MEDYA VE TOPLUM LKSN ANLAMAK ZERE BR EREVE

* Halil Nalaolu

Medya kavram zerine

Bizim Trkede medya olarak kullandmz, ngilizcedeki media szc, ara, orta, ortam, arac anlamlarna gelen medium (Latince medius) szcnn ouludur. Dier yandan, Trkede media szcn karlamak zere, olduka hantal kamakla birlikte, kitle iletiim aralar kavram da kullanlmaktadr. Ancak, kavramn kullanszl, Trke olmasa da, medya szcne daha yaygn bir kullanm kazandrmtr. Bununla birlikte, medya arac, medyalar gibi yanl kullanmlarn da gsterdii gibi, kavramn kullanszl, medya szcnn, genellikle belirli bir kafa karklyla birlikte dilimize girdii de sylenebilir. Bu sunuta ben yaratt btn kafa karklklarna ramen, medya szcn kullanmay yeleyeceim.
* Bilgi niversitesi, letiim Fakltesi, Medya ve letiim Sistemleri Blm retim yesi.

52 MEDYA ve TOPLUM

Bu sunuun amac ise, gndelik hayatmzda medya ile birlikte ya da medyayla ilgili olarak yaygn kullanmda olan baz kavramlar amak ve medya ve toplum ilikisini bu kavramlar araclyla sorgulamak. Bu sorgulamay eletirel dncenin szgecinden geirerek yapacaz, ayrca medya ile ilgili olarak zihinlerinizde oluan olas sorulara yant bulmaya alacaz. Bu arada bir miktar daha kafa karklna katlanmak zorunda kalabiliriz. Zira szn ettiim karklk, soru sorma ve yant arama iinin kanlmaz bir sonucu. O zaman, laf fazla uzatmadan hemen kafa kartrmaya balayalm...

Medya denince hangi iletiim aralarn anlamamz gerekiyor?

Medya deyince neyi kastediyoruz? Geri kelimenin kkeni ve szlk anlamn biliyoruz artk. Ancak acaba medya deyince hangi iletiim aralarn anlamalyz? Kavram en geni anlam ile kullanldnda, karmza, ok kiiye ulaabilen her trden szl, yazl, basl, grsel metin ve imgeleri (kitaplar, gazeteler, dergiler, brorler, billboardlar, radyo, film, televizyon, internet gibi) ieren ok geni bir iletiim aralar yelpazesi kyor. Peki, bunlarn iinden birini, diyelim televizyonu seerek sorarsak, acaba televizyon deyince neyi kastediyoruz? Evinizdeki televizyon setini mi? Televizyon teknolojisini mi? Belirli bir televizyon programn m, bir kanal veya televizyon an m? Yoksa televizyon a sahibi irketleri (ve bunlarn genel ekonomi iindeki konumlarn) m kastediyoruz? Ayn ekilde, basn dediimiz zaman kastettiimiz acaba ne? Yerel basn m, ulusal basn m, yoksa ulus-ar basn m? Bunlarn okuyucularn m? Bulvar gazetelerini mi, ciddi gazeteleri mi, ya da

Halil Nalaolu 53

bunlarn karm gazeteleri mi? Basn irketlerini mi, hangilerini kastediyoruz? Listemizi daha fazla uzatmayalm. Grlecei zere, iimiz hi de kolay deil. Yukarda ancak bir ksm sunulan olas sorulara kestirme bir yant verelim imdi: Medya bunlarn hepsine birden karlk gelmektedir! Peki bu kadar byk eitlilik arz eden bir eye neden tek bir isim vermemiz gerekiyor? Bu olgularn ve srelerin yle bir ortak noktas olmal ki, medya szcnn yaygn kullanm hakl karlabilsin. Konuya byle yaklarsak belli snrlamalara ve snflamalara gitmemiz gerei ortaya kyor. ncelikle bir snrlama: Medya dediimiz zaman genellikle kitle medyasn kastediyoruz (ltfen bir de kitle szcyle de oynamam beklemeyin, nk o da en az dierleri kadar sorunlu/karmak bir kavram!). Yani medya yle bir ey olmal ki, araclyla gnderilen mesajlar kadnlar, askerler ya da Bursallar gibi belli bir kimseye ya da gruba deil de, bir kimlik belirleyeni olmayan, snrlar ve biimi tanmsz bir topluluk olan kitleye gitsin. Bu arada rnein, Bursadaki bir yerel radyo Bursallara hitap ediyor elbette, ama Bursay yerel basnn evreni olarak kabul ettiimizde, yine de anonim/bilinmeyen bir kitleye hitap etmi oluyor. Dahas teknik imkanlar izin verdii lde -diyelim nternet zerinden yayn yapmaya baladnzda- bu yayn pratik olarak Bursann snrlarnn tesine tayor, kitlenizi de o lde daha da anonimletiriyorsunuz. O halde ben bu sunuta yukarda yaptm snflamaya dayanarak, medya derken, kitlesel eriime izin/imkan veren aralar, zellikle de gazete, radyo ve televizyonlar kastettiimi belirteyim.

54 MEDYA ve TOPLUM

Medya ve toplum ilikisini nasl anlayabiliriz?

Medya ve toplum ilikisini, yukardaki snrlamadan sonra, imdi de bir snflamadan yararlanarak anlamaya alabiliriz: Medyann hitap ettii kitle (izleyici); hitap ederken aktard (veya aktarmay umduu) ierik (mesaj); ve tabii bu ierii kuran kurumsal yap ile dzenleyici siyasalar (dolaysyla medya profesyonelleri). Nitekim yakn zamanlardaki medya almalarna bakacak olursak, aratrmalarn bu ana alanda younlatklarn grrz. O halde, ben de bu snflamaya uygun olarak, medya ve toplum ilikisini tartacamz bir ereve kurmay amalayan bu sunuumu, ana balk etrafnda yapacam.

zleyici
Akademik anlamda medya almalarn e ayran bu snflamann ilk ayan izleyici oluturuyor. Her ne kadar izlemek mastar, grmeyi/seyretmeyi artrsa da, izleyici szcn, genel anlamda tm medya kitlesine (btn medya tketicilerine) karlk gelmek zere kullanyoruz. Bylece okurlar, dinleyiciler, seyircileri ayn szck ile imlenmi oluyor. Medya aratrmaclar iin, izleyici bal altnda tartabilecekleri/analiz edebilecekleri ok sayda sorun alan/konu bulunmaktadr: imdi, bu ksa sunu ierisinde zerlerinde durmamza imkan olmayan sz konusu sorular/sorun alanlarndan bazlarna sadece dikkat ekmekle yetineyim. Acaba izleyici olmak nasl bir durumu anlatyor? rnein izleyici olmak, izlenen medya ne diyor/gsteriyorsa onu ay-

Halil Nalaolu 55

nen kabullenmek anlamnda pasif bir konuma m iaret eder? Yoksa izleyici olmann alnan mesajlar, aktif bir yorumlama/szgeten geirmekle ilgili bir boyutu bulunmakta mdr? (Son yllarda yaplan aratrmalar izleyicinin konumuna daha ok bu ikinci tr de yaklalmas gerektiine dikkat ekiyorlar). Medya izleyicisi olmak, ayn zamanda medyay ierikle snrl olmayan amalar iin kullanmak saylabilir mi? rnein her sabah kahvaltda gnlk gazete okuyan bir kii, bu ii sadece bilgilenmek iin mi yapmaktadr yoksa diyelim uykudan henz uyanamad iin etrafyla konumak zorunda kalmasn diye mi! (Aratrmalar izleyicinin medyadan yararlanmasnn ya da medya mesajlarn tketmesinin ok eitli biimleri ve saikleri olabileceini gsteriyor. Bu da medyann varsaylan etkisini, olduka balamsal klyor?) zetle, izleyiciler medyay yalnzca ierii iin tketmiyorlar. Ayn zamanda medyay kendi amalar iin kullanyorlar ya da medya izleyicilerin baz ihtiyalarn doyurmalarna yarayabiliyor. Bu durumda medyann etkisinden deil, nasl kullanldndan ve hangi ihtiyalar karladndan sz edilebilir. Tarihsel geliim iinde farkl kitle iletiim aralarnn devreye girmesiyle izleyici kitlesinde ne gibi deiiklikler olmutur? Acaba her ara (nce basn, sonra filmler, daha sonra da radyo ve televizyon) kendi izleyici kitlesini mi oluturmutur, yoksa bu farkl kesimlerin deneyimleri arasnda geikenlikler, kesimeler var mdr? Bu konuda, bir yandan -nl Kanadal iletiimbilimci MacLuhann mesaj, aratr sznden esinlenerek sylersek- her yeni medyum/aran kendi mesajn olduu kadar, izleyicisini de yaratmaktadr. Ancak dier yandan, her yeni gelen medyumun/aracn kendi izleyicisini yaratabilmek iin bir ncekinin bilgilendirme/elendirme vb. formatlarn

56 MEDYA ve TOPLUM

kendine uydurmaya almasna baklrsa, ortada medyadan asgari beklentileri anlamnda ok da farkllam bir yeni-izleyici de bulunmamaktadr. Eskiden ocuklar izgi romanlar tketirlerdi, zamane ocuklar ise bilgisayarlarnda -evet animasyon, interaktiflik gibi yenilikler ieriyor ama- nihayetinde onun bir trevi olan macera oyunlar tketiyorlar. Bu szlerle anlatmak istediimi yle zetleyebilirim: Belki de btnyle medya mesajlarna odaklanmak yerine medyumun/aracn kendisine de dikkat etmeliyiz... Szgelimi u soruyu sormalyz: Bir yky romandan okumakla ayn yknn filmini seyretmek arasnda ne gibi farklar olabilir? Biraz roman okumu ve film seyretmi herkesin zerinde anlaaca ilk nokta ikisinin ok farkl deneyimler olduu eklinde belirecektir. En azndan roman okurken anlatlan yk zihnimizde canlanyor, film izlerken ise yk hazr imgeler olarak bize sunuluyor. Medya kendi kamusunu yaratr m? Medya kurulular kendi kamularn nasl ve ne amala tarif ederler? Gndelik hayatmzda ska karmza kar kamu ve kamuoyu szckleri. Kimi zaman pek de fazla dnmeden sanki kamu kendi fikirlerini bir basn bildirisiyle ortaya koyuyormu gibi falanca fikre kamuoyunun tepkisi var, trnden szler sarf ederiz. Oysa hatrlamamz gereken ilk ey, kamuoyunun tam da falanca fikir zerine oluup, daha sonra kaybolan bir ey olduudur. Yani kamuoyu yalnzca birileri sorduu zaman ekillenir; herkesin her konuda hep bir fikri olamaz. Byle baktmz zaman, medyann kendi kamusunu yarattn syleyebiliriz. rnein ok reyting yapan bir programn izleyici tepkisini, ilgili medya kuruluu o program seyrederek destekleyen bir kamu olarak yorumlayacaktr. Oysa program izleyen insan grubu yalnzca o program izledikleri iin bir arada telakki edilirler.

Halil Nalaolu 57

Kamu ve kamuoyu gibi kavramlarn grece yeni kavramlar olduunu biliyoruz, yani Fransz Devriminin sokaklar dolduran kalabalklar ya da gruhu, veya Trkiye Cumhuriyetinin ilk yllarnn halk ne zaman, nasl ve neden kamu olmutur? Kukusuz bu insanlarn kamu ad verilen insan topluluuna dnmesi ancak insan topluluklarnn bir konu hakkndaki gr ve fikirleri merak edilmeye balandktan sonra kamu olmulardr. Ve kamu, yukarda belirttiimiz gibi, sabit, ayn kiilerden oluan ve kalc bir insan topluluu deildir. Bu sorularn daha ayrntl olarak yantlanabilmesi iin -ki burada bunu yapmayacaz- sosyoloji disiplini ile yntem bilgisinin yardmna ihtiyacmz olacak. yle rnekleyeyim: Medya ve toplum ilikisini izleyici zerine odaklanarak analiz etmek istediimizde, izleyicilere televizyon seyretme nedenleriniz nelerdir (hatta, aadakilerden hangisidir) gibi standart bir soru sormak yerine, bir gn iinde zamannz nasl geiriyorsunuz sorusunu sorarak yant almaya almak daha yerinde olacaktr. nk, soruyu birinci ekilde sorduunuzda, alacanz yant aa yukar bellidir ve bilgilenmek, elenmek ve kanaat oluturmak seeneklerinden birisi olacaktr. Soruyu ikinci ekilde sorduunuz da ise, bu belli bir toplumsal ortamda medya ile beraber baka pek ok eyi deneyimleyen bir bireye sorulmu daha genel bir soru olduundan, herhangi bir dayatmaya yer vermeden medyann insan deneyimi iindeki yeri (umalm ki) ortaya karacaktr. Yani, sosyolojik perspektif, bireylere nceden medya kurban yaftasn yaptrmadan ve kitle szcnn ierdii alaltc imalar (banallik, sradanlk, renksizlik, sr olma, vb.) dikkate almadan yaklamamz gerekli klyor. Baka ifadeyle, byle bir perspektiften yoksunluk, bizi oka yapld gibi, medyaya toplum/izleyici zerinde sonsuz bir g veren alelacele yarglara gtryor.

58 MEDYA ve TOPLUM

erik
Bir nceki balk altnda, genel olarak, medyay -izleyiciler olarak- nasl deneyimlediimize ilikin olarak ne srlen, bir aklama erevesi sunan yaklamlara deindik. Muhakkak ki, biz nasl deneyimlersek deneyimleyelim, medya farkl biimlerde de olsa, bize bir eyler syleyen, baz mesajlar ileten bir yap. Dolaysyla imdi, l snflamamzn ikinci ayanda duran, medyann sylediklerine/ieriine (bunun izleyicilerin aldklarndan farknn da altn izerek) younlaabiliriz. Bir rnekten gidelim; Amerika Birleik Devletlerinin Vietnam Demokratik Cumhuriyetine giritii sava, sava alannda deil de Amerikan medyasnda, Amerikan medyas yznden kaybettii sylenir. AP fotoraflarndan Eddie Adamsa Pulitzer dl kazandran bu nl fotoraf, 1968de Gney Vietnaml polis efinin bir Kuzey Vietnamly sokak ortasnda ldrn belgeliyor. Film kameralarnca da yakalanarak Amerikan televizyonlarnda gsterilen bu infaz grntsnn, benzeri pek ok imge ve ykyle birlikte, Amerikan hkmetinin arkasndaki halk desteini kaybetmesini salad ve askeri glerin Ocak 1973te Vietnamdan ekilmelerine yol aan sreci balatt dnlmektedir. Medya ierii, kukusuz, yalnzca bu fotorafn anlatt trden dramatik ve ok edici yklerden ibaret deil. stelik benzeri pek ok imge ve yk,

Halil Nalaolu 59

yukarda zetlenen trden bir sonuca yol amyor. Akla gelen ilk rnek, Mart 2001 sonlarna doru, Makedon askerlerinin, iki Arnavut sivili yine sokak ortasnda ldrmeleri grnts olabilir. Bu iki grnt dramatiklik ve ok edicilik bakmndan ne kadar birbirlerine benzeseler de, son derece farkl okumalara kaynaklk etmitir diyebiliriz. Zira, ierik grnte ne kadar benzer olursa olsun, bu ieriin tanmland toplumsal balam farkl okumalara neden olacaktr. O halde, medyann ierdii enformasyon biimsel zelliklerden ziyade, izleyenlerin dnyalaryla girdii zel iliki sayesinde bir anlam kazanmaktadr, demek ok yanl olmayacaktr. Baka ifadeyle mesajlar, izleyicinin dnyasnda kendisine bulduu karlk lsnde etkili olacak ya da olmayacaktr. Enformasyonun bu zelliini btn medya ieriklerine genelleyebiliriz. Trkiye ulusal medyasna son yllarda sk sk yneltilen sansasyon habercilii yapmak ya da her eyi magazinletirmek sulamalarn da bu balamda ele almak ilgin olacaktr. O halde sorunun medyann izleyicileri aptallatrd gibi bir varsaymla tartlmak yerine, izleyicilerin/halkn en azndan bir blmnn neden bu tip enformasyonlardan haz ald, bu tr bir yayncln izleyicilerin hayatlarnda nelere karlk geldii gibi sorulara yant aranacak ekilde tartlmas daha yerinde olacaktr. Oysa bu sulamalara verilen yant, ounlukla ve kolayclkla iyi ama halk bunu istiyor biiminde olmaktadr. Evet, bu savunmada bir dereceye kadar doruluk pay bulunduunu reddetmemiz pek mmkn grnmyor. Ancak, yukarda belirttiimiz yantlanmas gereken sorular dnda, halka/izleyiciye olas her eyin sunulup sunulmad meselesi de gene tartlmay bekliyor.

60 MEDYA ve TOPLUM

erik ile ilgili tartmalar ana eksende rgtleyebiliriz:

Medya ierii basite bir noktadan dierine ulaan (seyahat eden) imge ve yklerden mi ibarettir, yoksa enformasyon bir toplulukta yaayanlar arasnda kurulan toplumsal ilikilere katkda m bulunur? Bu soruyu zellikle yerel medya balamnda tartabiliriz. Bilindii gibi yerel medyann izleyicisi ulusal medya ile karlatrldnda daha az anonimdir. Yani, orta lekli bir ehirde yaynlanan yerel bir gazetenin yapt bir haber, hedefinde duran kiilere ya da kurumlara daha dorudan ulaacaktr. Byle baktmzda yerel bir gazetenin yalnzca bir haber kayna deil, ama ayn zamanda yaynland kentin toplumsal dokusunun bir paras olduunu, kentte yaayanlar arasnda balar kurduunu syleyebiliriz. Medya ierii daha genel mekansal organizasyonlar sz konusu olduunda (bir metropol, bir blge ya da bir lke sz konusu olduunda), anlattklarnn tesinde ve bunlara ek olarak izleyicilerine neler sunmaktadr? Szgelimi, medya ieriinin izleyenler arasnda bir referans erevesi yaratmas sz konusu olabilir mi? Kukusuz evet. Referans erevesi derken, mesajlarn dorudan anlattklar eyleri deil de, kendilerini anlaml klan gizil varsaymlarn kastediyoruz. Moda fotoraflndan ok basit bir rnek verelim. Aadaki resim ska karlatmz trden bir moda fotorafdr. Elbette bu fotorafta anlatlmak istenen ey, belli bir firmann rettii giysilerin gzel, moda, k, vb. olduudur. te yandan kadn modellerin poz verme biimlerinin genellikle resimdeki gibi olduunu grrz: Model kadnlar ya yatarken, ya oturmu veya melmi olarak grntlenmekte, ksaca belli bir kadn mo-

Halil Nalaolu 61

del tipi yzlerce, binlerce fotorafla ekillenmektedir. te bu tr fotoraflar kadnlar ve kadnlkla ilgili belli bir referans erevesi oluturmakta ve bu ereveden beslenmektedirler diyebiliriz. Bu referans erevesinin sunulan veya reklam yaplan giysi ile dorudan bir ilgisi yoktur ve yle okunabilir: Kadnlar her zaman seksi grnmelidirler ve durularnda bir boyun eme ims olmaldr. Erkek modellerin fotoraflar ise bunun tam tersi ynde bir referans erevesi yaratacak ve kullanacaktr: Gl, yakkl, egemen. Son olarak acaba medya, genel olarak toplum iinde geici gerilimler ile geici birlikler olumasnda bir rol oynamakta mdr? Medya nceden duyurduu baz olaylar o kadar zel bir ekilde sunmaktadr ki, sonuta toplum iinde geici gerilimler kadar geici birlikler de olumasna katkda bulunmaktadr. rnein, medyada yle ieriklerle karlaabiliyoruz ki bunlar gruplar halinde izlemek, sadece izlemekten farkl bir anlam ifade edebiliyor. Galatasaray takmnn getiimiz yllarda oynad UEFA (Avrupa Futbol Federasyonlar Birlii) finalini dnelim; acaba ka kii arkadalarla birlikte izleme ans olduu halde evinde tek bana izlemitir bu futbol karlamasn? Ya da, ka kii bu birlikte izlemeden doan topluluk ruhundan g alp da, ma sonrasnda yollara dklp -diyelim ortada bir yenilgi varsa etrafta bulduu rakip takmn taraftarlarna- saldrmtr.

62 MEDYA ve TOPLUM

Kurumsal anlamda medya

Gnmz toplumlarnda medya, kr amacyla ileyen kurululardr. Trkiyede ve baka pek ok lkede medya kuruluu sahipliinin, giderek meslekle ilgili olmayan i sahiplerinin eline getiini gzlemliyoruz. te yandan, iveren meslekle ilgili olmasa da meslein mutfanda hl medya profesyonelleri alyor. Bu iki grup insan iinde medyay kim ynetmelidir? Gerekte kim ynetmektedir? Kukusuz bu sorular bize bir tercih alternatifi sunmaktan ok, kanaat yaratmadaki gc bilinen medyann ileyiine dair siyasi, ekonomik ve ideolojik dzlemlerde bir tartmay balatabilmek asndan nemlidir. Bu arada medyann etkileme stratejilerini -dolaysyla ieriini- belirleyen tek eyin, sahiplik yaps olduunu dnmek olduka eksik bir resim izmek olurdu. nk medyay, tamamen medya d glerin de eitli yollarla etkiledii biliniyor. Szgelimi, siyasal iktidarlarn medya zerinde dorudan bask kurarak etkilemeye altklar bilinen bir gerektir. Ayn ekilde yine medya d baka g odaklar (rnein belli bir holding) ekonomik gc sayesinde medyay etkilemeye ve karlar dorultusunda kullanmaya yeltenebilir. te yandan, bu amala oluturulmu zgl dzenleme/denetleme kurulularnn da (RTK gibi) medyann ileyiine dorudan mdahale edebildiklerini de biliyoruz. Bu arada, dorudan medya iinden gelen -Gazeteciler Cemiyeti, Basn Konseyi gibi- meslek rgtlerinin etkilerini de atlamamak gerek. Bu g ilikileri ann merkezinde duran ve kendisini yapt haber, yazd yorum ya da ke yazs ile tanmlayan medya profesyonellerinin ilerinin ok zor olduunu sylemek mmkn. Zira bu kiiler bir yandan tiraj ya da reyting basks ve dsal politik/ekonomik basklar gslerken, dier yandan da doru,

Halil Nalaolu 63

gvenilir ve etik adan tutarl rnler ortaya koymak durumundalar. Ancak unutmamalyz ki, bu kiilerin de verili bir toplumsal rgtlenme iinde azmsanmayacak bir gleri vardr. Medyann kurumsal yaps denildii zaman, belli bir lke snrlar iinde dnmek zorunda olmadmz da belirtmeliyiz. Literatre farkl medya sistemleri olarak geen ve kurumlar da kapsayarak, belirleyici olabilen mekanizmalar olduunu vurgulamak istiyorum. Kimi zaman ekoller olarak da anlabilen bu sistemler, elbette ki, dnya deitike kendilerini yeni durumlara adapte ediyorlar ve yeni oluumlar sergileyebiliyorlar. Eski bir snflama bize dnyada demokratik ve totaliter medya sistemlerini temel eksen kabul eden bir snflama sunuyordu. Oysa bugn dnyada meydana gelen gelimeler olduka farkl bir snflamann geerli olmas gerektiini sylyor. 1990larn bana damgasn vuran Krfez Savanda Amerikan federal hkmetinin ve Pentagonun habercileri nasl bir kstlama iine soktuklarn hatrlyoruz. Bugnlerde dnya gndemini belirleyen Irak operasyonunun haberletirilmesine baktmzda ise, on yl ncesine gre ok farkl bir stratejinin izlendiini grmek gerek. zellikle baz Arap lkelerinden yayn yapan televizyon kanallar, dnya medya sistemini snflandrmaya alan kuramclar zorlayacaa benziyor. Teknolojik gelimelerin de katksyla dnya artk Avrupa ya da ABD mahreli haberlere mahkm olmaktan kurtulmutur demek iin erken olabilir belki ama, merkez lkelerin bu alandaki egemenliklerinin sarsldn imdiden syleyebiliriz diye dnyorum. Sonu olarak farkl medya sistemleri, denetleyici/dzenleyici siyasalar ve yasalar, medyann gelitirdii oto-kontrol mekanizmalar, ya da siyasi iktidarn medyay kontrol edebilme derece-

64 MEDYA ve TOPLUM

leri, farkl medya ileyileri yaratmaktadr. Medyann kurumsal anlamda irdelenmesinin bir baka nemli boyutu zellikle televizyon erevesinde en belirgin halini alan yldz sistemi olarak saptanabilir. Bundan kastedilen, bireylerin birer kurum haline gelmeleri ve byle ilev grmeleridir. Szgelimi Ali Krca veya Reha Muhtara basit bir medya emekisi gzyle bakmak, safln tesinde bu nemli meseleyi, yldz sistemini gzard etmek gibi kuramsal bir hatay beraberinde getirecektir. Medya-toplum ilikilerini anlamak iin sunduumuz bu ok genel ereve dikkatle incelendiinde bu konuya dair yantlardan ok sorularn ne ktn grmek mmkn. Zira gerek medya gerekse toplum kelimeleri sradan kelimeler olmaktan ok uzaktr; bu kelimeler ok sayda yan anlamla ykl, ksaca youn kavramlardr. Bu ksa deneme erevesinde yaplacak en anlaml ey bu alanda domas muhtemel onlarca sorun alanna aydnlatc yantlar ve aklamalar getirmek deil, bu alanlarn genel erevesini izmek olabilirdi ancak. Bundan sonras, tek tek aratrmaclarn ya da meslekleri gerei medya ve toplum ilikisi zerine dnmek durumunda olan medya profesyonellerinin, izilen ereve dorultusunda kendi yantlarn aramalarn ummak olabilir.

MEDYANIN ETKS SORUNSALINA BAKA BR BAKI

* M. Aye nal

Medya ve toplum ilikisini tartmaya u soru ile balamamzn uygun olaca kansndaym: Medya hakknda neden konuuyoruz veya medyay neden inceliyoruz?. Bizleri medya hakknda tartmaya gtren, yine medya hakknda kafamzda var olan belli yarglar, kanlar, dnceler. Tm bu yarglarn, kanlarn arkasnda yatan medyann gcne olan inancmz. Bu gcn grnr olduu yer ise, medyann toplum zerindeki etkileri. Farkl bir biimde syleyecek olursak: Medyay tartmak/incelemek gerekli, nk yaamlarmz o ya da bu ekilde etkiliyor. Dolaysyla, medya ve toplum ilikisine, medyann etkileri balamnda yaklaabiliriz. Aada bunu yapmaya alacam.
* Ankara niversitesi, letiim Fakltesi, Gazetecilik Blm retim yesi.

66 MEDYA ve TOPLUM

Medyaya yaklamlar: Ksa bir tarihsel hatrlatma

Kitle iletiim aralar zerine gelien kuramsal yaklamlar ve akademik aratrma konularna bir gz attmzda, hemen hepsinin ardnda bu aralarn etkilerine ilikin bir yaklamn durduunu grrz. Dier yandan, medyaya ilikin tartmalar, akademik alan dnda da yine bu aralarn gcnn ve etkililiinin kabul etrafnda cereyan ediyor. Bylelikle ounlukla da olumsuz etkileri ile gndeme gelen medya, srekli bir hedef tahtasna dnyor. Medya ile ilgili tartmalarn, ilk olarak 19. yzyln sonlarna doru (iletiim disiplinin ortaya kmasndan nce) henz konunun siyaset bilimi ve sosyolojinin gndemine girdii dnemlerde belirli bir endieyle baladn gryoruz. Kapitalizmin gelime sreci iinde igcne duyulan ihtiya nedeniyle hzlanan kentleme sreci insanlar geleneksel toplumsal balarndan kopararak yalnzlatryor, medyann bu insanlar totaliter dncelere srkleyebilecek gl etkilere sahip olduu varsaym da endieleri krklyordu. Tarihi Eric Hobsbawn tarafndan Devrimler a olarak adlandrlan 19. yzyl sresince, meydana gelen (aslnda, dalgalar 1960lara kadar da ulaan) ii, kyl ayaklanmalar, medyann (henz sadece gazetelerin olduu dnemde bile) byk kitleleri, belirli siyasal grler dorultusunda harekete geirebilecei korkusunu yaratmt. Baka ifadeyle iletiim aralarnn gelimesiyle daha da artacak bir karamsarlkla, medyann propaganda gcnn, savunmasz bireyler zerinde ciddi bir tehdit oluturduu dnlyordu.

M. Aye nal 67

Ayrca nce Birinci Dnya Sava, sonra da iki sava aras dnem ve kinci Dnya Sava yllarnda mevcut iletiim aralarnn -zellikle de radyo ve sinemann- propaganda amal olarak kullanlmas iletiim aralarnn gc konusunda duyulan endieleri artrmt. rnein, akademik dnyada 1930larda etkilerini hissettirmeye balayan Frankfurt Okulu temsilcilerinin kimi almalarnda da -okulun temsilcilerinin hepsi paylamasalar da- medyaya ynelik bu ktmser bak as egemendi. Frankfurt Okulunun kimi temsilcileri, popler kltrn eletirel dnceyi ortadan kaldrp, bireyleri yabanclatrdn ve onlar kltr endstrisinin pasif tketicileri konumuna getirdiini vurguluyorlard. Oysa liberal dnce, 19. yzyln balarnda -gnmzdeki temsilcilerinin hl paylat gibi- medyay, oulcu siyasal sistemlerin ayrlmaz bir paras olarak kabul ediyordu. Bilgilendirme ve farkl grleri temsil etme ilevleri nedeniyle medyann, siyasal sistem iinde, yasama, yrtme ve yarg glerini toplum yararna denetleyecek bir drdnc kuvvet oluturduunu ileri sryordu. Bylelikle liberal-oulcu yaklamn temsil ettii bu iyimserlik ile, yukarda szn ettiim medyann kitleleri maniple etmeye ynelik olumsuz etkilerini ne karan -aralarnda Frankfurt Okulundan temsilcilerin de bulunduu- karamsar yaklamlar aka bir eliki sergiliyordu. Ancak elikili grnen bu iki konuma ramen, iki yaklamn bir ortak paydas vard: Her ikisi de, medyann gc ve etkililiinden hibir kuku duymuyorlard.

68 MEDYA ve TOPLUM

Gnmzde medyann etkileri ve rolleri zerine dnceler

Gnmzde de etkinliini srdren liberal oulcu yaklama gre, medyaya den grev ilkeli bir habercilik. Habercilik ilkelerini oluturan etik normlar bir yandan nasl haber yazlacana ilikin snrlar, dier yandan da haber medyas ve siyasal olan arasndaki izgiyi belirliyor. Bununla birlikte her ne kadar oulcu liberal demokrasilerde medyann roln olumlasalar da, bu yaklam paylaanlarn yazp izdiklerine baktmzda, medyaya ynelik eletirilerin eksik olmadn gryoruz. Ancak bu kez eletiriler haber medyasnn yanll zerine odaklanyor. zellikle seim dnemlerinde, medyann belli bir partiyi destekleyerek taraf tutmasnn, izleyici ve okuyucular bu taraf olan grler dorultusunda etkileyecei kaygsna iaret ediyor. Tarafszlk ise, tm siyasal grlerden eit mesafede uzak durmak olarak tanmlanyor. Bu yaklamn medyann siyasal tarafllnn olumsuz etkilerinin yan sra, eletirdii bir baka konu da, medyada yer alan iddet. Gl ve dorudan etkileri olduu varsaylan bu aralarn, iddet ierikli programlara yer vermesinin bu ierikleri tketenleri, zellikle kk yataki izleyicileri benzer davranlara yneltecei dnlyor. Nitekim medya alannda 1930lar ve 1940larda gerekletirilen aratrmalarn ou, medyann iddete ynlendirici etkilerini lmek zerine kuruluyor. Dier yandan, 1970lerde medya alannda, Frankfurt Okulunun yaklamndan belirli izler tayan eletirel yaklamlarla karlayoruz. Frankfurt Okulu gibi, toplumsal iktidar ilikilerinin eitsizliini sorun eden bu yaklamdan gelen aratr-

M. Aye nal 69

maclar medyay, mevcut eitsizlikleri yeniden reten/kuran bir ara olarak gryorlar. Bu yaklama gre, medya bir yandan iktidar sahibi kii ve kurumlarn anlamlarn, dnya grlerini sunarken, dier yandan bu grleri doallatryor ve var olan iktidar yaplarna bir meruiyet kazandryor. Baka deyile, medya eit olmayan iktidar ilikilerinin srmesine hizmet ediyor.

Medyann olumsuz etkilerine zm: Yasaklamalarn merulatrlmas

Akademik almalarn balca gndemini oluturan medya konusundaki yaklamlara bu ksa baktan da anlalaca gibi; kitle iletiim aralar olumsuz etkileri ile eletirilere hedef olmaya devam ediyor. Ayrca, medyaya ynelik eletiriler, akademik dnya dndan da geliyor. Sz konusu eletiriler genellikle muhafazakr siyasal evrelerden kaynaklanyor, ve zellikle medyann tarafll ile iddete ynlendirici etkileri zerinde duruyorlar. Ayn evreler, medyann szgelimi Trk aile yapsna, genel ahlaka, kamu dzenine aykr ve zararl ieriklerini gndeme getiriyorlar. Burada nemli olan nokta, btn bu iddialarn, siyasal otoriteler tarafndan yasaklamac bir anlay merulatrmak zere kullanlmas. Bylelikle iddet sahnelerinin ve genel ahlaka aykr grntlerin yaynlanmasn engelleyecek veya yaynlandklarnda cezalandrlmalarn salayacak dzenlemelere kolayca gereke bulunabiliyor. Gerek dzenleyici politikalarn ve gerekse yasaklayc kurumlarn setii tavr ise, btne deil, paralara odaklanmak. Bu tarz bir anlayn sonunda ortaya kan cezalar/sansr, medya

70 MEDYA ve TOPLUM

kurumlarn eletirilerine hedef olsa da, onlar da bu paral baktan kendilerini kurtaramyorlar ya da aslnda kurtulmak istemiyorlar. nk sorunu btnl iinde kavrayp/kavratmak yerine, onu olgular arasndaki sebep-sonu ilikilerini kopartacak ekilde paralayan bu yaklam, durumun genel bir medya eletirisine dnmesini engellemekle kalmyor, medya kurulularnn yayn politikalarnn/ieriklerinin biimleniinin arkasnda yatan kr mantn da gzlerden saklyor.

Medyann siyasal yanlln tartmak iin yeni bir ereve ihtiyac

Dier yandan medya ve siyaset ilikisini kurarken, liberal-oulcu yaklamn snrlarn izdii siyasal yanllk kavramnn bu gn hala almadn gryoruz. Bylelikle, yanll/tarafll belirli bir partiyi desteklemek, belli bir siyasal gre daha fazla yer vermek biiminde tanmlayan anlayn srdrldn gryoruz. Ancak yanllk bu biimde tanmlandnda, rnein medyann neden -neredeyse yekpare bir blok gibi- zelletirmeyi destekledii, buna kar kanlar dinozorlam tutucular olarak tanmlad, ya da yanllnn neden hep statkodan yana olduu gibi bir konu tartma d kalyor. Dolaysyla, unu vurgulamak gerekiyor: Aslnda piyasada kr etmeyi amalayan irketler olarak rgtlenmi kitle iletiim aralarnn, ekonomi ve siyasal g/iktidar merkezleriyle ilikileri, belirli parti veya siyasal gleri desteklemeyi aan, dolaysyla btn siyasal/ekonomik/ toplumsal yap ve iktidar ilikileri iinde ortaya kan eitsizlikleri sorgulama d brakan bir tavr.

M. Aye nal 71

Medyann sz konusu tavrnn yansmalarn sregiden ekonomik krizin nedenleri konusunda yaplan haber ve bir dizi tartma programlarna baktmzda gryoruz: Medyaya baklrsa, krizin nedeni, yolsuzluklara karm baz politikaclarn kayrmac tutumlar ve brokrasinin aksaklklar. Dahas, kimi deimez ekran/medya ekonomistlerinin de bu krizi, toplumun belirli bir kesiminin, tarm kesiminde alanlarn zerine atabildiini gryoruz. rnein, bir profesr, ekrandan gzmzn iine baka baka, bize, bunca yldr tarm kesimine verilen destein ekonomik krize neden olduunu, bylelikle tarmda alanlarn da herkes gibi bu krizden sorumlu olduunu syleyebiliyor. Yani, medya marifetiyle, mevcut ekonomik yapnn madurlar, dnp dolap krizin sorumlular haline getirilebiliyor. O zaman gryoruz ki, medya ve siyaset ilikisi, yaygn medyann -sadece Trkiyede deil, btn dnyada olmak zere- belirli ekonomik ve siyasal iktidar merkezleriyle i ie gemi yaps nedeniyle, herhangi bir partiyi veya siyasal gc desteklemeyi aan, tm siyasal ve ekonomik yapnn meruiyetine uzanan daha geni bir yanllk kavram ile sorgulanmal. Haber medyasnn bu yanll ok eitli biimlerde ortaya kyor: rnein, gazeteciliin hi sorgulanmakszn gerekletirilen gnlk pratikleri iinde, siyasal/ekonomik sekinlerin sylem ve eylemleri takip edilmesine dayal bir haber yapma alkanl srdrldnde, bu kiilerin temsil ettii kar merkezlerinin siyasal/ekonomik sorunlar tanmlama ve ereveleme biimlerini okuyucu ve izleyicilere dayatlm oluyor. Dolaysyla medyann bu tavr, gazeteciliin geleneksel haber toplama ve yazma pratikleri, habercilik iinin rgtlenme biimi, haber deerinin tanmlanma biimi ve de medya ortamnn okuyucu/izleyici saylarn arttrmay gzeten mantk iinde rgtlenmi olmas gibi, burada ayrntlarna giremeyeceimiz dier konularla ok yakndan balantl.

72 MEDYA ve TOPLUM

zetle sylenirse, medyann yanll, liberal yaklamn iddia ettii gibi, basite bir siyasal parti yerine dierinin yanda olmak gibi, dolaysyla ortadan kaldrlabilir ya da cezalarla engellenebilir bir yanllk deil. Bu nedenle medyann yanllnn, medya kurulularnn karlarnn mevcut siyasal/ekonomik g ve iktidar merkezleriyle i ie gemi olmasndan kaynaklanan yapsal bir yanllk olarak grlmesi gerekiyor.

Medya ve iddet ilikisi

Medya ve siyaset ilikisini bir tarafa brakp, gndemden dmeyen dier bir konuya medyann iddet gsterimi dolaymyla toplum zerine etkisi meselesine dikkatimizi yeniden ynelttiimizde, yine benzer bir paral bakn tartmalar erevelendirdiini gryoruz. Yukarda da deindiimiz gibi iddet konusu, hep medya ieriklerinin olumsuz etkileri tartlrken odaklanlan bir sorun oluturmutur. Medya ve iddet ilikisi kurulurken genellikle sorunlu bir varsaymdan hareket edilmekte; iddeti gstermekle medyann, toplumda iddetin yaygnlamasna neden olduu iddia edilmektedir.

M. Aye nal 73

Medya iddete neden olmuyor: Mevcut gazetecilik pratikleri bize bizzat iddetin haber olduunu sylyor
Medya ve iddet ilikisi konusundaki aklamalarn, ortak paydasn medyada yer alan iddetin, toplumsal iddeti beraberinde getirecei biimindeki iddiann oluturduu grlmektedir. Ancak basitletirici, bir anlamda da iin kolayna kaan bir genellemeye dayanan bu yaklam iinde, ne iddetin bir kavram olarak ayrntl biimde tartldn, ne de iddeti kullanan elerin, iddetin toplumsal/siyasal/ekonomik nedenlerinin ve sonularnn tartmaya aldn gryoruz. Oysa, bunlar tartmadan, basite, iddet ktdr ve bu nedenle medyada yer almamaldr gibi bir mantktan yola karsak eer, yine geri dnp gazeteciliin bizim de iletiim fakltelerinde reterek merulamasna yaygnlamasna yardmc olduumuz tm haber pratikleri ile haber deerinin ne olduuna ilikin anlatlarn ncelikle sorgulamamz gerekecek. nk, gazetecilik mesleinin profesyonel pratiklerine gre, bir olayn olumsuzluu onu dorudan haber deerine sahip klmaktadr: Gazeteciye; iddetin bizzat haberin kendisi olduu retilmektedir. Dolaysyla, mevcut gazetecilik anlay ierisinde, habercilik ii ile bu kadar i ie gemi olan iddet olgusunu eletirerek, haber medyasnn dna atmamamz hemen hemen olanakszdr. Yani, nemli bir aratrmacnn da belirttii gibi su haberin kendisidir. Dier bir deyile, iddet esinin youn olduu sular o kadar fazla haber deerine sahiptir ki, bugn artk,

74 MEDYA ve TOPLUM

medyada sergilenen iddet, sua neden olur gibi bir mantktan hareket ederek, bu haberlerin verilmemesini tartmak gln duruma dmek olur. O zaman yaplmas gereken, yukarda da szn ettiimiz paral ve yasaklayc yaklam yerine farkl bir bak asn benimsemektir. nk, bu paral, yasaklayc yaklamn bizi gtrecei nihai nokta, iddet ieren grntlerin nasl, ne kadar verilmesi gerektiini tartmann tesi deildir. Oysa iddet ve medya, iddet ieren ierikler ve toplum zerine etkileri gibi bir tartmaya odaklandmzda -eer iddeti haber olmaktan karamayacaksak- zerinde asl durmamz gereken, medya tarafndan hangi iddet biimlerinin su olarak tanmland ve hangi iddetin meru bir iddet olarak sunulduudur. Bu ayrm sadece haberler iin deil, pek ok farkl medya anlats/tr iin de benzer biimde geerli ve yararl bir ayrmdr. Bu adan baknca, medya bize sadece iddeti sunmaz, hangi iddetin su, hangi iddetin meru olduunu da syler.

Medyada meru su ve iddet

Medya ve iddet ilikisi konusundaki tartmamz bir adm daha ileriye gtrecek olursak, karmza kan sorun udur: Medya baz iddet biimlerini bize su olarak sunarken, dierlerini su olmaktan karr, ayrca, suu da tipletirir ve kiiselletirir. Bunu medya nasl yapar? Medyann gzde su konularn hatrlayalm bunun iin: Tinerci ocuk cinayetleri, Satanist genlerin cinayetleri ya da yaygnlaan kapkalar Ama kamuoyuna, rnein eksik malzeme ile inaat yaparak

M. Aye nal 75

deprem blgelerinde can kaybnn daha da artmasna neden olan, mteahhit firmalarn sular oktan unutturuldu bile. Dier yandan, kiiselletirmelerle de, hangi trden olursa olsun, su, bireysel bir psikolojik bozukluk sorununa indirgeniyor, bylelikle, balamndan koparlyor, suun toplumsal/ekonomik nedenleri gzlerden saklanyor. Medya bunu, haberlerde, polisiye dizilerde ve benzer pek ok dramatik programda hep ayn yntemleri kullanarak yapyor. Dier yandan medya suu kiiselletirdiinde, sua kar kullanlacak iddeti de merulatrm olur, bylelikle suun toplumsal nedenleri btnyle grmezden gelinir. Su olgusu bir yandan okuyucu ve izleyicinin yaamlarndan uzaklatrlr, dier yandan daha da vahim bir biimde su/iddeti bakalarnn yaamlarna ait bir seyirlik anlatya dntrlr. Okuyucu/izleyici de, toplumsal iddetin pasif bir izleyicisi konumuna getirilmi olur. zellikle de iddetin haber olma biimlerini dikkate aldmzda, okuyucu/izleyiciyi su ve iddetin nedenleri hakknda dndrecek ve bu tarz bir iddetin ortaya kmasna neden olan toplumsal koullar dzeltmek zere harekete geirecek hibir bilgiye (iddet/su ile ilgili arka plan bilgisi, olaylarn balamasna ilikin bilgi vb.) yer verilmedii grlr. zleyicisini iddetin pasif bir tketicisi konumuna srkleyen ve iddet ieren su olaylarn dramatik anlatlar biiminde sunan televizyon haberciliinin yannda, yazl basn ok daha masum grlebilir. Bu arada, televizyon da, tpk yazl basn gibi, kendi haberciliinin ilkelerini ve haber sunumlarn etik olarak hakllatrma biimleri gelitirmitir. Yazl basnn nc sayfa haberleriyle yapamadn televizyon yapm ve belirli iddet biimlerini sunup, yine belirli iddet biimlerini meru-

76 MEDYA ve TOPLUM

latrrken, reytingini de baaryla arttrmtr. Medya, btn bunlardan sonra, iddet gsterim dozunu azaltarak, medya toplumsal sorumluluundan ne kadar kurtulabilir?

Son bir hatrlatma

Ksmen de olsa ayrntlandrabildiimiz medya ve toplum tartmasnn bizi gtrd yeri bir iki cmle ile zetleyecek olursak unlar syleyebiliriz: Medya ve toplum ilikisi bugne kadar hep medyann olumsuz etkileri konusuyla birlikte gndeme gelmitir. Ancak bu olumsuz etkiler, hep ok dar bir ereve iinde kavranm, sorunun stesinden yasaklar/cezalar ve sansr ile gelinebilecei, medyann toplumsal ilevinin ancak bylelikle iyiletirilebilecei dnlmtr. Oysa bugn artk, medyann ne yapmamas gerektiinden ok, neler yapmas gerektii, dolaysyla, yayncln hedefinin ne olmas gerektii tartmaya almaldr. Ayrca yine bu tartmann, yansz, tarafsz bir yaynclk yaplmal tarznda kalplam kavramlarla gtrlmemesi gerekmektedir. Yerine, okuyucu ve izleyicileri dndrecek, kendi yaam koullarn dzeltmek zere harekete geirerek, onlar hayatlaryla ilgili kararlarn alnd siyasal srelere dahil olmaya zendirecek ekilde demokratikletirilmi bir yayncln nasl olmas gerektii zerine tartlmaldr. Dolaysyla, medya ve toplum ilikisini tartrken, kendisine sunulan iddeti seyretmeyi seven bir izleyicinin varl da hesaba katlarak, artk nasl bir habercilik/yaynclk yapmalyz sorusuna cevap arayan bir yaklamla dnmeliyiz. Dier yandan, btn yapt ekranda boy gsteren siyasetileri, id-

M. Aye nal 77

deti, reyting uruna fitillenen tartma programlarndaki kavgalar pasife tketmek/seyretmek olan bir izleyici yerine, Trkiyede siyasetin yaplma biimi, toplumsal iddetin nedenleri zerine dnen ve tartlan konular hakknda kendi fikrine sahip bir izleyicinin gemesini hedeflemeliyiz.

TARTIMA
Soru: Bir yandan gazetecilik etii bize tarafsz olmamz gerektiini sylyor, dier yandan siz bize medyann yanllnn yapsal bir yanllk olduundan sz ediyorsunuz. Ayrca, toplumdan yana/tarafl habercilik yaplabileceini de ekliyorsunuz. Medyann mevcut yaps ierisinde bu nasl mmkn olabilir?
:

Sylemek istediim u aslnda: Bir yandan medya kurulular kr peinde iletmeler olarak, belirli ekonomik/siyasal kar merkezleriyle i ie gemi durumdalar ve bu, medyay bu kar evrelerinden yana klyor. Bu ilk bakta grebildiimiz bir ey. Ancak dier yandan da, bizzat habercilik diye rendiimiz ve yaptmz ey bu yanll getiriyor. rencilerimize neyin haber deeri tadn retiyoruz: Enflasyon ile ilgili haber yapacaksanz, ne haber deeri tayor? Babakann, nemli i adamlarnn ya da iktisat profesrlerinin syledikleri... Biz bu ikincilere sembolik sekinler diyoruz. Yani, haber sekinlere ilikin bir metin olarak kuruluyor. Ayn ekilde, bir eyin haber deeri tamas iin yine iddet/kan gibi bir olumsuzluk iermesi gerektiini retiyoruz (yani, dolunun yap ekinlere zarar vermemesi deil, tersi haber). Dolaysyla medyann yanll, iddet iermesi gibi konulardan sz ettiimizde, bizzat habercilik pratiklerinin dokusunu oluturan bir

78 MEDYA ve TOPLUM

eyden, bu nedenle de, kolayca ortadan kaldrlamayacak bir olgudan sz ediyoruz. O zaman ne yapmak gerekiyor? Medyann toplum zerine olumsuz etkileri gibi bir tartmay baka bir biimde yapmak gerekiyor. Benim nerim, o zaman, haber olann tanmn deitiremiyorsak eer, nasl haber yapmamz gerektii zerine bizi dndrecek bir yaklam benimsemek. Yani, adliye muhabiri haberini yaparken, sadece suu 5N+1K kuralna gre haberletirmekle kalmamal, okuyucuya o suun toplumsal nedenlerini anlayabilecek bir anlat kurmal. Bu da o kadar zor bir ey deil. Haberinizin arka plan bilgisini artrarak yapabilirsiniz bunu. Bylelikle, sutan/suludan yana olmadan, toplumsal karlardan yana olmu olursunuz. Ben zaten, bunun iin tarafszlk mmkndr demiyorum, hatta tarafl olmamz gerektiini, nemli olann kimden yana taraflanacamz meselesi olduunu sylyorum.

Soru: Bahsettiiniz nedenlerle, gnmzde artk medyaya olan gvenin olduka sarsldn gryoruz. Acaba etik kurallara uygun gazetecilik yapld takdirde, medyann toplum zerinde yaratt olumsuz etkileri azaltabilir miyiz?
Daha nce de anlatmaya altm gibi, medyaya ilikin bir sorun varsa bu, sorun etik ilkelere bal bir gazetecilik yaplmamas sorunu da deil. Bunu sylerken etik kurallar bo verelim demiyorum, elbette dengeli haber verilmeye allmas nemli rnein. Ancak etik kurallar ou durumda, sadece yanlln zerini rtme ilevi grebiliyor. Diyelim, bir siyasal sekini takip ederek haber yapan gazeteci -nk, onun syleyecekleri haber deeri tayor, sokaktaki in-

M. Aye nal 79

sann deil- bu politikacnn sylediklerini trnak iareti iine alarak verip, haber kayna ile kendini szde mesafelendirdiinde etik kurallara uygun gazetecilik yapm oluyor, ancak yanszl/tarafszl salam oluyor mu? Hayr olmuyor. nk, yine habercilik sekinler tarafndan, sekinlerden yana/tarafl yaplm oluyor, sokaktaki insandan yana deil. Bu yzden de medyann tarafllnn yapsal olduunu, yani medyann sadece kurumlama biimi itibariyle deil, bizzat habercilik yapma pratikleri -ki bunun iinde etik kurallar da var- nedeniyle de yanl davrandn syledim.

Soru: Anlatlanlardan medya toplum iin hi iyi bir ey yapmyor gibi bir sonu kyor. Gerekten yle mi? rnein, yoksul olduu iin salk giderlerini karlayamayan, bu yzden de lme mahkm birisini televizyon gsterdiinde, evet biraz duygu smrs yaplyor, hatta giderek insanlar her ey gibi, bunlara da duyarszlatrlyor ama, dier yandan da yaan yardmla bir hayat kurtarlabiliyor. Bu konudaki grnz renmek isterim.
Evet bylelikle medya iyi bir ey de yapm grnyor. Ama bir de yle dnelim, Sonuta ne oluyor, seyrede seyrede her trl iddeti/yoksulluu kanksam, pasif bir tketici haline getirilmi bir izleyici, birden iyi bir ey yapmak frsatn eline geirdii iin, vicdann rahatlatyor. Hatta bylelikle, biz dier izleyicilerin de vicdan rahatlyor. Ancak hemen arkasndan, gndelik hayatn ak ierisinde yoksulluun varln, var olma nedenlerini, neden ortadan kaldrlamadyla ilgili sorular sormuyor, onu ylece kendi dnda bir ey olarak kabullenmeye devam ediyoruz. Medyann byle programlar yaparken amac da zaten bu sorular sordurmak deil, hatta mm-

80 MEDYA ve TOPLUM

knse sordurmamak, daha dorusu o reytingine bakyor. Yani medyann bu tr sorular sordurmamasna tam olarak bir komplo mantyla da bakmamak lazm. Bu, tasarlanarak, insanlara byle tehlikeli sorular sordurmayalm diye kararlar alnarak yaplmyor. Daha ok ne izleyici toplayacaksa o program yaplyor ve izleyiciyi o kanalda en uzun sreyle tutacak bir kurgu izleniyor. Bu arada da, daha nce de belirttiim gibi, mevcut haber/program formatlar ok kanksanm olduu iin, ne gazeteciler tesini sunmak gerektii zerine, ne de izleyiciler tesini beklemek gerektii zerine dnyor.

Soru: O zaman medyann bu hale gelmi olmasnda, okuyucu/izleyicinin de sorumluluu olduunu syleyebilir miyiz?
Evet syleyebiliriz. Reyting lme mantnn ve de sisteminin btn sorunlarna ramen, medya izleyici ne isterse onu yakalamaya alyor, bunu da beceriyor. zleyici ile medyann rettii ierik buluuyor. Bir rnek vereyim. lk yaynlanmaya baladnda 32. Gn program, dosya habercilii yapyordu. Yani, belirli bir konu gndeme getirilip, enine boyuna masaya yatrlyordu. Bylelikle izleyici haberin btn arka plan bilgisine sahip klnyordu. Ancak, televizyon haberlerini farkl biimde tketmeye altrlm izleyici, holanmad iin 32. Gnn bu format deitirildi. Bu yzden, genel/ortalama izleyici ile gazeteciliin bulutuu sylenebilir. Ancak gene de, biraz yumurta-civciv meselesi gibi bir mesele bu. Ve, izleyiciyi de ne verilirse olduu gibi yutan pasif bir tketici olarak grmemek gerekiyor. Bunun iin yukarda, hepimizin artk, izleyiciye hayat daha btnlkl bir biimde anlalr klacak sorular sorduracak trde demokratiklemi bir yaynclk hedefi zerine dnmemiz gerektiini syledim.

MEDYA-TOPLUM LKS VE KRESELLEMENN YEREL MEDYAYA SUNDUU OLANAKLAR

* Beybin D. Kejanlolu

Toplumu anlamak-yorumlamak iin iletiim kurma aralarna ve ortamlarna (medyaya) bakmalyz; medyay anlamak-yorumlamak iin ise, topluma bakmak zorundayz (Grossberg, vd. 1998). Burada medyay farkl yaklamlar asndan anlamaya alacak, dolaysyla topluma bakacaz; ayn zamanda medyaya bakacaz, bylece toplumu anlamaya alacaz. Medyaya bakp toplumu anlamaya alacaz derken, medyann gereklii bire bir yansttn, bir ayna ilevi grdn iddia etmiyoruz. Ancak medyaya yaklamlardan birisini, byle bir yanstma anlaynn oluturduunu belirtmeliyiz. Bu sunu, bu tr bir anlaya kar olmasna ramen problemini ayna metaforunu kullanarak kuracak. Baka ifadeyle, bu metaforu tartarak yol alacak. Aynadan (yani medya* Ankara niversitesi, letiim Fakltesi Radyo Televizyon ve Sinema Blm letiim Bilimleri Anabilim Dal retim yesi.

82 MEDYA ve TOPLUM

dan) izlediimiz dnya, biz bakana kadar birka yerinden krlmtr. Bu krlmalar bir dolaymlama ilikisinin unsurlarn ayrt etmemizi salar. Aynaya (yani medyaya) bakarken adeta nazar dedirirmi gibi, bir de biz o aynay (yani medyann bize gsterdiini) krarz, belki zaten orada olan bir kr derinletiririz, belki de yeni krklar olumasna neden oluruz. Artk aynann/medyann dnyas, gerekliin aynas ve ayns olmaktan kmtr. Ayna metaforu erevesinde sylenenleri basite yle de ifade edebiliriz: ncelikle medyann ve iletiimin anlamlarn sorgulamak gerekiyor. Bu sorgulamayla hem medya ile iletiim srecinin unsurlarn saptam olacaz, hem de medyaya iki ana yaklam ve bu yaklamlarn uzantlarn ayrt edebileceiz. Medyay ve medya-toplum ilikisini anlama abas bylece bu sunuun ilk blmn oluturacak. Anlamay daha retken, etken klacak olan ise, onu yerel-global eksenine, yerel ve global leklerin kesimesine, geikenliine tamak... Dolaysyla, sunuun ikinci blm bu konuya ayrlacak. Yerel-kresel ilikisinde, medya merkezde yer alyor. nk, medya sayesinde bugn evlerimizin, oturma odalarmzn rahatlnda ya da iyerlerimizde bir nefeslik aralarda uzun mesafelere, farkl yllara hatta yzyllara yolculuk edebiliyoruz. Belki de asla fiziksel olarak bulunamayacamz uzayda, Vanuatuda, Meksikada, Pragdaki meydanda neler olup bittiini (tabii ki aktarl biimiyle) izliyoruz. Savalarn, yoksul-varsl kesimlerin, aklarn sunumuna tank oluyor, ac ekiyor, alyor ya da glp eleniyoruz. Farkl kltrlerden insanlarn seslerini duyuyor, grntlerini gryor, az ok nasl yaadklarn duyumsuyoruz. Bakalarnn bizden ok farkl yaadklarn, ok farkl yaantlarda bizimkilere ok benzer sorunlarn ortaya ktn re-

Beybin D. Kejanlolu 83

niyoruz (Grossberg, vd., 1998). stelik, kltrel retim yapan, yaz yazan, program yapan kiiler -gazeteciler/yaynclar- olarak bu srece kendi yaptlarmzla katlyoruz. Dahas, gnmzde yaadmz kresel sorunlarn, tartmalarn bir ksm dorudan medya rnleri ve medya evresinde dndn gryoruz: ocuk pornografisi rneinde olduu gibi...

Medya ve toplum ilikisi: Kavramlar ve yaklamlar

Bugn medya dediimizde ilk aklmza gelenler televizyon ya da ATV, ShowTV gibi belli bir televizyon kanal, belki de bu kanallarda yaynlanan Televole gibi programlar ya da Reha Muhtar oluyor... Medyay iletiim aralar olarak dnnce, televizyonun yannda radyo, gazete, dergi, kitap, sinema, CD, video diye saymaya da balayabiliriz. letiim aralarn byle saydmzda ya da medya denilince hemen televizyon anladmzda, bir aratan ya da aralardan ve teknolojiden sz ediyoruz. Belki, aklmza ilk gelenin televizyon olmasnn nedeni, onun gnmzde baat iletiim arac olarak karmza kmasdr. Dier yandan medya ile televizyonun eletirilmesinin bir sorumlusu da bizzat medyadr. ATV, Show TV ya da Milliyet, Altn Kitaplar, Radyo ODT ya da Doan Grubu dediimizde ise, medya kurumlarndan sz etmi oluyoruz. Televole program, Aldatmak roman, Ekya filmi ise medya rnlerine, kltrel biimlere karlk geliyor. Hatta Reha Muhtar, lhan Seluk, Ahmet Altan, vb. hem kltr reticisi hem de bizzat kltrel rn konumundalar.1
Bu l ayrtrmann (teknoloji, kurum ve kltrel biim) daha akademik bir sunumu icin bkz. Grossberg, vd. 1998.
1

84 MEDYA ve TOPLUM

Bu rneklerden grlebilecei gibi medya, basite ve sadece teknoloji, ara, kurum ya da kltrel rn anlamna gelmemekte, bunlarn hepsini kapsayan ve kullanclar/katlmclar olarak izleyicileri/okurlar da iine alan devasa ve karmak bir yapdan ve ilikiler andan olumaktadr. Bu anlamda, medya ve toplum kar karya gelen iki ayr kavram gibi durmasna karn, zaten bir ilikililik iindedirler. Szlk anlamyla da medya, mediumun ouludur ve orta, ortam, arac olan, dorudan olmayp etkinlikleri dolaymlayan anlamlarn tamaktadr.2 Bu tanmlamada hl bir eksik var. nk medyay tanmlamak, iletiim srecine ilikin varsaymlara dayanr. Trkede nce komnikasyon ve haberleme olarak kullanlan iletiim ise, en sorunlu szcklerden biridir. Komnikasyon (communication) common szcnden tremitir ve ortak olan, paylalan anlamn tar. Trkede bugn kullandmz iletiim ise, ortaklk, paylama, topluluk yelerini birbirine balayan ortak kltr balamndan koparlm bir szck grnmndedir. Aktarmak, ulatrmak, nakletmek, bir yerden bir yere tamak olarak da kullanabileceimiz iletmek fiilinden treyen iletiim bir sre ngilizcede de tama ve ulatrmayla (transportation) birlikte dnlmtr (Williams, 1983). letiim Trkede bir karlkll imlemesine karn, kitle iletiimi tam da bu karlkllk yoksunluuyla, bir merkezden ok noktaya/kiiye ya da kitleye tek ynl bir ileti akyla nitelenmektedir. Aslnda szcklerle ilgili bu soruturmalar, bugne kadar ortaya km olan iki ana iletiim anlayna: Medyaya daha ok
2

Medya szc hakknda ayrntl bir tartma iin bkz. Klbay, 1999.

Beybin D. Kejanlolu 85

iletme, aktarma, nakletme ve (ayna metaforuna dnersek) yanstma arac olarak yaklaanlar ile, iletiimi daha geni toplumsal ilikiler a iinde ortak anlam haritalar retme/yenidenretme, bir dolaymlama uzamnda yaama olarak grenlerin ayrtrlmasna bir gei oluturur. Bylelikle medya ve toplum ilikisi iki genel yaklam ierisinden aklanabilir.

letiim ve medyaya iki yaklam

20. yzylda medyann etkilerinin anlalmasna ynelik ilk abalar, mesajn kaynaktan alcya gnderilmesi olarak benimsenen bir iletiim tanmna yol at. Bu modele gre, rnein, iletiim basite u anlama gelir: letiimin kayna Aye, alc Fatmaya yarn yamur yaacak mesajn iletir ve bylece Aye ile Fatma arasnda iletiim gereklemi olur. Aye bunu radyoda sylerse hemen tepki alamaz ama Fatma ertesi gn emsiyesini yanna alabilir. Aye bu cmleyi yz yzeyken ya da telefonda sylerse, sre devam edebilir: Fatma da Ayeye o zaman yarn emsiyemi yanma alaym diyebilir. Dolaysyla bu birinci modelde iletiim aynen bu ekilde bir mesaj aktarm olarak kavranr. Bu yaklamn ulatrmayla benzerlii aikardr: Sanki, Aye, Bursadan bir tra havlu ykler, tr araclyla havlular Ankarada Fatmaya ular. Bylece, havlular Fatmaya nakledilmi, iletilmi olur. Bu iletiim modeli, Ayenin Bursadan Ankaradaki Fatmaya telefon araclyla syledii sz ve bunun anlalmas ile tr araclyla havlu gnderip alma arasnda bir fark gzetmez. Ayrca, bu aktarm/iletim modeli kiiler aras iletiime yaslanan bir modeldir.

86 MEDYA ve TOPLUM

Bu modelin kitle iletiimi erevesinde deerlendirilmesinde, Amerikal siyaset bilimci Harold Lasswellin iletiim almalarn dayandrd nl soru dizisi ileme sokulur: Kim, kime, hangi kanalla ve hangi etkiyle ne sylyor? rneimize dnp Ayenin radyoda hava durumu sunduunu varsayarsak, yantmz yle olacaktr: Aye, Fatmann da dahil olduu kitleye radyo kanalyla yarn yamur yaacan syledi. Mesajn Fatma zerindeki etkisi de Fatmann yanna emsiye alma davrannda oldu. Sadece bu masum rnek zerinden gittiimizde bile, aslnda bu mesajn kaynann kim olduunu sorabiliriz. Aye sadece o radyonun alanlarndan biridir, kurumsal ilikiler a iinde sesi, tonlamas, ald eitim, vb. sayesinde sunucu olmu bir profesyoneldir, o kurumun balantda olduu meteoroloji istasyonundan gelen reniye gre baka bir alann hazrlad raporu okuyordur. Bu durumda sorumuz kim olarak m kalacak, ne diye mi deitireceiz? Kitlenin de kime? sorusunu karlayp karlamad tartmaldr. Daha vahimi, bu modelde aktarlan mesajn ieriinin gndericinin zihninde de, alcnn zihninde de tpatp ayn olduunun dnlmesidir (Grossberg, vd. 1998). O zaman, bu yaklamda mesajn o radyoda yer alna yol aan yaplanma ve ilikiler, mesajn sunulma biimi ve farkl almlanabilecei konu ddr. rneimizi daha az masum hale getirirsek, Aye bir ekonomi uzman olarak TSADn (Trk Sanayi ve adamlar Dernei) dzenledii Trkiye Ekonomisinin Sorunlar balkl bir toplantda uzun uzun enflasyon sorunundan sz ediyor ve ii cretleri yksek olduu zaman enflasyon kanlmazdr, di-

Beybin D. Kejanlolu 87

yor. XTV bunu ana haber blteninde drdnc haber olarak veriyor, Fatmada bu haberi izliyor. Yukardaki aktarm/iletim modeline gre, Aye, Fatmaya bu mesaj XTV kanalyla iletti, etkisi de anketle llecek diyelim. Peki, Ayenin konumas niin haber oluyor? XTVnin mlkiyet yaps nedir? Grev beklentisi mi var? TSAD ile XTVnin ilikisi ne? Aye bu aklamadan baka aklama da bulunmu mudur? Bulunmusa niin bu aklama ne karld? Ayenin uzman konumu ve nermelerinin kesinlii verili mi kabul ediliyor? Niin? Bu arada izleyici olarak Fatmann ii, snfsal konumu, haber izledii ortamn bu mesaj anlamlandrmasndaki yeri ne? Bu model ite bylesi sorular yantlayamayacak, zaten sormaya da kalkmayacaktr. Eletirel yaklamlar ise, bir ksm mlkiyet ve kontrole, kurumlara ve kurumsal pratiklere, bir ksm yazl ve grsel metinlere, izleyicilere odaklanmak zere, bu tr sorular gndeme getirmilerdir. Eletirel ekonomi-politik yaklam, kapitalist bir iletme olarak XTVnin kr gds, devletle ve dier kurumlarla ilikileri, sonul olarak kapitalizme hizmet etmesi ya da XTVnin sahibinin konumu, ilikileri, TSADla balants, vb. zerinde vurgu yapmaktadr. Daha lml bir yorum iinde, XTVnin sahibinin haber merkezinin gnlk ileyiine dorudan karmayp, kanaln genel editoryal bakn belirledii, ama haberin nihai olarak irketin karn gzetme etrafnda kurulduu sylenebilecektir. Haber retme pratiklerine bakan eletirel aratrmaclar, haberin tanm, haber deerinin verili kabul edilmesi, profesyonelleme -muhabir, kameraman, vb. olma gerekleri ve rutinleri- kurumlar aras ilikileri ele alacaklardr. Haber metnine ba-

88 MEDYA ve TOPLUM

kldnda, Ayenin grnts nasl, hangi adan, lekten, nasl bir kla veriliyor, baka grnt kullanlyor mu, efekt var m, vurgu neye yaplyor, cmle yaps nasl, vb. gibi grnt ve szleri sorgulayan sorular sorulacaktr.3 Ksacas, eletirel yaklamlara gre, gereklii yanstaca iddia edilen ayna, biz ona baktmz srada zaten medyann teknolojik nitelii, kurumsal ileyii, metin/mesaj sunumu dzeylerinde krlm durumdadr. lk modelin esinlendii kiiler aras iletiimde dahi, devreye bizzat kendisi ideolojik/tarafl bir ara olan dil girmekte, iletiim basit bir iletim olarak ilememektedir. Ayrca, Bursadan Ankaraya havlu gnderilmesi rneinde de kapitalist bir giriim, retim, datm, tketim a, kurumsal ilikiler, kalplam pratikler vardr; ancak birbirimize sylediklerimiz, gsterdiklerimiz, yazdklarmz havlu yerine konamayacak kadar karmaktr. nk sz konusu olan kltrel bir retimdir, kltrel rnlerdir. Bu da bizi ideoloji alanna tar. rnein, evimize alp kullandmz havluyla, amar yumuatcs reklamndaki iek tarlalarndan iine koku doldurulan mis kokulu yumuatcnn plastik iesinin yanndaki pofuduk havlu, ayn deildir. Zaten ikincisinde mesele havlu deil, mis kokulu yumuak havlularla yaanacak steril ve yumuak bir burjuva hayat tarznn bize mitletirilmesidir. En masum grnen bilgi yarmalar bile -balangta dl olan paraya ulamak iin dayanma iinde olunan ve dln miktarn ykselten kiileri, teker teker eleyerek- kapitalist topHaberin nasl yaplandrlm olduu konusunda zellikle nal 1996 ve Dursun 2001e, ayrca, yine gazetecilik/habercilik pratiklerinin ideolojik nitelii ile haberin gerei yanst konusundaki yaklamn eletirisi konusunda yine, iler Dursunun , BA Habercinin Elkitab dizisinin 4. kitap Gazetecilik ve Habercililik iinde yer alan Haber ve Habercilik zerine Dnceler balkl almasna baklabilir. Ayrca, eitli medya sunumlarnn eletirisi iin Alanku 1995, elik 2001, Gencel-Bek 2001e baklabilir (editrn notu).
3

Beybin D. Kejanlolu 89

lumun yarmac etiini; bilginin -hatta bilginin deil, klar arasnda zekice eleme yapma yeteneinin- para lsne vurulabilecei anlayn yaygnlatrmaktadr. Yine yarma programlar, hiyerarik retmen-renci ilikisindeki tarz, ocuklatrd yetikinler zerinde kurarken, bilginin ve onu tayanlarn, toplumsal otoritesini merulatrm olmaktadr. Ksacas, eletirel yaklamlara gre, basite gerein saptrlmas, arptlmas deildir sz konusu olan. Bizler, gerek medyann kurumsal ileyiindeki katlmclar olarak, gerekse medyann izleyicileri olarak zaten hiyerarik, eitsiz toplumsal ilikilerin bir parasyz . zlediklerimiz ise haber, dizi ya da her ne olursa olsun, her zaman tarafl olan programlar... Gazeteciler olarak sizin rettikleriniz/retecekleriniz de yle... Ama ayn zamanda medya, bir kar-ideolojik mcadele alan da. O zaman sorun; nasl kurumlar ve kurumsal ilikiler, nasl bir teknoloji kullanm, nasl programlar, ne lekte bir eriim alannda eylediimiz trnde sorularda, hatta btn bunlar kapsamaya yeltenen nasl bir toplumsal ilikiler a iinde yaamak istediimiz sorusunda dmleniyor.

Uluslararas iletiimden, kresel iletiime

1980lere gelene kadar medyann rgtlenmesi, hep ulus-devlet baznda dnld. Ancak yine de -postadan telefona, sinemaya, telgrafa ve radyoya uzanacak ekilde- iletiimin uluslararaslamasnn bu dnemde baladn syleyebiliriz. rnein, uluslararas haber ajanslar haberlerini ayrdklar dilimlere gre telgraf ve kabloyla kresel pazarlara ileterek, kendi kartellerinin hedeflerini ve gvenliini ulus-devlet karlarnn nne karmaya balamlard. Ya da ilk kitle iletiim aratrmala-

90 MEDYA ve TOPLUM

r, dnya savalarnda propaganda ile ilgili olduu iin, kresel bir nitelik tayordu. Bir baka rnek, 1920lerde ve 1930larda Hollywood filmlerinin ihrac ve ulus ar hakimiyetiydi. Btn bunlara ramen, medyann ulus-devlet snrlar iinde rgtlenmesi ekonomik-politik-kltrel snrlar izmek asndan anlamlyd. Uluslararas iletiimdeki en nemli atma da, zellikle 1970lerde UNESCOda (Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr rgt) younlat haliyle, bu snrlar korumak isteyen ulusal egemenlik taraftarlar ile uluslararas pazara hakim olan serbest enformasyon ak taraftarlar arasnda kt. 1980lerden itibaren yeni-liberal politikalarn ve yeni iletiim ve enformasyon teknolojilerinin snr tanmazlnn iletiim alanndaki eletirel yaklamlarca deerlendirilmesi de, genellikle kresellemeyi olumsuzlayan bir ekilde, sermayenin kresel dzeyde yeniden yaplanmas, iletiim ve enformasyon sektrnn birlemelere sahne olmas, younlamas gibi konular erevesinde oldu. 4. 1980ler sonras iletiim ortamn anlatmak iin, iletiimin uluslararaslamas yerine iletiimin kresellemesinden sz edilmesi gerekli. Burada kreselleme vurgusu nemli. nk birinci durumda, baat eler hl ulus-devletler ve ulus-devlet snrlar iinde uluslararas ticaret yapan irketler olarak dnlrken, ikinci durumda, eler, ulus-devlet snr tanmayan kresel lekte rgtlenmi irketler ve ulus-ar rgtlenmeler oluyor. Bu arada, yeni kresel medya ortamna bakarken, telekomnikasyon, iletiim ve enformasyon teknolojilerinin birlemesi de medyann gvenli ayrmlarn ve bu ayrmlara dayal kurumsallamalar (PTTlerin Tsinin ayrlmas, internet zerinden yaynclk yaplabilmesi, vb) yerle bir et4

rnein, bkz. McChesney, vd. 1998.

Beybin D. Kejanlolu 91

tii gibi, uydu ve kablo teknolojisinin salad olanaklarn frekans ktl ya da ulusal snrlarn korunmas gibi gerekeleri anlamszlatrd gznne alnmal.

Yerelliin ve yerel sorunlarn kavranma biiminin deimesi

Burada kresellemeye ilikin tartmalarn ayrntlarna girmeden, gnmzde uluslararas/kresel olmak gibi yerel olmann anlamnn da deitiini belirtmeliyim. rnein, bugn artk Mersinli olmann anlamnn, Mersinli olmakla gurur duymak gibi bir kimlik sabitletirmesinden ya da Mersindeki sorunlarn sadece Mersinin sorunlarym gibi alglanmasnn tesinde anlalmas gerekiyor. Diyelim, p sorunu, deniz kirlilii ya da g alma ile arpk kentleme sorunlar sadece Mersinin sorunu olarak grlemez. Akla hemen stanbulda yllar nceki p patlamasn, dnyada evre sorunlarnn tad nem ve evre konularnn sk sk gndeme gelmesi ve evre kirlenmesine kar kresel eylemler ve rgtlenme iinde olan Yeil Bar (Greenpeace) hareketi geliyor. Ksacas, byk irket gruplar ile Avrupa Birlii gibi ulus-ar rgtlenmelerin dzenlemelerinin ne kt; dnyann drt bir yerinde ayn televizyon kanallarnn izlenebildii; internet gibi bir olanan var olduu kresel iletiim ortamnda, yerel medyann bir ulus-devlet snrlar iindeki corafi blgelerde, yerleim birimlerinde rgtlenen ve yayn yapan bir medya olarak ie kapal kalmas pek mmkn olmad gibi arzulanr da olmasa gerektir.

92 MEDYA ve TOPLUM

Kresel-yerel ilikisi asndan yerel/alternatif medya: rnekler zerinden olanaklar/olaslklar

20. yzyln sonlarna doru ivmesi git gide hzlanan dinamikler sadece yaygn medyann kresellemesini deil, yerel ve alternatif medyann da kresellemesini getirdi. Nitekim, yakn tarihte politik hareketlerin alternatif enformasyon yaymak zere medyaya zel bir nem verdiklerini gsteren birok rnek mevcut. Cezayir Devriminde radyonun, ran Devriminde kasetlerin oynad merkezi role, indeki Tianneman Meydannda doruk noktasna varan demokrasi hareketinin, eski Dou Bloku lkelerindeki byk zlme srasnda eitli muhalif gruplarn, mcadelelerini yaygnlatrmak zere bilgisayar alarn ve yeralt/muhalif medyay kullanma biimlerine eitli vesilelerle gndermeler yapld (Kellner, tarihsiz). Bu tr rnekler arasnda son yllarda en ne kanlardan birisi ise, Meksikada savaan Zapatistalar olarak bilinen topraksz kyller hareketi oldu. Zapatistalar manifestolar ve bltenleri iin bilgisayar alarn, korsan radyolar ve dier medyay kullandlar. Zapatista Ulusal Kurtulu Ordusunun yazd manifesto, metinler ve bltenler bilgisayar alar yoluyla annda btn dnyada dolama giriyordu. rnein, Ocak 1995te Meksika hkmetinin baskc biimde Zapatistalara kar harekete gemesi srasnda mcadelelerine uluslararas destek iin interneti kullandlar. Dnyadan da birok destek aldlar. Meksika hkmeti bylelikle, 1998de zor kullanmak yerine, Zapatistalar ile pazarla girmek durumunda kald (Kellner, tarihsiz).

Beybin D. Kejanlolu 93

Medyann bir mcadele alanna dnmesi, internetin muhalif kanal ilevi grmesi rnekleri arasnda ayrca unlar da saylabilir: Kreselleme Kart Hareketler, Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlamas (NAFTA) kart koalisyonlar en bandan beri internet zerinden rgtlendiler ve iletiimde interneti ok etkili biimde kullandlar. Baarl olup olmamalar bir yana, gl bir muhalefetin varln dnyaya duyurdular. ki ngiliz aktivist, McDonalds fast food zincirine kar yrttkleri kampanya srasnda, bir de web sitesi kurdular. Dnyann drt bir yannda ube aan, reklamlar srekli yaygn medyay ssleyen irket iin bu site, kt bir reklam oldu ve sunduu reni internette yayld.5 i rgtleri de bu olana kullandlar:1997de Koreli iilerin grevi ile ngilterede Merseyside liman grevindeki aktivistler uluslararas dayanma salamak iin web sitelerini kullandlar. 1990da Hollandal bir kadn, Filipinli kadn iiler iin (tekstil sektrnde) bir kampanya balatp, oradaki smr koullarn sergiledi, dnyadaki grevleri destekledi. 6 (Kellner, tarihsiz). Bu arada Amerika ktasnda, ABD merkezli bir evre hareketine ait ve iletiim ortam olarak interneti kullanan Global letiim Enstits (IGC), yine ABD merkezli ve medya tekellerine kar bilgi servisi sunan haftalk bamsz yayn organlarn kapsayan bir a olarak Alternatif letiim A (ALTERNET) gibi oluumlar bulunmaktadr. Ayrca, yine insan haklar, kadn haklar, evre sorunlar, vb. konularda radyo/televizyon programlarn ortak bir potada toplayarak, yerel/alternatif medyann kulMcDonalds, kresel kapitalizm tartmalarnda McDonaldlama terimiyle bal bana ekonomik ve kltrel adan kresel homojenleme srecini betimleyen bir simge haline de gelmitir. irket kart sitenin adresi: http://www.mcspotlight.org. 6 Bu sitelerin adresleri yle: www.gn.apc.org/lbournet/docks/ ve www.cleanclothes.org/1/index.html
5

94 MEDYA ve TOPLUM

lanmasna sunan internet d baka oluumlar da mevcuttur (Latin Amerika, Kanadada TV program dei tokuu yapan Videazimut topluluu, Latin Amerikada bamsz yapmclar ile topluluk radyo ve televizyon yapmclarnn hazrlad programlarn yerel kanallarda kullanlmasna hizmet eden The Deep Dish uydu a gibi. (Robins vdden akt. Alanku, 2000:325). Burada son olarak, 1970lerin ortalarndan balayarak, 1980lerin ortalarnda ivme kaybetmekle birlikte, sonra yeniden canlanan, dnyann eitli lkelerinde karlatmz zgr radyo hareketine evrilen korsan radyo rneklerine deinmek, eletirel yaklamlarn dikkatimizi ektii medyay tm karmaklyla anlamak zerine yaptmz vurguyu netletirmeye yardm edebilir. nk bu rnekler, hem kurumsal oluum ve ilikiler, hem de alternatif olmann ve mcadelenin anlam zerine nemli bir alm salayacak nitelie sahip. talyada Anayasa Mahkemesinin 1975de vermi olduu, hava dalgalar zerindeki devlet tekelinin yasal olmad kararndan yararlanan talyan Autonomia hareketi, frekanslarda gnlk gerilla sava yrten yzlerce kk, farkl ve kuralsz radyo istasyonunun grnr olmasn salamtr. Bu istasyonlardan birinin program anlay, yaptlar Trkeye de evrilmi olan Fransz felsefeciler Delueze ve Guattari tarafndan planlanmt. Bolognadaki Radyo Alice, tecimsel, kamusal ya da yerel topluluk radyolarndan farkl biimde, Guattarinin deyiiyle, bir popler zgr radyo olarak radyoda konuanlar ile dinleyiciler arasndaki profesyonel dolaymlamay deitirmeyi amalyor, konuan-dinleyen ikili ayrmna meydan okuyordu. Radyonun derdi, muhalif bir parti organ olmak, bu anlamda kanaat oluturmak deil, bir zgrlk, kendi kendine yne-

Beybin D. Kejanlolu 95

tim ve herkesin telefonla arayp bir iir, ark syleyip, ya da manifesto okuyabilecei bir arzusunu yerine getirme uzam salamakt. Bu arada sadece talya deil, Japonya, Hollanda, Almanya, spanya, Danimarka, Fransa, Belika, ngilterede 1970ler ve 1980lerde, irket ve devlet kontrolndeki radyolara alternatif oluturan bu tr muhalif, anarist, korsan radyolara tanklk ettiler (Sakolsky, 1998). Bu trden radyolarn ABDde karlalan rnekleri ise unlard: FCC (Federal Communications Commission/Federal letiim Komisyonu)* ruhsatna sahip olmadan kurulan ve kesintilerle de olsa ruhsatsz yayn srdren radyolar arasnda da ilk kez 1987de Illinoisde yayna balayan ve Siyahlarn Kurtuluu, Afrikallarn Kurtuluu gibi birok kez isim deitiren Mbanna Kantakonun nsan Haklar Radyosu (Human Rights Radio) ve 1993te Stephen Duniferin Kaliforniyada Berkeley tepelerinden srt antasnda tad 15 wattlk vericiyle yayna soktuu zgr Radyo (Free Radio Berkeley). Bunlardan birincisi, ABDde bu radyolarn kurulmasnda ve siyahlarn eitlik mcadelesinin srmesinde nc bir rol oynamt. kincisi ise, FCCye kar 1995 ve 1997de kazand mahkemelerle bir rnek olutururken, ayn zamanda radyolar arasnda teknik-ierik yardm, deneyim paylam yoluyla bir a kurmaya da alyor. Muhalif, alternatif, zgr radyo gibi adlarla anlan radyolarda kurumsal adan hiyerarik deil, yatay rgtlenme geerli, hatta aile ve arkada radyosu gibi yrtlyorlar. Merkezi otoritelerle/kurumlar ilikileri, aleyhlerindeki aslsz sulamalardan, tutuklamalara, ayn zamanda stdyolar da olan evlerine
*

FFC, ABDde telekonmnikasyonla ilgili dzenlemeler yapan bamsz hkmet organ

(editrn notu).

96 MEDYA ve TOPLUM

basknlara, mahkemelere, teknik donanm ve hatta ocuklarna devletin el koymasna kadar giden bir mcadele niteliinde. Kk olduklar ve reklamla ileri olmad iin byk sermayeyi pek ilgilendirmiyorlar. erik asndan programclar yaygn medyada dolama girmeyen mzik yayn yapyor, kitap okuyorlar, telefonla arayanlar sorunlarn anlatyor. Yukarda adn andm, zgr radyocu Stephen Duniferin dilinde, Dnya Ticaret rgt (WTO/World Trade Organization), Ezmek steyen (Willing To Opress)e dnyor. NAFTA (North America Free Trade Agreement/Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlamas) Kuzey Amerika zgr Anari letimi anlamna gelen North American Free Transmission of Anarchynin ksaltlmna dntrlyor. Bu arada ABDde 1991deki Krfez savana kar kan ok az saydaki medyadan birisi ise, Mbanna Kantakonun nsan Haklar Radyosu oluyor. Radyolarn yerel olma niteliklerini koruyarak, kresel davranmalarna, yaynclk anlaylarn kresel ile yerel duyarllklar birletirecek, birbiriyle ilikilendirecek ekilde gerekletirmelerine baka rnekler de var: San Francisco Kurtulu Radyosundan, Kiilu Nyasha, bir tiyatro topluluunun Avrupa turuna katlarak gittii Belikada, Sudandan hapisten kaan mltecilerle yapt grmeleri, Avrupadaki gmenler olgusunu, Afrikadaki Bat smrgeciliin mirasyla ilikilendirerek yorumlamt. Haitideki Radio Timona teknik danmanlk yapan, El Salvador, Guatemala, Nikaragua ve Filipinlere teknik yardm ve eitim gtren Stephen Dunifer, 1995te ise, San Franciscoda bir siyahn beyaz polislerden grd muameleye tepkiyle patlak veren protestolar ve tutuklamalar naklen yaynlamakla kalmayp telefonu, interneti devreye sokarak olay bir ifade zgrl savamna dntrmt.

Beybin D. Kejanlolu 97

Yerel medyann kresel bir ierikle alternatif kullanmlar iin dolama girmesine bir son rnek olarak, benim imdi bir akademisyen olarak, bu yukardaki deneyimleri renmeme ve siz Trkiye yerel medyas temsilcileriyle paylamama imkan veren San Franciscoda baslm kitab verebilirim (Sakolsky ve Dunifer 1998). Kitap, eitli zgr radyo konferanslarndan grler, ruhsatsz istasyonlarn kurucularyla ve alanlaryla yaplan rportajlar, dk gte bir radyonun nasl kurulacan anlatan teknik bilgiler, ABDde FCC, ruhsatsz yayn yaptklar iin radyolarn kapsna dayandnda ne yapmak gerektiine dair bilgi ve balant adreslerinin yan sra, yerel-kresel ilikisinin gnmzde alm olduu alternatif biimlere zengin rnekler sunuyor.

Ve son
Bu metni, medya ve toplum ilikisini, medyann toplumu ve gereklii yanstp yanstmad tartmalar erevesinde tartan, yerel medya iin alternatif almlarn gerekliliine ve olanakllna ilikin bir metin olarak okuyabilirsiniz, ya da bir krk ayna melodram, medyann alternatif kullanmlaryla ilgili rnekler veren bir orba, bir anarist ar veya ok daha baka trl Niyet belli, sonularn kestirememBelli ki, muhtelif krlmalarla dolaymlanacak, yerel medya mensuplarnn yaamnda bir karln ya bulacak ya bulamayacak

98 MEDYA ve TOPLUM

KAYNAKA
Alanku-Kural, S. (1995) Trkiyede Medya, Hegemonya ve tekinin Temsili, Toplum ve Bilim (N.67, Gz): 76-111. Alanku, S. (2000)Yerellikler, Yerelliin mkanlar ve Yerel Medya. Global Yerel Ekseninde Trkiye. Der. Fuat Keyman, Ali Yaar Sarbay, Bursa: Alfa yay.295-330. elik, N. B., (der.) vd. (2001) Televizyon, Kadn ve iddet. Ankara:KV yay. Dursun, . (2001) Televizyon Haberciliinde deoloji. Ankara: mge yay. Gencel-Bek, M. (2001) Media and the Representation of European Union Kltr ve letiim (Y.4, N.2): 121-146. Grossberg, L., vd. (1998) Media Making. London: Sage. nal, A. (1995) Haberi Okumak. stanbul: Temuin yay. Kellner, D. (tarihsiz) Techno-Politics, New Technologies, and the New Public Spheres http://www.uta.edu/huma/illuminations/kell32.htm Klbay, M. A. (1999) Medium Size Medya Trkiye Gnl. McChesney, R. (derl.) vd. (1998) Capitalism and the Information Age. New York: Monthly Review Press. Mutlu, E. (1999) letiim Szl. Ankara: Ark yay. Sakolsky, R ve S. Dunifer, (ed.) (1998) Seizing the Airwaves: A Free Radio Handbook. San Francisco & Edinburgh: AK Press. Williams, R. (1983), Keywords: A Vocabulary of Culture and Society, London: Fontana.

DEMOKRATK BR MEDYA ORTAMI N YEREL/SVL MEDYA VE YEN MKNLAR

* Sevda ALANKU

Yeni kresel medya ortamnn zellikleri, kresel dinamiklerin birbirini tamamlayan iki yz tarafndan belirlenmitr: Ticari, kamusal (hizmet) nitelikli medya ile birlikte sivil toplum (yerel, alternatif, topluluk vb.) medyalar ayn anda hem yerelleme hem de kreselleme eilimi ierisinde grnmektedir. Bu iki iie gelimeyi anlatmak zere gelitirilen kavram kullanarak sylersem, gnmzn medya ortam kre-yerellemitir1. Ancak ekonomik ve siyasal alanda olduu gibi medya alannda da gerek kresellemenin, gerekse yerellemenin farkl farkl grntleriyle karlalmaktadr.
* Dou Akdeniz niversitesi letiim Fakltesi Dekan, BA2 Eitim Danman 1 Kavramn kullanm iin bkz. Robertson, 1999. Ayrca bu yaznn temelini oluturan kreselleme yaklamlarnn zetlenip tartld bir kaynak olarak, bkz. Alanku, 2000.

100 MEDYA ve TOPLUM

Kresel medya ortamnnn zellikleri ve kre-yerelleme

Bugnk medya ortamnn hakim kre-yerellemi grnts, ilk bakta hi de i ac deildir. Yeni evrensel medya ortamnn temelleri, 19. yzyln ikinci yarsnda atlm olsa bile, esas olarak 1980lerin balarnda ve elektronik/digital teknolojilerdeki son gelimelerin de etkileriyle ekillenmeye balamtr. 2000lere gelindiinde ise sonu; saylar 40 civarnda olan uluslar-ar medya irketleri lehine -ki bunlarn yaklak olarak on kadar ABD merkezlidir- btnlemi bir kresel pazardr. Bu srete medyann ikili bir konumu olmutur. Medya bir yandan, kresel olarak akmak ihtiyacndaki sermayenin, gerek duyduu ideolojik/kltrel ortam salamtr. rneklersek, McDonalds, Coca Cola, ya da Nike gelimekte olan lkelere pazarlanmaya balanmadan nce, reklamlar ya da genel olarak medya ierii araclyla bunlarn kendilerine pazar bulabilmelerini salayacak tketim kltr ile bu kltrn biimledii hayat tarzlar yaygnlatrlmtr. Dier yandan da krlarn uluslararaslatrmak hedefi tayan sermaye irketleri haline gelen medya kurulular, bizzat sermaye aknn zneleri olarak davranmlardr (Herman ve McChesney, 1997). Kresel lekten kaylarak, ulusal medya ortamlarnn grntsne bakldnda ise, lkenin kapitalist dnya pazarna eklemlenme derecesine bal olarak deien bir ticari medya ile, demokratikleme dzeyine bal olarak ekillenen kamusal medya ortam ve bunlarn farkl kre-yerelleme manzaralaryla karlalmaktadr.

Sevda Alanku 101

Ticari medya devlerinin kre-yerellemesi ve CNN rnei

Kresel medya ortamnn hakim taraflarnn sermaye evlilikleri ya da genilemesi yoluyla ve dikey, yatay, apraz (sektrleraras) tekellemelerle, kresel medya pazar zerinde tam bir hkimiyet kurmak iin rekabet/ibirlii halinde olan, gelimi lkeler merkezli, ulus-ar ticari medya devleri olduu bilinmektedir. Bylelikle, bir zamanlar ulus-devlet yurttalar arasnda ortak bir dil, gemi ve gelecek tasavvuru ile ulusal kimliin yaratlmasna araclk etmi olan ulusal ticari medyann bunlar arasndan gc yetenlerin- bugn hzla, ulus tesi kresel pazara hakim olma eilimi iinde olduklar grnmektedir. Ancak bunlardan pek az, ABDnin medya merkezi New York yerine Atlantada ulusal/yerel bir televizyon kanal olarak kablolu yayna balayp da, 20 yl kadar ksa bir sre ierisinde, uluslar-ar medya devi haline gelen CNN gibi bir ansa sahip olabilmektedir. CNNin kresellemesi, dil ve ierik olarak ulusal/yerel kalmaya devam eden CNN-USA yannda, bir yandan CNN-International olarak televizyon yayncl, dier yandan Time, Asiaweek, America Online, Warner Brothers, Time Warner Cable olarak dergi, internet, film/mzik endstrisi, kablolu yayn datmcl gibi sektrlerde de faaliyet gstermeye balamasyla olmutur. Bu kreselleme biiminde yayn siyasas, yani eitsizler aleyhine kurulan habercilik anlay deimemekte, dahas yaygnlamaktadr. Buna bir kant bu yaznn yazld sralarda kamuoyu aylarca sava lehine hazrlandktan sonra gerekleen Anglo-Amerikan nitelikli Irak saldrs srasnda, CNNin ya da Fox TVnin yapt yaynclktr.2 Bu kanallar araclyla bize tpk, 1991de gerekleen ilk saldrda yapl2

CNN ile ilgili yorumlar benim, yaplmas ve ilgili veriler iin ise bkz. Belgeler, 2000.

102 MEDYA ve TOPLUM

m olduu gibi, bir yandan devaml olarak high-tech (yksek teknolojili) donanmlaryla bu dnya tesi bir medeniyetten gibi duran ABD askerleri ile, onlara teslim olan zavalI, iek veren minnettar, yamalayan, ya da yamalayan acmaszca cezalandran geri ve barbar Irakllar gsterilmekte, dier yandan hedefleri bulma konusunda hep ne kadar akll olduklar anlatlan ve de bu saldrda ounun ilk defa denendiini iittiimiz uak, helikopter, fze vb. grntleri ile, bunlarn gnderdii bombalar altnda kalan Badat kentinin, alevler iinde kalan binalardan ibaret sileti tekrar tekrar sunulmaktadr. Buna karlk len, yaralanan sivillerle ilgili haberler sadece rakamlara indirgenmektedir. Bylece bir yandan sava, kandan, ykmdan, aclardan arndrlarak sterilletirilmekte, bizi her an ekran banda tutacak ekilde kurgulanm bir macera filmine (seyirlie) dntrlmektedir, dier yandan da Douya medeniyet/zgrlk gtren Bat imgesi (aslnda Batnn yeni-smrgecilii) yeniden-retilmi olmaktadr. Kresel ticari medya ortamnna hkim olmaya alan medya devlerinin bir dier zellii, kurduklar yerel/ulusal ortaklklar ya da dorudan satn almalarla yaplanmalarn, sermayelerini, dilleriyle ieriklerini, yerellemeleridir. Ancak bu sz edilen, kreselleme/yerelleme, medya devlerinin yukarda eitsizler aleyhine olduunu belirttiim hkim yaynclk anlaynn yerellerde tekrarlanmas anlamna gelmektedir. Ticari medya sadece, rnlerini kapitalist pazarn mantna uygun olarak farkl yerel tketicilerin beenilerine, tercihlerine, gereksinimlerine gre eitlendirmi olmaktadr.3 Bylelikle
3

Morley ve Robinsin ifadeleriyle ticari medya szkonusu olduunda bir yerelleme gibi grnen, aslnda kresel irketlerin homojenletirme ve tahakkm sulamalarndan kanmak iin yerel zellikler ve inandrclk kazanmaya zen gstermeye almalardr, onlarn dilinde yerel aslnda, okuluslu blge anlamna gelmektedir (1997:37).

Sevda Alanku 103

medya devleri, greli olarak kk yerel/blgesel pazarlar zerindeki hkimiyetleri zerinden kresel pazar iindeki toplam paylarn daha da artrmaktadr. Kresel haber tekellerinin bu yerelleme modeline yine CNNin byme sreci rnek olarak verilebilir. CNN, CNN-En (Espanol), CNN-Italia, CNNTrk, CNN-Sverige.4 rneklerinde olduu gibi, farkl lkelerde/blgelerdeki ulusal/yerel/blgesel ticari medya kurulularyla ortaklklara girerek, yaplanmasn, ieriini ve dilini yerelletirmitir.5 Bu haliyle de sz edilen yerelleme, McDonalds fast food zincirinin franchisingler araclyla dnyann her yerinde eriilebilir hale gelmesini, bu arada standart mensn ulusal/yerel damak tadlarna gre eitlendirmek biimindeki yerellemesini andrmaktadr. Burada nemli olan nokta, ticari medyann kr hedefiyle kendini yerelletirmesi ve yerelliin bu yolla kapitalist pazarda alnp satlan bir meta haline gelmesidir. Arif Dirlikden (1996) hareket ederek sylersem, kresel kapitalizmle ekonomik ve ideolojik olarak eklemlenmeyle gereklemi bu yerellemenin zgrletirimci ya da eitliki/demokratik bir yan yoktur. Hakim kresel medyann mevcut eitsizliki, ayrmc sylemi sadece yerelleri de iine alarak yeniden-retilmektedir. Bu yzden hiyerarik niteliine atfla sz konusu yerellemenin dikey yerelleme (Morley ve Robins, 1997: 56-64) olarak adlandrlmasnn yerinde olduunu dnyorum.

Bylelikle 1980de 2 ulusal (ABD), 8 uluslararas brosu ile 225 alan bulunan CNN, 2000de 10 ulusal (ABD), 27 uluslararas brosunda 4 binden fazla alan bulunan bir medya devi haline gelmitir. 1980de 24 yan kuruluu bulunur ve sadece ngilizce olarak yayn yaparken, 2000de 800den fazla yan kuruluu bulunmakta; 212 lkede izlenebilmekte ve ngilizceye ek olarak, spanyolca, Portekizce, Trke, talyanca, svece, Almanca, Norvece, Danimarkaca ve Japonca olmak zere 10 farkl dilde yayn yapmaktadr (Belgeler, 2000). 5 Bu trden yerellemeye ya da kre-yerellemeye rnek olarak yine medya devlerinden Rupert Murdochun merkezi Hongkongda bulunan ve blgesel yayn yapan Star TVyi satn almas ya da mzik kanal MTVnin blgesel yaynlar verilebilir (Morley ve Robins, 1997).

104 MEDYA ve TOPLUM

Trkiyedeki lkesel/yaygn ticari medya kre-yerellemenin bu modellerine deiik biimlerde ayak uydurmutur. imdilik, sadece CNN-Trk olarak karmza kan model, ulus-ar medya kurulularnn yerelleme araylar ile Trkiyedeki medya tekellerinin kreselleme (ya da kresel medya pazarna bir yerden tutunma diyelim) araylarnn bulutuu noktada ortaya kan modeldir. Bylelikle Doan Medya Grubu, yukarda andm ulus-ar medya tekellerinin yerellemesine araclk ederek, aadan yukarya kresel pazara eklemlenmi olmaktadr. Dier yandan Trkiyede ulusal pazarda tekel durumunda bulunan ticari medya kurulular, bir baka kreselleme eilimini de, yaynlarn Avrupada yaayan ve kendileri iin ihmal edilemeyecek bir pazar oluturan diyasporik Trkiyelilere tayarak gstermilerdir. Show TV, Star TV gibi televizyon kanallaryla, Hrriyet, Sabah gibi gazetelerin Trk diyasporasnn yaad Avrupa lkelerindeki yaynlar/basmlar buna rnektir. Ancak bu trden kresellemede, yaplanmann, sermayenin, ya da ieriin ya da dilin kresellemedii, tam tersine ulusalln korunduu sadece Avrupada yaayan Trklere ynelik birka program ve haber kuaklaryla yayncln eitlendirildii belirtilmelidir.6 Bu arada Trkiyedeki tekel nitelikli ticari medyann, kresel sermayeyle eklemlenme yannda yerelleme dorultusunda da manevralar bulunmakta, ulusal/lkesel yaygn medyann
6 Bu kresellemenin br yzn, yayn yaplan ev sahibi lkenin medya ortamnn yerellemesi oluturmaktadr. Bu arada nemli bir nokta olarak, Trkiyedeki ticari medya kurulular ile TRT yaynclnn ieriinin TRT-INT olarak kresellemesinin, Trkiye merkezli bir habercilik/programclk anlayndan, Avrupadaki Trklerin daldklar corafyalar merkezli programclk anlaylarna kaylmas anlamnda ierik olarak kresellemediini belirtmek gerekmektedir. Bunun anlam, gerek ticari gerekse ticari olmayan medyann yaynclk anlaylarnn, Avrupada yaayan Trklerin iinde bulunduklar toplumla btnlemelerini salayacak ekilde deil, halihazrdaki gettolamalarn artrmaya yarayacak ekilde de-

Sevda Alanku 105

yerellemesi, tpk CNNin CNN-Trk olarak yerellemesinde olduu gibi yerelin ulusal/lkesel olana eklemlenmesi biiminde ilemektedir. Ulusal/lkesel nitelikli televizyon ile radyolar eitli ekonomik ve siyasal glkler ierisinde bulunan yerel medya kurulularn satn alarak, sylem ve program formatlarn yerellere ihra etmektedir. Ya da benzer ekilde yaygn/lkesel gazeteler verdikleri blgesel ekler ya da sayfalar araclyla ieriklerini yerelletirmekte, bylelikle aslnda hkim sylem/ieriklerini yerel habercilik zelinde tekrarlamaktan baka bir ey yapm olmamaktadrlar. Yani bu tr bir yerellemede, yerel yine, tpk Trkiyenin CNNde haber olmasnn koulu gibi, ancak ok lml cinayetler, depremler, su basknlar ya da Trkiyeye zg asparagas rnei olarak; Van Gl Canavar gibi, Palandkende siyah araflaryla kayak yapan ranl kadnlar, Ramazanda davulculuk yapan niversite rencisi gen kzlar gibi tuhaflklar ya da marjinallikler ile haber/sayfa konusu olmaktadr. Bylelikle Trkiyedeki ulusal/yaygn ticari medyann yerellemesi de yine Arif Dirikden esinlenerek sylersem bir dikey yerelleme rnei olarak karmza kmaktadr.

senlenmi olmalardr. Bu, yabanclarn, rnein Almanyadaki hukuki dzenlemelere gre, Alman vatandalna kabul edilen bir Trkn, Trkiye kanallarn izlemek zere uydu anten kullanma hakk elinden alnmaktadr. Ya da, eskiden btn Almanyada kablolu yaynda bulunan yaynlar, bugn sadece Trklerin en youn olarak yaadklar Berlin ile snrlandrlmtr. (Bkz.:Becker, 1997:111). inde yaadklar kltrel dokuyla btnlememelerinden kayg duyan lkelerin, Trk medya kurulularnn yaynlarna kukuyla bakmalarna yol amakta ve bu kuku da beraberinde kimi yasaklayc uygulamalar getirmektedir.

106 MEDYA ve TOPLUM

Kamusal yayncln kre-yerellemesine rnekler: BBC ve TRT

Ulusal medyann ticari olmayan kanadna, kamu hizmeti anlayyla yayn yapan medyann kre-yerelleme biimlerine bakldnda ise daha farkl grntlerle karlalmaktadr. Bilindii gibi, kamu hizmeti yaynclnn temelini, herkese ait olmas gereken bir kayna; havay/gkyzn kullanan yayncln kamu yararna, dolaysyla kr amac tamadan rgtlenme gerektii anlay oluturmaktadr. Dolaysyla kamu hizmeti yayncl ierik olarak btn farkllam yurtta toplululuklarna eit uzaklkta/yaknlkta durarak ortalama hedefleyen bir yayncl temsil etmektedir. Bu yaynclk anlay yakn zamanlara kadar uyguland her yerde, btn yerel kltrel zelliklerin dland, farkllklarnn grmezden/gsterilmezden gelindii, ya da kltrel/siyasal olarak evcilletirilmeye, ie alnp yutulmaya, olmad yamalanmaya alld, bylelikle ulus-devletin bekas iin birlik ve btnlk salamay hedefleyen bir anlayla ilemitir. Ya da deien derecelerde hkmetlere, siyasal iktidar merkezlerine bal/baml modelleriyle karmza kmtr. Kamu hizmeti anlayyla yayn yapan medyann kreselleme eilimi ise, bir yandan 1980lerin dereglasyon ve zelletirme dalgas srasnda dlen ekonomik kriz ile ilgili, dier yandan ise, kresellemenin etnik, siyasal, ideolojik nitelikli dinamiklerinin yaratt sonulara bal olarak ortaya kmtr. Ticari medya rekabeti karsnda izleyicisini nemli lde yitiren kamu hizmeti yayncl iine dt ekonomik skntlar gidermekte zm ya (rnein eer reklam almyorsa, almaya balayarak) yarticariletirmekte ya da ulusal/yereldeki kamu

Sevda Alanku 107

yararna niteliini koruyabilmek iin, yaynlarn uluslar-arlatrarak ticariletirmekte bulmutur. Birinci duruma rnek ABDde de PBS (Kamu Yaynclk Sistemi/Public Broadcasting System) yaynlarnn ticarilemeye balamasdr. kinci duruma ise ABC (Avustralya Yaynclk Kuruluu/Avustralian Broadcasting Company) ile BBCnin uluslar-arlamalar rnek olarak verilebilir. BBC, 1991de BBC World Service Television kurarak ulusal/yerel yaynlarnn kamusal (ticari-olmayan) niteliini srdrebilmek iin, ticari nitelikli kresel yayncla balamtr (Herman ve McChesney, 1997:46). Kamu hizmeti yaynclnn kresellemesinin bir baka rnei, (eski smrge lkelere, yoksul lkelerden zengin lkelere ekonomik nedenli g, siyasal srgn vb.) kresel etnik/ideolojik dinamikler nedeniyle ulusal devlet snrlarnn artk mevcut siyasal snrlar zerinden tanmlanamayacak kadar genilemesi ve daralmasna bal olarak ortaya kmtr. Kimi durumlarda ekonomik, siyasal nedenlerle yerleik olduklar corafyalar terk ederek baka lkelerde misafir ya da yerleik duruma geen insanlar (diyasporik topluluklar) kendilerine ev sahiplii yapan lkelerin snrlarn kltrken, geldikleri lkelerin snrlarn geniletmilerdir. TRT-INTin yayna balamasn bu erevede deerlendirmek gerekmektedir. 1960l yllardan itibaren Avrupa lkelerine -zellikle de Almanyaya yaanmaya balanan ii gyle bunu izleyen dier siyasal ekonomik kkenli demografik hareketlilikler sonucunda, Trkiyedeki kamu hizmeti yaynclk anlay, lke dnda yaayan bu nfusu hedefleyecek ekilde yeniden planlanmak durumunda kalmtr. TRT-INT bylelikle 1990da zellikle saylar iki buuk milyonu bulan Almanyada yaayan Trkiyelileri

108 MEDYA ve TOPLUM

hedeflemek zere ulus-ar yaynlarna balamtr.7 1994de TRKSAT uydusunun devreye girmesiyle TRT-INTn izlenebilme alan btn Avrupa lkelerinde yaayan Trkiyelileri hedefleyecek ekilde genilemitir. Ancak TRT-INTin yaynclk anlayyla ilgili olarak, bunun TRTnin bildik yaynclk anlaynn Avrupada yaayan Trkiyelilere uyarlanm bir biimi olduunu, bu arada da kanaln aydnlk, gelimi, turist cenneti bir Trkiye imaj izerek, bir tr tantm ilevi de stlendii belirtilmelidir. Dolaysyla, TRTnin Avrupada yaayan Trkiyelilere ynelik yaynlar, onlara kresel bir yer duygusu kazandracak bir ierikten uzak grnmektedir. Bu arada TRT, Orta Asya cumhuriyetlerine ynelik TRT-AVRASYA ile de kresellemitir. Ancak TRT-AVRASYA, standart/merkez tayin edilen Trkiye Trkesinin dili ile Orta Asya cumhuriyetlerindeki izleyiciye ulamaya alrken, esas olarak diyasporik topluluklarn anayurtla kltrel balarn srdrmelerini salamaya ynelik bir hedef tayan TRT-INTin yaynclndan farkl bir anlayla davranmamaktadr. Trkiyenin 1989da eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin (SSCB) dalmasndan sonra bu Cumhuriyetler ile olan ilikilerinde kendi-kendine atfettii ekonomik, siyasal, kltrel merkez olma rolnn gerekleri, TRT-AVRASYA yaynlarna da yansmaktadr. Yani, kamu hizmeti yaynclnn kresellemesi, ticari medyannki gibi yerelleme eilimiyle birlikte gitmitir. Ancak kamu hizmeti yaynclnn yerellemesi, ticari medyannkinden farkl nedenlerle ortaya km, farkl biimlerde de gereklemitir. Kresellemenin ideolojileri, insanlar, kltrleri kar7

rnein Almanya hkmeti ile yaplan anlama, TRT-INTin kablolu yaynda yer almasn programlarnn yzde 30unun Almanyada retilmesi kouluna balamtr (Bkz. Becker, 1997).

Sevda Alanku 109

latran ve etkileime sokan apraz-dinamikleriyle ulus-devletin snrlarnn bir anlamda daralrken, dier anlamda genilemesi, kamu hizmeti medyalarn, farklklar yok edip, btnletirmeyi hedefleyen geleneksel yaynclk anlaylarn deitirmek zorunda brakmtr. rnein, ngiltere, Hollanda, sve, Norve, Almanya, Kanada, Avusturalya gibi lkeler farkl farkl biimlerde ve sre iinde deiikliklere uratarak da olsa 1970li yllardan itibaren kamu hizmeti yaynlarn ok-kltrllk anlay erevesinde yeniden biimlendirmek yoluna gitmilerdir. Bylelikle, kamu hizmeti yayncl yapan radyo/televizyon kanallarnn bazlar, ya belirli saatlerini bu tr yerli/yabanc etnik gruplara (Araplara, Trklere, Krtlere vb) ayrp, onlarn anadillerinde programlar hazrlamlardr, ya da bizzat bu gruplar tarafndan gerekletirilen programlara kendilerini amlardr. Farkl etnik gruplarn kendi dillerinde kamusal nitelikli yaynlarna izin verilmesi yoluyla, kamu hizmeti yayncl yerellemitir. rnein, BBC, bir yandan BBC-Wales olarak Gal dilinde yerel yayncla balamtr. Dier yandan, yine ngilterede, 1982de, ticari nitelikli, ancak kamu hizmeti ethosu ile kurulan Channel 4u yayna sokarak, arlkl olarak kltrel/etnik aznlklarn beklenti ve ilgilerine ynelik bir yayncla ynelmitir (Gillespie, 1997). spanyada ise kamu hizmeti kanal RTVE, 1978 Anayasas ile otonom kabul edilen blgelere ynelik olarak yaynlarnn belirli saatlerini bu blgelerin dillerinde programlara ayrm, ancak medya ortamnda kamu yayncl alannda asl deiiklik, 1982-1987 yllar arasnda otonom blgelerde kamusal nitelikli ve blge dillerinde yayn yapan radyo/televizyon kurulularnn kurulmasna izin verilmesi olmutur (Azpillaga, 1997). TRTnin programlarnn yukarda szn ettiim anlamda yerellemesi, (yllardr srdrlen, ancak aslnda yresel herhan-

110 MEDYA ve TOPLUM

gi bir renk tamasna izin verilmeyen standart programclklaryla TRTnin blge radyolarn saymazsak), TRT-GAP araclyla olmutur. Ancak, bu yerellemenin, Trkiyedeki farkl kimliklerinin varln/farklln kabul eden liberal anlamda bir ok-kltrl yaynclk anlayndan yola kmadn belirtmek gerekmektedir (ki bu anlay da eletirilmelidir). Dolaysyla, Trkiyedeki kamu yayncl alannn bir yandan daralrken (TRT-GAP), dier yandan genilemesi (TRT-INT, TRT AVRASYA) ya da TRT 2, TRT 4 gibi uzmanlk kanallaryla eitlenmesi, benzer zorunluluklar altnda yaynlarn ok-kltrl politikalarla yeniden yaplandrmak zorunda kalan lkelerinkinden ok farkl olarak gelimitir. Bu nedenle kanallardaki eitlenme, ieriklere yerelliklerin farkllklarnn tannmas, onlarn temsiliyetine izin verilmesi, ya da sorunlarnn dile getirilmesi biiminde deil; en fazla Trkiyenin uyumlu mozaiinden grntler8 olarak yansmaktadr. Bu yzden rnein Krte yayn ile ilgili tartmalar en son zamana kadar, TRT programclnn ok-kltrl bir yayn anlay erevesinde yeniden yaplandrlmas balamnda geni ve nceleyen (pro-active) bir yaklamla deil, nceleri Krte diye bir ayr dil yok, sonralar da en fazla, yapsak bile hangi Krtede yayn yapacaz, hibiri dierini anlamyor ki, gibi bir soruna kilitlenilmi olarak gtrlmtr. Bilindii gibi, aslnda kabaca Krt diye bir etnik grubun varln tanr ve Krteye izin verirsek, arkasndan dier kimlik tanma ve anadilde yayn/retim talepleri de gelir ve blnrz gibi bir korkuyla tabu haline getirilip
Bu Trkiyede liberal grnmeye alanlarn dillerinden hi dmeyen, kltrel mozaik syleminden ne anlamak gerektiini Meltem Aduk Gevrekin (2000), yer-mozaii metaforu gzel aklyor. nk, aslnda sz edilen farkl boyutlardaki talarn krlp, sonra da zerlerinden arlk geirilmesiyle oluturulan trden bir mozaik, Cumhuriyetin Asil Kzlarndan, 90larn Trk Kzlarna1990larda bir Trk Kz: Tansu iller, Vatan, Millet, Kadnlar, der.Aye Gl Altnay, stanbul:letiim.
8

Sevda Alanku 111

tartlmasna bile izin verilmeyen anadilde yaynclk, nihayet 4756 Sayl Yasa ile kabul edilmitir.9 Demokratikleme ile ilgili her konuda, kendi kamuoyunun aadan gelen taleplerine karsnda bask reflekste bulunmann dnda hibir siyasa retmeyen Trkiyedeki iktidar merkezleri, anadilde yaynclk konusundaki yasa deiikliini de, demokratiklemeyle ilgili dier -lm cezasnn kaldrlmas gibi- dzenlemeler gibi, AB ye adayl sreci gerektirdii iin gnlszce gerekletirmitir. Nitekim anadillerde yaynclk konusunda getirilen dzenleme bu gnlszln izlerini tamaktadr. Dier yandan da, bir zamanlar ...bu lkeye komnizm gelecekse onu da [ancak] biz getiririz diyen devlet adamnn veciz sznn pek iyi anlatt bir ynetici snf geleneine sahip olan Trkiyede, bu konuda da anadilde yaynclk yaplacaksa bunu en iyi ben yaparm zihniyetiyle davranlmtr. zetle sylenirse, kre-yerellemenin zorlayc dinamikleri sonucunda ticari ve kamu hizmeti yaynclnda ortaya kan bu yerelleme biimlerini (CNN-Trk, TRT-GAP, ya da gndemde olan TRTnin Krte yaynla ilgili modelini) dikey kre-yerellemeye rnek saymak gerekmektedir. nk bunlar esasen yukardan aaya ileyen, merkezin/hkim olann sylemi lehine ileyen hiyerarik bir yerellemedir: Yerel, kresel ile onu dntrc bir mzakereye girmeden eklenmekte, dolaysyla sadece mevcut hkim sylem ve format yerelde de yeniden-retilmi olmaktadr. Yani sz edilen tam da bu satrlarn yazld sralarda, CNN-Trkn yaynclnda tank olunduu gibi bir eydir: CNN-INT 24 saat canl Irak Sava
9 Bu konuda, BA Habercinin Elkitab dizisinin beinci kitap olan Radyo ve Radyoculukdaki, Beybin D. Kejanlolunun Trkiyede Radyo ve Televizyon Yayncl Siyasas balkl almas ile Erol nderolunun Uyum Yasalar ve Radyo-TV Yaynclyla lgili Son Dzenlemeler balkl almasna baklabilir.

112 MEDYA ve TOPLUM

yaynndaysa ve bu canl yayn, siper alm ABD deniz piyadelerinin (bizim ocuklarn) yannda siper alarak zerlerinde asker niformalar olduu halde gazetecilik yapmak ise, CNN-Trke den de bu grntleri, sadece konumalar Trke eviri eliinde vermek olmutur. Ya da CNN Trk muhabirleri -tabii layk olduklar ekilde(!) ancak savan sonlarna doru- tpk baz CNN-INT muhabirleri gibi, ABD tanklarnda habercilik yapmak ansna(!) sahip olmulardr.10 Dolaysyla dikey kre-yerellemede, eklenilen medyann temsil ettii ekonomik/siyasal gcn karlarndan bamsz bir yaynclk mmkn deildir. rnekle sylersem, CNN-Trkn Irak zgrletirme (!) harekat srasnda ABD karlarndan bamsz bir sava yayn yapmas dnlemezdi. Nitekim de yle olmu, ancak Trkiyenin saldr srasnda ABDye bekledii destei vermemesi karsnda, CNN-Trk yaynlarn ABD ulusal kar tanm ile atan Trkiyenin ulusal karlar anlamnda iki arada bir derede kalmtr. Sonu olarak ticari ve kamusal medyann mevcut kre-yerelleme biimleri kresel medya ortamnn halihazrdaki eitsiz, dengesiz ve de muhtelif ulus-ar ya da ulusal iktidar/g merkezlerinin hkim sylemini pekitirici bir ilev grmektedir. Peki btn bunlar karsnda acaba, bu eitsiz, dengesiz ve glden yana/tarafl kresel medya ortamnn teksesliliini dengeleyecek alternatif haber kaynaklar bulunmakta mdr? Buna cevap verebilmek iin sivil toplum medyalarna ve bunlarn kre-yerelleme biimlerine de bakmak gerekmektedir.

10 Bu gazeteciler arasnda etik olarak sorumlu gaetecilii ile bilinen Cneyt zdemirde vard. zdemir daha sonra bu deneyimini anlatt kitabna Onlarlaydm ama Onlarla Deildim adn vererek, kendini savundu.

Sevda Alanku 113

Sivil toplum medyas ile yerel medyann kre-yerellemesine rnekler

Kresel medya ortamnn grntsn tamamlamak zere, ulusal lekten yerel leklere kayldnda, ulusal medya pazarnn kysnda sisteme tutunmaya alan, lkesel/yaygn/merkez medya ile gerek pazar paylar gerekse yayncllk kalitesi anlamnda rekabet etmesi ne mmkn ne de gerekli olan bu nedenle de, her zaman siyasal basklar olmasa bile, nemli ekonomik glklerle ba etmek zorundaki sivil toplum medya kurulularyla yerel medya bulunmaktadr. Kresel medya ortamnn bugnk anti-demokratik, teksesli, tekellemi, kendileri balbana bir iktidar/g merkezi haline gelmi ulus-ar medya irketleri tarafndan kontrol edilen hali karsnda, bizi umutlandracak gelimeler de bir tek bu alanda, yani sivil toplum medyas ve yerel medya rnekleriyle karmza kmaktadr. Sivil toplum medyas dar anlamda tanmlandnda ya dorudan sivil rgtlerle hareketlerin (sendikalar, meslek rgtleri, vakflar, dernekler, gnll kurulular, inisiyatifler gibi) sahipliiyle var olan ya da arkasnda rgtl bir kamusal destek bulunan, bylelikle ounlukla ticari nitelik tamayan medya kurulularn anlatmaktadr. Ancak bilindi gibi, Trkiyede nce 3984, sonra da 4756 Sayl Yasann getirdii hukuki ereve, sadece belediyeler ile siyasal partilere deil, sivil toplum rgtlerine de kendi radyo/televizyon kurulularna sahip olma imkan vermemekte, ancak kr amal irketler byle bir hakka sahip olabilmektedir. Baka ifadeyle, ticari nitelikli olmaktan baka bir varolu tannmamaktadr sivil toplum medya kurulularna. Bununla birlikte, Trkiyede zellikle de yerel

114 MEDYA ve TOPLUM

radyolar ile yerel gazeteler arasnda; ticari olmakla birlikte, deil kr etmek, pek ou zarar etmekte olan; bir aile iletmesi nitelii tayan; sevdii ve syleyecek sz olduu iin bu iin cefalarna katlanan kiilerce gtrlen, siyasi/kltrel eilimleri nedeniyle siyasal basklarla da ba etmek zorunda kalan pek ok yerel medya kuruluu bulunmaktadr ve bunlar (yukarda verilen tanm genileterek) kanmca sivil toplum medyas rnei kabul etmek mmkndr. Ayrca, yerel medya kurulular arasnda, yerelliklerini, sk skya yreleri ile tanmlamayan, baka ifadeyle kendi yerel/kltrel farkllklarn, sorunlarn yrelerindeki dinleyici/okuyucular iin dillendirmek kadar, kendileriyle benzer sorunlar paylaan dierlerinin seslerine kulak vererek, ne sylediklerini anlamaya alarak davranan, ticari iletmeler olduklar halde rekabet halinde olmak yerine birbirleriyle haber/program deiimine gidip, ticari hi bir nitelik tamayan yatay dayanma biimleri gelitirmi olanlara da rastlanmaktadr. Bilindii gibi BA (Bamsz letiim A) imdilik bunun Trkiyedeki tek rneidir. Trkiyedeki bu sivil/yerel medya rnekleri, medya kurulularnn rahatlkla sivil toplum rgtleriyle dorudan ya da dolayl ilikiler iinde olup, kamusal fonlardan mali destek aldklar, okuyucu/dinleyicilerinin kurduu fan klpler araclyla varln srdrme kolaylklarna sahip olduu lkelere nazaran, ok daha anssz da olsalar, ulusal-medya ortamnn teksesli durumunun, dengelenip/oulculamasna en az onlar kadar katkda bulunmaktadr. Ancak burada, yerel medyann tmnn bu nitelikte olmad belirtilmeli, ayrca ekonomik zorluklar nedeniyle pek ok yerel radyo/televizyon kuruluunun ekonomik ve siyasal basklarla ba edemeyerek yukarda be-

Sevda Alanku 115

lirttiimiz trden dikey yerelleme zincirinin bir paras haline gelmek zorunda kaldklar da eklenmelidir. Yani, kresel medya ortam ile ulusal medya ortamlarnn ilikisi sz konusu olduunda karlalan, ulusal ticari medyann kresel medya pazarna eklemlenmeye almas, ya da kresel medyann ulusal medyay yutarak veya onunla birleerek yerellemesi biimindeki model (yine CNN-Trk rneini dnn), ulusal/lkesel medya ile yerel medya ilikisinde de tekrarlanmaktadr. Ayakta durmak zorluu eken yerel medya, bu defa aadan yukarya olmak zere ulusal pazarla eklemlenmek hedefiyle yaygn/lkesel medyann yereldeki temsilcisi olmaya almakta, bylelikle ona teslim olmaktadr. Bu tablo ierisinde ierik de lkesel/yaygn medyadan ithal edilmekte, pek ok radyoda olduu gibi, yerellik sadece belirli saatlerde yerel reklamlarn ve haberlerin (eer o da veriliyorsa) araya girmesi biiminde karmza kmaktadr. Oysa sivil/yerel medyann farkl lkelerdeki farkl deneyimlerle oluan yakn tarihi hatrlandnda, yaygn/lkesel medyaya yaplanma ve ierik olarak alternatif nemli bir gemii olduu grlmektedir.

Sivil toplum medya rneklerinin alternatif yakn tarihi

Medya tarihine, egemen olana muhaliflerin bulunduu yerlerden bakldnda 1970li yllarn, Avrupada, Latin Amerika lkelerinde, ABD, Avustralya ve Kanada gibi ok sayda gmen nfus ile yerli halklardan oluan ok-etnikli lkelerde eitli din/mezhep gruplarnn, etnik/yerli topluluklarn, sava kartlarnn, pasifistlerin, feministlerin, evrecilerin radikal medya, paralel veya yeralt basn, topluluk radyolar. zgr radyo-

116 MEDYA ve TOPLUM

lar gibi adlarla anlan yerel/alternatif/sivil medya rnekleri iin altn yllar olduu grlmektedir.11 Buna karlk 1980lerle birlikte ortaya kan zelletirme ile dereglasyon dalgalar ve yeni sa siyasal politikalar ierisinde bunlarn bir ou ekonomik nedenlerle varlklarn srdrememi, ya ortaya ktklar lkelerdeki kamusal ve ticari nitelikli basn/yayn anlay zerinde nemli izler brakarak ortadan kaybolmu, ya da radikalliklerini kaybederek ulusal medya pazarna eklemlenmiler ancak hi bsbtn ortadan kaybolmamlardr. 1990larn balarndan itibaren kresellemenin hzlanan ivmesi ile oklu dinamikleri, sadece kresel pazarn balca ajanlar olan ulus-ar medya irketlerini deil, tekilerin sesi konumundaki yerel/sivil medyay da ayakta durabilmelerini ve eriimlerini geniletecek yeni imknlar zerine dnmek durumunda brakmtr. Ayrca iletiim teknolojilerindeki gelimeler, syleyecek sz olanlarn kendilerini ifade edebilmeleri asndan daha nce olmayan, greli olarak da ucuz bir imkn, interneti alternatif kullanmlarn hizmetine de sunmutur. Bylelikle diyelim alternatif rnekler olarak elde yazlp, fotokopi makinalaryla oaltlan, sonra da sokaklarda, metrolarda vs. datlan gazetelerin yerini hi de byk bir bte gerektirmeden bilgisayarda yazlp tasarmlanan gazeteler ile internet ortamndaki alternatif siteler/alar almtr. Ayrca bu teknolojiler, hkim kresel sistemle mcadelenin -kar-kresellemeci inisiyatifler, hareketlerin yapt gibi- ancak kresel bir dayanmayla gtrlebileceini oktandr anlayan sivil/yerel medyalar iin, yeni bir ufuk da yaratmtr. Acaba, bu yeni kresel ortam, yerelliklerin kendilerini temsil edebilmelerinin arac olarak nemli olduunu dndm
Bunlara rnek olarak, Beybin Kejanlolunun elinizdeki kitapkta bulunan Medya-Toplum likisi ve Kresellemenin Yerel Medyaya Sunduu Olanaklar yazsyla, Nilfer Timisinin, BA Habercinin Elkitab dizisinin Radyo ve Radyoculuk balkl kitapndaki Kresel letiim Ortam ve Yerel Radyolar yazsna baklabilir.
11

Sevda Alanku 117

sivil/yerel medyaya nasl imknlar sunmaktadr? Ama daha nce, yerel/sivil medya neden nemlidir?

Yerel/sivil medyann nemi

nsanlar haber alma ihtiyacndadrlar ve doal olarak nce evrelerinde ne olup bittiini bilmek isterler. Bu bilme hali onlara evrelerini kontrol edebildikleri, yanlz olmadklar, hayatlar zerinde sz sahibi olduklar duygusu verir. Ancak yaknlk/uzaklk tanmlarnn deimesine paralel olarak haberlenilmek istenen evrenin tanm/snrlar da gnmzde artk deimitir. Kasabasn terk ederek byk kentlerden birisine yerlemek zorunda kalan birisi iin ilgili olaca evre, hem yeni yerletii kenttir hem de, terk ettii kent/kasaba. Bir de lkesinden de uzaktaysa, oray da merak eder Metropollerde giderek kalabalklaan, karmaklaan toplumsal ilikiler a ierisinde, ekonomik olarak ayakta durma telandaki birey bildii -arkadalk, akrabalk, hemehrilik vb.- dayanma ilikilerini arkasnda brakmak zorunda kalm, giderek yalnzlamtr. zerinde gvenle durabilecei zemin sanki ayann altndan kaymtr. Belki evindedir, ama bir bakma evi de onun iin gvendii bir kale olmaktan kmtr (o ierdeyken bile, hrsz girebilir, her an istenmedik birisi kapsn alp, bir ey pazarlamaya, yardm istemeye vb. gelmi olabilir, deprem olabilir, komu suyunu ak unuttuu iin evini su basabilir vb.). Onlarca katl binlerce komulu -ama, kap komusunun evinde biri lse haberi olmayacak ekilde- bir apartman katna snmtr. Gmen iiler rneinde olduu gibi bazen kendisini bsbtn yabanc, hatta bazen dman bir kltrel ortamda bulabilmektedir. Baka ifadeyle, modern insan zerindeki corafyann niteliine bal olarak dozu artp azalmakla birlikte yersizlemi/yurtsuzlamtr. Yerel medyann ya
.

118 MEDYA ve TOPLUM

da sivil toplum medya kurulularnn ona salad ite, bu yitirilmi yer/yurt/ev duygusunun iadesidir. Almanyadaki bir gmen ii belki btn Alman ulusal kanallarn, dil bildii lde kresel kanallar izleyebilmektedir, hatta Trkiyedeki btn kanallar elinin altndadr. Ancak bunun yannda halihazrda yaad mahallede, kente ne olup bittiini, havann yarn nasl olacan, trafiin nerelerde youn nerelerde yava aktn, eer Trkiyeli bir arkc konser vermek zere oralara kadar gelmise nerede konser vereceini, yerel seimler yakndaysa seecei belediye meclisi adaylarnn kim olduunu, acil durumlarda hangi telefonlara ulaabileceini bilmek ihtiyac iindedir. Bu ihtiyacn karlayacak olan ise, kent radyosu, hatta bazen mahalle radyosu nitelii ya da cemaat/topluluk radyosu nitelii tayan radyolar, kent gazeteleri, hatta mahalle gazeteleridir. Dier yandan, kendini gvende ve yalnz hissetmemesi iin bazen bunlar da yetmez. Diyelim Mersinli ise, orada neler olup bittiini bilmek de ona iyi gelecektir. Mersinde son yalardan sonra hayatn normale girip girmediini, yazlk evinin bulunduu beldede, yamurun herhangi bir zarar verip vermediini, bazen hatta sadece eski kentinde yeni bir spor salonu aldn bilmek bile ona iyi gelebilir. O zaman da ite, yaynn internet ortamnda da srdren Radyo Metropol (Mersin) dinlemek onu, orada bir baka evinin/yurdunun bulunduunu hissetmesini salayabilecektir. Demek ki, yerel medyann ya da sivil toplum medyasnn bize salad, her geen gn daha fazla kendini duyuracaa benzeyen ve de ok eitli biimlerde karmza kan yersizleme/yurtsuzlama karsnda bize bir yer gstermesidir. Bunun illa da corafi bir yer olmas da gerekmez, bazen hatta ou zaman moral, kltrel, bazen dinsel/manevi, politik bir yer/yurt da olabilir. Byle durumlarda sivil toplum medyas ya da yerel medya tpk sivil toplum rgtlerinin grd gibi bir

Sevda Alanku 119

ilev grmekte, bireye kendisiyle benzer sorunlara, hedeflere, deneyimlere sahip insanlarla ilikiye geme, deneyim paylama, ortak areler/zmler retmek konusunda bir referans erevesi salamaktadr. Yine nasl sivil toplum rgtleri devletin/resmi kurumlarn brakt boluu dolduruyorlarsa, sivil/yerel medya da kamusal/ticari nitelikli yaygn medyann hibir zaman dolduramayaca bir boluu doldurmaktadr. Bu anlamda, yerel/sivil medyaya, her zaman gereksinim duyulacaktr. nk yerel/sivil medyaya ihtiya, ne btnyle ortalama olan, ounlukta olan hedefleyen ticari medya, ne de herkes iin belirli bir ortak iyi tarifi yaparak davranan kamu hizmeti yayncl tarafndan ortadan kaldrlabilir. Dier yandan yerel/sivil medyaya duyulan gereksinim, sadece bireysel bir gereksinim olmadn da syleyebiliriz. Ticari ve kamusal nitelikli medyann mevcut durumu, yerel/sivil medyann varln ve yaamasn zorunlu klmaktadr. Dahas medya ortamnn tekseslilikten kurtularak, okseslilik kazanmas ancak yerel/sivil toplum medya kurulularnn yaygn medyann taraflln, tekiler lehine dengeleyen tarafl varlyla mmkn olabilir. Dolaysyla, eer Trkiyede olduu gibi ticari medyann iinde bulunduu tekellemenin ve bunun getirdii gcn nne geilemiyorsa, kamusal yaynclk siyasi otoritelerin niyetlerinden etkilenebilir bir krlganlk ile statkocu bir hantallk tayor ise, yerel/sivil toplum medyalarnn varl her zamankinden daha elzemdir.12
12 Medya ortamnn nasl demokratikleecei konusu, uzun yllardr Eletirel Kuramclarn tarttklar konular arasndadr. Burada benim savunduum, kamusal, ticari ve de sivil toplum medyas ile yerel medyann birlikte birbirini dengeleyerek var olduu model, letiim alannda bilinen iki isim olan John Keane ile James Curran n modellerini bir araya getiren Sleyman rvannkiyle benzerlik tamaktadr . Bu model, kamu hizmeti yayncl alannda siyasal mdahalelerin, ticari yaynclk alannda ise tekellemenin engellendii durumda, merkezinde kamu hizmeti medyalarnn, evresinde ticari medya ile sivil medyann bulunduu halkal bir medya ortam olarak tasarlanmtr. (Bkz.: Keane, 1992; Curran, 1994; rvan, 1994).

120 MEDYA ve TOPLUM

Yerel/sivil medya iin alternatif modeller ve imknlar

Yerel/sivil medya iin yeni alternatif modeller ile imknlardan sz edebilmek, ncelikle bir zihniyet krlmasn gerektirmektedir. Bu krlma da ancak yerel medyann, yaygn medyann hkim yaynclk anlaynn yerellerde tekrarlanmas biimindeki modeli sorgulamayla gerekleebilir. Radikal medya tarihi, yerel/sivil toplum medyalarnn zellikle sylemleri asndan yaygn medya ne ise o olmamay becerebildiklerini ve srf byle olduklar iin de, hayatlarn srdrebildiklerini gstermektedir. Dolaysyla, yerel/sivil medyann ufuk izgisi, kanmca mevcut olan her neyse ona alternatif bir sylem ve rgtlenme gelitirebilmekte yatmaktadr.

Alternatif ierik ve sylem

Yerel/sivil medyann alternatif sylem ierisinde olmas demek, eer yerel kimlikleri/kltrleri grmezden/gstermezden gelemiyorsa onlar marjinalletiren, tekiletiren, evcilletiren, ya da en fazla kr/rating kaygsyla gsterime sokarak metalatran yaygn medyann hegemonik sylemini yap-bozumuna uratacak bir dil ile anlat kurma abas ierisinde olmas demektir. Dolaysyla yerel/sivil medya kurulularnn temsilcisi olduklar kesimleri kendi kendilerini anlatma imknlarna kavuturarak, yeni sylemler/ierikler gelitirmeleri gerekmektedir. Yani, sivil/yerel medyann ne syleyecei kadar bunu nasl syleyecei de nemlidir.

Sevda Alanku 121

Bu nedenle yerel/sivil medyann Edward Sojann ifadesiyle mekn/yer bilincini haiz stratejilere her zamankinden daha fazla ihtiya duyulan bir dnemde (akt. Morley ve Robins, 1997:52-53), ihtiyac olanlara yer gstermek stratejileri gelitirmesi gerekmektedir. Burda nemli olan bir nokta ise, bu stratejilerin izleyici/okuyucularn belirli adacklara hapsedecek yerde, onlar dnyaya aacak stratejiler olmas gerektiidir. Baka ifadeyle yerel/sivil medyann, kresel bir yer duygusunun temsilciliini stlenmesi gerekmektedir (Massey, 1995). Bu trden alternatif bir sylemi temsil eden yerel/sivil medyaya dnyann eitli yerlerinden birok rnek verilebilir (Atton, 2002). Sava kartlarnn, evrecilerin, kar-kresellemeci hareketlerin, feminist hareketlerin medyalar dn olduu gibi, bugn de bu konuda zengin deneyimler sunmaktadr. Ayrca, bunlar sadece ierikleriyle deil, rgtlenmeleri asndan da alternatif nitelikler tamaktadr. rnein ngilterede yaynlanan, The Big Issue adl gazete 1991den beri, ngilterenin drt ayr blgesinde yaynlanan versiyonlaryla, evsizlere, kendi kendilerine yardm edebilmelerini salayacak bir habercilik yapmaktadr. Bu yardma evsizlerin bu gazeteyi sokakta satp, kendilerine bir kazan edinmelerini salamak da dahildir. Gazete ayrca, Sokak Lambalar adl sayfasn, evsizlerin iirlerine, yklere, katklarna ayrmtr. Dier sayfalar gen gazeteciler/gazeteci adaylar tarafndan hazrlanmaktadr. Squall (1992) adl bir dier gazete ise -ki ad evsizlerin kullanlmayan evleri igal eylemine (squad) atfta bulunmaktadr- dorudan evsizlerin, ev igalcilerinin (squatters), aktivistlerin katklaryla karlmtr. Gazetenin mali kaynan yardm konserlerinden salanan gelirler oluturmaktadr. Squall, 1997den beri nternet ortamna tanmtr (www.squall.co.uk).

122 MEDYA ve TOPLUM

Bu tr alternatif ierikli yaynlarn ou, yeniden yayn konusunda hibir snr getirmeyen yaynlardr. Yani ieriklerinin -tek koul kopyalamada kr amac gdlmemesidir- her trl dier medyayla (el ile, makinayla kopyalanarak, kesip/yaptrlarak vs) oaltlp datlmasna, kopyalanmasna izin vermektedirler. rnein, radikal evreci hareketin yayn Do or Die (Yap ya da l) imkann varsa bunu fotokopi ile oalt ve dat diyerek datmlarn btnyle serbestletirmitir. Nitekim bu tr kopyalamay kolaylatrabilmek iin de, gazete A4 ya da A5 formatnda ve dikisiz olarak baslmaktadr (Atton, 2002:33-35). Trkiyede feminist bir grup tarafndan karlan ancak ne yazk ki artk tarihe karm bulunan Pazartesi dergisi de bu anlamda alternatif bir kadn dergisi nitelii tamtr.13 Pazartesi, datmda sorunlar yaamakla beraber, sayfalarn farkl snf/din/etnik kken vb. sahip kadn seslerine amaya alm, kadnlarn hi dillendirilmeyen sorunlarn dillendirmi, tecavz, ikence, dayak maduru kadnlarla fiilen dayanmaya girmi, ayrca mevcut yaygn gazete format ve syleminin dnda bir basm/anlat dilini kurmay baarabilmitir. Ayakta durabilmek iin zellikle bir Alman vakfndan ald mali destek bittikten sonra, yaratc baz denemelerde -ayn anda bir kadn buluma yeri iletmek gibi- bulunulmu, ancak bunlar derginin kapanmasn nlemeye yetmemitir. imdilerde bu trden alternatif kadn haberciliine rnek, internet ortamnda eriilebilen Morhaber ve Uan Sprge ile Bianetteki Kadnn Penceresidir.

13 Pazartesi dergisinin alternatif niteliiyle ilgili olarak bkz.: Eser Kker (1995-1996), Feminist Alternatif Medya zerine, Ankara niversitesi letiim Fakltesi Yllk. s. 23-44.

Sevda Alanku 123

Alternatif rgtlenme modelleri

Yerel/sivil medyann yerel kimliklere farkl kltrlere kresel bir yer duygusu salayabilmesi ya da kresel dayanmay douracak ekilde yeni yerler gsterebilmesinin nemli koulu alternatif biimde rgtlenmekten gemektedir. Alternatif rgtlenmeden sz edilince sorun, daha ok yerel/sivil medyann, pazarn dnda m, iinde mi kalmas gerektii sorusu etrafnda tartlmaktadr. Kamu hizmeti veren medya kurulularnn bile, ticari medya ile rekabet edemedikleri iin srekli izleyici kaybederek ekonomik krize dtkleri son derece rekabeti bir medya ortamnda, yerel/sivil medyalarn pazar ii kalmay setiklerinde ne tr glklerle karlaacaklar bellidir. Nitekim Trkiyedeki yerel medya, yaygn medyann yaynclk anlayna alkn seyirci/dinleyici/okuyucu arasndan kendisine mteri bulmak ve onlar ayn format ve teknik kalitede bir gazetecilikle tatmin edip, kendisinde tutmak sorununa kitlenmi durumdadr ki, yerel medyann mevcut imkanlar dnldnde bu neredeyse imknszdr. Ayrca gereksizdir de. Buna karlk yaplacak ey, yaygn medyaya tepkili izleyici/dinleyici/okuyucuyu, alternatif bir sylem ve yaynclk formatlaryla kendine ekmek olabilir. Burada da sorun, byle bir tercihte bulunulduu takdirde zaten az olan reklam gelirlerini kaybetme tehlikesidir. Pazar dnda kalmay setiinde ise -ki Trkiyede yasalar buna izin vermemektedir- yerel/sivil medya, ya etnik, dinsel, kltrel, siyasal vb. bir toplulua, ya bir veya birden ok sivil toplum rgtne dayanmak ya da dinleyici yelikleri/kulpleri araclyla varlklarn srdrmek seenekleriyle babaa kalacaklardr. Ancak bu birinci durumda, zellikle de topluluk radyolar (yani belirli dinsel/etnik topluluklarca desteklenen/iletilen)

124 MEDYA ve TOPLUM

tr deneyimler sz konusu olduunda, dinleyicilerin, sadece kendilerinin konuup, kendilerinin dinledikleri adalara hapsederek, darya kapayan, yaltlayan bylelikle nihayetinde yan yana yaamak zorunda olduklar dier insanlardan/topluluklardan bsbtn uzaklamaya neden olan deneyimler ortaya kabilmektedir. Ayrca mali olarak sivil toplum inisiyatifleriyle, kurulularna ya da dinleyici kulpleri vb. rgtlenmelere dayanld durumlarla, ancak gl bir sivil toplum gelenei ile dayanma bilincinin bulunduu toplumlarda karlalabilmektedir. Oysa rnein Trkiyede ne byle gl bir sivil toplum rgtlenmesi bulunmaktadr ne de mevcut yasal dzenlemeler medyaya sivil toplum rgtleri ya da dinleyicilerle/okuyucularla bu tr bir iliki iinde olmaya izin vermektedir. Ancak yine de, zellikle yerel radyolar arasnda, dolayl olarak grdkleri reklam vb. desteiyle pratikte bir cemaat/toplulua yaslanarak varlklarn srdrebilenler bulunmaktadr. Dolaysyla kanmca, Trkiye gibi lkelerde bir yandan mevcut yasal dzenlemelerin pazar d olmak ve belirli topluluklara/yerelliklere seslenmek anlamnda kamusal nitelik tayan radyo ve televizyon kurulularnn var olmasna izin verecek ekilde dzenlenmesi iin mcadele edilirken, dier yandan mevcut pazar koullar ierisinde var olma mcadelesi veren gazeteler dahil btn yerel/sivil medya kurulularnn pazarn iinde kaldklar durumda bile, alternatif gazetecilik yapabilecekleri modeller peinde olmalar gerekmektedir. nk, kamusal destek bulup da, pazar dnda rgtlenebildii durumda bile, yerel/sivil medya eer geleneksel rgtlenme modelini koruyorsa, tpk yaygn medyann sahip olduu ekilde kendi sekinlerini yaratmaktan bakaca bir ey yapmam olmaktadr.

Sevda Alanku 125

Nitekim, bugn Trkiyede yerel gazete/radyo sahipleri ya zaten yerel sekinler arasndan kmakta, ya da medya sahiplii zerinden kazand gle yerel sekinler arasna dahil olmaktadr. Bylelikle yaygn/lkesel medya sekinlerinin yerini, yerellerde yerel medya sekinleri alabilmekte, genelde var olan medya ve toplum kopukluu bylelikle yerelde de aynen srmektedir. Oysa, Trkiyedeki medyann yaamakta olduu gven sorunun nedenlerinden birisi, medya sekinlerinin kendi kendilerine atfettikleri misyonlarla okura/dinleyiciye/izleyiciye tepeden bakan halinden kaynaklanmaktadr.14 O halde yerel/sivil medya kurulular, ticari niteliklerini korusalar bile, alternatif bir i rgtlenme ile, gerek istihdam ettikleri gazetecilerin, gerekse okuyucu/dinleyicilerinin sahiplenecei bir at oluturabilirler. Yani, habercinin haberini yaparken patronun mdahalesinden korkmadan davranabildii, okuyucu/dinleyicinin kendisini gnll bir muhabir, srekli bir haber kayna olarak grerek medyasn sahiplenecei bir yap iin zemin oluturabilirler. Medya kurulularnda grmeye alkn olduumuz geleneksel muhabir, editr, yaz ileri mdr, patron ile okuyucu/dinleyici arasndaki hiyerarileri ve mesafeyi ortadan kaldran yatay i-rgtlenme konusunda, 1970lerden itibaren rneklerini grmeye baladmz zgr Radyolar gelenei gzel bir rnek oluturmaktadr ancak bu arada bunlarn pazar d/kamusal nitelik tadklar da hatrlatlmaldr. Ayrca, bu yatay rgtlenme modeli, geleneksel medya trnde (gazete/rad14

Trkiyedeki ulusal medyann/gazetecilerin bu topluma yukardan bakan halini Osmanldan miras alnan gazetecilik geleneiyle aklayan gr iin, Nilgn Grkann elinizdeki kitapkta yer alan Trkiyede Gazetecilerin Gzlkleri, Medyann Dnemeyen Kodlar balkl yazsna baknz.

126 MEDYA ve TOPLUM

yo/televizyon) srd kadar, yeni medyaya da tanmtr. Fanzinlerde15 ya da alternatif haber sitelerinde byle rnekler bulunmaktadr. Ayrca yine Trkiyedeki BA deneyimi de bu trden rgtlenmeye rnek oluturmakta, BAnn stanbuldaki editoryal merkezi byle almaktadr. Bianet ortak haber havuzuna BA habercilik ilkelerine uymak kouluyla btn yerel gazetecilerin yansra profesyonel haberci/gazeteci olmayanlar da haber atp yaz yazabilmektedir. Nitekim, rnein kar-kreselleme eylemlerine katlmak zere giden Trkiyeli aktivistler, bu eylemlerin yapld yerlerden -Cenovadan, Porto Alegreden vb.- bu eylemlerle ilgili haberler/yorumlar gemilerdir. Baka bir modeli de, ok-ortakl bir sahiplik yapsn hayata geiren stanbuldaki Ak Radyo deneyimi oluturmaktadr. Yatay d rgtlenme ile ise, ortak siyasal, kltrel hedefleri paylaan yerel/sivil medyann gelitirdii haber alarnda karlalmaktadr. Bu trden alar ierisinde, sivil toplum medyalarnn herhangi bir ekonomik getiri beklentisinde olmadan haber/program paylamna ve dayanmaya gittii durumlarda ortaya kmaktadr. stelik yerel/sivil medya kurulular internet teknolojisinin salad imknlar nedeniyle, bunu gerekletirebilmek asndan diyelim 10-15 yl ncesi ile karlatrldnda en ansl olduklar zamanlar yaamaktadr. Bunlarla ilgili sevindirici bir baka yan da, bu tr sivil/yerel medya
13 Fanzinler, belirli bir alt-kltr grubu taraftarlar (fanlar) tarafndan, hatta bazen tek bir kii tarafindan kendi ilgi alanlar ile ilgili olarak yine kendi kendilerine yaynladklar, ounlukla alternatif formatlarda (el yazsyla veya gazetelerden kesip yaptrarak vb.) rettikleri dergiler/gazetelerdir. Bunlarn internet ortamn kullananlarna e-zines denilmektedir. rnein ngilterede eitl futbol kulb taraftarlarnn byle dergileri bulunmaktadr. Ya da, belirli kltlemi rock gruplarnn byle dergileri/gazeteleri bulunmaktadr. Trkiyedeki fanzinler hakknda bkz.: Altay ktem (2002) Genel Kltrden, Kenar Kltre 101 Fanzin, stanbul: Ithaki yay.

Sevda Alanku 127

alarnn ierikleri itibariyle, uluslarar sivil toplumun sesi haline gelmi olmalardr. Yukarda szn ettiimiz kar-kresellemeci hareketler, Greenpeace gibi rgtler, en son olarak da, Iraka saldrya kar kan bar aktivistlerinin haberleip, insan kalkan projesini hayata geirebilmeleri internet ortamnda gerekleen yatay bulumalarla salanmtr. Burada szn ettiimiz artk, dikey kre-yerelleme modellerinin karsna alternatif olarak kan, yatay kre-yerelleme modelleridir. Baz rnekler verecek olursak: Merkezi Brezilyada Sao Paulo ile Kanadada, Montrealde bulunan Videazimut adl topluluk televizyonlar rgt, dnyadaki yerel topluluklar tarafndan retilen programlarn karlkl olarak deiimini salayarak, farkl corafyalardaki, topluluk televizyonlarna hizmet salamakta ve yelerini retmenler, teknik elemanlar, ii rgtleri, ve eitli topluluk aktivistleri oluturmaktadr. Amac zellikle marjinalletirilen -toplumun kysna atlan- topluluklara seslerini duyurma imkan salamaktr (Robins vd. 1997:16, 26-27). The Deep Dish olarak adlandrlan bir uydu a ise, ABD ile Latin Amerika lkelerinde bamsz yapmclar ile topluluk radyo/televizyon yapmclarnn insan haklar, evre, salk, konut gibi konularda gerekletirdikleri programlar toplayarak gsterime sokmakta ve yerel kanallarn bunlar kaydederek kendi program aklar ierisinde kullanmalarna imkn vermektedir. Bylelikle The Deep Dish, farkl corafyalara dalm olmakla beraber, benzer sorunlar yaayan insanlara rnein evsizlere, AIDS hastalarna vb. yukarda yerel/sivil medyann nemiyle ilgili olarak belirttiimiz ekilde bir (tutunacak) yer gstermekte, yalnz olmadklarn hissettirmekte, hayatlarn bir para kolaylatrmak zere birbirlerinin deneyimlerinden ya-

128 MEDYA ve TOPLUM

rarlanabilmelerine imkan salamaktadr. Bylelikle The Deep Dishin salad baka bir ey, seslerini duyuracak kanallar bulamayanlar kendi deneyimlerini/yklerini bakalarna ya da kendileri gibi olanlara anlatarak paylamak konusunda cesaretlendirmek olmutur (Robbins vd. 1997, Haleeck, 1997). Dier alternatif haber alarna rnekler de unlardr: Merkezi San Fransiscoda bulunan Kresel letiim Enstts (IGC), 1986dan bu yana, internet ortamnda evreci ve ilerici hareketlerin iletiimini salamaktadr. 1988de kurulan Alternatif letiim A (ALTERNET) de, ABDdeki bilgi servisi veren 100den fazla haftalk bamsz yayn organn kapsayan bir a olarak, bir medya tekellerine kar alternatif haber ak rnei vermektedir (Baaran, 1987: 47-48). Trkiyede ise ne yazk ki, bir tek Bianet bu tr bir a hizmeti vermektedir. rnein Bianet yerel medya ortak haber havuzu, Trkiyede son yllarn en ciddi ekonomik krizinin balad ilk dnemlerde dalga dalga yaylan kk esnaf ve ii eylemlerini, yerellerdeki BA yelerinin haberleriyle, sokak rportajlaryla en iyi takip eden medya olmutur. Ayrca, haber destei dnda yine cretsiz olarak salad kadn ve ocuk ile, (alternatif ) Tarihte Bugn programlaryla aa dahil radyolara program destei salamtr.

Sevda Alanku 129

Yerel/sivil medyalar ve internetin alternatif kullanmlar zerine bir sonsz

Sivil toplum medyalaryla yerel medya, ticari ve kamusal nitelikli yaygn medyann tek seslilii ve ortalamadan, genelgeer olandan, hkim ounluklardan yana tarafll karsnda, seslerini duyuramayanlarn, tekiletirilenlerin, hayatla ilgili politik, kltrel, moral bir meselesi olanlarn kar-ideolojik (kar-hegemonik de denilebilir) arac ya da bazen sadece yersizlemi ve yurtsuzlamlarn bir yerlere tutunum arac olarak nemlidir. Kanmca da kresel/ulusal nitelikli medya ortamnn demokratiklemesi yaygn medyann tarafllnn, sivil toplum medyalar ile yerel medyann tekilerden yana tarafllnn dengeleyici varlyla mmkn olabilir. Dier yandan yerel/sivil medyann kimi rneklerine bakldnda, iletiim teknolojilerindeki her trden eskimi ya da yeni gelimenin eriimi artrmak zere byk bir yaratclkla kullanarak en nemli sorunlarndan bir tanesi olan eriim sorununu zebildikleri grlmektedir.16 Bunda kukusuz internet teknolojisinin yaygnlaarak ucuzlamasnn nemli bir rol olmutur. Ancak bu doal olarak akla, henz kullanm hl daha sekinlerle snrl, dier yandan da, hzla kresel kltrel oligopoln bir paras haline getirilmeye allan bu teknolojinin alternatif kullanmlarnn ne kadar anlaml olabilecei sorusunu getirmektedir.
Burada eriimi artrmak iin byle yaratclkla bir teknoloji kullanmna Bianet bnyesinde yer alan Siirtte Mcadele Gazetesinden bir rnek vermek istiyorum. Gazete internet ortamnda yer alyor ancak imdilik yapabildii sadece u; sayfalarn nce fotokopi ile kltp, sonra da tarayp bilgisayar ortamna aktaryorlar. Ama bylelikle dnyann drt bucana yaylm Siirtlilere ulaabiliyor.
16

130 MEDYA ve TOPLUM

Evet geleneksel teknolojilerden farkl olarak internet daha aktif -zorunluluk olmasa da yabanc dil bilen, bu canglda neyi nerede arayacan bilen, merakl vb.- bir okuyucu/kullanc gerektirmektedir. Oysa geleneksel medyadan yararlanabilmek tam bir tembel iidir! Radyonuzun, televizyonunuzun dmesini evirmeniz ya da, eve ekmek alrken bir de gazete satn almanz yetmektedir. yle grnyor ki, internetin yerel/sivil medyann alternatif bir kazanm haline ne kadar geleceini zaman ile bu konudaki yeni yaratc kullanmlar gsterecek. Yeni teknolojilerin imgelemimizi nereye kadar genileteceklerini imdiden bilemiyoruz.17 O halde eriim/ulamn snrlarn hi olmad kadar zorlayan bu yeni iletiim teknolojileri dneminde, sivil toplum medyalar ve yerel medya iin sorun, daha ok etik ve politik bir tercih sorunu olarak ortaya kan kimler iin ve nasl bir ierikle yayn yaplacayla ilgili grnmektedir. Bartan yana m olacaksnz, savatan yana m? Etnik, cinsel, kltrel vb. ekiniklerden (madunlardan) yana m olacaksnz, onlar zerine bask uygulayanlardan yana m? Yani yerel/sivil medya olarak kimliinizi belirleyecek olan ey, bu gibi sorulara vereceimiz cevaplarda yatyor. Ve tabii, bunlara vereceiniz cevabn yukardaki sralamada birincilerden yana olmas da yetmiyor. Baka ifadeyle, tarafnz belirlediniz, nasl syleyeceksiniz bunu? rnein 8 Mart Dnya Kadnlar Gnnde, radyonuzda konuyla ilgili bir eyler syleyecekseniz; (duyduYeni teknolojiler, zelikle de internetin sunduu imknlar konusunda yine BA Habercinin Elkitab dizisinin nc kitap olan Yeni letiim Teknolojileri ve Medya kitapna baklabilir. zellikle de bu teknolojilere atfedilen kadir-i mutlak gcn eletirisi ile internetin ancak ne syleyeceinizi biliyorsanz nemli olduunu syleyerek, bu teknolojinin etrafnda yaratlan kutsal haleyi sorgulayan yaklam iin, mit Atabekin, Yeni letiim Teknolojileri ve Yerel Medya in Olanaklar balkl yazs okunabilir.
17

Sevda Alanku 131

um iin sylyorum) Kadnlar iektir: Erkekler, bugn karnzn gnln almak iin, hi olmazsa eve bir iek alarak gidin demek, sizi ne kadar farkl tarafl klar? Son bir soru/n daha; Acaba yerel/sivil medyalarn varl ve glenmesi, alternatif ierikle on milyonlarca insana ulamas ulusal ve kresel medya ortamnn eitsiz niteliini, bu ortamn madunlar/madurlar lehine tersine evirmeye yeter mi? Tabii yetmez. Ancak taraflanrken yaptnz etik ve politik tercih18, medya ortamnda seslerini duyuramayanlarn seslerinin duyulmasna, dolaysyla -umalm ki- radikal demokratik dnmlere uygun kamusal, siyasal, kltrel ortamlarn yeermesine katkda bulunabilir. Bu hi de az bir ey deil

KAYNAKA
Alanku, S. (2000) Yerellik(ler), Yerelliin mknlar ve Yerel Medya, Global ve Yerel Ekseninde Trkiye, F.Keyman, A.Y.Sarbay (der), Bursa: ALFA Yay: 295-330. Appadurai, A. (1990), Disjuncture and Difference in the Global Cultural Economy, M.Featherstone (ed.), Global Culture. London: Sage. 295-308. Atton, C (2002), Alternative Media. London: Sage. Azpilla, P. (1997), The State of Autonomous Communities: Regional Identities and Multi-Lingualism in Spanish Television, Programming for the People, K. Robins (ed.), Report Presented by RAI, 64-76. Baaran, F. (1998), Yeni bir letiim Ortam: nternet, Birikim, N. 110: 46-49. Begleiter, R. (2000), This is CNN (11-18 Ekim 2000 tarihinde gerekleen Maas Media in the Age df Globalization konulu Salburg Seminerinde sunulan bildiri.

18

Gazetecilikte etik ve politik sorumluluk zerine grlerimi, elinizdeki kitapn nsz ile, Medya, Etik ve Hukuk kitapnn nsznde aklamaya altm.

132 MEDYA ve TOPLUM

Becker, J. (1997), Taking Turkishness Seriously: the Rise of Turkish Media Culture in Germany, Programming for the People, K. Robins (ed.), Report Presented by RAI, 104-117. Curran, J (1994) Kamusal bir Alan Olarak Medyay Yeniden Dnmek, LEF Yllk93 (Ankara niv. letiim Fakltesi Yll), ev. S. rvan, s.215-243. elenk, S. (1998),Grntnn Alternatif Kullanm Biimleri, Birikim, N. 110:50-53. Dirlik, A. (1996), The Global in the Local, Global/Local, R.Wilson and W.Dissanayake (eds.), Duke University Press. Friedman, J. (1990), Being in the World: Globalization and Localization, M.Featherstone (ed.), Global Culture. London: Sage.311-328. Gillespie, M.(1996), The Ethics and Economics of Multicultural Broadcasting in Britain, Programming for the People, K. Robins (ed.), Report Presented by RAI, 88-103. Hagertrand, T (1986), Decentralization and Radio Broadastig: on the Possibility Space of a Communication Tehnology, European Journal of Communication, 1 (1). Herman, E.S ve R.W. McChesney (1997) The Global Media, London: Cassel. rvan, S. (1994) Demokratik Sistemde Medyann Rol, Birikim (68/69): 76-83. Keane, J (1992) Medya ve Demokrasi. ev. H. ahin, stanbul: Ayrnt Yay. Kejanlolu, D.B. (1998), 1980lerden 90lara Trkiyede Radyo/TV Yayncl, Birikim N. 110: 40-45. Kker, Eser (1995-1996), Feminist Alternatif Medya zerine, Ankara niversitesi letiim Fakltesi Yllk. s. 23-44. Massey, D. (1995), Space, Place and Gender. Cambridge: Polity Press. Mater, N. ve E. Krk (der.) (1997), Bamsz letiim A: Ulusal Konferans ve Belgeler, stanbul: IPS letiim Vakf Yaynlar. Morley, D. ve K. Robins (1997) Kimlik Mekanlar: Kresel Medya, Elektronik Ortamlar ve Kltrel Snrlar. stanbul: Ayrnt. Robertson, R. (1990), Mapping the Global Condition: Globalization as the Central Concept, M. Featherstone (ed.), Global Culture. London: Sage. 15-30. Robins, K. , J. Cornford ve A. Aksoy (1997), Overview: From Cultural Rights to Cultural Responsibilities, Programming for the People, K. Robins (ed.), Report Presented by RAI, 11-46.

YEREL POLTKA VE YEREL MEDYA

* Mine Gencel Bek

Medya, haberler ve haber programlar araclyla, hem bizi gerekleen politikalardan haberdar eder, hem de bu politikalarn belirlenmesinde katkda bulunur. Medyada kullanlan dil, seilen szckler bile bir konunun hangi terimlerle nasl bir erevede tartlacana dair snrlar oluturarak, politikalarn belirlenme srecinde etkili olur (rnein medya olarak gsterici veya eylemci szckleri yerine terrist veya provokatr szcklerini kullanmay tercih ediyorsanz, belirli biimde bir politika yapyorsunuz demektir). Medyann etkisi haberlerle de snrl deildir. Medya dizi ve film gibi kurmaca programlar araclyla da, en bata kahra* Ankara niversitesi letiim Fakltesi, Gazetecilik Blm retim yesi.

134 MEDYA ve TOPLUM

manlarla zdeleme yaratarak kimliimiz ve insanlarla kurduumuz ilikiler hakknda (rnein kadn olmak, evlilik, aile ile ilikiler, zgrlk vs. konularnda) bize yol gsterir, model oluturur.

Medyann politik ilevi

Medya, bize etrafmzda olan biteni anlamamza yarayacak anlam haritalar kurar. Baka ifadeyle sylersek, kendimizi siyasal bir hayvan (zoon politikon) olarak dnyada kim olarak, kimden yana/kime kar ve nasl yerletireceimiz byk lde medyann bize tanmlad ereve ierisinde biimlenir. Eer etrafmzda neler olup bittiini baka kaynaklardan renemiyorsak ve kendimiz de her eyi dorudan deneyimlemiyorsak medya bizim iin en nemli dnyaya alma ve bu dnyay tarif etme aracdr. En ok merak ettiimiz, bizi sorumlu bir yurtta olarak en ilgilendiren konulardan biri de yaadmz yakn evrede, srasyla, mahallede, kyde, ilede, ilde ve lkede neler olup bittiidir. Acaba ulusal ya da yaygn medya bunu ne derecede yapar? Ne lde yakn evremizle ilgili olarak haberdar eder bizi?

Ulusal medya eletirisi ve yerel medyann nemi

Yaygn medya (ticari ya da kamusal) devletle, hkmetlerle, daha zelde siyasilerle ve brokratlarla yakn iliki ierisindedir. Onlara dorudan ya da dolayl maddi destek alma, haber kayna olarak srekli referansna bavurma gibi konularda

Mine Gencel Bek 135

bamldr. Bu nedenle ulusal/yaygn medyada yer alan haberlerdeki konular ve ifade edilen grler, sz konusu bamlln izlerini tar. Bir de buna, zellikle son yirmi ylda yaanan ticarileme ve kr gdsyle davranan ticari medyann, haber ve tartma yerine elence ve magazin formlarna arlk veren, hatta haber ve tartma programlarnn ciddi siyasi ieriini bile boaltarak magazinletiren grnts eklenince, medya ortamna ilikin olarak sahip olduumuz genel tablo daha da vahimleir. Tm bu nedenlerden dolay, ayrca ulusal/yaygn diye adlandrlan medya daha ok bakent ve metropollerden, baka ifadeyle merkezden haber verdii iin, yerel lekte bir medyann varl yaamsaldr.

Yerel medya ne yapmal?

Eer yaygn medyadan memnun deilsek, yerel medya nasl olmaldr? Baka ifadeyle, yaygn medyadan hangi alardan farkl olmaldr? Buna cevap verebilmek iin, yerel medyann iinde bulunduu ekonomik koullara bakmak anlaml olabilir. ncelikle acaba, ekonomik olarak varln srdrebilmek asndan yerel medya ulusal/ yaygn medyadan farkl bir konumda mdr veya farkl olabilir mi? Yerel medya gelir kayna olarak sadece reklama dayanmak zorunda deildir. Baz Avrupa lkelerindeki rneklerin de gsterdii gibi, yerel medya sadece reklam gelirlerine dayanmak zorunda braklmayabilir.*
* Bu konudaki rneklerle ilgili olarak, BA Habercinin Elkitab dizisinin elinizde bulunan birinci kitapndaki, Beybin D. Kejanloluna ait, Medya-Toplum likisi ve Kresellemenin Yerel Medyaya Sunduu Olanaklar ile, Sevda Alankuun Demokratik Bir Medya Ortam in Yerel/Sivil Medya ve Yeni mknlar balkl yazlarna, ayrca yine ayn dizinin beinci kitap olan Radyo ve Radyoculuk ierisindeki Nilfer Timisiye ait, Kresel letiim Ortam ve Yerel Radyolar balkl yazya baklabilir (editrn notu).

136 MEDYA ve TOPLUM

Yerel medya merkezi ynetimden, yerel ynetimden yaplan yardmlar, kamusal fonlar, destekler alarak farkl gelir kaynaklarna sahip olabilir. Bu konuda yerel medyann yapabilecei nemli bir ey, birleerek bu konuda talep oluturmaktr. Dier yandan, gelir kaynaklarnn piyasa veya kamu kurulular olmas, yerel medyann mutlaka onlarn karlarn yanstan bir yaynclk yapmas anlamna gelmez. Sz konusu maddi desteklere ramen, yerel medyann zerk bir yaplanma iinde olmas mmkndr.

Yerel radyolarn maddi olarak desteklenmesine rnekler

rnein, talyada karlan bir yasayla kltr arlkl program yaynlama art ile ticari ama gtmeyen radyolarn telefon elektrik faturalarnn yars, haber ajans masraflarnn yzde 80i devlet sbvansiyonu ile karlanmaktadr. Fransada oluturulan kamusal fonlar araclyla, daha ok gmen ve aznlk kltrne ynelik, otuz farkl topluluk radyosuna destek verilmektedir. Bunlardan biri, sosyal yardm fonudur ve genelde gmenlere yardm eder. Dieri elektronik yaynclk yardm fonudur ve ticari radyolarn reklam gelirlerinden toplanan para ile oluur. Hollandada Kltr ve Salk Bakanl ile yerel ynetimler, yerel medyann reklam dndaki finans kaynan oluturmaktadr. Norvete ise, yerel ynetim, ba ve sponsorluun yan sra, radyolarn reklam gelirlerinden alnan vergilerle gelir kaynaklar asndan gsz olan radyolar desteklemektedir. Avustralyada ise Kamusal Yayn Vakf yerel radyolara destek vermektedir.

Mine Gencel Bek 137

Ancak ne yazk ki, Trkiyedeki radyo ve televizyon yayncl ortamn yeniden dzenleyen yasa hazrlanrken, yerel medyaya sadece bir iletme olarak varln srdrme ans braklm, onun yaygn medyann rekabeti karsnda varln srdrmesini salayacak herhangi destekleyici dzenlemeye gidilmemitir. Dahas, mevcut yasa, kr amac gtmeyen kurulularn, sivil toplum rgtlerinin ya da vakflarn yerel medya sahipliine ya da yerel medyaya yardm da bulunmasna izin vermediinden, yerel medya bu tr maddi desteklerden de yararlanamamaktadr. Yerel medyann bu durumdan kurtulabilmesi iin, zellikle yerel radyo ve televizyon yayncl alannda kamusal yayncl zendirecek yasal dzenlemelere gidilmesi gerekmektedir.

Gnmzde yerelliin tanm ve deien nemi

Eskiehirdeki yerel basn zerine 1999da yaplan bir aratrmaya gre okuyucularn yzde 83 yerel gazetelerden daha ok yerel haber bekliyor (Vural, 1999). Yani yaknlk ok nemli, insanlar en ok yakn evresinde neler olup bittiini merak eder. Ancak yerellik sadece belirli bir corafya ile snrl deil artk. Bir yandan, baka bir lkede yayor olsanz bile, doduunuz/bydnz hl ballk duyduunuz ilde ya da ilede neler olup bittiinden yeni iletiim teknolojilerinin size salad imknlar araclyla haberlenebilirsiniz. Dolaysyla yaadmz yerler ile kendimizi ait hissettiimiz, zerine konutuumuz, mcadele verdiimiz yerler farkl olabilir. Dier yan-

138 MEDYA ve TOPLUM

dan, hl daha yaadnz kentte, hatta bir mahalle tenizde olup biten bir eyden haberiniz olmayabilir. O zaman yerel medya ok nemli. Bu anlamda yaygn medya, yerel medyaya rakip deil, yerel medya baka bir seenek. Yeni iletiim teknolojilerinin sunduu imknlar, yerel medyaya kresel olma imkn salyor, bunun bir yolu da alternatif rgtlenmeler iinde olmaktan geiyor. Dnyada bu ekilde alternatif olarak rgtlenerek glenmi rnekler var: AMARC (World Association of Community Radio Broadcasters) ya da Dnya Topluluk Radyolar Birlii ile GAMA (Global Alternative Media) yani Kresel Alternatif Medya buna rnek olarak verilebilir.

Demokratik, alternatif bir yerel medya tahayyl

Demokratik yerel medya adlandrmasn hak edebilmek iin yaplmas gerekenler dzlemde ele alnabilir. Bunlar, ayn zamanda medya ve toplum ilikisinin parametrelerini de oluturmaktadr.

Okuyucular, dinleyiciler ve izleyicilerle etkileim

Demokratik/alternatif bir yerel medya iin, okuyucu/dinleyici/izleyicinin retime katlm arttr. Medya alanlar tm toplum kesimlerinin sorunlarn, gereksinimlerini, gndemlerini bilemez. Dolaysyla medya kullanclarnn bir yayn organnda kendisini, kendi yaam deneyiminden paralar, sorunlar, zmleri grmesi (zaten bu olmadnda o yayn organn okumayacak ya da dinlemeyecektir) iin medya alanlarnn toplumla daha yakn iliki kurmas ve kiilerin tke-

Mine Gencel Bek 139

tici olarak pasif konumdan karak aktif bir ekilde medya ile etkilemesi gerekir. Daha nce sz ettiim aratrmaya gre, Eskiehirdeki okuyucularn yzde 87si hemfikir olduu ya da olmad bir konuda gazeteye gr iletmemi. Demek ki, bu yerel medyann byk bir eksiklii. Peki nasl yaplabilir bu? Bu konuda yaplacaklar ok eitlidir; okuyucu mektuplarnn zendirilerek yaynlanmas, canl yaynda aramalar, ya da en nemlisi dinleyici/okuyucularn/izleyicilerin yaadklar yerlerle ilgili dorudan haber verici konumuna gemesiyle salanabilir. Ayrca, bulmacalar, yarmalar vb. dzenlenmesi de yerel medya kuruluu ile hedef kitlesi arasnda iki ynl bir iletiim olana yaratabilir. Yerel medya, belirli bir blgedeki szl tarihi bile kayda geerek hibir yerde olmayan ama sadece insanlarn hatralarnda yer alan gemii gelecek nesillere resmi bak asndan farkl tarihsel yorumlamalar kazandrabilir.

Dil ile ieriin kurulmasnda etik ve siyasal doruluk

Yerel medya, dil ve ieriinde yaygn medyann iine dt siyasal ve etik yanllar tekrarlamamaldr. Bu, konularn/haberlerin nasl yaplandrlacandan, bu yaplandrmada hangi szcklerin seileceine kadar bir dizi etik ve siyasal sorumlulukla ilgilidir. Yerel medya, farkl dil, din/mezhep, rk, etnik kken, kltr, cinsel tercih ierisinde olanlara kar, cinsiyeti, rk, ayrmc bir dilden kesin olarak kanmaldr. Dier yandan yerel medyann dili, seslendii toplumun zelliklerini ve eitliliini yanstmaldr. Ne yazk ki, Trkiyede neyin yaplmamas gerektii konusunda yaygn basndan rnek bulmak pek zor deil. imdi, ne demek istediimin daha iyi anlalabilmesi iin, u rneklere bir gz atalm.

140 MEDYA ve TOPLUM

Haberlerde rklk
lk olarak Star gazetesinde (31 Ekim 2000) yaynlanan bir habere bakalm. Haberin iddias, Almanyadaki hayvan koruma derneklerinin Van kedisi ile yakn zamanlara kadar ilgilenmeyip de, ancak Trk askerlerinin bu kedileri yok etmeye balad sylentisi zerine ilgilenmeye baladklar iddiasn tamaktadr. Ana sayfada Krt Kedisi manetiyle yer alan haberin devam, i sayfalarda Kedi Bile Krt Olunca Kymete Biniyor balyla karmza kar. Ayn gazetenin bir baka saysnda (7 Nisan 2000) ngilizlerle yaplan ve misafir takmn 2-0lk malubiyeti ile sonulanan futbol mayla ilgili haberin bal; ...sizi suratnza TKREREK [haberde byk harfle yer alr bu ksm] gnderiyoruz. Two...Two...ngiltereye kadar yolunuz var biimindedir. Bu iki rnekte de, etnik olarak ayrmclk yaplmakta ve rk bir dil kullanlmaktadr.

Hem rklk hem cinsiyetilik

Yine ayn gazete, bu sefer rklk ve cinsiyetilii birletirerek Yavrum (Yav ve Rum hecelerinin tek tek ayrlp, Yunan bayrana gnderme yapmak amacyla mavi ve beyaz yazld) manetli haberinde, Gney Kbrsta yaplan tatbikata katlan Rum kadn askerlerin gz korkutmaktan te gzellikleriyle gz kamatrdn yazar, ve kadn askerlerin fiziksel zelliklerine ilikin tm ayrntlar verir (gr kzl salar gibi). in vahim yan ise bu tarz haberlerin sadece, Starda olmamasdr.

Mine Gencel Bek 141

Benzeri rklk ve cinsiyetilik ile dier medya gruplarnn gazetelerinde de sklkla karlalmaktadr: En ok karmza karlanlardan bir tanesi, zellikle baka ideolojik nedenler de varsa, daha da pervaszlaan bir cinsiyetiliktir. Bylelikle, magazin dergilerinin gzde sylemi olay kadnn yerini, olay yazar olarak Nadire Mater alr ya da (ayn gn, ayn sayfada) sve Dileri bakan Anna Lindh, olay bakan olarak adlandrlverir (Hrriyet, 9 Mays 2002).

Cinsiyetilik
Milli atlet Sreyya Ayhan (basnn genelde kadnlar iin, kim olurlarsa olsunla, yapt zere, Tansu ve Mervede olduu gibi Sreyya olarak seslenilerek) baarlar yerine, yaad byk ak, urad baskn ile daha ok haberlere konu olur: rnein balk yle atlr: Sreyyay bu ak koturdu (Milliyet, 13 Austos 2001). Daha da ilginci, atletin bu ekilde haber yaplmasna ynelik gelen eletirilere Milliyetin ombudsman kesinden; ..halkn her kesiminden her gn 500 bin dolaynda insann bayiden ald, milyonlarca kiinin de okuduu Milliyetin, Ayhan ile ilgili haberine, sadece kendilerinden (sz konusu okuyucudan) itiraz geldii eklinde yant gelmesidir. Yani, Trkiyede tketici haklarnn tannmaya balanmasna bal olarak, artk ar abucak dalan bir ayakkabya dair eletirinizi iletip de, durumun telafi edilmesini isterken bile karlamadnz bir cevapla, dier mal ve rnlerden farkl ilevleri olan, bizi bilgilendiren/ bilgilendirmesi gereken bir haberi eletirirken karlaabiliyorsunuz. Cinsiyetilik sadece yazl basnda grlmemekte, zellikle de televizyon Televole tr programlarda kadnlarn bedenleri ve zel hayatlarn tehir ederek, reklamlarda veya dizilerde

142 MEDYA ve TOPLUM

kadn genellikle ev ii yapan, ocuk bakan anne ve e olarak temsil ederek toplumumuzdaki yaygn cinsiyeti sylemi yeniden retmektedir. O halde zetle sylenirse, yerel medya, dil ve ierik olarak yaygn medyann bu rneklediimiz trden hatalarn tekrarlamaktan kendini kurtarmaldr.

Demokratik rgtlenme
Yerel medya i ileyiinde demokratik olarak rgtlenmelidir. rgtlenmede demokratikleme belki de bu saylanlar iinde gerekletirmesi en zor olandr. Zira, burada kastedilen, tm retenlerin eit bir biimde retim srecine katlmdr. Yani, medya kurulularnda var olan genel yayn ynetmeni, ef, muhabir gibi ast-st eklindeki hiyerarik rgtlenmenin, tamamen kaybolmasa bile, azalmasdr. Sorumluluk almada, karar vermede ve dllenmede eitlik ve paylamn salanmasdr. Sorumluluk ve karar vermede katlm, rnein bir gazetede herkesin sabah yaplan toplantya katlarak aka fikrini sylemesi ve gndemi oluturabilmesi ayrca, gazetecinin haber toplamadan haberin yaynlanmasna kadar geen btn aamalara katlabilmesi, tm retim sreci zerinde sz sahibi olabilmesiyle gerekleir. dllendirmede eitlik/paylamdan kast ise, imdiki ana akm/yaygn medyada olduu gibi, bir yandan ok dk crete alan muhabir, dier yanda binlerce dolara alan star gazeteci/ke yazar vs. ayrmnn kaldrlarak, herkesin emeinin karln alabildii bir dllendirme/cretlendirme sisteminin oluturulmasdr. Yerel medyann kurum ii demokratiklemesiyle ilgili bir baka konu, yerel medya alanlarnn zgrce haber yapabilme koullarna sahip olmasdr. Bunun bir parasn, yerel dzey-

Mine Gencel Bek 143

de kendini daha ok hissettirebilen, haber kaynaklaryla ilikiler sorunu oluturmaktadr. Yani, yerel medya alanlar haber kaynaklaryla ilikisini, onlara baml olmadan, onlarn gdmnde haber yazmak zorunda olmadan srdrebilmelidir. Bunun bir yolu da, haber kaynaklar yelpazesinin genileyip eitlendirilmesidir ki, bu da bizi yeniden okuyucu/dinleyici/izleyicinin retim srecine etkin katlm meselesine gtrr. Oysa, yerel medyann mevcut durumuna baktmzda, haber kaynaklarn daha ok, yerel politikaclar, brokratlar ve i adamlarnn oluturduunu grrz. Burada sorulmas gereken sorular unlardr: Acaba toplum bunlardan m ibarettir? Yerel hayat bizzat deneyimleyen, sradan insann yerel medyadan beklentisi ne kadar karlanmaktadr, ya da yerel medya onlarn sesine ne kadar kulak vermektedir. nemli grdmz iin yeniden tekrarlayacak olursak; yerel medyann yaygn medyaya demokratik bir alternatif oluturabilmesi iin, etkin bir okuyucu/dinleyici katlm temelinde yaplanmas, etik ve siyasal olarak sorumlu dil/ierikle yayn yapmas, kurum ii demokratiklemeyi ve bal olarak yerel iktidar/g merkezlerinden bamsz olarak davranmay baarabilmesi gerekmektedir.

144 MEDYA ve TOPLUM

Yerel politika, yerel medya ve kentli haklar

Yerel politika gndelik hayatmz en yakndan ilgilendiren -gvenlik, salk hizmetleri, istihdam, konut, evre, ulam, dolam, spor, kltr gibi- konularda kararlarn alnd alandr. Ve hayatmz zerinde sz sahibi olmak, bu kararlarn alnmasna katkda bulunduumuz lde olanakldr. Yerel medyann nemi de burada, yurttalar kendi hayatlaryla ilgili konularda harekete geirebilme gcnde yatar. rnein, ngilterede Thatcherin yeni-sa politikalarnn bir sonucu olarak getirilmek istenen ve de zenginin daha az, yoksulun daha ok vergilendirilmesi gibi bir mantkla dzenlenen Kelle Vergisi (Poll Tax) denilen vergisine kar muhalefetin rgtlenmesinde yerel basnn rol byk olmutur. Ancak burada dikkatli olmak gereklidir. Yerel medyann da nclk ya da motive ettii, her toplumsal hareket ve eylemlilik demokratik olmayabilir. Yakn tarihimizde Kahramanmarata, Sivasta ya da Susurlukta rneklerini grdmz gibi, yerel medya iddeti, katliamlar da kkrtabilmektedir. Burada medya organlarnn rkl, din, mezhep ya da etnisite dzlemlerinde ayrmcl desteklemeyen; destekleyen grlere de kendisini alet etmeyen, ayn zamanda da her trl farklla sayg gstermeyi bilen bir yaklam iinde olmas, baka ifadeyle yukarda ayrntl olarak akland gibi demokratik bir alternatif olabilen medyann varl nemlidir. Dier yandan, yerel politika, yurttalarn yaamn dorudan etkileyen kararlarn alnd bir alandr ama, yurttalar denildiinde de, farktan arnm btnlemi/homojen bir topluluk kastedilmemektedir. Trabzonlular denilen homojen bir yurtta kitlesi yoktur. Baka ifadeyle, Trabzonlular da -tpk An-

Mine Gencel Bek 145

karallar, aramballar vb. gibi- aralarnda ekonomik, siyasal, snfsal, kltrel vb. farkllklar, atma ve elikiler tamaktadr. Dolaysyla, onlarn yerel politikadan beklentileri de, gereksinimlerine gre farkllaacaktr. Burada nemli olan, yerel medyann bu farkllklarn varln gz ard etmeyerek, farkllaan gereksinimleri iletecek bir kanal ilevi grebilmesidir. rnein, yerel medya, yerel politikann/politikaclarn ounlukla ihmal ettii ya da grmezden geldii kesimlerin sorunlarna sahip kmaldr. Diyelim, yaya kaldrmlarnn dzenlenmesinde, kent ii ulamn, kamusal alanlarn planlanmasnda engelliler, yallar ve kadnlarn gzetilmesi ynnde yerel politikaclar zerinde bask yapmaldr. nk, biliyoruz ki, ok basit dzenlemelere giderek sinemalara, kamu kurulularna zel giriler yaptnzda yallar ve engelliler evlerine hapsolmaktan kurtarlm olmaktadr. Parklar iyi planlayp, klandrdnzda ve ilgili gvenlik nlemlerini artrdnzda, kadnlarn/ocuklarn cinsel taciz ve tecavze maruz kalmalar nlenebilmektedir. Yerel medyann dikkat ekecei bir baka konu da, yoksullukla mcadele ve toplumsal adaleti salayc yerel politika taleplerinin dillendirilmesi olmaldr. Bu da, yerel medyann haberciliini, ocuklar, madurlar ve yallar iin bakm evleri, iddete urayan kadnlar iin kadn snma evleri, isizler iin meslek edindirme kurslar, herkesin ev sahibi olabilmesine olanak salayacak kooperatif rgtlenmeleri yaratmak, yeni istihdam olanaklar salamak gibi bir dizi konuda politikalar retilebilmesi ynnde kullanmasn gerektirir. Yerel medyann habercilik politikasn biimlerken duyarl olmas gerekenlerle ilgili bu liste, farkl yerellerdeki yurttalarn farkllaan gereksinimlerine gre daha da eitlendirilebilir ya da geniletilebilir. Dolaysyla herkese eit hizmet vermenin yan

146 MEDYA ve TOPLUM

sra bu eitlii salamak, zaten eit olmayanlarn eit dzeyde hizmet grmesini salamak iin, zel dzenlemeler yapmak gerekir. Bu dzeyde karar alnma srecine yurttalar -bireysel ve rgtsel olarak- yerel basn yoluyla katlabilir. Yerel medya, yerel politikada, karar vericiler ve bu karardan etkilenecekler arasnda bir kpr rol oynayabilir. rnein kentin sorunlar ve bu sorunlara ilikin zm yollar konusunda dosyalar hazrlayarak aratrmac gazetecilik rnekleri verebilir. Kent halk ile, yerel politikaclar/uzmanlar kent sorunlar konusunda bir araya getiren toplantlar dzenleyebilir, katlm iin gerekli siyasal mekanizmalarn yeterli olmad ya da iletilmedii durumlarda onlarn kendi yaamlaryla ilgili kararlarn alnmasnda sz sahibi olabilmeleri iin platform oluturabilir. zetle yerel medya yapt habercilikle, kentli/yurtta haklarnn savunucusu olmaldr.** Peki yerel medyann habercilik/programclk yaparken gzetmesi gereken bu haklar nelerdir? Trkiyenin yesi olmay hedefledii Avrupa Birlii lkelerinin Avrupa Kentli Haklar Bildirgesinde (1992) kabul edilen haklardan bazlar unlardr:
iddetten, her trl kirlilikten, bozuk ve arpk kent evrelerinden arnma hakk; Yaad kent evresini demokratik koullarda kontrol edebilme hakk; nsanca konut edinme, salk, kltr hizmetlerinden yararlanma;
** Yerel medyann kentli/yurtta haklarnn savunucusu olarak davrand bir gazetecilik anlay/pratii olarak Yurtta Gazetecilii son yllarda ABDden balayarak tartlmaya ve uygulanmaya baland. Bir aray temsil etmek anlamnda nemli grdmz bu gazetecilikle ilgili olarak, BA Habercinin Elkitab dizisinin drdnc kitap, Gazetecilik ve Habercilikde yer alan Ragp Duran ve ncilay Cangz imzal yazlar okunabilir (editrn notu).

Mine Gencel Bek 147

Dolam zgrl; Yeterli istihdam olanaklarnn yaratlmas. Ekonomik kalknmadan pay alabilme ansnn ve kiisel ekonomik zgrlklerin salanmas; Btn yerel ynetimlerin, dorudan veya dolayl olarak ekonomik kalknmaya katk konusunda sorumluluk sahibi olmas.

Yani pek ou halihazrda haberletirdiiniz konular Ancak bunlar bir kentli hakk, yurtta hakk olarak haberletirip ilediinizde, daha etkili bir ey yapm olacaksnz.

KAYNAKA
Alanku, Sevda (2000), Yerellikler, Yerelliin mknlar ve Yerel Medya, (der.) E. Fuat Keyman, Ali Yaar Sarbay, Global-Yerel Eksende Trkiye, Alfa: stanbul. Gencel Bek, Mine (2001) Medyada Cinsiyetilik ve letiim Politikas, letiim (N. 10, Yaz): 213-235. _______________ ve Mutlu Binark (2000), Medyada Kadn, (baskda) Timisi, Nilfer (1990) Avrupada Radyo Yaynclnda Yerelleme ve Trkiye, A.. Basn Yayn Yksek Okulu Yllk Nermin Abadan-Unata Armaan 1989/1990, s. 321-332. Vural, Ali Murat, (1999), Yerel Basn ve Kamuoyu, Eskiehir: Anadolu niv. Yay.

TRKYEDE GAZETECLERN GZLKLER/MEDYANIN DNEMEYEN KODLARI

* Nilgn GRKAN PAZARCI

Medyann var olduu toplumla ilikisine farkl biimlerde yaklalabilir. Bu iliki eitli boyutlaryla ele alnabilir, ancak hangi boyutu derinlemesine incelenirse incelensin, detaylarn gelip dayand bir zemin olduunu dnyorum. Bu zemin gazetecilerin zihnini belirleyen, iinde yaadklar toplumla grnr-grnmez balarn oluturan yapdr. Szgelimi, herhangi bir toplumdaki basn zgrl sorununa zgrlklerin yasal erevesi, bu konuda o gne kadar verilen mcadele, deneyim, irket politikalar, kar ilikileri vb. irdelenerek yaklalabilir. Ama medya aracl ile bize ulaan enformasyonun neler olabileceini belirleyen baka bir ey daha vardr. Kiilerin grme biimi, seicilii kendiliinden ileyen bir oto-sansr yarat* Gazi niversitesi letiim Fakltesi, letiim Bilimleri retim yesi.

150 MEDYA ve TOPLUM

makta ve hayatmzdaki detaylar kaba hatlara indirgemektedir. Bourdieudan dn alnan szcklerle gzlk eretilemesini kullanrsak, gazetecilerin zel gzlkleri yasalar hi deinmese de baz eyleri grmelerini engeller. Gazeteciler baz eyleri belli bir tarzda grrler, ayklama yaparlar ve ayklanm eyleri belli bir tarzda kurarlar (1997:24). Bu kendine zg alglama biimini, seicilii sansasyonel olann egemen olduu meslein genel mantn bir yana brakarak irdelemek istiyorum. Gazetecilerin kendilerine zg alglamalarn dzenleyen, onlarn grnmez kategorilerini oluturan gzlkleri eitimlerinin, tarihlerinin rndr. Acaba Trkiyede gazetecilik yapma pratii zerinde belirleyici olan bu gzlkler nasl olumutur? Ya da baka trl ifade edersek, Trkiyede gazetecilerin gzlkleri onlara nasl bir dnya gstermektedir?

Osmanldan Cumhuriyete miras kalan meslek gelenei

Gazetecilik meslei, Osmanl-Trk toplumunda 19. yzyldaki dier modernleme abalarnn bir gerei olarak ortaya kmtr. Bu yzyl, Osmanl ynetimi iin Bat karsnda geri kalm toplumu ileriye tayacak modernleme abalarnn yukardan aaya youn bir biimde uyguland zamandr. Genel anlamda devletin brokratik yaps deiiklie uram, brokratik kadrolar modernleme/batllama abalar dorultusunda Tanzimat sonrasnda hzlanarak reformlar gerekletirmeye almlardr. Bu fotoraf ierisinde gazeteciler de, kendilerine baz misyonlar bimilerdir.

Nilgn Grkan 151

Asker/sivil brokratlarla hedef ortakl

Modernleme ynnde yaplan reformlar halka gazete aracl ile duyurulmak istenmitir. Bu nedenle ilk gazeteciler ou devlet grevlisi olan ya da hkmet ileriyle yakndan ilikileri olan kiilerdir. Modern bir toplum yaratma abalarnn yukardan aaya ileyii, toplumsal olgularn kltrel olarak ina edilme, oluturulma misyonunu gelitirmitir. Gazeteciler bu siyasal ynlendirmede nemli bir ilev stlenmilerdir. Gazeteciliin szn ettiim meslek gelenei, bu merkezi ina sreci iinde olumu, aralarnda Namk Kemal, inasi, Ahmed Midhat, Ali Suavi gibi isimlerin de bulunduu gazeteciler siyasal sekinler/ynetici snfn toplumu ileriye tama misyonunu paylamlardr (Grkan, 2000:123-124). Ayn misyon temel izgileriyle Cumhuriyet dneminde de devam etmitir. Modernleme ynndeki merkezi uygulamalarda, ounun genlikleri Osmanl Devletinin zl sreci iinde gemi ve Merutiyetin ilanna, ulusal mcadeleye, Cumhuriyetin kuruluuna tank olmu dnemin gazetecilerinden beklenen, dnme yazlaryla katkda bulunmalar olacaktr. Osmanl dneminde balayan bu devlet nasl kurtulur? sorusuna modernlemeci brokrasi ile birlikte yant arayan gazeteciler, dnme biimleri, mesleki kodlar, anlam dnyalar bu ortamn koullar iinde oluup beslenmi kiiler olarak brokratik/merkezi izgilerini resmi ideolojiye paralel biimde srdrmlerdir. Bu izgi toplumu yneten elitlerin izgisidir ve toplumu yneten-ynetilen, modern-geleneksel, merkez-evre gibi bir takm kaba ikili kategorilerle dndmzde, gazetecilerin safn da belli eder. Bu safta gazeteciler, imparatorluk elitiyle Cumhuriyeti elit arasndaki srekliliin bir parasdr.

152 MEDYA ve TOPLUM

Halk adna, halk iin dnmek

Cumhuriyetle birlikte devletin snfsal temelinde bir deiiklik olmaynca, ynetenler snf ile kitleler arasndaki ayrm da pekimitir (Keyder, 1997:40) ve bu ayrmda yukarda da belirtildii gibi, gazetecilerin saf bir nceki yzyldan kald ekliyle, halk karsnda toplum retmenlii olarak netlemitir. Nitekim, 19. yzyln nde gelen gazetecilerinden inasi ilk zel gazeteyi kardnda amalarn halka halkn yararlarn dnmeyi, sorunlar stnde durmay gstermek diye aklamtr. Cumhuriyet dneminde de benzer bir biimde halka kar gvensizlik tayan ve ona yukardan bakan ifadeler gazeteciler tarafndan ska kullanlacaktr. kinci Dnya Sava sonrasnda ok partili bir siyasal sisteme geme tartmalarnda rejim deiikliini en ok onaylayanlardan biri olan sosyalist eilimli gazeteci Zekeriya Sertelin geni kitlelerin oy kullanabilmeleri karsnda gsterdii gvensizlik bunun baka bir rneidir. Sertel, demokratik deiiklikleri istemekte, ancak kitlelerin yeterli demokrasi eitimi olmad gerekesiyle oylarn salkl kullanamayacaklarn ifade etmekteydi (Grkan, 1998:54). Gazetecilerin toplumu dntrme yolundaki nc kimlikleri ve edindikleri misyon, yneticilerle aralarndaki rol ayrmlarnn netlememesini getirmitir. Bunun bir rnei, Cumhuriyet ncesi ve sonrasnn nl gazetecilerinden Hseyin Cahitin anlarnda anlattklarndan verilebilir (1976). Hseyin Cahit, stanbulun mttefikler tarafndan igali srasnda Malta adasna srgne gnderildiklerinde Ahmet Aaolu ile lke sorunlar zerine neler dndklerini anlatr. Kurduklar hayaller padiahlk ynetiminin artk sona ermesi gerektii, yeni bir siyasal parti kurmak gibi dorudan lke ynetimine ilikin hayallerdir. Hseyin Cahit, siyasal ikti-

Nilgn Grkan 153

darla en ok ters dt stiklal Mahkemesinde yarglanp oruma srgn gnderildii gnlerde bile, iktidarn modernist hedeflerini destekleme ynnde aba harcamtr. apka devriminden hemen sonra stanbuldan apkasn getirtip orumda apkayla dolaan iki kiiden biri o olmutur. Atatrkn lmnden sonra nn dneminde kendisine milletvekillii teklif edilmi, o da kabul etmitir. Cahit, milletvekillii yapt dnemde de gazetecilie devam etmitir. Tek parti dneminde gazetecilerin mesleklerinin gereini yerine getirmeleri siyasal iktidar tarafndan engellendiinde, baz istisnalar olsa da alternatif olarak milletvekillii ya da st dzey devlet yneticilii gibi merkezi konumlar dnmeleri, gazetecilik ile milletvekili olmak arasndaki rol ayrmnn netlemediini anlatan baka bir rnektir. Cumhuriyet tarihi boyunca, sz edilen konuda verilebilecek en arpc rneklerden biri, basnn askeri darbeler karsndaki tavrdr. Cumhuriyetin yaplanmasnda ekirdek konumunda bulunan askeri elitle basnn lkenin temel sorunlar konusunda gsterdii ittifak, basnn kitle karsndaki konumunu pekitiren bir baka olgudur.

Resmi ideolojinin propagandaclar

Cumhuriyetin hemen sonrasnda Atatrkn deyiiyle milletin genel sesi (sada-i umumisi) olarak tanmlanan basndan beklenen Cumhuriyetin etrafnda elikten bir kale olarak, toplumun sembolik sistemini resmi ideolojinin beklentisi ynnde oluturmasdr. Gazeteciler siyasal iktidarla baz konularda atmalar yaasalar da, temelde resmi ideolojiye ters dmemilerdir. Siyasal iktidarla atmalarn 1923-1930 arasndaki yaplanma dnemindeki rneklerinin stiklal Mahkeme-

154 MEDYA ve TOPLUM

leri, Takriri-i Skun ve Matbuat Kanunlar gibi yaptrmlar erevesinde trplendii grlmektedir. Daha sonraki dnemde de basn zgrlnn yasal erevesi bu atmalarn snrlarnn ne kadar genileyebileceini izmitir. Ancak bu atmalar basnn toplumu ileriye gtrme, modern bir lke yaratma misyonunu etkilememitir. Daha nce sz edilen askeri darbelere verilen destein hangi zeminde gerekletii burada yinelenebilir. Modernleme projesini, devlet otoritesi ile i ie ve vatanda/bireyin tanmn bu otorite ile ayn dorultuda yaparak tanmlayan; bireyi deil, devleti ncelikli gren; ve de bireyi ngrlen deiimin kltrel nesnesi olarak gren basn, sylemini de bu ynde oluturacaktr. Devlet otoritesinin kolektif amalar, basnn sylemine egemen olacak, yeni bir toplumun inas, gemiin tekiletirilmesi, gnlk yaamda yadsnanlar-tekiletirilenler resmi ideoloji erevesinde belirlenecektir. Friedrich Freyin 1965de yaynlad Trk siyasal elitine ilikin almasnda gazetecileri resmi ideolojinin propagandaclar olarak ifade etmesi yanl bir tanmlama gzkmemektedir (127-133).

Trkiyede gazetecilerin egemen sylemi ya da anlam dnyas

Gazetecilerin modern toplum inasndaki merkezi konumlar, yukarda aklanmaya alld gibi Osmanldan Trkiyeye uzanan resimde, onlar sivil/askeri brokratlarla ayn temel hedeflere sahip, toplumu dntrme misyonu tayan elitler haline getirmitir. Bu resme yakndan bakldnda, Trki-

Nilgn Grkan 155

yedeki gazetecilerin, modernleme misyonu dorultusunda kurduklar egemen sylemin zellikleri ortaya kmaktadr.

Merkezi tanmlarn yaylmas

Gazeteciler, Osmanl dneminden balayarak ulus-devletin yaplanmas srecinde toplumun ortak sembol ve deerlerini reten, yeni bir toplumsal iletiim ortamnn yaratlmasnda merkezi (ya da siyasal iktidar merkezlerinin yapt) tanmlar yayan ve topluma belirli normlar dayatmaya alan ideologlar durumundadr. Ulus-devletlerin modern bir yaplanma olarak planlanm bir geliim olarak ortaya kmas, medyay bu geliimin bir paras olarak konumlandrmakta, iletiim ortamnn snrlarn planlanm dorultu iinde oluturmaktadr. Modern bir toplumun inasnda syleme dayal oluum kltrel kimlii biimlendirecektir. Basn sylemini siyasal pratikleri hakllatrma yolunda kurar. Sylemin evrensel saylan modernleme/gelime izgisi dorultusunda kullanl, toplumda olumsuzluklarn saptanp zm yollarnn seilmesinde, aralarnn saptanmasnda, neyin deerli, neyin nemsiz olduunda, hangi toplumsal pratiklerin hakllatrlacanda belirleyicidir. Bu ayklama ile kltrel kimlik, uygun deneyimler, ilikiler, mevcut semboller ve fikirler dorultusunda yeniden yaplanmaktadr. Baka bir ifade ile yeni bir toplumsal yap kurulurken syleme dayal oluum sreci, deerler, semboller, anlamlarn yaratlmas toplumsal elitin istei dorultusunda kitle iletiimi araclyla gerekleir.

Bireyden nce devleti koyan anlay

Gazetecilerin toplum retmenlii yapan elitler olarak, belirli grup deerlerinden soyutlanamamalar, sylemlerinde ko-

156 MEDYA ve TOPLUM

lektivist (topluluku) niteliklerin n plana kmasna neden olmutur. Bunun anlam bireyin devlet karsnda glenmesinden ok, devletin glenmesinden yana olmak, kamusal karlarn -ki bu devlet karyla zde grlmektedir- grupsal ve bireysel karlara ncelikli ve stn olduu anlayn benimsemektir. Bylece Trkiyede gazetecilik meslek kodlar, kamuoyunu yanstmaktan ok, ynlendirme temelinde olumutur (Grkan, 2000:126 ). Trkiyenin modernleme projesinin dayand vatandalk anlay, bireyi hak felsefesi iinde dnmeyen bir anlaytr. Bylelikle vatanda/birey, Batllamann hem tayc znesi, hem de Batllamas gereken kltrel nesnesi olarak grlmektedir. Birey modernlemede kurucu bir benlik olarak kabul edilmediinde, haklar ile deil, devlete kar sorumluluklar/grevleri ile tanmlanacaktr (Kahraman & Keyman, 1998 :70-72). Modernleme srecinin taycs olan vatanda birey anlay, basnn sivil haklarla ilgili sylemini de etkiler. Bu sylemde bireyin zsaygs bireysel farkllklar trpleyen bir biz sylemi erevesinde, birlik ve beraberlik, devletin bekas, kurucu dirayet gibi kavramlarla artrlmaya allr. Bireysel karlar, ulusal kar kavram iinde eritilir.

Tara karsnda merkezden yana tavr

Gazetecilerin toplumu eitme, ortak sembol ve deerleri oluturma ynndeki misyonlar, onlarn merkezden yana, taraya/evreye kar durularn da netletirir. Bu duru modernle(tir)meci zihniyetin sahip olduu, modern-geleneksel, gelimi-geri kalm vb. gibi hiyerarik kartlklardan beslenmektedir. Gazeteciler geleneksel ve geri kalm taray ynlendirmek, siyasal bilince ulatrmak adna halk iin yazlar-

Nilgn Grkan 157

n yazarken, yerel/tarann kltrne kar, yksek kltrn deerlerini savunmay ve alamay grev edinirler. Gelenekseli temsil eden tarann deerleri iinde hangilerinin anlaml olduu ve korunaca, hangi ideolojik temann ilenecei, hangi gelenein srdrlecei basl dil araclyla belirlenir. Yerel kltrlere kar kltrel bir homojenliin salanmas ve ortak kitlesel bir kamu kltrnn yaratlmas hiyerarik bir seicilikle gerekleir. Tara bu seicilikte dntrlmesi gereken olarak yerini alr. deolojik btnlk -ya da snfsz, imtiyazsz, kaynam bir kitleyiz sylemi- yerelin farkllklarn tanmayarak ve farkllklar biz ve onlar ayrm iinde ya eriterek ya da dlayarak gerekletirilir. Yerel farkllklarn yok sayld bu durumda, farkl olan dmanla bir saylacak ekilde tekiletirilir. Kltrel homojenlik, yksek kltrn belirledii ekilde, bunun dnda kalan btn dier kltrel pratikleri tekiletirilerek salanr.

Medyann deiim sanclar

Trkiyede tarann/evrenin merkeze kar bir g olarak ykselmeye balamas, kinci Dnya Savandan sonra gereklemitir. Sava sonrasnda dnyadaki gelimelere uyum salayabilmek amacyla gerekletirilen ok partili siyasal rejim, 1946 ve 1950de yaplan genel seimlerin sonucunda, yeni kurulan Demokrat Parti (DP) ats altnda farkl toplum kesimlerinin merkeze tanmalarnda rol oynamtr. Basnn sava sonrasnn deien koullar karsndaki tavr, toplumsal istikrarn korunarak modernlemenin gereklemesi ynndedir, bu nedenle belli snrlar iinde kalan bir liberallemeyi desteklemitir.

158 MEDYA ve TOPLUM

Gazeteciler ok partili siyasal sisteme gei srasnda yazdklar ke yazlarnda, toplumun farkl siyasal grler tarafndan temsilinin imdilik ancak eski partinin iinden km kiilerin kurduu bir parti erevesinde mmkn olabileceini aka belirtmilerdir. Dolaysyla sava sonras Trkiyedeki siyasal deiim, basn tarafndan merkezin istedii dorultuda desteklenmi, taraya alm da ancak o lde benimsenmitir. Basn Trkiyenin geirdii deiimde yukardan aaya bir yaplanma ile, siyasette oulculua ancak belirli snrlar iinde tahamml gstermi; siyasal iktidarn sada ve soldaki yeni almlara kar kukulu bakn paylamtr. Nitekim, 1945de Tan Gazetesi matbaasna saldrlmas olay bata olmak zere, Marko Paa, Zincirli Hrriyet, Byk Dou vb. farkl siyasal grleri temsil eden yaynlarn grd bask dnemin ke yazarlar tarafndan onaylanmtr. Trkiyede ok partililiin gerektirdii demokratikleme sreci sancl olmu, farkl grler cezalandrlm; basn zgrlnn savunucular olmas gereken kimi gazeteciler, muhalif basnn baz eilimlerini vatana hyanetle nitelendirmilerdir. Trkiye toplumundaki siyaset odakl deiim, 1960, 1971 ve 1980 askeri darbeleri, nihayet 28 ubat adyla anlan 1997deki dolayl mdahaleyle kesintilere urarken, basn daha nce de belirtildii gibi, siyasetin askeri zmlerle belirlenen izgileri karsnda destekleyici olmutur. Tekrardan sylenirse, bu tavr Trkiyede hedeflenen yukardan aaya deiimin ortak aktrlerinin bir dayanmas olarak karmza kmaktadr.

Nilgn Grkan 159

Tarann iktidar/ kimin medyas?

Trkiyenin 1950lerde balayan siyasal/ekonomik dnm sreci, 1980lerde zal ynetimindeki politikalarla birlikte iyice hzlanmtr. Ekonomi bym, ulusal servet artm, ancak gelir dalmndaki eitsizlik keskinlemitir. te yandan kresel dzeydeki ekonomik ve teknolojik gelimeler, ulusal ekonomilerin yan sra ulusal kltrel kimlii de farkllama srecine sokmutur. Gerek kresel etkileim, gerekse lke iinde gelinen nokta var olan egemenlik kavramnn yeni bir ereve iinde deerlendirilmesi gereksinimini ve ulus-devletin ekonomik, siyasal ve kltrel olarak uluslararas arenaya uyum sanclarn ortaya karmtr. Dolaysyla 1980lerle birlikte Trkiyede belirmeye balayan resmi, Feroz Ahmadn deyiiyle Thatchern Britanyas gibi, zenginler, yoksullar ve ok zenginler toplumu (1995:290) haline gelmek, olarak ifade edebiliriz. Siyasal, sosyal ve ekonomik modernlemenin corafi hareketlilii artrmasnn sonucu olarak tarann merkeze tanmas, siyasal alann yannda toplumun kltrel yapsn da giderek daha ok etkilemitir. Bu dnemde uygulanan politikalardan yarar grerek, siyasal alanda ykselen kesim, daha nce geri planda kalan, sylemi ve kltrel deerleri hl dinsel olan, dindarln saklamayan tara burjuvazisi olmutur. Toplumdaki ekonomik gerilikten honutsuz kamuoyu, devletin ekonomik ve siyasal sorunlara zm retmede gstermi olduu baarszlk ve bireysel zerklik, yasal haklarn snrll vb. nedenlerle sorgulayc bir tutum iine girmitir. Toplumsal gelimeler yalnz farkl kesimleri siyasal ve ekonomik alana tamam; trde kltrel anlayn da sarslmasn beraberinde getirmitir. Toplumdaki deiimin hem var olan kltrn yorumu, hem de yeni kltr yaratma

160 MEDYA ve TOPLUM

ynndeki etkileri geleneksel unsurlarn egemenliini tayan ykselile fark edilecektir (Zubaida, 1996: 11). Modernlemenin her trl devlet gcyle/kurumuyla dayatlm olduu bir deneyimden geen Trkiyede, bu gelimeler ayn zamanda btn bir gelime projesinin iflasn haber vermektedir. Ancak aadan-taradan ve onun yaygnlaan kltrnden gelen baskyla toplumun hedeflerinin deiim srecine girmesi, devletin kurucu unsurlarnn farkl farkl biimlerde ortaya kan direnciyle karlaacaktr. Diren gsterenler arasnda, Cumhuriyet dneminin kltrel ina srecinin aktrlerinden birisi olan basn da bulunmaktadr. Baka ifadeyle, askeri mdahalelerle siyasetten bir sreliine alkonulmakla birlikte, bu ara dnemlerden her defasnda daha da glenerek kan tarann giderek siyasal/kltrel ortama damgasn vurmas karsnda basn da, merkezi siyasal sekinlerden yana taraf olarak diren gsterecektir.

Kltrel kodlarn anma srecine girmesi

Kresel gelimeler, dier gelimekte olan lkelerde olduu gibi, Trkiyede de, ulus-devletin fonksiyonlar ile birlikte modernleme projelerinin tekil kltrel hedeflerinin yaama geirilmesini etkilemi, alanmaya allan kltrel kodlarn anma srecine girmesine neden olmutur. Bireylerin geleneksel (ulusal) kimlik duygular, var olan modernleme hedeflerinin gnn koullarnda artk kavrayc bir emsiye sunamyor oluu karsnda sarslmtr. Kresel gelimelerin oluturduu kltrel homojenleme ve buna tepki olarak, etnik, dinsel, kltrel alternatif sunan ideolojilerin/kimliklerin canlan zaten tehlikede olan toplumsal istikrar sarsan sonular ortaya

Nilgn Grkan 161

karmtr. Etnik ve dinsel farkllk taleplerinin ykselii, yeni kavrayc kimlik araylarn bir gstergesidir ve ulusal-devletin kuruluuyla birlikte ina edilmeye allan ulusal kimliin meruluunun kimi evrelerce tartlmas anlamna gelmektedir. Dini ve etnik anlamda resmi olarak tanmlanm Trk kimliinden farkl gruplarn veya kltrel varlklarn bulunduunun kamusal-siyasal alanda fark edilmesiyle, Cumhuriyetin, resmi sylemce sunulduu gibi imtiyazsz, snfsz, kaynam bir kitle olmad belirtileri alenilemitir. Var olan siyasal meruluk zemininin kaymas, yeterli uzlamann salanamad durumlarn ortaya kmas ve toplumsal istikrar sarsan sonular, uluslararas dzlemde yeni model ve araylarn yaand bir dnemde ulus devletin kurucu ideolojisiyle hesaplama gereinin ortaya kmas demekdir. ok baka koullarn rn olan resmi ve egemen ideoloji, bu yeni durumu aklamaya, bir k yolu gstermeye yetmemekte ve kendini yenileyememektedir. Deiim sreci iinde eitli kesimlerin kendilerini ifade olanaklarnn artmasna paralel olarak merkezle evre arasndaki kltrel atmalarn artmasna karn, resmi ideolojiye gre izilmi kurumsal yap dipten gelen byk deiimleri kapsayacak bir esneklik gsterememektedir. Bu durum merkezi basnn roln beklenebilecei gibi, ulusal birlik/beraberlik kaygsnn korunmas ve var olan savunma mcadelesi ekline getirecektir.

stikrar, ikna ve trdelik mcadelesi

Toplumdaki trdeliin sarsld ve var olan hegemonyann krlma srecine girdii bu dnemde gazeteciler, merkezle evre arasnda yaanan gerilimi zme abasn toplumsal blnmeye kar, birlik ve beraberlik sylemini srdrerek gs-

162 MEDYA ve TOPLUM

termilerdir. Bu aba geleneksellemi misyonlar zemininde, toplumdaki istikrar mevcut yapy savunarak gerekletirmek ve toplumu trdelik konusunda ikna etmek eklinde gereklemitir. Medyann toplumun istikrarn resmi ideoloji erevesinde gren izgisi, onu toplumun trde olmayan yaps karsnda okuyucunun taleplerini karlayamayan bir duruma drmtr. Bu da medyann gven kaybna uramasna neden olmutur. Bu gvensizlie, yerelliklerin kendi kendilerini ifade arac olarak yerel medya, zellikle de yerel radyo patlamas elik etmitir. Ancak merkezi medyann buna tepkisi, yine bildik ekilde olmutur: Bir yandan kltrel farkllklarn yerleik kamusal alanlar iinde kendilerine bir yer ama mcadelesi, dier yandan ulus-devletin buna hogrszlnn yaratt gerilim iinde, merkezi/yaygn medya, var olan kodlarn oulcu bir perspektife dntrmeye almak yerine, eitli basklara ramen farkl kimlik taleplerini ifadelendiren yaynlarn da -tpk, ok partili hayata gei dneminde gsterdii gibi bir tahammlszlkle- karsnda yer almtr. Merkezi medyann sylemi, bu gerilimli srete kimi zaman belli snrlar iinde demokrat grnse de, esas olarak resmi ideolojinin krizinden sz ederek deiimi savunanlar, farkl muhalif fikirleri marjinalletirmek zerine kurulmutur: kinci Cumhuriyetiler, slamclar, blcler nitelemelerinde olduu gibi...

Poplist sylemin ykselii

Siyasal dzlemde ynetenlerin iine dm olduu meruiyet krizi srerken, ulusal medya ortam da younlaan tekelleme ve basn kurumlarnn kresel dzeyde ileyen byk sermaye gruplarnn eline gemeye balamas durumuyla kar-

Nilgn Grkan 163

lamtr. Bylelikle, mevcut medya politikalar, bir yanda kresel dzeyde ileyen sermayenin karlar, dier yandan merkeziyeti/brokratik ideolojiyi savunmak gibi bir ikilem iinde kalmtr. Bu ikileme kar retilen seim ise -tpk siyasetilerin yaptna benzer ekilde- poplist bir syleme snmak olmutur. Basn gelitirdii poplist/milliyeti sylemle halkla buluur gibi yapmtr. Trkiyede medyann bir yandan uluslararas sermaye ile btnleirken (kreselleirken), dier yandan poplist bir syleme sarlmas, yerelliini koruyormu gibi yapmasnn da bir arac olmutur. Ancak, yerellii bu ekilde aralatrarak kullanan poplist sylem, aslnda dayatan siyasal deiim ihtiyac karsnda, mevcut statkocu sylemi pekitirmenin bir yolu olmaktadr. Poplist/milliyeti sylem yaygnlap benimsendii oranda, merkezin gc yara almayacak, ancak bu arada yurttalk haklar ve zgrlkleri, onlarn yaamlarndaki deiime, beklentilerine denk den sylemler askya alnabilecektir. te yandan kresel enformasyon ann ve kltrel retimin Batnn egemenlii altnda olmas medyay kltrel emperyalizmin de bir arac durumuna sokmutur (Croteau & Hoynes, 2000: 347-348). Ancak yerel kltre kar, yksek kltrn simge ve deerlerini vurgulama geleneinden gelen Trkiyedeki medyann, sylemini bir yandan poplist dnme uratrken dier yandan, hegemonik kresellemeci sylemle de eklemleniyor olmas, ayrca vurgulanmas gereken bir konudur. Medyann poplist sylemi, bir yandan sermayenin karlarn zedelemeyecek ekilde uluslararas piyasaya uyum gzetirken, dier yandan var olan Batllamac/modernlemeci projenin siyasal hedeflerini glenen (etnik, dinsel, kltrel) yerellere kar korumak zere olumu grnmektedir.

164 MEDYA ve TOPLUM

Medyann poplist sylem yoluyla, kriz ierisindeki devletin kurucu ideolojisinin meruiyetini yeniden retmenin ve halka yaymann bir arac haline gelmesi, tarann/yerellerin sorunlarnn sayfalara tanamad bir noktada, medyann kendi durumunu kurtarmak abas olarak da ifade edilebilir. Bylelikle tarann/yerellerin gerek dertleri medya politikalarn belirleyenlerin yksek kltr duvarlarn aamad, gazetecilerin dnyay elitist gzlkleri ile grmeye devam ettikleri bir ortamda, medyann merkez ve evreyi/taray buluturmaya ynelik siyasal kavray; yayncln alabildiine poplerletirmek olmutur. Sonu olarak televole tr programlarn temsil ettii poplerleme, haberciliin de magazinlemesiyle sonulanmtr. Bilindii gibi, milliyetilik her zaman poplizmin ana temas olmutur. zellikle 1990lardan itibaren, sivil haklar gelitirmekten ok var olan koruyan, milliyeti cokularla kitleleri oyalayan poplist bir sylemin her alana yaygnlamasnda futbol nemli bir rol stlenmitir. Gazeteler, futboldaki baarlar vesilesiyle milliyeti cokular ve gl toplum motifini bolca krklemitir. Poplist tavrn arpc rnekleri, ulusal kar, toplumsal yarar gibi kavramlarn medyann sylemi iinde kullanlnda da gzlenmektedir. Buna bir rnek, kamu kurumlarnn zelletirilmesiyle ilgili haberlerin kurulu biimidir. zelletirme srecine medyann genel olarak yaklam, lke ekonomisini ileriye tamak adna, toplumsal yarar nosyonunun n planda tutulmas olmutur. Baka ifadeyle, zelletirmeden zarar grecek olan alanlar deil, soyut, bireyler st bir kamusal/toplumsal yarar merkezli bir habercilik medyada egemen olmutur. Bu haberciliin temelde sermayedarlarn karlary-

Nilgn Grkan 165

la eklemlenmi bir sylemin paras olduu, kamusal yararn sadece belli ekonomik kar merkezlerinin perspektifinden grld aktr. zlenen siyasal/ekonomik programa meruiyet zemini kazandrmay amalayan bu sylem, modernist projenin sermaye gruplarnn karna olan kamusal yarar perspektifini yanstmaktadr.

Sonu yerine
Trkiyede bugn toplumsal/siyasal ilikilerde yaanan, gndelik yaamdan devlet-birey ilikilerinin dzenlenmesine kadar geni bir yelpazede var olan gvensizlik durumu, btn geleneksel kurumlar gibi medyay da krize sokmu durumdadr. Nitekim, yaygn/merkezi ya da lkesel/ulusal gibi adlarla anlan medyann ciddi bir gven bunalm ierisinde olduu grlmektedir. Kanmca bu, sz konusu medyann halkn sorunlarn dillendiren bir perspektife sahip olmamasnn bir sonucudur. Trkiyedeki medya ve toplum ilikisine, yukarda yapmaya altm gibi, basnn siyasal/askeri iktidar merkezleri karsndaki konumunun tarihsel geliimi izlenerek bakldnda medyann toplumdan bu kopukluunun nedenleri anlalmaktadr. Osmanlda ilk gazetenin ortaya kt gnden bugne, toplumun elit gruplarnn lkeyi ileriye gtreceini dndkleri hedefler, medya tarafndan da paylalmtr. Baka ifadeyle, medyann oluturduu ideolojik ve simgesel dnya, Trkiyedeki ynetici elit kesimlerinin karlar dorultusunda biimlenmitir. Gnmzde ise, farkl toplum kesimleri arasnda giderek artan siyasal gerilimler karsnda, geleneksel ynetici snflardan yana tavrn dntremeyen medya, bizzat bu genel meruiyet sorununun nemli bir paras haline

166 MEDYA ve TOPLUM

gelmitir. Nitekim medyann siyasal gndemine bakldnda, sadece siyasal/ekonomik merkezli, dolaysyla iyice daralm bir habercilikle karlalmaktadr. Bu habercilik anlay iinde de ya, bazen yapay krizlerle, gndem kaydrlmaktadr; ya da mevcut siyaset ancak poplist bir erevede eletirilip, bylelikle yeniden retilmekte, merkezin gndeminin dna klmasnn n tkanmaktadr. Baka ifadeyle Trkiyede medya kendini, toplumsal istikrarn savunulmasna adamtr; bu istikrara tehdit olarak grd her farkl projeyi dlamakta ve marjinalletirmeye almaktadr. Bu da onu toplumdan daha da kopararak, iinde bulunduu krizi derinletirmektedir. Medyann iinde bulunduu krizden egemen sylemini dntrmeden, perspektiflerini oaltp/oulculatrmadan (baka bir ifade ile evrenin/yerellerin dertlerini yanstacak gzlklere sahip olmadan) kmas da pek mmkn grlmemektedir. Hem medyann hem de siyasal iktidarlarn toplumdaki hkim anlay eletirel bir szgeten geirip, alternatif/farkl olana yaam hakk tanyacak bir toplumsal uzlama ynnde ilkeli tavr alabilmeleri bu krizden kabilmenin tek k yolu gzkmektedir. Trkiyede yaygn medyann, geleneksel zihniyet kodlarnn deiime urayarak oulculamas, toplumdaki gerekli dier demokratik dnmleri salayacak mekanizmalar da beraberinde getirecek bir nem tamaktadr. Ancak mevcut sermaye yaps ile tekelleme ierisinde yaygn medyadan bunu beklemek zor grnmektedir. Oysa, farkl toplum kesimlerinin kendilerini ifade edebilecek kanallar bulduklar, merkezin deerleri dndaki deerlerin, taleplerin yansyabildii oulcu bir medya ortam, hem demokratik srelerin genilemesinden yana olan sivil toplumu glendirecek, hem de

Nilgn Grkan 167

medyay bizzat bu demokratikleme srelerinin gzcs haline getirecektir. Byle bir medya ortamnn en nemli aktrlerinden bir tanesinin, yerel medya olaca aktr. Glenmi bir yerel medya, sadece kendisini yaygn medyada ifade edebilme olana tannmayanlarn sesi olmakla kalmayacak, mevcut, merkezi/ulusal/yaygn medya tarafndan tanmlanm gazetecilik kodlarnn dnmesinde de nemli bir ilev stlenecektir. zetle sylenirse, Trkiyedeki siyasal srelerin demokratiklemesinde medyaya nemli bir rol dmektedir. Bunun bir yolu, gven bunalm ierisindeki yaygn medyann geleneksel/statkocu zihniyet kalplarn krmas ise, dier yolu da, gven bunalmndaki hkim medyaya -onu byle bir zihniyet krlmasna zorlayacak ekilde- alternatif oluturan yerel medyann varldr.

KAYNAKA
Ahmad, F (1995). Modern Trkiyenin Oluumu, ev. Y. Alogan, stanbul: Sarmal Yaynevi. Bourdieu, P (1997). Televizyon zerine, ev. T.Ilgaz, stanbul: YPK Yaynevi. Croteau, D ve W. Hoynes (2000). Media Society, U.S.A: Pine Forge Press. Frey, F (1965). The Turkish Political Elite, Cambridge: M.I.T. Press. Grkan,N (2000). Gazetecilerin Kltrel Gelenei Farkl m?, Medya ve Kltr (Birinci Ulusal letiim Sempozyumu Bildirileri). 123-142. Grkan, N ( 1998). Trkiyede Demokrasiye Geite Basn (1945-1950), stanbul: letiim Yaynlar. Kahraman H.B ve F. Keyman (1998).Kemalizm, Oryantalizm ve Modernite, Dou

Bat. 1 (2): 62-75.

168 MEDYA ve TOPLUM

Keyder, (1997). Whither the Project of Modernity? Turkey in the 1990s, Rethin-

king Modernity and National Identity (Eds. S. Bozdoan ve R. Kasaba),

U.S.A.:University of Washington Press. Yaln, H.C (1976). Siyasal Anlar, haz.Rauf Mutluay, stanbul: Bankas Kltr Yaynlar. Zubaida, S (1996). Turkish Islam and National Identity, Middle East Report, (April-June): 10-15.

YAZARLAR

Sevda Alanku
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesini bitirdi, Yksek lisans ve doktorasn yine bu fakltede ve siyaset bilimi ve kamu ynetimi alannda tamamlad. ngilterede Leeds niversitesi Sosyoloji blmnde doktora sonras almalarda bulundu. 1995de letiim Bilimleri alannda doent oldu. 1980den balayarak, Ege, Ankara, Anadolu niversiteleri letiim Fakltelerinde ders verdi. Kadn, etnik/ kltrel aznlklar ve medya zerine almalar yaynland. Halen Dou Akdeniz niversitesi letiim Fakltesi dekanl yannda doent olarak akademik almalarn srdryor, ayrca BA Yerel Medya Eitim Programnn danmanln yapyor ve alternatif medya konusunda alyor.

Halil Nalaolu
1987de Orta Dou Teknik niversitesi (ODT) Sosyoloji Blmnden mezun olduktan sonra Ankara niversitesinde letiim yksek lisansn tamamlayp, Massachusetts niversitesinde letiim alannda doktora yapt. Do. Nalaolu Orta Dou Teknik niversitesi ve Ankara niversitesi letiim

170 MEDYA ve TOPLUM

Fakltesindeki retim yelii grevlerinden sonra halen stanbul Bilgi niversitesi letiim Fakltesi, Medya ve letiim Sistemleri Blmnde retim yesidir. Son yaynlar arasnda Kltrel Farkn Yapskm (Deconstruction of Cultural Difference) (Ankara: Phoenix, 2004). balkl kitab, nternette

Rntgencilik: ada Ahlkn znesi zerine, Nation and the Celebration: An Iconology of Republic of Turkey, mparatorlukta letiim, yimserlik ve nandrclk Sorunlar. Modern Toplumlarda Sergileme Felsefesi ve Mzeler, Devrimci rencilerin zgl Fantezi Uzam: Seattlea Selam Olsun!, Vatan: Topran Alt, st ve tesi balkl makaleler saylabilir.
zel olarak eletirel kuram, kltr eletirisi, grsel iletiim gibi alanlarda alan Nalaolu, bir sredir Kltr ve letiim dergisinin editrln de yrtmektedir.

M. Aye nal
Lisans eitimini Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Basn Yayn Yksek Okulunda, Yksek Lisans ve Doktorasn Orta Dou Teknik niversitesi (ODT) dari Bilimler Fakltesi Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blmnde Tamamlad. ODT Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blmnde, Marmara niversitesi Basn Yayn Yksek Okulunda alt. Doent nal halen Ankara niversitesi letiim Fakltesi Gazetecilik Blmnde retim yesi olarak grev yapyor. lgi alanlar arasnda haber retiminin sosyolojisi, dil ve sylem kuramlar, dil psikolojisi, anlat zmlemeleri ve kltrel almalar var. Haberi Okumak balkl kitabnn yan sra, eitli evirilerin de sahibi.

Yazarlar 171

Beybin D. Kejanlolu
Ankara niversitesi letiim Fakltesi Radyo Televizyon ve Sinema Blm letiim Bilimleri Anabilim Dal retim yesi. letiim kuramlar, eletirel teori, yaynclk politikas, ocuk ve medya Doent Kejanlolunun balca ilgi alanlar arasnda.

Trkiyede Medyann Dnm (mge 2004) balkl kitabn yazar olan

Kejanlolu Medya Politikalar (Sevilay elenk ve Glseren Adakl ile, mge, 2001) ve A LEF Yllk 1999 zel Say: Sinema ve Televizyon-Mahmut Tali

ngrene Armaann (Asker Kartar ile) da editrln yapt; Medienimpulse, The UNESCO International Clearinghouse on Children Youth and Media- ICCVOS Newsletter, Turkey Since 1970 (ed. Debbie
Lovatt, Palgrave, 2001), Medya ve Kltr (letiim Dergisi yaynlar, 2000)

ILEF/Yllk, SBF Dergisi, letiim, Yeni Trkiye, Kltr ve letiim, Birikim, Cumhuriyet Kitap, www.bianet.org gibi eitli akademik, politik ve gncel
yaynlarda makaleleri, bildirileri ve kitap eletirileri yer almtr.

Mine Gencel Bek

GAP Televizyonu konusundaki Teziyle Ankara niversitesi letiim Fakltesi Radyo-Televizyon Blmnden mezun olan Gencel Bek 1995te Loughborough niversitesinde balad doktora programn, 1999da Communicating Capitalism: A Study of the Contemporary Turkish Press balkl tezi ile tamamlad. Halen Ankara niversitesi letiim Fakltesi Gazetecilik Blmnde Doent olarak alan yazar, letiimin Ekonomi Politii, Kamuoyu, Haberi Okumak ve Haber Sosyolojisi balkl dersleri vermekte ve medyann ekonomi politii, haberlerde temsil, medya ve kadn konularnda aratrmalarn srdrmektedir. Makalelerinden bazlar Kltr ve letiim ile letiim dergilerinde yaynlanan yazar, Kltr ve letiim dergisinin kitap deerlendirme editr ve yayn kurulu yesidir. Ayn zamanda, Bamsz letiim A ve Uan Sprge

172 MEDYA ve TOPLUM

gibi kurulularn dzenledii yerel gazetecilere ynelik eitim almalarnda grev almaktadr. 2001-2004 yllar arasnda European Science Foundation tarafndan yrtlen Changing Media, Changing Europe adl programn da yesidir. Kreselleme, letiim endstrileri ve Kimlikler: Avrupa Birlii ve Trkiyede letiim Politikalar (mit yay., 2003) kitabn derleyen Gencel Bek son olarak yine ayn konuda Avrupa Birlii Trkiye Temsilcilii Bilgi Kprleri tarafndan desteklenen uluslararas bir projenin koordinatrln yapmaktadr.

Nilgn Grkan Pazarc

Akademik yaamna bir sre basnda altktan sonra balad. Yeni Gndem dergisinde muhabir ve TRT de televizyon muhabiri olarak grev yapt. TRT I ve II kanalnda haber programlar hazrlad. Ankara niversitesi, Siyasal Bilgiler Fakltesinde Siyaset Bilimi alannda doktorasn ald. Anadolu niversitesi letiim Bilimleri Fakltesinde Televizyon habercilii dersleri verdi. Daha sonra Gazi niversitesi letiim Fakltesinde yardmc doent olarak greve balad. Londra Middlesex University - School of Humanities and Cultural Studies ve Kuzey Kbrs Dou Akdeniz niversitesi letiim Fakltesinde misafir retim yelii yapt. Halen Gazi niversitesi, letiim Fakltesinde letiim Bilimleri Profesr olarak almakta ve Faklte Ynetim Kurulunda yer almaktadr.

Demokrasiye Geite Basn (1945-1950) adl kitab ve siyaset,kltr, iletiim

konularn temel alan makaleleri ve evirileri vardr.

BA YEREL MEDYA ETM PROGRAMLARINA KATILAN YEREL GAZETEC, ETMC VE KOORDNATRLERN TAM LSTES VE LENEN KONULAR

Yerel Medya Eitim Program, 1.Basamak

Mersin 24-25 ubat 2001, Hotel Gondol
Recep Yldrm (Radyo Metropol/Mersin), Suat Yldz (Radyo Aktif/Mersin), Necmi Aydn (Radyo Metropol/Mersin), Kymet Gke (Radyo Metropol/Mersin), Sibel Cengiz (Radyo Metropol/Mersin), Ebru Ergler (Radyo Metropol/Mersin), Hsamettin Karakele (Akdeniz Haber Ajans/Mersin), Ergn Karaca (Radyo Mega/Mersin), O. lker Tayrek (Radyo Mega/Mersin), Tark Gl (Radyo Ses/Mersin), zlem Altu (Akdeniz Gazetesi/Mersin), zlem Karncal (Radyo irinnar/Gaziantep), Ahmet Atlm (Pozitif Dnm/Gaziantep), Azad Adyaman (Radyo Ses/Mersin), Lale Aya (Aktif Radyo/Mersin), Ergn Renber (Yeni izgi Gazetesi/Mersin), lkay Kaydu (Yeni izgi Gazetesi/Mersin), Murat evik (Gney Hakimiyet/Mersin), Gler Yldz (nar Gazetesi/Mersin),

174 MEDYA ve TOPLUM

Abidin Yamur (nar Gazetesi/Mersin), Suzan Doan (Sun Televizyonu/Mersin) Deniz Kara (Sun Televizyonu/Mersin), zcan Alada (Zirve Gazetesi/Kozan), mer Alpdoan (Saduyu Gazetesi/Kozan), Murat Gre (Fratta Yaam/Gaziantep), Sinan ahin (Fratta Yaam/Gaziantep), Mehmet Can Toprak (Radyo Ses/Mersin), Bilal Aldoan (Pozitif Dnm/Gaziantep), Alper Gneri (Radyo Star/Tarsus), Gnl Korkut (Radyo Ses/Mersin), Tuba Okyay (Radyo Metropol/Mersin). BA Koordinasyonundan: Nadire Mater, Nazm Alpman, Yaar Kanbur. Sunular: Medya ve Toplum (Yrd. Do. Dr. Beybin D. Kejanlolu/Ankara niversitesi letiim Fakltesi), Medya ve Etik (Yrd. Do. Dr. Sleyman rvan/Gazi niversitesi letiim Fakltesi), Haber ve Habercilik (retim Grevlisi Esra Doru Arsan/Bilgi niversitesi letiim Fakltesi), Yeni letiim Teknolojileri ve Yerel Medya in Olanaklar (Do. Dr. mit Atabek/Gazi niversitesi letiim Fakltesi), Haber Deerlendirme ve Yazm Atlyesi (retim Grevlisi Esra Doru Arsan/Bilgi niversitesi letiim Fakltesi,Turul Erylmaz/Radikal 2).

Diyarbakr, 17-18 Mart 2001, Otel Admira

Hasan Kara (Gne TV/Malatya), Nket Uar (Gne TV/Malatya), A. Turan Kl (Radyo Fon/Malatya), Eyp Aksa (Radyo Fon/Malatya), Reat Yiiz (ada Gazetesi/Batman), Ubeyt Deniz (Kanal 72/Batman), Fethullah Ekmen (Sz Gazetesi/Batman, Remzi Koyuncu (Sz Gazetesi/Batman), Sleyman Beyaz (leri Gazetesi/Batman), Kerem Korkmaz (leri Gazetesi/Batman), Mesut Eryei (Batman) Gazetesi/Batman), Nizamettin zgi (Batman Gazetesi/Batman), Fatih ifti (Hizmet Gazetesi/anlurfa), Cumhur Klolu (Mcadele Gazetesi/Siirt), Dara Turhan (Mcadele Gazetesi/Siirt), hsan Tan (Mcadele Gazetesi/Siirt), Ahmet Yamur (Aktel Radyo/Diyarbakr), Alper Klaholu (Can TV-

Katlmclar 175

Radyo/Diyarbakr), Kasm Kadrhan (rnak Gazetesi/rnak), Hasan Payan (rnak Gazetesi/rnak), Nihayet Durak (Sonsz Gazetesi/Siirt), Hayriye Akta (Sonsz Gazetesi/Siirt), M. ah Ayaz (Batman Express/Batman), Nevzat Bingl (Gn TV-Radyo/Diyarbakr), Salih Siyah (Gneydou Blge Gazetesi/Diyarbakr), Ylmaz Aknc (Gneydou Blge Gazetesi/Diyarbakr), Nezahat Datekin (ART TV/Diyarbakr). BA Koordinasyonundan: Nadire Mater, Erturul Krk, Yaar Kanbur. Sunular: Medya ve Toplum (Yrd. Do. Dr. Beybin D. Kejanlolu/Ankara niversitesi letiim Fakltesi), letiim Hukuku (Hukuku Fikret lkiz), Medya ve Etik (Yrd. Do. Dr. Sleyman rvan/Gazi niversitesi letiim Fakltesi), Haber ve Habercilik (retim Grevlisi Esra Doru Arsan/Bilgi niversitesi letiim Fakltesi), Yeni letiim Teknolojileri ve Yerel Medya in Olanaklar (retim Grevlisi Mehmet Sucu/Marmara niversitesi letiim Fakltesi), Haber Deerlendirme ve Yazm Atlyesi (retim Grevlisi Esra Doru Arsan/Bilgi niversitesi letiim Fakltesi, editr Murat elikkan/Hrriyet).

176 MEDYA ve TOPLUM

Bursa, 31 Mart -1 Nisan 2001, Almira Otel

Sinan Unuak (Radyo Gne/Bursa), Cneyt Akman (Radyo Gne/Bursa), Sezer Koman (Radyo Brt/Balkesir), Kemal Polaterce (Radyo Brt/Balkesir), Kamil Yeilfiliz (Biga Dou/Balkesir), Necati enyldz (Biga Dou/Balkesir), Atilla Kaya (Yeni Haber Gazetesi/Balkesir), lker Yurtta (Radyo Boaz/anakkale), smet Aknc (Radyo Boaz/anakkale), Halit Ayd (Son Nokta Gazetesi/anakkale), Hasan Anl (1001 FM/Bursa), Zafer Beyaz (Dost FM/Bursa), M. Kayhan Kaymaz (Radyo 14/Bursa), Dilek Eskiciolu (Radyo Bester/Bandrma), Esra Tugan (Radyo Bester/Bandrma), kr Er (Radyo Sz/Bursa), lhan Kaya (Serbest Gazeteci/anakkale). BA Koordinasyonundan: Erturul Krk, Yaar Kanbur, Nilgn Uysal, Yasemin Varlk Sunular: Medya ve Toplum (Yrd. Do. Dr. Halil Nalaolu/Ankara niversitesi letiim Fakltesi), Medya ve Etik (retim Grevlisi Ragp Duran/Galatasaray niversitesi letiim Fakltesi), Haber ve Habercilik (retim Grevlisi Alper Grm/Bilgi niversitesi letiim Fakltesi), Yeni letiim Teknolojileri ve Yerel Medya iin mkanlar (Do. Dr. mit Atabek/Gazi niversitesi letiim Fakltesi), Haber Deerlendirme ve Yazm Atlyesi (Alper Grm, Ragp Duran).

zmir, 24-25 Mart 2001, Otel Kaya Prestige

Shhat Akvardar (Radyo Aymega/Aydn), Cesur Doan (Radyo Aymega/Aydn), Ulvi Tanrverdi (Radyo Gkyz/Yerel Haber Gazetesi/zmir), Kamer Karaman (Aliaa Sahil Radyo/zmir), Necla Tfekiolu (Dikili FM/zmir), Seyhan Bier (Aliaa Ekspres Gazetesi/zmir), ahap Avc (Aliaa Ekspres Gazetesi/zmir), Ali Rza Kafal (Can Radyo/zmir), enol

Katlmclar 177

Eskin (Kuadas Deiim Gazetesi/zmir), Sabri sel (Radyo Hira/Manisa), Emin Yce (Radyo Hira/Manisa), Mustafa Tecim (Alaehir Kardelen FM/Manisa), Ferit nl (Kardelen FM/Manisa), Mesut Keskin (ART FM/Uak), Tarkan Atmaca (Bat Radyo/zmir), Fevzi Palut (Bat Radyo/zmir), Kadir ge (zlem FM/Uak), Oktay Kurt (zlem FM/Uak), Agit Alan (Turgutlu FM/Manisa), Fato nal (Radyo 45/Manisa), Salih Ziya nal (Radyo 45/Manisa), brahim Uzun (Radyo Sembol/Manisa), Nevin entrk (Aktif Radyo/Manisa), Murat entrk (Aktif Radyo/Manisa). BA Koordinasyonundan: Nadire Mater ve Baran Gndodu. Sunular: Medya ve Toplum (Do. Dr. Nilgn Grkan/Dou Akdeniz niversitesi letiim Fakltesi), Medya ve Etik (Yrd. Do. Dr. Sleyman rvan/Gazi niversitesi letiim Fakltesi), Haber ve Habercilik (retim Grevlisi Esra Doru Arsan/Bilgi niversitesi letiim Fakltesi), Yeni letiim Teknolojileri ve Yerel Medya in Olanaklar (Do. Dr. mit Atabek/Gazi niversitesi letiim Fakltesi), Haber Deerlendirme ve Yazm Atlyesi (retim Grevlisi Esra Doru Arsan/Bilgi niversitesi letiim Fakltesi, Celal Balang/Radikal).

Sivas, 7-8 Mart 2001, Byk Otel

Fikret Ceyhan (SRT/Sivas), Erdem zden (Arkada Radyo/Sivas), Emine Arslan (Dost Radyo/orum), Nuri lek (Dost Radyo/orum), Ouzhan Roma (Radyo Tek/Erzincan), Recep Bulut (Kay TV/Kayseri), Selahattin Karako (Ana Haber Gazetesi/Kayseri), Erol Erylmaz (Ana Haber Gazetesi/Kayseri), Zafer Kara (Kay TV/Kayseri), Sabiha Ylmaz (Son Arkada Radyo/Sivas), Hikmet Kuru (SRT/Sivas), smail Dursun (Ulusal TV/Sivas), Hatice eker (Arkada Radyo/Sivas), Ycel Ynal (Anadolu Gazetesi/Sivas), Onur zelik (Sivas FM/Sivas), Eraydn Aytekin (Yeni lke Gazetesi/Sivas), Erkan Frat (Radyo Can/Erzincan), Erkan Gndodu (Radyo

178 MEDYA ve TOPLUM

Can/Erzincan), Murat Kln (Radyo 2000/Erzincan), Oktay Kln (Radyo 2000/Erzincan), Sadk rgel (Dost Haber/orum), ahin rgel (Dost Radyo/orum). BA Koordinasyonundan: Nadire Mater ve Baran Gndodu. Sunular: Medya ve Toplum (Yrd. Do. Dr. Halil Nalaolu/Ankara niversitesi letiim Fakltesi), Medya ve Etik (retim Grevlisi Ragp Duran/Galatasaray niversitesi letiim Fakltesi), Haber ve Habercilik (retim Grevlisi Esra Doru Arsan/Bilgi niversitesi letiim Fakltesi), Yeni letiim Teknolojileri ve Yerel Medya in Olanaklar (Do. Dr. mit Atabek/Gazi niversitesi letiim Fakltesi), Haber Deerlendirme ve Yazm Atlyesi (retim Grevlisi Esra Doru Arsan/Bilgi niversitesi letiim Fakltesi, retim Grevlisi Ragp Duran/Galatasaray niversitesi. letiim Fakltesi)

Trabzon, 14-15 Nisan 2001, Smela Otel

Metin Akyrek (Medeniyet Gazetesi/Ordu), brahim Eksilmez (08 FM/Artvin), Nilgn Mutlu (Radyo Klp/Samsun), Ercment Mutlu (Radyo Klp/Samsun), Evrim Kepenek (Geliim Gazetesi/Rize), Yasemin Ba (Radyo Aktif/Trabzon), Zeynep . Ylmaz (Radyo Aktif/Trabzon), Can Dalolu (Radyo Aktif/Trabzon), Nurgl Gnaydn (Karadeniz Gazetesi/Trabzon), Aydn Gelleci (Karadeniz Gazetesi/Trabzon), M. Neriman Ko (Trabzon Haber Gazetesi/Trabzon), Metin Deniz (Idr Radyo TV/Idr), Volkan Deniz (Idr Radyo TV/Idr), Fatma Karahasanolu (Trksesi Gazetesi/Trabzon), Duygu Karahasanolu (Trksesi Gazetesi/Trabzon), Mustafa Ylmaz (Rize TV/Rize), Sleyman Onay (Rize TV/Rize), Muhittin Sandk (Rizenin Sesi Radyo/Rize), Hrselen Sandk (Rizenin Sesi Radyo/Rize), Ahmet Kl (Kanal G/Giresun), Fatih Korkmaz (Kanal G/Giresun), Hakan Kabahasanolu (nar Dergisi/Gi-

Katlmclar 179

resun), Yeim Kkl (Art TV/Artvin), Bayram Turan elik (Art TV/Artvin)), Saliha Yayla (Aydn Gazetesi/Giresun), Elif Uzunlar (Kanal 52/Ordu), Muzaffer ensoy (Kanal 52/Ordu), Turan entrk (Kafkas Sarp Haber/Artvin), Ahmet ahinba (Karadeniz Umut Radyo/Rize), Muhammet Aykut (Karadeniz Umut Radyo/Rize), Makbule Efe (Medya FM/Samsun), Mehmet Yazc (Zmrt Rize Gazetesi/Rize), Gnl Yeden (Zmrt Rize Gazetesi/Rize), Murat Yazc (Rizede.Com/Rize), zge Turhan (Rizede.Com/Rize). BA Koordinasyonundan: Nadire Mater, Erturul Krk, Yaar Kanbur, Sevda Alanku. Sunular: Medya ve Toplum (Yrd. Do. Dr. Mine Gencel Bek/Ankara niversitesi letiim Fakltesi), letiim Hukuku (Avukat Fikret lkiz), Medya ve Etik (Yrd. Do. Dr. Sleyman rvan/Gazi niversitesi letiim Fakltesi), Haber ve Habercilik Atlyesi (retim Grevlisi Esra Doru Arsan/Bilgi niversitesi letiim Fakltesi), Yeni letiim Teknolojileri ve Yerel Medya in Olanaklar (Hakan Kara/Cumhuriyet Gazetesi Haber Mdr), Haber Deerlendirme ve Yazm Atlyesi (retim Grevlisi Esra Doru Arsan/Bilgi niversitesi letiim Fakltesi, pek allar/Cumhuriyet Dergi)

Antalya, 5-6 Mays 2001, Klahan Otel

M. Kazm Yldrm (ATV/Alanya), Alper Kutay (ATV/Alanya), Kamuran nselel (ATV/Alanya), M. Soner ktem (ATV/Alanya), Yeim Alta (Radyo Maraton/Alanya), lk Nural (Alanya Yank Dergisi/Alanya), Zeki Demir (Alanya Yank Dergisi/Alanya), Tevfik Gnay (Kanal VP/Antalya), dris Ta (Kanal VP/Antalya), S. ldr iek (Kanal VP/Antalya), Halil Altnanar (Kanal VP/Antalya), Mustafa Ta (Klas TV/Manavgat), Yunus Sertta (Tefenninin Sesi/Burdur), Esma Sertta (Tefenninin Sesi/Burdur), Mu-

180 MEDYA ve TOPLUM

hammet Dumlupnar (Glhisar Pnar Gazetesi/Burdur), Fatih Tecimer (Glhisar Pnar Gazetesi/Burdur), brahim Naneciolu (Bucak Gndem Gazetesi/Burdur), Glsm Soylu (Bucak Gndem Gazetesi/Burdur), Fethi imek (Burdur Radyo/TV/Burdur), Gaye Cokun (Memleketim Alanya/Alanya), Ekrem en (Antalya Gazetesi/Antalya), Adem Tekin (Yeni Alanya Gazetesi/Alanya), M.Ali Dim (Yeni Alanya Gazetesi/Alanya), Refika Akgl (Kanal A/Alanya), S. Tanju Boylu (Isparta Gazetesi/Isparta), Esin ldr (E Medya/Antalya), Zeki Dilmer (E Medya/Antalya), Hasan stn (Ar. Grevlisi, Akdeniz niversitesi), Murat Karaduman (Ar. Grevlisi, Akdeniz niversitesi), Sibel Sn (Ar. Grevlisi, Akdeniz niversitesi), Emel Aksoy (Ar. Grevlisi, Akdeniz niversitesi), Yeim Acar (Ar. Grevlisi, Akdeniz niversitesi), Memduh Turhanoullar (Ar. Grevlisi, Akdeniz niversitesi), Cem zdel (Anadolu Ajans temsilcisi) .

BA Koordinasyonundan: Erturul Krk, Yaar Kanbur, M.Yksel zbek. Sunular: Medya ve Toplum (Do. Dr. Halil Nalaolu/Ankara niversitesi letiim Fakltesi), Medya ve Etik (retim Grevlisi Ragp Duran/Galatasaray niversitesi letiim Fakltesi), Haber ve Habercilik (Gazeteci Ruen akr), Yeni letiim Teknolojileri ve Yerel Medya in Olanaklar (Hakan Kara/Cumhuriyet Gazetesi Haber Mdr), Haber Deerlendirme ve Yazm Atlyesi (Ruen akr, retim Grevlisi Ragp Duran/Galatasaray niversitesi letiim Fakltesi).

Ankara, 19-20 Mays 2001, PS Otel

Cengiz Tarhanc (Ulurmak Gazetesi/Aksaray), Sleyman Erolu (Kral FM/Aksaray), Okan Arn (KTV/Konya), Ahmet Aka (Merhaba Gazetesi/Konya), Turgut Yldz (KTV/Konya), Nurettin Turun (Yeni Akpaa Ga-

Katlmclar 181

zetesi/Krehir), Glistan Berkta (Yeni Akpaa Gazetesi/Krehir), Abdlkadir Ay (Aksaray FM/Aksaray), Ramazan ztrk (Kanal 68 TV/Aksaray), Adem Doruer (Hasanda Gazetesi/Aksaray), Zafer Ukun (Hasanda Gazetesi/Aksaray), Murat Akaray (Es FM/Eskiehir), Selahattin Kenar (Ses Radyo/Eskiehir), Nuren Korkmaz (Kapadokya Gazetesi/Nevehir), Hasan Eraslan (Ahi TV/Krehir), Yaar gl (Ahi TV/Krehir), Ahmet Ylmaz (Bayrak TV/Yozgat), Ferhat zer (Bayrak TV/Yozgat), Glay Baltalk (Anayurt Gazetesi/Krehir), Yasin ahin (Kapadokya FM/Nevehir), Mberra Allahverd (TMMOB/EMO), lker Erten (TMMOB/MMO), Mustafa Atagn (TMMOB), enol Bayraktarolu (TMMOB/JMO), Ayla Onar (TMMOB/MMO), etin Gl (TMMOB/Meteoroloji M.O.), Aynur Y. akr (TMMOB/PO), Gnruh Bac (TMMOB/Jeofizik M.O.), Selma Kanbur (TMMOB), Eren Tepeuur (TMMOB/Jeofizik M.O.), Mehmet Kaplan (TMMOB /Jeofizik MO). BA Koordinasyonundan: Erturul Krk ve Baran Gndodu. Sunular: Medya ve Toplum (Do. Dr Aye nal/Ankara niversitesi letiim Fakltesi), Medya ve Etik (Prof. Dr. Blent apl/Ankara niversitesi letiim Fakltesi), Haber ve Habercilik (Aratrma Grevlisi iler Dursun/Ankara niversitesi letiim Fakltesi), Yeni letiim Teknolojileri ve Yerel Medya in Olanaklar (Aratrma Grevlisi Hakan Tuncel/Ankara niversitesi letiim Fakltesi) Haber Deerlendirme ve Yazm Atlyesi (Aratrma Grevlisi iler Dursun/Ankara niversitesi letiim Fakltesi, gazeteci Faruk Bildirici, Hrriyet Gazetesi).

Bolu, 2-3 Haziran 2001, Koru Otel

smail Kad (Yeni Haber Gazetesi/Gebze), Cengiz Ycal (Yeni Haber Gazetesi/Gebze), Fsun Erdoan (zgr Radyo/stanbul), Arzu Demir (zgr Radyo/stanbul), Fevziye Sala (zgr Radyo/stanbul), Semra elebi

182 MEDYA ve TOPLUM

(zgr Radyo/stanbul), Bar Gndodu (zgr Radyo/stanbul), Erdem alkan (zgr Radyo/stanbul), Gke Babu (zgr Radyo/stanbul), Saffet Can (Susma Gazetesi/Zonguldak), Bahattin Ar (Susma Gazetesi/Zonguldak), Nilfer Mavi (Yeni Sakarya Gazetesi/Adapazar), Levent Bayr (Yeni Sakarya Gazetesi/Adapazar), Levent Bekta (Gzde FM/Sinop), Ylmaz Ylmaz (Bar FM/Sinop), Erdin zylmaz (Bar FM/Sinop), Metin Ferah (Yeni Hayat/Bolu), Sinan Ayhan (Yeni Hayat/Bolu), Grkan Kl (Sakarya Radyo TV/Adapazar), Esra Gren (Sakarya Radyo TV/Adapazar), smail Eser (Gerede FM/Bolu), Fuat Bayramolu (Gerede FM/Bolu, Aysel Uzun (Aktif Radyo/Sakarya), (Elif Dei/Hr FM/Sakarya), (Filiz zer/Yeni Umut Gazetesi/Bolu), zay Yldrm (Yeni Umut Gazetesi/Bolu), brahim Atalay (Karadeniz TV/Bolu), Sedat Akayolu (Gerek Gazetesi/Bolu), Mbeccel Akba (Gerek Gazetesi/Bolu). BA Koordinasyonundan: Yaar Kanbur, Yksel zbek, Erol nderolu. Sunular: Medya ve Toplum (Do. Dr. Halil Nalaolu/Ankara niversitesi letiim Fakltesi), Medya ve Etik (retim Grevlisi Ragp Duran/Galatasaray niversitesi. letiim Fakltesi), Haber ve Habercilik (retim Grevlisi Esra Doru Arsan/Bilgi niversitesi letiim Fakltesi), Yeni letiim Teknolojileri ve Yerel Medya in Olanaklar (Do. Dr. mit Atabek/Gazi niversitesi letiim Fakltesi), Haber Deerlendirme ve Yazm Atlyesi (retim Grevlisi Esra Doru Arsan/Bilgi niversitesi letiim Fakltesi, retim Grevlisi Ragp Duran/Galatasaray niversitesi letiim Fakltesi).

Yerel Medya Eitim Program, 2. Basamak

zmir, 21-22 Aralk 2002, Anemon Otel
Selma ztrk (Demokrat Radyo/zmir), Doan Snmez (Vens Rad-

Katlmclar 183

yo/Manavgat), Sinan Uluak (Radyo Gne/Bursa negl), Tahir olak (Radyo ART/Uak), Semra elebi (zgr Radyo/stanbul), smet Aknc (Radyo Boaz/anakkale), zge Kural (Radyo Eksen/Bursa), Rstem Avc (Radyo Sz/Bursa), Bar Keskin (Radyo Trk/Bursa), Yunus Yeilz (Radyo Sahil/Manisa), Mrvet Altnta (Radyo Burdur/Burdur), Erdal Emre (Yn FM/stanbul), lkay Gngen (Radyo Hit/Bursa), Zafer Beyaz (Dost FM/Bursa), Hasan Anl (1001 FM/Bursa), Sevgi Akgen (Radyo Aymega/Aydn), Fato nal (Radyo 45/Manisa), Fatih Glsuyu (Radyo Hira/Manisa), N. Deniz Tfekiolu (Dikili FM/Dikili), Ulvi Tanrverdi (Radyo Gkyz/Menemen). BA Koordinasyonudan: Nadire Mater ve Baran Gndodu. Sunu: lk mset Giray: Doru Soluk Alma, Doru Ses, Duraklamann nemi ve Zamanlamas, Yorum, slup ve Sunu, Vurgu, Tonlama, Szl Anlatm Kurallar ve Pratii, Uyarlar, Metin zmleme ve Okuma.

Ankara, 11-12 Ocak 2003, Neva Hotel

Seyhan Sincar (Radyo Dnya/Adana), Erdin zylmaz (Bar FM/Sinop), Famiha Aslan (Radyo Ses/Mersin), Pnar Doan (Radyo Metropol/Mersin), Selda Aslan (Gzde FM/Sinop), pek Ertem (Radyo ODT/Ankara), Habip Efe (Radyo Aktif/Mersin), Aylin Bozyap (Ak Radyo/stanbul), Talin Sucuyan (Serbest Gazeteci/stanbul), Tacettin Ayan (Radyo Can/Erzincan), brahim Eksilmez (08 FM/Artvin), Serdar Ar (Radyo Kulp/Samsun), In Tfeki (Radyo Aktif/Trabzon), rfan Aktan (Serbest/Ankara), Adnan Onay (Rizenin Sesi Radyosu/Rize)), Murat Doanay (Gerede FM/Gerede), Ouzhan Roma (Radyo Tek/Erzincan), Gencer M. Yaar (Es FM/Eskiehir)), Kemal Atamtrk (Arkada FM/Sivas), Sinan Burhan (Bravo FM/Ankara).

184 MEDYA ve TOPLUM

BA Koordinasyonudan: Nadire Mater ve Esra Ko Sunu: lk mset Giray: Doru Soluk Alma, Doru Ses, Duraklamann nemi ve Zamanlamas, Yorum, slup ve Sunu, Vurgu, Tonlama, Szl Anlatm Kurallar ve Pratii, Uyarlar, Metin zmleme ve Okuma.

Bursa, 11-12 Ocak 2003, Almira Hotel

Hlya Aksu (Dost FM/Bursa), Hasan Anl (Radyo Hit/Bursa), Bar Keskin (Radyo Trk/Bursa), N. Fuat Uygur (Demokrat Radyo/zmir), kran Aybala eker (Es FM/Eskiehir), smet Aknc (Radyo Boaz/anakkale), engl Derin (Yn FM/stanbul), Fato nal (Radyo 45/Manisa), Rstem Avc (Radyo Sz/Bursa), zge Kural (Radyo Trk/Bursa), Elif alk (Radyo 1001/Bursa), Okan Krolu (Balkesir BRT), Hakk Gerek (zgr Radyo/stanbul), lhan Kaya (ada izgi/anakkale), Gkhan zbartn (Buras anakkale Gazetesi), Tuna am (Olay Gazetesi/Bursa), Aye Aygr (Olay Gazetesi/Bursa), Aye Uzunba (Zirve Gazetesi/Zonguldak), brahim Atalay (Bolu Gerek Gazetesi/Bolu), Ahmet Kurt (zgr Kocaeli/Kocaeli), brahim Damar (Yeni Sakarya Gazetesi/Sakarya), Mslm Karaaslan (Haber Ekspress/zmir), Erdem Tezcan (Gazete Boaz/anakkale), Kamil Yeilfiliz (Dou Gazetesi/Biga), Aye Uzunba (Zirve Gazetesi/Zonguldak), Serkan Uran (Hakimiyet Gazetesi/Bursa), Elif Altnbken (Haber Gazetesi/Bursa), Canan Kzlaltun (GD/Bursa), ahap avc (Aliaa Express Gazetesi/zmir), Turgay ahbenderolu (Kocaeli Gazetesi/Kocaeli). Yeim Ya (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Bahar Gksu (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Sevcan zgr (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Serpil Yldz (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Arzu Dindar (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Beril Yldrm (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Esra Karal (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Ceylan Cmert (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Ercan Cesur (Anadolu letiim Meslek Lise-

Katlmclar 185

si/Bursa), zgr Turhan (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Serhat Illdak (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), lhan ztrk (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Serta elik (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Burcu Nazlel (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Burak Aydn (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Merve Denk (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Nurah Pilier (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Esra Mutlusu (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Atakan Altnay (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Doan Altnay (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Filiz Gndz (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Yiit Koelli (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Ertan Tongu (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Baran Bozkurt (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Hakan Eryldz (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Sibel Algaz (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Dilek Atalay (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Elif Karaslan (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Zeynep Diriksoy (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Rafet Kutlu (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa), Mahir Korkmaz (Anadolu letiim Meslek Lisesi/Bursa). BIA Koordinasyonundan: Erturul Krk, Baran Gndodu, Burin Belge. Sunular: Yurtta Gazetecilii/Tanm, Etii ve Uygulamalar (retim Grevlisi Ragp Duran/Galatasaray niversitesi letiim Fakltesi), Yeni letiim Teknolojileri ve Habercilik Uygulamalar (Hakan Kara/Cumhuriyet Gazetesi, Haber Mdr), Sava ve atma Blgelerinde Gazetecilik (retim yesi Esra D. Arsan/Bilgi niversitesi letiim Fakltesi), Aratrmac Gazetecilik (Celal Balang/Radikal Gazetesi), Mizanpaj (Mehmet Sucu/Cumhuriyet Gazetesi, stanbul), Gazete Fotorafl (zcan Yurdalan/Fotoraf Vakf), Bir Haber Medyas olarak Radyo (Ragp Duran/Galatasaray niversitesi letiim Fakltesi), Trkiyede Kamu Radyolar ve zel Radyolarda Gazetecilik (pek allar, Cumhuriyet Gazetesi, stanbul).

186 MEDYA ve TOPLUM

Alanya, 25-26 Ocak 2003, Grand Kaptan Hotel

Serkan imek (Burdur Radyo TV/Burdur), Hilmi Karagz (ATV/Alanya), Yasemin Tatepe (Radyo Mart/Antalya), Hseyin zkaya (Kanal A/Alanya), Erden zden (Arkada Radyo/Sivas), Mehmet Can Toprak (Radyo Ses/Mersin), Gaye Cokun (Kanal A/Antalya), Refika Akyz (Kanal A/Antalya), Mehmet Ergn (Fla Radyo/Alanya), Seyhan Sincar (Radyo Dnya/Adana), Kymet Gke (Radyo Metropol/Mersin), Salim Turgut (Radyo Kent/Mersin), Doan Snmez (Vens Radyo/Manavgat), Azad Adyaman (Radyo Ses/Mersin), Mesut Keskin (ART Radyo/Uak), Ali nler (KGRT/Karaman), Makbule Efe (Medya FM/Samsun), Medeni Yavuzaslan (Karamann Sesi/Karaman), Kadir Atalay (Sahil Gazetesi/Manavgat), Ferdi krce (Devrenin Sesi Gazetesi/Antalya), Soner Kan (Aray Gazetesi/ Mersin), brahim Naneciolu (Gndem Gazetesi/Bucak), Adil Okay (Ufuk turu.net/Mersin), Sefa Seyitolu (Akdeniz ada Gazetesi/Antalya), Zeki Demir (Yank Dergisi/Haber Alanya/Alanya), Alper Kutay (Haber Alanya/Alanya), Cokun Efendiolu (nder Gazetesi/Milas), Seluk cal (Hakimiyet Gazetesi/Isparta), Seluk Tokgz (Glses Gazetesi/Isparta), Bahadr Kozanolu (Haber Isparta/Isparta), Ekin Anl (Yarmada Gazetesi/Bodrum), Sibel Karaduman (Ege niversitesi letiim Fakltesi), Kerim Toksz (Yeni Alanya Gazetesi/Alanya), Hatice zdemir (Demokrat Gazetesi/Isparta), Glseren Da (mece Gazetesi/Mersin), Kadri Baziki (Yeni Gazete/Mersin), Mehmet Tutum (Hedef Gazetesi/Burdur), Mehmet Emin Berber (ada Gazete/Marmaris), Mustafa Ylmaz (Serbest/Uak), Hasan stn (GD Akdeniz), smail Akn (Antalya Gndem/Antalya), Abdullah Yaln (Gndem/Antalya), Engin Korkmaz (GD Akdeniz), Mustafa Noyan (Karadeniz Gazetesi/Trabzon), Mikdat Algl (Haberci Gazetesi/Mersin), Saaddettin Hsmaz (Memleketim Alanya Gazetesi/Alanya), Cumhur Klolu (Mcadele Gazetesi/Siiirt), Burak nder (Burdurun Sesi Gazetesi/Burdur), Abidin Yamur (Sokak dergisi/Mersin), Adem Tekin (Yeni Alanya Gazetesi/Alanya).

Katlmclar 187

BA Koordinasyonundan: Nadire Mater, Erturul Krk, Baran Gndodu, Esra Ko, Nuh Kkl. Sunular: Yurtta Gazetecilii/Tanm, Etii ve Uygulamalar (Yrd. Do. ncilay Cangz/Anadolu niversitesi letiim Fakltesi), Yeni letiim Teknolojileri ve Habercilik Uygulamalar (Murat Karaduman Akdeniz niversitesi/Antalya), Sava ve atma Blgelerinde Gazetecilik (retim yesi Esra D. Arsan/Bilgi niversitesi letiim Fakltesi), Aratrmac Gazetecilik (Celal Balang/Radikal Gazetesi, smail Kzlbay Dou Akdeniz niversitesi), Mizanpaj (Mehmet Sucu/Cumhuriyet Gazetesi) Gazete Fotorafl (zcan Yurdalan/Fotoraf Vakf), Bir Haber Medyas Olarak Radyo (Ragp Duran/Galatasaray niversitesi letiim Fakltesi), Trkiyede Kamu Radyolar ve zel Radyolarda Gazetecilik (Do. Dr. Sevda Alanku/Dou Akdeniz niversitesi).

Malatya, 1-2 ubat 2003, Avar Hotel

Ayhan Mergen (Tokkap FM/Siirt), Sadk Uygun (Mega FM/skenderun), Umut Bozkurtolu (Radyo t/Malatya), Necdet Akboa (Kanal 7/Malatya), Blent Hanbay (ER TV/Malatya), brahim Uluta (Radyo Fon/Malatya), Trkan nemli (alar FM/Malatya), M. Duran zkan (Gne TV/Malatya), smail Demirci (Ufuk TV/Malatya), Aydn Kazan (TV Malatya), Tahir zelik (ER TV/Malatya), Ayla Aykan (Er TV Malatya), Turgut Onur (Gne TV/Malatya), Mustafa Ksack (alar FM/Malatya), Muhammet Kemal Glen (Radyo Sper 44/Malatya), Erdal akdoan (Gne TV/Malatya), Mehmet Emin Dan (Bizim Adyaman Gazetesi/Adyaman), Nkhet Uar (Gne TV/Malatya), Blent Handay (Er TV/Malatya), Mahmut Adanr (Gn Radyo TV/Diyarbakr), Serkan Akn (Sivas FM/Sivas), Senar Yldz (Dou Radyo/Yksekova), Ali Yiit (TRT Malatya) Hseyin Aknc (NTV/Malatya), M. Ali Oran (Sz Gazetesi/Batman), M Fert zgi (Batman Gazetesi/Batman), Sira Uslu (Batman Postas/Bat-

188 MEDYA ve TOPLUM

man), Cumhur Klolu (Mcadele Gazetesi/Siirt), M. ah Ayaz (Express Gazetesi/Batman), Seydan Altun (Son Sz Gazetesi/Siirt), Ersen Korkmaz (Demokrat skenderun Gazetesi/skenderun), M. Ula mba (Sabah Gazetesi/Gaziantep), Sezai alayan (Manet Gazetesi/Malatya), brahim Yolda (Ak Ajans/Malatya), Duygu Ku (Yorum Gazetesi/Malatya), Murat Palanc (Dnya Gazetesi/Malatya), Osman Seyrek (Umut Gazetesi/Batman), Yaar Karaaslan (Yorum Gazetesi/Malatya), Osman Tosun (Gne Gazetesi/Malatya), Metin Ta (nn niversitesi Basn Yayn/Malatya), M. Ali Krolu (Evrensel Gazetesi/Malatya), Ahmet Ger (Elbistann Sesi/Elbistan), Bekir ahin (Sabah Gazetesi/Gaziantep), Mahfuz Uyank (Dou Gazetesi/Batman), Murat Gre (Haber Gazetesi/Gaziantep), Rstem Doanay (Fratta Yaam Gazetesi/Gaziantep), mam Tmen (Katlm Gazetesi/Adyaman), Blent Karaca (Hizmet Gazetesi/anlurfa), Cumali Aksa (Manet Gazetesi Malatya), Kemal Atamtrk (Arkada Radyo/Sivas), Nevzat Alter (Yksekova Haber Gazetesi/Yksekova), Akn Bodur (skenderunun Sesi Gazetesi/skenderun), Serdar Akkl (skenderunun Sesi Gazetesi/skenderun), Umut Tarhan (Prestij Haber/Van), Ramazan Oktay (zgr Siirt/Siirt), Ercan Atay (Son sz Gazetesi/Batman), Burhan Karaduman (Son Sz Gazetesi/Malatya), Asm Demirkk (Gne Gazetesi/Malatya), ahiye Say (Samanda Gazetesi/Hatay), Bahar Ik (Samanda Gazetesi/Hatay), Osman Tosun (Gne Gazetesi/Malatya), rfan Aktan (Serbest/Ankara) BA Koordinasyonundan: Nadire Mater, Baran Gndodu, Erol nderolu, Hamza Aktan. Sunular: Yurtta Gazetecilii/Tanm, Etii ve Uygulamalar (retim Grevlisi Ragp Duran/Galatasaray niversitesi letiim Fakltesi), Yeni letiim Teknolojileri ve Habercilik Uygulamalar (Nihat Halc/BA), Sava ve atma Blgelerinde Gazetecilik (Celal Balang/Radikal Gazetesi), Aratrmac Gazetecilik (Celal Balang/Radikal Gazetesi), Mizan-

Katlmclar 189

paj (Hakan Bayhan/Editr, Radikal Gazetesi), Gazete Fotorafl (zcan Yurdalan/Fotoraf Vakf), Bir Haber Medyas Olarak Radyo (Ragp Duran/Galatasaray niversitesi letiim Fakltesi), Trkiyede Kamu Radyolar ve zel Radyolarda Gazetecilik (Ragp Duran/Galatasaray niversitesi letiim Fakltesi).