar dneceini sraile kzarak mjdeleyen Yeremya, srgn srasnda artk Ahit Sandndan bahsedilemeyeceini, ancak Kudse Rabbin taht
Harman, Hac, DA, XIV, s. 383. Safrai, Talmudic Sources on Aliya and Pilgrimage, The Jerusalem Cathedra, ed. Lee I. Levine, III, Yad Izhak Ben-Zvi Institute: Jerusalem 1983, s. 188. 303 Hirschberg, Inyaney Har ha-Zeytim, s. 157; Ben-Eliyahu, Har ha-Zeytim beyn Yahudim le-Nostrim bi-Tkufa ha-Romit ha-Bizantit [Zeytin Da: Roma-Bizans Dneminde Yahudilerle Hristiyanlar Arasnda (Zeytin Da) ekime(si)], New Studies on Jerusalem, Proceedings of the Fourth Conference, December 10the 1998, The Conference is Dedicated to the Memory of Yisrael Shalem, ed. Eyal Baruch, Ramat Gan 1998, s. 60. 304 II. Samuel, 15/30. 305 I. Krallar, 11/7. 306 Hezekiel, 11/1, 23. 307 Ahid Sandnn Tevrattaki tasviri iin bkz. k, 25/10-22. 308 Taber, I, s. 467; bn Haldun, Mukaddime, II, s. 831. 309 Paul Johnson, Yahudi Tarihi, s. 64. 310 I. Krallar, 8/1-11.
302 301

381

deneceini belirtmitir.311 Mabedin yklmas ve Tanry hatrlatan Ahit Sandnn kaybolmasyla beraber Yahudilerde her yerde hzr ve her eye nzr olan bir Tanr anlay hakim olmaya balamtr. Yahudiler nerede ise, Rabbin izzeti de artk oradadr.312 Zeytin Dann Yahudiler nezdindeki bu nemini bilen Roma ve Bizans idaresi Yahudilerin Zeytin Dana kmalarn yasaklamt. 136 ylnda Hadrianusun koyduu bu yasak Konstantin tarafndan yenilenmiti. Ayrca bu dnemde Filistindeki Hristiyanlatrlan dier mekanlar gibi Zeytin Da da Hristiyanlatrlm, kilise ve manastrlar in edilen dan zirvesine parlak bir ha dikilmiti.313 Hristiyan kaynaklara gre bu ha Hz. mer tarafndan kaldrlmtr. Rivayete gre, fetihten sonra ehirde halife tarafndan yaplmak istenen mabedin bir trl ayakta duramamas zerine Yahudilerin, ha kaldrlmadka mabedin ayakta duramayaca bilgisini vermeleri zerine bu ha Zeytin Dandan kaldrlmtr.314 Zaten slam fetihlerini kurtarc olarak gren Yahudiler, ehre yerlemelerinin Mslmanlar sayesinde olduunu belirtirken, Mslmanlarn ehinann bulunduu Zeytin Dan da ele geirdiklerine vurgu yapmay ihmal etmezler. slam fethiyle beraber Yahudiler Zeytin Danda hac iin toplanmaya balamlardr.315 Hz. mer Kudse anlamak zere geldiinde (638) ehre girmeden nce bu dada bir mddet kalmt.316 slam dnemle beraber Yahudilerin hac maksadyla Kuds, Zeytin Dan ve dier mukaddes mekanlar ziyaretlerindeki btn engeller de kaldrlmt. Bu dnemde Zeytin Danda 10x2 zira (yaklak 5x1 m.) ebadnda bir ta vard. Rabbin zzetinin 3.5 yl kadar bu ta zerinde durduu kabul edilirdi. Hac bayramlarndan biri olan ardaklarda diasporadan gelen cemaate yeiva bakan bu tan (Arapa el-kde; brnce kise ha-hazanim) zerinde vaaz yapard.317 Nsr- Hsrev ve Ykt gibi Mslman mellifler, Bizans ve dier yerlerden pek ok Yahudinin hac yapmak zere Kudse geldiini belirtir.318 Geniza
Yeremya, 3/16-17. B.T., Meg. 29a; Paul Johnson, Yahudi Tarihi, s. 43. Ahit Sand ile kendisini tecelli ettiren Tanr zaman zaman peygamberlerine de grnmtr. Tanrnn dnyadaki varlnn grlebilir bir mevcudiyeti olan bu durum Yahudi tarihinde ehina kavramyla ifade edilmitir. Tanrnn kutsal varl, Tanrnn onuru ve an anlamlarna gelen ehina, Tanrnn yeryznde tanrsal bir varlk olarak deil, onun mevcudiyetini simgeliyordu. Yahudiler Tanry insan benzeri bir varla benzetme (antropomorfizm) kaygsndan dolay, bu ekilde bir kelam kurgu gelitirmilerdi. Artk Rabbin zzeti belirli bir mekanda deildi. srailoullar neredeyse o da oradayd. Ahit Sand ile ehina (Kurnda sekne) arasndaki irtibata Kurnda da iaret edilmektedir. Bkz. Bakara, 2/246-248. ehina hakknda detayl bilgi iin bkz. Ephraim E. Urbach, The Sages, Their Concepts and Beliefs, s. 37-65; Ltfi Kaan, Kitab- Mukaddes ve slm Geleneinde Ahid Sand, stanbul: Ata yaynlar 2004, s. 38-40. 313 M., Taan. 4:6; Ben-Eliyahu, Har ha-Zeytim -beyn Yahudim le-Nostrim bi-Tkufa ha-Romit haBizantit, s. 58. 314 Hirschberg, Inyaney Har ha-Zeytim, s. 161; Arslanta, Emevler Dneminde Yahudiler, s. 64. 315 Hirschberg, Inyaney Har ha-Zeytim, s. 156; Gil, Aliya ve Aliya le-Regel, Cathedra 8 (1978), s. 131. 316 Braslavi-Avi Yonah, Mount of Olives, EJd, XII, s. 483. 317 derrase mevly er-res fil-cebel Bkz. Goitein, New Sources on the Palestinian Gaonate, s. 529; Gil, Aliya ve Aliya le-Regel, Cathedra 8 (1978), s. 132. Filistin gaonu lomo ben Yahuda bir mektubunda bu krsnn zerinde vaaz yaptn belirtir: ..ve eamod mi-al ha-kise... Bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 315-16. 318 Nsr- Hsrev, s. 159; Ykt, Mucem, III, s. 447.
312 311

382

dokmanlarndaki bilgilere gre, Kudse slam topraklar dndan gelen Yahudi haclardan belli bir vergi alnmaktayd. 1026 tarihli bir Geniza dokmannda skenderiye dayyan Yosef ha-Kohen Fustattaki Yahudi cemaati lideri Efrayim b. emaryaya gnderdii mektupta Yahudilerden Kudse gitmek isteyen her bir kimse iin gmrkte (aar) 2.5 dinar (iney zahovim ve hatsi) alndn belirtir.319 Gil ve Goitein, bu verginin slam topraklar dndan gelen Yahudilerden alndn, slam topraklarnda yaayan zimm Yahudilerin cizyelerini demeleri sebebiyle byle bir vergiye muhatap olmadklarn belirtir.320 lomo ben Yahuda (1025-1051), Sahlan ben Avrahama yazd bir mektubunda bu verginin alnma gayesini, Yahudilerin Kudse rahata girerek Mabedin bulunduu ksma (har ha-bayt) giderek dua yapabilmeleri ve Zeytin Danda sesli olarak dualarn okuyabilmeleri eklinde aklar.321 Nahoray b. Nssim gibi zengin dindar tccarlar genelde her yl Kudse hac ziyareti yapard.322 Ulam imknlarnn gnmzdeki gibi kolay olmad o dnemlerde hac ziyaretleri de uzun srerdi. Bu durum zamanla yaran tccarlar iin bir baka sorun olarak karmza kar. Hac gnlerinde ilerin aksamamas iin dier ortaklara bet din huzurunda vekalet verilmek suretiyle meselenin stesinden geliniyordu. Ge dnemlere ait (1265) bir dokmanda Fustatta kuma boyacs iki Yahudi ortaktan biri Kudse hac yapmak zere giderken, bet dine btn ilerini ortana devrettiine dair bir belge (eter) brakmt.323 slam dnemde ehirleraras yolculua kan kimselerin yanlarnda vergilerini dediklerine dair bir berat tama zorunluluu vard. Normal artlarda ok sk takip edilen ve kontrol edilen bu beratlar Kudse hac maksadyla gelen haclardan sorulmuyordu. Gaon lomo ben Yahuda Kudse (Mukaddes ehre) hac maksadyla gelenlerin vergilerini deyip demediklerine dair herhangi bir sorgudan gemediklerini belirtir.324 Bu durum Mslmanlarn din maksatla yollara den gayr- Mslimlere hogrsnn bir tezahr olmas asndan olduka dikkat ekicidir. Mslmanlarn Mekkeden dnen haclar tebrik ettikleri gibi Kudsten dnen Yahudi haclar da dindalar tarafndan ziyaret edilir ve Arapa ya da brnce olarak u szlerle tebrik edilirdi: Eselullahe Teal en yecalehu haccen makbul (Mi yiten ve Elohim yitale yekabel (lirtson) et aliyeteha la-regel) (Dilerim Allah haccnz kabul eder).325

Mann, Texts and Studies, II, s. 369; Gil, [638-1099] ha-Masim be-Erets Yisrael biTkufat ha-Kivu ha-Mslimi ha-Riona (634-1099), Tsiyon 45 (1980), s. 274; a.mlf., Erets Yisrael, I, s. 124. 320 Gil, The Authorities, s. 109; Goitein, Mediterranean Society, I, s. 62. 321 le-sovev aarey ha-mikda, ve le-hitpalel aleyhem be-kol ramve beolatam el har ha-Zeytim beir ve be-maamadam alav be-yeme ha-hagim Bkz. Gil, Erets Yisrael, II, s. 195; a.mlf., haMasm, s. 274. 322 Goitein, Mediterranean Society, I, s. 240. 323 Assaf, Makorot u Mahkarim, s. 172. 324 lo yitafu ha-olim el ha-Ir ha-Kode be-imut pitka ha-mas Bkz. Mann, The Jews in Egypt, II, s. 186. Dokmann bir dier neri iin bkz. Gil, Erets Yisrael, II, s. 194-196 (105 no.lu dokman). Pitkay kelimesi Talmuda Grekeden girmitir. Bu kelimenin Arapa karl berattr. Bkz. Gil, ha-Masim be-Erets Yisrael, Tsiyon 45 (1980), s. 280, 27. dipnot; a.mlf., Erets Yisrael, I, s. 130, 261. dipnot. 325 Gil, Aliya ve Aliya le-Regel, Cathedra 8 (1978), s. 131.

319

383

Kuds ziyaret sadece hac aylaryla snrl deildi. ehir, hac aylar dnda da ziyaret edilmekteydi. 1059 tarihinde k mevsiminde ehre yolculuk yapan Yahudi lomo ben Moe Safaks, patronu Nahoray ben Nssime yazd mektupta bandan geenleri yle anlatr: krler olsun! Allah bu gnleri de gsterdiMuhterem Efendim, dn sa-selamet Kudse ulatm. Ancak yolda iddetli bir kar ve dolu frtnasna yakalandm. Gda ihtiyalarm karlamak iin Remleye gideceim. Orada ne kadar kalrm bilemem; ama ehirdeki (Kuds) frtna henz dinmi deil. Biteviye yamur yamakta.326 Kuds ziyaret iin adaklar da yaplrd. Akdenizde batan bir gemiden sa olarak kurtulan bir Yahudi, izinsiz girmesi dolaysyla Mslman idareciler tarafndan cezalandrlmak istenmi, ancak skenderiye cemaatinin tavassutuyla ceza almaktan kurtulmutu. Yahudi, olaylarn yaand srada bu zorlu artlardan kurtulmas halinde Kuds ziyaret edeceine dair adakta bulunmutu.327 Kudste yaplan dualarn makbul olduuna inanlmas, buraya yaplan ziyaretlerin bir dier nemli sebebidir.328 Yahudi inannda Mabedin bulunduu sahada ve kaplarnda yaplan duann ayr bir nemi vardr. Yahudilerin Kudse yerlemelerine msaade edilmesi ile ilgili rivayetlerde bu hususa zellikle dikkat ekilmitir.329 lk slm fetihlerinden sonra Yahudiler bugn Mescid-i Aksann bulunduu meknda (Har ha-Bayt) ibadet ve dualarn rahata yapabilmekteydi. Emevler dneminde baz Yahudiler Mescid-i Aksann bulunduu alann temizliiyle de grevlendirilmilerdi. Bu grevliler mer b. Abdlaziz zamann hizmete bir mddet daha devam etmiler; ancak iki ierek sarho bir durumda i ba yapmalar dolaysyla grevden alnmlard.330 Muhtemelen bu dnemden sonra Yahudilerin Mslmanlara ait bu blme girmesi de yasaklanmt. Ancak Fatmlerin Kudse hakimiyetinden sonra Yahudiler Alama Duvarnn nnde ibadet edebileceklerine dair devletten izin almlard.331 Fakat hem Abbas hem de Fatm idaresinde Yahudiler, Mabedin kaplarna gelerek dua edebilmekteydiler. Mabedin bulunduu sahada, Mescid-i Aksann dousundaki kaplarndan biri olan Bbrrahmede (aar ha-Rahamim) yaplan dualarn makbul olduuna inanlrd. Yahudiler hastalara ifa, dertlilere deva ve borlulara eda kolayl vermesi iin bu kapda dua ederdi. Anlald kadaryla dua
Gil, Aliya ve Aliya le-Regel, Cathedra 8 (1978), s. 130. bik ha-goyim le-one otonadarti le-yeleh le-Yerualayim Bkz. Assaf, Makorot u Mahkarim, s. 59. 328 Goitein, Religion in Everyday Life, s. 14. 329 Hirschberg, Inyaney Har ha-Zeytim, s. 157, 159; Assaf, Makorot u Mahkarim, s. 17. 330 slm kaynaklarnda grevden alnma sebebi hakknda herhangi bir bilgi yoktur. Ancak baz msterklar bu tasarrufu halifenin dindarlna ve banazlna balama kolayclna kamaktadrlar. Ancak gerek yle deildir: smme rufia haberuhum il Meliki Yimale bim yefalne minelkabh..rbel-hamri ves-sekri.. Yahudice-Arapa bu dokman iin bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 18; Hirschberg, Inyaney Har ha-Zeytim, s. 157-158. 331 Mann, Texts and Studies, II, s. 20.
327 326

384

etmek iin Pazartesi ve Perembe gnleri de tercih ediliyordu. Mslmanlar ise bu kapnn soluna den ve Mescid-i Aksann bir dier kaps olan Tvbe Kapsnda dua ederdi. nana gre Davud peygamber Mabed alanna girerken eikten ieriye adm att srada tvbesinin kabul edildiine dair vahyi burada alnca, hemen orackta ibadete koyulmutu. Nsr- Hsrev pek ok Mslmann buraya gelerek namaz klarak gnahlar iin tvbe ettiini belirtir.332 Kuds Yahudi cemaati grevlilerinden biri, Fustattaki arkada el-Kohen Eli ben Yehezkiele yazd mektupta, ifa bulmas ve Allahn ona salk ve shhat vermesi iin Babrrahmede dua ettiini belirtir.333 Yine 1059 tarihli bir mektupta Ben Natan isimli bir mstensih, Nahoray ben Nssime her Pazartesi ve Perembe gn Babrrahmeye giderek onun iin dua ettiini yazar.334 Seyyah Benjamin, Bbrrahmeye pek ok Yahudi dua etmek iin geldiini haber verir.335 Yahudiler Babrrahmeyi Babl-yahd olarak da isimlendirmekteydi. Anan ben Davud mntesiplerine Kudse gitmelerini ve ehirde Babl-yahda yerlemelerini tavsiye etmitir.336 Kudste dualarn makbul olduuna inanlan dier iki mekan ise Zeytin Da ile Kohen Kaps (aar ha-Kohen) idi. Buralarda yaplan dualarn da makbul olduuna inanlrd. Bir Geniza dokmannda Filistin Gaonu, muhatabna bahsi geen yerlerde dua ettiklerini u szlerle anlatr: Sizler iin Zeytin Danda ve Kohen Kapsnda (aar ha-kohen) dualar etmekteyiz.337 7. Zekt (Teruma: ) Kurn- Kermde zektn Yahudilere de farz klnd belirtilir.338 Ancak zektn mahiyeti ve miktar hakknda herhangi bir bilgi verilmemitir. Dier ibadetlerin tersine Yahudilerin zekat ile ilgili kaynaklara ok fazla bilgi yansmamtr. Makdis, Yahudilikte herkesin sahip olduu maln onda birini (r) zekat olarak vermesinin zorunlu olduunu belirtir.339 Makdisnin verdii bu bilgi, Tevrata dayanmaktadr. Tevratta Yahudilerin zira mahsul ve srlerinin onda birini Leviliye, garibe, ksze ve dul kadnlara vermesi emredilir.340 Teruma ad verilen bu rn hasattan itibaren yaplan saymdan yedi gn sonra verilmesi emredilmitir.341 Onda birlik terumann ilk onda biri Levililere verilirdi.342 Levililer bunu, yaptklar din hizmetin karl olarak alyorlard.343 Levililer bunun onda birini ise
Nsr- Hsrev, s. 60. Ayn kapda Nasr- Hsrev de dua etmitir. el aar ha-Rahamim ve biketi mi-Elohim, yitgadel ve yitabeah, e-yaase lo hesed ve yiten lehu biriut.. Bkz. Gil, Erets Yisrael, II, s. 358. 334 harini mitpalel be-kol et le-maanha al yede aarey ha-Rahamim, ki holeh be yemey bet ve he. Bkz. Gil, Erets Yisrael, III, s. 136-137. 335 Benjamin, s. 50. 336 Gil, The Jewish Community, s. 178. 337 ve tefilateynu alehem be-Har ha-Zeytim ve al aar ha-Kohen ve al aare ha-Mikda. Bkz. Gil, hunot ha-Yahudim bi-Yerualayim, alem 2 (1976), s. 23-24. Babrrahme ile Kohen kapsnn ayn olduu belirtilir. Bkz. a.g.makale, s. 24; Hirschberg, Inyaney Har ha-Zeytim, s. 158. 338 lgili ayetler iin bkz. Bakara, 2/83; Mide, 5/12. 339 Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 38. 340 Bkz. Tesniye, 14/29; 26/12. 341 Tesniye, 16/9. 342 Saylar, 18/21-24; B.T., Ket. 26a.
333 332

385

(onda birin onda biri/terumot measerot veya terumot min ha-measer) Kohenlere takdim ederdi.344 Balangta kohenlere herhangi bir pay ayrlmamt. Bu uygulamann Yeu345 ya da Nehemyadan itibaren balad kabul edilmektedir.346Kohenlere terumadan verilen bu pay slam dnemde de devam etmitir. Filistin blgesine ait bir responsada teruma ile geinen kohenlerin (fazla gelip de) bunlar(n bir ksmn) satmas durumunda bir daha teruma verilmemesi belirtilmitir.347 kinci onda birlik ise Kudste yenmesi ya da bunun bedelinin tasadduku eklinde idi.348 Ondaln kalan ksm ise fakirlerin hakk olarak ayrlmtr.349 Bu paylarla ilgili hkmler Talmudun Zeraim kitabnn Maaserot ( )blmnde detaylca anlatlr. Teruma, Mabedin yklmasndan sonra da verilmeye devam etmitir. Ancak srgnde olunduu mddete bu vecbe sadece Filistinde (Erets Yisrael) oturan Yahudilerin bir ykmll olarak kabul edilmiti.350 Fakat ou vecibesini yerine getirmekle beraber, baz vecibelerden muaf tutulan Yahudilie sonradan girmi kimseler, Filistinde toprak sahibi olsa dahi bu pay vermekle mkellef deillerdi; zira, teruma topraklarn kendilerine vaat edildii srailoullarna klnan bir farzd.351 Responsalara geen bilgilerden anlald kadaryla terumann sadece Filistinli Yahudilerin bir mkellefiyeti olduu anlay, Abbasler dneminde de devam etmitir. Natronay Gaona Irak blgesinde mukim bir Yahudi tarafndan gnderilen soruda teruma verip vermeyecei sorulmu; gaon bu ykmlln sadece Filistinde oturanlar iin geerli olduunu belirtmitir.352 Babil Talmudunda terumadan bahseden ifadelerin ne anlama geldiinin sorulduu bir baka responsada ise buna terumann Filistindeki durumunu izah sadedinde deinildii belirtilmitir.353 Ancak farz olmasa da Filistin dndaki Yahudiler kaldrdklar hasattan fakirlere sadaka sadedinde bir eyler veriyorlard. Bu durum gaonlar tarafndan da tevik edilmitir. Mellifi mehul bir responsada tarladan rn kaldrldktan sonra, bu rnn unuyla Fsh matsasnn yaplp yaplamayaca sorulmu, gaon da rnden fakirin hakk verildikten sonra matsa yaplmasn emretmitir.354

Bkz. Saylar, 18/21. Saylar, 18/26-28. 345 Samir tarihi Ebl-Feth, Yeu zamanndan itibaren hacca gelenlerin getirdikleri terumalar Levililere verdiklerini; onlarn da bunun onda birini kohenlere takdim ettiklerini belirtir. Bkz. Ebl-Feth Hasan esSamir, s. 30. 346 Oppenheimer, Terumot and Maaserot, EJd, XV, s. 1025-1026. 347 Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 14. 348 Tesniye, 14/22-26. 349 Bkz. Tesniye, 14/28-29; 26/12. 350 Oppenheimer, Terumot and Maaserot, EJd, XV, s. 1025-1026. 351 Lasker, Proselyte Judaism, Christianity, and Islam in the Thought of Judah Halevi, JQR, n.s. LXXXI, nos. 1-2 (1990), s. 81; Proselytes, EJd, XIII, s. 1183-1184. 352 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 221. 353 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 221. 354 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 339.
344

343

386

Karaler terumay Mabede bal olarak deerlendirdikleri iin Kohenlere ve Levililere verilen terumann mlga olduu dncesindeydi.355 8. Yamur Duas (Tefilat ha-Geem: ) slamiyette olduu gibi Yahudilikte de yamur duasnn ayr bir nemi vardr. Kurn- Kermde Hz. Musann susuzluktan kvranan kavmi iin Allahtan yamur istedii belirtilir.356 ncilde de lyas peygamberin (lya) yamur yadrmas iin Allaha dua ettii ve duasnn kabul edildii anlatlr.357 Tevratta yamurun yamamasnn Tanrnn Yahudilere bir ihtar olduu belirtilmi; hata ve gnahlara son verip Tanrya ynelmeleri emredilmitir.358 Yahudiler ardaklar bayramnn sekizinci gn (imini atseret) ller iin Yd duas (Yizkor) okuduktan sonra yamur duas da (Tefilat ya da Tikun ha-geem) yapard.359 Hoana Raba ad da verilen bu gnn gecesi, ertesi sene yere decek yamurun takdir edildii gece olarak kabul edilirdi.360 Bu gnde yaplan yamur duas, Yahudilerin Mslman komularna kar bir vn meselesi olduu anlalmaktadr. Irak blgesinde Yahudilere ait bir atasznde bu durum yle dile getirilir: Mslmanlar atlasn! Rabbimiz bizi seviyor ve bize yamur veriyor.361 Yahudiler ayrca Talmudik dnemden beri sonbahardan ilkbahara kadar yamur iin gnlk ibadetlerinde dzenli olarak dua (morid ha-tal, morid ha-geem/ve-ten tal umatar li-veraha) ederdi. Dua, Filistin ve Irak Yahudileri arasnda farkl zamanlarda okunurdu. Filistinde Marhevan aynn yedinci gnnden Fsha kadar; Irak blgesinde ise Tiri aynn 18inden (bu tarih milad 21 Eylle rastlayan sonbahar noktas ekinoks) Fshtan nceki haftann bitimine kadar devam ederdi.362 Abbasler dnemi din adamlarndan Amram Gaon tarafndan kaleme alnan dua (sidur) kitabndaki tasnifte gnlk ibadetlerdeki Amidada dokuzuncu duadan (beraha) sonra ilave edilen duada yle yakarlr: Hayat inayeti ile besleyen, lleri bol rahmeti ile dirilten, dknlere dayanak olan, hastalara if veren, esirleri azat eden; toprak altnda sessiz sedasz yatanlara (diriltme) vaadi veren (Ulu Tanr!)! Sen szn tutarsn. Kim senin gibidir!? Kim senin gibi bir kudrete sahiptir!? Kimse seninle mukayese dahi edilemez! Sen lm yaratan, hayat yenileyen ve kurtuluu filizlendirensin!363 Bu uygulama gnmz Yahudi cemaatlerinde hl devam etmektedir ve Abbasler dneminde okunan dua ile gnmzde okunan dua ayndr.364 Kuzey Afrika ve Avrupa cemaatlerine Iraktan gnderilen responsalarda, Iraktaki

Mann, Texts and Studies, II, s. 54. Bkz. Bakara, 2/60. 357 Bkz. Yakubun Mektubu, 5/18. 358 Bkz. Amos, 4/6-8. 359 Rain, Prayer for, EJd, XIII, s. 1523-1524. 360 Hoshana Rabba, EJd, VIII, s. 1028. 361 Rabbin ahabn, vetin matar, vel-mslim min indi kalbihi infitr. Bkz. Khayyat, The Interrelationship between Jews, s. 249. 362 Arnold-Daniel Lasker, The Jewish Prayer for rain in the Post-Talmudic Diaspora, AJSreview 9 (1984), s. 142-143. 363 Amram Gaon, Seder, I, s. 35; ng. trc. 85. Duann brnce metni yledir: , , , , , . , .. . . ' 364 Bkz. Seder Kol Yaakov, s. 109-110.
356

355

387

uygulamalar hakknda Filistinden farkl uygulamalara da yer vermek suretiyle bilgi verilmitir.365 Ayrca ok fazla ktlk yaand dnemlerde yatrlarn mezarna gidilerek, onlarn yz suyu hrmetine Tanrdan yamur istenirdi. Bugnk Safedin 7 km. kuzeyine den Daltonda gml Yosi ha-Galilnin yapt yamur dualarnn isabetli olduu rivayet edilir.366 Fatmler dneminde ktlk zamanlarnda Yosi ha-Galilinin mezar bana gidilir ve Yosinin hrmetine yamur istenirdi. X. asr Kara din adamlarndan Sehl b. Matsliah Rabbanlerin bu tavrn iddetle tenkit etmitir.367 Ktlk ve kuraklk farkl dinden olsa da ayn toplumu paylamalar hasebiyle insanlarn mterek kaderi olduu iin, Yahudiler zaman zaman Mslmanlarla birlikte de yamur duasna kmlardr. 290/903 ylnda Halife Muktef zamannda, 690/1291 ylnda Badatta ve benzer ekilde Basrada yaanan bir ktlk zamannda Yahudilerin de Mslmanlarla beraber yamur duasna ktklar kaynaklara gemitir.368 II. MABETLER slm hukukunda kendilerine din ve vicdan hrriyeti verilerek tebeala kabul edilen gayr- mslimlerin mabetleri de gvence altna alnmtr. Kurnda, Allah insanlarn bir ksmn dieriyle defetmese kilise, manastr, sinagog ve camilerin yok olup gidecei belirtilir.369 Gerekten de Mslmanlar fethettikleri yerlerde tebealar olan gayr- mslimlerin mabetlerini, yaptklar anlamalarla teminat altna alarak yok olmaktan kurtarmlardr. Bu mabetlerin ounun gnmze ulamas, sz konusu teminatn en belirgin rnekleridir. Hz. Peygamber zamannda gayr- mslimlerle yaplan sulh anlamalarnda mevcut mabetlerin kendilerine ait olduu belirtilerek zarar verilmemesi garanti altna alnmt.370 Hz. Peygamberin gayr- mslim mabetleriyle ilgili bu uygulamas rnek tekil etmi, Hulef-y Ridn ve sonraki dnemlerde mabetler iin ayn uygulama takip edilmitir. Hz. Eb Bekir zamannda nt,371 Yahudilerin de yaad Taberiye,372 Hz. Osman dneminde yine Yahudilerin yaad Debl373 ve Tiflis374 gibi yerlerdeki sinagog ve kiliselerin korunmas yaplan anlamalarla garanti altna alnmt. Yahudi mabetlerine kens veya kense ad verilmektedir. brnce (ya da Armce) bir kelime olan kense, ibadet etmek zere bir araya gelinen mekn demektir.375 slam dnyasndaki Yahudi sinagoglarnn bir ksm tarih olarak ok eski

Bkz. Arnold-Daniel Lasker, The Jewish Prayer for rain in the Post-Talmudic Diaspora, AJSreview 9 (1984), s. 147 vd. 366 Ta-Shma, Yose ha-Gelili, EJd, XVI, s. 858. 367 Mann, Texts and Studies, II, s. 87-88. 368 Srasyla bkz. Sad b. Batrk, et-Tarhl-Mecm alet-Tahkk vet-Tasdk, s. 74; Kitbl-Havdis, s. 505; bnl-Cevz, Sfats-Safve, IV, s. 15. 369 Bkz. Hac, 40. 370 Mesel, Necranllarn mabetlerine tannan gvence iin bkz. Belzur, Fth, s. 87. 371 Ebu Yusuf, s. 146. 372 Belzur, Fth, s. 160. 373 Bkz. Belzur, Fth, s. 282. 374 Belzur, Fth, s. 284. 375 Makriz, Htat, II, s. 464.

365

388

zamanlara dayanmaktadr. Ancak sinagoglarn ou, fetihlerden sonra slam dnemde in edilmitir.376 1. Tarih Sinagoglar Yahudilerin Asur srgn ile geldii Hulvanda ehrin knda bir sinagogu (Kensetl-yehd) vard. Sinagog muhtemelen ayn zamanda ehirden k iin kullanlan Yahudiler caddesinde (Derbl-yahud) olmaldr. Ta ve aldan mamul bu sinagog Yahudilerce ok mukaddes kabul edilmekteydi.377 Yahudi seyyah Benjaminin verdii bilgiye gre Rakkada Ezrann (zeyir), Bbilden Kudse giderken in ettii bir sinagog vard.378 Benzer ekilde Harran379 ve Cezre-yi bn merdeki sinagoglarn da Ezra tarafndan in edildii kabul edilirdi.380 slm fetihlerinden nce Musulda Ovadya ve Nahum adnda iki ayr sinagog vard.381 Anbrda ise R. Yahuda ve R. Samuel tarafndan m. II. asrda in edildiine inanlan sinagoglar bulunuyordu.382 Danyal peygamberin kabrinin bulunduu Ssda onun adna in edilen bir sinagog383 ile ehrin deiik semtlerinde 14 ayr sinagog mevcuttu.384 Hillede hepsi de adn bir Talmud bynden alan drt sinagog mevcuttu: R. Meir, R. Keia, Hama olu R. Zeiri ve R. Mari. XII. asrda bu sinagoglarda hl ibadet edilmekteydi.385 Irakta Hilleye yarm gn uzaklktaki Kafri kasabasnda R. Napha sinagogu,386 Kiflde ise Hizkl sinagogu bulunuyordu.387 Suraya iki gnlk mesafede olan ve m. III. asra kadar bir yeivann bulunduu tarih Neherdea ehrine ok yakn bir kyde, o kyn ismiyle anlan efysb sinagogu vard. Buhtunnasr tarafndan Tstere srlrken Filistinin iklimine benzettikleri iin burada ikmeti tercih eden Yahudilerin388 sinagogu Kudsten getirdikleri ta ve toprakla in ettiine inanlrd.389 lk slam dnemde kullanld anlalan sinagog, XII. asrda artk kullanlmyordu. Seyyah Petachia, duvar tatan ve bat duvar Frat nehrine bakan sinagogun drdnc duvarnn olmadn ve harabe halinde atsz bir vaziyette olduunu nakleder.390 slam fetihleri srasnda Meysnda Ezra peygamber sinagogu vard.391 Nusaybindeki iki sinagogun varl da slm ncesine dayanyordu: Bunlardan ilkinin Bethara olu Yahuda; ikincisinin ise Ezra tarafndan ina edildiine

Seyyide smail, s. 148. Bkz. Mukaddes, s. 123. 378 Benjamin, s. 59. 379 Benjamin, s. 59. 380 Benjamin, s. 60. 381 Benjamin, s. 60. 382 Benjamin, s. 61, 71. 383 Benjamin, s. 67. 384 Benjamin, s. 72. 385 Benjamin, s 68. 386 Benjamin, s. 68. 387 Benjamin, s. 68. 388 Fischel, Yahudiya: le-Reit ha-Yiuv ha-Yahudi be-Paras [Yahudiye: Yahudilerin rana lk Yerleimi], Tarbits 6 (1934-35), s. 526. 389 Benjamin, s. 70; Petachia, s. 107. 390 Petachia, s. 107. 391 Benjamin, s. 72.
377

376

389

inanlyordu. Ezra sinagogunun duvarlarnn birinde bulunan tan Sleyman Mabedinden getirildii kabul edilmekteydi.392 slm fetihleri srasnda Dimakta Elia ve Azarya olu R. Eliezerin in ettii sinagoglar da slm ncesinden kalma idi.393 14/635 ylnda Halid b. Velid tarafndan Dimaktaki gayr- mslimlere yklmayaca garantisi verilen mabetler394 arasnda, bu sinagoglar da olmaldr. Sonradan ehirde byk bir sinagog daha in edilmi olmaldr ki, 933 tarihli bir Geniza dokmannda Yahudiler tarafndan el-Kensetl-kbr olarak isimlendirilen bir sinagogdan daha bahsedilir.395 Taberiyede Yeu olu Nun tarafndan in edildiine inanlan bir Yahudi sinagogu vard ki,396 fetih srasnda ehir mabetlerine verilen gvenceye397 bu sinagog da dahil edilmi olmaldr. Msrda ise Dumh sinagogunun tarihi olduka eski idi. Tudelal Benjamin398 ve bn Zahrenin ifadelerinden bu sinagogun Fustat yaknlarnda olduu anlalmaktadr.399 Makriznin verdii bilgiye gre, Hz. Musann Firavuna gitmesi iin emir ald yer buras idi. Buras ayrca srailoullarnn Msrdan ka kadar ki dnemde kulland bir ibadet mekn olarak kabul edilmekteydi.400 Yahudiler sinagogun Kudsteki (ikinci) Mabedin Titus tarafndan yklmasndan sonra in edildiine inanrd. Msrdaki Yahudi sinagoglarnn en by idi.401 Yahudi kroniklerin verdii bilgiye gre Mslmanlar bu sinagogu Musa Sinagogu (Kenset Ms) olarak isimlendirmekteydi.402 Yine Msrda Cevcer sinagogunun Hz. lyasn (Eliyahu ha-Nevi) doduu mekna in edildiine inanlr (bu sebeple lys sinagogu da denirdi); ge ykselinceye kadar lyasn mutat olarak bu mekan ziyaret ettii kabul edilirdi.403 Sambari, kendi zamannda Yahudiler arasnda lyas sinagogu (Eliyahu) olarak isimlendirilen bu sinagogun harabe halinde olduunu belirtir.404 Abbasler ve Fatmler dneminde bu sinagog Yahudiler tarafndan oka ziyaret edilirdi. Bir Geniza dokmannda dindar bir tccar arkadana yazd mektupta Purim bayramn kutlamak iin Cevcer sinagoguna geldiini kaydeder.405 Msrda tarih kabul edilen sinagoglardan bir dieri de Mussa sinagogu idi. Sinagog el-Mussadaki el-Karme caddesindeydi (derbl-karme). Yahudiler sinagogun miladn nc ylnda [slmdan 621 yl nce (skender ylnn 315. senesi)] in edildiini ve Hz. mer zamannda

Petachia, s. 96; Petachia, s. 115. Petachia, s. 120. 394 Bkz. Belzur, Fth, s. 166. 395 Mann, The Jews in Egypt, II, s. 220; Goitein bu sinagogun Irakllara ait olduunu belirtir. Bkz. Mediterranean Society, II, s. 6. 396 Petachia, s. 116. 397 Bkz. Belzur, Fth, s. 160. 398 Benjamin, s. 87. 399 bn Zahre, el-Fedill-Bhire f Mehsini Msr vel-Khire, nr. Mustafa es-Sakk-Kmil Muhendis, Kahire 1969, s. 107. Deerlendirme iin bkz. Gil, Jewish Pious Foundations, s. 101. 400 Makriz, Htat, II, s. 464. 401 Makriz, Htat, II, s. 465. 402 Sambari, s. 120. 403 Makriz, Htat, II, s. 470. 404 Sambari, s. 121. 405 Golb, The Topography of the Jews of Medieval Egypt, JNES 33 (1974), s. 131; Goitein, Mediterranean Society, V, s. 511, 71. dipnot.
393

392

390

tamir ettirilerek hizmete girdiini iddia ederlerdi. Yahudiler bu sinagogun lyas peygamberin akdettii meclisin yerinde in edildiine inanmaktayd.406 2. slam Dnemde n Edilen Sinagoglar slm hukukular gayr- mslim mabetlerini bulunduklar yerleim birimine, eski ya da yeni oluuna gre kategoride deerlendirmilerdir. Fetihler srasnda mevcut mabetler eskiden olduu gibi faaliyetine devam ederken, fetihlerden sonra in edilen mabetlerle ilgili farkl grler benimsenmiir. Baz mtehitler Kfe, Basra ve Badat gibi Mslmanlar tarafndan kurulan ehirlerde yeni kilise ve sinagoglarn kurulamayacan ileri srseler de; ou fkh ekol, nfus art, yeni mahallelerin kurulmas ve mahalle sakinlerinin gayr- mslim arlkl olmas durumunda slm ehirlerinde de yeni kilise ve havralarn in edilebileceini kabul etmitir.407 Eb Yusuf, Halife Harun Rede anlama yaplan yerlerdeki mabetlerin yklmamas ve baka bir eye tahvil edilmemesi gerektiini Hulef-y Ridnden verdii rneklerle aklar. Ancak yeni in edilmi olan ve anlama artlarna uymayan gayr- mslimlerin mabetlerinin yklabileceini syler.408 Yine Ebu Yusufun ifadelerinden o dnemde yeniden yaplm pek ok kilisenin de (buna sinagogu da ilave etmeliyiz) bulunduunu reniyoruz. mam, Halifeye sonradan yaplan bu mabetlerin yktrlmas iin nceki halifelerce baz teebbslerde bulunulduunu ancak yktrlmadn; kendisinin (halife) ise nasl isterse yle hareket edebileceini syler.409 Ancak burada yklmas emredilen ya da yeni yapmna msaade edilmeyen mabetlerin, izinsiz ve ihtiya d yaplanlar olduunu belirtmek gerekir. Eb Ubeydin de belirttii zere, gayr- mslimlerin kendi mahallelerinde mabet in etmelerinin nnde herhangi bir engel yoktu.410 Nitekim, tarih kaynaklarnda ihtiyaca binaen yeni mabetlerin tamir ve ins ile ilgili pek ok rnek vardr. Muaviyenin 679 yl depreminde hasar gren Urfadaki Hristiyan kilisesinin tamirine msaade ettii rivayet edilir.411 Halid b. Abdullah elKasrnin Hristiyan annesi iin Kufede bir kilise in ettii ve bu kilisenin uzun sre varln devam ettirdii belirtilir.412 mer b. Abdlaziz zamannda ihtiya d gayr- mslim mabetleri o kadar oalmt ki, halife izinsiz olarak yaplan mabetlerin yklmas iin bir emir karmt. Bu emrin Sana vb. yerlerde yerine getirildii rivayet edilir.413 Ancak ayn halife valilerine yazd mektuplarda anlama ile (izinle) yaplm mabetlere dokunulmamas, eskiden beri var olan kilise, sinagog ve ategedelerin mevcut hallerinde braklmas konusunda da kesin talimatlar vermitir.414 Abbasler dneminde de baz halifeler zamannda izinsiz ve ihtiya d in edilen gayr- mslim mabetleri yktrlmtr. Halife Harun Red ve Halife Mtevekkil zamannda karlan emirlerle
Makriz, Htat, II, s. 471. Konuyla ilgili tartmalar iin bkz. bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 685 vd.; Zeydan, Ahkmz-Zimmyyn, s. 82-84; Karaman, Mukayeseli slm Hukuku, III, s. 263-264. 408 Bkz. Ebu Yusuf, s. 138. 409 Bkz. Ebu Yusuf, s. 138. 410 Eb Ubeyd, s. 125. Ayrca bkz. Kalkaend, Subhl-A, XIII, s. 364. 411 Theophanes, s. 54. 412 Belzur, Kufede el-Berd sokandaki bu kiliseyi grmtr. Bkz. Belzur, Fth, s. 402. 413 bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 685. 414 Eb Ubeyd, s. 123; bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 690.
407 406

391

yeni yaplan baz gayr- mslim mabetlerinin ykld belirtilmektedir.415 Benzer ekilde Fatm halife Hkim biemrillahn da Filistin ve Msrdaki baz gayr- mslim mabetlerini yktrd (398/1007-08), ancak bir sre sonra (411/1020) tekrar imar ve insna msaade ettii belirtilir.416 Harun Red ve Mtevekkil zamanndaki ykm emirlerinin Yahudileri nasl etkiledii konusunda kaynaklarda herhangi bir bilgi yer almamaktadr. Varsa da bunlar, slam fetihlerinden sonra yaplanlar olmaldr.417 Ancak Fatm halifesi Hkimin mabetlerin yklmas emriyle baz sinagoglarn ykld Geniza dokmanlarnda belirtilmektedir. Genizadaki baz mektuplarda bir ksm sinagogun bu emir zerine ykld belirtilir. 1020 tarihli bir dokmanda Yeiyahu Gaon Fustata yardm iin yazd mektupta Filistin blgesindeki Yahudilerin yklan baz sinagoglarnn tamiriyle megul olduklarn yazar.418 Yklan sinagoglardan biri de Msrn Cderiye mahallesindeydi. Bu sinagog tekrar tamir edilmemiti. nk Hkim zamannda Yahudiler Cderiyeden nakledilmi; Kahirenin Zveyle mevkisine yerletirilmilerdi. Buraya gittikten sonra yeni bir sinagog in ettikleri anlalmaktadr. nk Makriz Cderiye sinagogunun kendi zamannda harabe olduunu haber verir.419 Ancak bu ykmlarn bir istisna olduunu da belirtmek gerekir. Aada vereceimiz rneklerden de anlalaca zere, gayr- mslim tebeann ihtiyac ve devlet nezdindeki nfuzlu brokratlarnn aracl ile gayr- mslimler slam dnemde pek ok yeni mabet ina etmitir. Hatta IX. asrn balarnda Filistin blgesinde toplam yirmi mescit var iken, Hristiyanlara ait mabetlerin toplamnn altmtan fazla olduu belirtilir.420 Gayr- mslim tebeadan Yahudiler de pek ok yeni sinagog in ettii gibi mevcutlarn da rahatlkla onarmlardr. Hatta Yahudi sinagoglarndan bazlar bizzat halifeler tarafndan in edilmitir. slam dnemde yeni sinagoglarn insnda her hangi bir engelin olmadnn en bariz rnei, IX. asrdan itibaren dou slam dnyasndan batya olan youn gler neticesinde Filistin ve Msrda ortaya kmaya balayan Irak geleneine bal cemaatlerin in ettii sinagoglardr. Kendilerini Filistinlilerden ayr bir cemaat kabul ettikleri iin, Irak ve randan g eden ve yeni bir sinagog in edinceye kadar zel mekanlarda ibadet eden her cemaat, zamanla sinagoglarn da in etmilerdi. Genizada konuyla ilgili bir hayli rnek vardr.421 Benzer ekilde Abbasler dneminde ortaya kan Karaler de ayr bir cemaat olarak kabul edildikleri iin, sinagog in etmeleri de normal karlanmtr. imdi kaynaklarda zikredildii kadaryla blge blge slam dnemde in edilen sinagoglarla ilgili bilgileri vermek istiyoruz.

bn Kayym, Ahkmu Ehliz-Zimme, II, s. 685. bnl-Esr, IX, s. 209; bn Rhib, s. 81-83; Bar Hebraeus, I, s. 280; bn Tariberd, IV, s. 178-179, 183. 417 Gil, The Authorities, s. 112. Bu ykmlar srasnda Yahudi sinagoglarnn da ykldna dair kaynaklara hibir bilgi yansmamtr. Halife Mtevekkilin uygulamas daha ok Hristiyanlara ynelik gibidir. Onun byle bir emir karmasnn sebebi Hristiyan danman Buhtya kzgnl olarak aklanmaktadr. Konuyla ilgili olarak bkz. ztrk, slm Toplumunda Hristiyanlar, s. 129. 418 Gil, Erets Yisrael, II, s. 55. 419 Makriz, Htat, II, s. 471-72. 420 Istahr, s. 58; Gil, Erets Yisrael, I, s. 141. 421 Bkz. Gil, Yediot al Bete Kneset be-Teudot ha-Gniza, 316-318; Bareket, Fustat on the Nile, s. 17.
416

415

392

a. Irak ve evresi Badatta Halife Memn zamannda in edilen Bb-emmsiyede422 Yahudi mneccimi Sind b. Aliye mahalle meydannda bir sinagog in ettirdii belirtilir.423 Yahudilerin mahalleye kuruluuyla beraber yerletii ve nfuzlu dindalar sayesinde halife tarafndan da kendilerine bir sinagog in edildii anlalmaktadr. Ayn halife Kudste Hristiyanlarn byk ve gsterili bir kilise yapmasna da msaade etmiti.424 Ykt, Badatta Derbl-Yahd (Yahudi caddesi) isimli Yahudilerle meskun yerde de bir sinagogtan (el-Biye el-Yahud) bahsetmektedir.425 Kuruluunu anlatrken ehrin sokak ve caddelerini tek tek sayan Yakub, DerblYahuddan hi bahsetmez. Ancak Halife Mehd zamanndan itibaren bata ticaret olmak zere deiik gayelerle ehre bir akn balad bilinmektedir. Sinagog muhtemelen Mehd zamannda (158/775) veya sonraki tarihlerde in edilmi olmaldr. erira Gaon, 825 ylndaki ardaklar bayramnn 3. Sebtinde resl-clutun sinagogunda tertip edilen senelik toplantlarn kurumun Badata tanmasndan sonra Bar Nela sinagogunda yapldn belirtir.426 Bu bilgiden mslman idarecilerin resl-cluta sinagog yapma izni verdii anlalmaktadr. Seyyah Benjamin, XII. asrda Badatn sadece Kerh semtinde 28 tane sinagog olduunu kaydeder.427 Kfede ise Yahudilerin Buhtunnasr srgnnde kralln yapan Yehoyakin(*) adna yaplm bir sinagoglar vard.428 Badatn batsnda Dicle kenarnda yer alan byk yerleim birimi Derzcanda Talmud byklerinin birinin adna yaplm olan Raba sinagogu vard.429 Nusaybinde iki tarih sinagogdan baka, bir de slam dnemde yaplm sinagog mevcuttu.430 b. Filistin ve Suriye Blgesi Kuds: Geniza dokmanlarndaki bilgilere gre Kudste slam fetihleri srasnda hi Yahudi sinagogu yoktu.431 Yahudilerin Kudsteki btn sinagoglar slm dnemde in edilmitir. 932 ylnda Erfurt Konslne gnderdii mektupta Konstantinopol Patriki Kudste Yahudilerle Hristiyanlarn bir ekimesinden bahsetmi, Yahudilerin Kutsal Mezar Kilisesine (Templum Domini/Holy Sepulcher)
Bkz. Yakb, el-Bldn, s. 256. bnn-Nedm, Kitbl-Fihrist, Beyrut 1398/1978, s. 383. Bb-emmsiye Badatta Rusfe arlarnn bulunduu dou tarafnda Samarraya gidecek yolcu ve kervanlarn k yapt bir kapyd. Bkz. Yakb, el-Bldn, s. 254. 424 Bkz. Sad b. Batrk, et-Tarhl-mecm alet-tahkk vet-tasdk, s. 58. 425 Bkz. Ykt, Mucem, V, s. 454. 426 Bkz. erira Gaon, geret, s. 154, ng. trc. 140. 427 Benjamin, s. 66. (*) Yehuda kral Yehoyakimden sonra kral olan olu Yehoyakin (m.. 597), kralla geiinden ay on gn sonra Babil kral Buhtunnasrn srailoullarndan 10.000 kiiyi srd srgnde ailesi ve yardmclaryla birlikte Babile gnderildi. Kendisinden sonra amcas Babil idaresi tarafndan kralla getirildi. Babilde Buhtunnasr lnceye kadar yaklak 38 yl hapiste kald. Hapisten Buhtunnnasrn halefi Evil-merodak zamannda karld. Yeni kral ona, krallara yakr bir ekilde muamele etmiti. Bkz. II. Krallar 24/6-17; 25/27-30; ha-Bavl, s. 70. 428 Benjamin, s. 70. 429 Benjamin, s. 67. Derzcn hak. bkz. Ykt, Mucem, II, s. 450. Seyyah Benjamin buray Gazigan olarak vermektedir. Bkz. s. 67. 430 Petachia, s. 96. 431 Gil, Erets Yisrael, I, s. 134; a.mlf., The Authorities, s. 112.
423 422

393

nazre olarak ehirde bir sinagog (Latince sacellum) in ettiklerini kaydetmitir.432 Kaynaklarda Hal igali srasnda Yahudilerin doldurularak yakld belirtilen sinagog bu olmaldr.433 Yahudilerin Kudste bu sinagoglarndan baka bir sinagoglarnn daha olduu anlalmaktadr. Yahudiler bu sinagogu Maara (el-Mara) diye isimlendiriyordu. Geniza dokmanlarnda bu sinagogdan ok fazla bahsedilmitir. Kuds Gaonu lomo ben Yahuda, Efrayim ben emaryaya yazd bir mektupta, bu sinagogda borcunu demeyen Avraham el-Basrye ilan edilen heremin Fustatta da duyurulmasn emreder.434 1034 tarihli bir baka dokmanda lomo ben Yahuda, Fsh bayramnn ilk gn oluk ocuk btn cemaatin sinagogda Tevrattan paralar okumak zere topland bir srada sinagogun bitiiindeki duvarn bir blmnn ktn haber verir.435 Sinagogun ken duvar Fustat ve Sur cemaatlerinden gelen yardmlarla tamir edilirken, dier duvarlar da elden geirilmiti. Gaon, sinagogun tamir edilmesinden sonraki ebatlarn 60x20 zira(*) olarak verir.436 Bu durumda sinagogun yaklak olarak 30x10 m. ebadnda olduu sylenebilir. Dokmanlarda bu sinagogdan Maara (Maara) diye sz edilmesinden, sinagogun yeraltnda olduu anlalmaktadr. X. asrda Samuel isimli talyal bir Yahudi Kudse balad 20.000 dinarn (darkomonim) bir ksm, bu sinagoga (Bat duvarndaki mabet) ya alm iin balamt.437 Gil, bu sinagogun Mslmanlar tarafndan Mescid-i Aksann sa tarafnda yaplan Mescid-i Burakn aasnda, Alama Duvarnn (Mabedin) temelinde olduunu belirtmektedir.438 Gaonun verdii ebattaki sz konusu maarada Yahudiler bugn dahi ibadetlerine devam etmektedirler. Kudste daha sonraki zamanlarda gelip yerleen deiik Yahudi cemaatleri yeni sinagoglar in etmilerdi. Genizada yer alan bir dokmanda Msrn Bilbs ehrinde yaayan Yemenli bir Yahudi, Kudste Yemenlilere ait sinagoga dinar balam ve bunu da oraya giden bir arkada ile gndermiti (1214).439 Filistinin dier ehirlerinde de slam dnemde in edilen pek ok sinagog vard. 724 ylnda Taberiye ehrini gezen Hristiyan seyyah Willibald, ehirde pek ok
Gil, The Jewish Community, s. 174. bn Tariberd, en-Ncm, V, s. 150; bn Rhib, s. 72. 434 Mann, The Jews in Egypt, II, s. 148; Gil, Erets Yisrael, II, s. 136-137; a.mlf., Yediot al Bete Kneset be-Teudot ha-Gniza, s. 323. lgintir, Mektubun ba ksm (1-17. satr) brnce, orta ksm (17-28. satr) Arapa, son ksm (29-37. satr) tekrar brnce kaleme alnmtr. 435 Gil, Erets Yisrael, II, s. 215. (*) Dirsekten orta parman ucuna kadar olan mesafeye eit eski bir uzunluk ls. 45 ila 56 cmye eittir. 436 Mann, The Jews in Egypt, II, s. 350; Gil, hunot ha-Yahudim bi-Yerualayim, alem 2 (1976), s. 30. 437 Ahimaets, Sefer Yuhasin [The Chronicle of Ahimaaz], s. 21, ng. trc. 97. 438 Gil, hunot ha-Yahudim bi-Yerualayim, alem 2 (1976), s. 30. Gil, slam corafyaclardan Mukaddes ve Yktta da zikri geen maaradan sinagog olarak bahsetmediklerini; bunun da sebebinin slam melliflerinin bazen okuyucularn fazla ilgilenmemesi iin Yahudilerle ilgili bilgileri karartmalarndan kaynaklandn belirtir (Bkz. Gil, hunot ha-Yahudim, s. 30). Gilin Mslman mellifler hakkndaki bu yargs kanaatimizce hakszdr. Zira sz konusu kaynaklar dikkatli okunduunda, slam corafyaclarnn bahsettii maarann Yahudi sinagogu olan maara deil, Kubbets-Sahrada Hacer-i Muallakann (asl ta) altndaki maara olduu anlalacaktr. Bkz. Mukaddes, s. 171: es-sahrat vel-marat ellet tahteh; Ykt, V, s. 170: ve tahtes-sahrati maratn tzru. 439 Goitein, What would Jewish and General History, s. 35-36; a. mlf., Goitein, The Social Services of the Jewish Community, JSS 26 (1964), s. 6.
433 432

394

Yahudi sinagogunun olduunu belirtir.440 Sryani Patrik Mihailden bu sayy netletirebiliyoruz. Mihail, 748lerde ehirde 30 kadar sinagog olduunu haber verir.441 XII. asrn balarnda Askalnda bir sinagog vard. Sinagoga balanan parann (hekde) harcanmas konusunda cemaat arasnda bir tartma yaand kaynaklara gemitir.442 1060 tarihli bir mektupta Kuds parnas Eli ha-Kohen Fustattaki meslekta Ebl-Hasen Allna yazd bir mektupta bir grup arkadayla el-Hallde (sinagogta) Tevrat tomarnn ald srada Nagid Eb Zikri ve ailesi iin dua ettiini belirtir ki,443 bu el-Hallde en az bir Yahudi sinagogunun varln gstermektedir. Remledeki sinagog ehrin kurulmasndan sonra buraya yerleen Yahudiler tarafndan in edilmiti.444 XI. asrda burada 3 adet sinagog olduunu gryoruz. Bunlardan biri Filistinliler, dieri Irakllar, ncs ise Karalere aitti.445 Ancak Remlede daha sonra bir Kara sinagogu daha in edilmiti. Remledeki iki tane Kara sinagogundan biri Kensetl-vust; dieri ise Nebi Samuele nisbet edilen Nebi Samuel sinagogu idi.446 Filistinde ayrca Akka, Kayseriye, Trablusam ve Cbeyl ehirlerinde sinagoglarn olduu Geniza dokmanlarnda zikredilmektedir.447 Halepte de bir Yahudi sinagogu olduu Geniza kaytlarna girmitir.448 Halepteki sinagogun kitabesindeki bilgiye gre sinagog 833 tarihinde in edilmitir. Ancak slam dnemde gereksiz yeni sinagoglarn insna scak baklmad iin Yahudiler bu sinagogun m. 342 ylnda yapldn iddia ederdi.449 c. Msr Fustat: slam dnemde kurulmasna ramen Fustat ehrinde iki tane Yahudi sinagogu vard.450 Geniza dokmanlar Fustatta 882 ylnda Yahudiler tarafndan satn alnarak sinagog haline getirilen St. Michael kilisesinin mahzeninde bulunmutur.451 Aslnda buras bir Hristiyan kilisesi idi. Tolunolu Ahmed (868-884) zamannda 56. Kpt patrii Michaelden asker bir seferin ihtiyalarna katkda bulunmas istendiinde, 20.000 dinarlk meblan temininde zorlanan patrik bu kiliseyi Yahudilere satmt.452 Goitein, bu kilisenin Rabbanlerden Irakllar ekolne mensup Yahudiler tarafndan satn alndn belirterek, sinagogun Irakllar tarafndan kullanldn belirtir.453 Makriznin Kensetl-Irkyyn eklinde isimlendirdii bu sinagog, KasruWillibald, Hugeburg: Life of the St. Willibald, Jerusalem Pilgrims iinde, trc. ve nr. John Wilkinson, Warminster, England 1979, s. 128. 441 Gil, Erets Yisrael, I, s. 145. 442 Gil, Erets Yisrael, III, s. 503-504. Cemaat parann sinagogun tamirine harcanmasna, hazan ve parnas ise ibadet esnasnda oturulmak zere hasr alnmasnda srar etmiler ve de baarl olmulard. Bunun zerine cemaat sinagogtaki ayinleri boykot etmiti. 443 Gil, Erets Yisrael, III, s. 78. 444 Gil, Erets Yisrael, I, s. 134. 445 Gil, Erets Yisrael, I, s. 145-146; a.mlf., Yediot al Bete Kneset be-Teudot ha-Gniza, s. 317. 446 Schur, Toldot ha-Karaim, s. 58. 447 Daha ok yardmlar mnasebetiyle bahsedilen bu sinagoglar iin bkz. Gil, Yediot al Bete Kneset beTeudot ha-Gniza, s. 318-319. 448 Bkz. Gil, Yediot al Bete Kneset be-Teudot ha-Gniza, s. 318-319. 449 Baron, Saadias Communal Activities, s. 40-41. 450 Gil, Yediot al Bete Kneset be-Teudot ha-Gniza, s. 312. 451 Teicher, The Oldest Dated Document in the Genizah?, JJS vol. 1, No:3 (1948-49), s. 157. 452 bn Rhib, s. 132; Kahle, The Cairo Geniza, s. 3; Gil, Yediot al Bete Kneset be-Teudot ha-Gniza, s. 313. 453 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 148-149.
440

395

emde idi.454 Fustatta ayrca 1004 ylnda bir Kara sinagogu; 1025 ylnda da Filistin minhagna bal bir Rabban sinagogu daha in edilmiti.455 Makrizde Kensetmiyyn olarak zikredilen bu sinagog da, Kasru-emde idi. Ayn kaynakta sinagogun ahap kitabesinde sinagogun milad 20 yllar civarnda [skender ylnn 336. yl, Mabedin Titus tarafndan yklmasndan 45 yl nce ve Hicretten 600 yl nce] yapld eklinde bir bilgi olduu belirtilir. Sinagogda Ezra tarafndan yazldna inanlan bir Tevrat tomar da bulunmaktayd.456 Kahire: Makriznin belirttii gibi, Kahiredeki sinagoglarn tamam slam dnemde in edilmiti.457 Bu sinagoglar genelde saray evresinde etkili olan Yahudi tabiplerin himayesiyle yaplmtr.458 Kahirede pek ok Yahudi sinagogu vard. Cderiye mahallesindeki sinagog mahalleye nispetle Cderiye sinagogu olarak anlrd. Ancak sinagog Halife Hkim zamannda yklmt. Makriz sinagogun kendi zamannda harabe olduunu haber verir.459 Halife Hkim zamannda Cderiyeden nakledilen Yahudiler Kahirenin Zveyle mevkiine yerletirilmilerdi. Buraya gittikten sonra yeni sinagoglar in etmilerdi.460 Zveyle mahallesinde Makriz zamannda Ryd olarak bilinen caddede (derbr-Ryd) Drul-hadre sinagogu vard.461 Zveyle mahallesinde ayrca Makriz zamannda Bendn olarak bilinen caddede (derblbendn) Rabban Yahudilere ait bir sinagog daha mevcuttu.462 Kahirede Karaler de sinagog in etmilerdi. Kendilerine nispetle anlan Karaler Sinagogu (Kensetl-Karaiyyn), Mansriye hastanesi ile Bbs-sr yokuu tarafndaki Zveyleye ulalan noktann kesitii yerdeydi. Ancak Makriz kendi zamannda bu yolun kullanlmadn, sinagoga Zveyle iinden ulaldn belirtir.463 Rabban sinagoglarnn bulunduu Zveylede, Karalerin bir sinagogu daha vard. bn meyh olarak isimlendirilen bu sinagog, mahallenin riye medresesi tarafna den ksmndayd.464 Sambari, Kara mahallesindeki bu sinagogu Ben Tsomeah (). Sinagogu olarak verir.465 Zveylede bir de Samir sinagogu vard. Sinagog, bnl-Krn caddesinde (Derb bnl-Krn) bulunuyordu.466 skenderiyede Filistinliler, Irakllar ve Karalerin, her biri kendi cemaatine hizmet veren sinagoglar vard.467

454 455

Makriz, Htat, II, s. 471. Teicher, The Oldest Dated Document in the Genizah, s. 156. 456 Makriz, Htat, II, s. 471. 457 Makriz, Htat, II, s. 472. 458 Gottheil, An Eleventh-Century Document Concerning a Cairo Synagogue, JQR n.s. 19 (1907), s. 492-493. 459 Makriz, Htat, II, s. 471. 460 Makriz, Htat, II, s. 471. 461 Makriz, Htat, II, s. 471. 462 Makriz, Htat, II, s. 472. 463 Makriz, Htat, II, s. 471. 464 Makriz, Htat, II, s. 472. 465 Sambari, s. 136. 466 Makriz, Htat, II, s. 472. 467 Bareket, Fustat on the Nile, s. 86.

396

Msrn dier ehirlerindeki kaynaklarda zikredilen sinagoglar ise unlardr: Kalyb kasabasnda byk bir sinagog yannda, zel bir sinagogdan da bahsedilir. 1195 tarihli bir dokmanda, grevli (mukaddem) olarak tayin edilen bir Yahudi, kasabaya geldiinde ibadet iin Moe b. el-Ahovun evinde toplandklarn haber verir.468 Bir Geniza dokmannda Bilbse her hafta ibadet iin deiik yerlerden Yahudilerin geldii belirtilir. Ashtor bunun sebebini kasabada sadece tek bir Tevrat tomar olmasndan ve bunun da kasabadaki yegne sinagogda bulunmasndan kaynaklandn belirtir.469 Baz kk yerleim birimlerindeki sinagoglar ise olduka mtevaz idi. Msrn Melc470 ve Sahrect kasabas sinagoglar byle idi.471 3. zel Sinagoglar Yahudilerde btn cemaatin devam ettii sinagoglar yannda, zel ahslara ait baz sinagoglar da vard. X. asr Badatnn zengin Yahudisi Sehl b. Netirann kknde kendine ait bir sinagogu olduu belirtilir. Her Sebt gn baz Yahudiler bu sinagoga gelirdi.472 Netirann torunu Avrahamn da zel bir sinagogundan bahsedilir. X. asrn mehur hazan Nahum el-Baradan bu sinagogda grev yapard.473 Yine Badatn zengin Yahudi ailelerinden Aharonoullarndan Avrahamn Badattaki evinde zel bir sinagogu ve hazan vard.474 Msrn Kalyb kasabasnda da zel bir sinagogdan bahsedilir.475 4. Sinagoglarn Tamirt slam dnemde ihtiya halinde insna msaade edilen sinagoglarn, ihtiyac halinde tamirine de msaade edilmitir. Fatmler dneminde Kahirede Zveyle mahallesinde, Makriz zamannda Bendn olarak bilinen caddede (Derbl-bendn) bulunan Rabbanler sinagogunda476 yaplan bir tmirt, halife Mustansr zamannda ikayet konusu olmutu. aban 429/1038 ylnda, Kahire kads Ebu Muhammed elKsm b. Abdlaziz zamannda brahim b. Ali el-Ensr isimli bir Mslman, sz konusu sinagogun yeni in edildiini belirterek yklmas talebinde bulunmutu. Gottheilin nerettii Geniza dokmannda yer alan bilgiye gre ikyet zerine, dedesi Musa b. Elzr gibi saray tabiplii yannda cemaat liderlii de yapan Ebl-mrn Musa b. Yakub, kadnn huzuruna arlm ve savunmas istenmiti. Cemaat lideri savunmasnda sz konusu sinagogun eski olduunu, krk seneden fazla bir sredir Rabbanler tarafndan kullanldn belirterek ahitler gstermiti. Bunun zerine kad
Ashtor, The Number of Jews in Medieval Egypt, JJS 18 (1967), s. 22. Ashtor bunun Kalybta bulunan tek sinagogun cemaate yetmemesinden kaynakland grndedir. 469 Ashtor, The Number of Jews in Medieval Egypt, JJS 18 (1967), s. 27. 470 Ashtor, The Number of Jews in Medieval Egypt, JJS 18 (1967), s. 29. 471 Mann, The Jews in Egypt, I, s. 101; II, s. 108. 472 Bkz. Harkavy, Netira ve Binav: Mipaha Kavoda be-Yisrael be-Yemey Rav Sadiya Gaon, s. 37 (Yahudice-Arapa), 40 (brnce). 473 Bkz. Sklare, Samuel ben Hofni Gaon, s. 7. 474 Bkz. Mann, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, Tarbits 5 (1933-34), s. 177. 475 Ashtor, The Number of Jews in Medieval Egypt, JJS 18 (1967), s. 22. Yukarda da belirtildii zere, 1195 tarihli bir dokmandan grevli (mukaddem) olarak tayin edilen bir Yahudi, kasabaya geldiinde ibadet iin cemaatin Moe b. el-Ahovun evinde toplandklarn haber verir. Ashtor bunun Kalybta bulunan tek sinagogun cemaate yetmemesinden kaynakland grndedir. Memlkler dneminde Karalerin Kahirede zel ahsa ait bir evi sinagoga tahvil etmeleri ikyet konusu olmutu (864/1459). Bkz. Kasm Abduh, el-Yehud f Msr, s. 66-67. 476 Makriz, Htat, II, s. 472.
468

397

Mslman davacya herhangi bir ahidinin olup olmadn sormu, o da ahit gsteremeyince dava Yahudiler lehine sonulanmt.477 Sz konusu olayda sinagogun muhtemelen izinsiz bir tamirattan dolay ikayet edildii anlalmaktadr. Dokmanda sinagogun krk yldan fazla sredir ayakta olduunun belirtilmesi, slam kaynaklarndaki bilgiyle de uyumaktadr. Makriz, Hkim zamannda Cderiye mahallesinden nakledilen Yahudilerin Kahirede Zveylede iskn edildiklerini belirtir ve burada in edilen sinagoglar arasnda, kendi zamannda Bendn olarak bilinen caddede Rabban Yahudilere ait bir sinagogu da sayar.478 Mstansr zamanndaki ikyetin tarihi (429/1038), Hkim zamanndan (386/996) krk yl kadar sonrasna rastlamaktadr. Mslman kad sinagog insnda daha ok cemaatin ihtiyalarn gz nnde bulundurmu, kendi dindandan da gelse haksz ve gereksiz ikayete prim vermemitir. slm dnyasnda 425/1033 ylnda Msr ve am blgesinde ok iddetli bir deprem olmu; depremde pek ok can ve mal kayb yaanmt.479 Yahudilerin youn olarak yaadklar blge olmas hasebiyle depremde pek ok sinagog da yklm ya da hasar grmt. 1033 tarihli bir Geniza dokmannda belirtildiine gre el-Hallde (Hevron) depremde tamamen yklan sinagogun insna hemen balanmt. nce molozlar temizlenmi sonra da sinagog alan tesviye edilerek yeni bir sinagog in edilmiti.480 Ayn depremde Kudsteki Maara sinagogu da hasar grmt. Yahudi kaynaklarda yer alan bilgiye gre, sinagogun mtemiltna ait bir duvarn 20 sra tulal, yaklak 15 ziralk bir ksm ertesi yl (1034) Yahudilerin Fsh bayramn kutlamak iin toplandklar bir srada yklmt. Herhangi bir can kaybnn olmad bu olaydan hemen sonra duvar Srdaki (Tyre) Yahudi cemaatinin madd yardmlaryla tekrr tamir edilmiti.481 Bir Geniza dokmannda Msrda kk bir ehirde, dindar bir Yahudinin bir daireyi kiralayarak sinagog haline dntrd ve sinagogun kayymln (ama) da kendisinin yapt belirtilir.482 XII. asrda Hallarn el-Hall ve Askalan ehrinde yaptklar katliamdan kaan Yahudilerin Msrn Bilbs ehrine snmalar sonucunda eski sinagogun artan nfusa cevap vermemesi zerine yklp yerine daha geni bir sinagogun yaplmas gndeme gelmi; Mslman halktan bir ksmnn muhalefetine ramen Yahudiler sinagoglarn ykp daha byn in etmilerdi.483 5. Sinagoglarn Tefrit XII. asrda Badat Yahudileri sinagoga ayakkabsz girerlerdi.484 Sinagoglarda hallar veya hasrlar zerinde ibadet edilirdi. Filistinliler cemaati, sinagogda gzel ve oturumu rahat olan hallara sahip olduklarn belirterek taraftar toplamaya

477

Gottheil, An Eleventh-Century Document Concerning a Cairo Synagogue, JQR n.s. 19 (1907), s. 474-475, ng. trc. 484-485. Goitein, olaydan ksaca bahseder. Bkz. Mediterranean Society, II, s. 243. 478 Makriz, Htat, II, s. 472. 479 Deprem, etkiledii alan ve hasarlar iin bkz. Arslanta, slam Dnyasnda Depremler, s. 75-78. 480 Assaf, Makorot u Mahkarim, s. 44-45; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 56. 481 Bilgi ve kaynaklar iin bkz. Arslanta, slam Dnyasnda Depremler, s. 77-78. 482 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 82. 483 Gil, Yediot al Bete Kneset be-Teudot ha-Gniza, s. 319. 484 Seyyah Petachiann bu gzlemi iin bkz. Petachia, s. 112.

398

alyorlard.485 Sinagoglarn hal ile tefri edilmesi Paltoy Gaona ait (842-848) bir responsada da belirtilmitir. Gaon Sana Yahudi cemaatine yazd bir responsada yakn len birinin yedi gnlk yas sresince (iva) sinagogda yerde, hal zerinde oturmas (minderde deil) gerektiini belirtmitir.486 XII. asrn balarnda Askalnda cemaat arasnda sinagoga balanan parann (hekde) harcanmas konusunda bir tartma yaanmt. Cemaat parann sinagogun tamiri ve bakm iin harcanmasn, hazan ve kardei ise ayin srasnda zerine oturulacak hasrlar alnmasn istiyorlard. Ancak, hazan parnasn ve el-Halliyyn ad verilen el-Hallden (Hevron) gelip Askalna yerleen Yahudilerin de desteiyle paray hasr almnda kullanm, cemaatte bir sre sinagog ayinlerine katlmama karar almt. Mektupta Filistindeki sinagoglarn ounda tefriatn bu ekilde olduu belirtilir.487 Msrda cemaatten birine herem iln edilme treninde sinagogtaki hasrlar ters evrilirdi.488 badet srasnda sinagogun gzel kokmas iin buhurlar hazrlanmaktayd. slam dnemde Tevratta belirtilen kara gnnk, ho kokulu ezfar, kasn zamk ve saf gnne ilave olarak belesan, misk, kebereotu svs (kabari) ve sandal aacndan da buhurlar hazrlanrd. Rabban Yahudilerin ibadet srasnda sinagogun gzel kokmas iin hazrlanan buhurlarn terkibine kattklar belesan ve deiik bitkilerden yaptklar ttslerin dine uygun olmadn belirten Kirkisan, baz terkiplerin de eit miktarda yaplmamasn eletirir.489 Abbasler dneminde sinagoglarn tefriat ve tezyinatnn cami tefriat ve tezyinat etkisinde kald anlalmaktadr. Seyyah Benjamin Badatta Resl-clut sinagogunda altn ve gmle kaplanm eitli renklerde mermer stunlar olduunu ve Mezmurlar kitabndan baz ayetlerin altn harflerle levhalar halinde yazlarak bu stunlara asldn haber verir.490 Karalerin sinagoglar ise Rabbanlerden biraz daha farklyd. Anan, tarih Mabede kyasla ibadetlerin herhangi bir yerde deil, sadece avlulu, hatser ( )ad verilen zel bir mekanda yaplabileceini belirtirdi.491 Avlulu ve biraz da yerden aaya doru inilerek girilen sinagoglar Kara sinagoglarnn en nemli zellii idi. Bunun kkeni Anan ben Davidin Kudste in ettii ilk sinagoga dayandrlmaktadr. Hapisten kndan sonra Abbas halifesi Mansurdan izin alp Kudse giden Anann burada Rabban Yahudilerin zulmne maruz kald iin sinagogu yer altna in ettii kabul edilmektedir. D kaln duvarlarla evrili mabedin bir avlusu vard ve avludan sonra ta merdivenlerle aaya inilerek mabede girilirdi.492 Karaler sinagoglara ayakkabsz girdikleri gibi, ibadet esnasnda da ayakla yerin temasn engelleyen ayakta

Goitein, The Local Jewish Community, JJS 12 (1961), s. 138; a.mlf., Mediterranean Society, I, s. 52. 486 Responsa iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 37 (31. responsa). 487 ze ha-minhag be-kol bete ha-kneset e-be-Erets Yisrael Bkz. Gil, Erets Yisrael, III, s. 503-504. 488 Bilgi iin bkz. Kalkaend, Subhl-A, XIII, s. 263. 489 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 30, ng. trc. Nemoy, s. 349. 490 Benjamin, s. 67. 491 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 53, ng. trc. Nemoy, s. 383-384. 492 Kuzgun, Hazar ve Karay Trkleri, s. 160.

485

399

orap yerde hal, kilim veya hasr vb. tefriat bulundurmazlard.493 Bu durumun gnlk hayata nasl yansdna dair kaynaklara herhangi bir bilgi gememitir. Ancak Anann ibadet esnasnda ayakkablarn karlmas emrini slmiyetin etkisine balayanlar vardr.494 6. Sinagoglarn Geliri Sinagoglarn geliri genelde cemaatin teberrusuna dayanrd. Yahudi anlaynda Mabedte her zaman bir kandil yank olmal ve bu kandilin ya da zeytinya olmalyd.495 Yahudilerin ner tamid (srekli yanan kandil) ad verdii bu uygulama slam melliflerinin de dikkatini ekmitir. bnl-Fakh bu konuda unlar yazar: Ehl-i Kitap (Yahudiler) Evimden (mabedimden) atei () eksik etmeyeceksiniz emri gereince btn mabedlerinde devaml surette kandil yakarlar.496 Yahudilerdeki bu anlaytan dolay vakf (hekde) gelirlerinin ou, sinagoglarn ihtiyalar iin harcanmaktayd.497 Sinagog ve dier kurumlarnn ya ihtiyac slam dnemde de nemli bir meseleydi. Genizadaki yala ilgili bilgilerin ounluu da sinagoga ya teminiyle ilgilidir. Bu ihtiya, her cemaatin bir ya evi kurmasna sebep olmutur. Geniza dokmanlarnda ya balanan ya evlerinden bahsedilir.498 XI. asra ait bir dokmanda Hindistanda mukim bir Yahudi tccar, Ksta (Msr) oturan arkadana yazd bir mektupta, arkadandan 40 rtl (aydnlanmak iin salt) ya() satn almasn ve bunu da drt eit paraya blerek Fustattaki iki sinagogla, Dumh ve Kahiredeki Yahudi sinagoglarna kendi adna balamasn rica etmektedir.499 Gil, Geniza dokmanlarndan hareketle deiik sinagoglara yaplan ayn ve nakd ya balarnn tarih ve miktarlarnn dzenli bir listesini verir.500 Fatmler dneminde sinagoglar varlklarn daha ok vakfedilen ev ve i yerlerinin gelirleriyle devam ettiriyorlard. 1028 tarihli bir Geniza dokmannda, Sr ehrindeki byk sinagog yaknnda bulunan Halepli Yahudiye ait bir bina, sinagoga vakfedilmiti.501 1039 tarihine kadar Fustattaki Filistinliler sinagoguna ait vakfedilmi evlerin says 8 ve dkkanlarn says ise 2 idi. Bu say XII. asrn sonlarnda (11811184) 29 ev, 10 dkkana ykselmiti.502 Gilin vakflarla ilgili nerettii Geniza dokmanlarnda, deiik ehirlerde o ehrin sinagoglarna vakfedilen evlerden bahsedilmektedir: 1006 tarihinde Fustatta
Karaler bunu Yeu, 5/15e dayandrmaktadrlar. Bkz. Nemoy, Studies in the History of the Early Karaite Liturgy, s. 326. 494 Lasker, Islamic Influences on Karaite Origins, s. 24. 495 k 27/20. 496 bnl-Fakh, s. 509. bnl-Fakhin burada atfta bulunduu pasaj k 27/20dir. 497 Gil, Supplies of Oil in Medieval Egypt: a Geniza Study, JNES 34 (1975), s. 63. 498 Goitein, The Social Services of the Jewish Community, JSS 26 (1964), s. 15, 20 (24 no.lu dokman). 499 TS 13 J 18, fol 2den naklen Gil, Supplies of Oil in Medieval Egypt: a Geniza Study, JNES 34 (1975), s. 64, 8. dipnot. 500 Bkz. Gil, Jewish Pious Foundations, s. 98-99; a.g.mlf, Supplies of Oil in Medieval Egypt: a Geniza Study, JNES 34 (1975), s. 68-73. 501 Konuyla ilgili bu dier Geniza dokmanlar iin bkz. Goitein, The Social Services of the Jewish Community, JSS 26 (1964), s. 19 (2-11 no.lu dokmanlar). 502 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 112 (Dokman iin bkz. a.g.e., s. 413); a.mlf., Goitein, The Social Services of the Jewish Community, JSS 26 (1964), s. 14, 20 (25-36 no.lu dokmanlar). Goitein bu ykselii, zengin Yahudi ailelerin Kahireye g etmelerine balamaktadr.
493

400

Kasr-emdeki bir kkn te birlik ksm, Filistinliler sinagogu ile Babilliler sinagoguna; Srdan Halebe yazlan 1028 tarihli bir dokmanda da bu ehirdeki bir evin kira gelirlerinin ehir sinagoguna; 1090 tarihinde Dimakta ehir sinagoguna, sinagogun hemen yanndaki ev; 1095 tarihli bir baka dokmanda da Fustattaki bir evin kira gelirleri Filistinliler sinagogu ile Babilliler sinagoguna ya alm iin vakfedildii kaydedilmitir.503 Seyyah Benjamin Kifl kasabasndaki Hizkl sinagogunu anlatrken sinagoga vasiyet yoluyla vakflarn yapldn; ayrca slm dnyasnn deiik yerlerinden ziyarete gelen Yahudilerin, hemehrilerinin sinagoga baladklar paralar getirdiklerini haber verir.504 Balar dnda sinagoglarn vakfedilen (vakf/hekde) emlk, arazi ve kylerinden de gelen gelirleri vard.505 Gilin nerettii dokmanlardan sinagoglara hibe, ba ve mirastan pay ayrmak suretiyle baz yardmlarn yapldn reniyoruz.506 Mesel X. asrda Samuel isimli talyal bir Yahudi, Kudse balad 20.000 dinarn (darkomonim) bir ksmn Kudsteki Maara sinagoguna ya alm iin tahsis etmiti.507 Bir baka dokmanda tek erkek evlada sahip bir Yahudi tabibin Msrda Dumuh sinagoguna btn mal varln ve tp kitaplarn vakfettii belirtilir.508 XI. asrn sonunda Fustatta zengin bir Yahudi hanm altn ilemeli brokar bir elbiseyi sinagoga vakfetmiti. Ancak byle bir durumla ilk defa karlaan cemaat uzun sre dndkten sonra, elbiseyi her Sebt ibadetinde farkl bir din adamnn giymesine karar vermiti. Durumu renen baka cemaatten bir din adam ise, bu elbisenin satlarak sinagoga kitaplar alnabileceini, sinagogun tamiratnda ya da aydnlatlmas iin ya almnda kullanlabileceini belirtmiti.509 XI. asrn sonlarnda Fustatta zengin Yahudi kadn el-Vuha (Kerme bt. Amram) (. 1100) vasiyetinin 5 dinarlk blmn Dumuhtaki sinagoga balamt.510 Maimonides zamannda (1180 tarihleri) bu sinagogun vakfndan sinagogun tamiri, bakm ve Maimonidesin kayn biraderi Yeayahu ha-Levi tarafndan balanan arsann evre dzenlemesi ve molozlarnn kaldrlmas iin 180 dirhem para ayrlmt.511 XII. asra ait bir Geniza dokmannda ise Davud isimli zengin bir Yahudinin, muhasebecisi Mahfuza, sinagog kayymna (ama) suftece eklinde iki kratlk bir deme yapmasn emrettii belirtilir.512 7. Sinagog Grevlileri a. Hazan (aliah Tsubur) Yahudilikte sinagogta hahamla beraber dua okuyan kimseye hazan ad verilmektedir. Gerek Kitab- Mukaddes gerekse Talmudik dnemde sinagogta hazanlk
Dokmanlar iin bkz. Gil, Jewish Pious Foundations, s. 120 (1 no.lu dokman-1006); s. 131 vd. (2 no.lu dokman-1028); s. 215 (33 no.lu dokman-1090); s. 218 (34 no.lu dokman-1095). 504 Benjamin, s. 69. 505 Benjamin, s. 69. 506 rnekler iin bkz. Gil, Jewish Pious Foundations, s. 26, 91-101; Bareket, Fustat on the Nile, s. 53. 507 Ahimaets, Sefer Yuhasin [The Chronicle of Ahimaaz], s. 21, ng. trc. 97. 508 ENAdler Coll. 2727den naklen, Goitein, The Social Services of the Jewish Community, JSS 26 (1964), s. 13; a.mlf., Mediterranean Society, I, s. 111. 509 Goitein, Mediterranean Society, I, s. 111. 510 Goitein, A Jewish Business Women, s. 239. 511 Gil, Jewish Pious Foundations, s. 319-320 (75 no.lu dokman). Konuyla ilgili sonraki dnemlere ait dier yardmlar iin bkz. s. 403 (109 no.lu dokman); s. 423 (126 no.lu dokman). 512 Gil, Jewish Pious Foundations, s. 101.
503

401

kurumu yoktu. Talmudik literatrde ad geen hazan, resm bir grevli deil, sinagogun yneticisi idi.513 Talmudik dnemde ibadeti idare eden kimseye cemaat temsilcisi manasna gelen aliah tsibur ad veriliyordu. Kelime olarak cemaat elisi manasna gelen aliah tsiburu Mslmanlktaki imama benzetebiliriz. Sebt ve bayram gnlerinde cemaati ibadete davet eden ve dualar yapan aliah tsibur, yaplan ibadetin durumuna gre, Tevrat veya dua kitaplarndan (sidur) yeni dualar okuyabilirdi.514 badet iin gelen cemaatten herhangi biri aliah tsibur olarak ibadeti ynetirdi. Hazann aliah tsibur olarak daim bir stat ile sinagoglarda grev almasnn, gaonik dnemin, bir dier deyile slam dnemin balangcnda olduu kabul edilmektedir.515 Hazanlk kurumunun domasna ibadet metinlerinin her cemaat tarafndan ezberlenemeyecek derecede fazlalamas; Yahudi cemaatinin brnceyi yeterli derecede bilmemesi ya da kullanamamas; slm ibadetinin tersine, uzun olan Yahudi ibadetinin monotonluktan kurtarlarak daha cazip hale getirilmesi ve ayin esnasnda cemaatin hazann gzel sesiyle ibadetten daha fazla zevk almas gibi hususlarn sebep olduu kabul edilmektedir.516 Piyyut ad verilen ayinsel iirlerin k da bu zamana rastlar. Yunanca poietesten treyen Piyyut, Yahudi hayatnn sinagoga hasredilmesinden sonra ortaya kmtr.517 Bizans hakimiyetinin sonlarnda yaygnlaan ancak slam dnemde son eklini alan ayinsel iirlerin ortaya kmasyla beraber hazanlarn sinagogdaki nemleri daha da artm;518 slm dnemde ibadet metinlerini ve seilmi dualar melodisiyle kuralna uygun olarak okuyan sinagog hazan (hazan ha-Kneset) eklinde bir grevli ortaya kmtr.519 Hazanlar Tevratn deiik blmlerini ibadetin yeri, zaman ve durumuna gre deiik melodilerle okurlard. Kaynaklarda zaman zaman buna dikkat ekilmitir. ahit olduu bir ibadette hazann dua okunurken melodide bir yanllk yapmas durumunda yeiva bakan tarafndan uyarldn belirten Petachia, her dua metninin geleneksel olarak bilinen belirli ezgileri olduunu, bu balamda asor iin 10 ezgi, iminit iin 8 ezgi, Mezmurlarn da birka ezgiyle okunduu nakleder.520 Bu sebeple hazanlarn ayn zamanda belli bir seviyede musk bilgisine de sahip olmalar gerekirdi.521 XI. asra ait bir dokmanda Msrn Sahrect kasabasnda Hazan Yisthak b. Sadiya ile Fehd ha-Levi b. Mevorah adl bir Yahudinin dua kitabnn (seder) ve Tevratn melodili okunuunu retme konusunda bir anlamaya vardklar belirtilir.
Safrai, Elementary Education, s. 163. Guillaume, hazann Mabedin idaresi ile ilgili bu ynnn Hristiyanlktaki biopluk kurumunu etkiledii grndedir. Bkz. Is Episcopy a Jewish Institution?, BSOAS 13 (1949-1951), s. 23-26. 514 Kasm Abduh, el-Yehud f Msr, s. 58; Safrai, Elementary Education, s. 163. 515 Hyman Kublin, Cantor, EJd, V, s. 351. 516 Hazanln ortaya k ile ilgili detaylar iin bkz. Landman, The Office of the Medieval Hazzan, JQR, n.s. 62 (1971-72), s. 158-159. 517 Goitein, Minority Selfrule and Government Control in Islam, s. 107. Ancak 4 saate kadar varan uzun okumalar genelde cemaati skt iin zaman zaman bu uygulamalarn reformize edilmesi gndeme gelmitir. 518 Landman, The Office of the Medieval Hazzan, JQR, n.s. 62 (1971-72), s. 158. 519 Goitein, Yahudiler ve Araplar, s. 134; a.mlf., Mediterranean Society, II, s. 219. 520 Bkz. Petachia, s. 112. 521 Landman, The Office of the Medieval Hazzan, JQR, n.s. 62 (1971-72), s. 165; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 220.
513

402

Buna gre hazan ilk iki kitabn (Tekvin ve k) nameli okunuunun retilmesinden sonra 2 dinar, kalan kitabn her biri iin de 1 dinar cret alacakt. Ayrca dersin 3 yl srmesi ve derslerin de rencinin (Fehd) evinde verilmesi konusunda bir szleme imzalanmt.522 Hazanlarn Tora, Neviim, Midra, yeterli derecede fkh bilgisi (halaha) ve nemli olaylarla ilgili menkbeleri (agada) bilmeleri ve bunlar gnn anlam ve nemine uygun olarak seip okumalar gerekirdi.523 slam dnemde hazanlarn okuduu dinsel iirlere Arapa hizne (brnce hazant) ad verilirdi.524 O dnemlerde gnmzde olduu gibi belli ayinsel metinler olmad iin ou hazan cemaatin durumuna ve kendi usulne gre piyyut ad verilen manzum metinler hazrlamtr.525 Mesel 1208 tarihli bir Geniza dokmannda Fustatta Tc (Keter) ad verilen ayinsel bir metnin olduka yaygn olduu ve skenderiyede grev yapan bir hazann kullanmak zere arkadandan bu metni istedii belirtilir. Ayrca bn Cebirol ve Yahuda el-Hariz gibi ortaa Yahudi airlerinin divanlar, sinagog ayinlerine canllk ve renklilik getirmek isteyen hazanlarn temel kaynaklarndan bazlaryd.526 Hazanlar, cemaati Tanr huzurunda temsil eden bir kii konumunda olduu iin, meslek kabiliyetleri yannda karakter asndan da iyi olmalarna dikkat edilirdi.527 Bir dokmanda bir hazann (Eb Sehl ha-Levi) metinleri gzel okumas yannda, Tanrya olan sevgisinin, dindarlnn, erdem ve gzel ahlkla mcehhez olmasnn, ilme ve aratrmaya olan dknlnn ve cemaat tarafndan ok sevilmesinin ve saylmasnn hazan olarak tayin edilmesinde etkili olduu belirtilir.528 Bir cemaat lideri yerel cemaatlerden birine gnderdii mektubunda Cemaat yneticilerine (elMukaddemn), cemaat kasaplarna (ofetim) ve hazanlara (hazanin)... eklinde balamaktadr.529 Hazanlk slam dnemde o kadar nem kazand ki, baz Geniza dokmanlarnda byk ehirlerde bir sinagogda be veya alt hazann, kk bir kasabada da ayn zamanda birka hazann grev yapt belirtilir.530 Bu tr durumlarda hazanlar da kendi aralarnda meslek baarlarna gre uzman hazan (ha-mumhe ha-hazan) veya alim (ha-haver ha-hazan, ha-talmid ha-hazan) gibi eitli payeleriyle anlrd. Cemaat reisinin sinagogunda grev yapan hazanlar ise meclis hazan (hazanl-meclis)

Bareket, Fustat on the Nile, s. 60. Landman, The Office of the Medieval Hazzan, JQR, n.s. 62 (1971-72), s. 165; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 220. 524 Samuel b. Yahya el-Marib, hznenin ranllarn Yahudilere basks neticesinde ortaya ktn belirtir. Bkz. fhml-Yahd, s. 145. 525 Bareket, Fustat on the Nile, s. 50. 526 Bkz. Goitein, Mediterranean Society, II, s. 221. 527 Landman, The Office of the Medieval Hazzan, JQR, n.s. 62 (1971-72), s. 162-163. 528 Ashtor, Kavim li-Dmuta el ha-Kehila ha-Yahudit, Tsiyon 30 (1965), s. 133; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 222. 529 Nagid Samuel b. Hananyann yerel cemaatlerden birine gnderdii 1153 tarihli bu mektubu iin bkz. Mann, The Jews in Egypt, II, s. 287. 530 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 219; Landman, The Office of the Medieval Hazzan, JQR, n.s. 62 (1971-72), s. 159.
523

522

403

eklinde isimlendirilirdi.531 Hazanlar en st dzeyde yeivalar ve bunlarn yerel temsilcileri bet dinler tarafndan tayin edilirdi.532 Hazanlarn slam ncesi dnemden beri reticilik grevleri de vard.533 reticilik grevi olan hazan ha-Talmid ha-hazan eklinde isimlendirilirdi. Profesyonel retmenin olmad kasabalarda hazanlar sinagogda ocuklara Tevrat ve temel din bilgiler dersi de verirdi.534 Hazanlar yerel lider (dayan) olmad zamanlarda cemaat liderlii de yapabilmekteydi. 1030 tarihli bir dokmanda Filistin Yeivas Gaonu lomo b. Yahudann mektup gnderdii Msr Tatay (veya Tamay) cemaatinin lideri bir hazan idi.535 Bu grevi icra eden hazanlar baz durumlarda ro perek olarak da isimlendirilmiti.536 Natan ha-Bavl Sura ehrinde bir Sebt gn hazann cemaate yaptrd ayini detaylaryla vermitir.537 Geniza dokmanlarndan hazana sinagogdaki bu asl grevi dnda da baz grevler verildii grlmektedir. Hazan gerektii zaman yeiva ya da cemaat liderinin emirlerini duyurmak zere yerel cemaatlere gnderilmitir. Mesel 1030larda yeterli sayda hac gelmemesi dolaysyla o ylki geliri azalp da zor durumda kalan Kuds Yeivasnn yardm talep etmek iin Fustat cemaat lideri Efrayim b. emaryaya yazd mektubu, bir hazan gtrmt.538 Hazann bir grevi de sinagogta yemin verdirme treninde idi. Hazan ofar eliinde eer yemin eden adam yalan sylyorsa Tevrattan seilen ayetlerle ilah gazabn bu kimse zerine olmas iin beddua ederdi.539 Dokmanlarda ayrca hazanlarn cemaate yaplacak ilanlarn duyurulmas, bet din tarafndan bir kiiye verilen herem cezasnn sinagogta ilan, esir Yahudilerin kurtulmalk akalarn toplama gibi deiik vazifeler yaptklar da kaytlara gemitir.540 Hazanlar ayrca cenazelerde de grev yapard. XI. asra ait bir dokmanda skenderiyede kadn-erkek, oluk-ocuk btn cemaatin cenaze evine gittii, hazann lnn ruhu iin dua ve ilahi okuduu belirtilir.541 Cenazelerde okuduklar dualar hazanlar iin nemli bir gelir kayna idi. 1105 tarihli dokmanda Dimakl Mbrekin cenazesinden hazana verilen cret 2 dirhemdi. Ayn asra ait bir baka cenazeden ise hazana 5 dirhem verilmiti. Ancak hazanlara ok cmert davranan zenginler de vard. XI. asrn sonu ile XII. asrn balarnda Fustatta yaayan zengin Yahudi i kadn elrnekler iin bkz. Mann, The Jews in Egypt, I, s. 269; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 569, 22. dipnot.; Bareket, Fustat on the Nile, s. 50, 87. dipnotta gsterilen dokmanlar. 532 Landman, The Office of the Medieval Hazzan, JQR, n.s. 62 (1971-72), s. 165. 533 Bkz. Guillaume, Is Episcopy a Jewish Institution?, BSOAS 13 (1949-1951), s. 25. 534 Hirsch ve dr., Education, JE, V, s. 49; Kasm Abduh, el-Yehud f Msr, s. 58, 68. 535 Mann, The Jews in Egypt, II, s. 119. 536 Landman, The Office of the Medieval Hazzan, JQR, n.s. 62 (1971-72), s. 166. 537 Bkz. ha-Bavl, s. 83-85. 538 Bkz. Cowley, Bodleian Geniza Fragments, JQR, o.s. XIX (1907), s. 107-108. 539 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 346; eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 147, 154; Abrahams, JLMA, s. 52. 540 Dokmanlar iin bkz. Ashtor, Kavim li-Dmuta el ha-Kehila ha-Yahudit, Tsiyon 30 (1965), s. 133; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 570, 27-32. dipnotlarda bahsedilen dokmanlar. 541 Goitein, Mediterranean Society, V, s. 156.
531

404

Vuha, (Kerme bint Amram) (. 1100) cenazesinde grev alacak hazanlara datlmas iin 50 dinar ayrmt.542 Hazanlarn davranlaryla halka rnek olmas ve din emirleri ihllden kanmalar gerekirdi. Bu sebeple hazanlarn evli olmalarna zellikle dikkat edilmitir.543 Maimonidese sorulan bir soruda bir hazann alenen olmasa da gizlice gnah saylan iler yapt belirtilmi ve hkm sorulmutu. Maimonides bu tr cemaat grevlilerinin derhal grevden alnmas ve kt rnek olmalar dolaysyla krbalanmasn da emretmitir.544 Normalde hazanlar oullarn istikbldeki baba mesleine daha kkken hazrlamaya balard. Bir Geniza dokmannda bir hazann dul kalan hanmnn, olunu babasnn mesleini devam ettirmek iin eitmesi iin bir baka hazann yanna verdii belirtilir.545 Hazan ve aliah tsiburlar, Mslmanlarn imam ve mezzin kayymlar gibi, genelde sinagog mtemiltndaki lojmanlarda otururdu.546 b. Hademe (Hdim/ama) Sinagoglarn bakm ve temizliiyle amalar ilgilenirdi.547 Mslmanlktaki kayymlk vazifesine benzer bir vazife gren amalar grevlerini, Mabedin ayakta bulunduu srada Levililerin yapt hizmete benzetirlerdi. Abrahams, yapt hizmetlerden hareketle aman sinagogun hademesi deil her eyi/efendisi olduunu syler.548 Hakikaten de Geniza dokmanlarndan anlald kadaryla aman yapt hizmetler olduka eitli idi. Bir dokmanda ama cemaatin hademesi (hdiml-cema) olarak tarif edilir.549 Ancak XII. asrda amalar Arapa mahfuz eklinde isimlendirilirdi.550 amalar sinagogun bakm ve temizlii yannda, sinagoga vakfedilen mallarn kayd, sinagog demirbalarnn muhafazas, geceleri sinagogun kandillerinin yaklmas gibi hizmetleri de yerine getirirdi. Geniza dokmanlarnda amalarn bet dinin emirlerini cemaate tebli, fakirlere elbise, ekmek ve gda datmnda parnasa yardm, cemaate ait gayr- menkullerin kira gelirlerini toplama, geceleri cemaate ders verilmek zere sinagogu hazrlama gibi deiik vazifelerinden bahsedilmektedir.551 amalarn ayrca bet din tarafndan mcrimlere verilen krba cezasn uygulama, Sebtin giriini ilan etmek zere ykseke bir yerden ofar alma, cemaatin evlerini tek tek dolaarak sabah ibadetine davet etme, bazen sinagogta ayin esnasndaki aralarda bet dinin ilanlarn duyurma gibi grevlerinden de
Srasyla bkz. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 162; a.g.e., V, s. 550-551, 197. dipnot; a.mlf., A Jewish Business Women, s. 16-17. 543 Landman, The Office of the Medieval Hazzan, JQR, n.s. 62 (1971-72), s. 164. 544 Responsa iin bkz. Finkel, The Responsa Anthology, s. 15; Landman, The Office of the Medieval Hazzan, JQR, n.s. 62 (1971-72), s. 162. 545 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 568, 4. dipnotta bahsedilen dokman. 546 Goitein, The Social Services of the Jewish Community, JSS 26 (1964), s. 69. 547 Gil, Jewish Pious Foundations, s. 54; Gil, Yediot al Bete Kneset be-Teudot ha-Gniza, s. 322. 548 Abrahams, JLMA, s. 55. Levililerin hizmetleri iin bkz. Tesniye 18/7. 549 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 82. 550 Gil, Yediot al Bete Kneset be-Teudot ha-Gniza, s. 322. 551 Ashtor, Kavim li-Dmuta el ha-Kehila ha-Yahudit, Tsiyon 30 (1965), s. 134; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 83; Gil, Jewish Pious Foundations, s. 54; a.mlf., Yediot al Betey Kneset be-Teudot ha-Geniza, s. 322.
542

405

bahsedilmektedir.552 Ancak esas hizmeti sinagogun bakm ve temizlii olan aman grev alannn bu ekilde genilemesi XI. asrn sonlarndan itibaren balamtr.553 Sinagoglarn mtemiltndaki evde (lojman) ikmet eden amalar, maalarn da cemaat sandndan alrlard.554 Baz cemaatlerde amalarn says birden fazla idi. Genizada bir sinagogta bir, birka ve drt aman ayn anda hizmet ettiine dair bilgiler vardr.555 ama saysndaki bu art, Bareketin yukarda bahsettii hizmet alannn genilemesiyle izah etmek gerekecektir. Yahudi byklerinin trbedrln yapanlar da ama olarak isimlendirilmitir.556 Peygamber Hezekielin trbesinin temizliini yapan, kandillerini yakan, kandillerin fitilini ve yan deitiren hizmetliler ama olarak isimlendirilirdi.557 Seyyah Petachia, ziyareti srasnda (XII. asr) Hezekiel trbesindeki ama saysnn iki yz kadar olduunu belirtir.558 Dier ou vazifede olduu gibi amalk da genellikle babadan oula geerdi.559 III. MEZARLAR ve MEZARLIKLAR Yahudi tarihinde mezarlklar, kabristan (bet ha-kvarot), bek diyar (bet olam, bet almin), ve yaayanlarn toplanaca yer (bet hayyim) gibi deiik ekilde isimlendirilmitir.560 Talmudik dnemde Filistin blgesinde ller daha ok maaralara (marata) veya lahit olarak yontulan talara; Babilde ise yere (topraa) gmlrd. Kitab- Mukaddes dneminde ller aile mezarlklarna gmlrken, Talmudik dnemde cemaate ait mezarlklar ortaya kmaya balamtr.561 Eskiden beri Yahudi mezarlklar genelde meskun mahallerden uzak bir yerde kurulurdu.562 Bu anlay Abbasler dneminde de devam etmitir. Hayy Gaon kendi zamannda Badat Yahudilerinin lleri iin geici bir kabir yaptklarn; bir mddet sonra rann batsnda uzak bir yere gtrerek defnettiklerini belirtir.563 Fatmler dneminde cenaze defnedildikten sonra lahitiler len kimsenin ekonomik durumuna gre uygun bir lahit hazrlard. Mezarn rzgr veya yrtc hayvanlar tarafndan almamas iin lahit ilemine hemen balanrd. Geniza dokmanlarndan lahitilere 12 ila 15 dirhem arasnda bir para dendiini reniyoruz.564

552 553

Abrahams, JLMA, s. 56-57. Bareket, Fustat on the Nile, s. 52. 554 Goitein, Mediterranean Society, II, s. 84; Bareket, Fustat on the Nile, s. 52. 555 Ashtor, Kavim li-Dmuta el ha-Kehila ha-Yahudit, Tsiyon 30 (1965), s. 134. 556 Leveen, A Letter of Daniel ben Eleazar he-Hasid, JQR, n.s. 16 (1925-26), s. 395-396. 557 Benjamin, s. 69. 558 Petachia, s. 106. 559 Gil, Yediot al Bete Kneset be-Teudot ha-Gniza, s. 322. 560 Bkz. Nehemya, 2/3; B.T., M.K. 80b; Eyb, 30/23; Kohler, Cemetery, JE, III, s. 637. 561 B.T., M.K. 17a; B.M. 85a. 562 M: B.B. 2:9; Kohler, Cemetery, JE, III, s. 637; Baron, SRHJ, II, s. 286. 563 Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, s. 13. 564 Dokmann ngilizce tercmesi iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 160, 165.

406

Kitab- Mukaddes ve Talmudik dnemde gnmzdekine benzer mezar talar yoktu. O dnemlerde kohenlerin dikkatini ekmek ve yaknlar tarafndan bilinmesi iin mezar balarna beyaz bir ta (tsiyun la-nefe) dikilmekteydi. Tevratta Yakubun (as) hanm Rahelin kabrinin belli olmas iin bana bir ta diktii belirtilir.565 Yahudilikte yatann ad, aile ad, kiinin meziyetleri ve yan ieren bilgilerin yer ald gsterili mezar talar dikme deti, Roma dnemine dayanmaktadr.566 Bu dnemde hakim kltrn de etkisiyle mezarlara ta dikmek olduka yaygnlamt. Gnmzdeki lmden bir yl sonra ta dikme detinin tersine, o dnemde mezar talar kiinin gmlmesinden hemen sonra ya da yedi gnlk yasn bitiminde dikilirdi.567 Abbasler dneminde Hayy Gaon, Fatmler dneminde ise Maimonides gibi byk din adamlar mezar tann mtevaz ve sadece kohenleri uyar maksadyla dikilmesi gerektiini belirtseler de, Roma dneminde olduu gibi bu dnemlerde de gsterili mezar talar dikilmeye devam etmitir.568 Seyyah Benjamin Kudste Zeytin danda maaralara defnedilmi Yahudi mezarlarnda tarihli birer kitabe de bulunduunu belirtir.569 Ktip Ezrann kabrinde Ben Ktip Ezra eklinde bir kitabe vard.570 el-Hall ehrindeki brahim, shak, Yakb, Sara, Rebeka ve Leaya ait kabirlerin banda Babamz brahimin Kabri, Babamz brahimin olu shkn Kabri eklinde kitabelerin bulunduu mezar talar dikilmiti.571 Anandan sonra Karalik ierisinde ayr bir ekol olarak ortaya kan smail el-Ukber, mntesiplerine mezar tana brnce olarak srailin Arabal Svarisi ( ) yazlmasn vasiyet etmiti.572 Talmudta dindarla gnahkrn, birbirine dman olanlarn yan yana gmlmemesi belirtilir. Talmudun bu emri Yahudi geleneinde din adamlarnn, ilim adamlarnn, yneticilerin ve nde gelen cemaat yelerinin gmld mezarlklar ortaya karmtr.573 Bu durum slam ncesi dnemde olduu gibi, slam dnemde de devam etmitir. Benjaminin ifadesine gre Abbasler dneminde cemaate nemli hizmetlerde bulunan erira Gaon, Hayy Gaon, Sadiya Gaon, Samuel ben Hofni Gaon gibi ehir yeivasnda bakanlk yapan din adamlar ile resl-clutlarn mezarlar Sura (Mata Mahasya) mezarlnda idi.574 slam dnyasnda Yahudilerin defnedilmeyi sevap kabul ettikleri baz blgeler vard. Irak blgesinde cemaatin nde gelen kimseleri Anbrda (Firuz apur) defnedilirdi.575 Anbrn manev nemi slam ncesi dnemde burann bir yeivann da bulunduu nemli ruhan merkez olmasndan kaynaklanmaktadr. lk slam fetihleri srasnda burada kalabalk bir Yahudi nfus ve bir yeiva vard.576
Bkz. Tekvin, 25/20. Bkz. B.T., M.K. 2a.; M. Shek. 2:5; Jacobs-Broyde, Tombstone, JE, XII, s. 191; Baron, SRHJ, II, s. 109; Bloch, Jewish Customs, s. 59. 567 Bkz. B.T., Ket. 4b; Bloch, Jewish Customs, s. 59. 568 Jacobs Broyde, Tombstone, JE, XII, s. 191; Tombstones, EJd, XV, s. 1221. 569 Benjamin, s. 51. 570 Petachia, s. 109. 571 Benjamin, s. 53. 572 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 13, 57 ng. trc. Nemoy, s. 329, 388. fade II. Krallarda (2/12) gemektedir. 573 B.T., Sanh. 47a-b; Baron, SRHJ, II, s. 287; Hiller, Burial, EJd, IV, s. 1517-1518. 574 Benjamin, s. 70. 575 Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, s. 13. 576 erira Gaon, geret, s. 118, ng. trc. 103.
566 565

407

Pumbedita Yeivas gaonlar ve ilim adamlar Anbrda da yamacnda bulunan mezarla defnedilmilerdi. Filistindeki Irakllar cemaatine mensup Yahudiler belli gnlerde buradaki mezarl ziyaret ederdi.577 Filistinde de Atalar ve Talmud byklerinin yanna gmlmek sevap kabul edilmekteydi.578 Kohenlerin anne, baba, ocuu, hanm, erkek kardei ve evlenmemi kz kardeinin defni hari, mezarla girmeleri yasak olduundan,579 bunlar cemaatin dier yelerinin mezarlarndan bir duvarla ayrlm zel blme defnedilirdi.580 Yahudi geleneinde ayrca gnahkrln aleni olarak sergileyenler, intihar edenler ve Yahudilie sonradan giren kimseler, mezarln herhangi bir yerine deil, mezarlkta bunlar iin ayrlm bir mekna defnedilirdi.581 Abbasler dneminde bir istisna hari gayr- mslim mezarlklarna ynelik herhangi bir olumsuz uygulamadan bahsedilmemektedir. Bu istisna da Halife Mtevekkil zamannda yaanmtr. 235/849 ylnda halifenin gayr- mslimlerin kabir seviyelerinin yerle beraber dzlenmesini emrettii belirtilir.582 Ancak Yahudi kaynaklara hi yansmayan bu uygulama, daha ok Hristiyanlara ynelik gibi durmaktadr. Hristiyan kaynaklar byle bir karar halifenin zel doktoru Buht b. Cebraile olan kzgnl dolaysyla aldn ve Hristiyanlara ait baz kabirleri de tahrip ettirdiini kaydeder.583 Uygulamann Yahudi mezarlara ynelik olmad anlalmaktadr. Bir de kaynaklarda gayr- mslim mezarlklar ile ilgili Ahmed b. Tolunun bir istimlkndan bahsedilmektedir. Abbas halifesi Mutemid zamannda Msr valisi olan Ahmed b. Tolun 256/870 ylnda in edecei yeni saray iin Yahudi ve Hristiyanlarn mezarln istimlk etmiti.584 Ancak kaynaklarda zikredilmese de istimlk iin gayr- mslimlerin rzasnn alnd anlalmaktadr. bn Tolun Yahudi ve Hristiyanlara yeni mezarlklar tahsis etmi ve eski mezarlklar da buraya naklettirmi olmaldr. Zira cebir yoluyla olsayd, buna tepki gsterdikleri kaytlara geer ya da en azndan bn Tolunun vefatnda gayr- mslimlerin de Mslmanlar kadar zldkleri belirtilmezdi.585 slam dnyasnda Yahudilerin yaad her yerleim biriminde bir Yahudi mezar ya da mezarl olduunu sylemek mmkndr. Irak ve Filistinde kaynaklara geen nemli mezar ve mezarlklar hakknda ksaca bilgi vermek istiyoruz.

Gil, The Exilarchate, s. 58. Benjamin, s. 53. 579 Bkz. Levililer, 21/2-4. Bu yasaa dikkat etmeyen kohenler Tevratn emrini ihlal ettiklerinden dolay Abbasler dneminde krba cezasna arptrlrd. rnek olarak bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 151 (504. responsa). 580 Ydit, Cemetery, EJd, V, s. 272. 581 Kohler, Cemetery, JE, III, s. 638; Ydit, Cemetery, EJd, V, s. 275. 582 Bkz. bnl-Esr, VII, s. 52. 583 Konuyla ilgili olarak bkz. ztrk, slm Toplumunda Hristiyanlar, s. 178-179. 584 bn Tariberd, III, s. 15. 585 Hristiyan tarihi Sad b. Batrk, Tolunolu Ahmedin vefatnda (. 270/884) Yahudi ve Hristiyanlarn da cenazeye dua etmek iin Mukaddam dana ktklarn nakleder. Bkz. et-Tarhl-mecm alet-tahkk vet-tasdk, s. 70. Kind de Ahmed b. Tolunun kefenlenip tabuta konan cenazesinin defninden nce Yahudiler tarafndan da ziyaret edildiini belirtir. Bkz. Kind, el-Vlt vel-Kudt, s. 231.
578

577

408

1. Irak ve evresindeki Mezar ve Mezarlklar Anbrda R. Samuel ve R. Yahudann mezarlar vard. Her ikisi de m. III. asrda yaam Yahudi din adamlarndandr (amora). Samuel, babas Abba b. Abba haKohenin terbiyesinde yetiti.586 Yahudi tarihinde meden hukuk alannda yetimi en iyi din adam kabul edilmektedir.587 247 ylnda hocas Ravdan sonra lmne kadar (254) 7 yl sreyle Nehardea yeivasnda bakanlk yapmt.588 R. Samuelin yeiva bakanl srasnda R. Yahuda ayn yeivada renci idi. erira Gaonun verdii bilgiye gre R. Yahuda 299 ylnda yeiva bakan iken lmtr.589 Mezarlar ehirde bizzat in ettikleri sinagoglarn bahesinde idi.590 Anbrda ayrca Bostanayn da kabri vard.591 Bostanay slam dnemde resl-clutluk yapan ilk siyas liderdir. bn Kesirdeki bir rivayete gre Bostanayn (el-Bostan) Iraktan gelerek Hz. Peygamberle Yusuf sresini tartt belirtilir.592 Yahudi kaynaklara gre Hz. mer, slm fetihlerinin ardndan Bostanay Sasnler dneminden beri srdrd resl-clutluk grevinde ibk etmiti. Hatta ona Kisr Hsrev Pervizin zdundad adl kzn vermi, kendisi de bir dier kzyla evlenerek onunla bacanak olmutu. Halife Bostanaya Sra ve Pumbedita yeivalarnn bakanlarn (gaon) ve hkimlerini (dayyan) tayin yetkisi de vermiti.593 Badatn batsnda Dicle kenarnda yer alan byk bir yerleim birimi olan Derzcanda594 Raba (bar Nahamani) adl Yahudi din adamnn mezar vard. Raba Nahamani kohen ailesine mensuptu. Talmudta onun dinsel temizlik konusunda uzman olduu belirtilir.595 Her dersini drt yz rencinin takip ettii belirtilen Rabann yeiva bakanl srasnda senelik akdedilen dnemsel toplantlarna da (Yarhey kele) 12 bin Yahudinin itirak ettii rivayet edilir.596 Raba, 321 ylnda 40 yanda iken Ssni idaresi tarafndan ldrlmtr.597 Benjamin, Rabann kendi adyla anlan sinagogun mtemiltndaki mezarlkta rencileriyle beraber yattn kaydeder.598 Ykt Yahudi alimlerinden Rabbn Yusufun kabrinin Ber Melhada olduunu belirtir. Yktun belirttii Rabbn Yusuf, muhtemelen Rabadan sonra Pumbedita Yeivas bakanln yapan R. Yosef olmaldr. erira Gaon, R. Yosefin 323 ylnda ldn belirtir.600 Ber Melhada ayrca Yua (Yeu) ve Ezra isimli Yahudi din adamlarnn mezarlarnn olduu belirtilir. Ykt okuyucunun yanl anlamamas iin de
599
586 587

B.T., Git. 36b. B.T., Bek. 49b. 588 erira Gaon, geret, s. 110, ng. trc. 96. 589 erira Gaon, geret, s. 113, 116, ng. trc. 98, 101. 590 Benjamin, s. 61. Benjamin seyahatnamesinin bir baka yerinde bu iki Talmud rabbisinin yeivann mtemilatnda medfun olduunu syler (bkz. s. 71) ki, buradan yeiva ile sinagogun ayn mekanda olduu anlalmaktadr. 591 Benjamin, s. 61. 592 Bkz. bn Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azm, II, s. 513 593 Bostanay hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Arslanta, Emevler Dneminde Yahudiler, s. 72-73. 594 Ykt, Mucem, II, s. 450. 595 B.T., B.M. 86a. 596 B.T., Ket. 106a; B.M. 86a. 597 erira Gaon, geret, s. 118, ng. trc. 103. 598 Benjamin, s. 67. 599 Ykt, Mucem, I, s. 403. 600 erira Gaon, geret, s. 118, ng. trc. 103.

409

bunlarn Yahudi tarihinde bilinen mehur Yua (Yeu b. Nun) ve Ktip Ezra (zeyir) olmadklarn da zellikle aklama gerei duymutur.601 Hille kasabas yaknlarnda, Nahum el-Ku ve Baruhun mezarlar yaknnda Talmud dneminde yaam din adamlarndan Abba Ariha ile baz din adamlarnn (Amorayim) mezarlar vard.602 Abba Ariha (Uzun) Sura Yeivasnn kurucusudur. Yeivann tesisine kadar Babil pazarlarnda mfettilik yapan Ariha, akademiyi kurmaya karar verdiinde, grevinden ayrlm; 219 ylnda yeivay tesis etmiti. Zengin bir kii olan Ariha, 1200 akademi rencisinin tm ihtiyalarn da stlenmiti.603 Seyyah Petachia Hille ve evresinde 550 kadar peygamber ve din adamnn yattn belirtir ve Yeiva bakannn kendisine bu blgede yatan Yahudi byklerinin ismini yazdn kaydeder.604 Surada (Mata Mahasya) hepsi de slam dnemde yaam ve cemaate byk hizmetleri olmu siyaset ve din adamlarnn mezarlar vard. erira Gaon, Hayy Gaon, Sadiya Gaon, Samuel ben Hofni Gaon, Peygamber Tsafenya, pek ok resl-clut ve ehir yeivasnda bakanlk yapan pek ok din adam bir mezarlkta yatyordu.605 Keferl-Kerem ve yaknndaki (ismi Benjamin tarafndan verilmeyen) bir l kasabasnda Talmudik dnemde yaam Yahudi byklerinin kabirleri vard.606 2. Filistin Blgesindeki Mezar ve Mezarlklar Benjaminin seyahatnamesinde zellikle zikrettii mezarlklarn bulunduu yerleim birimleri unlardr: Hayfada Karmel dann eteklerinde,607 Kudste Zeytin danda ve dada bulunan baz maaralarda,608 Remlede ehrin iki mil kadar dnda,609 Saffriyede dan yamacnda,610 Taberiyede ehir yaknndaki tepede,611 Tebnnde,612 Mirnda Talmud dnemi rabbilerinden Benyamin ben Yafe, Yahuda ben Betera ve rencilerinin mezarlarnn da bulunduu maara ve nnde;613 ayrca Zerinde (Filistin) bir Yahudi mezarl614 vard. Filistinde ayrca Yahudi tarihinin nemli ahsiyetlerinin mezarlar ile ilgili kymetli bilgilere sahibiz. Taberiyede Yohanan ben Zakayn mezar bulunmaktayd.615 M. I. asrda yaayan Yohanan b. Zakayn Yahudi tarihindeki nemi, Mabedin Romallar tarafndan yklmasndan sonra halk yeniden toparlamas ve tekiltlandrmasndan kaynaklanmaktadr. Mabedin yklmasndan sonra (bu gnk
601 602

Ykt, Mucem, I, s. 403. Petachia, s. 108. 603 erira Gaon, geret, s. 109, ng. trc. 94. 604 Petachia, s. 108. 605 Benjamin, s. 70. 606 Benjamin, s. 70. 607 Benjamin, s. 47. 608 Benjamin, s. 51. 609 Benjamin, s. 54. 610 Benjamin, s. 55. 611 Benjamin, s. 55. 612 Benjamin, s. 56. 613 Benjamin, s. 56. 614 Benjamin, s. 55. 615 Benjamin, s. 55.

410

Askalan ve Yafa arasnda bir yerleim birimi olan) Yavneye yerleen Yohanan burada bir yeiva ve bet din kurarak rgtlemi, Mabed hizmetlerini de yeniden ihdas etmiti.616 slam dnemde yaam mehur air R. Yahuda ha-Levinin mezar da Taberiyede idi.617 Endlste Tuleytulada (Toledo) zengin bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelen ha-Levi, genliini dnemin en nemli kltr merkezlerinden olan Granadada geirmi; Murabtlarn Granadaya hakimiyetinden sonra (1090) ehri terk ederek nce Tuleytulada da tp tahsili grm, hayatnn sonraki dnemlerini de deiik Yahudi cemaatlerini dolaarak geirmitir. 1109 ylna kadar VI. Alfonsaya hizmet eden ha-Levi, VI. Alfonsann lmnden sonra spanyol Yahudi cemaatlerini gezmeye devam etmi; Yahudi tccar Dimyatl Eb Said Halfon ha-Levinin srarlaryla slam dnyasna gmtr (1140). Msr Yahudi cemaati tarafndan kalmas iin yaplan btn srara ramen, Kuds zleminden dolay Msrda kalmak istemeyen air Filistine yerlemek istediini syleyerek teklifleri reddetmitir. Yahuda ha-Levinin lm sebebi hakknda deiik rivayetler vardr. Bunlardan ilki, Geniza dokmanlar arasnda bulunan bir mersiyede dile getirilmitir. Dokmanda yer alan bilgiye gre air, Kudse gelmek zere bindii geminin Msr aklarnda batmas neticesinde lmtr. Geniza d kaynaklarda ise onun Kudste bir atl tarafndan inenmesi neticesinde ld bilgisi yer almaktadr.618 airin Kudste ld bilgisi XII. asrda, hem de airin lmnden ksa bir sre sonra (20 yl) Filistini gezen Yahudi seyyahn verdii bilgiler nda deerlendirildiinde daha doru gzkmektedir. Benjamin hemehrisi Yahuda ha-Levinin mezarnn Taberiyede olduunu belirtir.619 Mezarnn Msrda bulunduu bilgisini de Yahudi cemaatinin byle byk bir airi sahiplenme arzusundan kaynakland ekilde deerlendirmek gerekecektir. ha-Levi, Yahudi tarihinde yetimi en nemli airlerinden biri kabul edilmektedir. Din iirleri bu gn bile hl baz Yahudi cemaatleri tarafndan trenlerde okunmaktadr.620 Filistinde Yahudi tarihinin nemli ahsiyetlerinin yatt bir baka yer ise Daltn (Dalata/ )idi. Evyatar Gaonun tomarnda (Megilat Evyatar) bahsettiine gre Daltndaki Celle dann (Har ha-Gall) tepesinde R. Yosi ha-Galil, Simon ben Gamaliel, Yonatan b. Uziyel, Hilel ve amay, Elazer b. Arah ve dedesi Elazer b. Azaryann mezarlar vard.621 Seyyah Benjaminin Almah eklinde isimlendirdii Dalton, bugnk Safedin 7 km. kuzeyine den bir yerleim birimiydi.622 Benjaminin ziyareti srasnda burada 50 Yahudi ailesi yaamaktayd. Yosi ha-Galil (Celleli Yosi)623 II. asrn balarnda yaam bir din adamyd (tanna). Talmudun deiik blmlerinde din grlerine yer verilen Yosinin zellikle Kodain (Mukaddest) konusunda uzman olduu belirtilmektedir. Bar Kohba isyanndan (132-135) biraz nce
Sharon, srail Ulusunun Tarihi, s. 81. Benjamin Yavnede Yohanan zamannda kurulan yeivadan bahsetmitir. Bkz. Benjamin, s. 54. Yahudi cemaatinin bu dnemdeki durumu iin bkz. Arslanta, Emevler Dneminde Yahudiler, s. 136. 617 Benjamin, s. 55. Ykt, Yeunun mezarnn Nablus yaknlarnda, Avart kynde olduunu belirtir. Bkz. Ykt, Mucem, IV, s. 167. Bu ifade muhtemelen harekesiz yazlan Tivery (Taberiye) kelimesinin Avart eklinde okunmasndan kaynaklanmaktadr. 618 Judah ha-Levi: Decision to Emigrate to Israel, EJd, X, s. 357. 619 Benjamin, s. 55. 620 Judah ha-Levi: Decision to Emigrate to Israel, EJd, X, s. 357-358. 621 Gil, Megilat Eviyatar..., s. 86; Benjamin, s. 56. 622 Dalton ve Almah hakknda bkz. Efraim Orni, Dalton, EJd, V, s. 1232-1233; a. mlf., Almah, EJd, I, s. 659. 623 Talmudta bu ekilde isimlendirilir. Bkz. B.T., Er. 53b.
616

411

len Yosinin nefesinin kuvvetli; yapt yamur dualarnn isabetli olduu rivayet edilmektedir.624 Abbas ve Fatmler dneminde Yosi ha-Galilinin mezar ok sk ziyaret edilirdi. Yamur duasnn makbul olduuna inanlan Yosinin mezar zellikle ktlk zamanlarnda urak yeriydi. X. asr Kara din adamlarndan Sehl b. Matsliahn ifadelerinden Yosenin kabrinin ifa ve ocuk istemek iin de ziyaret edildii anlalmaktadr. Sehl, Sadiyann Kahiredeki takipisi Yakov b. Samuele yazd mektupta Rabbanlerin Yosinin mezarna giderek Ey Yosi! Bana ifa ver! veya Ey Yosi! Bana ocuk ver! szleriyle Tanrdan isteyeceklerini lden istemelerini putperestlik olarak niteler.625 Yonatan b. Uziyel ise miladn ilk asrnda yaam bir Yahudi byyd. Kitab- Mukaddesin son kitabn (Haggay, Zekarya ve Malaki) melliflerinin azndan Armceye evirmiti.626 Hilel ve amay milad asrn balarnda yaayan, Yahudiliin gelimesine nemli katklar dolaysyla hayatlar efsaneleen iki din adamdr. amay ekol muhafazakr evrelerin lideriydi. Babil kkenli Hilel ise fakir, ancak din tahsil iin geldii Filistin Yahudileri arasnda olduka poplerdi. Ferisler mezhebine bal Hilel, Yazl Kanunun (Tevrat) Yahudiliin tmn yanstmad kanaatindeydi. Ona gre din adamlar Tevrat srekli aratrmal ve yorumlarn mantk bir temele oturtmalyd. amayn snrl yorumlarna karlk Hilel, Kanunu gnn ihtiyalarna uygun hale getirecek ekilde yorumlamay tercih etmitir.627 Yahudi tarihinde bu iki ekol mntesipleri arasnda kanl kavgalara varan mcadeleler yaanmtr. Brn, Yahudilerin Adar 9da bu iki mezhep mntesipleri arasnda yaanan bir kavgada len 28 bin kiinin ansna oru tuttuklarn nakleder.628 Bunlarn din konulardaki yorum fark Bet Hilel ve Bet amay eklinde iki ayr mezheb olarak ortaya km, slam dnem Yahudiliinin din yorumlarna kaynaklk etmilerdir. Kirkisn, Rabban Yahudiliin ierisinde iki ayr mezhep olarak yer alan Filistinliler ile Irakllar cemaati arasndaki gr farkllklarnn Hilel ve amay ekollerine dayandn belirtir.629 Kirkisn kendi zamannda (X. asr) Irakllarn (hem ehrileri) Hilelin grn benimsediklerini belirtir.630 Hilel, amay ve rencilerinin yatt maara, Yahudiler tarafndan ska ziyaret edilirdi.631 Ziyaret ncesi maaradaki pnardan abdest alnyordu. ifal olduuna inanld iin ziyaretiler dnte testilerini bu pnardan doldururlard. Petachia bu iki alimin ilimlerine tebihen ziyaretilerin testi testi su almalarna ramen suda herhangi bir eksilme olmadn syler.632 Daltonda ayrca, mistik yorumlaryla tannan amay ekolne mensup, Yahudi hukukundaki otoritesi ve dine hizmeti dolaysyla Nehoray (Ik, Kandil) diye isimlendirilen Elazer b. Arah (m. II. asrn ortas)633 ile dedesi Elazer b. Azaryann mezarlar vard.634
Ta-Shma, Yose ha-Gelili, EJd, XVI, s. 858. Mann, Texts and Studies, II, s. 87-88; Nemoy, Karaite Anthology, s. 115. 626 Grintz, Jonathan ben Uzziel, EJd, VIII, s. 188. 627 Sharon, srail Ulusunun Tarihi, s. 70. 628 Bilgi iin bkz. Birn, el-srl-Bkiye, s. 279-280. 629 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 12, ng. trc. Nemoy, s. 328. 630 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 12, ng. trc. Nemoy, s. 328. 631 Bergman, Jews and Moslem in their Populer Beliefs, s. 128. 632 Petachia, s. 116-117. 633 Elazer b. Arah isiminde iki Talmudik alim vardr. Bunlardan biri yukarda bahsedilen Nehoray, dieri ise m. I. asrn ikinci yarsnda yaayan ve mistik ynyle tannan Elazerdir. Eviyatar Gaonun yukarda bahsedilen Elazeri, Elazer b. Azaryann torunu olarak zellikle tasrih etmesi, Daltonda yatan Talmud aliminin Nehoray olarak hret bulan Elazar olduunu gstermektedir. Nehoray olarak bilinen Elazer b.
625 624

412

Filistinde Yahudi byklerinin yatt bir dier ehir ise Saffriyedir. Talmudik dnemde yaam Babilli R. Hiya, Raban Gamalielin ve Rabbenu ha-Kado (Yahuda ha-Nasi) isimli din adamlarnn mezarlar ehrin yanndaki dada gml idi.635 Saffriye Talmudik dnemde Babil kkenli alimlerin ska urad bir merkezdi.636 Babil doumlu bir din adam olan R. Hiyann mezarnn burada olmas yadrganmamaldr. M. II. asrda yaayan R. Hiya Surann Kafri kasabasnda domu ve Filistine g etmiti.637 Milad ilk asrn ortalarnda yaayan R. Gamaliel ise, Tevrat ve Talmud konusundaki engin bilgisi ile hret bulmutu. Mabedin yklmasndan sonra cemaat liderlii yapan Gamaliel, din ve sosyal konularda pek ok hkm tespit etmitir. Yahudiler bu hkmler sayesinde varln koruyabilmitir.638 Yahuda ha-Nasi (II. asrn sonu, III. asrn ba) ise Bar Kohba isyanndan sonra zor zamanlar yaayan Yahudileri takip ettii akll siyasetle bir arada tutmay baarm bir liderdi. Roma idaresi ile iyi ilikiler gelitiren ha-Nasinin en byk baars, o gne kadar szl olarak aktarlan din ve ahlak kurallar Mina adyla bir araya toplamasdr. Onun faaliyetleri ile Yahudiler kltrel miraslarn gnmze tayabilmilerdir.639 Kdeste ise Hakimler dneminde yaam Abinoam olu Barakn mezar vard.640 Barak, Hakimler dneminde (m.. XII. asr ile XI. asrn ilk yars) Yahudi kabilelerinden bazlarn rgtleyerek dmanlarna kar zafer kazanmasndan dolay bir Yahudi kahraman olarak kabul edilmektedir.641 Kdes, Sr, Bniys ve Saydann kesitii noktada yer alan da, Yahudann son kral Tsedekiyaya (m.. 596-586) nisbetle Sddka (Sdkiya) Da olarak isimlendirilmekteydi. Sdkiyann mezar bu dada idi.642 Sdkiyann asl ad Natanya idi. Yirmi yanda Buhtunnasr tarafndan Yahuda krallna getirilmesinden sonra Sdkiya (Tsedekiya) olarak evrilmiti.643 Balangta Babile itaat eden Sdkiya, sonraki yllarda bamszlk iin ayaklanmsa da baarl olamamtr. Duruma ok kzan Buhtunnasr Mabedi yerle bir etmi ve Yahudileri de srgne gndermiti (m.. 586).644 Yahudiler, Sdkiyann, oullarnn gz nnde ldrlmesi ve gzlerinin oyulmasna ramen irke dnmemesinin

Arah hakknda bkz. Joseph Bornstein, Nehorai, EJd, XII, s. 941; Miladn ilk asrnda yaayan Elazer b. Arah iin bkz. Shmuel Safrai, Eleazar ben Arakh, EJd, VI, s. 585-586. 634 Gil, Megilat Eviyatar..., s. 86. 635 Benjamin, s. 55; Petachia, s. 116. 636 Bkz. Avi-Yonah, Sepphoris, EJd, XIV, s. 1177-1178. 637 B.T., Sanh. 5a; Ket. 5a. Talmudik dnemde Hiya adnda iki din adam daha yaamtr: Hiya bar Avin (IV. asr) ve Hiya bar Ba (ya da Hiya bar Abba) (III. asrn sonu IV. asrn balar). Her ikisi de Babil doumlu olan bu din adamlar Filistin Yeivalarnda renim grseler de hizmet iin Babile tekrar dnmlerdi. Bkz. Zvi Kaplan, Hiyya bar Avin, EJd, VIII, s. 796-797; a.mlf., Hiyya bar Abba, EJd, VIII, s. 796. 638 Hayat hakknda bkz. Sharon, srail Ulusunun Tarihi, s. 81-83. Yahudi tarihinde Gamaliel adnda 6 deiik din adam yaamtr. Yukarda bahsedilen Gamaliel, II. Gamalieldir. Dierleri hakknda bkz. Gamaliel, Raban, EJd, VII, s. 296-298. 639 Sharon, srail Ulusunun Tarihi, s. 89-91; Arslanta, Emevler Dneminde Yahudiler, s. 136 vd. 640 Benjamin, s. 56. 641 Daha fazla bilgi iin bkz. Grintz, Barak, EJd, IV, s. 195-196. 642 Mukaddes, s. 188. 643 II. Krallar, 24/17-19. 644 II. Krallar, 25/8 vd.; Kalkaend, Subhl-A, IV, s. 160.

413

hatrasn yad etmek iin Marhevan aynn altsnda Sdkiya (Tsedekiya) orucu ad verilen bir oru tutarlard.645 Filistinin Ammn kynde Hz. Davudun komutanlarndan Uriyann kabri vard. Mukaddes, kabrin klmas zor bir tepede olduunu belirtir. Mukaddesnin ifadelerinden mezarn daha ok Mslmanlar tarafndan ziyaret edildii anlalmaktadr. Zira, mellif kabrin zerinde bir mescit olduunu belirtir.646 Yukar Cellede Taberiye yaknlarnda, John Hyrcanus zamannda (m.. 30m.s. 103) yaam Yahudi din adam Arbelal Nittayn (veya Mattay) mezar vard.647 slam dnemde rbel diye isimlendirilen bu ky, Saydaya bal idi.648 Kyde ayrca Yusuf peygamberin drt erkek kardei ile Musa peygamberin anasnn mezar vard.649 Filistinde yatan bir Yahudi by de R. imon bar Yohayd. Meronda bulunan mezar, Yahudilerin ok sk ziyaret ettii yerlerden biriydi. zellikle Fshla Haftalar bayram arasndaki 49 gnlk zaman diliminin 33. gn (yar 18) (Lag baOmer)650 ziyareti aknna urard. Filistin blgesindeki Yahudiler R. imon bar Yohayn mezarnn bana gider ve elenirdi. O gece byk ateler yaklr, bir musiki aleti eliinde danslar edilirdi. Dindar Yahudiler mezarn banda yana gelmi ocuklarnn ilk salarn tra eder ve arlnca gm tasadduk ederlerdi.651 3. Mezar Ziyareti Talmudik dnemde oru gnlerinde mezarlar ziyaret edilir ve yatan kimselerin hrmetine Tanrdan af dilenirdi.652 zellikle Tia be-Av gn ve Ell aylarnda mezar ziyaretleri sklard.653 Bu det slam dnemde de devam etmitir. Mesel Filistindeki Irakllar cemaatine mensup Yahudiler ok uzak olmasna ramen frsat bulurlarsa Pumbedita mezarln ziyarete gelirlerdi.654 Ayrca len kimsenin sene-yi devriyesinde de mezar ziyaret edilir; yaknlarnn mezarna gitme imkn olmayanlar ise o ehir ya da kasabadaki din adamlarnn mezarn ziyaret ederdi.655 Kefret gn ve arefelerinde kabirleri ziyaret sevap kabul edilmekteydi.656 Yahudi seyyah Benjamin Kefret bayram haftasnda deiik memleketlerden pek ok Yahudinin akn akn Irakta Frat nehri kysnda medfun Hzkl Peygamberin kabrini ziyarete kotuklarn belirtir.657 Ayrca deprem, yangn vb. tabii afetlerin yaand zamanlarda mezarlklara gidilir;
Birn, el-srl-Bkiye, s. 277. Olayn Tevrattaki yeri iin bkz. II. Krallar, 25/1-7. Mukaddes, s. 175. Uriya Hz. Davudun komutanlarndand. Bir ksm slam kaynaklarna da geen, ancak peygamberlerin ismet sfatyla badamayan srailiyat tr rivayetlerde Hz. Davudun bu komutannn karsna (Eliamn kz Bat-eba) gz diktii ve onu lmesi iin tehlikeli bir savaa gndererek bunda da baarl olduu anlatlr. Bkz. II. Samuel, 11. bap. Rivayetlerin deerlendirmesi iin bkz. Abdullah Aydemir, slam Kaynaklara Gre Peygamberler, Ankara 1992, s. 161-162. 647 Petachia, s. 117. Hakknda bkz. Bornstein, Nittai of Arbela, EJd, XII, s. 1187. 648 Ykt, Mucem, I, s. 140. 649 Nasr- Hsrev, s. 52. 650 Lag ba-Omer hakknda bkz. Alalu ve dr., s. 24-25. 651 Bergman, Jews and Moslem in their Populer Beliefs, s. 130. 652 Bkz. B.T., Taan. 16a, 23b; Sot. 34b. 653 Ydit, Cemetery, EJd, V, s. 272. 654 Remleden byle bir ziyaretin gerekletiini biliyoruz. Bkz. Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 107. 655 Behar, El Gid Para El Pratikante, s. 434. 656 Goitein, Mediterranean Society, V, s. 186. 657 Benjamin, s. 69.
646 645

414

mezarlktaki iyi insanlarn hrmetine gnahlarn aff ve felaketin sona ermesi iin Allaha dua edilirdi. Mesel, 425/1033 ylnda Fatmler dneminde Filistinde meydana gelen depremden sonra Filistin Yeivas bakan lomo b. Yahuda, Fustat cemaat lideri Efrayim b. emaryaya yazd mektupta Fustat cemaatinden oru tutmalarn, mezarlklar veya dier uygun alanlarda bir araya gelip elbiselerini deil, kalplerini paralayarak Allaha ynelmelerini tavsiye etmi, bu sayede Rabbin rahmetini celp etmeye ve mukadder gazabndan kurtulmaya almalarn sylemiti.658 Mezara girildiinde Talmudun Berahot kitabndan bir pasaj okunurdu.659 Mezar ziyaretleri srasnda yeme, ime vb. mezar kudsiyetine aykr grlen iler yapmak yasakt. Ayrca mezarlklarda talit giyilmez, tefilin taklmaz ve Tevrat Tomar kullanlmazd.660 IV. TRBELER Gnmzde olduu gibi eski dnemlerde de peygamber ve evliy kabirlerinin memleket iin bir bereket kayna olduu yaygn bir kabuld. Dicle nehrinin ikiye bld Ssta, Danyl peygamberin trbesinin bulunduu yaka halknn zenginliini, Danyln yz suyu hrmetine olduuna inanan dier yaka halk, peygamberin kabri iin etin mnakaalar yapm; neticede naa bir yl br yakada, dier yl bu yakada bulunmas eklinde bir anlamaya varmlard. Hakikaten de uygulamadan sonra her iki halk da zenginlemiti.661 Ktlk zamanlarnda Allahtan yamur, evliya ve peygamberler hrmetine istenirdi.662 ocuu olmayanlar, hayvanlar ksr olanlar, adaklaryla trbelere akn eder, yatrn hrmetine Allahtan ocuk ve yavru isterdi.663 Dindar Yahudiler trbe ziyaretlerinden bir gn nce oru tutard.664 Ziyaret srasnda abdestli olunduu anlalmaktadr. Petachia, Hilel ve amayn mezarn ziyaret edip dua okuyacaklarn abdest aldklarn belirtir.665

Bkz. Arslanta, slam Dnyasnda Depremler, s. 165. Bkz. B.T., Ber. 58b. Duann metni ve anlam yledir: , . , , , , ! : . Baruh Ata Adonay, Eleheynu Meleh ha-olam. Aar yatsar ethem badin. Ve zan ethem badin. Ve hilkel ethem badin. Ve hehaye ethem badin. Ve hemit ethem badin. Ve yodea mispar kol hem; ve Hu atit le-hahayothem u le-hakimehem badin. Ve lehaye ha-olam ha-baa. Baruh Ata Adonay, mehaye ha-metim. Kinatn sahibi olan Tanr, Sen ok mbareksin! (O) Sizleri hkmle var kld, hkmle doyurdu, hkmle besledi, hkmle yaatt ve hkmle ldrd. (O) Hepinizin knhne vkftr. O sizi te dnyada yeniden diriltmeye, ayaa kaldrmaya ve hesabnz grp cezalandrmaya Kdirdir. lleri dirilten Tanr ne mbarektir! 660 B.T., Meg. 29a; Kohler, Cemetery, JE, III, s. 638. 661 Mukaddes, s. 417; Benjamin, s. 73. 662 Belzur, Fth, s. 533. 663 Irakta Hzkl Peygamber ile Yahudi prens Brosakn trbesi; Filistinde Talmud alimlerinden Celleli Yosenin kabirleri bu amala Yahudi ziyaretilerin aknna urard. Bkz. Petachia, s. 104-105; Nemoy, Karaite Anthology, s. 115. 664 Hayat, irey ha-Aliya le-Keverot ha-Kadoim be-Bavel, evet ve Am, II (1973), s. 462. 665 Petachia, s. 117.
659

658

415

Trbelere mumlar yaklr, yatrn isminin yazl olduu aputlar balanr ve kabirler plrd.666 Trbeler zellikle bayram gnlerinde ziyareti aknna urard. Rabbanler arasnda olduka yaygn olan bu det, Kara Sehl b. Matsliah tarafndan iddetle tenkit edilmi ve putperestlie benzetilmitir: Ben Yahudilerin, putperest detlerini takip etmelerine nasl dayanrm!? Onlar lmlerin mezarnn bana geip Ey Celleli Yose! Bana ifa ver! Ey Celleli Yose bana ocuk ver!, diyerek, mum yakp aput balarken, ben nasl suskun kalrm!? Hac gnlerinde mezarlara p adaklar adayp, llerden isteklerini yerine getirmesini beklerken ben nasl duraym!? Ben gidebileceim yere kadar gider, gcm yettiince insanlar eytann ilerinden el ekmeleri iin Allah adna uyaracam. Ey srail! Nefsinize merhamet edin ve doru yolu sein!667 Bu sebeple Kara kaynaklarda mezar Kudste olan Zekeriya peygamberin kabrinin karsndaki tepenin (Moriya) eteindeki Anan ben Davidin kabrine668 ziyarete hi atf yaplmamtr. Ancak talihin ilgin bir cilvesidir ki, sonraki asrlarda Karaler de kendi byklerinin mezarlarn trbe edinmeye balamlardr. XV. asr Karalerinden bnl-Hiti, Sadiyann ada Halepte medfun Salmon ben Yeruhimin mezarnn youn ekilde ziyaret edilip adaklar adandn belirtir.669 Talmudik dnemde Yahudi byklerinin mezarlarna ve bakmna ok nem verilmi, yeillendirilmesine dikkat edilmiti. Talmudta o dnemde Yahudi mezar ve ziyaretghlarnn hkmdar saraylarndan daha gsterili olduu belirtilir.670 Hz. sa zamannda Yahudilerin, bykleri iin gsterili ziyaretgh ve mezarlk yapmalar olduka yaygnd.671 Karaliin ierisinde farkl bir ekol kabul edilen Bnyamin enNihavend, bir avlu ya da ev ierisinde bulunan kabirlere dokunmann insan murdar etmediini, ancak mezarlklarda bulunan kabirlere dokunmann insan murdar ettii dncesindeydi.672 Bu ifadeden o dnemde kk avlulu bir trbe ya da odalara defnedilmenin olduka yaygn olduu anlalmaktadr. Hayy Gaon mezarlarn yaban hayvanlarn aamayaca ekilde ta vb. maddelerle tahkim edilmesinin yeterli olduunu belirterek atafatl mezarlarn ve trbelerin yapmna kar olsa da,673 Yahudi halkn, din adamlarnn bu uyarlarna pek kulak asmad anlalmaktadr. Seyyah Petachia mihmandarln Yahudilerin yapt Hzkl trbesinin gsterili durumunu u szlerle aklar: Hzklin mezar zerindeki grkemli binay grmeyenler, mrnde gzel bir bina grmemi demektir. Trbenin ii altnla kaplanmtr. Mezarn zerinde bir adam boyu al ktlesi, bu ktlenin etraf ve zeri de yaldzl sedir aacyla kaplanmtr. Gzler onun bir benzerini zannederimdaha grmemitir. Trbeye ait pencerelerden insanlar balarn ieriye sokarlar ve dua ederler. Trbenin zerinde altndan mamul byk bir kubbe vardr. i ise gzel kilimlerle denmitir. Trbede ayrca, gz kamatran vazolar ile gece gndz zeytinyayla yanan 30 kandil bulunmaktadr. Kandiller, buraya balanan
Petachia, s. 105; Ben-Yakov, d al-Ziyara be-Bagdad, Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 1 (1945-46), s. 38. 667 Mann, Texts and Studies, II, s. 87-88; Nemoy, Karaite Anthology, s. 115; Gil, Erets Yisrael, I, s. 654. 668 Simha-Levi, Sefer Ro Pina, s. 17, Ar. trc. 42. 669 Margoliouth, Ibn al-Hitis Arabic Chronicle of Karaite Doctors, JQR, o.s. IX (1897), s. 434, ng. trc. 441. 670 B.T., Sanh. 96b. 671 Matta, 23/27-29. 672 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 55, ng. trc. Nemoy, s. 386. 673 Jacobs-Broyde, Tombstone, JE, XII, s. 191.
666

416

yardmlarla alnan yalarla her zaman doldurulur. Mezara balanan yardmlarn/adaklarn idaresi iin atanan 200 kadar grevli vardr. Bunlar grevlerini nbetlee yerine getirirler.674 Trbelerin masuniyeti vard. Seyyah Benjamin Hananya, Miail ve Azaryann trbelerinin en kark zamanlarda bile masuniyeti olduunu, buraya hizmet eden ya da buraya girenlere kimsenin dokunmadn belirtir.675 Mezarlklardaki aa, bitki ya da meyvelerden asla faydalanlmaz; faydalanlmas durumunda hastalk, inme vb. bir musibete dar olunacana inanlrd.676 Yahudilerin din, mill ve tarih ahsiyetlerinin trbe ve mezarlarna slam dnyasnn her yerinde rastlamak mmknd. 1. Irak Blgesindeki Peygamber Trbeleri a. Danyl (as) Trbesi Hz. Sleymann soyundan olan Danyl (as)677 Buhtunnasrn Babile srd srailoullar arasndayd.678 Buhtunnasrn grd bir ryay tabir etmesi zerine679 Buhtunnasrn tevecchn kazand ve danmanln yapmaya balad. Buhtunnasrn saraynda inand din zere yaamasna ramen, kabiliyeti ve bilgisi sebebiyle Buhtunnasr tarafndan hogryle karlanmt.680 Danyl sonraki hkmdarlar zamannda ise adalet ilerini yrtmtr. Baars sebebiyle srailoullarna Kudse dnme msaadesi verilmi, ancak Danyln lkeden ayrlmasna msaade edilmemiti. Danyl (as) Huzistann Ss ehrinde vefat etmi ve oraya defnedilmiti.681 Dinever, Danyln naan bulunduu Ss ehrinin Ssn hkmdar Sbr zamannda in edildiini belirtir.682 Mslmanlar Ss ehrini fethettiinde Danyln kabri ehir kalesinin ierisinde Sdanyl ad verilen bir yerde idi.683 ehir ftihi Eb Musa el-Ear bu kabrin kime ait olduunu sormu, halk da kabrin Danyl peygambere ait olduunu; peygamberin hrmetine Allahtan yamur istediklerini sylemiti. Eb Musa durumu Hz. mere bildirmi; Hz. mer de cesedin oradan alnarak kefenlemesini ve defnedilmesini emretmiti. Bunun zerine cesedi kefenleyen Eb Musa, ehrin

Petachia, s. 106. Benjamin, s. 69-70. 676 Bergman, Jews and Moslem in their Populer Beliefs, s. 128. 677 Danyln nesebi iin bkz. bn Habb, el-Muhabber, s. 390. 678 Belzur, Fth, s. 533; Dnever, el-Ahbrut-Tvl, nr. Abdlmnim mir-Cemaleddin e-eyyl, Kahire 1960, s. 23; Taber, I, s. 553; a.mlf., Tefsr, III, s. 33. 679 bn Kuteybe, el-Merif, s. 49. 680 Taber, Tefsr, XV, s. 33, 40. Taber Danyl kskananlarn Buhtunnasr ona arap iirmesi ve ateperestlerin kestiklerinden yedirmesi iin tevik ettiklerini rivayet eder ki (XV, s. 33) bu hikayeden Talmudta da bahsedilmektedir. Bkz. B.T., A.Z. 36a. slm kaynaklarnda ryay grenin Buhtunnasr olduu ancak uyannca ryasn unuttuu belirtilir. Bkz. Taber, Tefsr, XV, s. 34. Tevratta ise ryay gren Buhtunnasrn olu Belatsardr. Bkz. Daniel, 7. bap. Grlen ryann tabiri ierik olarak ayn ise de ekli farkldr. 681 Dnever, el-Ahbrut-Tvl, s. 23; bnl-Esr, I, s. 268. 682 Dnever, el-Ahbrut-Tvl, s. 49. 683 Dnever, el-Ahbrut-Tvl, s. 49.
675

674

417

ortasndan akan nehri keserek bir kabir kazm; cesedi defnettikten sonra da suyu zerinden aktmt.684 Cesedin sonraki yllarda karlarak yine topraa gmld anlalmaktadr. X. asr slam kaynaklarnda yer alan bilgiye gre halk Danyln hrmetine Allahtan yamur dilerdi. Mukaddes, yamur istemek iin Danyln naann Ss ile Tster halk arasnda gidip geldiini belirtir.685 Tabutun mnavebe ile gtrlp getirilmesi XII. asra kadar devam etmi gzkmektedir. XII. asrda Seyyah Benjaminin ifadelerinden Ssa getirildii anlalan naa, ehirde Yahudi sinagoglarnn birinin nnde muhafaza edilmekteydi. Benjamin Mukaddesnin verdii bilgiyi ehir ismi vermeksizin ksmen tekrar eder: Dicle nehri tarafndan ikiye blnen ehrin iki yakas arasnda gei bir kpr vastasyla salanmaktadr. Danyln kabri Yahudilerin yaad tarafta bulunduu iin, Yahudilerin Danyln hrmetine hayli zenginletii kabul ediliyordu. Trbenin bulunmad dier yaka ise olduka fakirdi. Bu yakann insanlar fakirliklerini Danyln kabrinin kendi taraflarnda olmamasndan kaynaklandn dnyorlard. Bu sebeple Danyln naa konusunda gnlerce mnakaa yaanm, uzun sren mnakaalardan bkan halk, Danyln naann bir yl bu tarafta br yl dier tarafta kalmas eklinde bir zm bulmutu. Bu zmden sonra her iki tarafn halk da zenginlemiti.686 Bu zm Benjaminin ehre gelmesinden 15-20 yl ncesine, Sultan Sencerin687 ehre hkim olmasna kadar devam etmiti. Sencer Danyln kabrinin bir o ehre bir bu ehre tanmasnda rahatsz olmu; bunun peygambere bir saygszlk olduunu belirterek naan kristal bir tabuta konarak demir zincirlerle iki ehri birbirine balayan kprnn tam ortasna aslmasn emretmiti. Ayrca o, gelen ziyaretilerin ibadet edebilmesi iin trbe civarna kendi mabetlerini yapmalarna da msaade etmiti. Sencer ayrca peygamberin naana saygszlk olmamas iin kprnn her iki tarafndan bir millik mesafede de balk tutulmasn yasaklamt.688 Benjaminden 10-15 yl sonra ehri gezen Petachiadan kristal tabutun aslnda bakrdan mamul bir lahit olduunu ve uzaktan kristale benzediini reniyoruz.689 XII. asrda halk arasnda Danyln tabutunun altndan geen gemilerde eer dindar olmayan insan varsa denizde boulup lecei eklinde bir inancn var olduunu okuyoruz. Bu korkudan olsa gerek Yahudi seyyah Petachia tabutun altndan gememitir. Halk ayrca tabutun altndan akan suyun derinliklerinde altn kpeli balklarn var olduuna inanmaktayd.690

Belzur, Fth, s. 533; bn Kuteybe, el-Merif, s. 49; bnl-Fakh, s. 399-400; Istahr, s. 92; bn Havkal, s. 255; Kazvin, srul-Bild, s. 171. 685 bn Kuteybe, el-Merif, s. 49; Mukaddes, s. 417. Mukaddes, naaa karlk taraflarn birbirinden rehin olarak insan aldklarn belirtir. Naa kar tarafta bulunduu srece, rehinler de bu tarafta kalmaktayd. 686 Benjamin, s. 73. 687 Sultan Sencer (. 552/1157) 486/1140 yllarnda Horasan ve civarnda hakim bir durumdayd. 688 Benjamin, s. 73. 689 Petachia, s. 109. 690 Petachia, s. 110.

684

418

Danyln srgn sonras gelip yerletii evin ierisindeki bir ukurda bulunan kaynan ifa verdiine inanlyordu. zellikle stma vb. ateli hastala yakalananlar gelip suda ifa aryorlard.691 Kazvin, Danyln kabrini sadece Yahudilerin deil, Hristiyanlarn da ziyaret ettiini belirtir.692 Abbasler dneminde Yahudiler belli bayramlarda buraya akn ederdi.693 b. zeyir (as) Trbesi Yahudi kaynaklarnda Ktip (Sofer) Ezra olarak zikredilen zeyir, Buhtunnasrn Babile srd kimseler arasndayd. M.. 538de Babil krallnn yklmasndan sonra Pers Kral Kore (Cyrus) (m.. 559-529) Yahudilerin Kudse dnmesine ve Mabedi yeniden in etmelerine msaade etmiti. Danyl bakanlnda Kudse dnen kafile ierisinde yer almayan zeyir (as), hocas Baruh b. Neriyann yannda kalarak ilim tahsil etmiti.694 zeyir Filistine Babilden gelen ikinci kafile ile gitmitir. zeyirin Yahudi tarihinde nemli bir yeri vardr. Buhtunnasrn yamasyla yaklan, yok edilen ve hatta tamamen unutulan Tevrat yeniden telif ve tertip eden zeyirdir.695 Yahudi menkbelerinde yer alan rivayete gre Allah zeyire yanna katipler almasn ve inzivaya ekilmesini emretmi, ertesi gn kendisine sunulan tastaki suyu imesinden sonra krk gn boyunca Tevrat yazdrmtr.696 Yahudi kaynaklarda yer alan bu rivayet baz slam tarihileri tarafndan da nakledilmitir.697 Yahudiler Tevrat bu ekilde yeniden yazmas dolaysyla onu kinci Musa olarak isimlendirmekte; Musa (as) gelmeseydi Tevratn Ezraya verileceini kabul etmektedirler.698 slam kaynaklarnda Ezrann yok olan Tevrat ezbere yeniden yazmas; bu Tevratn daha sonra yal bir kadnn saklayp ortaya kard Tevratla da ayn olmas, Yahudilerin zeyire olan hayranl artrd ve bir ksm Yahudilerin Onu Allahn olu olarak nitelemesine yol at belirtilir.699 Chiz baz Yahudilerin, Makdis ise kendi zamannda Filistin Yahudilerinin bir ksmnn zeyiri yceltmek iin ona Allahn Olu (bnllah) dediklerini rivayet ederler.700

Petachia, s. 112. Kazvin, srul-Bild, s. 304. 693 Kazvin, srul-Bild, s. 304. 694 Bkz. Ezra, 1-7. baplar. 695 Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 140. 696 Ezra: In Aggadah, EJd, VI, s. 1106; Adam, Yahudi Kaynaklara Gre Tevrat, Ankara 1997, s. 88. 697 Bkz. bn Kuteybe, el-Merif, s. 50; bnl-Esr, I, s. 270-271. 698 Kaufmann-Eisenberg, Yahudi Kaynaklara Gre Yahudilik, s. 99; Ezra: In Aggadah, EJd, VI, s. 1106. 699 Taber, Tefsr, X, s. 112; bn Kesr, Tefsr, II, s. 384. Kurnda Yahudilerin zeyire Allahn olu dedikleri belirtilir; ancak bunun sebebi zikredilmez. Bkz. Tevbe, 9/30. Yahudilerin zeyire Allahn olu demeleriyle ilgili rivayet iin bkz. bn Kuteybe, el-Merif, s. 50; Makdis, el-Bed vet-Tarh, III, s. 116. Yakb ve ondan naklen Mesd Tevratn zeyir tarafndan deil, Zerubavel tarafndan yazld grndedir. Bkz. Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 66; Mesd, Mrcuz-zeheb, I, s. 61. 700 Bkz. Chiz, er-Redd aln-Nasr, s. 54, 86; Makdis, el-Bed vet-Trh, IV, s. 35. Makdis, zeyirin Allahn Olu olduu eklindeki kabul, ou Yahudinin reddettiini de zellikle belirtir. Bkz. a.g.e., IV, s. 35.
692

691

419

Tevrat yazan ve Yahudilii yeniden dzenleyen zeyir Kudste kalmam, Babile dn srasnda Meysanda701 vefat etmitir. slam melliflerinden Ykt ve Kazvin ile Yahudi seyyah Benjamin mezarn Meysanda Nehru Semerada olduunu belirtir.702 Yahuda el-Hariz (XIII. asr) Semera nehrini Kedar dilinde ve Kitab- Mukaddesteki ekliyle Ahava ( )olarak verir.703 XII. asrda zeyir trbesinin civarnda bin be yz kadar Yahudi yaamaktayd.704 Trbenin mihmandarl Yahudilerin elindeydi.705 Ayn bilgi Yahudi kaynaklarda da zikredilmektedir.706 Haftalar Bayramnda mezarn zerindeki sim ve srma ile ilenmi nakl ipek rtler deitirilirdi.707 Gnein domasndan bir saat evvel gerekletirilen bu ii, o sabah sinagoga en fazla ba yapan kimse yapard ki bu, o kimse iin en byk bahtiyarlk kabul edilirdi.708 Samuel b. Alinin gaonluu srasnda trbedrlk (ama) yapan Ebl-Hasen isimli bir Yahudi, hem Gaon Samuel b. Aliden hem de Resl-clut David b. Samuelden olu Eb Mansrun kendisinden sonra trbedr olacana dair bir yaz (kitb) alm; olu, babasnn lmnden sonra trbedr tayininde kan anlamazlkta babasndan kalan tensip yazsyla trbedrla devam etmiti.709 Trbeye Yahudiler tarafndan adak ve vakflar yaplrd.710 Trbe hac bayramlarnda (Fshla Haftalar bayramlar aras) Yahudilerin aknna urard. Yahudi din adamlar tarafndan trbede okunmak zere zel dualar telif edilmiti. zeyiri Mslmanlar da tazim ederdi. Yannda Mslmanlar tarafndan bir cami in edilen trbeye slam dnyasnn deiik yerinden dua etmek iin Mslmanlar da gelirdi.711 Petachia (XII. asr) Ezrann kabri zerinde gzel bir trbe olduunu kaydeder.712
Meysan Talmudta Mian ( )eklinde zikredilmektedir. Bkz. Gil, Yediot al Bete Kneset beTeudot ha-Gniza, s. 321. 702 Ykt, Mucem, V, s. 321; Kazvin, zeyirin mezar iin Mehed ifadesini kullanr. Bkz. srulBild, s. 464. zeyire Filistinin deiik kylerindeki baz kabirler de isnat edilmekteydi. Josephus Onun Kudste (Ben-Yaacob, Ezra: Tomb of Ezra, EJd, VI, s. 1107); Benjamin Seyahatnamesinin bir yerinde Askaln sahilinde (s. 54), Ykt Nablusun Avarta kynde; (Ykt, Mucem, IV, s. 167); Nsr Hsrev de (s. 51-52) Akka yaknlarnda Abiln kynde zeyire ait kabirlerden bahseder. Ancak tarihi bilgiler nda dnldnde, zeyir Filistinde kalmam, Babile dnmtr. Bu sebeple mezarlarn halkn zeyir sevgisinden dolay ihdas edildiini kabul etmek gerekir. 703 Ganme, Nzhet'l-mtk f trhi yehdi'l-'Irk, Badat 1924, s. 191; Gil, Yediot al Bete Kneset be-Teudot ha-Gniza, s. 321. Ahava Nehri iin bkz. Ezra, 8/15. 704 Benjamin, s. 72. 705 Ykt, Mucem, V, s. 242; Kazvin, srul-Bild, s. 464. 706 Bkz. Benjamin, s. 72. 707 Ben-Yakov, d al-Ziyara be-Bagdad, Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 1 (1945-46), s. 39. 708 Hayat, irey ha-Aliya le-Keverot ha-Kadoim be-Bavel, evet ve Am, II (1973), s. 466. 709 Gil, Yediot al Bete Kneset be-Teudot ha-Gniza, s. 321; Leveen, A Letter of Daniel ben Eleazar he-Hasid, JQR, n.s. 16 (1925-26), s. 395-396. 710 Ykt, Mucem, V, s. 242; Benjamin, s. 72; Kazvin, srul-Bild, s. 464. 711 Bkz. Benjamin, s. 72. Ayn bilgi Petachia tarafndan da nakledilmektedir. Bkz. s. 109. 712 Petachia, s. 109. XIX. asrda trbeyi gezen Layard unlar syler: Yakn zamanlarda in edilmie benzeyen bina, iki odadan mteekkil olup, ka yakn olan odas botur. taraftaki odada ise tuladan yaplm bir mezar bulunmaktadr. Tulalar beyaz kirele svanm ve ahap bir itle evrilmitir. Mezarn zerine ise mavi renkli, geni ve etraf sar pskll bir rt ekilmitir. imdilerde Benjaminin bahsettii mescit ve sinagogtan en ufak bir emare dahi yoktur. Dicle srekli olarak yatan deitirdii
701

420

c. Hzkl (as) Trbesi Hzklin kabri, Badattan bir ya da bir buuk gn, Kifl ehrine bir millik mesafede,713 el-Kasnt (?) kynn dousunda714 ve Badata fersah uzaklkta idi.715 Yahudiler Hizklin bulunduu mezarn Hz. Adem tarafndan kazlan bir maara olduuna inanrd.716 Seyyah Benjamin Mslmanlarn Hzkl trbesine Bar Meliha ad verdiklerini syler.717 Bu bilgiden trbenin adn, bulunduu kyden aldn anlyoruz. Ykt Hzkl trbesinin Bar Melha isimli kyde olduu kaydeder.718 slam mellifleri Kurnda bahsedilen Zl-Kiflin, Hzkl olduunu kabul etmektedir.719 Yahudi tarihinde Hezekiel (Yehezkel) olarak bilinen Hzkl, srgn dneminde yaam bir din liderdir. Buhtunnasrn Babile srd ilk srgn kafilesinde idi.720 M.. 588 ylnda Yahuda devletinin yklmasndan sonra umudu kesilen Yahudi halkna kurtulu umudu alayan Hzkl, srgn dneminde Yahudilerin asimile olmamas iin de ok gayret gstermiti. Bu sebeple Yahudiler, Mslmanlar tarafndan Zl-Kifl eklinde isimlendirilen Hzkli, Yahudilerin kefili eklinde yorumlard.721 Yahudiler Kitab- Mukaddesteki Hezekiel kitabnn mellifinin Hzkl olduunu kabul etmektedir.722 XII. asrda Hzklin trbesi, Frat nehri kysnda Hzkl Peygamberin kendi adyla anlan sinagogun arkasnda idi. Geni kubbelerle rtl ve olduka gsteriliydi. Yahudiler trbenin Yehuda kral Yehoyakin tarafndan in edildiine inanmaktayd. Trbenin giriinde trbeyi in edenlerinin isimlerinin yer ald bir kitbe vard. Trbenin grkemli binasn hayret dolu ifadelerle anlatan Petachia, trbenin zerinde byk altn bir kubbe, ierisinde ise gece gndz yanan kandiller olduunu; trbenin kymetli vazolar ve hallarla donatldn ve trbede iki yz kadar da grevlinin hizmet ettiini belirtir.723 Hizklin kabri aa yukar btn Yahudi bayramlarnda en ok ziyaret edilen meknlardan biriydi. Abbasler dneminde Yahudiler arasnda Hizklin kabrini ziyaretle alakal yle bir atasz vard: Nebiyi ziyaret etmeyenin mr boa

ve kenarlarndaki alvyon topra yedii iin, haliyle nehir kenarnda herhangi bir bina ayakta kalamamtr. Kabrin, Benjamin tarafndan, nehrin buraya erimesinden ok nceleri ziyaret edildii kuvvetle muhtemeldir. Bkz. Layard, Early Adventures in Persia, Susiana and Babylonia, II, s. 214den naklen Marcus Nathan Adlerin notu: Benjamin, s. 114-145, 150. dipnot. Trbenin sonraki dnemlerdeki durumu iin bkz. Ben-Yaacob, Ezra: Tomb of Ezra, EJd, VI, s. 1107. 713 Petachia, s. 104. 714 Ykt, Mucem, I, s. 403. 715 Kksal, II, s. 131. 716 Ben-Yakov, d al-Ziyara be-Bagdad, Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 1 (1945-46), s. 37. 717 Benjamin, s. 69. 718 Ykt, Mucem, I, s. 403. 719 Ykt, Mucem, III, s. 372. Hzklin Kurndaki bahsi iin bkz. Bakara, 2/243. Yorumu iin bkz. Kksal, II, s. 130. Nsr- Hsrev Zl-Kiflin kabrini Filistinde Akka ehrine yakn Dmn isimli ehirde olduunu kaydeder. Bkz. Nsr- Hsrev, s. 51. 720 Mesd, Mrcuz-zeheb, I, s. 60. 721 Hayat, irey ha-Aliya le-Keverot ha-Kadoim be-Bavel, evet ve Am, II (1973), s. 462-463. 722 Sharon, srail Ulusunun Tarihi, s. 41-42. 723 Petachia, s. 106.

421

gitmitir.724 Ro ha-anadan (ylba) Kefret gnnn (dl-Keffare) sonuna kadar deiik memleketlerden pek ok Yahudi adak, ibadet ve dua etmek iin buraya akn ederdi.725 Geniza dokmanlarnda Marib, Sicilmase, Fustat vb. uzak blgelerden buraya ziyarete gelen Yahudi haclardan bahsedilir.726 Seyyah Petachia, ardaklar Bayramnda altm ila seksen bin civarnda Yahudinin trbeyi ziyaret ettiini belirtir.727 Trbeyi ziyarete giden kimseler yolda: Ey Nebi! Ey Nebi! // Adaklarmz kabul et. // Balmumlar yakacaz, // Nebiyi ziyaret edeceiz!, eklinde ilahler okurdu.728 Trbede Haftalar Bayramnda Yahudiler tarafndan byk enlikler tertip edilir, bu enliklere resll-clt ve yeiva bakanlar da Badattan gelerek itirak ederdi. enlikler sresince trbe evresinde kamplar kurulurdu.729 Kabir yannda toplanan kalabalk mumlar yakar; defler eliinde oradaki Yahudi grevlilerden (gabayim) satn aldklar mendilleri (degelim) sallayarak ilahler okurdu.730 enlik gnlerinde buraya Arap tccarlar da gelirdi. lk gnk ziyaret dn sabah ibadetinde (ahrit) sinagogta Peygamber Hzklin bizzat yazd kabul edilen Tevrat tomarlar (Sefer Tora) okunurdu. Okunma ilemi bittikten sonra badet ettik ve tadna vardk manasna gelen Salleyna ve zukn ( )*() denilerek Sefer Tora plrd. Irak Yahudileri Sefer Tora plmezse ziyaretin tamam olmayacana inanrd.731 Hzkl Yahudi gemicilerin muhafz kabul edilirdi. Bu sebeple hangi blgede olursa olsun Hindistana sefer dzenleyen Yahudi tccarlarn en sk urad trbelerden biriydi. skenderiyeli bir Yahudi tccar arkadana yazd mektupta Hindistan dn Hzklin trbesine urayacan; oradan da bir baka deniz yolculuuna kacan yazar.732 Hizklin mezarnn bulunduu ksma tek bana girilmezdi. Girildiinde gya Nebinin o anda hazr olmayacana inanlrd. nana gre bir keresinde mezarn bulunduu ksma giren bir Yahudi ieride kefiyesini ikl(*) ile tutturmu birini kitap okurken grm; Yahudi konumak istemi ancak adam aniden kayboluvermiti.733 ocuu olmayanlar, olup da yaamayanlar, hayvanlar yavrulamayanlar da trbeye gelerek adakta bulunurdu. Ada gerekleenler hemen trbeye giderek onlar adna mum yakard.734 Ayrca hastalar ifa; evde kalan Yahudi kzlar da koca dilemek
. 'Bkz. Hayat, irey ha-Aliya le-Keverot ha-Kadoim be-Bavel, evet ve Am, II (1973), s. 462. 725 Benjamin, s. 69. Ro ha-anann ilk iki gn ile Tiri 10da kutlanan Kefret gn gz nne alnnca, bu akn 7 gnlk bir srede gereklemi olmaldr. 726 Hzkl trbesini ziyaret eden bir Yahudinin Fustattaki arkadana yazd mektup iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, I, s. 55-56. 727 Petachia, s. 104. 728 . // ' ' // // Bkz. Hayat, irey ha-Aliya leKeverot ha-Kadoim be-Bavel, evet ve Am, II (1973), s. 462. 729 Benjamin, s. 69; Petachia, s. 104. 730 Ben-Yakov, d al-Ziyara be-Bagdad, Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 1 (1945-46), s. 38. (*) Baz Yahudiler de bu ifadenin brncesini sylerdi: Hitpalelnu ve naaknu: 731 Hayat, irey ha-Aliya le-Keverot ha-Kadoim be-Bavel, evet ve Am, II (1973), s. 461. 732 Goitein, Mediterranean Society, V, s. 508, 40. dipnot. (*) Araplarn kefiyelerini balarna sabitlemek iin kullandklar siyah yuvarlak erit. 733 Hayat, irey ha-Aliya le-Keverot ha-Kadoim be-Bavel, evet ve Am, II (1973), s. 466. 734 Petachia, s. 105; Ben-Yakov, d al-Ziyara be-Bagdad, Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 1 (1945-46), s. 38. Petachiaya anlatldna gre, uzak diyarlardan gelen birinin ksr olan bir ksra
724

422

iin trbeye gelir, kabrin bulunduu ksma girerek uzun uzun dualar ederdi.735 Adak iin nce trbenin etrafnda yedi kez dnlr, sonra da adakta bulunulurdu.736 Kara Sehl b. Matsliah, Rabbanlerin Hzklin mezarna bu amala yaptklar ziyaretleri putperestlik olarak niteler.737 Haftalar Bayramnda trbeyi ziyaret eden Yahudiler memleketlerine dndnde komular, hayatlarnn kalan dnemlerinin de en az trbe ziyaretindeki kadar tatl olmas iin muhtelif tatllar getirirdi. Dnenler de onlara yanlarnda getirdikleri hurmalar ikram ederdi. Bu arada ocuklar da unutulmazd. Baz Yahudi hanmlar ziyarete giderken gtrdkleri malzeme ile orada ocuklar iin elbiseler dikerdi. Orada dikildii iin mbarek kabul edilen bu elbiselerin giydirilmesine zellikle dikkat edilirdi. ocuklar iin muhtelif oyuncaklar da getirilirdi.738 Trbenin mihmandarlar Yahudilerdi. Hzklin kabrinde gece-gndz yanan bir kandil vard. Bu kandilin Hzkl tarafndan yakld ve o zamandan beri hi sndrlmediine inanlrd. Kandilin fitili ve ya trbe grevlileri tarafndan devaml surette deitirilirdi.739 Trbe sadece Yahudiler tarafndan deil, Irak ve ran blgesinden hacca giden Mslmanlar tarafndan da ziyaret edilir ve adaklarda bulunulurdu.740 Seyyah Benjamin Mslmanlarn Peygamber Hzkli ok sevdiini ve trbeye Bar (Dar) Meliha (Gzellik Evi) ad verdiklerini belirtir. Mslmanlar burada yaplan duann makbul olduuna inanrd.741

varm. Adam ksra yavrularsa onu Hizkle balayacan adam. Hakikaten de at bir tay dourmu. Tay o kadar gzelmi ki adam onu vermeye kyamam. Ancak tay kam, kendiliinden Hizklin trbesine girmi. Adam tay aramadk yer brakmam. Sonunda onu Hizkle adadn hatrlayarak doruca trbeye ynelmi ve tay orada bulmu. Ancak kap da iyice daraldndan onu karamam. Bir Yahudi ona: Tay buraya mucizev bir ekilde geldi. Sen onu bu azize adam olmayasn?, dediinde adam, adadn itiraf etmi ve nasl karabileceini sormu. O da Para getir ve onu kabre brak. Eer braktn para tayn kymetine tekabl ederse, tay dar kacaktr, demi. Adam, mezara para brakmaya balam. Brakt para tayn kymetine ulancaya kadar da parann miktarn arttrm. Sonunda kap genilemi ve tayyla beraber avludan kp gitmi. Bkz. s. 105. 735 Ben-Yakov, d al-Ziyara be-Bagdad, Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 1 (1945-46), s. 38-39. 736 Hayat, irey ha-Aliya le-Keverot ha-Kadoim be-Bavel, evet ve Am, II (1973), s. 466. 737 Bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 87-88. 738 Ben-Yakov, d al-Ziyara be-Bagdad, Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 1 (1945-46), s. 39. 739 Benjamin, s. 69; Petachia, s. 104. 740 Petachia, s. 105; Hayat, irey ha-Aliya le-Keverot ha-Kadoim be-Bavel, evet ve Am, II (1973), s. 466. 741 Benjamin, s. 69. Hzkl Trbesinin resimleri iin bkz. JE, V, s. 315. XIX. asrda trbeyi gezen Layard unlar syler: Hzklin kk kabrini pek de fazla glgelemeyen Kifilin hurma aalar ykselmektedir. Buras eskiden Badat, Hille, Kalde ve evresinde yaayan Yahudilerin ziyaret amacyla toplandklar bir yermi. imdilerde ise daha nceleri sahip olduu birtakm ss ve yazlarndan soyutlanm sade ve mtevaz bir mekan durumundadr. Bkz. Layard, Nineveh and Babylon, s. 500den naklen Marcus Nathan Adlerin notu. Bkz. Benjamin, s. 140, 138. dipnot. 1940larda ziyaret eden BenYakov ise, trbenin bulunduu yerin etrafnda medrese odalarna benzer 20 oda olduunu ve bu odalarda yeiva rencilerinin barndklarn belirtir. 10 rencinin gece-gndz Tevrat talim ettii yeivann btn ihtiyalar ise Badat Yahudileri tarafndan karlanmaktayd. Bkz. Ben-Yakov, d al-Ziyara beBagdad, Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 1 (1945-46), s. 37.

423

d. Hananya, Miail ve Azarya Trbeleri Hzkl sinagogunun yarm mil kadar uzaklnda Hananya, Miail ve Azaryann kabirleri vard. Bunlar Buhtunnasrn Babile srd sriloullarnn nde gelen bilgin ve peygamberleri idi.742 Bu mezarlar da nemli ziyaretghlardand. Her biri kubbeli, hem Mslman hem de Yahudi hizmetlileri olan bu trbeler her iki dinin mensuplar tarafndan da ziyaret edilmekteydi.743 Ayrca Sivan aynn yirmi beinde de bunlarn ansna oru tutulurdu.744 2. Filistin Blgesindeki Peygamber Trbeleri a. Atalar Trbesi Hz. brahim ve kars Sarenin mezarl Yahudiler tarafndan Hevron, slam corafyaclar tarafndan Habr ya da Hebron diye isimlendirilen el-Hall ehrindeydi.745 Hz. brahim, hanm Sare vefat edince Hevronda iinde maara bulunan bir araziye defnetmi; daha sonra kendisi de buraya defnedilmiti. Hz. brahimin defninden sonra shak ve kars (Rebeka) ile Msrda defnedilmemesini vasiyet eden Yakub Peygamberin naa da Yusuf tarafndan getirilerek Mahpela (ift) ad verilen bu maaraya defnedilmilerdi.746 Yahudi Kral Herod zamannda (m.. 40-4) Makpela ve evresi duvarlarla evrilerek bir mehed haline getirilmi ve buras tarih boyunca eitli deiikliklere uramtr. Bizans dneminde Herodun yaptrd mehedin mimarisinden faydalanlarak bir ibadet-ziyaret yeri in edilmiti.747 Bizans idaresi ayrca maarann bir tarafn Hristiyan dier tarafn da Yahudi ziyaretiler iin dzenlemiti. Yahudi kaynaklara gre slam fetihlerinden sonra trbenin idaresi Yahudilere verilmitir.748 Emevler ziyaretgh ile maaradaki mezarlara slam bir biim vermiler, Abbasler zamannda ise buras gzelletirilmiti. Nsr- Hsrevin verdii bilgiye gre Halife el-Mehd dneminde (158-169/775-785) ziyaretgha bir kap atrlarak ziyaretilerin maarann ierisine girmesi salanm; ayrca yerlere hallar denerek ilave binalar yaplmt.749 Mukaddes, el-Hall trbesinin ehrin ortasnda yer alan bir kalede olduunu belirtir ki,750 halk bu kalenin Sleyman Peygamber tarafndan in edildiine inanmaktayd.751 Mukaddesnin kale dedii binay, kaleye benzeyen muhkem bir bina olarak anlamak daha uygundur. Nsr- Hsrevin ziyareti srasnda yontma tatan
Taber, I, s. 553; a.mlf., Tefsr, III, s. 34; XV, s. 35. Benjamin, s. 69-70; Petachia, s. 107; Ben-Yakov, d al-Ziyara be-Bagdad, Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 1 (1945-46), s. 40. 744 Birn, el-srl-Bkiye, s. 282. 745 bnl-Fakh, s. 152; bn Havkal, s. 172. Istahr, s. 57 Mukaddes, s. 172; Ykt, Mucem, II, s. 212. ehir m.. II. bin yln ilk yarsnda Kenanler tarafndan kurulmu; ilk kurulduu dnemlerde Kiryat Erba (Drt Ky) olarak isimlendirilmiti. Bkz. Mukaddes, s. 172. 746 Tekvin, 23. bap; 49/30-33; Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 32; Mesd, Mrcz-zeheb, I, s. 46-47; Taber, Tefsr, XIII, s. 75; Ykt, Mucem, II, s. 212; Kazvin, srul-Bild, s. 188. 747 Uluam, Hall, DA, XV, s. 308. 748 Braslavski, Machpelah, EJd, XI, s. 673. 749 Nsr- Hsrev, s. 73. 750 Mukaddes, s. 172. 751 Ykt, Mucem, II, s. 387.
743 742

424

mamul, kaleyi andran trbe 80 zira boyunda, 40 zira eninde idi. Duvarn ykseklii 20 zira, kalnl ise iki zira idi.752 Nsr- Hsrev ziyareti srasnda (1050ler) trbenin durumunu yle anlatr: Mehedin boyuna olan tarafnda mihrap ve maksure, maksurede de gzel mihraplar vardr. Maksurede balar kble tarafna gelen iki kabir vardr. Yontma tatan mamul bu kabirler, bir adam boyu yksekliindedir. Sada, aralarnda 10 zira boluk bulunan shak ve hanmnn kabri vardr. Mehedin zemini ve duvarlar kymetli seccadelerle ve ipekten gzel hasrlarla tezyin edilmitirMaksureden kta, mehedin ortasnda brahim el-Hallin (as) kabri vardr. Byk bir trbede bulunan kabrin yannda kk bir baka trbe daha vardr. Bu trbenin etrafnda gezinmek mmkn deildir. Drt penceresi bulunan bu trbedeki kabre ancak dardan baklabilir. Zemini ipek seccadelerle deli trbede, 3 zira boyunda tatan mamul bir mezar vardr. eride gm kandiller ve avizeler asldr. Kblenin sol tarafna den mezarda ise brahimin (as) hanm Sarenin mezar vardr. ki trbe arasnda dehlize benzer geitten Yakub (as) ve hanmnn mezarlarnn bulunduu trbeye geilir. Sa tarafta Yakub (as), sol tarafta da hanm yatmaktadr753 Baz slam kaynaklarnda el-Hallde Yusuf peygamberin kabrinin de bulunduu belirtilir;754 ancak Tevrata gre Hz. Yusuf ld zaman cesedinin Msrda braklmamasn istemi; srailoullar Msrda iken mumyaladklar cesedi, Msrdan kta alp ekemde gmmlerdi.755 Ortaada Yahudi seyyahlar Yusufun (as) kabrinin Nablusta (ekem) olduunu kaydetmilerdir.756 XII. asrda Yahudi seyyah Benjaminin ziyareti esnasnda Atalarn mezarlarnn bulunduu yere mum yardmyla merdivenlerden inilirdi. Kazvin maaraya yetmi basamakl bir merdivenle inildiini belirtir.757 Maaradaki kabirlerin banda ta kitabeler vard. Maarada ayrca sriloullarnn kemiklerinin sakland kpler bulunmaktayd. Atalar yanna gmlmek sevap kabul edildii iin Yahudiler lm aile byklerinin kemiklerini maaraya koyard. Seyyah Benjamin kpler ierisinde baz kemikler grdn nakleder.758 Yahudiler trbede yaplan duann makbul olduuna inandklar iin, buras hemen her gn dua yapmak zere gelen ziyaretilerle dolar taard. 1060 tarihli bir mektupta Kuds parnas Eli ha-Kohen, Fustattaki meslekta Ebl-Hasen Allna yazd mektupta bir grup arkadayla el-Halldeki Atalar kabrine giderek cemaat lideri (Eb Zikri) ve ailesi iin dua ettiini belirtir.759 Ziyarete slam dnyasnn deiik ehirlerinden Yahudiler de gelmekteydi. Bu ziyaretlerin ticarete de vesile olduu anlalmaktadr. 28 Austos 1065 tarihli bir dokmanda tccar Avon b. Tsadeka Msrdaki orta Nahoray b. Nissima yazd mektupta, Atalar kabrini ziyaret iin (elHalle) gittiinde, oraya gelen bir baka Yahudi tccarla yapt buday alveriinden
752 753

Nsr- Hsrev, s. 71. Nsr- Hsrev, s. 71-72. 754 Bkz. Nsr- Hsrev, s. 72. 755 Tekvin, 50/25-26; Yeu 24/32; Kalkaend, Subhl-A, XIII, s. 261. 756 Benjamin, s. 49. 757 Bkz. Kazvin, srul-Bild, s. 188. 758 Benjamin, s. 53. 759 Bkz. Gil, Erets Yisrael, III, s. 78.

425

zarar ettiini esefle anlatr.760 Bayram gnlerinde trbe ziyareti aknna urard. 1082 tarihli bir dokmanda Eliyahu Gaonun olu Eviyatar halefi iln etmesi, Eviyatarn hayran Hallli (Hevron) Haver Sadiyay olduka mutlu etmi, yazd mektupta gaonluk makamna oturmas iin Kefret gn Mahpela maarasnda Atalarn kabri yannda Allahn ona uzun mrler vermesi iin dua ettiini belirtir.761 Peygamber kabirleri olmas sebebiyle slam aleminin her tarafndan yl boyunca gelen ve zellikle ehrin hac yollar zerinde bulunmasndan dolay hac mevsiminde saylar daha da artan ziyaretiler Tanr misafiri sayldndan byk bir itina ile arlanrd. Hz. brahimin cmertliini ve misafirperverliini srdrmeyi amalayan bu detin devam iin vakflar kurulmu,762 gelen misafirlerin rahat iin alar, ekmek piiriciler ve hizmetliler tahsis edilmiti.763 Nsr- Hsrev trbeleri ziyaret iin her gn be yz kadar kiinin el-Halle geldiini belirtir. Gelen misafirlere cretsiz olarak yemek verilirdi. Her ziyaretiye gnde bir somun ekmek, bir kse zeytinya ile pimi mercimek ve kuru zm ikram edilirdi. ehirde durmakszn alan deirmenler vard. Her misafire ekmek ve zeytin ikram edildii iin gece gndz ekmek yapan kadnlar vard.764 ehrin Mslmanlar tarafndan ziyaretinin bir baka sebebi de Hz. Peygambere ait bir eyann bulunmas olmaldr. bnl-Fakh, Hz. Peygamberin sandaletinin (naln-Neb) ehir camiinde olduunu belirtir.765 b. Nebi Samuel Trbesi Samuel Peygamber Yahudi tarihinde airetlikten monariye geii salayan ve setii komutan-krallarla Yahudileri devletleme srecine tayan bir kimse olarak ne kar (m.. XI. asr, 1050ler). Yeu ile Filistine giren Yahudiler, Yeudan sonra bir devlet haline gelip salam temeller zerine oturuncaya kadar geen dzensizlikler devresinde bazen hkimler bazen kable reisleri bazen de kendilerini malup ederek hkimiyetleri altna alan hkmdarlar tarafndan ynetile gelmilerdi.766 Yahudi tarihinde belli bir dneme imzalarn atan Hkimler hibir zaman Yahudi kabilelerin tamam tarafndan kabul edilmemilerdir. Fakat Hkimler Dneminin en nemli zellii, Yahudilere merkezi -belki de monarik- bir idarenin nemini kavratmasdr.767 te, kuvvetli ordular karsnda hep ezilen ve zaman zaman Filistler gibi evredeki gl milletlerin etkisi altna giren Yahudiler, Filistlere kar baarlar kazanan Peygamber Samuelin ahsnda kabiliyetli bir idarecinin nelere kdir olabileceini anlam ve Samuelden kendilerine bir kral semelerini istemilerdi.768 Yahudilerin

Gottheil-Worrell, Fragments, s. 118, ng. trc. 119. Nirler mektubun 1050-1098 yllar arasndaki bir tarihte yazldn belirtmektedir. Bkz. s. 117. Yukarda verilen tarih Gilin tespit ettii tarihtir. Bkz. Gil, Erets Yisrael, III, s. 242. 761 Braslavi, Le-Minuyo el R. Eviyatar ke-Gaon be-Hayey Aviv , Erets-Yisrael 5 (1958-59), s. 223. 762 Nsr- Hsrev, s. 72; Ykt, Mucem, II, s. 387. 763 Mukaddes, s. 173; Kazvin, srul-Bild, s. 187-188. 764 Nsr- Hsrev, s. 73. 765 bnl-Fakh, s. 152. 766 Taber, I, 465. Ayrca bkz. Hkimler Kitab. Bu zaman zarfnda sriloullarn idare edenler iin bkz. Mesd, Mrc, I, s. 52-55. 767 Sharon, s. 13; Arslanta, Emevler Dneminde Yahudiler, s. 23-24. 768 Samuelin baarlar ve Yahudilerin kral talebi iin bkz. I. Samuel, 7/7-12; 8/5; 9/2.

760

426

Samuel Peygamberden bu talebinden Kuranda da bahsedilir.769 Neticede Samuel, Allahn emriyle nce Saul sonra da Davudu kral-komutan olarak seti.770 Kurnda Tlt olarak geen Saul,771 krall dneminde etrafndaki airetlere kar nemli baarlar kazand. Tevrat bilgilerine gre, ok gemeden peygamber Samuelle aras ald. Hatta onun ruhanlik zelliini de almak istedi. O srada asker baarszlklar da st-ste gelince yeni bir komutan seilmesi zarureti dodu.772 Bu sefer Samuel, o srada savalardaki baarsyla temayz eden Davudu Yahudilerin yeni siyas lideri olarak seti. Saul Davudu ldrmek istediyse de muvaffak olamad; zaten ok gemeden de Filistlerle yaplan bir savata ld.773 Tevratta Samuel peygamberin vefatndan sonra kendi ehrinde Ramada defnedildii belirtilir. Tevratta buradan Ramatayim veya Ramatayim Tsufim eklinde bahsedilmektedir.774 Samuel peygamberin mezar Bizans imparatoru Arkadios (395-408) tarafndan 406 ylnda stanbulda (Hebdomon: Yedi Tepe) yaptrd bir kiliseye tanmt.775 slam dnemde Neb Samvel ya da imuyel diye hret bulan Samuelin mezar Remlede, ehirdeki (Rabbanlere ait) Yahudi sinagogunun hemen yannda idi. 716 ylnda Emev halifesi Sleyman b. Abdlmelik tarafndan yeniden kurulan ehirde Rabban, Kara ve Samir olmak zere btn Yahudi mezheplerinin mntesipleri vard. Yahudi kaynaklarn verdii bilgiye gre, ehirde nemli bir arl olan Karalerin

Bkz. Bakara, 2/246; Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 48. yetin tefsiri iin bkz. bn Kesr, Tefsr, I, s. 322. 770 I. Samuel 8/11-20; Hamza el-sfahn, Trhu Sinl-Mlkil-Arz vel-Enbiy, Beyrut: DrulMektebetil-Hayt, [t.y.], s. 72. 771 Taber, I, s. 471; Kalkaend, Subhl-A, IV, s. 159. Ancak slam tarihi kitaplarnda Tevrattaki adyla aul eklinde gemektedir. Mesel bkz. Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 50. Kurandaki bilgiye gre sriloullar tarafndan ilk etapta kabul edilmeyen Tltun (Saul) hkmdarlnn alameti, Ahid Sandn dmann (Filistler) elinden tekrar geri almasyd (Bakara, 2/248). Altndan yaplm olan bu Tbta Seknet de deniyordu. sriloullar kalplere sknet veren bu Tbt sayesinde dmanlarn yenerdi (Taber, I, s. 467). Mus ve Hrn ailesinin brakt mukaddes eyalar bu Tbtun iinde saklanrd (Bakara, 2/248). Ahid Sandnn Tevrattaki tasviri iin bkz. k 25/10-22. 772 Bkz. I. Samuel 13/14; 14/47; 15/34-35; 28/18. 773 Bkz. I. Samuel, Bap 17; Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 50. Yahudilerin ilk dzenli devlet tecrbesi Hz. Davudla balamtr. En byk ideali sadece Yahuday deil, btn sril airetlerini tek bir bayrak altnda toplamak ve sril birliini salamak olan Hz. Davud, hakikaten takip ettii akll siyasetle hedefine ulam; mill birlik ve beraberlii pekitirmek iin Kuds bakent iln etmi (m.. 1000 yllar civar), ehrin prestijini Ahid Sandn (Tbtl-Ahd) getirmek suretiyle pekitirmitir. Artk bundan byle Kuds btn Yahudi kabilelerin nbet bekleyecekleri mill ve mukaddes bir mekan olacaktr. Hz. Davudun baarlar iin bkz. Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 49 vd.; Mesd, Mrcz-zeheb, I, s. 5456. 774 Bkz. I. Samuel, 25/1, 28/3. Baz kaynaklarda Onun Kuds tepesinde yatt belirtilse de bunun gereklik pay yoktur. Rama ( )kelimesi Ykselti, tepe manasna gelmektedir ve Tevratta bu isimde birka yerden bahsedilir. Ancak bunlar genelde Aer (kabilesi) Tepesi (Ramat Aer) [Yeu, 19/29], Naftali Tepesi (Ramat Naftali) [Yeu, 19/36] ve Bnyamin Tepesi (Ramat Binyamin) [Yeu, 18/25] gibi Yeunun ilk toprak datmnda srail kabilelerine datt yerlere nisbetle anlmaktadr. Bu sebeple Samuel kitabnda Samuelin kendi ehrindeki tepeye (Rama) defnedildii belirtilmitir ki, buras slam dnemde ve gnmzde Remle olarak bilinen ehirdir. 775 Samuel: Tomb of Samuel, EJd, XIV, s. 785. Antik ada Bakrkye Hebdomon ad verilmekteydi Bkz. Hebdomon, Byk Larousse Slk ve Ansiklopedisi, IX, s. 5150. Arkadiosun imparatorluu iin bkz. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, s. 49 vd.

769

427

sinagogundan biri Samuel peygamberin adn (Samvel Nebi Sinagogu) tamaktayd.776 Samuel Peygamberin trbesi hem Yahudiler hem de Mslmanlar tarafndan ziyaret edilmekteydi.777 Trbe Yahudiler tarafndan zellikle Samuel peygamberin vefat tarihi kabul edilen yar aynn 28inde778 ziyareti aknna urard. Bu gn trbe klarla donatlr ve adaklar adanrd. Bu gnn bir baka zellii de kfelik oluncaya kadar arap imekti. Rabban Yahudiler ayrca ziyarete getirdikleri ocuklarnn salarn krparlard. Karaler ise Fsh bayramnn ilk iki gn Samuel peygamber iin yazlm din iirleri okurdu.779 Hal igalinden sonra hem Mslmanlar hem de Yahudiler ehri terk etmilerdi. ehir Yahudilerinin ounun Askalndaki dindalarnn yanna katklar belirtilir (1099).780 galden sonra trbenin bulunduu tepe, Hallar tarafndan Kudse lk Bak manasna gelen Montjoie (Mons Gaudii) olarak;781 Nebi Samvelin ismi de ilolu Aziz Samuel olarak deitirilmiti.782 V. ZYARETGHLAR 1. ran ve Irak Blgesindeki Ziyretghlar a. Ester ve Mordehay Ziyaretgh Ester ve Mordehay Pers kral Ahovere zamannda yaamlard. Annesi kk yata len Esteri akrabas Mordehay yetitirmiti. Ester Pers dilinde Vens anlamna gelmektedir. Asl ad Hadasa olan Estere bu ismin, gzelliinden dolay verildii belirtilmektedir.783 nana gre Pers kral Ahovere kendi isteklerine boyun emeyen kralie Vatiyi gzden karm, onun yerine iyi yetimi Yahudi Esteri almt. Sarayn ba veziri Haman Yahudilerin kendi gelenekleri erevesinde kapal bir yaam srmesi ve zaman zaman yrrle konan kanunlara kar muhalefet etmeleri sebebiyle Yahudilere kar dmanlk ierisine girmiti.784 Ancak dmanlnn asl sebebi, Mordehayn Ester sebebiyle krala daha yakn olmasyd.785 Bu arada saraya grevli olarak giren iki saray brokratnn krala suikastn ortaya kararak nleyen Esterin akrabas Mordehayn kendisine saygszlyla Yahudilere olan fkesi iyice artan Haman,786 kraldan Adar aynn 14. gn lkedeki btn Yahudilerin ldrlmesini emreden bir ferman almt.787 Ancak Yahudi Ester hemen harekete geerek kral nezdindeki nfzunu kullanm; Yahudileri lmden kurtard gibi Haman ve oullarnn idam iin kraldan bir ferman alm ve infaz ettirmiti. Hamandan sonra
Assaf, Tekufat ha-Geonim ve Sifrutiha, s. 82. Karalerin Remledeki dier sinagogu ise Kensetlvust adyla bilinmekteydi. Bkz. Schur, Toldot ha-Karaim, s. 58. 777 Benjamin, s. 54. 778 Samuel Peygamberin 28 yarda vefat ettiini belirten Brn, bu gn Yahudilerin bir gnlk oru tuttuklarn nakleder. Bkz. Birn, el-srl-Bkiye, s. 281. 779 Samuel: Tomb of Samuel, EJd, XIV, s. 785. 780 Assaf, Tekufat ha-Geonim ve Sifrutiha, s. 83. 781 Samuel: Tomb of Samuel, EJd, XIV, s. 785. Nsr- Hsrev Remledeki tepeye knca Kuds grdn belirtir. Bkz. Nsr- Hsrev, s. 55. 782 Benjamin, s. 54. 783 Bkz. B.T., Meg. 13a. 784 Ester, 3/7-8. 785 Makriz, Htat, II, s. 473. 786 Ester, 3/2. 787 Ester, 3/13; Brn, el-srl-Bkiye, s. 280.
776

428

vezaret makamna da akrabas Mordehay oturtmutu.788 Bu sebeple Yahudi tarihinde Ester ve Mordehayn ok nemli bir yeri vardr. Yahudiler bu felaketli gnden kurtuluunun ansna Purim bayram ihdas etmi; Ester ve Mordehayn giriimleri mesih bir gayrete benzetilmitir.789 Mordahay ve Esterin kabirleri Tevratta Akmedeta olarak zikredilen790 Hemedanda idi. Abbasler dneminde Hemedanda Yahudi nfsu olduka fazla idi. Seyyah Benjamin, ziyareti esnasnda (XII. asr) Hemedanda 30 bin Yahudinin yaadn haber verir.791 Trbe zellikle Purim bayramlarnda ziyareti aknna urard. Avrupal arkeolog Ernst Herzfeld (1879-1948) tarafndan blgede yaplan aratrmalarda trbenin gnmze ulaan binasnn XIII. asrda lhanllar dneminde in edildii tespit edilmitir.792 Fischel Ester ve Mordehay kabirlerinin Mslmanlar tarafndan da ziyaret edildiini belirtir.793 b. Ktip (Sofer) Neriya olu Baruh Ziyretgh Baruh, srgn dnemi peygamberlerinden Yeremyann (slam kaynaklarnda rmiy) ktibi idi. Yeremya srgn dneminde Yahudileri Allaha ibadete ve gnahlardan kanmaya aran peygamberlerden biridir.794 M.. VII. asrda (yaklak 627ler) yaam olan Baruh, srgne gnderilen Babil Yahudileri arasnda nde gelen bir aileye mensuptu. Yeremyann vahiy ktipliini yapm, onun yazdrdklarn Yahuda kral Yehoyakim zamannda Kudste btn halka okumutu.795 Ktip Ezra (zeyir) ve Hzklin hocas da olan Baruh, Mabedin yklmasndan sonra Babilde vefat etmitir.796 Ykt, Baruhun mezarnn Ber Melhada Hzkl peygamberin yannda olduunu belirtir.797 1170lerde Badat ziyaret eden Seyyah Petachiann verdii bilgilerden, halife Mstencid zamanna kadar, Baruhun mezar Hzkl trbesinin yaknnda olduu anlalmaktadr. Seyyahn, dnemin yeiva bakan R. Samuelden (1164-1194) naklen
Ester, 8/2; 9/7-16. Yahudi inanna gre mesihin geliiyle balayacak altn ada btn bayramlar ilga edilirken Purim bayram kutlanmaya devam edecektir. Bkz. Newby, Text and Territory: Jewish-Muslim Relation 632750 CE, s. 94. 790 Bkz. Ezra, 6/2. Akmedeta, Pers kral Dariusun yaz mevsimin geirdii ehirdi. 791 Benjamin, s. 76. 792 Fischel, Hamadan, EJd, VII, s. 1219-1220. 793 Fischel, Hamadan, EJd, VII, s. 1219-1220. Trbenin aratrdmz dnemle ilgili durumu hakknda maalesef bilgi yoktur. Trbe ile ilgili en eski bilgi 1900l yllara dayanmaktadr. ran ahnn doktoru J.E. Polak ran zerine hazrlad bir kitabnda trbe ile ilgili detayl bilgiler vermitir: Yahudilerin randa sahip olduklar yegane mill bide, Hemedandaki (trih Ekbatana) Ester trbesidir. Buraya eskiden beri hac ziyaretinde bulunurlar. Yahudi mahallesinin merkezinde kubbeli, alak bir bina vardr Giri daha geni bir yer iin duvarla evrilmi. Aa taraftaki yegane kalnt bazen vuk bulan saldrlara kar korunmak iin yaplm, kap grevi yapan, az, yass bir tala kapatlabilen bir yark bulunmaktadr. Kk duvar olan giri koridorunda buray ziyaret edenlerin isimleri vardr. Daha sonra kare eklindeki odaya geilir. Ester ve Mordehayn meeden mozeleleri bu odada bulunmaktadr. Mezarlarn da brnice olarak, Ester kitabnn son blm, bunun altnda da trbenin restoresi iin madd katkda bulunan Yahudi hekimlerin isimleri yazlmtr. Bkz. E. N. Adler, Jews in Many Lands, s. 214den naklen Marcus Nathan Adlerin notu. Bkz. Benjamin, s. 146, 159. dipnot. 794 Yeremyann faaliyetleri iin bkz. Kksal, II, s. 247 vd. 795 Bkz. Yeremya, 36. Bap. 796 B.T., Meg. 14b, 16b. 797 Ykt, Mucem, I, s. 403.
789 788

429

verdii bilgiye gre, Halife Mstencid (1160-1170) sbk yeiva bakan R. lomodan (1150-1164) Hzklin naan grmek istediini belirtmi; ancak yeiva bakan byle mbarek bir insann ne grlebileceini ne de kabrinin alabileceini sylemiti. Halifenin srar zerine ona nce Yahudilerce mbarek kabul edilen Neriya olu Baruhun mezarn aacaklarn; eer Baruhu grrse Hzkli de grebileceini sylemiti. Bunun zerine nce Baruhun mezar Mslman grevlilerce almak istenmi ancak, seyyahn ifadesine gre, bu ie yeltenenlerin hepsi lmt. Bu sefer kabir Yahudilere atrlarak Baruhun tabutu ortaya karlmt. Son olarak Yeiva bakan seyyaha tabutu gren halifenin Baruhu Hzkl peygamberin yanna deil de, bir mil kadar tede bir baka yere defnettirdiini ve kabrinin zerine de bir trbe in ettirdiini syler.798 Rabbanlerin kabir ziyaretlerini eletiren Kara Sehl b. Matsliahn ifadelerindan Rabbanler arasnda Baruhun mezarn ziyaretin olduka yaygn olduunu anlyoruz.799 c. Nebi Nahum Ziyretgh Kitab- Mukaddeste kendi adna baplk mstakil bir blm olan Nahumun, Elkolu olduu belirtilir.800 Yahuda kral Menase (m.. 698-643)801 ile Asur devletini dnemin en kudretli ve rakipsiz devleti haline getiren Asur Banipal zamannda (m.. 668-626) yaad belirtilen Nahumun, Ahd-i Atikte adna nisbet edilen kitab Asur Banipalin Msr zerine yryp hakimiyetine ald srada yazd kabul edilmektedir. Bu srada Nahumun daha nce srgn olarak gelen Yahudilerle birlikte Ninovada yaad anlalmaktadr.802 slam dnyasn gezen Yahudi seyyahlar Nahumun mezarn bu blgede olduunu kaydetmektedir. Benjamin, Nahum Elknin mezarnn Ayn iftada olduunu belirtir.803 Petachia ise mezarn Hzkl Peygamberle Baruhun trbeleri arasnda yer aldn syler.804 Abbasler dneminde Musul, Erbil ve Kerkk civarnda yaayan Yahudiler trbede birka gece uyursa ifa bulaca inancyla hastalarn bu trbeye getirirdi.805 Trbeyle ile ilgili baka bilgi yoktur. d. Badat ve evresindeki Ziyretghlar d. 1. Khin Yua Ziyaretgh (Yehoua ben Yehotsadek Kohen Gadol) Badatn Kerh semtinde Yua Kohen isimli bir Yahudinin mezar vard. Yehoua, Zerubbabel zamannda Pers kral Kore zamannda yaam, Mabedte bakhinlik (kohen gadol) yapmt.806 Mezar, Mslman mutasavvflardan Maruf elBkz. Petachia, s. 101-102. Mann, Texts and Studies, II, s. 87-88; Nemoy, Karaite Anthology, s. 115. 800 Bkz. Nahum, 1/1. 801 ha-Bavl, s. 70. 802 Emil-Mclaughlin, Nahum, JE, IX, s. 146-147; Ganme, s. 213-215; Lipinski, Nahum, EJd, XII, s. 793-794. Asur Banipalin Msr seferi hakknda bkz. emseddin Gnaltay, Yakn ark Elm ve Mezopotamya, Ankara 1987, s. 565-570. 803 Benjamin, s. 70. 804 Petachia, s. 108. 805 Bergman, Jews and Moslem in their Populer Beliefs, s. 128; Ben-Yakov, d al-Ziyara beBagdad, Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 1 (1945-46), s. 40; Yzbek, Trhu Ehlz-Zimme filIrk, s. 269. 806 ha-Bavl, s. 70-71.
799 798

430

Kerhnin kabrine yaknd.807 Badattaki Yahudi nfusun nemli bir ksm Kerhte oturmaktayd. Seyyah Benjamin Kerhte 28 sinagogun olduunu kaydeder.808 Yuann, Kitab- Mukaddes zamannda yaam Yua b. Nunun (Yeu) soyundan geldiine inanlmaktayd. Mezarn Yuaya deil de bir baka Yahudi byne ait olabilecei de kabul edilmektedir. Mezar Abbasler dneminde Yahudilerin Badat civarnda en fazla ziyaret ettii meknlardan biriydi.809 zellikle de Haftalar Bayramnda Badat dndan gelen Yahudiler tarafndan ziyaret edilirdi. Badat Yahudileri ise Hanuka Bayram iine tesadf eden aybann (ro hode) arefesinde ziyaret ederdi.810 d. 2. eyh shak Ziyaretgh (eyh Yitshak Gaon) Badatn Rusfe isimli semtinde Yahudi sinagogunda eyh shak el-avn isimli bir Yahudi din adamnn trbesi vard.811 eyh shakn Hz. Alinin sayrafsi olduu kabul edilmekte ve Yahudiler tarafndan ska ziyaret edilmekte idi. Ganme Yahudilerin sahiplendii, ancak Yahudilere aidiyeti konusunda kesin tarih delillerin olmadn belirttii bu trbenin Abbasler dneminde yaam bir Yahudi sayrafye ait olabilecei kanaatindedir.812 d. 3. Brosak Ziyaretgh Badata bir gnlk mesafede olan Polos ehrinde Brosak Trbesi vard. Kral Yehoyakin, kralla geiinden ay sonra Buhtunnasrn srailoullarndan 10 bin kiiyi gnderdii srgnde ailesi ve yardmclaryla birlikte Babile srlmt.813 Brosak da Babile srlen Yahuda prenslerinden biriydi. nceden bilinmeyen mezar, bir Yahudinin ryasyla kefedilmi ve mezar zerine bir trbe in edilmiti. Rivayete gre trbeyi insndan nce ocuu olmayan bu Yahudi zenginin, mezar ihysndan sonra ocuu olmutur. Ziyaretgh ocuu olmayan Yahudilerin, ocuklar olmas iin ska ziyaret ettii bir mekand.814 d. 4. Rabbi Meir Ziyaretgh Miladn ikinci asrnda yaayan R. Meir, Yahudilie sonradan girmi bir din adamyd (Tanna). Asl ad Nahoray iken, Yahudilie girmesinden sonra Ik Saan
807

Ykt, Maruf el-Kerhnin kabrinin Badatn batsndaki Katufta semtinde olduunu belirtir. Bkz. Mucem, IV, s. 374. 808 Bkz. Benjamin, s. 66. Ancak sonraki dnemlerde Yahudiler Kerhten tamamen ayrlmlardr. BenYakov 1940larda Kerhte hibir Yahudinin meskun olmadn belirtir. Bkz. Ben-Yakov, d alZiyara be-Bagdad, Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 1 (1945-46), s. 39. 809 Ganme, s. 204-205; Ben-Yakov, d al-Ziyara be-Bagdad, Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 1 (1945-46), s. 39. 810 Ben-Yakov, d al-Ziyara be-Bagdad, Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 1 (1945-46), s. 39. Hanuka bayram Kislev aynn 25. gnnde kutlanr. Bu durumda ziyaret Tevet ayna tekabl etmektedir. 1889 ylnda trbenin aidiyeti konusunda Mslmanlarla Yahudiler arasnda tartmalar yaanm, Osmanl hkmeti trbenin idaresini Yahudilere vermitir. Bkz. Ganme, s. 207. 811 Ben-Yakov, d al-Ziyara be-Bagdad, Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 1 (1945-46), s. 40. 812 Ganime Ykttan naklettii bir bilgiden hareketle trbede yatan mevtann eyh Eb shak brahim b. Ali b. Yusuf e-iraz el-Firzabd (m. 1003-1083) isimli bir Mslmana ait olabileceini de belirtir. Trbe 1900lerde Yahudiler tarafndan tamir edilmiti. Bkz. Ganme, s. 207-208. Ayrca bkz. Yzbek, Trhu Ehlz-Zimme fil-Irk, s. 268. 813 Bkz. II. Krallar 24/6-17; ha-Bavl, s. 70. 814 Petachia, s. 104.

431

manasna gelen Meir ( )ismini almt.815 R. Meir, Bar Kohba isyanndan sonra artan Roma basksndan dolay Filistin blgesinden kamt.816 Seyyah Petachia Mina alimlerinden R. Meirin ziyaretghnn Hillede (Mella) olduunu belirtir. Trbe, Hillede nehir (Frat) kenarnda aalklar arasnda idi. Frat nehrinin zaman zaman ykselip ziyaretgh sular altnda brakmasndan dolay Yahudi ve Mslmanlardan toplanan balarla kabrin etraf tahkim edilmiti. Petachia, R. Meirin mezarnn zerinde gzel bir kubbe bulunduunu ve Mslmanlarn mezar inuk diye isimlendirdiini belirtir. Hindistana ticar sefer dzenleyen bir Yahudi tccar Hindistan dn R. Meirin kabrini ziyaret edeceini ve adaklarn yerine getireceini yazar.817 Ziyaretgh sadece Yahudiler tarafndan deil, Mslmanlar tarafndan da mbarek bir mekan olarak kabul edilmekteydi. Seyyah Petachia mezarn sadece Yahudiler tarafndan deil, Mslmanlar tarafndan da ziyaret edildiini, burada Mslmanlarn da dua edip adak ve hediyeler sunduunu haber verir.818 2. Filistin ve Msr Blgesindeki Ziyaretghlar a. Peygamber Kabirleri a. 1. Hz. Yusufun (as) Kabri Hz. Yusuf Msrda ld zaman cesedinin orada braklmamasn istemiti. Bu sebeple srailoullar Msrda iken Hz. Yusufun cesedini mumyalam; Msrdan kta da cesedi alp ekeme gmmlerdi.819 Yusufun (as) kabri slam dnemde eski ad ekem olan Nablusta idi.820 slam kaynaklarnda Yusufun (as) kabrinin elHallde (Hevron) brahim (as) ve ailesinin yannda olduu belirtilir ki,821 bu bilginin doru olmamas gerekir. Zira, Hz. Musann naa getirdii dnemde Hevron ve evresinde Anakoullar oturmaktayd. Bu sebeple de srailoullarnn buraya girmeleri mmkn deildi. Hatta Hz. Musa Hevron hakknda istihbarat toplamas iin Kaleb b. Yefunneyi grevlendirmiti.822 Bu sebeple Yusufun kabrinin ekemde gmlm olmas daha dorudur.823 ekem Samirlerin hac mahalli idi. Samirler hac ibadetinde Yusufun mezarnn bulunduu Gerizim dan ziyaret ederdi.824 a. 2. Hz. uaybn (as) Kabri Akka yaknlarnda Hazre isimli kyde Hz. uayb ile kz ve Hz. Musann hanmna nisbet edilen mezarlar vard.825 Ykt, Hz. Musann hanm Safrnn mezarnn Akka ile Taberiye arasndaki (bu gn de ayn adla anlan) Kefermende
B.T., Er. 13b. Oppenheimer, Meir, EJd, XI, s. 1240. 817 Bkz. Goitein, Mediterranean Society, V, s. 508, 40. dipnot. 818 Petachia, s. 107-108. 819 Tekvin, 50/25-26; Yeu 24/32. Yakb, Yusufun cesedinin Nil yatandan alnmasn detayl olarak anlatr; ancak ekeme gmlmesinden bahsetmez. Bkz. Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 35-36. Ayrca bkz. Kalkaend, Subhl-A, XIII, s. 261. 820 Benjamin, s. 49. 821 Ykt, Mucem, II, s. 212; Nsr- Hsrev, s. 72; Uluam, Hall, DA, XV, s. 307-308. 822 Bkz. Saylar, 13. bap. 823 Bkz. Yeu 24/32. 824 Pummer, Samaritan Rituals and Customs, s. 683. 825 Nsr- Hsrev, s. 51.
816 815

432

kynde olduunu belirtir.826 Nsr- Hsrev Hazrede ehir mescidinin bitiiindeki odada yer alan mezarlarn mihmandarlarnn Mslmanlar olduunu syler.827 Ykt ise uaybn mezarn Arsfla Kayseriye arasndaki Httne828 bal Hayre kynde olduunu belirtir ve bunun en sahih bilgi olduunu kabul eder.829 Ancak bu mezarlarn halk tarafndan byle kabul edildiini belirtmek gerekir. Zira, Medyen ve Eyke halkna gnderilen uaybn (as) kendisine iman etmeyen ve zulmeden halkn helkinden sonra, Mekkede vefat ettii ve Mescid-i Haramda Drun-Nedve ile Sehmoullar kaps arasnda bir yerde defnedildii belirtilmektedir.830 a. 3. Hz. Davudun (as) Kabri Hz. Davud ve ailesinin mezar Kudsteki Sion Danda idi.831 slam kaynaklarnda Davudun defnedildii yer hakknda herhangi bir bilgi yoktur.832 Kitab- Mukaddeste onun Davud ehrine defnedildii belirtilir.833 Yahudi aratrmaclar Hz. Davudun Kudste imdiki Silvan (iloah) pnarnn gneydousuna defnedildiini tahmin etmektedir.834 Hz. Davudtan sonra ailesi ve sonraki krallar da Davudun mezarnn yanna defnedilmilerdi.835 Yahudi tarihi Josephusun naklettiine gre Hz. Davudun mezar, Roma ordusunun desteiyle Hamonaylar devirip Kudste iktidara gelen Herodun (m.. 37-34) ehri ele geirmesinden sonra talan edilmiti.836 Hz. Davudun mezarna ncilde de deinilmitir. Petrus kabrin Kudste olduunu belirtir.837 Bu bilgiden Hz. sa zamannda mezarn ehir halk tarafndan bilindii anlalmaktadr. Sonraki tarihlerde Davudun kabrine atfta bulunulmamaktadr. Davudun kabrinin Bar Kohba isyan srasnda (70-135) ykld ve sonraki dnemlerde de mezar yerinin neresi olduunun unutulduu belirtilmektedir. Bordolu (Bordeux) Hacnn Kuds ziyareti srasnda (m. 333) Siyon tepesinde bir adet sinagog vard. O dnemlerde Hz. Davudun kabrinin bu sinagogun in edildii alanda olduu kabul edilmekteydi. Yaplan kazlarda ortaya karlan ve mezara ait olduu kabul edilen (kuzey) duvarn(n), Roma mparatoru Julian zamannda (331-363) tamir edilen

Ykt, Mucem, IV, s. 471. Nsr- Hsrev, s. 51. 828 Ykt, Mucem, II, s. 273. 829 Ykt, Mucem, II, s. 274; 409. 830 Kksal, I, s. 335; Yiit, Peygamberler Tarihi, s. 388. 831 Benjamin, s. 51. 832 Ykt Meahl maddesinde, Hz. Davudun kabrinin Halebin bu kynde olduunu belirtir. Bkz. Ykt, Mucem, V, s. 132. Bu bilgiyi, halkn Davuda (as) olan sevgisi ve kylerine bir deer kazandrma abas olarak kabul etmek yerinde olacaktr. 833 I. Krallar, 2/10. 834 Silvan pnar Kudsn gneyinde, ehre yarm fersah uzaklkta idi. Bkz. Nsr- Hsrev, s. 55; Tomb of David, EJd, V, s. 1329. 835 II. Krallar, 32/33. 836 Baron, SRHJ, I, s. 410, 19. not. 837 Bkz. Resullerin leri, 2/29.
827

826

433

sinagogun mtemiltna ait olduu belirtilmekte; bundan hareketle de mezarn Siyon tepesinde olduu inancnn m. IV. asrda balad kabul edilmektedir.838 Mezarlarn tepedeki yeri meselesi ile ilgili herhangi bir tarih bilgi yoktur. Ancak Yahudi seyyah Benjamin, Hz. Davud, Sleyman ve Yahuda krallarnn mezarlar konusunda ilgin bir bilgi verir. Kuds ziyareti srasnda ehirde yaayan Avraham elKostantn isimli Yahudi din adamndan naklen anlatt menkbeye gre Davud ve ailesinin mezarlar, seyyahn ehri ziyaretinden yarm asr kadar nce (XII. asr) tepede yer alan Hristiyanlara ait Sion Kilisesinin in edildii alanda olduu anlalmtr. Seyyahn ifadesine gre mezarlar, kilisenin ken bir duvarn in eden iilerin almalar srasnda az talarla rl bir maarada bulunmutur.839 Havrler Kilisesi olarak da bilinen Sion Kilisesi, Hristiyanln kabulnden sonra Bizans imparatorlar tarafndan Kudsn Hristiyanlatrlmas srasnda, Hz. sann Havrleri ile Son Akam Yemeini yedii evin yerinde in edilmiti.840 Kilisenin ne zaman yapld kesin olarak bilinmese de 404 ylnda Romal St. Paula tarafndan ziyaret edildii bilinmektedir.841 Yahudi kaynaklarn verdii bilgiye gre, X. asrda (yani Abbasler dneminde) buraya Hz. Davud iin bir mezar yaplm; Salhaddin Eyyub de Kuds Hal

Zion, EJd, XVI, s. 1031. Benjamin, s. 51-52: Sion danda Davud ailesinin ve sonraki krallarn mezarlar vardr. Yaklak yarm asr kadar nce Sion da kilisesinin bir duvar kt iin buradaki mezarlarn yerlerini tam olarak tespit etmek mmkn deildir. Hristiyan Patrik ustalara ken duvarn talarn tekrar kullanarak kiliseyi tamir ettirmi. Tamirde talar tamalar iin 20 kadar da ii tutmu. Bu iilerin arasnda iki kan kardei varm. Bir keresinde biri dierine misafir olmu, yemekten sonra ilerine dnmekte gecikmiler. Ustaba ge kalmalarna kznca onlar: Kzmanza gerek yok, arkadalarmz yemee gidince biz biraz daha kalr iimizi tamamlarz, diye cevap vermiler. Akam olup arkadalar yemee gidince kalan bu iki ii talar dikkatle kontrol etmiler ve maarann azn kapatan ta bulup kaldrmlar. Haydi girelim. Belki deerli bir eyler buluruz, diyerek maaraya dalmlar. Maara iinde biraz ilerledikten sonra etraf altn ve gm dolu stunlarn bulunduu byk bir odaya ulamlar. Odann nne doru altn bir masa, bir tc ve bir de as varm. Buras Kral Davudun naann bulunduu odaym. Davudun naann hemen solunda yine onun naana benzeyen Kral Sleymann mezar ile Yehudann dier krallarnn mezarlar varm. Odada ayrca iinde ne olduu bilinmeyen kapal sandklar da bulunmaktaym. iler odaya girmeye niyetlenmiler, ancak tam o srada maarann azndan gelen iddetli rzgrla yz st yere yle bir aklmlar ki, akama kadar l gibi baygn bir vaziyette kalmlar. Derken, insan sesine benzer bir uultu: Kalkn ve defolun! diye barm. Korkuyla yerlerinden frlayan iiler soluu Patrikin huzurunda almlar ve grdklerini ona bir bir anlatmlar. Bunun zerine Patrik Rabbi Avraham el-Konstantin adl yal bir zahide bu iki iinin bana gelenleri sormas iin birini gndermi. Rabbi Avraham mezarlarn Davud ailesi ve Yehuda krallarna ait olduunu ve ertesi gn hep beraber maaraya girebileceklerini sylemi. Ertesi gn Patrik iileri armak iin birini gndermi. Giden adam onlar (balarndan geen olayn okunu atamam olacaklar ki) korkulu bir ekilde yattklarn grm, onlara Patrikin kendilerini ardn syleyince onlar: Asla! O maaraya bir daha asla admmz atmayz. Allah bamza gelenleri bir bakasna daha gstermesin, diyerek reddetmiler. Bunun zerine Patrik maarann kapsnn tekrar kapatlmasn ve bir daha bir bakas tarafndan bulunamayacak ekilde gizlenmesini emretmi. Btn bunlar bana Rabbi Avraham anlatt. 840 Ykt, Mucem, III, s. 30. Hz. sann Havrleri ile yedii Son Akam Yemei iin bkz. Matta, 26/26-30; Markos, 14/22-26; Luka, 22/14-23; I. Korintoslular, 11/23-25. 841 Bilgi iin bkz. The Last Supper: Place http://www.newadvent.org/cathen/14341a.htm (5 Mart 2006).
839

838

434

igalinden kurtardktan sonra tepedeki bu mezarlk ile Sion Kilisesini bir avlu ile evirmiti.842 Sion Danda Davud peygamberden sonra yaayan baz Yahuda krallarnn mezarlar da vard.843 a. 4. Hz. Elyesan (as) Kabri Ykt, Dimakn Havran kasabasnn Bsr kynde Elyesa peygamberin kabri olduunu belirtir.844 slam kaynaklarnda Elyesa eklinde ve peygamber olarak bahsedilen kimsenin845 Yahudi tarihindeki Elia olduu kabul edilmektedir.846 Elyesa, Yahuda kral Yoram zamannda (m.. 851-843) yaamt.847 slam kaynaklarnda Elyesa hakknda ok fazla bilgi yoktur. M.. 850lerde yaayan Elia srailoullar arasnda lyann (slam kaynaklarnda lys) halefi olarak tebli vazifesi yapmtr.848 Kendisine pek ok mucize atfedilmektedir. Erihadaki sular iilir hale getirmesi, Rabbin ismiyle alay edenlere beddua etmesi, klan bir savata susuz kalan orduya yapt dua ile su temin etmesi, Gilgalde az bir yemekle pek ok insan doyurmas, czamllar iyiletirmesi, balayan bir ktl sona erdirmesi ona atfedilen mucizelerden bazlardr.849 a. 5. Peygamber Ovedyann Kabri Peygamber Ovedyann mezar Taberiyede idi. Hz. lysn ada olan Ovedya,850 Yahuda kral Yehoafat zamannda (m.. 867den sonra) yaamt.851 Talmudta aslen Edomlu olduu belirtilen Ovedyann Yahudilie sonradan girdii ve dnemindeki mrik kral Ahab ve zebelin ldrmek istedii peygamberleri maaralarda gizledii iin kendisine peygamberlik verildii belirtilir.852 Kitab- Mukaddeste kendi adnda (Obadya) 21 pasajdan oluan tek sayfalk bir kitab yer almaktadr. Mezar Taberiyede talara oyulmu basamaklarla klan tepede idi.853

Zion, EJd, XVI, s. 1031. Hristiyan kaynaklarda kilisenin XI. asrda Mslmanlar tarafndan ykld; Hallarn Kuds igalinden sonra Augustin tarikat yeleri tarafndan tamir edildii belirtilir. The Last Supper: Place http://www.newadvent.org/cathen/14341a.htm (5 Mart 2006). Hal igalinden sonra Hristiyanla ait binalarn ve bu kilisenin tamirat faaliyetleri iin bkz. Steven Runciman, Hal Seferleri Tarihi, Ankara 1989, III, s. 319 vd. Kilise 1524 ylnda yklm, yerine bir cami (Davud Peygamber Mescidi) yaplmtr. Bkz. Zion, EJd, XVI, s. 1031. 843 Benjamin, s. 51. Yktin rivayetine gre, Hz. Sleymann kabrinin Taberiye glnn dou tarafna den bir kayalkta olduuna inanlmaktayd. Ykt, Mucem, I, s. 352; IV, s. 19. 844 Ykt, Mucem, I, s. 420. 845 Bkz. Enm, 6/86; Sd, 38/48. 846 Bkz. Grintz-Hirschberg, Elisha, EJd, VI, s. 667.
847 848

842

II. Krallar, 2/1-18; bn Kuteybe, el-Merif, s. 52; Hamza el-sfahn, Trhu Sinl-Mlkil-Arz velEnbiy, s. 70; Taber, Tefsr, II, s. 596; Makrz, Htat, II, s. 471. Kurtub, lyas peygamberin, Elyesann amcas olduunu belirtir. Bkz. Tefsr, XV, s. 115. 849 Bkz. II. Krallar, 2/19-22; 2/23-25; 3/1-20; 4/38-44; 5/8-14; 6/24. 850 Bkz. I. Krallar, 18/3 vd. 851 ha-Bavl, s. 70. 852 B.T., Sanh. 39b. 853 Benjamin, s. 54; Petachia, s. 117.

435

b. Yahudi Byklerinin Kabirleri b. 1. Rahel Ziyaretgh Rahel Hz. Yakubun hanmdr. shak Peygamber Hz. Allahn, olu Yakubun neslini nbvvetle ereflendireceini mjdelemesi zerine854 onu Kenanllardan evlendirmemi; kzyla evlendirmesi iin kaynbiraderi Labann (Lbn) yanna gndermiti. Labann iki kz vard. Ancak Hz. Yakub gzel ve kalben snd Rahelle evlenmek istediyse de, dnemin deti zere, byk kz dururken kn evlenmesine msaade edilmedii iin,855 her kz iin yedier yl hizmet ederek nce Lea sonra da Rahelle evlenmitir.856 Hz. Yakubun babasnn yanna dn srasnda Bnyamine hamile olan Rahel, Beytllahimde olu Bnyamini dourduktan ksa bir sre sonra ld. Yakub da (as) Rahelin cesedini el-Halle gtrmeyerek burada defnetmi ve mezarnn bana da bir ta dikmiti.857 Fatmler dneminde Rahelin trbesinde, Yakbun oullarnn saysn temsilen 11 stun dikili idi. Yahudi kabilelerinin says 12 olmasna ramen, trbe etrafnda 11 stunun bulunmasnn sebebi, Petachiann ifadesine gre, Rahelin Bnyamini doururken lmesidir. Bu sebeple Bnyamin kabilesini temsil eden stun yoktu.858 Rahelin mezar drt direk zerine oturmu bir kubbenin altnda idi. Yahudiler ok sk ziyaret ettikleri bu trbenin duvarlarna adlarn yazard.859 Trbe zellikle Rahelin lm yldnm olan Marhevan aynn 14. gn ziyareti aknna urard. Rahelin doum zerine lmesinden olsa gerek, trbeye krmz renkli ynden mamul iplikler srlr ve bunlar ifa vermesi niyetiyle hastalarn ve ocuklarn balarna balanrd.860 b. 2. Yeu b. Nunun Kabri Hz. Musadan sonra Yahudi airetlerinin liderliini yapan Yeunun mezar Taberiyede idi. Mezar, talara oyulmu basmaklarla klan tepede idi.861 Musa Yahudilere vaat edilen topraklara (Filistin ve evresi) girmelerini emrettiinde ou kabile temsilcisi, dmann ok gl olduunu belirterek emre kar gelmi; kabilelerinin temsilcisi olan Yeu ve Kaleb ise Musaya kaytsz artsz itaat ettikleri gibi, dier temsilcileri de itaate armlard. Kurnda (bkz. Maide 5/23) ...Allahn

Mesd, Mrcz-zeheb, I, s. 47. Tekvin, 29/26. 856 Hz. Yakubun daylarnn kzlaryla evlenmesi ve ocuklar iin bkz. Tekvin, 29-35. bap. Konuyla ilgili slam kaynaklarndaki bilgi iin bkz. Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 29-30; Mesd, Mrczzeheb, I, s. 47. 857 O dnemde meskun olmayan bu yer Efrat diye isimlendirilmekteydi. Bkz. Tekvin, 35/19-20. Rahel lmeden nce olunun Ben On (zntmn olu) diye isimlendirilmesini istemi; ancak Yakub doan ocuu Sa elin Olu manasna gelen Ben Yamin (Bnyamin) olarak isimlendirmiti. Bkz. Tekvin, 35/18. 858 Petachia, s. 118. 859 Benjamin, s. 53. Trbenin etraf XVIII. asrda bir avlu ile evrilmi, 1841de de Sir Moses Montefiorenin desteiyle restore edilmitir. 860 Braslavski, Rachel: Tomb of Rachel, EJd, XIII, s. 1489-1490. 861 Benjamin, s. 54; Petachia, s. 117.
855

854

436

emrine kar gelmekten korkan iki er... ayetinde bahsedilen kimselerin Yeu ve Kaleb olduu belirtilmektedir.862 slam kaynaklarnda Yua eklinde isimlendirilen Yeu, Efrayim kabilesindendi. Tevratn bir baka yerinde Hoea olarak zikredilmektedir.863 srailoullarnn Msrdan karlmas srasnda Hz. Musann en yakn yardmclarndan olan Yeu,864 ktan sonra mlika kavmine kar savamak zere gnderilmi; Tur dana gidiinde865 ve Hzrla bulumak zere yapt yolculukta da Musay yalnz brakmamt.866 Hz. Musa vaat edilen topraklara girmek iin Yahudi kabilelerinden birer bakan semi ve bunlar istihbarat toplamak zere Kenan iline gndermiti. 12 bakandan sadece Yeu ile Kaleb Kenan iline girilmesi konusunda srar etmi; dierleri ise halkn gzn korkutarak Musaya (as) zorluk karmlar; hatta Musaya kanp Msrdan ktklarna pimanlklarn dile getirmilerdi.867 Neticede Allah tarafndan cezalandrlan Yahudiler,868 Kenan iline Hz. Musann salnda deil, yerine lider olarak brakt Yeu zamannda girebilmilerdi.869 Kenan iline girdikten sonra topraklar Yahudilere kabile esasna gre datan ve tekilatlandran;870 Allaha itaati dolaysyla Tevratta Rabbin Kulu olarak isimlendirilen Yeu, 110 yanda vefat etmi ve Timnat-serahdaki Gaa dana,871 yani bugnk Taberiyeye defnedilmiti.872 Taberiyedeki tepede medfun Yeunun mezarnn yannda, zerinde ayak izi bulunan bir ta vard. Tan zerindeki izin bir melee ait olduuna inanlyordu. Petachia, bu ayak izinin Yeunun lmesi zerine sarslan Filistinin sarsntsn kesmek zere ayan basan bir melee ait olduunu syler.873 Nsr- Hsrev de Yeunun mezarnn evresinde hepsi de srailoullar tarafndan ldrlen yetmi peygamberin mezarnn daha olduunu belirtir.874 Yahudiler Yeu b. Nnun vefat gn olan 26 Nisanda bir gnlk oru tutard.875

Bkz. bn Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azm, II, s. 44; Elmall, Hak Dini, III, s. 1647. Bkz. Saylar, 13/9. 864 bn Abdlhakem, Fthu Msr ve Ahbruh, s. 83. 865 k, 32/17. 866 bn Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azm, III, s. 102; Kazvin, srul-Bild, s. 201. 867 Saylar, 14/1-5. Kurndaki anlatm iin bkz. Mide, 5/12. Ayrca bkz. Kazvin, srul-Bild, s. 174. 868 Sonraki dnemlerde Yahudiler bu hatalarndan dolay Ell aynn yedisinde bir oru ihdas etmilerdi Birnnin Savml-cevss (Casuslar orucu) adn verdii bu oru iin bkz. el-srl-Bkiye, s. 282. 869 Dnever, el-Ahbrut-Tvl, s. 2; Hamza el-sfahn, Trhu Sinl-Mlkil-Arz vel-Enbiy, s. 70; bn Hazm, el-Fasl fil-Milel, I, s. 187. Yahudilerin cezalandrlmas iin bkz. Saylar, 14/17 vd.; Mide, 5/25-26. Musadan sonra liderlii bilgisi iin bkz. Makrz, Htat, II, s. 470. 870 Yeu 14. bap vd. Yeunun baarlar iin bkz. Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 46 vd.; Mesd, Mrcz-zeheb, I, s. 50 vd. 871 Yeu, 24/29-31. Buras Kenan iline girildikten sonra Yeunun kabilesine den blgeydi. 872 slam corafyaclarndan Ykt, Yeunun mezarnn Nablus yaknlarnda, Avart kynde olduunu belirtir. Bkz. Ykt, Mucem, IV, s. 167. Yktun brnce dedii bu kelime, muhtemelen Yahudiler tarafndan Tivery (Taberiye) eklinde telaffuz edilen kelimenin Avart eklinde duyulup okunmasndan kaynaklanmaktadr. 873 Petachia, s. 117. 874 Nsr- Hsrev, s. 52. srailoullarnn peygamberlerini ldrdklerine dair ifade bilgisi yer almakszn ayn bilgi Ykt tarafndan da tekrar edilir. Bkz. Ykt, Mucem, IV, s. 167. 875 Bkz. Birn, el-srl-Bkiye, s. 281.
863

862

437

b. 3. Kaleb b. Yefunnenin Kabri slam kaynaklarnda Klib b. Yfenn (veya Ykenn) eklinde bahsedilen Kaleb b. Yefunne ise, Musann Yehuda kabilesi iin setii temsilci idi.876 slm tarihi kaynaklarnda Kalebin, Hz. Musann damad veya enitesi olduu belirtilir.877 Kalebin Hz. Musann enitesi olmas bilgisi muhtemelen Talmudtaki onun Miriam isimli bir hanmla evli olduu bilgisine dayanmaktadr.878 Kenan iline istihbarat yapmak iin yaplan grevlendirmede Kaleb Hevrona (bu gnk el-Hall ehri) gnderilmi; dier temsilciler dmann gl olduunu belirterek savamaktan korkarken, Kaleb ve Yeu Hz. Musaya kaytsz artsz itaat etmi; hatta srail kabilelerini de tevik etmiti. Bundan dolay Kaleb hem Tevratta hem de Kurnda vlmtr.879 slam kaynaklarnda Hz. Musann yanna Yeuyu alarak Hzr ile grmeye gittiinde vekili olarak Yahudilerin bana Kalebi brakt belirtilir.880 Kaleb Taberiyede Yeunun yannda metfundu. Yahudileri vaat edilmi topraklara yerletiren ve yeni yurtlarnda tekiltlandran bu iki ahsiyetin mezarlarnn ne mnasebetle ziyaret edildii konusunda slam ncesi ve sonrasnda kaynaklara herhangi bir bilginin yansmamas hakikaten ilgintir. VI. BAYRAMLAR ve KUTLAMALAR 1. Sebt (abat: ) a. Sebt Gn Sebt (abat), yani Cumartesi gn, Yahudilerin dinlenme gndr. Her Yahudinin bu gnde ilerine ara verip dinlenmesi din bir vecibedir.(*) Sebt gn dinlenme ykmll Hz. Musaya indirilen Tevratla beraber balamtr.881 Tevrattaki 10 Emirin drdncs Sebti hatrlamak (zahor) ve gzetmektedir (amor).882 Yahudi inancnda Allah, Mesihin gn olarak kabul edilen Sebtte yer ve gklerin yaratmasna ara vermi ve arna uzanmtr.883 Rabban anlayta 10 Emir
Saylar 13/1-2, 6. Bkz. Kazvin, srul-Bild, s. 143; Kksal, II, s. 125. 878 B.T., Sot. 12a. 879 Bkz. Saylar, 13. bap; 14/1-5; 24; Tesniye, 1/36; Mide 5/23; Kazvin, srul-Bild, s. 143, 174. 880 slam kaynaklarndaki Kaleb ile ilgili rivayetler iin bkz. Kksal, II, s. 125-126. (*) Laodiya Konsiline kadar (343-348) Hristiyanlar da Sebti bir kutsal gn olarak kabul ediyorlar ve kutluyorlard. Ancak, bu konslde alnan bir kararla Hrsitiynalkta kutsal gn Pazar olarak kabul edilmitir. Bkz. Baki Adam, Yahudilik ve Hristiyanlk Asndan Dier Dinler, stanbul 2002, s. 127-128. Hristiyanlarn bu deiiklii 150 ylnda yapt da kabul edilmektedir. Bkz. Hirsch-Einsenstein, Gentile, JE, VII, s. 623. 881 Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 88, 89. 882 Bkz. k, 20/8-10. 883 ehristan burada, Bacak bacak stne atp srt st uzanmtr, der. Bkz. s. 219. Makdis, Basral bir Yahudiden Sebt ile ilgili bilgi alrken, o Yahudinin bu gnde Allahn istirahat ettiini sylediini belirtir. Bkz. el-Bed vet-Trh, II, s. 81. bn Manzur, Sebtle ilgili o dnem (ve gnmzde dahi) Yahudiler tarafndan yaplan bu yanla dikkat eker. fadesine gre Sebtin manas istirahat () deildir. Sebt, kataa ( )manasnda bir ii ya ya eylemi durdurma manasndadr. stirahatn bir yorgunluk alameti kabul eden mellif, Allahn bundan mnezzeh olduunu belirtir. Bkz. Lisnl-Arab, II, s. 38. Gnmzde Kitb- Mukaddesin Trke tercmesinde ve Trk Yahudi cemaatinin nerettii Kavram ve Deerler (bkz. Alalu ve dr., s. 180) kitabnda sebt hep istirahat etti eklinde tercme ve
877 876

438

Musaya senenin 3. aynda (Kislev) Sina Danda bir Sebt gn verilmitir. Yahudi inannda Sebt, Tanr ile srailoullar arasnda yaplm en nemli ahittir.884 Yahudilerin Sebt gn ibadetleri, yasaklar ve bu gn nasl deerlendirdiklerine dair Abbasler dnemi ile ilgili olarak responsalarda Fatmler dnemi ile ilgili ise Geniza dokmanlarnda kymetli bilgiler yer almaktadr. Yahudi takviminde gn akam vakti balad iin Sebt de Cuma gn gne batmyla balamaktayd. Sebte girmeden nce btn hazrlklar tamamlanrd. Buna Sebti karlama (kabalat abat) ad verilmekteydi. Sebt hazrlklar tamamlandktan sonra Sebt klar ad verilen mum veya kandiller (ner abat) yaklrd. Bu mumlarn yaklmasna kadn ve erkek itirak etse de Sebt mumlarnn yaklmas o zamana kadar btn ilerini bitirmi olan ev hanmnn yerine getirmesi gereken bir vecbe idi. Talmudta Sebt mumlarnn kadn tarafndan yaklmas, evin huzur ve sknet ierisinde olmasna (alom bayt) balanmaktadr.885 Mumlar yaklmadan nce bir dua okunurdu. Bu duann slam dnemde, muhtemelen de VIII. asrda ortaya kt anlalmaktadr. Mellifi mehul bir responsada bu duann gn batmndan sonra okunmas belirtilir.886 Sebti karlamak amacyla yaklan mumlara dua okuma deti, X. asrda btn Rabban Yahudiler tarafndan uygulanmaktayd ki, Kirkisan, Sebt kandilleri (sirc) yaklrken okunan dualar, Yahudilikte yeri olmayan abes bir uygulama olarak niteler.887 Bu tepkiden dolay Karaler Sebt gnlerinde karanlkta oturmay ihdas etmilerdi.888 Seyyah Petachia, gezdii yerlerde grd Karalerin yemeklerini karanlkta yediklerini belirtir.889 Mumlarn yaklmasndan sonra erkek, akam ibadeti iin sinagoga giderdi. Evin erkei ibadetin bitiminde sinagog dn eve girerken kapdaki mezuzay per ve eve girite bir dua okurdu. XIII. asra ait Yahudice-Arapa bir Geniza dokmannda girite okunan bir dua metni gnmze ulamtr: Tanrm! Beni ve evlatlarm sana itaat edenlerden eyle. Huzurunda onlarn yzn aydnlat. Onlar bilen, amel eden, takva ve marifet sahipleri eyle. Evimizi haramdan uzak kl. Yavrularmz Tora ve iyilik yoluna ilet!890 Sebtte her Yahudi n (alo seudot) yemek zorundadr.891 Yahudilikte gn akamdan balad iin, normalde sabah ve len yemei ile gnde iki n yemek yenmektedir. Ancak Sebtte, bu nler mutlaka e tamamlanmaldr. nc n

izah edilmitir. Benzer ekilde Trkeye tercme edilen bir Yahudi Tevrat tefsirinde bn Manzurun belirttii hususa dikkat ekilse de istirahat etti eklindeki anlay tercih edilmitir. Bkz. Tora, emot, Gzlem Yay: stanbul 2004, s. 228. Oysa brncede abat (li-bot/ )bn Manzurun belirttii ekilde bir i veya eyleme ara vermek, durdurmak manasna gelmektedir. Ayn anlamda i brakma ve greve de brncede ivita ( )denmektedir. 884 Friedmann, The Sabbath Light, JQR, o.s. III (1891), s. 709. 885 Friedmann, The Sabbath Light, JQR, o.s. III (1891), s. 710-711; rs, Musa ve Yahudilik, s. 342. 886 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 206, 266. VII. asrda kt bilgisi iin bkz. Alalu ve dr., s. 183. 887 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 30, ng. trc. Nemoy, s. 349. 888 Friedmann, The Sabbath Light, JQR, o.s. III (1891), s. 710. 889 Bkz. Petachia, s. 96. 890 Bkz. Duann Yahudice-Arapa metni iin bkz. Langermann, A Judaeo-Arabic Candle-Lighting Prayer, JQR, n.s. XCII, nos.1-2 (2001), s. 134. 891 Hershler, Tuvot Geonim ve Kadmonim: Halakot abat, s. 36 (4. responsa).

439

(seuda iliit: Sebtin akam yemei) Sebt kmadan yenmelidir. Sebt gn kesinlikle yemek yaplamazd. Yemekler bir gn ncesinden hazrlanrd.892 lk n Cuma akam yenirdi. Sofrann vazgeilmezi arapt. Yemee balamadan nce aile reisi arap zerine bir dua okurdu. Kidu ad verilen bu dua ile ilgili responsalara yansyan bilgilerden, Abbasler dneminde buna ok dikkat edildii anlalmaktadr. Bir responsada evinde kidu duasn okuyan bir kii, Rabbin adn bo yere alm olaca iin komusunun kiduuna katlmamas belirtilir.893 arabn olmamas durumunda ise kidu ekmek zerine okunurdu. Bir responsada duann blnmemi, iki somun ekmek zerine okunarak yenmesi durumunda vecibenin yerine getirilmi olaca belirtilir. 894 Ancak ismi verilmeyen baz cemaatlerde arap bulunsa dahi, araba deil ekmek zerine kidu okuduklar belirtilmektedir.895 Gemi ile yolculuk srasnda Sebtin idrakinde arap bulunmamas durumunda ne yaplmas gerektiine dair bir soruya, bir responsada ekmein blnerek datlmas ve kiduun bunlar zerine okunmas emredilmitir.896 b. Sebt Zevki (Oneg abat) Sebt gn sabah ibadetinden sonra ziyarete gitmek, bir araya gelerek ho vakit geirmek din ve ilm sohbetler yapmak897 Sebti ihlal deil, aksine Sebtin ruhuna daha uygun bir davran olarak grlmtr. Bu tr meguliyetlere Sebt zevki (Oneg abat/ ) ad verilmektedir.898 Konuyla ilgili baz rnekler responsalara girmitir. Sebt gn gelen misafirlere ikram edilecek arabn Sebt ncesi almas gerekirdi. Kapa amak Sebtin ihlli anlamna gelmesine ramen Natronay Gaona ait olduu zannedilen bir responsada gelen misafirin kalbine bir kuku dmemesi ve yanl anlalmamas iin bunun misafirler gelmeden nce yaplmasnn daha iyi olacan belirtmitir.899 Responsadan Yahudilerin birbirini ziyaret ettikleri anlalmaktadr. Baz Yahudilerin Sebt gn Mslman komular ile bir araya gelip samimi meclisler kurmalar Kara Sehl b. Matsliahn diline dolad en nemli tenkit konularndan biriydi. Sehl tenkit sadedinde yle der: Rabban yneticiler Sebt gn Yahudi olmayanlar (goy) da alarak dindalarnn evlerine gelmekte, yan yana yiyipiip elenmektedirler. Sanki bunlar (goylar) Harun soyundan birer kohen! Bu davranlaryla Tanrnn gazabn zerlerine ekmekten korkmamaktadrlar.900 Musulda X. asrda bir grup felsefecinin her Sebt ve bayram gnlerinde ehir sinagogunda bir araya gelerek din ve felsef konular tarttklar rivayet edilir.901 Bir
Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 26 (73. responsa). Hershler, Tuvot Geonim ve Kadmonim: Halakot abat, s. 38 (9. responsa). 894 Hershler, Tuvot Geonim ve Kadmonim: Halakot abat, s. 37 (5. responsa). 895 Hershler, Tuvot Geonim ve Kadmonim: Halakot abat, s. 37 (5. responsa). 896 Hershler, Tuvot Geonim ve Kadmonim: Halakot abat, s. 37 (6. responsa). 897 Yzbek, Trhu Ehlz-Zimme fil-Irk, 285. 898 Bkz. Bloch, Jewish Customs, s. 114. Ahimaets kroniinde dedesi efatyann Sebt gnlerini dostlaryla yiyerek-ierek, din sohbetler yaparak sevin iinde geirdiini haber verir. Bkz. Sefer Yuhasin [The Chronicle of Ahimaaz], s. 9, ng. trc. 75. 899 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 172 (146. responsa). Yahudilikte yaplan bir davrann bir bakas tarafndan yanl anlamamasna olduka nem verilmitir. Buna mare ayin ya da mirat ayin ad verilmektedir. 900 Nemoy, Karaite Anthology, s. 115. 901 Ben-Shammai, Hug le-Iyun Filosofi be-Mikre be-Mutsul, Peamim 41 (1989), s. 24.
893 892

440

responsada ise Sebtten nce limana yanaan bir gemiden Sebtte inmek yasak olmasna ramen o blgede yaayan bir ilim adamnn meclisine katlmak iin, Tevrata hrmeten inmeye cevaz verilmitir.902 Sebt zevki, Yahudinin haftalk sevin gn kabul edildii iin bu gnde keder ve zntden uzak durulmas belirtilmitir. Sebt gn yas ile ilgili kurallar askya alnr, yasa bir gn ara verilirdi.903 Bu anlayn yansmas olarak bir responsada Tia be-Av orucu Sebte denk gelirse tutulmayaca belirtilmitir.904 Sebt gnleri ibadet dnda zaman elenceli klmak iin baz oyunlarn da oynand anlalmaktadr. Maimonidese gelen bir soruda Sebt gn talarla arabna ya da meyve veya kuruyemiine oynanan bir oyunun hkm sorulmu, normalde Sebt gn oyun ve elencenin yasak olmadn belirten Maimonides, bahsi geen oyunun kumar olmas dolaysyla haram olduunu belirtir.905 X. asr Badatnn zengin Yahudisi Sehl b. Netirann evi Sebt gn Yahudilerin urak yeriydi. Her Sebt, gnn giriiyle ibadet iin Sehlin evinde toplanlrd. badetten sonra sofralar kurulur, Sehlin sofrasna slmazsa kkn odalarna yeni sofralar alrd. Her Sebt, Sehlin sofrasndaki iki yz ila drt yz arasnda Yahudi yemek yerdi. Her sofraya onar kii otururdu. Sehl fakirlerle beraber sofraya oturur, iecekleri bizzat kendisi datr ve yemek duasn da (birkat ha-mazon) yine kendisi yapard. Cuma gecesi davetliler Sehlin evinde kalr; sabah ki ibadete katlrlard.906 Sebt gnyle ilgili resl-clutluun ve yeivalarn da baz faaliyetleri vard. Sebt gnlerinde yeivalarn bulunduu ehir sinagogunda bir Sebt sohbeti (pirke) tertip edilirdi. Yeiva yeleri ve rencilerinin de katlmnn mecbur olduu bu konumalar ierik olarak hukuk ve tarih (agadik) arlkl idi.907 Abbasler dneminde Sebt gnnn bir dier zellii de ylda bir kereye mahsus olmak zere resl-clut tarafndan tertiplenen toplantlard. abat de-rigla veya Rigla de-re galuta ad da verilen bu toplant,908 ardaklar bayramn mteakip nc Sebtte Surada resl-clutun sinagogunda tertip edilirdi.909 Kurumun Badata tanmasndan sonra bu toplant orada tertip edilmeye balamtr. erira Gaon, 825 ylndaki Rigla dere galutann Badatta Bar Nela sinagogunda yapldn belirtir.910 Yeiva gaonlarnn kutlama iin resl-clut sinagoguna gitmesi mecburi idi.911 Toplantya yeiva bakanlar ve yelerinden baka dier ehirdeki temsilciler ve cemaatin ileri gelenleri de itirak ederdi. Gelenler yanlarnda resl-cluta takdim edilmek zere hediyeler getirirdi.912 Tudelal Benjaminin ifadelerinden XII. asrda bu toplantlarn ve dier yerlerden resl-cluta hediyelerin gnderilmesine hl devam edildii
902 903

Hershler, Tuvot Geonim ve Kadmonim: Halakot abat, s. 38 (10. responsa). Yzbek, Trhu Ehlz-Zimme fil-Irk, s. 285; Bloch, Jewish Customs, s. 114. 904 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 103 (191. responsa). 905 Responsa iin bkz. Finkel, The Responsa Anthology, s. 15. 906 Harkavy, Netira ve Binav: Mipaha Kavoda be-Yisrael be-Yemey Rav Sadiya Gaon, s. 37 (Yahudice-Arapa), 40 (brnce). 907 Mirsky, Types of Lectures in the Babylonian Academies, s. 379. 908 erira Gaon, geret, s. 124-125, ng. trc. 110-111. 909 Graetz, III, s. 95. 910 Bkz. erira Gaon, geret, s. 154, ng. trc. 140. 911 erira Gaon, geret, s. 125, ng. trc. 111. 912 ha-Bavl, s. 83;

441

anlalmaktadr.913 Trenle ilgili detaylar kaynaklara yansmamtr; ancak bu toplantlardaki gndem maddelerinin yeivalar arasndaki ilikileri grmek, cemaat ierisindeki problemleri gidermek, cemaatin idaresi ve diyaspora ile olan ilikileri gzden geirmek olduu belirtilmektedir.914 c. Sebt Yasaklar Tevratta Sebt gn i yapmak (melaha) kesinlikle yasaklanmtr.915 Ancak Tevratta hangi ilerin Sebti ihlal olduu konusunda detayl bilgi yoktur. Odun toplama, ate yakma, piirme, halama, seyahat ve yk tama gibi baz eylemler Tevratta Sebt gn yasaklar arasnda zikredilir.916 Sebt gn yasaklar daha ok Minada detaylandrlmtr. Minadan ald anlalan Mslman mellif Makdis, Sebtte yaplmas yasak olan ilerin 37 tane olduunu belirtir ve bu yasaklardan bazsn bazlaryla birletirerek 29 madde halinde u ekilde sralar: Topran srlmesi, ekilmesi, hasadn kaldrlmas, suyu tarladan bir baka yere aktmak, sulama yapmak, stn kayman almak iin ekmek, st samak, odun krmak, ate yakmak, hamur yourmak, ekmek yapmak, elbise dikmek, elbise dokumak, alfabeden iki harf yazmak, geyik avlamak, hayvan boazlamak, ky terk etmek, seyahate kmak, al veri yapmak, harmanda sap-saman dvmek, un tmek, odun toplamak, peynir kesmek, et doramak, ayakkab tamir etmek, hayvan yemi karmak, bir ktibin (sofer) yannda kalem olduu halde, bir terzinin de yannda inesi olduu halde evinden kmas.917 Sebt, Tanr ile srailoullar arasnda bir ahit kabul edildii iin Yahudi olmayanlarn Sebte riayet etmeleri lm gerektiren bir su olarak kabul edilmektedir.918 Tevratta Sebti ihlal edenlerin recmedilerek (talanarak) ldrlmesi emredilir.919 Sebtteki dinlenme yasa Mslman komularn da en fazla dikkatini eken husustur. Mslman komular Sebte riayetin Yahudilere farz olduunun tamamen farkndayd: Sebt, Yahudinin boynunun borcudur.920 Dier gnlere nazaran Sebtteki duraanlk baz ataszlerinde de dile getirilmitir. Mslman Araplar bir iin nemine vurguyu Yahudilerin Sebt ykmllne kyasla u szlerle dile getirirdi: Yahudinin Sebti gibi, ka yolun yok!921 Ticarette para kazanmamak, Sebt gn dkkan amayan
Benjamin, s. 66. Bkz. Graetz, III, s. 95; Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, s. 9. 915 Brn, el-srl-Bkiye, s. 283. 916 Bu yasaklar iin bkz. Saylar, 15/32; k, 16/23, 29; 35/3; Yeremya, 17/21; Nehemya, 13/15. 917 Bkz. Makdis, el-Bed vet-Trh, IV, s. 41; Makriz, Sebt yasaklarn Makdisden aynen nakletmitir. Bkz. Htat, II, s. 480. Minadaki liste iin bkz. M. Shab. 7:2. 918 B.T., Sanh. 58b; Hirsch-Einsenstein, Gentile, JE, VII, s. 623. 919 Saylar 15/32-35. Bilgi, Tevrattan naklen baz Mslman mellifler tarafndan da verilmektedir. Mesel bkz. el-srl-Bkiye, s. 283; Kalkaend, Subhl-A, XIII, s. 261. Yahudilerin Sebte riayet etmeyenlere verdikleri lm cezasnn ipucunu Kurnda da bulmak mmkndr. Kurnda baz ayetlerde Sebte riayet etmedikleri iin lanet edilen ve cezalandrlan bir Yahudi topluluktan bahsedilir. Bkz. Nisa 4/47; Araf 7/163. 920 Konuyla ilgili birka tane Arap atasz vardr: es-Sebt bi-rukbetil-Yahudi; Yahudi ve sebbet [Yahudi Sebte riayet edendir]; Haz Sebtke ya Yahudi [Bu senin Sebtin, ey Yahudi]. Bkz. Khayyat, The Interrelationship between Jews, s. 240. Bir Yemen atasznde ise Yahudinin dinlenme gn, Sebt girdi denir [Dehales-Sebt bi-tzil-Yahd]. Bkz. Shivtil, The Image of the Jew in Yemenite Proverb, Israel and Ishmael, Studies in Muslim-Jewish Relations, ed. Tudor Parfit, Curzon 2000, s. 170. 921 Sbit bi-rukbetil-yahud. Bkz. Khayyat, The Interrelationship between Jews, s. 259.
914 913

442

Yahudilerin para kazanmamasna benzetilirdi: Sebte riayet eden Yahudiden daha mflis922 Irak blgesinde tembel ve aylak gezen kimseler de Sebtte hibir ie el srmeyen Yahudilere benzetilmitir: O, Sebtte bugn.923 Benzer ekilde Irak blgesinde Yahudiler de Sebt gnn dinlenme gn olarak tarif etmekteydi: Sebt dinlenmek iindir.924 Sebt ve bayram dnda hibir ey Yahudiyi fakr u zaruret iinde brakmaz,925 eklindeki bir Arap atasz, bir Yahudinin Sebtte karlat baz skntlarn bir mslmann izlenimine yansyan bir deerlendirmedir. Filistin dndaki Yahudilerden bir ksm srgnde bulunulduu iin Sebtteki alma yasana biraz daha msamahal yaklalmas eklinde baz mazeretler ileri sryorlard. Yine IX. ve X. asrlarda slam dnyasndaki fikr tartmalardan etkilenen bir ksm Yahudi kelam ve felsefeciler de, gnostik fikir akmlarnn da etkisiyle, srgnde bulunulduu iin Sebt ve bayramlarn artk kltrel bir deer olarak kabul edilmesini savunuyorlard.926 Ancak gaonlar, Sebtin Tevratn bir emri olduunu belirterek srgnle ilikilendirilemeyeceini sylemilerdir.927 Abbasler dnemine ait Yahudi responsalarnda Sebt yasaklarnn gnlk hayatta ortaya kard skntlarla ilgili pek ok kymetli bilgi vardr. Bu bilgiler Yahudilerin Sebt gnn nasl geirdikleri konusuna da k tutmaktadr.928 Kara Sehl b. Matsliah (X. asr) Rabbanleri Sebt gn ibadet iin sinagoga giderken yanlarnda para tadklar iin tenkit eder.929 Sebt gn herhangi bir ey tamak yasak (isur tiltul) olduu iin, Sebt gn sinagog anahtarnn tanp tanamayaca eklinde bir soru da gndeme gelmitir. Gaon, anahtarn Cuma gn (erev abat) cepte unutulmasnn ykmllk getirmeyeceini; ancak bu tr durumlarda bar mitsva yapmam bir ocuun, o da ima edilmeksizin, anahtar alp sinagogu amasnda bir mahzurun olmadn belirtmitir.930 Natronay Gaona ait bir responsada Sebtte kullanaca alet-edevat kalaylamak zere Yahudi olmayan birine (goy) veren bir kimsenin bu malzemeleri Sebtte alp alamayaca sorulmu, gaon da malzemelerin kalaylanmasnn Sebtten nce yaplmas ve de getirilmesinin art koulmasn belirtmitir.931 Adak olarak kesilen bir kurbann Sebt veya bayram gn tanp tanmayaca sorusuna ise gaon bu gnlerdeki tama yasan hatrlatmtr.932 Amram Gaona gelen bir soruda da Sebt gn yolda ayakkabsnn (sandalo) bac kopan birinin durumuyla ilgilidir. Cevab, yazmann kt artlarda muhafazas
Efles min Yahud yovmes-Sebt. Bkz. Shivtil, The Image of the Jew, s. 170. (Huve) Ysebbit. Bkz. Khayyat, The Interrelationship between Jews, s. 261. 924 es-Sebt lis-sbt Bkz. Khayyat, The Interrelationship between Jews, s. 240. 925 Ma yufkrul-Yahd ill d ve Sebt. Bkz. Shivtil, The Image of the Jew, s. 173. 926 Mann, A Polemical Work against Karaite and other Sectaries, JQR, n.s. 12 (1921-22), s. 134. 927 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 82 (5. responsa). 928 Gaonlarn Sebtle ilgili baz fetvalar Hershler tarafndan derlenmi ve neredilmitir. Bkz. Moshe Hershler, Tuvot Geonim ve Kadmonim: Halakot abat [Erken Dnem Gaonlarnn Sebtte (abat) Dair Fetvalar], Sefer Zihron le-Samuel Kalmen Mirsky, eds. Gersion Appel-Morris Epstein-Hayim Leaf, Sura Institute for Research, Jerusalem, Yeshiva University, New York 1975, s. 35-53. 929 Nemoy, Karaite Anthology, s. 116. 930 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 337. Bu tr durumlarn yaanmamas iin amalar (kayym/hademe) o gece sinagogta kalrd. 931 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 155 (4. responsa). 932 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 26 (73. responsa).
923 922

443

nedeniyle tahrif olan soruda ayan sryerek ya da ayakkabsn eline alarak gidip gidemeyecei sorulmaktadr.933 Cevab olmasa da sorudaki btn endie ayan kamusal alanda srmesinden dolay Sebtte kazma yasann; eline almas durumunda ise Sebtte tama yasann ihlli endiesi olmaldr. Natronay Gaona gelen bir baka soru ise Sebt gn dm atma ile ilgilidir. Gaon tek bir dm atmann birletirici bir nitelik tamad iin Sebt kuralnn ihlli saylmayacan belirtmitir.934 Sebt gn dm atmann (hibur) Talmudik bir yasak olduu hatrlanmaldr. Yahudi cam imalatlar, sinagogta yanan lambalarn Sebtte sndrlme yasandan dolay ilgin bir bulu gerekletirmilerdi. Natronay Gaonun responsasnda yer alan bilgiye gre Sebt gn lambalar kendiliinden yle snerdi: (Lambann) Altna su, st tarafa ise ya konur. Alev yana yana suya ulanca, elle sndrmeye ihtiya kalmakszn kendiliinden sner. srailin yaad her yerdeki uygulama budur.935 Bu uygulama sonraki dnemlerde de bu o kadar yaygn olmal ki, ayn bilgi erira Gaon tarafndan da tekrar edilmitir.936 Her ne kadar Sadiya Gaon, Sebt gn ammeyi ilgilendiren nemli meselelerin halli iin Sebt dinlenmesinin askya alnabileceini sylese de, gaon bu grnde yalnz kalmtr.937 Sebtte i yapmama yasa sadece erkek Yahudilere zg deildi. Evdeki oul, kz, Yahudilii kabul etmeseler dahi kleler ve cariyeler, hatta hayvanlar da Sebt gnne riayet ettirmek sahiplerinin zerine mkellefiyetti.938 Bir reponsada meyve baheleri olan bir Yahudi, ba bekisinin btn uyarlara ramen Sebtte almaya devam ettiini belirterek ne yapmas gerektiini sorar. Gaon, bekinin derhal iten karlmasn emreder. Zira, Sebt gn ii altrmak da yasaktr.939 Tlemsan Yahudilerinin sorduklar bir soruda da kadn ve kzlarnn darda naho durumla karlamamalar iin dar ilerini grecek kle ve cariye edinme izni isteyen Yahudilere gaon, Sebtte altrmamalar artyla cevaz vermitir.940 Sebt ve bayram gnleri deniz941 ya da ticar yolculuk, Yahudilerin en nemli sorunlarndan biriydi. Bu durumda tccarlarn itirak ettii kervanlar ya zorunlu olarak

Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 170. Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 176 (169. responsa). 935 Lewin, Otzar ha-Geonim, Jerusalem 1933, II, s. 250den naklen Wischnitzer, A History of Jewish Crafts and Guilds, New York 1967, s. 60. 936 Bkz. Finkel, The Responsa Anthology, s. 7. 937 Bkz. Baron, Saadias Communal Activities, s. 117. Sadiyann bu gr muhalifleri tarafndan polemik konusu yaplmtr. 938 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 81 (4. responsa). Yasan dayana k, 20/9dur. 939 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 263. 940 Abrahams, JLMA, s. 100. 941 Ahimaets kroniinde dede efatyann Bari valisi tarafndan Fatm komutana (Sudan- )eli gnderildiinde, dnte Sebtin girmesi zerine yolculuunu bir gn tehir ettii belirtilir. Bkz. Sefer Yuhasin [The Chronicle of Ahimaaz], s. 9, ng. trc. 75.
934

933

444

duruyor ya da Sebt emrine daha kolay riayet iin zel kervanlar oluturuluyordu.942 Nilde yaptklar ticar tamacl Sebt gnleri de devam ettirip ettiremeyeceklerini soran bir grup tccara Hayy Gaon, Dicle ve Fratta benzer durumda olanlara da izin vermediklerini yazmtr.943 Sulama deirmeni olan bir Yahudi iftiye gaon, Sebt gn durdurmasn emreder.944 Gaonlara gelen bir baka soruda da geni meyve baheleri olan Yahudilerin, zel alan kabul edilen bu bahelerini Sebt gn atklar arklarla sulayp sulayamayacaklarna dairdir.945 Amram Gaona gelen bir soruda zel mlkiyette olan, ancak bykl sebebiyle bir paravanla ikiye ayrlan bir baheden dierine Sebt iin gerekli kap-kaak vb. eyalarn tanp tanamayaca sorulmu; gaon da bu tanmann zelden kamu arazisine tanma olmad iin caiz olduuna hkmetmitir.946 nsan sal sz konusu olduunda Sebt yasaklarnn ihll edilmesi belirtilmitir. erira Gaona gelen bir soruda Sebt gn doum zere len bir kadnn karnndaki canl ocuun alnp alnamayaca sorulmu, gaon da Sebt olduuna baklmakszn ocuun alnabileceini belirtmitir.947 Krba cezalar Sebt gnlerinde icra edilmez, tehir edilirdi. Ancak Tsameh Gaon Sebt gnleri de bu cezann uygulanabileceine hkmetmitir.948 Yeni doan bir ocuun, 8. gn Sebte denk gelirse, bu ocuk snnet edilmezdi.949 Ancak, ertelenmeyip Sebtte snnet yaplmasn belirten bir responsa da vardr.950 Karalerdeki Sebt yasaklarna gelince; Anan Sebtle ilgili ok sk kurallar getirmiti: Sebt gn snnet yaplmaz,951 ok ar hasta bile olsa asla ila kullanlmaz; scak herhangi bir yemek yenmez; Sebt arefesinden itibaren ne ate ne de kandil yaklr; evden asla dar klmaz, yz ykanmaz ve yk tanmazd. Sebtte karanlkta oturmay Anan ihdas etmiti.952 Karaler bu uygulamaya ok sk bir ekilde riayet ederlerdi. Seyyah Petachia, gezdii yerlerde grd Karalerin Sebt gn yemeklerini karanlkta yediklerini belirtir.953 Sebt gnlerinde ate ve kandil yaklmas yasak olduu iin Fatmler dneminde Rabban-Kara evliliklerde eler Sebt gn einin karanlkta oturmasna msaade edecei eklinde bir art konurdu.954

Reif, A Jewish Archive from Old Cairo, s. 192. Bkz. Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 321, 241. dipnot. 944 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 122 (208. responsa). 945 rnekler iin bkz. Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 72 (147. responsa) [Amram Gaona gelen bir sorudur]. 946 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 72 (148. responsa). 947 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 85 (76. responsa). 948 Shohet, The Jewish Court, s. 142. 949 Hershler, Tuvot Geonim ve Kadmonim: Halakot abat, s. 36 (3. responsa). 950 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 88 (174. responsa). 951 Brn, el-srl-Bkiye, s. 284. 952 Graetz, III, s. 132; Nemoy, Karaite Anthology, s. 17. 953 Bkz. Petachia, s. 96. 954 1036 tarihinde Msrda Rabban bir erkekle Kara bir kadn arasnda yaplan evlilikte kadn Sebt gn evde ate yaklmamas art koar. Dokman iin bkz. Mann, Texts and Studies, II, s. 158; Schlanger, Karaite Marriage Documents, s. 433. Dier rnekler iin bkz. a.g.e., s. 472; Schechter, Geniza Specimens: a Marriage Settlement, JQR, o.s. XIII (1900), s. 220-221. Ancak Karaliin souk iklimlerdeki Yahudiler arasnda da kabul edilmesi dolaysyla bu gr biraz daha hafifletilmi; zarurete
943

942

445

Sebt gn bir yabancya cret vererek ya da rica ederek bir i yaptrmak da kesinlikle haram kabul edilmi ve bu davran sahtekrlk olarak tanmlanmtr.955 Kudste her gn ehir dna bata alveri olmak zere ticaret vb. gayelerle surlarn dna kan Karaler Sebtteki yasaktan dolay Cumartesi gnleri oturduklar mahallelerinden dar kmazlard.956 Tevratta Kitab- Mukaddes zamannda bu gn ehir dna kldna dair bilgileri ise neshedildii eklinde deerlendiren Daniel Kmis, Hz. Musa ile beraber bu yasan baladn, Tevratn nazilinden nceki Atalarn detine uyma mecburiyetinin olmadn belirtmitir.957 Karaler Sebt gn, para da dahil hibir ey tamazd.958 Yine Karalerin bu gn eve kapandklar anlalmaktadr. Kara Sehl b. Matsliah Rabbanleri Sebtte komu ziyaretine gitmeleri sebebiyle iddetle tenkit etmitir.959 Kara Daniel Kmis, Sebt gn sabun kullanlmasn dahi yasaklamt.960 c. 1. Yasa Ama abalar Tevratta aslnda Sebt yasaklar ok snrldr. Ancak Yahudi din adamlar gerek srgn boyunca cemaati yabanc kltrlerden korumak gerekse ar dindarlk adna Sebtle ilgili yasaklar artrmlar da artrmlardr. Bu sebeple yasaklar ar Sebt gn iin baz hilelere de bavurulmam deildir. Rabban Yahudi marketiler Sebt arefesinde ellerinde bozulabilecek gda maddelerini kendilerine yasak olduu iin, satmak zere Mslman komularna verme eklinde bir metot gelitirmilerdi. En azndan Msr iin syleyebileceimiz bu uygulama, Kara Sehl b. Matsliah (X. asr) tarafndan Rabbanlerin bir sahtekrl olarak nitelenmi ve iddetle eletirilmitir.961 Tarmsal alanda faaliyet gsteren Yahudiler arasnda yaygn olan bir k yolu da Sebt arefesinde, Sebt k geri almak zere elindeki hayvanlar Yahudi olmayan birine satmak ve tarlasn ona srdrmekti. Bu tr uygulamalar hilekrlk (arima) olarak niteleyen gaonlar iddetle kar kmlar ve bunun kesinlikle yasak (isur gamur) olduunu belirtmilerdir.962 Sebt ve bayram gnlerindeki yasak nedeniyle deirmen, han, hamam ve frn gibi iyerleri olan Yahudiler iyerlerini o gne mahsus devirle iletmeyi tercih ediyorlard.963 Konuyla ilgili bir dier uygulama da uzun vadeli ortaklklard. Fatmler dnemine ait (XII. asr) bir dokmanda cam ve metal mamult yapmak zere ortaklk kuran biri Yahudi, dieri Mslman iki ortak Sebt gnlerinde kazanlan parann

binaen cevaz verilmitir. Bkz. Nemoy, Elijah ben Abraham and his Tract aganist the Rabbanites, HUCA 51 (1980), s. 83; Hebrew Review, The Sect of the Caraites, June 17, 1836, s. 336. 955 Cahn, The Rise of the Karaite Sect, s. 91. 956 Ben-Shammai, The Karaites, s. 206. 957 Simha-Levi, Sefer Ro Pina, s. 123-124, Ar. trc. 167. 958 Nemoy, Karaite Anthology, s. 116. 959 Nemoy, Karaite Anthology, s. 116. 960 Nemoy, Karaite Anthology, s. 31. 961 Nemoy, Karaite Anthology, s. 116. 962 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 82 (5. responsa). 963 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 320.

446

Mslmana, Cuma gn kazanlan parann da Yahudiye ait olmas konusunda anlamlard.964 Yahudi olmayan birine i yaptrmak dinen yasak olmasa da maslahata uygun bulunmamtr. Sebtte, tapusu Yahudiye ait evin tamir edilip edilmeyecei sorusuna gaon Yahudi olmayan birinin tamiri yapabileceini belirtmekle beraber bakalarnn, Bu Yahudi Sebtte riayet etmiyor, diyebilecekleri endiesiyle (mirat ayin), tamirtn baka bir zamanda yaplmasn tavsiye eder.965 c. 2. Sebte Riayet Etmeyenlerin Cezalandrlmas Kitab- Mukaddes dneminde Sebte riayet etmeyenlerin cezas lmd. Ancak srgnden sonra Sebti ihll edenler iin idam yerine para ve krba cezas verilmeye balamtr. Talmudik dnemde uygulanan para cezas, slam dnemde krba cezasna evrilmiti.966 slam dnemde tediben krba cezasnn en sk verildii ve hibir msamahann gsterilmedii ihll, Sebt ihlli idi.967 Baz blgelerde ise Sebt yasana slamiyetteki tazir cezasna benzer bir ceza verilmitir. Samuel b. Yahya el-Marib, Sebt gn alveri yapan Yahudilerin yakalanarak kendilerine cemaat huzurunda hakaret edildiini belirtir.968 Ancak Yahudilerin bu tr cezalar pek nemsemedikleri anlalmaktadr. 1035 tarihli bir Geniza dokmannda lomo ben Yahuda, Sebt ve bayram gnlerinde dikkat edilmesi gereken kurallar ihlal edenlere herem ilan etmelerine ramen, kimsenin aldr etmediinden yaknr.969 XI. asra ait bir baka dokmanda Nagid Mevorah tarafndan elMahallede baz Yahudilerin Sebt gnlerinde dkkanlarn amalar ya da sokaklarda alelade bir gn gibi dolamalar yeni tayin edilen ehir dayan R. Yosef ha-Leviyi ileden karmt.970 Bir responsada da Sebti ihll ettii iin bet din tarafndan krba cezasna arptrlan bir Yahudinin slm mahkemesine mracaat ederek cezadan kurtulduu belirtilir.971 2. Bayramlar (Moadim: ) slam dnemde kutlanan Yahudi bayramlarnn genel zellii, tarihlerinde dnm noktas kabul edilen nemli olaylarn anlmas veya yaadklar olumsuzluklarn hatrlanarak canl tutulmasdr. Yahudilerin bir din, bir de mill bayramlar vardr.

Goitein, Mediterranean Society, I, s. 365, 17. not. Hershler, Tuvot Geonim ve Kadmonim: Halakot abat, s. 39 (11. responsa). 966 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 356 967 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 343; Shohet, The Jewish Court, 141, 193; Baron, JC, I, s. 168-169. 968 Samuel b. Yahya el-Marib, fhml-Yahd, s. 177. 969 ve mi hu ha-mimar abat ke-takana?, ve al kol ha-mehalel moedey Adonay Bkz. Mann, The Jews in Egypt, II, s. 156; Gil, Erets Yisrael, II, s. 220. 970 Ashtor, The Number of Jews in Medieval Egypt, JJS 19 (1968), s. 17. Dokmanda bu kaytszla dayanamayan dayann grevini brakt, ancak daha sonra cemaat reisinin (nagid) sraryla grevine tekrar dnd belirtilir. 971 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 123.
965

964

447

Yahudiler tarihlerindeki baz nemli olaylar da bir bayram olarak kutlamaktadrlar.972 Yahudilerin din bayramlar yannda din ierikli bir takm mill bayramlar ihdas etmeleri geleneini, Bugn dininizi kemle erdirdim, (Mide, 5/3) ayetinin nzlundan sonra Hz. merle bir Yahudi arasnda geen konumadan da anlayabiliriz. Ayetin anlamndan bir hayli etkilendii anlalan Yahudinin Hz. mere Biz Yahudiler topluluu byle bir ayetin indii gn bilseydik, o gn bayram iln ederdik, dedii rivayet edilir.973 Tevratta zikri geen bayramlar btn Yahudilerce kabul edilirken, Hanuka ve Purim gibi srgn dneminde ihdas edilen bayramlar Karaler ve geleneksel Yahudilie kar kan baz fikir akmlar tarafndan kabul edilmemitir. Mesel, bir ksm Kara, bayramlar kltrel bir deer (zeher) kabul ederken, bayramlarn kutlanmasna iddetle kar kanlar da vard.974 Benzer ekilde Abbasler dneminde ortaya kan Yzn ve mntesipleri (srgnde olunduu iin) bayramlar kutlamann ve bu gnlerdeki yasaklara riayet etmenin gerekliliine inanmazlard. Sz konusu mezhebe gre bunlar artk bir hatra ya da (kltrel bir deer olarak) det eklinde alglanmal ve kabul edilmeliydi. Kirkisannin verdii bilgiye gre bu konuda baz Karaler de Yzn ve mntesipleri gibi dnmekteydi.975 Brnden Elfniye ad verilen bir mezhebin de Sebt dndaki bayramlarla ilgili byle dndn reniyoruz.976 phesiz bayramlarn en belirgin tezahr nee ve sevin gnleri olmasdr. Abbasler dneminde Yahudilerin bayrama girerken bir k yakmalar detti. Bu dnemde yazlm bir hukuk kitabnda, bayramn aydnlk olmas iin arefe gn akam vaktinin (arvit) giriinden hemen nce mum yaklmas belirtilmitir.977 Yahudilerin bayramlardaki yeme-ime ve elence durumu Mslman komular tarafndan u ataszyle dile getirilmitir: Yahudinin bayram tencerelerle; Hristiyannki ieklerle; Mslmannki ise kabirlerle.978 Sebt ve bayram gnlerinde gzel giyinmek ise bir baka ataszne konu olmutur. Irak blgesinde bir Mslman dierine uzun mr dilerken u ifadeyi kullanrd: mrn Yahudi elbisesi gibi uzun olsun. Khayyat ataszndeki Yahudi elbisesinin zelliini yle aklar: Yahudinin bir elbisesi olursa, onu uzun sre sadece Sebt ve bayramlarda giyerdi. Daha sonra gndelik hayatta giymeye balad bu elbise, soluklar ve ypranrsa ters evirir ve yine nce Sebt ve

Milli bayramlarna da din bayramlar kadar nem veren Yahudiler bu bayramlarn da Tevrata dayandrmaktadrlar. Talmudta Sura yeivasnn kurucusu Rav, Hanukada amdan yakmann din bir gereklilik olduunu Tesniye 32/7ye dayandrr. Sz konusu pasajda u ifadeler yer almaktadr: Eski gnleri hatrna getir. ok nesillerin yllarna dikkat et, Babana sor sana bildirecektir, htiyarlarna sor, sana syleyeceklerdir. Friedmann, The Sabbath Light, JQR, o.s. III (1891), s. 710-711. 973 Bkz. Taber, Tefsr, VI, s. 82; Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, XV, s. 340. 974 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 62, ng. trc. Nemoy, s. 395. 975 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 383, ng. trc. Nemoy, s. 52-53; Cahn, The Rise of the Karaite Sect, s. 39. 976 Brn, el-srl-Bkiye, s. 284-285. 977 Sefer ha-Measimde yer alan bu hkm Sebt gnnde bayram iin mum yaklmamas mnasebetiyle verilmitir. Bkz. Margaliot, Halakot Erets-Yisrael min ha-Geniza, s. 41. 978 dl-yahd bil-kudr; dn-Nasr biz-zuhr ve dl-mslimn bil-kubr. Bkz. Shivtil, The Image of the Jew, s. 173. Mslmanlarn bayramlarda Kuranda ismi geen nemli ahsiyetlerin mezarlarn ziyareti, Irak blgesine ait bir baka atasznde de u ekilde gemektedir: Akkay, Mekkeyi ve Yahudi kabirlerini dolat geldi. Bkz. Khayyat, The Interrelationship between Jews, s. 255

972

448

bayram gnleri, sonra da gndelik giymeye balard.979 Bu gnlerde kutlamalar dnda zaman elenceli klmak iin baz oyunlarn oynand da anlalmaktadr. Maimonidese gelen bir soruda bayram gnlerinde talarla arabna ya da meyve veya kuruyemiine oynanan oyunlarn hkm sorulmu, kumar olduunu belirten Maimonides buna cevaz vermemitir.980 Bayramlarn bir dier zellii de sinagogta ibadetle geirilen uzun srelerdir. Uzun srenin ekonomik hayata yansmasn, bayramlara rastlayan aylarda sinagoglarn ya tketimlerinin artmasndan anlamak mmkndr. Mesel, ge tarihlere ait bir Geniza dokmannda (1222-1223) Fustattaki Filistinliler sinagogunda aylk 16 rtl ya harcanrken, bu miktar Nisan aynda 26 (Fsh bayram dolaysyla), Sivan aynda 21 (Haftalar bayram), Tiri de ise 31 (ardaklar bayram) rtla kyordu.981 Bayramlarda ayrca o blgede bulunan Yahudi byklerinin kabirleri de ziyaret edilirdi. 1060 tarihli bir mektupta Kuds parnas Eli ha-Kohen Fustattaki meslekta Ebl-Hasen Allna yazd bir mektupta bir grup arkadayla el-Halldeki Atalar kabrine giderek Nagid Eb Zikri ve ailesi iin dua ettiini belirttikten sonra, bayrama yakn bir zamanda kabiri tekrar ziyaret edeceini belirtir.982 Yahudi bayramlarnn en belirgin yanlarndan biri de, hakkyla deerlendirilebilmesi iin bayram sresince i yapmann yasak olmasdr. Sebt gnnn tersine bayram gnlerinde yemek yapmann herhangi bir mahzuru olmasa da,983 bayram gnlerinde baka ilerle uramak kesinlikle yasakt. Bu durum baz responsalara da yansmtr. Tster Karaleri bu yasaa olduka dikkat ederlerdi.984 Ancak Irak blgesi Yahudileri bayram gnlerinde et tartmay bayram yasan ihll olarak grmyorlard.985 Filistin blgesine ait bir mahkeme kaydnda bayram gn limana(*) yanaan bir gemiden inmenin caiz olmad, ancak dardan onun yanna gitmenin herhangi bir mahzurunun bulunmad belirtilmitir.986 X. asra ait Badattan bir nahiyeye gnderilen responsada bayram gn len birinin ilk gn deil ikinci gn defnedilmesi emredilir.987 Amram Gaona ait bir responsada da bayram gnlerinde balk tutulamayaca ve zm toplanamayaca belirtilir.988 Bayramlardaki bu duraanlk Mslman komulara ait bir atasznde yle dile getirilir: Sebt ve bayram dnda hibir ey Yahudiyi fakr u zaruret iinde brakmaz.989

Yekn mrek misil bedenil-yahd. Bkz. Khayyat, The Interrelationship between Jews, s. 243. Responsa iin bkz. Finkel, The Responsa Anthology, s. 15. 981 Dokman iin bkz. Gil, Supplies of Oil in Medieval Egypt: a Geniza Study, JNES 34 (1975), s. 64. 982 Gil, Erets Yisrael, III, s. 78. 983 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 26 (73. responsa). 984 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 60, ng. trc. Nemoy, s. 392. 985 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 50, ng. trc. Nemoy, s. 380. (*) Yunancadan Arapaya Liman eklinde geen kelime, brncede de ( )Arapadaki ekliyle kullanlmtr. 986 Bkz. Mann, Sefer ha-Maasim liVney Erets-Yisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 14. 987 Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 170. 988 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 75 (151. responsa). yasa ile ilgili Paltoy Gaona ait bir baka responsa iin bkz. Finkel, The Responsa Anthology, s. 3. 989 Ma yufkrul-Yahd ill d ve Sebt. Bkz. Shivtil, The Image of the Jew, s. 173.
980

979

449

XI. asrda Kudste Rabbanler arlkta olduu iin cemaatin idaresi de onlarn elindeydi. Bu sebeple bayram gnlerinde Rabbanler Karalerin dkkanlarn zorla kapattrrd.990 Yedi sekiz gn sren ve bu uzun zaman ierisinde ok fazla ticar kayb olan Yahudi tccar ve esnafn Fsh ve ardaklar bayramlarnn ara gnlerinde (hol hamoed) almalarna gaonlar tarafndan msaade verilmitir.991 Ancak ehirler ve uluslararas ticaret yapan Yahudi tccarlar iin bayramda i yasa bir takm skntlara sebep olabiliyordu. Geniza dokmanlarnda yer alan bilgilerden Sebt ve bayram gnlerinde Yahudi tccarlarn itirak ettii kervanlar ya zorunlu olarak duruyor ya da bu emre daha kolay riayet iin zel kervanlar oluturuluyordu. Mnferit yolculuklarda ise Sebtte durulmas iin kervan sorumlusuna para (rvet?) veriliyordu. Ticar yolculuk srasnda Sebt ve bayram gnlerinde alma yasana riayet iin gelitirilen bir baka yol da, bu gnlerde dinlenip ertesi gnden itibaren bir nceki gn ya da hafta hareket eden kervana yetimekti. Issz yerlerden, bilinmeyen yollardan gemek iin zel klavuzlar kiralanrd. Bunlar iin harcanan para bir yana, can tehlikesi de bir baka korkulu ryayd.992 Ancak tccarlarn zorlu yolculuundaki bu hassasiyet, yerleik baz dindalarnda yoktu. XI. asra ait bir dokmanda el-Mahallede (Msr) baz Yahudilerin bayram gnlerinde dkkanlarn amalar ya da sokaklarda alelade bir gn gibi dolamalar, Nagid Mevorah tarafndan tayin edilen yeni ehir dayan R. Yosef haLeviyi ileden kartmakla kalmam, grev brakmasna da sebep olmutu.993 Ekonomik hayatn hzl deveran ettii bir toplumda birka gnlk ya da haftalk bir arann (veya an) kapatlmas iin bayram sonras elbetteki daha fazla almak gerekecektir. Yahudi tccar ve esnafn bayram sonrasna daha enerjik balamas ve a kapatma tel bir Arap atasznde yle dile getirilir: Bayramdan kan Yahudi (gibi) aklarn kapatma telnda.994 a. Fsh: Hamursuz Bayram (dl-Fatr) (Pesah/) Hamursuz bayram Nisan aynn 15. gnnden itibaren yedi gn sreyle kutlanrd.995 Nisan aynn on bei Sebtte denk gelirse, Fsh bayram ertesi gn, yani 16 Nisan Pazara kaydrlrd.996 Ancak Mslman melliflerin Fshn yedi gn sreyle kutland bilgisinin Filistin blgesinde geerli olduunu belirtmek gerekir. Irak, ran ve Suriye gibi Filistin dndaki yerlerde yaayan Yahudiler bu bayram sekiz gn sre ile
Mann, Texts and Studies, II, s. 62. Paltoy Gaona ait responsa iin bkz. Finkel, The Responsa Anthology, s. 3. 992 Sebt ve bayram gnlerindeki alma yasana riayet iin azam titizlik gsterek dindr Yahudi tccarlarn maceralar iin bkz. Ben-Tsivi, Mihtav soher, s. 180; Goitein, The Tribulations of an Overseer, s. 274. 993 Ashtor, The Number of Jews in Medieval Egypt, JJS 19 (1968), s. 17. Ancak dayan daha sonra cemaat reisinin sraryla grevine tekrar dnmtr. 994 Yahudi tli min ide, mardul-yug beya. Bkz. Khayyat, The Interrelationship between Jews, s. 241-242. 995 Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 66; Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 37; Brn, el-srl-Bkiye, s. 281; Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 196. 996 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 54, ng. trc. Nemoy, s. 384-385.
991 990

450

kutlard.997 Kirkisan, (Filistin dnda yaayan) Rabban Yahudilerin Fsh sekiz gn olarak kutlamasn Tevrata aykr bulur.998 Bu sebeple Karalerde Fsh bayram, Filistindeki gibi yedi gn olarak tespit edilmitir.999 Anan ben David Fshn balangcn Filistindeki arpa baaklarnn olgunlamasn esas almt.1000 Bu sebeple o gnlerde krlara klr ve gzlem yaplrd. Mesel 443/Mart 1052 tarihli bir Geniza dokmannda, Kuds ve Gazzelilerden mteekkil bir grup Karanin baharn gelmesiyle rnlerin olgunlap olgunlamadn tespit amacyla Gazzenin Sk Mzin kyne giderek kad Selme b. Mahmdun tarlasnda incelemelerde bulunduu belirtilir.1001 Fsh bayramnn Filistinde ilk ve son gnlerine; Filistin dnda ise ilk iki ve son iki gnlerine abaton ad verilmekteydi. Sebtte yasak olan btn hususlar, bu gnlerde de yasakt. Arada kalan gnlere ise ara gnler manasna gelen hol hamoed ad verilirdi. Bilindii zere Yahudilikte bayram gnleri almak yasaktr.1002 Ancak hol ha-moed ad verilen bu gnlerde ticar kayba uramamak iin almaya msaade edilmitir. Paltoy Gaon, Akenaz (Avrupa) Yahudilerinden gelen bir soruya cevabnda buna cevaz vermitir.1003 Bir baka responsada ise bu gnlerde Sebt yasa olmamakla beraber, bayram olduunun unutulmamas ve buna gre davranlmas salk verilmitir.1004 Fsh bayram Yahudilerin Msrdaki esaretten kurtulmalarnn ve Firavunun denizde boulmasnn ansna kutlanmaktadr.1005 a. 1. Fsh Hazrlklar Fshn yaklamasyla beraber Yahudi evlerinde bir tela da balard. Bayrama hazrlk iin ev batan aa paklanr; metal eyalar kor haline gelinceye kadar atete tutularak, cam eyalar ise yirmi drt saat iinde kez su ile doldurulup boaltlarak temizlenirdi. Bylece bu ev eyalar din adan kullanma hazr hale getirilirdi (kaer le-pesah).1006 Irak blgesinde Yahudiler bayram ncesi bu eyalarn, zellikle de bakr mamullerini kalaylatmak zere kalayclara gtrrd. Bu durum o kadar yaygn olmal ki, Arap ataszlerine dahi girmitir. Irak blgesinde Araplar arasnda ii ardan alan veya kaytarmaya alan kalfalara ya da iin bir an evvel bitmesine vurguyu u szle dile getirirdi: Krkle! Yarn Yahudi (Fsh) bayramnn arefesi.1007 a. 1. a. Mayal Arama ve Yakma (Bidikat ve Biur Hamets) Fsh bayramnn en nemli zellii, bayram boyunca mayasz gdalar yemektir. Yahudi inanna gre Hz. Musa Yahudileri Msrdan karmak iin hepsini toplam;
Jacobs, Passover, EJd, XIII, s. 163. Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 25, ng. trc. Nemoy, s. 345. 999 Nemoy-Heller, Karaites: Karaite Doctrine, EJd, X, s. 778-779. 1000 Simha-Levi, Sefer Ro Pina, s. 25, Ar. trc. 52; Schur, Toldot ha-Karaim, s. 61. 1001 Gil, Erets Yisrael, II, s. 543-544; Schur, Toldot ha-Karaim, s. 59. Nessena papirslerinden anlald kadaryla 676 ylnda rnlerin olgunlap olgunlamad yine bu kyde tespit edilmiti. Bkz. Gil, Erets Yisrael, I, s. 166. 1002 Jacobs, Passover, EJd, XIII, s. 163. 1003 Responsa iin bkz. Finkel, The Responsa Anthology, s. 3. 1004 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 72. 1005 Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 66; Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 37; bn Memmt, KavnndDevvn, s. 249; Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 196; Makriz, Htat, II, s. 479. 1006 Bloch, Jewish Customs, s. 220. 1007 nfuh! Bakir arefet mel-Yahd. Bkz. Khayyat, The Interrelationship between Jews, s. 246.
998 997

451

bu tela ve acele ierisinde Yahudiler yourduklar hamurdan ekmek yapmaya bile frsat bulamadan, mayasz ve tuzsuz hamurla yola dmlerdi.1008 Bu gnn ans olarak sonraki dnemlerde hamets ad verilen mayal gdalar yenmezdi. Bir responsada Fshta mayal bir gday yiyenin klla lm hak etmi kadar gnahkr olduu belirtilir.1009 Bu sebeple Fshta evlerde mayal bulundurulmazd.1010 Bu i sadece cemaatin isteine braklmamtr. erira Gaona ait bir responsadan rendiimiz kadaryla bet dine bal grevliler gizliden gizliye Yahudi evlerinde mayal (hamets) bulunup bulunmadn tefti de ederdi.1011 Fsh arefesinde (erev pesah), yani Nisan aynn 14. gn gne doduktan sonra mumlarla evin her tarafnda mayal bir gdann olup olmad iyice aratrlrd (bidikat hamets). Bulunan mayallar ertesi sabah yaklrd (biur hamets).1012 Bir responsada Fsh bayram Pazar gnne denk derse, arefe gn Sebte denk gelecei ve Sebtte de ate yakmak yasak olduu iin mayal gdalarn Sebtten bir gn nce, yani Cuma gnnden yaklmas gerektii belirtilir (dohe).1013 Baz Talmud rabbileri kontroln arefe gn bir kez olmasn yeterli grrken Abbasler dneminin otoriter gaonu Hayy, Talmudta mayal gdalarn yaklaca gn olan 14 Nisann 3 kez zikredilmesi sebebiyle Fsh arefesinde evin 3 kez aranmasn emreder: 14 Nisann akamnda (yani gnn ilk saatleri); sabahnda ve kontrol amacyla yakmadan nce son bir kez daha. Mayal (hamets) aramas arefe gn yaplmamsa, bu aramay bayram esnasnda yapmamal; mayal gdalar olduu gibi braklmaldr. Bunun sebebi, bu mayal gdann alnp aza gtrlme tehlikesidir. Arefe gn bakamayanlarn ise Fshn 3. gn ile son iki gn arasndaki ara gnlerde (hol ha-moed) arayabilecekleri belirtilmitir.1014 Hayy Gaon, Fshn ilk gn mayal gdalarn aratrlp yaklmasna ok nem vermitir. Gaon mayallarn arefe gnnde en az 3 kez, bu gn aranmamsa bayram arasndaki gnlerde muhakkak aranmas gerektiini belirtir. Hatta Gaon, bayram ncesi ve esnasnda yaplmayan ve yaklmayan mayal gdann, bayram sonunda aranarak yaklmasn; zira zerinden Fsh geen bir mayal gdadan yararlanmann yasak olduunu belirtir.1015 Ancak ilk gn sabahnda yakma kadar mayal da dahil hamurlularn yenmesine msaade edilmitir. Mayallar yakldktan sonra, akama kadar o gn takdim edilen bu kurban eti yeninceye kadar herhangi bir ey yenmezdi. Gaon bu sre zarfnda al bastrmak gayesiyle fndk, fstk, hurma vb. maddelerin yenebileceini belirtir.1016

Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 66. Olayn Tevrattaki anlatm iin bkz. k, 34/18. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 225-226. 1010 Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 37. 1011 Mann, Responsa, JQR n.s.10 (1920-1921), s. 354; Baron, JC, I, s. 68. 1012 Bkz. k 12/15; B.T., Pes. 4b, 5a, 28 b. 1013 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 138-139 (221. responsa); eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 227. 1014 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 138-139 (221. responsa). Fshn ilk 2 gn ile son 2 gnnn aynen Sebt gibi olduu ve Sebt yasaklarnn bu gnlerde de geerlilii tekrar hatrlanmaldr. Hol ha-moed olarak isimlendirilen ara gnler ise normal gnler gibidir; i asndan her ey yaplabilir. 1015 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 140 (222. responsa). 1016 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 44 (36. responsa).
1009

1008

452

a. 1. b. Mayal (Hamets) Satma (Mayaly Elden Muvakkaten karma) Fshtan evvel btn mayallar ve mayalanma zellii tayan (un, buday vb.) gdalar elden karlrd. Gnmzde bu ya satma, ya Fsh ncesi satp sonras satn alma ya da karlksz olarak Yahudi olmayan birine hediye ve hibe gibi yollarla gereklemektedir. Ancak slam dnemde bu tr hilelerin olmadn gryoruz. Abbas dnemi din adamlar (gaonlar) evdeki mayal gdalarn emaneten bir bakasna devrini kesinlikle yasaklamlard.1017 Konuyla ilgili gaonlardan birine gelen bir soruda mayal ya da mayalanma zellii olan gdalar Yahudi olmayan birine hediye olarak veren birinin, daha nceki senelerde bu tr bir alkanlk yoksa bu gdalar alabilecekleri belirtilir. Zira bunlar Yahudi olmayan birine verirken, tekrar alma niyetinde deildi. Bu ekilde tamamen tabi seyrinde devredilen mallarn bir Yahudiye satlmasnda da herhangi bir mahzurun olmad belirtilir.1018 Bir baka responsa da ise mayallarn Yahudi olmayan birine Fshtan sonra geri alacana dair bir ey sylemeksizin hediye olarak verilebilecei; o kimsenin de mayallar kastsz olarak geri vermesi durumunda tekrar alnabilecei belirtilmitir. Gaon, bu gdalardan yabancnn istedii gibi faydalanabileceini, verirken herhangi bir artn da koulmamasn emreder.1019 Abbasler dneminde Rabbanlerde bu uygulamann olduka yaygn olduu anlalmaktadr. Kirkisanden rendiimiz kadaryla Karaler, Fsh sonras almak zere mallarn Yahudi olmayan birine (emaneten) devretmekteydiler. Kirkisan, Rabban din adamlarnn bu yasan anlayamadn, zira Tevratta (bkz. k, 12/19) evlerinizde (ba-bateyhem) ifadesinin kullanldn; bakalarnn evlerinde bulunmasna ise deinilmedii iin muvakkat devrin dinen bir sakncasnn olamayacan belirtir.1020 a. 1. c. Fsh Ekmei (Matsa) Hazrlama Fsha zel bir dier uygulama da bu gnlerde matsa ad verilen o gne zel olarak yaplm unlularn yenmesidir. Responsalarda Fshla ilgili zerinde durulan en nemli iki konu matsa ve matsann yaplaca undur. Baz Geniza dokmanlarnda Fsh bayram ncesinde pazarlarn bir hayli canland belirtilir.1021 1048 tarihli bir dokmanda Fustattan Kudse gnderilen 10 dinarlk yardmn cemaatteki fakirlere Fsh bayramnda ihtiya duyduu unlu mamulleri temin iin harcand belirtilir.1022 Gaonlar matsa unlarna zellikle dikkat ekmilerdir. Filistine ait bir responsada Fshta lden gelen budaydan faydalanmak serbest braklrken gemiyle

Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 138-139 (221. responsa). eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 338. 1019 Responsa iin bkz. Poznanski, Inyanim onim ha-Nogaim liTkufat ha-Geonim, ha-Kedem 2-3 (1908-10), s. 30 (10. responsa). 1020 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 24, ng. trc. Nemoy, s. 344. Gnmzde Trk Yahudileri arasnda da hamets satma ilemi yaplmaktadr. Hamets satma kurallar ve bir din adamna satmas iin verilen vekletname rnei iin bkz. Behar, El-Gid Para el Pratikante, s. 204-205. 1021 Goitein, Mediterranean Society, I, s. 195. 1022 Mann, The Jews in Egypt, II, s. 146. Belge Gil tarafndan yeniden neredilmitir. Bkz. Gil, Erets Yisrael, II, s. 263-264.
1018

1017

453

gelen krmz budaydan faydalanmak yasaklanmtr.1023 Irak blgesine ait responsada ise Fsh iin hazrlanan unun depolanrken, yerden 3-4 basamak ykseklikte bir platformun stne, birbirinden uzak olarak konmas; bu platformun da deponun ortasna, kelerden uzak bir yerde kurulmas emredilir.1024 Her iki responsada da temel endie rutubetten dolay buday ve unun mayalanma endiesidir. Nahon Gaona gelen sorulardan birinde, kyde deirmen olmad iin o kydeki deirmende yaplan unun Fsh matsas iin kullanlp kullanlamayaca sorulmu, Gaon unun kullanlabileceini, ancak yabanclar tarafndan yaplan unlu mamullerin kullanlamayacan belirtmitir.1025 Rabbanler matsalarn sadece budaydan olmasn kabul etmilerdi.1026 Fshta yaplacak matsalar iin kullanlacak un ve bunun hammaddesi budaya ok dikkat edilirdi. Hem Irak hem de Filistin Yeivalarna eitli zamanlarda gelen sorularda tarladan rn kaldrldktan sonra, bu rnn unuyla Fshta matsa yaplp yaplamayaca sorulmu; gaonlar da bu rnn ziraat vergisi (teruma) verilmemise bundan yaplan matsann yenmesinin caiz olmadn belirtmitir.1027 Matsann yaplmas zel bir ihtimam gerektiriyordu. Matsa yaplrken una su kartrldktan sonra beklenmeksizin hamurun yorulmas gerekirdi. Bu, Musann (a.s) Msrdan srailoullarn karrken ki acelesini sembolize etmektedir. 1028 Matsann hamuru lk su (mayim rothim) ile yorulmaldr. Piirilmesinden sonra zerine bal veya baharat dklen matsalar Fsh gnlerinde yenebilir. Ancak, dua (agada) sofrasnda sederin bir paras olan matsalarn su, un ve tuzla mamul olmas gerekir. Dier matsalar bu sofralarda bulundurulmamaldr.1029 Natronay Gaona Fshn giriinden hemen nce yorulan bir hamurun, Fshta kullanlp kullanlamayaca sorulmutu. Gaon cevabnda Fsh hamurunun yorulmas ile frna srlmesi arasnda 1 millik bir mesafe yrnebilecek kadar bir sre gemesi gerektiini (Gaon burada Kaplcalarla Taberiye aras eklinde mesafeyi somutlatrr: Hamatan mi Tiverya), bu sreden sonra hamurun mayalanm kabul edildiini belirtir.1030 Kohen Tsadek ise bunu o dnemde kullanlan bir zaman birimi ile be eyrek (hame revi) eklinde ifade eder.1031
1023

Bkz. Margaliot, Halakot Erets-Yisrael min ha-Geniza, s. 41 (Hkm Sefer ha-Measimde yer almaktadr). 1024 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 192 (268. responsa). 1025 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 192 (267. responsa). 1026 Schur, Toldot ha-Karaim, s. 66. 1027 Irak blgesi iin bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 339 (25. responsa); Filistin blgesi iin bkz. Margaliot, Halakot Erets-Yisrael min ha-Geniza, s. 41 (Hkm Sefer ha-Measimde yer almaktadr). Ayn hkm ayn kitabn bir baka blmnde tekrar dile getirilmitir. Bkz. Rabinowitz, Sefer haMaasim liVney Erets Yisrael Tarbits 41 (1971-72), s. 286. 1028 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 339 (26. responsa). 1029 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 339 (26. responsa). Gnmzde srailde kakaolu vb. matsalar Fsh gnlerinde yenmekle beraber, seder sofralarnda bulundurulmamaktadr. 1030 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 225-226. Gaon Kohen Tsadekin benzer bir fetvas iin bkz. Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 106. Dokman Arapadr. brnce trc. iin bkz. 107. Trkiyede hamurun yorulmas ile frna srlmesi arasndaki sre 18.5 dk. olarak kabul edilmektedir ki, bu sre gaonun verdii sreyle de rtmektedir. Bilgiyi veren Yusuf Altnta Beye teekkr ederim. 1031 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 106.

454

Mellifi mehul bir responsada Yahudilere ait bir frn veya ekmek piirme yeri yoksa Yahudi olmayan birine (goy) ait frnda Fsh matsasnn nasl yaplaca sorulmutu. Gaon Yahudi olmayan birine ait frn kullanmadan nce, frncnn leen, ekmek tahtas vb. malzemelerinde mayal bir hamur krntsnn olup olmadnn iyice aratrlmasn ve matsann bu ilemden sonra yaplmasn belirtmitir. Gaon bu ilemin i bittikten sonra yaplmas durumunda yaplan matsalarn yenemeyeceini zellikle tasrih eder.1032 Fsh bayramnda matsalarn Yahudi olmayanlara (Mslman) yaptrlmasyla ilgili bir fetvada Tsameh Gaon, bunda bir saknca olmadn; ancak kime yaptrlrsa yaptrlsn hamurun yorulmasyla frna srlmesi arasnda mayalanmaya frsat verilmemesine dikkat edilmesini belirtmitir. Gaon, kendilerinin bu konudaki uygulamalarndan (minhag) hareketle baz tavsiyelerde bulunmutur: Frnn abuk snmas iin kuru aalar yakn! Yapm esnasnda fazla hamurun bulunmas durumunda kalanlar mayalanabilecei iin az miktarda hamur yourun!1033 Hayy Gaona ait bir responsada ise, Fsh bayramlarnda youn talebe binaen Yahudi frnclarn matsa yetitirememeleri zerine, Mslman frnclarn hazrlad matsalarn yenip yenmeyecei konusuna deinilmitir. Gaon Mslman frncnn yapt matsalarn yenmesine ancak yapmna nezaret edilmesi artyla cevaz vermitir. Fakat gaon bunun, Fsh sederinde zerine dua okunacak matsa olmamas konusunda da zellikle uyarr. Seder matsas ancak bir Yahudi tarafndan yaplmaldr.1034 Anan ben David Fshta yenen matsalarn fakirlerin yiyecei olan arpadan yaplmasn emretmiti.1035 Ancak Anann bu gr kabul edilmekle beraber, sonraki dnem Kara ulemas matsann aspur (yalanc safran/kutrum), buday, yulaf, pirin vb. herhangi tahldan yaplabileceini kabul etmitir.1036 Ancak Karalerde matsann yaplaca unun, suyun ve budayn hazrlanmas aamasnda Rabbanler kadar hassas olmadklar belirtilmektedir.1037 Anan ben David, o dnemde sadece zengin insanlarn yiyebildii buday ekmeinin, mayasz dahi olsa Fsh bayramnda mayal (hamr) gibi haram olduu kanaatindeydi.1038 a. 2. Fsh Sederi Responsalar Abbasler dnemindeki Fsh sederi uygulamalar hakknda kymetli bilgiler yansmtr. Fshn balad ilk gece evde zenle bir sofra hazrlanrd. Seder ad verilen bu sofra dzeninde matsalar haricinde, Yahudilerin Msr esaretinde yedikleri yavan yemekleri hatrlatan maydonoz veya kereviz gibi tad ac olan yeillikler (karpas); elma, tarn ve arap karm hazrlanan bir macun (harotset); zerinde et bulunan kemikli bir para (korban); Mabedte yaplan takdimeyi

1032 1033

eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 339. Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 107. 1034 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 181, 184 (10. responsa). 1035 Gil, Erets Yisrael, I, s. 645. 1036 Simha-Levi, Sefer Ro Pina, s. 26, Ar. trc. 54. Gnmzde ise Karaler matsalarn Rabbanler gibi sadece budaydan yapmaktadrlar. Bkz. Schur, Toldot ha-Karaim, s. 66. 1037 Hebrew Review, The Sect of the Caraites, June 17, 1836, s. 336. 1038 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 53, ng. trc. Nemoy, s. 383-384.

455

hatrlatan halanm yumurta ve bu takdimelerdeki tuzu hatrlatan tuzlu su bulunurdu.1039 Gnmzde Fsh sederinde asgari matsa st ste konmakta, Fsh agadas okunmaya balaynca ortadaki matsa alnarak ikiye blnmekte; biri yenirken, rt altnda saklanan dier para ise yemein sonunda yenmektedir.1040 Ancak Abbasler dneminde Hayy Gaona ait bir responsada o dnemde (XI. asr) matsalarn blnmesi eklinde bir detin olmadn reniyoruz.1041 Fsh sederinin sonunda matsa yenir ve matsadan sonra da herhangi bir ey yenmezdi (eyn maftirin ahar ha-Pesah afikomin). Sz konusu matsa, Kitab- Mukaddes zamannda sofrada yenen kurbann yerine ikme edilmiti. O dnemde kurban etinden sonra bir ey yenmez ve azdaki o tatla yatlmasnn tavsiye edilmesi gibi, Abbasler dneminde de Hayy Gaon, arap, bal, ya vb. yiyeceklerin alnmayp zeytin byklnde (ka-zayit) bir matsann yenerek yatlmasn tavsiye etmitir.1042 Fsh sederine nee katan zelliklerden biri de Drt kadeh arap (Erba Kosot) ad verilen drt bardak arabn iilmesidir. Fsh yemeinde agada, bu arap eliinde okunurdu. Fsha zel agada blm blm okunur ve her blmn okunmasndan sonra bir bardak arap iilirdi.1043 Fsh sederiyle ilgili olarak Abbasler dneminde gnmzdeki uygulamadan farkl bir uygulama daha dikkat ekmektedir. Hayy Gaona ait bir responsadan rendiimize gre, Fsh sederinde nce yemek yeniyor, sonra da agada okunuyordu.1044 Fsh sederinde, Yahudilerin Msrdaki esaretlerinin unutulmamas ve gelecek nesillere hatrlatlmas iin o gnleri anlatan hikayeler (agada) okunurdu. Abbas dnemi gaonlarndan Yahuday ve Kohen Tsadek, Fsh sederi ve sederde okunan agada ile mstakil kitaplar telif etmilerdi.1045 Kirkisan, Rabban Yahudilerin, evlerinde snnetsiz biri varsa, bu kimselerin Fsha (sederine) itirak ettirilmediini belirtir.1046 a. 3. Bayramlama ve Kutsal Meknlar Ziyaret Abbasler ve Fatmler dneminde Fsh bayram ile ilgili bir dier det de, peygamberlerin ya da Yahudi byklerinin mezarlarnn ziyaret edilmesiydi. Karaler Fsh bayramnda Remlede bulunan Samuel peygamberin trbesine gider ve iki gn boyunca Samuel peygamber iin yazlm din iirler okurdu.1047

Jacobs, Passover, EJd, XIII, s. 167; zen, s. 216-217; Alalu ve dr., s. 16-17. Bkz. Behar, El Gid Para El Pratikante, s. 220. 1041 Bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 179. 1042 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 44 (36. responsa); eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 185. 1043 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 185 (11. responsa). 1044 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 179. Gnmzde ise nce agada okunmakta, sonra da yemek yenmektedir. Fsh agadasnda okunan metin iin bkz. Mishcon, A Study in the Passover Haggadah, JQR, n.s. 14 (1923-24), s. 501-503. 1045 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 179. 1046 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 24, ng. trc. Nemoy, s. 343. 1047 Samuel: Tomb of Samuel, EJd, XIV, s. 785.
1040

1039

456

1034 tarihli bir dokmanda Kuds gaonu lomo ben Yahuda Kudste Fsh bayramnn ilk gn, oluk ocuk, kadn erkek btn cemaatin sinagogta bayram kutlamak ve Tevrattan paralar okumak zere Maara ad verilen sinagogda toplandklarn haber verir.1048 Msrda da mukaddes kabul edilen baz yerler Fsh bayramnda ziyareti aknna urard. Fsh bayramndan bir hafta sonra yar aynn balangcnda el-Mahalle kasabasndaki mukaddes kabul edilen tarih Tevrat tomarlar ziyaret edilirdi.1049 Bu gnde Yahudilerin Fshlarnn Mslman komular tarafndan tebrik edildii anlalmaktadr. Kirkisan, her ne kadar Rabbanlerin kendileri bayram sresince evlerinde mayal bulundurmasalar da, Fsh bayram sresince Yahudi olmayanlarn evlerine mayal getirmelerinde bir saknca grmediklerini belirtir.1050 Kirkisannin polemik amacyla dile getirdii bu uygulamann dikkat eken taraf aslnda, farkl dinden olan Mslman komularn, Yahudi komularnn mbarek gnlerine kar gsterdikleri bir ilgi ve saygy da gstermektedir. Muhtemelen bu sevinli gnlerinde komularna bayram mbarei iin gelen Mslman komular, damak zevklerine uymayan mayasz gdalar yiyemedikleri iin, kendi yiyeceklerini yanlarnda gtrm olmalardr. Abbasler dneminde ayrca Irak blgesinde yerel bet dinler, cemaatlerindeki 20 ya zeri kimselerden topladklar senelik verginin ilk taksidini Fshta tahsil ederdi.1051 b. Haftalar (avuot/) Bayram (dl-esb/dl-unsura/dl-hitb)

avuot kelimesi brncede Haftalar manasna gelmektedir. Fsh bayramnn ikinci gnnden sonraki yedinci haftada (ellinci gnde) kutlanrd.1052 Eb mrn et-Tiflis, Mlik er-Reml ve Cibl blgesinde ortaya kan Mieveyh gibi, geleneksel Yahudilie aykr grler serdeden kimseler Haftalar Bayramnn Pazar gnleri kutlanmas grndeydi. Kirkisan, Basradaki baz Yahudilerin kutlama ekilleri farkl olsa da, bu bayramn Pazar gnnde kutlanmas gerektiine inandklarn belirtir.1053 Haftalar bayram Sivan aynn 6. gnnde kutlanmaktadr.1054 Mabedin ayakta olduu dnemde iftiler bir kr takdimesi olarak seilen ilk mahsullerini (bikurim) takdim iin Kudse gelirdi.1055 Ancak Mabedin yklmasndan sonra Haftalar Bayram yeni bir hviyet kazanmtr. Bu dnemden sonra Yahudiler bu bayram, Tr-i Snda Hz. Musaya Tevratn ve On Emirin verilmesinin ansna kutlamaya balamlardr ki,
Gil, hunot ha-Yahudim bi-Yerualayim, alem 2 (1976), s. 23; a.mlf., Erets Yisrael, II, s. 215. Bu srada sinagogun bitiiindeki duvarn bir blmnn kt haber verilir. 1049 Goitein, Mediterranean Society, V, s. 24. 1050 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 24, ng. trc. Nemoy, s. 343. Kirkisan Rabban Yahudilerin bu tutumunun Tevrata aykr olduunu (bkz. k, 12/19; 13/7) belirtmek iin dile getirmitir. 1051 ha-Bavl, s. 85. 1052 Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 37; Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 196. 1053 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 57, ng. trc. Nemoy, s. 389-390. 1054 Brn, el-srl-Bkiye, s. 281; Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 196. 1055 k 23/16; 34/22; Tensiye 16/9; Levililer 23/ 10 vd.; Brn, el-srl-Bkiye, s. 281.
1048

457

bu sebeple slam kaynaklarda bayramdan vahiy alma bayram (dl-hitb) eklinde bahsedilmektedir.1056 Dier hac bayramlarnn (ardaklar ve Fsh) tersine, Haftalar Bayramnn ok belirgin bir kutlama merasimi yoktu. Gerek Tevratn Sina gibi yeil ve aalk bir dada verilmesi gerekse zira rnlerin hasat zamanna denk gelmesi sebebiyle bayramda sinagoglarn iek vb. yeilliklerle sslenmesi detti.1057 Haftalar Bayramndaki bir dier dette, sinagoglarda Rut kitabnn okunmasdr. Bayramdan nceki son Sebt gn sinagoglarda Sefer Toradan nce Rut kitabnn tamam okunurdu. slam dnemde son eklini alan Talmud zeyli Masehet Soferimde Rutun ilk blmnn (ilk iki bap) bayramn ilk gn, son blmnn (son iki bap) ise ikinci gn okunmas emredilir.1058 Tudelal Benjamin Fustatta bu bayram Filistinliler cemaatiyle Irakllar cemaatinin bir araya gelerek kutladklarn belirtir.1059 Bayramn bir dier zellii ise bayram sresince fndk, fstk tr yemilerle stl ve tatl gdalarn (katif) yenmesidir. Bunlar Hz. Musa ile Msrdan kan Yahudilere lde bulunduklar srada Allah tarafndan verilen menni sembolize ederdi.1060 Haftalar bayram Abbasler dneminde yeni bir anlam kazanmtr. Mslmanlarn bayram gnlerinde tertip ettikleri mezar ziyareti deti Yahudiler tarafndan da benimsenmitir. Ben-Yakovun X. asrdan sonra baladn belirttii bu det sebebiyle, Haftalar bayram slam dnemde Ziyaret bayram (Ar. dzziyre/b. Hag ha-bikur) olarak isimlendirilmeye balamtr.1061 Irakta Haftalar Bayramnn ilk sabah Hizkl peygamberin mezarnn zerindeki sim ve srma ile ilenmi nakl ipek rtler deitirilirdi. Gnein domasndan bir saat evvel gerekleen bu ii, o sabah sinagoga en fazla ba yapan kimse gerekletirirdi. Bu ii yerine getirmek dnyann en byk bahtiyarl kabul edilirdi. Bu kimse ayrca haftaray okumak ve Sefer Torann bulunduu perdeyi de kaldrma hakkn elde ederdi.1062 Haftalar Bayramnda Yahudiler Hizklin kabrine akn ederdi.1063 Cahil Yahudiler ziyaret ettikleri kabirleri perlerdi. Bu sebeple Irakta Haftalar Bayramna
Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 66; Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 196; Makriz, Htat, II, s. 465. Yahudilikte Tevratn Musaya verilmesine Zman Matan Toratenu denmektedir. Bkz. Mann, Anans Liturgy, JJLP 1 (1919), s. 337. 1057 Jacobs, Shavuot, EJd, XIV, s. 1321; Alalu ve dr., s. 30-31. 1058 Bloch, Jewish Customs, s. 250. 1059 Benjamin, s. 85. 1060 Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 196. Menn, sriloullar Msrdan ktktan sonra Tihde iken kendilerine bldrcnla verilen kudret helvas idi. Bkz. Bakara 2/57, Araf 7/160; Th 20/80; Kalkaend, Subhl-A, XIII, s. 263. Tevratta da menn iin benzer ifadeler kullanlr (Saylar 11/7-9). Tevratta menn iin ayrca ekmek (k 16/4), ball yufka (k 16/31), gklerin buday (Mezmurlar 78/24), baya ekmek (Saylar 21/4) tabirleri de kullanlmtr. srailoullar dolar ve onu devirir, deirmende tr yahut havanda dverdi. Tencerede halar ya da pide yaparlard. Tad ise taze ya tad gibi idi. Bkz. Saylar 11/8. 1061 Ben-Yakov, d al-Ziyara be-Bagdad, Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 1 (1945-46), s. 37. 1062 Hayat, irey ha-Aliya le-Keverot ha-Kadoim be-Bavel, evet ve Am, II (1973), s. 466; BenYakov, d al-Ziyara be-Bagdad, Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 1 (1945-46), s. 39. 1063 Benjamin, s. 69.
1056

458

(Kabir) pme bayram da denmekteydi.1064 Bu gnlerde resl-clut ve yeiva bakanlarnn da itirak ettii byk enlikler tertip edilir; enlikler sresince trbe evresinde kamplar kurulurdu.1065 Kabir yannda toplanan kalabalklar mumlar yakar, defler eliinde oradaki Yahudi grevlilerden (gabayim) satn aldklar mendilleri (degelim) sallayarak ilahiler okurdu.1066 enlik gnlerinde buraya Arap tccarlar da gelirdi.1067 Haftalar Bayramnda trbeyi ziyaret eden Yahudiler memleketlerine dndnde komular, hayatlarnn kalan dnemleri de en az trbe ziyaretindeki kadar tatl olmas iin muhtelif tatllar getirirlerdi. Dnenler de yanlarnda getirdikleri hurmalar ikram ederlerdi. Bu arada ocuklar da unutulmazd. Baz Yahudi hanmlar ziyarete giderken gtrdkleri malzeme ile orada ocuklar iin elbiseler diker; orada dikildii iin mukaddes kabul edilen bu elbiseleri giydirmeye zellikle dikkat ederlerdi. ocuklar iin ayrca muhtelif oyuncaklar da getirilirdi.1068 Msrda ise Kudse hac iin gidemeyen Yahudiler, aileleriyle beraber Dumh sinagogunu ziyaret ederlerdi.1069 Karalerde ise Haftalar bayram Fshtan sonraki ilk Sebti mteakip 50. gnde kutlanrd. Tevratn emrinin (bkz. Levililer, 23/15) bu olduuna inanan Karalerin Haftalar bayram bu yzden hep Pazar gnne denk gelmitir.1070 Karaler Haftalar Bayramnn Rabbanlerde olduu gibi Sivann 6. gn kutlanan Tevratn Musaya inzali (matan Tora) ile hibir ilgisinin olmadn kabul etmekte; bunu sadece ilk rn bayram olarak kutlamaktadr.1071 Tevrata dn sloganyla hareket eden Karalerin Tevrat sonras dnemde ihdas edilen bu deti ilglar kendi prensipleri asndan makul grnmektedir. Haftalar bayramnda ise sinagoglarda yaplan ibadetlerde gnlk ibadetlere ilaveten gnn Mezmuru olarak 85. Mezmur; musaf (ilave) olarak ise 68. ve 75. Mezmurlar okunurdu.1072 c. Tia be-Av Gn () Av aynn (Temmuz-Austos) 9. gn Yahudi tarihinin en acl gn kabul edilir. Yahudi tarihinde unutulmayacak felaketler bu gnde yaanmtr. Minada bu tarihte Yahudilerin (a). Musann emrine uymamalar sebebiyle 40 yl lde dolamalar; (b). Sleyman Mabedinin Buhtunnasr tarafndan yklmas (m.. 586); (c). Srgn dn in edilen Mabedin Romallar tarafndan tekrar yklmas (m. 70); (d). Bar Kohba isyannn Romallar tarafndan bastrlmas (m. 135) ve (e). Roma

1064 1065

Hayat, irey ha-Aliya le-Keverot ha-Kadoim be-Bavel, evet ve Am, II (1973), s. 461. Benjamin, s. 69; Petachia, s. 104. 1066 Ben-Yakov, d al-Ziyara be-Bagdad, Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 1 (1945-46), s. 38. 1067 Benjamin, s. 69; Petachia, s. 104. 1068 Ben-Yakov, d al-Ziyara be-Bagdad, Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 1 (1945-46), s. 39. 1069 Makriz, Htat, II, s. 465. 1070 Simha-Levi, Sefer Ro Pina, s. 25, 124, Ar. trc. 53, 167. 1071 Mann, Anans Liturgy, JJLP 1 (1919), s. 337. 1072 Nemoy, Studies in the History of the Early Karaite Liturgy, s. 329.

459

imparatoru Hadrian tarafndan Yahudilere Kudse giri yasann konmas (m. 136) gibi be byk felaketin yaand belirtilir.1073 slam ncesi dnemde Yahudilere Roma tarafndan konan Kudse giri yasa sadece Tia be-Av gn kaldrlrd. Yahudiler asrlar boyu (135-638 yllar aras) senede bir gn ehre girebiliyordu.1074 Bizansn Hristiyanla girmesine kadar siyas olan bu yasak, Hristiyanln benimsenmesinden sonra Yahudi dmanl ile beraber din bir boyut kazanmtr. Bordeauxlu hacnn (m. 333) belirttiine gre, ylda bir kez Mabed alanna girebilen Yahudiler, buradaki bir ta yalarla mesh ederek Mabedin yklmasna yakalarn-paalarn yrtarak alard.1075 Kilise babalarndan St. Jerome Yahudilerin kendi zamannda Tia be-Av gnnde ancak cret karl Kudse girmelerine msaade edildiini u szlerle anlatr: Bu gne kadar ikiyzl kiraclarn (Yahudiler) Allahn olunu ldrmeleri sebebiyle Kudse girmeleri yasaktr. Alayp zrlamadka da bu msaade onlara verilmeyecektir. Mabedin kalntlarna alamalarna ancak (senede bir kez o da) belli bir cret karl izin verilecektir. Nasl Mesihin (Hz. sa) kann dktler; brakn onlarn da gzyalar dklsn... Kuds Romallar tarafndan tahrip edildii gn, (gya) Rabn gazabn celp etsin diye, yrtk prtk elbiseler iinde yaslara brnyorlar Perian halkn ocuklar mabetlerinin yklmasna alayp szlyor. Ancak onlara merhamet etmeye demez.1076 Yahudi tarihinde, Kudsn kuatlmas 17 Tamuzdan dme tarihi 9 Ava kadar ki 3 haftalk sre, felaketler dnemidir (tlata di-puranuta). Bu gn, matem gn olduu iin haz veren eylerden kanlrd. Bu, Tevratn bir emri olmayp din adamlarnn ihdas ettii bir uygulama idi. Bu gnlerde et yenmez, arap iilmez, sslenilmez, koku srlmez, cinsel iliki vb. haz veren davranlardan kanlrd. Mabedin bu gnde yklmasndan dolay Av aynn 9u yas ve oru gn olarak benimsenmitir.1077 Arefe gn (8 Av) sinagoga gidilir ve ibadet esnasnda Yeremyann Mersiyelerinden (Megilat Eha) blmler okunurdu. Ertesi gn sinagoga gidildiinde tefilin taklmaz ve talit giyilmezdi.1078 9. gnn bitiminden sonra oru alsa dahi Av aynn 10. gn Mabed yanmaya devam ettii iin, leye kadar et yeme ve arap ime yasa devam ederdi.1079 Tia be-Av yas gn kabul edildii iin, yasn en belirgin tezahr olarak o gn sandaletsiz dolalrd. O gnde btn Yahudiler yaln ayak dolar, ikindi ibadeti (minha) iin sinagoga giderken sandaletlerini ellerinde tard. kindi ile akam vakti aras sinagogda ibadetle geirilirdi. Yine bu gnlerde sinagoglarda yere serilen tefriat kaldrlarak toprak zemine oturulurdu. Akam ibadetinden sonra ise elde gtrlen
M., Taan. 4:6. Bunlardan lde dolama ve Mabedin Buhtunnasr ve Roma tarafndan yklmas (ilk madde) Brn tarafndan da verilmektedir. Bkz. el-srl-Bkiye, s. 282. 1074 Bu yasak Kudsn fethiyle beraber Hz. mer tarafndan kaldrlmtr. 1075 Gil, The Jewish Community, s. 165, 2. dipnot. 1076 Gil, The Political History of Jerusalem, s. 2. Yahudiler bu sre zarfnda Taberiyeyi ziyaretgh haline getirmilerdi. Kara alimlerden Sehl b. Mazliah, Sefer ha-Mitsvot adl kitabnda Roma dneminde molozlar ve akallarn diyar olan olan Kudse giremeyen Dou Yahudilerinin ibadet etmek iin Taberiyeye (Maziah) geldiklerini belirtir. Bkz. Assaf, Makorot u Mahkarim, s. 17 1077 B.T., Taan. 30b. 1078 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 103 (191. responsa). 1079 Fasting and Fast Days, EJd, VI, s. 1195; Alalu ve dr., s. 35; zen, s. 178.
1073

460

sandaletler giyilerek evlere dnlrd. Ashtor, Yahudilerin bu davranlarnn Mslmanlarla (nohri) mterek yaanan mahallelerde komular tarafndan hi de garipsenmediini belirtir.1080 Bir responsada Av aynn 9unda Irak blgesinde ayakkab giyilmedii ve bastonlarn kullanlmad kaydedilmitir.1081 Sevin alameti kabul edilecei iin Tia be-Avda yeni elbiseler giyilmesi de ho grlmemitir.1082 Tia be-Av gn akamlar evlerde mum ya da kandil de yaklmazd.1083 Bu gnde ayrca ykanlmazd. Amram Gaon Tia be-Av gn ykanmann yasak olduunu; ancak ellerin veya bedenin kirlenen ksmlarnn ykanmasnda ise herhangi bir mahzur olmadn belirtir. Bu gn haz veren her eyden kanmak gerektii iin din adamlar scaktan dolay kuruyan ellerin nemlendirilmesini bile gnn kutsiyetini ihll olarak deerlendirmilerdir.1084 Yine o gece uykunun hazzn yaamamak iin ba altlarna yastk yerine ta veya sert cisimler konarak uyunurdu.1085 Bir responsada gaon, bu sre zarfnda Sebt gn hari arap iilmemesi gerektiini belirtir.1086 Yine haz verir endiesiyle Eyb kitab hari Kitab- Mukaddesten dier blmler dahi okunmazd. Sar aloma ait olduu zannedilen bir responsada Gaon Av aynn 9unda Tevrattan Tesniye (4/25 vd.), Neviimden ise 8/13 ve devamnn okunmasn belirtir.1087 Tia be-Av gn allp allmayaca konusu, Yahudi cemaatlerinin rf ve detlerine braklmt. Amram Gaon bu gnde Kefret gn iin geerli olan yasaklarn geerli olduunu belirtir. Ancak Kefret gnnn tersine bu gnde Sebt kurallar geerli deildir.1088 Bu sebeple Tia be-Avda herhangi bir alma yasa olmamasna ramen baz Yahudi cemaatleri dinlenmeyi tercih ederlerdi. Ancak din adamlar Av aynn girmesiyle beraber ilerin mmkn olduunca azaltlmasn ve 9. gnde gnn nemine uygun davranlmasn salk verirlerdi.1089 Tia be-Av gnlerinden nce cemaat kasaplar (ohet) hayvan kesimlerinden imtina ederdi. Bunun sebebi ise, haz veren eylerden kanma gn olan Tia be-Avda et tketiminin nne gemekti. Bunun bir dier sebebi de o gnlerde ete olan talebin azalmas ve mevcut etlerin bozulmas idi.1090

Ashtor, ha-Tsom be-Galut Sfarad ve Yimael, Mahanayim 82 (1963), s. 46. Trk Yahudileri iin hazrlanm bir ilmihal kitabnda Yahudi olmayanlarla (goy) kark oturan Yahudilerin deri ayakkab giymelerine cevaz verilmitir. Bkz. Behar, El Gid Para El Pratikante, s. 257. 1081 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 103 (191. responsa). 1082 Ashtor, ha-Tsom be-Galut Sfarad ve Yimael, Mahanayim 82 (1963), s. 47. Ancak Ashtorun verdii bir responsadan renildii kadaryla yeni elbise alan biri illa da giymek isterse, alnan yeni elbise bir kez giyip karlarak, gya eski hale getirilmi oluyor; 9. gn bu (yeni) elbiseyi giyilebiliyordu. 1083 Gnmzde sinagoglar dk voltajl lambalarla ok az da olsa aydnlatlmaktadr. Bkz. Behar, El Gid Para El Pratikante, s. 257. 1084 Ashtor, ha-Tsom be-Galut Sfarad ve Yimael, Mahanayim 82 (1963), s. 46. 1085 Ashtor, ha-Tsom be-Galut Sfarad ve Yimael, Mahanayim 82 (1963), s. 47. 1086 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 263. 1087 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 263; Bloch, Jewish Customs, s. 313. 1088 Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 176. 1089 Ashtor, ha-Tsom be-Galut Sfarad ve Yimael, Mahanayim 82 (1963), s. 47. 1090 Ashtor, ha-Tsom be-Galut Sfarad ve Yimael, Mahanayim 82 (1963), s. 46.

1080

461

Tia be-Avda blgede mukaddes kabul edilen tarih sinagoglar da ziyaret edilirdi. Seyyah Benjamin Cezre-yi bn merde Ezra tarafndan yapld kabul edilen sinagogun bu gnde Yahudilerin aknna uradn haber verir.1091 d. Ylba (Ress-sene) (Ro ha-ana/) Yahudilikte ylba, Tir aynn ilk gn kabul edilmektedir.1092 Ro ha-ana ad verilen bu gn Yahudilerin Msr esaretinden kurtuluunun yl dnmdr. Yln yedinci aynn ilk iki gn Ro ha-ana olarak kutlanmaktadr.1093 Baz durumlarda bayram gnlerini teleyen Rabbanlerin tersine Karalerde Ro ha-ana yln herhangi bir gnnde olabilmektedir.1094 Bu gnn bir dier zellii de Yahudi inancna gre Hz. brahimin olu shak kurban etmekle bu gnde emrolunmasdr.1095 Samimi ve teslimiyeti davran ile shak azat edilmi, Allah onu bir ko ile deitirmitir.1096 Bu sebeple Nveyr, Ro haanay Mslmanlarn Kurban bayramna benzetmektedir.1097 shakn kurban edilmesi Yahudi ibadetinde sinagogtaki Tevrat okumalarna dahil edilmitir. Bu gnlerde sinagoglarda Tevratn shakn doumu ve kurban edilmesi ile ilgili blmleri okunurdu.1098 Ro ha-anann bir dier zellii de bu gnde ko boynuzundan mamul ofarn alnmasyd.1099 Bu gnde ofar alnmaya Mabedin yklmasndan sonra balanmtr.1100 ofar alnd iin Ro ha-anaya Yom Terua (ofar alma gn) veya Zihron Terua (afor sesi ile anlma) ad da verilmektedir.1101 Ancak ofar, Rabbanlere zg bir uygulama idi. Abbasler dneminde ortaya kan Karaler, sz konusu ayette geen zihron terua ifadesini ofar alma manasna deil, o gn yaplan ibadetlerde sesi biraz daha ykseltme eklinde yorumladklar iin ofar almazlard.1102

Benjamin, s. 60. Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 66. 1093 Alalu ve dr., s. 38. Makdis ve muhtemelen ondan naklen Nveyr ve Makriz bu bayram Resehr (Ay ba) olarak isimlendirmektedirler. Bkz. el-Bed vet-Tarh, IV, s. 37; Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 195; Makriz, Htat, II, s. 479. 1094 Nemoy-Heller, Karaites: Karaite Doctrine, EJd, X, s. 778-779. 1095 slm inannda kurban edilen shak deil, smaildir. Konuyla ilgili olarak bkz. Kksal, Peygamberler Tarihi, I, s. 186-193; Yiit, Peygamberler Tarihi, s. 290. 1096 Brn, el-srl-Bkiye, s. 275; Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 37; Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 195; Makriz, Htat, II, s. 479. 1097 Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 195. 1098 Bu gnlerde Tekvin 21/1-34 (shakn doumu); Tekvin, 21/1-24 (shakn kurban edilmesi) okunurdu. Bkz. Bloch, Jewish Customs, s. 153; zen, s. 206. 1099 Brn, el-srl-Bkiye, s. 275. Ahimaets kroniinde Yahudilerin her Ro ha-anada ofar ttrdkleri belirtilir. Bkz. Sefer Yuhasin [The Chronicle of Ahimaaz], s. 14, ng. trc. 85. 1100 Finesinger, The Shofar, HUCA 8-9 (1931-1932), s. 210, 213; Bloch, Jewish Customs, s. 146. 1101 Bkz. Levililer, 23/24; 25/9; Saylar, 10/6. 1102 Weis, The Anti-Karaite Tendency of R. Saadya, s. 231-232; Kasm Abduh, el-Yehud f Msr, s. 60.
1092

1091

462

Sadiya Gaon bu gnde ofar alnmasnn sebebini Musaya 10 Emirin verilmesi, Mabedin iki kez yklmas ve Mesihin geliini mjdeleme olarak aklamaktadr.1103 Ro ha-ana gn sinagogda gnlk ibadette Amida duasna dua daha (musaf) ilave edilirdi: Tanrnn hkmranlnn vurguland Malhuyot; her nesli yarglayan Tanrnn Yahudileri hatrladn itiraf olan Zihronot ve Ro ha-anann zellii olan ofarla ilgili blmler olan ofarot.1104 Sebtte geerli btn yasaklar Ro ha-anada da geerliydi.1105 Abbasler dnemine ait bir (Taberiye) mahkeme(si) kaydnda Ro ha-anann ilk gnnn Sebtte denk gelmesi durumunda ofar alnmamas emredilmitir.1106 Ro ha-anadan Kefret gnne kadar ki on gnlk zaman dilimi Tvbe ve Pimanlk dnemi (Aseret yeme ha-tuva) olarak kabul edilmektedir.1107 Bu sebeple sinagoglarda bu gnlerde sabah ve akam Amida duasndan sonra tevbe ierikli yakarlardan oluan, krk drt mnacatlk Avinu malkenu duas okunurdu.1108 Ro ha-ana ile beraber trbelere de bir kouturma balard. Seyyah Benjaminin naklettiine gre Ro ha-anadan (ylba) Kefret gnnn (dlKeffare) sonuna kadar deiik memleketlerden pek ok Yahudi ibadet ve dua etmek iin Hizkl peygamberin trbesine akn ederdi.1109 e. Kefret Gn (Yevml-Keffre) (Yom Kipur/) - Kefret bayram Yahudilerin dier bayramlarndan olduka farkldr. Dier bayramlar din, mill, tarih veya tabiatla ilgili bir zellik tarken bu bayram bir dua, bir tefekkr ve vicdan muhasebesi gndr. Bu gnn en nemli zellii bir gnlk (24 saat) orutur.1110 slam dnemde Kefret gn, Pazar, Sal ve Cuma gnne hi denk gelmemitir. Kefret gnnn zellikle Pazar gnne denk gelmemesi iin takvimde her sene duruma gre ayarlamalar yaplrd. Kirkisan, Rabban Yahudilerin Kefret gnnn Pazara denk gelmesi durumunda Sebt ve ertesi, yani bayram gn cenaze defninin yasak olmas nedeniyle, cenazeler ortada kalaca iin byle bir ayarlama yaptklarn syler.1111 Karalerde Ro ha-ana yln herhangi bir gnnde olabilecei kabul edildii iin, Kefret gn her zaman Rabbanlerle ayn gne denk dmemektedir.1112

1103 1104

Alalu ve dr., s. 40. Bloch, Jewish Customs, s. 154-155. 1105 Brn, el-srl-Bkiye, s. 275. 1106 Sefer ha-Measimde yer alan bu hkm iin bkz. Margaliot, Halakot Erets-Yisrael min ha-Geniza, s. 42. 1107 Bloch, Jewish Customs, s. 153; Behar, El Gid Para El Pratikante, s. 273-274. 1108 Dua metni iin bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 136 vd. 1109 Benjamin, s. 69. 1110 Makriz, Htat, II, s. 473; Ashtor, Yom ha-Kipurim be-Yeme ha-Beynayim, Mahanayim 49 (1960), s. 128. 1111 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 23, ng. trc. Nemoy, s. 342; Makriz, Htat, II, s. 473. 1112 Nemoy-Heller, Karaites: Karaite Doctrine, EJd, X, s. 778-779.

463

Kefret gn Sebtte denk gelirse, bu gn ift Sebt manasna gelen abat abaton olarak isimlendirilmitir.1113 Baz mezhepler, bu gn Sebte denk getirmek iin takvimlerinde zel dzenleme yaparlard. Mesel Abbasler dneminde X. asrda Cibl blgesinde ortaya kan Mieveyh ekol, Kefret gnnn Sebtte denk gelmesi iin Fsh orucunun Perembe gn tutulmas grndeydi.1114 Kefret gnne hazrlk arefe gn (Tiri 9) gnein batmasna yakn bir zamanda mikve yaplp din arnmann gerekletirilmesiyle balard. Mikveden sonra dua (beraha) okunup okunmamas konusundaki tartmalardan, bu uygulamann din bir vecibe deil; aksine slam hakimiyetinde yaayan Yahudilerin bir deti (minhag) olduu anlalmaktadr.1115 Daha sonra gne batmndan evvel yirmi be saat srecek olan orucun yemei (sahur) yenir ve niyet edilirdi.1116 Kefret gnnn balad akam sinagogda bir araya gelinirdi. Sinagoga erken gitmek ok makbul saylrd.1117 Hatta baz blgelerde bu gn deiik kasabalarda yaayan cemaatler bir araya gelirdi. 1016 tarihli bir dokmanda Msrn Mlic kasabasndan Fustata Kefret bayramn kutlamak iin gelen Yahudilerden bahsedilir.1118 Mslman mellif Brnnin bu gnde Yahudilerin be (kere) ibadet ettikleri ifadesini,1119 o gne mahsus, ilaveten okunan Kal Nidre ve Neila dualar olarak anlamak gerekir. Kefret gnne mahsus en nemli dua, arefe gn okunan Kal Nidre, brnce ad Kol ha-Nedarim olan tevbe ve istifar duasdr. Bu dua, kiinin yerine getiremedii veya gerekletiremedii tm vaat ve adaklarn geersiz klmak iin okunurdu. Bu ifade ilk kez baz gaonlarn responsalarnda getii iin, duann slam dnemde ortaya kt kabul edilmektedir.1120 Amram Gaona ait bir responsada Abbasler dneminde kal nidre duasnn hep brnce okunduu belirtilir.1121 Bu duann okunmasndaki ama, bir Yahudinin Tanr ve dier insanlara kar yapmay ya da yerine getirmeyi vaat ettii adaklara kefret olmas iindi. Baz gaonlarn iddetle kar kmasna ramen Irak, Halep ve Msr gibi slam topraklarnda yaayan ou Yahudi cemaatinde bu duay okuma deti olduka yaygnd. Ancak Kal Nidre duas daha ok Filistin Yahudileri arasnda okunurdu.1122 Natronay Gaon bu
Tevrattaki yeri iin bkz. Levililer, 23/32. Kirkisan abat abatonu Arapa olarak sbteyn ya da Sebteyn olarak isimlendirir. Bkz. Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 58, ng. trc. Nemoy, s. 391. 1114 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 57-58, ng. trc. Nemoy, s. 390. 1115 Ashtor, Yom ha-Kipurim be-Yeme ha-Beynayim, Mahanayim 49 (1960), s. 126. Sadiya Gaon mikve sonrasnda tevila berahasnn yaplmas grndeydi. Yahuday Gaon ise gerek olmadn savunmutur. Trk Yahudilerinde de bu gne mikve ile hazrlanmak din bir vecibe (mitsva) kabul edilmektedir. Bkz. Behar, El Gid Para El Pratikante, s. 277. 1116 Brn, el-srl-Bkiye, s. 277; Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 195; Makriz, Htat, II, s. 473. 1117 Konuyla ilgili rnekler iin bkz. Goitein, A Jewish Business Women, s. 242. 1118 Hem ziyaret hem ticaret, fehvasnca Mlicli Yahudilerden biri, Fustattaki bir dindayla kuma boyacl yapmak zere anlamt. Bayramdan bu mnasebet dolaysyla bahsedilir. Dokman iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, I, s. 363, 1 no.lu dokman. 1119 Bkz. Brn, el-srl-Bkiye, s. 277. 1120 Alalu ve dr., s. 47. Bu duann spanyada ortaya ktn kabul edenler de vardr. Bkz. a.g.e., ayn yer. 1121 Ashtor, Yom ha-Kipurim be-Yeme ha-Beynayim, Mahanayim 49 (1960), s. 126. 1122 Mann, Texts and Studies, II, s. 51-52; Ashtor, Yom ha-Kipurim be-Yeme ha-Beynayim, Mahanayim 49 (1960), s. 126.
1113

464

duann okunmasna karyd. Hatta Amram Gaon Kal Nidre okunmasn sama bir det (minhag itut) olarak niteler. slam dnemde bu duann hep brnce okunduu belirtilir.1123 Abbasler dneminde Hayy Gaon tarafndan Kal Nidre duasndan nce okunmak zere bir mnacaat (piyyut) ihdas edilmitir. ema koli aar Yima bekolot eklinde balayan bu mnacaat, sadece Badat sinagoglarnda deil, spanya, Kuzey Afrika ve Yemen sinagoglarnda da okunmaya balamtr.1124 Kefret gnnde ikindi ile akam ibadeti arasnda, gnn knda okunan bir dier dua da Neiladr.1125 Mabedin ayakta olduu dnemlerde oru gnlerinde ikindi kurbanndan sonra eve dnlrken, Kefret gnnde Mabedin kaps kapanncaya kadar ibadet edilirdi. Balangta btn oru gnlerinde yaplan Neila duas, II. Mabed dneminde sadece Kefret gnnde yaplmaya balamtr. badet srasnda okunan duada gnn anlamna uygun olarak Mezmurlardan af ve mafiretle ilgili yakarlar seilmitir. badet al ve kapan dualar (berahot), Amida ve ylba ile Kefret gn arasnda okunan Avinu malkenu duas ile biter.1126 Neilada ne kadar ok dua okunursa, o kadar ok makbul olduuna inanlmaktayd.1127 Ancak Karaler Kefret gnnde Rabbanler tarafndan okunan Neila duasn bidat kabul ettikleri iin iddetle reddetmilerdir.1128 Kefret gn akamnda ayrca Mezmurlar kitabndan baz blmler ile o gne zel nazmedilmi iirler de okunurdu.1129 slam dnemde Emevler dneminde yaam Yahudi air Eliezer b. Kallire ait din iirleri (hzane) okumak olduka yaygnd.1130 Karaler ise Kefret gnnde, gnlk ibadetlerdeki dualara ilaveten pek ok Mezmur okurdu. Gnn Mezmurunda 19, 32, 38-40, 79, 103-104 ve 150. Mezmurlar; musafta ise 69, 42, 63 ve 109. Mezmurlar ilave ederlerdi.1131 Kefret gnnn olduka sk kurallar vard. Kefret gnnde Sebt kurallar geerli olduu iin bu gnde hibir i yaplmazd.1132 Amram Gaon Tia be-Av gn iin geerli olan btn yasaklarn Kefret gn de geerli olduunu belirtmitir. Ancak
Ashtor, Yom ha-Kipurim be-Yeme ha-Beynayim, Mahanayim 49 (1960), s. 126. Bkz. Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, 52. Gnmzde dahi dou Yahudi geleneine bal cemaatler tarafndan hl okunmaktadr. 1125 Bkz. Poznanski, Inyanim onim ha-Nogaim liTkufat ha-Geonim, ha-Kedem 2-3 (1908-10), s. 32. 1126 Bkz. Amram Gaon, Seder, I, s. 47; ng. trc. 116; zen, s. 171. 1127 Bilginin getii responsa iin bkz. Poznanski, Inyanim onim ha-Nogaim liTkufat ha-Geonim, ha-Kedem 2-3 (1908-10), s. 32 (20. responsa). 1128 Mann, Anans Liturgy, JJLP 1 (1919), s. 338. 1129 Assaf, Tekufat ha-Geonim ve Sifrutiha, s. 141. Kefret gnnde okunan iirlerden Genizada bulunan bir rnei iin bkz. Alexander Scheiber, Piyyutim from the Geniza Collection of David Kaufmann, Alexander Marx Jubilee Volume, on the Occasion of his Seventieth Birthday, New York 1950, English Section: s. 542-544. 1130 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 15-16, 35, ng. trc. Nemoy, s. 332, 357. iirleri Kirkisnnin kaynaklar arasnda olan Eliezer ben Kallir, Emevler dneminde yaamtr. slam dnemde balayan Yeni brn iir akmnn en iyi temsilcisidir. Bayramlar ve oru gnleri iin yazd ounluu tvbe ierikli iirinin says 150den fazladr. Ben Kallirin iirleri, sonraki dnemlerde dil almalarnn merkezi olan spanya'da pek fazla rabet grmese de Babil (Irak), talya, Almanya ve Fransz sinagoglarnda okuna gelmitir. Bkz. Arslanta, Emevler Dneminde Yahudiler, s. 156. 1131 Nemoy, Studies in the History of the Early Karaite Liturgy, s. 329. 1132 Ashtor, ha-Tsom be-Galut Sfarad ve Yimael, Mahanayim 82 (1963), s. 46.
1124 1123

465

Tia be-Avn tersine Sebtin btn yasaklar Kefret gnnde de geerliydi.1133 X. asra ait Badattan bir yeivann nahiyesine gnderdii responsada bu gnde dikkat edilmesi gereken kurallar yle verilir: Kefret gn arefesinde yenen akam yemeinden nce ykanmak arttr. Bu gn mikveye gidilerek tevila (dinsel ykanma) yaplr. Kefret gn baladktan sonra deil vcudun bir ksm, sere parmak dahi suya daldrlmazd. Ancak bu gnde su ile ilgili hkmlere baz istisnalar getirilmiti. Vcudun herhangi bir ksm herhangi bir nedenle kirlenmise, sadece kirlenen ksm ykanabilirdi. Bu arada kirlenen el de suyla ykanabilirdi. Gaon su kullanm ile ilgili ly yle koyar: Ferahlama amacnn olmamas. Gaon ayrca bu gnde konan ykanma yasann sebebini temizlik amal su kullanmnn yasaklanmas olarak deil, gereksiz su sarfiyatnn yasaklanmas olarak aklamtr.1134 Hayy Gaon bu gnde plak ayakla dolamak din bir zaruret olduu iin tuvalet ihtiyacndan sonra el ve ayaklarn ykanmasn emretmitir.1135 Ancak Kefret gnnde ykanmama detinin Irakl Yahudilere zg olduu belirtilmektedir. Kirkisannin naklettiine gre Filistinli Yahudiler gusl gerektiren durumlarda Kefret gn dahi gusletmekteydi.1136 Bu gnde yemek, imek, ksele veya deriden pabu giymek, ykanmak ve cinsel ilikiye girmek yasakt. Uyumak bu gnde yasak olmamasna ramen, ykanmay gerektiren bir ihtilam durumunun vuku bulabilecei endiesiyle bu gece hep uyank durulmu ve Tevrattan gnn anlamna uygun olarak tvbe ve nedamet ayetlerinin okunmas tavsiye edilmitir.1137 Bu gnde ayrca kabirleri ziyaret de byk sevap kabul edilmekteydi.1138 Yahudi byklerinin mezarlar ziyaret edilir; kabri banda dua edilir ve bu dualarn makbul olduuna inanlrd. Yahudi seyyah Benjamin Kefret bayram haftasnda deiik memleketlerden pek ok Yahudinin akn akn Irakta Frat nehri kysnda medfun Hzkl Peygamberin kabrini ziyarete kotuklarn belirtir.1139 Kefret gnnde Peygamber Hzklin bizzat yazd kabul edilen Tevrat tomarlar (Sefer Tora) okunurdu.1140 1082 tarihli bir dokmanda Eliyahu Gaonun olu Eviyatar halefi ilan etmesi, Eviyatarn hayran el-Hallli (Hevron) Haver Sadiyay olduka mutlu etmi, yazd mektupta gaonluk makamna oturmas iin Kefret gn Mahpela maarasnda (be-Maarat Mahpela) Atalarn kabri yannda btn bayram boyunca salk ve selameti iin dua ettiini belirtmiti.1141

1133 1134

Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 176. Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 175. 1135 Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 176. 1136 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 50, ng. trc. Nemoy, s. 380. 1137 Toratan (Tora) el Geonim, nr. Assaf (1933), s. 176. 1138 Goitein, Mediterranean Society, V, s. 186. 1139 Benjamin, s. 69. 1140 Benjamin, s. 69; Petachia, s. 104. 1141 Gil, Erets Yisrael, I, s. 170.

466

Cemaat yardmlama sandna bir cemaat veya bir kimsenin nceden tekeffl ettii, dorudan cemaat btesine ya da belirli bir gidere tahsis edilen gnll balar da ( pesika) Kefret gnnde toplanrd.1142 Bu gn ofar da alnrd.1143 Kefret gnnde ofarn alnmas Talmudik dnemde balamtr. Mabedin yklmasndan sonra sadece Ro ha-anada ofar alnmaktayd.1144 Ylbandan Kefret gnne kadar dokuz gnlk srede sabah ve akam Amida duasndan sonra tvbe ierikli yakarlardan oluan krk drt mnacatlk Avinu malkenu duas okunurdu.1145 Kefret gn tutulan oru ve bu gn hakkyla deerlendirmenin1146 byk gnah dnda btn gnahlarn mafiretine vesile olacana inanlrd.1147 Dindar kiiler Kefret gnn mteakip krk gn boyunca da oru tutard. Bu zaman sresince slm dnyasndaki baz Yahudi cemaatlerinde gece ibadetlerine de dikkat edilirdi.1148 f. ardaklar Bayram (dl-mezalle) (Sukot/) ardaklar Bayram, Yahudilerin Msrdan ktaki krk yl boyunca lde yaadklar zamann hatrasn yd etmek amacyla kutladklar bir bayramdr. Yedi gnlk bayram, Tiri aynn 15. gn balamaktadr.1149 Anan ve taraftarlar bayramn Sebte denk gelmesi durumunda ertesi gn, yani Titi 16da kutlard.1150 Bayramn en belirgin zellii, sekiz gn boyunca zeytin, mersin, hurma vb. aalarn dal ve yapraklarndan yaplan glgeliklerde oturulmasdr.1151 Suka ad
ha-Bavl, s. 85; Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 92; Goitein, The Social Services of the Jewish Community, JSS 26 (1964), s. 10; a.mlf., Mediterranean Society, II, s. 12, 106, 122. rnek dokman iin bkz. a.g.e., II, s. 465, 9. dipnot. 1143 Ashtor, Yom ha-Kipurim be-Yeme ha-Beynayim, Mahanayim 49 (1960), s. 128. 1144 Bkz. Finesinger, The Shofar, HUCA 8-9 (1931-1932), s. 210, 213; Bloch, Jewish Customs, s. 146. 1145 Dua metni iin bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 136 vd. 1146 Bir Yahudi midranda (Tehilim 27/4) Kefret gn ile ilgili yle bir bilgi aktarlr: eytan Kefret gn dnda yln her gn bir Yahudiyi gnaha sevk edebilir. Ancak Kefret gn Tanr eytan arr ve yle der: Bu gn onlar (Yahudiler) zerinde hibir gce sahip olmayacaksn. Git, istediini yap da neyle karlaacan gr!, der. eytan Yahudileri beyazlara brnm, orulu olarak dua eder vaziyette grnce utanarak ve mahcubiyet duyarak Tanrnn yanna gelir. Tanr sorar: ocuklarm nasl? eytan cevap verir: Onlar melekler gibidir. Onlarn zerinde hibir gce malik olamadm. Bunun zerine Tanr eytan zincire vurur ve kullarna Ben sizi affettim, diye nid eder. Bkz. Arthur Hertzberg, Judaism, New York 1962, s. 142den naklen zen, s. 212. 1147 Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 38; Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 195; Makriz, Htat, II, s. 473. Bilginin Talmudtaki kayna iin bkz. B.T., Yom. 85b; 86a, 87a. Affedilmeyen gnah ise unlard: Evli bir kadnla zina; Bir (din) kardeine zulm ve Allahn rabliini inkr. 1148 Bu ibadetler ve krk gnlk oru dindar Yahudiler tarafndan hl tutulmaktadr. Bkz. Goitein, Yahudiler ve Araplar, s. 206. 1149 Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 66; Brn, el-srl-Bkiye, s. 277; Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 195. Mslman mellifler bayramn sekiz gn srdn belirtmektedirler. Levililer, 23/39-43e gre bayramn sresi yedi gndr. Mslman mellifler, bayramn sekizinci gn olan imini atseretin de cokulu kutlanmasndan dolay bayram sekiz gn olarak kaydetmi olmaldrlar. 1150 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 54, ng. trc. Nemoy, s. 384-385. 1151 Brn, el-srl-Bkiye, s. 277; Makdis, el-Bed vet-Tarh, IV, s. 37; Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 195.
1142

467

verilen bu ardak,1152 Yahudilerin lde yaarken bulabildikleri hurma, kam, mersin vb. bitkilerle in ettikleri kulbeleri anmsatmaktadr.1153 lk iki gn tam bir nee ile kutlanan bayramn bu iki gnnde Sebtte geerli olan yasaklar geerli idi. Kalan gnler ise ara gnler (hol ha-moed) olup Sebt yasa olmamakla beraber, bu gnlerin bayram olduunun unutulmamas salk verilmitir.1154 Paltoy Gaon, Akenaz (Avrupa) Yahudilerinden gelen bir soruya cevabnda ticar kayba uramamak iin bu gnlerde almalarna msaade etmitir.1155 Bayramn en karakteristik zellii, suka ad verilen ardaklarn in edilmesidir. Gnmzdeki ardaklarn (suka) kkeni milad ikinci asra kadar gitmektedir. Asgari bykl bir insann sabilecei kadar olan ardan en nemli unsuru tavandr (sehah). Duvarlarn (defanot) yapmndan sonra in edilen tavan tamamen kapatlmayp toprakta yetien ve Tanrya takdim edilebilen bitkilerle rtlrd. ardak yerden 20 amadan (9.60 m.) yksek, 10 tefahdan (80 cm.) alak olmamaldr.1156 Deiik bitkilerin yapraklarndan yaplan ardak nedeniyle Irak blgesinde ardaklar Bayramna dl-arzl de denirdi.1157 Yakub ve Brnnin verdii bilgiye gre slm dnyasnda Yahudiler bu ardaklar sinagoglarnda veya bahelerinde in ediyorlard.1158 ardaklarn sinagoglarda in edildii, Hayy Gaona ait bir responsada da dile getirilmitir.1159 ardaklar ayrca Talmudik dnemin bir deti olarak evlerin atlarnda da in edilmi olmaldr.1160 Muhtemelen, slm ncesi dnemden beri sre gelen det, slam dnemde de devam etmi, sokak ve atlar da bu i iin kullanlm olmaldr. Yahudi komularn kurduklar ardak ve astklar bitkiler Mslman komularnn da dikkatini ekmitir. Irak blgesine ait bir atasznde, duvarlarda pek ok eyin asl olduu ortamlar, Yahudilerin bu ardaklarna benzetilmitir: Yahudi arda gibi, yok yok!1161 Yahudi kaynaklarda ardaklara dorudan olmasa da dolayl atflar vardr. Bir Geniza dokmanndaki bilgiye gre cemaate ait (hekde) bir hurma bahesi 8 yllna 11 dinar karlnda kiralanm, ayrca kirac her yl 1000 adet hurma daln Nile tamakla mkellef tutulmutur.1162 Goitein, szlemeye bu hurma dallarnn Fustatta ardaklar bayramnda kullanlmak zere byle bir maddenin eklendii
Tevratn konuyla ilgili emri iin bkz. Levililer, 23/41-43. Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 66; Brn, el-srl-Bkiye, s. 277; Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 195. 1154 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 72. Ancak Brn ve muhtemelen ondan naklen Makriz alma yasann bayram sresince (yedi gn) geerli olduunu belirtir. Bkz. el-srl-Bkiye, s. 277; Makriz, Htat, II, s. 473. 1155 Responsa iin bkz. Finkel, The Responsa Anthology, s. 3. 1156 Daha fazla bilgi iin bkz. Bloch, Jewish Customs, s. 188-189; Behar, El Gid Para El Pratikante, s. 287. 1157 Yzbek, Trhu Ehlz-Zimme fil-Irk, s. 286. 1158 Yakb, Tarhul-Yakb, I, s. 66; Brn, el-srl-Bkiye, s. 277. 1159 Bkz. Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, s. 54. 1160 ardan atya kurulmas ile ilgili bkz. B.T., Suk. 26b; Bloch, Jewish Customs, s. 190. 1161 Misil rziltil-Yahd, kll i muallak bih. Bkz. Khayyat, The Interrelationship between Jews, s. 242. 1162 Dokmann yer ald tasnif iin bkz. Goitein, Mediterranean Society, I, s. 428, 48. not.
1153 1152

468

grndedir.1163 Bayram sresince btn nler ardakta yenir ve burada uyunurdu. Mazeretsiz olarak ardak dnda kalmak tasvip edilmemitir.1164 ardaklar Bayramnn bir dier zellii de, Allahn verdii nimetlere krn bir ifadesi olarak drt eit (erbaat ha-minim) bitkinin bulundurulmasdr. Bunlar aa kavunu (etrog), hurma (luvav), mersin (hadasim) ve st (aravot) dallardr.1165 Bir responsada yer alan bilgiye gre bayram boyunca sabahlar bu drt eit bitki ele alnr ve dualar okunurdu. Nahon Gaona gelen bir soruda 3-4 kiinin bir tane bitkiyi tutarak dua okuyup okuyamayaca sorulmu, gaon duann bu ekilde yaplamayacan sylemitir.1166 Bayramn Sebtte denk gelen gnnde Irakl Yahudiler mersin aacnn tanmasnda herhangi bir mahzur grmezken, hurma dal (luvav) tamay haram kabul ederdi. Filistin blgesinde ise, bunun tersine mersin yapraklar tamann haram, hurma dal tamann mahzurlu olmad kabul edilirdi. 1167 Kirkisannin rivayetine gre Rabbanlerden baz gruplar bu demetleri sadece Hoana Rabada tamaktaydlar. Kirkisan bu tutumunun Tevrata aykr olduunu belirterek, Tevratta bunlarn ilk gnden itibaren tanmas gerektiinin belirtildiini (bkz. Levililer, 23/40) syler.1168 ardaklar bayramnda yedi gn boyunca, her sabah (ahrit) ibadetinden sonra bu gne zg af duas (Hoanot: )okunurdu.1169 Bu okuma esnasnda sinagog ierisinde 7 kez dolalrd. Bu gnde ayrca ofar alnrd. Bu gn dier gnlerden farkl olarak gnlk ayin srasnda Pesuke de-zimra ile Nimat dualar ilave edilirdi. Gece boyunca da Tesniye kitab ile Mezmurlar batan sona kadar okunurdu.1170 Irak blgesinde resl-clut ve yeivalarn kendilerine bal nahiyelerden, yirmi ya zeri erkeklerden topladklar senelik iki dirhemlik verginin bir dirhemlik ikinci taksiti (pesikat sukot) de ardaklar bayramnda toplanrd.1171 Karalerde ise ardaklar bayram yedi gn olarak tespit edilmitir.1172 Rabbanlerden farkl olarak Karaler ardaklarn sadece drt yaprakla deil, Tevratta belirtildii zere (Levililer, 23/40) bulunabilen deiik meyvelerle donatlmasn kabul etmilerdi.1173 Karaler ardaklar bayramnda, gnlk ibadetlerdeki dualara ilaveten her gn bir Mezmur daha okurdu. Gnn Mezmurunda ilk gn 27. Mezmur; ikinci gn 31 Mezmur; nc gn 76. Mezmur; drdnc gn 91. Mezmur; beinci gn 140. Mezmur, altnc gn 18. Mezmur; yedinci gn ise 18. Mezmuru; sekinci gn (Hoana

1163 1164

Goitein, Mediterranean Society, I, s. 122. Alalu ve dr., s. 54. 1165 Bkz. Levililer, 23/40. Erbaat ha-minim ve zellikleri ile ilgili detayl bilgi iin bkz. Behar, El Gid Para El Pratikante, s. 294-297. 1166 Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza, nr. Assaf (1929), s. 81 (156. responsa). 1167 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 50, ng. trc. Nemoy, s. 380. 1168 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 25, ng. trc. Nemoy, s. 345. 1169 Hoshana Rabba, EJd, VIII, s. 1028. Bu dualardan ncilde de bahsedilmektedir. Bkz. Matta 21/9; Markos 11/9. 1170 Hoshana Rabba, EJd, VIII, s. 1028. 1171 Bkz. ha-Bavl, s. 85; Gil, be-Melhut Yimael, I, s. 92. 1172 Nemoy-Heller, Karaites: Karaite Doctrine, EJd, X, s. 779. 1173 Revel, Inquiry into the Sources of Karaite Halakah, JQR, n.s. 3 (1912-13), s. 387; Simha-Levi, Sefer Ro Pina, s. 124, Ar. trc. 167.

469

raba) ise 118. Mezmur okunurdu.1174 Bunun haricinde kaynaklara Kara kutlamalarna dair baka bilgi yansmamtr. f. 1. Hoana Raba (Yedinci Gn) ardaklar bayramnn son gnnn ayr bir zellii vard. Yedinci gn yom Hoana Raba ( ) olarak kutlanrd. Kitab- Mukaddes dneminde ardaklar bayramnn her gn Mabedte, ardan yaplmas emredilen yapraklarla ssl mezbahn etrafnda bir kez, Hoana raba gn ise 7 kez dnlrd (hakafot). Bu dn esnasnda Bizi affet! ( ) eklinde balayan Hoanot duas okunurdu. Bu gne Hoana Raba denmesinin sebebi, dier gnlere nazaran daha fazla Hoanot duas okunmasdr.1175 Minada bu gnden, arefenin 7. gn eklinde bahsedilmitir (yom haivii el arave).1176 Abbas ve Fatmler dneminde Yahudiler Hoana Raba gn Zeytin Danda cemaatle ibadet etmek zere bir araya gelirdi. Zeytin Dandaki kutlamaya sadece Filistin blgesinden deil, bata Irak olmak zere, slam dnyasnn dier blgelerinden Yahudi cemaatler katlrd. X. asrda Hayy Gaonun bu kutlamalara katld bilinmektedir. Sefer Hasidim adl ortaaa ait bir Yahudi kroniinde gaonun her yl dzenli olarak Hoana Raba kutlamalarna katld belirtilir. Zeytin Dana karken en nde kohenler, yz zira kadar arkasnda gaonlar (ve dier din adamlar) ve onlarn ardndan da halk Zeytin Dana kard.1177 Bu gnde ayrca Yahudi mahkemelerini brakp da davalarn slam mahkemelerine gtrenlere topluca lnet okunur ve herem ilan edilirdi. Bu konu baz Geniza dokmanlarnda dile getirilmitir.1178 Ayrca dada kurulan bir mahkemede de sulular cezalandrlrd. Sefer Hasidimde cinayet ilediini itiraf eden bir adama Hayy Gaon ile Kuds gaonu Eviyatar Kohen Tsadekin krba cezas verdii belirtilmektedir.1179 Hoana Rabaya Mslman mellif Brn de dikkat ekmitir. Zeytin Dandaki kutlamalar hakknda unlar syler: ardaklar bayramnn yedinci, Yahudilerin Tiri aynn 21. gnne tekabl eden son gnne Arefe gn denir. Bu gn srailoullarnn kendilerine lde bldrcn etinin verildii ve Yahudilerin Zeytin Danda (Har Har) bir araya geldikleri gndr (dl-cem).1180 Zeytin Dandaki bu ihtifal srasnda ayrca Karalere etli ile stly beraber yemenin bir mahzuru olmadn kabul ettikleri iin herem ilan edilirdi. Rabbanlerin bu hereminden rahatsz olan Karaler XI. asrda onlar Fatm idaresine ikayet etmilerdir. Rabbanler bu tutumlarndan vazgemedikleri iin 1029 ylnda Hoana
1174 1175

Nemoy, Studies in the History of the Early Karaite Liturgy, s. 330. Bloch, Jewish Customs, s. 208-209; Behar, El Gid Para El Pratikante, s. 307; Hoshana Rabba, EJd, VIII, s. 1028. 1176 M., Suk. 4:3. 1177 Sefer Hasidim, Frankfurt 1924, s. 169dan naklen Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, s. 54. 1178 Bkz. Hirschberg, Inyaney Har ha-Zeytim, s. 157; Gil, Erets Yisrael, II, s. 402-403; Goitein, Mediterranean Society, II, s. 324. 1179 Sefer Hasidim, Frankfurt 1924, s. 169dan naklen Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, s. 54. 1180 Birn, el-srl-Bkiye, s. 277. Nveyr, son gne arb ad verildiine dikkat ekmekte; ancak detay vermemektedir. Bkz. Nihyetl-Ereb, I, s. 195.

470

Raba gn tekrarlanan herem ilanndan dolay kavga km, Rabbanlerden iki yeiva grevlisi (haverim) gzaltna alnmt.1181 Zeytin Danda Rabbanlerle Karalerin birbirine karlkl herem ilan etmesine ok kzd anlalan Abraham ben Daud iki grubu inat keilere (haifey ezim) benzetir. fadesine gre ayr gruplar halinde toplanan Karaler ve Rabbanler, Tevrat tomarlarn alr, okuduklar dualarla birbirlerine herem ilan ederlerdi. Birbirlerinin sesini iitemeyecek mesafelerde konulanm olacaklar ki, mellif bu ilanlar srasnda herem ilan edilen dier grubun tepkisizliini dilsiz kpeklere (kemo kelevim ilemim) benzetir.1182 Zeytin Danda yaplan bu tren srasnda Filistin Yeivas (Yeivat Gaon Yakov) tarafndan yaplan tayinler duyurulurdu. Ayrca Filistin dndaki Yahudilerinden yeivaya ve rencilerine yardmda bulunan hayrseverlerin isimleri iln edilirdi.1183 Bu gnlerde Filistindeki Zeytin Dana gidemeyen Yahudiler ise Abbasler dneminde ehir ve kasabalarndaki sinagoglarda kutlard. Brn bu kutlamaya haccetmek iin (Zeytin) da(n)da bir araya gelemeyen Yahudiler, sinagoglarnda Mslmanlarn minberine benzeyen Ahid Sandnn (Aron) etrafnda dolarlar, szyle dikkat ekmektedir.1184 Bu uygulamadan bir responsada da bahsedilmitir. Sz konusu bilgiye gre bayram sresince Tevrat tomarlar (Sefer Tora) kutsallar dolabndan (Aron ha-kode) karlr; Tevrattan o gn okunmas gereken blm okunduktan sonra rulo kapatlmazd. Rulonun zeri bir rt ile rtlr, daha sonra da krsinin (teva) etrafnda her gnn kendi saysna gre (ilk gn bir kez, ikinci gn iki kez...) dnlrd.1185 Ayn responsada yer alan bilgiye gre bu konuda slam dnyas Yahudileri arasnda farkl uygulamalar vard. Suriye ve Irak blgesinde yaayan Yahudiler arasnda (arava minhaga) bu ekilde uygulanrken; Marib Yahudileri bu gnlerde her gn kez dolard. Gaona ardaklar Bayramnn son gnnde krsi etrafnda yedi kez dolaamayp kez dolamann hkm sorulmutu. Gaon cevabnda son gn yedi kez dolaamayanlarn kez dolatktan sonra yerine oturup, gzn krsinin etrafnda dolatrmasnn da gerek dolama gibi olabileceini belirtmitir.1186 Krsi etrafnda dolalrken elde drt deiik bitkiden mamul demetler (luvav) tanrd. Gaon luvavn tanmas srasnda herhangi bir dua okumann gerekli olmadn belirtir ve ibadetin bitiminde aliah tsibur luvavn duasn yaptktan sonra herkesin amin demelerini salk verir.1187 Luvavn, ileri-geri ve yukar-aa sallanarak tanmasn belirten gaon, bunun ruhu ycelteceini syler.1188

1181

Mann, Texts and Studies, II, s. 310, 315. lomo ben Yahudann ayn mektubu Gil tarafndan da neredilmitir. Bkz. Gil, Erets Yisrael, II, s. 158-159. 1182 bn Daud, Sefer ha-Kabala, 68, ng. trc. 94. 1183 Gil, The Jewish Community, s. 180. 1184 Birn, el-srl-Bkiye, s. 277. 1185 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 71 (82. responsa). 1186 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 71 (82. responsa). 1187 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 71-72 (83. responsa). 1188 Tuvot ha-Geonim, nr. Assaf (1942), s. 72.

471

Hoana Raba gecesi, btn gnahlarn affedildii gece kabul edilirdi. Hayy Gaonun bir Hoana Raba gecesinde Btn gnahlarmdan arndm, dedii rivayet edilir.1189 Bu gece ayrca Yahudinin yllk kaderinin tespit edildii gece olarak kabul edilirdi. Bu gece glgesini grmeyen kimsenin ertesi sene lecei eklinde yaygn bir inan vard. Yine bu gece ertesi sene yere decek yamurun takdir edildii gece olarak bilinirdi.1190 f. 2. imini Atseret ardaklar bayramnn sekizinci gn (imini atseret) aa kavunu (turungiller/etrog) ve hurma dal bir kenara braklr; ller iin sabah ibadetinde Yd duas (Yizkor) okunurdu. Yd duas okunduktan sonra bir de Yamur duas (Tefilat ya da Tikun ha-geem) yaplrd.1191 Bu gnde yaplan yamur duasnn, Yahudilerin Mslman komularna kar bir vn meselesi olduu anlalmaktadr. Irak blgesinde Yahudilere ait bir atasznde bu durum yle dile getirilir: Mslmanlar atlasn! Rabbimiz bizi seviyor ve bize yamur veriyor.1192 Makriz bu gne yevmlitikf dendiini belirtir.1193 f. 3. Tevrat Hatmi: Simhat Tora () ardaklarda oturulmaya balanmasnn dokuzuncu gecesi, yl boyunca okunan Tevratn hatmedildii Simhat Toradr. Pazartesi ve Perembe gnleri sinagoglarda gnlk ibadetlere Tevrattan baz blmler okunmaktadr.1194 Bu usl Ezrann reformuyla balamtr. Tevrat yeniden yazan Ezra Tevrat haftalk okuma paralarna ayrmt.1195 Yahudi kabulne gre bir Yahudi Tevrat almadan gnn geirmemelidir. Bu emre binaen Tevrat tomarlar (Sefer Tora) dolabndan (Ehal hakode) karlr, dualar eliinde cemaat arasnda dolatrldktan sonra okunacak blm bir nceki kald yerden itibaren bir Kohen, bir Levili ve cemaatten bir Yahudi (srail) tarafndan okunurdu. Sinagogta Levi yoksa onun yerine Kohen; eer Kohen yoksa onun yerine de cemaatten biri okurdu.1196 Hoana Raba gn ayn zamanda Tevratn hatim gndr. Tevrat sevinci manasna gelen Simhat Toray diyaspora Yahudileri Tiri aynn 23. (Sukotun dokuzuncu) gn, Filistin blgesi Yahudileri ise Tiri aynn 22. (Sukotun sekizinci) gn kutlard. Bu gn Tevratn hatim gn olduu iin, Tevratn son ksm okunur ve hatime batan tekrar balanrd. Talmudta Tevratn bitirilme gn olarak belirlenen bu

Sefer Hasidim, Frankfurt 1924, s. 169dan naklen Sassoon, A History of the Jews in Baghdad, s. 54. Hoshana Rabba, EJd, VIII, s. 1028. 1191 Rain, Prayer for, EJd, XIII, s. 1523-1524. 1192 Rabbin ahabn, vetin matar, vel-mslim min indi kalbihi infitr. Bkz. Khayyat, The Interrelationship between Jews, s. 249. 1193 Bkz. Makriz, Htat, II, s. 473. 1194 M. III. asra kadar Tora tomarlar sinagogun iinde deil, mtemilatndaki bir odasndayd. Her hafta Pazartesi ve Perembe gnleri ve her ayn ilk gn, Tora okunacanda birka kii davet edilir, bunlar tomarlar getirirlerdi. Bkz. Safrai, Elementary Education, s. 162 1195 Bkz. B.T., Meg. 31b. 1196 Tevrat tomarlarnn karl srasnda okunan dualar ve dier bilgiler iin bkz. Amram Gaon, Seder, I, s. 76 vd.; ng. trc. 172 vd. Gnmzdeki uygulama iin bkz. Sidur Kol Yaakov, s. 174 vd.
1190

1189

472

gn sadece ardaklar bayramnn 8. gnnn (imini atseret) ertesi gn olarak tarif edilir.1197 Bu sebeple Simhat Tora tabirinin slam dnemde balad sylenebilir. Tevrat hatmedip Tekvin kitabndan tekrar balamann sebebi, eytan malup etmekti. Tekrar balanmad takdirde, Yahudilerin Tevrat okumaya isteksiz olduu anlamna gelecei ve bunun da eytann zaferi olaca eklinde kabul edilmekteydi.1198 Simhat Tora treninde Tevrata sayg sadedinde btn Rabban sinagoglar buhur ve ttslenir; sinagogdaki btn kandiller de yaklrd ( 9911.)Ancak Filistin blgesine mahsus olan bu uygulamann zaman zaman Irak Yahudileri tarafndan da yapld anlalmaktadr. Zira, Hayy Gaonun Irak blgesinde bu deti yasaklad belirtilir.1200 Karaler ise bu uygulamaya kar kmtr. Kara kabulde bu uygulama sadece Mabedin ayakta olduu dnemde geerli idi.1201 Tevratn bu son ksmn okuyan kimseye Tevratn damad manasna gelen Hatan Tora, ba tarafndan (Tekvin kitab) itibaren okumaya balayan kimseye ise Tekvinin damad anlamnda Hatan bereit ad verilirdi. Tevrat hatim treni esnasnda Tevrat tomarlar bulunduu yerden karlr ve Tesniye kitabnn son ksmlarnn (33/1-29) sesli olarak okunmas esnasnda minber (teva) 7 kez dolalrd (hakafot). Bu Hz. Davudun Rabbin nnde sevinten dolay yapt dans hatrlatrd.1202 Yahudi seyyah Tudelal Benjamin, Fustattaki Rabban Yahudiler arasnda Irakllar sinagoguna bal olanlarn spanya Yahudilerinde olduu gibi, haftada Tevrattan bir cz okuyarak Tevrat ylda bir kere hatmettiklerini; Filistin uygulamasna (minhag) bal olanlarn ise, her cz e blerek gnde bir blm okuduklarn ve Tevrat ylda bir hatim ettiklerini belirtir. Hatim treninde (Simhat Tora) cemaatlerin sinagogda bir araya gelerek bu gn mterek olarak kutladklarn syler.1203 Karalerde ise her Sebt gn Tevrattan bir blm okunmak suretiyle sene iinde bir hatim yaplrd. Ancak Rabbanlerdekinin tersine, Karalerde okunacak metinlerin bir parmen zerine yazlma zorunluluu yoktur. Tevrat metni (Sefer Tora) herhangi matbu bir metinden okunabilmektedir.1204 Anan ben David, Tevratn ilk be kitabn 50 haftaya yayarak her be haftada bir, bir kitap bitirilecek ekilde blmlere1205 ayrmt. Anana ait dua mecmuasndan anlald kadaryla Tevratn haftalk okumas u ekilde blmlenmiti: I. Be hafta: Tekvin. 1/1, 1-? bap; 1/2, ?-? bap; 1/3, ?-? bap, 1/4, ?-40. bap (son), 1/5, 41-50. bap.
1197 1198

B.T., Meg., 31a; Bloch, Jewish Customs, s. 206. Rothkoff, Simhat Torah, EJd, XIV, s. 1571. 1199 Mann, Texts and Studies, II, s. 50. 1200 Mann, Texts and Studies, II, s. 77, 23, dipnot. 1201 Mann, Texts and Studies, II, s. 50. 1202 Bloch, Jewish Customs, s. 208; zen, s. 229; Bacher-Ochser, Simhat Torah, JE, XI, s. 365; Rothkoff, Simhat Torah, EJd, XIV, s. 1573. 1203 Tudelal Benjamin, s. 85. 1204 Hebrew Review, The Sect of the Caraites, June 17, 1836, s. 336. 1205 Bu blmlere siderot ( )ad verilirdi. Bkz. Hebrew Review, The Sect of the Caraites, June 17, 1836, s. 336.

473

II. Be hafta: k. 2/1, 1-9. bap, 2/2, 10-17. bap; 2/3, 18-23. bap 19. ayete kadar; 2/4, 23. babn 20. ayetinden 34. babn 26. ayetine kadar; 2/534. babn 27. ayetinden 40. baba kadar. III. Be hafta: Levililer. 3/1, 1-7. bap; 3/2, 8-12. bap; 3/3, 13-17 bap; 3/4, 18-21. babn 16. ayetine kadar; 3/5, 21. babn 17. ayetinden 27. baba kadar. IV. Be hafta: Saylar: 4/1, 1-? Bap; 4/2, ?-15. bap; 4/3, 16-20. babn 13. ayetine kadar; 4/4, 20 babn 14. ayetinden 29. baba kadar; 4/5, 30-36. bap. V. Be hafta: Tesniye: 5/1, 1-6. babn 3 ayetine kadar; 5/2, 6 babn 4. ayetinden 14. babn 21. ayetine kadar; 5/3, 14. babn 22. ayetinden 22. babn 5. ayetine kadar; 5/4, 22. babn 6. ayetinden 29. babn 8. ayetine kadar; 5/5, 29. babn 9. ayetinden 34. baba kadar.1206 ardaklar bayramnn son gn Rabbanlerde olduu gibi Karaler de Tevrat Hatmi yapard. Ancak bu trenin nasl tertip edildii konusunda Kara kaynaklara herhangi bir bilgi yansmamtr. g. Hanuka Bayram () Hanuka din deil mill bir bayramdr. Bu sebeple Yakub ve Makdis gibi baz Mslman mellifler tarafndan Yahudi bayramlar arasnda saylmamtr. Hanuka bayram Kislev aynn 25. gn kutlanmaktadr. Hanuka ( )brncede ithaf etme, adama ve arndrma manasna gelmektedir.1207 Hanuka bayram Yahudilerin Helenlere kar kazandklar zaferin ansna kutlanmaktadr. Byk skenderin lmnden sonra hkmdarla gelen (m.. 175) Suriye genel valisi Antiohus Epiphanes, Byk Mabedi (Bet ha-Mikda) irk mabedi haline getirmi; Yahudileri Yunan ilahlarna tapmaya zorlam ve onlara ok byk zulmler yapmt.1208 Brn, Antiohusun (Brn Ahitnus der) zulmlerinden biriyle ilgili detayl bilgi verir. Rivayetine gre Antiohus, evlenen Yahudi kzlarn ilk gecesini (gerdek) kendileriyle geirme zorunluluu getirmiti. Yatak odasndan darya biri sada dieri solda iki zil uzatan Antiohus, zillerden birini aldnda kendisine bir Yahudi kz getirilir; cinsel istei snmezse dier zili alar, bu sefer bir baka bakire getirilirdi.1209 Brn Antiohusun yine byle bir gece de ldrldn nakleder. Tek kz ve sekiz olu olan bir Yahudi, kzn bir dindana verir. Ancak bu Yahudi, Antiohusa kzn deil, kz giysileri giydirdii silahla mcehhez en kk olunu gnderir. Kahraman ocuk kke varnca yatakta bekleyen Antiohusun zerine atlr, ban keser ve kaleden aaya atar.1210 Bylece kendilerine yaplan zulme kar duran Yahudiler; yl sren bir mcadeleden sonra (m.. 165-163) Kislev aynn 25inde
Mann, Anans Liturgy, JJLP 1 (1919), s. 342-343. Mann, bunlardan 1/5 (5. hafta), 2/3 (8. hafta), 4/3 (18. hafta), 4/5 (20. hafta) ve 5/5 (25. hafta)da okunan ksmlarn Rabbanlerle ayn olduunu belirtir. bkz. s. 343. 1207 Kasm Abduh, Ehlz-Zimme fi Msril-Usrl-Vst, Kahire 1977, s. 127; Herr, Hanukkah, EJd, VII, s. 1280. 1208 Herr, Hanukkah, EJd, VII, s. 1280. 1209 Brn, el-srl-Bkiye, s. 278. 1210 Brn, el-srl-Bkiye, s. 278. Olaydan st kapal ekilde Nveyr ve muhtemelen ondan naklen Makriz de bahseder. Bkz. Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 197; Makriz, Htat, II, s. 473.
1206

474

Kohen Matityahunun olu Yahuda Makkabi komutasnda Kuds tekrar ele geirmi ve Mabedi putlardan arndrmlard.1211 Bu sebeple Mslman melliflerin Hanukaya temizlemek, arndrmak (tanzf) manas vermeleri olduka isabetlidir.1212 Hanuka bayram Mabedin kurtuluu srasnda yaanan bir mucizeyi de sembolize etmektedir. Yahudiler Antiohusun ordusunu yenip Mabede girdiklerinde kandil yakmak iin ya aramlar; ancak bir gn yetecek kadar ya bulmulard. Fakat bir mucize gereklemi, bir gnlk ya sekiz gn boyunca kandili atelemiti.1213 Hanuka bayramlarnda sekiz kandilin yaklaca ekilde sralanan amdana her gn birer ilave edilmek zere, bayram boyunca sekiz kandil tututurulurdu.1214 Kislev aynn 24. gn hava karardktan sonra Hanukiya ad verilen bu amdanlar yaklrd. amdan yakma ii din olmasa da zamanla din bir hviyete brndrlmek istenmitir. Talmudta, Hanukada amdan yakmann kkeni Tevrata dayandrlr. Sura yeivasnn kurucusu Rav, eski gnlerin yd edilmesinin Tevratta emredildiini belirterek, bu gnde amdan yakmann gerekliliini din bir temele oturtmaya alr.1215 Mumlarn dikildii amdana hanukiya ad verilirdi. Birinci gece hanukiya yakan kii mumlar yakmadan nce dua okur; dier geceler de bu dualarn sadece ilk ikisi okunurdu. Amram ve Sadiya gaonlarn bu dualar dua metinlerine almas, bunun Abbasler dneminde canl bir ekilde yerine getirildiini gstermektedir.1216 Kirkisan, Rabban Yahudilerin Hanuka kandillerini (sirc) yakarken okuduklar dualar, Yahudilikte yeri olmayan abes bir uygulama olarak bulur.1217 Ne Yahudi ne de slm kaynaklarnda Hanuka kutlamalar ile ilgili baka bir bilgi yoktur.1218 Hanuka Bayram Karaler tarafndan kabul edilmemitir. Kara Eliyahu ben Avraham, Rabbanleri Tevratta olmayan bu bayram ihdaslar nedeniyle iddetle tenkit eder.1219 h. Purim Bayram (dl-Fevz) () Hanuka gibi, Yahudilerin mill zellii daha ar basan bir dier bayram olan Purim, Adar [zer] (ubat-Mart) aynn 14. ve 15. gn kutlanmaktadr.1220 Bayram ismini, brnce Purim olan, zar anlamndaki purun oulundan almtr. Ester kitabna gre Hmnn Yahudileri ldrme gnn tespit iin atlan kura sebebiyle bu gne Purim ad verilmitir.1221
Sharon, srail Ulusunun Tarihi, s. 58-59. Herr, Hanukkah, EJd, VII, s. 1280; zen, s. 223. Bkz. Brn, el-srl-Bkiye, s. 278; Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 197. 1213 Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 197; Makriz, Htat, II, s. 473. 1214 Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 197; Makriz, Htat, II, s. 473; Kalkaend, Subhl-A, XIII, s. 261. 1215 Bkz. Friedmann, The Sabbath Light, JQR, o.s. III, s. 707-708. Talmudtaki bilgi iin bkz. B.T., Shab. 23a 1216 Bolch, s. 272-273; Alalu ve dr., s. 64. 1217 Kirkisn, Kitbl-Envr vel-Merkb, II, s. 30, ng. trc. Nemoy, s. 349. 1218 Gnmzdeki durum iin bkz. Behar, El Gid Para El Pratikante, s. 313 vd. 1219 Bkz. Hebrew Review, The Sect of the Caraites, June 17, 1836, s. 283; Nemoy, Elijah ben Abraham and his Tract aganist the Rabbanites, HUCA 51 (1980), s. 72. 1220 Din bir zellii olmamasndan dolaydr ki, Yakb ve Makdis gibi baz Mslman mellifler tarafndan Purime hi deinilmemitir. 1221 Bkz. Ester, 3/7; 9/24-26.
1212 1211

475

Yahudi geleneinde dier hibir bayram, Purimin kutlanmas kadar cokulu kutlanmamaktadr. Hatta, Yahudi inannda Mesihin geliiyle balayacak altn ada dier milletler boyunduruk altna girdiinde btn festivaller ilg edilecekken; Purim bayram kutlanmaya devam edecektir.1222 Purimle ilgili detayl bilgi Tevratn Ester kitabnda yer almaktadr. nana gre Pers kral Ahovere, kendi isteklerine boyun emeyen kralie Vatiyi gzden karm, onun yerine iyi yetimi Yahudi Esteri almt.1223 Sarayn ba veziri Hmn Yahudilerin kendi gelenekleri erevesinde kapal bir yaam srmesi ve zaman zaman yrrle konan kanunlara kar muhalefet etmeleri sebebiyle Yahudilere kar dmanlk ierisine girmiti.1224 Ancak dmanlnn asl sebebi, Mordehayn Ester sebebiyle krala daha yakn olmasdr. Bu arada saraya grevli olarak giren, iki saray brokratnn krala suikastn ortaya kararak nleyen Esterin akrabas Mordehayn kendisine saygszlyla Yahudilere olan fkesi iyice artan Hmn,1225 kraldan Adar aynn 14. gn lkedeki btn Yahudilerin ldrlmesini emreden bir ferman alr.1226 Ancak Yahudi Ester derhal harekete geerek kral nezdindeki itibarn kullanr ve Yahudileri lmden kurtard gibi Hmn ve oullarnn idam iin kraldan bir de ferman almay baarr. Neticede Hmn ve oullar ldrlr; Hmndan sonra vezaret makamna da Esterin akrabas Mordehay getirilir.1227 Adar aynn 13. gn dmanlarn ldren Yahudiler, 14. ve 15. gnlerini sevin ve ziyafet gn iln etmilerdir.1228 Mslman mellifler tarafndan bu bayrama dl-fevz (Kurtulu bayram) adnn verilmesi olduka isabetlidir. Purimin tarihi, kayna Tevrat olduu anlalan mslman mellifler tarafndan da bu ekilde anlatlr.1229 Yahudiler, Hmnn katliam emrini verdii 13. gn oru tutar, sonraki iki gn ise (Adar 14 ve 15) enlikler tertip ederek elenirlerdi.1230 Abbasler dneminde Purim bayram cokuyla kutlanrd. Bayram kutlamalarnda gze arpan en nemli husus Yahudilere zulmeden Hmnn kuklalarnn yaklmasdr. Gnmzde dahi salt ismiyle deil de Kt Hmn (Hmn ha-Raa) eklinde bir sfatla anlan Hmnn Yahudi zihninde ok kt bir imaj vardr. Brn, hakl olarak kendi zamannda Purime Yahudilerin Hmn sr ( ) adn verdiklerini belirtir.1231 Purimde Hmn
Newby, Text and Territory: Jewish-Muslim Relation 632-750 CE, s. 94. Annesi kk yata len Esteri akrabas Mordehay yetitirmiti. Ester Pers dilinde Vens anlamna gelmektedir. Asl ad Hadasa olan Estere bu ismin gzelliinden dolay verildii belirtilmektedir. Bkz. B.T., Meg. 13a. 1224 Ester, 3/7-8. 1225 Ester, 372. Hmnn Yahudileri Adar aynda yok etmek istemesinin sebebi, daha nce ayn ayda yaadklar bir felaket (Hz. Musann bu ayda lmesi) gibi, kendisinin de benzer bir felaket yaatmak istemesi olarak aklanmaktadr. Bkz. Mackenzie, Jewish Persian from Isfahan, JRAS 1-2 (1968), s. 74. 1226 Ester, 3/13; 1227 Ester, 8/2; 9/7-16. Ester ve Mordehayn kabirleri Hemednda idi. Seyyah Benjamin burada 30 bin Yahudinin yaadn belirtir. Bkz. Benjamin, s. 76. 1228 Ester, 9/17-23. 1229 Bkz. Brn, el-srl-Bkiye, s. 280; Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 196-197; Makriz, Htat, II, s. 473-474. 1230 Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 197; Makriz, Htat, II, s. 474. 1231 Bkz. Brn, el-srl-Bkiye, s. 280-281, 283. Friedlander Brnnin Hmn sr () ifadesinin Hman sz ( ,) yani Hmn Yakma gn olmas gerektiini belirtir ki [bkz. Friedlander, Bonfires on Purim, JQR, n.s. 1 (1910-11), s. 257], bayramn kutlanmas da gz nne alndnda bu yorum ok isabetli gzkmektedir.
1223 1222

476

kuklalarnn yaklmasnn kkeni, m. IV. asra kadar gitmektedir. Ancak Perslerin baz dnemlerinde Yahudilerin kuklalar yakmalarna msaade edilmedii iin kuklalar bu srada daraalarna aslmtr.1232 Bizans dneminde de Yahudilerin daraalarn haa evirerek Hmn bunun zerine asmalar, Hz. sann armha gerilmesini hatrlatt iin mparator II. Thedosius (408-450) dneminden itibaren yasaklanmt. Bunun zerine Yahudiler kukla yakmay kukla dvme ekline evirmilerdi.1233 Brn ve Makriz, Yahudilerin Purimde Hmn suretinde kuklalar yapp, nce alay ettiklerini sonra da atee verdiklerini nakleder.1234 Ayn bilgi mellifi mehul bir responsada da dile getirilmitir. Marib cemaatlerinden birine gnderilen responsada Badat ve evresindeki Yahudilerin Purim bayramndan drt-be gn nceden Hmn kuklalar (tsoro ke-Haman) hazrladklar; bayram gnlerinde ise byk ateler yakarak kuklalar atelere attklar; bu arada genlerin danslar ve arklar eliinde atein zerinden bir o yana bir bu yana atladklar belirtilir.1235 Geniza dokmanlarnda Purim bayramnda Hmn kuklalarnn abuk tutumas iin dklen yalar sebebiyle Yahudilerin ya sarfiyatnn ok fazlalat belirtilir.1236 Yemende ise Yahudiler aa dallarndan yaptklar kuklalar deiik renklerle boyar ve bunlar sinagoglarn bahesindeki aalara asar; daha sonra da delik deik oluncaya kadar ta ya da ok yamuruna tutarlard.1237 Yukarda da belirtildii zere Purim bayram, ciddiyetin hakim olduu dier bayramlarn tersine bir karnaval havasnda kutlanrd.1238 Bir responsa da Irak (Babil) blgesinde Yahudilerin bu gnle ilgili bir detinden bahsedilir. Purim gnlerinde atlarn ve eeklerin zengilerine konan dirhemler, yere konan ve basamak olarak kullanlan Hmn kuklalarna basld srada alnr; bu paralarla hamama gidilirdi. O gn insanlar bu paralarla istedikleri kadar hamama girebilirdi. Girite para hamamcya verilir, hamam sahibi de bu paray kta verenlerin alabilecei bir yere asard. Responsada o gn ayn parayla on kere ykanan insanlarn olduu belirtilir.1239 Bu gnn bir dier zellii de Yahudilerin kendi aralarnda hediyelemeleridir. Purimde birbirine hediye vermek Abbasler dneminde olduka yaygn bir detti.1240
Basnage, Histoire des Juifs, Book VIII, chap. 6dan naklen, Friedlander, Bonfires on Purim, JQR, n.s. 1 (1910-11), s. 258. 1233 Basnage, Histoire des Juifs, Book VIII, chap. 6dan naklen, Friedlander, Bonfires on Purim, JQR, n.s. 1 (1910-11), s. 258; Mark Cohen, Ha ve Hilal Altnda, s. 97. 1234 Brn, el-srl-Bkiye, s. 281; Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 196; Makriz, Htat, II, s. 474. Nveyr ve muhtemelen de ondan naklen Makriz, Hmn yerine Heymn ( )ifadesini kullanrlar; ancak Yahudilerin Hmn adn kullandklarna da zellikle dikkat ekerler. Nveyrden haberinin olmad anlalan Friedlander, Makriznin Hmnn ismini Heymn eklinde vermesini, Kurnda Firavunun veziri olarak verilen Hmnla, Ahoverein veziri olan Hmnn karmamas iin bilinli olarak tercih edildiini belirtir. Bkz. Friedlander, Bonfires on Purim, JQR, n.s. 1 (1910-11), s. 258. Kurn- Kermde Hmn adnn getii yerler iin bkz. Kasas 28/6, 8, 38; Ankebt 29/39; Gfir 40/24, 36. Ahd-i Atkte Ester kitabnda Pers kral Ahaveroun veziri olarak tantlan Hmn ve Kurnda zikredilen Hmnla ilgili detaylar iin bkz. aban Kuzgun, Hmn, DA, XV, s. 436-37. 1235 Bkz. eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 1-2. 1236 nceledii dokmanlardan hareketle Gilin ulat bu sonu iin bkz. Gil, Supplies of Oil in Medieval Egypt: a Geniza Study, JNES 34 (1975), s. 64. 1237 Bergman, Jews and Moslem in their Populer Beliefs, s. 134-135. 1238 Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 197. 1239 eelot uTvot, nr. Ginzberg, II, s. 1-2. 1240 Nveyr, Nihyetl-Ereb, I, s. 197; Makriz, Htat, II, s. 474; Kasm Abduh, el-Yehud f Msr, s. 64.
1232

477

Purimin bir dier ad da Tomar Bayram (dl-mecelle) idi.1241 Brnnin Mecelle olarak verdii ifadenin brncesi Megiladr ( .)Purimin ansn canl tutmak iin Yahudiler bu gnde hem evde hem de sinagoglarda bol bol Ester Tomar (Megilat Ester) okurdu. Aile reisi o gn btn aile efradn toplar ve Megilat Esteri tilavet ederdi. Dier bayramlarn tersine o gn kadnlar sinagoga gitmezlerdi. Kadnlara okunmasnn en nemli sebebi ise Kralie Esterin (Ester ha-Malka) Yahudi kadnlar iin ideal bir rneklik tekil etmesidir.1242 Sinagoglarda ise sabah ve akam ibadetlerinde Ester tomarlar geleneksel belli bir melodiyle tilavet edilirdi. Okuma srasnda Hmnn on olunun ismini bir rpda (bir nefeste) okumak detti. badete gelenler Hmnn isminin her okunuunda ayaklarn yere vurur ve ellerindeki zillerle grlt yaparlard.1243(*) Purimde ayrca mukaddes kabul edilen mekanlar da ziyaret edilirdi. Msrn Cercer kasabasnda lyas peygamber tarafndan yapldna inanlan tarih lyas sinagogu1244 zellikle Purim bayramnda ziyareti aknna urard. Bir Geniza dokmannda dindar bir tccar arkadana yazd mektupta Purim bayramn kutlamak iin Cevcer sinagoguna geldiini kaydeder. Ayn dokmanda Avrupadan da (frence) bir Yahudinin geldii belirtilir.1245 1039 tarihli bir Geniza dokmannda Filistinde gaonluk iddiasnda bulunan Natan b. Avraham Fustata yazd bir mektupta Remle Yahudilerinin Menase zamanndaki kutlamalar hari daha nce hibir Purimi bu ekilde kutlamadklarn yazar.1246 Dokmanda Purim bayramnda Rabbanler yannda Karaler ve Mslmanlar da (goyim) dahil 800 kadar insann sinagogta bir araya geldii, sinagogta 30 amdan (menora) ve 20 kadar kandil yakld, 30 tomardan da megila okunduu belirtilir.1247

Brn, el-srl-Bkiye, s. 280-281. Reponsa iin bkz. Poznanski, Inyanim onim ha-Nogaim liTkufat ha-Geonim, ha-Kedem 2-3 (1908-10), s. 30 (13. responsa). 1243 Jastrow, Purim, ERE, X, s. 507. (*) Purim Yahudilerin yok olmasn isteyen ve onlara zulmeden kimselerin malup olmasn simgeler. Bu sebeple Yahudilerin zulm ve ktlkten kurtulularnn ansna kutlanan baz Purimler de vardr. Bunlardan biri de Osmanl dneminde ihdas edilmitir. Kanun Sultan Sleyman zamannda Yahudi kaynaklarda eytan, Osmanl kaynaklarnda ise Hain olarak zikredilen Ahmet Paa, devlete isyan (1524) srasnda Kahire Yahudilerine ok zulmetmiti. te Yahudiler Ahmet Paann ldrlmesinden sonra, 27 Adarda oru tuttuklar, 28 Adar da elenip konuyla ilgili Kahire rabbilerinden Samuel Sirilla tarafndan yazlm zel bir tomar (Megilat Mtsrayim) okuduklar bir Purim (PurimlMsriyyn/Msrllar Purimi) ihdas etmilerdi. Konuyla ilgili olarak bkz. G. Margoliouth, Megillath Mtsrayim, or the Scroll of the Egyptian Purim, JQR, o.s. VIII (1896), s. 274-288. Hain Ahmet Paann isyan iin bkz. Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, stanbul 1977, s. 345-347. 1244 Makriz, Htat, II, s. 470. Sambari, kendi zamannda Yahudiler arasnda da lyas sinagogu (Eliyahu) olarak isimlendirilen bu sinagogun harabe halinde olduunu belirtir. Bkz. Sambari, s. 121. 1245 Ashtor, The Number of Jews in Medieval Egypt, JJS 18 (1967), s. 40; Golb, The Topography of the Jews of Medieval Egypt, JNES 33 (1974), s. 131. 1246 Mann, The Jews in Egypt, I, s. 23; Gil, Erets Yisrael, II, s. 315. 1247 Mann, The Jews in Egypt, II, s. 172. Ancak bu ekilde olduka aal kutlanmasnn, o srada gaonluk iddiasnda bulunan Natann gayretleriyle olduu anlalmaktadr.
1242

1241

478

SONU
Hz. Peygamber dneminde balayan, Hulef-y Raidnle hzlanp Emevler dneminde zirveye ulaan fetihlerle, o dnem dnyasnn byk bir blm slm hakimiyetine girmiti. Bu fetihlerle kkeni slam ncesi dnemlerdeki srgnlere dayanan Yahudi cemaatlerinin ou da slm idaresine girmi oldu. Daha nce farkl devletlerin hakimiyetindeki geni topraklarn, tek bir hakimiyet altna alnmasyla Yahudi cemaatler de resl-clutluk ve yeivalarn, bir dier deyile Talmud Yahudiliinin hakimiyetine girmi oldu. Yahudiler yeni idarede ne dnyadaki pisliin ve dejenerasyonun kayna grlm ne de din hayatlarn yaamalar ve bayramlarn kutlamalar yasaklanmt. slam idaresinde zimme ad verilen bir teminatla hukuk stat kazanan Yahudilere din, dil ve kltr hrriyeti tannm ve can emniyeti de salanmt. Mslmanlar balangtan beri genelde gayr- mslimlerin, zelde ise Yahudilerin bu statsne olduka dikkat etmitir. Statlerini Kurndan ve Hz. Peygamberin emir ve uygulamalarndan alan Yahudiler, ykmllklerini yerine getirip devletin aleyhine herhangi bir eylem ierisine girmedii mddete hep rahatlk iinde olmulardr. slam dnyasnda fikr-siyas karklklar ile iddet ve kaosun hakim olduu dnemlerde dahi Yahudi tebeaya dokunulmamtr. Abbasler ve Fatmler dneminde, o dnem dnyasndaki Yahudi cemaatlerinin ou Atlas Okyanusundan Orta Asya ilerine kadar uzanan geni corafyaya hakim olan slam idaresinde yayordu. O dnemde dnyann dier yerlerinde de Yahudiler vard; ancak Yahudi nfusunun byk ounluu slam dnyasnda, Mslmanlarn idaresinde yayordu. slm hukukunda gayr- mslimlerin seyahat, tanma ve ikmetleri konusunda herhangi bir engel bulunmad iin Yahudiler, slam dnyasnn her tarafna dalm durumda idiler. Mal-mlk edinmeleri ve bunlar zerindeki tasarruflarnn nnde de herhangi bir engel yoktu. Mabetleri, mezarlar ve kabul ettikleri dier kutsallarnn masuniyeti vard. Kanun nnde eit olan Yahudiler, davasn kendi mahkemesinde grmek istemezse bir slm mahkemesine de gtrebilme zgrlne sahipti. slam hakimiyetine girilmesinden sonra ilk slam dnemde Mslmanlara mesafeli duran Yahudiler, zamanla bu mesafeyi kaldrmaya balamtr. Ancak, zellikle din evrelerde asrlarn getirdii dierine kar teyakkuz hali her zaman devam etmitir. Yahudi cemaat yneticileri cemaatle ilgili problemlerini, X. asrda randevu almak, XII. asrda ise haftalk Perembe gn yaptklar mutat grme ile dorudan halifeye iletme imknlar vard. Cemaat ii ihtilaflarda Abbas ve Fatm idareciler Yahudilerin i meselelerini kendilerine brakm, sadece arabuluculuk grevi stlenmilerdir. Mslman idareciler gayr- mslimlerin i ilerine asla karma taraftar deildi. Cemaat ii seimler, tayinler ya da aziller hep cemaatin yetkisine braklmt. Mslman idareciler yeni tayinlerde cemaatin kesin kararn beklerdi. Halifelerin zaman zaman bana buyruk emirlerine ise dnemin Mslman hukukular kar durmu ve engel olmulardr. Emevler dnemi, Yahudilerin slam toplumuna entegre sreci olarak kabul edilebilir. Gei dnemi olarak da tanmlanabilecek bu dnemde Yahudiler yeni kurulan

479

ehirlere balayan aknla slam toplumuyla btnlemeye balamlard. Chizn Yahudilerin ounu boyac, deri tabaks ya da hacamat olarak tanmlad dnemi, toplumsal dnmn arefesi kabul etmek mmkndr. Bu emeki grubun mteebbis torunlar slam ehirlerindeki yeni imknlar kullanan ve toplumsal dnm salayan yeni aristokratik zmre idi. Bu dnm IX. asrn sonu ile X. asrn ba olarak kabul etmek mmkndr. Mslmanlar, haklar kanunlarla garanti altna alnan Yahudi komularn asla yabanc olarak grmemilerdi. Yahudilerle Mslmanlarn kark mahallelerde yaamalarna ve komuluk ilikilerine dair pek ok rnek vardr. Mslman ya da Yahudi, komularla bir araya gelmek, yiyip-iip elenmek yadrganan bir durum deildi. Sevin gnleri gibi keder ve acl gnler de Mslman ve Yahudiler arasndaki komuluk ilikilerini ve yardmlamay pekitirmitir. Mslman bir komudan kefen almak ya da ondan cenazesini tehiz etmesi iin yardm talebinde bulunmak yadsnan bir durum deildi. Yahudiler iin de Mslman idareci, din adam ya da komusunun cenazesine itirak, normal bir durumdu. Mslmanlar arasnda Yahudi fakirlere el uzatmak, yetim-ksz ya da duluna sahip kmak insan bir vazifeden te komuluun bir gerei kabul edilirdi. Benzer tutum Yahudiler iin de geerliydi. Ktlk ve kuraklk gibi mterek kader anlarnda yamur dualarna beraber kld gibi, her iki dince mbarek kabul edilen ahsiyetlerin kabirleri her din mensuplarnca yan yana ziyaret edilir, adaklar adanr, dualar edilir, toplanan ortak paralarla tamir edilirdi. Mterek manev hazzn en somut rnei, mbarek kabul edilen insanlarn mezarlarn ziyarette grlr. Hatta bu insanlar hrmetine Yahudiler Mslmanlar tarafndan da sayg grrd. Ayn toplumda yaanmas sebebiyle baz problemler de eksik deildi. Fakat Mslman idareciler din aidiyetine bakmakszn btn vatandalarn durumlaryla ilgilenmeye almlardr. slam tarihinde Yahudilerin yaad baz skntlar kesinlikle genelletirilemez. Bunlar genelde belli olaylarla snrl kalmtr. Yahudilerin ara sra da olsa grd baz kstlamalar hibir ekilde srekli bir tavrn paras da olmamtr. Bu sebeple modern ada Yahudi kartl eklinde kullanlan anti semitizm, slam dnyasnda kesinlikle sz konusu olmamtr. Bu terim dnya milletleri ierisinde en fazla Mslmanlara yabancdr. Mslmanlar Yahudileri asla dlamam; aksine slam toplumuyla kaynaan Yahudiler o dnemin en iyi brokratlar ve tccarlar olmulardr. Bu kaynama neticesindedir ki, Yahudilerin Talmudik dnemdeki dierine (Yahudi olmayan, goy) kar kat tutumu yumuamtr. slam ncesi dnemdeki dierine kar gelitirilen baz sert Talmudik kurallar, slam dnemde yumuam ya da yumuatlmtr. Bu yumuamada slamn Yahudilere bak ve Mslmanlarn Yahudilere kar izledii politikalarn nemi de belirtilmelidir. Yahudilerin tarihten beri sregelen krsal kltrden ehir kltrne geii Abbasler dneminde gereklemitir. Bugnk dnya ekonomisi, siyaseti ve kltrel hayatndaki Yahudi katksnda bu dnemde kazanlan bilgi ve tecrbenin nemli bir katksnn olduunu sylemek yanl olmayacaktr. slm dnyasnda Abbasler yannda Fatmlerin ayr bir g olarak ykselmesi; Filistin ve Msr gibi iki nemli corafyay hakimiyetine almas, Yahudi cemaatini de etkilemitir. Fatmlerin takip ettii siyaset neticesinde Msr ve Kuzey Afrika

480

cemaatlerinin, X. asrdan sonra bir taraftan uluslararas ticaret sayesinde bir hayli zenginlemeleri, dier taraftan da youn nfus hareketlilii sebebiyle birden bire gelime ve genilemeleri, Iraktaki merkezlerin dikkatini bunlara ekmitir. Ancak Fatm idaresi, hakimiyetindeki Yahudi cemaatlerinin Abbaslerle irtibatn koparmak isteyen Fatmler, bandaki kimseye nagid adn verdikleri bir kurum ihdas etmiler ve Abbaslerdeki resl-clutluk kurumuna alternatif bir cemaat idaresi tesis etmilerdi. Bylece slm dnyasndaki Badat ve Kahire merkezli idarelere benzer bir yaplanma Yahudi cemaatinin tekiltlanmasna da yansmtr. Neticede bu durum Iraktaki tarih kurumlarn zayflamasna ve kne zemin hazrlamtr. Yahudilerin dier din mensuplar arasnda bir arada yaamak iin yine Mslmanlar tercih etmeleri dikkat eken bir noktadr. Barta Mslmanlardan himaye gren Yahudiler savata da ayn himayeyi grmlerdi. Hallar dneminde Hal igalinde bulunan yerleim birimlerindeki Yahudi aile ya da nfusun 1, 2, 3, 10 ya da 20 gibi, onlarla ifade edilmesine karn, ayn blgede Mslmanlarn hakimiyeti altndaki ehir ve kasabalarda yaayan Yahudi ailelerin saysnn yzler, binler, hatta on binlerle ifade edilmesi dikkate deer bir olgudur. Abbas ve Fatmler dneminde Yahudiler daha ok kendi mahallelerinde, bet din ve sinagog etrafnda younlaan kmeler halinde adeta devlet iinde devlet, hatta ondan da te bir hayat srmlerdir. Bu dnemlerde Yahudi cemaatlerinin liderliini, Yahudi tarihinde nemli yeri olan mill veya din ahsiyetlerin neslinden gelen kimseler yapmtr. Balangta cemaatin devlet nezdindeki yegne temsilcisi resl-cluttu. Ancak zamanla cemaatin idaresine yeivalar da talip olmu; sk sk yaanan mcadele ve rekabet sebebiyle de Halife Memun dneminde Yahudilerin yaad blgeler bu kurumlar arasnda drt ayr idar blgeye (reut; . reuyot) ayrlmt. Ancak bu taksimata ramen yeiva bakanlar ya da resl-clutlarn makam-mevki-hrs ile maddiyta tamah etmeleri sebebiyle birbirinin yetki alanlarn kendi nfzlarna katma mcadeleleri de eksik olmamtr. Her kurumun kendine bal cemaatleri vard. Bu cemaatlere yneticiler buralardan atanrd. Yerel cemaatler de kurumlarn belli bir aidatla desteklerdi. Devlet ierisinde bu din ve siyas liderler devletle-cemaat arasndaki irtibat temin eden kimselerdi. Bu, slam idareleri asndan da pratik amal bir uygulamayd. Yahudilere zerk yaplanma ve kendi mahkemelerinde yarglanma hakk tannmt. Abbas ve Fatmler dneminde ehirlerdeki cemaatler resl-clutluk ya da yeivalara balyd. Sinagog evresinde kmelenen Yahudi cemaatleri, bet dinler tarafndan idare edilirdi. Din ve sosyal hayatn merkezi olan sinagog, gnlk ve haftalk ibadetlerin yan sra cezalarn verildii ve uyguland; cemaate yaplacak duyurularn okunduu, cemaate grevli tayinlerinin yapld, bayramlarn kutland, nian ve nikh akitlerinin yapld ok fonksiyonlu bir meknd. Bal bulunduklar kurumlara dzenli olarak aidat gnderen cemaatler, merkez idareler tarafndan yetitirilen din adamlar (dayanim) tarafndan ynetilirdi. Merkezden aldklar bir icazetle greve balayan bu din adamlar, grev yerlerindeki cemaatten de baz kimseleri yardmc olarak seerek bet din ad verilen yerel konsl olutururdu.

481

Bet dinler yerel cemaatlerin her eyinden sorumluydu. Cemaat ierisinde yardmlar toplar ve datr; ksz, yetim ve dullarn zor durumda kalmamasna dikkat eder, zellikle de dullarn kt yola dmemesi iin her trl ihtiyalarn karlard. Bet dinler cemaatin din kurallara uymasn da salar, cemaat ierisinde gayri ahlak davranlara engel olurdu. Cemaat mensuplarnn slm mahkemelerine gitmesine iddetle kar olan bet dinler, sat, devir-teslim, vasiyet ve ticaret belgelerini tanzim ve takip eder; taraflarn kurallara uymasn salard. Bet dinler ayrca ehirlerine getirilen kle ve esirlerin takibi ve bunlar satn alnarak azat edilmeleriyle de ykml idi. Esirlerin gerekli ihtiyalar karlanr, memleketine gnderilirdi. Klelerin durumuyla da bet dinler ilgilenirdi. Bet dinler evdeki yemek ve dier hizmetlerin din kurallara uygun olarak yaplmas iin kle ve cariyelerin Yahudilie girmesine ok nem verirdi. Cemaat mensuplarna kle ve cariyelerin en ge 12 ay ierisinde Yahudilii kabul ettirmelerini; girmeyenleri ise satmalarn emrederdi. Cariyelerle ise ancak nikhlanmak artyla beraber olmalarna izin verirdi. Bet dinlerin snrl da olsa ceza verme yetkileri vard. Bata Sebt olmak zere din ve ahlak kurallarn ihlli, al verilerde verilen szn tutulmamas gibi durumlarda krba cezas veren bet dinler, gnaha ve bet dine kar gelmeye devam edenlere ise herem cezas verirdi. Cemaatten herhangi birini toplum dna itmek anlamna gelen herem, Yahudilerin srgnde ihdas ettii en etkili ynetim ve bask aracyd. Dardan bakldnda ok acmasz grnse de, cemaat asndan bakldnda, cemaati bir arada tutmada olduka etkili bir yntemdi. Yahudi tarihinde herem, cemaatin din, hukuk ve ahlak btnln koruma asndan nemli bir ilev grmtr. Yahudiler nereye giderse gitsin ayn hukuka mracaat ettikleri iin herem olduka da etkili bir cezayd. Bet dinler cemaatin dini mmkn olduunca yaamas iin gerekli dzeni kurmakla da ykml idi. Parnas ad verilen grevliler cemaat ierisinde yardmlar toplamak ve datmakla grevli idi. Bunlara neeman (mutemet) ad verilen bir baka grevli grubu da yardm ederdi. Bet dinler cemaatin Yahudilie gre helal gda ile beslenebilmesine de dikkat ederdi. Cemaatin et ihtiyac iin ohet ad verilen grevliler tayin edilir, hayvanlar bunlar tarafndan kesilirdi. Bet dinler ayrca st, peynir, ekmek gibi temel gdalarn bizzat Yahudiler tarafndan imal edilmesini salar; bunlarn satlmas iin de belirli dkkanlar tahsis ederdi. Kaer gda satmalar iin ruhsat veren bet dinler, bu ruhsat karlnda da dkkan sahiplerinden belli bir aidat alrd. Dkkanlar bodek ad verilen bet din mfettileri tarafndan sk sk tefti edilir; kurallar ihll eden ya da dikkatsiz davrananlar cezalandrlarak ruhsatlar iptal edilirdi. slam dneme gelinceye kadar asrlardr srgn hayat yaayan ve deiik milletlerden bask gren Yahudiler, ayakta kalabilmenin yegne srrn cemaati eitmekte bulmutu. Srgn ve basklardan ders alan din adamlar, srgn hayat devam ettii mddete eitim ve retimin eylemden daha nemli olduuna karar vermi; beyhude isyanlar yerine cemaatin eitimine arlk vermilerdi. slam dnemde Yahudi eitiminin temelini Tevrat ve Talmud renimi tekil etmekteydi. ocukluktan balayan eitim ilkokulda Tevrat; beytlmidras ve yeivalarda Mina ve Talmud merkezli idi. Yeivalar ayrca yerel cemaatleri ynetecek din adamlarnn yetitirildii merkezlerdi. Bu kurumlar dini anlay ve uygulamalarn yetitirdikleri rabbiler vastasyla yerel cemaatlere yerletirirdi.

482

Yahudi cemaatinin temel ta aile idi. Tanr yeryzn bo kalsn diye deil, oturulsun diye yaratt iin evlenmek, din bir vecbe kabul edilmiti. Erkek ya da kadn her Yahudi, kendi cemaatinden evlenmek zorundayd. Yahudi din adamlar gerek erkein gerekse kzn ergenlik yana kadar beklemesi; ergenlikten sonra da fitneye debilecekleri endiesiyle bir an nce evlendirilmesi taraftaryd. Evlilik a iin ailenin sosyal ve ekonomik durumu etkili olsa da, zellikle krsal kesimlerde evin ihtiyac olan i gcne katk salamak iin ocuklar genelde kk yalarda evlendirilirdi. Babas kk yata len kz ocuklar da bana bir ey gelir endiesiyle bir an evvel ba-gz edilirdi. Yahudi erkekler kadnlara mehir vermekle ykml idi. Mehirlerin erkein temlikinde olan mallardan verilmesi gerekirdi. Kadnlar nianllk dneminde durumuna gre eyiz hazrlard. Kzn babasnn evinden kocasnn evine gtrd bu eyalar, kendi temlikinde olmakla beraber kocasnn bunlardan faydalanma hakk vard. Yahudi kzlarn mehir ve eyizleri ketuba ad verilen bir belgeye kaydedilirdi. Ayn zamanda evliliin de bir belgesi olan ketuba, kocann, boanmas ya da lmesi durumunda hanmna vermek zere taahht ettii, kadnn ekonomik gvencesini temin eden bir belge idi. Belgede kocann geline kar mal ykmllkleri de kaydedilirdi. Ketubalar bet dinler tarafndan hazrlanr ve tasdik edilirdi. Abbasler ve Fatmler dnemde kadnlar, haklar olan mehri her durumda alabilmek iin ketubadan ayr, ancak ketubada verilmesi tekeffl edilen mallar, sadk [slamiyetteki mehir] ad verilen bir belgeye daha kaydettirerek slam mahkemelerine de tasdik ettirirdi. Uygulamann ortaya k nedeni kocann lmnden sonra varislerin kadn mehrinden mahrum etme ihtimali idi. Byle bir durumda herem dnda verebilecek baka cezas olmayan bet dini dinlemeyenlerden, haksz yere el koyduklar bu mallar, slam mahkemesi kanalyla tahsil edilebilmekteydi. Kadnlar kocalarndan ayrlmalar ya da kocalarnn lmesi durumunda bet dine mracaat ederek ketubalarndaki mehrin tahsil edilmesini isterdi. Evliliin mer olabilmesi iin nikh, bet dinlerdeki nikh memurlar (mukaddem lil-menkih) tarafndan kylrd. Gerdek gecesi kadnlarn bakire olmasna ok nem verilir; bakire kmayan kzlar baba evine gnderilirdi. Aile ierisinde gnmzde olduu gibi yemek, ekmek, bulak ve amar gibi ev ileri kadnn; kadnn yiyecek, giyecek ve cinsel ihtiyalarn karlamak ise erkein vazifesi idi. Kadnla cinsellik yaamak evliliin en nemli kural ve zevklerinden biriydi. Sebt ve bayram geceleri sevimek sevap kabul edilir ve buna uygun hareket edilirdi. Kadn ve erkek, her ikisinin de iffetli, kadndan ayrca kocasna itaatkr olmas beklenirdi. Kadnlarn dikkat etmesi gereken hususlardan biri de murdar sayldklar det dnemlerinde kocalarna hizmet etmemeleri idi. Adet dnemi ve detli kadnlarla ilgili hususlar olduka katyd. Yahudi kadnnn bu en ileli dneminde kendisinden deta kalrd. Kadn bu halde iken dokunduu her ey necis saylr ve ykanrd. Hayzl kadnlara dokunanlar da necis saylrd. Ancak baz din adamlar tarafndan esefle dile getirildiine gre, Abbasler ve Fatmler dneminde Badat ve Fustat gibi byk ehirlerde yaayan Yahudiler, Mslman komularndan grerek detli kadna kar daha msamahakr davranmaya balamlard. Kocasnn izni olmak artyla kadnn babasnn evine gitme, cenazelere, enliklere, akraba ve hanm arkadalarnn toplantlarna katlma; hanm arkadalarn ve akrabalarn evinde misafir etme gibi haklar vard. Ancak kadnn yalnz bana dar kmas, hele de aralarnda nikh ve akrabalk ba olmayan erkeklerle yalnz kalmas

483

kesinlikle yasakt. Buna riayet etmeyen kadnlar cemaatin ahlak yapsn bozduu gerekesiyle bet dinler tarafndan salar kesilip krbalanrd. Vazifesini yapt halde kocas tarafndan aalanan ve iddet gren kadnlar, bet dinler tarafndan korunmaya allmtr. Bu tr durumlarda erkek bet dine arlr, iddetin devam etmesi durumunda boanma ile tehdit edilirdi. Tevratn emri gerei ocuk sahibi olmak, Yahudilikte evliliin en temel gayesiydi. steyerek ocuksuz kalmak tasvip edilmemesinin tesinde din bir yasakt. ocuk hayatn neesi kabul edildii iin ocuu olmayanlar ya da olup da yaamayanlar kendilerine en yakn bir din bynn kabrine gider; ondan ya da onun yz suyu hrmetine Tanrdan ocuk isterdi. Pek dillendirilmese de erkek evlat sahibi olmak her zaman arzu edilen bir durumdu. Erkek ocuun, hele de ilkinin ailede ayr bir yeri vard. Bu ayrcalk din tarafndan tannmt. Behor ad verilen ilk erkek ocuk, Tanrya adanm kabul edilir; Tanr katnda deerli kabul edildii iin de babasnn mirasndan dier erkek kardelerine nazaran iki kat daha fazla pay (behor le-nahala) alrd. Behorlar doumunun 31. gnnde kohen tarafndan Pidyon ha-ben ad verilen bir trenle nce altn ve gm karlnda bir kohene satlr; sembolik bir cret karlnda anne ve baba tarafndan tekrar satn alnarak para fakirlere datlrd. Erkek ocuklar doumunun sekizinci gnnde muhakkak snnet ettirilirdi. ocuklara genelde Yahudi dini ve kltrne ait isimler konurdu. Ancak slam toplumuyla tamamen kaynamadan sonra Arapa veya Farsa isimler veya bunlarn brnce karln kullanmak da moda olmutu. Dede isimlerinin erkek ocuklara verilmesi olduka yaygn bir detti. Kk yataki ya da kundaktaki ocuklar iin bir din bynn duasn almak ok makbul kabul edilirdi. Boama ve boanma Tanr tarafndan pek ho karlanmasa da hukuk olarak kabul edilmitir. Boama hakk kaytsz-artsz erkein imtiyazndayd. Erkein karsnda bir takm bedensel kusurlar bulmas, mzmin bir hastaln tehis edilmesi, kadnn kocasna kar vazifesini yerine getirmemesi, onu gnahkr yapacak davranlar sergilemesi, eini aldatmas (zina) durumunda boanabilirdi. Din deitirme ise her iki taraf iin de dorudan boanma sebebi idi. Koca ya da hanm, taraflardan birinin, Yahudilikten baka bir dine gemesi durumunda ise iftler dorudan boanm kabul edilirdi. Erkek, ayet kars bakasyla evlenmemise, kadn iddetini doldursun ya da doldurmasn tekrar evlenebilirdi. Nikh gibi, boamalar da bet dinde ve ahitler huzurunda gerekletirilirdi. Boanan kadnlar genelde baba evine dnerdi. Erkek ocuklar babasnn yannda kalr; memede olanlar belli bir yaa geldikten sonra babalarna verilirdi. Boanm kadnlar, kohenler hari, istedikleri erkekle evlenebilirdi. Ancak tekrar evlenebilmek iin, kadnn hamile olup olmadnn ortaya kmas iin en az doksan gn beklenirdi. Dul kadnlara toplumda ok da iyi nazarla baklmasa da ekonomik imknlardan genelde yoksun bu kesimin kt yola dmemesi iin de bet dinler gerekli yardmda bulunurdu. Yahudiler hem Abbas hem de Fatmler dneminde din hayatlarn rahat bir ekilde yaam, vecibelerini de herhangi bir engelle karlamakszn yerine getirmilerdir. Fethinden sonra, Bizans idaresi tarafndan Yahudilere konan Kudse girme yasa kaldrld gibi, Yahudilerin ehre yerlemesine de msaade edilmiti. Bizans tarafndan Yahudilerin hac mahalli olan Zeytin dana kma yasa yine Mslmanlar tarafndan kaldrlmt. Abbasler ve Fatmler dneminde dnyann drt

484

bir yanndan hac maksadyla gelen Yahudilere herhangi bir engel karlmamtr. Hatta o dnemlerde ok sk takip edilen ve ehirleraras yolculua kan kimselerin yanlarnda bulundurmak zorunda olduu vergi dedi belgesi (berat) Kudse hac maksadyla gelen haclardan sorulmuyordu. Kendilerine din ve vicdan hrriyeti verilerek tebeala kabul edilen Yahudilerin mabetleri de gvence altndayd. Bu mabetlerin bir ksm slam ncesi dnemden kalmsa da, gnmzde dahi varln koruyan ou sinagog, slam dnemde ina edilmiti. Baz mtehitler Kfe, Basra ve Badat gibi Mslmanlar tarafndan kurulan ehirlerde yeni kilise ve sinagoglarn kurulamayacan ileri srseler de, ou fkh ekol, nfus art, yeni mahallelerin kurulmas ve mahalle sakinlerinin ounun gayr- mslim arlkl olmas durumunda slm ehirlerinde de yeni kilise ve havralarn in edilebileceini belirtmi; uygulama da bu dorultuda olmutur. htiya halinde gerek Abbas gerekse Fatmler dneminde pek ok sinagog in edilmitir. Uygulama da devletten izin alma artyla yeni mabetlerin ins ya da deprem, yangn vb. doal afetlerle tahrip olan eskilerinin tamiratna da herhangi bir engel getirilmemiti. Ancak ihtiya fazlas ve izinsiz yaplanlar da zaman zaman yklmtr. Fakat bunun bir istisna olduu belirtilmelidir. Sinagog giderleri cemaatin teberrusuna; daha ok da vakfedilen ev ve i yerlerinin gelirleriyle karlanrd. Sinagoglarda cemaate ibadeti hazan ad da verilen aliah tisuburlar yaptrrd. Mslmanlardaki imamlarn grevini haiz bu din adam ayrca halka ve ocuklara temel din bilgiler de retirdi. Sinagoglarda bizdeki kayymlarn grevlerini yapan kimseler ise, amalard. Bunlar, sinagoglarn bakm ve temizlii ile ibadet saatlerinde mekan ibadete hazrlamakla grevli idiler. Grevliler genelde sinagog mtemiltndaki evde (lojman) ikmet eder, maalarn da cemaat sandndan alrd. Yahudilerin mezar, mezarlklar ve trbelerine de ayn gvence verilmiti. ster Abbas isterse Fatm idaresinde olsun, slam idaresinde isteyen her Yahudi istedii yere gmlme hrriyetine sahipti ve nerede olurlarsa olsunlar mezar ziyaretlerine de herhangi bir engel getirilmemiti. Yahudilere bayram ve kutlamalar konusunda da herhangi bir engel sz konusu deildi. Yahudi kutsal gnlerinin en nemlisi olan Sebt gn, Yahudi mahallesinde hayat dururdu. O gn, yemek de dahil herhangi bir ile megul olmak haram olduu iin genelde ibadetle geirilir; ibadet dnda kalan zamanlarda ise e-dost ve komular ziyaret edilirdi. Sebt yasaklarn korumak ve kollamak bet dinlerin greviydi. Bet dinler Sebt yasaklarn ihll edenleri krbalayarak cezalandrrd. Benzer ekilde bayram gnlerinde de gn, anlamna uygun olarak deerlendirebilmek iin, herhangi bir i yapmak yasakt. Abbasler ve Fatmler dneminde bayramlara zg nmayili kutlamalarla ilgili herhangi bir kstlama kaytlara gememitir. Yahudilerin Purimde Hmn kuklalarn yakt, Hanukada her gn birer ilave ile sekiz kandil yaktklar, ardaklar bayramnda bahelerine ardaklar kurduklar bilgisinin Mslman mellifler tarafndan da nakledilmesi, bayram kutlamalarnn serbeste yapldn gstermektedir. Bir noktaya iaret ederek konuyu noktalamak istiyoruz. Gnmzde zelde Mslman-Arap genelde ise slm dnyasnn baz kesimlerinde Yahudi kartlnn ok modern bir olgu olduunu belirtmek gerekir. Tezde de grld zere, Abbasler

485

ve Fatmler dneminde dnyadaki Yahudi nfusunun nemli bir ksmnn yaad slam dnyasnda, Yahudilere kar byk bir msamaha vard. Bugnk durumun bu msamaha geleneine zt olduu belirtilmelidir. Aratrlan dnemde karlkl sayg, yardm ve dayanmaya dair pek ok rnek vardr. zetle slam dnyas zelde Yahudiler genelde ise dier din mensuplaryla yaayabilecek erdemli bir tarihe, tarih tecrbeye ve yeterli tarih dinamiklere sahiptir. Son zamanlarda zellikle Batda balayan yabanc ve Mslman kartlarnn, bu tecrbeden almas gereken pek ok ders vardr.

486

BBLYOGRAFYA(*)
I. KAYNAKLAR Abdlkhir el-Badad, Eb Mansur b. Thir (. 429/1037), el-Fark BeynelFrak ve Beynl-Frkatinciye minhum, nr. Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, Beyrut 1990. Abdrrezzak, Eb Bekir b. Hemmm, es-Sann (. 211/826), el-Musannef, IXI, nr. Habbrrahman el-Azam, Beyrut 1403/1983. Ahimaets ben Paltiel (1017-?), ( Sefer Yuhasin) [The Chronicle of Ahimaaz] [ecere Kitab], translated with an Introduction and Notes Marcus Salzman, New York 1966. Ahmed b. Hanbel, Eb Abdullah Ahmed b. Muhammed (. 241/855), Fezils-Sahbe, I-II, nr. Vasiyyullah b. Muhammed Abbas, Mekke 1983. Ali b. Rabben et-Taber (. 247/861den sonra), ed-Dn ved-Devle f sbti Nbvvetin Nebiyyi Muhammed s.a.v, nr. A. Mingana, Msr 1923. Amram (ben ena) Gaon (. 871), ( ' Seder) [Amram Gaonun Dua Kitab], Part I, Hebrew text with Critical apparatus translation with notes and Introduction by David Hedegard, Motala 1951; Part II, The Order of Sabbath Prayer, Text edition with an Annotated English translation and Introduction by Av Tryggve Kronholm, Centraltryckeriet: Boras 1974. the Babylonian Talmud, translated into English with notes under ed. Rabbi I. Epstein, I-XVIII, The Soncino Press: London 1978. Bahel, Eslem b. Sehl er-Rezzz el-Vsit (. 292/905), Trhu Vst, nr. Krks Avvd, Beyrut 1986. Bar Hebraeus, Gregory Abl-Farac (. 680/1286), Abul Farac Tarihi, I-II, trc. mer Rza Dorul, T.T.K. Basmevi: Ankara 1945. ha-Bavl, Natan (m. X. asr), ( Seder Olam Zuta) [Ksa Dnya Tarihi], Seder ha-Hahamim ve Korot ha-Yamim, edited from printed books and manuscripts by Adolf Neubauer, II, Oxford 1887, s. 68-88. el-Belzur, Ahmed b. Yahy b. Cbir (. 279/892), Fthul-Bldn, nr. Abdullah Ens et-Tabb- mer Ens et-Tabb, Beyrut 1987. _______, Ensbl-Erf, nr. Halil Esmine, II/6, Kuds 1993; IV/A nr. Max Schlonger, Jerusalem 1971.

Bibliyografyada Kaynaklar, Aratrmalar ve Ansiklopedi Maddeleri ayr balkta verilmitir. brnce kaynak ve aratrmalar ise yeri geldike yazarnn soyadna gre alfabetik olarak nce brnce bal, sonra bu baln Latin harfleriyle dilimizdeki okunuu, en sonunda da almann Trke tercmesi verilmitir. Metin ierisinde ise bu almalar ilk getii yerde yukarda bahsedildii ekilde tam, sonraki atflarda ise sadece dilimizdeki okunularyla ve ksaltlarak kaydedilmitir.

(*)

487

Benjamin (mi-Tudela/Tudelal) (XII. asr), Tudelal Benjamin & Ratisbonlu Petachia Ortaada ki Yahudi Seyyahn Avrupa, Asya ve Afrika Gzlemleri, eviren Nuh Arslanta, stanbul 2001, s. 31-92. Bernard, the Monk (870ler), A Journey to the Holy Places and Babylon, Jerusalem Pilgrims iinde, trc. ve nr. John Wilkinson, Warminster, England 1979, s. 141-145. Beyhak, Ali b. Zeyd (. 565/1169), Tetimmet Svnil-Hikme (Trihu Hukemil-slm), I-II, nr. Muhammed ef, Lahor 1351-1352. Brn, Ebr-Reyhn Muhammed b. Ahmed (. 453/1061 [?]), el-srlBkiye anil-Kurnil-Hliye [Chronologie Orientalischer Vlker von Alberuni], nr. C. Eduard Sachau, Leipzig 1923. Buhr, Muhammed b. smail (. 256/870), Sahih, nr. Mustafa el-Boa, I-VI, Beyrut 1407/1987. Chiz, Eb Osmn Amr b. Bahr (. 255/869), Kitb'l-hayevn, I-VII, Beyrut 1969/1388. _______, el-Muhtr fr-Reddi alen-Nasr, nr. Muhammed Abdullah erkav, Beyrut 1991/1411. _______, et-Tebassur bit-Ticre, nr. Hasan Hsn Abdlvehhb, MatbaatrRahmniyye: Msr 1354/1935. _______, el-Beyan vet-Tebyn, I-IV, Beyrut: Darl-Fikr 1968. _______, et-Tc f Ahlkil-Mlk, nr. Ahmed Zeki Paa, Kahire 1914. Cehiyr, Eb Abdullah Muhammed b. Abdus b. Abdullah el-Kf (. 331/942), el-Vzer ve'l-Kttb, nr. Mustafa Sak ve dr., Kahire 1401/1980. ed-Dnever, Eb Hanfe Ahmed b. Davud (. 282/895), el-Ahbrut-Tvl, nr. Abdlmnim mir-Cemaleddin e-eyyl, Kahire 1960. Eb Davud, Sleyman b. Eas b. shak el-Ezd (. 275/889), Snen, Cidde 1998/1419. Eb Ubeyd, Ksm b. Sellm (. 224/837), Kitbl-Emvl, trc. Cemaleddin Saylk, stanbul 1981. Eb Yal, Ebl-Hseyin bnl-Ferr Muhammed b. Hseyin (. 526/1131), Tabaktl-Hanbile, nr. Muhammed Hmid el-Fkk, Drl-Marife: Beyrut [t.y]. Eb Ysuf, Yakb b. brahim (. 182/798), Kitbl-Harc, Beyrut [ty]. _______, Kitbl-sr, nr. Ebl-Vef, Kahire 1355. Ebl-Ferec el-sfahn (. 356/967), Kitbl-En, I-XXV, Kahire 1963. Ebl-Feth Hasan es-Samir, Abulfathi Annales Samaritani: quos Arabice edidit cum prolegomenis latine Vertit et commentario, nr. Eduardus Vilmar, Gothae: F.

488

A. Perthes, 1865. (Notlarla ng. trc. Paul Stenhouse, The Kitab al-Tarikh of Abul-Fath, translated with notes, Mandelbaum Trust: University of Sydney, 1985). Eb'l-Mel, Muhammed b. Ubeydullah (. 485/1092), Kitb Beyniledyn, trc. Yahya Hab, Mecellet Klliyyeti'l-db, XIX/1, Kahire 1957, s. 11-58. Eldad ha-Dani (880ler), Eldad the Danite, Jewish Travellers, nr. ve ng. trc. Elkan Nathan Adler, London 1930, s. 4-21. Hamza el-sfahn, Eb Abdullah Hamza b. Hasan (. 360/970), Trhu SinlMlkil-Arz vel-Enbiy, Beyrut: Drul-Mektebetil-Hayt, [t.y.] Hrizm, Eb Abdullh Muhammed b. Ahmed (. 387/997), Mefthu'l-'Ulm, Kahire 1342/1923. Hatb el-Badd, Eb Bekir Ahmed b. Ali (. 463/1071), Trhu Badd, IXIV, Drl-ktbil-lmiyye, [t.y.]. Hemedn, Ebl-Fadl Muhammed b. Abdlmelik (. 552/1157), Tekmilet Trihit-Taber, Albert Yusuf Kenan, Beyrut 1958. bn Abdlhakem, Ebul-Ksm Abdurrahman b. Muhammed (. 257/870), Fthu Msr ve Ahbruh, nr. Muhammed el-Huceyr, Beyrut 1996. bn Clcl, Eb Dvd Sleymn b. Hassn (. 384/994?), Tabaktl-Etbb vel-Hkem, nr. Fud Seyyid, Kahire 1955. bn Daud, Avraham (1110-1180), ( ' Sefer haKabala) [The Book of Tradition] [Rivayetler Kitab], a critical edition and notes by Gerson D. Cohen, Philadelphia 1967/5728. bn Eb sm, Eb Bekr bnn-Nebl Ahmed b. Amr b. Dahhak (. 287/900), el-hd vel-Mesn, I-VI, nr. Bsim Faysal Ahmed el-Cevbire, Riyad 1991. bn Eb Usaybia, Ebl-Abbs Muvaffakuddn Ahmed (. 668/1269), Uynl-Enb f Tabaktil-Etbb, nr. Rza Nizar, Beyrut [t.y]. bn Habb, el-Muhabber, Drul-fkil-Cedde: Beyrut [t.y.]. bn Haldun, Eb Zeyd Veliyyddin Abdurrahman b. Muhammed (. 808/1406), Mukaddime, I-II, trc. Sleyman Uluda, stanbul 1988. bn Hallikan, emseddin Ahmed b. Muhammed (. 681/1282), VefeytlAyn, I-VIII, nr. hsan Abbas, Drs-sikfe: Beyrut 1968. bn Havkal, Ebl-Ksm Muhammed b. Al (IV/X. yzyl), Kitb SretilArz, nr. J.H. Kramers, Leiden 1938-39. bn Hazm, Eb Muhammed Ali b. Ahmed (. 456/1064), el-Fasl fil-Milel velEhvi ven-Nihal, I-V, Beyrut 1986. bn Him, Eb Muhammed Abdlmelik (. 218/833), es-Sretn-Nebeviyye, nr. Mustafa Sakk ve dr., I-IV (ki mcellet), Beyrut [t.y.].

489

bn zr, Eb Abdullah Muhammed el-Merrak (. 695/1295), el-BeynlMurib f Ahbril-Endels vel-Marib, I-III, nr. A.C. Kolan-Levi Provenal, BrillLeiden 1951. bn Kayym, Eb Abdullah Muhammed b. Eb Bekir (. 751/1350), Ahkmu Ehliz-Zimme, nr. Subhi Salih, I-II, Beyrut 1983. bn Kesr, Ebl-Fida madddin smail b. mer (. 774/1373), el-Bidaye ve'nNihaye, I-XIV, Beyrut 1977. _______, Tefsrul-Kurnil-Azm, I-IV, Beyrut 1991. bn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah b. Mslim (. 276/889), UynlAhbr, I-IV (2 mcelled 4 cilt) Beyrut: Drl-Ktbil-Arab [t.y.]. _______, el-Merif, nr. Servet Ukke, Drl-Merif: Msr 1969. bn Manzr, Ebl-Fazl Cemlddn Muhammed bi Mkerrem b. Ali (. 711/1311), Lisnl-Arab, I-XV, Beyrut: Dru Sdr, [t.y.]. bn Memmt, Ebl-Mekrim Esad b. Mhezzeb b. Mina (. 606/1209), Kavnnd-Devvn, nr. Azz Sryl Atiyye, skenderiye 1943 [ed. Fuad Sezgin Islamic Geography 43]. bn Miskeveyh, Eb Ali Ahmed b. Muhammed (. 421/1030), Tecriblmem ve Tekibl-Himem, I-VII, nr. ve ngilizceye trc. H.F. Amedroz, Oxford 19201921. bn Mflih, Eb shk Burhneddn brahim b. Muhammed (. 884/1479), elMaksadl-Ered f Zikri Ashbi(l-mm) Ahmed, nr. Abdurrahman b. Sleyman elUseymin, I-III, Riyad 1410/1990. bn Rhib, Eb kir Butrs b. Ebl-Kerem, Trh, nr. Luvis el-Yesui eyho, Beyrut 1903. bn Sad, Eb Abdullah Muhammed (. 230/884), et-Tabaktl-Kbr, nr. hsan Abbas, I-IX, Beyrut 1405/1985. bn Sid el-Endels, Eb Ksm Said b. Ahmed (. 462/1070), Tabaktlmem, nr. Louis Cheikho, Beyrut 1912. bn Tariberd (812 veya 813/1409 veya 1410), en-Ncmz-Zhire fi Mlki Msr vel-Khire, I-XVI, Msr [t.y.]. bn Zahre, el-Fedill-Bhire f Mehsini Msr vel-Khire, nr. Mustafa esSakk-Kmil Muhendis, Kahire 1969. bnl-Cevz, Ebl-Ferec Cemaleddin Abdurrahman b. Ali (. 597/1201), elMuntazam f Trhi'l-mem, I-X, Dru Sdr: Beyrut 1358. _______, Sfats-Safve, I-IV, nr. Mahmud Fahur-Muhammed Revvs Kalac, Beyrut: Darl-Marif 1979.

490

_______, Zdl-Mesr f lmit-Tefsr, I-IX, el-Mektebetl-slmiye: Beyrut 1404. bnl-Esr, Ali b. Ebul-Kerem (. 630/1232), el-Kmil fit-Trh, nr. C.J. Tornberg, I-XIII, Beyrut 1965. bnl-Fakh, Eb Abdullah Ahmed b. Muhammed (. III-IV/IX-X. asr), Kitbl-Bldn, nr. Ysuf el-Hd, Beyrut 1996. bnl-Kalnis, Eb Yal Hamza b. Esed ed-Dmak (. 555/1160), Trihu Dmak, nr. Sheyl Zekkr, Dmak 1983. bnl-Kft, Ebl-Hasen Cemlddn Ali (. 646/1248), hbrul-Ulem biAhbril-Hukem (Trhul-hkem), nr. Julius Lippert, Leipzig 1903. bnl-Mutez, Ebl-Abbas Abdullah b. Muhammed (. 296/908), Tabaktuar, nr. Abdssettr Ahmed Ferrc, Drul-Marif: Kahire 1981. bnn-Nedm, Muhammed Eb Yakb (. 380/990), Kitbl-Fihrist, KahireBeyrut 1398/1978. bns-Sayraf, Ebl-Ksm Emnddn b. Sleyman (. 542/1147), elKnn f Dvanir-Resail: el-re il men Nlel-vezre, nr. Eymen Fuad Seyyid, Kahire 1990/1410. bnt-Tktak, Muhammed b. Ali b. Tabtab (. 709/1309), el-Fahri fi'ldbi's-Sultaniyye ve'd-Dvel'l-slamiyye, Beyrut: Daru Sadr, [t.y.]. stahr, Eb shk brhm b. Muhammed (. 340/951-52den sonra), Meslikl-Memlik, nr. M.J. de Goeje, Leiden 1967. el-Kalkaend, Ahmed b. Ali (. 821/1418), Subhl-A f Snatil-n, IXV, nr. Muhammed Hseyin emseddin, Beyrut 1987. Ksn, Aluddn Eb Bekir b. Mesd (. 587/1191), Bedius-Sani, I-VII, Drl-Kitbil-Arab: Beyrut 1982. Kazvn, Eb Yahy Zekeriyy b. Muhammed (. 682/1283), srul-Bild, Dru Sadr: Beyrut [t.y.]. el-Kind, Eb mer Muhammed b. Ysuf b. Yakb (. 350/961), el-Vlt velKudt (Trhu Vlti Msr), nr. Rhuvon Guest, Messet Kurtuba: [t.y.]. el-Kirkisn, Eb Yusuf Yakb (940dan sonra/X. asr), Kitbl-Envr velMerkb, I-II, nr. Leon Nemoy, The Alexander Kohut Memorial Foundation: New York 1940. Kitb- Mukaddes Eski ve Yeni Ahit, stanbul 1995. Kitbl-Havdis: el-Havdisl-Cmia vet-Tecribn-Nfia fl-mietissbia, nr. Bear Avvd Maruf-md Abdsselam Raf, Beyrut: Drl-Garbilslam, 1997.

491

Kurtub, Muhammed b. Ahmed (. 671/1272), (Tefsr) el-Cm li-AhkmilKurn, I-XX, nr. Ahmed Abdlalm Berdn, Kahire 1372/1967. Maimonides (Musa b. Meymn) (1135-1204), (geret Teyman) [Yemen Yahudi Cemaatine Mektup], nr. lomo Goldman, New York 1950. Makdis, Mutahhar b. Tahir (. 355/966dan sonra), el-Bed vet-Trh, I-VI, Kahire: Mektebets-Sekfetid-diniyye, [t.y.]. Makriz, Ebl-Abbs Ahmed b. Ali (. 845/1441), el-Htatul-Makriziyye (Kitbl-Meviz vel-tibr bi Zikril-Htat vel-sr), I-II, Kahire [t.y.]. _______, en-Nukd'l-Kadmet'l-slmiyye, trc. brahim Hakk Konyal, stanbul 1946. Mverd, Ebl-Hasen Ali b. Muhammed b. Habb (. 450/1058), el-Ahkm'sSultniyye ve'l-Velyti'd-Diniyye, Beyrut 1985. Mesd, Ebl-Hasen Ali b. Hseyin (. 345/956), Mrc'z-Zeheb ve Medin'l-Cevher, nr. M. Muhiddin Abdlhamid, I-IV, es-Sede: Msr 1964. _______, et-Tenbh vel-rf, nr. Abdullah smail es-Sv, Beyrt 1981. The Mishnah, nr. Herbert Danby, Oxford University: Oxford 1992. Mukaddes, emsddn Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed (. 380/990), Ahsen't-Teksm f Ma'rifeti'l-Eklm, nr. M.J.de Goeje, E.J.Brill: Leiden 1906. Mslim, Ebl-Hseyn el-Kueyr (. 261/874), Sahih, nr. M. Fuad Abdlbak, I-V, Beyrut [t.y]. Nsr- Hsrev (. 1061), Sefernme, nr. Yahya el-Hab, Beyrut 1983. Nizm-i Arz (. 552/1157den sonra), ehr Makle: Erba Makle, nr. ve Arapaya trc. Muhammed b. Tvt, Rabat 1403/1982. Nveyr, ehabeddin Ahmed b. Abdlvehhab b. Muhammed (. 733/1333), Nihyetl-Ereb f Fnnil-Edeb, I-XVIII, Kahire: Vezarets-Sekfe vel-rd, [t.y.]. el-mer, Ebl-Abbas ihabddin Ahmed b. Yahya (. 749/1349), et-Tarf bil-Mustalahi-erf, Msr 1312/1894. Petachia (Ratisbonlu) (XII. asr), Tudelal Benjamin & Ratisbonlu Petachia Ortaada ki Yahudi Seyyahn Avrupa, Asya ve Afrika Gzlemleri, trc. Nuh Arslanta, stanbul 2001, s. 93-121. Pirke de Rabbi Eliezer, ng. trc. Gerald Friedlander London 1916. Rmehurmz, Buzurk b. ehriyr (X. asr), Acibl-Hind, Birruh ve Bahruh ve Ceziruh, nr. Abdullah Muhammed el-Habe, Abu Dabi 2000. Sb, Hill b. Muhassin (. 448/1056), el-Vzer (Tuhfetl-umer f TrhilVzer), Drul-Fikril-Hads: Beyrut 1990.

492

Sad b. Batrk, el-skender (. 328/940), et-Tarhl-mecm alet-tahkk vettasdk, nr. L. Cheikho, Beyrut 1909. Salmon ben Yeruhim, the Karaite, The Arabic Commentary of Salmon ben Yeruham the Karaite on the Book of Psalms, Chapters 42-72, edited from the unique manuscript in the State Public Library in Leningrad by Lawrence Marwick, The Dropsie College for Hebrew and Cognate Learning: Philadelphia 1956. Sambari, Yosef ben Yitshak (1640-1703), ' ( Likutim mi-Divrey Yosef le-Rav Yosef ben Yitshak Sambari) [Rav Yosef Sambarinin Rivayetlerinden Baz Paralar], Seder ha-Hahamim ve Korot ha-Yamim, edited from printed books and manuscripts by Adolf Neubauer, I, Oxford 1887, s. 115162. Samuel b. Yahya el-Marib (. 570/1174), fhml-Yahd, nr. Muhammed Abdullah e-erkv, Drl-Hidye 1986. Sidur Kol Yakov ke-Minhag Aram-Tsova () (Siddur Kol Yaakob according to Minhag of Aleppo), with English Translation, eds. Rabbi Shimon H. Alouf-Sam Catton-David A. Tawil, Sephardic Haritage Foundation, Inc: USA 1996; Trke trc. Sidur Kol Yaakov, trc. Liliane Zerbib (Kazes), stanbul 2005. Sbk, Eb Nasr Taceddin bns-Sbki Abdlvehhab b. Ali (. 771/1370), Tabakt-fiiyyetil-Kbr, I-X, nr. Mahmud Muhammed Tannh, Abdlfetth Muhammed el-Hulv; Kahire 1964. eelot uTvot ha-Geonim min ha-Geniza aar be-Mstrayim (Geonica), ([ ) Msrdaki Genizada Kefedilen Gaonlara ait Responsalar], nr. Louis Ginzberg, II, 2nd edition Hermon Press: New York 1968. ehristn, Ebl-Feth Muhammed Abdlkerim b. Eb Bekir Ahmed (. 548/1153), el-Milel ve'n-Nihal, nr. Muhammed Seyyid Kiln, I-II, Kahire 1961. erira Gaon (1000ler), ( geret Rav erira Gaon-Meturgam le-Laon ha-Kode) [Rav erira Gaonun Mektubu], nr. ve brnceye trc. R. Nosson Dovid Rabinowich, Jerusalem 1991; ng. trc. The Iggeres of Rav Sherira Gaon, trc. R. Nosson Dovid Rabinowich, Jerusalem 1988. eyzer, Ebn-Necb Celleddin Abdurrahman b. Nasr (. 774/1372), Nihyetr-Rtbe f Talebil-Hisbe, nr. el-Bz el-Arn, Kahire 1946. et-Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr (310/922), Trhut-Taber, nr. Muhammed Ebul-Fadl brhm, I-XI, Beyrut 1967. _______, (Tefsr) Cmiul-beyn an Tevli yil-Kurn, I-XXX, Darul-Fikr: Beyrut 1405/1984. Tenh, Eb Ali el-Kd Muhassin b. Ali (. 384/994), Nivrul-Muhdara ve Ahbrul-Mzkere, I-VIII, nr. Abbd es-Slic, Dru Sadr: Beyrut 1971-1973.

493

Theophanes (. 213/818), The Cronicle of the Theophanes (Annu Mundi 60956305- A.D. 602-813), ngilizce trc. Harry Turtledove, Philedelphia 1982. Tuvot ha-Geonim mi-Toh ha-Geniza ( ,) nr. Simha Assaf, Yerualayim 1929. Tuvot ha-Geonim ( ,) nr. Simha Assaf, Yerualayim 1942. Tora Neviim Ketuvim, Horev: Yerualayim 2002. Toratan (Tora) el Geonim ve Rionim ( ,)nr. Simha Assaf, Yerualayim 1933. Uleym, Ebl-Ymn Mcirddin Abdurrahman (. 921/1522), el-nsl-Cell bi-Tarhil-Kuds vel-Hall, I-II, Amman 1973. Vkd, Muhammed b. mer (. 207/822), Kitb'l-Mez, nr. Marsden Jones, I-III, Beyrut 1966. Vek, Eb Bekir Muhammed b. Halef b. Hayn (. 306/918), Ahbrul-Kudt, IIII, Beyrut: el-Mektebetl-Asriyye [t.y.] Willibald (780ler), Hugeburg: Life of the St. Willibald, Jerusalem Pilgrims iinde, trc. ve nr. John Wilkinson, Warminster, England 1979, s. 125-136. Yahya b. Said el-Antak (. 458/1067), Tarhul-Antk- el-Marf bi-Sleti Trhu tha, (tahkik mer Abdsselam Tedmr), Trablus (Lbnan) 1990. Yakb, Ahmed b. Eb Yakb bn Vdh (. 292/904), Trhu'l-Ya'kb, I-II, Daru Sdr: Beyrut 1960. _______, el-Bldn, nr. M.J. de Goeje, Brill 1896. _______, Mkeletn-Ns li-Zemnihim, thk. William C. Millward, Beyrut: Drl-Kitbil-Cedd 1980. Ykt el-Hamev (575-626/1179-1129), Muceml-Bldn, I-V, Beyrut [t.y]. Zeheb, ihbddn Muhammed b. Ahmed (748/1347), Siyeru Almin-Nbel, I-XXIII, nr. uayb el-Arnvd ve dr., Beyrut: Messesetr-Risle, 1984/1405.

494

II. ARATIRMALAR Abdlhamid, rfan, slmda tikd Mezhepler ve Akaid Esaslar, trc. Saim Yeprem, stanbul 1994. Abrahams, Israel, (JLMA) Jewish Life in the Middle Ages, Meridian Books: Philadelphia 1958. Abramson, S., - ba-Merkazim ve bi-Tfutsot biTkufot ha-Geonim [Gaonluk Dneminde Merkezlerde ve Srgnde Yahudi Cemaatleri], Yerualayim 1965. Adam, Baki, Yahudi Kaynaklara Gre Tevrat, Seba yaynlar: Ankara 1997. _______, Yahudilik ve Hristiyanlk Asndan Dier Dinler, Pnar Yaynlar: stanbul 2002. Adang, Camilla, Muslim Writers on Judaism and the Hebrew Bible, from Ibn Rabban to Ibn Hazm, Leiden-Brill 1996. Adler, Elkan Nathan (ed.), Jewish Travellers, London 1930. _______, Karaitica, JQR, o.s. XII (1900), s. 674-687. Agus, A. Yitshak, Tuvot Geoney Erets Yisrael ve Bavel [Filistin ve Irak (Babil) Gaonlarnn Responsalar], Horev 12 (1956-57), s. 194-216. Aaolu Ahmet, slmiyette Kadn, trc. Hasan Ali Ediz, Ankara 1985. Ahsan, M.M., Social Life under the Abbasds, London 1979. Alalu, Suzan ve dr., Yahudilikte Kavram ve Deerler, Gzlem yaynlar: stanbul 1996. Ankori, Zvi, Karaites in Byzantium, The Formative Years, 970-1100, New York 1957. _______, The Correspondence of Tobias ben Moses the Karaite of Constantinople, Essays on Jewish Life and Thought, Presented in Honor of Salo Wittmayer Baron, ed. Joseph L. Balu-Philip Friedman-Arthur Hertzberg-Isaac Mendelsohn, Columbia University Press: New York 1959, s. 1-38. Aptowitzer, Vigtor, Formularies of Decrees and Documents from a Gaonic Court, JQR, n.s. 4 (1913-1914), s. 23-51. Arslanta, Nuh, slam Dnyasnda Depremler ve Alglanma Biimleri, Gelenek Yaynlar: stanbul 2003. _______, Emevler Dneminde Yahudiler, Gkkubbe Yaynlar: stanbul 2005. Ashtor, Eliyahu, [Strauss], Sifrut ha-Geonim ha-Rionim ve ha-Gemara [Erken Dnem Gaonlarnn Eserleri], Mahanayim 57 (196061), s. 111-114.

495

_______, Yom ha-Kipurim be-Yeme ha-Beynayim [Ortaada Yom Kipur (Kefret Gn) Kutlamalar], Mahanayim 49 (1960), s. 126128. _______, - ha-Hinuh ha-Yahudi beArotsot ha-Mizrah be-Yeme ha-Beynayim [Ortaada Dou Yahudilerinde Eitimretim], Mahanayim 108 (1966), s. 30-34. _______, Sidrey ha-Nisuin be-Galot Yimael be-Yeme ha-Beynayim [slm Dnyas Yahudilerinin Evlenme detleri], Mahanayim 83 (1963), s. 34-35. _______, Prolegomena to the Medieval History of Oriental Jewry, JQR n.s. 50 (1959-1960), s. 55-68; 147-166. _______, ha-Tsom be-Galut Sfarad ve Yimael be-Yeme ha-Beynayim [Ortaa spanya ve Dou Yahudilerinde Oru], Mahanayim 82 (1963), s. 46-47. _______, -Kavim li-Dmuta el ha-Kehila ha-Yahudit be-Mtsrayim be-Yeme ha-Beynayim [Ortaa Msrndaki Yahudi Cemaatlerinin Baz Hususiyetleri], Tsiyon 30 (1965), s. 61-78; 128-154. _______, The Number of Jews in Medieval Egypt, JJS 18 (1967), s. 9-42; JJS 19 (1968), s. 1-22. _______, The Social Isolation of ahl adh-Dhimma, The Medieval Near East (Collected Studies), London 1978, s. 73-94. Assaf, Simha, , iterot Atikim min ha-Geniza, mi-Erets Yisrael, Mtsrayim ve Afrika ha-Tsafonit [Genizadan Filistin, Msr ve Kuzey Afrikaya Dair Eski Notlar], Tarbits 9 (1937-38), s. 196-217. _______, - Makorot u Mahkarim be-Toldot Yisrael [Yahudi Tarihine Dair Kaynaklar ve Aratrmalar], Yerualayim 1946. _______, Tekufat ha-Geonim ve Sifrutiha, Hartzaot ve iurim [Gaonluk Dnemi ve Edebiyat], nr. Mordehay Margoliot, Yerualayim 1955. _______, '' Kovets el gerot R. muel ben Ali ve Bene Doro [Rav Samuel b. Ali ve Muasrlarnn Mektuplarnn Derlemesi], Tarbits 1 (1929-30), I, s. 102-130; II, s. 43-84. _______, - Avedim ve Sahar-avedim Etsel ha-Yahudim be-Yeme ha-Beynayim [Ortaada Yahudilerin Kle Edinmesi ve Kle Ticaretindeki Rolleri], Tsiyon 4 (1939), s. 91-125. Atar, Fahrettin, slm Adliye Tekilt, Diyanet leri Bakanl yaynlar: Ankara 1991.

496

Ayalon (Neustadt), David, Inyaney Negidut be-Mtsrayim be-Yeme ha-Beynayim [Ortaa Msrnda Nagidlik Kurumuna Dair Baz Meseleler], Tsiyon 4 (1939), s. 126-149. Aycan, rfan, mer b. Abdlaziz ve Gayr- mslimler, Din Aratrmalar 3 (1999), 65-81. Bacher, W., Qirqisani, the Karaite, and His Work on Jewish Sects, JQR o.s. VII (1894), s. 687-710. Baer, I. F. ha-Yesudot haHathalot el rgun ha-Kehila ha-Yahudit be-Yeme ha-Beynayim [Ortaa Yahudi Cemaati Organizasyonunun Kkeni], Tsiyon 15 (1948-51), s. 1-41. Bamberger, Bernard J., A Messianic Document of the Seventh Century, HUCA 15 (1940), s. 425-431. Bareket, Elinoar, Fustat on the Nile, The Jewish Elite in Medieval Egypt, Brill 1999. Baron, Salo Wittmayer (18951989), Saadias Communal Activities, Saadia Anniversary Volume, American Academy for Jewish History: New York 1943, s. 9-74. _______, (JC) The Jewish Community Its History and Structure to the American Revolution,I-III, The Jewish Publication Society of America: Philadelphia 1945. _______, (SRHJ) A Social and Religious History of the Jews, I-XI, Columbia University Press: New York 1957. Baskin, Judith R., Some Parallels in the Education of Medieval and Christian Women, JH 5 (1991), s. 41-51. _______, Hinuh Naim Yahudiyot ve Haskalatan be-Yeme ha-Beynayim be-Aratsot ha-slam ve haNotsrit [slam ve Hristiyan Dnyasndaki Yahudi Kadnlarn Eitim-retimi], Peamim 82 (2000), s. 31-49. Behar, Rabi Nisim, El Gid Para El Pratikante- Dini Uygulama Rehberi, trc. Mordehay Yanar, Gzlem yaynlar: stanbul 2004. Ben-Eliyahu, Eyal, Har haZeytim -beyn Yahudim le-Nostrim bi-Tkufa ha-Romit ha-Bizantit [Zeytin Da: Roma-Bizans Dneminde Yahudilerle Hristiyanlar Arasnda (Zeytin Da) ekime(si)], New Studies on Jerusalem, Proceedings of the Fourth Conference, December 10the 1998, The Conference is Dedicated to the Memory of Yisrael Shalem, ed. Eyal Baruch, Ramat Gan 1998, s. 55-64. Ben-Sassoon, Menahem, Varieties of inter-Communal Relations in the Geonic Period, The Jews of Medieval Islam, Community, Society and Identity, ed. Daniel Frank, E.J.Brill: Leiden-New York-Kln 1995, s. 17-31. Ben-Shammai, Haggai, , Hug le-Iyun Filosofi be-Mikre be-Mutsul

497

be-Mea ha-Airit- Teuda le-Historya ha-Hevratit-Terbutit el Kehila Yahudit beAratsot ha-slam [X. Asrda Musulda Bir Felsefe alma Grubu, Mslman Bir Memleketteki Bir Yahudi Cemaatinin Sosyo-Kltrel Tarihine Dair Bir Dokman], Peamim 41 (1989), s. 21-31. _______, Between Ananites and Karaites: Observations on Early Medieval Jewish Secteranianism, Studies in Muslim-Jewish Relations, ed. Ronald L. Nettler, Harwood Academic Publishers in coorperation with the Oxford Centre: Luxembourg 1993, s. 19-29. _______, The Karaites, The History of Jerusalem, The Early Muslim Period 638-1099, ed. Joshua Prawer-Haggai Ben-Shammai, Jerusalem 1996, s. 201-223. Ben-Tsvi, Y., ''Mihtav Soher Yahudi mi ha-Mea XI [Yahudi Tccara Ait Bir Mektup XI. asr- ], Tsiyon 3 (1938), s. 179-182. Ben-Yakov, A., - d al-Ziyara be-Bagdad [Badat Yahudilerinin dz-ziyre Kutlamalar], Edot-Rivon le-Folklor ve Etnologya 1 (194546), s. 37-41. Bergman, Judah, Jews and Moslem in their Populer Beliefs, Edot-Rivon leFolklor ve Etnologya 3 (1947-48), s. 126-136 (XXXV-XLIV). Blau, Joshua, Pilgrims to Zion-Activists for Zion, JSS 36 (1974), s. 95-105. Bloch, Abraham P., The Biblical and Historical Background of Jewish Customs and Ceremonies, Ktav Publishing House: New York 1980. Bostanc, Ahmet, Kamu Hukuku Asndan Hz. Peygamberin Gayr- mslimlerle likileri, Rabet yaynlar: stanbul 2001. Braslavi (Braslavisky), J., '' , Le-Minuyo el R. Eviyatar ke-Gaon be-Hayey Aviv ve Maarat ha-Mahpela, le-Or Teuda Hadaa min ha-Gniza [R. Evyatar Gaonun Babasnn Salnda Gaon Olarak Tayini ve Mahpela Maaras], Erets-Yisrael 5 (1958-59), s. 220-224. Brody, Robert, The Geonim of Babylonia and the Shaping of Medieval Jewish Culture, Yale University Press: New Haven and London 1998. Cahn, Zvi, The Rise of the Karaite Sect, A New Light on the Halakah and Origin of the Karaites, New York 1937. Chiesa, Bruno, A Note on Early Karaite Historiography, Essays in Jewish Historiography, ed. Ada Rapoport-Albert, Scholars Press: Atlanta-Georgia 1991, s. 5665. Cohen, Boaz, Quotations from Saadias Arabic Commentary on Bible from two Manuscripts of Abraham Ben Solomon, Saadia Anniversary Volume, American Academy for Jewish History: New York 1943, s. 75-139. Cohen, Mark R., Jewish Self-Government in Medieval Egypt, The Origins of the Office of Head of the Jews, Princeton University Press: Princeton New Jersey 1980.

498

_______, Ha ve Hilal Altnda Ortaada Yahudiler, trc. Ahmet Fethi, stanbul 1996. Cohen, Martin A., Anan ben David and Karaite Origins, JQR, n.s. 68 (197778), s. 131-145; s. 224-234. Comey, Arie-Naomi Tsur, Milon Hada Yedidoti, vri-Angli, Tel Aviv 1997. Cowley, A., Bodleian Geniza Fragments, JQR, o.s. XIX (1907), s. 104-108. aatay, Neet, slm Dnemine dek Arap Tarihi, T.T.K. Basmevi: Ankara 1989. _______ - brahim Agh ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, Ankara 1976. De Ward, Eilen F., Mourning Customs in 1, 2 Samuel, JJS vol. XXIII, No.1 (1972), s. 1-27; JJS vol. XXIII, No.2 (1972), s. 145-166. De Vaux, Ronald, Yahudilikte Aile, trc. Ahmet G, Arasta yaynlar: Bursa 2003. Demirci, Mustafa, slmn lk asrnda Toprak Sistemi, stanbul 2003. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, I-XV, stanbul 1992, III, s. 453-479. Elbogen, Ismar, Studies in the Jewish Liturgy, JQR, o.s. XVIII (1906), s. 587-599; JQR, o.s. XIX (1907), s. 229-249; 704-720. _______, Saadias Siddur, Saadia Anniversary Volume, American Academy for Jewish History: New York 1943, s. 247-261. Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, I-X, stanbul 1979. Ephrat, Daphna-Yaakov Elman, Orality and the Institutionalization of Tradition: the Growth of the Geonic Yeshiva and the Islamic Madrasa, Transmitting Jewish Traditions: Orality, Textuality, and Cultural Diffusion, eds. Yaakov ElmanIsrael Gershoni, Yale University Press: New Haven-London 2000, s. 107-137. Falk, Zeev W., Yahudi Hukuku, trc. Bilal Aybakan, LAM Aratrma Dergisi 3 (1998), s. 169-192. Fawzi, S., The Jewish Academy in Abbasd Iraq: Jewish Cultural and Spiritual Life, Studies in Muslim-Jewish Relations 1 (1993), s. 189-204. Fayda, Mustafa, slmiyetin Gney Arabistana Yayl, Ankara 1982. _______, Hz. mer Zamannda Gayr- Mslimler, stanbul 1989. Finesinger, Sol, B., The Shofar, HUCA 8-9 (1931-1932), s. 193-228. Finkel, Avraham Yaakov, The Responsa Anthology, London 1990. Finkelstein, Louis, The Origin and Development of the Qedushah, Perpectives on Jews and Judaism, Essays in Honor of Wolfe Kelman, ed. Arthur A. Chiel, The Rabbnical Assembly: New York 1978, s. 61-78.

499

Fischel, Walter J., Yahudiya: le-Reit haYiuv ha-Yahudi be-Paras [Yahudiye: Yahudilerin rana lk Yerleimi], Tarbits 6 (1934-35), s. 523-526. _______, - ) ( Re Galuta (Resl-calut) beSifrut ha-Aravit [Arapa Kaynaklarda Resl-clut], Magnes Anniversary Volume, Jerusalem 1938, s. 181-187. _______, (JEPLI) Jews in the Economic and Political Life of Islam, London 1968. Freehof, Solomon B., A Treasury of Responsa, The Jewish Publication Society of America: Philadelphia 1963. Frenkel, Joshua, ' -ha-Selukim be-Erets Yisrael (10711098) [Filistinde Seluklu Hakimiyet (1071-1098], Cathedra 21 (1981), s. 49-72. Friedlander, Israel, The Arabic Original of the Report of Nathan ha-Babli, JQR n.s. 17 (1905), s. 747-761. _______, Bonfires on Purim, JQR, n.s. 1 (1910-11), s. 257-258. _______, The Jews of Arabia and the Gaonate, JQR, n.s. 1 (1910-11), s. 249252. _______, The Jews of Arabia and the Rechabites, JQR, n.s. 1 (1910-11), s. 252-257. _______, Jewish-Arabic Studies: I. Shiitic Elements in Jewish Sectarianism, JQR, n.s. 1 (1910-11), s. 183-215; JQR n.s. 2 (1911-1912), s. 481-516; JQR, n.s. 3 (1912-13), s. 235-300. Friedman, Mordechai A., Jewish Marriage in Palestine, I-II, The Jewish Theological Seminary of America, Tel Aviv-New York 1980. _______, Poligamya Teudot uTuvot min ha-Gniza [Yahudilerde ok Elilik- Genizadan rnek Dokmanlar], Tarbits 43 (1973-74), s. 166-198. _______, Termination of the Marriage upon the Wifes Request: a Palestinian Ketubba Stipulation, PAAJR 37 (1969), s. 29-55. _______, The Monogamy Clause in Jewish Marriage Contracts, Perspective in Jewish Learning 4 (1972), s. 20-40. _______, The Ethics of Medieval Jewish Marriage, Religion in a Religious Age, ed. S.D. Goitein, Association for Jewish Studies: Cambridge, Massachusetts 1974 iinde, s. 83-102. _______, The Minimum Mohar Payment as Reflected in the Geniza Documents: Marriage Gift or Endowment Pledge, PAAJR 43 (1976), s. 15-47.

500

_______, Divorce upon the Wifes Demand as Reflected in Manuscripts from the Cairo Geniza, JLA 4 (1981), s. 103-126. _______, , , Ribuy Naim be-Hevra Yahudit, Makorot Hadaim min ha-Gniza: Matsav ha-Mahkar [Yahudi Toplumunda ok Evlilik: Genizadan Konuyla lgili Yeni Dokmanlar], Peamim 25 (1985), s. 3-12. _______, Developments in Jewish Marriage and family law as Reflected in the Cairo Geniza Documents, Judaeo-Arabic Studies, Proceedings of the Foundation Conference of the Society for Judaeo-Arabic Studies, ed. Norman Golb, Oxford 1996, s. 123-133. Friedmann, M., The Sabbath Light, JQR, o.s. III, s. 707-721. Ganme, Yusuf Rizkullah, Nzhet'l-Mtk f Trhi Yehdi'l-'Irk, Badat 1924. Gil, Moshe, -le-Toldot Geoney Erets Yisrael [Filistin Gaonlarnn eceresine Dair Notlar], Tarbits 44 (1974-75), s.144-150. _______, Supplies of Oil in Medieval Egypt: a Geniza Study, JNES 34 (1975), s. 64-73. _______, (Jewish Pious Foundations) Documents of the Jewish Pious Foundations from the Cairo Geniza, Leiden: E.J. Brill 1976. _______, [ 638-1099] [ hunot ha-Yahudim bi-Yerualayim biTkufat ha-Kivu ha-Mslimi haRiona 638-1099 le-Sifira [slm Dnemde (638-1099) Yahudilerin Kudsteki Yerleim Yerleri], alem 2 (1976), s. 19-40. _______, [638-1099] - Aliya ve Aliya le-Regel bi-Tkufat ha-Kivu ha-Mslimi ha-Riona (634-1099) [slm Dnemde (638-1099) Yahudilerin Kudse Hac ve Ziyaret Yolculuklar], Cathedra 8 (1978), s. 123-146. _______, '' Megilat Eviyatar- Makor le-Toldot Maavakiya el Yeivat Yerualayim be-mi-Hatsit ha-iniya el ha-Mea he-yod-alef [XI. Asrn kinci Yarsnda Yaanan Kuds Yeivas Gaonluu Mcadelesi in Bir Kaynak Olarak Eviyatar Gaon Tomar], Perekim be-Toldot Yerualayim be-Yemey ha-Beynayim [ ,] ed. Benjamin Z. Kedar-Zvi Baras, Jerusalem 1979, s. 39106. _______, [638-1099] haMasim be-Erets Yisrael biTkufat ha-Kivu ha-Mslimi ha-Riona (634-1099) [slm Dnemde Filistinde Vergiler], Tsiyon 45 (1980), s. 268-285. _______,[638-1099] ha-Kiduat Nehasim u Mamon al-yedey Nostrim ve Yahudim le-Tuvat Yerualayim bi-Tkufat ha-Kivu ha-Muslimi ha-Riona (638-1099)

501

[slm Dnemde Yahudi ve Hristiyanlarn Kudse Yapt Yardmlar], Cathedra 18 (1981), s. 57-72. _______, (634-1099) - - Erets-Yisrael biTkufat ha-Mslimit ha-Riona [slam Dnemde Filistin], I-III, Yerualayim 1983. _______, Yediot al Bete Kneset be-Teudot ha-Gniza [Geniza Dokmanlarna Gre Yahudi Sinagoglar], Kneset Ezra Sifrut ve hayyim be-Beyit ha-Kneset, Esufot Maamarim Mogeet le-Ezra Fleischer, eds. S. Elizur-M.D.Herr-G.Shaked-A.Shinan, Yerualayim 1994, s. 311-326. _______, The Exilarchate, The Jews of Medieval Islam, Community, Society and Identity, ed. Daniel Frank, E.J.Brill: Leiden-New York-Kln 1995, s. 33-65. _______, The Authorities and the Local Population, The History of Jerusalem, The Early Muslim Period 638-1099, ed. Joshua Prawer-Haggai Ben-Shammai, Jerusalem 1996, s. 101-120. _______, The Jewish Community, The History of Jerusalem, The Early Muslim Period 638-1099, ed. Joshua Prawer-Haggai Ben-Shammai, Jerusalem 1996, s. 163-199. _______, The Political History of Jerusalem during the Early Muslim Period, The History of Jerusalem, The Early Muslim Period 638-1099, ed. Joshua PrawerHaggai Ben-Shammai, Jerusalem 1996, s. 1-37. _______, - be-Melhut Yimael biTkufat haGeonim [Gaonluk Dneminde slam Hakimiyetinde (Yahudiler)], I-IV, Yerualayim 1997. Ginzberg, Louis, Geonica, I, 2nd edition Hermon Press: New York 1968. Goitein, S.D., Yahudiler ve Araplar alar Boyu likileri, trc. Nuh ArslantaEmine Buket Salam, stanbul 2004. _______, Teuda min ha-Namal Afrikani Ayzeb [Afrika Liman Ayzaba Dair bir Geniza Dokman], Tarbits 21 (1949-50), s. 185-191. _______, A Report on Messianic Troubles in Baghdad in 1120-21, JQR n.s. 43 (1952-53), s. 57-76. _______, A Caliphs Decree in Favour of the Rabbinite Jews of Palestine, JJS vol. V, No:3 (1954), s. 18-25. _______, What would Jewish and General History Benefit by a Sytematic Publication of the Documentary Geniza Papers, PAAJR 23 (1954), s. 29-39. _______, Minority Selfrule and Government Control in Islam, SI-Ex. Fasc: Memoriae J. Schacht Dedicato, 31, s. 101-116.

502

_______, From the Mediterranean to India: Documents on the Trade to India, South Arabia, and East Africa from the Eleventh and Twelfth Centuries, Speculum 29 (1954), s. 181-197. _______, The Cairo Geniza as a Source for the History of Muslim Civilisation, Studia Islamica 3 (1955), s. 75-91. _______, Congregation Versus Community, an Unknown Chapter in the Communal History of Jewish Palestine, JQR n.s. 44 (1956), s. 291-304. _______, The Rise of the Near-Eastern Bourgeoisie in Early Islamic Times, JWH 3 (1956-57), s. 583-604. _______, The Geniza Collection of the University, Museum of the University of Pennsylvania, JQR, n.s. 49 (1958-59), s. 35-52. _______, Geniza Papers of a Documentary Character in the Gaster Collection of the British Museum, JQR, n.s. 51 (1960), s. 34-46. _______, The Local Jewish Community in the Light of the Cairo Geniza Records, JJS 12 (1961), s. 133-158. _______, Hayey ha-Tsibur ha-Yahudim leOr Ktvey ha-Geniza [Geniza Dokmanlar Inda Yahudilerin Cemaat Yaplanmas], Tsiyon 26 (1961), s. 169-179. _______, Slaves and Slavegirls in the Cairo Geniza Records, Arabica 9 (1962), s. 1-20. _______, The Title and Office of the Nagid a Re-examination, JQR n.s. 53 (1962), s. 93-119. _______, The Social Services of the Jewish Community as Reflected in the Cairo Geniza Records, JSS 26 (1964), s. 3-22; 67-85. _______, Tsavoot mi-Mtsrayim miTkufat haGeniza [Geniza Dnemine Ait Baz Vasiyetnameler], Sefunot 8 (1964), s. 107-124. _______, The Tribulations of an Overseer of the Sultans Ships: a Letter from Cairo Geniza, Arabic and Islamic Studies in Honor of Hamilton A. R. Gibb, ed. George Makdisi, Leiden 1965 iinde, s. 270-284. _______, Bankers Accounts from the Eleventh Century A.D., JESHO 9 (1966), s. 28-68. _______, A Jewish Business Women of the Eleventh Century, Seventy-Fifth Anniversary Volume of the Jewish Quartely Review, ed. Abraham A. Neuman-Solomon Zeitlin, Philadelphia 1967, s. 225-242. _______, Jewish Society and Institutions under Islam, Jewish Society through the Ages, eds. H.H. Ben-Sasson-S. Ettinger, Schocken Books: New York 1969, s. 170184.

503

_______, - , Ro Yeivat Erets-Yisrael ke-Ro ha-Yahudim be-Medina ha-Fatmit, Mismahim Ararvim al ha-Geonot ha-Yisraelit [Fatmler Zamannda Yahudilerin Ba Olarak Filistin Gaonu], Erets-Yisrael 10 (1970-1071), s. 100-113. _______, Side Lights on Jewish Education from the Cairo Geniza, Gratz College Anniversary Volume, on the Occasion of the Seventy-fifth Anniversary of the Founding of the College 1895-1970, ed. Isidore David Passow-Samuel Tobias Lachs, Philadelphia 1971, s. 83-111. _______, Letters of Medieval Jewish Traders, Princeton University Press: Princeton, New Jersey 1973. _______, New Sources on the Palestinian Gaonate, Salo Wittmayer Baron Jubilee Volume, New York-London 1974, English Section, I, s. 503-537. _______, A Mediterranean Society, I-V, Berkeley: University of California 1967-1988. _______, Religion in Everyday Life as Reflected in the Documents of the Cairo Geniza, Religion in a Religious Age, ed. S.D. Goitein, Association for Jewish Studies: Cambridge, Massachusetts 1974 iinde, s. 3-17. _______, -le-Toldot ha-Geonot be-Erets Yisrael [Filistin Gaonluu Tarihine Dair], alem 1 (1974), s. 15-51. _______, Three Trousseaux of Jewish Brides from the Fatimid Period, AJSreview 2 (1977), s. 77-111. _______, Meeting in Jerusalem: Messianic Expectations in the Letters of the Cairo Geniza, AJSreview 4 (1979), s. 43-57. _______, - ha-Yiuv be-Erets Yisrael be-Reit ha-slam ve bi-Tkufat ha-Tsalbanim, ed. Yosef Haker, Yerualayim 1979-1980. _______, The Interplay of Jewish and Islamic Laws, Jewish Law in Legal History and the Modern World, ed. Bernard S. Jackson, Ledien: E.J.Brill 1980, s. 61-77. Golb, Norman, Sixty Years of Genizah, Judaism 6 (1957), s. 3-16. _______, Legal Documents from the Cairo Genizah, JSS 20 (1958), s. 17-46. _______, The Topography of the Jews of Medieval Egypt, JNES 33 (1974), s. 116-147. Goldziher, Ignaz, Usages Juifs, dApres la Litterature Religieuse des Musulmans, REJ 28 (1894), s. 75-94. Goodblatt, David M., Rabbinic Instruction in Sasanian Babylonia, Leiden: E.J. Brill 1975.

504

Goode, Alexander D., The Exilarchate in the Eastern Caliphate, 637-1258, JQR, n.s. 31 (1940-1941), s. 149-169. Gottheil, Richard, An Eleventh-Century Document Concerning a Cairo Synagogue, JQR n.s. 19 (1907), s. 467-539. _______ -William H. Worrell, Fragments from the Cairo Genizah in the Freer Collection, London 1927. Graetz, Heinrich (1817-1891), History of the Jews, I-VI, The Jewish Publication Society of America: 1891. Grayzel, Solomon, A History of the Jews, The Jewish Publication Society of America: Philadelphia 1952. Groner, Zevi, ha-Geonim [Gaonlar], Manhig ve Hanhaga, Kovets Maamarim, eds. Irad Malkin-Zeev Tzahor, Yerualayim 1992. _______, mi-Sifrey Halaha el Geonim [Gaonlarn Yahudi Hukukuna Dair almalar], Aley Sefer 15 (1988-89), s. 31-36. Grossman, Avraham, - Raot ha-Gola beBavel bi-Tkufat ha-Geonim [Gaonluk Dneminde Irakta Resl-clutluk] Yerualayim 1984. _______, - ha-Aliya le-EretsYisrael biTkufat ha-Kivu ha-Muslimi ha-Riona [lk slam Dnemde Yahudilerin Filistine Yapt Gler], Catedra 8 (1978), s. 136-144. _______, ha-Zika beyn ha-Mivne ha-Hevrati le-Yetsira ha-Ruhanit be-Kehilot Yisrael biTkufat ha-Geonim [Gaonluk Dnemi Yahudi Cemaatlerinin Sosyal Yaps ve Ruhan Faaliyetler Arasndaki liki], Tsiyon 53 (1988), s. 259-272. _______, Medieval Rabbinic Views on Wife-Beating, 800-1300, JH 5 (1991), s. 53- 62. _______, The Yeshiva of Eretz Israel: its Literary output and Relationship with the Diaspora, The History of Jerusalem, The Early Muslim Period 638-1099, ed. Joshua Prawer-Haggai Ben-Shammai, Jerusalem 1996, s. 225-269. Guillaume, Alfred, Further Documents on the Ben Meir Controversy, JQR n.s. 5 (1914), s. 543-557. _______, Is Episcopy a Jewish Institution?, BSOAS 13 (1949-1951), s. 23-26. Gnaltay, emseddin, Suriye ve Filistin- Yakn ark III, Ankara 1947. _______, Yakn ark Elm ve Mezopotamya, Ankara 1987. Hamidullah, Muhammed, slmda Devlet daresi, trc. Kemal Kuu, Ankara 1979. _______, slm Peygamberi, trc. Salih Tu, I-II, stanbul 1990.

505

_______, slmda Devletler Hukuku, trc. Abdlkadir ener, ED 3 (1977), s. 283-299. Hammond, Philip C., A Divorce Document from the Cairo Geniza, JQR, n.s. 52 (1961-62), s. 131-153. Harkavy, Avraham Eliyahu, Netira ve Binav: Mipaha Kavoda be-Yisrael be-Yeme Rav Sadiya Gaon [Netira ve Oullar: Sadiya Gaon Zamannda Yahudiler Arasnda Saygn Bir Aile], Brahat Avraham Berliner [Festschrift zum Siebzigsten Geburtstage A. Berliner's: Gewidmet von Freunden und Schlern], eds. A. Freimann-M. Hildesheimer, Frankfurt A.M. J. Kaufmann 1903, s. 34-43 (Hebrew Section). Hasan brahim Hasan, Siyasi-Dini-Kltrel-Sosyal slam Tarihi, trc. smail Yiit ve dr., stanbul 1992. Hayat, imon, irey ha-Aliya le-Keverot haKadoim be-Bavel [Iraktaki Yahudi Trbelerini Ziyarete Gidilirken Okunan lahiler], evet ve Am, Bema Livror Beayot Hevra ve Terbut el Yehadut Sfarad ve ha-Mizrah ba-Erets ve ba-Gola, second series, vol. II (1973), s. 461-475. Hebrew Review, The Sect of the Caraites, [trs. from Geschichte, Lehren und Meinungen aller religis Sekten der Juden [History, Doctrines, and Opinions of all Religious Sects among the Jews, by P.Beer], Brn 1822 (vol. I, p.125 et seq.)], May 13, 1836, s. 268-72; May 20, 1836, s. 281-84; May 27, 1836, s. 301-304; June 17, 1836, s. 334-36; June 24, 1836, s. 349-352, 380; July 22, 1836, s. 414-416. Hershler, Moshe, Tuvot Geonim ve Kadmonim: Halakot abat [Erken Dnem Gaonlarnn Sebtte (abat) Dair Fetvalar], Sefer Zihron le-Samuel Kalmen Mirsky, eds. Gersion Appel-Morris Epstein-Hayim Leaf, Sura Institute for Research, Jerusalem, Yeshiva University, New York 1975, s. 35-53. Hirschberg, Hayyim Ziv, Inyaney Har haZeytim biTkufat ha-Geonim [Gaonluk Dneminde Zeytin Dana likin Baz Bilgiler], Yediot ha-Hevra ha-vrit le-Hakirat Erets-Yisrael ve Atikotiha (BJPES), 13 (1946-47), s. 156-164. _______, Arkaot el Goyim be-Yemey haBeynayim [Ortaada Yahudilerin Yabanc Mahkemelere Mracaat], Mazkeret Kovets Torani le-zaher Rabenu Gaon Yisrael Rav Yitshak ha-Levi Herzog, eds. S.J. Zevin-Z.Warhaftig, Yerualayim 1962, s. 493-506. _______, ha-Yahudim be-Aratsot ha-slam [slam daresinde Yahudiler], Perekim be-Toldot ha-Aravim ve ha-slm, ed. Hava Lazarus Yafe, Tel Aviv 1967, s. 263-315. Hirschfeld, Hartwig, The Arabic Portion of the Cairo Genizah at Cambridge: Fourtenth Article: Saadyahs Commentary on Leviticus, JQR, o.s. XIX (1907), s. 136171.

506

Hitti, Philip K., Siyas ve Kltrel slam Tarihi, trc. Salih Tu, I-IV, stanbul 1995. Horowitz, Yehoshua, ha-Bat biTkufat ha-Geonim [Gaonluk (slam) Dneminde) Yahudi Kzlar], Divrey ha-Kongres ha-Olami ha-Esiri le-Madaey ha-Yahadut, Yerualayim 16-24 be-Ogust 1989, Hativa Gmel: ha-Yetsira ha-Ruhanit ha-Yahudit, I, Yerualayim 1990, s. 163-170. Humphreys, R. Stephen, slam Tarihi Metodolojisi, trc. Murtaza Bedir-Fuat Aydn, stanbul 2004. Johnson, Paul, Yahudi Tarihi, trc. Filiz Orman, stanbul: Pozitif Yaynlar, 2000. Kahan, Arcadius- Salo Wittmayer Baron ve dr., (EHJ) Economic History of the Jews, Schocken Books: New York 1975. Kahle, Paul, The Cairo Geniza, Oxford: Basil Blackwell 1959. Kallek, Cengiz, slm ktisat Dncesi Tarihi Harc ve Emvl Kitaplar, Klasik yaynlar: stanbul 2004. Karaman, Hayreddin, Mukayeseli slm Hukuku, I-III, Nesil yaynlar: stanbul 1991. Kasm Abduh, Kasm, Ehlz-Zimme fi Msril-Usrl-Vst, Kahire 1977. _______, el-Yehud f Msr, Kahire 1987. Katz, J., Jewish Civilization as Reflected in the Yeshivot-Jewish Centers of Higher Learning, JWH 10 (1966), s. 674-704. Kaufmann, Francine-Josy Eisenberg, Yahudi Kaynaklara Gre Yahudilik, Din Fenomeni iinde, derleme ve trc. Mehmet Aydn, Konya 1995. Kettn, Muhammed Abdlhay (. 1962), et-Tertb'l-driyye, trc. Ahmet zel, I-III, stanbul 1993. Khayyat, Shimon L., The Interrelationship between Jews, Christians, Moslems and Others, as Reflected in Arabic Proverbs, Essays on the Occasion of the Seventieth Anniversary of The Dropsie University (1909-1979), eds. Abraham I. KatshLeon Nemoy, The Dropsie University: Philadelphia 1979, s. 237-263. Klavuz, A. Saim, Anahatlaryla slm Akaidi ve Kelma Giri, Ensar Neriyat: stanbul 1993. Kobler, Franz, A Treasury of Jewish Letters, Letters from the Famous and Humble, I-II, Philadelphia 1954. Koestler, Arthur, Onnc Kabile, trc. Belks orak, Say Yaynlar: stanbul 1993. Kohen, Adina, Milon imui, vri-vri, Yerualayim 1998.

507

Krauss, Samuel, Tekufat ha-Geonim be-Or haGeniza [Geniza Dokmanlar Inda Gaonluk Dnemi], ha-iluah 40 (1922), s. 7680; s. 225-234. Kksal, Asm, Peygamberler Tarihi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, I-II, Ankara 2004. Kutluay, Yaar, slm ve Yahudi Mezhepleri, Ankara 1965. Kuzgun, aban, Hazar ve Karay Trkleri, Ankara 1985. Landman, Leo, The Office of the Medieval Hazzan, JQR, n.s. 62 (1971-72), s. 156-187; 246-276. Lasker, Daniel J., Rabbanism and Karaism: The Contest for Supremacy, Great Schism in Jewish History, ed. Raphael Jospe-Stanley M. Wagner, Ktav Publishing House: New York 1981, s. 47-72. _______, Proselyte Judaism, Christianity, and Islam in the Thought of Judah Halevi, JQR, n.s. LXXXI, nos. 1-2 (1990), s. 75-90. _______, Islamic Influences on Karaite Origins, Studies in Islamic and Judaic Traditions, Papers Presented at the Institute for Islamic-Judaic Studies, II, eds. William M. Brinner-Stephen D. Ricks, Atlanta-Georgia 1989, s. 23-47. Lauterbach, Jacob Z., The Name of the Rabbinical Schools and Assemblies in Babylon, Hebrew Union College Jubilee Volume (1875-1925), ed. D. Philipson et al. Cincinnati, 1925, s. 211-222. Leveen, J., A Letter of Daniel ben Eleazar he-Hasid, JQR, n.s. 16 (1925-26), s. 395-397. Lewis, Bernard, Paltiel: a Note, BSOAS 30 (1967), s. 177-181. _______, slm Dnyasnda Yahudiler, trc. Bahadr Sina ener, Ankara 1996 Lichtenstadter, Ilse, Some References to Jews in pre-Islamic Arabic Literature, PAAJR 10 (1940), s. 185-194. Lopez, Sabatino, Silk Industry in the Byzantine Empire, Speculum 20 (1945), s. 1-42. Mackenzie, D.N, Jewish Persian from Isfahan, JRAS 1-2 (1968), s. 68-75. Mahmud Esad (Seydiehr), Tarh-i lm-i Hukuk, Matbaa-y mire: stanbul 1331. Mainz, Ernest, Comments on the Messiah in Karaite Literature, PAAJR 25 (1956), s. 115-118. Malter, Henry, Saadia Gaon: His Life and Works, Philadelphia 1921. Mann, Jacob, (Responsa) The Responsa of the Babylonian Geonim as a Source of Jewish History, JQR n.s. 7 (1916-1917), s. 457-490; JQR n.s. 8 (1917-1918),

508

s. 339-366; JQR n.s. 9 (1918-1919), s. 139-179; JQR n.s.10 (1920-1921), s. 121-151; s. 309-365; Addenda to The Responsa of the Babylonian Geonim as a Source of Jewish History, JQR, n.s. 11 (1920-21), s. 433-471. _______, Anans Liturgy and his half-yearly Cycle of the Reading of the Law, JJLP 1 (1919), s. 329-353. _______, -Sefer ha-Maasim liVney EretsYisrael, Tarbits 1 (1929-30), s. 1-14. _______, A Tract by an Early Karaite Settler in Jerusalem, JQR, n.s. 12 (1921-22), s. 257-298. _______, A Polemical Work against Karaite and other Sectaries, JQR, n.s. 12 (1921-22), s. 123-150. _______, The Last Geonim of Sura, JQR, n.s. 11 (1920-21), s. 409-422. _______, Gaonic Studies, Hebrew Union College Jubilee Volume (18751925), ed. D. Philipson et al. Cincinnati, 1925, s. 223-262. _______, A Second Supplement to the Jews in Egypt and in Palestine under the Fatimid Caliphs, HUCA 3 (1926), s. 257-309. _______, Proceedings of the American Oriental Society, at the Meeting in Cincinnati, Ohio 1927, in JAOS 47 (1927), s. 364. [Mannin Emevler dnemi Mesih hareketlerinden bahsettii bildiri zeti] _______, (Texts) Texts and Studies in Jewish History and Literature, I-II, Hebrew Union College Press: Cincinnati, Ohio, USA, 1931. _______, Inyanim onim le-Heker Tekufat ha-Geonim, [Gaonluk Dnemine Dair eitli Meseleler], Tarbits 5 (1933-34), s. 148179; 273-304. _______, (Jews) The Jews in Egypt and in Palestine under the Fatimid Caliphs, I-II, Oxford University Press: Oxford 1969. Margoliouth, G(eorge)., Ibn al-Hitis Arabic Chronicle of Karaite Doctors, JQR, o.s. IX (1897), s. 429-443. _______, The Writings of Abul-Faraj Furkan Ibn Asad, JQR, o.s. XI (1899), s. 187-215. _______, An Introduction to the Liturgy of the Damascene Karaites, JQR 18 (1906), s. 505-527. _______, Some British Museum Genizah Texts, JQR o.s. XIV (1908), s. 303320. Margaliot, M.(ordechai), , , - Halakot Erets-Yisrael min ha-Geniza [Genizada Bulunan Filistin Blgesine Ait Hukuk Metinleri], Yerualayim 1974.

509

Marx, Alexander, Studies in Gaonic History and Literature, JQR, n.s. 1 (1910-11), s. 61-104. _______, The Importance of the Geniza for Jewish History, PAAJR 16 (194647), s. 183-204. _______, Rab Saadia Gaon, Essays in Jewish Biography, Philadelphia 1947, s. 3-38. Massignon, Louis, LInfluence de LIslam au Moyen ge, sur la Fondation et Lessor des Banques Juives, Bulletin dEtudes Orientales, I (1931), s. 3-12. Mazaheri, Ali, Ortaada Mslmanlarn Yaaylar, trc. Bahriye ok, Varlk yaynlar: stanbul 1972. Mez, Adam, slmn Rnesans Onuncu Yzylda slm Medeniyeti, , trc. Salih aban, nsan Yaynlar: stanbul 2000. Mirsky, Samuel K., Types of Lectures in the Babylonian Academies, Essays on Jewish Life and Thought, Presented in Honor of Salo Wittmayer Baron, eds. Joseph L. Balu-Philip Friedman-Arthur Hertzberg-Isaac Mendelsohn, Columbia University Pres: New York 1959, s. 375-401. Morony, Michael G., Iraq after the Muslim Conquest, Princeton-New Jersey 1984. Nemoy, Leon, Karaite Anthology, Excerpts from the Early Literature, translated from Arabic, Aramaic, and Hebrew Sources with notes Leon Nemoy, Yale University Press: 1952. _______, al-Qirqisanis account of the Jewish Sects and Christianity, HUCA 7 (1930), s. 317-399. _______, Early Karaism-The Need for a New Approch, JQR, n.s. 40 (194950), s. 307-315. _______, Anan ben David-A re-appraisal of the Historical Data, Semitic Studies in Memory of Immanuel Lw, ed. Alexander Scheiber, Budapest 1947, s. 238248. _______, Studies in the History of the Early Karaite Liturgy: the Liturgy of alQirqisani, Studies in Jewish Bibliography History and Literature in honor of I. Edward Kiev, ed. Charles Berlin, Ktav Publishing House, Inc.: New York 1971, s. 305-332. _______, Elijah ben Abraham and his Tract aganist the Rabbanites, HUCA 51 (1980), s. 63-83. Neubauer, Adolf, Egyptian Fragments II, JQR, o.s. IX (1897), s. 24-38. Neuman, Abraham A., Saadia and his Relation to Palestine, JQR, n.s. 33 (1942-1943), s. 109-132.

510

Newby, Gordon D., Text and Territory: Jewish-Muslim Relation 632-750 CE, Judaism and Islam Boundaries, Communication and Interaction, Essays in Honor of William M. Brinner, eds. Benjamin H. Hary-John L. Hayes-Fred Astren, Brill: Leiden-Boston-Kln 2000, s. 83-96. Ostrogorsky, George, Bizans Devleti Tarihi, trc. Fikret Iltan, Ankara 1995. rs, Hayrullah, Musa ve Yahudilik, stanbul 1999. zen, Adem, Yahudilikte badet, stanbul 2001. ztrk, Levent, slm Toplumunda Hristiyanlar, stanbul 1998. Pines, S., A Muslim Text concerning the Conversion of the Khazars to Judaism, JJS vol. XIII (1962), s. 45-55. Poznanski, Samuel Avraham, Inyanim onim ha-Nogaim liTkufat ha-Geonim [Gaonluk Dnemine Dair Deiik Konular], ha-Kedem no.1-4 (1907), s. 133-148. _______, Inyanim onim ha-Nogaim liTkufat ha-Geonim [Gaonluk Dnemine Dair Deiik Konular], ha-Kedem 2-3 (1908-10), s. 24-51; s. 91-113. _______, Miscellanea, Karaite Miscellanies, JQR, o.s. VIII (1896), s. 682704. _______, Ben Meir and the Origin of the Jewish Calender, JQR, o.s. X (1898), s. 152-160. _______, The Karaite Literary Opponents of Saadiah Gaon in the Tenth Century, JQR 18 (1906), s. 209-250. _______, The Karaite Literary Opponents of Saadiah Gaon in the Eleventh Century, JQR 19 (1907), s. 59-83. _______, Ginzbergs Geonica, JQR, n.s. 3 (1912-13), s. 397-427. Pummer, Reinhard, Samaritan Rituals and Customs, The Samaritans, Alan D. Crown (ed.), Tbingen 1989, s. 650-690. Rabinowitz, L., The Talmudic Basis of the Herem ha-Yishub, JQR, n.s. 28 (1937-38), s. 217-223. Rabinowitz, Zvi Meir, -, Sefer haMaasim liVney Erets Yisrael, Siridim Hadaim [Sefer ha-Maasim liVney Erets Yisraelin Yeni bir Yazmas], Tarbits 41 (1971-72), s. 275-305. Recvan, Nissim, Mucez Trihu Yehdil-Irk, Kuds 1998. Reif, Stefan C., A Jewish Archive from Old Cairo, The History of Cambridge Universitys Genizah Collection, Curzon Press: 2000.

511

Revel, Bernard, Inquiry into the Sources of Karaite Halakah, JQR, n.s. 3 (1912-13), s. 337-396. Rivkin, Ellis, Beth Din, Boul, Sanhedrin: a Tragedy of Errors, HUCA 46 (1975), s. 181-199. Rosenthal, Franz, The Four Commemorative Fast Days, Seventy-Fifth Anniversary Volume of the Jewish Quartely Review, ed. Abraham A. Neuman-Solomon Zeitlin, Philadelphia 1967, s. 446-459. Safrai, Shmuel, Elementary Education, its Religious and Social Significance in the Talmudic Period, Jewish Society through the Ages, eds. H.H. Ben-Sasson-S. Ettinger, Schocken Books: New York 1969, s. 148-169. _______, Talmudic Sources on Aliya and Pilgrimage, The Jerusalem Cathedra, ed. Lee I. Levine, III, Yad Izhak Ben-Zvi Institute: Jerusalem 1983, s. 18889. Sassoon, David S., The History of the Jews in Basra, JQR n.s. 17 (19261927), s. 407-469. _______, A History of the Jews in Baghdad, Letchworth 1949. Schechter, S., Saadyana, Geniza Fragments of Writings of Saadya Gaon and Others, Cambridge 1903. _______, Geniza Specimens: Liturgy, JQR, o.s. X (1898), s. 654-659. _______, Geniza Specimens., JQR, o.s. XII (1900), s. 112-113. _______, Geniza Specimens: a Marriage Settlement, JQR, o.s. XIII (1900), s. 218-221. _______, An Unknown Khazar Document, JQR, n.s. 3 (1912-13), s. 181-219. Scheiber, Alexander, Kata Nosef miMegilat Ovedya ha-Ger ha-Normandi [Yahudilie Giren Ovedya ha-Normandnin Tomarndan Bir Ksm], Kiriyat Sefer 30 (1954-55), s. 93-98. Schlanger, Judith Olszowy, Karaite Marriage Documents from the Cairo Geniza, Legal Tradition and Community Life in Medieval Egypt and Palestine, Leiden: Brill 1998. Schur, Nathan, - Toldot ha-Karaim [Kara Tarihi], Yerualayim 2003. Schwartz, Matthew B., Appeals in the Jewish Courts of Palestine in the Third Century, C.E., HUCA 49 (1978), s. 187-203. Sevim, Ali Erdoan Meril, Seluklu Devletleri Tarihi Siyaset, Tekilat ve Kltr, TTK yaynlar: Ankara 1995. Seyyide smail, Kif, Msrul-slmiyye ve Ehlz-Zimme, Kahire 1993.

512

Sharon, Moshe Sevilla, srail Ulusunun Tarihi, Yerualayim 1981. Sharon, Moshe, The History of Palestine from the Arab Conquest until the Crusades (633-1099), A History of the Holy Land, ed. Michael Avi-Yonah, Jerusalem 1969, s. 185-222. Shilo, Shumuel, Maimonides on Dina de-Malkhuta Dina (The Law of the State is Law), JLA, I (1978), s. 146-167. Shivtil, Avihai, The Image of the Jew in Yemenite Proverb, Israel and Ishmael, Studies in Muslim-Jewish Relations, ed. Tudor Parfit, Curzon 2000, s. 167174. Shohet, David Menahem, The Jewish Court in the Middle Ages, Hermon Press: New York 1974. Simha-Levi, Toviya, - Sefer Ro Pina [Karailiin Temel Kaynaklar], brnceye trc. ve nr. Yusuf el-Cemil, Adod 2002. Sklare, David E., Samuel ben Hofni Gaon and his Culturel World, Texts and Studies, E.J. Brill: Leiden-New York-Kln 1996. Steinschneider, Moritz, An Introduction to the Arabic Literature of the Jews, JQR, o.s. X (1898), s. 119-138; s. 513-540; JQR, o.s. IX (1897), s. 224-239; JQR, o.s. XI (1899), s. 115-149; 305-343; 480-489; 585-625; JQR, o.s. XII (1900), Supplement to 20, s. 114-132; 195-212; 481-501; 602-617; JQR, o.s. XIII (1901), s. 92-110; 296320; 446-487. Stern, S.M., Fatimid Decrees, Original Documents from the Fatimid Chancery, London 1964. _______, A Petition to the Fatimid Caliph al-Mustansir concerning a Conflict within the Jewish Community, REJ 128 (1969), s. 203-222. Stillman, Norman A., The Jews of Arab Lands, A History and Source Book, Philadelphia 1979. _______, The Jew in the Medieval Islamic City, The Jews of Medieval Islam, Community, Society, and Idendity, ed. Daniel Frank, E.J.Brill: Leiden 1995, s. 3-17. _______, Subordinance and Dominance: Non-Muslim Minorities and the Traditional Islamic State as Perceived from Above and Below, A Way Prepared, Essays on Islamic Culture in Honor Bayly Winder, eds. Farhad Kazemi-R.D. McChesney, New York-London, s. 132-141. Swartz, Merlin, slmn Douunu zleyen Yllarda Arap Topraklarndaki Yahudilerin Durumu, trc. Levent ztrk, SAFD 2 (2001), s. 469-488. ohat, Azriel, Sugiyot biTkufat ha-Geonim [Gaonluk Dnemine Dair Baz Meseleler], Mahkarim be-Toldot am Yisrael ve Erets-Yisrael, eds. B. Oded-U. Rappaport-A. Shochat-J. Shatzmiller, Haifa 1972, II, s. 63-82.

513

Teicher, J.L., The Oldest Dated Document in the Genizah?, JJS vol. 1, No:3 (1948-49), 156-158. Tekin, Ouz, Eski ada Bir Kent-Devleti Atinann ki Yzyl, TT, 114 (Haziran 2003), s. 66-71. Thomson, William, The Character of Early Islamic Sects, Ignaze Goldziher Memorial Volume, I, eds. Samuel Lwinger-Joseph Somogy, Budapest 1948, s. 89-116. Tritton, A.S., The Caliphs and their non-Muslim Subjects, London 1930. Topalolu, Bekir, Kelm lmi-Giri, Damla Yaynlar: stanbul 1993. Ubeyd, Salah Abbas, Badad 1980. Hseyin, el-Melbisl-Arabiyyetil-slmiyye fil-Asril-

Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Devlet Tekiltna Medhal, TTK Basmevi: Ankara 1988. Veltri, Giuseppe, Defining Forbidden Foreign Customs, Divrey ha-Kongres Ehad-Eser le-Madaey ha-Yahadut, Yerualayim 22-29 be-Yuni 1993, Hativa Gimel: Sifrut Talmudit ve Rabanit, I, Yerualayim 1994, s. 25-32. Wacholder, Ben Zion, The Halakha and the Proselyting of Slaves during the Gaonic Era, HJ 18 (1956), s. 89-106. _______, Attitudes towards Proselytizing in the Classical Halakah, HJ 20 (1958), s. 77-96. Wasserstom, Steven M., The Isawiyya Revisited, SI 75, s. 57-80. Waxman, Meyer, (HJL) A History of Jewish Literature, I-V, Thomas Yoselof: New York-London 1960. Weiss, Gershon, Financial Arrangements for a Widow in a Cairo Geniza Document, Gratz College Anniversary Volume, on the Occasion of the Seventy-fifth Anniversary of the Founding of the College 1895-1970, eds. Isdore David PassowSamuel Tobias Lachs, Philadelphia 1971, s. 275-283. _______, Amendments to Marriage Contracts from the Cairo Geniza, Jewish Tradition in the Diaspora, Studies in Memory of Prof. Walter J. Fischel, ed. Mishael Maswari Caspi, California 1981, s. 97-107. Weinberg, Raphael, Bitul ha-Hegomonya el Yeivat Sura be Emtsa ha-Mea ha-Tiiit [IX. Asrn Ortalarnda Sura Yeivasnn stnlnn Sonra Ermesi], Sefer Zikaron le-Samuel Kalmen Mirsky, eds. Gersion Appel-Morris Epstein-Hayim Leaf, Sura Institute for Research, Jerusalem, Yeshiva University: New York 1975, s. 169-177. Wieder, N., The Doctrine of the two Messiahs among the Karaites, JJS vol. VI, No:1 (1955), s. 14-25. Wischnitzer, Mark, A History of Jewish Crafts and Guilds, New York 1967.

514

Worman, Ernest James, Notes on the Jews in Fustat from Cambridge Genizah Documents, JQR o.s. XVIII (1905-1906), s. 1-39. Yasdman, Hakk ., Yahudi Dininde Ailenin Yeri, DEFD 13-14 (2001), s. 241-266. Yiit, smail, Peygamberler Tarihi, stanbul 2004. Yzbek, Tevfik Sultan, Trhu Ehlz-Zimme fil-Irk, Riyad 1983. Zaza, Hasan-Muhammed ur, el-Yehd leys Tccran bin-Neeti, Kahire 1975. Zeitlin, Solomon, The Origin of the Ketubah, JQR, n.s. 24 (1933-34), s. 1-7. _______, Slavery during the Second Commonwealth and the Tannaic Period, JQR, n.s. 53 (1962-63), s. 185-218. _______, The Tefillah, the Shemoneh Esreh: an Historical Study of the First Canonization of the Hebrew Liturgy, JQR, n.s. 54 (1963-64), s. 208-249. Zeydan, Abdlkerim, Ahkmz-Zimmyyn vel-Mstemenn f Dril-slm, Beyrut 1988. Zuhayl, Vehbe, slm Fkh Ansiklopedisi, trc. Ahmet Efe ve arkadalar, I-X, stanbul 1992.

515

III. ANSKLOPED MADDELER Aberbach, Moses, Elijah: In Aggadah, EJd, VI, s. 635-638. Adler, Cyrus - J. Greenstone Elkan Adler, Ketubah, JE, VII, s. 472-478. _______ - Gotthard Deutsch, Parnas, JE, IX, s. 541-542. _______ - Judah David Eisenstein, Mourning, JE, IX, s. 101-104. Ashtor, Eliyahu - [Strauss] - Moshe Beer, Nisibis, EJd, XII, s. 1178. Assaf, Simha, - Jehoshua Brand, Gaon, EJd, VII, s. 315-320. _______ - Yehoshua Horowitz, Aha of Shabha, EJd, II, s. 449-451. Avi-Yonah, Michael, Sepphoris, EJd, XIV, s. 1177-1178. Bacher, W., - Schulim Ochser, Simhat Torah, JE, XI, s. 364-365. _______ - M. Seligsohn, Nisibis, JE, IX, s. 31-314. Bashan, Eliezer, Exilarch, EJd, VI, s. 1023-1034. _______, Sura, EJd, XV, s. 521-23. Becker, C.H., bn Killis, A, V/2, s. 762. Beer, Moshe-Eliezer Bashan, Pumbedita, EJd, XIII, s. 1384-86. Ben-Yaacob, Abraham, Ezra: Tomb of Ezra, EJd, VI, s. 1107. Bilge, Mustafa L., Ahvaz, DA, II, s. 192-193. Bozkurt, Nebi, Kyafet, DA, XXV, s. 508-510. Braslavski, Joseph, Machpelah, EJd, XI, s. 670-674. _______, Rachel: Tomb of Rachel, EJd, XIII, s. 1489-1490. Buhl, Fr., Tedmr, A, XII/I, 112-114. Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Geliim yaynlar: stanbul 1986. B.W., Exilarch, JE, V, s. 288-293. Carlebach, Alexander, Arvit, EJd, III, s. 664-665. David, Abraham, Joseph b. Phinehas, EJd, X, s. 235-36. _______, Netira, EJd, XII, s. 999-1000. _______, Nathan ben Isaac ha-Kohen ha-Bavli, EJd, XII, s. 858-59. Efrati, Nathan, Parnas, EJd, XIII, s. 123-124. EJd (Encyclopedia Judaica), ed. Cecil Roth-Geoffrey Wigoder, Keter Publishing House: Jerusalem 1972.

516

Elon, Menachem, Hekdesh, EJd, VIII, s. 279-286. Fischel, Walter J., Aaron ben Amram, EJd, I, s. 9. _______, Hamadan, EJd, VII, s. 1219-1220. _______, Nishapur, EJd, XII, s. 1176.
Ginzberg, Louis - J. Greenstone, Dowry, JE, IV, s. 645-646.

Grintz, Yehoshua M., Barak, EJd, IV, s. 195-196. _______, Jonathan ben Uzziel, EJd, X, s. 188. _______ - H. Z. Hirschberg, Elisha, EJd, VI, s. 665-667. Harman, mer Faruk, Hac, DA, XIV, s. 382-386. Herr, Moshe David, Hanukkah, EJd, VII, s. 1280. Hiller, Delbert Roy, Burial, EJd, IV, s. 1515-1523. Hirsch, Emil G. ve dr., Education, JE, V, s. 47-53. _______ - Judah David Einsenstein, Gentile, JE, VII, s. 615-626. _______ - McLaughlin, Nahum, JE, IX, s. 146-147. Horowitz, Yehoshua, David ben Boaz, EJd, V, s. 1349. _______ ve dr., Moses ben Maimon, JE, XII, s. 78-86. _______ - Broyde, Tombstone, JE, XII, s. 191 vd. _______ - Broyde, Yudghanites, JE, VII, s. 624-625. _______ - Emil G. Hirsch, Proselyte, JE, X, s. 224. _______ - Francis Cohen, Zemirot, JE, XII, s. 656-660. lhan, Avni, Btniyye, DA, V, s. 190-194. Jacobs, Louise, Passover, EJd, XIII, s. 163-168. _______, Shavuot, EJd, XIV, s. 1319-1322. _______, Women, EJd, XVI, s. 625-628. Jastrow, Jr. Morris, Purim, ERE, Edinburgh 1979, X, s. 505-507. Jastrow, Marcus- Kaufmann Kohler, Bet ha-Midrash, JE, III, s. 116-118. The Jewish Encyclopedia (a descriptive record of the history, religion, literature and customs of the Jewish people from the earliest times to the present day) eds. Cyrus Adler [and others], I-XI, New York : Funk & Wagnalls, 1901-1906. Kaplan, Zvi, Batlanim, EJd, IV, s. 325. _______, Hiyya bar Abba, EJd, VIII, s. 796.

517

Kieval, Herman, Pesukei de-Zimra, EJd, XIII, s. 336. Kohler, Kaufmann, Burial, JE, III, s. 432-437. _______, Karaites and Karaism JE, VII, s. 438-447. _______, Cemetery, JE, III, s. 637-642. [Maddenin hazrlanmasna Ansiklopedi merkezi de (editorial staff) katkda bulunmutur]. _______ - Judah David Eisentein, Shema, JE, XI, s. 266-267. Lasker, Daniel-Eli Citonne, Karaites, EJd, X, s. 761-777. Lipinski, Edward, Nahum, EJd, XII, s. 793-795. Nemoy, Leon, Jacob ben Simeon, EJd, IX, s. 1223-1224. _______, Jeshua ben Judah, EJd, X, s. 3-4. _______ - Joseph Elijah Heller, Karaites: Karaite Doctrine, EJd, X, s. 777781. New Advent Catholic Encyclopedia on CD-ROM (nternet ortamnda faydalanlmtr.) Oppenheimer, Ahron, Meir, EJd, XI, s. 1240-1242. _______, Terumot and Maaserot, EJd, XV, s. 1025-1028. Orni, Efraim, Almah, EJd, I, s. 659. _______, Dalton, EJd, V, s. 1232-1233. Rappaport, Uriel-Isaac Levitats, Dayyan, EJd, V, 1390. Rosenthal, Herman-Peter Wiernik, Heder, JE, VI, s. 314-315. Rothkoff, Aaron, Mourning: Talmudic and Medieval Periods, EJd, XII, s. 487-490. _______, Minhah, EJd, XII, s. 31-32. _______, Simhat Torah, EJd, XIV, s. 1571-1573. Roth, Cecil, Bodo-Eleazar, EJd, IV, s. 1164. Safrai, Shmuel, Amoraim, EJd, II, s. 865-868. Schechter, S. - D. Warner Amram, Divorce, JE, IV, s. 624-628. Schereschewsky, Ben Zion, Husband and Wife, EJd, VIII, s. 1120-1128. _______, Ketubbah, EJd, X, s. 926-932. Shilo, Shumuel, Succession, EJd, XV, s. 475-481. Singer, Isidore ve dr., Marriage, JE, VIII, s. 333-340.

518

Sperber, Daniel, Gentile, EJd, VII, s. 410-414. Ta-Shma, Israel Moses, Yose ha-Gelili, EJd, XVI, s. 857-858. Tsedaka, Benyamin, Samaritans: Religion and Customs, EJd, XVIII, s. 738748. Uluam, Abdsselm, Hall: Hareml-Hall, DA, XV, s. 307-309. Yavuz, Yusuf evki, r, DA, IV, s. 24-26. _______, Kelm, DA, XXV, s.196-202. Yenieri, Celal, Cehbez, DA, VII, s. 222-223. Ydit, Meir, Cemetery, EJd, V, s. 271-276. Yldz, Hakk Dursun, Abbasler, DA, I, s. 31-48.

Ansiklopedi Merkezince (Editorial Staff) Hazrlanan Maddeler: Amidah, EJd, I, s. 838-844. Fasting and Fast Days, EJd, VI, s. 1195-1196. Hoshana Rabba, EJd, VIII, s. 1026-1028. Judah ha-Levi: Decision to Emigrate to Israel, EJd, X, s. 355-358. Keriah, EJd, X, s. 916-917. Proselytes, EJd, XIII, s. 1182-1191. Rain, Prayer for, EJd, XIII, s. 1523-1524. Samuel: Tomb of Samuel, EJd, XIV, s. 785-786. Tallit, EJd, XV, s. 743-745. Tobias ben Moses ha-Avel, EJd, XV, s. 1182-1183. Tohorah, EJd, XIII, s. 1188-1189. Tomb of David, EJd, V, s. 1329. Tombstones, EJd, XV, s. 1218-1222. Yekum Purqan", EJd, XVI, s. 735. Yekum Purqan, EJd, XVI, s. 735. Zikhronot, EJd, XVI, s. 1019. Zion, EJd, XVI, s. 1030-1031.

519