T.C.

GAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ESKA TARH ANA BLM DALI

M.. II. BNDE MEZOPOTAMYAANADOLU SYAS MNASEBETLER

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan Selim ERSOY

Tez Danman Yrd. Do. Dr. L. Grkan GKEK

ANKARA 2008

ii

NSZ

Uygar toplumun douunda ve gelimesinde pek ok unsurun kkeni Antik Yakndounun kalbi Mezopotamyaya dayanmaktadr. Uygar toplumun ortaya kp yerlemesinden sonra, uygar toplum biimi Mezopotamyadan dnyann teki blgelerine yaylmaya balamtr. Yaylma ticar ve dnsel etkilemeyle, sava ve retim teknolojilerindeki gelimelerle gereklemitir. Bu mnasebetler siyas ilikilerin artmas sonucunu beraberinde getirmitir. zellikle de yakn corafyada yer alan byk blgesel glerin birbirleriyle olan temaslar younlamtr. Bu aratrmann amac; adndan da anlalaca zere, Mezopotamya ve Anadolu corafyasnda yer alan byk glerin mnasebetlerini siyas temelleri zerinde, M.. II. bin yl zaman dilimi ierisinde ele almak ve incelemektir. Konumuz gerei, almamz bu dnem ierisindeki siyas ilikiler zerinde temellendirdik. Sz konusu almay yaparken, ele alnan dnemin bin yllk gibi uzun bir zaman dilimini kapsamas nedeniyle phesiz bir takm glklerle karlatk. Bu nedenle aratrmamzda birok boluklar ve yantlanmam sorular olabilir. almamzn amac, bu blgelerin kesin bir tarihini yazmak deil, sz konusu dnemin siyas olaylarn genel hatlaryla ortaya koymaktr. Bu dorultuda konunun daha iyi anlalabilmesi iin almamzn sonuna birka harita ve resim koymay uygun grdk.

ii Aratrmalarm esnasnda ufuk ac ynlendirmeleriyle yardmlarn esirgemeyen danman hocam, Sayn Yrd. Do.Dr. L.Grkan GKEKe, teekkr etmekten mutluluk duyuyorum. Ayrca, gerektii yerde yardmlarn esirgemeyen deerli hocam, Sayn Prof. Dr. lhami DURMUa en iten teekkrlerimi sunmay bir grev kabul ederim. Son olarak, Eski a tarihi zerinde almam iin beni ynlendiren ve desteini esirgemeyen deerli hocam, Sayn Prof. Dr. Salim KOCA ya yardmlar iin yrekten minnettarm.

Selim ERSOY Ankara - 2008

iii

NDEKLER

NSZ .............................................................................................................. i NDEKLER ................................................................................................... iii KISALTMALAR................................................................................................. vi GR .................................................................................................................

1

BRNC BLM CORAF MEKN

A CORAF MEKN ....................................................................... 7 B ANADOLU CORAFYASI ............................................................ 9 C MEZOPOTAMYA CORAFYASI ................................................. 11

KNC BLM II. BNYILA KADAR ANADOLU-MEZOPOTAMYA MNASEBETLERNE GENEL BR BAKI

A ARKEOLOJK BELGELERE GRE ANADOLU-MEZOPOTAMYA MNASEBETLER ........................................................................ 16 a) Neolitik Dnemde Anadolu-Mezopotamya Mnasebetleri ........................................................................... 19 b) Kalkolitik ve Eski Tun anda Anadolu-Mezopotamya Mnasebetleri ........................................................................... 23

iv B AKADLI SARGON VE TORUNU NARAM-SNN ANADOLU SEFERLER a) Akadl Sargonun (M.. 2334 2279) Anadolu Seferi .......................................................................... 26 b) Naram-Sinin (M.. 2254 2218) Anadolu Seferi .......................................................................... 32

NC BLM HTT DEVLET MEZOPOTAMYA MNASEBETLER

A) I. Hattuili Dneminde (M.. 1650 1620) Anadolu - Mezopotamya Siyasi Mnasebetleri ....................................................................... 36 B) I. Murilinin (M.. 1620 - 1590 ) Babil Seferi .................................. 40 C) uppiluliumann (M.. 1370 - 1340) Mezopotamya Politikas ......... 44 D) II. Murili Dneminde (M.. 1339 1310) Mezopotamya ile Olan Siyas Mnasebetleri .................................................................... 50 E) III. Hattuili Dneminde (M.. 1280 1250) Hitit Devletinin Mezopotamya Siyaseti ...................................................................... 55 F) IV. Tuthaliyann (M.. 1250 1225) Orta Asur Devleti ile Olan Siyas Mnasebetleri ......................................................................... 62

DRDNC BLM HURR-MTANN DEVLETNN ORTAYA IKII VE BU DEVLETN HTT DEVLET LE OLAN SYAS MNASEBETLER

A) Hurri-Mitanni Devletinin Ortaya k ............................................... 68

v B) Hurri-Mitanni Devletinin Hitit Devleti ile Olan Siyas Mnasebetleri.... 75

BENC BLM ORTA ASUR DEVLETNN HURR-MTANN DEVLET LE OLAN MNASEBETLER A) Orta Asur Devletinin Ortaya k .................................................... 81 B) Orta Asur Devletinin Hurri-Mitanni Devleti le Olan Siyas Mnasebetleri......................................................................... 87

ALTINCI BLM ORTA ASUR DEVLETNN URARTU DEVLET LE OLAN MNASEBETLER

A) I.Salmanassarn (M.. 1274 1245) Anadolu Politikas ve Urartu Devletinin Ortaya k ....................................................... 90 B) I.Tukulti-Ninurtann (M.. 1244 1208) Anadolu Politikas ........................................................................... 97 C) I.Tiglatpileserin (M.. 1114 1074) Anadolu Politikas ve Urartu Devleti ile Olan Mnasebetleri ............................................ 101

SONU....................................................................................................... 107 KAYNAKA .............................................................................................. 111 HARTALAR VE RESMLER ..................................................................... 125 ZET .......................................................................................................... 137 ABSTRACT ...............................................................................................138

vi

KISALTMALAR

A ADTCFD DTCF bkz E EEF EF S TTK

: Ankara niversitesi : Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi : Dil ve Tarih Corafya Fakltesi : Baknz : Ege niversitesi : Ege niversitesi Eitim Fakltesi : stanbul niversitesi : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi : Seluk niversitesi : Trk Tarih Kurumu

GR

Tarmn, kentlerin, devletlerin, yaznn, yasalarn ve ileri bir uygarlkla zdeletirdiimiz dier pek
1

ok

unsurun

kkeni

Yakndou

ve

Mezopotamyaya dayanmaktadr. lk tapnaklar ve kentler, ilk maden iilii, ilkyaz, ilk krallklar ve ilk imparatorluklar burada grlmtr.2 Bu blge ktann kesime noktasnda yer aldndan, birbirinden farkl saysz halka ait uygulama ve kavramlar burada birlemi, birbirlerini esinlendirip tamamlam ve blge sakinleri tarafndan yaadklar evreyi deitirmekte kullanlmtr. Bu halklar evreye uymaktan ok, kendi evrelerini yaratmlardr. Yzyllar, hatta binyllar ierisinde, hem yava hem ani geliimlerle, eitli gidiat deiimleriyle ve hatal balanglarla dolu sreler sonunda nemli gelimeler salanmtr. Deiik zamanlarda Mezopotamya krallklarnn gcnn alak dzlklerden ok telere uzanmas ve komu blgelerle iliki kurulmas da Antik Yakndou uygarlna nemli katklarda bulunmutur (Harita 1). Tarihte kesin sonlara ender rastlanmaktadr. Devletler tmyle yok edildiklerinde bile, arkalarnda sresi tarihin siyasi, ekonomik, kltrel ya da dier ynlerden hangisine bakldna gre deien bir iz brakmlardr. Yakndounun antik tarihi, kaynaklarn bize gsterdii, bazlar dierlerinden daha parlak olan ayr ayr k noktalarnn bulunduu karanlk bir odaya benzetilebilir. Kimi yer ve dnemlerde zellikle parlaktr bu klar, ama bazen de dier pek ok eyi karanlkta brakmlardr.3 Bilinmeyen ve bilinemeyecek olan byk alanlar vardr. Yine de Antik Yakndou konusunda bol miktarda

1 2

Mieroop, 2006: 10. Roaf, 1996: 10. 3 Mieroop, 2006: 1819.

2 bilgiye sahibiz ve bu bilgi bolluu gemiin dier pek ok kltrne kyasla burada ok daha fazla ey grebilmemizi salamaktadr. Tarihi yapan insandr,4 insann doay denetim altna almas ve bunun toplumsal etkileri adm adm olumu ve gelimitir. nsanlk tarihi, ilk byk dnm noktasna, yiyecek retimine geilmesiyle ulamtr. Bu olay insanlarn saysnda ok byk bir art olana salayarak uygarlklarn zerinde ykselebilecei temelleri atmtr. iftilie ve obanla geiin en erken ve en nemli rneklerinden biri, M.. 85007000 dolaylarnda Ortadouda gereklemitir.5 Neolitik Devrim ya da lk Devrim olarak da nitelendirilen bu olay, insann besin kaynana egemen oluuyla, dolaysyla toplumsal ekonominin btnyle deimesiyle gereklemitir. Daha ak anlatmla, insanlarn iftilik yapmaya, sebze ve meyve yetitirmeye ve hayvanlar evcilletirmeye balamasyla olumutur. Ksacas, ilk devrim, gebe topluluklarn zaman ierisinde yerleik toplumlara dnmesi ve bylece insann alkanlklarnda ve geleneklerinde meydana gelen kkl deiimdir.6 nsanlk tarihinin ikinci dnm noktasna uygar toplum denilen becerikli ve karmak toplumlarn ortaya kyla ulalmtr. Zamann ak ierisinde varsllaan, nfusu artan ve zellikle corafyas elverili olan kyler kentlemitir. Bu kentleme olgusu da Kentsel Devrim ya da kinci Devrim terimiyle adlandrlabilir.7 te bu noktada Ortadounun ncelii tartma gtrmez bir hal almaktadr. nsanln en eski uygarlklar, Dicle-Frat ve Nil vadilerinde, M.. 35003000 dolaylarnda gelimitir. ok sayda kimseyi kapsayan toplumsal rgtlenme alkanlyla birlikte, uzmanlar besleyecek bir tarmsal art rn ancak Ortadounun bu en byk rmaklarnn takn alan olan ovalarnda ortaya kabilirdi. ok sonraki tarihlere dek, baka bir
Tanilli, 1999a: 37 (Tanilli, Tarihin tanmn yaparken en temel unsurun insan olduuna dikkat ekmektedir). 5 Mc Neill, 2001: 19. 6 Gndz, 2002: 3. 7 Gndz, 2002: 3.
4

3 yerde, byle bir toplumsal rgtlenme ve tarmsal art yaratlamamtr.8 Bu gelimeler giderek arpc bir sonuca, kentlemeye ulam ve Gney Mezopotamyada M.. drdnc binylda gerekleen bu dnm ada toplumlarn temelini oluturmutur.9 Bilim, teknoloji, sanat ve toplumsal yap uygarln olduu ortamda domu ve gelimilerdir. Uygarlk kavram, ancak tarih de dhil btn insan bilimlerinin bir araya getirilip alan aydnlatmalar halinde tanmlanabilir.10 Uygarln ortaya k, insanln evriminin belli bir aamasnda olumutur. Barbarlktan sonraki bir aama olarak uygarlk, bir anlamda kent yaam, devlet, yaz, kanun, matematik eklinde kendini gstermektedir.11 Uygarln balamasnn ncelikli temel koulu ise, yerleik yaamdr. Uygarlklarn gerekliklerinin esas blm, onlarn corafi yerleimlerinin zorlama ve avantajlarna bamldr.12 Nitekim uygarlk ve dolaysyla kentsel yaam, devlet, yaz, yasalar ve matematik; tarihte ilk kez Ortadouda Nil, Dicle, Frat ve daha douda ndus gibi byk rmaklarn vadilerinde ortaya kmtr. Hibir uygarlk homojen deildir. Komularyla olan mbadeleler ve oklarla zenginleirler.13 Onlar tayan, onlara gerilimleri ve gelimeleriyle hareket veren toplumlar olmakszn, uygarlklar olmaz. Bu sorunlu ve uzun bir arada yaama dnemleri, tavizler, uzlamalar, nemli ve bazen de yararl kltrel alntlarla birlikte srmektedir. Demek ki bir uygarla, ancak uzun zamanda, uzun srede, ucu bir trl gelmeyen bir ipin ban yakalayarak ulalabilmektedir; aslnda ulalan ey, hareketli, ou zamanda frtnal bir tarih boyunca, bir insan grubunun muhafaza ettii ve en deerli eyi olarak

Mc Neill, 2001: 20. Roaf, 1996: 42. 10 Braudel, 2006: 39. 11 Tanilli, 1999b: 11. 12 Braudel, 2006: 39. 13 Tanilli, 1999b: 17.
9

4 kuaktan kuaa aktarddr. Uygarlk bu balamda uzun tarihlerin en uzunu olarak da tanmlanabilir. 14 Uygarlklar domak, yerletikleri yeri dzenlemek ve sramak iin sonsuz bir zaman harcamaktadrlar.15 Dnyann en eski uygarl, Dicle ve Frat rmaklarnn aa kvrmlar boyunca Basra Krfezine kadar dayanan dz alvyon ovas zerinde uzanan Sumer lkesinde domutur.16 Uygarlk, Sumerdeki ilk kaynanda kk saldktan sonra, drt bir yana tohumlarn saan, elverili ortamlara den tohumlar filizlenen bir ulu nar andrrcasna, Mezopotamyadan dnyann teki blgelerine yaylmaya balamtr. Bu yaylma etkisini, ticari ve dnsel etkilemeyle, sava ve retim teknolojilerindeki gelimelerle birlikte dier alanlara tamtr. 17 Yerleik toplumlara dnm ve kentlerin kurulmas siyasi

mnasebetleri beraberinde getirmitir. Basit ve ak bir tanmnn yaplmas zor olsa da, kent kavram belli zelliklerle zdeletirilmitir. Bunlarn banda, birbirine yakn oturan ve tarm d iler de dhil olmak zere pek ok meslekleri olan ok sayda insann yaad yerlemeler akla gelmektedir. Neye kent denebileceini ve neye denemeyeceini byk oranda tarihsel artlar belirlemektedir. Yaayan kii says mutlak bir lt deildir. rnein, gnmz dnyasnda 30.000 kii bir kasaba anlamna gelir, klasik Yunanistandaysa bu say byk bir kent demektir. Bir yerlemenin bykl kent olarak stat asndan nemli bir gstergedir; sakinleri arasndaki igc uzmanlamas dzeyi iin de ayn durum geerlidir. Kentte birey ya da bireysel olarak aile kendi kendine yetemez; belli mallar ve hizmetler iin bakalarna bamldr. Ama sunulan hizmetler ayn yerlemenin sakinleriyle snrl deildir ve bu da belki de, kent tanmnn en nemli kriteridir. Kent hem kendi snrlar iinde hem de evresindeki kalc ya da mevsimlik yerlemelerde yaayan insanlar arasnda arac ilevi grr;
14 15

Braudel, 2006: 4469. Braudel, 2006: 75. 16 Mc Neill, 2001: 34. 17 enel, 1997: 4547.

5 mallarn toplanma ve yeniden datlma noktasdr ve baz merkezi hizmetleri sunmaktadr. Kent, kendi corafi ortam ierisinde bir merkez, hem kendi sakinleri hem de krsal kesimde yaayanlar iinde bir odak noktas durumundadr. 18 Bamsz siyasal birimler olan kent devletleri aralarndaki rekabetten dolay sk sk kar karya gelmilerdir. Gerek anlamda sava, kentler ya da uluslar arasnda olumutur. Balca nedeni ekonomik kar salamak olan savalar, bu alanda yetenekleri olan kiilerin kendilerini gstermelerine frsat vermitir. Savalarda baarya ulaanlar toplumda saygnlk grerek, otorite sahibi, kentin ya da lkenin nderi ve giderek kral olmulardr. Zamanla monari kurumsallamtr.19 Bunun sonucunda, kent devletlerinden blgesel devlete, blgesel devletten imparatorlua geilmitir. Msrda, Anadoluda ve Kuzey Mezopotamyada gelien uygar imparatorluk, Ortadouda stnl ele geirmek iin birbirleriyle yarmlardr.20 Bu devletlerin asker hkmdarlar iktidar iin birbirleriyle atm, srekli deien ittifaklara katlm ve birbirlerine dman olmulardr. Bitmez tkenmez siyasal ve askeri kargaalar ile sk sk gerilemek zorunda kalmalarna karn, geni topraklar zerinde yerlemi siyasal imparatorluklar yava yava birlik ve kararlk kazanmtr. Burada ksaca zetlenen, tarihsel sre ierisindeki gelimeler, sonraki Yakndou tarihinin pek ok kltrel ynnn ok uzun sreler ierisinde gelimi olduunu gstermektedir. nk blge tarihinin ana dnemlerini farkl tarihlerde farkl kavimler belirlemitir. Biz bu almada ncelikli olarak birinci blmde blge corafyas ve corafyann siyasi yaam zerindeki etkilerine deineceiz. kinci blmde ise n bilgi niteliinde ncelikli olarak M.. II. binyla kadar geen uzun sre ierisindeki AnadoluMezopotamya ilikilerine ksaca deindikten sonra dier blmlerde asl
18 19

Mieroop, 2006: 41. Gndz, 2002: 6. 20 Mc Neill, 2001: 21.

6 konumuz olan M.. II. binylda Mezopotamya ve Anadoluda yerlemi byk glerin siyas mnasebetlerini ele alacak ve bu dnem olaylarna k tutmaya alacaz.

BRNC BLM CORAF MEKN

A CORAF MEKN

nsan topluluunun dnya zerinde igal ettii yere corafi mekn ad verilmektedir. nsan yerlemelerinin temel koulu olan besin kaynaklar, evreye ve yerel corafyaya bamldr. Bilindii zere, tarihi meydana getiren ana unsurdan21 biri de corafi mekndr. Bir kavmin tarihi, zerinde yaad topraklarn corafi durumuna baldr.22 Her tarihi olayn cereyan ettii bir mekn vardr ve her medeniyet bir zemin zerinde kurulmutur. Zeminin doal artlar, zerinde kurulan medeniyetin yaylp genilemesinde veya dalp yok olmasnda en nemli rol oynamaktadr. Dier bir ifade ile bir lkenin corafi unsurlarn oluturan iklimi, bitki rts, yeralt ve yerst zenginlikleri, rmak ve glleri; lke zerinde yaayan insanlarn sosyal, siyasal, ekonomik, kltrel ve hatta dini yaantlarn mutlak surette etkilemilerdir.23 klimi elverili, topraklar verimli, akarsular bol, yeralt kaynaklar son derece zengin bir corafi sahada kurulan herhangi bir siyasi teekkln, bu imknlardan mahrum olan rakiplerine kar daha avantajl bir konumda olaca muhakkaktr. Ayn zamanda, zerinde yaanlan meknn imknlar ve de imknszlklar, toplumlarn ekonomik yapsnda olduu gibi, baka topluluklarla olan ilikilerinde de en temel unsurlar olmulardr. O halde

Tarihin deimeyen eleman vardr. Bunlar; 1. Zaman, 2. Mekn ve 3. nsan unsurlardr. Bu elemanlardan biri olmad takdirde tarihten de sz etmek imknszdr. 22 Memi, 2002: 3. 23 Memi, 1990: 9.

21

8 toplumlarn geliimini ve dier toplumlarla olan ilikilerin iyi anlayabilmek iin zerinde yaadklar corafyann zelliklerini iyi bilmek gerekmektedir.24 Tarihin en eski devirlerinden itibaren insan topluluklar, yerleim merkezi olarak genellikle byk akarsu ve gl kenarlarn tercih etmilerdir. rnein bir Mezopotamya medeniyeti Dicle ve Frat nehirlerinin hayat verdii sahada yeerirken, Msr medeniyeti mevcudiyetini Nil nehrine borludur. Yine ayn ekilde, M.. 2. bin ylda Anadoluya hkim olan Hitit devleti, Kzlrmak ve Yeilrmak nehirlerinin bulunduu blgeyi tercih ederken, Dou Anadoluda, M.. 9. ve 6. yzyllar arasnda ortaya kan Urartu Krall da Van Gl ile Urmiye gl arasndaki blgeyi kendine yurt olarak semitir. Tarihte ilk madeni paray basarak dnya ekonomisine byk katkda bulunan Lidya devleti ise Gediz, Byk Menderes ve Kk Menderes nehirlerinin sulam olduu sahada kurulmutur. 25 Ksacas, corafya ve buna bal olarak corafi faktrler tarihin en eski devirlerinden itibaren insan topluluklarn ve bu topluluklarn sosyal, siyasal, ekonomik, dini ve kltrel yaantlarn deiik ekillerde etkilemilerdir. Baka bir tabirle, corafi faktrler, tarihin geliimine yn vermilerdir. Buna bal olarak da Mezopotamya ve Anadolunun birbirine zt olan corafi artlar, bu iki corafya arasndaki ilikilerde en belirleyici rol stlenmilerdir. Mezopotamyada bulunmayan birok kaynan hemen yakndaki Anadoluda bol miktarda bulunmas, Mezopotamyada kurulan ve kendini gl hisseden her devletin, Anadoluya ynelik yaylmac bir politika izlemesine sebep olmutur. Bu nedenlerden dolay, tarihi olaylar incelerken, corafi faktrlerin etkilerini gz nnde tutmak ve buna gre deerlendirme yapmak gerekmektedir.

24 25

Demirciolu, 1987: 1. Memi, 1997: 3637.

9 B ANADOLU CORAFYASI

Karadeniz, Marmara Denizi ve Akdeniz ile evrili olan Anadolu yarmadas; gerek Asyadan batya giden yollar kontrol etmesi gerekse AsyaAvrupa arasnda doal bir kpr olmas ve de bulunduu corafi konum itibariyle Mezopotamya, Suriye ve Ege blgesine hkim olduundan her devirde nemli bir kara paras olmutur.26 Bu jeopolitik konumun sonucu olarak Anadolu, tarihin en eski devirlerinden itibaren doudan ve batdan birok kavmin istilasna maruz kalm, pek ok medeniyete beiklik etmitir. Bylece Anadolu, Dou ve Bat kltr unsurlarnn i ie karp kaynat bir blge durumuna gelmitir. Anadolu, batda Ege adalarndan balayarak, Suriye, Filistin, Msr, Mezopotamya ve ran iine alan n Asya corafyas ierisinde nemli bir yere sahiptir. Bu nemin birinci nedeni Anadolunun corafi konumundan kaynaklanmaktadr. Ege dnyas ile Dou dnyas arasnda ilikiyi salayan Anadolu yarmadasdr. Ancak, bu durumu nedeniyle Anadoluyu ou kez grld gibi, bir kpr olarak da nitelemek doru deildir, nk kpr daha ok bir gei aracdr. Oysa Anadolu sadece bir yerden bir yere geilen bir toprak paras deil, yerleilen, yurt edinilen, yresindeki btn kltrlerden etkilenen ve onlar etkileyen, deerli bir yaam alandr.27 Anadolunun ikinci nemli yn ekonomiktir. Anadolu, her modern ekonomi patronunun gurur duyaca bir global oyuncu konumundadr.28 Buna da fazla amamak gerekir, nk ilgili komu toplumlarn yazl belgelerinden salanan ilk bilgilere baklacak olursa Anadolu, adeta n Asyann zellikle Mezopotamyann inaat ahab, bakr ve gm gereksinmesini karlayan bir hammadde deposu ilevini grmektedir. 29 Btn bunlarn sonucu olarak Anadolu, en eski alardan itibaren doudan batya ve batdan douya pek
26 27

zelik, 2004: 51. Dinol, 1982: 18. 28 Brandau-Schickert, 2003: 13. 29 Dinol, 1982: 18.

10 ok kavimler gne ve istilalarna sahne olmutur. Bu kavimler, Anadolunun siyasal ve kltrel bnyesi zerinde az ya da ok etki etmiler ve deiiklik yapmlardr.30 Bylece buras, birok medeniyete beiklik etmi, dou-bat kltrlerinin karp kaynat bir blge olmutur. Anadolunun yeryz ekilleri, akarsular ve iklim artlar da Anadolu tarihinin meydana gelmesinde byk lde rol oynamlardr. Anadoludaki yerleme merkezleri, dnyann her tarafnda olduu gibi byk akarsu ve gl kenarlarna kurulmutur. Ayrca, Anadolunun kuzeyden ve gneyden yksek sra dalarla kuatlm olmas ve pek az yerden geit vermesi, bu ynlerden yaplacak olan bir kavimler gne imkn tanmazken, Bat Anadolu blgesindeki dalarn denize dik olarak uzanmas, pek ok istilacnn, bu da oluklarndan geit bularak, Anadolunun ortalarna kadar ulamalarn mmkn klmtr. Gney ve kuzey ynlerinde denize paralel olarak uzanan sra dalar, Orta Anadoluda yerleen kavimlerin, bu dalarn arkasnda oturan kavimlerle kltrel mnasebetlerini de engellemitir. Anadolu insannn sosyal ve ekonomik yaants zerinde iklim faktrnn de byk etkileri olmutur. klim artlar Anadolu insanna ne yapmas gerektii hususunda bir yn tayin etmitir. Bu nedenle Anadoluda yerleen siyasal topluluklar, genellikle tarma dayanmak mecburiyetinde kalmtr. nk bu devirlerde, henz denizin nimetlerinden yararlanma yollar bilinmemektedir. Fakat Anadoludaki ziraat ekonomisini Msr ve Mezopotamya ile bir tutmak doru deildir. nk Anadolu nehirlerinin hi birisi, Msrn can damar saylan Nilin yaptn yapamamtr. Ayrca Mezopotamyada olduu gibi, dz bir araziye kanallar amak suretiyle sulamak da arzal bir durum arz eden Anadolu topraklar iin sz konusu deildir. Bu yzden, Anadolu sakinlerinin ziraata dayanan ekonomik hayatlar, bir yer de yalara baldr. Havalar iyi gittii takdirde bol rn alnyor, bunun tersi olursa ktlk tehlikesi ile kar karya kalnyordu. Bu

30

Memi, 1986: 59.

11 sebeplerden dolaydr ki, Hitit krallar, devaml olarak sefer etmek ve zellikle Mnbit Hilal blgesinden31 saladklar ganimetlerle geinmek yolunu tutmulardr.32 Anadolunun ziraata elverili olmayan dalk blgelerinde ise halk, hayvanclkla geimini temin etmeye almtr. Anadolunun Eski Yakndouya ve Batya olan yaknl ve farkl topografik zellikleri dolaysyla sradan bir yurt ve vatan olma ilevi dnda bakaca zellikleri de bulunmaktadr.33 Anadolu bir tarih sahnesidir, bu sahneye kan, burada oyun sergileyen kavimler hep tarihe gemitir. Baka bir tabirle Anadolu yle bir uygarlk ortamyd ki, oraya gelip yerleenler, ister istemez uygarlamlardr.34 Ksacas Anadoluya yerleen kavimler, hem blgedeki uygarlklarn birbirleriyle iletiimine araclk etmiler hem de kendilerine zg ve yksek bir uygarlk meydana getirmilerdir.

C MEZOPOTAMYA CORAFYASI

Mezopotamya, Antik yazarlarn Frat ve Dicle nehirlerinin arasnda kalan, gnmzdeki Irak topraklarnn bir blmn tanmlamak iin, mesos (orta) ve potamos (rmak) szcklerini birletirerek trettikleri bir addr.35 Eski Dounun byk medeniyet merkezinden biri olan Mezopotamya, Yunancada ki nehir aras anlamna gelmektedir. Eski Msrllar da buraya ayn anlama gelen Naharina ismini vermilerdir. slami devirlerde ise Frat ve Dicle arasnda kalan blgeye ada anlamna gelen Cezire denilmitir. Eskia tarihinde son derece nemli bir yer igal eden ve Frat ile Dicle arasndaki verimli ovalardan oluan Mezopotamya, iki yksek da
31 32

Habur nehri ve kollarnn sulad blgeye Mnbit Hilal blgesi ad verilir. Memi, 2002: 36. 33 nal, 2002: 8. 34 Ohri, 1987: 26. 35 Krolu, 2006: 12.

12 zinciri ile evrilmitir. Bunlardan birisi, batda blgeyi Kuzey Suriyeden ayran Amanos dalar, dieri ise douda ran snrndan balayarak uzanan Zagros dalardr. Kuzeyden gneye hafif bir meyille uzanan ve dik dalarla birbirinden ayrlan blgenin ortas, tuzlu gller ve llerden olumaktadr.36 Denizden ykseklii genelde 180 metredir; 300 metreyi aan kesimlerine ok ender rastlanr. Blgenin, Dicle ve Frat rmaklarnn birbirine en fazla yaklat Badat yresine dek olan kuzey blm Kuzey Mezopotamya ve bu kesimin gneyinde kalan blm Gney Mezopotamya terimiyle adlandrlr. Baka bir anlatmla, Dou Akdeniz kylarndan Dicle-Frat Vadisine uzanan ve Basra Krfezine ulaan, verimli olduu ve hilale benzedii iin Verimli Hilal ad verilen alann bir blmn kapsamaktadr.37 Bu suretle Mezopotamya taraf dalarla evrilmi, yalnz gneyden sonsuz gibi grnen Suriye ve Arabistan llerine ak muazzam bir dzlktr. Byk bir blm bugnk Irakn snrlar iinde kalan blge, tarihte birok uygarln beii olmutur. Balangta blgenin tek bir ad yoktur; gney blm Sumer ve sonrasnda nl Babil kentinden dolay Babilonya, kuzeyi ise Asur lkesi olarak isimlendirilmitir. Mezopotamya topraklar ok verimli olduu iin sk sk istilalara uramaktadr. Bu yzden sakinlerin zamanla yer deimesiyle yer adlar da deimitir. Mesala, Sumerler zamannda Subartu denilen Diclenin dou kesimine, I. Babil slalesi zamanndan itibaren Asur denilmeye balanmtr. I. Babil slalesinin yerini alan Kaslar ise Babile Karadunia adn vermilerdir.38 Bylece tarihin uzun seyri iinde zaman zaman sakinleriyle beraber topraklarnn isimleri de deien Mezopotamyann snrlar zaman ierisinde blgede ortaya kan kltrlerin yaylm alanlarna paralel olarak olduka genilemitir. Gnmzde ise Mezopotamya ad, kuzeyde Toros dalar,

36 37

Contenau, 1934: 12. Gndz, 2002: 7. 38 Knal, 1983: 9. ; Memi, 2007: 8.

13 gneyde Basra Krfezi, douda Zagros Dalar, batda da Suriye l tarafndan evrelenen alan iin kullanlmaktadr. Mezopotamya genel bir bak asyla, Toroslar ve Zagros dalarnn etekleriyle Suriye l arasnda, Frat ve Dicle nehirlerinin sulad bereketli topraklar olarak grlse de, temel yaam koullar bakmndan birbirinden farkl blgelere ayrlmaktadr. Blge yeryz ekilleri bakmndan da kuzeyde ve gneyde farkl bir yap gstermektedir. Kuzey Mezopotamyann dalk olmasna karn, Gney Mezopotamya dz bir ova manzaras arz etmektedir. Ancak burada alt izilmesi gereken nokta, Dicle ve Frat nehirlerinin bu blgeden geiyor olmalardr. Suriye Bu bir nehirler devam olmasayd, olaca Gney aikrdr. Mezopotamyann lnn

Mezopotamyay yaamaya elverili klan bir dier etkende burada klarn ksa ve yazlarn uzun srd bir iklimin hkm srmesidir.39 En eski devirlerden beri, blgede youn ekilde yerleim grlmesinde, phesiz bu elverili iklim artlar da etkili olmutur. Dicle ve Frat nehirleri, yan az ve dzensiz olduu Mezopotamya ovasnn can damarlardr. Bu iki nehir ve Balk, Habur, Byk ve Kk Zap, Diyala, Kerha ve Karun adl kollar, yamur ve kar sularyla beslendikleri ran ve Trkiye dalarndan doarlar. Bugnk Trkiye hudutlarndan ktktan sonra gneydou istikametinde yaklak olarak 700 kilometrelik bir yol kat ederek Basra Krfezine dklrler. Mezopotamyann eski sakinlerinin Purattu dedikleri Frat nehri ile diglat ismini verdikleri Dicle nehri, bu blgedeki en byk akarsulardr.40 Kalc nehirler olduklarndan, dikkatli bir ynetimle ve zel tekniklere bavurularak sulamada kullanlabilirler. Dier taraftan Mezopotamyadaki jeolojik olgular, depremler,

yanarda patlamalar ve ayrca rzgrn, yamurun ve sularn etkileri byk eitlilik ieren bir blge yaratmtr. Ortadounun genellikle dz ve monoton
39 40

Knal, 1983: 11. ; Memi, 2007: 9. Memi, 1997: 112.

14 bir alan sanlmasna karn doal snrlarn, az sayda ve zel teknoloji yardmyla da olsa alabilen dalar, denizler ve ller oluturmaktadr. Zagros ve Toros dalar Mezopotamya devletleri iin devasa engeller anlamna gelmektedir ve buralara da yanlzca nehir vadilerinden girilebilmektedir. Dalar ayn zamanda, blgedeki devletlerin snrlarn sk sk ihlal eden ve zapt edilmesi olanaksz gruplarn adeta barna durumundadr. Deniz ise ok farkl bir snr tr oluturur ve bunlar da Akdeniz ile Basra Krfezidir. Sz konusu engeller bir snr yaratmakta ve bu snrlar bir kez aldndaysa ok uzaklardaki blgelere gei yolu oluturmaktadrlar. Tpk dalar gibi l de yerleik halklarn korktuu ve nefret ettii gruplarn, yaam tarzlar kmsenen ve ynetilmeleri olanaksz olan gebelerin yurdu durumundayd. l aabilmelerine karn, Yakndou devletleri bu gebeleri tam olarak kontrol altna alamamlardr. Mezopotamyann bu corafi artlar, burada kurulan devletlerin siyasi hayat zerinde de etkili olmutur. Snrlarn alabilirlii blge halklarnn darya kmalarna izin vermekle kalmayp, dardan gelen halklarn blgeye girebilmelerine de olanak salyordu. Erken tarih ncesi dnemlerden bugne dek Afrikal, Avrupal ve Asyal halklar bu blgeye gelmi, etkileime girmi, teknoloji alveriini balatm ve doal kaynaklar zerindeki basky arttrmlardr.41 Bylece blgede bir yandan bir devletin uzun soluklu ve kararl hkimiyeti kurulamazken dier yandan blgenin rk yaps da yeni yeni rklarn katlp kaynamas ile devaml bir melezleme yaamtr.42 Bylece doal snrlar olmayan Mezopotamya; hem deiik kavimlerin hkm srd hem de Msra gre daha karma bir kltrn gelitii alan olmutur. Mezopotamya iin zerinde durulmas gereken bir dier nokta ise bu blgenin kendi kendine yeterliliinin az olmasdr. ki byk rman arasnda tasz ve aasz, kumsal bir ova binlerce kilometrelik bir uzunlukta kuzeyden
41 42

Mieroop, 2006: 2628. zelik, 2004: 31.

15 gneye doru uzanmaktadr. Blgenin yukar ksmlarnda, yaplarda

kullanlmaya elverili bir eit yumuak kalker ta vardr. Ancak basit alet ve edevatn yaplmasnda rol oynayan akmak ta bu blgenin hibir tarafnda yoktur.43 Bu nedenle Mezopotamyaya yerlemi olan topluluklar komu lkelerden iyi cins ta, akmak ta, madenlerden ise zellikle bakr getirtmek zorunda kalmlardr. Bu ekonomik ballk nedeniyle en eski zamanlardan itibaren blgede ticaret ve sanayi hzl bir gelime gstermitir. Sonu olarak, Mezopotamyada birbirine yakn ama ok eitli doal alanlar bulunmas, deiik yaam biimlerinin ve kltrel yaplarn srekli olarak birbirleriyle olumlu ya da olumsuz ama karlkl bir iliki iinde var olmasna olanak vermitir. Bu ok ynl mnasebetler, karlkl fikir alveriine yol aan bir etken olarak, Antik Yakndounun arpc teknolojik, bilimsel ve toplumsal ilerlemelerini hzlandrmlardr.44

43 44

Mansel, 1945: 36. Roaf, 1996: 19.

16

KNC BLM II. BNYILA KADAR ANADOLU-MEZOPOTAMYA MNASEBETLERNE GENEL BR BAKI

A ARKEOLOJK BELGELERE GRE ANADOLU-MEZOPOTAMYA MNASEBETLER

Avclk, toplayclk ve le yiyerek yaadklar milyonlarca yl boyunca insanlar byk teknolojik ve kltrel ilerlemeler salamlardr. M.. 20.000 ylna gelinmeden btn ktalarda insan topluluklar ortaya kmtr. nsann gittike artan evresini denetleyebilme yetenei, akmakta ileme tekniklerinin geliip incelmesinde, yerlemelerin kalclamasnda ve trensel l gmme ayinlerinde ve maara resimleri gibi daha karmak toplumsal davranlarda kendini gstermektedir.45 nsanlar, nceleri gerekli ihtiyalarn corafi koullarn daha uygun olduu blgelerde kendiliinden yetien kkler, meyveler, eitli bitkiler ve avladklar hayvanlardan karlamlardr. Gruplar halinde, uzun sre bir yere bal kalmadan yaayan insan topluluklar doada bulduklar malzemelerle yetinmek zorunda kalmlardr. Kaya oyuklar, maaralar veya bunlarn yokluunda ise, saz ve dallardan ibaret geici kamplarda yaamak zorunda kalmlardr. Gnlk yaamda kullanlan aletler iin ana malzeme tatr. Bunlarn iinde en yaygn olarak kullanlan ise akmaktadr. Bunun dnda bir tr volkanik cam olan obsidyen, bazalt ve ay tandan da alet yaplmtr. nasyada ilk kylerin kuruluundan itibaren, kesici ve delici alet yapmak iin

45

Roaf, 1996: 25.

17 Dou Anadolu ve Orta Anadoludaki volkanik dalarn evresinden elde edilen obsidyen kullanlmtr.46 Bu nedenle, nasyada insanolunun uzak gemii genellikle retilen ta aletlere gre Paleolitik (Eski Ta), Mezolitik (Orta Ta), ve Neolitik (Yeni Ta) a olarak adlandrlmtr. Yakndouda avc toplayclktan iftilie geiin en ak grld yer Levant (Akdenizin dou sahili) ve Filistindir. Buralardaki ilk yerleme sahalar, maaralar, geici ak hava kamplar ya da atlyelerdir.47 Mezopotamyada Musul yaknlarnda Paleolitik dnemin balarnda yapld tahmin edilen ta aletler bulunmutur. Kuzey Irakta kk Zap blgesindeki Barda-Balka ve Byk Zap rma vadisinde bulunan anidar Maaras uzun bir zaman dilimince iskn edilmitir. Anadolunun en eski Paleolitik dnem yerlemesi, stanbulda Kkekmece Glnn kuzey ucunda yer alan ve M.. 400.000 yl ncesine ait insan ve hayvan fosilleri bulunmu olan Yarmburgaz Maarasdr.48 Anadoluda Yarmburgazdan hemen sonraya ait en nemli yerleme yeri ise Antalyann 27 km. kuzeybatsnda M. 50.000 15.000 yllar arasna tarihlenen Karain Maarasdr. Paleolitik dnemde Mezopotamyada yaplan aletler ile Suriye-Filistin, Anadolu ve randa retilenler arasnda az da olsa bir benzerlik olduu grlmektedir.49 Filistinde yaklak olarak M.. 18.000den 11.000e kadar sren Kebara Dnemi50 insanlarnn kullanm olduu bilinen akmakta iiliine Trkiye ve Zagros dalarndaki ada kltrlerde de rastlanmtr. Buna dayanarak bu dnem insanlarnn kapal bir yaam srmediklerini ve komu blgelerle ilikide olduklar anlalmaktadr. Yaklak M.. 11.000 ile 9300 yllar arasnda yaayan Natuf kltr Kebaraya gre daha yaygndr. Tm Filistin ve Levant boyunca yaylan bu kltrle balantl merkezler Suriyede Fratta ve daha douda bulunmutur.
46 47

Krolu, 2006: 38. Roaf, 1996: 27. 48 Sevin, 1991: 89. ; Memi, 2002: 714. 49 Krolu, 2006: 39. 50 Roaf, 1996: 27.

18 Bu dnemde tahllar insan beslenmesinin temel elerinden biri haline gelmitir. Levantta Natufu izleyen dnem, Proto-Neolitik dnem olarak adlandrlmaktadr. Bu dneme ait en etkileyici kalntlar rdn Vadisinde Erihada (Jericho) bulunmutur. Burada M.. 9000 dolaynda bol sulu bir kaynan kysnda bir yerleme kurulmutur. Eriha, bilindii kadaryla oturulan bir krsal blgenin merkezi olmad gibi bir yerleimler takmnn da merkezi deildir. Eriha kendisine bal yerleimler bulunmayan bir rmak vahasdr.51 Burada insanlar 5 metre apnda yuvarlak kulbelerde yayordu. Bu yerleme yerlerinin duvarlarnda kerpi kullanlmtr. Yap malzemesi olarak kerpiin kullanlmasnn bilinen ilk rneine burada rastlanmaktadr. Zamanla yklan bir yapdaki kerpi yeniden kullanlamazd. Yaplarn bulunduu alan dzlenerek stne yeni bir yap ina edilirdi. Yap yapy izledike oluan tepecikler Yakndounun tipik arkeolojik kaz yerlerini oluturmulardr. Arapada buna tel, Farsada tepe, Trkede ise hyk veya ren yeri ad verilmektedir. M.. 8500lerde ise, anak mleksiz Neolitik dnemde saylar artan ve byyen yerlemeler, daha geni bir alana yaylmlardr. Mezopotamya dnda Anadolu ve ran yaylalarnda ve tm Yakndou boyunca tahl ekimine ve evcil hayvanlara dayal yerleik ifti kyleri bulunuyordu. anak mlek ncesi Neolitik dnemde blgede farkl l gmme yntemleri de grlmektedir. ou kez basz cesetler (bazen alt ene hala iskelete baldr) evlerin tabanna gmlrd. Kafataslar da gruplar halinde baka yere konulurdu. anak mlek ncesi Neolitik dnemde Filistin ve Levanttaki birok alanda yaygn olarak grlen bu yntemin, Anadolu yaylasndaki Haclar ve Diclenin kayna yaknndaki aynne kadar uzak yerlerde dahi uyguland grlmtr. Bu durum, Mezopotamya ile Anadolu mnasebetlerinin en azndan daha bu dnemde olutuunu gstermesi asndan olduka nemli bir delildir.

51

Nissen, 2004: 44. ; Roaf, 1996: 32.

19 Anlaldna gre blgeler arasndaki ticaret ya da en azndan mal ithalat, Neolitik dnemden ok nce balamtr. Kesici alet yaplan bir tr volkanik cam olan obsidiyen kullanmna balanmasyla anak mleksiz Neolitik dnemde uzun mesafeli ticarete ilikin kantlar belirginlemektedir. Geleneksel alet yapm malzemeleri olan rt ve akmak tana imdi obsidiyen eklenmitir. Obsidiyen kaynaklarnn bilimsel almalar sonucunda saptanmasyla yaygn bir ticaret ann varl ortaya konmutur. Yakndouda kullanlan ilk obsidiyenlerin ou Dou ya da Orta Anadoludan kaynaklanmaktadr.52 Bununla birlikte bu madenin ve dier malzemelerin nasl tandna dair net bilgilerimiz bulunmamaktadr. Bu ticari rnlerin tccarlar tarafndan m tand, kyden kye mi aktarld ya da ana merkezden gnderilen ticaret heyetlerince mi getirildii bugn iin bilinememektedir. Fakat kesin olan bir ey varki; o da Mezopotamya ile Anadolu mnasebetlerinin Mezopotamyada ilk isknn kurulmasndan itibaren balam olmasdr.

a) NEOLTK DNEMDE ANADOLU-MEZOPOTAMYA MNASEBETLER

nsanlk tarihinin en nemli dnm noktalarndan biri ve belki de en nemlisi, avclk ve toplayclktan sonra reticilik evresine geitir. retim aamasnn yannda koyun, kei, sr gibi hayvanlarn evcilletirilmi, anak mlek yapm gnlk yaama girmitir. Bu byk dnm Neolitik Devrim olarak adlandrlmaktadr53. Bu dnemin ilk tarmsal yerlemeleri yksek blgelerde ve vahalarda konumlanmtr. Yerleim yerleri olarak genellikle rmak boylar, gl ya da deniz kylar tercih edilmitir.

52 53

Roaf, 1996: 2735. Childe, 2006: 6384.

20 anak mleksiz Neolitik dnemin ardndan kentlemenin

balangcna kadar sren gelimeler, anak mlekli (ya da Ge) Neolitik ile Erken ve Orta Kalkolitik dnemleri kapsamaktadr. Neolitik ve Kalkolitik dnemler geleneksel olarak birbirlerinden Neolitik insanlarn kulland yontma ve cilal ta aletlere ek olarak Kalkolitik dnem insanlarnn bakr ve tun aletler kullanmasyla ayrt edilmektedir. Neolitik dnemde anak mlek olduka yaygnlamtr. Bu nedenle yerel kltrler tanmlanrken kullanlan anak mlek trlerine gre snflandrmaya gidilmitir. anak mlek ncesi Neolitik dnemde, Yakndounun verimli blgelerinde da yamalarn evreleyen yerlemeler dnda Trkiye ve ran yaylalarnn kaynaklarndan yararlanan birka yerleme olumutur. Baz yerlemelerde Mezopotamyann rmak vadileri boyunca konumlanmtr.54 Mezopotamyada Neolitik dnemin en nl yerlemelerinden biri Kuzey Iraktaki Cermodur (Jarmo).55 Anadoluda M.. 8.0005.000 yllar arasna tarihlenen Neolitik devrin en nemli yerleim yerleri Burdur-Haclar, Konya-atalhyk, MersinYmktepe, Tarsus-Gzlkule, Diyarbakr-ayn, Malatya-Caferhyk, Beyehir-Suberde, Gaziantep-Sakagz ve Tokat-Erbaa hykleridir.56 Neolitik devirlerdeki yerleim merkezlerinin etrafnda sur yoktur. Fakat evler, aralk braklmadan yan yana ina edilerek sur yerini tutacak bir savunma dizgesi meydana getirilmitir.57 Burada atalhykn nemi zerinde zellikle durmak gerekir. nk buras insanolunun ilk ehir yerlemesi olarak kabul edilmektedir. Bunun yannda dier yerleim yerlerinin hi biri kendilerinden ok daha byk ve ok daha iyi korunmu atalhykle boy lemezler. Dier yandan ada Neolitik kltrlerin aksine atalhykte, tamamen gelimi bir Neolitik toplum iin arkaik saylabilecek baz gelenekler korunmutur. Duvar resimleri; kilden veya sva katmanlar kesilerek
54 55

Roaf, 1996: 42. Childe, 2006: 67. ; Roaf, 1996: 33. 56 zelik, 2004: 51. 57 Naumann, 1975: 247.

21 biimlendirilen kabartmalar ve figrler; hayvan, insan veya tanrsal varlklarn natralist figrleri; parmak baskl desenler; geometrik ve sembolik bezemelerin mhrler zerine kaznarak veya yeni bir ara olan dokumalar yoluyla gelikin biimde kullanlmas; av ritellerinde yaralanan hayvanlarn biimlendirilmesi; krmz a boyal gm uygulamas; baz ta aletler ve son olarak taklarda tarakl yumuaka kabuklarnn tercih edilmesi bir st Paleolitik mirasn korunmu kalntlardr (Resim 1234) . Benzer arkaik zellikler belirli llerde, Filistindeki Natuf gibi baka Paleolitik sonras kltrlerde de grlmektedir. Fakat hibir yerde Neolitik, atalhykte olduklar kadar belirgin deillerdir.58 atalhykte anak mleksiz Neolitik dneme de henz ulalmad kesin olarak sylenilebilir. atalhykller erken bir boya bezemeli anak mlek tr gelitirememilerdir. Bu sanatsal faaliyet duvar resimleri ve heykelcikler zerinde boyama ile snrl kalmtr. Tm Neolitik dnem boyunca anak mlein atalhykteki rol yalnzca ilevsel olmutur.59 atalhyk yedinci binyln sonuna doru terk edilmitir. Anadoluda bu dnemi izleyen kltrlerin ayrt edici zellii Haclar ve Can Hasan II gibi alanlarda grlen zarif boya bezemeli keramiklerdir. Fakat bu iki merkezde M.. 5700 yl dolaynda terk edilmilerdir. M.. 6000 ylna gelindiinde ky, tm Yakndouda yerlemi bir olgu olmutur.60 Kltrlerin gelierek ky yaamndan kente geii temsil eden gelimelerin yaand Hassuna dneminin balca ayrt edici zellii Hassuna seramii denen standart mallardr. Bu slup Gneydou Anadolu, Suriye ve Filistine kadar geni bir alana yaylmtr. Samarra mallar olarak adlandrlan yeni bir anak mlek tr zamanla eskilerinin yerini alarak kuzeyde Diyarbakr blgesine kadar yaylmtr. Halaf dneminde moda olan anak mlek ise mimari etkilerin ulaamad daha uzak blgelere dek yaylmtr. Bu kltrn yaylm alan, Zagros Dalar ile Akdeniz arasndaki btn Kuzey Irak, Kuzey Suriye ve Gneydou Anadoluyu kapsamaktadr.
58 59

Mellaart, 2003: 176. Mellaart, 2003: 188. 60 Roaf, 1996: 47.

22 Bu dneme ilikin merkezler arasnda Yarm Tepe, Arpaciye, Tel Halaf, Tel Brak, agar Bazar, Griki Hacyan, Samsat, Kahramanmara-Domuztepe ve anlurfa-Kazane saylabilir. Dnemin moda olan anak mlei, kltrel ilikiler sonucu Toroslarn kuzeyinde, Elaz, Malatya ve Van blgesinde de kullanlmtr.61 Bu kltre has boyal ve nakl keramiklere daha kuzeyde, Van evresinde Tilkitepede rastlanm olunmas kkleri Orta Asyaya dayanan bu kltrn Dou Anadolunun dalk blgesinden gneye inmi olmasn muhtemel klmaktadr.62 Bu kltrn etkilerinin douda Zaroslar ap rana, batda da Mersin-Yumuktepeye kadar ulat anlalmaktadr. Gney Mezopotamyada kuzeydeki Halaf kltrne paralel gelien Ubeyd kltr, kuzeye doru yaylarak M.. 6. binyln sonlarna doru Halaf kltrnn yerini almtr. Ubeyd kltr kuzeye yaylrken yerel unsurlarla gler, ticari ilikiler ve uzun bir sre sonucunda kaynamtr. Gney Mezopotamyada ortaya kan Ubeyd kltrne, Halaf kltrnn yayld tm sahalarda rastlanmaktadr. Toroslarn kuzeyinde Elaz-Malatya blgesindeki Arslantepe, Deirmentepe, Tlintepe, batda Amuk Ovas ve Mersin-Yumuktepe gibi merkezler bunlardan birkan temsil etmektedirler. Bu dnemde ticaret olduka gelimitir. Deirmentepe yerlemesindeki dnemin temsilcisi olan damga mhrler ve mhr basklar (bullalar) bu ticari ilikiyi gstermektedirler.63 zellikle Gney Mezopotamyada sulu tarm olanaklarnn gelimesiyle byk apl retim art yaanmtr. Bu artla birlikte kentlerde refah seviyesi ykselmi, nfus artlar yaanmtr. Kentlerin bymesiyle birlikte hammadde ihtiyalar ba gstermitir. zellikle blgede yokluu hissedilen kereste, deerli talar ve madenlere sahip olmak amacyla bunlar temin edebilecekleri uzak blgelere ulamak ve ticaret kolonileri kurmak zorunda kalmlardr. Bylelikle bu dnemde uzak blgeler arasnda ticari faaliyetler hz kazanmtr.

61 62

Krolu, 2006: 4245. Mansel, 1945: 38. 63 Krolu, 2006: 48.

23 Netice itibariyle gerek mimari adan gerekse buluntular asndan Neolitik dnem, Anadolu-Mezopotamya ilikilerinin giderek canlandn btn aklyla gstermektedir. Bu akln asl nedeninin, Mezopotamyann hzla artan nfusunun ihtiyalarn karlamak iin bir zaruret haline gelen ticaret anlay olduu muhakkaktr.

b) KALKOLTK VE ESK TUN AINDA ANADOLU-MEZOPOTAMYA MNASEBETLER

Anadoluda Neolitik devirden sonra balayan ve ta aletler yannda az miktarda madenin de kullanld devre Kalkolitik devir denilmektedir (M.. 50003000). Bu devrin en nemli zellii, ta aletlerin yaygn bir ekilde kullanlmasnn yannda madenlerinde kullanlmaya balanmasdr. Bu devirde, yaygn olmamakla birlikte en ok kullanlan maden olarak bakr dikkat ekmektedir. 64 Kalkolitik devirde, Neolitik devre gre ok nemli deiimler grlmese de baz gelimeler gze arpmaktadr. Bu dnemde tarmsal faaliyetler artm, kullanlan aralar daha da gelimitir. Yine bu dnemde yerleim yerleri giderek bym ve etraflar surlarla evrilmitir. Anadoluda, DenizliBeycesultan, Burdur-Haclar, Karaman-Canhasan, Sivrihisar-Yazr, stanbulFikirtepe, orum-Alacahyk, Yozgat-Aliar, Tarsus-Gzlkule, MersinYmktepe, Van-Tilkitepe yerleimleri Kalkolitik devrin en dikkat eken yerleim yerleridir.

Kalkolitik devirden sonra Anadoluda Tun devri balamaktadr. Tun devirleri, kazlarda bulunan anak mlein ve retimde kullanlan madenlerin niteliklerine, yerlemelerin sosyo-ekonomik yaplarna gre,
64

Memi, 2002: 10.

24 evreye ayrlmaktadr. Bu evreler, Eski Tun, Orta Tun ve Yeni Tun devirleri olarak M.. 30001200 yllar65 arasna tarihlendirilmektedir. Bu evrenin balarnda, Kalkolitik dnemin tarma dayal ky kltr srdrlmektedir. Bronz alet kullanm, henz yaygn deildir. Bu dnemin en byk teknolojik buluu, kan tipi, drt tekerlekli arabadr. Bu evrede, Anadolu'da, yaplan arkeolojik kazlarda ortaya karlan en nemli yerleim yerleri; Troya I, Demircihyk, Kusura, Semayk, Beyce-sultan, Tarsus, Aliar, Alaca Hyk, Karaolan, Arslantepe, Noruntepe, Pulur, kiztepe ve Kkerbaba'dr. 66

Anadolu, uzun bir duraklamadan sonra, M.. 3. binyln ortalarnda, ekonomik adan, yeniden parlak bir dnem yaamtr. Yaznn kullanm henz bilinmemekle birlikte, blgeleraras ticaret gelimi ve bronz aletlerin kullanm yaygnlamtr. Tun a'nn en nemli teknolojik aamalarndan biri olan mleki arknn kullanlmas67 bu dnemde retim hacminin bydnn gstergesidir. Bu bulu, ekonomik gelime aamasnda, pazar iin retimin ilk adm saylabilir. retimde ve ticaretteki gelimeler sonucu, yeni bir sosyal rgtlenme dzeyine ulalm ve bu dnemde, Anadolu'nun ilk kent-devletleri kurulmutur. Bunlarn ilki, kuzeybat Anadolu'da, Troya Iin ykntlar zerine kurulan, Troya Il'dir.68 Bu yerleim yerinin byk lde kent olma zelliklerini tad anlalmaktadr.

Anadolu-Mezopotamya mnasebetlerinin bu zamandaki ilk izleri, Aliar Kalkolitik ve Eski Tun alar ile Troyada I. ve II. tabakalar arasnda bulunan silindir mhrlerinde grnmektedir.69 Baz bilim adamlar, yaznn ve silindir mhrlerin ilk defa ortaya kt, Uruk devrine ait IV. tabakay

Memi, 2002: 12. Sevin, 1991: 3562. 67 Akurgal, 1993: 27. 68 Aktre, 1997: 98. 69 Mansel, 1945: 70de Troyada I. ve II. tabakalar arasnda bulunan eitli silindir mhrlerinde Mezopotamya izleri olduunu ve zerindeki bir takm iaretleri yaz olmasa dahi yazy andran sembolik manas olan ve baz eyler ima eden piktorafik iaretler tadn kabul etmektedir. Aliardan karlan silindir mhrlerin ise byk bir ihtimal ile doudan ithal arkeolojik malzemeler olduunu belirtir. Ayrca silindir mhrler hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Roaf, 1996: 7273.
66

65

25 M.. 3100lere tarihlemilerdir.70 Bu grten hareket edilirse, Anadoluda bulunan ve Anadolu-Mezopotamya ilikilerini daha belirgin bir ekilde gsteren bu silindir mhrler de M.. III. binin balarna konulabilmektedir. Daha sonra M.. 25002300 yllarna konulan Alacahyk buluntularnn, Gney Mezopotamyadaki Ur mezar buluntular, bilhassa kk kymetli eyalarla benzerlik gstermesi, Anadolu-Mezopotamya ilikilerine birer delil olarak gsterilmilerdir.

Yine bu dnemde, Anadolunun, Mezopotamyallar tarafndan, Hatti lkesi ad ile anld bilinmektedir. M.. 25002000 tarihleri arasnda, Orta ve Gneydou Anadolu'da Hattiler de, en aa M.. 3. binyln ortalarndan sonra, kk krallklar, beylikler halinde ynetiliyorlard.71 Aliar ve Alacahyk'n yan sra, Kani (Kltepe) IV ve III de Orta Anadolu'da, bu dnemin en nemli yerlemeleri arasnda yer almaktadrlar.

Anadolu'da, M.. 3. binyln ortalarndan balayan ve 500 yldr sren bar ortam, M.. 2000 yllarna doru, dardan gelen byk bir g dalgasyla son bulmutur. Orta Tun a (M.. 19001400) balarnda, Anadolu'da, etraf surlarla evrili ok sayda yerleme ortaya kmtr. Bunun temel nedeni ise youn gler ve istilalardr. Kent devletleri niteliindeki bu yerlemeler arasnda, balangta, bir birlik yoktur, ancak her birinin askerleri ve ordular bulunmaktadr. Yine ad geen bu dnemde sosyal tabakalama ve uzmanlama ortaya kmtr. Zanaatkrlar, seramikten ve bronzdan kap kaak, silahlar, ok ular, balta ve topuzlar, damga mhrleri retiyorlard. Tarm ve dokumaclk da olduka gelimitir.72 Btn bu gelimelerin yan sra belki de en nemli gelime, Anadolu'da, M.. 2000li yllarnda, yaznn kullanlmaya balanmas, bylece de tarih dnemlerine girilmi olunmasdr. Anadolu'da, ilk yazl belgeler Orta Anadolu'da Orta Tun a'nn en nemli yerlemesi olan Kani Karum'da (Kltepe'de) bulunmutur. Kilden yaplm
70 71

Landsberger, 1943: 8996. , 1944: 419429. Akurgal, 1993: 31. 72 Aktre, 1997: 99.

26 Kltepe tabletleri, Asurlu tccarlarla ilgili ticari ve hukuksal konular iermektedir. Bu yazl belgelerden, M.. + - 20001750 yllar arasndaki dnemde73, Anadolu kentleriyle Mezopotamya kentleri arasnda, uzun mesafe ticaret ilikilerinin ok gelimi olduu anlalmaktadr. Bu dnem, ayn zamanda, Anadolu'daki kent devletleri arasnda youn bir g mcadelesinin yaand dneme denk gelmektedir. Sonunda, M.. 1600'lerde, Hattua bakent olmak zere, bir kent devletleri federasyonu olan Hitit mparatorluu kurulmutur. Anadolu'nun Yeni Tun Devri ise, Hitit mparatorluunun M.. 1200 ylnda batdan gelen yeni bir g dalgas ile yklmasna kadar srmtr.

B AKADLI SARGON VE TORUNU NARAM-SNN ANADOLU SEFERLER

a) AKADLI SARGONUN (M.. 2334 2279) ANADOLU SEFER

M.. 4000lerde Akadlarn mensup olduu Dou Samilerinden ilk kavimler, Arabistandan karak Orta Mezopotamyaya gelip yerletiler. Sonraki yllarda bunlar baka gruplar takip etmitir. Sumer blgesine szan bu Sami kavimleri, yzyllarca yar gebe bir ekilde yaarken bir yandan da Sumer kltrn benimsemi ama kendi kltrlerini de tamamen terk etmemilerdir. Zaman ierisinde giderek sadece Samilerden oluan kentler oluturdular. M.. 2350lerde ise kendi kltrleriyle ortaya karak Mezopotamyaya hkim oldular (Harita 2). Yaklak 200 yl kadar Akadlar adnda tarih sahnesinde kalarak, n Asyada site devletinden imparatorlua geii salayacak nemli bir balang yaptlar.74 Bu yeni devletin

73

Son yaplan almalarla Asur Ticaret Kolonileri a olarak adlandrlan bu dnemin M.. 1975 1723 yllarn kapsad anlalmtr. Bkz. Veenhof, 2003. 74 zelik, 2004: 36.

27 krallarndan zellikle Sargon (M.. 23342279) ve torunu Naram-Sin (M.. 22542218), bu srete nemli rol oynamtr. Akad devletini kuran ve onu hemen btn n Asyay kaplayan bir imparatorluk haline getiren Sargondur (Resim 5). Sumer kral listesinde lkesini 56 sene ynettii yazl olan Sargonun (Akadca arru-kn=Gerek kral) gemii mitolojik bir ekilde anlatlmaktadr.75 Sargon, Babilonyada siyasi birlii saladktan sonra, kendisini Ki Kral (Byk Kral) ilan etmi76 ve ksa zamanda adn lmszletirecek bir dizi eyleme girimitir. Sargon ynetim merkezini yepyeni bir kent, ya da daha nceden grece nemsiz bir yer olan Agadeye tamtr. Sargonun yeni bakenti Agadeyi ne zaman kurduu bilinmemektedir ama hanedan, konutuu dil ve yaad lke adn kesinlikle bu kentten almtr.77 Agadenin yeri bilinmemekle birlikte, Babilin olduka kuzeyinde olduu kesindir. Belkide gnmzdeki Badatn altnda yer almaktadr. Bu corafi konum, hanedann iki amacn yanstmaktadr. Bunlardan birincisi Babilin ekirdek blgesinde tam hkimiyet, ikinci olarak da tm Yakndouda youn bir varlk hedeflenmitir.78 Sargon, belirlenen amalara ulaabilmek iin youn ve iddetli bir fetih politikas takip etmitir. Bu politikann temel unsuru ise daimi hale getirilen ordudur. Akad devleti, nemini bu askeri kudreti sayesinde kazanmtr. Sargon, kralln ilan edip bakentini kurduktan sonra, 56 yllk uzun saltanat boyunca kaytlara geen en az 34 sava yapmtr. Muzaffer Sargonun sadece Akad deil, Aa Denize kadar btn Sumer lkesini kontrol altna ald ve bu deniz de silahlarn ykayarak zaferlerini kutlad aktarlmaktadr.
Krolu, 2006: 76. , Gnbatt, 1997: 131132. Frat kysndaki Azupiranu (bugnk Safran) ehrinde domu olan Sargonu bir rahibe olan annesi, ziftle kaplanm bir sepete koyarak, (tpk Musa hikyesinde olduu gibi) nehre brakmtr. Nehirde srklenen bebei bir bahvan (Akki) kurtararak kendi ocuu gibi bytmtr. Tanra tarn tevecch ile IV. Ki hanedan krallarndan Ur-Zababann hizmetine giren ve ksa zamanda sakilik (Vezir) rtbesine ulaan Sargon, daha sonra kralna isyan ederek, bir saray ayaklanmas sonucunda taht ele geirmitir. 76 Knal, 1983: 76. 77 Oates, 2004: 33. 78 Mieroop, 2006: 86.
75

28

Sargon, Sumer lkesinden sonra uzun seferlere uygun sava gereleriyle donatt ordusuyla fetih hareketlerine balamtr. Bir yaztnda kendisi iin, huzurunda her gn 5400 adam yemek yerdi diye yazlmtr. Bu ifadenin kalc dzenli bir orduyla ilgili olduu dnlmektedir. Akadl Sargon, kent devletlerini birletiren blgesel devleti byk bir srekli ordu kurarak gerekletirebilmitir.79 Tarihte ilk defa daimi orduyu kurmu olan Sargon, bu ordular sayesinde hemen btn n Asyay istila etmitir.80 Ancak, ok sayda birlie yetecek kadar mal tek bir yerde toplanamad iin, srekli bir ordunun bakmnda ok byk glklerle kar karya kalnmtr. Silahl adamlarn lkenin yiyecek bulunabilecek yerlerine yaylmas ise, merkezi gcn dalmas tehlikesini dourmutur. Sargon bu ikilemi, ordusunu ele geirdii lkeleri srekli yamalamakla besleyerek zmeye almtr.81 Bu srekli ordu sayesinde Sargon, douda Elama, kuzeydeki da kavimlerine, Suriyeye ve Lbnana, Anadoluda Toroslara kadar uzanan eitli blgelere seferler dzenlemitir. Bu seferlerde toprak kazanmlarnn yan sra Akad lkesinin ihtiya duyduu ender mallar, sert talar, aa, kereste ya da gm elde ediliyordu. Elde edilen ganimetler Babile gtrlyordu. Bu aknlarn dier bir amac da ticaret yollarna ulamn tekelletirilmesi dncesidir. Zira Basra Krfezindeki ticaretin ah damarnn Frat nehri olduunu ksa srede fark eden Sargon, bu yol zerindeki balca kervan menzillerini srasyla zapt etme siyaseti gtmtr. 82 Sargon dnemi olaylarn anlatan belgelerin bir blm, Akad Krallnn snrlar dnda bulunan ve sonraki dnemlerde yaplm olan kopyalardr. Savan Kral (ar tamhari) olarak adlandrlan ve nsha halinde Mezopotamyada Babilde, Msrda Tel El-Amarnada, Orta Anadoluda Kltepe ve Boazkyde (Hattua) ele geen bu belgeler de, efsanevi kraln Amanos dalarn ap Anadolu ilerine girdiini hatta
79 80

enel, 1997: 54. Knal, 1983: 81. 81 Mc Neill, 2001: 100. 82 Knal, 1983: 77.

29 Akdenizde Kbrs (Alaia) ve Girite kadar ulat aktarlmaktadr.83 Ayrca Sargonun Kuzey Suriyeye, en azndan Eblaya kadar seferler yapt phe gtrmemektedir. Son zamanlarda Tel Brakda bulunan kantlar Habura kadar sefer yapm olabileceine iaret etmektedir.84 Sargon ve torunu Naram-Sinin Anadoludaki askeri hareketlerinin anlatld ar tamhari adl bu metinler, Anadolunun protohistorik dnemine ilikin bilgi bulunan en eski kaynaklardr. Bunlardan, Sargonun Asur Ticaret Kolonileri dneminde (M.. + - 19751723) nemli bir krallk merkezi olarak karmza kan Puruhandaya85 yapt baarl seferin anlatld tabletlerden Tel El-Amarnada bulunmu olan ve bunun Hitite yazlm Boazky nshas 14. yzyla aittirler.86 Sargonun Anadoluya seferini konu alan metinde anlatlanlar zet olarak yledir: ncelikle krala Puruhanda ya dein yolun zorluklar, geilmez olduu, zahmetli olduu anlatlmaktadr. Daha sonra tccarlarn kraln huzuruna karak, sava olmadklarn belirterek Sargondan yardm istemeleri vardr. Bu tccarlar Anadoludaki Puruhanda ehrinden olmal ve ikyetlerinin konusu da Anadolulu yerli bir kral olan Nur-daggal olmaldr. Sargonun sormas zerine tekrar Puruhanda ya dein yolun glklerinden bahsedilmektedir. Metnin arka yznn ilk blmnde Anadolulu kral Nur-daggaln ve onun hitap ettii savalarn Sargona meydan okur tarzdaki ifadeleri yer almaktadr. Hemen arkasndan da Sargonun Nur-daggaln ehrini ele geirdii anlatlr. Sargon, metinden anlaldna gre ehrin surlarn ykm ve ciddi bir direnmeyle karlamakszn buray ele geirmitir. Nur-daggal yakalanarak Sargonun huzuruna getirilmi ve Sargondan merhamet dilemitir.87 Sargonun Anadolunun ilerine dek sefer yaptna dair bir baka tablet, Asur Ticaret Kolonileri dnemine ait olmak zere 1958 yl Kltepe
83 84

Krolu, 2006: 78. Oates, 2004: 34. 85 Son tespitlerle bu yer ad daha ok Konya-Karahyk ile lokalize edilmektedir. Bkz. Kuzolu, 2007: 5253. 86 Gnbatt, 1997: 132. 87 Yiit, 2000a: 21.

30 kazlarnda Ah-alim adl Asurlu tccarn arivinde bulunmutur (Resim 6). Bata Sargon olmak zere, Akad krallarna ait metinlerin ou sonraki devirlerde yaplm kopyalardr. Bu nedenle, Eski Asurca yazlm bir Sargon metninin bulunmasnn artc bir yan yoktur. Ancak ilgin olan, bu tabletin zel bir arivde ele gemi olmasdr.88 Ele geirilen bu Sargon metni, Eski Asur lehesi ve bu devire mahsus ivi yazs ile yazlm bir hikyedir.89 Bu metinde Kaniten bahsedilmekte, Hattumlularn (Hatti) cezalandrld anlatlmaktadr. Sargon'dan yaklak 400 yl sonra yazlan bu metin, dier ou Sargon metinlerinin aksine, tek nsha olmas itibariyle de ayrca nemlidir. Sargon metninin banda, Akad kral, drt cihann kral ve kudretli kral szleriyle kendisini takdim ettikten sonra, kazand askeri baarlar anlatlmaktadr. Burada, doudan batya kadar btn lkeleri zaptettiini; bir gnde yetmi ehri yendiini, onlarn krallarn yakaladn ve ehirlerini mahvettiini belirtmektedir. Bu arada, yukar ve aa lkeyi de zaptettiini sylemektedir. Akad kral Sargon'un, ele geirdii lkelerin krallarn ve halklarn, imdiye kadar baka yerlerde grmediimiz bir biimde, ok deiik yntemlerle cezalandrdn da bu metinden renmekteyiz. Bunlar arasnda, bir posta sarmak; balarn bir kadn gibi rtmek veya bir srmla balamak; kafalarn tra etmek gibi birtakm ikence veya aalama yntemleri uygulanmaktadr. Metindeki nemli bir bilgi de, Amanos Dalar'n ikiye bldn ve orada bir kazk gibi heykelini diktiini sylemesidir. Sargon, sk ormanla kapl Amanos Dalan'nda ordusunun ilerlemesi ve kamp kurmas iin, herhalde belli yerlerde aalar kestirmi ve bylece da adeta ikiye ayrmtr. Burada uygun bir yere de heykelini diktirmi olmaldr. Sargon, bir kronik ve onun versiyonu olan fal metninde Bat Seferi olarak adlandrlan askeri hareketi srasnda, Bat'da tasvirlerini diktiini bildirmektedir. Anlald kadar ile onun Amanos Dalan'nda

88 89

Gnbatt, 2004: 16. Gnbatt, 1997: 131.

31 diktirdiini syledii tasviri bunlardan birisidir.90 Tablette bat iran'dan Akdeniz'e ve Anadolu ilerine kadar uzanan geni bir corafyadaki birok yerin ismi gemektedir. Bir yerde Alaia'y bir kadn gibi balarn rttm cmlesi yer almaktadr. Buradaki alaiam kelimesinin Alaia yani Kbrs ile ilgili olduu anlalmaktadr. Bat Seferinin anlatld fal metninde, Sargon'un batda denizi (Akdeniz) getii, dolaysyla Kbrs'a ulat kabul edilir. ar tamhari'deki pheli bir yer dikkate alnmazsa, Sargon'un metinlerinde Kani ve Hatti ilk defa burada gemektedir. Sargonun Anadoluya olan ilgisinin ilgin bir kant da Hitit kral I. Hattuili nin yllklarndadr. Burada Hattuili, kendisinden nce Mala nehrini sadece Sargonun
91

getiini

ve

Hahhann

askerleriyle

savatn

anlatmaktadr.

Sargonun Anadolu ile yakndan ilgilenmesinin temelinde

ekonomik sebeplerin olduu aktr. Eski Asur devrinde Asurlular'n Anadolu'da kurmu olduklar geni ticaret a ok ksa bir zamanda gerekletirilmemitir. Karum ve Wabartum'larn ilk rnekleri Sargon zamanndan itibaren oluturulmaya balanmtr. Sargon, 56 senelik uzun hkmdarl sresince, Mezopotamyann birbirleriyle uraan ehirleri zerinde ynetimini zorla kabul ettirmekle kalmam, ayn zamanda, skenderden Napolyona kadar tannan tm fatihlerin n rnei olarak, geni bir imparatorluk yaratm ilk kraldr.92 Onun asl merkez olan Mezopotamya ve Mezopotamyann karlarn korumak ve srdrmek adna evre alanlara yapt seferleri, bar teminat altna almak iin yaplm emperyalist bir yaylma olarak deerlendirilmitir.93 Her blgenin gelirinin bir ksmnn toplanarak bakente yolland ya da yerel Akad idaresini desteklemekte kullanld yeni bir vergi sistemide gelitirilmitir. Bu yolla kraliyet ekonomik kaynaklarn pek ounu kendisine aktarlmtr. nceden kent hkmdarlarna ait olan mlkler Akad krallarnca muhtemelen
90 91

Gnbatt, 2004: 16. Yiit, 2000a: 22. 92 Childe, 2006: 157. 93 zelik, 2004: 37.

32 istimlk edilmitir. Dini alanda Sargon, mevcut dini klt yerel bir klt olmaktan karp blgeselletirmeye almtr.94 deolojik adan da Babilin birlemesi amalanmtr. Sargonun, byk nvann hak ettii kesindir. Fakat birok byk adamlar gibi, o da zamannda takdir edilmemi, lmnden sonra da efsaneletirilmitir. Sargonun akbetini bir Babil kroniinden reniyoruz. Buna gre Sargon, son senelerinde tanrnn gazabna uram ve bu yzden ktlk, isyan gibi trl musibetlere uramtr. En sonunda da bir suikasta kurban gittii rivayet edilmektedir.95

b) NARAM-SNN (M.. 2254 2218) ANADOLU SEFER

Sargondan sonra tahta geen olu Rimu (M.. 22782270) , babasnn askeri politikalarn srdrmtr. ncelikle lkedeki dzen ve istikrar salamaya almtr. Sumer ve Akaddaki ayaklanmalar bastrm, Elam ve Marhaiyi (Barahi)96 ele geirerek, Sargon imparatorluunun byk bir blmn tekrar bir araya getirmitir. Rimuun ksa saltanat kardei Manitiunun da katld bir saray entrikasyla son bulmutur. Manitiutu da bir saray ayaklanmasyla ldrlm ve yerine geen olu Naram-Sin (M.. 22542218), Sargona yakr bir torun olarak, dedesinin siyasetini devam ettirmitir. Naram-Sinin 37 yllk ynetimi Akad imparatorluunun doruk noktasn simgelemektedir. Halefleri gibi Naram-Sinde iktidarn koruyup geniletebilmek iin savamtr. Bu dnemde Akad devleti fetihlerle Bat ran ve Arabistan ilerine, batda Kbrs adasna kadar genilemitir. Dnemindeki
94 95

Mieroop, 2006: 87-88. Knal, 1983: 78. 96 ran dalarnda bir prenslik, bkz. Roaf, 1996: 97.

33 belgelerde Naram-Sinin Anadoluda 17 kralla savat belirtilirken bu belgeler ayn zamanda Anadolu tarihine de k tutmaktadr. Dier yandan Naram-Sin, kralln niteliinde de bir deiiklik yapm, tanrlarn temsilcisi olarak ynetmek yerine kendisi tanr olmutur.97 Daha Sargon dneminde geleneksel Ki Kral nvan dnyann kral anlamna gelmeye balamtr. Naram-Sin bu yceltmeyi en ar ucuna dek gtrmtr. ncelikle, yeni bir unvan getirmitir: drt cihann kral. Askeri baarlar daha da yce bir stat iddiasnda bulunabilmesini salamtr. Tm Babili saran byk bir ayaklanmay bastrdktan sonra, Mezopotamya tarihinde daha nce hi rastlanmam bir adm atarak kendini tanr ilan etmitir.98 Bu yolla Mezopotamyada krala tanr-tanr kral niteliinin verilmesi ilk kez ortaya kmtr. Akad lkesindeki taht deiiklii zerine, aralarnda Mari Ensisi, MigirDagann da bulunduu gneydeki btn Sumer ehirleri (Ur, Uruk, Nippur, Umma) Ki ehrinde ona kar bir koalisyon kurmulardr. Bu vesikay, Naram-Sin zamannda Laga Ensisi olan Lugal Uamgalinsin belgesi de dorulamaktadr. Dier taraftan bu devirde Anadolu ehirleri de ayaklanmlardr. Hatti Kral Pampann bakanlnda 17 kraldan oluan koalisyona Puruhanda, Kani (Kltepe) ve Kursaura (Konya Aksaray) ehir devletleri girmilerdir. Boazkyde bulunan ar-tamhari metninde anlatlan bu olaylar, Urda bulunan ve Naram-Sinin Subartuya ve Yksek Memlekete (Anadoluya) yapt seferleri anlatan baka bir Ur vesikas ile tasdik edilmitir. Ele geirilen bu metinlerde Naram-Sin, isyan eden 17 kraldan oluan koalisyonun hepsiyle birden savatn ve onlar yendiini anlatmaktadr. Naram-Sinin icraatn konu alan ve Boazky arivinde ele geirilmi olan metinde, kral Enlil mabedini ina ettirdiini belirttikten sonra kendisine
97 98

Roaf, 1996: 98. Mieroop, 2006: 91.

34 kar isyan eden ehirleri krallaryla birlikte sayar. Bu ehirler ve krallar arasnda, daha sonraki dnemlere ait ierikli metinler vastasyla Anadoluda olduklarn bildiimiz yerler vardr. Hatti kral Pampa, Kani kral Zipani, Amurru kral Huwaruwa, Sedir dalar kral Isqippu, Kursaura kral Tisbinki, bilinenler arasnda yer almaktadrlar. Bunlardan Amurru Suriyede bulunmaktadr. Sedir dalaryla kastedilmek istenen yer ise Amanoslardr. Dier Hatti, Kani ve Kursaura, Anadoluda yer almaktadrlar.99 Bu yazl vesikalarn yannda, Naram-Sinin Anadolu seferlerinin arkeolojik delilleri de bulunmutur. Tel Brak kazlarnda duvarlar 11 metre kalnlktaki kalenin temellerinde, zerlerinde Naram-Sin yazl tulalar ve Truva II tabakasnn tipik maskeli kaplarndan bulunmutur. Bundan baka Diyarbakr civarndaki Pir Hseyin kynde Naram-Sine ait bir stelin paras bulunmutur.100 zerinde kraln figr de olan bu dikme tatan, Naram-Sinin Trkiyenin gneyinde etkin olduunu anlalmaktadr.101 Buraya yaplan seferin baarsn kutlamak iin dikilen stel, bugn stanbul Eski ark Eserleri Mzesinde sergilenmektedir (Resim 7). Sargon ve torunu Naram-Sin'in Anadolu ile yakndan ilgilenmelerinin temelinde ekonomik sebeplerin olduu aktr. Naram-Sin dnemini anlatan baz yaztlar, onun da dedesi gibi Anadolu ilerine kadar ilerlediine deinmektedir. Akad Kral, daha nce hibir kraln gemedii yoldan Anadoluya, daha sonra Kapadokyal tccarlarn ilerini kurduklar Talhatuma gittiini de iddia etmitir.102 Bu tr vg yaztlarnn satr aralarnda, gerek seferlerin yansmalarnn olduu varsaylsa bile, sz konusu eylemlerin ksa sreli sindirme ve ganimet elde etmekten te kalc bir yanlarnn olduunu kabul etmek olanakszdr. Ayn blgenin hem Sargon ve hem de Naram-Sin
Yiit, 2000a: 23. Knal, 1983: 79. 101 Stelde Kral, Sumer heykellerinde olduu gibi sa omuzu akta brakan bir giysi iinde gsterilmitir. Yukar Dicle blgesi, Akad ve Asur krallar iin stratejik bir blgedir. Mezopotamyaya hayat veren iki nehirden biri olan Diclenin kaynak blgesinin bu krallklar iin kutsal bir anlam tad anlalmaktadr. 102 Oates, 2004: 35.
100 99

35 tarafndan tekrar tekrar feth edilmesine ilikin kaytlar, bu deerlendirmeyi dorular niteliktedir. 103

103

Krolu, 2006: 81.

36

NC BLM HTT DEVLET MEZOPOTAMYA MNASEBETLER

A - I. HATTUL DNEMNDE (M.. 1650 1620) ANADOLU MEZOPOTAMYA SYAS MNASEBETLER

M.. 2000li yllara kadar Anadoluya gelip yerleen kavimler arasnda Hurriler, Luviler, Asurlular104, kendilerini Neallar diye adlandran Hititler ve Anadolunun yerli kavmi olan Hattiler vardr. Btn bu kavimler kk ve birbirinden bamsz birer kent devleti eklinde yayorlard. M.. II. binin balarnda Anadoluya gelip nce Yeilrmak boylarna yerleen Hititlerin Anadolunun yerli halkm, yoksa baka yerlerden mi oraya ulatklar, eer yleyse hangi yoldan geldikleri sorunu uzun bir zamandan bu yana aratrclar arasnda tartma konusu olmu, hl herkesin katld bir zme ulamamtr.105 Ancak bu kavmin dili, Hint-Avrupa dil ailesinin en eski temsilcisidir. Anadoluya gelen Hititler ksa srede Kzlrmak kavisi iine

yerletikleri gibi blgedeki Hatti ehirlerini ele geirmiler veya yeni ehirler kurmulardr. Daha sonra o gne kadar kk krallklar biiminde ynetilen Anadoluda bu beylikleri bir otorite altnda birletirme gayreti de yine ilk dnem Hititlerden olan Nea Kral Pithana ile onun olu Kuara Kral Anitta tarafndan gerekletirilmitir.
104

Asurlularn Anadoludaki varl M.. II. Bin yl balarnda ticari faaliyetler neticesinde meydana gelmitir. Bu mevcudiyet siyasal olarak deil, ekonomik olarak kendini gstermektedir. 105 De Martino, 2003: 33.

37

Hitit krallarnn atalar olarak kabul ettikleri Kuara krallarndan sonra, Hitit tahtna Puarumma slalesinden gelen krallar geerler. Bu slale hakknda bilgi veren en eski vesikalardan biri, Hattua arivinde bulunan I.Hattuilinin vasiyetnamesidir. Bu vesika aracl ile Hattuili zamanndan nceki olaylar renmek mmkn olmaktadr.106 Bu dnemde anlald kadaryla en azndan Hitit Krallarnn Orta Anadoluda siyasal birlii saladklarn ve olduka gl bir devlet haline geldiklerini sylemek mmkndr. Hattua ivi yazl devlet arivinde bize resmi yazl belge brakan ve Hitit devletinin kurucusu olarak kabul edilen ilk kral Hatti dilinde hkmdar anlamna gelen Labarna/Tabarna nvann da tayan I.Hattuilidir.107 Boazkyde 1957 ylnda yaplan kazlarda ele geen iki dilli bir metinden, Hattuada kurulan Eski Krallk hanedannn ilk hkmdarnn I.Hattuili olduu anlalmaktadr. Bu metnin asl Akadca olup yle balamaktadr: Byk Kral Tabarna, Tavannanann erkek kardeinin olu Hattuada krald. Onun Hitite evirisinde ise yle demektedir: Byk Kral, Hattua Kral, Kuaral adam, Tabarna Hattuili, Hattua lkesinde krald. denmektedir.108 Kendinden nceki krallarn varl ise tamamen kukuludur. Hattuili, Pithana ve Anitta hkmdarlarna balanm bir kent olan Kuara hanedanndandr.109 Saltanatnn ilk yllarn Orta Anadolunun gneydousuna den bir yerde bulunan Kuarada110 geirmitir. Sonralar jeopolitik nedenlerden tr bakentini eski bir Hatti kenti olan Hattua tam, burann adn Hattua olarak deitirmi ve kendisi de Hattual (adam) anlamna gelen Hattuili adn almtr.111 Hattuili, ayrca kralln Hitit ve Hatti olan iki etnik ve kltrel esini daha yakndan kaynatrmaya
106 107

Memi, 2002: 80. nal, 2002: 66. 108 Akurgal, 1998: 55. 109 De Martino, 2003: 37. 110 Kentin lokalizasyon almalar ile ilgili olarak bkz. Garstang ve Gurney, 1959: 63. 111 nal, 2002: 66.

38 girierek Hatti geleneine en ok bal bu yeni kente ncelik tanmtr. Sonraki hkmdarlardan bazlarnn bakenti geici olarak daha gneye tam olmalarna karn, Hitit devleti ortadan kalkana dek Hattua bu devletin siyasi ve dini merkezi olarak kalmaya devam etmitir. I. Hattuili zamannda, Hitit devleti bir takm i sarsntlar geirmi olmasna ramen, Hattuili duruma abucak hkim olmu, daha sonra Anadoluda ve Kuzey Suriyede birok seferlere girimitir.112 Bu hkmdara ait en nemli iki belge, her ikisi de Hitite ve Akadca olan Vasiyet ve Yllklardr. lki i dzenle ilgili sorunlarla, ikincisi ise hkmdar tarafndan srdrlen askeri seferlerle ilgilidir. Ylklarda sz edilen ilk askeri sefer, Orta Anadolunun kuzeyinde nemli bir kent olan anahuittaya kar yaplmtr.113 Daha sonra Hattuili, gneye doru yaylma srecini balatmtr. Hattuili, tm askeri seferlerinde Mezopotamyann bir parasn oluturan Kuzey Suriyeye ok nem vermitir. Anadolu tarm alanlar kstl nehir vadilerine blnm olduundan, Kuzey Suriyenin kontroln ele geirme abasnn ardndaki itici g, geni tahl tarlalarna ulama gereksinimidir.114 Bylece btn aba bereketli topraklara, denize ve Suriye ile Mezopotamyann uygarlk dnyasna ulama amacna ynelmitir. Hattuann egemen gleri bir an nce denize ve gneyin byk merkezlerine ulamak, onlarn zenginliklerinden, yksek uygarlklarndan yararlanmak istemilerdir.115 Ayrca, Eski Dounun borsas o zamanlar, Kuzey Suriye limanlarnda ve ticaret merkezlerinde muamele gryordu. Hattuili, yapt Arzava ve Halep seferleri ile Hitit Devletinin Akdeniz ticaretine fiilen katlmasn salam ve bu sayede devletin ekonomisi epeyce gelimitir. Arzava memleketlerinden Valmann (Antalya-Elmal) zapt ile Hitit Devleti Akdenizde bir k yeri elde ettii gibi, Akdeniz ticaretini Basra
112 113

Memi, 2002: 83. De Martino, 2003: 38. 114 Mieroop, 2006: 148. 115 Akurgal, 1993: 56.

39 krfezine balayan Frat kervan yolunun Suriyedeki ksmna hkim olan Halep Kralln zapt etmekle de Kuzey Suriyedeki canl ticarete katlmtr.116 Hitit ordusu btn bu amalarna ulamak iin ncelikli hedef olarak Alalah semitir. Alalah, bakenti Halep olan Yamhad Krallna balyd ve Anadoluyu Suriyeye balayan ulam yollarndan birine egemen durumdayd. Annallere gre, Hattuilinin 5. idare ylnda yapt Halep seferinin izleri Alalah kazlarnda bulunduu gibi, Halep kralnn komutan Zukrainin ad da hem Boazky hem de Alalah vesikalarnda gemektedir. I.Hattuili bu seferini Halep kral III. Yarm-Lim zamannda yapm ve sava, Hitit kralnn zaferi ile sonulanmtr.117 Alalah aldktan sonra Hattuili, Gneydou Anadoluda yer alan Ursu kentine doru ilerledi. Ertesi yl batya doru yola karak Arzava blgesine yani Bat Anadoluya yneldi. Hitit ordusunun Hattinin kalbinden uzak oluunu frsat bilen Hurriler, Hitit Krallnn ilerine nfuz etmilerdir. Bu nedenle Hattuili, yitirilen topraklar yeniden ele geirmek iin etin savalar vermek zorunda kalmtr. Hatti topran bir kez bara kavuturduktan sonra, Hattuili, Gneydou Anadolu ve Suriyeye yeniden askeri giriimlerde bulunmutur. Hau kentini fethetmeyi baarr ve zengin bir sava ganimeti ele geirir. Tm Kuzeybat Suriyede tapnlan nemli bir tanr olan Halep frtna tanrsnn heykeli de Hattuaya getirilmitir. Hitit ordular, bunun ardndan, Hahhuma118 ynelerek buray da ele geirmilerdir. Hattuilinin askeri baarlar sadece siyasi ve ekonomik dzeyde deil, kltrel dzeyde de gl yansmalara neden olmutur. Bu seferleri srasnda Orta, Gneydou Anadolu ve Suriyenin belli bal kentlerini igal ederek, yakm ykm ve ok sayda sava ganimetini Hatti lkesine
Memi, 2002: 82. Knal, 1967: 201. 118 Burann gnmzde Frat kysnda amsat yaknlarnda olduu saptanmtr. Bkz.De Martino, 2003: 39.
117 116

40 tamtr. Koruyucu Tanras Arinna kenti, Gne Tanrasnn tapnan altn ve gm hediyelerle doldurur. Tpk Mezopotamya krallar gibi kendisi de heykellerini yaptrmaya, kahramanlklarn yazya dkmeye balar. Getirilen ganimetler arasnda ok sayda kaliteli usta ve iilerde vardr. te asl Mezopotamya Bu uygarlnn yolla Hitit verilerini dnyas Hattuaya ve tayan sanat insanlar bunlardr.119 kltr alanlarnda

Mezopotamyann varlklarndan etkilenmilerdir. Ayrca, Alalah, Ursu, Hau ve Hahhum gibi nemli merkezlerin ele geirilmesiyle, Hititler, Suriye yaz ve yazn geleneiyle dorudan temas kurmulardr.120 Hititler kullandklar Akadl ivi yazsn bu dnemde Kuzey Suriyeli bir yaz okulundan almlardr. Bu yaz tipi form bakmndan Eski Babilden nce kullanlan bir eittir.121

B - I. MURLNN (M.. 1620 1590 ) BABL SEFER

Eski krallk hanedannn ilk hkmdar I. Hattuili, hkmdarlk dneminin sonuna yaklarken byk bir devlet yaratmtr. Ama devletin i ileri tam bir kargaa iindeydi. Hattuili, daha salnda pek gvendii yeeni gen Muriliyi evlatlk edinmi ve onu saltanat koltuuna hazrlamtr. Pimpira denen ve bir Hurrili olmas muhtemel yal bir bey, bu ocuk yataki krala vesayetlik ediyordu. Hattuili, bir vasiyetinde Kuzey Suriyenin igalini Muriliye miras olarak devretmitir. Adeta bu kk ocuun beynini ykarcasna inanlmaz telkinlerde bulunmu; (Yalnzca) benim szlerimi ve nasihatlerimi kalbinin iine yerletireceksin! demitir. de I. Murili hakknda u bilgilere rastlyoruz:
122

Hattuili vasiyetnamesinin dnda, Kral Telipinu (M.. 15351510) metninde

119 120

nal, 2002: 68. De Martino, 2003: 40. 121 Akurgal, 1993: 57. 122 nal, 2002: 69.

41 Murili, Hattuada egemen olduu srece onun ocuklar, kardeleri, akrabas, kendi kanndan olanlar ve askerleri evresinde toplanmlard ve o dman lkesini gl bir kolla dizginledi. Kendi lkesini denizin komusu yapt. Ve o Halpa (Halep) zerine yrd ve Halpay yakp ykt. Halpadan ald tutsaklar ve onlarn mallarn Hattuaya getirdi. Ondan sonra Babile yrd ve Babili yakp ykt. Hurrilerede saldrd ve Babilden ald tutsaklarla onlarn mallarn Hattuaya gtrd. Ve Hantili (sarayda) iki sunucu ba idi. Kars Harapili Murilinin kzkardei idi. Zidanta Hantiliye yanat ve bunlar kt bir i yaptlar. Muriliyi ldrdler ve bylece kan akttlar. 123 I. Murili, tahta geince ncelikle ayrlan beylikleri yeniden itaat altna alp Anadoluda birlii ve dzeni salamtr. Hattuilinin miras olarak kendisine brakt Kuzey Suriyeyi ele geirme politikasn bilinli olarak srdrerek genileme siyasetine devam etmitir. Amurrularn elindeki Halpa (Halep)ya saldrarak buray ele geirmitir. Bundan sonra Halep artk Hitit devletinin ayrlmaz bir paras olacaktr. Murilinin Kuzey Suriyeyi ele geirmesi hem ticaret yollarn ele geirmesine yaram hem de blgedeki kk krallklar kendine balayarak Mezopotamya (Babil Devleti) karsnda siyasi g dengesini kendi lehine deitirmitir. Bylece kendisine Babil yolu almtr.124 Hitit hkmdar, Anadoludan fazlasyla uzakta olan bu topraklar boyunduruk altna almak istememitir ancak Babile kar dzenlenen sefer, her eyden ok kantlayc bir anlam tamaktadr. Burada Hatti krallnn Yakndou dnyas iinde stlendii siyasi roln dorulanmas sz konusu olmaktadr.125

123 124

Akurgal, 1993: 61. zelik, 2004: 55. 125 De Martino, 2003: 4041.

42 M.. 17. ve 16. yzyllar, Bat Asyada byk politik deiikliklerin yaand bir dnemdir ve Kassitler, zayflamakta olan Babil kenti krallna kuzeyden bask yapmaya balayan, Samice konumayan halklardan sadece biridir. Dierleri ise Hurriler ve Hititlerdir. Birinci Babil slalesinin son krallar, hem toprak hem prestij ynnden gittike klen bir kralln bandaydlar. Babil kenti hla Uruk, sin ve Larsay kontrol altnda tutmaktadr. Bu dnemden elimize ulaan edebi ve ekonomik metinlerden anlaldna gre, halk, ekonomik ve kltrel adan gelimi bir yaant srdrmektedir. Yaklaan felaketle ilgili hibir ipucu yoktur. ldrc darbe de zaten, her zaman sorun karan Deniz Slalesi veya Kassitlerden deil, daha kuzeydeki Hititlerden gelmitir. Babilli amu-ditanann (M.. 16261595) ada olan I.Murili, bakent Hattuadan gelerek kuzeybat Suriyeye saldrm ve sonra da, grne gre herhangi bir direnile karlamadan, Babil kentine doru Frat boyundan ilerlemitir. Hibir eyden kukulanmayan amu-ditana, Murili tarafndan gafil avlanmtr. Savan sonucunda, Babil yamalanm, tanrlar soyulmu ve nl Birinci Slale sona ermitir (M.. 1595).126 Babilin igali Hititleri medeni Mezopotamya dnyas iine sokan nemli elerden biri olmutur. Hititlerin Babile girmeleriyle, Mezopotamya medeniyetinin kaplar Anadoluya almtr. Babil kltr, Hititler zerinde ylesine byk bir tesir yapmt ki, Murili, Anadoluya dnerken bu yksek kltr Anadoluya alatmak iin pek ok bilim adam, sanatkr, ktip ve mimar beraberinde Hattuaa getirmitir. I. Murilinin Babili fethi, o zamanki nasya dnyasnda byk yanklara yol amt. Fetih bizzat Babillileri de artm olmal ki, Babil kronik yazarlar, Hattili adam geldi, Babili ald diye yazmlardr. Babilin zapt ile Hitit devletinin gney hududu Basra krfezine dayanmamakla beraber, Akdeniz ticaretini bu krfeze balayan Frat kervan yolunun nemli

126

Oates, 2004: 8889.

43 bir ksmnn kontrol, Hitit kralnn eline gemitir.127 Hititlerin bakentleri Hattuadan 1000 km kadar uzakta, kendi lkelerinden olduka farkl bir corafya da bulunan Babile saldrmaktaki amalarnn snrlarn buraya kadar geniletmek olmad aktr. Hititlerin ok byk bir olay olan Babili fethetme giriimine, ne bu tr olaylarn bolca grld tarih sahnesinde nede baka herhangi bir yerde rastlanmamaktadr. Hititlerin amac herhalde, Anadolu ile Basra Krfezi arasndaki byk bir corafi alan dev bir devlete dntrmek deildir. Halep-Mari-Babil balamasnn hatrlanmas veya yalnzca tapnaklarnda saysz soy metal nesnelerin sakland Babilin zenginliinin ele geirilme dncesi de akla gelmektedir. Hititlerin egemenlik kurma, artk eit haklarla bu dnemin gler konseyine katlma, hatta nc olma isteinin merulatrlmasda dnlebilir. Ama grld kadar ile uzun bir gemii olan bakent Babilin fethi, nasyann nemli devletleri arasna girmeye iyi bir gereke olmutur.128 Belki de mitolojik yklerde hla yaayan Akad krallarnn Anadolu seferlerinin cn almay, belki de zengin tccarlarn anavatann yamalamay dnmlerdir. Elde edilen sonulara bakldnda, Hammurabinin slalesine son vermenin Hititleri nasyadaki politik arenada Msra rakip olacak kadar glendirdii ve gerek kazanmnda bu olgu olduu anlalmaktadr.129 Babil kroniinde, Hititler tarafndan fethedili ksaca kaydedilmitir. Nedenleri her ne olursa olsun bu olay, Hammurabi hanedannn egemenliinin kne giden bir geliimin altna ekilmi zorlu bir son izgiden teye varmamtr. Hititlerin bin kilometreden fazla sren zorlu yrynn siyasal miraslar Kassitler olmutur. Kassitlerin egemenliklerinin balangcyla birlikte Mezopotamya tarihinin Eski Babil olarak adlandrlan dnemi sona ermi ve Babilde de bir g boluu domutur. ki yzyldr Mezopotamyann ve Suriyenin karakteristik zellii olan durum bylece tmyle tersine dnmtr. Sahnede gl hkmdarlar
127 128

Memi, 2002: 85. Klengel, 2001: 6869. 129 Krolu, 2006: 112.

44 yoktur artk ve tm blge siyasi adan paralanmtr.130 Bu durum Hititlerin de yararna olmamtr. I. Murili Babili igal ettii srada arkasndaki Hurri ordular Anadolunun ilerine kadar szmaya balamlardr. Hattiye dn srasnda amansz Hurri saldrlarna maruz kalan muzaffer kral, Babilden yamalad tanr Marduk ve Sarpanitum heykellerini yol zerindeki Hanaya brakp, alelacele kendisini envai oyunlarn ve entrikalarn bekledii Hattuaya dnmek zorunda kalmtr.131 Hitit saray sakinlerinden veya memurlarndan Hantili isimli biri, kral Hattuada yokken Murilinin kars Harapiliyi (dk bir ihtimalle kzkardei?) batan karm ve onunla evlenmitir. Dmanlar savalardan dnen, yorgun ve bitkin Babil Fatihini daha Hattuaya ayak basamadan ve zaferini kutlayamadan ldrmlerdir. Taht kana bulayan Hantili idareyi ele aldysa da o da ldrlmtr.132 Bunun sonucunda Hitit taht iin saray ierisinde kanl mcadeleler balamtr. Bu mcadeleler sonucunda meydana gelen i istikrarszlk Hitit devletinin ekirdek blgesi dnda kalan yerlerde kontrol salyabilmesini engellemitir.

C UPPLULUMANIN (M.. 1370 1340) MEZOPOTAMYA POLTKASI

uppiluliumann iktidar, Eski Dounun Amarna a denilen M.. 14. yzyln ilk yarsna rastlamaktadr. Bu devri aydnlatan vesikalar, Msrda Beni Hasan civarndaki Tel el Amarna kynde bulunmutur. Bu vesikalar, saylar drt yze yaklaan Akadca yazlm mektuplardr. Bu mektuplarn bir ksm, n Asyann Byk Krallar ile 18. slale firavunlarndan III. ve IV. Amenofisler arasnda, dier byk bir ksm da Suriye-Filistindeki kk ehir beyleri ile ad geen firavunlar arasnda yazlmtr. Amarna

Mieroop, 2006: 149. nal, 2002: 92. 132 nal, 2002: 71.
131

130

45 mektuplarnn yannda
133

Boazky

vesikalar

da

bu

devrin

tarihini

aydnlanmaktadr.

Bu zamanda balca byk devletler; Kassit Babili, Hitit Anadolusu ve Msr, Kuzey Mezopotamyada ve Suriyede nce Mitanni devleti, on drdnc yzyl ortalarndaysa Asurdur. Doularnda gl Elam krall, batdaysa Mykenai devleti yer alyordu. Ortalarndaysa, byklk ve rgtlenme asndan ou kent-devlet olarak tanmlanabilecek ve her zaman byk glerden birine baml olan Suriye ve Filistin devleti bulunmaktadr.134 (Harita 3) Byk Hitit imparatorluunun kurucusu uppiluliuma ( M.. 1370 1340) Hitit tahtna kt zaman, iinde bulunduu n Asya dnyas konjektrel olarak byle bir yap arzediyordu. uppiluliumann eceresi ve tahta nasl kt bilinmemektedir. Ama taht kavgalar yznden tekrar kan dkld ve en bata prens Gen Tuthaliya denen bir prens olmak zere epeyce kiinin ldrld kardei kesindir. olmas Bu
135

gen

Tuthaliyann yani

bizzat

uppiluliumann

mmkndr;

uppiluliuma

kardekanna bulanm bir tahta oturmutur kaytlara geirilmitir.

. Bu dnemle ilgili tm olaylar,

uppiluliumann olu ve sonraki kral II. Murili tarafndan ayrntl bir ekilde

Veba Dualar denilen bu metinlerden renildiine gre, I. Arnuvanda ldkten sonra yerine olu Tuthaliya gemitir. Btn devlet ileri gelenleri ve komutanlar, gen krala sadakat yemini etmilerdir. uppiluliumada ona yemin etmitir. Fakat daha sonra uppiluliuma yeminini bozmu ve Hitit tahtn ele geirmek iin gen krala kar harekete gemitir. Gen Tuthaliya tahtan indirilerek ldrlmtr. Bu i sava srasnda Tuthaliyann kardelerinden bazlar ldrlm, bir ksm da Alayaya (Kbrs) srgn
133 134

Memi, 2002: 95. Mieroop, 2006: 157158. 135 nal, 2002: 77.

46 edilmilerdir.136 Bylece uppiluliuma tahtn tek hkimi durumuna gelmitir. uppiluliuma Hitit kanunlarn ineyerek i bana gelmi, buna ramen Hitit tarihinin en gl komutan ve en baarl devlet adam olmutur. Otuz yllk idaresi sresinde Hitit lkesi en parlak dnemini yaamtr.137 (Harita 4) uppiluliuma kral olduunda, babas III. Tuthaliyann nceki

seferlerinde ordusuna komuta etmi deneyimli bir askerdi. uppiluliumann ilk yllar, bir yandan kenti byk tutkular olduunu gsteren lekte bytmek ve yeniden surlarla evirmek, bir yandan da halkn ana yurtlarnda eski durumlarna getirmekle gemitir.138 Hitit lkesinin sarslm olan gcn uppiluliuma yeniden pekitirmitir. Kuzeyde Kakaya kar, ayrca kuzeydoudaki Tegarama ve uva blgelerinde savaarak, Hattinin Anadoludaki snrlarn glendirme ve geniletme almalarna devam etmitir. Bu topraklarn fethi, uppiluliumann bir zamanlar Hititlerin elinde olan, imdi ise Mittani yrngesinde yer alan Kuzey Suriyenin yeniden feth edilmesi amacna yneliktir. uppiluliuma, kuzey snrlarnn savunulmas grevini generallerinden Hutupiyanzaya139, Hayaa ve onunla snrda olan Kakalara yakn topraklarn korunmas grevini de oullarna brakarak Mitanniyle hesaplamak zere Kuzey Suriyeye hareket etmitir.140 uppiluliumann, Suriyeye kere sefer dzenledii grlmektedir. Bunlardan birinci ve ikinci seferleri Msr firavunu III. Amenofis zamannda Mitanniye kar yaplm, nc sefer ise Hurri memleketleri ve Kuzey Suriye beylikleri zerine yaplmtr.141 Kuzey Suriyeye yaplan ilk sefer hakkndaki bilgilerimiz, Mattivaza Antlamasna dayanmaktadr. Bu antlamadan anlald kadaryla, I. Suriye seferi Hitit Kralnn uva142 memleketine kar yapt bir
136 137

Memi, 1987: 115. Otten, 1969: 361369. 138 Lloyd, 1997: 38. 139 Ertem, 1980: 5859. 140 Helck, 1962: 177 vd. 141 Knal, 1947: 113. 142 Malatyann dousunda Frat nehrinin dirsei iindeki arazi

47 seferle balamtr. nceleri karlkl hudut arpmalar eklinde balayan mcadele daha sonra genel bir sava halini almtr. Bu ilk seferde Mitanni kral Turatta galip gelmitir. Fakat bir sene sonra Hitit kral uvaya tekrar hcum etmi, bu memleketi zapt ettikten sonra, Mitanni Devletinin idari merkezi Vaukanni (Urfa-Ceylanpnar olduu sanlyor) zerine yryerek Turatta y malup etmitir. Mitanni kral, bu beklenmedik yenilgi zerine kam ve kat yerde oullarndan biri tarafndan ldrlmtr.143 Mitanni Kral Turatta y yenerek Hurri lkesini ele geiren uppiluliuma, akll bir devlet adam olarak Mitanni devletinin kendisini yok etmemitir. Aksine Turatta nn olu attivazay tahta kararak bu lkeyi Asurlulara kar korunma blgesi olarak kullanmtr.144 Bylece bir dnemlerin byk devleti Mitanni, Hitit devletine tabii vasal bir devlet durumuna getirilerek bana da kukla bir kral geirilmitir. (Harita 5) Bundan sonra Byk Hitit Kral harektna devam ederek Frat gemi, Halpa (Halep), Muki ve Ugarit ehirlerini zapt etmitir. Daha sonra Nuhae memleketlerine (Frat ile Halep arasndaki saha) girmi ve Kuzey Suriyedeki Hurri beyliklerinden olan Kinza (Kade) ve Katna (Tel el Mirife) ehirlerini zapt ederek, bir sene iinde Hitit devletinin hudutlarn Lbnan dalarna ve am civarndaki Abinaya kadar uzatmtr.145 uppiluliuma, dier taraftan Anadolunun birliini de tesis etmitir. Bu amala Anadolunun gneybatsndaki Arzawa memleketi zerine sefer yapm, onlar malup ederek yaplan antlama ile Hitit devletinin vasal haline getirmitir.146 Devleti imparatorluk haline getiren uppiluliuma, Kuzey Suriye zerindeki Hitit hkimiyetini srekli klabilmek iin, Kizzuvatnada rahiplik grevini srdrmekte olan olu Telipinuya feth edilen topraklarn denetimini teslim ederek onu Halep kral ilan etmitir. Kargam kentinin ynetimine ise dier olu Piiailiyi getirmitir.147
143 144

Memi, 2002: 100101. Akurgal, 1998: 80. 145 Memi, 2002: 101. 146 Knal, 1953: 2735. 147 De Martino, 2003: 5557.

48

uppiluliuma zamannda, Hitit ve Msr devletleri dostane ilikiler ierisinde bulunmulardr. Fakat iki devlet arasndaki bu dostluk, bir evlenme teklifi mektubu yznden bozulmutur. Hitit birlikleri Kargam kuatmasyla megulken bu kent yaknlarnda bulunan uppiluliuma, Msr kraliesinin mektubunu getiren bir Msr elilik heyetini kabul etmitir. Bu mektupta, Msr firavunu Tutanchamonun ksa bir sre nce ld ve dul kars Ankhesenpaamn onun oullarndan birisi ile evlenmek istedii bildiriliyordu. Mektupta, Msr hanedannn dul kraliesi, yazmaktadr; Kocam ld, olum da yok. Dediklerine gre ok olun varm; birini bana verebilirsin, benim kocam olsun. Uaklarmdan birini almak istemiyorum. Kocam olmalarna gnlm raz deil. uppiluliuma, bu arya ok ararak kuku ile karlamtr. lkenin soylularna dantktan sonra, ncelikle bu istein iyi niyetli yaplp yaplmadn aratrmak iin Msra eli gndermitir. Git ve bana gerek sz getir. Belki beni aldatmak istiyorlar. 148 Eli Msrdan Hitit kralnn gvensizlik ve ekingenliinden ac bir dille yaknan ikinci bir mektupla geri dnmtr. Kralie bu mektubunda yle cevap vermektedir: Neden yle syledin? Onlar beni aldatyorlar. Eer Olum olsayd, kendimin ve lkemin kk dmesini baka bir lkeye yazar mydm? Sen bana inanmadn ve bana byle yazdn. Kocam olan (kii) ld. Olum (da) yoktur. Bir hizmetkrm hibir zaman almayacam ve onu kocam yapmayacam. Ben baka bir lkeye yazmadm, (yalnz) sana yazdm. uppiluliumaya yle

148

Lloyd, 1997: 39.

49 Senin oullarnn ok olduunu sylyorlar. Bana bir olunu ver, o benim kocam Msr lkesinin (de) kral (olsun)! 149 Bunun zerine uppiluliuma, Msr kraliesinin isteine uyarak olu Zannanzay Msra gnderir. Fakat gnderilen Hitit prensi Zannanza, Msr kraliesiyle hibir zaman evlenememitir, nk kralieye ve onun Hititlerle akrabalk kurma giriimine kar olan bir Msr hizipisi tarafndan yolda ldrlmtr. Zannanzann ldrlmesinin ardndan uppiluliuma, Msra sava ilan ederek Msr egemenliinde bulunan Suriye topraklarn igal etmitir. Ele geirilen pek ok esir, Hatti lkesine getirildi. Ancak uppiluliumann zaferle neticelendirdii bu sefer, sonular bakmndan Hitit devletine ok pahalya mal olmutur. nk Hatti memleketine getirilen esirler arasnda veba zuhur etmi ve kitlesel lmler ba gstermitir.150 Vebann acmaszca alp gtrd ok sayda insan arasnda uppiluliumann kendisi de bulunmaktadr.151 Hitit tarihinin en nemli komutan ve en baarl devlet adam olan uppiluliumann uzun sren idaresi boyunca oluturduu Byk krallk, Babil ve Msrla e gte olup, o adaki uygarlk dnyasn bu devlet paylamaktadr.152 uppiluliuma dneminin sonuna gelindiinde Hatti, Kuzey Suriyenin byk bir blmnde kesin bir egemenlik kurmutur. Stratejik Kargam ve Halep kentlerinde iki prens genel vali olarak ynetimi ellerinde tutuyorlard. Mitannide ve Damaskusa (am) dek gneyde kralln vasallar bulunmaktayd. Btn bu sefer ve yaplan antlamalardan anlalyor ki, uppiluliuma, babas III. Tuthaliyadan devrald Hitit devletini izledii fetih siyaseti sonucunda byk bir g haline getirmitir. Babasnn dneminde Kzlrmak
149 150

Alp, 2000: 9798. Memi, 1997: 196. 151 nal, 2002: 78. 152 Akurgal, 1993: 76.

50 kavisine ekilmek zorunda kalan ve hkimiyet snrlar klen devleti ksa srede imparatorluk haline dntrmtr. uppiluliuma, kabiliyetli bir komutan olduu kadar mkemmel bir diplomattr. Ele geirdii ehir devletlerinin krallarna Hititli prensler vermek suretiyle akrabalk tesis ederek bu krallar vasal durumuna getirmeyi baarmtr. Buna rnek olarak Hayaa prensi Hukkanasa kzkardeini vermesini, bir kzn Mitanni kralnn olu Mattiwazaya, dier bir kzn da Mira kral Mauiluvasa vermesini gsterebiliriz. Bu devletlerle yaplan antlamalarda Hititli prenslerin o memleketlerin taht zerindeki haklarna dikkat ekilmektedir. Bir yandan akrabalk kurmak suretiyle hkimiyet sahasn geniletirken dier yandan da oullarn ve yakn akrabalarn birer vasal kral olarak ele geirdii lkelere tayin etmitir. Buna rnek olarak da oullarndan Telipinuyu Halepe, Piiailiyi ise Kargama kral olarak tayin etmesini gsterebiliriz. uppiluliumann baarlar, onun olaanst askeri yeteneinin sonucuydu ama dikkatli bir balama ve diplomasi siyaseti de bu sonularn elde edilip korunmasnda nemli bir etken olmutur.

D II. MURL DNEMNDE (M.. 1339 1310) MEZOPOTAMYA LE OLAN SYAS MNASEBETLER

Hitit devletini imparatorluk haline getiren ve son derece yetenekli bir devlet adam olan uppiluliumann vebadan lmesi zerine yerine en byk olu II. Arnuwanda gemitir. Ancak ksa bir sre sonra babas gibi o da veba salgn sonucu lmtr. II. Arnuwandadan sonra Hitit tahtna henz bir ocuk olan II. Murili gemitir. Babas uppiluliumann icraatn da bize aktaran II. Murili, kendi dneminde olup bitenleri egemenlik yllarna ayrarak ayrntlar ile vermektedir. Yllk icraatlarn yazld bu tr belgeler anal (yllk) olarak

51 bilinir. II. Murilinin yllklar n Asya tarih yazcl iinde anlatm biimi ve ayrntlara girmesi asndan ok nemli bir yer tutar. zellikle devletleraras antlama metinlerinin balarna konan ve o gne dein bu antlamann yapld devletle ilikilerin nasl gelitiini zetleyen ve geriye bak denilen blmler, Hititlerde tarih bilincinin ne denli gl olduunu kantlamaktadr.153 Bu hkmdarn saltanat yllarndaki olaylar saptamak amacyla yazdrtt On Yllk craat Yll ve Tm craat Yllklar adl iki tarih yazm eser byk nem tamaktadr.154 Ayrca bu hkmdarn Hattiye bal lke krallaryla yapt ok saydaki uluslararas antlamalar, dnemin olaylarna dnk gndermelerin bulunduu mektuplar ve tanrlara yneltilen dualar ieren metinler de ok deerli tarihsel kaynaklar arasnda yer alrlar. Gen kral tahta ktnda tm hudutlarda isyanlar kmtr. Bunlar her taht deimesinde allm, olaan eylerdi; ama bu kez ok daha byk boyutlardaydlar. nk dmanlar, Hitit tahtna bir ocuun ktn duymular ve bu ocuk kralla alay etmeye balamlardr.155 II. Murili babasnn son gnlerini ve tahta gemeden nce yaanan olaylar yllklarnda yle aktarmaktadr; Babamn tahtna henz oturmadan nce etraftaki btn dman lkeler savatlar. Babam tanr olduu (ld) zaman kardeim Arnuwanda babasnn tahtna oturdu. Arkadan o da hastaland. Dman lkeleri kardeim Arnuwandann hasta (olduunu) iitince ayn dman lkeleri savamaya baladlar. Kardeim Arnuwanda tanr olunca (lnce), (o zamana kadar) savamayan dman lkeleri, o dman lkeleri de savatlar. Etraftaki dman lkeleri yle dediler: Hatti lkesinin kral olan babas kahraman bir kral idi. O, dman lkelerini yendi O, tanr oldu (ld). Babasnn tahtna
153 154

Dinol, 1982: 40. De Martino, 2003: 59. 155 nal, 2002: 7879.

52 oturan olu, o da eskiden bir kahramand. O, hastaland. O da tanr oldu (ld). imdi babasnn tahtna oturan ise, o (bir) ocuktur. Hatti lkesinin topraklarn ve Hatti lkesini koruyamayacak. Ben Majeste babamn tahtna oturunca, bana kar savaan etraftaki dman lkelerinin hibirine kar henz sefere gitmeden (nce) hakimem Arinnann Gne Tanrasn sabit bayramlar ile ilgilendim ve onlar yaptm. Arinnann Gne Tanras szlerimi iitti ve benim yanma aaya geldi. Babamn tahtna oturduum zamandan itibaren etraftaki bu dman memleketlerini on yl iinde yendim ve onlar imha ettim.156 II. Murili ilk i olarak dua edip moral topladktan sonra dmanlarna tek tek saldrarak onlar yenmi ve Hatti lkesine yeni topraklar katmtr. Vebadan len insanlar yznden lkede insan says ok azalmtr. Ayrca srekli Kaka saldrlar nedeniyle belirli blgelerde nfus boalm, tarm ve hayvanclkta retim durmutur. Buna nlem olarak Murili, boalan kent ve blgelere zellikle Bat Anadoludan getirdii alabilecek yataki saylar 66.000e ulaan erkek sava esirlerini157 yerleime amtr. II. Murilinin ilk yllarnda Kakalar ile uramak zorunda kald, bu arada Kuzey Suriyede de baz dmanca faaliyetler olduu anlalmaktadr. Bunun zerine II. Murili, nce babasyla uzun sre mcadele ettii, yenilgiye uratt Kakalar zerine sefere kmtr.158 Yaplan seferler sonucu nce Turmitta159 daha sonra Halila, Duttuka ehirlerini kurtarmtr. Nerik ehrini kurtarma giriimleri ise sonusuz kalmtr. Buna karlk Kakalarn Kummesmeha Nehrinin (ankr yaknlarnda Devrez ay) gneyine, Hitit
156 157

yerletirerek buralar tekrar

Alp, 2000: 125. nal, 2002: 79. 158 Knal, 1987: 107109. 159 Ertem, 1973: 2728.

53 topraklarna inmeleri yasaklanm ve blgedeki nemli geitler tahkim edilmitir. II. Murili saltanatnn yedinci ylnda da Kakalar zerine sefer yapmak zorunda kalmtr. Bu dnemde Kakalarn ynetim biiminde byk bir deiiklik olmutur. Bamsz boylar halinde yaayan Kakalar Tibya merkez olmak zere etrafnda toplamay baaran Pihhuniia, Hitit topraklarna saldrya gemitir. alamamtr. Bunun II. Murili, ona bir mesaj gndermise de sonu zerine Pihhuniia zerine yryerek, ehirlerini

ordularna yamalatm ve onu esir alarak Hattuaya gtrmtr. Bylece, Kakalar alnan tedbirler sonucunda douda ekerek Irmandan Kelkit Irmana kadar ki topraklar arasna sktrlmtr. Alnan bu sk nlemler zerine on yl kadar Hitit topraklarna saldramayan Kakalar, II. Murilinin saltanatnn son iki ylnda tekrar saldrya gemilerdir. Ancak, Hititlerden sert tepki grmeleri zerine herhangi bir baar elde edememilerdir. Fakat, Kaka saldrlar Hitit devletinin yklna kadar devam etmi ve Hititleri devaml olarak uratrmtr. II. Murili, Anadolunun batsn da nemle ele alm ve bu ile krallnn 3. ve 4. yllarnda uramtr. Bu yreler giderek kendi balarna buyruk olmaya balamlardr. Gney Anadoludaki Arzava kral kendi lkesine geen Hitit uyruklarn geri vermek istememitir. Ayrca, II. Murili, annallerinde, Arzava kral Uhhazitiin Milanvanda ehrini Ahhiyava kralna vermesini harp sebebi olarak ileri srmektedir.160 Bunun zerine II. Murili yazd sert bir mektupla Arzavaya sava ilan etmitir. Sana giden uyruklarm istedim. Onlar bana vermedin. Bana ocuk muamelesi yaptn, beni kk grdn. Haydi, yleyse, imdi savaacaz ve Gk Tanrs, benim efendim, bizim durumumuzu yarglasn

160

Memi, 2002: 106.

54

II. Murili ordusunun banda Arzavaya kar harekete gemitir. Arzava ordusu Valma Kentinin yaknndaki Astarpa Irmann (Kk Menderes) bulunduu yerde Hitit birliklerine yenilmitir. Hitit kral kendine kar gelmeyen Arzava beylerini balad. Ancak, sonu Arzava iin ok zararl olmutur.161 Ar bir yenilgiye uratlan Arzava ordusundan ele geirilen esirler arasnda Arzava kralnn olu da bulunmaktayd.162 Bu savan sonucunda, II. Murili, gney ve gneydou da olduu gibi gneybat Anadoluda da duruma egemen olmutur. Arzavann fethinden sonra II. Murili, bu lkenin ynetimini bir kiiye brakmak yerine blgeyi paraya blmtr. eha Irma lkesi, Mira lkesi ve Hapalla lkesi olarak adlandrlan bu kk beyliklerin bana Hitit dostu kiiler getirilmitir. II. Murili bu yolla, uzun bir sre Hititlerin korkulu dman olan bu lkenin, bir ekilde kllerinden domasn ve Hattiye glk karmasn nlemek istemitir.163 ktidarnn 9. ylnda II. Murili Kuzey Suriyede grlmektedir. Bu dnemde Amurru (Suriye), Kinza (Kade) ve Nuhae memleketleri isyan etmilerdir. Murili, ayaklanan memleketleri itaat altna alm, Halep ehri ile de yeni bir antlama yapmtr.164 Kargamta ve Halepte babasnn dneminde atanan kardeleri Piiaili ve Telipinu krallk ettikleri iin, bu blge emniyet iinde idi. Bu blge zerinde Asur etkileri artnca, Kargam kral Asurlular ile savalmas emrini vermi, fakat Hititlerin burada kendilerine kar hazrlklarn duyan Asur komutanlar savamaktan ekinmilerdir. Firavun Haremheb dneminde, Msrllarn da Suriyeye aknlar yaptklarn gryoruz. Halepin gneyindeki Nuhae, Hititlere ba kaldrm, Kargam kral Piiailinin yardmlaryla Msr askerleri geri ekilmeye zorlanmtr. Fakat Kargam kral, Kummanni kentinin tanras Hepatn bir bayramn
161 162

Akurgal, 1998: 8485. Memi, 2002: 107. 163 De Martino, 2003: 6061. 164 Memi, 2002: 108.

55 kutlamak iin Hatti kral ile Kizzuwatnada bulutuu srada hastalanp lnce, bu blgedeki denge Hitit devleti aleyhine bozulmutur. Bunun zerine Nuhae yeniden isyan etmise de II. Murili, onlar ekonomik adan kertecek acmasz nlemlere bavurarak yola getirmeyi baarmtr. II. Murili acmaszca elde ettii bu baardan sonra, Kargam yeniden dzene sokacak eylemlere girimitir. len aabeyi Piiailinin yerine onun olunu tahta geirmitir. Eskiden Halpa (Halep) kral olan aabeyi Telipinunun yerine de yine onun olu olan Talmiarrumay baa geirmitir. Talmiarrumayla bir antlama yaparak, onu kendine balamtr. Kuzey Suriye krallklarndan Amurrunun kral Duppi-Teup ile de, bir zamanlar uppiluliumann ayn lkenin kral Aziru ile imzalad gibi bir antlama yapmtr.165 Bylece daha nce babas uppiluliuma dneminde, Msra kar kurulmu olan tampon devletiklerin Hatti lkesi ile olan ilikilerini yeniden pekitirmitir.

E III. HATTUL (M.. 1280 1250) DNEMNDE HTT DEVLETNN MEZOPOTAMYA SYASET

II. Murilinin uzun yllar sren egemenliinin nasl sona erdii (M.. 1310) hakknda bilgimiz yoktur. Ondan sonra Hitit devletinin bana Muwatalli (M.. 13101285) ve III. Murili (Urhi-Teup, M.. 12851280) gemitir. Bu iki kral ile ilgili en ayrntl bilgileri salayan kaynak, her ikisi zamannda da nemli askeri ve idari grevlerde bulunmu ve byk baarlar kazanm bir prensken, yeeni III. Muriliyi bertaraf ederek taht eline geiren III. Hattuilinin (yaklak M.. 12801250) kaleme ald ve otobiyografi niteliinde yazlm olan metnidir.166 Hitit kralnn icraatnn geni bir

165 166

Dinol, 1982: 41. Dinol, 1982: 42.

56 erevesini izdii iin daha sonralar vg Yazs ya da zyaam yks alarak da adlandrlan bu metnin167 ilk blm yle balamaktadr: Kuar kral Hattuilinin torunu, Hatti lkesinin kral, Byk Kral uppiluliumann torunu, Hatti lkesinin kral Byk kral Murilinin olu, Hatti lkesinin kral Byk Kral Tabarna (hkmdar) Hattuili yle der: Tanra tarn tanrsal dzenini (adaletini) anlatacam: Onu insanolu iitsin! Gelecekte Majestemin olu, torunu ve Majestemin soyundan gelen herkes tanrlar arasnda (en ok) Tanra tara saygl olsun! Babam Murili (ve annem) bizi drt ocuu, Halpaulipiyi Muwatalliyi ve kz ocuu Matanaziyi dnyaya getirdiler. Hepsinin arasnda (ben en) sondaki ocuk idim. Ben henz ocuk iken dizgin tutucu idim. Hakimem Tanra tar babam Muriliye kardeim Muwatalliyi ryada gnderdi (ve ona yle dedi): Hattuilinin yllar ksadr. (Uzun zaman) yaamayacak! Onu bana teslim et! O benim rahibim olsun! Bylece hayatta (kalabilir). Babam (beni) ocuu yukarya kaldrd. Beni tanrann hizmetine verdi. Tanraya rahip olarak kurban sundum. Hakimem Tanra tarn elinden iyilik grdm. Hakimem Tanra tar beni elimden tuttu ve beni tanrsal dzen iine koydu. Babam Murili tanr olunca (lnce), kardeim Muwatalli babasnn tahtna oturdu. Ben de kardeimin huzurunda Ordu Kumandan oldum. Kardeim beni koruma ktas bakanlna (zpknc bala) atad. Yukar lkeyi de ynetimime verdi. Yukar lkeyi ynettim. Benden nce orasn Zidann olu Arma-Tarhunta ynetiyordu. Hakimem Tanra tar beni beendiinden, Muwatallide beni tuttu. nsanlar Hakimem Tanra tarn beenisini ve kardeimin (bana kar) iyi olduunu grnce, beni kskandlar. Zidann olu Arma-Tarhunta ve ayrca dier insanlar iftira etmeye baladlar
167

De Martino, 2003: 67.

57 ve bana kt davrandlar. (Durum) benim iin olumsuzdu. Kardeim Muwatalli beni tekerlee (mahkemeye) ard. Tanra tar bana ryada grnd ve unu syledi: Ben seni bir tanrya emanet edeceim. (Hi) korkma! Tanra sayesinde temize ktm. Hakimem Tanra tar elimden tuttuundan beni hibir zaman kt bir tanrya ve kt bir mahkemeye brakmad. Dman silah beni hibir zaman (yolumdan?) dndremedi. Hakimem Tanra tar beni her eyde (korumas altna) ald. Hasta olduum zaman hasta olarak tanrann (tanrsal) adaletini grdm. Hakimem tanra beni her (konuda) elimden tuttu. Ben ise tanrsal irada ynelmi bir kii olduumdan ve tanrlar huzuruna tanrsal irada ulamaya gittiimden insanolunun yapt hibir kt ii yapmadm... Hakimem Tanra tar benim stme (koruyucu) giysisini tuttu. Beni her eyden korudu. Hakimem Tanra tar dmanlarm ve beni kskananlar elime koydu ve onlar tamamen bitirdim. Kardeim Muwatalli iin asln grnce, stmde hi kt bir ey kalmad. Beni tekrar (korumas altna) ald. Hatti lkesinin btn ordusunu ve araba savalarn elime koydu. Hatti lkesinin btn ordusuna ve araba savalarna ben kumanda ettim... Dman lkelerini devaml surette yendim... Hatti lkelerinin iinde hangi dman kald ise, onu Hatti lkelerinden kovdum.168 III. Hattuili, yeeni III. Muriliyi tahtndan indirip yasa d bir yolla Hitit Devletinin bana gemi olmakla beraber, Hattua slalesinin en gl ve byk krallarndan biri olmutur.169 uppiluliuma devrinden beri devam eden fetih siyasetinin meyveleri bu devirde toplanmtr. Bu nedenle III. Hattuili devri, Hitit tarihinin altn a olarak kabul edilmitir. Hattuili, tahta kmadan nce Kakalara kar baaryla savam, en kuzeydeki blgeleri Hitit etki alan iine tamtr. Bu blgelerden Nerik gibi baz kent merkezleri Orta krallkta yitirilmi, bir daha geri alnamamtr. Hattuili, Kade savana
168 169

Alp, 2000: 134135. Akurgal, 1998: 96.

58 da katlmtr. Suriyeden dnerken, Msrla olan atma sonulandktan hemen sonra, nceki elerinden ocuklar olmasna karn, Lavazantiyada yani Gneydou Anadoludaki Kizzuvatna blgesinde bir rahibin kz olan Puduhepayla evlenmitir. Tanr ad Hepatla bileik bir Hurri ad tayan Hattuilinin ei, yurdunun kltrel kklerine her zaman ok bal kalm, Hatti kraliesi olduktan sonra Kizzuvatna-Hurri tanrlar ve kltlerinin Hitit saraynda yaygnlamas iin nclk etmitir. Hattuili, otobiyografisinde bu evlilie kutsal bir hava vererek, bu evliliin tanrlarn bir istei olduunu belirtmitir. Puduhepa, kocas ile birlikte Hitit tarihinin en etkin kralielerinden biri olmutur. III. Hattuilinin saltanat byk apta bir bar ve imar adr. Hattuili, ngrl ve akll bir d politika uygulad. En iyi bilinen baarlar diplomasi alanndaki uygulamalardr. Hattua arivinde ele geen Babil ve Msr krallar ile karlkl olarak yazlm mektuplar, antlama metinleri ve mahkeme zabtlar, III. Hattuili devrinin d siyasetini takip etmek bakmndan byk nem tarlar. Bu vesikalardan anlaldna gre Hattuili, III. Babil Devletiyle dost geinmeye byk nem gstermitir.170 Babil krallar Kadaman-Turgu ve Kadaman-Enlil ile temas kurarak, Hititlerin Asur devleti karsndaki konumunu salamlatrmtr. Buna ilaveten, Amurru gibi vasal devletlerle yaplm olan antlamalar yenilemitir. III. Hattuili dneminin en nemli baarsysa Msrla yaplan bar antlamasdr. Hattuili, Babil devleti ile kurduu dostluk neticesinde Msra kar Suriye blgesinde daha rahat hareket edebilecek duruma gelmitir. Bu durum Msr da rahatsz etmekteydi.171 Kade savandan on be yl sonra iki devlet arasnda dmanla son verme, savunma amal ittifak kurma ve siyasi mltecilerin dei tokuu konularn ieren ayrntl bir antlama yaplmtr.172 III. Hattuili bylece o dnemin en byk iki devleti arasnda
170 171

Memi, 2002: 116. nan, 1987: 139146. 172 Mieroop, 2006: 190.

59 srekli bir bar salam oldu. Bu antlama bir bakma Muwatallinin Kadete elde ettii zaferin Msrllarca kabul edilmesi demektir. Sz konusu antlamann gnmze dein iki metni gelmitir. Bunlardan biri Msrllarn hazrlad metnin Akadca evirisi olup Boazkyde yani Hattuada bulunmutur ve imdi stanbul Arkeoloji Mzesindedir. tekisi bir gm tablet zerine ivi yazs ile ve o dnemlerin diplomatik dili olan Akada yazlan metnin Msrca ya evirisi olup, Ramasseum ve Karnak tapnaklarnn duvarlarna kazlmtr.173 Bu tabletlerin bir kopyas ise, protokoldeki nemine uygun olarak bugn dnyann en eski antlama rnei olarak New Yorktaki Birlemi Milletler binasnn duvarlarn sslemektedir.174 Msr ile yaplan Kade bar antlamas zamanlama asndan, III. Hattuilinin saltanat dneminin gerek i gerekse d siyaset asndan zorlu bir dnemine denk gelmitir. Hatti kral, firavunlarla olan dmanlk evresini byk bir olaslkla gerek uluslararas, gerekse i siyaset alanlarndaki olumsuz deiimleri gznne alarak bitirme yoluna gitmitir. Bu dnemde darda Asurun Hitit topraklarna kar olan basks daha yldrc bir hale gelmitir. erde ise Hattuili, taht yasa d bir yolla ele geiren gasp bir hkmdar olarak baskn bir meruluk kaygs ierisindeydi. Hattuilinin, Msr firavunu Ramses tarafndan tannmas konumunu glendirecektir. Bunun yannda Msra snm olan yeeni Urhi-Teupun, firavunun yardmyla Hatti tahtna dnebilme umudunu ve manevralarn da boa karm olacaktr.175 Msrllar da zaten bir blm firavunun egemenlii altnda olan ve genelde Msrla ok etkin bir ticari dolam iindeki tm Suriye blgesinin siyasi dzenini istikrarl klacak bir bartan yarar salayacaklardr. II. Ramsesin saltanatnn yirmi birinci ylnda (M.. 1280) yaplan bu antlama tmyle eitlik temeli zerine kurulmutur. Her iki kral da birbirlerini karde saymakta, yaplan antlamayla Hitit ve Msr lkeleri arasnda gzel
173 174

Akurgal, 1998: 98. nal, 2002: 82. 175 De Martino, 2003: 69.

60 kardelik ve gzel barn sonsuz olaca belirtilmektedir. Yalnz antlamay yapan taraflar deil, Hattuili ve Ramsesin ocuklar da bu bar iinde karde olmulardr. Antlamada, karlkl dayanma ve saldrmazlk fikri de ncelik tamaktadr. Ne Byk Kral, Msr kral Ramses, sonsuza dein Hatti lkesinden bir ey almak iin saldracak, ne de Byk Kral, Hatti kral Hattuili sonsuza dein Msrdan bir ey almak iin saldracaktr. Dier yandan, eer bir baka dman, Hatti lkesine sefer dzenlerse ve Byk Kral, Hatti lkesi kral Hattuili, bana haber yollarsa gel, bana ona kar yardm et, Byk Kral, Msr lkesi kral Ramses savalarn ve arabalarn yollayacak, Hatti lkesinin cn alacaktr. Antlamada stnde durulan sorunlardan biri de iteki isyanlardr: Ve eer Hattuili, Byk Kral, Hatti lkesi kral, hizmetkrlarna (= uyruklarna) kzarsa ve onlar, ona kar su ilerse ve sen Byk Kral, Msr lkesi kral Ramsese haber yollarsan, Ramses arabalarn ve askerlerini gnderecek ve kar gelenleri yok edecektir. Doal olarak, Hattuili de, kardei Ramses, byle isteklerde bulunursa, ayn ykmllkleri yerine getirecektir. Sulularn geriye verilmesi de antlamada yer almaktadr: Ve Hatti lkesinden bir adam kaarsa, ya da 2 adam ya da 3 adam, Byk Kral, Msr lkesi kral, kardeim Ramsese gelirse, Ramses onlar yakalayacak ve kardei Hattuiliye geri yollatacaktr.176 Bu sonsuz kardelik ve bar antlamas ile Hitit-Msr ilikileri bir daha bozulmamtr. Hatti ile Msr arasndaki bar, Suriyenin ky blgelerinin Hitit ve Msr olarak iki g alan halinde bltrlmesini onaylamtr. Hitit egemenlii altnda Halep, Kargam, Ugarit, Amurru, Nuhae, Emar, Katna ve Kade bulunmaktadr. Bu lkeler arasnda Halep artk nemini yitirmi, buna karlk, hkmdar ni-Teupun saltanat srd Kargam alann nder roln stlenmitir.177

176 177

Dinol, 1982: 48. De Martino, 2003: 71.

61 Antlamann banda imza koyan krallarn adlar ve soyaalar ile daha nceki dostluk ilikileri yer almaktadr. Hitit nshasnn Msrca tercmesinde ba blmde muahedenin ebedi bir bar ve kardelik antlamas olarak: Hattinin byk kral muhteem uppiluliumann torunu, Hattinin muhteem byk kral Murilinin olu, Hatti byk kral muhteem Hattuili tarafndan Msrn byk hkmdar muhteem Sethosun olu byk Msr hkmdar muhteem Ramses iin gm tablet zerine... kazlm olduu anlatlmaktadr. Son blmde ise Msr ve Hitit tanrlar tank olarak arlmakta, antlamay bozacak olana lanet, koruyacak olana mutluluk dilenmektedir.178 Antlama levhalarnn karlkl olarak gnderilmesi yannda, sadece Hattuili ile Ramses arasnda deil, kralieler ve sarayn nde gelen yeleri arasnda da armaan ve mektuplar gnderilmitir. Bu mektuplardan baka, bir yandan Hattuili ve Puduhepann, te yandan Ramsesin birbirine yazd ok sayda mektup da gnmze ulamtr. Bu antlamadan yaklak on yl sonra da Hattuilinin kzlarndan biri Msr firavunu ile evlenmitir. Bununla Asurdan gelecek herhangi bir tehdide kar, iki g birbirlerini desteklemek zere aralarndaki gerginlie son vermi, bylece grnte daha bar bir dnem balamtr.179 Hattuilinin gerekletirdii bu siyasal evlenme ii, Hitit Devletinin Yakndoudaki nderlik durumunu glendirmitir. Hattuilinin baarl d politikasna karn Hatti lkesi onun egemen olduu yllarda kendine zg gcn yitirmek zeredir. Hitit ordularnn Kuzey Suriyeden ekilmesi zerine Asur kral I. Salmanassar, bir Hitit vasal olan Hanigalbat (Mitanni) memleketine taarruz ederek kral atturay malup ederek esir almtr.180 Bylece, III. Hattuilinin idaresinin sonlarna doru Hitit-Asur ilikileri gergin bir dneme girmitir.

178 179

Akurgal, 1998: 98. Lloyd, 1997: 43. 180 Memi, 2002: 118.

62 III. Hattuilinin ne zaman ve ne ekilde ld bilinmemektedir. Bununla birlikte, kendisinden sonra devletin bana Puduhepadan olma olu IV. Tuthaliyann getiini (M.. 1250) belgeler kantlamaktadr. Puduhepann kralielik unvann ve bunun kendisine salad hak ve yetkileri, kocas III. Hattuilinin lmnden sonra kral olan olu Tuthaliya zamannda da srdrd, belgeler zerinde bulunan mhrlerden anlalmaktadr.

F IV. TUTHALYANIN (M.. 1250 1225) ORTA ASUR DEVLET LE OLAN SYAS MNASEBETLER

IV. Tuthaliya, babasnn yerine krallk koltuuna oturduunda vey annesi ve ana kralie Puduhepann vesayetine girmitir. Puduhepann kralielik unvan ve bunun kendisine salad hak ve yetkileri kocas III. Hattuilinin lmnden sonra kral olan olu Tuthaliya zamannda da srdrd, belgeler zerinde bulunan mhrlerinden anlalmaktadr.181 Ayrca tm din ve imar ileri hep bu ihtirasl ana kralienin istekleri dorultusunda yaplmtr. Bu dnemde Hattua geni apta imar edilmi, ok sayda yeni tapnaklar yaplmak suretiyle lkenin her tarafna dalm olan klt merkezleri bakentte toplanmaya allmtr.182 Devlet arivleri yeniden dzenlenerek, bozulan, krlan ve kaybolan tabletler yeniden kopya edilerek zenle arivlenmitir. IV. Tuthaliya dneminde Hitit devleti eski gcn korumay

srdrmektedir. Hititler eskiden beri elde bulundurduklar topraklar Suriye ile birlikte olduu gibi korumaya devam etmilerdir. Amurru Devleti yine eskisi gibi Hattuaya bal bir krallk olup Msrla, Hitit Byk Krallnn egemenlik blgelerinin snrnda bir tampon devletik vaziyetindedir. Hitit devletinin
181 182

Akurgal, 1993: 90. nal, 2002: 82.

63 vasal Amurru kral auga-Muva ile yaplan antlamann giri blmnde yazlanlardan o dnem dnyasnn bata gelen devletleri ve Hitit devletinin bunlarn arasndaki gl yeri yle ifade edilmektedir: ve bana eit olan krallarla Msr kral ile Babil kral ile Asur kral ile (silinmi: ve Ahhiyava kral ile) ben majeste dost isem sen de dost olacaksn, eer ben dost deilsem sen de dost olmayacaksn.183 Hitit kralnn kendisiyle edeer krallar sayarken Ahhiyava kralnn adn da bunlar arasna nce katt, fakat sonradan sildirdii gz nne alnacak olursa, Tuthaliya dneminde, lkenin batsndaki devletlerin ok glenmi olduklar dnlebilir. Kesin olarak belirdiine gre Tuthaliya dneminde Msr, Hitit, Babil ve Asur o dnemin dnyasndaki byk devletler olarak grlmektedir. Ancak Msr ve Hitit krallklar bugnk gncel deyimle o dnemlerin sper devletleri184 olarak ne kmaktadrlar. Saltanatnn ilk yllarnda Tuthaliya, II. Hattuili tarafndan Tarruntaa tahtna getirilen kuzeni Kurunta ile uluslar aras bir antlama imzalamtr. Bu antlamada ona kendine balndan dolay balarda bulunmakta ve daha sonra bu antlamann kendisinden sonra gelenleri de balayc hkmlerini aklamaktadr. 1986da yaplan Hattua kazlar srasnda, sfenksli kap yaknlarnda bu antlamann yazl olduu tun levha ortaya karlmtr. Hitit lkesinin bu dnemde Msrla olan iyi ilikileri devam etmektedir. Firavun Merenptah, Karnak yaztlarnda kendi krallnn ilk yllarnda Hatti lkesindeki alk dolays ile buday gnderdiini yazmaktadr.186 Tuthaliyann Assuva (Bat Anadolu)ya iki sefer yapt ve bunlardan ilkinde 10.000 tutsak, 600 at koulu arabay sava ganimeti olarak ald kaynaklarda belirtilmektedir.187 Tuthaliyann batda Assuvallarla mcadele etmesinden
183 184

185

faydalanan

Kakalar

da

yine

Hitit

topraklarna

aknlar

Sommer, 1932: 320321. Akurgal, 1993: 91. 185 Otten, 1988: 129. 186 Otten, 1966: 167. 187 Otten, 1966: 168.

64 dzenlemilerdir.188 Assuva seferinden dnen Tuthaliya, Kakalar zerine dzenledii seferden de zaferle dnmtr. Bu tarihten itibaren Hitit tarihinde Kakalara ait bilgiye ok az rastlanmaktadr. IV. Tuthaliyann krallk sresinde Alaya/Alasiya (Kbrs)189 Hititlerin eline gemi ve bu krallk altn ve bakr ile denen bir vergiye balanmtr. Antlama hkmlerine riayet edilmesi iin Alaya kralnn yanna bir de vali tayin edilmitir.190 Hitit devletinin yklna kadar Alaya Hititlere balln devam ettirmitir. Tuthaliya, Hattuili ve Puduhepann kudretli bir ordu ve akll bir siyasetle yarattklar, n Asya dnyasnda saygn bir yer tutan Hitit imparatorluunu bekleyen tehlikeleri fark ederek nlemeye almtr. Bunun iin orduya ayrca nem vermitir. Askerlik konularnda yaynlad bir fermanda: Subaylar ve erler kaarsa, bu hemen saraya bildirilmelidir. Eer kral kendisi savaa katlrsa, erler btn gleri ile savamaldrlar. Bu i yapldnda bu, candan yaplmal ve ilerisi iin sonsuz ve srekli klnmaldr191 diye buyurmaktadr. Bu dnemde, Hitit egemenlii altndaki Gneydou Anadolu

topraklarna doru genileme siyaseti srdren Asur devletinin basks gittike daha ok hissedilir hale gelmitir. Tuthaliya bu duruma tepki gstererek devletin saygnln perinlemeye, lkenin evre alanlarna gre Hattuann nemini yeniden belirlemeye almtr. Asur imparatorluunun genileme siyaseti Hitit devleti iin artan bir tehlike tekil etmeye balamtr. IV. Tuthaliya dneminin btn d siyaseti bu byk tehdide kar nlemler almak zerine kurulmutur. Tm uralara ramen Asur devleti gittike glenerek, kendisini Hititlere bile Byk
188 189

Knal, 1987: 122. Erzen, 1976: 93115. 190 Otten, 1966: 173. 191 Alp, 1947: 383402.

65 devlet olarak kabul ettirmeyi baarmtr. Hlbuki III. Hattuili, Asur kralnn kendisine gnderdii mektupta geen ve ancak eit krallarn birbirlerine syleyebilecekleri biraderim tabirine fena halde ierlemi ve ona hitaben yazd cevap mektubunda Biz bir anadan m doduk ki, bana biraderim diyorsun? diye muhatabn kmseyerek azarlamtr. imdi ise IV. Tuthaliya, Asur kral Tukulti-Ninurta (M.. 12441208) ile mektuplamasnda, onu da kendisi gibi Byk Kral olarak tanmaktadr.192 Asur kral TukultiNinurtann askeri baarlar, onu 13. yzyln nde gelen kiisi haline getirmitir. lkesinde, tanrsal sfatlarn yan sra Babil unvanlar da stlenerek, Asur kentinin karsna kendi adn verdii yeni bir bakent ina ettirmitir.193 Asur ile olan ilikilerin elden geldii kadar dostluk havas iinde yrtlmeye allm olmas Asurdan ekinildiine iaret etmektedir. Salmanassarn tahta k dolays ile Tuthaliyann yollad bir mektup bulunmutur. Ondan sonra, Asur kral olan Tukulti-Ninurtaya da ayn biimde bir kutlama mesaj yollanm ve bunda iki lkenin arasnda hibir sorun yokmu gibi dostane bir anlatm kullanlmtr. Hitit kral, Asur kralna artk bir babadan ve bir anadan (domu) gibi olduklarn yazmaktadr. Bundan ama, iten olmaktan ok Asur kralnn fkesini Hatti lkesinin zerine ekmemek dncesi olduu kuvvetle muhtemeldir. ki devlet adamnn birbirlerini ziyaret etmesinin de iyi bir ey olaca ayn mektupta sz konusu edilmektedir: O benim lkeme gelse, ben onun lkesine gitsem; birbirimizin ekmeini yesek. Bu iyi niyet gsterilerinden sonra, Tuthaliya esas soruna da deinerek, Tukulti-Ninurtann Papanhi Dana sefer dzenlememesini, nk dalarn kt olduunu yazmaktadr. Hitit kralnn niyetinin, Asurlular bu dalardaki ktlklerden korumak olmad, Anadolunun Gneydousuna Asur ordularnn yaklamasndan ekindii anlalmaktadr.

192 193

Memi, 2002: 119. Oates, 2004: 99.

66 Fratn dousundaki Nihriya yaknlarnda Asurla giriilen bir askeri atma Hititlerin ar yenilgisiyle sonulanmtr. Asur kral Tukulti-Ninurta, Hattinin yenilgisini Hititlere bal Ugarit kral biranuya bildirerek onu neredeyse ittifak deitirmeye davet etmitir.194 Tuthaliyann iyi niyet abalarnn boa gittii, Asur mparatorunun planlarndan hi bir dn vermeden istedii yeri yamalad, Hitit lkesi halkndan 28.800 kiiyi, Fratn te yakasndan srp gtrdn anlatmasndan anlalmaktadr. Bu rakamlarda abart pay olmakla beraber, Asurun dehet saan bir sava makinesi halini ald artk grlmektedir. Dostluk gsterileri ie yaramam, Asurun aka balatt bu dmanlklara kar somut nlemler almak zaman gelmitir. lk i olarak, Asur ve Hitit topraklar arasna, Hatti devletine sadk birer krallk olan Amurru ve Ugaritin glendirilerek sokulmas dnlmtr. Bu yolla iki byk gcn dorudan ilikisini nleyecek bir tampon blge yaratlmasna arlk verilmitir. Bu plan hayata geirmek amacyla nce, belkide Hattiye ihanet ettikleri kukusu ile iki Ugarit prensi, mallarnn kendilerinde kalmas kouluyla Alayaya srlmlerdir. Dier yandan Amurru ve Ugarit arasndaki olas srtmelere meydan vermemek amac ile Amurru kral Benteinann kzlarndan biri ile evlenmi olan Ugarit kral 2. Ammistamrunun boanmalarna, fakat kzn eyizini geri gtrmesi ve ondan doan olun veliaht kalmas kouluyla izin verilmitir.195 Daha sonrada kzn kardei, Amurru kral auga-Muva ile de bir antlama yaplmtr. Amurru kral auga -Muva ile imzalanan antlamann amac, Asura kar bir ittifak ve yine Asura kar uygulanmak istenen bir ekonomik ambargonun salanmasdr. Tuthaliya, Asurun saldrlarna misilleme olarak askeri g kullanmaktan kanarak bunun yerine Asuru ekonomik adan ypratma yolunu tercih etmitir. Bu amacna ulamak iin Tuthaliya bu lkeye

194 195

De Martino, 2003: 73. Dinol, 1982: 5051.

67 kar ambargo koymutur196 ve vasal Amurru kral auga-Muva ile yapt antlamada bunu uygulamasn aka yle istemektedir: Senin (uyruundaki bir tccar) Asur lkesine gitmeyecektir. Oradan gelen bir tccar da sen lkene brakmayacaksn! O senin lkenin iinden de gemeyecektir! Senin lkene girerse, onu yakala ve majestenin (huzuruna) yolla! Bu konuda tanrya itiin antla bal saylacaksn!.197 Ekonomik ilikilerin kesilmesi ile Asurun ticaretine sekte vurulmas yannda, askeri hazrlklara giriilmesi, durumun gerginliini ortaya koymaktadr. Bu hazrlklar srasnda, Amurrudan ordu kurmas istenirken, Ugaritten de bu ykmllk kaldrlm ve yerine maddi yardm yaplmas daha uygun grlmtr. Gittike artan bu gerginlik savama noktasna varmadan kendiliinden sona ermitir. Tukulti-Ninurtaya kar lke ierisinde gittike byyen bir dmanlk ba gstermitir. Bu nedenle Tukulti-Ninurta, egemenlik dneminin ikinci yarsnda Frat snrnda yeni operasyonlara giriememitir. Taht varisi olan olu nderliindeki yerel isyanclar, Tukulti-Ninurtay sarayna hapsedip atee vererek ldrmlerdir.198 Bylelikle Asur tehlikesi bymeden atlatlmtr.

196 197

De Martino, 2003: 72. Sommer, 1932: 321. 198 Oates, 2004: 99.

68

DRDNC BLM HURR-MTANN DEVLETNN ORTAYA IKII VE BU DEVLETN HTT DEVLET LE OLAN SYAS MNASEBETLER

A HURR-MTANN DEVLETNN ORTAYA IKII

M.. nc bin yln son yzyllar yeni halklarn Yakndounun yerleik blgeleriyle ilikiye getikleri bir dnem olmutur. Bunlar arasnda bir bat Sami lehesi konuan Amurrular ile o tarihte Yakndouda bilinen hibir dille ilikisi olmayan bir dil konuan Hurrilerde bulunmaktadr. Hurrilerin, Erken Transkafkasya kltryle ilikili olduklar

sanlmaktadr. Akad dnemi metinlerinde Subartuya deinilen blmlerde Kuzey Mezopotamyada bir Hurri devletinden sz edilmektedir. Ayrca Nippurdan bu dneme ait bir tablette bir Hurri ad saptanmtr. nc Ur Hanedan dneminde Kuzey Mezopotamya ve Diclenin dousundaki blgelerde Hurri ad tayan yneticiler arasnda Urki ve Navar Kral Atal-Sin ile Karahar Kral Ti-Atalda vardr. kinci bin yln balarnda Kuzey Mezopotamyann u kesimlerindeki Simurru, Tukri ve Zagros dalarndaki uarradan Fratn kuzey batsndaki Hassum ve Ursuya kadar birok devlet Hurrilerin ya da en azndan Hurri adl krallarn ynetimindeydi. Hurri adlarnn grld Nuzi, Ekallatum (Asur yaknnda), Katara (Tel Er-Rimah), agar Bazarda halkn en az bete birinin ad Hurca idi. Bat Suriyede Orontes (Asi rma) stndeki Alalahta bulunan metinlerdeki isimlerin neredeyse yarsnn Hurca olduu saptanmtr.199 Hurri dilindeki en eski

199

Roaf, 1996: 108.

69 yazl belge ise Mardinin gneyinde bulunan Urki ehrinde bir tapnan kurulmas ile ilgili olup imdi Louvre Mzesinde bulunmaktadr. Bir baka belgede ise bu kent Hurri tanrs Kumarbinin oturduu yer olarak200 gsterilmektedir. Yazl belgelere gre M.. nc binyln ikinci yarsndan itibaren tarih sahnesine kan, ancak arkeolojik buluntulara gre, Dou Anadolu Neolitik ve Kalkolitik kltrlerinin de sahibi olan Hurriler, M.. ikinci binyl nasya tarihinde de nemli roller oynamlardr.201 Hurriler, ikinci binyl balarnda dou istikametinden gelen Hititler, Kassitler ve Mitannilerin gleri nedeniyle btn eski nasyaya yaylmlardr. Bu yayl sahalar arasnda Nuzi, Erbil, Nineve, Kuzey Mezopotamya, Kaiyari (Tur-Abdin) dalk mntkas, yukar Frat bats, Suriye, Finike, Filistin ve Msr202 blgeleri yer almaktadr. Bu geni yaylm neticesinde Hurriler; Msrda Hiksoslar devletinde, Mezopotamyada Hurri-Mitanni devletinde, muhtelif mahalli beylikler ve Dou Anadoluda, rann bats ile Trans Kafkas blgesini iine alan merkezi Urartu devleti ierisinde siyasi, etnik ve kltrel varlklarn M.. birinci binyln ortalarna kadar srdrmlerdir.203 Eski Babil devletinin ikinci binyln ortalarna doru yklndan sonra Gney Mezopotamya Kassit egemenliiyle tanrken, Kuzey Suriye ve Kuzey Mezopotamyada Hurri toplumlar, Hint-Avrupa kkenli Mitannili yneticiler nderliinde yeni bir devlet kurmulardr. Hakknda ok az belge bulunan bu devlette, halkn arlkla Hurrilerden olumasna karn batakilerin Mitra, Varuna ve ndra gibi eski Hindu veya Veda tanrlarna tapan Hint-Avrupa kkenli bir topluluk olduu dnlmektedir.204 te blgeye daha sonraki gler ile gelen bu Hint-Avrupa kkenli Mitanniler, geni halk kitlesini oluturan Hurrilere zaman ierisinde hkimiyetlerini kabul
200 201

Akurgal, 1993: 119. Memi, 2002: 34. 202 Knal, 1941: 10451046. 203 Alpman, 1998: 27. 204 Oates, 2004: 92.

70 ettirmilerdir. Bylece halknn Hurrilerden, idareyi elinde bulunduran ynetici tabakann ise Mitannilerden olutuu Hurri-Mitanni devletini kurmulardr.205 Kurulan bu yeni devlet bir yzyl sresince o dnemlerde Yakndounun Msrdan sonra gelen ikinci byk siyasal gc haline gelmitir. nasyann siyasi tablosunda Hitit imparatorluu, Msr ve

Mezopotamya arasndaki topraklara konumlanan bu devlet, M.. 1500 yllarndan 14. yzyl ortalarna kadar bamsz; 13. yzyl ortalarna kadar da srayla Hitit ve Orta Asur krallklarna bal olarak varln srdrmtr. Devletin bakenti, yeri henz bulunamam olan Vaukanni adl kenttir. Gl olduu dnemlerde Hurri-Mitanni devletinin snrlar, douda Asur lkesini de kapsayacak biimde Zagros dalar, batda Akdeniz kylar, kuzeyde Toroslar ve belki de Elaz-Malatya blgesine kadar uzanmaktadr. Gney snr kesin olmamakla birlikte, btn Habur havzasn kapsayacak biimde Frat zerinden Kassitlerin etki alanna kadar inmektedir.206 Hurri-Mitanni devletinin bakenti ve burada var olduu ngrlen krallk saray, ynetim binalar, byk tapnaklar ve krali arivler henz bulunamadndan bu devlete ilikin bilgilerimiz birok konuda eksik kalmaktadr. Bu nedenle Hurri-Mitanni devletinin siyasi tarihinin yazlmas byk komularna kyasla daha g olmaktadr. Bu devletle ilgili balca bilgiler Msr, Hitit ve Asur kaynaklarndan elde edilmektedir. Bu kaynaklar, aralarnda ou vasal topraklardan hukuki ve idari kaytlar olan, Mitanniye ait kimi metinler tamamlamaktadr. Bu devlete eitli adlar da verilmitir. Yerel olarak kullanlan terim Maittani, sonralar Mittaniydi. Filistin kentlerinde ve Hititlere ait metinlerde de bu terime rastlanmaktadr. Mitanni metinlerinde ve ayrca Asur, Babil ve Hatti metinlerinde Hanigalbat terimi de kullanlmtr. Hitit metinlerinde devlet Hurrilerin lkesi olarak nitelendirilirken, Msrllar Nahrina adn kullanmlardr. Terminolojideki bu eitlilik grne gre, bir siyasi birim olarak devleti (Mitanni, Hanigalbat), sakinlerinin alglanan etnik
205 206

zelik, 2004: 66. Krolu, 2006: 123.

71 kkenini (Hurriler) ya da Frat nehri zerindeki konumunu (Nahrina) ifade etmek iin kullanlmtr. Mitanninin merkezini, Kuzey Suriyenin Frat dnemeciyle Dicle arasnda kalan ksm tekil etmektedir. Gcnn dorua eritii dnemlerde Diclenin dousundaki topraklarla, Anadolunun gney kysn da topraklar arasna katmtr. Mitanni, gneyde Orta Frat vadisi zerinde dorudan egemenlik kurmutur. Bunun sonucunda belki de Babil devleti ile dorudan snrlara sahip olmulardr. Devletin snrlarnn kuzeyde nereye dek ulat ise gnmzde tam olarak saptanamamtr. Bakenti, Vaukanni olmakla birlikte, bu kentin yeri de henz bulunamamtr. Byk olaslkla kuzey Suriyede bir yerlerde, Habur nehrinin kaynann yaknlarnda207 olduu sanlmaktadr. Mitanni lkesinde daha ok Hurri kkenli toplumlar yaamtr. Hurriler Kuzey Mezopotamyaya nc binyl sonlarnda gelmi ve ikinci binyln ilk yarsnda bu blgede baz yerel krallklar kurmulardr. Bunlardan Elaz blgesindeki uwa ve batda ukurovadaki Kizzuwatna gibileri, ikinci binyln ikinci yarsnda da adlarndan sz ettirmilerdir. Hurri-Mitanni devletinin nfus ounluunu Hurriler oluturmakla birlikte, birok yerde Sami ve Hint-Avrupa kkenli toplumlar da youn biimde varlklarn korumulardr. rnein lkenin dousunda Asur ve Amurrularn devam olan halklar, batda Alalah, Ebla, Halep, Emar ve Katna gibi nemli baz merkezlerde ise Bat Sami grubundan toplumlar ounluu tekil etmilerdir. Devletin ynetici slalesi ve krallar Hint-Avrupa kkenli Mitanni toplumunun yelerinden olumaktayd. lkede nfusun ne kadarn temsil ettii bilinemeyen bu sava toplum blgeye byk bir olaslkla ikinci binyl iinde yerlemilerdir. Mitra, Varuna, ndra, Nasatya, Veda gibi Hint kkenli tanr adlar ve atlkla ilgili teknik terimler blgeye bunlarla birlikte

207

Mieroop, 2006: 181.

72 gelmitir.208 ada dier bir Hint-Avrupa kkenli topluluk olan Kaslar ve Mitanniler, atl yani at kltrn, Mezopotamya kltrne katmlardr. At kltrne uygun olarak, Mezopotamyada o zamana kadar tatbik edilen idare sistemi deiiklie uramtr. Atn hafif harp arabalarnda kullanlmas ile sava teknii deimi ve bylece feodalizm denilen derebeylik rejimi kurulmutur.209 Atlarn yetitirilmesi ve yartrlmasyla ilgili Hurri kitapklar gnmze ulamtr. Bu metinlerde geen Hint-Avrupa kkenli baz teknik terimler, Mitanninin ve Asya tipi ufak atn olas dou kkenlerini yanstmaktadr.210 Ayrca nasyada bir dehet esi olarak grlen l yakma gelenei de Mitanni krallar tarafndan uygulanm ve yaygnlatrlmtr. Mitanni krallarna ait kral listeleri bulunmadndan tm Mitanni krallarnn hkmdarlk sreleri tam olarak bilinememektedir. Bu devlet hakkndaki en erken gndermelere Msrn 18. slalesi zamannda Kuzey Suriyeye yaplan seferlerin kaytlarnda rastlanmaktadr. Ancak onlarn seferleri de pek ok Mitanni kralyla ilikilendirilebilir. Ayrca bu dnemde blgede birok yerel krallktan sz edilmesi, henz merkezi tek bir devletin kurulamad anlamna da gelebilir. Ksacas bu devletin zellikle de erken tarihi bizim iin gizemini korumaktadr. Sami ve Hurri kkenli kent devletlerinin nasl bir sreten getikten sonra Mitannili krallarn ynetiminde byk bir g haline geldikleri ak deildir. Hititlerin Halepi ykmalar sonucunda oluan g boluunun yeni bir devletin ortaya kn salam olabilecei dnlmektedir.211 Bununla birlikte Msrdaki Tel El-Amarna arivindeki belgelerden, Hurri-Mitanni devletinin on beinci yzyl balarnda blgede gl bir devlet haline geldii anlalmaktadr.

208 209

Krolu, 2006: 124125. Knal, 1983: 19. 210 Oates, 2004: 92. 211 Mieroop, 2006: 181.

73 On beinci yzyln ilk yarsna gelindiinde Mitannilerin kral Parrattarnann batda Kizzuwatna, douda Nuzi ve gneyde Terkann da dhil olduu bir blgeye egemen olduu grlmektedir. Parrattarnann banda bulunduu Mitanni devleti, bat Asyann en gl devleti ve on sekizinci yzyl balarnn Msr hanedannn bu blgeye yaylmasnn nndeki tek engeldir. Devlet, Mitanni kralna bal yerel hkmdarlarca ynetilen pek ok vasal blgeden olumaktadr. Bu durum en iyi, gneybat Anadoludaki Alalahta bulunmu olan otobiyografik bir yaztta grlmektedir. Yaztta yerel kral drimi bu kentte iktidar nasl ele geirdiini ve kendisinin Mitanni kral Parrattarnadan himaye ve destek grdn bildirmektedir. Bu metin Mitanni kralnn gneybat Anadolunun bu blgesinde balca g olduunu ve vasallar olan yerel krallar araclyla hkm srdn gstermektedir. Kuzey Suriye ve Kuzey Mezopotamyadaki Mitanni ynetimi on drdnc yzyl ortalarna kadar gcn korumutur. Msrn 18. Slale firavunlarndan II. Amenophis nderliinde dou Akdeniz ky eridini ele geirmek iin yaptklar seferler onlar Sautatar ynetimindeki Mitanni ile kar karya getirmitir. Balangtaki dmanca ilikilerin ardndan Msr, Mitanniye mttefik muamelesi yapmaya balamtr. Msr firavunlar III. ve IV. Tutmosis, on beinci yzyl sonu ve on drdnc yzyl balarnda da Hurri-Mitanni lkesiyle ilgilenmeyi srdrmlerdir. Ancak bu dnemde MsrMitanni ekimesi, bir dizi evlilikle glendirilen diplomatik antlamalarla sonulandrlmtr. M.. 1365 ila 1335 arasnda Mitanni devleti bir dizi i ve d sorunla karlamtr. Devlet iinde, kraliyet ailesinin iki kolu taht iin rekabete girierek d glerden yardm istemilerdir. Bu durumdan yararlanan Hitit kral uppiluliuma, Kuzey Mezopotamya ve Suriyede Hitit egemenliini yeniden kurmutur. uppiluliuma, Mitanni kral Turattay yenerek Mitanni devletini Hattuaya bal bir krallk haline getirmitir. Turattann bir saray entrikas sonucu ldrlmesi zerine yerine Hitit yanls olu attivaza tahta geirilmitir. Bylece devletin bats Hitit kontrolne girmitir. Doudaysa Asur hkimiyeti kurulmutur. Msr ise belki de

74 kuzeybat Suriyedeki kontroln zaten yitirmi olduundan hibir

mdahalede bulunamamtr. Bunun sonucunda Mitanni devleti blgenin sper gc olmaktan kp Hitit kralnn vasal haline getirilmitir.212 Hurri-Mitanni devletinin tarih sahnesinden ekilmesi ise Hitit

saldrlarndan deil, Asurun ykselii ve blgede yeniden sz sahibi olma sreciyle ilgilidir.213 uppiluliumann lmnden sonra Asurlular Hitit gcnn zayflamasndan faydalanarak blgede yeniden bask kurmaya balamlardr. I. Adad-nirari (M.. 13051274) ve I. Salmanassar (M.. 12741245) dnemlerinde devletin ekirdek blgesi yava yava Asur topraklar haline getirilmitir. M.. 1400lerde Mitanni kuvveti iyice zayflamtr. Bundan yararlanan Asur, Erbil ve Nineveyi ele geirmitir. ki yzyl zarfnda bu mntka, Samilere has olan abuk asimile olma kabiliyetince hzla Asurlamtr. Yalnz bu blge toplumlarnda Hurri tesirinin izleri kalmaya devam etmitir.214 Asurlular ele geirdikleri yerlerde yerel bir hanedann bata kalmasna izin vermiler ama hkmdarlarn kendi vasallar olmaya zorlamlardr. Asurlularn her zaman Hanigalbat olarak sz ettikleri Mitanni devletinin kalntlar Asurlulara sk sk direnmilerdir. Hatta bunlar, Hititlerden ve Kuzey Suriyenin sonralar byk nem kazanacak yeni bir halk olan Aramilerden yardm istemiler fakat tm abalarna ramen baarl olamamlardr. Hurri-Mitanni devleti, Kuzey Suriye ve Kuzey Mezopotamyada on nc yzyln ilk eyrei iinde siyasi sahneden ekilmesine karn brakt kltrel miras, yerel krallklar ve blgeye egemen olan Asur tarafndan sahiplenilmitir. Mitanni kltr, zellikle Mezopotamya ve Eski Suriye kltrlerini de iine alan derleme bir kltrdr. Kralln gl olduu M..15. yzyl ve 14. yzyln ilk yarsnda Dou Akdeniz kylar ve Msr ile

212 213

Mieroop, 2006: 183. Krolu, 2006: 127. 214 Knal, 1941: 1047.

75 youn bir ticari iliki kurulmu ve bu durum kltrel etkilerin snrlarn geniletmitir.

B - HURR-MTANN DEVLETNN HTT DEVLET LE OLAN SYAS MNASEBETLER

Eski Babil devletinin ikinci binyln ortalarna doru yklmasyla Gney Mezopotamya Kassit hkimiyetine girerken, Kuzey Suriye ve Kuzey Mezopotamyadaki Hurri toplumlar, Hint-Avrupa kkenli Mitannili yneticiler nderliinde blgesel bir g haline gelmeye balamlardr. Mitanniler, nasyaya getirdikleri manevra kabiliyeti son derece fazla olan iki tekerlekli hafif harp arabalar sayesinde, Hurrilerin oturmakta olduu Kuzey Suriye ve Gneydou Anadolu topraklarn istila etmilerdir. Hurrileri egemenlikleri altna alarak, bu blgede gl bir Mitanni devleti kurmay baarmlardr.215 M.. ikinci binyln balarnda Kassit, Hitit ve Mitannilerin Eski nasyaya doru ynelen gleri sonucunda Dicle nehrinin yukarsnda yer alan Hurriler yerlerinden oynamlar ve giderek btn nasyaya yaylmlardr.216 Kuzey Mezopotamyaya nc binyln sonlarnda gelen Hurriler, bu blgede Akad krallar iin sorun oluturmulardr. kinci binyln ilk yarsna gelindiinde ise Huriler, bu blgede baz yerel krallklar kurmay baarmlardr. Bunlardan kuzeyde Elaz blgesinde uwa ve batda ukurovadaki Kizzuwatna gibileri ikinci binyln ikinci yarsnda da varlklarn devam ettirmilerdir.217 Hurrilerin Anadoludaki varlna ilk defa iaret eden Akadlar (M.. 23502150) ana ait olaylar yanstan mcadelenin kral anlamna gelen
215 216

Memi, 1988: 57. Alpman, 1998: 28. 217 Krolu, 2006: 124.

76 ar tamhari metinleridir. Anadolunun yazsz, tarih ncesi devirlerine k tutan bu ivi yazs vesikalarda Akad kral Naram-Sine kar savaan, mahalli Anadolu krallarnn adlarndan sz edilmektedir. Bu isimlerden bazlar Hurri ahs isimleri iinde gemekte olup, bunlardan Pampa adnn Nasi Pampa, Zili Pampa eklindeki varyasyonlar Nuzi (Yorgantepe) metinlerinde yer almaktadr.218 Anadolunun tarihi devirlerine girdii Asur Ticaret Kolonileri zamannda da (M.. 20001750) Anadoluda Hurriler bulunmaktadr. Hitit Anadolusunda Boazky (Hattua) metinlerinden anlaldna gre, Anadoluda nemli lde bir Hurri nfusu bulunmakla beraber Hititlerin Hurrilerle ilk mnasebetlerinin dostane olmad anlalmaktadr. Mitanni ya da baka belgelerde geen adyla Hanigalbat ile Hititlerin ilikileri, Hitit yaylma siyasetinin Kuzey Suriye zerinde younlamasyla ortaya kmtr. Hititler btn tarihleri boyunca devletin siyasi ve iktisadi karlarn Kuzey Suriyede grmlerdir. I. Hattuili ve I. Murili dneminde bu blgelere giren Hitit kuvvetleri Yukar Mezopotamya ve Kuzey Suriyedeki baz Hurri prenslerinin askerleriyle atmlardr. Hitit kral I. Hattuilinin anallerinden rendiimize gre, bu kral, yapm olduu Halep seferi esnasnda Hurrilerle uramak zorunda kalmtr. I. Hattuili ilk nce Hurrilerin yer ald Alalaha (Tel-Aana) hcum etmi, arkasndan Ursu ehrini ele geirmitir.219 I. Hattuilinin anallerinden ayrca bu kral zamannda Anadolunun byk bir Hurri istilasna maruz kaldn da anlalmaktadr. Hurriler, I.Hattuilinin batya sefer yapt bir srada bakent Hattua dndaki btn Hitit lkesini igal etmek suretiyle byk bir askeri ve siyasi stnlk gstermilerdir.220 Hattuili anallerinde bu durumu bana yalnz Hattua kald221 diye ifade etmektedir. Bu dneme ait Hitit metinlerinde, Hurriler terimiyle Halepi Hattilere kar destekleyen Suriyedeki ok sayda
218 219

Alpman, 1998: 28. Alpman, 1998: 29. 220 Erzen, 1984: 22. 221 Knal, 1974: 413 v.d.

77 g kastedilmektedir. Hattuili yitirilen topraklar yeniden ele geirmek iin etin savalar vermi ve daha nce zerine yrd anahuitta kentinin yeni bir isyann bastrmak zorunda kalmtr.222 Hattuili, uzun uralar sonucunda yitirilen topraklar tekrar ele geirmi ve Hatti lkesinde bar tesis ederek durumu kontrol altna almtr. I. Hattuiliden sonra Hitit tahtna geen olu Babil fatihi I. Murilide (M.. 1550) Halepe sefer ederken Hurrilerle uramak zorunda kalmtr. Halep antlamasnda, I. Muriliden II. Tuthaliya zamanna kadar cereyan eden olaylara temas edilmemektedir. Bu da yaklak 100 senelik bir zaman kapsamaktadr. Bu durum Anadoluda bir Hurri stnln dndrmektedir.223 Nitekim bu zamanda Hitit vesikalarnda Kizzuwatna olarak gsterilen Dou Kilikyada (ukurova ve Amik ovas) Hurrilerin hkim bir rol oynadklar anlalmaktadr.224 Babil seferinden dnen Hitit kral I. Murilinin Boazkyde (Hattua) ldrlmesinin ardndan Anadoluda, hemen her Hitit kralnn selefini ldrd ve Hitit tarihinde Gasp Krallar diye anlan dneme girilmitir. Telepinuun Fermanndan rendiimize gre, Hitit merkezi devletinin bu i karklndan yararlanan Huriler, Anadolunun ilerine kadar ilerlemilerdir. Hitit kral I. Muriliyi ldrerek Hitit tahtn ele geiren Hantili, Hurrilerle yapm olduu savalarda kralie eini ve oullarn kaybetmitir.225 Hantiliyi bertaraf eden kral Zidanta zamannda durum daha da ktye gitmitir. Hurriler ukurovada (Kilikya) Kizzuwatna devletini kurmulardr. Yukar Mezopotamya ve Kuzey Suriye blgesinde ise nasyaya g etmi olan Ari Mitannilerle birleerek Hurri-Mitanni devletini kurmulardr (M.. 1500 1350). Hatay yresinde Alalahda (Tel Aana) Hurrilerin varl

222 223

De Martino, 2003: 39. Alpman, 1998: 30. 224 Erzen, 1984: 21. 225 Knal, 1974: 417.

78 grlmektedir. Hitit krallar Zidanta ve Telepinu, Kilikya kaplarn tutabilmek iin Kizzuwatna krallar put-Ahu ve Pallia ile antlama yapmlardr.226 Kizzuwatna devleti, Alalah devleti ve merkezi Vaukanni olan feodal Hurri-Mitanni devleti, Hitit devletinin Suriye politikasn olumsuz ynde etkilemilerdir. Hurrilerin Anadolu iin tekil ettikleri tehlikeli durum Hitit byk kral II. Tuthaliya zamannda ortadan kalkmtr. II. Tuthaliya, Halep ehrini zapt ederek Suriyede Hitit hkimiyetini tesis etmeyi baarmtr.227 Bylece Hititler, Ege glerine kadar srecek (M.. 1200) Kuzey Suriye hkimiyetini kurmulardr. M.. ikinci binyln ortalarnda Hurri-Mitanni devleti Yakndounun en kuvvetli siyasi gc haline gelmitir. Kuzey Suriye ve Kuzey Mezopotamyadaki Mitanni ynetimi 14. yzyl ortalarna kadar bu gcn korumutur. Yaklak olarak M.. 1365 ila 1335 arasnda Mitanni devleti bir dizi i ve d sorunla karlamtr. Devlet iinde, kraliyet ailesinin iki kolu taht iin rekabete girerek d glerden yardm istemilerdir.228 Bu durumdan yararlanmak isteyen Msr ve Hitit devletleri blge zerinde hkimiyet kurmak amacyla mcadeleye girimilerdir. Bu dnemde Hitit kral olan uppiluliuma, Kuzey Suriyeye yapt ilk seferde baarl olamam; Mitanni kral Turatta Hititlerden elde ettii baz ganimetleri Msra hediye olarak gndermitir. Hitit kral uppiluliuma nce lkenin batsndaki Kizzuwatna ile anlaarak onu kendi safna ekmi, ardndan da Dou Akdeniz ky blgesini ele geirerek Msr ile Mitanninin blgedeki karlarn engellemitir. Ardndan da Turatta nn zerine giderek onu yenmi ve Suriyede Hitit kontrolnde bir ynetim oluturma abasna girimitir.229 Bu dnemde Turatta nn byk olu II. Artatama, devletin kuzey tarafndaki araziyi alarak, buralarda oturan Hurri kavimlerine izafeten bir Hurri Krall kurmutur. uppiluliumada, Artama ile elimize gemeyen bir antlama
226 227

Alpman, 1983: 297. Knal, 1947: 113. 228 Mieroop, 2006: 182. 229 Krolu, 2006: 127.

79 yaparak, Hurri devletini resmen tandn beyan etmitir.230 Bylece uppiluliuma, parala ve ynet prensibine uygun olarak, dmann ikiye blp iyice zayflatmtr. Hitit kral, Mitanni Devletinin idari merkezi Vaukanni zerine yryerek Turatta y malup etmitir. Mitanni kral, bu beklenmedik yenilgi zerine kam ve kat yerde oullarndan biri tarafndan ldrlmtr. Mitanni Kral Turatta y yenerek Hurri lkesini ele geiren uppiluliuma, Mitanni devletinin kendisini yok etmemitir. Aksine Turatta nn olu attivazay tahta kararak bu lkeyi Asurlulara kar korunma blgesi olarak kullanmtr.231 Bylece bir dnemlerin byk devleti Mitanni, Hitit devletine tabii vasal bir devlet durumuna getirilerek bana da kukla bir kral geirilmitir. uppiluliuma, attivazay kzlarndan biriyle evlendirmi ve vasal haline getirmitir. Hatti kralna kar grevleri bir antlamayla belirlenmitir. Bylece devletin bats Hitit kontrolne girerken doudaysa Asur hkimiyeti kurulmutur. Msr ise belki de kuzeybat Suriyedeki kontroln zaten yitirmi olduundan hibir mdahalede bulunamamtr. M. 1365 ila 1335 arasnda Mitanni devleti blgenin sper gc olmaktan kp Hitit kralnn vasal haline getirilmitir. Hititler Mitanni devletinin kalntlarnn ayakta kalmasna izin vermilerdir. Bu nedenle attivazadan sonra pek ok kii tahta karlmtr. uppiluliumann lmnden sonra Asurlular Hitit gcnn zayflamasndan faydalanarak blgede sz sahibi olmaya balamlardr. M.. ikinci binyln son eyreinde Hurri-Mitanni devletinin tamamen knden ve M.. 1200 yllarnda Hitit imparatorluunun yklmasndan sonra, Hitit kaynaklar da bu devlet hakknda bilgi vermemektedirler. Hurriler, Hititlerle temaslar esnasnda gerek din asndan, gerekse edebi ve kltrel ynden de Anadoluyu etkilemilerdir. Hurrilerin zellikle
230 231

Memi, 2002: 100. Akurgal, 1998: 80.

80 kltrel sahada Hititler zerindeki nfuz ve tesirleri Byk mparatorluk devrinde (M.. 14501180) ok artm ve kk salmtr. Hatttua arivlerinde M.. 13. yzyl sonuna kadar giden belgelerde Hurca yazl metinler ele gemitir. Bu metinlerde Hitit dini ile mitolojisindeki Hurri unsurlar ak bir ekilde grlmektedir. Edebi ynden de durum bundan farkl deildir. Hem Hitite hem de Hurrice yazlm birok masal ve efsaneler bulunmutur. Ayrca Hitit hanedanna ve sarayna mensup kimselerin Hurrice ahs adlar tadklar grlmektedir. Hitit krallarnn Hurrili kadnlarla evlendikleri de bilinmektedir. M.. drdnc binyla kadar varlklarn karabileceimiz Hurriler, deiik zamanlarda, nasyann farkl corafi blgelerine gelerek buralara yerlemilerdir. Zamanla bu corafyann her tarafna yaylmlardr. Hurriler, kendi z kltrlerini korumann yannda, Mezopotamyann Sumer-Sami kltr etkisinde de kalmlardr. Kendi kltrleri ile birlikte Sumer-Sami kltrn de gittikleri her yere tamlardr. Hitit Anadolusuna siyasi ve kltr tarihi bakmndan izleri gnmze kadar uzanan etkilerde bulunmulardr.

81

BENC BLM ORTA ASUR DEVLETNN HURR-MTANN DEVLET LE OLAN MNASEBETLER

A - ORTA ASUR DEVLETNN ORTAYA IKI

Mezopotamya tarihinde Dounun Romallar olarak tannan Asurlular, gerekte tpk Romallar gibi gl ve disiplinli bir ordu sayesinde askeri karakterde bir devlet kurmulardr. Yine Romallar gibi kk bir ehir devletinden, Asur kenti merkez olmak zere byk bir imparatorluk vcuda getirmilerdir.232 Asur (Asur) sitesi, tanr Asur adna kurulmu ve kurulu tarihide tam olarak bilinmeyen bir ehirdir. Asur kenti Dicle rmana bakan kayalk bir burnun stne kurulmutur. Kalat arkat olarak bilinen alanda en ge M.. 2400 ylndan beri yerleme grlmektedir.233 Burada oturan halk da bu kentin adn tamtr. Kuzey Mezopotamyann nemli bir kenti olan Asur, siyasi g dengelerinin yer deitirmesi sonucu zaman zaman nemini yitirmi gzkmekle birlikte, yaklak iki binyl boyunca ynetici slalesi ve tapnaklaryla varln korumutur. Asuru bamsz bir ehir haline getiren kral luumadr (M.. 2000). Daha sonraki krallar lkenin imar iin almlardr. M.. 1900lerde Asur krall giderek glenmi ve tarih sahnesine kmaya balamtr. Hammurabi slalesinin Babil evresinde egemen olduu ikinci bin yln ilk yarsnda kuzeyde Eski Asur Krall I. ami-Adad nderliinde Orta Dicle Vadisinin en nemli devleti haline
232 233

Memi, 2007: 179. Roaf, 1996: 148.

82 gelmitir. Bu dnemde izlenilen politik genilemeye paralel olarak hzl bir yaylma politikas sonucunda Anadoluya kadar ulalm ve bu topraklara giden ticaret yollar ele geirilmitir. Bu dnemde Asur ve Anadolu arasndaki topraklarda siyasi egemenlik kuran g ayn zamanda bu gzergh zerindeki ticaret yollarnn kullanmn da tekeli altna alm oluyordu. Asurlular da bu ereve de Kuzey Mezopotamyaya hkim olmakla AsurAnadolu arasndaki ticarete gvenlik salam ve tekel kurmulardr.234 Asur bu dnemde, Anadolu ile kurulan ve ksa bir kesinti dnda yaklak olarak 150 yl kadar devam eden (M.. 19201750) organize bir ticaret faaliyetinin merkezi durumuna gelmitir.235 Eski Asur devletinin mr uzun olmamtr. I. ami -Adaddan sonra gcn kaybeden Asur devletini Babil hkmdar Hammurabi, Babile balamtr. Asur, M..1500l yllardan itibaren Hurri-Mitanni devletinin egemenliinde Kuzey Mezopotamyadaki eski bir krallk merkezi olarak kalm ve uzun sre uluslararas ilikilerde ad anlmamtr. Ancak M.. 14. yzylda Hurri-Mitanni devletinin Hitit hcumlaryla zayflamasndan sonra yeniden bamszlna kavuarak Yukar Mezopotamya, Gneydou Anadolu ve hatta Babili de egemenlii altna alabilmitir. Bylece Asurlular Mezopotamyann Babillilerden sonraki egemeni olmu ve Babil devletinin yntemlerini benimsemilerdir (Harita 6). M.. 14. ila 11. yzyllar arasnda Asur, Asur kenti etrafnda kurulmu kk bir devletten nemli bir blgesel devlete ve de blgesel ilerde nde gelen bir oyuncuya dnmtr. Kraliyet yllklarnda236 bu baarlar krallarn bitmek bilmez seferlerinin sonucu olarak gsterilmektedir. Mitanni devletinin

zelik, 2004: 42. Krolu, 2006: 131. 236 Orta Asur dneminin sonlarnda, I. Tiglatpileserin (11141076) hkmdarlk dnemi srasnda askeri olaylarn kronolojik olarak dzenlenmi en ayrntl anlatlarn sunan ve kraliyet yllklar (Annal) ad verilen yeni bir yazma gelenei ortaya kmtr. Yllklarda kraln nerelere sefer dzenledii, nereleri fethettii, beraberinde hangi ganimetleri getirdii ve tasarladklar byk projeleri kronolojik bir biimde yl yl anlatlmaktadr. Ancak bu yllklarda yalnzca Asur krallarnn baarlarna yer verilmi, baarszlklardan asla sz edilmemitir. .
235

234

83 zayflamaya balad dnemde, Asur kentini yeniden blgesel bir krallk merkezi haline dntrme abasn balatan ilk kral I. Asur-uballittir. Asuruballit (M.. 13651330) Asurun ekirdek blgesinde, yani doudaki ovalarda ve Dicle vadisinde, Asur kentinden kuzeyde Toros dalarna dek egemenlik kurmay baarmtr. Hititler batdan Mitanni krallna saldrdklarnda Asur-uballit bu devletin doudaki topraklarn ilhak etmeyi baarmtr. Asur-ubalit, kendisini uluslararas neme sahip bir kral olarak kabul ettirmeyi baarmtr. Amarna arivinde Msr kralna yazm olduu ve en azndan Mitanni kralna eit bir stat talep ettii iki mektup bulunmutur.237 Asurun blgede glenmesinden rahatszlk duyan Asur-uballitin ada III. Babil devleti kral Karaharda, Asurun Babil zerindeki basksn hafifletmek iin Asurlu bir prensle evlenmitir. Bu yolla Babili ksa bir sre iinde olsa Asur tehdidinden uzak tutmutur.238 Ama Asur balantsndan Babil holanmam ve Karaharda tahttan indirilerek yerel bir isyan srasnda ldrlmtr. Bunun zerine Asur kral Asur-uballit, Babil kentine mdahale ederek Kassit sarayndan Burnaburian olu Kurigalzu Sehruyu tahta karmtr. Bu mdahale M.. 14. yzylda Asur etkisinin doruk noktasdr.239 Ancak Asur-uballitin lmnden hemen sonra Asur ile Babil arasndaki iyi ilikiler bozulmu ve yeniden blgesel stnlk iin atmalar balamtr. Gneydoudan Elam saldrlarna kar koymaya alan Babil, Asur basksyla iyice zor duruma dmtr. Asur-uballitin lm zerine Asurun gc geici olarak gerilemi ve ilk ardllar uluslararas nfuz sahibi olmay baaramamlardr. I. AdadNirariden (M..13051274) itibaren bu durum tersine dnd. I. Adad-Nirari hem Kuzey Suriye hem de Gney Mezopotamya ilerine doru genileyerek Asuru blgenin en gl devleti haline getirmeyi baarmtr. Asur yaztlar, I. Adad-Nirarinin Babil ve Hititlerin vasal olan Hanigalbat lkesi zerine
237 238

Mieroop, 2006: 215. Memi, 2002: 190. 239 Oates, 2004: 97.

84 seferler dzenleyerek etkinlik alann genilettiini bildirmektedir.240 Yerine geen olu I. Salmanassar (M.. 12741245), artk iyice klm ve zayflam olan Hurri-Mitanni devletini yenerek kendisine bal bir devlet haline getirmitir. Blge halkn da baka yrelere g etmeye zorlayarak blgede gvenlii salamtr. Salmanassar, Kuzey Suriye dnda Dou Anadolu ile de ilgilenmi, bu blgede kabileler halinde yaayan Uruatri ve Nairi gleriyle arpmtr. Orta Asur krallar batda Frat nehrine, kuzeyde de Yukar Dicle blgesi ve Toroslara kadar olan alan kontrol altna almay baarmlardr. zellikle Yukar Dicle blgesinde, Nairi lkesinin snrlarnda, Tuhan, Sinabu ve Tidu adn tayan garnizonlar kurarak blgeyi Asur lkesinin bir paras haline getirmilerdir. Kuzey Suriye ve Gneydou Anadoludaki eski krallk merkezleri ve kkl gelenekleri olan kentler ise Asura ballklarn bildirerek varlklarn korumutur. Asur, byk kentlerin tarmsal rn ihtiyacn karlayabilmek iin ncelikle verimli topraklar olan blgeleri kontrol altna almaya almtr. I. Salmanassarden sonra Asur kral olan I. Tukulti-Ninurta (M.. 12441208) zamannda kuzeyde Nairi241, gneyde de Babil bask altnda tutulmutur. Van Gl havzasnn batsndan balayan bir blgenin ad olduu anlalan Nairinin gney snr Mardinin kuzeyindeki Tur-Abdin (Kaiyari) dalarna kadar inmektedir. Orta Asur kral, tarm alanlar ve hammadde kaynaklarnn bulunduu blgeyi korumak, ayrca yllk ihtiyalarnn bir blmn karlamak iin Nairi toplumlar zerine yama amal seferler yapmtr. Kuzey Suriyeden byk miktarda nfus nakilleri bu dnemde de yaplmtr. G ettirilen insanlar genellikle byk kentlerin inasnda ve tarmsal faaliyetlerde kullanlmlardr. Gneydeki Babile egemen olmak ise hem kkl Sumer ve Akad mirasna sahip kmak, hem de
240 241

Krolu, 2006: 132133. Etnik ve politik bir anlam tamayp, Asur yazl kaynaklarnda corafi bir deyim olarak geen Nairinin kkenine ilikin filolojik gr ve deerlendirmeler konusunda bkz.: Tarhan, 1982: 76.

85 zengin kentleri elde etmek amacn tamaktadr. Tukulti-Ninurta, Babil kral IV. Katilia (M.. 12421235) yenmi ve onun yerine kente Asurlu bir ynetici tayin etmitir. Bu savan en nemli sonularndan biri, elde edilen ganimetlerle birlikte Babil kenti ile zdeleen ba tanr Mardukun heykelinin Asura getirilmesidir.242 Marduk bylece Asurda saygn bir konuma sahip olmu ve adna trenler dzenlenmeye balanmtr. Babilin kltr ve zellikle de din alanndaki etkisi bu olaydan sonra Asur zerinde daha belirgin bir hale gelmitir. I. Tukulti-Ninurtann iktidarnn sonlarna doru nasya dnyas byk bir g hareketine sahne olmutur. M.. 13. yzyln sonlar ile 12. yzyln balar arasnda olmak zere iki aamada cereyan eden bu harekete Ege gleri ya da Deniz Kavimleri G ad verilmektedir.243 nasya dnyasn altst eden bu byk apl kavimler hareketi hakknda Ugarit ve Msr vesikalar son derece ayrntl bilgiler vermektedir. Ayrca M.. ikinci binyln sonlarna ait yerleme merkezlerinde yaplan arkeolojik kazlar da yazl vesikalarn vermi olduu bilgileri dorulamaktadr.244 Ktlk ve toprak yetmezlii gibi nedenlerle balayan Ege gleri245 sonunda 500 yl kadar Anadolunun siyasi kaderine hkim olan Hitit mparatorluu, Gney Mezopotamyadaki Kaslar slalesi ve iyice zayflam olan Hurri-Mitanni devleti tarih sahnesinden silinmilerdir. Ayn dnemde, Babilin kuzeyinde bulunan Asur devleti ise, bulunduu corafi mevkiinin uzakl dolaysyla Ege glerinin ykc etkisinden kurtulmutur.246 I. Tukulti-Ninurtadan sonra Asur hzla zayflamaya balamtr. I. Asurre-ii (M.. 11321115) dneminde yeniden toparlanmaya balayan Asur, bu kez batdan gelerek btn Mezopotamyay etkileyen Arami glerinin basks altna girmitir. Ege glerinin sebep olduu karklklardan l
242 243

Krolu, 2006: 133135. MemiKstkl, 1992: 2728. 244 Memi, 1985: 223. 245 Ege gleri ve sonular hakknda daha geni bilgi iin bkz: Mansel, 1988: 8792. 246 Memi, 2007: 191.

86 sakinleri de yararlanmaya kalkmlar ve Amurrular gibi Bat Sami kkenli bir dil konuan Aramiler de kabileler halinde kltr merkezlerine doru akn etmee balamlardr. te bu yzdendir ki, Asur devleti geliimini yava ve devaml admlarla yapamam, deiik zamanlarda ilerlemelere ve tekrar gerilemelere maruz kalmtr. Asur kral yaztlarnda birok kez Ahlamu Aramilerine kar seferler yaptn ve onlar yendiini sylemekle birlikte abalar tehlikeyi nlemeye yetmemitir. Arami basks gittike artm ve Asur krallarnn Kuzey Suriye politikas uzun sre bu yeni tehlike zerine gelitirilen seferlere odaklanmtr. Orta Asur dneminin son gl kral I. Tiglat-pileser (M.. 1114 1074), Arami glerine kar bakent evresini koruyabilmek iin Fratn te yakasna ulaan 28 sefer gerekletirdiini belirtmektedir.247 Bu dnemde Asurun gerileyii bir sreliine durmutur. I. Tiglat-pileser, batda Aramiler ve Mukilerla savaarak Akdenize kadar ulamtr. Asurun bu yeni ykseliini Ege gleri nedeniyle Hitit devletinin yklmas ve Aa Mezopotamya blgesinin yerleik hayata geerek artk savalk zelliklerini kaybeden Kassitlerden kurtulmasnn yaratt uygun siyasal ortam salamtr.248 Gneyde Babile aknlar dzenlenmi ama Babil de buna karlk vererek Asur yaknlarndaki Ekallatumu ele geirmitir. Tiglat-pileser, kuzeyde de Van Gl kylarna dek ulamay baarmtr. Ancak bu baarlar ksa mrl olmutur. I. Tiglat-pileserin lmnden sonra Asur devleti kmeye balamtr. M.. 1050ye gelindiinde Asur ekirdek blgesine indirgenmi, Kuzey Suriyenin byk blm ve Mezopotamyann geni alanlar Aramilerin egemenlii altna girmitir.249 Asur devletinin kmesinde Arami glerinin yan sra Asurun Gney Mezopotamyadaki iktisadi kaynaklarnn Elamn eline gemesi de nemli bir

247 248

Krolu, 2006: 136. zelik, 2004: 43. 249 Mieroop, 2006: 217.

87 neden olarak kabul edilmektedir.250 Bu dnemde Sumer-Akad kltr nedeniyle ortak zellikler gsteren Mezopotamya halklarna yeni bir etnik unsur olarak Aramiler de katlmtr. Bu katlm sonucunda blgenin siyasi ve kltrel corafyas ilk etapta yeni bir kark dnem srecine girecek, hemen sonra da yeniden ekillenecektir.

B - ORTA ASUR DEVLETNN HURR-MTANN DEVLET LE OLAN SYAS MNASEBETLER

Asur, 1500l yllardan itibaren Hurri-Mitanni devletinin egemenliinde Kuzey Mezopotamyadaki eski bir krallk merkezi olarak kalm ve uzun sre uluslararas ilikilerde ad anlmamtr. Ancak M.. 14. yzyl ortalarndan itibaren Hitit mparatorluunun Mitanniyi zayflatan saldrlar ve basklar, Asurun yeniden siyasi arenada yer almasn salamtr.251 Hitit tarihinin en nemli komutan ve en baarl devlet adam olan uppiluliumann, Hitit devletini imparatorluk haline getirmesinden sonra, nasya devletleri arasndaki denge de kendiliinden deimi oluyordu. Gerekten, artk bir Mitanni devleti yoktur. Fakat Turatta zamanna kadar Mitanni devletine bal vasal bir krallk olan Asur, artk iyice kuvvetlenmitir. Asur, Mitanni egemenliinden kurtulduktan sonra hzla kendisini toparlam ve bu devletin Hititler tarafndan yklmas sonucunda da dorudan doruya Hitit devletine komu olmutur.252 Nitekim Amarna arivinde mektubu bulunan Asur kral Asur-uballit, artk kendisini bir Byk Kral gibi grerek, o devrin protokol gereince, firavuna biraderim diye hitap edebiliyordu. uppiluliumada bu tehlikeyi grmekte gecikmemitir. Vaukanninin dmesinden sonra Babile kam olan Turatta nn olu Mitanni prensi
250 251 252

Memi, 2007: 192. Krolu, 2006: 131. Memi, 1999: 68

88 Mattivazay kendisine iltica ettii zaman affetmitir. uppiluliuma, bununla da yetinmeyerek kzn ona vermi, Mitanni kralln kendisine tabi tampon bir devlet halinde yeniden tekil ettirmitir.253 uppiluliuma, Mitanni devletini tampon bir devlet engel halinde olmaya yeniden tekil Bu ettirerek suretle Asur devletinin byk genilemesine almtr. Asurun

devletlerarasna girme abalarn nleme siyaseti takip etmitir. Asur kral listelerine baklacak olursa, Mitanni egemenlii altnda kesintisiz bir biimde birok kraln tahta getii ve Asuru ynettikleri grlmektedir. Byk bir olaslkla, bu dnemde Mitanni yanda slalelerin liderleri kent ynetimine getiriliyor ve bunlar da kendilerini kral listelerine gerek birer kral gibi yazdrmlardr. Bu krallarn ann kkenlerine, etkinliklerine ve yaadklar dneme ait hibir bilgi yoktur. Genel olarak ikinci binyln ikinci yars Orta Asur olarak adlandrlsa da Asur krallar ancak Asuruballit (M.. 13651330) ile I. Tiglat-pileser (M.. 11141074) arasndaki zaman diliminde etkili olabilmilerdir. Mitanninin zayflamaya balad dnemde, Asur kentini yeniden blgesel bir krallk merkezi haline dntrme abasn balatan ilk kral Asuruballittir. Asur-uballit, Asurun ekirdek blgesinde, yani doudaki ovalarda ve Dicle vadisinde, Asur kentinden kuzeyde Toros dalarna dek egemenlik kurmay baarmtr. Hititler batdan Mitanni krallna saldrdklarnda Asuruballit, bu devletin doudaki topraklarn ilhak etmitir. Mitanniye bal olan Nuzi ve Arrapha gibi kentlerin ele geirilmesiyle Zagroslara, kuzeyde de Toroslara kadar olan blgeyi Asura balamay baarmtr. Asur-uballit, kendini uluslararas neme sahip bir kral olarak kabul ettirmitir. Amarnada Msr kralna yazm olduu ve en azndan Mitanni kralna eit bir stat talep ettii iki mektup bulunmutur.254 Asur-uballitin lm zerine Asurun gc geici olarak gerilemi ve ilk ardllar uluslararas nfuz sahibi olmay baaramamlardr.
253 254

Memi, 2007: 189. Mieroop, 2006: 214215.

89

Orta Asur krall, I. Adad-nirariden (M.. 13051274) itibaren hem Kuzey Suriye, hem de Gney Mezopotamya ilerine doru genileyerek blgenin en gl devleti olmutur. Asur yaztlar, I. Adad-nirarinin Babil ve Hititlerin vasal olan Hanigalbat lkesi zerine seferler dzenleyerek etkinlik alann genilettiini bildirir. uppiluliumann, iktidarnn sonlarna doru gerginleen ve Muvattali dneminde kopma noktasna gelen Hitit-Msr ilikileri, Asur iin bulunmaz bir frsat oluturmutur. Gerekten, Asur vesikalarndan renildiine gre, Asur kral I. Adad-nirari, Mitanni kral attuvara ile olu Vaaattay malup etmitir.255 Hitit kral Muvattali, Kade harbinin hazrlklaryla megul olduu iin, Asur kralnn bu saldrsna kar herhangi bir karlk verememitir. I. Adad-nirariden sonra yerine geen olu I. Salmanassar (M.. 12741245) Hitit ordularnn Kuzey Suriyeden ekilmesi zerine bir Hitit vasal olan Mitanni memleketine taarruz etmitir.256 I. Salmanassar, bu devletin gney ve dou ksmlarn istila ederek kaleler ve idari merkezler kurmutur.257 Bunun sonucunda artk iyice klm ve zayflam olan HurriMitanni devleti tarih sahnesinden silinmi oluyordu. Salmanassar, bu blgeyi Asur lkesinin bir paras yaparak kendisine bal bir devlet haline getirmitir. Blge halkn da baka yrelere g etmeye zorlayarak blgede gvenlii salamtr.258 Salmanassar, ilgi alann Kuzey Suriye ile snrlamam; Dou Anadolunun dalk blgelerinde kabileler halinde yaayan Uruatri ve Nairi gleriyle de arpmtr.259 Adlar kaytlarda ilk kez bu dnemde anlan Uruatri kabileleri, sonralar 9. yzyl ortalarnda, Van Gl evresinde Asura rakip olacak gte bir devlet kuran Urartularn atalardr.

255 256

ilingirolu, 1984: 4. Memi, 1999: 68. 257 Mieroop, 2006: 215. 258 Krolu, 2006: 133. 259 Memi, 2007: 190.

90

ALTINCI BLM ORTA ASUR DEVLETNN URARTU DEVLET LE OLAN MNASEBETLER

A I. SALMANASSARIN (M.. 1274 1245) ANADOLU POLTKASI VE URARTU DEVLETNN ORTAYA IKI

Van Glnn gneydou sahilindeki bakenti ile Urartu Krall, zellikle Asur imparatorluk devrinde, Bat Asyann siyasi tarihinde nemli bir rol oynamtr (Harita 7). Urartu devleti, bir taraftan kuzeyin yar medeni kabilelerinin gney ynndeki aknlarn kontrol altnda tutarken, dier taraftan Asur ile olan mcadelelerinde Dou Anadolu ve civarnda oturan kavimlerin, bir mddet iin kuvvet kayna olmutur.260 Dou Anadolu yksek yaylasnn gneyinde yer alan Gneydou Toroslar, Anadolunun batsnda bulunan en geni dalar oluturmaktadr. Bu dalar trmanlmas olanaksz doruklar ve sk allklarla rtl dik yamalar ile insanlarn hareket yeteneklerini tmyle ortadan kaldran almas zor birer engel tekil etmilerdir. Van Glyle Asur arasndaki dalarn Asur fetihlerini engellemesi, Urartu krallna yaayp geliebilme olana salamtr. Asur ordular yksek blgelerdeki Urartu kentlerine ulamay baardklar zaman bile bunlar igal etme gcnde ya da isteinde deillerdir.261 Asurun zaferlerine ramen o, hibir zaman bamszln kaybetmedii gibi, Asurlular da Dou Anadolu ve Toroslarn iddetle arzu edilen zengin madenlerine hibir zaman sahip olamamlardr. Ksacas Asur krallar,

260 261

Memi, 2002: 172. Roaf, 1996: 172.

91 Urartu ordularna deil, fakat Urartu memleketinin corafi artlarna boyun emek zorunda kalmlardr.262 Urartu tarihi, siyasi, kltrel ve ynetim ekillerinin yapsal

karakterlerine gre iki ana devreye ayrlmaktadr. M.. 13. yzyln ilk eyrei ile M.. 9. yzyln ilk yars arasndaki dnem, youn Asur tehlikesi ve saldrlar karsnda Feodal Beylikler tarafndan oluturulmu, Uruatri ve Nairi Konfederasyonlarnn egemen olduklar devredir. Bu dnemde kkenleri M.. III. bin yla dayanan kabile ve feodal beylik dzeni sregelmektedir. Bu nedenle bu devre, Urartunun arkaik a olarak adlandrlmaktadr. M.. 9. yzyln ikinci yars ile M.. 6. yzyl balar arasndaki devre ise Eski Anadolu ve n Asyann siyasi ve kltr tarihi literatrnde klasik anlamda Urartu devleti olarak tanmlanan Krallk devridir.263 Kralln ilk yeri, Van Glnn dou ve gneydou sahilleridir. Ancak, yaplan fetihlerle devletin snrlar kuzeyde Gke Gl ve Aras nehri tesindeki Aleksandropola batda ise Frat sahiline kadar genilemitir. Van krall, Asurlular ve Babililer tarafndan Urartu olarak tannrken, branicedede Ararat eklinde gemektedir. Van kenti, takriben M.. 840da muhtemelen I. Sarduri tarafndan kurulmutur. Kent bu dnemde kralln bakenti haline gelmitir. Kentin mevkii, gayet iyi seilmitir. nk Asur hcumlarnn gelmesinden endie edilen gney taraf hemen tamamyla kayalk olup, zapt edilmesi son derece gtr. Kuzey tarafnda ise gl yer almaktadr. Gl sayesinde burada bir donanma bulundurulabilecei gibi, gerekli erzak da temin edilebilirdi. ehir, Biaina veya Biana eyaletinde yer almakla beraber Tupa olarak isimlendirilmitir.264 Urartu topraklarna yksek dalarla dar vadiler hkimdir ve ardk bir sistem oluturmayan nehirler bulunmaktadr. Pek ok nehrin kayna
262 263

Memi, 1999: 70. Tarhan, 1981: 285301. 264 Memi, 2002: 172173.

92 buradadr ve tm ynlere akarlar. Ancak aralarndan bir tek Frat ulama elverilidir. Kralln ilk merkezi, tuzlu olmas nedeniyle ime ya da tarm suyu olarak kullanlamayan Van Gldr. Halk, k aylarnda kar yznden ayrlamadklar vadi kylerinde yaamlardr. Blgede ulamn gl nedeniyle Urartular, bata Asur olmak zere dier devletlerin saldrlarndan korunmutur. Krallk, tm ynlere uzanmaktadr ve Asurun kalbine yaklat gneybat randa ve gney Anadoluda ise Asurla atmaktadr. Kralln kuzey ve dou snrlar kesin deildir, ama en parlak dneminde bugnk Ermenistan devleti, Urartu snrlar ierisinde yer almaktadr.265 Urartu Krallnn ana yerleim yeri olan Van Gl havzasnda yaplan arkeolojik kazlar, blgenin yerleik tarihinin M.. 5000 yllarna kadar eskiye gittiini kantlamaktadr. Ancak, Van Gl havzas ile ilgili tarihi olaylarn herhangi bir lkenin yazl kaynaklarna yansmas, M.. 1274 ylnda gereklemitir. Bu havzann kendine ait ilk yazl belgesi ise ok daha ge bir dneme, M.. 832 ylna kadar ortaya kamamtr.266 Bu nedenle birinci binyln ilk yarsnda ok nemli bir role sahip ve tarihin bir noktasnda blgenin en gl devleti haline gelen Urartu Krallnn tarihinin yeniden kurulmas son derece gtr. Bilgilerin ounun Asur anlatlarndan derlenmesi gerekmektedir. Elimizdeki yegne kronolojik ereve de bu anlatlardr. Bu anlatlarda Urartu hkmdarlarndan ancak bir atma sz konusu olduunda bahsedilmektedir. Urartularn kendileri de, balarda Asur dili, yazs ve kalplaryla, dokuzuncu yzyl sonlarndan itibarense Urartu diliyle baz yaztlar brakmlardr. Bunlar askeri seferlerden de bahsedilen inaat yaztlardr. Bu nedenle devletin tarihi konusunda ok az fikir vermektedirler. Dolaysyla, metinsel bilgiler Asur bak asna dayanmaktadrlar. Urartudaki arkeolojik aratrmalar tmyle da kaleleri zerinde younlamtr ve bu adan devletin yine askeri ynn vurgulamamaktadr.267 Ancak buna karn bu kralln, Dou Anadolunun
265 266

Mieroop, 2006: 253. ilingirolu, 1997: 1215. 267 Mieroop, 2006: 251253.

93 yksek yaylasnda, zellikle hayvan yetitirilmesine ve tarma elverili olan Van Gl dolaylarndaki blgelerde yaamakta olan birbirlerine komu ve akraba eitli Hurri boylarnn birlemeleri sonucu olumu olduunu bilinmektedir.268 Zaten Urartu dili zerine yaplan almalar bu halkn Hurri dilinin bir lehesini konutuunu ortaya koymutur. Hurriler, Urartu Krallndan be yz yl nce aa yukar ayn blgelerde, Dou ve Gneydou Anadoluda, Antakyaya kadar uzanan ve Hititlerle ada olan byk bir uygarlk kurmulardr .269 M.. 2. binylda Kerkk civar merkez olmak zere, Kuzey Mezopotamyaya hkim olan Hurri-Mitanni devletinin, Hitit kral I. uppiluliuma tarafndan yklmas ve paralanmas neticesinde, bu politik g tarih sahnesinden ekilmitir.270 Fakat Dou Anadolunun yksek yaylasnda yaamakta olan topluluklar, ayn dnemde Kuzey Suriyeye doru yaylmaya balayan Hititler ile ilikileri srdrmlerdir. Bu ilikiler yayla blgesinin kltrel adan gelimesinde nemli bir rol oynamtr. M.. 1200 yllarnda Hitit mparatorluu yklmtr. Hitit mparatorluunun yklna rastlayan bu dnemde Dou Anadolunun yksek yaylasnda yaamakta olan topluluklar olduka yksek kltrel ve ekonomik bir dzeye ulamlardr.271 Feodal beyliklerin oluturduu federatif bir devlet olan Hurri-Mitani siyasi teekklnn merkezi otoritesinin zayflamasyla tekrar bir takm beyliklere blnm olduu kabul edilmektedir. Orta Asur devletinin ykselii ile birlikte bu durumdan faydalanmak isteyen Asur krallar Hurri prensliklerini kendi hkimiyetlerine geirmeye almlardr. Bunun sonucunda bu tarihe kadar aralarnda herhangi bir siyasi birlik bulunmayan Dou Anadoludaki bamsz Feodal Beylikler, varlklarn korumak gayesiyle aralarnda birleerek, gneyden gelen bu byk ve kudretli dmana kar ortak bir savunmada bulunmak zorunda kalmlardr.
268 269

272

Bylece, Asur belgelerinin bildirdiine

Belli, 1982: 148. Akurgal, 1993: 175. 270 Memi, 2002: 178. 271 Belli, 1982: 149. 272 Memi, 2002: 179.

94 gre, M.. 13. yzylda Van Gl evresinden Bat rana kadar olan blgelerde bulunan Nairi ve Uruatri lkeleri ile Asur arasnda mcadeleler balamtr.273 Bu ayr siyasi varlklar muhtemelen Asur seferlerine tepki olarak glerini birletirmilerdir. Urartu tarihi hakknda en eski bilgi Asur kaynaklarna dayanmaktadr. Bu blgedeki siyasi bir rgtlenmeyle ilgili ilk gndermelere, Asur krallarnn Suriyenin kuzeyine sefer dzenleyerek Nairi ve Urartunun sonraki adnn bir eitlemesi olan Uruatri olarak tanmladklar bir devletle karlatklar on nc yzylda rastlanmaktadr. M.. 2. binyln son eyreinde Hitit mparatorluu ve Msr Krall ile birlikte Yakndounun en gl devleti olan Asur Krallnn yazl belgelerinde, Van Gl evresine askeri seferlerin dzenlendii grlmektedir. Asur Kral I. Salmanassar, krallnn ilk yllarndaki olaylarla ilgili olarak M. 1274 ylnda Urartu, eski Asurca ekli ile Uruatriye kar bir sefer yaptn, 8 memleketi zapt ederek 51 ehri tahrip ettiini kitabesinde bildirmektedir. Rahipliimin balangcnda Uruadri lkesi ayakland (benden

yabanclat ve dmanlk yaratt) ve Asura ve yce tanrlara ellerimi yukarya kaldrarak dua ettim, ordumu harekete geirdim ve gl da kalelerine doru sefere ktm. Himme, Uadkun, Bargun, Salua, Halila, Luha, Nilipahri, Zingun lkelerini, gleri ile birlikte (bu) sekiz lkeyi fethettim, Ellibir kentini ele geirdim, yaktm, mallarna hara olarak el koydum. Uruadri lkesinin tmn gnde Tanrm Asurun ayaklar nne dize getirdim. Gen adamlarm setim ve benden korkmalar ve hizmet vermeleri iin alakoydum. Dalk blgeye demeleri iin ar vergiler koydum. Tanr Asuru kmseyerek daha nce de bana kar ayaklanan gl mstahkem bir da kalesi olan Arina kentini efendilerim Tanr Asur ve yce tanrlarn yardm ile ele geirdim, tahrip ettim ve kentin zerine kudime serptim. Topladm

273

Erzen, 1984: 24.

95 tozlarn gelecek gnlere ders olsun diye Asur kentinin kaps nnde havaya savurdum. Asur kral Adad-Nirarinin olu I. Salmanassar, Asur tahtn teslim ald daha ilk ylda kuzeyinde yer alan lkelere kar bir askeri sefer dzenleme gerei duymutur. Her ne kadar yaztta geen bana kar yabanclat, dmanlk yaratt tanm, bu lkelerin nceki Asur krallar tarafndan bilindii ve hatta belki de baz askeri dzenlemeler yapldn ima etse de yazl kaynaklara yansyan ilk Asur seferi M.. 1274 ylndaki bu seferdir. Yaztta geen Uruatri lkesi, sekiz nemli blgeden ve elli bir kentten olumaktadr.274 Bu lkelerin Van Glnn gneydousundaki dalk blgede, belki de Byk Zap suyunun yukar vadisinde yer alm olduklar sanlmaktadr. Bu devirde, yani Urartunun arkaik anda henz birleik merkezi otoriteye haiz bir devletin varl kabul edilmezse de, Asur tehlikesi karsnda Uruatri ad altnda 8 lkeden ibaret bir siyasi birliin meydana gelmi olmas mmkndr.275 Ayrca, Van Gl evresindeki topraklarda yaamakta olan topluluklarnda bu birlie girmi olduklar sanlmaktadr. nk Asurca bir szck olan Uruatri etnik bir szck olmayp, dalk blge anlamnda kullanlm olan corafi bir terimdir.276 M.. 13. yzyla girildii bu dnemde bile Van Gl ve evresinde ekillenen ve eitli blge ve kentlerden meydana gelen bir siyasi oluumun ilk admlar grlmektedir. Bu oluumun nderliini, en azndan bu ada, Uruatri lkesi halk ve yneticileri yapmaktadr. Ancak bu yaztta veya daha sonraki dier Asur yaztlarnda bu siyasi birlie nderlik eden herhangi bir kiiden hi sz edilmemektedir. Herhalde Van Glnn bat ve kuzeybat blgelerinde yaayan bu halklar, ounlukla yar gebe bir yaam tarzn benimseyerek varlklarn srdrmeye almaktadrlar. M.. nc binylda Dou Anadoluya geldikleri nerilen Hurrilerin dnda bu blgede ilk kez bir
274 275

ilingirolu, 1997: 16. Erzen, 1984: 24. 276 Belli, 1982: 149.

96 halk topluluunun adna rastlanmaktadr. Uruatri lkesi halk olarak tanmlayacamz bu insanlar M.. 9. yzyln ortalarnda, yine Asurlu krallar tarafndan Urartu halk olarak adlandrlacaklardr. Asur kral I. Salmanassarn Uruatri lkesi zerine yapt seferin kaytlarnda, bu lkeyi kendisinin veya babasnn daha ncede biliyor olmasna ait veriler vardr. Asurun Uruatri zerine yapt ilk sefer M.. 1274 tarihli olduuna gre, g olaynn rahatlkla M.. 14. yzyln sonlarna tarihlenmesi mmkndr. Erken Demir an balarnda Van Gl havzasnda balayan hareketlilik Asur Krallnn dikkatinden kamamtr. Kralln kuzey snrlarnda balayan siyasi bir organizasyon yreden elde edilebilecek eitli ekonomik karlar iin bir engel tekil edebilirdi. Asurun orman ve maden rnleri ihtiyacnn karland Kuzey Suriye ve Gneydou Anadolu topraklarnda, bir baka Anadolu siyasi gc olan Hititin de gznn olmas, Asuru alternatif kaynaklar aramaya ynlendirmitir. nk bu yllarda Anadolunun tartmasz tek egemen gc durumundaki Hitit mparatorluunda III. Murili yerini III. Hattuiliye brakm ve Hitit iin ok parlak bir dnem balamtr. Asur iin bu alternatif blgelerin banda Dicle ve Frat vadileri ile eriilebilen Van Gl ve evresi gelmektedir. Btn gcn ordusundan alan Asur devleti iin demir ve bakr madenleri ok nemlidir. Mezopotamyada mevcut olmayan bu madenler ok yakndaki Dou Anadoluda mevcut bulunmaktadr. ayet bu blge ele geirilebilirse zengin demir yataklar da Asur devletinin eline gemi olacaktr. Demir madeninin dnda, Urartu memleketinde ok hzl koan, iyi cins atlarn yetimesi de, Asur iin nemlidir. Bu nedenle Asur krallar genellikle ilk seferlerini, Urartu memleketi zerine yapmlardr. Bylelikle daha sonraki seferlerin malzemesini bu memleketten temin etmilerdir.277 Bu nedenle bu yrede ortaya kacak bir siyasi rgtlenme Asurlu krallarn bu emelleri iin nemli bir engel tekil edecektir.. Bu engelin ortadan kalkmas ve kuzey snrlarnda kendilerini tehdit edebilecek bir baka gcn ortaya kmas

277

Memi Kstkl, 1992: 31.

97 tehlikesi, Asurlu krallar M.. 13. yzyln balarnda harekete geirmitir. Bu amala da Uruatri lkesine ve bu lkedeki halklar zerine birok askeri seferler dzenlenmitir. M.. 1274 ylndaki Asur seferinin Van Gl evresindeki halklar denetim altna almak amacna ulap ulamad kesin olarak bilinmemektedir. I. Salmanassarn bu blgeye saltanat srasnda bir baka askeri sefer dzenlememi olmas amaca ulaldnn bir gstergesi olarak kabul edilebilir. Bir baka olaslk ise Asurun asl enerjisini, kuzeybat komusu Hitit ile aralarnda devam etmekte olan Kuzey Suriye ve Gneydou Anadolunun egemenlii mcadelesine vermi olmasdr.278 Asur devleti bu amansz mcadele nedeniyle de kuzey lkelerinden gelecek tehlikeyi gz ard etmek durumunda kalmtr.

B I. TUKULT-NNURTANIN (M.. 1244 1208) ANADOLU POLTKASI

Asur krallar tarafndan ilk kez kullanlan Nairi ad, M.. 9. yzyla girerken tm Uruatri lkesini ien bir terim halini almtr. Urartu krallar tarafndan, ift dilli yaztlar dnda hibir zaman kullanlmayan Nairi lkesi veya lkeleri tanm, M.. 13. yzyln ortalarndan itibaren Van Glnn gney ve gneybat yreleri iin kullanlm corafi bir terimdir. Asur krallarnn M.. 13. yzyln ortalarnda Nairi lkelerine gstermi olduklar ilginin asl nedeni, yreye devam eden gler ve bu gler ile glenmeye ve rgtlenmeye balayan Uruatri ve Nairi beylerinin varldr. Nairi ad aynen Uruatride olduu gibi bir corafi terimdir. Bu topraklar zerinde yaayan halklar da Nairi lkesi halklar adn almlardr. Nairi halklarnn hangi
278

ilingirolu, 1997: 1617.

98 yreden Yukar Denizin kylarna gelip yerletikleri bilinmemektedir. Uruatri halklarnda olduu gibi kuzeyden gelmi olabilecekleri dnlmektedir. Baz yeni ngrlerde ise Nairi halklarnn Van Glnn gneyinde, Asur lkesine yakn bir konumda yaadklar ne srlmektedir.279 Bu halklarn ikinci binyln sonuna doru kuzeye hareket ettikleri ve Uruatri ve Hurri halklar ile birlikte Urartu Krallnn kuruluunda nemli bir grev stlendikleri tahmin edilmektedir. I. Salmanassardan sonra Asur kral olan olu I. Tukulti-Ninurta (M.. 12441208) zamannda kuzeyde Nairi, gneyde ise Babil lkesi zerine seferler yaplmtr. Asur kral I. Tukulti-Ninurtann tapna ve saraynda gn na kartlm olan 15 yaztnda, Dou Anadoluda Nairi lkelerini zapt ettiini, Nairilerin 40 kraln malup ederek, onlar zincire vurdurduunu, askerlerinin kanlarn dere yataklarna sel gibi akttn ve lkelerini Yukar Deniz (Van Gl) sahillerindeki lkelerle birlikte hkimiyetine geirerek haraca baladn bildirmektedir.280 Nairi lkelerinin 40 kral kk prensler manasna gelmekte olup, Uruatri yannda Nairinin ikinci bir hr kabileler topluluu meydana getirmi olduklar ve Asura kar bamszlklarn korumak iin birletikleri anlalmaktadr. Bu yenilgi zerine Nairi lkeleri, Asur kralna ok zengin armaanlar sunmu ve vergi demeyi kabul etmilerdir. Asur kral, bu zaferden sonra Tm Nairi lkelerinin kral281 olarak yeni bir resmi unvan daha tamaya balamtr. I. Tukulti-Ninurtann yllklarnda Urartular iin yeni bir terim ve buna bal olarak yeni bir de halktan sz edilmektedir. Bu terim Nairi halk ise Nairi lkesi halkdr.282 Nairi teriminin ayn zamanda Van Gl blgesini de kapsad, Van Gl iin Nairi Gl denmesinden anlalmaktadr.283 Bu nedenle, Asur yllklarnda uzun zaman Uruatri adnn yerini Nairi lkesi
279 280

ilingirolu, 1997: 18. Erzen, 1984: 2425. 281 Belli, 1982: 150. 282 Yldrm, 1994: 287. 283 Belli, 1982: 154.

99 almtr. Urartular ise kendi lkelerini M.. 9. yzyldan itibaren Biaini(li) olarak adlandrmlardr.284 Van Gl havzasnn batsndan balayan blgenin ad olduu anlalan Nairinin gney snr Mardinin kuzeyindeki Tur-Abdin (Kaiyari) Dalarna kadar inmektedir. I. Tukulti-Ninurta, tarm alanlar ve hammadde kaynaklarnn bulunduu blgeyi korumak, ayrca yllk ihtiyalarnn bir blmn karlamak iin Nairi toplumlar zerine yama amal seferler dzenlemitir. Asur kral, Cudi Dalarnn ilerine ve yukar Frat blgesine bu amala saldrm ve ele geirdii Hurrili halk srgne gndermitir.285 Kuzey Suriyeden byk miktarlarda nfus nakillerinin bu dnemde de yapld ve g ettirilen insanlarn genellikle byk kentlerin inasnda ve tarmsal faaliyetlerde altrld grlmektedir. I. Tukulti-Ninurtadan nceki Asur krallarnn askeri faaliyetlerinin balca odak noktasn bat blgesi tekil etmitir. Bu amala eski Mitanni devletinin Fratn dousundaki alann zaman ierisinde dorudan egemenlikleri altna alarak Asur topraklar haline getirmilerdir. Asurlularn Hanigalbat adn verdikleri bu devletin ilk kral balarda Asurun vasal olmutur. Bu vasal kraln ayaklanmas zerine I. Salmanassar bu devletin gney ve dou ksmlarn istila etmitir. Ele geirilen bu yerlere kaleler ve idari merkezler kurulmutur. Sonraki tarihlerde kuzey ve batdaki bir ayaklanma zerine I. Tukulti-Ninurta, Fratn dousundaki tm kuzey Suriyeyi ilhak etmitir. Asur devletinin izledii bu saldrgan d politikas onu Bat Suriyenin kontroln halen ellerinde bulunduran Hititlerle kar karya getirmitir.286 ki devlet arasnda kk aplda olsa askeri atmalar yaanmtr. Fratn dousundaki Nihriya yaknlarnda Asurla giriilen bir askeri atma Hititlerin ar yenilgisiyle sonulanmtr. Asur kral I. TukultiOktay Belliye gre Biaini(li) terimi, M.. 9. yzyldan sonra krall merkezi olan Van Gl blgesi ve tm Urartu lkesi iin olmak zere iki deiik anlamda kullanlmtr. Eski n Asyada Urartu ad daha ok yaygn olduu iin zamanla bu ad Biaini(li) yerine gemitir. Bkz., Belli, 1982: 154. 285 nal, 2002: 96. 286 Mieroop, 2006: 215.
284

100 Ninurta, Hattinin yenilgisini Hititlere bal olan Ugarit kral biranuya bildirmitir. Hitit kralln tmyle kertme ngrs ya da umudu ierisindeki Asur kral, onu neredeyse ittifak deitirmeye davet etmitir.287 Ancak Asur kralnn bu umudu gereklememitir, nk iki devlet birbirleriyle savasalar da aralarnda nemli arpmalar yaanmamtr. Gl Asur kral I. Tukulti-Ninurta, gney blgesinde ise Babil lkesine saldrarak Babil kral IV. Katiliauyu yenerek bakenti yama etmi ve yaztlarna unlar yazdrmtr: Katiliauyu ele geirdim ve soylu boynunu bir tabure gibi ayaklarmn altna aldm. Balayarak Asur kentine, efendimin huzuruna tutsak olarak getirdim. Bylece tm Sumer ve Akadn efendisi oldum ve yurdumun dou snrn Aa Denize kadar genilettim 288 Bu savan sonucunda Babil lkesi mahvolmutur. Kent surlar yklm, Babil yurttalar kltan geirilmitir. Mardukun tapna (Esagila) yama edilerek ba tanr Mardukun heykeli Asur lkesine gtrlmtr. Babil lkesine Asurlu valiler yerletirilerek Babil kenti Asur egemenlii altna alnmtr. I. Tukulti-Ninurtann askeri baarlar, onu M.. 13. yzyln nde gelen kiisi haline getirmitir. lkesinde, tanrsal sfatlarn yan sra Babil unvanlar da stlenmitir. Kardunia Kral, Sumer ve Akad Kral, Babil ve Sippar Kral, Dilmun ve Meluhha Kral, Aa ve Yukar Denizlerin Kral, bu unvanlardan bazlardr. I. Tukulti-Ninurta, Asur kentinin karsna kendi adn verdii yeni bir bakent kurmutur. Bu kentin ana tapnak plan Babil tarzndayken, duvar bezemeleri Kuzey Mezopotamya bieminde yaplmtr. Bu arlklar dnda I. Tukulti-Ninurta, Babil ve Marduka gsterdii saygszlklardan tr gittike kendisine kar olan dmanlklarn artmasna
287 288

De Martino, 2003: 73. Oates, 2004: 98.

101 neden olmutur. Babasna ba kaldran taht varisi olunun nderliindeki yerel isyanclar, I. Tukulti-Ninurtay sarayna hapsetmi daha sonra da atee vererek ldrmlerdir.

C I. TGLAT-PLESERN (M.. 1114 1074) ANADOLU POLTKASI VE URARTU DEVLET LE OLAN MNASEBETLER

I. Tukulti-Ninurtann iktidarnn sonlarna doru n Asya dnyas byk bir g hareketine sahne olmutur. M.. 13. yzyln sonlar ile 12. yzyln balar arasnda olmak zere iki aamada cereyan eden bu harekete Ege gleri ya da Deniz Kavimleri G ad verilmektedir. Ktlk ve toprak yetmezlii gibi nedenlerle balayan Ege gleri sonunda 500 yl kadar Anadolunun siyasi kaderine hkim olan Hitit mparatorluu, Gney Mezopotamyadaki Kaslar slalesi ve iyice zayflam olan Hurri-Mitanni devleti tarih sahnesinden silinmilerdir. Ayn dnemde, Babilin kuzeyinde bulunan Asur devleti ise, bulunduu corafi mevkiinin uzakl dolaysyla Ege glerinin ykc etkisinden kurtulmutur. Asur yneticileri bu dnemde ekonomik ynden glenmek iin, Dou Akdeniz sahillerini ele geirmeyi ama edinmitir.289 Hitit Devletinin Ege gleri sonucunda yklmasn byk bir frsat olarak deerlendiren Asur devleti, Anadoluyu ele geirmek suretiyle Akdeniz ticaretinde de sz sahibi olmak istemitir. Asur devleti, bu amacn hayata geirmek iin hazrlklara girimiken hi ummad bir anda batdan gelerek btn Mezopotamyay etkileyen Arami glerinin basks altna girmitir. Amurrular gibi Bat Sami kkenli bir dil konuan Aramiler de kabileler halinde blgeye gelmilerdir.290 Tarihte,

289 290

Memi, 2007: 191. Krolu, 2006: 136.

102 Sami kavimlerinin nc byk gn291 tekil eden Arami gleri, Ege gleri gibi yakp ykc bir akn eklinde deil, tersine aralksz bir sznt halinde asrlarca devam etmitir.292 Asur kral yaztlarnda birok kez Ahlamu Aramilerine kar seferler yaptn ve onlar yendiini sylemekle birlikte, bu abalar tehlikeyi nlemeye yetmemitir. Arami basks gittike artm ve Asur krallarnn Kuzey Suriye politikas uzunca bir sre bu yeni tehlike zerine gelitirilen seferlere odaklanmak zorunda kalmtr. Yukarda bahsedilen olaylardan dolay, I. Tukulti-Ninurtadan sonra gelen sekiz kral dneminde Asur gcnn Yakndoudaki etkisi azalmtr. Yine bu dnemde Asur krallar, Babil ve Elam lkelerinde gelien olaylar ile bu lkelerin Asura yapm olduklar saldrlar ile uramak zorunda kalmlardr. Bu nedenle I. Tiglat-Pileser (M.. 11141074) adl yeni bir Asur kralnn baa geiine kadar Uruatri ve Nairi lkelerine yaplan Asur seferleri yoktur. Bu dnem bir yzyldan daha uzun srmtr. Bu uzun dnem srasnda Van Gl evresinde ne tr siyasi gelimelerin yaand bilinmemektedir. Buna karn gl etrafndaki farkl beyliklerin, Asur saldrlar olmad bu dnemde glenmi ve siyasi olarak biraz daha rgtlenmi olmalar mmkndr. Yreye Erken Demir ada gelmeye balayan bu halklar evre koullarna daha iyi uyum salamaya balam, hayvanclk ve tarmsal faaliyetlerini ve byk olaslkla madencilik endstrilerini gelitirmilerdir. Demir endstrisinin ve demirden eitli alet ve silahlarn retilmesinin balamas, yrenin ekonomik nemini olabildiince arttrm ve yre halklarnn siyasal btnlemesinde nemli bir rol oynamtr. Btn bu gelimeler ise gney komu Asurun blgeye olan dikkatinden kamamtr. Bunun en nemli nedeni ise bir nceki blmde belirttiimiz zere, btn gcn ordusundan alan Asur devleti iin demir ve bakr madenlerinin ok nem arz etmesidir. Mezopotamyada mevcut olmayan bu madenlere sahip
Birinci Sami g M.. 2500lerde Mezopotamyaya Akadlar getirmitir. kinci Sami g Yeni Sumer Devleti de denilen III. Ur Slalesine (M.. 20601960) son veren Martu (Amurru) gleridir. Gerek Akadlar, gerek Martular ve gerekse Aramiler, bugnk Araplarn atalardr. Bkz., Memi, 2002: 156. 292 Memi, 1999: 69.
291

103 olan ok yakndaki bu blge ele geirilebilirse zengin demir yataklar da Asur devletinin eline gemi olacaktr. Asur tahtna I. Tiglat-Pileser gibi enerjik bir kraln gemesi, Mezopotamyadaki siyasi durumu Asur lehine gelitirmi fakat bu durum geici bir sre iin devam etmitir. I. Tiglat-Pileser, Arami glerine kar bakent ve evresini koruyabilmek iin Fratn te yakasna ulaan 28 sefer gerekletirmitir. Kendisi btn bu seferlerin baaryla sonulandn vurgulamtr. Fakat seferlerin hemen her yl yenilenmesi baz yllar iki kez yaplmas, sylenenlerin tersine aslnda Arami tehlikesinin tam anlamyla ortadan kaldrlamadn gstermektedir.293 I.Tiglat-Pileser dneminde Asuru etkileyen Arami glerine, Anadoluya Kafkaslar zerinden geldiine inanlan Muki adl bir baka topluluk daha eklenmitir. Asur kral bunun zerine Muki halklarna kar sefere kmtr. Bugn Elaz civarna, Frat nehri kavsi iinde olduu kabul edilen Alzi ve Purukuzzi lkelerini elli yldan beri ellerinde tutan 20.000 Mukili zerine yaplan sefer sonucunda Mukiler malup edilmilerdir. Muki lkesi ve Gneydou Anadoludaki Kutmuhi (Kommagene) lkesinin egemenliini ele geiren I. Tiglat-Pileser, yreyi denetim altna alma gayretlerine birinci saltanat ylnda da devam etmitir. Saltanatnn ikinci ylnda Aa Zap ve civarna seferler dzenleyen Asur kral, krallk iindeki konumunu glendirmi ve Asurun bir kez daha eski gnlerini yaamasn salamtr. I. Tiglat-Pileserin iktidara gelmesiyle birlikte, Asur kaynaklar yeniden Uruatri-Nairi konfederasyonu hakknda bilgi vermektedirler.294 Yaklak 130 yllk bir aradan sonra Nairi lkeleri zerine dzenlenen Asur askeri seferleri, Van Gl ve evresinde glenen ve Asur iin tehlike yaratacak gteki bir dmann varlna iaret etmektedir. Kuzeyde yer alan Nairi lkelerine kar yaplm bir Asur seferi ile ilgili ayrntl bilgileri Asur kral I. Tiglat-Pileserin yllklarndan renmekteyiz.
293 294

Yine bu yllklardan edinilmi olan bilgilere

Krolu, 2006: 136. Memi, 2002: 180.

104 gre, Nairi lkeleri, Dicle Irma kaynaklarndan oruh havzasna kadar olan alan iinde yer almaktaydlar. Asur kral I. Tiglat-Pileserin bu seferi, I. Salmanassar zamannda yaplm olan sefer gibi, Van Glnn gneydousunda yer alan topraklara yaplmam, aksine Dou Anadolu yksek yaylasnn tm bat blgelerine yaplmtr. Bu sefer srasnda Asur ordular dman topraklarnn yaklak olarak 500 km ilerine kadar girmilerdir.295 I. Tiglat-Pileserin saltanatnn nc ylnda Nairi lkesine kar dzenlenen sefer bu blge ile ilgili en etrafl bilgileri vermektedir. Prizm yazt olarak adlandrlan ve kraln ilk be yl faaliyetlerini veren yaztn nc yl blm kraln kendine dizdii vglerle balamakta296 ve yle devam etmektedir: Tanrm ve efendim olan tanr Asur beni Yukar Denizin kylarnda (belki de Karadeniz kylarnda) oturan ve bir efendiye sahip bulunmayan uzak lkelere gnderdi. Oralara gittim. Benden nce hibir kraln geemedii dar yollardan ve dik geitlerden geerek ordularm ilerlettim. Yava ilerlediimiz zaman arabama bindim, ilerleyiin zorlat zamanlarda tuntan baltalarn yardmyla ilerledim (yani yeni bir yol ald) Nairi lkelerinin 23 kral sava arabalarn ve savalarn lkelerinde bir araya toplayarak savamak iin karma ktlar. Korku ve dehet uyandran silahlarmn tm hiddeti ile onlara saldrdm ve tpk Adadn alayan selleri gibi byk ordularn yok ettim...... Nairi lkelerinin 60 kral ile onlara yardm etmeye gelmi olanlar da mzramn gcyle Yukar Denize kadar srdm. Onlarn byk kentlerini aldm, hazinelerini ve dier ganimetleri tayp evlerini alevlere terk ettim...... Nairi lkelerinin btn krallarn canl olarak ele geirdim. Fakat btn bu krallara merhamet gsterdim, tanrm ve efendim olan aman nnde onlara yaamlarn baladm ve onlar tutsakln balarndan serbest braktm. Sonra onlara byk tanrlarn huzurunda gelecekte bana hizmet edeceklerine ve bana boyun eeceklerine dair ant itirdim. Onlarn slalelerinin varisleri olan oullarn vermi olduklar sz tutmalar iin rehin
295 296

Belli, 1982: 150. ilingirolu, 1997: 19.

105 aldm. Sonra onlara 1200 at ve 2000 adet hayvanlk vergi vermelerini istedim ve yeniden lkelerine geri dnmelerine izin verdim......297 Bu yazt, M.. 12. yzyln sonlarnda Dou Anadolu yksek yaylasnn batsna yaplm olan Asur seferi ile ilgili ksa fakat canl bir belge oluturmaktadr. Asur kralnn amac yalnzca zengin lkeleri ele geirip yama etmek deildir. nk yaztta, iki ordu arasnda yaplm olan savata Daiaeni kral olarak adlandrlan Sieninin de malup edildii ve esir alnarak Asura gtrld bildirilmektedir. Ancak Sieni daha sonra balanarak lkesine geri gnderilmitir.298 Bu davran Asur kralnn Daiaeni lkesi ile iyi geinmek arzusunda olduunun bir kantdr. Asur kral tutsak alm olduu krallara iyi muamele ederek, Nairi lkelerindeki otoritesini daha da kuvvetlendirmek ya da Nairi beylerini Sieninin yardm ile denetim altna almak istemitir. Bu sava ve elde edilen galibiyet ikinci binyln son yzylnda Asur Krallnn Urartu ve Nairi lkeleri iindeki beylikler zerinde kurduu kesin stnln kantdr. Ancak seferin kaytlarndan elde edilecek ve Asurun aleyhine gelien baz oluumlar da ortaya koymaktadr. I. Salmanassar dneminde sadece sekiz olan Uruatri lkesi beyliklerinin says bir hayli artmtr. Tumme ve Daiaeni gibi bir kral tarafndan ynetildii belirtilen ok sayda beyliin Van Blgesindeki siyasi gelimeler iinde yer ald grlmektedir. Blgedeki beyliklere Asurun verdii nem artmaktadr. Asur yaztlarnda askeri seferler iin gerekli ordu yollarnn hala tun kazmalarla almak durumunda oluu ve demirin Asurda youn olarak kullanlma istei blgeye verilen nemin balca nedenidir. Van Glnn kuzeyindeki Bulank Ovasnda, Malazgirt yaknlarnda Yoncalda bulunan bir Asur yazt I. TiglatPileser ile 23 Nairi kralnn arasndaki savan nerede yapldn gstermektedir: Tiglat-Pileser, gl kral, kinatn kral, Asurun kral, dnyann drt blgesinin kral, Tummeden Daiaeniye kadar Nairi lkelerinin
297 298

Belli, 1982: 150. ilingirolu, 1997: 19.

106 fatihi. Byk Denize kadar Kirbinin fatihi. Nairi beyliklerinden oluan birlii malup eden Asur kral dman Yukar Denize kadar kovalamtr. Ayn krala ait baka bir yaztta (Sebene Su yazt) ise, daha nce Yukar Deniz olarak adlandrlan Van Gl, burada Nairi Denizi olarak adlandrlmtr. Bu yzylda Van Gl evresinde yaayan dank beylikler zerinde siyasi etkinin arlkl olarak Nairi beyliinden geldii grlmektedir. Uruatri beyliinin etkisinin ise en azndan bir dnem iin ikinci derecede kald grlmektedir.299 I. Tiglat-Pileserin lmnden sonra Asur devletinin tekrardan ke getii grlmektedir. Bu kte Arami Glerinin yaratt olumsuzluklar yannda Asurun Gney Mezopotamyadaki iktisadi kaynaklarnn Elamn eline gemesinin de nemli etkisi vardr.300 I. Tiglat-Pileserin Yukar Dicle blgesine gerekletirdii seferler ve Diclenin kaynana yaptrd kabartmas301 ve kazdrd yaztlar bu zor dnemin nemli ve kayda deer baarl gelimeleri arasnda yer almtr.

299 300

ilingirolu, 1997: 19. Memi, 2007: 192. 301 Krolu, 2006: 137.

107

SONU

Mezopotamya denilince, gemie ilgi duyan ve insanln yaad zorlu servenin aamalar konusunda az ok fikri olan herkes iin parlak uygarlklar ve rettikleri grkemli eserler akla gelmektedir. Buna karlk Anadolu ise, sahip olduu stratejik ve jeopolitik konum ile her devirde nemli bir kara paras olup, eski dou ve bat medeniyetlerinin kesitii bir uygarlklar harmonisini artrmaktadr. Mezopotamyada yaanan kentleme, mimarlk, sanat, din ve yaz sistemleri gibi alanlarda ortaya kan nc dnce ve uygulamalar, ticaret veya siyasal ilikilerin sonucunda Suriye, Anadolu ve ran gibi blgelere ulaarak buradaki uygarlklarn oluumuna nemli katklarda bulunmutur. Mezopotamya, Suriye ve Dou Akdenize hkim bir konumda bulunan Anadolu, tarihin en eski devirlerinden itibaren doudan ve batdan gelen pek ok kavmin glerine ve istilalarna maruz kalmtr. Bunun sonucu olarak da pek ok medeniyete beiklik etmitir. Bylece Anadolu, pek ok medeniyetle tanm, dou ve bat kltrlerinin karp kaynat bir blge olmutur. Bunun yannda Anadolu, sadece bir yerden bir yere geilen bir toprak paras olmayp ekonomik ynden de deerli bir yaam alanyd. n Asyann zellikle de Mezopotamyann, inaat ahab, demir, bakr ve gm gereksinimini karlayan bir hammadde deposu durumundayd. Bu corafi ve ekonomik neminden dolay, Anadolu topraklar komu kavimler bata olmak zere, pek ok kavmin ilgisini zerine ekmitir. Bunun neticesinde kendini gl hisseden her Mezopotamya devleti, demir silahlarla donatlm ordularndan aldklar glerini devam ettirmenin yolunu, Anadoluya doru yaylmak ve burann maden kaynaklarndan yararlanmakta grmlerdir. Bunun iin Anadolu, sahip olduu maden ve zellikle de demir kaynaklar

108 yznden srekli olarak Mezopotamyada kurulan devletlerin tehdidine maruz kalm, onlarn yaylmac politikalarnda ilk sray almtr. Mezopotamya ile Anadolu arasndaki ilikiler arkeolojik belgelere gre ok eski devirlerden itibaren gelime gstermitir. Neolitik dnemde balad dnlen ilikiler Kalkolitik ve Eski Tun alarnda gittike younlaarak devam edegelmitir. Tezimizin ana konusunu oluturan, Mezopotamya ile Anadolu arasndaki siyasi ilikilerin kkeni ise M.. III. bin ylda Akadlarn Anadoluya ynelik faaliyetlerine kadar uzanmaktadr. Anadolunun muhtelif zenginlikleriyle yakndan ilgilenen ilk kavim, M.. 23502150 yllar arasnda Mezopotamyada gl bir devlet kurmu ilk Samiler olan Akadlardr. Akad krallarndan Sargon ve torunu Naram-Sin dnemlerinde Anadoluya ilk byk seferler dzenlenmitir. Bu askeri seferler, Anadolu ve Mezopotamya arasndaki siyasi ilikilerin balangcn tekil etmitir. Bundan sonraki dnemlerde de iki blge arasndaki ilikiler hzla gelierek devam etmitir. Akad imparatorluunun Gutiler tarafndan yklmas ve son Sumer devleti olan III. Ur slalesinin Amurru gleri neticesinde ortadan kalkmasyla beraber Mezopotamyada sin ve Larsa ehirleri egemenlik mcadelesine girimilerdir. M.. 19601750 yllar arasndaki sin-Larsa Devri, Anadolu ve Mezopotamya arasndaki ilikilerin en youn olduu dnemdir. Bu dnemde, Anadoludaki zengin maden kaynaklarnn cezp ettii Asurlu tccarlar, Anadolunun yerli prenslerinden izin alarak ve onlara vergi deyerek, ehirlerin dna Karum ya da Wabartum denilen alveri merkezleri kurmulardr. Asur Ticaret Kolonileri a olarak bilinen bu iki asrlk dnemde Asurlu tccarlar, bata bakr madeni olmak zere, Anadolunun pek ok zenginliini kendi lkelerine tamlardr. Ayrca bu dnemde, Asurlu tccarlar sayesinde Anadolu yazyla tanm ve tarihi devirlere girmitir. Asur smrsne dur diyen Kuara Kral Anitta (M.. 1750), Asurlu tccarlar kovarak, Anadoluda Asur ticari hegemonyasna son vermitir.

109 Anadolunun M.. II. bin yl tarihi, gerek Hititlerin bakenti Hattuada kefedilen arivler sayesinde gerekse Hititlerle ada yaam Msr, Mitanni ve Asur devletlerinden kalan vesikalar sayesinde aydnla kavumutur. M.. II. bin ylda Anadoludaki Hitit mparatorluu ynn medeniyetin beii Mezopotamyaya evirmitir. Bu dnemde Anadoludan Mezopotamyaya doru bir yaylm grlmektedir. I. Murilinin, Eski Babil krallnn bakenti Babili igali ile birlikte Hititler, medeni Mezopotamya dnyasnn iine girmi olacaklardr. M.. 1500 ila 1200 arasnda Yakndouda bulunan blgesel byk devletler, birbirlerine eit ve rakip devletler olarak etkileim iine girmilerdir. Bu dnemin byk gleri olarak, Kassitler, Hititler ve Msr, kuzey Mezopotamyada ve Suriyede ise nce Mitanni devleti, 14. yzyl ortalarndada Asur devleti bata gelmektedir. Yine ayn dnemde, SuriyeFilistin blgesi bu byk devletlerin rekabeti bir etkileim ierisine girdikleri bir yer haline gelmitir. Msr, Mitanni, Hitit ve Asur devletleri, bu blgede sz sahibi olmak amacyla birbirleriyle kyasya bir mcadeleye girimilerdir. Hitit devletini imparatorluk haline getiren I. uppiluliuma, Mitanni devletini ortadan kaldrnca blgedeki dengelerde birdenbire deimitir. Mitanni egemenliinden kurtulan Asur, hzla glenerek, Hitit devletine rakip olarak Anadolu iin byk bir tehdit haline gelmitir. M.. 13. yzyl sonlarnda meydana gelen Ege gleri neticesinde, n Asyann byk krallklar olan Hitit, Mitanni ve III. Babil (Kaslar) yklmlardr. Msr bu saldrlardan zorlukla kurtulmu, Asur ise, corafi konumu nedeniyle herhangi bir zarar grmemitir. Hitit devletinin yklmas sonucunda Anadoluda siyasi birlik bozulmutur. Ege glerinden sonra Anadoluda Hitit ve Mitanni gibi byk devletlerin yerini Frig ve Urartu devletleri almtr. Mezopotamyadaki III. Babil devletinin yerini ise Asur devleti ile birok Arami kabilelerinin kurduu ehir devletleri almtr. Bunlardan Urartu ve Frig devletlerinin hkimiyet sahas arasnda kalan Kayseri ile Malatya arasndaki blgede ise Hitit devletinin bakiyesi olan birtakm kk prensliklerden oluan

110 Ge Hitit ehir Devletleri kurulmutur. I.Tiglat-Pileser dneminde Asuru

tehdit eden Arami tehlikesi getikten sonra bu devlet, Anadolu zerindeki emellerini yeniden gerekletirmeye koyulmutur. M.. I. binylda hkm sren Yeni Asur devleti dneminde, Mezopotamyadan Anadoluya doru bir genileme meydana gelmitir. Bu dnemde Asur, kuzey yaylm politikalar erevesinde Urartu devleti ile mcadeleye girimitir. Asurun, Urartu devleti ile olan ilikisinde belirleyici olan faktrler, bu devletin corafi konumu ve doal kaynaklar olmutur. Urartular, Asurun n Asyann sper gc olarak nitelendirildikleri dnemde bile onlara rahatlkla kar koyarken glerini byk lde bu iki kaynaktan almlardr. zellikle, yksek ve ulalmas zor corafi yapsnn salad doal savunma olanaklar sebebiyle Asur saldrlar, Urartu krallnn merkezine fazla zarar verememitir. Ayrca, dz ve scak bir iklim zelliine sahip Mezopotamyadan, tam tersi zellikte bir corafyaya gelen Asur ordular zorlanmlardr. Bununla birlikte Urartular, Asur saldrlar sebebi ile merkezi bir devlet kurmular ve yine en byk dmanlar Asur sayesinde kendi snrlar dndaki dnya ile temasa gemilerdir. Asur devleti, zellikle Kral II. Sargon dneminde, Anadolu zerindeki emellerini belli bir lde gerekletirebilmise de hibir zaman Anadoluda mutlak bir hkimiyet kuramamtr. Asurun k ile birlikte, bu devletin Anadolu zerindeki emelleri de tarihin karanlk sayfalarna gmlmtr.

111

KAYNAKA

ADALI, Deniz; Anadolu (Dn, Bugn, Yarn), stanbul, Kaldra Yaynlar, 2007. AAOULLARI, M. Ali KKER Levent; mparatorluktan Tanr Devletine, Ankara, mge Kitapevi, 1990. AKURGAL, Ekrem; Anadolu Uygarlklar, stanbul,Net Yaynlar, 4. Bask, 1993. AKURGAL, Ekrem; Hatti ve Hitit Uygarlklar, zmir, Yaar Holding Yayn, 1995. AKURGAL, Ekrem; Anadolu Kltr Tarihi, Ankara, TBTAK Yaynlar, 1998. AKTRE, Sevgi; Anadoluda Bronz a Kentleri, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2. Bask, 1997. ALP, Sedat; Hitit Kral IV. Tuthalyann Askeri Ferman, Belleten, Say 43, 1947, s. 383402. ALP, Sedat; Eski nasyada Siyasal likilerden Blmler, Anma Kitab, Ankara, ADTCF Yayn, 1974, s. 425436. ALP, Sedat; Hitit anda Anadolu, Ankara, TBTAK Yaynlar, 2000.

112 ALP, Sedat; Hitit Gnei, Ankara, TBTAK Yaynlar, 2003. ALPMAN, Adil; Hurriler, ADTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, Cilt XIV, Say 25, Ankara, 1983. ALPMAN, Adil; Anadoluda Hurriler, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri, ( orum 1622 Eyll 1996), Ankara, 1998. ARSEBK, Gven; nsan ve Evrim, Ankara, TTK Yaynlar, 1990. BAGELEN, Nezih; Nemrut Da, stanbul, 2003. BELL, Oktay; Urartular, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, Cilt 1, stanbul, Grsel Yaynclk, 1982, s. 140188. BLG, Emin; Anadolunun lk Yazl Kaynaklarndaki Yer adlar ve Yerlerinin Tayini zerine ncelemeler, Belleten, Say 39, 1946. BLUNT, A.W.F. Uygarln Temelleri, ev. Mzehher Erim, stanbul, .. Edb. Fak. Yay. 1984. BOTTERO, Jean; Mezopotamya, ev. M. Emin zcan-Ayten Er, Ankara, Dost Yaynevi, 2003. BOTTERO, Jean; Evvel Zaman inde Mezopotamya, ev. Anita Tather, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2005a. BOTTERO, Jean; Glgam Destan, ev. Orhan Suda, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2005b. BOTTERO, Jean; Eski Yakndou, ev. Adnan Kahiloullar, Ankara, Dost Yaynevi, 2005c.

113

BRANDAU, Birgit SCHCKERT, Hartmut; Hititler Bilinmeyen Bir Dnya mparatorluu, ev. Nazife Mertolu, Ankara, Arkada Yaynlar, 2003. BRAUDEL, Fernand; Uygarlklarn Grameri, ev. Mehmet Ali Klbay, Ankara, mge Kitapevi, 2006. BRYCE, Trevor; Hitit Dnyasnda Yaam ve Toplum, ev. Mfit Gnay, Ankara, Dost Yaynevi, 2003. CERAM, C.W. ; Tanrlarn Vatan Anadolu, ev. N. Erendor, stanbul,

Remzi Kitapevi, 1984. ETNARSLAN, Ahmet; Uygarlk Tarihi, Ankara, 2001. CEVZC, Ahmet; Felsefe Szl, Ankara, Ekin Yaynlar, 2. Bask, 1996. CHLDE, Gordon; Dounun Prehistoryas, ev. . Aziz Kansu, stanbul, TTK Yaynlar, 1984. CHLDE, Gordon; Kendini Yaratan nsan, ev. Filiz Ofluolu, stanbul,

Varlk Yaynlar, 4. Bask, 1992. CHLDE, Gordon; Tarihte Neler Oldu, ev. A. enel-M. Tunay, stanbul, Krmz Yaynlar, 2006. CLAESSEN, Henri; Erken Devlet, ev. Alaettin enel, Ankara, mge Kitapevi, 1993. CLOUGH, S.B. ; Uygarlk Tarihi, ev. N. nol, stanbul, Varlk Yaynlar, 1965.

114 CONTENAU, Gerard; La Civilisation des Hittites et des Mitanniens, Paris, 1934. ETNARSLAN, Ahmet; Uygarlk Tarihi, Ankara, 2001. LNGROLU, Altan; Sargonun Sekizinci Seferi ve Baz neriler, Anadolu Aratrmalar IV-V, 19761977, stanbul, EF Yayn, 1977, s. 235251. LNGROLU, Altan; Urartu ve Kuzey Suriye (Siyasal ve Kltrel likiler), zmir, EEF Yayn, 1984. LNGROLU, Altan; Urartu Tarihi, zmir, EEF Yayn, 1994. LNGROLU, Altan; Urartu Krall Tarihi ve Sanat, zmir, E Yaynlar, 1997. DARGA, Muhibbe; Hitit Mimarl I, stanbul, EF Yayn, 1985. DE MARTNO, Stefano; Hititler, ev. Erendiz zbayolu, Ankara, Dost Kitapevi, 2003. DEMRCOLU, Halil; Roma Tarihi I, Menelerden Akdeniz Havzasnda Hkimiyet Kurulmasna Kadar, Ankara, TTK Yaynlar, 1987. DAKOV, V. KOVALEV, S. ; lka Tarihi, ev. zdemir nce, Ankara, V Yaynlar, 1987. DNOL, Ali M.; Eski Anadolu Dillerine Giri, stanbul, EF Yayn, 1970. DNOL, Ali M. ; Hititler, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, cilt 1, stanbul 1982, s. 17120.

115

DNOL, Ali M. ; Cultural and Political Contacts Between Assyria and Urartu, Tel Aviv, 21, s. 621, 1994. DRNER, Fredrch Karl; Nemrut Dann Zirvesinde Tanrlarn Tahtlar, Ankara, TTK Yaynlar, 1990. ERKANAL, Hayat ; Mezopotamya, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, cilt II, stanbul, 1998. ERTEM, Hayri; Boazky Metinlerinde Geen Corafya Adlar Dizini, Ankara, ADTCF Yayn, 1973. ERTEM, Hayri; Hitit Devletinin ki Eyaleti: Pala-Tum(m)ana, Ankara, 1980. ERHAT, Ezra; Mitoloji Szl, stanbul, Remzi Kitapevi, 1989. ERZEN, Afif; lk a Tarihinde Kbrs, Belleten, Cilt XL, Say 157, 1976. ERZEN, Afif; Dou Anadolu ve Urartular, Ankara, TTK Yaynlar, 1984. FREEMAN, Charles; Msr, Yunan ve Roma, ev. Suat Kemal Ang, Ankara, Dost Kitapevi, 2005. GARSTANG, J. GURNEY, O.R. ; Geography, London, 1959. GNALTAY, M. emsettin; Trk Tarihinin lk Devirlerinden Yakn ark, Elam ve Mezopotamya, Ankara, TTK Yaynlar, 1987. GNBATTI, Cahit; Kltepeden Akadl Sargona Ait Bir Tablet, Archivum Anatolicum 3, Ankara, 1997.

116 GNBATTI, Cahit; Akadl Sargon, Arkeoatlas Dergisi, stanbul, Say 3, 2004a, s.16. GNBATTI, Cahit; Anadolunun Politik Manzaras, Arkeoatlas Dergisi, stanbul, Say 3, 2004b, s.1819. GNDZ, Altay; Mezopotamya ve Eski Msr, stanbul, Bke Yaynlar, 2002. GTERBOCK, Hans Gustav; Alte und Neue Hethitische Denkmaler, Halil Ethem Hatra Kitab I, Ankara, 1947, s. 4851. GTERBOCK, Hans Gustav; The deeds of Suppiluliuma, JCS X/2, 1956, s. 41130. HALKIN, Leon E.; Tarih Tenkitinin Unsurlar, ev. B. Yediyldz, Ankara, TTK Yaynlar,1989. HANERLOLU, Orhan; Felsefe Szl, stanbul, Remzi Kitapevi, 1973. HELCK, Wolfgang; Die Beziehungen Aegyptens zu Varderasien im 3 und 2. Jahrtausend v. Chr., Wiesbaden, 1962. HIRIN, Selen; ivi Yazs: Ortaya k, Gelimesi, zm, stanbul, 1988. NAN, Afet; Eski Msr Tarihi ve Medeniyeti, Ankara, TTK Yaynlar, 1987. PLKOLU, Blent; Eskia Tarihinin Ana Hatlar, Ankara, Bilim Teknik Yaynevi, 1994.

117 J. NISSEN, Hans; Ana Hatlaryla Mezopotamya, ev. Z. Zhre lkgelen, stanbul, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, 2007. KANSU, evket Aziz; nsanln Kaynaklar ve lk Medeniyetler, Ankara, TTK Yaynlar 1971. KARAUUZ, Gngr; Hititler Dneminde Anadoluda Ekmek, stanbul, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, 2006. KELLNER, Hans Jrg; Voties From Urartu, Ankara, TTK Yaynlar, 1986. KELLNER, Hans Jrg; Grtel in Urartu, Ankara, TTK Yaynlar, 1999. KINAL, Fruzan; Amarna anda Hurriler, Sumeroloji Aratrmalar, ADTCF almalarndan ayr basm, stanbul, 1941. s. 10401060. KINAL, Fruzan; uppiluliumann Suriye Seferleri, Belleten, cilt XI, say 41, 1947, s. 113. KINAL, Fruzan; Arzava Memleketlerinin Mevkii ve Tarihi, Ankara, 1953. KINAL, Fruzan; Yamhad Krall, ADTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, Cilt VI, Say 89, Ankara, 1967. KINAL, Fruzan; Ugarit Krallarnn Tarihi, ADTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, VIII-XII, Ankara, 1970, s. 1423. KINAL, Fruzan; Hitit Devletleri in Kuzey Suriyenin nemi, Atatrk Konferanslar, IV, 1970den Ayrbasm, Ankara, 1973, s. 113. KINAL, Fruzan; Eski Anadolu Tarihinde Baz Deimeler, Anma Kitab, Ankara, ADTCF Yayn, 1974, s. 401424.

118

KINAL, Fruzan; Eski Mezopotamya Tarihi, Ankara, ADTCF Yaynlar, 1983. KINAL, Fruzan; Eski Anadolu Tarihi, Ankara, TTK Yaynlar, 1987. KLENGEL, Horst; Kral Hammurabi ve Babil Gnl, ev. Nesrin Oral, stanbul, Telos Yaynclk, 2001. KLOCK, Isabelle F. ; Hititler, Ankara, Dost Yaynevi, 2005. KRAMER, Samuel N. ; Tarih Sumerde Balar, ev. Hamide Koyukan,

stanbul, Kabalc Yaynlar, 2. Bask,1999. KUZOLU, Remzi; Eski Asurca Metinlerde Geen Corafya Adlar, Ankara, Baslmam Doktora Tezi, 2007. KTKOLU, Mbahat S; Tarih Aratrmalarnda Usul, stanbul, Kubbealt Yaynlar, 1995. KROLU, Kemalettin; Eski Mezopotamya Tarihi, stanbul, letiim Yaynlar, 2006. LANDSBERGER, Benno; Sumerler, ADTCF Yaynlar, Cilt 1, Say 5, Ankara, 1943, s. 8996. LANDSBERGER, Benno; Mezopotamyada Medeniyetin Douu, ADTCF Yaynlar, Cilt 2, Say 3, Ankara, 1944, s. 419429. LEAKEY, L.S. B. ; Yaynlar, 1971. nsann Atalar, ev. Gven Arsebk, Ankara, TTK

119 LLOYD, Seton; Trkiyenin Tarihi, ev. Ender Varinliolu, Ankara, TBTAK Yaynlar, 2. Bask, 1997. MASELS, Charles Keith; Uygarln Douu, ev. Aleddin enel, Ankara, mge Kitapevi,1999. MACGUEEN, J.G.; Hititler, Ankara, mge Kitapevi, 2001. MANSEL, A. Mfid; Eski Dou ve Ege Tarihinin Ana Hatlar, stanbul, EF Yaynlar, No: 266, 1945. MANSEL, A. Mfid; Ege ve Yunan Tarihi, Ankara, TTK Yaynlar, 5. Bask,1988. Mc NEL, H. William; Dnya Tarihi, ev. Aleddin enel, Kitapevi, 5. Bask, 2001. MAYER, Walter; Sargonun Urartu Seferi, ev. Fruzan Knal, Askeri Tarih Blteni, Yl 7, Say 14, 1982, s. 6182. MELLAART, James; Yakndounun En Eski Uygarlklar, ev. Bilgi Altok, stanbul, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, 1998. MELLAART, James; atalhyk, ev. Gke Bike Yazcolu, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2003. MEM, Ekrem; Filistin Kime Aittir, Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 1, Say 1, No 1, Ankara, 1985. MEM, Ekrem; Anadolunun Eski ark ve Eski Garp Dnyalar Arasndaki Yeri, S.A.M. Seluk Dergisi, Say 1, Konya, 1986, s. 5964. Ankara, mge

120 MEM, Ekrem; Hitit Siyasi Tarihinde Taht Mcadeleleri, S.. Eitim Fakltesi Dergisi, Say 1, Konya, 1987, s. 113117. MEM, Ekrem; Eskia Trkiyesinde Ordunun nemi, S.. Eitim Fakltesi Dergisi, Say 2, Konya, 1988. MEM, Ekrem; Tarih Corafyasna Giri, S.. Eitim Fakltesi Yayn, Konya, 1990. MEM, Ekrem KSTKL, Nuri; Tarih Boyunca Ortadou-Anadolu likileri, Konya, Seluk niversitesi Yayn, 1992. MEM, Ekrem; Genel Tarih, Konya, z Eitim Yaynlar, 1997. MEM, Ekrem; Asur Devletlerinin Anadolu Politikas, XII. Trk Tarih Kongresi, I. Cilt, Ankara, TTK Yaynlar, 1999, s. 6573. MEM, Ekrem; Eskia Tarihinde Dou-Bat Mcadelesi, Konya, izgi Kitapevi, 2. Bask, 2001. MEM, Ekrem; Eskia Trkiye Tarihi, Konya, izgi Kitapevi, 4. Bask, 2002. MEM, Ekrem; Eskia Medeniyetleri Tarihi, Bursa, Ekin Kitapevi, 2006. MEM, Ekrem; Eskiada Mezopotamya, Bursa, Ekin Kitapevi, 2007. MEROOP, Marc van de; Antik Yakndounun Tarihi, ev. Sinem Gl, Ankara, Dost Kitabevi, 2006. MORGAN, L. Henry; Eski Toplum, ev. nsal Oskay, stanbul, Payel Yaynevi, 1986.

121

NAUMANN, Rudolf; Eski Anadolu Mimarl, ev. Beral Marda, Ankara, TTK Yaynlar, 1975. NSSEN, Hans J. ; Ana Hatlaryla Mezopotamya, ev. Z. Zhre lkgelen, stanbul, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, 2004. OATES, Joan; Babil, ev. Fatma izmeli, Ankara, Arkada Yaynevi, 2004. OHR, skender; Anadolunun yks, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1987. OTTEN Henrch; Hethiter, Hurriler und Mitanni, Frankfurt, 1966. OTTEN Henrch; Hitit Tarihinin Kaynaklar ve Eski Dou Kronolojisi, Belleten, Cilt XXXIII, Say 131, 1969, s. 361369. OTTEN Henrch; Die Bronzetafal aus Boazky, Wiesbaden, 1988. ZELK, Nazmi; lk a Tarihi ve Uygarl, Ankara, Nobel Yayn, 2. Bask, 2004. ZG, Tahsin; Kltepe Kaz Raporu, Ankara, TTK Yaynlar, 1948. ZG, Tahsin; Anitta Haneri, Belleten, Cilt XX, Say 77, 1956, s. 2936. ZG, Tahsin; Kltepe Kani/Nea, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2005. READE, Julan; Mesopotamia, Londra, British Museum Press, 1991. R. PAYNE, Margaret; Urartu ivi Yazl Belgeler Katalogu, stanbul, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, 2006.

122 ROAF, Michael; Mezopotamya ve Eski Yakndou, ev. Zlal Kl, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, IX Cilt, stanbul, letiim Yaynlar, 1996. RBARD, Andre; nsanln Tarihi, ev. E. Baar-. Yaln-H. Berktay, stanbul, Say Yaynlar, 2. Bask, 1983. SALVN, Mirjo; Urartu Tarihi ve Kltr, ev. Belgin Aksoy, stanbul, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, 2006. SEVER, Erol; Asur Tarihi, stanbul, Kaynak Yaynlar,1996. SEVN, Veli; Anadolu Arkeolojisinin ABCsi, stanbul, Simavi Yaynlar, 1991. SEVN, Veli; Anadolunun Tarihi Corafyas, I. Cilt, Ankara, TTK Yaynlar, 1. Bask, 2001. SEVN, Veli; Anadolu Arkeolojisi Balangtan Perslere Kadar, stanbul, Der Yaynlar, 3. Bask, 2003. SOMMER, Ferdinand; Die Ahhijava-Urkunden, Mnchen, 1932. AHN, Muhammet; Uygarlk Tarihi, Ankara, Gndz Eitim ve Yaynclk, 2002. ENEL, Aleddin; lkel Topluluktan Uygar Topluma, Ankara, Birey ve Toplum Yaynlar,1985. ENEL, Aleddin; Siyasal Dnceler Tarihi, Ankara, Bilim ve Sanat Yaynlar, 6. Ksaltlm Basm, 1997.

123 TANLL, Server; nsanlk Tarihine Giri, stanbul, Say Datm,1989. TANLL, Server; Yzyllarn Gerei ve Miras, I. Cilt, stanbul, Adam Yaynlar, 2. Bask, 1999a. TANLL, Server; Uygarlk Tarihi, stanbul, Adam Yaynlar, 1. Bask, 1999b. TARHAN, M. TANER; Urartu Devletinin Yapsal Karakteri, IX. Trk Tarih Kongresi, Ankara 125 Eyll 1981, Kongreye Sunulan Bildiriler, A.V/3511, s. 285301. TARHAN, M. TANER; Urartu Devletinin Kurulu Evresi ve Kurucu Krallardan Lutupri=Lapturi Hakknda Yeni Grler, Anadolu Aratrmalar VIII, 1982, s. 69114. TOSUN, Mebrure; Mezopotamya Silindir Mhrlerinde Hurri-Mitanni slubu, Ankara, ADTCF Yaynlar, 1956. UHLIG, Helmut; Avrupann Anas Anadolu, ev. Yasemin Bayer, stanbul, Telos Yaynlar, 2007. UNGER, Eckhard; Tiglatpileser III-n Olu Asur Kral Sargon II, stanbul, stanbul Asaratika Mzeleri Neriyat, 1933. UMAR, Bilge; Trkiye Halknn lka Tarihi, Cilt I, zmir, E.. Basn Yayn Yksekokulu Yayn, 1982. UMAR, Bilge; Trkiye Halknn lka Tarihi, Cilt II, zmir, E.. Basn Yayn Yksekokulu Yayn, 1984. NAL, Ahmet; Hititler Devrinde Anadolu 1, stanbul, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, 2002.

124

NAL, Ahmet; Hititler Devrinde Anadolu 2, stanbul, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, 2003. NAL, Ahmet; Hititler Devrinde Anadolu 3, stanbul, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, 2005. VEENHOF, K.R. ; The Old Assyrian List of Year Eponyms from Karum Kanish and its Chronological Implications, Ankara, TTK Yaynlar, VI/64, 2003. WESTENHOLZ, Joan Goodnich; Legends of The Kings of Akkade, Eisenbrauns Winona Lake, ndiana, 1997. YAMANLAR, Emine; Uygarlk Tarihi, Ankara, Gndz Eitim ve Yaynclk, 2000. YILDIRIM, Recep; Urartunun Bat Blgesi, XI. Trk Tarih Kongresi, (59 Eyll 1990), Kongreye Sunulan Bildiriler, I. Cilt, Ankara, TTK Yaynlar, 1994, s. 287- 294. YILDIRIM, Recep; nasya Tarih ve Uygarlklar, zmir, Meram

Yaynclk,1996a. YILDIRIM, Recep; Eskiada Anadolu, zmir, Meram Yaynclk,1996b. YT, Turgut; Akkadlar Devrinde Anadolunun Siyasal Yaps, ADTCF Dergisi, Cilt 40, say 34, 2000a, s.1328. YT, Turgut; Tabal, ADTCF Dergisi, XL/34, 2000b, s. 177189.

125

HARTALAR VE RESMLER

Harita 1: Antik Yakndou

126

Harita 2: Eski Akad Devleti

127

Harita 3: II. Binyl Balarnda Blgesel Devletler

128

Harita 4: Yeni Krallk Devrinde Hitit Devleti

129

Harita 5: kinci Binyln kinci Yarsnda Yakndoudaki Siyasi Sistemler

130

Harita 9: Orta Asur Devleti

Harita 6: Orta Asur Devleti

131

Harita 7: Urartu Devleti ve Kuzey Suriye

132

Resim 1: atalhyk Geometrik Bezemeli Duvar Resimleri

Resim 2: atalhyk Duvar Boyalarndan Bir Av Sahnesi

133

Resim 3: atalhyk Simgesel Bezemeli Duvar Resmi

Resim 4: atalhyk Tapna Boya Kabartmas

134

Resim 5: Akadl Sargon (arru-kn)

135

Resim 6: Sargon Tableti

136

Resim 7: Naram-Sin Steli

137 ZET

ERSOY, Selim. M.. II. Binde Mezopotamya-Anadolu Siyasi Mnasebetleri, Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2008. Tezimizin konusunu, M.. II. bin ylda Mezopotamya ve Anadolu arasndaki siyasi mnasebetler oluturmaktadr. Mezopotamya ile Anadolu arasndaki ilikilerin ok eski devirlere kadar uzand bilinmektedir. Bu uzun tarihsel sre ierisinde, birbirinden farkl corafi, siyasi, kltrel ve sosyoekonomik artlara sahip olan bu iki blge arasnda youn bir iliki yaanmtr. Anadoluda glenen her devletin ilk hedeflerinden biri o zamanlar medeniyetin beii olan Mezopotamya olmutur. Mezopotamyada glenen her devlet ise Anadolunun zengin yeralt ve yerst kaynaklarn ele geirmeyi amalamtr. Mezopotamya-Anadolu arasndaki siyasi ilikilerinin kkeni M.. III. bin ylda Akadlarn Anadoluya ynelik faaliyetlerine kadar uzanmaktadr. M.. II. bin ylda Anadoludaki gl Hitit imparatorluu medeniyetin beii Mezopotamyaya doru bir yaylma politikas izlemitir. Hurri-Mitanni devletinin Hitit saldrlar sonucunda zayflamas Asur devletinin ykseliini kolaylatrmtr. Asurlular, zaman ierisinde Hitit gcnn zayflamasndan faydalanarak blgede yeniden bask kurmaya balamlardr. Bu dnemde Mezopotamyadan Anadoluya doru bir yaylm balamtr. Asur, Anadolunun sahip olduu maden ve zellikle de demir kaynaklarn ele geirmek iin srekli bir aba sarf etmitir. Kuzeye yaylm politikalar erevesinde, Urartu devleti ile olan ilikilerinde, Dou Anadoluda kurulmu olan bu devletin corafi konumu ve doal zenginlik kaynaklar belirleyici bir rol oynamtr.

Anahtar Szckler: 1. Hitit

2. Akad

3. Mitanni

4. Asur

5. Urartu

138

ABSTRACT

ERSOY, Selim. B.C. 2000 Mesopotamia and Anatolia Political Releations, Master Study, Ankara, 2008.

The subject of our thesis is political relations between Anatolia and Mesopotamia in the second millenium B.C.. It is known that the relations between Anatolia and Mesopotamia lasts until earlier time. n this long period, these regions that had different geographical, political, culturel and socio-economical characteristics, had strong relations with each other. One of the primary aim of the states which became powerful in Anatolia was to take the control of Mesopotamia that was the cradle of civilization in that era. On the other hand, the states which gained power in Mesopotamia aimed to capture of the rich subsurface and surface materials of Anatolia region. The basic of political relations between Anatolia and Mesopotamia lasts Akkades activities that targeted Anatolia in the third millenium B.C.. n the second millenium B.C., the powerful Hittite Empire followed an enlargement politics towards Mesopotamia. The weakening of Hurri-Mitanni State due to the attacks of Hittite made Assyrias rise easy. Assyrian restarted to repressure in the region as Hittite weakened by the time. n that era, deployment activities started from Mesopotamia to Anatolia. Assyria expended continuous effort to capture mine reserves and especially iron reserves of Anatolia. n the frame of enlargement politics, Assyrias relations with Urartu Satate that founded on East Anatolia was mainly shaped according to geographical position and naturel resources of Urartu region.

Key Words:

1. Hittite

2. Akkade

3. Mitanni

4. Assyrian

5. Urartu